Wiesław Dobrzycki

STOSUNKI
MIĘDZYNARODOWE
W AMERYCE ŁACIŃSKIEJ
historia i współczesność
 jy^T FUNDACJA STUDIÓW MIĘDZYNARODOWYCH
rr§~ FO UNDA TION OF INTERNA TIONAL STUDl ES

WIESŁAW DOBRZYCKI

STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE
W A M E R Y C E ŁACIŃSKIEJ
HISTORIA I WSPÓŁCZESNOŚĆ

p
Wydawnictwo Naukowe
SCHOLAR

W A R S Z A W A 2000
Książka ta powstała w latach 1997-1998 w ramach programu tzw. badań własnych
Instytutu Stosunków Międzynarodowych UW i dzięki finansowemu wsparciu
Wydziału Dziennikarstwa i Nauk Politycznych tegoż Uniwersytetu, za co Autor SPIS T R E Ś C I
serdecznie dziękuje.
W Y K A Z SKRÓTÓW 11

WSTĘP 19
I . STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE W AMERYCE ŁACIŃSKIEJ
Redakcja: Tomasz Jendryczko, Maria Konopka-Wichrowska DO I I WOJNY ŚWIATOWEJ 21
1. Kształtowanie się państw latynoamerykańskich 1810-1840 22
Korekta: Maria Konopka-Wichrowska
2. Rywalizacja mocarstw w Ameryce Łacińskiej 1840-1889/90 30
3. Pod znakiem panamerykanizmu 1889/90-1939 41
Projekt okładki: Krzysztof Szczepanik
II. KSZTAŁTOWANIE NOWEJ STRUKTURY STOSUNKÓW
MIĘDZYNARODOWYCH W AMERYCE ŁACIŃSKIEJ 1939-1948 . 64
1. Zbliżenie Ameryki Łacińskiej i USA w latach I I wojny światowej . . 64
1.1. Okres neutralności 64
1.2. Droga ku wojnie 68
1.3. Od Pearl Harbor do Chapultepec 72
2. Od wojny do pokoju 75
© Copyright by Wydawnictwo Naukowe „Scholar" 3. Sprawa Boliwii i Argentyny 83
and Fundacja Studiów Międzynarodowych, Warszawa 2000 4. System bezpieczeństwa zachodniej hemisfery. Traktat Rio 89
5. Powstanie Organizacji Państw Amerykańskich 94
Tytuł dotowany przez Ministerstwo Edukacji
icii Narodowej 5.1. Pierwsza faza konferencji w Bogocie 94
5.2. Bogotazo 96
5.3. Karta OPA i inne porozumienia 98
6. Latynoamerykańskie przemiany i konflikty 104
ISBN: 83-88495-13-5 6.1. Przewroty wenezuelskie 104
6.2. Nowa faza rewolucji meksykańskiej 107
6.3. Brazylia powojenna 108
6.4. Niepokoje kostarykańskie 110
III. W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962 119
Wydawnictwo Naukowe „Scholar", 1. USA i Ameryka Łacińska 120
ul. Krakowskie Przedmieście 62, 00-322 Warszawa, 1.1. Stosunki polityczno-wojskowe 120
tel./fax 828 93 91, 635 74 04 w. 218; 1.2. Stosunki ekonomiczne 127
dział handlowy: 635 74 04 w. 219; 2. Powstanie CEP A L 132
e-mail: info@scholar.com.pl; www.scholar.com.pol. 3. X Konferencja Państw Amerykańskich w Caracas 135
4. Rewolucja boliwijska 138
5. Rewolucja gwatemalska 143
6. Trzecia droga Juana D. Perona 150
7. Dyktatury latynoamerykańskie 159
Wydanie pierwsze.
Skład i łamanie: WN „Scholar" (Stanisław Beczek). 7.1. Dyktatura rodzinna Somozów w Nikaragui 159
Druk i oprawa Drukarnia Naukowo-Techniczna, ul. Mińska 65, Warszawa 7.2. Dyktatura „oświecona" w Kolumbii 162
7.3. Dyktatura totalna w Dominikanie 165
8- Operacja Panamerykańska 169
 6

9. Rewolucja kubańska 173 2. Wojna o Malwiny (Falklandy) 327

V 10. Sojusz dla Postępu 178 • 3. Spór o Kanał Beagle 332
J\\. Kryzys karaibski 184 4. Konflikty w Ameryce Środkowej i próby ich rozwiązania 334
4.1. Nikaragua 334
IV. W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980 199 4.2. Salwador 342
1. Lyndon B. Johnson i Ameryka Łacińska 200 4.3. Proces pokojowy w Ameryce Środkowej 347
2. Interwencja w Dominikanie 206 5. „Stracona dekada" - kryzys gospodarczo-finansowy
3. Reforma systemu między amerykańskiego 212 w Ameryce Łacińskiej 354
\ / 4 . Traktat Tlatelolco 22U 6. Proces demokratyzacji w Ameryce Łacińskiej 362
W 5. Ewolucja stosunków międzyamerykańskich 227 6.1. Ameryka Środkowa 364
5.1. Latynoamerykańska polityka Richarda Nixona 227 6.2. Ameryka Południowa 369
5.2. Porozumienie z Vińa del Mar 232 7. Interwencja w Panamie 378
5.3. W kierunku pluralizmu politycznego 236
V I . AMERYKA ŁACIŃSKA W KOŃCU X X WIEKU . . .• 392
5.4. Reforma traktatu Rio 239
1. Ameryka Łacińska i zachodnia hemisfera 393
5.5. Raport Linowitza 242
1.1. Ameryka Łacińska w nowej strukturze stosunków
6. Wojskowi u władzy (Boliwia, Peru) 245
międzynarodowych 393
6.1. Boliwia ,245
1.2. George Bush i Ameryka Łacińska 395
6.2. Peru -248
1.3. Bill Clinton i Ameryka Łacińska 401
7. Jimmy Carter i prawa człowieka 253
2. Przywrócenie demokracji na Haiti . 409
8. Traktat Torrijos-Carter 259
3. Wyzwania współzależności. Meksyk i USA
9. Początki ekonomicznej integracji latynoamerykańskiej 268
w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych 412
9.1. ALALC i A L A D I 269
3.1. Zmagania z kryzysem 413
9.2. Pakt Andyjski 272
3.2. Reformy Salinasa de Gortari 417
9.3. Współpraca w basenie La Platy 274
3.3. Kryzys finansowy 424
9.4. SELA 276 3.4. Inne wspólne problemy 427
9.5. Pakt Amazoński 279 4. Nowa rola Organizacji Państw Amerykańskich 430
10. Współpraca i konflikty w Ameryce Środkowej i na Karaibach 280
4.1. Reformy Karty OPA 430
10.1. Integracja środkowoamerykańska 280 4.2. Główne problemy zachodniej półkuli w działalności OPA 432
10.2. Wojna futbolowa (Honduras - Salwador) 282 4.3. Spotkania na szczycie obu Ameryk 434
10.3. Dekolonizacja Karaibów 285 5. Procesy integracyjne na zachodniej półkuli
10.4. Karaibska integracja 289 w latach dziewięćdziesiątych 436
10.5. Rewolucja sandinowska 291 5.1. NAFTA 436
10.6. Meksyk „trzecioś wiato wy" 294 5.2. Mercosur 439
11. Dyktatura wojskowa w Brazylii 296 5.3. FTAA 441
12. Dyktatura wojskowa w Argentynie 300
13. Socjalizm chilijski Allendego i zamach stanu Pinocheta 302 BIBLIOGRAFIA 448
INDEKS TRAKTATÓW, DEKLARACJI, DOKTRYN, POROZUMIEŃ
V. APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD 315
I KONFERENCJI 469
1. USA i Ameryka Łacińska w latach prezydentury Ronalda Reagana . . 3 1 6
1.1. Raport z Santa Fe 316 INDEKS NAZWISK 475
1.2. Inicjatywa Basenu Karaibskiego 318
1.3. Interwencja na Grenadzie 321
1.4. Raport komisji Kissingera 323
 9
I N T E R N A T I O N A L RELATIONS I N L A T I N A M E R I C A
H I S T O R I C A L A N D CONTEMPORARY ASPECTS by Wiesław Dobrzycki 9. The Cuban revolution 173
10. The Alliance for Progress 178
T A B L E OF CONTENTS
11. The Caribbean crisis 184
ABBREVIATIONS 11
PREFACE 19 IV. A QUEST FOR A NEW POLITICAL ORDER .199
I . INTERNATIONAL RELATIONS I N L A T I N AMERICA 1. Lyndon B. Johnson and Latin America 200
TO WORLD WAR I I 21 2. The US intervention in the Dominican Republic 206
1. Shaping of the Latin American countries 1810-1840 22 3. The Inter-American system reformed 212
2. The great powers rivalry in Latin America 1840-1889/1890 30 4. The Tlatelolco Treaty 221
3. Under the Pan-American umbrella 1889/1890-1939 41 5. The evolution of Inter-American relations 227
5.1. Richard Nixon's policy in Latin America 227
I I . A NEW INTERNATIONAL RELATIONS' STRUCTURE FORMED 5.2. The Vina del Mar agreement 232
I N L A T I N AMERICA 1939-1948 64 5.3. Towards political pluralism 236
1. Latin America's rapprochement with the US during World War I I . 64 5.4. Reforms of the Rio Treaty 239
1.1. The neutral years 64 5.5. The Linowitz report 242
1.2. The road to war 68 6. The military coups (Bolivia, Peru) 245
1.3. From Pearl Harbor to Chapultepec 72 6.1. Bolivia 245
2. From war to peace 75 6.2. Peru 248
3. The case of Boli via and Argentina 83 7. Jimmy Carter and the human rights policy 253
4. The Western Hemisphere's security system. The Rio Treaty 89 8. The Torrijos-Carter treaty 259
5. The birth of O AS (Organization of American States) 94 9. The origins of Latin American economic integration 268
5.1. The initial phase of Bogota conference 94 9.1. ALALC (Latin American Free Trade Association) and A L A D I
5.2. Bogotazo or wild rioting 96
(Latin American Integration Association) 269
5.3. The OAS chart and other agreements 98
9.2. The Andean Pact 272
6. Changes and conflicts in Latin America 104
9.3. Co-operation in the La Plata region 274
6.1. Political upheaval in Venezuela 104
9.4. SELA (Latin American Economic System) 276
6.2. A new stage of the Mexican revolution 107
9.5. The Amazonian Pact 279
6.3. Postwar Brazil 108
10. Co-operation and conflicts in Central America and the Caribbean
6.4. Riots in Costa Rica 110
region 280
I I I . THE COLD WAR YEARS 1948-1962 119 10.1. Central America integration 280
1. The US and Latin America 120 10.2. El SaWador Soccer War with Honduras 282
1.1. Political and military relations 120 10.3. Decolonization of the Caribbean islands 285
1.2. Economic relations 127 10.4. Integration in the Caribbean region 289
2. The rise of CEP A L (UN Economic Commission for Latin America) 132 10.5. The Sandinista revolution 291
3. The 10-th Conference of American States at Caracas 135 10.6. A Mexican third world 294
4. The Bolivian revolution 138 11. Military junta in Brazil 296
5. The Guatemalan revolution 143 12. Military junta in Argentina 300
6. A third way of Juan D. Peron 150 13. Allende's socialism and Pinochet's coup d'etat in Chile 302
7. Latin American dictatorships 159
7.1. The Somoza dynasty in Nicaragua 159 V. THE CLIMAX OF THE EAST WEST RIVALRY I N LATIN AMERICA 315
7.2. An enlightened dictatorship in Colombia 162 1. The US and Latin America in the Reagan years 316
7.3. A totalitarian dictatorship in the Dominican Republic 165 1.1. The Santa Fe report 316
8. The Pan-American Operation 169 1.2. The Caribbean Basin Initiative 318
10

1.3. The US intervention in Grenada 321

1.4. The Kissinger Commission's report 323
2. The Falklands Malvinas war • 327
3. A dispute over the Beagle channel 332
4. Central American conflicts and how they were solved 334
4.1. Nicaragua 334
4.2. Salvador 342
4.3. Peace process in Central America 347
5. ' A lost decade' - economic and financial crisis in Latin America . . 354 WYKAZ SKRÓTÓW
6. The democratization of Latin America 362
6.1. Central America 364 ACS Association of Caribbean States, Stowarzyszenie Państw Karaib­
6.2. South America 369 skich
7. The US intervention in Panama 378 AD Acción Democratica, Akcja Demokratyczna (Wenezuela)
AFL-CIO American Federation of Labor-Congress of Industrial Organiza-
V I . L A T I N AMERICA A T THE END OF THE 20-th CENTURY 392 tions, Amerykańska Federacja Pracy - Kongres Organizacji Prze­
1. Latin America and the Western Hemisphere 393 mysłowych (USA)
1.1. Latin America within the new international relations structure . 393
AID Agency for International Development, Agencja do Spraw Mię­
1.2. George Bush and Latin America 395
dzynarodowego Rozwoju
1.3. Bill Clinton and Latin America 401
2. Restoring democracy on Haiti • 409 ALADI Asociación Latinoamericana de Integración, Stowarzyszenie In­
3. Co-operation challenged. Mexico and the US in the 80s and 90s . . 412 tegracji Latynoamerykańskiej
3.1. Managing the crisis 413 ALALC Asociación Latinoamericana de Librę Comercio, Latynoamery­
3.2. The reforms of Salinas de Gortari 417 kańskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu
3.3. The financial crisis 424 ANAPO Alianza Nacional Popular, Ludowy Sojusz Narodowy (Kolumbia)
3.4. Other mutual challenges 427 APRA Alianza Popular Revolucionaria Americana, Amerykański Ludo­
4. The new role of OAS 430 wy Sojusz Rewolucyjny (Peru)
4.1. The OAS Charfs reforms 430
ARDE Alianza Revolucionario-Democratica, Demokratyczny Sojusz Re­
4.2. The main problems of the Western Hemisphere in the activities
wolucyjny (Nikaragua)
of OAS 432
4.3. Inter-American Summit meetings 434 ARENA Alianca Renovadora Nacional, Sojusz Odrodzenia Narodowego
5. Integration processes on the Western Hemisphere in the 90s 436 (Brazylia)
5.1. NAFTA (North American Free Trade Agreement) 436 ARENA Alianza Republicano-Nacional, Narodowy Sojusz Republikański
5.2. Mercosur 439 (Salwador)
5.3. FTAA 441 ATLAS Asociación Trabajadores de America Latina, Stowarzyszenie
Pracowników Ameryki Łacińskiej
BIBLIOGRAPHY 448 BID Banco Interamericano de Desarrollo, Inter-American Develop-
ment Bank (IDB), Międzyamerykański Bank Rozwoju
INDEX OF TREATIES, DECLARATIONS, DOCTRINES, AGREEMENTS
CADC Central American Development Corporation, Środkowoamerykań­
AND CONFERENCES 469
ska Korporacja Rozwoju
BIOGRAPHICAL INDEX 475 CAF Corporación Andina de Fomento, Andyjska Korporacja Rozwoju
CANF Cuban American National Foundation, Narodowa Fundacja Ame­
rykanów Kubańskiego Pochodzenia
12 WYKAZ SKRÓTÓW W Y K A Z SKRÓTÓW 13

CARICOM Caribbean Community and Common Market, Karaibska Wspól­ CPD Comisión Polftico-Diplomatica, Komisja Polityczno-Dyplomaty-
nota i Wspólny Rynek czna (Salwador)
CARIFTA Caribbean Free Trade Association, Karaibskie Stowarzyszenie COPREDAL Comisión Preparatoria para Desnuclearización de America Latina,
Wolnego Handlu Komisja Przygotowawcza dla Denuklearyzacji Ameryki Łacińs­
CBI Caribbean Basin Initiative, Inicjatywa Basenu Karaibskiego kiej
CDN Coordinadora Democratica Nicaraguense, Nikaraguańska Koor­ CSM „The Christian Science Monitor"
dynacja Demokratyczna DEA Drug Enforcement Agency, Agencja ds. Zwalczania Narkotyków
CECLA Comisión Especial de Coordinación de America Latina, Specjalna (USA)
Komisja Koordynacji Latynoamerykańskiej , ECCM East Caribbean Common Market, Wschodniokaraibski Wspólny
CEESI Comisión Especial para Estudiar el Sistema Interamericano y Pro- Rynek
poner Medidas para su Restructuración, Specjalna Komisja dla ELN Ejercito de Liberación Nacional, Wojsko Wyzwolenia Narodowego
Studiowania Systemu Międzyamerykańskiego i Proponowania (Kolumbia)
Sposobów jego Restrukturyzacji EPL Ejercito Popular de Liberación, Ludowe Wojsko Wyzwolenia
CEP A L Comisión Económica para America Latina, Economic Commis- (Kolumbia)
sion for Latin America (ECLA), Komisja Ekonomiczna ONZ dla ERP Ejercito Revolucionario del Pueblo, Rewolucyjne Wojsko Ludu
Ameryki Łacińskiej (Salwador)
CGT Confederación General de Trabajadores, Generalna Konfederacja EWG Europejska Wspólnota Gospodarcza
Pracownicza (Gwatemala)
EZLN Ejercito Zapatista de Liberación Nacional, Armia Wyzwolenia
CGT Confederación General del Trabajo, Generalna Konfederacja Pra­ Narodowego im. Emiliano Zapaty (Meksyk)
cy (Argentyna)
FARC Fuerzas Armadas Revolucionarias de Colombia, Rewolucyjne
CIA Central Intelligence Agency, Centralna Agencja Wywiadowcza Siły Zbrojne Kolumbii
(USA)
FARN Fuerzas Armadas de la Resistencia Nacional, Zbrojne Siły Oporu
CIAP Comite Interamericano de la Alianza para el Progreso, Inter- Narodowego (Salwador)
-American Committee on the Aliance for Progress, Międzyame-
FARN Fuerzas Armadas Revolucionarias Nicaraguenses, Rewolucyjne
rykański Komitet Sojuszu dla Postępu
Siły Zbrojne Nikaragui
CIDI Consejo Interamericano de Desarrollo Integral, Międzyamerykań- FDN Frente Democratico Nicaraguense, Nikaraguański Front Demo­
ska Rada Rozwoju Integralnego kratyczny
CIVS Comisión Internacional de Verificación y Seguimiento, Między­ FDR Frente Democratico Revolucionario, Front Demokratyczno-Re-
narodowa Komisja Weryfikacji i Nadzoru (Ameryka Środkowa) wolucyjny (Salwador)
CNC Confederación Nacional Campesina, Narodowa Federacja Chłop­ FLP Frente Popular Libertador, Ludowy Front Wyzwolenia (Gwate­
ska (Gwatemala)
mala)
CNI Central Nacional de Informaciones, Narodowe Centrum Infor­ FMLN Frente Farabundo Marti para la Liberación Nacional, Front Wy­
macji (Chile) zwolenia Narodowego im. Farabundo Marti (Salwador)
CNT Confederación Nacional de Trabajadores, Narodowa Konfederacja PPL Fuerzas Populares de Liberación Farabundo Marti, Ludowe Siły
Pracownicza (Kolumbia) Wyzwolenia im. Farabundo Marti (Salwador)
COB Central Obrera Boliviana, Boliwijska Centrala Robotnicza FSLN Frente Sandinista de Liberación Nacional, Sandinowski Front
COMIBOL Corporación Minera de Bolivia, Korporacja Górnicza Boliwii Wyzwolenia Narodowego (Nikaragua)
COPEI Comite de Organización Politica Electoral Independiente, Komitet FSTMB Federación Sindical de Trabajadores Mineros de Bolivia, Związ­
dla Organizacji Niezależnej Polityki Wyborczej (Wenezuela) kowa Federacja Górników Boliwijskich
14 W Y K A Z SKRÓTÓW WYKAZ SKRÓTÓW 15

FTA Free Trade Area, Strefa Wolnego Handlu MKP Międzyamerykański Komitet Pokoju, Comisión Interamericana
FTAA Free Trade Area of the Americas, Strefa Wolnego Handlu Ameryk de Paz (CIP), Inter-American Peace Committee (IPC)
GATT General Agreement on Tariffs and Trade, Układ Ogólny o Tary­ MNR Movimiento Nacional Revolucionario, Narodowy Ruch Rewolu­
fach Celnych i Handlu cyjny (Boliwia)
GOU Grupo de Oficiales Unidos, Grupa Zjednoczonych Oficerów (Ar­ MNR Movimiento Nacional Revolucionario, Ruch Narodowo-Rewolu-
gentyna) cyjny (Salwador)
GRFA Gobierno Revolucionario de las Fuerzas Armadas, Rewolucyjny MSC Movimiento Social Cristiano, Ruch Społeczno-Chrześcijański
Rząd Sił Zbrojnych (Peru) (Salwador)
GSP Generalized System of Preferences, Generalny System Preferencji MTS Międzynarodowy Trybunał Sprawiedliwości (Haga)
IAEA International Atomie Energy Agency, Międzynarodowa Agencja NAFTA North American Free Trade Agreement, Porozumienie o Wolnym
Energii Atomowej Handlu w Ameryce Północnej
IAPF Inter-American Peace Force, Międzyamerykańskie Siły Pokoju NATO North Atlantic Treaty Organization, Organizacja Paktu Północno­
IAPI Instituto Argentino de Promoción del Intercambio. Argentyński atlantyckiego
Instytut Popierania Handlu NED The National Endowment for Democracy, Narodowa Fundacja
INS Immigration and Naturalization Service, Urząd Imigracji i Natu- Demokracji (USA)
ralizacji (USA) NPT Non Proliferation Treaty, Układ o Nierozprzestrzenianiu Broni
INTAL Instituto para la Integración de America Latina, Instytut Integracji Jądrowej
Ameryki Łacińskiej NYT „New York Times"
IPC International Petroleum Company, Międzynarodowa Kompania ODECA Organización de los Estados Centroamericanos, Organizacja
Naftowa Państw Środkowoamerykańskich
IRCA International Railways of Central America, Międzynarodowe OECS Organization of Eastern Caribbean States, Organizacja Państw
Drogi Żelazne Ameryki Środkowej Wschodniokaraibskich
J of I-AS „Journal of Interamerican Studies and World Affairs" OLAS Organización Latinoamericana de Solidaridad, Latynoamerykań­
and W A ska Organizacja Solidarności
LAT „Los Angeles Times" OPA Organizacja Państw Amerykańskich, Organización de los Estados
MAP Master Assembly for the People, Zgromadzenie Nauczycieli Lu­ Americanos (OEA), Organization of American States (OAS)
dowych (Grenada) OPANAL Organismo para la Proscripción de las Armas Nucleares en Ame­
MAP Movimiento de Acción Popular, Ruch Akcji Ludowej (Nikaragua) rica Latina, Organizacja Traktatu o Zakazie Broni Nuklearnych
MCCA Mercado Comun Centroamericano, Central American Common w Ameryce Łacińskiej
Market (CACM), Wspólny Rynek Ameryki Środkowej OPEC Organization of the Petroleum Exporting Countries, Organizacja
MDB Movimento Democratico Brasileiro, Brazylijski Ruch Demokra­ Krajów Eksportujących Ropę Naftową
tyczny ORDEN Organización Democratico-Nacional, Organizacja Demokratycz-
MDN Movimiento Democratico Nicaraguense, Nikaraguański Ruch no-Narodowa (Salwador)
Demokratyczny PAC Patrullas de Autodefensa Civil, Obywatelskie Patrole Samoobrony
Mercosur Mercado Comun del Cono Sur, Wspólny Rynek Południa (Ame­ (Gwatemala)
ryki Południowej) PACCA Policy Alternatives for the Caribbean and Central America, Sto­
M-19 Movimiento 19 de Abril, Ruch 19 Kwietnia (Kolumbia) warzyszenie Alternatywnej Polityki dla Karaibów i Ameryki
MFW Międzynarodowy Fundusz Walutowy Środkowej
MH „Miami Herald" PAN Partido Acción Nacional, Partia Akcji Narodowej (Meksyk)
16 W Y K A Z SKRÓTÓW W Y K A Z SKRÓTÓW 17

PAR Partido de Acción Revolucionaria, Partia Akcji Rewolucyjnej PRIN Partido Revolucionario de la Iząuierda Nacional, Rewolucyjna
(Gwatemala) Partia Lewicy Narodowej (Boliwia)
PCD Partido Conservador Demócrata, Partia Konserwatywno-Demo- PRM Presidential Review Memoranda, Prezydenckie Memorandum
kratyczna (Nikaragua) Przeglądowe (USA)
PCN Partido Comunista de Nicaragua, Komunistyczna Partia Nikaragui PSD Partido Social Democratico, Partia Społeczno-Demokratyczna
PCN Partido de Conciliación Nacional, Partia Narodowego Pojednania (Brazylia)
(Salwador) PSN Partido Socialista Nicaraguense, Nikaraguańska Partia Socjalis­
PDC Partido Demócrata Cristiano, Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna tyczna
(Salwador) PSP Partido Socialista Puertoriąueńo, Portorykańska Partia Socjalis­
tyczna
PDS Partido Democratico Social, Partia Demokratyczno-Społeczna
(Brazylia) PTB Partido Trabalhista Brasileiro, Brazylijska Partia Pracy
PDV Partido Democratico Venezolano, Wenezuelska Partia Demo­ PTG Partido Guatemalteco del Trabajo, Gwatemalska Partia Pracy
kratyczna RADEPA Razón de Patria, Sprawy Ojczyzny (Boliwia)
PEI Polftica Externa Independente, Niezależna Polityka Zagraniczna RBN Rada Bezpieczeństwa Narodowego, National Security Council,
(Brazylia) NSC (USA)
PJ Partido Justicialista, Partia Sprawiedliwości (Argentyna) RN Renovación Nacional, Odnowa Narodowa (Chile)
RN Renovación Nacional, Odnowa Narodowa (Gwatemala)
PL Partido Liberał, Partia Liberalna (Gwatemala)
RWPG Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej
PLI Partido Liberał Independiente, Niezależna Partia Liberalna (Ni­
SALT Strategie Armaments Limitation Treaty, Traktat o Ograniczeniu
karagua)
Broni Strategicznych
PMDB Partido Movimento Democratico Brasileiro, Partia Demokratycz­
SELA Sistema Económico Latinoamericano, System Ekonomiczny
nego Ruchu Brazylijskiego
Ameryki Łacińskiej
PNC People's National Congress, Ludowy Kongres Narodowy (Gujana
TEC Tarifa Externa Comun, Wspólna Taryfa Zewnętrzna
Brytyjska)
UCN Unión Civica Nacional, Narodowa Unia Obywatelska (Domini­
PPP People's Progressive Party, Ludowa Partia Postępowa (Gujana
kana)
Brytyjska)
UDI Unión Democratica Independiente, Niezależna Unia Demokraty­
PPSC Partido Popular Social Cristiano, Ludowa Partia Społeczno-Chrze-
czna (Chile)
ścijańska (Nikaragua)
UCR Unión Civica Radical, Obywatelska Unia Radykalna (Argentyna)
PRC Policy Review Committee, Komitet Bieżącej Polityki (USA) UDEL Unión Democratica de Liberación, Demokratyczna Unia Wy­
PRD Partido de la Revolución Democratica, Partia Rewolucji Demo­ zwolenia (Nikaragua)
kratycznej (Meksyk) UDN Uniao Democratica Nacional, Narodowy Związek Demokratyczny
PRD Partido Revolucionario Democratico, Partia Rewolucyjno-Demo- (Brazylia)
kratyczna (Panama) UFCO United Fruit Company, Zjednoczona Kompania Owocowa (USA)
PRD Partido Revolucionario Dominicano, Dominikańska Partia Re­ UNCTAD United Nations Conference on Trade and Development, Kon­
wolucyjna ferencja NZ ds. Handlu i Rozwoju
PRI Partido Revolucionario Institucional, Partia Rewolucyjno-Insty- UNMIH United Nations Mission in Haiti, Misja Narodów Zjednoczonych
tucjonalna (Meksyk) na Haiti
PRG People's Revolutionary Government, Ludowy Rząd Rewolucyjny UNO Unión Nacional Opositora, Narodowy Związek Opozycyjny (Ni­
(Grenada) karagua)
 kie
18 WYKAZ SKRÓTÓW ''ej

UMP Unión Militar Patriótica, Związek Patriotyczno-Wojskowy

UPV Unión Popular Venezolana, Ludowy Związek Wenezuelski
URNG Unión Revolucionaria Nacional Guatemalteca, Gwatemalska Unia
WSTĘP
Rewolucyjno-Narodowa
WP „Washington Post" Ameryka Łacińska należy do szczególnie homogenicznych regionów w stosunkach
WTO World Trade Organization, Światowa Organizacja Handlu międzynarodowych. Obejmuje przede wszystkim zwartą przestrzeń lądową: od Rio
Grandę na północy do Ziemi Ognistej na południu. Do obszaru lądowego przylega
basen Morza Karaibskiego, który także zaliczany jest do Ameryki Łacińskiej.
Wszystkie państwa tego regionu mają podobną genezę, gdyż narodziły się
w wyniku obalenia kolonializmu - głównie hiszpańskiego i portugalskiego, ale
również brytyjskiego, francuskiego i holenderskiego. Historia zadecydowała też
0 przeważającej wspólnocie językowej (hiszpański i portugalski), religijnej (ka­
tolicyzm i inne kościoły chrześcijańskie) i cywilizacyjno-kulturowej.
Ameryka Łacińska pozostawała przez cały wiek X I X i niemal aż do I I wojny
światowej na marginesie globalnych stosunków międzynarodowych. Wtedy właś­
nie utrwaliło się jej peryferyjne miejsce w gospodarce światowej. Rozwój regionu
zależał głównie od uwarunkowań zewnętrznych, a więc od popytu i cen na
surowce oraz napływu obcych kapitałów. Równocześnie jednak nastąpiło tam
wielkie przyspieszenie procesów narodowotwórczych i umocnienie państw naro­
dowych, a w ślad za tym - nasilało się stopniowo powiązanie regionu z systemem
globalnym. Przez pierwsze pół wieku niepodległości, aż po lata osiemdziesiąte
XIX wieku, Ameryka Łacińska żyła w cieniu Europy, a głównym hegemonem
politycznym i ekonomicznym na tym obszarze była Wielka Brytania. Później do
rywalizacji międzymocarstwowej włączyły się Stany Zjednoczone, zaczynając od
ekspansji w Ameryce Środkowej i na Karaibach, gdzie już na przełomie wieków
skutecznie zdołały przejąć rolę odgrywaną przez Anglię.
Państwa latynoamerykańskie, przez długi czas niepewne swej niepodległości
1 uzależnione od wielkich mocarstw, szukały nadziei w ideach jedności his-
panoamerykańskiej, a następnie latynoamerykańskiej. Możemy więc zauważyć,
>ż prekursorów regionalnych ruchów integracyjnych, rozkwitających w świecie
w końcu X X w., znajdujemy w dziejach Ameryki Łacińskiej.
Od końca X I X w. aż do dzisiaj, głównym partnerem Ameryki Łacińskiej
pozostawały Stany Zjednoczone. Multilateralną płaszczyzną tego partnerstwa
(konfliktów i współpracy) był ruch panamerykański, stanowiący pierwszy w świe­
cie zinstytucjonalizowany system łączący państwa tak dużego obszaru geograficz­
nego. Wprawdzie jedno wielkie państwo zachodniej półkuli - Kanada - nie
uczestniczyło z różnych względów w ruchu panamerykańskim, ale było zawsze
neutralnie życzliwe i ostatecznie w 1990 r. doń przystąpiło.
Ważniejsza jednak dla stosunków międzynarodowych w Ameryce Łacińskiej
yła płaszczyzna bilateralna, a więc powiązania poszczególnych państw z mocarst­
wem anglosaskim. Miały one dla wszystkich krajów regionu pierwszoplanowe
20 WSTĘP

znaczenie. Nawet w tych, w których próbowano kontynuować orientację euro­

pejską lub które wchodziły w pewnych okresach w ostrą rywalizację lub konflikty
z USA, czynnik „amerykański" zajmował zawsze wysokie miejsce w hierarchii
priorytetów polityki zagranicznej.
Analiza całej skomplikowanej siatki interakcji państw latynoamerykańskich
i USA stanowi jeden z głównych wątków tej książki. Będzie więc nurt konfliktów,
ale i współpracy; nurt dominacji i hegemonii, ale też kształtującego się stopniowo
poczucia wspólnych „wartości amerykańskich". Ukazane zostaną nie tylko wszyst­
kie kontrowersje i imperialne tendencje głównego mocarstwa zachodniej półkuli,
lecz także rezultaty polityki dobrego sąsiedztwa, która doprowadziła do wielkiego
zbliżenia obu Ameryk w latach I I wojny światowej i na początku okresu powojen­
nego. W tym czasie półwiekowe już doświadczenia ruchu panamerykańskiego
odegrały istotną rolę w procesie kształtowania nowej struktury stosunków między­ I. STOSUNKI MIĘDZYNARODOWE
narodowych, zwłaszcza zaś relacji między ładem regionalnym i ładem globalnym. w AMERYCE ŁACIŃSKIEJ
Jest w tej książce wiele rozważań i materiałów na temat specyficznej dla DO I I W O J N Y Ś W I A T O W E J
regionu jednoczesności tradycyjnej wewnętrznej niestabilności politycznej, licz­
nych zamachów stanu, przewrotów i rewolucji, i względnie stabilnego ładu
międzynarodowego. W Ameryce Łacińskiej, zarówno w XIX, jak i X X w., nie •
było tak krwawych i wielkich wojen, jak te na innych kontynentach. Zdecydowaną
większość sporów regionalnych, terytorialnych i granicznych także udało się
* *
rozwiązać bez walki. Wynikało to w dużej mierze z przywiązania państw latyno­
Od początku XIX w. do II wojny światowej zachodnia półkula przeszła wielką
amerykańskich do prawa międzynarodowego, bezpieczeństwa regionalnego i de-
polityczną ewolucję. W końcu poprzedniego wieku było tam jedno tylko niepodległe
nuklearyzacji oraz z wypracowania zasad i mechanizmów pokojowego rozwią­
państwo: Stany Zjednoczone Ameryki. Po uzyskaniu wołnościprzez Haiti w 1804 r.,
zywania sporów.
rozpoczęła się epopeja lat 1810-1825, która stworzyła niepodległą Amerykę
Autor dokonuje analizy stosunków międzynarodowych w Ameryce Łacińskiej Łacińską. Pozycja nowych państw w globalnych stosunkach międzynarodowych
w długim okresie zimnej wojny. Rozwijały się wówczas liczne represyjne dyk­ była przez wiele dziesięcioleci słaba, aktywność zaś niewielka. Pojawiła się
tatury, ale podejmowano też próby reform społecznych i politycznych. Relacje wówczas próba budowania regionalnego ładu politycznego na płaszczyźnie jed­
między obu Amerykami były wtedy szczególnie skomplikowane. Na płaszczyźnie ności hispanoamerykańskiej, wywodząca się z myśli Libertadora Simona Bolivara.
politycznej, w bipolarnym świecie konfliktu Wschód-Zachód, Ameryka Łacińska
Od początku niepodległości w Ameryce Łacińskiej dominowały wpływy państw
jako całość jednoznacznie określiła się jako część Zachodu i wspierała wysiłki
europejskich, ale od lat czterdziestych XIX w. coraz większą rolę w regionie,
USA w walce z systemem komunistycznym. W dziedzinie ekonomiki sprzeczności
zwłaszcza w Ameryce Środkowej i na Karaibach, zaczęty odgrywać Stany Zjed­
były jednak niemałe, gdyż koncepcje rozwoju gospodarczego i społecznego obu
noczone. Wzmocniła się ona znacznie w końcu XIX w., kiedy ukształtował się ruch
Ameryk różniły się często w istotny sposób.
Panamerykański, stanowiący pierwszą w świecie organizację współpracy regional­
Ostatnia część książki ukazuje stosunki międzynarodowe w Ameryce Łacińskiej nej. Aż do lat trzydziestych XX w. w relacjach między obu Amerykami przeważały
w końcu X X w. Czas ten charakteryzuje się demokratyzacją systemów politycz­ s
Pory i kontrowersje, ale równocześnie trwał stały dialog, w wyniku czego rodziły
nych i wdrażaniem głębokich reform gospodarczych. Nastąpił też renesans idei S
! ę n o r m
y i zasady stosunków międzynarodowych na zachodniej półkuli - zdecy-
współdziałania Ameryki Łacińskiej i Ameryki anglosaskiej, już z udziałem Kana­ owanie bardziej pokojowe niż w innych częściach świata,
dy, co uruchomiło wielkie procesy integracyjne w skali całej zachodniej półkuli. kilk l° ka Z m i a
P erykańskimm w r u c h u anam
zapoczątkowana została w ostatnich
Książka jest pierwszą w polskiej literaturze próbą zarysu podstawowych prob­ u atach przed II wojną światową. Symbolizowała ją koncepcja i praktyka
lemów i mechanizmów rozwoju stosunków międzynarodowych w Ameryce Łaciń­ Polityki dobrego sąsiedztwa.
skiej. Nie zawiera przypisów, jednakże publikacje, na które autor powołuje się
w tekście w skróconym zapisie, zaznaczone są w „Bibliografii" gwiazdką *. •

* •
22 STOSUNKI M I Ę D Z Y N A R O D O W E W A M E R Y C E ŁACIŃSKIEJ...
1. K S Z T A Ł T O W A N I E S I Ę P A Ń S T W L A T Y N O A M E R Y K A I*
1810-1840 \ (819 r., wyzwoleńcza armia Bolivara pokonała wojska hiszpańskie pod Boyaca,
Mapa polityczna Ameryki Łacińskiej ukształtowała się przede wszystkim
w wyniku wojen o niepodległość (1810-1825). W końcu 1825 r. było w Ameryce
Łacińskiej 11 niepodległych państw: Meksyk, Haiti, Federacja Ameryki Środ­
kowej, Wielka Kolumbia, Peru, Boliwia, Paragwaj, Chile, Zjednoczone Prowincje
La Platy, Urugwaj, Brazylia. Jednakże do 1840 r. ich liczba wzrosła do 17, gdyż
Federacja Ameryki Środkowej podzieliła się w 1839 na pięć (Nikaragua, Honduras,
Gwatemala, Salwador, Kostaryka), a Wielka Kolumbia w 1830 - na trzy państwa
(Kolumbia, Wenezuela, Ekwador). Peru i Boliwia pozostały oddzielnymi państ­
wami, choć krótko wchodziły w skład Federacji Peruwiańsko-Boliwijskiej
(1836-1839). Po 1840 r., aż do końca X I X w., powstało już tylko jedno nowe
państwo: Republika Dominikańska, po oderwaniu się w 1844 r. od Haiti.
Kolejna istotna zmiana na mapie politycznej regionu nastąpiła dopiero na
przełomie X I X i X X w., kiedy to po wojnie amerykańsko-hiszpańskiej (1898)
niepodległość uzyskała Kuba (1901), a w wyniku secesji od Kolumbii - Panama
(1903). Ostatni etap powstawania państw na zachodniej półkuli przypadł na lata
sześćdziesiąte i siedemdziesiąte X X w. i stanowił skutek procesu dekolonizacji.
Bunty i różnego rodzaju rebelie przeciwko kolonialnej władzy hiszpańskiej
w Ameryce, zwanej później Łacińską, już w X V I I I w. przybierały znaczne roz­
miary. Dwa największe powstania: comuneros (od comun - wspólnota) w Nowej
Granadzie (Kolumbii) i Tupaca Amaru w Peru wybuchły w tym samym 1781 r.
W końcu X V I I I w. kryzys kolonializmu hiszpańskiego był już bardzo głęboki
(szerzej: W. Dobrzycki, Historia..., 70-79). (Słabej władzy hiszpańskiej coraz
trudniej przychodziło utrzymanie w izolacji od świata ogromnych obszarów
w obu Amerykach. Szczególnie Anglia, główna ówczesna potęga ekonomiczno-
-finansowa uznała, że pora już, aby obalić hiszpańsko-portugalski monopol na
handel z koloniami amerykańskimi. W latach 1806 i 1807 flota angielska zaata­
kowała Buenos Aires, a finansowana przez Brytyjczyków wyprawa Francisca de
Mirandy próbowała wzniecić antyhiszpańskie powstanie w Wenezueli. Oba przed­
sięwzięcia były nieudane, ale zwiastowały nadejście epoki wielkiego zrywu
niepodległościowego, który miał doprowadzić do powstania nowych narodów
i państw na zachodniej półkuli.
Pierwsi dali przykład czarni mieszkańcy Haiti, którzy w ciężkich walkach
trwających od 1790 r. zdołali wyzwolić się spod władzy Francuzów i 1 stycznia
1804 proklamować niepodległe państwo.
W Hispanoameryce walki zbrojne rozpoczęły się najpierw na obszarze Wene­
zueli. W kwietniu 1810 r. po raz pierwszy obalono władzę kapitana generalnego,
a 7 lipca 1811 r. Kongres wenezuelski uchwalił akt niepodległości. Ruch wy­
zwoleńczy pod przywództwem Simona Bolivara, któremu w 1813 r. nadano tytuł
Libertadora, miał doznać jeszcze niejednej klęski, zanim w 1817 doprowadził
K S Z T A Ł T O W A N I E SIĘ P A Ń S T W L A T Y N O A M E R Y K A Ń S K I C H 1810-1840 23
H ostatecznie do utworzenia republiki wenezuelskiej. Dwa lata później, 7 sierpnia
dzięki czemu mogła powstać niepodległa Kolumbia. Jeszcze w tym samym roku
nroklamowano utworzenie Wielkiej Kolumbii, a więc państwa federalnego zło­
żonego z trzech departamentów: Wenezueli ze stolicą w Caracas, Cundinamarki
(Kolumbii) ze stolicą w Bogocie i Quito (Ekwadoru) ze stolicą w Ouito. Prezyden­
tem całego państwa został Simon Bolivar, wiceprezydentem Francisco Santander,
a stolicą ogłoszono Bogotę.
Również wiosną 1810 r. rozpoczął się proces emancypacyjny w wicekrólestwie
La Platy (Argentynie). Główną rolę na tym obszarze odegrał gen. Jose de San
Martin, pod którego kierunkiem na niepodległość wybiły się w lipcu 1816 r.
Zjednoczone Prowincje Ameryki Południowej (La Plata). Następnie armia San
Martina przekroczyła na początku 1817 r. Andy, zdobyła Santiago i bardzo
pomogła Chilijczykom w uzyskaniu własnego państwa.
Długa i krwawa była droga Meksyku do niepodległości. Rozpoczął ją 15 wrześ­
nia 1810 r. wiejski proboszcz Miguel Hidalgo, a zakończył były oficer hiszpański
Agustfn Iturbide, który na czele sił powstańczych wkroczył w 1821 r. do miasta
Meksyk. W 1822 r. Iturbide koronował się na cesarza niepodległego Meksyku,
który wówczas obejmował niemal całą Amerykę Środkową (bez Panamy). Kiedy
w 1823 r. cesarz Augustyn I został obalony i utworzono republikę, od Meksyku
oddzieliły się i ogłosiły niepodległość Zjednoczone Prowincje Ameryki Środkowej.
Najdłużej Hiszpanie bronili się w Peru, gdzie dopiero wielka bitwa pod Aya-
cucho (9 X I I 1824) zakończyła ich trzy wiekowe panowanie w Ameryce Łacińskiej.
W 1825 r. armia marszałka Sucre wkroczyła do Górnego Peru, proklamując na
tym obszarze Republikę Bolivara, zwaną następnie Boliwią.
Odrębnie ukształtowały się losy kolonii portugalskiej: Brazylii. Podczas gdy
w całej Ameryce Łacińskiej zwyciężyła idea republikańska (poza krótkotrwałym
cesarstwem meksykańskim oraz cesarstwem Haiti w latach 1804-1806 oraz
1849-1859), w Brazylii ustanowione zostało cesarstwo, które miało trwać aż do
1889 r. Ponadto niepodległość uzyskano bez walk zbrojnych, gdyż decyzję regenta
Pedro, syna władcy portugalskiego Jana V I , o powstaniu cesarstwa brazylijskiego
w 1822 r., zaakceptowano w Lizbonie.
Do wybuchu rewolucji niepodległościowej i jej sukcesu w niemałym stopniu
przyczyniły się pomyślne uwarunkowania międzynarodowe. Zajęcie Hiszpanii
w
1808 r. przez wojska napoleońskie wywołało za oceanem wrzenie społeczne
i ośmieliło do wysuwania postulatów przyznania większej samodzielności bądź
autonomii koloniom amerykańskim. Początkowo nie myślano jeszcze o całkowi­
tym zerwaniu z koroną hiszpańską i uzyskaniu pełnej niepodległości. Dlatego też
wrogo powitano wysłanników napoleońskiej Francji, którzy zamierzali przejąć
zamorskie posiadłości Hiszpanii. Cesarz Francuzów postrzegany był bowiem
przez elity latynoamerykańskie jako władca imperialny, który może narzucić
ciężary o wiele dotkliwsze niż słaba już władza hiszpańska.
24 STOSUNKI M I Ę D Z Y N A R O D O W E W A M E R Y C E ŁACIŃSKIEJ..
Proces emancypacyjny był jednak szybki i już od 1812 r. najważniejszym
zadaniem stało się wywalczenie pełnej niepodległości. Przywódcy ruchu latyno­
amerykańskiego zdawali sobie sprawę, że osiągnięcie tego celu będzie niemożliwe
bez wsparcia któregoś z mocarstw. W Liście z Jamajki (1815, wyd. pol. 1990,
s. 25) Simon Bolivar pisał, że tylko „otoczeni opieką jakiegoś wielkodusznego
narodu staniemy się silni". Chodziło mu oczywiście o Anglię, która w najbardziej
naturalny sposób mogła stać się sprzymierzeńcem latynoamerykańskich bojow­
ników. Wielka Brytania chciała jednak przede wszystkim przejąć handel z kolo­
niami, dotychczas pozostający wyłącznie w rękach Hiszpanii i Portugalii. Sprawa
ewentualnej niepodległości tych kolonii była dla niej przez długi czas drugorzędna.
Stąd też jej politykę wobec ruchu niepodległościowego w Hispanoameryce można
określić jako ambiwalentną i niejednoznaczną. W czasie gdy armia napoleońska
zajęła Hiszpanię, Anglia czynnie poparła walkę sił partyzanckich z Francuzami,
wysyłając na pomoc ekspedycję zbrojną pod dowództwem księcia Wellingtona.
Junta antynapoleońska w Sewilli, którą Londyn oficjalnie uznał, nie przewidywała
jednak przyznania niepodległości koloniom amerykańskim. Wielka Brytania
ogłosiła więc politykę neutralności wobec rozpoczętej w 1810 r. rewolucji niepod­
ległościowej za oceanem. Przywódcy latynoamerykańscy, zabiegający w Londynie
o pomoc, namawiani byli wówczas do ograniczenia swych maksymalistycznych
dążeń. Nieoficjalnie jednak, już w tych pierwszych latach walk, Brytyjczycy
wsparli armie powstańcze w Hispanoameryce znacznymi kredytami finansowymi.
Uważano bowiem, iż ruch emancypacyjny może stać się skutecznym instrumentem
nacisku na Hiszpanię, skłaniającym ją do zmodyfikowania systemu kolonialnego.
Po upadku Napoleona i powrocie Ferdynanda V I I na tron hiszpański Anglia
potwierdziła swą neutralność wobec wydarzeń w Ameryce Łacińskiej. Neutralność
ta stawała się jednak coraz bardziej życzliwa dla ruchu wyzwoleńczego. Ferdynand
bowiem zniósł liberalną konstytucję z 1812 r., za ocean wysłał armię, aby spacy-
fikować bunt, i zapowiadał odbudowę starego porządku kolonialnego. Anglia
wzmocniła wtedy swe wsparcie dla procesu niepodległościowego i zezwoliła
weteranom wojen z Napoleonem na ochotnicze wstępowanie do hispanoamerykań-
skich armii wyzwoleńczych. Przez pewien czas Brytyjczycy optowali za utwo­
rzeniem w Ameryce niezależnych monarchii konstytucyjnych, jednakże taką
możliwość odrzucili zarówno Ferdynand V I I , jak i większość radykalizujących
się elit latynoamerykańskich.
Po kongresie wiedeńskim i powstaniu Świętego Przymierza sytuacja ruchu
emancypacyjnego w Hispanoameryce bardzo się skomplikowała. Władca Hiszpanii
zaczął bowiem zabiegać o wsparcie przez mocarstwa Świętego Przymierza jego
planów stłumienia rebelii w koloniach. Przez pewien czas wydawało się, że taką
pomoc może uzyskać, gdyż zarówno car Aleksander I , jak i król Francji Ludwik
X V I I I nawoływali do zaprowadzenia porządku w Ameryce. Groźba powrotu
starego ładu kolonialnego stała jednakże w sprzeczności z żywotnymi interesami
brytyjskimi. Stąd też na kongresach Świętego Przymierza Anglia zdecydowanie
przeciwstawiała się wszelkim planom interwencji europejskiej. Sprzeciw ten
K S Z T A Ł T O W A N I E SIĘ P A Ń S T W L A T Y N O A M E R Y K A Ń S K I C H 1810-1840 25
okazał
nka: się skuteczny, gdyż mocarstwa wiedziały, iż bez zgody Anglii, której flota
panowała na Atlantyku, wyprawa zbrojna za ocean była niemożliwa. Dyplomacja
brytyjska odegrała więc istotną rolę, ułatwiając ostateczny sukces rewolucji
niepodległościowej w Hispanoameryce.
Wydarzenia w Hispanoameryce i Lusoameryce (Brazylii) z wielkim zaintere­
sowaniem obserwowane były zawsze przez Waszyngton. Już w czerwcu 1810 r.
rząd USA mianował pierwszych „agentów do spraw handlu i żeglugi" w Ameryce
południowej, którzy w rzeczywistości mieli pełnić funkcje politycznych obser­
watorów. Jeden z nich, Joel Robert Poinsett, otrzymał instrukcję, aby po przybyciu
do Buenos Aires: „rozpowszechniać opinie, że Stany Zjednoczone żywią szczere
i najlepsze uczucia wobec ludu Ameryki Hiszpańskiej, jako sąsiadów z tej samej
części globu, i widzą wzajemny interes w utrzymywaniu przyjacielskich stosunków
(...) Gdyby zaś doszło do politycznej separacji od macierzystego państwa i do
ustanowienia niezależnego rządu, byłoby to zbieżne z sentymentami i celami
Stanów Zjednoczonych" (W.R. Manning, I , 6-7).
W lipcu 1811 r. do Waszyngtonu przybyła „nadzwyczajna delegacja Kon­
federacji Wenezuelskiej", zainteresowana przede wszystkim zakupem broni dla
armii wyzwoleńczej. Prezydent James Madison i sekretarz stanu spotkali się z nią
nieoficjalnie, gdyż USA ogłosiły wówczas neutralność wobec stron konfliktu.
W praktyce jednak była to neutralność życzliwa dla sprawy latynoamerykańskiej.
Wspólna rezolucja obu izb Kongresu z 11 grudnia 1811 r. stwierdzała więc:
„Stany Zjednoczone witają z przyjacielskim zainteresowaniem deklarację niepod­
ległości hiszpańskich prowincji w Ameryce". Wszystkie bowiem wydarzenia,
które osłabiały pozycje państw europejskich na zachodniej półkuli, były dla USA
korzystne. Pamiętajmy też, iż w tym czasie Stany Zjednoczone zmierzały do
oderwania od imperium hiszpańskiego Florydy, co ostatecznie im się udało
(1811-1819).
W latach następnych, kiedy możliwość interwencji państw Świętego Przymierza
w Ameryce była szeroko rozważana, Stany Zjednoczone formalnie powtórzyły
deklaracje neutralności. Kontynuowały jednak w różnej formie nieoficjalną pomoc
dla powstańców. Przeciwstawiły się również naciskom Hiszpanii, aby ruch niepod­
ległościowy traktować jak nielegalny bunt. Podkreślały, że jest to wojna domowa,
w której obie strony mają równe prawa. Stany Zjednoczone jako pierwsze w świe­
cie rozpoczęły też proces oficjalnego uznawania nowych państw w Ameryce
Łacińskiej. W posłaniu do Kongresu z 8 marca 1822r. prezydent James Monroe
stwierdził, że prowincje hiszpańskie w Ameryce osiągnęły rangę niezależnych
narodów i zasługują na uznanie; 19 czerwca 1822 r. przyjął Manuela Torresa,
jako charge daffaires Republiki Kolumbii (Wielkiej Kolumbii), a 12 grudnia
te
g o ż roku Jose Manuela Zozaya, jako przedstawiciela cesarstwa Meksyku. Po
"znaniu tych dwóch państw, USA nawiązały w 1823 r. stosunki dyplomatyczne
ze Zjednoczonymi Prowincjami La Platy (Argentyną) i Chile, w 1824 z Brazylią,
w n a s t e
P n y c h latach z kolejnymi państwami latynoamerykańskimi.
26 STOSUNKI M I Ę D Z Y N A R O D O W E W A M E R Y C E ŁACIŃSKIEJ..
Uzyskanie niepodległości rozpoczynało proces budowania państwowości i kształ­
towania się stosunków międzynarodowych w Ameryce Łacińskiej. Bolivar zdawał
sobie sprawę, iż w ówczesnym świecie, zdominowanym przez monarchiczną
i imperialną Europę, nowe i słabe państwa amerykańskie narażone będą na
wielkie niebezpieczeństwa. Powinny więc łączyć swoje siły, a nawet zjednoczyć
się we wspólnym państwie. Jeszcze w trakcie walk wyzwoleńczych, w Liście
z Jamajki pisał: „Jest zaiste wielką ideą koncepcja stworzenia na obszarze całego
Nowego Świata jednego państwa, w którym jeden rodzaj więzi łączyłby wszystkie
jego części między sobą i każdą spośród nich z całością. Skoro Nowy Świat ma
te same korzenie, ten sam język, obyczaje i religię, powinien wobec tego mieć
jeden rząd, który zjednoczyłby mające powstać rozmaite państwa": Zaraz jednak
zauważał, że „jest to niemożliwe, bowiem odrębności klimatyczne, różnica po­
łożenia, sprzeczne interesy, odmienne charaktery dzielą Amerykę". Dlatego też
zalecał, aby jedność Latynoameryki osiągnąć w inny sposób: poprzez tworzenie
ugrupowań federacyjnych i ścisły sojusz między nimi.
Początkowo wydawało się, iż zamysł ten ma szansę powodzenia. Kierowana
przez Boliwara Wielka Kolumbia zawarła kilka traktatów, w których sygnatariusze
zobowiązywali się „do jedności, ligi i konfederacji na wieki, w czasach pokoju
i wojny; do podtrzymywania wszystkimi siłami na lądzie i morzu swej niezależ­
ności od Hiszpanii i każdej innej zagranicznej potęgi; do zapewnienia, po uznaniu
niepodległości, wzajemnej pomyślności, współpracy i zrozumienia między swymi
ludami, tak jak i innymi mocarstwami, z którymi nawiążą stosunki". Traktaty
takie podpisane zostały z Chile (21 X 1822), Peru (6 V I I 1822), Meksykiem (3 X
1822) i Zjednoczonymi Prowincjami Ameryki Środkowej (15 I I I 1825). Podpisano
także układ ze Zjednoczonymi Prowincjami La Platy (8 I I I 1823), który miał
jednak ograniczony charakter, gdyż nie mówił o dążeniu do jedności, tylko
zapewniał o wzajemnej przyjaźni. Argentyna już wtedy bowiem wykazywała
wielką rezerwę wobec koncepcji Bolivara, obawiając się jego dyktatorskich
skłonności i możliwości zdominowania Latynoameryki przez Wielką Kolumbię.
Świeże też było przekonanie, iż to właśnie intrygi Bolivara zmusiły wyzwoliciela
La Platy, San Martina, do wycofania się z życia publicznego (po ich tajemnym,
kilkudniowym spotkaniu w lipcu 1822 r.).
Mimo że na początku lat dwudziestych proces wyzwalania Ameryki Łacińskiej
nie był jeszcze zakończony, Bolivar stale pamiętał o swych planach zawartych
w Liście z Jamajki: „Jakże pięknie byłoby, gdyby Przesmyk Panamski stał się
dla nas tym, czym Cieśnina Koryncka dla Greków. Gdybyśmy pewnego dnia
mieli szczęście zwołania tam wielkiego kongresu przedstawicieli republik, kró­
lestw, imperiów, aby wespół z narodami pozostałych części świata rozpatrzyli
i omówili doniosłe problemy wojny i pokoju". W grudniu 1824 r. wysłał więc
zaproszenia do państw latynoamerykańskich na kongres do Panamy, który miał
urzeczywistnić te idee. W kongresie, który rozpoczął obrady dopiero 22 czerwca
1826 r., uczestniczyli delegaci: Meksyku, Wielkiej Kolumbii, Peru i Federacji
Ameryki Środkowej. Z zaproszenia nie skorzystała Argentyna, podtrzymująca
K S Z T A Ł T O W A N I E S I Ę P A Ń S T W L A T Y N O A M E R Y K A Ń S K I C H 1810-1840 27
zastrzeżenia do planów Bolivara, a także Chile, które poszło w jej ślady. Bolivar
i e przewidywał w tym spotkaniu udziału Stanów Zjednoczonych i Brazylii.
n
Wysłał natomiast zaproszenie do Anglii i Holandii, aby uczestniczyły w charak­
terze obserwatorów. Sądził bowiem, że tylko potężne imperium brytyjskie może
zapewnić utrzymanie niepodległości nowym państwom latynoamerykańskim,
pisał więc: „Nasza federacja amerykańska nie może istnieć bez przyjęcia protekcji
Anglii. Kryje to w sobie wiele niebezpieczeństw, ale jest konieczne. Przetrwanie
jest najważniejsze, nie zaś sposób egzystowania: jeśli zwiążemy się z Anglią,
będziemy istnieć, jeśli nie, przepadniemy nieuchronnie". Dążąc do ścisłego
sojuszu z Anglią, Bolivar nie mógł wiązać się ze Stanami Zjednoczonymi, gdyż
uważał, że oba te państwa będą rywalizować o wpływy w Ameryce. Obecność
USA mogłaby też przeszkodzić w przyjęciu wspólnego stanowiska w sprawie
zwalczania handlu afrykańskimi niewolnikami, co miało być jednym z zadań
kongresu. Z kolei Brazylia - monarchiczną i także kultywująca niewolnictwo
- nie była, według Bolivara, dostatecznie zainteresowana w utrzymaniu frontu
antyhiszpańskiego.
Wbrew stanowisku Bolivara, wiceprezydent Wielkiej Kolumbii Francisco de
Paula Santander wystosował jednak zaproszenia do Waszyngtonu i Rio de Janeiro.
Kongres Stanów Zjednoczonych zaproszenie przyjął z wielkim zadowoleniem,
jednakże później przez wiele miesięcy deliberował nad stanowiskiem, jakie
należy zająć w Panamie. Obawiano się bowiem, iż USA mogą być wciągnięte
w wielostronne układy militarne, czego chciano uniknąć. Ustalono więc, że będą
traktować kongres panamski jako konsultacyjne spotkanie dyplomatyczne i sposob­
ność do promowania swych interesów handlowych. Innym celem Stanów Zjed­
noczonych miało być niedopuszczenie do decyzji o wyzwoleniu Kuby przez
państwa latynoamerykańskie. Liczyły bowiem, iż w stosownym momencie same
zdołają wypędzić Hiszpanów i przyłączyć wyspę do swego terytorium. Wszystkie
te instrukcje, charakterystyczne dla ówczesnej polityki USA wobec Ameryki
Łacińskiej, w praktyce okazały się bezużyteczne, gdyż jeden z delegatów na
kongres panamski, Richard Anderson, zmarł w trakcie podróży, a drugi, John
Sargeant, przybył już po zakończeniu obrad.
Kongres w Panamie zakończył się 15 lipca 1826 r. podpisaniem traktatu o unii,
lidze i stałej konfederacji między czterema uczestniczącymi państwami (na ich
obszarze znajduje się obecnie 12 państw). Kiedy dziś czytamy ten dokument,
zwraca głównie uwagę jego nowatorstwo w ujmowaniu problemów bezpieczeń­
stwa zbiorowego. Artykuły 2 i 3 zawierały zobowiązanie do pomocy wzajemnej
w
wypadku „każdego ataku, który wystawi na niebezpieczeństwo egzystencję
Polityczną" stron układu. Bardzo podobne sformułowania znalazły się po ponad
stu latach w traktacie Rio o pomocy wzajemnej (TIAR) z 1947 r. W Panamie
ustalono też udziały ilościowe wojsk poszczególnych państw; oddziały te miały
yc się na wspólną sześćdziesięciotysięczną armię. Podjęto również po raz
Pierwszy zagadnienie pokojowego rozwiązywania sporów. Artykuł 16 traktatu
więc: „Strony umawiające zobowiązują się uroczyście łagodzić przyjacielsko
28 STOSUNKI M I Ę D Z Y N A R O D O W E W A M E R Y C E ŁACIŃSKIEJ..
między sobą wszystkie różnice, które istnieją lub które mogą powstać między
nimi; w przypadku niezakończenia sporu poddadzą go ocenie Zgromadzenia
Generalnego Plenipotencjariuszy, którego decyzja nie będzie obligatoryjna, chyba
że wcześniej państwa zgodzą się na taki charakter orzeczenia". Przewidywano
więc swego rodzaju moratorium, które zakazywało wypowiadania wojny do
czasu, aż zakończy się akcja koncyliacyjna Zgromadzenia Generalnego. Zbliżone
rozwiązania pojawią się w następnym stuleciu w Pakcie Ligi Narodów oraz
Karcie Organizacji Państw Amerykańskich (1948).
W traktacie panamskim ustalono także, iż do podstawowych zadań Zgroma­
dzenia Generalnego należą: koordynacja polityki zagranicznej i organizowanie
współpracy w stanach zagrożenia oraz interpretowanie traktatów i działania
koncyliacyjne w przypadku sporów i kontrowersji. Miało się ono zbierać co dwa
lata w czasie pokoju i każdego roku w czasie wojny.
Uczestnicy kongresu panamskiego odnieśli się ponadto do innych ważnych
kwestii swego czasu, m.in. do kolonializmu. Zobowiązano się do współdziałania,
jeśli trzeba - z użyciem siły, w celu uniemożliwienia przywrócenia lub ustano­
wienia nowych kolonii w Ameryce. Zdecydowano na koniec, że sygnatariusze
będą działać „przy użyciu wszelkich sił i środków na rzecz całkowitego zniesienia
i wytępienia handlu niewolnikami z Afryki".
Traktat panamski, który został ratyfikowany jedenaście lat później (14 IX
1837) tylko przez Kolumbię, ma znaczenie głównie jako dokument proponujący
prekursorskie wówczas rozwiązania, przyjęte później przez system międzyame-
ry kański.
Po kongresie panamskim ideę jedności hispanoamerykańskiej próbował pod­
trzymywać Meksyk. Minister spraw zagranicznych Lucas Alaman wysłał 13 marca
1831 r. obszerne pismo do rządów Argentyny, Chile, Kolumbii, Peru, Boliwii
i Federacji Ameryki Środkowej. Podkreślał w nim, że między nowymi narodami
amerykańskimi powinny istnieć stosunki szczególne, odmienne od tych, które
zazwyczaj ustanawia się z obcymi państwami. Proponował, aby powołać stały
komitet, złożony z akredytowanych przy rządzie Meksyku przedstawicieli dyp­
lomatycznych „braterskich republik". Inicjatywa ta, jak i dwie inne, z lat 1838
i 1842, nie zostały zrealizowane, gdyż znacznie wyprzedzały swój czas. Przypo­
mnijmy, iż podobne rozwiązanie (Rada Kierownicza w Waszyngtonie) przyjął
dopiero ruch panamerykański w końcu X I X w.
W latach po kongresie panamskim rozwój stosunków międzynarodowych
w Ameryce Łacińskiej zmierzał w kierunku, który zdawał się potwierdzać gorzkie
słowa Bolivara wypowiedziane pod koniec życia: „Rządzić Ameryką (Łacińską)
to jak orać morze". Zamiast budowania jedności latynoamerykańskiej, nastąpiły
silne tendencje dezintegracyjne, spory i konflikty wynikające przede wszystkim
z różnych pozostałości epoki kolonialnej. Nadmierne ambicje lokalnych przywód­
ców, caudillos, przyczyniały się do buntów i zamachów stanu, które w wielkim
stopniu destabilizowały nowe państwa. Wielka Kolumbia przetrwała tylko kilka­
naście lat (1819-1830), gdyż generałowie: Juan Jose Flores i Jose Antonio Paez
K S Z T A Ł T O W A N I E S I Ę P A Ń S T W L A T Y N O A M E R Y K A Ń S K I C H 1810-1840 29
chcieli samodzielnie rządzić w Ekwadorze i Wenezueli. Ciągłe wojny domowe
liberałów z konserwatystami, podsycane przez Anglię, doprowadziły do rozpadu
w latach 1836-1839 Federacji Ameryki Środkowej. Jeszcze krótsze były dzieje
Federacji Peruwiańsko-Boliwijskiej, która przeszkadzała zarówno Chile, jak i Ar­
gentynie w dążeniach do hegemonii subregionalnej. Została więc przez oba te
państwa rozbita w wyniku uporczywych ataków zbrojnych w latach 1837-1839.
Niepowodzenie wysiłków integracyjnych w Ameryce Łacińskiej było rezultatem
nie tylko uwarunkowań wewnątrzregionalnych, lecz także polityki mocarstw
europejskich - zwłaszcza Anglii. Po upadku imperium hiszpańskiego właśnie
Anglia stała się mocarstwem dominującym w Ameryce Łacińskiej. Szczególne
wpływy miała wówczas w Brazylii, subregionie La Platy, Chile, Ameryce Środ­
kowej i Meksyku. Obszarami La Platy, Karaibami oraz Meksykiem poważnie
zainteresowana była też Francja. Również Stany Zjednoczone, dalekie jeszcze
w latach dwudziestych i trzydziestych X I X w. od pozycji mocarstwowej, pilnie
śledziły rozwój wydarzeń w swym najbliższym środowisku międzynarodowym.
Szczególna pozycja Anglii w Ameryce Łacińskiej wynikała głównie z trudnej
sytuacji finansowej nowych państw. W latach 1818-1825 Brytyjczycy wsparli
tamtejsze walki niepodległościowe pożyczkami, których wartość przekroczyła
20 min funtów szterlingów. W ten sposób rozpoczął się proces uzależniania
neokolonialnego, tym bardziej, że do starych pożyczek ciągle dochodziły nowe,
coraz trudniejsze do spłacenia. Dawało to mocarstwom znakomitą sposobność do
ingerowania w wewnętrzne sprawy państw latynoamerykańskich i uzyskiwania
różnorodnych przywilejów. Jeśli dominacja mocarstwowa była zagrożona, ucie­
kano się do interwencji zbrojnych. W pierwszych dwóch dekadach niepodległości
stało się tak w rejonie La Platy i Ameryce Środkowej. W 1833 r. Anglia, nie
uznając ogłoszonej w 1820 r. suwerenności Argentyny nad Malwinami (Falklan­
dami), ponownie zajęła wyspy. Oba mocarstwa: Anglia i Francja, krytycznie
oceniały też dyktaturę Jose Manuela Rosasa w Argentynie (1829-1852). Dążył
on zarówno do podporządkowania sobie całego obszaru La Platy (łącznie z Urug­
wajem i Paragwajem), jak i do ograniczenia roli kapitału obcego. Z tego powodu
flota francuska przez ponad dwa lata (1838-1840) blokowała porty i wybrzeża
argentyńskie, a wspólna wyprawa francusko-brytyjska doprowadziła do czasowej
okupacji Buenos Aires (1845). W 1843 r. Anglia, korzystając ze swej przewagi
militarnej, ustanowiła dwa protektoraty w Ameryce Środkowej: Mosquito (na
atlantyckim brzegu Nikaragui) oraz Honduras Brytyjski (na obszarze Belize,
ory Gwatemala uważała za część swego terytorium). Francja wysłała ekspedycję
zbrojną za ocean, chcąc zmusić Meksyk do spłaty długów. Oddziały francuskie
zajęły w grudniu 1838 r. Vera Cruz i starły się w kilku bitwach z wojskami
sykanskimi dowodzonymi przez prezydenta, gen. Antonio Lopeza de Santa
Annę. W jednej z tych bitew (5 X I I 1838) prezydent Meksyku stracił lewą nogę,
ra. później kazał pochować z całym ceremoniałem państwowym i upamiętnić
osownym obeliskiem (opis wydarzenia w: Historia de Mexico, t. 8, 1861-1862).
tzw. wojna o ciastka (la guerra de los pasteles), gdyż bezpośrednim
30 STOSUNKI M I Ę D Z Y N A R O D O W E W A M E R Y C E ŁACIŃSKIEJ..
powodem interwencji okazały się reklamacje pewnego francuskiego cukiernika,
który prowadził swój interes w stolicy Meksyku i uznał, że w trakcie zamieszek
wewnętrznych poniósł znaczne straty.
Wszystkie te interwencje wskazują, iż w Europie zupełnie wówczas nie liczono
się z doktryną Monroego, którą prezydent Stanów Zjednoczonych sformułował
w orędziu z 2 grudnia 1823 r. Głosiła ona, iż kontynent amerykański (obie
Ameryki) nie może być odtąd uważany za teren kolonizacji europejskiej. James
Monroe, nawiązując do myśli „ojców-założycieli": Washingtona i Jeffersona,
zaznaczał, iż każda próba przeniesienia na zachodnią półkulę monarchicznego
systemu politycznego mocarstw europejskich będzie uważana za akt wrogi wobec
USA. Na koniec stwierdzał, iż Stany Zjednoczone nie będą mieszać się do
wewnętrznych spraw żadnego z tych mocarstw. Orędzie prezydenta Monroego
przyjęte zostało w Europie lekceważąco lub niechętnie, ale w Ameryce Łacińskiej
uzyskało rezonans niezmiernie życzliwy. Słabe państwa latynoamerykańskie
dostrzegły bowiem w Stanach Zjednoczonych sojusznika w wypadku europejskiej
agresji. Od razu też próbowały doprowadzić do zawarcia z nimi konkretnych
umów obronnych, do czego jednak nie doszło. Jednak w tym czasie stosunki
między obu Amerykami były bez wątpienia przyjazne, a nawet zaczęło się rodzić
poczucie wspólnoty i solidarności zachodniej hemisfery. Proces ekspansji teryto­
rialnej USA, marsz na zachód i południe, musiał wszakże prowadzić do konfliktów
z latynoamerykańskim otoczeniem. Począwszy od lat czterdziestych X I X w.
coraz wyraźniej narastały też różnice w poziomie rozwoju Ameryki anglosaskiej
i Ameryki Łacińskiej.
2. R Y W A L I Z A C J A M O C A R S T W W A M E R Y C E Ł A C I Ń S K I E J
1840-1889/90
Rywalizacja mocarstw o wpływy w Ameryce Łacińskiej nie wszędzie była
równie intensywna. Szczególne jej nasilenie nastąpiło w Meksyku, Ameryce
Środkowej i na Karaibach. Obiektem rywalizacji stała się też południowoamery­
kańska Kolumbia, która częściowo sięgała Ameryki Środkowej, wskutek władania
prowincją panamską. W Ameryce Południowej rywalizowano mniej ostro, gdyż
do lat osiemdziesiątych X I X w. utrzymała się tu dominacja kapitału i wpływów
brytyjskich. Akceptowali ją - czasami niechętnie - inwestorzy francuscy i niemiec­
cy, którzy także robili w Hispanoameryce znakomite interesy.
W Meksyku, Ameryce Środkowej i na Karaibach było inaczej. Pierwszoplanową
od czasu rewolucji niepodległościowej pozycję Anglii kilka razy zdecydowanie
próbowała zakwestionować Francja. Także Hiszpania w latach sześćdziesiątych
X I X w. przypomniała sobie o dawnej świetności i dokonała rekolonizacji Domi­
nikany; uczestniczyła ponadto w pierwszej fazie trójstronnej ekspedycji mek­
sykańskiej. Jednak największe znaczenie miało pojawienie się na tym obszarze
nowego aktywnego uczestnika stosunków międzynarodowych: Stanów Zjedno­
czonych. Wprawdzie do lat osiemdziesiątych USA nie były jeszcze mocarstwem,
R Y W A L I Z A C J A M O C A R S T W W A M E R Y C E Ł A C I Ń S K I E J 1840-1889/90 31
w swym najbliższym otoczeniu międzynarodowym odgrywały już istotną
3
i z czym państwa europejskie musiały coraz bardziej się liczyć.
f
pierwszym polem rywalizacji Stanów Zjednoczonych i mocarstw europejskich
stał się Meksyk. Po uzyskaniu niepodległości było to państwo terytorialnie
S
Ibrzymie, o powierzchni przekraczającej 4 min k m - na północnym zachodzie 2
g j e obszarów Oregonu, na zachodzie władające wybrzeżem Pacyfiku i całą
s i c a ą c
Kalifornią, ograniczające USA od południa terenami Teksasu i Nowego Meksyku.
W traktacie transkontynentalnym z 1819 r. USA zobowiązały się do szanowania
zwierzchności Hiszpanii nad Kalifornią i Teksasem, a w układzie z 1828 r.
potwierdziły swe granice z sukcesorem Hiszpanii na tym obszarze - niepodległym
Meksykiem. W latach dwudziestych na rozległych, pustych niemal ziemiach
Teksasu nasilało się jednak indywidualne osadnictwo z północy. Część kolonistów
osiedlała się tu oficjalnie, na podstawie koncesji otrzymywanych od władz mek­
sykańskich, inni jednak napływali poza wszelką kontrolą. Jednocześnie Stany
Zjednoczone zaczęły ponawiać propozycje kupna Teksasu od rządu meksykańs­
kiego. Dwaj pierwsi posłowie (ambasadorowie) USA w Meksyku: Joel R. Poinsett
i Anthony Buthler, za główne swe zadanie uważali doprowadzenie do takiej
transakcji. Próby te zakończyły się niepowodzeniem, a koloniści północnoame­
rykańscy w Teksasie podnieśli zbrojny bunt. Po ogłoszeniu przez nich 1 marca
1836 r. deklaracji niepodległości Teksasu doszło do walk z armią meksykańską
dowodzoną przez prezydenta Santa Annę. Początkowo sukcesy odnosili Mek­
sykanie, wygrywając m.in. krwawą bitwę pod Alamo, 6 marca 1836 r. Szybko
jednak górę wzięły oddziały osadników, zwłaszcza po zwycięskiej bitwie pod
San Jacinto, 21 kwietnia tegoż roku.
Niepodległość Teksasu, którego pierwszym prezydentem został Samuel Hous­
ton, w 1837 r. uznały Stany Zjednoczone, w 1838 r. Francja, a w 1840 r. Wielka
Brytania i Holandia. Natomiast Meksyk nie godził się z polityką faktów dokona­
nych i w 1842 r. wznowił wojnę z Teksasem, którą również szybko przegrał.
Przywódcy Teksasu od początku chcieli przyłączyć swoje państwo do USA,
jednak Kongres w 1838 r. nie wyraził na to zgody, obawiając się zbytniego
wzmocnienia stanów południowych, utrzymujących niewolnictwo. Wykorzystały
to mocarstwa europejskie: Francja i Anglia, próbujące zwiększyć swoje wpływy
w Teksasie, a tym samym na kontynencie północnoamerykańskim. Przypomnijmy,
iz w tym czasie Francja zbrojnie interweniowała w Meksyku, a Wielka Brytania
weszła w spór z USA o terytorium Oregonu. Brytyjczycy interesowali się także
a lfornią, co rodziło spekulacje, iż mogą uzyskać ten obszar w zamian za
arowanie rządowi meksykańskiemu jego zadłużenia,
W n
tonie ^ ° ^ dyplomatyczna Anglii w Teksasie obserwowana była w Waszyng-
Z n i e e r n
medi P ° k ° J - Wysłannicy Londynu próbowali bowiem odgrywać rolę
a t 0 r W -
Tek ' ° starali się skłonić rząd meksykański do uznania niepodległości
SU a w ł a z e
c jy -
Zen ^ rebelianckiej republiki do opublikowania deklaracji o niełą-
re C W r z y s z ł o ś c z
Publik' P ' USA. Mówiono również o możliwym sojuszu obronnym
1 z
Anglią. Wszystko to tworzyło nową sytuację, coraz groźniejszą dla
32 STOSUNKI M I Ę D Z Y N A R O D O W E W A M E R Y C E ŁACIŃSKIEJ..
USA. Kiedy więc w 1844 r. Kongres ponownie rozpatrywał wniosek o przyłą­
czenie republiki, został on zaaprobowany. Ostateczne włączenie Teksasu do USA
nastąpiło w 1845 r. Zaprotestowały przeciwko temu Anglia, Francja i Rosja,
a Meksyk zerwał z USA stosunki dyplomatyczne.
Sprawa Teksasu rozgrywała się w okresie zaognienia sporu o Oregon - niezbyt
dokładnie określone rozległe tereny na północnym zachodzie kontynentu, pomię­
dzy USA i kolonią brytyjską: Kanadą. Obszar ten na mocy traktatu z 20 paździer­
nika 1818 r. był wspólnie zarządzany przez Stany Zjednoczone i Anglię. W po­
łowie lat czterdziestych Waszyngton zażądał zlikwidowania kondominium (wspól­
nej władzy) i przyłączenia do swego państwa najszerzej rozumianego Oregonu,
a więc nie tylko ograniczającego się do dzisiejszych stanów: Waszyngton, Oregon
i Idaho, lecz także obejmującego większą części Kolumbii Brytyjskiej. Spór
zakończył się traktatem z 15 czerwca 1846 r., który formalnie był kompromisem,
w rzeczywistości jednak oznaczał sukces USA. Kolumbia Brytyjska pozostała
wprawdzie w granicach Kanady, ale inne ziemie Oregonu włączono do Stanów
Zjednoczonych, które tym samym dotarły do Pacyfiku.
Kwestia Oregonu ma jednak znaczenie ogólniejsze, daleko wykraczające poza
stosunki między Waszyngtonem a Londynem. W tym czasie bowiem narodziła
się doktryna Objawionego Przeznaczenia (Manifest Destiny), która miała począt­
kowo uzasadniać marsz w kierunku Pacyfiku, przesuwanie na zachód granic
państwa i rozprzestrzenianie tam wartości „amerykańskich". Euforia, jaką rodziło
poczucie misji cywilizacyjnej i wielkich możliwości swego narodu, prowadziła
jednakże niektórych polityków i część opinii publicznej do formułowania postu­
latów podporządkowania Stanom Zjednoczonym całej zachodniej hemisfery.
Głoszono więc: „Zadaniem naszym jest spełnić przeznaczenie, Objawione Prze­
znaczenie, do panowania nad całym Meksykiem, nad Ameryką Południową, nad
Indiami Zachodnimi i Kanadą". Administracja demokratycznego prezydenta Ja­
mesa K. Polka szukała bardziej konkretnych uzasadnień dla nowych celów
polityki waszyngtońskiej. Znalazła je w zapomnianej, wydawało się, doktrynie
Monroego. Nawiązując do sprawy Teksasu, ale też intryg brytyjskich, jak uważano,
w Oregonie i Kalifornii, prezydent Polk w orędziu do Kongresu 2 grudnia 1845 r.
mówił: „Zawsze musimy podtrzymywać zasadę, że narody tego kontynentu mają
wyłączne prawo decydowania o własnym przeznaczeniu. Jeżeli niektóre z nich
zechcą przyłączyć się do naszej Konfederacji, będzie to sprawa wyłącznie po­
między nimi a nami i nie może ona powodować jakiejkolwiek zagranicznej
interwencji. Nigdy nie zgodzimy się, aby europejskie mocarstwa mieszały się do
takiego związku, argumentując, iż naruszyłby «równowagę sił». Niemal przed
ćwierćwieczem zasada taka dobitnie oznajmiona została światu w dorocznym
orędziu przez jednego z moich poprzedników (...) W obecnych okolicznościach
jest właściwa okazja, aby powtórzyć światu zasadę ogłoszoną przez Mr Monroe".
Wynikało z tego, iż prezydent Polk nie tylko potwierdzał koncepcje Jamesa
Monroego (nazwy „doktryna Monroego" zaczęto używać dopiero od 1853 r.),
lecz także znacznie rozszerzał jej rozumienie. Prezydent Monroe mówił przecież
R Y W A L I Z A C J A M O C A R S T W W A M E R Y C E Ł A C I Ń S K I E J 1840-1889/90 33
Iko o sprzeciwie wobec ewentualnej przyszłej kolonizacji mocarstw europejskich
kontynencie amerykańskim i prób rozciągnięcia na zachodnią półkulę systemu
"optycznego mocarstw europejskich. W interpretacji Polka natomiast było to
ostrzeżenie przed zarówno interwencją zbrojną, jak i mieszaniem się europejskich
mocarstw, poprzez „dyplomatyczne intrygi", w stosunki między państwami ame­
rykańskimi.
Administracja Polka miała wkrótce okazję do praktycznego zastosowania tych
koncepcji. Oto w meksykańskim stanie Jukatan wybuchło groźne powstanie
Majów. Władze stanu, którego podległość rządowi centralnemu od dawna była
symboliczna, postanowiły same rozwiązać swoje problemy. Ogłoszono secesję
Jukatanu od Meksyku, a następnie zwrócono się oficjalnie o przyłączenie do
Stanów Zjednoczonych. Równocześnie jednak przywódcy Jukatanu przekazali
podobną propozycję rządom Anglii i Hiszpanii. W związku z tym 29 kwietnia
1848 r. prezydent Polk wystosował do Kongresu specjalne orędzie. Pisał, iż Stany
Zjednoczone, zgodnie ze swymi stałymi zasadami politycznymi, nie mogą po­
zwolić na przekazanie suwerenności nad jakąś częścią Ameryki mocarstwu euro­
pejskiemu. Sformułował również projekt ustawy upoważniającej prezydenta do
„czasowego okupowania Jukatanu" przez USA. Wniosek został wkrótce z Kon­
gresu wycofany, kiedy napłynęły wiadomości, iż powstanie Indian wygasa, a pań­
stwa europejskie nie kwapią się do przejmowania Jukatanu. Pozostała jednak
„interpretacja Polka, że Stany Zjednoczone mogą uniemożliwić ustanowienie
zwierzchnictwa europejskiego mocarstwa nad jakimś narodem latynoamerykańs­
kim lub jego częścią, nawet jeśli jest to zgodne z życzeniem tego narodu"
(J.Lloyd Mecham, A Survey..., 57).
Po opanowaniu Teksasu i Oregonu było oczywiste, iż marsz Stanów Zjed­
noczonych na zachód i południe nie zostanie zatrzymany. Na żyznych i rzadko
zaludnionych ziemiach Kalifornii, podobnie jak w Teksasie, a wcześniej na
Florydzie, osiedlali się od dawna koloniści północnoamerykańscy. Scenariusz
teksański był kuszący, stąd też prezydent Polk polecił swemu konsulowi w Kalifor­
nu, aby skłaniał osadników do wzniecenia antymeksykańskiej rebelii, ogłoszenia
deklaracji niepodległości, a następnie przyłączenia do USA.
W tym samym czasie powstał spór z Meksykiem o granice Teksasu. Rząd
Stanów Zjednoczonych uważał, że jego obszar dochodzi do rzeki Rio Grandę.
eksykanie natomiast wykazywali, iż granica Teksasu, zgodnie z dokumentacją
jeszcze z czasów hiszpańskich, biegnie znacznie bardziej na północ, wzdłuż rzeki
ueces. Ponieważ Meksyk odrzucił ofertę kupna przez USA spornych ziem
a S U 3 t a l < Z e N o w e M e k s
Za h ' S° y k u i Kalifornii, prezydent Polk polecił gen.
^ ary emu Taylorowi przekroczenie w styczniu 1846r. rzeki Nueces. Doszło
t y c z e
^°.
w i e k między oddziałami północnoamerykańskimi i meksykańskimi. Nie-
l e
straty, jakie poniosły wówczas te pierwsze, wystarczyły, aby Kongres
a t 1 0 t y C Z n y m u m e s e r n u
Zak ' ' wypowiedział 11-12 maja 1846 r. wojnę Meksykowi.
2 3 S ? n a z w c e s t w e r n
Wrześn^ ^ ' ° y ' Stanów Zjednoczonych, których wojska we
mu 1847 r. wkroczyły do stołecznego miasta Meksyk. Wkrótce w miejs-
34 STOSUNKI M I Ę D Z Y N A R O D O W E W A M E R Y C E ŁACIŃSKIEJ...
cowości Guadalupe Hidalgo podpisano traktat pokojowy (2 I I 1848). W jego
2
wyniku Meksyk stracił połowę swego terytorium, a więc ponad 2 min km .
Pogodził się z aneksją Teksasu - i to wzdłuż granicy na Rio Grandę, a także
oddał USA Kalifornię (bez półwyspu Dolna Kalifornia) i ziemie, na których
utworzono stany Arizona, Nowy Meksyk, Nevada, Utah oraz częściowo Kolorado
i Wyoming.
Rezultaty wojny z Meksykiem, a więc znaczne powiększenie Ameryki anglo­
saskiej kosztem Ameryki Łacińskiej, mocniej związały USA z rejonem Ameryki
Środkowej i Karaibów. O tego czasu zawsze już uważano, iż jest to obszar
o strategicznym i żywotnym znaczeniu dla bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych.
W połowie lat czterdziestych XIX w. musiały one jednak podjąć trudną rywalizację
z państwami europejskimi, a zwłaszcza Anglią, która dominowała na tym obszarze
od czasów kolonialnych. Pierwszy znaczny sukces zanotowały jeszcze przed
wojną z Meksykiem, kiedy udało się doprowadzić do zawarcia porozumienia
z rządem Nowej Granady (Kolumbii). W 1842 r. rozpoczął on oddzielne rozmowy
z USA, Francją i Anglią na temat zbudowania kanału lub innej drogi na terenie
swej prowincji panamskiej. Po kilku latach sprawa była wciąż otwarta i dopiero
prezydent Polk postanowił ubiec europejskich rywali. Posłowi Waszyngtonu
w Bogocie, Benjaminowi Bidlackowi, przekazał więc instrukcję, aby negocjacje
przyspieszył i sfinalizował. Starania te zakończyły się powodzeniem i w 1846 r.
USA podpisały traktat z Nową Granadą. Dawał on obywatelom Stanów Zjed­
noczonych prawo wolnego tranzytu przez Przesmyk Panamski na takich samych
zasadach, jakie mieli obywatele Nowej Granady. Artykuł 35 traktatu głosił:
„Stany Zjednoczone gwarantują Nowej Granadzie, na mocy obecnej umowy,
ścisłą neutralność Przesmyku, mając na względzie, aby wolny tranzyt między
morzami nie został nigdy w przyszłości utrudniony lub przerwany i w konsek­
wencji Stany Zjednoczone gwarantują również szanowanie suwerenności, jaką
Nowa Granada posiada na wymienionym terytorium".
Już wówczas sprawa przebicia kanału między oceanami stała się niezwykle
ważna dla Stanów Zjednoczonych. Po zdobyciu Kalifornii i mocnym usadowieniu
się nad Pacyfikiem, potrzebowały drogi wodnej, która usprawniałaby komunikację
między obu wybrzeżami, bez konieczności uciążliwej żeglugi wokół Ameryki
Południowej. Prezydent Polk, przesyłając Senatowi do ratyfikacji traktat z Nową
Granadą, pisał: „Nie można przecenić znaczenia, jakie ta koncesja będzie miała
dla interesów handlowych i politycznych Stanów Zjednoczonych. Szlak poprzez
Przesmyk Panamski jest najkrótszy między dwoma oceanami i , według naszych
informacji, najbardziej dogodny dla zbudowania linii kolejowej lub kanału".
Rzecz nie była jednak przesądzona, gdyż ewentualna droga w Nikaragui, choć
dłuższa, wydawała się znacznie łatwiejsza do zbudowania. Nie zapominano
również o wciąż silnej pozycji Anglii w Ameryce Środkowej i na Karaibach.
W 1848 r. Anglicy okupowali atlantycki port San Juan del Norte, który przemia­
nowali na Greytown i włączyli do swego protektoratu Mosquito. W roku następ­
nym jeden z oficerów marynarki brytyjskiej na czele niewielkiego oddziału zajął
R Y W A L I Z A C J A M O C A R S T W W A M E R Y C E Ł A C I Ń S K I E J 1840-1889/90 35
Tigre, leżącą w pobliskiej zatoce Fonseca. USA wysłały wówczas do
rondynu ostrą notę protestacyjną, na którą uzyskały odpowiedź, że akcja w zatoce
Fonseca była czynem samowolnym, podjętym bez upoważnienia rządu brytyjs­
kiego.
Sprzeczności obu anglosaskich państw starał się łagodzić ówczesny ambasador
brytyjski w Waszyngtonie, Henry Lytton Bulwer. Uważał on, iż pogodzenie
interesów Anglii i USA w Ameryce Środkowej jest nie tylko możliwe, lecz także
wzajemnie korzystne. W tym czasie bowiem Elijah Hise, wysłannik prezydenta
Polka, prowadził rozmowy w Nikaragui i był bliski uzyskania przez Stany
Zjednoczone wyłącznych praw do zbudowania tam kanału. W takiej sytuacji
doszło do negocjacji w Waszyngtonie i 19 kwietnia 1850r. ambasador Bulwer
i sekretarz stanu USA John Clayton podpisali traktat. Obie strony zobowiązywały
się do wzajemnych uzgodnień w sprawie budowy kanału i wyrzekały sprawowania
jednostronnej kontroli. Miały powstrzymać się nie tylko od wznoszenia wojs­
kowych fortyfikacji wzdłuż trasy przyszłego kanału, lecz także od okupowania
lub kolonizowania jakiejkolwiek części Ameryki Środkowej. Gwarantowano
ponadto neutralność kanału, jego ogólną dostępność nawet w czasie wojny i równe
prawa do tranzytu dla obywateli obu państw.
Traktat Clayton-Bulwer został przez Senat USA ratyfikowany niezwykle szybko
- już 22 maja tegoż roku. Jednak spory między sygnatariuszami nie ustały.
Traktat rodził sprzeczne oceny i interpretacje. Część polityków widziała w nim
wielki triumf doktryny Monroego, gdyż po raz pierwszy mocarstwo europejskie
zobowiązało się oficjalnie do niekolonizowania Ameryki. Inni, a wśród nich
przyszły prezydent James Buchanan, uważali, iż przyznanie Anglii równych praw
na tym obszarze jest zdradą doktryny Monroego i działaniem na szkodę Stanów
Zjednoczonych. Nie powiodły się również próby skłonienia Brytyjczyków do
wycofania się z Nikaragui i zniesienia protektoratu Mosquito podejmowane przez
administracje prezydentów Zachary'ego Taylora (1849-1850) i Miliarda Fil-
lmore'a (1850-1853). Nota rządu brytyjskiego w tej sprawie odrzucała żądania
amerykańskie i stwierdzała, że protektorat zostanie utrzymany. Również am­
basador Bulwer pisał do sekretarza stanu Claytona, iż traktat z 1850 r. nie odnosi
S l e
do „posiadłości Jej Królewskiej Mości w Hondurasie i innych terytoriów
a eznych". Zasięg tych, jak pisano, dependencies Anglicy interpretowali roz-
szerzająco, gdyż w 1852 r. ogłosili utworzenie z wysp leżących w Zatoce Hon-
uraskiej nowej kolonii Bay Islands, a w 1862 r. dotychczasowy protektorat
Beli
»ze przekształcili w kolonię Honduras Brytyjski.
O
wciąż utrzymujących się napięciach w regionie świadczył też incydent
doszł ° e y t
^ ^ P W n
y t m o r t o w r n
mieście, pozostającym pod władzą brytyjską,
wai ° W 1 r
- do zamieszek, w czasie których szkody ponieśli także przeby-
a r n e
t
-jj" a m
obywatele Stanów Zjednoczonych. Znajdujący się w pobliżu okręt
w
ładz 3 n S l C W p y n a
' * ^ wtedy do portu, a jego dowódca zażądał od miejscowych
rze
fakcji P prosin i odszkodowań. Ponieważ nie otrzymał wystarczającej satys-
roz
' k a z a ł ostrzał miasta, co doprowadziło do wielkich strat. Rząd brytyjski
36 STOSUNKI M I Ę D Z Y N A R O D O W E W A M E R Y C E ŁACIŃSKIEJ...
R Y W A I J Z A C J A M O C A R S T W W A M E R Y C E Ł A C I Ń S K I E J 1840-1889/90 37
opublikował wówczas oświadczenie, w którym bombardowania określono jako
c h właścicieli niewolników z południowych stanów USA. Nadzieje, jakie
tv
„zniewagę bez precedensu w ostatnich czasach". Stany Zjednoczone odrzuciły g3
azano z jego działalnością, nie spełniły się, gdyż w czasie trzeciej wyprawy
jednakże oskarżenia brytyjskie, a prezydent Franklin Pierce (1853-1857) w dorocz­
^ g 5 l ) López został przez Hiszpanów pokonany i rozstrzelany.
nym orędziu do Kongresu bronił czynu swego oficera.
poważniejsze znaczenie miały najazdy flibustierskie Williama Walkera, wspie­
W tym czasie nastąpiła wyraźna aktywizacja polityki Waszyngtonu w strefie
ranego przez polityków i latyfundystów z południa USA, a także przez potężne
Karaibów - zwłaszcza wobec Kuby, pozostającej kolonią hiszpańską. Sytuacją
kompanie Vanderbiltta i Morgana. Jego oddział zbrojny zdołał opanować Nika­
na Kubie żywo zainteresowane były również państwa europejskie: Anglia i Fran­ s a m
raguę, a Walker został 12 lipca 1856 r. zaprzysiężony jako prezydent państwa.
cja. Wiele mówiono o możliwości zakupienia wyspy przez Napoleona I I I - byłaby
Rząd Walkera w Nikaragui oficjalnie uznała administracja Pierce'a, gdyż, jak
ona bazą ułatwiająca dalszą ekspansję Francji w Ameryce. O zaniepokojeniu
oświadczył sekretarz stanu William L. Marcy: „Stany Zjednoczone nie mogły
części polityków USA taką możliwością świadczył projekt rezolucji, jaki do
pozostawać bierne, widząc, że Wielka Brytania zmierza do podporządkowania
Kongresu skierował Louis Cass, senator z Michigan. Głosił on, iż nabycie Kuby
sobie wszystkich państw Ameryki Środkowej". Już we wrześniu 1856 r. Walker
przez państwo trzecie powinno być uznane za bezpośrednie zagrożenie bez­
wydał dekret o przywróceniu niewolnictwa w Nikaragui; szykował się też do
pieczeństwa Stanów Zjednoczonych. Zwiększono też naciski na rząd hiszpański,
podboju państw sąsiednich. Wówczas to zaniepokojone cztery państwa środkowo­
aby zdecydował się na sprzedanie im wyspy. Pierwsza ich propozycja z 1848 r.
amerykańskie połączyły swe siły i na wiosnę 1857 r. rozbiły wojska flibustiera.
została jednak przez Hiszpanię odrzucona. Prezydent Franklin Pierce wysłał
Ten usiłował jeszcze raz dokonać inwazji na Nikaraguę, ale został ponownie
wtedy do Madrytu nowego ambasadora, Pierre'a Soule'a, który miał dążyć do
pokonany i we wrześniu 1860 r. rozstrzelany.
„wyłączenia wyspy spod hiszpańskiego panowania i wszelkiej zależności od
Próbę zmiany porządku międzynarodowego na obszarze Karaibów podjęła
jakiegokolwiek europejskiego mocarstwa". Ambasador złożył kolejną, znacznie
Hiszpania, która w 1861 r. dokonała rekonkwisty Dominikany. W tym czasie
korzystniejszą finansowo ofertę kupna. Rząd hiszpański jednak, zachęcony przez
w Stanach Zjednoczonych toczyła się wojna secesyjna, dzięki czemu Hiszpania
Brytyjczyków do przeciwstawienia się dążeniom Waszyngtonu, ponownie od­
uzyskała dużą swobodę działania. Dwa lata później zbrojnie zajęła należące do
mówił. Sekretarz stanu William L. Marcy polecił więc przedstawicielom dyp­
Peru wyspy Chincha i okupowała je do 1865 r. W tym samym roku Hiszpanie
lomatycznym USA w Madrycie, Londynie i Paryżu, aby wspólnie opracowali
musieli opuścić Dominikanę, ponieważ nie zdołali stłumić powstania, które
i przedstawili administracji waszyngtońskiej propozycje rozwiązania problemu
wybuchło na wyspie.
kubańskiego. W ten sposób narodził się głośny Manifest z Ostendy (1854).
O wiele większe znaczenie miała interwencja mocarstw europejskich w Mek­
Wskazywał on, że na Kubie może dojść do obalenia słabej władzy hiszpańskiej
syku. Jej powodem było ogłoszenie przez prezydenta Benita Juareza zawieszenia
i ustanowienia państwa murzyńskiego, co miałoby zgubny wpływ na sytuację
spłaty zagranicznych długów, uzasadniane zniszczeniami kraju w czasie wojny
w południowych stanach USA. Ambasadorowie pisali więc: „Po tym, jak nasza
domowej. Anglia, Francja i Hiszpania nie uznały tych racji i postanowiły siłą
oferta kupienia Kuby za cenę daleko przekraczającą jej obecną wartość została
przez Hiszpanię odrzucona, przyszedł czas, aby odpowiedzieć na pytanie, czy nie ściągnąć swe należności. W grudniu 1861 r. wojska trzech państw europejskich
oznacza to poważnego zagrożenia naszego wewnętrznego pokoju i istnienia opanowały Veracruz i przejęły pod swój zarząd komory celne w porcie. Po
naszej drogiej Unii? Jeśli odpowiedź brzmieć będzie: tak, musimy podjąć bezpo­ pewnym czasie Anglia i Hiszpania osiągnęły porozumienie z rządem meksykańs-
l r n w

średnie działania na tej samej zasadzie, jak niszczy się płonący dom sąsiada, aby ' kwietniu 1862 r. wycofały okręty z Veracruz. Francuzi nie przyjęli
zapobiec pożarowi we własnym domu". Manifest, szybko opublikowany w prasie, "stępstw Meksyku i już samodzielnie przystąpili do jego podboju. Cesarz Napo­
stał się w USA bardzo popularny, a jednemu z sygnatariuszy, Jamesowi Bucha­ leon III powziął bowiem plan stworzenia tam katolickiej monarchii pod patronatem
c

nanowi, wielce pomógł w wygraniu kampanii prezydenckiej. W praktyce propozy­ Jt- Państwo takie miało zahamować ekspansję Stanów Zjednoczonych i ułat-
cja interwencji zbrojnej, zawarta w Manifeście, nie została zrealizowana, gdyż •e rozszerzanie wpływów Francji w Ameryce Łacińskiej.
zbliżająca się w USA wojna secesyjna oddaliła na pewien czas zainteresowanie ^ amiary Napoleona I I I gorąco wspierali konserwatyści meksykańscy, z których
2 Z a a z ł o s i e n a

sprawami karaibskimi. Hb ? ' wychodźstwie w Europie po przegranej wojnie domowej

a a m 8 5 9 - 1 8 6
- 3l-[ ' ^ O- Znaleziono też kandydata do tronu meksykańskiego
W latach pięćdziesiątych stosowano także inne, mniej oficjalne metody opa­ ^ustri^F 1 6 8 0 a r c y k s i ? c i a
Maksymiliana Habsburga, młodszego brata cesarza
nowywania cudzego terenu. Należały do nich zbrojne wyprawy różnego rodzaju leo n i r a n c i s z k a J ó z e
f a I . Kandydatura spotkała się z pełnym uznaniem Napo-
na

awanturników, zwanych wówczas flibustierami. Głośna była zwłaszcza trzykrotna P°zyc'i P g d y Ż U a t w a

* ' * poetyczne zbliżenie z Austrią, a przez to wzmocnieniea

próba podbicia Kuby, podjęta przez niejakiego Narciza Lopeza. Stał on na czele s
yku r' ^ r a n C W n a r a s t a
J ^ y konflikcie z Prusami. Ofensywa francuska w Mek- c m

kilkusetosobowego oddziału najemników, wyekwipowanego dzięki poparciu bo- wijana była więc coraz większymi siłami, ale początkowo ze zmiennym
38 STOSUNKI M I Ę D Z Y N A R O D O W E W A M E R Y C E ŁACIŃSKIEJ.
szczęściem. Francuzi przegrali bowiem wielką bitwę pod Pueblą, w której chlubnie
odznaczył się gen. Porfirio Diaz, późniejszy dyktator Meksyku. Nowe posiłki
z Europy doprowadziły jednak do zdobycia przez Francuzów 10 czerwca 1863 r.
stolicy Meksyku i opanowania większej części kraju.
W czerwcu 1864 r. pod osłoną francuskich bagnetów osadzony został na tronie
meksykańskim cesarz Maksymilian I . Prawowity prezydent Juarez schronił się
w Stanach Zjednoczonych i stamtąd kierował walką partyzancką z okupacyjnymi
wojskami francuskimi. W tym czasie Stany Zjednoczone, pogrążone w wojnie
secesyjnej, niewiele mogły uczynić w sprawie meksykańskiej. Sekretarz stanu
Unii William H. Seward musiał postępować ostrożnie, gdyż dobrze wiedział, że
Napoleon I I I sprzyja Konfederacji. Stąd też pierwsze noty protestujące przeciw
interwencji francuskiej, a później ustanowieniu monarchii w Meksyku (co stano­
wiło podwójne naruszenie doktryny Monroego), były bardzo wyważone i spokojne.
W miarę jednak, jak szala zwycięstwa przechylała się na stronę Północy, a władza
cesarza Maksymiliana słabła, noty Sewarda stawały się bardziej zdecydowane.
Od listopada 1865 r., po zakończeniu wojny secesyjnej, ambasador USA w Paryżu,
John Bigelow, energicznie już naciskał na wyprowadzenie wojsk francuskich
z Meksyku. Napoleon I I I , zniechęcony wielkimi kosztami awantury meksykańs­
kiej, zaczął czynić ogólne obietnice zakończenia interwencji. Seward w nocie
z 12 lutego 1866 r. zażądał jednak wskazania konkretnej daty ewakuacji, a gen.
Philip Sheridan otrzymał rozkaz skoncentrowania 25 tys. żołnierzy nad graniczną
rzeką Rio Grandę. Jednocześnie, po klęsce Austrii w wojnie z Prusami, sytuacja
Francji w Europie znacznie się pogorszyła. Wszystko to skłoniło Napoleona III
do porzucenia myśli o zbudowaniu imperium francuskiego za oceanem i wycofania
swoich wojsk z Meksyku, co nastąpiło ostatecznie w marcu 1867 r. Bez ochrony
francuskiej cesarz Maksymilian utrzymał się jeszcze dwa miesiące; w maju został
wzięty do niewoli przez oddziały Juareza, a 15 czerwca rozstrzelany.
Po zakończeniu wojny secesyjnej, w okresie szybkiego rozwoju gospodarczego
Stanów Zjednoczonych, powrócono do sprawy zbudowania kanału międzyocea-
nicznego. Traktat Clayton-Bulwer, który zapobiegał możliwości uzyskania takiej
drogi wodnej tylko przez Anglię, już Waszyngtonowi nie wystarczał. O wiele
atrakcyjniejsza wydawała się koncepcja samodzielnego zbudowania i kontrolo­
wania kanału. W takim właśnie kierunku zmierzał traktat zawarty przez sekretarza
stanu Sewarda z Nikaraguą w 1867 r. Dawał on Stanom Zjednoczonym wyłącz­
ność na przebicie szlaku komunikacyjnego, lądowego lub wodnego, biegnącego
przez terytorium Nikaragui i łączącego oba oceany. Traktat ten nie został jednak
przez Kongres zaakceptowany, a wkrótce nastąpiły wydarzenia, które zapowiadały
wielką klęskę dyplomacji północnoamerykańskiej. W 1878 r. koncesję na zbudo­
wanie kanału w Panamie uzyskała od rządu kolumbijskiego kompania francuska
kierowana przez Ferdynanda Lessepsa. Po dziesięciu latach przedsięwzięcie
Lessepsa zakończyło się wielkim skandalem i upadkiem, co dało Stanom Zjed­
noczonym nową szansę na przeprowadzenie swych planów.
R Y W A L I Z A C J A M O C A R S T W W A M E R Y C E Ł A C I Ń S K I E J 1840-1889/90 39
W latach 1840-1890 w Ameryce Łacińskiej trwała więc ostra rywalizacja
}ywy między mocarstwami europejskimi i rosnącymi w siłę Stanami Zjedno-
D
°zonymi- Jednocześnie postępowało, choć z wielkimi trudnościami, umacnianie się
° ństw narodowych. Ponieważ wciąż miały słabą pozycję międzynarodową, próbo­
wały wzmocnić swe siły poprzez nawiązywanie do Bolivarowskich idei jedności
i rynoamerykańskiej, o czym świadczyły trzy hispanoamerykańskie kongresy.
j\fa pierwszym z tych kongresów, obradującym w Limie od 11 grudnia 1847 r.
d oi rnarca 1848, pięć państw latynoamerykańskich - Boliwia, Chile, Ekwador,
Nowa Granada (Kolumbia) i Peru - podpisało traktat o konfederacji, który
zobowiązywał je do wspólnej obrony w wypadku interwencji mocarstw zagranicz­
nych oraz wypraw flibustierów. Traktat ten nie został jednak ratyfikowany,
więc nie wszedł w życie.
a
Podobnie było z kongresem w Santiago de Chile (1856), który zgromadził
przedstawicieli tylko trzech państw: Chile, Ekwadoru i Peru. Podpisano na nim
bardzo ambitny traktat kontynentalny, który, poza ustaleniami wojskowo-poli­
tycznymi, podkreślał potrzebę bliskiej współpracy gospodarczej w subregionie.
W trzecim kongresie hispanoamerykańskim, obradującym od 14 listopada
1864 r. do 13 marca 1865 w Limie, uczestniczyło siedem państw: Boliwia, Chile,
Ekwador, Kolumbia, Peru, Salwador i Wenezuela. Uchwalono na nim traktat
o unii i spjuszu obronnym oraz traktat o utrwaleniu pokoju. Drugi z tych traktatów
przewidywał, iż w przypadku casus foederis nastąpi automatyczne zerwanie
stosunków dyplomatycznych z państwem-agresorem, zaś ewentualna wspólna
akcja wojskowa podjęta zostanie w wyniku decyzji wszystkich plenipotencjariuszy.
W Ameryce Środkowej również pamiętano o tradycjach federacyjnych. Mimo
że między państwami subregionu wybuchały częste wojny, spory i konflikty
graniczne, wielokrotnie próbowano powracać do idei zjednoczeniowych. M.in.
17 lutego 1872 r. pięć państw środkowoamerykańskich podpisało pakt o utwo­
rzeniu konfederacji i wspólnej budowie kanału międzyoceanicznego na terenie
Nikaragui. W następnym roku wybuchła jednak wojna między Gwatemalą i Sal­
wadorem, co zniweczyło cały projekt. Później dyktator Gwatemali, Justo Rufino
Barrios, usiłował narzucić swą władzę pozostałym państwom środkowoamerykań­
skim i w ten sposób dokonać zjednoczenia. 25 lutego 1885 r. opublikował dekret
o utworzeniu Unii Środkowoamerykańskiej pod swoim kierownictwem i wysłał
; om sąsiednich państw do wiadomości. Ambicji przywódczych Barriosa nikt
nak nie uznał, a sprawa ostatecznie upadła, gdy dyktator gwatemalski zginął
czasie bitwy z wojskami salwadorskimi.
e j n a r e
1889 \ P ° k zjednoczeniową, tym razem dobrowolną, podjęto 15 października
e C t 0 w a n
Państw' k ' ^ ^ S Salwador został podpisany pakt o unii tymczasowej
W
od w ^ " ^ y k ' Środkowej. Plan wydawał się bardziej konkretny i realistyczny
c e n i e j s z c n
ami ? y ' ale i on został przekreślony przez konflikty między przywód-
P P o Q
a n s t w
środkowoamerykańskich.
Xix W Z a w s a
- ! ' k występowały w całej Ameryce Łacińskiej. W drugiej połowie
• nasiliła się rywalizacja wewnątrzregionalna, która najskuteczniej hamo-
40 STOSUNKI M I Ę D Z Y N A R O D O W E W A M E R Y C E Ł A C I Ń S K I E J .
wała tendencje integracyjne. Argentyna i Brazylia walczyły o wpływy w Ameryce
Południowej, a zwłaszcza na Nizinie La Platy. Meksyk i Wenezuela dążyły do
przywództwa subregionalnego w Ameryce Środkowej i na Karaibach, natomiast
Chile i Peru usiłowały dominować w strefie andyjskiej. Rywalizacja i spory
między państwami doprowadziły też do dwóch wielkich wojen w Ameryce
Południowej.
Pierwsza z nich, zwana wojną Potrójnego Sojuszu, spowodowana była rywaliza­
cją między Argentyną a Brazylią o wpływy w Urugwaju. W latach sześćdziesią­
tych pojawił się jednak nowy konkurent - dyktator Paragwaju, Francisco Solano
López. Zamierzał nie tylko podporządkować sobie Urugwaj, lecz także przyłączyć
do swego państwa argentyńskie prowincje Corrientes i Entre Rios oraz brazylijskie
Mato Grosso. Okazją do interwencji w Urugwaju były zazwyczaj wojny domowe
toczone przez zwolenników dwóch głównych stronnictw w tym państwie, blancos
i colorados. Kiedy w 1863 r. wybuchł kolejny konflikt, Brazylia poparła opozycyj­
ne stronnictwo colorados i doprowadziła do jego zwycięstwa. Nowego rządu
urugwajskiego nie uznał jednak dyktator paragwajski. Napisał do cesarza, iż
postępowanie Brazylii uważa za równoznaczne.z atakiem na Paragwaj. W 1865 r.
jego wojska wkroczyły na teren Urugwaju, a także zajęły część argentyńskiej
prowincji Corrientes. Doprowadziło to do wojny, w której przeciw Paragwajowi
wystąpiły Urugwaj, Argentyna i Brazylia. Początkowo dysproporcja sił nie była
zbyt widoczna, gdyż Paragwaj posiadał silną armię, uważaną wówczas za najlepszą
w Ameryce Południowej. Stopniowo jednak przewaga państw Potrójnego Sojuszu
stawała się coraz większa. Paragwaj skłonny był zaakceptować mediację pokojową
Stanów Zjednoczonych, ale Urugwaj, Argentyna i Brazylia wyraziły sprzeciw.
Niezmiernie krwawa wojna trwała więc aż do 1870 r., kiedy to wojska brazylijskie
zajęły Asunción, aby pozostać w nim przez sześć lat. W czasie tej wojny Paragwaj
stracił ponad 300 tys. mieszkańców, a więc niemal dwie trzecie. W rezultacie
jego rola w subregionie została na kilkadziesiąt lat zmarginalizowana, a wzrosło
znaczenie Brazylii, która najbardziej przyczyniła się do zwycięstwa. Nasiliło to
obawy i nieufność Argentyny wobec wielkiego sąsiada.
Następny konflikt zbrojny, zwany wojną Pacyfiku, rozegrał się między Chile
z jednej strony, a Boliwią i Peru z drugiej. Państwa te od dawna rywalizowały
o wpływy w subregionie andyjskim. Chile odznaczało się jednak bardziej stabil­
nym systemem politycznym i szybciej rozwijającą się gospodarką. Firmy chilijskie,
dzięki współpracy z kapitałem brytyjskim, posiadały korzystne kontrakty na
wydobywanie saletry zarówno na pustynnych obszarach Antofagasty w Boliwii,
jak i w prowincji Tarapaca w Peru. Ponadto Chile skutecznie modernizowało
swoją armię lądową i rozbudowywało marynarkę, wzmacnianą okrętami wojen­
nymi zamawianymi w brytyjskich stoczniach. Obawiając się jego rosnącej potęgi-
6 lutego 1873 r. Peru i Boliwia zawarły tajny sojusz obronny, który przewidywał
możliwość wspólnego prowadzenia wojny. O sojuszu zawiadomiono Argentynę,
licząc na jej życzliwość. W tym czasie bowiem zaostrzył się spór argentyńsko-
-chilijski o granicę na obszarach Patagonii i Ziemi Ognistej.
POD Z N A K I E M P A N A M E R Y K A N I Z M U 1889/90-1939 41
Działalność gospodarcza Chile w Boliwii i Peru była jednak kontynuowana.
^ j 874 . boliwijski rząd prezydenta Tomasa Friasa zawarł nawet traktat z Chile,
r
potwierdzający dotychczasowe zasady eksploatacji saletry i zawierający zobo­
wiązanie, że podatki płacone przez firmy chilijskie nie zostaną przez 25 lat
podwyższone. Kongres boliwijski zwlekał z ratyfikacją tego traktatu, a kolejny
prezydent, gen. Hilarion Daza, zażądał w marcu 1876 r. jego modyfikacji poprzez
prowadzenie nowego podatku - 10 centavos za każdy kwintal saletry. Chile
w
odrzuciło to żądanie, wobec czego władze boliwijskie zajęły majątek kompanii
anglo-chilijskiej.
Po rozpoczęciu przez Chile w lutym 1879 r. działań zbrojnych wymierzonych
w Boliwię, Peru z dużymi wahaniami zdecydowało się wypełnić postanowienia
traktatu obronnego z 1873 r. W tej sytuacji Chile wypowiedziało 5 kwietnia
1879 r. wojnę zarówno Boliwii, jak i Peru. Na morzu przewaga Chile od razu
była wyraźna, o czym decydowały dwa nowoczesne pancerniki zbudowane w An­
glii. Ale i na lądzie szybko uwidoczniła się wyższość armii chilijskiej - zarówno
na froncie peruwiańskim, jak i na boliwijskim. 17 stycznia 1881 r. wojska chilijskie
wkroczyły do stolicy Peru, Limy, i pozostały w niej aż do 1884 r.
Traktat kończący wojnę między Peru i Chile podpisany został 20 października
1883 r. w Ancón. Chile miało otrzymać prowincję Tarapaca i na dziesięć lat
prowincje Tacna i Arica, o których ostatecznej przynależności powinien zdecy­
dować plebiscyt. W przewidzianym traktatem okresie nie udało się jednak obu
państwom uzgodnić warunków plebiscytu. Porozumienie osiągnięto dopiero po
46 latach, dzięki mediacji prezydenta USA Herberta Hoovera. Zgodnie z traktatem
podpisanym w Limie 3 czerwca 1929 r. Arica pozostawała w granicach Chile,
zaś Tacna powróciła do Peru.
Wstępny traktat kończący wojnę chilijsko-boliwiijską podpisano 4 kwietnia
1884 r. w Santiago. Chile obejmowało „zarząd polityczny i administracyjny" na
całym pacyficznym wybrzeżu Boliwii. Ostateczny traktat pokojowy zawarto
20 października 1904 r. w Santiago. Potwierdził on, iż terytoria okupowane na
mocy układu z 1884 r. „zostają uznane za własność absolutną i stałą Chile".
ten sposób Boliwia straciła dostęp do morza, chociaż Chile zobowiązało się
z udować linię kolejową łączącą La Paz ze swoim już portem Arica.
wyniku tej wojny zarówno Boliwia, jak i Peru pogrążyły się w głębokim
Sle 3 8 Ó W n ą s ą n a
ChUe ' * '* południowoamerykańskim wybrzeżu Pacyfiku stało się
3. P O D Z N A K I E M P A N A M E R Y K A N I Z M U 1889/90-1939
Pół
6026 1 8 8 9 / 9 0 - 1 9 3 9
ameryk- upłynęło na zachodniej półkuli pod znakiem pan-
a n Z m u a w i e c r
oraz ' ' uchu łączącego Stany Zjednoczone i Amerykę Łacińską
f ^ e s t s z a
- siatką powiązań i oddziaływań. Tylko Kanada znalazła się poza
e r ą
e n a r n e r y l C a n Z m U t 0 z w i e l u
stmin ' ~ ' powodów. Do czasu wydania Statutu
sterskiego (1931) nie miała jeszcze wszystkich atrybutów suwerenności,
42 STOSUNKI M I Ę D Z Y N A R O D O W E W A M E R Y C E ŁACIŃSKIEJ..
gdyż prowadzenie polityki zagranicznej należało do uprawnień Londynu. Był
też monarchią, koncentrującą się na związkach z Europą, nie mogła więc należeć
do organizacji grupującej republiki. Jednakże pozostawała zawsze życzliwym
obserwatorem współpracy regionalnej, a od lat trzydziestych X X w. nasiliła swe
kontakty zarówno z USA, jak i z Ameryką Łacińską.
Ruch panamerykański przeszedł w ciągu tego półwiecza znaczną ewolucję. Aż
do końca lat dwudziestych X X w. charakteryzował się zdecydowaną hegemonią
USA nad dwudziestoma partnerami latynoamerykańskimi. Już jednak w latach
trzydziestych relacje między obu Amerykami zaczęły się stawać nieco bardziej
partnerskie. Ten kierunek ewolucji ruchu pogłębił się w latach I I wojny światowej
i bezpośrednio po niej, co umożliwiło utworzenie w 1948 r. Organizacji Państw
Amerykańskich i rozszerzenie formuły panamerykanizmu, zwanego odtąd sys­
temem międzyamerykańskim.
Powstanie ruchu panamerykańskiego nie oznaczało, iż od lat 1889-1890 USA
realizowały swą politykę wobec Ameryki Łacińskiej wyłącznie w jego ramach.
Wzrastała również waga stosunków dwustronnych z państwami latynoamerykań­
skimi. Dotyczyło to głównie tych największych, jak Meksyk, Brazylia i Argentyna,
ale i z Kolumbią, Wenezuelą oraz Chile utrzymywały coraz rozleglejsze kontakty.
Ruch panamerykański zaspokajał jednak istotne potrzeby polityki Stanów
Zjednoczonych. Umożliwiał przede wszystkim przejście do nowej fazy budowania
wpływów na półkuli zachodniej, wykraczających poza najbliższą strefę Ameryki
Środkowej i Karaibów. Tworzył też dogodne forum kształtowania reguł i zasad
stosunków międzynarodowych na wielkich obszarach obu Ameryk. Również dla
państw Ameryki Łacińskiej panamerykanizm miał duże znaczenie. Właśnie w ra­
mach tego ruchu mogły stopniowo formować grupę nacisku, broniącą swych
interesów i koncepcji w ostrych często sporach z mocarstwem północnoamerykań­
skim.
Inicjatorem powołania ruchu panamerykańskiego był sekretarz stanu James
Blaine. Podjął on pierwszą próbę zaproszenia państw latynoamerykańskich na
wspólną z USA konferencję w listopadzie 1881 r. Trwała właśnie wojna Pacyfiku,
która mogła, według Blaine'a, sprowokować państwa europejskie do kolejnej
ingerencji w sprawy amerykańskie. Sekretarz stanu zaproponował więc swoją
mediację w celu jak najszybszego zakończenia konfliktu. Ponieważ mediacja się
nie udała, stwierdził, iż waszyngtońskie spotkanie powinno „rozważyć i przedys­
kutować metody zapobiegania konfliktom między narodami kontynentu amerykań­
skiego". Mogłoby również ułatwić „nawiązywanie i utrzymywanie przyjaznych
stosunków między narodami amerykańskimi, co prowadziłoby do wzrostu eksportu
Stanów Zjednoczonych i podjęcia skutecznej rywalizacji w tym względzie z prze­
mysłowymi państwami Europy".
Pomysł Blaine'a zaakceptował ówczesny prezydent James Garfield, jednak
w tym samym 1881 r. zginął w zamachu. Nowym prezydentem został Chester
Arthur, który na sekretarza stanu powołał Fredericka Frelinghuysena, a ten
POD Z N A K I E M P A N A M E R Y K A N I Z M U 1889/90-1939 43
a
dyskredytował inicjatywę swego poprzednika. Dopiero po kilku latach, w czasach
Z tur
ezyden y Grovera Clevelanda, powrócono do idei Blaine'a. Stała się ona
P
rzedmiotem obrad Kongresu, który po długiej dyskusji uchwalił 8-punktową
P lucję- Głosiła ona, iż celem spotkania państw amerykańskich powinno być:
z0
n określenie sposobów zachowania pokoju i osiągania pomyślności przez te
aństwa; 2) określenie działań zmierzających do powołania amerykańskiej unii
celnej dla ożywienia wzajemnie korzystnego handlu; 3) ustanowienie regularnych
form porozumiewania się rządów; 4) ustanowienie jednolitego systemu ułatwia­
jącego obrót towarami w portach, wprowadzającego wspólny wzór listów prze­
wozowych, przepisów sanitarnych i kwarantanny na statkach handlowych; 5) przy­
jęcie jednolitego systemu miar i wag, wspólnego prawa patentowego, prawa
autorskiego, ochrony znaków firmowych, a także prawa o ekstradycji przestępców
kryminalnych; 6) przyjęcie wspólnej srebrnej waluty (common silver coin), która
byłaby środkiem płatniczym w handlowych transakcjach między obywatelami
wszystkich amerykańskich państw (to be legał tender in all commercial transac-
tions between the citizens of all the American states); 7) wypracowanie zaleceń
dla rządów w zakresie arbitrażu, w celu pokojowego rozwiązywania wszystkich
kontrowersji i sporów, obecnych i przyszłych; 8) rozważenie innych kwestii
żywotnych dla reprezentowanych państw (First International Conference..., 1-3).
Widać więc, że Kongres nakreślił szeroką płaszczyznę współdziałania między-
amerykańskiego, kładąc szczególny nacisk na kwestie handlowe. W końcu lat
osiemdziesiątych X I X w. Stany Zjednoczone zaliczały się bowiem do najwięk­
szych mocarstw przemysłowych świata i musiały szukać nowych rynków zbytu
dla swej produkcji masowej. Wtedy właśnie zainteresowały się bardziej Orientem,
a zwłaszcza Chinami, które wydawały się niezmiernie atrakcyjnym obszarem do
penetracji gospodarczej. Bliżej jednak leżała Ameryka Łacińska, stwarzająca
także perspektywy handlowej ekspansji USA.
W maju 1888 r. sekretarz stanu Thomas F. Bayard ponownie zaprosił państwa
latynoamerykańskie na konferencję do Waszyngtonu. Rozpoczęła się 2 paździer­
nika 1889 r. pod przewodnictwem Jamesa Blaine'a, który w administracji Ben­
jamina Harrisona wrócił na urząd sekretarza stanu. Zaraz po inauguracji re­
prezentanci siedemnastu państw latynoamerykańskich (w konferencji nie uczest­
niczył tylko przedstawiciel Dominikany) zaproszeni zostali przez gospodarzy do
zwiedzenia głównych centrów przemysłowych Stanów Zjednoczonych. Wyprawa
miał P°cia.giem, który w ciągu 6 tygodni przebył trasę ponad 10 tys. km,
za
a Prezentować Latynosom potęgę gospodarki USA i ukazać korzyści
e n t u a m
o b r a d y c h związków handlowych. Kiedy więc 18 listopada wznowiono
y w a s z
forso . ^ y n g t o n i e , delegacja Stanów Zjednoczonych skoncentrowała się na
a n U u t w o r z e m a u m
jednak ' i celnej na półkuli zachodniej. Nie spotkała się
rozwo" 2 6 z r o z u m e n
i i e m pozostałych uczestników konferencji. Dysproporcja
J r n e r c
doprow- H°k ^ y ' yla wówczas ogromna i obawiano się, że unia celna
U D
d Z
kontynuo ^ ° ^ dużej przewagi USA w regionie, a tym samym utrudni
wanie współpracy gospodarczej z Europą. Szczególnie reprezentant
44 STOSUNKI M I Ę D Z Y N A R O D O W E W A M E R Y C E Ł A C I Ń S K I E J . POD Z N A K I E M P A N A M E R Y K A N I Z M U 1889/90-1939 45

Argentyny, Roque Saenz Pena przekonywał, iż Ameryka Łacińska powinna nie zyngtońskiej o w a ł przeto sceptycyzm co do przyszłości ruchu panamery-
p a n

SV l r a s a
izolować się od Europy i zachować swobodę wyboru partnerów politycznych czy 'iiskieg°> ' P francuska, dobrze odczytująca intencje Blaine'a, by zredukować
k a
gospodarczych. Ponieważ poglądy argentyńskie podzielała większość delegatów, j k i handel z Ameryką Łacińską, z satysfakcją głosiła klęskę tej strategii
r o p e s

propozycja USA upadła. Zalecono natomiast zawieranie dwustronnych układów
handlowych między państwami amerykańskimi, przyjęcie dziesiętnego systemu
miar i wag, podjęcie budowy interkontynentalnej linii kolejowej i usprawnienie
żeglugi między obu Amerykami.
Z wielkimi trudnościami postępowało uzgadnianie wspólnego stanowiska w in­
nych dziedzinach. Najdłużej dyskutowano nad projektem traktatu o obowiąz­
kowym arbitrażu, wniesionym przez delegację Stanów Zjednoczonych. Specjalna
komisja konferencji zaproponowała na początku kwietnia, aby: 1) arbitraż uznać
za stałą zasadę amerykańskiego prawa międzynarodowego; 2) przyjąć, iż arbitraż
będzie obowiązkowy nawet przy rozstrzyganiu sporów powstałych przed datą
tego traktatu, chyba że państwo pozostające w sporze uzna, iż zagroziłoby to jego
niepodległości; 3) w przypadku nieuzgodnienia decyzji sądu arbitrażowego, zgo­
dzić się na mianowanie specjalnego rozjemcy, którego głos będzie decydujący.
Projekt ten, popierany początkowo przez piętnaście państw, poddano dalszej
dyskusji i uzupełniono. W efekcie, traktat o obowiązkowym arbitrażu podpisało
jedenaście państw, ale przed przewidzianym terminem (tzn. przed 1 V 1891)
żadne z nich nie przeprowadziło procedury ratyfikacyjnej. Dokument waszyng­
toński nie miał na razie praktycznego znaczenia, ale pozostał ważnym punktem
odniesienia dla dalszych prac w tej dziedzinie.
Podobnie stało się z dwoma innymi projektami zgłoszonymi przez państwa
latynoamerykańskie. Pierwszy z nich wiązał się z doktryną wybitnego prawnika
argentyńskiego Carlosa Calvo, sformułowaną w 1868 r. Dowodził on, iż nie
może dalej istnieć „nieuzasadniona nierówność w prawach obywateli kraju
i cudzoziemców". Prawa danego państwa powinny obowiązywać również żyją­
cych w nim obcokrajowców, a ich ewentualne protesty i roszczenia nie mogą
wywoływać interwencji zewnętrznych. Latynosi proponowali, aby doktrynę
Calvo uznać za prawo obowiązujące w Amerykach; zostało to jednak zdecydo­
wanie odrzucone przez Stany Zjednoczone. Ich delegat, Henry Trescot mówił,
„Nie mogę zgodzić się z poglądami, które zmniejszają lub redukują prawo
państwa do protestów dyplomatycznych, co jest wyrazem jego siły moralnej
f A peconde, 298). Początkowo nie zauważono więc, że w globalnych stosunkach
edzynarodowych pojawiło się nowe zjawisko: pierwsza w świecie organizacja
"\ionalna, która stworzyła zinstytucjonalizowaną płaszczyznę dialogu między
r
g w a r n i i regulowania ładu na wielkim obszarze geograficznym. Głównym
bowiem rezultatem pierwszej konferencji państw amerykańskich w Waszyngtonie,
zakończonej 19 kwietnia 1890 r., stało się powołanie Międzynarodowej Unii
Republik Amerykańskich. Główny cel Unii zakreślono zrazu niezbyt ambitnie,
stwierdzając, iż dążyć ona będzie przede wszystkim do „gromadzenia i upo­
wszechniania informacji dotyczących handlu". Dlatego też jej organem wykonaw­
czym uczyniono Biuro Handlowe Republik Amerykańskich z siedzibą w Waszyng­
tonie, pozostające pod stałym nadzorem sekretarza stanu USA.
Przez pierwsze półwiecze istnienia Unia miała bardzo luźną i mało sformali­
zowaną strukturę, zwano więc ją najczęściej ruchem panamerykańskim. Główną
formą porozumiewania się jego uczestników i podejmowania przez nich decyzji
stały się międzynarodowe konferencje państw amerykańskich. Do końca lat
dwudziestych X X wieku, kiedy to dokonała się istotna modyfikacja ruchu, odbyło
się jeszcze pięć takich konferencji: druga w Meksyku, między 22 października
1901 r. a 31 stycznia 1902; trzecia w Rio de Janeiro, między 23 lipca a 27 sierpnia
1906 r.; czwarta w Buenos Aires, między 12 lipca a 30 sierpnia 1910 r.; piąta
w Santiago de Chile, między 25 marca a 3 maja 1923 r. i szósta w Hawanie,
między 16 stycznia a 20 lutego 1928 r. Ruch panamerykański charakteryzował
się wówczas hegemonią Stanów Zjednoczonych, a kontrowersje między obu
Amerykami przybierały często ostry charakter. Dopiero w końcu lat dwudziestych
zarysowały się perspektywy zmian we wzajemnych relacjach, a lata trzydzieste,
zwane okresem polityki dobrego sąsiedztwa, przyniosły ukształtowanie się nowych
zasad i mechanizmów ruchu panamerykańskiego.
Jednak już od początku ruch panamerykański wykazał swoją wartość. Dialog
między obu Amerykami był nie tylko podtrzymywany, lecz także stale roz­
szerzany, a państwa latynoamerykańskie coraz skuteczniej potrafiły domagać się
ru^ ' " 2
P 6
y 1 r ó w n o r a w n
stosunków, w tym demokratyzowania zasad samego c r i

i żywotności w obronie praw i interesów swoich obywateli". Stany Zjednoczo­ Handl d r u g i e

J konferencji, w Meksyku w 1902 r., zmieniono nazwę Biura
ne zachowały więc sobie prawo do interwencji, nawet zbrojnych, pod preteks­ 0 W e
g ° na Międzynarodowe Biuro Republik Amerykańskich, a na czwartej,
w B
tem ochrony obywateli przebywających w państwach latynoamerykańskich. cała .^' C n 0 s r e s w
1910 r., dokonano kolejnych zmian w nazewnictwie. Odtąd
Inny wniosek, skierowany przeciwko „prawu do konkwisty", czyli terytorialnym nawcz^ " ^ " ° 3 1230 S i ł a
Republik Amerykańskich, a jej organ wyko- n a z w e U n i i

podbojom, został storpedowany solidarnie przez USA i Chile. Stany Zjednoczone Za , . y S e k r e t a r i a t

) stał się Unią Panamerykańską.
uzyskały wszak w wyniku wojny niemal połowę Meksyku, a sprawa Kuby też umiejsców ' "' 1 6 826 J e d n a l c
l e ż y uznać przekształcenie Rady Kierowniczej Unii, na

dojrzewała do ostatecznego rozstrzygnięcia. Chile zaś było świeżym beneficjentem USĄ !° D r

n e j p r z
y organie wykonawczym w Waszyngtonie. Wskutek nalegań
wojny Pacyfiku, kosztem Peru i Boliwii. re
Prezen Zyj?t0 p o c z
zasadę, iż do Rady Kierowniczej wchodzą tylkoą t k o w o

s a n C 1 d p o r n a t
Wszystko wydawało się wskazywać, iż kontrowersje i sprzeczności dominują zyngt y ' y c z n i państw latynoamerykańskich akredytowani w Wa-
0 n
a
nad wspólnymi poglądami i interesami obu Ameryk. Po zakończeniu konferencji ' Jej przewodniczącym jest zawsze sekretarz stanu USA. Miała ona
46 STOSUNKI M I Ę D Z Y N A R O D O W E W A M E R Y C E ŁACIŃSKIEJ.. POD Z N A K I E M P A N A M E R Y K A N 1 Z M U 1889/90-1939 47
znaczne uprawnienia, gdyż decydowała nie tylko o programie, lecz także o uczes­ tan0 w i e n i a tego nie będzie można stosować, jeżeli państwo dłużnicze odrzuca
iw'^""~ " . . . - • —
tnikach międzynarodowych konferencji amerykańskich. Jeśli więc USA nie uzna­
pozostawia bez odpowiedzi propozycję rozjemstwa albo przyjąwszy ją,
wały jakiegoś rządu latynoamerykańskiego, nie mógł on mieć przedstawiciela a b
' ° n o ż l i w i a sporządzenie zapisu na sąd rozjemczy, albo potem zaniecha za-
w Waszyngtonie. Tym samym nie wchodził do Rady Kierowniczej i nie mógł w a ć s i ? d w y d a n e g 0 w r o k u L
tos° ° y " ( - Gelberg, I , 252-253).
uczestniczyć w najbliższej konferencji między amerykańskiej. Sytuacja ta niemal 5 s e
Dysku J toczone w ramach ruchu panamerykańskiego wpływały więc na
od początku wywoływała ostre protesty państw latynoamerykańskich, ale utrzy­
związania prawnomiędzynarodowe w skali globalnej. Zachodnia półkula miała
mywała się przez długi czas. Dopiero na czwartej konferencji, w 1910 r. ustalono, r
° nadto wielkie osiągnięcia w wypracowywaniu regulacji dotyczących pokojo­
iż państwo, które nie utrzymuje stosunków dyplomatycznych z Waszyngtonem,
wego rozwiązywania sporów. Na piątej konferencji, 3 maja 1923 r., uchwalono
może upoważnić któregoś z członków Rady Kierowniczej, by je reprezentował
traktat w sprawie unikania konfliktów między państwami amerykańskimi lub
i wówczas będzie on dysponował dwoma głosami. Sprawa nie została ostatecznie
zapobiegania im, zwany traktatem Gondry, od nazwiska prezydenta Paragwaju,
rozwiązana, co spowodowało, że na piątą konferencję, w Santiago de Chile, nie
który był głównym jego projektodawcą. Już w preambule zawarto nowatorskie
mogła przybyć delegacja Meksyku. Stany Zjednoczone nie uznawały wówczas
sformułowanie potępiające „pokój zbrojny (la paz armada) prowadzący do nad­
rządu prezydenta AWara Obregona, oskarżanego o radykalizm lewicowy. Więk­
szość państw latynoamerykańskich zagroziła wycofaniem się z ruchu panamery­ miernego rozbudowywania sił lądowych i morskich, daleko przekraczających
kańskiego, jeśli zapis o Radzie Kierowniczej nie zostanie całkowicie zmieniony. potrzeby bezpieczeństwa wewnętrznego i ochrony niepodległości państw" (Tra-
Przyjęto wówczas, że państwo, które nie utrzymuje stosunków dyplomatycznych tados..., 5). Traktat Gondry ustanawiał nowy mechanizm rozwiązywania sporów
z USA, może skierować do Rady reprezentanta specjalnego, a także swobodnie poprzez powołanie komisji (Comisión de Investigación), której głównym zadaniem
wyznaczać delegacje na międzynarodowe konferencje amerykańskie. Postano­ miało być doprowadzenie do zawieszenia działań zbrojnych, a następnie wskazanie
wiono również znieść w Radzie Kierowniczej przewagę sekretarza stanu USA, stronom sposobu rozwiązania konfliktu. Gdyby jednak nie udało się jej w ciągu
który z urzędu był jej przewodniczącym. Odtąd przewodniczący Rady miał 6 miesięcy sporu zakończyć, strony miały swobodę dalszych poczynań. Na
pochodzić z wyboru. konferencji specjalnej w Waszyngtonie (10 X I I 1928 - 5 I 1929) dwadzieścia
Tak więc ruch panamerykański stopniowo się demokratyzował i , mimo gwał­ państw podpisało konwencję koncyliacji międzyamerykańskiej i traktat generalny
townych czasami sporów i krytyki poczynań USA na zachodniej półkuli, umożliwił arbitrażu. Wcześniej jeszcze, na szóstej konferencji w Hawanie w lutym 1928 r.,
rozwiązanie wielu problemów. Jeden z nich wiązał się z doktryną Luisa Mario przyjęto rezolucję, która o parę miesięcy wyprzedzała globalny pakt Brian-
Drago, czyli głośną inicjatywą argentyńskiego ministra spraw zagranicznych. da-Kellogga, potępiający wojnę jako środek rozstrzygania sporów międzynaro­
Była ona reakcją na zbrojną interwencją państw europejskich, usiłujących siłą dowych. Rezolucja hawańska głosiła między innymi: „wojna agresywna jest
wymusić na Wenezueli spłatę długów. Problem zadłużenia zagranicznego - obok zbrodnią międzynarodową przeciw rodzajowi ludzkiemu, a każda agresja będzie
ochrony cudzoziemców - należał do najczęstszych powodów zbrojnych akcji rozumiana jako nielegalna".
w Ameryce Łacińskiej. Stąd też Drago, w obszernej nocie z 29 grudnia 1902 r. Mimo wielu traktatów i konwencji, w Ameryce Łacińskiej nadal dochodziło
skierowanej do sekretarza stanu USA, potępiał akcję europejską w Wenezueli o interwencji zbrojnych i konfliktów. Jednak w porównaniu z innymi regionami
i proponował, aby takie postępowanie państw traktowane było w przyszłości jako ówczesnego świata - zwłaszcza Europą i Dalekim Wschodem - na zachodzie
nielegalne. u i częściej panował pokój. Niewątpliwie przyczyniły się do tego stworzenie
8 f 0 r U m d i a , o g u rn
Inicjatywa argentyńska stała się jedną z głównych kwestii trzeciej konferencji med" ° • 'edzy państwami amerykańskimi i próby regionalnych
laCJ1 W p r z y a d k u
między amerykańskiej, na której państwa latynoamerykańskie usiłowały dopro­ woj n P konfliktu między Hondurasem i Gwatemalą w 1930 r.,
0 W 1 9 3 2 Z y k o n f l i k t u m i d z H a i t i 1
wadzić do uznania doktryny Drago za prawo obowiązujące na zachodniej półkuli Jednak "" ° « y Dominikaną w 1937.
Stany Zjednoczone miały jednak wiele zastrzeżeń i zaproponowały, aby sprawę USĄ j ' 3 W a t a c n dw
udziestych X X w. utrzymywały się głębokie różnice między
A

skierować pod obrady drugiej światowej konferencji pokojowej w Hadze. Na s t a

bilności' " e r y k ą L a c i
kwestiach ładu na zachodniej półkuli. Wobec nie- s k ą w

tejże konferencji (15 VI-18 X 1907) dyskutowano zarówno wniosek latyno­ lat
ynoam ° ! CI P l t y c z n e
J ' przejawów anarchii i licznych rewolucji w państwach
l

amerykański, jak i propozycje USA przedstawione przez Horace'a Portera. W re­ S t a n

y Zi 7 & s k i c n
' szczególnie zaś w Ameryce Środkowej i na Karaibach,
zultacie delegaci 44 państw podpisali konwencję, głoszącą: „Umawiające si<? r/i
idku ° n C Z O n e
ehciaty wyrzec się siłowych metod zaprowadzania po- m e
w
mocarstwa (państwa) postanawiają nie uciekać się do użycia siły zbrojnej w ceK' Sżó
stej k o n f ' " - 68 0 6
latynoamerykańskie nalegały natomiast podczas P a n s t w a

ściągnięcia zawarowanych umową długów, których zwrotu, jako należnych jeg° Za e r e n c w

sadę i • J'' n Hawanie w 1928 r., aby oficjalnie i ostatecznie uznać
obywatelom, od rządu jednego kraju domaga się rząd drugiego. Jednakże p ° ' n
erwencji za obowiązującą. Podobnie Międzyamerykańska Komisja
48 STOSUNKI M I Ę D Z Y N A R O D O W E W A M E R Y C E ŁACIŃSKIEJ..
Prawna stwierdzała, że „żadne państwo nie ma prawa do mieszania się w we­
wnętrzne sprawy innego". Sekretarz stanu Charles Evans Hughes dowodził jednaj
w Hawanie, iż Stany Zjednoczone muszą mieć prawo do wszelkich działań
nawet zbrojnych, jeśli zagrożone jest życie lub własność ich obywateli w innych
państwach. Proponował, aby takie działania nazywać nie „interwencją", i a e
„ingerencją" lub „interwencją czasową". USA posiadały wówczas wystarczające
POD Z N A K I E M P A N A M E R Y K A N I Z M U 1889/90-1939 49
osnąca rywalizacją z Niemcami w Europie i konfliktem z Burami w Afryce
2
p n i o w e j . Przystąpiono więc do negocjacji ze Stanami Zjednoczonymi, ak-
P
° tujac ich udział w rozstrzyganiu sporu granicznego. W efekcie rozmów Wielka
^ t a n i a i Wenezuela podpisały 3 października 1899r. traktat uwzględniający
Bf
nowisko komisji międzynarodowej, przyznającej Wielkiej Brytanii ok. 90%
S
ego terytorium, a Wenezueli ujście rzeki Orinoko - najważniejszej drogi
rn

możliwości wpływania na postawę wielu państw latynoamerykańskich, wię c

wodnej w regionie.
sprawę wprowadzenia zasady nieinterwencji do ruchu panamerykańskiego od­ Sposób rozwiązania kryzysu wenezuelskiego pokazał, iż oto na zachodniej
łożono. ółkuli następowały istotne zmiany w ładzie międzynarodowym. Polegały na
Kontrowersje między obu Amerykami staną się bardziej zrozumiałe, jeśli tvm że Stany Zjednoczone zaczęły stopniowo wyrastać na główną siłę hemi­
zważymy, że na przełomie X I X i X X w. Stany Zjednoczone, jako - od niedawna sfery, z czym Wielka Brytania wydawała się godzić. Gdy jednak wpływy
- mocarstwo globalne, kształtowały porządek międzynarodowy i często roz­ polityczne USA rosły, rywalizacja ekonomiczna pozostawała nierozstrzygnięta,
szerzały swe wpływy na zachodniej półkuli metodami charakterystycznymi dla a pozycja kapitału brytyjskiego w Ameryce Łacińskiej aż do I I wojny światowej
ówczesnych potęg europejskich. W tym czasie uznały, iż dysponują już wystar­ - mocna.
czającą siłą, aby egzekwować postanowienia doktryny Monroego. Wymownym Zmiana w układzie sił i wypieranie potęg europejskich z zachodniej półkuli
tego przykładem stało się narzucenie mediacji USA w granicznym sporze wene- dokonywały się zwłaszcza w Ameryce Środkowej i na Karaibach. W końcu
zuelsko-brytyjskim. Spór ciągnął się od początków niepodległości Wenezueli, XIX w. doszło tu do zlikwidowania ostatniego reliktu kolonializmu hiszpańskiego,
która wysuwała roszczenia do dwóch trzecich powierzchni Gujany Brytyjskiej. czyli do wyzwolenia Kuby. W lutym 1895 r. na Kubie wybuchło trzecie już
Kiedy w końcu lat osiemdziesiątych X I X w. spór ponownie się zaostrzył, Stany powstanie antyhiszpańskie, które tym razem wywołało w Stanach Zjednoczonych
Zjednoczone zaproponowały swą mediację, ale została odrzucona przez Brytyj­ wielkie zainteresowanie. Prasa przynosiła wstrząsające wiadomości o poczyna­
czyków. Nie ustępowały jednakże, gdyż obie izby Kongresu uchwaliły w lutym niach przysłanego z Europy hiszpańskiego korpusu ekspedycyjnego gen. Valeriana
1895 r. rezolucję żądającą przyjęcia amerykańskiego arbitrażu. W kwietniu tego Weylera, który okrutnymi metodami usiłował stłumić powstanie. Nawoływano
roku kryzys jeszcze się pogłębił, po tym, jak Wielka Brytania zajęła port Corinto do położenia kresu zbrodniom hiszpańskim i czynnego wsparcia narodu kubańs­
w Nikaragui, usiłując wymusić spłatę odszkodowań. Jeden z najgłośniejszych kiego. Prezydent Cleveland ogłosił jednak w czerwcu 1895 r. deklarację neutral­
ówczesnych przywódców lobby ekspansjonistycznego w Kongresie, senator Henry ności, która wyrażała się z sympatią o powstańcach, ale nie przyznawała im
Cabot Lodge pisał w czerwcu 1895 r. na łamach „North American Review": statusu strony walczącej. W Kongresie ostrożna polityka Clevelanda spotkała się
„Jeśli pozwoli się Wielkiej Brytanii okupować porty w Nikaragui i co gorsze z ostrą krytyką, zwłaszcza deputowanych z Partii Republikańskiej - zwolenników
zbliżyć do Wenezueli, zachęci się ją do opanowania tego lub innego państwa popularnej wówczas koncepcji Nowego Objawionego Przeznaczenia {New Mani­
południowoamerykańskiego. Jeśli zaś Anglia będzie działać bezkarnie, Francja fest Destiny). Uważali oni, iż naród, który nie stawia sobie wielkich celów i stale
i Niemcy wkrótce uczynią to samo". nie dąży do rozszerzania wpływów politycznych i gospodarczych, traci dynamikę
Sekretarz stanu Richard Olney postanowił więc podjąć kroki bardziej zdecy­ rozwoju, a tym samym znaczenie w świecie. Powstanie kubańskie uznali więc za
dowane. 20 lipca 1895 r. wystosował obszerną notę do rządu brytyjskiego, w której ywałą okazję do ostatecznego wyeliminowania Hiszpanii z zachodniej hemi-
r y 1 s ełn
dowodził, iż doktryna Monroego daje Stanom Zjednoczonym prawo do sprawo­ K ^ P ienia starego dążenia do aneksji wyspy. W kwietniu 1896 r. obie izby
U u c n w a u f
wania opieki nad wszystkimi narodami hemisfery zachodniej, a więc także i wz y wspólną rezolucję uznającą powstańców za stronę walczącą
a j ą C ą r Z ą d m s z a ń s k i
uczestniczenia w rozstrzyganiu sporów granicznych. Odpowiedź brytyjskiego admin' P do przyznania Kubie niepodległości. Także działania
sta W a s z y n t o n s l < i e s t a
ministra spraw zagranicznych lorda Salisbury odrzucała zarówno tezę o specjal­ n u Ri^r/'' S J t y się bardziej zdecydowane, gdyż sekretarz
y o f C J a m i e
nych prawach USA na zachodniej półkuli, jak i amerykańskie żądania mediacyjne- towanąko] ' zaproponował mediację między Hiszpanią i zbun-
Prezydent Cleveland zagroził wówczas, iż USA jednostronnie wytyczą granice jecia w ° Hiszpanie, przekonani, iż Stany Zjednoczone zmierzają do prze-
gujańsko-wenezuelską, a Kongres poprzez aklamację przyznał fundusze na prace na
wet do ^ ° f e r t e
Olneya odrzucili. W sierpniu rząd hiszpański zaapelował
komisji, która miała przygotować szczegółowe propozycje. c
J°nistyczn ° P J ' C a r S t W e u r o e s k
podjęcie wspólnej akcji przeciwko interwen- c n 0

Kiedy euforia patriotyczna w USA nie ustawała i spekulowano nawet o moż­ ' e c z
także Z a k u s
o m USA. „Wydarzenia na Kubie dotyczą nie tylko Hiszpanii,
liwości wojny, Wielka Brytania poczęła łagodzić animozje. Sprawa granicy n
y m mu N/i l n t e r e s
ó w Europy jako całości", czytano w oświadczeniu opublikowa-
gujańskiej miała bowiem dla Brytyjczyków znaczenie niewielkie w porównani w
Madrycie.
50 STOSUNKI M I Ę D Z Y N A R O D O W E W A M E R Y C E ŁACIŃSKIEJ... POD Z N A K I E M P A N A M E R Y K A N I Z M U 1889/90-1939 51

Nowy republikański prezydent USA, William McKinley (1897-1901), łagodzi,
początkowo interwencjonistyczne dążenia polityków swej partii. Konsul w Ha,
wanie, Fitzhug Lee, zwolennik ekspansjonizmu, stał jednak do Waszyngtony
alarmistyczne raporty, sugerując, iż życie obywateli Stanów Zjednoczonych n
Kubie jest zagrożone i domagając się przysłania okrętów wojennych z bazy Key
West na Florydzie. Podchwyciła to tzw. żółta prasa, głównie koncernu Hearsta
od dawna podsycająca antyhiszpańskie nastroje i nawołująca do wojny. Ostatecznie
wysłano do Hawany, „w dowód przyjacielskiej kurtuazji", tylko jeden okręt,
t ' w trwała wielka dysputa między tzw. tradycjonalistami, głoszącymi potrzebę
* tu do myśli ojców-założycieli, i tzw. ekspansjonistami, nawołującymi do
po
a
ania granic wpływów Stanów Zjednoczonych w środowisku między-
sUVV
rZ
P jowym. W dyskusji nad problemem kubańskim zwyciężyła koncepcja eks-
naf
° o n i s t ó w , którzy chcieli formalnych gwarancji ochrony interesów na wyspie.
| f " gres uchwalił więc poprawkę zgłoszoną przez senatora OrviIle Platta, głoszącą
j • „Rząd Kuby wyraża zgodę, aby USA posiadały prawo interwencji w celu
n

a mianowicie krążownik „Maine". Zawinął do zatoki hawańskiej 25 stycznia 'chowania niepodległości Kuby, utrzymania rządu zdolnego zapewnić ochronę
2 3
1898 r., a 15 lutego został zatopiony w wyniku wybuchu miny. Wzburzyło to • własności i wolności indywidualnej obywateli i wypełniania wobec Kuby
ogromnie opinię publiczną USA i wzmocniło frakcję interwencjonistyczną w Kon­ obowiązków, jakie nałożył na USA traktat paryski, a które będą przyjęte i wy­
gresie. konane przez rząd Kuby". Zgromadzenie Konstytucyjne włączyło poprawkę
Spodziewając się wojny, rząd hiszpański wystosował apel do mocarstw euro­ platta jako aneks do konstytucji Kuby w dniu wycofywania ostatnich oddziałów
pejskich o udzielenie bezpośredniej pomocy. Apel nie odniósł większego skutku USA - 20 maja 1902 r. Później Waszyngton kilkakrotnie korzystał z uprawnień,
-poza tym, że przedstawiciele dyplomatyczni Wielkiej Brytanii, Niemiec, Francji, jakie dawała mu ta poprawka. Z drugiej strony zauważyć trzeba, iż napływ
Austro-Węgier i Rosji złożyli w Waszyngtonie 7 kwietnia noty wzywające do kapitałów północnoamerykańskich przyczynił się w przyszłości do rozwoju eko­
pokoju. Wojny nie udało się już jednak powstrzymać. 20 kwietnia obie izby nomicznego Kuby, szybszego niż rozwój większości państw latynoamerykańskich.
Kongresu podjęły rezolucję upoważniającą prezydenta do podjęcia działań zbroj­ Wojna z Hiszpanią i poprawka Platta sugestywnie wskazywały na nowe moż­
nych przeciw Hiszpanii. Rezolucja zawierała także poprawkę wniesioną przez liwości polityki Waszyngtonu w strefie Karaibów. Stany Zjednoczone potrafiły
senatora Henry'ego M . Tellera, mówiącą, że Stany Zjednoczone powinny po­ już skutecznie demonstrować tam swą siłę, mimo istotnej jeszcze obecności
wstrzymać się od aneksji wyspy. mocarstw europejskich. Uwidoczniło się to również w przypadku wspomnianej
Wojna, którą prezydent McKinley wypowiedział Hiszpanii 25 kwietnia 1898 r„ wcześniej interwencji zbrojnej Wielkiej Brytanii, Niemiec i Włoch w Wenezueli
trwała do połowy lipca i zakończyła się całkowitym zwycięstwem USA. Na na przełomie lat 1902 i 1903. Atakując i ostrzeliwując porty wenezuelskie, flota
mocy traktatu pokojowego podpisanego w Paryżu 10 grudnia, Hiszpania oddała wojenna trzech państw próbowała zmusić dyktatora Cipriana Castro Ruiza do
im Puerto Rico na Karaibach oraz Guam i Filipiny na Dalekim Wschodzie. Kuba spłaty długów. Okazało się jednak, iż mocarstwa europejskie nie mają już takiej
uzyskała niepodległość, ale poddano ją czasowej okupacji wojskowej USA, swobody działania, jaką miały wcześniej. Prezydent Roosevelt, który jeszcze
niedawno twierdził, iż doktryna Monroego nie może być parawanem ochronnym
obarczając je odpowiedzialnością za „ochronę życia i własności" na wyspie.
dla każdego złego rządu latynoamerykańskiego, zareagował wtedy zdecydowanie.
Dlatego też od 1 stycznia 1899 r. do 20 maja 1902 pozostawała pod zarządem
W nocie ze stycznia 1903 r. ogłosił, iż flota pod dowództwem admirała George'a
ich gubernatora wojskowego, gen. Leonarda Wooda. Należał on do pierwszych
eweya, złożona z 54 okrętów wojennych, zgrupowana została w pobliżu Puerto
zwolenników lansowanej wówczas przez część polityków tzw. dyplomacji dola­
'co i jest gotowa do wyprawy na wody Wenezueli. Skłoniło to państwa europej-
rowej, akcentującej, iż dzięki kapitałom można skutecznie wpływać na formowanie d o
Popisania z rządem wenezuelskim protokołu o zniesieniu blokady,
w regionie państw o zdrowej ekonomice i rządach przyjaznych USA. 28 paź­
13 lutego 1903 r.
dziernika 1901 r. pisał do prezydenta Theodore'a Roosevelta: „Pozycja geograficz­ W t y m
n o czasie rozgrywał się również ostatni etap długich starań Stanów Zjed-
na Kuby zobowiązuje nas do jej kontrolowania i chronienia. Dlaczego jednak nie n y c n 0 m
Pan' ° . ° ż l i w o ś ć zbudowania kanału międzyoceanicznego. Wojna z Hisz-
mielibyśmy pomóc jej w budowie gospodarki i pomyślności. Nie ulega wątpliwo­ 1 t r u d n o c z
bard • . ^ ' przemieszczaniem się floty z Pacyfiku na Atlantyk jeszcze
ści, iż jest to lepsze niż mieć u naszych bram wyspę zdemoralizowaną i biedna b U w d o c z
yl ^ t ' n i t y strategiczne znaczenie takiej drogi wodnej. Kanał potrzebny
e
jak Santo Domingo i Haiti, gdzie są takie warunki, iż życie naszych obywatel' elcs 8 s d a r c e
e
Pans" ° P ° ' która znajdowała się w fazie wielkiego wzrostu i światowej
jest stale zagrożone" (L. Bethel, Historia de..., t. V I I , 85). Trzeba przyznać, ż w 1
z 1898^!' ! ^ ° ' * ° ty" szeroko prezydent McKinley w grudniowym orędziu
Wood starał się wprowadzić w życie pierwsze programy budowy infrastruktury d o Uz a r o d o w y
yska"' 'nteres wzywa nas bardziej kategorycznie niżkiedykolwiek
gospodarczej na wyspie i wspierał tworzenie nowych władz. k o n t r o n n a
i;1
' bankru d komunikacyjnym szlakiem miedzy oceanami". Upadek
W czasie okupacji wojskowej Stanów Zjednoczonych przeprowadzono ' er( W0 r a n c u s e
1
^ lynand ^ k ' J Kompanii Kanału Panamskiego, która pod kierunkiem
Kubie wybory do Zgromadzenia Konstytucyjnego i uchwalono konstytucję pa' ' r a d C L e s s e s a
P zesm P yku przez dziesięć lat (1878-1888) prowadziła budowę na
stwa. Wzbudziła ona duże zastrzeżenia Kongresu USA, gdzie na przełom^
' a także szybkie wycofanie się kompanii północnoamerykańskiej
52 STOSUNKI M I Ę D Z Y N A R O D O W E W A M E R Y C E ŁACIŃSKIEJ.. POD Z N A K I E M P A N A M E R Y K A N I Z M U 1889/90-1939 53
z prac przygotowawczych w Nikaragui wskazywały, że sprawa wykracza p , 02
' i jne wydarzenie, które mocno wpłynęło na ukształtowanie latynoamerykań-
e

możliwości kapitału prywatnego i wymaga wsparcia rządowego. Stany ZjerJ.
noczone nie miały jednak pełnej swobody działania, gdyż obowiązywał wcią.
traktat Clayton-Bulwer z 1850 r. mówiący o konieczności porozumienia j
i współdziałania z Wielką Brytanią. W końcu X I X w. takie rozwiązanie ni
odpowiadało już układowi sił na obszarze Ameryki Środkowej i , zdaniem p ] j .
tyków USA, musiało zostać zmienione.
W 1890r. doszło do negocjacji brytyjsko-amerykańskich w sprawie rewizji
traktatu z 1850r. W tym czasie Wielka Brytania, uwikłana w ostrą rywalizację
kolonialną na Dalekim Wschodzie i w Afryce, a także w narastający konflikt
z Niemcami, nie przywiązywała już tak wielkiej wagi do Ameryki Środkowej. Stąd
też rokowania między sekretarzem stanu Johnem Hayem i brytyjskim ambasadorem
w Waszyngtonie Julianem Pauncefotem postępowały bez większych trudności. I
5 lutego 1900r. podpisano pierwszy traktat, który w istotny sposób zmieniał n a l
korzyść USA porozumienie sprzed pół wieku. Drugi traktat Hay-Pauncefote, I
uzgodniony 18 listopada 1901 r., znosił układ Clayton-Bulwer i dawał Stanom!
Zjednoczonym prawo do samodzielnego zbudowania kanału między oceanicznego. I
Jeden z artykułów określał, iż „wolno [im] będzie utrzymywać wzdłuż kanału taką I
policję wojskową, jaka okaże się konieczna do jego ochrony przeciwko naruszeniom I
prawa i zaburzeniom". Traktat nie mówił więc o możliwości wznoszenia t a m l
fortyfikacji, na czym Stanom Zjednoczonym szczególnie zależało. Mimo to I
Kongres pospiesznie, bo już 16 grudnia 1901 r., dokument ratyfikował.
Znacznie dłużej natomiast trwały w Kongresie dyskusje na temat miejsca •
przebicia kanału. Obie rozważane trasy - w Panamie i Nikaragui - miały swoich I
zwolenników. Specjalne komisje powoływane do rozstrzygnięcia problemu kilka-i
krotnie zmieniały zdanie, ale ostatecznie, 28 czerwca 1902 r., przyjęto uchwałę!
upoważniającą prezydenta do wyboru trasy panamskiej i rozpoczęcia negocjacji I
z Kolumbią, która obszarem tym władała. W wyniku trudnych rozmów sekretarza I
stanu Johna Haya i ambasadora Kolumbii w Waszyngtonie Tomasa Herrana,!
23 stycznia 1903 r. podpisano nadzwyczaj dla USA korzystny traktat, który ich i
Senat ratyfikował 17 marca, a Senat kolumbijski odrzucił 12 sierpnia.
W sprawę zbudowania kanału w Panamie osobiście zaangażował się jednakB
prezydent Roosevelt, który uznał, że w zaistniałej sytuacji należy przejść d o |
k°doktryny prezydenta Roosevelta, miało miejsce w Dominikanie. Na początku
S,C
^ w był t o k r a
J szczególnie dotknięty anarchią, korupcją i złymi rządami.
S
inikana od dawna nie spłacała swego zadłużenia zagranicznego. Państwa
C > 0 I T 1
eiskie - widząc, iż szanse odzyskania pieniędzy są niewielkie - zaczęły
0
e U f
•£ interwencją zbrojną. Roosevelt nie mógł jednak pozwolić na powtórkę
gr
°ariantu wenezuelskiego". W październiku 1905 r. złożył oświadczenie, które
^ało być ostrzeżeniem dla państw europejskich, ale też skłonić rząd dominikański
do odpowiedzialności: „San Domingo zmierza do chaosu (...) Z wielką niechęcią,
ale będę musiał chyba pierwszy podjąć kroki i włączyć się do wydarzeń. Wydaje
mi się nieuchronne, iż wcześniej czy później Stany Zjednoczone muszą przejąć
obowiązki ochrony i regulacji wobec tych małych sąsiednich państw karaibskich.
Chciałbym odłożyć to, jak długo będzie możliwe, ale myślę, że jest nieuchronne".
6 grudnia 1904 r. prezydent, wygłaszając w Kongresie doroczne orędzie, przed­
stawił pełniejszą wykładnię polityki USA wobec Ameryki Łacińskiej: „Każdy
kraj, którego naród dobrze się prowadzi, może liczyć na naszą serdeczną przyjaźń.
Jeśli kraj okazuje, iż wie, jak należy działać skutecznie, z zachowaniem zasad
w sprawach społecznych i politycznych, jeśli zachowuje ład i spłaca swoje
zobowiązania, nie potrzebuje obawiać się interwencji ze strony Stanów Zjed­
noczonych. Systematyczna zła wola, nieudolność, która prowadzi do rozluźnienia
więzów z cywilizowanym społeczeństwem, może w końcu wymagać ingerencji
ze strony Ameryki lub innego cywilizowanego narodu i, jeśli chodzi o zachodnią
półkulę, może zmusić Stany Zjednoczone, zgodnie z doktryną Monroego, choć
niechętnie, w jaskrawych przypadkach złej woli i nieudolności, do działania
w charakterze międzynarodowej siły policyjnej".
Rooseveltowskie uzupełnienie doktryny Monroego, jak od tej pory nazywano
to wystąpienie, wychodziło z założenia, iż Stany Zjednoczone nie tylko ochraniają
państwa latynoamerykańskie, lecz także ponoszą odpowiedzialność międzynaro-
°wą - z prawem używania siły włącznie - za ład w zachodniej hemisferze.
oncepcja Roosevelta wywarła największy wpływ na politykę USA w strefie
(19f)q a K a r a i b s k i e
g ° > zwłaszcza w czasach prezydentury Williama H. Tafta
j 9 1 3
) ' Woodrowa Willsona (1913-1921). Pierwszy z nich proklamował
i dernok' " 6
P Z a s t ą p i e n i e
dolary", drugi zaś był wielkim piewcą pokoju k u l r z e z

zdecydowanych działań. Wydarzenia nabrały teraz tempa, gdyż już 3 października | intor,,
r a c j 1 , a I e w
rzeczywistości doszło wówczas do znacznego nasilenia
1903 r. ogłoszona została separacja Panamy od Kolumbii. 7 listopada USA1
J Z b r j n y c h w r e g i o n i e

uznały rząd panamski, a 18 listopada podpisały z nim w Waszyngtonie trakta • W Nik ' ° -
a r a § U o w o d ó w
' k°nserw ' P do ingerencji dostarczały walki między liberałami
w sprawie Kanału Panamskiego. Traktat nie tylko oddawał Stanom Zjednoczonymi t WatyStam W 1 9 0 9 r O D a , o n o
ymczas '' ' dyktaturę gen. Jose Santosa Zelayi i władzę
„na wieczne czasy" prawo do Kanału i pięciomilowej strefy po obu jego stronach; • rze
0 °d razu ^ P kazano liberałowi Juanowi J. Estradzie. Przeciwko jego rządom
lecz także powierzał im wyłączną odpowiedzialność za obronę niepodległo* I
je P r t e S t O W a l i k o n s e r w a t y ś c i
nowego państwa. Alexander Deconde ocenia dosadnie, iż w wyniku Roosevelto\^J • J mediac ° , '
„dyplomacji grubego kija" (Roosevelt's big stick diplomacy) przygotowano „tra | grożąc nową wojną domową. Zapobiegła
skł a m e r y k a
tat, który uczynił z Panamy drugi protektorat Stanów Zjednoczonych na Kara °nić p r ^ ń s k i e g o dyplomaty Thomasa C. Dawsona, który zdołał
P r z y V O d c ó w o b u stro
bach" (A. Deconde, 381). ewid | y wn n i c t w do podpisania ugody, 27 października 1910 r.
k n a Z d 1 9 3 r rez
°nserwatv v ° ' ' ° * " P ydentem pozostanie Estrada, a jego zastępcą
a
Adolfo Diaz. W maju 1911 roku Estrada zrezygnował z urzędu,
54 STOSUNKI M I Ę D Z Y N A R O D O W E W A M E R Y C E ŁACIŃSKIEJ.. POD Z N A K I E M P A N A M E R Y K A N I Z M U 1889/90-1939 55

czując się zagrożonym przez ministra wojny gen. Luisa Menę. Prezydente -au-Pnnce przybyły brytyjskie i francuskie okręty wojenne, ale rychło
rt

został więc Diaz, wykazujący od początku wielkie zrozumienie dla interesć d° j gty, gdyż prezydent Wilson zapewnił, że interwencja USA podjęta została
Stanów Zjednoczonych. Ambitny gen. Mena nie zamierzał jednak podporzą^' h onie' wszystkich cudzoziemców.
kować się nowemu prezydentowi -i podniósł bunt, dążąc do przejęcia władzy W
W sierpniu 1915 r. pod nadzorem Waszyngtonu odbyły się wybory prezydenc-
W tej sytuacji prezydent Taft, pamiętając o wskazaniach swojego poprzednika . wyniku których władzę objął Philippe Sudre Dartiquenave. 16 września
rozkazał oddziałom marines stłumić rewoltę nikaraguańskiej, co nastąpiło ~ w
k e
' v Zjednoczone podpisały z jego rządem traktat ustanawiający nieformalny
wrześniu 1912 r. Od tej pory aż do 1925 r. w głównych punktach strategicznych S t 3
( ktorat nad Haiti, gdyż do dokumentu włączono poprawkę Platta.
Nikaragui stacjonowało wojsko USA, kontrolując życie polityczne kraju. ^Odmiennie kształtowały się na przełomie wieków stosunki między USA a Mek-
Rządy Diaza trwały do 1916 r. W tym czasie ambasador Nikaragui w WaszyngJ kiem. Od 1876 r. autorytarną władzę w Meksyku sprawował gen.-Porfirio Diaz.
tonie Emiliano Chamorro i sekretarz stanu William Jennings Bryan podpisali \V odróżnieniu od licznych dyktatorów, których rządy prowadziły do chaosu
(5 sierpnia 1914 r.) traktat dający Stanom Zjednoczonym wyłączne prawo d< • anarchii, zdołał on zbudować sprawny system polityczny i rozwinąć gospodarkę,
budowy kanału międzyoceanicznego w Nikaragui. USA uzyskały ponadto w f 0r jak zauważył jeden z autorów amerykańskich: „System diazowski, niezwykle
mie dzierżawy na 99 lat wyspy Great Corn i Little Corn oraz tereny nad zatoką, skutecznie zapewniający Meksykowi porządek, stabilność oraz bezprecedensową
Fonseca na bazę marynarki wojennej. Zyski Nikaragui z tego traktatu wynosiły finansową wypłacalność - a także wielki szacunek, a nawet podziw obcych
3 miliony dolarów i poszły na spłatę zadłużenia. rządów - opierał się na ugodzie z kapitałem zagranicznym i siłami tradycyjnie
Oddziały marines powróciły do Nikaragui w marcu 1927 r., aby zapobiec monopolizującymi wpływy i przywileje: armią, Kościołem i wielkimi posiada­
nowym walkom wewnętrznym i zagrożeniu życia obywateli USA. Nie w pełni się czami ziemskimi".
to udało, gdyż walkę z siłami inwazyjnymi podjęła partyzantka Augusta Cesara Rzeczywiście, osiągnięcia gospodarczo-cywilizacyjne porfiriatu (tak nazywano
Sandino. Amerykański badacz J. Lloyd Mecham ocenia, iż: „Jedyna poważna 35-letnie rządy Diaza) były imponujące. W 1877 r. Meksyk miał tylko 460 km
trudność w pacyfikacji kraju pojawiła się ze strony jednego z liberalnych genera­ dróg żelaznych, a w 1910 roku już około 20 tys. km; sieć telegraficzna osiągnęła
łów C A . Sandino (...). W rzeczywistości jego opór wywołał prawdziwy podziw długość 70 tys. km, a urzędów pocztowych było 10 tys. Nastąpił wielki rozwój
w całej Ameryce Łacińskiej, gdzie uznawano go nie za bandytę, lecz za wielkiego przemysłu wydobywczego, dając Meksykowi wysokie miejsce w świecie w pro­
bojownika o niepodległość Nikaragui przeciw imperializmowi północnoamery­
dukcji miedzi, srebra, a zwłaszcza ropy naftowej.
kańskiemu^' (J. Lloyd Mecham, A Survey..., 333). Oddziały Stanów Zjednoczo­
Równocześnie jednak Diaz doprowadził do niemal pełnej kontroli ekonomiki
nych pozostały w Nikaragui do 2 stycznia 1933 r., a 21 lutego następnego roku
kraju przez kapitał zagraniczny. Główne bogactwo Meksyku - ropa naftowa
Sandino został zamordowany przez Gwardię Narodową Anastasia Somozy.
-oddane zostało w 100% kapitałowi zagranicznemu; przemysł rolno-spożywczy
Niestabilnością polityczną charakteryzowało się również Haiti. Zamieszki - w 95%; przemysł elektryczny - w 89%; banki - w 78%; transport kolejowy
i niepokoje na wyspie spowodowały, iż na początku 1914 r. w jednym z portów w 52%. Nadmierne uprzywilejowanie kapitału zagranicznego - czy też wyprzedaż
na krótko pojawiły się oddziały niemieckie dla ochrony obywateli swego kraju. raju cudzoziemcom, jak głosiła opozycja - wywoływało coraz szerszy sprzeciw
W lipcu tegoż roku pojawiła się myśl, aby państwa posiadające inwestycje i stało się jedną z głównych przyczyn rewolucji. Jednak najważniejszą przyczyną
i aktywa na Haiti, czyli Francja, Anglia, Niemcy i Stany Zjednoczone, wspólnie pa ku rządów Diaza były skrajne nierówności społeczne: pozbawienie chłopów
ustanowiły kontrolę nad jego komorami celnymi. Prezydent Wilson odrzucił ten S k u p i e n i e je w re
nikó" ' J kach nielicznej elity, a także nieludzki wyzysk robot-
pomysł, gdyż USA zaproponowały już rządowi haitańskiemu rozwiązanie spraw­ W
w | ° * kopalniach i fabrykach. Głębokie sprzeczności wewnętrzne doprowadziły
dzone w Dominikanie, a więc przejęcie nadzoru nad finansami państwa, ale tez 216 1 9 1 0 r d o
dyktatorsk ' wybuchu rewolucji, która w ciągu kilku miesięcy obaliła
regulowanie jego zagranicznych długów. Prezydent haitański Davilmar Theodore
nie zgodził się jednak na te warunki. ^Przywódca zwycięskiej rewolucji, Francisco I . Madero, został 15 października
a n y rez
W następnym roku sytuacja na Haiti się pogorszyła. Zaraz po objęciu urzę<J U
rniało b - P ydentem. Celem nowego państwa, które chciał zbudować,
Z a p e w m e r n e
przez prezydenta Guillaume-Sama, w marcu 1915 r., wybuchła przeciwko niern u
wobec n wszystkim wolności politycznych, demokracji i równości
3 c n a r z r n a t c z n
rewolta, na co władze odpowiedziały terrorem. 27 lipca zamordowano 167 wiC ' z
"^zesne^ y y y przywódca nie widział jednak potrzeby rów-
p 0 P r o w a z
niów, o co powszechnie obwiniano prezydenta. Gniewu tłumu nie udało s ° d wod^ p d a n i a reform społecznych, co spowodowało, że siły ludowe
M a n a
opanować. Sam uciekł do poselstwa francuskiego, skąd został porwany, a następn 1
P'<-rwsz " eZapaty i Francisca „Pancho" Villi nie zaprzestały walki.
C j a r z a
zlinczowany. Prezydent Wilson rozkazał wówczas admirałowi Williamo^ grupn- ^ o w i rewolucji meksykańskiej zagrażały przede wszystkim opozy-
C a z
B. Capertonowi, by natychmiast lądował na Haiti i zaprowadził porządek. Wkrótc wolenników i beneficjentów starego systemu, a także złe stosunki
56 STOSUNKI M I Ę D Z Y N A R O D O W E W A M E R Y C E ŁACIŃSKIEJ. POD Z N A K I E M P A N A M E R Y K A N I Z M U 1889/90-1939 57

ze Stanami Zjednoczonymi. Administracja prezydenta Tafta nieufnie spoglądają . j928) Meksykowi także groziła interwencja sąsiada, związana z próbą
na Maderę, który podniósł podatki płacone przez kompanie naftowe, zapowiada ^ w a d z e n i a w życie art. 27 konstytucji z 1917 r.
zweryfikowanie polityki wobec kapitału zagranicznego i nie panował nad porząj vVpr
° w n e przejawy polityki dobrego sąsiedztwa między USA i Ameryką Łacińską
kiem w kraju. P e
piły w okresie prezydentury Herberta Hoover (1929-1933). Już jako prezy-
W lutym 1913 r. doszło w Meksyku do wojskowego zamachu stanu, areszj W ) , S
elekt odbył 10-tygodniową podróż do państw Ameryki Środkowej i Połu-
towania i zamordowania prezydenta Madery. Przywódca buntu gen. Victorian 0 d e n t
; | i e zabiegał o zmianę nie najlepszego wizerunku USA. W Hondurasie
w e gc z

Huerta został prezydentem, a jego rząd uznało wiele państw europejskich i latyno­
amerykańskich. Prezydent Wilson potępił jednak zamach Huerty, oświadczając
11 marca 1913 r., iż Stany Zjednoczone będą uznawać w Ameryce Łacińskiej
jedynie rządy, które doszły do władzy w sposób legalny. Pogląd ten, nazwany
doktryną Wilsona, odegrał w praktyce stosunków międzynarodowych na zachod­
niej półkuli rolę niejednoznaczną: ułatwiał potępianie dyktatur, ale też umożliwiał
nieuznawanie rządów niewygodnych dla USA.
Dyktatura Huerty trwała krótko, gdyż do walki z nią stanęli tzw. konstytu-1
cjonaliści wierni programowi Madery, którym przewodził Venustiano Carranza. I
Po okupacji przez wojska Stanów Zjednoczonych portu w Veracruz w kwietniu!
1914 r. i zwycięstwie konstytucjonalistów, w sierpniu Huerta zrezygnował z wła-«
dzy i wyjechał do Europy.
Siły, które powróciły do władzy, aż do lat trzydziestych nie osiągnęły pełnej I
normalizacji stosunków z USA. Wprawdzie 15 października 1915 r. Stany Zjed- I
noczone uznały de facto rząd Carranzy, ale nieufność i liczne kontrowersje I
pozostały. W 1916 r. doszło do tzw. karnej ekspedycji gen. Johna J. Pershinga, I
która przez wiele miesięcy ścigała na północnych obszarach Meksyku „Pancho" I
Villę i jego partyzanckie oddziały. Amerykanie mieli powody, aby uważać V i l l ę |
za bandytę, ale działania ich wojsk w Meksyku wywołały głęboki kryzys we I
wzajemnych stosunkach. Pogłębił się on po ogłoszeniu 5 lutego 1917 r. konstytucji I
d n
' ° ił iż jeg° administracja zamierza „nie tylko podtrzymywać przyjacielskie
"Rozumienia z rządami, lecz także dążyć w ogóle do stosunków dobrosąsiedzkich
P
°but also the relations ofgood neighbours)". Słowa takie traktowano w Ameryce
Łacińskiej z dużą podejrzliwością. W Argentynie Hoover spotkał się z wręcz
•hłodnym przyjęciem, a prasa oceniała, iż jego wynurzenia są warte „nie więcej
niż podmuch wiatru na pampie" (A. Deconde, 538).
Hoover miał jednak jak najlepsze intencje, o czym świadczyło Memorandum
o doktrynie Monroego, opracowane w ostatnich miesiącach administracji Coolid-
ge'a (1923-1929), ale ogłoszone dopiero w 1930r. Mówiło ono, iż USA za­
chowują sobie prawo do interwencji, ale nie może być ona uzasadniana doktryną
Monroego, jak to w 1904r. wywodził w swym „uzupełnieniu" T. Roosevelt.
Sekretarz stanu Henry L. Stimson poszedł jeszcze dalej, oświadczając, iż „doktryna
Monroego była deklaracją polityki Stanów Zjednoczonych wobec Europy - nie
zaś polityki Stanów Zjednoczonych wobec Ameryki Łacińskiej".
Również w praktyce widać było pierwsze oznaki poprawy stosunków między
obu Amerykami. Mimo że Dominikana i Salwador nie spłacały swoich długów,
a w Panamie doszło do zamieszek, administracja Hoovera nie interweniowała.
W 1932 r. prezydent podjął się mediacji w dwu sporach granicznych między
państwami latynoamerykańskimi. Pierwszy z nich dotyczył Gran Chaco, czyli
obszaru o powierzchni około 200 tys. km leżącego między Paragwajem i Boliwią, 2

Meksyku, która w art. 27 zapowiadała rewizję wszystkich kontraktów i koncesji I drugi zaś nadamazońskiej Letycji, o którą spierały się Kolumbia i Peru. Mediacja
podpisanych od 1876 r., „a których konsekwencją było zagarnięcie ziem, wód I Hoovera nie przyniosła pozytywnych rezultatów i w obu przypadkach doszło do
i bogactw naturalnych Narodu przez osoby prywatne czy spółki". konfliktów zbrojnych (lipiec-sierpień 1932). Sekretarz stanu Henry Levis Stimson
r o w a
W czasie I wojny światowej te napięcia postanowili wykorzystać Niemcy. I ° P d z i ł jednak do tego, że 3 sierpnia 1932 r. 18 państw latynoamerykańskich
P Z a P a r a w a e m
Zaoferowali Meksykowi sojusz militarno-polityczny, wspólne zaatakowanie Sta-1 tzw^H ° £ J ' Boliwią) podpisało deklarację opartą na zasadach
n y S t m s o n a
nów Zjednoczonych i odebranie im ziem meksykańskich straconych po wojnie I "znani° • . i - Deklaracja ta głosiła, iż jej sygnatariusze „odrzucają
l J a k i C l l k o I w i e < t e r t o r i a l n c n
1848 r. Mówił o tym m.in. głośny telegram ministra spraw zagranicznych Niemiec, I wymi ś ' y r y koncesji, które nie będą uzyskane pokojo-
Alfreda Zimmermanna, z 17 stycznia 1917 r. (B. Tuchman, 148). Meksyk pozostał
jednak neutralny, a 1 września 1918 r. prezydent Carranza ogłosił stałe zasady Prezyde ? d o b r e
§ ° sąsiedztwa łączy się jednak przede wszystkim z administracją
meksykańskiej polityki zagranicznej, zwane doktryną Carranzy: uznanie równości I SVVe
J pierw ^ ' ' r a n <
Delano Roosevelta, który w przemówieniu inauguracyjnym m a

wszystkich państw, przestrzeganie uniwersalnej zasady nieinterwencji, oraz równe i ar

nerykani ^ '' ^ k a c i e n c j
c a 1933 r. oświadczył: „Istotą prawdziwego pan m a r

traktowanie - zgodnie z narodowym prawodawstwem - cudzoziemców i własnyc I a w

'ec w I Z r n U p o w
°yć postępowanie, które charakteryzuje dobrego sąsiada,m n o

obywateli. racji. T y l k o ' " 6 106 z

' i i P ° P e z nie życzliwy szacunek dla odmiennych r o z u r n e n e rz

1
Liczne kontrowersje między obu państwami utrzymywały się w latach dwi ' I s
' a za fe n
P W S
możemy zbudować system, którego podstawy opierałyby 0 S 0 D

dziestych. Przez niemal trzy lata (1 X I I 1920-31 V I I I 1923) USA nie uznawały | P r z y a z n i 1 d o b r e w o l i
11
Pierwszy"'"' J J "
wybranego legalnie rządu gen. Alvara Obregona, oskarżając go o nacjonaliz s w a d e c
'ykańskich ' t w e m przełomu stała się siódma konferencja państw ame-
i lewicowy radykalizm. W czasach prezydentury Plutarca Eliasa Calle* W M
° n t e v i d e o (3-26 X I I 1933). Delegacja USA zajęła na niej zupełnie
58 STOSUNKI M I Ę D Z Y N A R O D O W E W A M E R Y C E ŁACIŃSKIEJ... POD Z N A K I E M P A N A M E R Y K A N I Z M U 1889/90-1939 59

inne stanowisko niż na poprzedniej konferencji w Hawanie (1928). Po raz pierwsj , ijdarności i współpracy międzyamerykańskiej oraz sześć innych porozu-
s0

w dziejach ruchu panamerykańskiego okazało się, iż między obu Ameryka^

możliwe jest osiągnięcie porozumienia w sprawach, które dotychczas postrzeg J an
były zupełnie odmiennie. Zasada nieinterwencji, o uznanie której państwa latyn ]
amerykańskie bezskutecznie zabiegały przez długie lata, wpisana została teraz rjl
^rTtatnia w okresie międzywojennym, ósma międzynarodowa konferencja
0 tw amerykańskich w Limie (9-27 X I I 1938) powołała nową instytucję
P atlS
j i i uzgadniania celów politycznych, jaką miały stać się spotkania
d n a c

jednogłośnie uchwalonej konwencji o prawach i obowiązkach państw. Artykuł k

°°s ltacyjne ministrów spraw zagranicznych.
U

ósmy konwencji głosił: „Żadne państwo nie ma prawa wtrącania się w wewnętrzni
lub zewnętrzne sprawy innego". Uznano również zasadę, którą po raz pierwszjj
sformułował Carlos Calvo w 1868 r., a którą później podtrzymywały państwo
latynoamerykańskie: „obywatele i cudzoziemcy korzystają z jednakowej ochroni
prawnej i opieki władz krajowych, a cudzoziemcy nie mogą domagać się p r J
innych lub szerszych niż te, które przysługują krajowcom" (art. 9). Pomyślnid
zakończyły się też starania o zniesienie „prawa do konkwisty", gdyż państw]
amerykańskie przyjęły „ścisłe zobowiązanie nieuznawania nabytków terytorialnych,
lub szczególnych korzyści, które byłyby osiągnięte przy zastosowaniu przemocy".
Dalej stwierdzano, że „terytorium państwa jest nietykalne i nie może być przed­
miotem ani okupacji wojskowej, ani żadnych innych rodzajów przemocy, stoso­
wanych przez drugie państwo bezpośrednio lub pośrednio z jakiegokolwiek
powodu, chociażby tylko czasowo" (art. 11).
Stany Zjednoczone podpisały też (10 V I I I 1934) antywojenny traktat o nieagresji
i koncyliacji, opracowany z inicjatywy argentyńskiego ministra spraw zagraniczJ
nych Carlosa Saavedry Lamasa i przyjęty przez pierwszych sześciu sygnatariuszy,
10 października 1933 r. Traktat ten podpisało w okresie międzywojennym 20
państw amerykańskich (wszystkie poza Boliwią i Kanadą) oraz 11 państw europej­
skich. Wielkim sprawdzianem Rooseveltowej polityki dobrego sąsiedztwa stał się
stosunek do Kuby. Wskutek poprawki Platta, Kuba uważana była za protektor at
Stanów Zjednoczonych. Początek lat trzydziestych zaznaczył, się na wyśpi
masowymi strajkami, protestami społecznymi, rewoltami i częstymi zmianarr
rządów. Niektórzy politycy w Waszyngtonie nawoływali więc, aby skorzysta
z uprawnień, jakie dawała poprawka Platta, i dokonać interwencji zbrojne
Prezydent Roosevelt zdecydowanie przeciwstawił się podobnym propozycjoi
i doprowadził do podpisania 29 maja 1934 r. traktatu z Kubą znoszącego I
poprawkę.
a 1 Rewolucja niepodległościowa w Ameryce Łacińskiej wywołana została
przede wszystkim głębokim kryzysem trzystuletniego hiszpańskiego systemu
kolonialnego. Powodzenie wojen wyzwoleńczych w latach 1810-1825 zależało
jednak w wielkim stopniu od uwarunkowań międzynarodowych. To właśnie
okupacja metropolii hiszpańskiej przez wojska napoleońskie ośmieliła przywódców
ruchów emancypacyjnych do otwartego domagania się większych praw, a następ­
nie do rozpoczęcia zbrojnej walki o niepodległość.
Wydarzenia na zachodniej półkuli z zadowoleniem powitała Anglia, widząc
w nich sposobność do obalenia hiszpańskiego monopolu handlu zagranicznego
z amerykańskimi koloniami. Mimo iż oficjalnie pozostała neutralna, to jej wsparcie
udzielane w różnych formach bardzo zaważyło na ostatecznym sukcesie ruchu
powstańczego. Główna zasługa Anglii polegała na przeciwstawieniu się planom
interwencji Świętego Przymierza w obronie legitymizmu monarszego za oceanem,
czyli panowania króla Ferdynanda V I I . Nie mogła bowiem pozwolić, aby w wy­
niku takiej interwencji przywrócony został stary reżim kolonialny, który zamykał
jej dostęp do dużej części ówczesnego świata.
Innym państwem zainteresowanym powodzeniem ruchu emancypacyjnego
były Stany Zjednoczone, dla których eliminacja kolejnego europejskiego mocar-
s t a
^ kolonialnego oznaczała wzmocnienie własnego bezpieczeństwa. Kiedy więc
0
ahła się możliwość zbrojnej interwencji Świętego Przymierza, ale Europa
Pozostawała głównym zagrożeniem, prezydent Monroe ogłosił w 1823 r. swą
P Ź n e d o k
Świata^ ° ' - i ~ t r y n ę . Podkreślała ona odrębność republikańskiego Nowego
zacr . a
' 0 d r n o n a r c n c z n e
J Europy i wyrażała sprzeciw wobec możliwości koloni-
i

Zawarto również układ z Haiti (7 V I I I 1933), przewidujący, iż do 1 październik skie J e j k o l w i e k

części amerykańskiego kontynentu. Państwa latynoamerykań-
ze
1934 r. USA zakończą okupację tego państwa. Ich oddziały opuściły wyspę p r "oczon^h^ y d o k t r n e
Monroego życzliwie, gdyż dostrzegały w Stanach Zjed-
terminem - już w sierpniu 1934 r. Prezydent Roosevelt udał się też do Panam e
' głości P° t e n c a m e
J g o sojusznika w przypadku zagrożenia nowej, słabej niepod-
i 2 marca 1936 r. oba państwa podpisały traktat generalny o przyjaźni i współprac: hernisf S t n i a
* ° wówczas duże poczucie wspólnoty i solidarności zachodniej
który rewidował traktat z 1903 r., znosząc m.in. prawo USA do interwencji otf ^ 'atach rI ^ P ° J z m e z o s t a
t o poddane ciężkim próbom, ale nigdy nie zanikło.
gwarantowania niepodległości Panamy. CZa
Jącej W u d z e s t
' y c h XIX w. Stany Zjednoczone nie miały jednak wystar-
s i ł

0 u Wzrj
W drugiej połowie lat trzydziestych, kiedy w stosunkach międzynarodowy kłady u ^ ' r a n i a ł y się przed wchodzeniem w bardziej zobowiązujące
0

rosło napięcie, obie Ameryki zacieśniały współpracę. Świadczyła o tym specjał W pi ° P a m i regionu.
e r w
n n e Z a ń s t w

konferencja międzyamerykańska w sprawie umocnienia pokoju, obradują sz

Pozy jj Ą y c h dwóch dekadach niepodległości większą szansą wzmocnienia
C
Arn
w Buenos Aires od 1 do 23 grudnia 1936 r. Uchwalono na niej m.in. deki ara'-. e r y k i Łacińskiej w stosunkach międzynarodowych wydawała się
60 STOSUNKI M I Ę D Z Y N A R O D O W E W A M E R Y C E ŁACIŃSKIEJ...
realizacja federacyjnych idei Simona Bolivara. Próbowano wcielić je w życie na
kongresie panamskim w czerwcu - lipcu 1826 r., podpisując traktat o unii, lidze
i stałej konfederacji. Traktat w nowatorski, jak na swoje czasy, sposób ujmował
problemy bezpieczeństwa zbiorowego, pokojowego rozwiązywania sporów
i współpracy państw, jednakże przez większość sygnatariuszy nie został ratyfj.
kowany, pozostając jedynie świadectwem myśli politycznej. W latach trzydzies­
tych X I X w. uwidoczniły się już bowiem w regionie objawy destabilizacji we­
wnętrznej, w wyniku licznych buntów wojskowych, zamachów stanu, sporów
i konfliktów o kolonialnej często proweniencji. Główne wpływy zachowały
państwa europejskie, które dla podtrzymania swych pozycji posługiwały się nie
tylko instrumentami finansowego uzależniania, lecz także interwencją zbrojną.
Świadczyły o tym choćby ponowne zajęcie w 1833 r. Malwinów przez Anglię,
ataki floty francuskiej i brytyjskiej w rejonie La Platy w latach 1838-1845 czy
francuska inwazja na Veracruz w 1838 r., zwana „wojną o ciastka".
2. W latach 1840-1889/90, czyli w okresie od ukształtowania się państw
latynoamerykańskich do powstania ruchu panamerykańskiego, nasiliła się rywa­
lizacja państw europejskich i USA o wpływy w Ameryce Łacińskiej. Toczyła się
ona głównie na obszarach Meksyku, Ameryki Środkowej i Karaibów, gdyż
w Ameryce Południowej utrzymywała się jeszcze przewaga Wielkiej Brytanii.
W latach czterdziestych X I X w. Stany Zjednoczone kontynuowały dynamiczną
ekspansję terytorialną, co musiało naruszyć status quo w sąsiedztwie. Graniczyły
wówczas na zachodzie i południu z Meksykiem, na północy zaś z brytyjską
Kanadą.
Do pierwszej zmiany (po uzyskaniu Florydy w latach 1811-1819) doprowadzili
koloniści północnoamerykańscy w meksykańskiej prowincji Teksas. Po ogłoszeniu
deklaracji niepodległości w 1836 r. wygrali wojnę z Meksykiem i utworzyli
własne państwo. Przetrwało ono dziewięć lat, aż do 1845 r., kiedy zostało włączone
do USA. W tymże 1845 r., w czasie sporu z Anglią o Oregon, narodziła się
doktryna Objawionego Przeznaczenia (Manifest Destiny). Początkowo uzasadniała
marsz w kierunku Pacyfiku i rozprzestrzenianie na nowych ziemiach wartości
„amerykańskich", ale wkrótce zaczęła motywować ekspansję USA na obszarze
bliższej lub dalszej Latynoameryki.
Przekonanie o misji USA na zachodniej półkuli spowodowało ożywienie i pier­
wszą rozszerzoną interpretację doktryny Monroego. Zaprezentował ją prezydent
James K. Polk - najpierw w orędziu do Kongresu z grudnia 1845 r., a następnie
w posłaniu z kwietnia 1848 r. Doktrynalne wskazania łączyły się zresztą z praktyka
ówczesnej polityki USA, o czym świadczyła wojna z lat 1846-1847, w wyniku
której Meksyk stracił połowę terytorium. W ten sposób Ameryka anglosaska
znacznie powiększyła się kosztem Ameryki Łacińskiej, a proces narastania różnic
w poziomie rozwoju obu Ameryk został przyspieszony.
W latach czterdziestych X I X w. zatem, USA znacznie zbliżyły się do regionu
Ameryki Środkowej i Karaibów, gdzie jednak pozycja mocarstw europejskich'
zwłaszcza Anglii, była nadal mocna. Stąd też podpisanie w 1850r. traktatu
POD Z N A K I E M P A N A M E R Y K A N 1 Z M U 1889/90-1939 61
- B u l w e r o współdziałaniu i równych prawach przy ewentualnej budowie
l a y t o n
i ału międzyoceanicznego było znacznym sukcesem dyplomacji północnoame-
n
kańskiej- Anglia wprawdzie rozszerzyła zasięg swego protektoratu Mosąuito na
f
tlantyckim wybrzeżu Nikaragui, utworzyła nową kolonię Bay Islands i prze­
kształciła protektorat Belize w kolonię zwaną Hondurasem Brytyjskim, ale były
to już ostatnie jej sukcesy w regionie. USA natomiast wzmogły aktywność
• rozważały nawet możliwość zbrojnego obalenia panowania Hiszpanii na Kubie,
co jednoznacznie sugerował manifest z Ostendy (1854). Wzrastające napięcia
miedzy Północą i Południem USA uniemożliwiły jednak realizację tego projektu.
jvjie przeszkodziło to prywatnym awanturnikom, zwanym flibustierami, w podej­
mowaniu prób podbicia całych państw. Jednemu z nich, Williamowi Walkerowi,
udało się na krótko opanować Nikaraguę i zostać jej prezydentem (1856-1857).
W latach sześćdziesiątych X I X w. doszło w regionie do dwóch prób zmiany
porządku międzynarodowego, podjętych przez państwa europejskie. W 1861 r.
Hiszpania dokonała rekonkwisty Dominikany, utrzymując swe rządy na wyspie
przez niemal cztery lata (1861-1865). W 1861 r. Anglia, Francja i Hiszpania
rozpoczęły zbrojną interwencję w Meksyku, którą od roku następnego kontynu­
owała już tylko Francja. Meksyk został podbity i przekształcony w monarchię
z Maksymilianem Habsburgiem na czele, co Stany Zjednoczone uznały za po­
dwójne pogwałcenie doktryny Monroego. Awantura meksykańska Napoleona I I I
zakończyła się w 1867 r. wycofaniem wojsk francuskich i rozstrzelaniem cesarza
Maksymiliana.
Interwencje zewnętrzne spowodowały powrót do idei jedności latynoamerykań­
skiej. Trzy kongresy hispanoamerykańskie w latach 1847-1848, 1856 oraz
1864-1865, czy też zjednoczeniowe próby w Ameryce Środkowej nie wpłynęły
jednak w większym stopniu na losy Ameryki Łacińskiej. Nasiliła się natomiast
w
tym czasie rywalizacja wewnątrzregionalna, która doprowadziła do dwóch
dużych wojen: między Paragwajem a Urugwajem, Brazylią i Argentyną
(1865-1870) oraz między Chile a Boliwią i Peru (1879-1883). W wyniku pier­
wszej wojny Paragwaj wyeliminowany został na wiele dziesięcioleci z między­
narodowej areny politycznej, druga zaś przyniosła wielkie zmiany na pacyficznym
ze
g u Ameryki Południowej, gdzie Chile wyrosło na potęgę subregionalną.
a s a c m
na t ^ l c z e zmiany w stosunkach międzynarodowych na zachodniej półkuli
1 l a t 3 C h 1 8 8 9 _ 8 9 0 w
was^ ^ * 1 ' wyniku ukształtowania się na konferencji
y n g t o n s
c ] k i e j ruchu panamerykańskiego, tworzącego pierwszą w świecie mię-
Z y n
a r o c O W a
c j ' ' . organizację regionalnej współpracy. Organem wykonawczym Mię-
2 V n
a r d o w e
Ą £ J Unii Republik Amerykańskich było Biuro Handlowe Republik
m e
n j j ^ n s k i c h . Na czwartej konferencji w 1910 r. nazwę organizacji zmieniono
a
retari ^ ^ e p u r j n
k Amerykańskich, a nazwę jej organu wykonawczego (sek-
n a
wiątg. Unię Panamerykańską. Tak pozostało do 1948 r., kiedy to na dzie-
n f e r e n c
Zacl ° J i utworzono Organizację Państw Amerykańskich,
r U c b u
"oczone^ Panamerykańskiego, łączącego w jednej organizacji Stany Zjed-
1
Państwa latynoamerykańskie, w pierwszych latach istnienia były skrom-
62 STOSUNKI M I Ę D Z Y N A R O D O W E W A M E R Y C E ŁACIŃSKIEJ.
ne. Miał ułatwiać i promować przede wszystkim wymianę handlową między
państwami amerykańskimi. Taka formuła była najbardziej korzystna dla Stanów
Zjednoczonych, które pod koniec wieku stały się jednym z największych mocarstw
przemysłowych świata i musiały zapewnić sobie nowe rynki zbytu. Chciały to
osiągnąć w najłatwiejszy sposób, a więc przez powołanie unii celnej, która
dawałaby im korzyści dwojakiego rodzaju: preferencyjne warunki dostępu towa­
rów północnoamerykańskich do rynków latynoamerykańskich i możliwość ogra­
niczenia handlu europejskiego w wyniku ustalenia wysokich barier celnych.
Solidarny sprzeciw państw latynoamerykańskich spowodował, iż unii celnej nie
utworzono, ale i tak od tej pory kapitał USA na zachodniej półkuli stale wzrastał,
zaś obecność Europy w ekonomice Ameryki Łacińskiej (poza Argentyną) powoli
się kurczyła.
Już od drugiej konferencji w Meksyku (1901-1902) w ruchu panamerykańskim
coraz ważniejszy stawał się polityczny dialog między obu Amerykami. Mimo
ogromnej przewagi potencjału i siły Stanów Zjednoczonych, państwa latyno­
amerykańskie umiejętnie wykorzystywały forum międzyamerykańskie do walki
o swe postulaty. Chodziło im głównie o formalnoprawne uznanie na zachodniej
półkuli takich zasad jak: równość praw cudzoziemców i obywateli danego państwa,
zakaz interwencji w wewnętrzne sprawy państw, zakaz ściągania siłą długów
zagranicznych i nieuznawanie nabytków terytorialnych uzyskanych siłą. Stany
Zjednoczone, nie wolne od imperialnej mentalności wielkich mocarstw, nie były
aż do końca lat dwudziestych X X w. skłonne do uznania tych postulatów. Nawet
jednak w tym okresie instytucjonalne ramy dialogu między państwami - nie­
spotykane na innych kontynentach - sprzyjały pozytywnym rezultatom. Unia
Państw Amerykańskich demokratyzowała swe struktury, wykazała zdolność do
wypracowania nowych zasad i mechanizmów pokojowego rozwiązywania sporów
(traktat Gondry 1923, waszyngtoński generalny traktat arbitrażu 1929), zainspi­
rowała światową I I konferencję haską (1907) do uchwalenia konwencji o zakazie
używania siły do ściągania długów zagranicznych.
Na przełomie wieków nastąpiła zmiana układu sił i wpływów wielkich mocarstw
w Ameryce Środkowej i na Karaibach. Stany Zjednoczone uznały, iż dysponują
wystarczającą siłą, aby wymusić szanowanie postanowień doktryny Monroego
przez państwa europejskie. Narzuciły więc swą mediację w sporze granicznym
między Wenezuelą i Gujaną Brytyjską, a w 1902 r. doprowadziły do wycofania
się państw europejskich z blokady morskiej tej pierwszej. W wyniku zwycięskiej
wojny z Hiszpanią w 1898 r. i wyzwolenia Kuby, Stany Zjednoczone nie tylko
uzyskały kolonialne nabytki terytorialne (Puerto Rico, Guam, Filipiny), lecz
także bardzo wzmocniły swą pozycję na Karaibach. Formalnie niepodległa Kuba
musiała przyjąć poprawkę Platta, co dało jej status zbliżony do protektoratu
Model stosunków z Kubą wydał się w Waszyngtonie tak atrakcyjny, iż próbowano
go później stosować wobec innych państw regionu. Pierwszym przykładem może
być Panama, która w 1903 r. stała się dwudziestym niepodległym państwem
latynoamerykańskim. Jej niepodległość narodziła się jednakże w okolicznościach
POD Z N A K I E M P A N A M E R Y K A N I Z M U 1889/90-1939 63
jelce podejrzanych, gdyż bezpośrednio po odrzuceniu przez Senat kolumbijski
W
' sierpniu 1903 r. traktatu z USA o kanale międzyoceanicznym. Inspiracja
^zachęta stanów Zjednoczonych skłoniła wówczas działaczy panamskich (głów-
' rn ich przedstawicielem był Francuz P. Bunau-Varilla) do ogłoszenia na po­
datku listopada 1903 r. separacji od Kolumbii. Dwa tygodnie później Bunau-
C
Varil'a podpisał traktat w sprawie Kanału Panamskiego, oddający los małego
ństwa w ręce wielkiego mocarstwa.
P
po uporaniu się Stanów Zjednoczonych z kwestią panamską, przyszły kłopoty
Dominikaną, która źle się rządziła i nie spłacała długów zagranicznych, wskutek
czego groziła jej interwencja zbrojna mocarstw europejskich. Wszystko to skłoniło
prezydenta Roosevelta do przedstawienia zasad polityki USA wobec Ameryki
Łacińskiej w uzupełnieniu doktryny Monroego (1904). Sprowadzało się ono do
deklaracji, iż Stany Zjednoczone przejmują odpowiedzialność za ład między­
narodowy na zachodniej półkuli, co w jaskrawych przypadkach może zmusić je
do zaprowadzenia porządku siłą.
Kolejni prezydenci Taft i Wilson wielokrotnie korzystali ze wskazań Roosevelta.
Nikaragua okupowana była przez wojska USA w latach 1912-1925 i 1927-1933.
Na Haiti przebywały one od 1915 do 1934 r., natomiast w Dominikanie od 1916
do 1925 r. Również stosunki z Meksykiem - po obaleniu dyktatury gen. Porfirio
Diaza i zwycięstwie rewolucji w 1911 r. - były pełne kontrowersji i napięć. USA
obawiały się, iż rewolucyjne rządy w Meksyku mogą przybrać zbyt nacjonalis­
tyczny lub lewicowy charakter. Dla kapitału północnoamerykańskiego groźnie
rysowała się także możliwość wprowadzenia w życie art. 27 konstytucji z 1917 r.,
zapowiadającego zrewidowanie wszystkich kontraktów począwszy od 1876 r.,
w wyniku których bogactwa naturalne Meksyku przeszły w ręce koncernów
zagranicznych.
Wstępem i zapowiedzią polityki dobrego sąsiedztwa okazała się prezydentura
Herberta C. Hoovera (1929-1933), a rozwinięciem - prezydentura Franklina
O.Roosevelta (od 1933 r.). Dopiero wtedy jednoznaczne deklaracje porzucenia
metod imperialnych wobec państw latynoamerykańskich znalazły potwierdzenie
w
praktyce. W maju 1934 r. w nowym traktacie z Kubą Stany Zjednoczone
zniosły poprawkę Platta, w sierpniu 1934 r. wycofały swoje wojska z Haiti,
marcu 1936 r. zrewidowały traktat o Kanale Panamskim z 1903 r., rezygnując
Prawa do interwencji w sprawy samej Panamy (zachowując jednak swe upraw­
i a w kanału).
s t r e f i e
s d r j r e
kim ' M ^ P § ° sąsiedztwa wpłynęła też na przemiany w ruchu panamerykań-
a S i Ó d m e j
nieinte konferencji w Montevideo (1933) przyjęto wreszcie zasadę
a w
i Współ- ' -''' Buenos Aires (1936) uchwalono deklarację zasad solidarności
6 1 0
r z P r a c y
° wia rmedzyamerykańskiej. Mimo że pozostało wiele kontrowersji i nie-
anyCfl p r o D l e m o w o m e
w wiek' ' Ameryki wkraczały w lata I I wojny światowej
c SZe
J zgodzie niż były kiedykolwiek.
 Z B L I Ż E N I E A M E R Y K I Ł A C I Ń S K I E J I U S A W L A T A C H II W O J N Y Ś W I A T O W E J 65

erykańskim i karaibskim niż przez wysyłanie tam oddziałów marines. W latach

a
j?!y3_ 1928 doświadczyły tego Panama, Kuba, Dominikana, Haiti i Nikaragua.
' sunki między najbliższymi sąsiadami, USA i Meksykiem, także były pełne
jęć i konfliktów, zwłaszcza po zapowiedzi prezydenta Meksyku Eliasa
pCallesa (1924-1928) ograniczenia przywilejów zagranicznych koncernów naf­
towych i wywołaniu przez niego religijnej wojny domowej (wojna cristeros).
później przyszedł wielki światowy kryzys gospodarczy, który niezmiernie
dotkliwie ugodził Amerykę Łacińską, pogłębiając biedę i nierówności społeczne
II. KSZTAŁTOWANIE NOWEJ STRUKTURY oraz wywołując całą serię zamachów stanu.
STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH W tych właśnie trudnych latach 1929-1933 zarysowała się możliwość istotnego
przełomu w stosunkach międzyamerykańskich. Wywołała ją odważna polityka
W AMERYCE ŁACIŃSKIEJ 1939-1948
prezydenta Hoovera i jego sekretarza stanu Stimsona, którzy porzucili wilsonowską
doktrynę „uznawania państw" (uzasadniającą w przeszłości wiele interwencji)
•

* • i zapoczątkowali proces budowy porozumienia z Ameryką Łacińską.

Kiedy więc prezydent Roosevelt ogłaszał w 1933 r. politykę dobrego sąsiedztwa,
grunt do transformacji stosunków międzyamerykańskich był już częściowo przy­
W latach 1939-1948 ukształtowała się nowa struktura stosunków międzynaro­ gotowany. Dokonywała się ona jednak stopniowo, a wzajemne uprzedzenia
dowych w Ameryce Łacińskiej. XIX-wieczna formuła ruchu panamerykańskiego, i obawy nie od razu ustąpiły.
opierająca się na imperialnej hegemonii jednego mocarstwa nad dwudziestoma Po sześciu latach polityki dobrego sąsiedztwa, w przededniu wybuchu świato­
pozostałymi państwami, została porzucona. Izolacja od świata zewnętrznego wego konfliktu, zachodnia półkula była wyjątkowym obszarem w ówczesnym
także dobiegła kresu. Spadkobierca ruchu panamerykańskiego, system między- świecie. O ile w Europie i na Dalekim Wschodzie rozwój wydarzeń w latach
amerykański, został włączony do globalnej struktury stosunków międzynarodowych trzydziestych pogłębiał sprzeczności i prowadził do wojny, o tyle w obu Amery­
i mocno z nią powiązany. Zgodnie z Kartą Narodów Zjednoczonych powstał kach zachodziły procesy zgoła przeciwne. Nie tylko nastąpił wyraźny wzrost
pierwszy w świecie system bezpieczeństwa regionalnego na podstawie traktatu zaufania między USA i państwami latynoamerykańskimi, lecz także zaczęto
Rio. Powołano Organizację Państw Amerykańskich, która - w porównaniu z luźną przygotowywać się do wypracowania wspólnego stanowiska wobec zagrożeń
formułą Unii Republik Amerykańskich - stworzyła nowe płaszczyzny i możliwości narastających w globalnych stosunkach międzynarodowych. Ten ostatni problem
współpracy regionalnej. W okresie rozpoczynającej się zimnej wojny, Ameryku dotyczył także Kanady, która wprawdzie nie należała do ruchu panamerykańs­
Łacińska - mimo narastających kontrowersji z USA w dziedzinie ekonomicznej kiego, ale jej bezpieczeństwo było nierozerwalnie związane z sytuacją całej
- określiła się jednoznacznie i zdecydowanie jako część Zachodu. zachodniej hemisfery. Dobitnie wyraził to prezydent Roosevelt w sierpniu 1938 r.,
zapowiadając, że Stany Zjednoczone „nie będą stały bezczynnie, gdyby Kanada

* *
• została zagrożona przez inne mocarstwa".
ak po wybuchu I wojny światowej, tak i w 1939 r. w USA silne były tendencje
C J 0 I l l s t y c z n e
nail ' przekonanie, że trzymanie się z dala od awantur europejskich
0 ej i n t e r e s o r n

1. Z B L I Ż E N I E A M E R Y K I Ł A C I Ń S K I E J I U S A wiej ^ kraju i regionu. Państwa latynoamerykańskie tym razem

d a ł y S ę s k ł o n i ć S t a n o m
wobec-^^J ' Zjednoczonym do wspólnej polityki
W L A T A C H I I WOJNY ŚWIATOWEJ S Z C n o d z ą c
'C na ^ y c h wydarzeń. Tylko Kanada przyjęła inną postawę i wzorując
e J

1.1. Okres neutralności Osi. w ' Brytanii, wypowiedziała 10 września 1939 r. wojnę państwom
ż a Z O S t a ł y h p a s t w a c n
grożen'° ' " amerykańskich - po raz pierwszy chyba od czasu
Pamiętamy zaciekłe spory, jakie państwa latynoamerykańskie toczyły z US Jednak 3 P r Z C Z S w i ę t e
Przymierze w latach dwudziestych X I X w. - dominowało
J U z k n a n i e z e i c n l o s e s t
w 1928 r. na V I konferencji panamerykańskiej w Hawanie. Oskarżenia o „jankes wted ° ' J wspólny-_Ruch panamerykański dysponował
(l ma s z y b k i e
imperializm" padały niemal w każdym wystąpieniu reprezentantów Latynoam " ' > fi H™™ g ° uzgadniania działań politycznych dzięki ustanowieniu
8 r a n U / I C n 9 3 8 i l l s t t u
ryki. Stany Zjednoczone broniły z determinacją prawa do interwencji, nie wid/;
'czn | ' ^ v y c p spotkań konsultacyjnych ministrów spraw za-
y c n
innej możliwości zapewnienia porządku w swym najbliższym otoczeniu środków Państw amerykańskich.
66 K S Z T A Ł T O W A N I E NOWEJ S T R U K T U R Y STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH..
Z B L I Ż E N I E A M E R Y K I Ł A C I Ń S K I E J I U S A W L A T A C H II W O J N Y Ś W I A T O W E J 67

Pierwsze takie spotkanie zwołano do Panamy rychło po wybuchu wojny
(23 I X - 2 X 1939). Jego uczestnicy zgodnie ogłosili neutralność oraz przyjęć
deklarację, która mówiła o utworzeniu strefy neutralności (czyli 300-miloweg
atnią kwestią poruszoną podczas pierwszego spotkania konsultacyjnego była
ja gospodarcza, która w wyniku wojny wyraźnie się pogorszyła. Państwa
0
^ ! ! Ł - woamerykańskie i wiele południowoamerykańskich, zwłaszcza Argentyna
S

pasa bezpieczeństwa) wokół brzegów obu Ameryk (łącznie z Kanadą), któi a

powinna być wolna od jakiejkolwiek działalności wojennej.
Jak pisze J. Lloyd Mecham, strefę neutralności wymyślił prezydent Rooseve](
a w jego imieniu na spotkaniu panamskim zgłosił Sumner Welles (J. Lloyd
Mecham, The United States..., 183-184). Sekretarz stanu Cordell Hull był scep.
tyczny wobec tego pomysłu, uważając, iż trudno będzie znaleźć uzasadnienie
prawnomiędzynarodowe. Decyzję w tej sprawie jednak podjęto, przypominając
o precedensie. Otóż 8 grudnia 1914 r., po wybuchu I wojny światowej, R j
Zarządzająca Unii Panamerykańskiej powołała na wniosek Peru Specjalną Komisję
Neutralności, która ogłosiła, iż wody otaczające Ameryki powinny być wolne od
działalności wojennej. W Panamie uznano zatem, iż ten problem wymaga szer­
szych studiów i dokumentacji. Miał się nim zająć Międzyamerykański Komitet
Neutralności, złożony z siedmiu specjalistów prawa międzynarodowego (reprezen­
tujących Argentynę, Brazylię, Chile, Kostarykę, Meksyk, USA i Wenezuelę), ze
stałą siedzibą w Rio de Janeiro.
Ogłoszenie 300-milowego pasa bezpieczeństwa było przede wszystkim aktem
intencji, a nie rzeczywistych możliwości wpływania na charakter wojny. Państwa
amerykańskie w żaden sposób nie mogły przeszkodzić ani bitwie morskiej roze­
granej 13 grudnia 1939 r. między krążownikiem niemieckim „Graf Spee" a brytyj­
skimi jednostkami „Ajax", „Achilles", „Exeter", ani swobodnemu operowaniu
hitlerowskich okrętów podwodnych na tamtejszych akwenach.
Spotkanie panamskie było sygnałem nowego ducha ożywiającego ruch pan­
amerykański. Zamiast dotychczasowych sporów i wzajemnych pretensji, zaczęto
akcentować przede wszystkim nadrzędność wspólnych interesów. Wierzono, iż
uda się utrzymać obie Ameryki z dala od wojny, ale rozważano też konsekwencje
wydarzeń zewnętrznych.
To właśnie w Panamie po raz pierwszy pojawiła się sprawa losu kolonii Anglii'
Francji i Holandii na zachodniej półkuli. Przyjęto rezolucję stwierdzającą, iż
gdyby zostały zagrożone przez państwa Osi, konieczne będzie natychmiastowe
zwołanie spotkania konsultacyjnego. Uważa się, że rezolucja ta oznaczała pierwszy
krok do panamerykanizacji doktryny Monroego. Od tej pory bowiem już m
* vlia większość swego handlu kierowały dotychczas do Europy. Te więzy
' ły nagle zerwane, co groziło poważnymi konsekwencjami finansowymi i społe-
zos S
° mi Stworzono więc Międzyamerykański Komitet Doradczy Współpracy Finan-
c
i j Ekonomicznej, który już na swym pierwszym spotkaniu w Waszyngtonie,
s r
°. ijgtopada 1939 -» rozważał wprowadzenie środków zaradczych.
' W roku następnym ruch panamerykański stanął przed nowymi wyzwaniami.
Blitzkrieg niemiecki (kwiecień-czerwiec 1940) - zajęcie Danii, Norwegii, Belgii,
ac a
Holandii, Luksemburga i Francji - pozbawił wreszcie zwolenników izolacjonizmu
złudzeń co do charakteru wojny w Europie. Francja i Holandia posiadały przecież
kolonie w Ameryce Południowej i na Karaibach. I I I Rzesza dotarła do Atlantyku,
a francuski Dakar mógł stanowić najbardziej dogodną bazę do ich zaatakowania.
Jedynym mocarstwem europejskim, które jeszcze przeciwstawiało się faszyzmowi,
była Wielka Brytania, a jej ewentualny upadek groził Ameryce prawdziwą kata­
strofą. Dostrzeżono też, iż przestrzeganie neutralności w żaden sposób nie pomogło
Belgii i Holandii. Coraz częstsze stawało się pytanie, czy neutralność amerykańska
nie jest zaproszeniem nieszczęścia. To zaś skłaniało nie tylko do nasilenia współ­
pracy politycznej, lecz także do podjęcia kwestii wojskowej obrony półkuli
zachodniej. —"\
Miesiąc po upadku Francji zwołane zostało do Hawany drugie spotkanie
ministrów spraw zagranicznych państw amerykańskich (21-30 V I I 194Ó), Palącą
kwestią było wtedy wzrastające zagrożenie ze strony Niemiec, które mogły
podjąć próbę zajęcia kolonii Francji czy Holandii i ustanowienia tam swoich baz
wojskowych. Sekretarzowi stanu USA Hullowi bardzo zależało na uzyskaniu
poparcia pozostałych państw amerykańskich dla rezolucji obu izb Kongresu z 18
czerwca 1940 r. o nieuznawaniu transferu terytoriów w zachodniej hemisferze,
dokonanego przez jakieś państwo europejskie na rzecz innego państwa europej­
skiego. W tej sprawie przedstawiciele obu Ameryk szybko osiągnęli porozumienie.
ecydowano, że gdyby zaistniało niebezpieczeństwo zmiany statusu kolonii,
Państwa amerykańskie ustanowią nad nimi zarząd tymczasowy,
kol . ' W a o n a w
Hawanie konwencja o tymczasowej administracji europejskich
e
1
j . ' Posiadłości przewidywała, iż do sprawowania takiego zarządu wyznaczać
s c

tylko Stany Zjednoczone, lecz także państwa latynoamerykańskie wyrażały sprze' w

ano ' U D
kilka państw amerykańskich. W rozwiązaniach tych wzoro-
2
ciw wobec możliwości przejmowania posiadłości w zachodniej hemisferze prze Zu
jąc ' - * PS C e w n m
y stopniu na systemie mandatowym Ligi Narodów, zobowią-
1
państwa nieamerykańskie. Zalecano też rządom, aby opracowały plan zmierzaj;! -) a n S t W O r n a n d a t a r u s z a d o

n
Korni^ ' składania sprawozdań przed Międzyamerykańską
do wyeliminowania z Ameryk dywersyjnych operacji państw Osi oraz ,,propaga ' ( rn n
D l a ^ ^ ^ ' 'stracji Terytorialnej, którą też w Hawanie powołano,
dy doktryn wymierzonych we wspólny ideał demokracji międzyamerykańskiej 2 52 0 0 s
w H a w ^ ^ " ^ ' ystemu panamerykańskiego jeszcze ważniejsza była przyjęta
Ta ostatnia rezolucja była też demonstracją wobec dyplomatycznej misji obsef w
Prowad- k' 1C d e a r a c a
J wzajemnej pomocy i współpracy narodów Ameryk, która
1
wacyjnej I I I Rzeszy, która zjawiła się w Panamie - a poprzednio w Linii ' ^^go) T * Mf > ZASAC
f E: a or one
M (jeden za wszystkich, wszyscy za o n e or Q

z okazji V I I I konferencji panamerykańskiej w 1938 r. - i próbowała zakulisow" ^Piec? - W o r z a

y ł °na podstawę do stopniowego kształtowania się systemu
wpływać na postawę niektórych przedstawicieli państw latynoamerykańskich n
stwa całej zachodniej półkuli (zwanego po I I wojnie światowej między-
68 K S Z T A Ł T O W A N I E NOWEJ S T R U K T U R Y STOSUNKÓW M I Ę D Z Y N A R O D O W Y C H . Z B L I Ż E N I E A M E R Y K I Ł A C I Ń S K I E J I U S A W L A T A C H II W O J N Y Ś W I A T O W E J 69

amerykańskim) i licznych późniejszych porozumień o wzajemnej pomocy w w y Pa

•ijwości, a ponadto Hitler nie może dokonać ataku na Nowy Świat bez
dku pozakontynentalnej agresji. Na spotkaniu hawańskim przewidziano takż e
"Tgich przygotowań, a w tym czasie Stany Zjednoczone będą już miały flotę,
ustanowienie Międzyamerykańskiego Komitetu Pokoju, złożonego z przedstawi, ? óra W uniemożliwi.
cieli Argentyny, Brazylii, Kuby, Meksyku i USA (formalnie powstał 31 \ J Strategia administracji Roosevelta zyskiwała jednak coraz więcej zwolenników
1941 r.). Komitet ten zaktywizował się dopiero po I I wojnie światowej, w końcu l , a równo w społeczeństwie, jak i w kręgach polityków. Wniesiona przez prezydenta
Z3
czterdziestych, kiedy przyczynił się do rozwiązania kilku konfliktów regionalnych tyczniu 1941 r. ustawa o lend-lease (pożyczce-dzierżawie) uchwalona została
s
W
Kongres 1 marca. Stwarzała wielkie możliwości udzielania wsparcia krajom,
z

których obronę uznano za istotną dla bezpieczeństwa USA.

1.2. Droga ku wojnie
1941 r., jeszcze w okresie formalnej neutralności, Stany Zjednoczone nie
Po spotkaniu hawańskim Stany Zjednoczone, zachowując formalnie status zawahały się przed przejęciem wojskowej kontroli nad ważnymi strategicznymi
neutralności, zaczęły demonstrować wrogą postawę wobec państw Osi. Nowego rejonami w hemisferze zachodniej. W kwietniu, na mocy porozumienia z duńskim
charakteru nabierała także współpraca regionalna, której głównym zadaniem był 0
rządem na wychodźstwie, zajęły Grenlandię. W lipcu ich oddziały wylądowały
teraz zapewnienie bezpieczeństwa zachodniej półkuli. W tych kategoriach należy na Islandii i za zgodą miejscowego rządu oraz we współpracy z siłami brytyjskimi
widzieć podpisane przez prezydenta Roosevelta i premiera Kanady, Williama sprawowały protektorat nad wyspą. W listopadzie wysłano korpus ekspedycyjny
Lyona Mackenzie Kinga, 18 sierpnia 1940 r. w Ogdensburgu, porozumienie do Gujany Holenderskiej (Surinamu), aby zapewnić dostawy boksytów dla ame­
0 wspólnej obronie północnej części kontynentu. W jego wyniku utworzono Stałą rykańskich stalowni.
Wspólną Radę Obrony (Permanent Joint Board of Defense), która od tego czasu Zacieśnianie więzi USA z Kanadą i Wielką Brytanią wywołało obawy, że
mocno wiązała Kanadę nie tylko ze Stanami Zjednoczonymi, lecz także pośrednio oznaczać to może osłabienie ochrony Ameryki Łacińskiej. Administracja waszyng­
z ruchem panamerykańskim. W kwietniu następnego roku Kanada i USA podpisały tońska próbowała uspokoić latynoamerykańskich sojuszników, choć w rzeczywis­
w miejscowości Hyde Park nową deklarację o koordynacji i współpracy przemys­ tości przez długi czas nie miała wystarczających sił do obrony całej hemisfery. Już
łów obronnych. Miała ona służyć zarówno interesom obu państw sąsiedzkich, jak jednak 16 maja 1940 r. prezydent Roosevelt polecił przygotowanie planu konkret­
1 „obronie hemisfery oraz wsparciu Wielkiej Brytanii i innych demokracji". nej współpracy wojskowej z Ameryką Łacińską. Przedstawiciele Departamentu
We wrześniu 1940 r. doszło do podpisania porozumienia, na mocy którego Wojny odbyli rozmowy z państwami latynoamerykańskimi, co zaowocowało
Wielka Brytania wydzierżawiła Stanom Zjednoczonym na dziewięćdziesiąt dzie­ pierwszymi umowami dwustronnymi. We wrześniu 1940 r. Kostaryka zapropono­
więć lat tereny dogodne do zbudowania baz wojskowych. Leżały na półwyspie wała USA miejsce na Wyspach Kokosowych, na bazę lotniczo-morską wspierającą
Avalon na Nowej Funlandii (u brzegów Kanady), w Hondurasie Brytyjskim, ochronę Kanału Panamskiego. 10 listopada tegoż roku Urugwaj podpisał porozu­
Gujanie Brytyjskiej oraz na Karaibach. Prezydent Roosevelt stwierdził wówczas, mienie ze Stanami Zjednoczonymi o budowie kilku wspólnych baz. 2 kwietnia
41 r. Meksyk i USA zawarły ugodę o wzajemnym otwarciu przestrzeni powietrz­
iż „była to najważniejsza akcja od czasu zakupu Luizjany, jaką podjął rząd
nej i baz lotniczych dla swych samolotów, a 19 listopada traktat o rozwiązaniu
amerykański w celu wzmocnienia bezpieczeństwa kraju". Było w tych słowach
^westii spornych, wynikających z aktu nacjonalizacji ropy naftowej wydanego
nieco propagandowej przesady, choć niewątpliwie układ z Wielką Brytania P r Z C Z r e z y d e n t a
ws J P Cardenasa. Strategiczne znaczenie miała jednak przede
dawał Stanom Zjednoczonym możliwość poprawy strategicznego położenia P a n a m a N a w i a z u
rozrno ' - J ą c do traktatu z 2 marca 1936 r., USA rozpoczęły
(A. Bartnicki, D.T. Critchlow, I V , 261). Jednocześnie przyśpieszyły realizację Wy W s p r a w i e
1940° rozszerzenia wspólnej obrony strefy kanału. Na początku
wielkiego programu rozbudowy floty wojennej, lotnictwa i przemysłu zbrojenio­ S l ą g n i ę t 0
zbudow ° Porozumienie, które dawało Stanom Zjednoczonym prawo
wego. Wszystko zatem zbliżało je do Wielkiej Brytanii, która była wówczas a n a b a z z a
s Zy ' P ° tą strefą. Mimo że w październiku 1941 r. jeden z sygnatariu-
p o
jedynym mocarstwem walczącym z faszyzmem. Poglądy izolacjonistyczne w USA b Z U r n i e n i a r e z y d e n t
udowa° ' P Panamy Arnulfo Arias Madrid, został obalony,
były jednak nadal żywotne, co wykazał choćby spór w Senacie w sierpniu 1940 r
Wo sk
0 ustawę wprowadzającą obowiązkową służbę wojskową (The Burke-Wadswoit' W Ą J o w e g o kompleksu w Rio Hato postępowała bez przeszkód.
W a r y C C P o ł u d r n o w e
Military Selective Service). Zwolennicy ustawy, jak choćby senator Morris SheF g e do B J stratedzy amerykańscy przywiązywali największą
n a i r r a Z y l n U w a z a l i
pard (demokrata z Teksasu), wykazywali, że należy zrobić wszystko, aby przecie >Wa " ' . iż jej atlantyckie wybrzeże jest najbardziej narażone
Z

V i e d z i a n o
stawić się złowrogiemu mocarstwu, które „zmierza do wykorzenienia demokra J c V a r
gasa w ^ też dobrze o proniemieckich sympatiach prezydenta
t 0 r y c h w

1 wolności na całym świecie". Izolacjoniści zaś, kierowani przez senatorem

W y
głosi} końcu lat trzydziestych nie krył. Jeszcze po upadku Francji
v S e n s a c y n e

Burtona Wheelera (demokrata z Montany) i Arthura H. Vandenberga (republikan' *'neri ^ J ' Prawie totalitarne przemówienie" (A.P. Whitaker, Inter-
C a

z Michigan) przekonywali, iż ochotniczy system naboru nie wyczerpał swoi c - • 64). W Brazylii i Argentynie w 1941 r. nadal normalnie funk-
70 K S Z T A Ł T O W A N I E NOWEJ S T R U K T U R Y STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH.. Z B L I Ż E N I E A M E R Y K I Ł A C I Ń S K I E J I U S A W L A T A C H II W O J N Y Ś W I A T O W E J 71

cjonowały włoska linia lotnicza L A T I , Lufthansa oraz inne niemieckie przedsi .
biorstwo lotnicze, Condor, których samoloty latały także do Chile i Peru. Jedno­
cześnie jednak nad zbliżeniem między Brazylią a USA cierpliwie pracował
minister spraw zagranicznych Oswaldo Aranha (wcześniej ambasador w Waszym
gtonie). Rozmowy o współpracy wojskowej rozpoczęto już w końcu 1939 r., i
długo nie przynosiły konkretnych rezultatów. Przełom nastąpił w końcu 194]
a i prezydent Vargas zaczął w tym czasie odcinać się od swych dawnych f .
cynacji. Na ostateczne wyklarowanie się prowaszyngtońskiej orientacji Brazyljj
poważnie wpłynął program lend-lease, który prezydent Roosevelt rozciągną)
także na Amerykę Łacińską. Pierwsze porozumienia dwustronne w tej sprawie
podpisano - do końca 1941 r. - z siedmioma państwami latynoamerykańskimi,
ale od początku największą pomoc kierowano do Brazylii.
Zgodnie z ustaleniami spotkań ministrów w Panamie i Hawanie, w ruchu
panamerykańskim rosła waga zagadnień ekonomicznych. 28 listopada 1940 r.
podpisano w Waszyngtonie porozumienie kawowe (Inter-American Cojfee Agre-
emeni), które przyznawało 14 państwom-producentom kawy stałe kwoty eksportu
do USA. Ustalenia te dla wielu państw latynoamerykańskich miały ogromne
znaczenie, gdyż wskutek załamania się powiązań z rynkami europejskimi groziła
im katastrofa gospodarcza. Miejsce Europy zaczęły zajmować Stany Zjednoczone,
które potrzebowały wielkich ilości surowców strategicznych dla swej szybko
rosnącej produkcji wojennej. Kraje latynoamerykańskie mogły teraz sprzedawać
każdą ilość miedzi, rud metali, ropy naftowej i innych surowców po preferencyj­
nych cenach, co powoli prowadziło do ożywienia ekonomicznego. Coraz gęstsza
siatka powiązań obu Ameryk spowodowała, iż w ramach Departamentu Stanu
powołano 16 sierpnia 1940 r. Biuro Koordynatora Spraw Międzyamerykańskich
(Office ofthe Coordinator of Interamerican Affairs), z Nelsonem Rockefellerem
na czele.
Naturalny zanik polityki neutralności, widoczny w 1941 r., nie wszystkim
w Ameryce Łacińskiej się podobał. Jak zauważa A.P. Whitaker, tradycyjnie
wpływowe w Latynoameryce siły i stronnictwa konserwatywne wyrażały ograni­
czoną chęć współpracy z Waszyngtonem - na „tak długo, jak długo oznaczało to
e -praw zagranicznych George'a Canninga z 1825 r., sprzeciwiającego się planom
^grwencji mocarstw Świętego Przymierza w Ameryce: „Powołałem do życia
<Świat Nowy, żeby przywrócić równowagę w Starym".
pojawiły się także inicjatywy związków subregionalnych, które w USA obser­
a e wowano wnikliwie, bacząc, czy nie zmierzają do rozczłonkowania ruchu pan­
r amerykańskiego. Od 27 stycznia do 6 lutego 1941 r. obradowała w Montevideo
as Regionalna Konferencja Ekonomiczna Basenu La Platy, z udziałem Argentyny,
Brazylii- Boliwii, Paragwaju i Urugwaju. Przyjęto na niej 9 konwencji i 17
rezolucji zapowiadających preferowanie wspólnych interesów ekonomicznych.
Zaraz też zwołano do Port-au-Prince (Haiti) I I I Międzyamerykańską Konferencję
Karaibską (22-29 IV 1941). Uczestnicząca w obradach delegacja Stanów Zjed­
noczonych usilnie zabiegała, aby nie poruszano problemów politycznych i ogra­
niczono się do kwestii gospodarczych. Wysiłki te jednak zniweczyła delegacja
Meksyku, zgłaszając propozycję utworzenia Międzyamerykańskiej Unii Karaibs­
kiej. Gdyby do niego doszło, podobnie wyodrębniłyby się kraje La Platy, co
doprowadziłoby do rozpadu ruchu panamerykańskiego. Z wielkim trudem przed­
stawiciele USA zdołali w Port-au-Prince przekonać uczestników konferencji, aby
wniosek meksykański odłożyć do bardziej sprzyjających czasów.
Stosunki panamerykańskie wkrótce poważnie zakłóciła niewypowiedziana woj­
na między Peru i Ekwadorem. Była ona konsekwencją ożywienia starego, trwa­
jącego od początku niepodległości sporu granicznego dotyczącego trudno dostęp­
nych obszarów w dorzeczu górnej Amazonki. Już od końca 1940 r. dochodziło do
starć zbrojnych patroli obu krajów, a w lipcu 1941 r. Peru zdecydowało się na
frontalny atak. Silniejsza armia peruwiańska zajęła bez większych przeszkód
terytoria nadamazońskie formalnie administrowane przez Ekwador, bombardując
w trakcie operacji wioski i miasteczka, co przyniosło sporo strat ludzkich.
Dla Stanów Zjednoczonych, zabiegających wówczas o jedność hemisfery,
onflikt peruwiańsko-ekwadorski był bardzo niewygodny. Prasa uznała go za
^utek intryg sił sprzyjających nazizmowi, które w Peru niewątpliwie istniały.
azało się ponadto, iż obie strony mają pretensje przede wszystkim do Stanów
J C nocz

obronę status quo w Ameryce" (A.P. Whitaker, Inter-American..., 47). W lis­ I o n y c h . Ekwadorczycy skarżyli się, że nie udzieliły im efektywnej ochrony
topadzie 1941 r. ukazała się w Buenos Aires głośna książka peruwiańskiego Pomocy. USA - pisano - potępiają agresję w Europie i Azji, ale nie zauważają
J J n a s w
dyplomaty Felipe Barredy Laosa, Hispano-America en guerral, która ostrzegała K ° i m przedpolu.
przed przystąpieniem Latynoameryki do wojny. Autor dowodził, iż liczne inter­ noczon^ ^ J S t r o n y P e r u
ostrzejsza. Uważano tam, że Stany Zjed- b y ł a e s z c z e

wencje Stanów Zjednoczonych zniszczyły ducha solidarności panamerykańskiej kontrjj 6 W g r u n c i e

y sprzyjają Ekwadorowi, gdyż zabiegają o przejęcier z e c z

Wzywał więc, aby dotychczasową Unię Panamerykańską zastąpić Unią Latyno­ Wp ' S
n a d w y s
p a m i Galapagos, dogodnymi do zbudowania baz wojskowych.
0

amerykańską i konstatował: „Pozwólcie, że pozostaniemy przy naszej hiszpańsko; tw

orz n i a n y J u z B a r r e
d a tłumaczył zachowanie USA stosowaniem „starej techniki
e

-amerykańskiej tożsamości i utrzymamy neutralność, gdyż najlepiej może służy heg ' ° a e n i s
k niepokoju, gwałtu i nieporozumień", aby łatwiej odgrywać rolę
erno

ona - tak jak dotychczas - interesom ludzkości i pokoju. Przed naszym kontynei' tarnent ^ ' . a N a p i c c i a
zwiększyły się jeszcze w październiku 1941 r., kiedy Depar-
r
tern po raz drugi w dziejach wyłania się możliwość wypełnienia misji, kto ' r n
°' y te° o t
°' J n y P e c i ł
zarekwirować osiemnaście samolotów peruwiańskich. Sa-
te
wskazał Canning, a mianowicie przywrócenia równowagi w świecie". W ^ b y ł
' y p ' ' g m a r k D o u
' zostały przez rząd peruwiański kupione w Kanadzie
r
l a s

sposób Barreda nawiązywał do słynnego oświadczenia brytyjskiego ministr zewożone tranzytem przez USA. Sekretarz stanu Cordell Hull tłumaczył,
72 K S Z T A Ł T O W A N I E NOWEJ S T R U K T U R Y STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH... Z B L I Ż E N I E A M E R Y K I Ł A C I Ń S K I E J I U S A W L A T A C H II W O J N Y Ś W I A T O W E J 73

że samoloty zatrzymano czasowo, aby zwiększyć szanse pokojowego załatwienia ała, ° " z e
y d
y o j e g Z a d a
rozwiązywanie problemów powstających n a l e z n i e l i k o

konfliktu. Mediacji podjęły się Stany Zjednoczone, Argentyna, Brazylia i Chil e

ale do końca 1941 r. zdołały doprowadzić zaledwie do zawieszenia dział
militarnych i ustanowienia strefy neutralnej.
1.3. Od Pearl Harbor do Chapultepec
Po niespodziewanym ataku japońskim na Pearl Harbor na Hawajach, Stany
Zjednoczone wypowiedziały 8 grudnia 1941 r. wojnę Japonii. Niemcy i Włochy
znalazły się w stanie wojny z USA 11 grudnia. Wkrótce (12 XII) wojnę Niemcom,
Włochom i Japonii wypowiedziało dziewięć państw karaibskich: Kostaryka,
Kuba, Dominikana, Gwatemala, Haiti, Honduras, Nikaragua, Panama i Salwador.
31 grudnia Meksyk, Kolumbia i Wenezuela zerwały stosunki dyplomatyczne
z państwami Osi.
Dwa dni po ataku na Pearl Harbor rząd Chile, powołując się na deklarację
z Hawany, postulował zwołanie spotkania ministrów spraw zagranicznych. Odbyło
się ono w Rio de Janeiro, między 15 a 28 stycznia 1942 r. Skupiono się na
problemach bezpieczeństwa regionalnego w nowych warunkach, wynikających
z aktywnego uczestnictwa USA w konflikcie światowym. Zastępca sekretarza
stanu Sumner Welles, zamierzał przede wszystkim uzyskać w Rio deklarację
natychmiastowego zerwania stosunków dyplomatycznych z państwami Osi przez
te państwa latynoamerykańskie, które pozostawały neutralne. Większość uczest­
ników skłonna była zgodzić się z propozycjami Wellesa, ale Argentyna i Chile
zgłosiły wiele wątpliwości.
Argentyna od dawna była głównym oponentem USA w ruchu panamerykań-
skim, a przemiany polityczne w latach wojny wzmocniły jeszcze tę tendencję.
Chile obawiało się zaś, iż nie obroni swych długich wybrzeży w wypadku ataku
japońskiego. W styczniu 1942 r. głośno było o zwycięstwach Japonii na Pacyfiku,
które w Santiago obserwowano z niepokojem. Delegacja chilijska stwierdziła
więc, że gotowa jest zerwać stosunki dyplomatyczne z państwami Osi, jeśli Stany
Zjednoczone zobowiążą się do rychłej dostawy broni, a zwłaszcza okrętów
i samolotów według załączonego szczegółowego wykazu. W efekcie w Rio de
Janeiro udało się uchwalić rezolucję zaledwie zalecającą zerwanie stosunków
dyplomatycznych.
Sukcesem spotkania była decyzja o utworzeniu Międzyamerykańskiej Rady
czasie wojny, lecz także przygotowanie propozycji dotyczących bezpieczeństwa
an ^gionalnego po jej zakończeniu.
Do umocnienia spoistości ruchu panamerykańskiego zmierzały dwie inne
uchwały z Rio. Pierwsza z nich proklamowała politykę dobrego sąsiedztwa „jako
norm? prawa międzynarodowego na kontynencie amerykańskim". Druga zaś
_ rezolucja w sprawie poparcia i przystąpienia do Karty Atlantyckiej - wyrażała
satysfakcje z włączenia do tego dokumentu tych zasad, które są częścią amery­
kańskiego dziedzictwa prawnego, zgodnie z Konwencją o prawach i obowiązkach
państw proklamowaną na V I I Konferencji Państw Amerykańskich w Montevideo
w 1933 r.".
Spotkanie zajmowało się także świeżym konfliktem zbrojnym peruwiańsko-
-ekwadorskim. Podpisanie protokołu mówiącego o pokoju, przyjaźni i granicach
między obu państwami nastąpiło już po zakończeniu spotkania, 29 stycznia
1942 r. Przyznawał on Peru większość spornego obszaru, co Ekwador początkowo
t niechęcią zaakceptował w imię panamerykańskiej jedności. Później jednak
zaczął głosić, iż był to dyktat wobec słabego państwa i w stosownej chwili układ
z Rio uznano za niesprawiedliwy.
Po trzecim spotkaniu konsultacyjnym w Rio de Janeiro państwa latynoamery­
kańskie - poza Argentyną i Chile - zerwały stosunki dyplomatyczne z państwami
Osi. W maju i sierpniu 1942 r. Meksyk i Brazylia wypowiedziały wojnę Niemcom,
Włochom i Japonii. Na początku następnego roku Chile zerwało z nimi stosunki
dyplomatyczne, a Boliwia i Kolumbia wypowiedziały im wojnę. Nastąpiła teraz
cała seria dwustronnych porozumień USA z państwami latynoamerykańskimi,
ułatwiająca współpracę obronną. Salwador i Wenezuela ogłosiły, iż otwierają
swe porty i wody terytorialne dla państw amerykańskich będących w wojnie.
Dominikana udostępniła Stanom Zjednoczonym zatokę Samana Bay, a Haiti
podpisało zgodę na utworzenie w zachodniej części swego terytorium bazy
morskiej. Porozumienia między Kubą i USA (z 7 I X 1942 i 1 I I 1943) oraz
m
'edzy Kubą i Meksykiem (2 X 1942) zapewniły Stanom Zjednoczonym kontrolę
nad wodami Zatoki Meksykańskiej.
o d o b
d o n i e kolejne układy USA z Wenezuelą (zwłaszcza z 15 I 1942) prowadziły
cow*' ' ' 21110011 611 3 O D r o n n
° ś c i południowego rejonu Karaibów. Oba państwa opra-
Z te y S y s t e m
ochrony wielkich rafinerii naftowych na wyspach Aruba i Curacao.
t e r
ytori ° P
god W O d U W e n e z u
się na stacjonowanie wojsk USA na swoim e l a z z i ł a

•Obrony (Inter-American Defence Board), która miała wskazywać działania nie;

Stan
zbędne dla obrony zachodniej półkuli. Ustanowiono również Międzyamerykański y e d n o c z o n e D a r d z o
Kan ł p"' a u dbały również o wzmocnienie swej pozycji w strefie
Doradczy Komitet Obrony Politycznej - po to, aby lepiej przeciwstawić si« Uz a n a m s l < i e 0 w
yskał g - wyniku nowej umowy z Panamą z 18 maja 1942 r.
propagandzie nazistowskiej oraz działalności szpiegowskiej i dywersyjnej. Kornic k w d a t k W o k 1 8 t y s ne
° ych w ° ° ° ' - k t a r ó w ziemi na rozbudowę instalacji wojs-
ten, z siedzibą w Montevideo, kierowany przez urugwajskiego ministra spra ac S U m i e w
^ iński ' czasie wojny zbudowały nowe bazy w 16 krajach Ameryki
zagranicznych Alberta Guaniego, dał się zauważyć w czasie wojny kilkakrotni
6
Sz
Ponieważ Międzyamerykański Komitet Neutralności nie był już potrzebny, prz ' P a
" Warr| s t
" J W a § < ? S t a
z o n e przywiązywały do stosunków z dwoma
Ó l n ą y Z e d n o c

kształcono go w Międzyamerykański Komitet Prawny. Osobna rezolucja stwiei" '• ze swym sąsiadem Meksykiem i z największym państwem Latyno-
74 K S Z T A Ł T O W A N I E NOWEJ S T R U K T U R Y STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH... OD WOJNY DO POKOJU 75

ameryki, Brazylią. Około 80% całej pomocy w ramach lend-lease w latać
I I wojny światowej im właśnie przekazano. W marcu 1942 r. powołano y -
Mexican-United States Defense Commission z siedzibą w Waszyngtonie. Pierw,
szym konkretnym problemem, jaki wyłonił się na początku wojny, była spraw,
służby Meksykanów w armii Stanów Zjednoczonych. Mniejszość meksykańsK
w USA była bardzo liczna i składała się z tzw. chicanos (Amerykanów meksyka ,
kiego pochodzenia), braceros (robotników na legalnych kontraktach) oraz ilegal
(nielegalnych rezydentów). Na mocy ustawy z 27 sierpnia 1940r. (Selecti
Sewice and Training Act) wszyscy cudzoziemcy w odpowiednim wieku mieli się
zarejestrować i odbyć służbę w siłach zbrojnych USA. Wyjątek - i to dotyczący
obowiązku odbycia służby, ale nie zarejestrowania się - uczyniono dla przybyszów
z krajów, które nie brały udziału w wojnie, lecz musieli oni złożyć oświadczenie,
w przyszłości nie będą się ubiegali o obywatelstwo USA. Meksykanie nie moglj
jednak - bez zgody swego Kongresu lub prezydenta i pod groźbą utraty obywatelst-
wa - służyć w obcych armiach. Dopiero dekret prezydenta Ayili Camacho,
ogłoszony w „Diaro Oficial" 23 listopada 1942 r., zezwolił na służbę w armiach
państw walczących z faszyzmem. 22 stycznia 1943 r. podpisano porozumienie,
które z kolei dawało rezydentom USA w Meksyku prawo służby w armii tegoj
kraju. Jednakże nie są znani obywatele Stanów Zjednoczonych, którzy zaciągnęliby
się w czasie wojny do wojska meksykańskiego, wiadomo natomiast, że ponad 250
tys. Meksykanów wstąpiło do armii USA i walczyło na różnych frontach. Luis G.
Zorilla uważa, że „był to największy wkład Meksyku w dzieło zwycięstwa aliantów
(...), bowiem setki jego synów nie wróciło z pól bitew" (L.G. Zorilla, I I , 488).
Mimo że Meksyk nie wyraził zgody na ustanowienie baz Stanów Zjednoczonych
na swoim terytorium, stosunki między obu państwami w latach wojny wyraźnie
się ociepliły. Walnie przyczyniło się do tego spotkanie prezydentów Roosevclta
i Camacho w Monterrey, 20 kwietnia 1943 r. Była to pierwsza w historii wizyta
prezydenta USA na ziemi meksykańskiej (jeśli nie liczyć krótkiej rozmowy
Porfiria Diaza z Williamem Taftem w 1910 r. w Ciudad Juarez). Już 10 dn
później powołano Joint Mexican-American Commission for Economic Coopera-
don, szybko też zawarto całą serię porozumień o dostawach surowców strategie^
nych do USA. Opracowano także specjalny program dotyczący braceros, gdy
palkach od września 1944 r., tracąc na polach bitew 2112 żołnierzy. Najwięk-
0( ^ m sukcesem Brazylijczyków było zdobycie miejscowości Monte Castello.
SZ
jsfatomiast bezpośredni udział sił meksykańskich w wojnie był raczej sym-
liczny- Dopiero w lutym 1945 r. rząd Meksyku zakomunikował, iż jegojedno-
b
° lotnicza jest gotowa do operacji na Pacyfiku. Została ona oddana pod
ns
S
\mendę gen. Douglasa Mac Arthura i walczyła nad Filipinami i Formozą (Tai-
ko
es
wanem)
Ve VV grudniu 1944 r. ruch panamerykański podjął ważną decyzję. Dotyczyła ona
wołania w mieście Meksyk konferencji państw zachodniej hemisfery, współ-
m-nijących podczas wojny. Konferencja, przewidziana na luty 1945 r., miała
rozważyć problemy udziału Ameryk w przyszłej światowej organizacji między­
Z e narodowej, wzmocnienia systemu panamerykańskiego oraz ekonomicznej solidar­
ności w regionie.
2. O D W O J N Y D O P O K O J U
Zgodnie z rezolucją trzeciego spotkania w Rio de Janeiro, przewodniczący
Rady Kierowniczej Unii Panamerykańskiej powołał w lutym 1942 r. Komitet
Wykonawczy Problemów Powojennych. Po dwu latach pracy opublikowano
w Waszyngtonie w 1944 r. raport Panamerican Postwar Organization Obsemation
and Suggestions of the Executive Committee, który sugerował dokonanie radykal­
nych zmian w ruchu panamerykańskim. Do raportu dołączony był szkic nowego
traktatu panamerykańskiego, przygotowanego przez Międzyamerykański Komitet
Prawny. Proponował on m.in., aby zebrać i ujednolicić wszystkie dotychczasowe
traktaty i konwencje dotyczące pokojowego rozwiązywania sporów międzynaro­
dowych w Ameryce.
Problem reform ruchu panamerykańskiego łączył się w tym czasie z przygo­
towaniami do powołania nowej światowej organizacji międzynarodowej, która
miała zastąpić istniejącą jeszcze formalnie Ligę Narodów. Od razu zarysowało
się zagadnienie relacji między organizacją globalną a ugrupowaniami regional­
nymi. W tej zaś dziedzinie ruch panamerykański posiadał już półwiekowe do­
2
Z e n e

1
nie ° ' ' dlaczego też planowanie powojennego porządku międzynarodowego
na skutek wielkiego wzrostu zatrudnienia w przemyśle wojennym, w wieli g S ?
Talc' *° ' bez aktywnego udziału regionalnej organizacji amerykańskiej.
regionach Stanów Zjednoczonych brak było rąk do pracy w rolnictwie. g ą d
W u ' P ° . ' wyrażał zwłaszcza zastępca sekretarza stanu USA, Sumner Welles.
Kilka państw Ameryki Łacińskiej wyraziło chęć wysłania swoich o d d z i a ł ci n a
^ " ° ' Day, 30 maja 1942r. pisał, iż ruch panamerykański: „Oświetla
e r n n

do Europy czy Azji, ale dowództwo armii USA zdecydowanie się temu sprzed' P yszł rz SC1 n a s z e g 0
anarchicznego świata i powinien być kamieniem węgielnym
11,
wiało. Uważano, że więcej będzie kłopotów z ich wyszkoleniem, zaopatrzenie aby 0
e j s t r u k t
u r y światowej". W październiku 1943 r. Welles zaproponował,
transportem i koordynacją dowodzenia niż pożytku z udziału w walkach. Dopiec prze g a n i z
a c j a światowa była federacją organizacji regionalnych, zarządzaną
2

pod koniec wojny przeważyła opinia, iż wspólne operacje zamorskie m°£ y ł c

P o s z c z ę ^ ^ o n a w c z ą złożoną z czterech stałych członków reprezentujących
wzmocnić ducha solidarności panamerykańskiej. Uzgodniono więc wysłań' p
°kój ty °' g ne re n
8 i ° y - Każda organizacja regionalna byłaby odpowiedzialna za
oddziałów Brazylii i Meksyku na pozaamerykańską scenę teatru wojny. Brazyln> We,
nu, H ° re
§ i ° n i e i tylko gdyby lokalny konflikt zagrażał pokojowi świato-
D
S i r n

0 l
korpus ekspedycyjny w składzie dywizji wylądował we Włoszech, w Neap j 2 5 4 )
- PodT m o w a n o
by szerszą akcję (J. Lloyd Mecham, The United States...,
16 lipca 1944 r. Włączony do 5 armii USA gen. Marka Clarka, brał udz>' °nie myślał meksykański minister spraw zagranicznych Ezeąuiel
76 K S Z T A Ł T O W A N I E NOWEJ S T R U K T U R Y STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH..
OD WOJNY DO POKOJU 77
Padilla. 15 października 1943 r. oświadczył, iż najlepiej byłoby powołać Światową
regulowania sporów lokalnych przez takie układy regionalne lub przez takie
Ligę złożoną z sekcji regionalnych, wśród których znalazłaby się sekcja zachodniej
anizacje regionalne - bądź z inicjatywy państw zainteresowanych, bądź wsku-
hemisfery. Wszelkie spory najpierw rozpatrywano by w sekcjach regionalny-
k inicjatywy Rady Bezpieczeństwa.
i dopiero gdyby te sobie nie poradziły, wkraczałyby centralne władze Ligi. 1 6 a d a
2 ^ Bezpieczeństwa powinna tam, gdzie to okaże się stosowne, korzystać
Sekretarz stanu Hull uważał natomiast, iż układy regionalne muszą być wyraźnie
takich układów lub organizacji w celu stosowania środków przymusu pod jej
podporządkowane globalnej organizacji międzynarodowej. Jego oświadczenie
kierownictwem; żadne środki przymusu nie powinny być jednakże stosowane na
przed Kongresem w listopadzie 1943 r., dotyczące takiej organizacji, było p e ł ne
odstawie układów regionalnych lub przez organy regionalne bez upoważnienia
entuzjazmu: „Już nie będą potrzebne strefy wpływów, sojusze dla utrzymania
Rady Bezpieczeństwa.
równowagi sił lub jakiekolwiek specjalne porozumienia, poprzez które, w nie­
3. Rada Bezpieczeństwa powinna być w każdym czasie dokładnie informowana
chlubnej przeszłości, państwa starały się zapewnić swe bezpieczeństwo lub reali­
o działaniach dokonanych lub zamierzonych w ramach układów regionalnych lub
zować swe interesy".
przez organizacje regionalne dla utrzymania międzynarodowego pokoju i bez­
W Ameryce Łacińskiej przyjęto wystąpienie Hulla z dużym niepokojem. Oba­
pieczeństwa.
wiano się o przyszłość ruchu panamerykańskiego, któremu międzywojenna izo­
Po konferencji w Dumbarton Oaks państwa latynoamerykańskie kładły jeszcze
lacja od wydarzeń światowych pozwoliła na wypracowanie własnej drogi i dużej
silniejszy nacisk na uzgodnienie sposobu partycypacji obu Ameryk w przyszłej
samodzielności. W rezultacie polityki dobrego sąsiedztwa, a następnie zbliżenia
organizacji światowej. Latynosi obawiali się bowiem, iż zbyt wielka przewaga
z USA w latach wojny, państwa latynoamerykańskie uzyskały mocne potwier­ czterech mocarstw w nadchodzących czasach może zagrozić autonomii - regional­
dzenie swej tożsamości i formalnoprawnej równości wobec wielkiego mocarstwa. nej przecież - Unii Panamerykańskiej. Meksykańskie czasopismo „Excelsior" (z 13
Co więcej, specjalne stosunki Ameryki Łacińskiej ze Stanami Zjednoczonymi X 1944) głosiło wręcz, iż projekt z Dumbarton Oaks zapowiada podział świata
zaczęły przynosić jej wymierne korzyści, z których nie chciała' zrezygnować między wielkie mocarstwa (J. Lloyd Mecham, 256). Państwa latynoamerykańskie
w okresie powojennym. Aby uspokoić Latynosów, Hull złożył oświadczenie, iż były w tym czasie zainteresowane umocnieniem organizacji regionalnej i zdyskon­
to, co powiedział w Kongresie, nie ma zastosowania do ruchu panamerykańskiego. towaniem pozycji specjalnego partnera Stanów Zjednoczonych. Miało to ułatwić
Wypowiedzi Wellesa i Hulla uzewnętrzniały jednak głębokie podziały w Depar­ Ameryce Łacińskiej rozwiązywanie problemów ekonomicznych w czasach pokoju.
tamencie Stanu i wśród polityków amerykańskich - na „regionalistów" i „uniwer­ Przewidywano bowiem, iż wkrótce spadnie zapotrzebowanie na surowce dla
salistów". Na początku koncepcje Wellesa (regionalisty) popierał prezydent przemysłu wojennego, zmniejszą się wojenne zamówienia USA, a miliony męż­
Roosevelt, który uważał, iż organizacja światowa powinna tylko koordynować czyzn zatrudnionych w związku z wojną, stracą pracę.
prace organizacji regionalnych. Podobnie myślał wtedy Winston Churchill, który Wszystkie te problemy zostały rozpatrzone na Międzyamerykańskiej Kon­
proponował utworzenie Najwyższej Rady Światowej, kierującej radami regional­ ferencji w sprawie Wojny i Pokoju, która odbyła się w mieście Meksyk
nymi dla Europy, dla półkuli zachodniej i dla Pacyfiku. Już jednak na przełomie
(w dzielnicy Chapultepec, 21 I I - 8 I I I 1945). Była to tzw. konferencja specjalna,
lat 1943 i 1944 przewagę wydawali się zdobywać uniwersaliści, czego wyrazem
rzecia tego typu w dziejach ruchu panamerykańskiego - po konferencjach w Wa­
było m.in. ustąpienie Wellesa z urzędu. Po konferencji w Teheranie także prezy­
szyngtonie w 1929 r. i Buenos Aires w 1936. Wzięły w niej udział Stany Zjed­
dent Roosevelt dbał przede wszystkim o umocnienie aliansu wielkich mocarstw.
noczone i wszystkie państwa latynoamerykańskie poza Argentyną. Konferencji
Stąd też z sojusznikami latynoamerykańskimi w ogóle nie konsultowano si« W d n i C Z y me,<:s
torni ° * y k a ń s k i minister spraw zagranicznych Ezeąuiel Padilla, na­
przed konferencją wielkiej trójki (a następnie czwórki) w Dumbarton Oaks n a Z e l e d e l e a c
ft StT' ° § J ' amerykańskiej stał nowy sekretarz stanu Edward
(sierpień-grudzień 1944). Tam właśnie 7 października 1944 r. USA, Wielka t l n i u s
' który w grudniu 1944 r. zastąpił na tym stanowisku Hulla.
Brytania, ZSRR i Chiny przyjęły propozycje w sprawie utworzenia powszechnej n a S a m y m
t 0 W a n Początku obrad Stettinius zwrócił się do uczestników o zaakcep-
organizacji międzynarodowej, które w gruncie rzeczy przesądzały o podporząo; U S t a l e w e
z Dumb " ' ' k i e j czwórki. „Pozwólcie mi przypomnieć, że propozycje
kowaniu organizacji regionalnych organizacji uniwersalnej. Dział C propozycj m a a r t n W p e ł n i u z n a ą i z w r a m a c
J ą re ° J ' h ogólnej organizacji wielką wagę
z Dumbarton Oaks zawierał następujące wskazania: z 8 I O n a l n e U Z g o d n i e n i a r o m u c e
Jednoc . P
2 J ^ P ° k ó j ' bezpieczeństwo (...) Rząd Stanów
1. Żaden przepis Karty Narodów Zjednoczonych nie powinien wyklucza ;irTler
yka '°w ^ Z yCh e S t rze
P konany, że wszystko co uczynimy, aby system między-
istnienia układów lub organizacji regionalnych, w zakresie spraw dotyczącym 0r
8ani . , U r n o
c n i ć w jego własnej strefie działalności, spowoduje, iż również
2a

utrzymania międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa, a posiadających charakt s

kie zapr^ 3 S w i a t o w
a będzie silniejsza". W tej sytuacji państwa latynoamerykań-
regionalny, pod warunkiem, że takie układy lub organizacje i ich działalność Urtler
ykań ? ° n o w a ,
y przyjęcie generalnej deklaracji o autonomii systemu między-
3
zgodne z celami i zasadami Organizacji. Rada Bezpieczeństwa powinna zachce >ego w ramach organizacji światowej. Stettinius zdecydowanie protes-
78 K S Z T A Ł T O W A N I E NOWEJ S T R U K T U R Y STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH... OD WOJNY DO POKOJU 79

tował, nie mogąc dopuścić do podjęcia zobowiązań, które ograniczałyby swobodę ,) uznanie, że wszelka wojna lub groźba wojny zagraża wielkim zasadom
poczynań USA na zbliżającej się konferencji w San Francisco. Po długich dy , c
s "jności j sprawiedliwości, które stanowią ideał amerykański i miarę amerykańs­
kusjach zrezygnowano z tak daleko idącej deklaracji, na rzecz siedmiopunktow j wo ki
e kiej polity międzynarodowej;
kompromisowej rezolucji, stwierdzającej m.in.: 1. Uprawnienia Zgromadzeń^ f) uznanie, że wszelkie spory pomiędzy narodami amerykańskimi powinny być
Ogólnego proponowanej światowej organizacji powinny być rozszerzone i okres, ałatwiane metodami koncyliacji lub nieograniczonego arbitrażu albo drogą
lone dokładniej, aby organ ten - najbardziej reprezentatywny dla wspólnoty międzynarodowego wymiaru sprawiedliwości;
międzynarodowej - mógł odgrywać bardziej efektywną rolę. 2. Należy uznać, jJ ) uznanie, że poszanowanie osobowości, suwerenności i niezawisłości każdego
g

kontrowersje i sprawy międzyamerykańskie powinny być rozwiązywane według
metod i procedur międzyamerykańskich. 3. Ameryka Łacińska powinna uzyskać]
adekwatną reprezentację w Radzie Bezpieczeństwa.
Rezolucja ta, dobrze oddająca niepokoje Latynoamerykanów w czasach rodzenia
państwa amerykańskiego stanowi istotę porządku międzynarodowego opartego
o solidarność kontynentalną.
nowością, w porównaniu z deklaracją X V z Hawany (1940), był zapis w Akcie
Chapultepec, że wspólne działania będą podejmowane w przypadku nie tylko
z

się nowego ładu światowego, miała być przekazana światowej konferencji w SaJ
Francisco. O stanowisku państw Ameryki Łacińskiej sugestywnie mówił minister
Padilla: „Małe narody nie pretendują do równej partycypacji w świecie nierównej
odpowiedzialności. Chciałyby jednak, aby ich głos został wysłuchany, a protesty
przeciw międzynarodowej niesprawiedliwości nie zostały stłumione w imię ślepej
solidarności wielkich mocarstw".
Warto zauważyć, iż od konferencji w Chapultepec zaczęto coraz częściej używać
określenia „system międzyamerykański" zamiast „ruch panamerykański", choć
formalnie nic się jeszcze nie zmieniło, a zasadnicze reformy dopiero zapowiadano.
Sprawom tym poświęcona była rezolucja IX o reorganizacji, konsolidacji i umoc­
nieniu systemu międzyamerykańskiego. Przewidywała ona, iż do końca 1945 r.
Unia Panamerykańska (a więc organ wykonawczy, czyli sekretariat Unii Republik
Amerykańskich) przygotuje całościową Kartę organizacji, do rozpatrzenia na
następnej konferencji - w Bogocie w 1946 r. Tymczasem podkreślano, że należy
zwiększyć rolę międzynarodowych konferencji państw amerykańskich, odpowie­
dzialnych za formułowanie generalnej polityki międzyamerykańskiej. Zdecydowa­
no również, iż przewodniczący Rady Kierowniczej może być wybrany tylko na
jeden rok, bez możliwości przedłużenia na następną kadencję. Jednocześnie
zwiększono uprawnienia Rady, która stała się odpowiedzialna za zwołanie zwyk­
łych (co roku) lub nadzwyczajnych (w razie potrzeby) spotkań konsultacyjnych
ministrów spraw zagranicznych państw amerykańskich.
Za najważniejsze osiągnięcie konferencji uznać należy uchwalenie deklaracji
agresji państwa nieamerykańskiego na państwo amerykańskie, lecz także „napadu
dokonanego przez państwo amerykańskie na jedno lub więcej państw amerykańs­
kich". W takiej sytuacji mogły być zastosowane ściśle określone sankcje, włącznie
z „użyciem siły zbrojnej do uprzedzenia lub odparcia napaści" (nie wspomniano
jednak o uzyskaniu upoważnienia Rady Bezpieczeństwa).
Tak_więc na konferencji w Meksyku wyraźnie wzięło górę przekonanie, że
bezpieczeństwo międzynarodowe najpełniej można osiągnąć przez umacnianie
dotychczasowych zasad współpracy regionalnej. Dlatego w Akcie z Chapultepec
znalazło się stwierdzenie, iż „popieranie tych zasad, które państwa amerykańskie
stosowały dla zabezpieczenia pokoju i solidarności między narodami kontynentu,
jest skutecznym środkiem przyczyniającym się do ogólnego systemu bezpieczeń­
stwa światowego oraz środkiem wprowadzającym go w życie".
W zakończeniu dokumentu zapowiedziano przygotowanie osobnego regional­
nego układu bezpieczeństwa. Na usilne nalegania delegacji USA dodano, że taki
układ, jego działalność i procedury „będą zgodne z celami i zasadami powszechnej
organizacji międzynarodowej, gdy ta powstanie".
L a t y n o a m e r
y k a ń s c y uczestnicy konferencji wielką wagę przywiązywali także
d o
ekonomicznych aspektów współpracy międzyamerykańskiej. W tej dziedzinie
e
osiągnięto jednak konkretnego postępu. Przedstawiciele Ameryki Łacińskiej
uporem próbowali uzyskać obietnice pomocy ekonomicznej i utrzymania pre-
C y j n e 8 0 d o s t c p u d o r y n k u
wol } a amerykańskiego, natomiast Stany Zjednoczone
kapitał ° 8 r a n i c z y ć s i e
dobrych rad - że podstawą dobrobytu jest popieranied o

o wzajemnej pomocy i solidarności amerykańskiej, czyli w skrócie - Akt °tw - p r y w a t n e

g o . zmniejszanie interwencji państwa w gospodarkę i większe
arc
11
z Chapultepec. Wyliczał on osiągnięcia ruchu panamerykańskiego w kształtowani p e ł n S W m t W t y m t C Z d U C h U z r e a w a n o K a r t e
ą hasT ' d g° Ekonomiczną Ameryk,
pokojowych stosunków międzynarodowych na zachodniej półkuli. Powołując ^ W ' błyskotliwych uogólnień, ale pozbawioną konkretów.
v
na konwencje, rezolucje i deklaracje uchwalone na konferencjach panamerykan p l S y k U o m a w i a n o ona
°wadzo P d t o tzw. sprawę argentyńską..Konsultacje prze-
kich w latach 1890, 1933, 1936, 1938 i 1940 przypominano, że ruch ten przyj- dekl n k o n f e r e n c ą w e
aracn b J ' J J trakcie doprowadziły do uzgodnienia
takie zasady, jak: J r z a a r d z o
d ar koncyliacyjnej i łagodnej dla Argentyny. Wyrażała nadzieję, że
g e n [

a) potępienie podbojów terytorialnych i nieuznawanie żadnych nabytków uzy ^ > co,Tni y n s k

' b ę d z i e działał na rzecz współpracy z innymi narodami amerykań-
kanych siłą; . J P
° Zako- ° ' ' m Z l W
P y .pienie do Narodów Zjednoczonych. m u rz sta

U r T l e r Z e n i U k o n f e r e n c w
b) potępienie interwencji jednego państwa w sprawy wewnętrzne lub zagranic ykański Ji Meksyku sprawą najważniejszą dla ruchu pan-
e
ne drugiego państwa; go były przygotowania do utworzenia uniwersalnej organizacji
80 K S Z T A Ł T O W A N I E NOWEJ S T R U K T U R Y STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH... OD WOJNY DO POKOJU 8]

międzynarodowej. W Jałcie przywódcy trzech mocarstw ustalili, że zaproszeń
1
na konferencję założycielską Organizacji Narodów Zjednoczonych w San FrąIII.
cisco będą wystosowane do tych państw, które wypowiedziały wojnę państw w
Osi do 1 marca 1945 r. W momencie podpisywania układów jałtańskich sied ]
państw latynoamerykańskich - Argentyna, Chile, Ekwador, Paragwaj, Peru, l j J
waj i Wenezuela - jeszcze tego nie uczyniło. Wskutek nacisków USA warun u
ten do końca lutego spełniło sześć z nich, ale Argentyna wypowiedziała woj |
Niemcom dopiero 27 marca 1945 r.
Problem Argentyny był więc jednym z pierwszych, które musiała rozstrzyg J
konferencja w San Francisco (26 IV-26 V I 1945). ZSRR, zgodnie z ustalenia J
jałtańskimi, nalegał na zaproszenie Ukrainy i Białorusi. Państwa Ameryki Łacin]
skiej chciały wzmocnić obecność swego regionu, a więc opowiedziały się solidarJ
nie za Argentyną. Propozycję tę ostro zwalczał sowiecki minister Wiaczesław!
Mołotow, który posunął się do publicznego nazwania rzecznika stanowiska latyno­
amerykańskiego, E. Padilli, marionetką USA. Oburzyło to bardzo przedstawicieli
Ameryki Łacińskiej, odbierających atak Mołotowa jako przejaw arogancji wieli
kiego mocarstwa. Senator Arthur H . Vandenberg, obecny w San Francisco,
stwierdził później w swych pamiętnikach, iż Mołotow w ciągu czterech dni zrobił
więcej dla umocnienia panamerykańskiej solidarności i wzrostu niechęci do
ZSRR niż ktokolwiek wcześniej. Jak wiadomo, Argentyna, wraz z Ukrainą,
Białorusią i Danią, została ostatecznie na konferencję zaproszona.
Sprawa Argentyny była tylko przygrywką do znacznie poważniejszych spor o w,
które angażowały państwa amerykańskie. Kontrowersyjna była chociażby kvwestil
miejsca Zgromadzenia Ogólnego w strukturze nowej organizacji. Latynosi, wsp ierani
m.in. przez delegata Australii, Herberta Evatta, domagali się znacznego rozszerzeni^
n a delegatem Stanów Zjednoczonych był wspomniany już senator Vandenberg. Na
uprawnień tego organu. Uważali, że powinien pełnić funkcję światowego qi "isi-
-parlamentu, podejmującego decyzje zwykłą większością głosów. Ponieważ w Ra-
dzie Bezpieczeństwa wielkie mocarstwa zostały niezwykle uprzywilejowane - arsiu-
1 małe narody nie mogą gwarantować bezpieczeństwa na świecie - mogą to czynić
mentowano - jedyną możliwością wpływania państw małych i średnich na bieg
wydarzeń światowych jest wzmocnienie Zgromadzenia Ogólnego. Jak P 1
carstw, oddalone. Szczególnie Moskwa obawiał się, iż przewaga „bloku ame-
i( ^ańskiego" mogłaby wpływać na podejmowanie przez Zgromadzenie niekorzys-
(
^ h dla Związku Radzieckiego uchwał. Delegacja Stanów Zjednoczonych,
en
której byli zwolennicy zarówno regionalistów, jak i uniwersalistów, w imię
r u
trzymania jedności wielkich mocarstw ostatecznie przychyliła się do utrzymania
U
c
tej sprawie zaleceń z Dumbarton Oaks.
W
n
Kolejna batalia stoczona została w San Francisco wokół kompetencji organizacji
regionalnych. Najpierw dyskutowano nad samym pojęciem takiej organizacji,
n C ZY też porozumienia regionalnego. Zwłaszcza Egipt zabiegał o włączenie do
K ^ t y definicji porozumienia regionalnego, licząc, że Liga Państw Arabskich
(powstała 22 III 1945) uznana będzie za takie porozumienie. Proponował formułę:
„Za układy regionalne uznaje się organizacje o stałym charakterze, łączące różne
kraje położone w określonej strefie geograficznej, które z racji bliskości, wspól­
nych interesów lub powinowactwa językowego, historycznego lub duchowego są
wspólnie odpowiedzialne za pokojowe uregulowania wszelkich sporów wynika­
jących między nimi oraz za utrzymanie pokoju i bezpieczeństwa w regionie, jak
również ochronę swych interesów i rozwój stosunków ekonomicznych i kultural­
nych".
Mimo iż propozycja egipska nie wspominała o militarnych aspektach po­
rozumień regionalnych, została poparta przez państwa latynoamerykańskie. De­
finicja porozumień i organizacji regionalnych nie znalazła się jednak w Karcie
Narodów Zjednoczonych.
Główna dyskusja na temat uprawnień organizacji regionalnych toczyła się
w podkomitecie, któremu przewodniczył Alberto Lleras Camargo (Kolumbia),
posiedzeniu 30 kwietnia Lleras Camargo wołał, iż narody takie jak Kolumbia nie
chcą być tylko statystami w międzynarodowej wspólnocie. Jest oczywiste, że
y eo duże. Tylko że naprawdę groźne dla świata są wielkie mocarstwa. Cele
i 6w
ISZ

j^ |J regionalnych muszą być skoordynowane z celami systemu światowego,

W. Materski: „Zwolennicy rozszerzenia praw Zgromadzenia Ogólnego domagali siej któr '• m ó w i ł L l e r a
s Camargo, „metody pokojowe lub z użyciem przymusu,
by - co najmniej - decyzje Rady Bezpieczeństwa dotyczące spraw ochrony pokójj pob' . r e 8 , o n a l n
y system może zastosować dla zagwarantowania pokoju lub za-
podlegały zatwierdzeniu Zgromadzenia i aby dysponowało ono prawem żądania ofl cluram?" 13 C Z y s t ł u m i e n i a
agresji, tak długo, jak będą zgodne z duchem i proce-
Rady raportu na temat motywacji kroków, które podejmuje ona, bądź zamierał 2
akłada° ^ ^ J'r a n i Z a C ś w i a t o w e
° g ^ y uzależnione od veta jednego narodu". n i e m b ć

podjąć w kwestii przezwyciężenia (zapobieżenia) agresji" (W. Materski, 34°j S l ę Z C g r u p a a s t w

Rady B ' P " regionalnych może się mylić, ale każdy członek
Delegat Boliwii zgłosił wówczas wniosek, aby Zgromadzenie miało prawo wzy^J L| j| z p i e c z e
ń s t w a ma zawsze rację.
e r £

państwa członkowskie Organizacji do rewizji zawartych przez nie umów międzyM u z y s k a ł

skich, ^ t ó ' zdecydowane wsparcie innych państw latynoamerykań-
3 1 1 1
^ ^ 1 0

rodowych pod kątem ich zgodności z Kartą Narodów Zjednoczonch. Deleguj m e U W a ż

'Cdzy - D a ł y , iż Rada Bezpieczeństwa może zajmować się sporami
Paragwaju, Wenezueli i Egiptu zaproponowali poprawkę, zgodnie z którą w spra*' n a l n a n s t W a r n i
e o t poszczególnych regionów, ale tylko wtedy, gdy organy regio-
przyjęcia nowych członków głos decydujący przypaść miałby Zgromadzeniu,
J g <j K CZ W r
^ e d f l
° c a . albo gdy spór grozi rozszerzeniem się poza dany region.
potrzeby odpowiedniej rekomendacji Rady Bezpieczeństwa (tamże, 346-347); B i e r Z a l T l e n t a C i N a r w
nka°H " -' ° d ° Zjednoczonych, cytowanej przez Remigiusza
ii-" e l e 8 a c a braz n
Wszystkie propozycje nadania Zgromadzeniu Ogólnemu większych uprawn' 0 V V a n
e są' J y J s k a proponowała, aby „problemy, którymi zaintere-
w
w
niż przyznane Radzie Bezpieczeństwa zostały, w wyniku współdziałania wieli" y'ącznie zorganizowane już grupy regionalne, jak na przykład grupa
82 K S Z T A Ł T O W A N I E NOWEJ S T R U K T U R Y STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH..
SPRAWA BOLIWII I A R G E N T Y N Y 83
międzyamerykańska, rozwiązywać za pomocą metod używanych w stosunka c
_ że rozwiązania przyjęte w San Francisco były „kompromisem pomiędzy
między częściami składowymi wymienionych wyżej grup w taki sposób, 0
tU
epcja uniwersałistyczną, uwzględnioną w szerokim zakresie w formule z Dum-
interwencja Rady Bezpieczeństwa była uzasadniona tylko w odniesieniu k
°'ton Oaks, a postulatami zwolenników regionalizmu. Kompromis ten (...)
spraw zagrażających pokojowi więcej niż jednego ugrupowania państw". Zbliżon l v wniał organizacjom regionalnym priorytet, nie naruszał jednak zasady, że
b a
e

pogląd znalazł się we wspólnym projekcie Chile, Kolumbii, Kostaryki, \\ M t R da Bezpieczeństwa w interesie pokoju światowego może ingerować w każdym
3

i Ekwadoru. Według tego projektu: „system panamerykański jest zgodny z celarrjP
i zasadami ONZ i w konsekwencji powinien on nadal funkcjonować samodzielnie'
a „spory i konflikty powstające między państwami należącymi do danego systemu
regionalnego powinny być załatwiane zgodnie z układami i statutami tego sy ]
temu" (R. Bierzanek, 62-63).
Sporna była także kwestia stosowania przymusu przez organizację regionalną
Gorącym jego rzecznikiem była Francja, która uważała, że należy pozwolić
regionalną akcję bez zgody Rady Bezpieczeństwa, ale tylko w przypadku nowej
agresji ze strony państwa nieprzyjacielskiego w okresie I I wojny światowej
Państwa latynoamerykańskie twierdziły natomiast, że organizacja panamerykańskaj
powinna być upoważniona do sięgania po środki przymusu na mocy swoichf
własnych decyzji i w sytuacjach, które uzna za właściwe. Pogląd taki miał wielu
zwolenników, także w delegacji Stanów Zjednoczonych. Inni natomiast jej człoir
kowie podkreślali, że nie można utrzymać zasady głównej odpowiedzialności
ONZ w sprawach bezpieczeństwa, jeśli wyłączy się organizacje regionalne spocj
efektywnej kontroli. Oba punkty widzenia próbował pogodzić senator Vandenberg,
Zaproponował, aby państwa, które mają już tradycje wzajemnej pomocy, jak
określono to w Akcie z Chapultepec, miały prawo do samodzielnego podej­
mowania akcji przeciwko agresorowi. Nie powinno ono jednak pozbawiać Rady
Bezpieczeństwa uprawnień do działań, które uzna za konieczne dla utrzymywani
międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa.
Wielkie mocarstwa nie zgodziły się na wydzielenie w Karcie NZ uprawnień
Unii Panamerykańskiej, choć nieco złagodzono bardzo uniwersalistyczny projekt
z Dumbarton Oaks. Tak więc za ukłon pod adresem zwolenników regionalizmu
uznać trzeba zapisy w j r t ^ K a r t y , że spory o charakterze lokalnym załatwiać
Wypadku i w każdym zakresie (...) Brak definicji regionu w Karcie, a także nie
dość jasne określenie stosunku między artykułami 51 i 53 Karty stwarzały
zerokie pole do rozbieżnych interpretacji postanowień Karty w doktrynie i do
s kontrowersji w organach ONZ" (R. Bierzanek, 66-67).
Oslatnią decyzją podjętą w San Francisco przez szefów państw amerykańskich
było ustalenie, iż konferencja w sprawie wdrożenia Aktu z Chapultepec odbędzie
n a się 20 października 1945 r. w Rio de Janeiro.
3. S P R A W A B O L I W I I I A R G E N T Y N Y
Ze sprawą Boliwii system międzyamerykański dał sobie radę łatwo, natomiast
problem Argentyny należał do najtrudniejszych nie tylko w latach wojny, lecz
także jeszcze do połowy lat pięćdziesiątych.
W czasach rządów gen. Enriąue Penarandy (od 1939 r.) Boliwia zbliżyła się
politycznie do Stanów Zjednoczonych. Już w 1941 r. usunięto z La Paz niemiec­
kiego ambasadora, pod koniec stycznia 1942r. Boliwia podpisała Kartę Atlan­
tycką, a w kwietniu 1943 r. wypowiedziała wojnę Niemcom. Była wówczas
państwem bardzo ważnym dla USA, choćby z uwagi na zasoby rud metali i cynę,
niezbędne dla przemysłu zbrojeniowego. W polityce wewnętrznej prezydent
Penaranda oparł się jednak na najbardziej konserwatywnych grupach właścicieli
kopalń i oligarchii ziemskiej; stosował też represyjne metody rządzenia i krwawo
"umił strajki górnicze. Właśnie wtedy wzrosła w Boliwii aktywność ruchów
nacjonalistycznych. W 1941 r. powstał Narodowy Ruch Rewolucyjny (Movimiento
zna' ™ *'" 0 11 R e v o l u c i o n a r i o
> MNR), partia, która miała od tego czasu duże
PrzeTd? * ' Z y C
J - U p o l i l y c z n y m
y bardzo radykalny, choć później k r a u M N Rb ł

należy na podstawie układów regionalnych, zanim problem zostany przekazany światów a c z n ą e w o l u c

J e , porzucając hasła antyoligarchiczne. W latach I I wojny
Radzie Bezpieczeństwa. Art. 53 Karty głosi: „Jednakże żadne środki przymus' periali ^ p r z e j a w i a ł
niewątpliwie sympatie faszystowskie i wrogość do „im-
nie będą stosowane na podstawie układów regionalnych lub przez organizacj ^larroT •' a n k e s k i e 0
8 " - Wyrazicielem tych tendencji stał się mjr Gualberto
regionalne bez upoważnienia Rady Bezpieczeństwa". Mimo to przewidziani Przechu?' • ! a ó r y w w y n
zwycięskiego zamachu stanu 20 grudnia 1943 r. i k u

jeden wyjątek, wyrażając zgodę na stosowanie bez upoważnienia Rady środków

e S Stan z W ł a d z c W
P a n s t w i e
-
przymusu wobec państw nieprzyjacielskich w okresie I I wojny światowej, j 1 s
Piracji d J e
, d n o c z o n e
"znały wówczas, iż przewrót boliwijski dokonał się z in-
powróciłyby do polityki agresji (art. 53 i 107). ]
kład
niejsze u m a t Ó W n a z i s t o w s k i c n
działających swobodnie w Argentynie. Do-
Koncepcje uniwersalistyczne wzmacniał też art. 54 Karty, mówiący, że R^' Komit
etowj o " d a r e s p r a w y
P o w i e r z o n o
Międzyamerykańskiemu Doradczemu
Bezpieczeństwa będzie stale i dokładnie informowana o działaniach podjętych ^ k a n i u
konsul ° n y P o l i l y c z n e
J ' Powołanemu w Rio de Janeiro na trzecim spot-
podstawie układów regionalnych, a także art. 34, upoważniający Radę do bada^ d z
' ł zwią^- J y m , t a c y n
a kierowanemu przez Alberta Guaniego. Komitet potwier-
każdego sporu i sytuacji zagrażających międzynarodowemu pokojowi. Z k° arner
ykańsk' , U n t y b o I i w
'J J elementami pronazistowskimi i zalecił rządom
s k i e z

art. 51 przyznawał wszystkim państwom prawo do indywidualnej lub zbion'^ p r z y

Użycj.. .' lrn a b y W c z a s i e
J y W 0 n n i e
uznawały żadnego gabinetu powstałego
samoobrony, zanim Rada podejmie odpowiednie działania. R. Bierzanek s3 Siły. u
84 K S Z T A Ł T O W A N I E NOWEJ S T R U K T U R Y STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH... SPRAWA BOLIWII I A R G E N T Y N Y 85

Zalecenia Komitetu, które nazwano doktryną Guaniego, zostały zaakceptową ^i n Goldwert uważa, iż od początku lat trzydziestych w argentyńskich
a r v

przez wszystkie - poza Argentyną - państwa latynoamerykańskie. ArgentyJ h „kształtowały się dwa nurty nacjonalizmu: liberalny oraz integralny - oba
oficjalnie uznała rząd Villarroela 3 stycznia 1944 r., a pozostałe państwa ogł c
e l l t a
korzenione w narodowej tradycji. Zwolennicy liberalnego nacjonalizmu
za

28 stycznia, że tego nie uczynią. "^rzyli w i n s t

y J demokratyczne, wolną grę sił ekonomicznych w państwie t u c e

Bojkot junty boliwijskiej nie trwał długo. Villarroel zrozumiał, że uzn
argentyńskie to za mało, aby przetrwać. Szybko więc zadeklarował, iż nie zami.^
osłabiać solidarności kontynentalnej i popiera cele Narodów Zjednoczonym
W tej sytuacji, 23 czerwca 1944r. republiki amerykańskie wznowiły stosuj
dyplomatyczne z Boliwią.
Wyjaśnienie postawy Argentyny w latach I I wojny światowej i w określ
następnym jest o wiele bardziej skomplikowane. Państwo to od dawna bowi J
wyróżniało się w środowisku latynoamerykańskim odmiennymi koncepcjarj
rozwoju demograficzno-ekonomicznego i orientacją w polityce zagraniczne]
Cała pomyślność Argentyny w X I X w. zbudowana została dzięki otwarciu 1
Europę i stworzeniu doskonałych warunków dla masowej imigracji ze stareJ
kontynentu. O ile inne państwa latynoamerykańskie obawiały się świata zewnętrf
nego, o tyle Argentyna głosiła pochwałę globalizmu i „poczucie solidarnośJ
z wielką rodziną ludzką".
Argentyna nie była więc entuzjastką koncepcji jedności latynoamerykańskiej
ponieważ interpretowała ją jako tendencję do zamykania się na świat. Jednocześni
przeciwstawiała się hegemonistycznym dążeniom Stanów Zjednoczonych w ruchj
panamerykańskim i sama przez długi czas pretendowała do roli przywódcl
regionalnego, czy choćby subregionalnego. Ten model rozwoju wyczerpał "
jednak po zakończeniu I wojny światowej. Europocentryczny układ światów
stosunków międzynarodowych został poważnie naruszony. Stany Zjednoczorl
osiągnęły pozycję mocarstwową, a na zachodniej półkuli stawały się zdecydow
nym liderem. Relacje cen na rynkach światowych, tak dotychczas korzystne c
produktów argentyńskich, załamały się, zaś model stosunków społecznych w pa
stwie rządzonym przez wielkich ganaderos (hodowców bydła), ściśle powiązany
z kapitałem brytyjskim, stawał się coraz bardziej anachroniczny.
Kryzys ekonomiczny i narastające konflikty społeczne spowodowały wzrost
nacjonalistycznych i radykalnych. Hasła nacjonalistyczno-radykalnę i antyohg'
chiczne wzniosła najpierw Obywatelska Unia Radykalna (Unión Civica Radicj
UCR), której przywódca Hipolito Irigoyen odgrywał główną rolę w życiu p
tycznym kraju aż do końca lat dwudziestych.
^'ożytki ze związków globalnych (tzn. głównie z Europą). Podpisywali się pod
P<
' ślami takich prezydentów i polityków, jak: Bartolome Mitrę (1862-1868),
n ^ i n g o Faustino Sarmiento (1868-1874), Juan Bautista Alberdi (1810-1884),
oraz prezydentów-generałów, jak: Julio A. Roca (1898-1904) i Agustino P. Justo
M932-1938), Integralni nacjonaliści natomiast, nawiązujący do dyktatury Jose
Manuela Rosasa (dominującego w państwie w latach 1829-1852), a później
e rządów gen. Uriburu, wierzyli w autorytarno-militarystyczną koncepcję państwa,
porządek społeczny i wartości narodowe, które tłumione były przez zbytnią
zależność od zagranicy (M. Goldwert, Wstęp, X I - X I X ) .
Cykl rządów liberalno-nacjonalistycznych zakończył prezydent Ramon S. Cas-
tillo (sprawujący władzę od 1942 r.), zwolennik ścisłego neutralizmu w czasie
wojny. Z tego powodu delegacja argentyńska najmocniej przeciwstawiła się
Stanom Zjednoczonym w Rio de Janeiro, na trzecim spotkaniu konsultacyjnym
i nie zerwała stosunków dyplomatycznych z państwami Osi. Stany Zjednoczone
uznały wówczas, iż neutralizm argentyński sprzyja siłom profaszystowskim i sta­
nowi wielkie zagrożenie dla całej zachodniej hemisfery. Zastępca sekretarza
stanu Welles, w przemówieniu z 8 października 1942 r. w Bostonie, szeroko
:
dowodził, iż agenci I I I Rzeszy mają w Argentynie doskonałe warunki, a ich
raporty przyczyniły się m.in. do zatopienia przez hitlerowskie łodzie podwodne
wielu statków USA.
Inaczej oceniali sytuację w kraju argentyńscy wojskowi. Głośno krytykowali
nieudolność ostatnich kilku rządów; dowodzili, że doprowadziły one do anar-
chizacji państwa, upokarzającego uzależnienia od zagranicy i osłabienia sił zbroj­
nych. W tym czasie wśród oficerów służących od 1940 r. w garnizonie Mendoza
Powstała Grupa Kierownicza Związku Duchowego (Grupo Directivo de Unión
cPWfal), która w lipcu 1942 r. przekształciła się w Grupę Zjednoczonych
r W ( G n d e ciales
ządek° f ° °f' Unidos, GOU) obierając sobie hasło: Rząd, Po-
J e d n o ś ć
członk- (Gobierno, Orden, Unión). Od początku jednym z głównych
0 W G
A
* M ° U był płk Juan Domingo Peron.
RarniUz T" ° ' ' ° °y 1 W
listopada 1942 r. gen. Pedro Pablo n y W r z a d z i e C a s t i l l ł o d

Rozczarowanie rządami radykałów doprowadziło do wojskowego zamac r

ozkaz ° ? n 4
- wydał oddziałom z garnizonu Campo de Mayo c z e r w c a 1 9 4 3 r

wł y m a r s z u
stanu przeprowadzonego przez gen. Jose Felixa Uriburu we wrześniu 193 adzę j . ' obalenia rządu. Po zamachu triumwiratem sprawującym
c
pa C r 0 W a ł na
Dwuletnie rządy Uriburu, represyjne i próbujące naśladować korporacjom^ "stwa JP'erw gen. Arturo Rawson, ale już dwa dni później na czele
Mussoliniego, niczego nie rozwiązały. W 1932 r. władzę objęła koalicja różny 0 "czczeniu"" * ^ ' ' - 3
P s z y c h jego decyzji były dekret P P R a m i r e z W ś r ó d ierw

sił politycznych (Concordancia). Powróciła ona do szukania gospodarczo 1 u

93Q „ . Pamięci gen. Uriburu, „który przewodził wyzwoleńczemu ruchowi
r

związków z Wielką Brytanią, co okupiła wzrostem upokarzającego czasem uza ( Ws ' rozw
i a z a n i e wszystkich partii politycznych.
ta

>e y
a
nienia („dekada infamii"). W efekcie 1943 r. nastąpił kolejny wojskowy zam Pevvr n a C f l Je
^ dnoczonych obalenie prezydenta Castillo przyjęto z wielką ulgą.
S

stanu, który miał głęboko wpłynąć na społeczeństwo i państwo. gnały, które nadchodziły do Waszyngtonu, wskazywały, że przynajmniej
86 K S Z T A Ł T O W A N I E NOWEJ S T R U K T U R Y STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH.. SPRAWA BOLIWII I A R G E N T Y N Y 87

część polityków z otoczenia Ramireza chce, by Argentyna zerwała stosiml l

t y c z n c z Argentyną zawiesiły, ale ambasadorów nie wycofały. Taki stan
orna

z III Rzeszą i przeszła na stronę aliantów. Rząd Ramireza został więc uzi a ł cztery miesiące, gdyż 27 czerwca dyplomaci latynoamerykańscy
U) t r W

przez Stany Zjednoczone z niezwykłym pośpiechem. Kiedy jednak min f Z e

te,
spraw zagranicznych, wiceadmirał Stoni, zwrócił się do USA o zgodę na sprz
broni, sekretarz stanu Hull odmówił. Argumentował, że broń może być sprzed
natychmiast po spełnieniu przez Argentynę postanowień z Rio de Janeiro.
Sympatie proalianckie. w Argentynie w tym czasie wyraźnie wzrastały. Jedy
-ly
° ambasadorzy USA i Wielkiej Brytanii zostali odwołani do swoich krajów.
Cc
r a Z
° , parrella bowiem, chociaż nie przywrócił stosunków dyplomatycznych z pań-
mi Osi, to jednak, według oświadczenia Departamentu Stanu z 25 lipca
S
Q44 r., prowadził politykę antyaliancką, „otwarcie udzielając pomocy wrogom
!T. odów Zjednoczonych". Wskazywano, iż byli dyplomaci nazistowscy mają
r

cywilny polityk w gabinecie Ramireza, minister finansów Enriąue Santamarirl
otwarcie głosił, że trzeba jak najszybciej zerwać stosunki z państwami Osi. Dv
stołeczne dzienniki: „La Prensa" oraz „La Nación", 15 października 1943
zamieściły deklarację podpisaną przez 150 osobistości, wzywającą do panamer
kańskiej solidarności i wypełnienia zaleceń z Rio (większość sygnatariu
deklaracji została w następnych dniach aresztowana).
Przywódcy GOU oceniali jednak coraz bardziej krytycznie zbyt miękką, j J
mówiono, postawę gen. Ramireza wobec USA. Doprowadzili najpierw do J
organizacji rządu, m.in. przez mianowanie w październiku 1943 r. gen. Edelmirl
Farrella wiceprezydentem, a płk. Perona szefem Departamentu Pracy i Bel
pieczeństwa Socjalnego (do tej pory Peron był szefem gabinetu ministra wojny!
To, wydawałoby się, niezbyt eksponowane stanowisko posłużyło później PeronoJ
do zbudowania wielkiego ruchu społecznego, a przede wszystkim do uchwyceni
absolutnej władzy.
Gen. Ramirez, niezbyt dobrze odczytując dominującą w GOU orientacji
ogłosił oficjalnie 26 stycznia 1944 r., iż Argentyna zrywa stosunki dyplomatyczni
z Niemcami i Japonią (lecz nie z Włochami, które od 13 X 1943 r. uważane byl
za stronę walczącą z Niemcami). 5 lutego poinformowano o zerwaniu stosunkói
z Bułgarią, Węgrami, Rumunią i francuskim rządem Vichy. Swoją decyzję gej
Ramirez uzasadniał głównie tym, że działalność dyplomatów niemieckich i japol
skich zagraża argentyńskiej suwerenności. Dokładnie miesiąc później grui
oficerów z Peronem na czele zmusiła Ramireza do ustąpienia, zarzucając mu, i
zerwania stosunków dyplomatycznych nie konsultował z GOU.
Nowym prezydentem został gen. Edelmiro Farrell, „oficer o niewielkich poi
tycznych ambicjach i człowiek Perona" ( M . Goldwert, 89). Wypadki potoczyj
łną swobodę działania w Argentynie, szpiedzy niemieccy uwalniani są z więzień,
rząd wspiera finansowo organizacje i wydawnictwa profaszystowskie, a nawet
odpisuje kontrakty z firmami powiązanymi z I I I Rzeszą. Prezydent Roosevelt
oświadczył 30 września 1944 r.: „Jest niezwykłym paradoksem, że wzrost wpływów
nazistowsko-faszystowskich i upowszechnianie faszystowskich praktyk następuje
w kraju tej hemisfery wtedy, gdy zbliża się godzina ostatecznej klęski sił przymusu
w Europie i wszędzie na świecie". Oburzenie w USA wywoływało też zamieszczanie
płatnych ogłoszeń ministerstw i urzędów argentyńskich w swobodnie publikowanych
pronazistowskich czasopismach: „Deutsche La Plata Zeitung", „II Mattino d'Italia",
„El Federal", „La Fronda". Sekretarz stanu Hull uznał 7 października 1944 r., że
Argentyna jest profaszystowska i „usiłuje zarazić resztę Ameryki faszyzmem",
na co rząd Farrełła zareagował wycofaniem swego reprezentanta z Międzyamerykań-
skiego Komitetu Obrony Politycznej. Równocześnie jednak Argentyna wysłała
pismo do Unii Panamerykańskiej w Waszyngtonie, proponując spotkanie ministrów
spraw zagranicznych w celu przedyskutowania „tak zwanego problemu argentyń­
skiego". Ponieważ propozycja nie została przyjęta, w Buenos Aires ogłoszono
wstrzymanie się od udziału w spotkaniach panamerykańskich, „aż prawa Argentyny
będą respektowane".
Był to, wydawało się, najtrudniejszy moment w stosunkach argentyńsko-pan-
amerykańskich. Wkrótce jednak pojawiła się możliwość zmniejszenia napięcia.
Zaobserwowano bowiem, iż rząd Farrella czyni pewne wysiłki, aby osłabić
r
ytykę swych poczynań w środowisku amerykańskim. Wypuszczono z więzień
wielu działaczy proalianckich (m.in. sygnatariuszy deklaracji z 15 X 1943 r.),
a
cenzura prasowa, a 7 grudnia prezydent powołał komisję, która miała
działT ^ ^ 0 3 S t a t u t
P " politycznych, określający warunki wznowienia ich a r t

się teraz szybko. 27 lutego 1944 r. Peron mianowany został ministrem woja s i c
n
, °ści. Poprawiło to nieco opinię o Argentynie, zwłaszcza że przed zbliżającą
a 6 lipca - wiceprezydentem. Stał się wówczas najpotężniejszą postacią w Al ski e
e r e n c j a
- kontynentalną w Meksyku-Chapultepec państwa latynoamerykań-
gentynie. Kierował Departamentem Pracy i Ministerstwem Wojny, będąc jedr | n , e cn
. c i a ł y dopuścić do izolacji jednego z wielkich państw regionu. Podkreś-
a n o

cześnie wiceprezydentem i rzeczywistym przywódcą GOU. myślał' '^ 2 S O a r n o s

c panamerykańska warta jest pewnych ustępstw. Podobnie
y t a n y
Rząd Farrella uznały oficjalnie Chile, Paragwaj i Boliwia, natomiast Sta ! 1
stawj .^ zjednoczone, wysyłając do Buenos Aires sekretną misję. Przed-
c

e e
Zjednoczone 4 marca zawiesiły stosunki dyplomatyczne z Argentyną. Oświadczeni p i z y - . departamentu Stanu w rozmowach z Farrellem, Peronem i innymi
w

a m W s k a z
Waszyngtonu podkreślało, że grupa, która przejęła władzę, nie wykazuje żadnej W'ska ^ ' y w a l i , że jeśli Argentyna przyłączy się do solidarnego stano-
e a anStw k o n t
zrozumienia dla sprawy wspólnej obrony hemisfery zachodniej. Sekretarz sta 1 I C>4^ y n e n t u , stosunki z nią zostaną w pełni znormalizowane. 27 mar-
<Jent F a r r e a
Stettinius poinformował więc, iż ambasador amerykański pozostanie w B 1 n e
yfika " wypowiedział wojnę Niemcom i Japonii, „aby umocnić
|; e C ? r e n t
Aires, ale nie będzie wchodził w żadne oficjalne stosunki z nowym reżim . 1
' ^ k o l "' A g y n y z pozostałymi narodami amerykańskimi i uprzedzić
W l e
Pozostałe państwa Ameryki Łacińskiej postąpiły podobnie jak USA: stosu ] k zagrożenie bezpieczeństwa Ameryk". Ogłoszono także, iż Argentyna
88 KSZTAŁTOWANIE NOWEJ S T R U K T U R Y STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH.. S Y S T E M B E Z P I E C Z E Ń S T W A ZACHODNIEJ H E M I S F E R Y . T R A K T A T RIO 89

przyjmuje zaproszenie do podpisania Aktu z Chapultepec, co nastąpiło 4 kwietnj • jzyamerykańskich (na miejsce Nelsona Rockefellera). Po rozmowie z Brade-
1945 r. Wówczas to dwadzieścia państw ruchu panamerykańskiego oraz Kanad l T
" l prezydent Harry Truman zadecydował 30 września o odłożeniu konferencji
konferencji
i Wielka Brytania wznowiły z nią stosunki dyplomatyczne. m V' * ^*^• - ^ j — — — ...~.......~..., W in^inn.jj

Już 19 kwietnia 1945 r. ogłoszono, że ambasadorem USA w Buenos A i r &

'^Rio de Janeiro, planowanej na 20 października 1945 r. Uznał bowiem, iż nie
będzie Spruille Braden, dotychczasowy ambasador na Kubie, dyplomata wyw * dopuścić, aby rząd argentyński - nadal nieprzyjazny wobec USA - dopusz-
ż n a
0

dzący się z rodziny magnatów miedziowych (Braden Copper Company), czony ostał do podpisania regionalnego traktatu o bezpieczeństwie i wzajemnej
1110
v z

pomocy
basadorem Argentyny w Waszyngtonie mianowano 28 kwietnia Carlosa Ibar r

Garcię. Stworzono więc formalne warunki do załagodzenia dotychczasowy^

napięć i konfliktów.
Sytuacja rozwinięła się jednak w innym kierunku. Robert J. Alexander sądzi
iż w części przynajmniej przyczyniła się do tego osobowość ambasadora Bradena^
który uważał, iż jego misja polega nie tyle na przywróceniu normalnych stosunków
z rządem w Buenos Aires, ile na zademonstrowaniu narodowi argentyńskiemu, żej
duet Farrell-Perón jest skompromitowany współpracą z agentami nazistowskimi]
Pracę w Buenos Aires ambasador rozpoczął od mało dyplomatycznych wypowie]
dzi, z których wynikało, że ówczesnych przywódców argentyńskich czeka los]
podobny do losu ich przyjaciół w Berlinie i Rzymie (R.J. Alexander, 203-204)
Zażądał od wiceprezydenta Perona przywrócenia wolności prasy, lepszego trak
towania korespondentów USA, a później szeroko otworzył drzwi ambasady dld
wszystkich przeciwników reżimu. Zauważyć trzeba, że starał się przede wszystkinj
realizować trzy zadania postawione przed nim przez Departament Stanu: a) nalegad
na ustalenie ścisłej daty wyborów w Argentynie; b) domagać się uwolnienia
wszystkich więźniów politycznych; c) działać na rzecz przywrócenia pełnej
wolności prasy (FRUS, IX, 386). W tych dziedzinach zaś, według BradenaJ
sytuacja była nadal niepokojąca. Profaszystowska gazeta „Deutsche La Plata
Zeitung", na krótko zamknięta, znów ukazywała się bez przeszkód; wychodziH
propagujące różne odmiany faszyzmu i falangizmu magazyny: „Hechos" (Fakty)
czy „La Fronda". W kwietniu i maju nastąpiły liczne aresztowania działacz)]
zarówno lewicy, jak i prawicy, a nawet oficerów, co rząd tłumaczył konieczności
zatrzymania przygotowań do zamachu stanu. Korespondent „New York Timesa
Arnold Cortesi twierdził, że nieznani osobnicy proponowali mu (rzekomo w mus
niu wiceministra spraw wewnętrznych) natychmiastowy wyjazd, gdyż jego żyd
jest zagrożone, a przedstawiciel „New York Herald Tribune", Joseph Newman
przestraszony schronił się w ambasadzie USA. Bradenowi donoszono takz
o nawoływaniach do demontracji robotniczych w celu uczczenia ofiar Bradejj
1
Copper Company w Chile i kolportowaniu na ulicach plakatów przedstawiający
4 SYSTEM BEZPIECZEŃSTWA Z A C H O D N I E J HEMISFERY.
TRAKTAT RIO
Z oficjalną propozycją, przełożenia konferencji w Rio de Janeiro zwrócił się do
państw" amerykańskich Dean Acheson, zastępca sekretarza stanu USA, 3 paź-
dziernika 1945 r,^ pisząc m.in.: „W świetle ostatnich wydarzeń rząd Stanów
Zjednoczonych nie uważa za właściwe negocjonowanie lub podpisywanie z obec­
nym reżimem argentyńskim wielostronnego traktatu o wojskowej pomocy".
Niepokój co do prawdziwego kursu politykT argentyńskiej oraz odłożenie
konferencji w sprawie regionalnego systemu bezpieczeństwa skomplikowały
stosunki międzyamery kańskie. Zjawisko to jeszcze się pogłębiło po liście ministra
spraw zagranicznych Urugwaju Eduardo Rodrigueza Larrety z 21 listopada 1945 r., . L l s T
skierowanym do wszystkich państw amerykańskich. Główną jego tezą było
stwierdzenie, że na zachodniej półkuli demokracja i pokój są współzależne.
Analizując uchwały i rezolucje podjęte od konferencji w Buenos Aires (1936) do /CH<pl-
konferencji w Meksyku-Chapultepec (1945), Larreta_wykazywał, iż zasada „so-
lidarnej demokracji" i potępienia doktryn totalitarnych jest podstawą systemu
międzyamerykańskiego. Rząd antydemokratyczny, który gwałci prawą człowieka
' n i e
dotrzymuje zobowiązań międzynarodowych, jest groźny dla bezpieczeństwa
i porządku międzynarodowego na zachodniej półkuli. Larreta proponował, aby
Państwa amerykańskie miały prawo do podjęcia zbiorowej interwencji przeciwko
; "emu reżimowi. Zgadzał się, że udanie zasady nieinterwencji jest wielkim
j^ !"^! " 3 6 1 ru
c h u panamerykańskiego, ale dotyczy ona zakazu interwencji
kon' ° § p a n s t w a w
sprawy innego. Interwencja zbiorowa natomiast czasami jest
czać " ' C Z n a d a b u d o w
y lepszego świata". Zasada n i e i n t e r w ^ j ^ n i e może ozna-
n i c
y Os ° Z b r d n i e p o z o s t a n ą
bezkarne, praw^więlcsźoścrgwałcone, agenci i stron-
p S l cn
ronieni, a ważne zobowiązania wyśmiewane".
ZyC a t & n a z w a n a

3
trower °' "' ' s _ d ^ k t £ y n ą Larrety, wywołała wiele zamieszania i kon-
„kowboja Bradena - gnębiciela narodów latynoamerykańskich", a także wzy^ nac W b U A r n e r k a c n
Z
Jonal' ° y - Wskazywano, że Urugwaj może czuć się zagrożony
jących do „jedności przeciw imperialistom z Wall Street". Cortesi uważał. J livv S y c z n o r a
e
'a to ' ~ d y k a I n y m kursem rządu w Buenos Aires, lecz nie usprawied-
„plakaty te były inspirowane, jeśli nie przygotowywane, przez Departam Vp rowa z
suvv , d e n i a prawa, którego skutki mogą być wielce niebezpieczne dla
erenn
Pracy, którego szefem jest wiceprezydent Peron". . Pezy C1 W i C l U p a n s t w N i e br
8nacjr - a k o w a ł o i takich, jak Sumner Welles - po
Napięcie między ambasadorem USA a rządem w Buenos Aires tak narosło, d
°ostry f 6 s t a n o w
i s k a zastępcy sekretarza stanu w grudniu 1943 r. należący
Cn
1
jedynym wyjściem było odwołanie do Waszyngtonu, co nastąpiło 26 sierp' ' g sili
' ° > że r y t y k ó w 0
P 'ityki Stanów Zjednoczonych wobec Argentyny - którzy
a
1945 r. Braden jednak awansował, gdyż został zastępcą sekretarza stanu do spr arreta zrealizował tylko zamówienie USA. Propozycja urugwajska
90 K S Z T A Ł T O W A N I E NOWEJ S T R U K T U R Y STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH... SYSTEM BEZPIECZEŃSTWA ZACHODNIEJ HEMISFERY. T R A K T A T RIO 91

została bowiem przyjęta w USA niezwykle ciepło, a sekretarz, stanu J a r n a delegaci latynoamerykańscy nie naciskali zbyt mocno na precyzowanie
F. Byrnes oświadczył natychmiast, że: „rząd Stanów Zjednoczonych pr/.y]-^ ólny "' cn o k r e ś l e t a k i c n
Jak obrona konieczna, atak zbrojny, akt agresji, agresja
się bezwarunkowo do zasad przedstawionych przez szanownego ministra s p ' r a ° d a c a atakiem zbrojnym itp. (C. SepuWeda, 35-36). Wydawało się bowiem,
og
e bc

jnroinirrnyr-h Urugwaju" („Department of States Bulletin" 1945, 892). istotą traktatu będzie ustanowienie zasad i sposobów obrony hemisfery przed
111

Przeciwko koncepcjorrpLarrcty .najostrzej zaprotestowała Argentyna. Mini
spraw zagranicznych Juan Cook w nocie z 30 listopada wskazywał, że - j ] l
członek amerykańskiej wspólnoty - podpisała ona uchwały z Chapultepec i J
mierzą je wypełniać. Potępiał dalej kampanię oskarżeń i oszczerstw wymierzony J
w jego kraj i ostrzegał, że propozycja urugwajska, niezależnie od swych intencji
oznacza zdanie losu republik latynoskich na łaskę północnoamerykańskiego
st '.^entualnym zagrożeniem pochodzącym spoza zachodniej półkuli. Możliwość
a ^korzystania traktatu do rozwiązywania spraw wewnątrzkontynentalnych wy­
Z dawała się mniej istotna. Delegaci niektórych państw wysuwali wprawdzie różne
c wątpliwości, ale, jak uważa SepuWeda, zbyt łatwo ustępowali najlepiej przygo­
towanej delegacji amerykańskiej. Tak właśnie stało się z propozycją Argentyny,
w tekście traktatu wyraźnie zapisać, iż wszelkie akcje zbiorowe będą podej­
a b y

mocarstwa. mowane tylko w przypadku agresji pozakontynentalnej. Wszelkie spory we-

Doktryna Larrety podzieliła na pewien czas ruch panamerykański. Poza L'SĄ
i Urugwajem opowiedziały się za nią głównie republiki środkowoamerykański^
ale zdecydowana większość państw była przeciw.
Mimo zamieszania, jakie wywołał Rodriguez Larreta, przygotowania do zawar-
cia regionalnego traktatu bezpieczeństwa trwały. Już 9 czerwca 1946 r. J.F. Byrnej
złożył przed Komisją Spraw Zagranicznych Izby Reprezentantów obszerne sprał
wozdanie ze stanu współpracy wojskowej w hemisferze zachodniej. Mówił wówj
czas, że Akt z Chapultepec stworzył nowe warunki do tej współpracy, gdyż p i
raz pierwszy zapisano, że system międzyamerykański może stosować siłę. Po raf
pierwszy uznano też użycie siły za uzasadnione w przypadku agresji zarównl
kontynentalnej, jak i pozakontynentalnej. Byrnes ujawnił, iż o pracach nad stwoj
rżeniem ogólnoamerykańskiego systemu bezpieczeństwa informowana jest Kana
da, ponieważ stosunki z tym państwem mają dla USA specjalne znaczenie. Oj
połowy 1945 r. główną przeszkodą do zawarcia regionalnego traktatu bezpieczeńj
stwa była sytuacja w Argentynie. Kiedy jednak w lutym 1946 r. nie udało siej
zatrzymać Perona w marszu do pełnej władzy, Stany Zjednoczone musiały przej
łknąć prestiżową porażkę i uznać, że już wszystko jest w porządku (szerzej patrz?
rozdział I I I , s. ' ™ ^ gp""i|» f ^ d f " najbardziej nieprzejednany krytyj
argentyńskich wojskowych, ustąpił-zc-stanOwiska, a Departament Stanu oświadczył
10 czerwca 1947 r., że Argentyna wypełniła zobowiązania Aktu z Chapultepef
wnątrzkontynentalne byłyby zaś rozstrzygane wyłącznie środkami pokojowymi.
Delegacja Stanów Zjednoczonych zdecydowanie się temu przeciwstawiła, ar­
gumentując, że stworzyłoby to wrażenie „wojskowego sojuszu państw amerykań-
^ r z e c i w reszcie świata". MCM4<?<nHoD ĄTątod*
"""Gwatemala sugerowała więc, aby do traktatu włączyć pojęcie „agresji ideo­
logicznej", która może zagrozić demokratycznym instytucjom amerykańskim.
Senator Vandenberg z delegacji USA odpowiedział, że próba uzgodnienia definicji
takiego pojęcia oznaczałaby przedłużenie konferencji co najmniej do świąt Bożego
Narodzenia. Kuba nalegała natomiast na umieszczenie w tekście „zakazu stoso- J \$)\
wania gróźb i agresji o charakterze ekonomicznym". Jej stanowisko wynikało
z praktyk wykorzystywania przez Stany Zjednoczone limitów importowych cukru
do wymuszania różnych ustępstw politycznych i gospodarczych.
Kwestie ekonomiczne zajęły ważne miejsce na konferencji w Rio, choć Stany
Zjednoczone starały się odłożyć dyskusję na ten temat. Meksyk podkreślał, iż W'
kondycją ekonomiczna Ameryki Łacińskiej bezpośrednio wpływa na stan j e j U ^
ogólnego bezpieczeństwa. „Rząd Meksyku uważa, iż pierwszą linię obrony hemi­
sfery wyznacza sytuacja ekonomiczna naszych krajów, dlatego też konferencja
w
^ Rio powinna podjąć natychmiast decyzje ustalające formy współpracy w tej
^ziedzinie republik amerykańskich". Meksykański minister spraw zagranicznych
- Torres Bodet przekonywał, że kraje słabe gospodarczo nie mogą skutecznie
lrne

Peron nie był entuzjastą szykowanego traktatu, ale uznał za korzystniejszą akj tylk^? ' § ° w i i wzywał, aby stworzyć wspólny front walki nie
t a W i Ć S e a r e s o r

< A v r o
ceptację uczestnictwa Argentyny we wspólnocie amerykańskiej. r o w ^ § a m i politycznymi, lecz także z biedą i głodem. Nie mogło zabraknąć
z
Konferencja w sprawie Umocnienia Kontynentalnego Pokoju i Bezpieczeńst^j g 0 ^ zniesienia do świeżo ogłoszonego amerykańskiego planu odbudowy
n arCZe E u r o
rozpoczęła się w hotelu Quitandinha, w miejscowości Petropolis koło Rio J adzi - J P y > tak zwanego planu Marshalla. Wielu delegatów wyrażało
Janeiro, 15 sierpnia 1947 r. Uczestniczyli w niej wszyscy członkowie rucl
Dr
°Pon ' ' °P - swych latynoamerykańskich sojuszników i za-
Z C n e u s z c z a

panamerykańskiego poza Nikaraguą, której rządu nie uznawało wówczas wie 1 S |< ' e
m
P°dobną pomoc.
szóścpamtwT-egtónuTW wycofała się delegacja Ekwadol - Euro ^ 61 2 S t 3 n U
h " pozostawił i m jednak co do tego żadnych złudzeń
M a r s a m e

- po zamachu stanu dokonanym w tym kraju 23 sierpnia 1947 r. Na czej w

°Jennvh n i U S i
^ traktowana priorytetowo, gdyż jej odbudowa ze zniszczeń
delegacji Stanów Zjednoczonych stał sekretarz stanu George C. Marshall, któ"' fińskiej czenie dla całego świata zachodniego, a więc i Ameryki
Z y c i o w e zna

wystąpienie było głównym wydarzeniem pierwszego dnia obrad. re

. ^ Zydent u
Wybitny prawnik meksykański Cesar SepuWeda wskazuje, że ńa konfen r o v v
ni - "arry S. Truman, który przemawiał ostatniego dnia konferencji,
e z

panowała swego rodzaju euforia spowodowana sukcesem sojuszniczej współp rart'' Poświęcił wiele miejsca sprawom ekonomicznym. Wskazywał, że pomoc
 92 K S Z T A Ł T O W A N I E NOWEJ S T R U K T U R Y STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH... S Y S T E M B E Z P I E C Z E Ń S T W A ZACHODNIEJ H E M I S F E R Y . T R A K T A T RIO 93

musi być kierowana w pierwszej kolejności do takich krajów, jak Grecja i Turcj J osoby niogą być jednak stosowane wyłącznie w przypadku ataku zbrojnego
których wolność jest zagrożona przez zagraniczną dominację. Trzeba też rozumiJ •^eśli nastąpi on na obszarze obowiązywania traktatu.
potrzeby wolnych narodów Europy i uznać, że ich odbudowa leży w interes ' niezmiernie ważny jest kolejny _j£arlykuł^ój^._określał. dokładne, .granice
e J

całej ludzkości. W rozwiązaniu tych fundamentalnych problemów powinna wz.i ; fy bezpieczeństwa zachodniej hemisfery. Rozciągnięto ją nie tylko na terytoria
e

udział cała zachodnia półkula, która ma również swoje kłopoty, ale znacznej s
^ _ s t r o n traktatu, lecz także na Kanadę, Grenlandię (należącą do Danii),
nStw

mniejsze niż mają inne części świata.y^Zadj^dnia hemisfera sama nie mozd I łonie państw europejskich w Ameryce Północnej i w części Karaibów oraz
zapewnić pokoju światowego, ale bez jej udziału pokój jest niemożliwy. Zachodni J °zyiegai acc o b s z a i
' y oceanów Atlantyckiego i Pacyfiku oraz Antarktyki. Do
hemisfera sama nie zagwarantujęświatowej prosperity, ale bez niej nie nastąp] strefy J itc n i e w a c z o n
natomiast Hawajów, zaanektowanych przez USA w 1898 r. o

żadna poprawa sytuacji globalnej") Truman zadeklarował, że USA doskonale S

mających status „terytorium" (stanem USA zostały w 1959 r.). Traktat jednak
rozumieją potrzeby krajów latynoamerykańskich: „Problemy krajów tej hemisfery! odnosił się do sytuacji zarówno na obszarze określonym w art. 4, jak i „wewnątrz
są z natury inne i nie mogą być łagodzone za pomocą środków zaproponowany^ ytorium jednego z państw amerykańskich" (art. 3, § 3). Gdyby więc po 1947 r.
ter

Europie. W Amerykach potrzebujemy bowiem pogłębiania długotrwałej współ,
pracy ekonomicznej. We współpracy tego typu o wiele większe znaczenie rrd
wyzwalanie inicjatywy obywateli i działalność prywatnego kapitału niż udzielanie]
bezpośredniej pomocy".
Międzyamerykański traktat o pomocy wzajemnej (zwany traktatem Rio) pod­
M pisany został ostatniego dnia konferencji, 2 września 1947 L_ Była w nim mowd
już nie o „ruchu panamerykańskim", lecz o „systemie międzyamerykańskim".
Warto jednak zauważyć, iż system ten ukształtowany został w pełni nieco później,
bo w 1948 r., kiedy powołano Organizację Państw Amerykańskich. Traktat Rio,
zgodnlez zaleceniami Aktu z Chapultepec, tworzył pierwszy filar prawny systemu
międzyamerykańskiego.
Preambuła mocno podkreślała, że państwa umawiające się (U^J_20^państvy
Ameryki Łacińskiej) ponownie wyrażają pragnienie zjednoczenia w systemie
międzyamerykańskim, zgodnym z celami i zasadami Narodów Zjednoczonych,
Potwierdzono też wierność ideom solidarności amerykańskiej zawartym w Akcid
z Chapultepec. Potępienie wojny i zobowiązanie do nieuciekania się do użycia
siły we wzajemnych stosunkach stanowi istotę artykułu 1 traktatu Rio.<ArlykuB
2 wyraża zaś zasadę: „zwróć się najpierw do organizacji regionalnej". Mówi
bowiem, że każdy spór, który powstałby między państwami-stronami, będzie
załatwiany środkami obowiązującymi w systemie międzyamerykańskim, „zanim
zostanie skierowany do Zgromadzenia Ogólnego lub do Rady Bezpieczeństwa
Narodów Zjednoczonych". Dodano tu więc możliwość odwołania się także d<j
Zgromadzenia Ogólnego, choć Karta NZ przewiduje, iż tylko Rada Bezpieczeńsj
nastąpiło „nowe Pearl Harbor", traktat Rio również zostałby uruchomiony.
Niektóre państwa latynoamerykańskie wykorzystały okazję, żeby zademonst­
rować swoje rozumienie „terytorium narodowego". Argentyna domagała się, aby
wyraźnie zaznaczyć, że posiada wszelkie tytuły i prawa do wysp: Malwińskich,
Georgia Południowa, Sandwich Południowy i części Antarktydy. Gwatemala
zgłosiła pretensje do całego Hondurasu Brytyjskiego (Belize), natomiast delegacja
Meksyku wniosła rezolucję, że „w przypadku zmiany statusu Belize powinny być
uwzględnione prawa państwa meksykańskiego do części tego terytorium". Chile
także przedstawiło mapę swojej części Antarktyki, niezgodną z peanami Argen­
tyny.
Nie chcąc dopuścić do przekształcenia konferencji w forum sporów granicznych,
Stany Zjednoczone zdołały z niemałym wysiłkiem przeforsować stanowisko, że
„Traktat Rio de Janeiro nie wypowiada się o suwerenności, statusie narodowym
lub międzynarodowym jakichkolwiek terytoriów włączonych do regionu w rozu­
mieniu artykułu 4 traktatu".
Najbardziej kontrowersyjny, jak miało się okazać później, był artykuł 6. Mówił
on bowiem, iż suwerenność lub niezależność polityczna państw amerykańskich
może być naruszona: a) przez agresję nie będącą atakiem zbrojnym; b) na skutek
^nfliktu pozakontynentalnego; c) w wyniku konfliktu powstałego na kontynencie;
n j e" - a s k u t e
k jakiegokolwiek innego faktu lub sytuacji mogących wystawić na
ecz
, , P ' e ń s t w o pokój w Ameryce. We wszystkich tych przypadkach miał
Pań T ' ° S ę r g a n d o r a d c z
y ' który zdecydowałby o podjęciu odpowiednich działań.
, lat
^ [ ynoamerykańskie nie zauważyły w propozycji Stanów Zjednoczonych
i 2 a s

twa ma uprawnienia do rozwiązywania sporów. J z j 0ro

pole a
„' S Jacej na tym, że sformułowania: „agresja nie będąca atakiem
LŚcisły -związek z Kartą NZ ma także artykuł 3, który stwierdza najpierw, A z n a c z n
y r n c z
y „jakikolwiek inny fakt lub sytuacja" były zbyt ogólne i wielo-
„każdy atak zbrojny ze strony któregokolwiek państwa przeciwko państwu aiiN p Q
%cz y P o z w a l a ł
znanie za „agresję" każdego niewygodnego zjawiska n a

rykańskiemu uważany będzie za wymierzony przeciwko wszystkim państwo Tgą j ° &8 w A r n e

r y c e Łacińskiej, a dominująca pozycja sekretarza stanu USA
n

amerykańskim". W takim przypadku należy postępować zgodnie z artykułem ->\ wi e

^ doradczym zapewniała podjęcie odpowiednich decyzji. Ważne było
e c S p

Karty NZ, tzn. podjąć indywidualną lub zbiorową samoobronę, zanim R M II i j 2 r e c y z o w a

n i e pojęcia „organ doradczy". Próbowano to zrobić w artykułach
u
Bezpieczeństwa przedsięweźmie odpowiednie kroki. W paragrafie 2 artyk ] 2 3
orga^H ' n e r o z s t r z
y g J 4 jednak sprawy jednoznacznie. Stwierdzono, że a c

3
3 stwierdzono również, iż indywidualną samoobronę można podjąć, zanim zap /Ugr
a.ni 0 r a c z
d y (konsultacyjny) należy rozumieć spotkanie ministrów spraw
cz

nie decyzja organu doradczego systemu międzyamerykańskiego. Wszystkie '"yeh państw amerykańskich, ale i „organ, który będzie później utwo-
 94 K S Z T A Ł T O W A N I E NOWEJ S T R U K T U R Y STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH... POWSTANIE ORGANIZACJI PAŃSTW A M E R Y K A Ń S K I C H 95

rzony" (art. 11). W takim charakterze może również działać tymczasowo R j ar oamerykańskich, które oczekiwały od Stanów Zjednoczonych konkretnej
lvn

Kierownicza (Zarządzająca) Unii Panamerykańskiej, „o ile nie powstanie org ,j a

a
-fiiócy- Początkowe wystąpienia na konferencji nie pozostawiały wątpliwości,
doradczy, o którym wspomina artykuł poprzedni" (art. 12). Ostatni zapis stanów, właśnie problemy większość uważa za najważniejsze. Krytykowano więc
t e

więc istotne rozszerzenie uprawnień Unii Panamerykańskiej, która w przerw |J ac

/c
j e r n e zaangażowanie USA w sprawy europejskie i niedocenianie potrzeb
drrl

między spotkaniami ministrów uzyskała główny głos w sprawach bezpieczeństwa Ameryk' Łacińskiej, której także przydałby się plan Marshalla. Szczególną ak-
Artykuły od 13 do 19 mówiły o zasadach funkcjonowania organu doradczego o ś ć w wyrażaniu ekonomicznych i społecznych potrzeb regionu przejawiali
w n

Tu również wprowadzano pewne rozróżnienia, gdyż decyzje Rady Kierowniczej delegaci Meksyku. Złożyli m.in. propozycję niezwłocznego powołania Między­
Unii Panamerykańskiej miały zapadać „większością absolutną głosów członkóv amerykańskiego Banku Rozwoju (pomysł zrealizowano dopiero 11 lat później).
uprawnionych do głosowania" (a więc większością głosów pełnego składu RadyjJ J^ic więc dziwnego, że inauguracyjne wystąpienie sekretarza stanu George'a
natomiast decyzje organu doradczego (czyli zebrania ministrów spraw zagranicz] C Marshalla (1 IV) poświęcone było wyjaśnieniu głównych elementów ekono­
nych) „będą zapadały większością dwóch trzecich głosów państw, które podpisały micznej strategii USA w globalnych stosunkach międzynarodowych. Było to
i ratyfikowały Traktat". Przewidziano, że gdyby spór toczył się między państwarr^ przemówienie dramatyczne, mocno już uwikłane w zimnowojenne podziały i spo­
amerykańskimi, strony bezpośrednio zainteresowane nie będą brały udziału w gł . 0 ry. Marshall mówił, że głównym dążeniem narodów świata jest pokój i bez­
sowaniach. pieczeństwo, wolność myślenia i wyrażania swych poglądów, wreszcie swoboda
Traktat wyliczał ponadto sankcje, jakie może zastosować organ doradczy; działania w celu osiągnięcia przyzwoitego poziomu życia. Stany Zjednoczone,
najdalej idącą było użycie sił zbrojnych (art. 8). Włączenie narodowych sił które są rzecznikiem takich wartości, spotykają się „z otwartą opozycją pewnej
zbrojnych do wspólnych działań uzależniono jednak od zgody każdego z państw grupy państw" kierowanych przez Związek Radziecki. Marshall przekonywał, że
Wspomnijmy jeszcze, że traktat zawarto na czas nieograniczony (art. 25), a jeg najgorsza sytuacja jest w Europie Zachodniej, której ekonomiczny upadek może
zasady i postanowienia miały być „włączone do Paktu Konstytucyjnego System wpłynąć w zgubny sposób na cały powojenny porządek i układ sił w świecie.
Międzyamerykańskiego" (art. 26 - ostatni). Dowodził, iż odbudowa ekonomiczna tego obszaru i wznowienie wzajemnie
Traktat Rio był pierwszym regionalnym układem zbiorowej samoobrony zawar-| korzystnej wymiany handlowej ma żywotne znaczenie dla całej zachodniej hemi­
tym zgodnie z Kartą NZ. Mimo to nie zapobiegł sporom kompetencyjnym między sfery. Zamiast tylko liczyć na pomoc, Ameryka Łacińska powinna włączyć się
organizacją uniwersalną a regionalną, co wynikało głównie z pewnego braku, aktywnie do wielkiego programu uzdrowienia gospodarki europejskiej. Marshall
spójności artykułów 51 i 52 oraz 53 Karty NZ. W odróżnieniu od późniejszych zapewniał, że Stany Zjednoczone rozumieją potrzeby sojuszniczych republik
paktów bezpieczeństwa w innych regionach świata, nie powoływał wspólnych siŁ amerykańskich. Prawda jest jednak taka, iż rząd USA może dostarczyć niewielką
zbrojnych, czy też konkretnej organizacji wojskowo-politycznej. Wszedł w życiej część potrzebnych środków. W ciągu najbliższych lat niezbędne do rozwoju
) 3 grudnia 1948 r., a więc w dniu, kiedy „dwie trzecie państw podpisujących meryki Łacińskiej kapitały muszą pochodzić przede wszystkim ze źródeł prywat­
złożyło swoje ratyfikacje". ach - zarówno wewnętrznych, jak i zagranicznych. „Doświadczenie Stanów
z o n c n
ijd ^ ? y wykazują, że postęp osiąga się poprzez wyzwalanie inicjatyw
zkich i popieranie prywatnego kapitału".
5. P O W S T A N I E O R G A N I Z A C J I P A Ń S T W A M E R Y K A Ń S K I C H
z a p o w i e d z i a ł t e z z e U S A
Bank^o zamierzają wspomóc Międzynarodowy '
d b U d W y R o z w o j u B a n k
5.1. Pierwsza faza konferencji w Bogocie Potrzeb ° ' ( Światowy) istotną sumą przeznaczoną na
y
w S r o dgospodarcze amerykańskich republik. Rzeczywiście, kilka dni później
Traktat Rio stał się pierwszym filarem systemu międzyamerykańskiego, c Prezyd g a t o w
konferencji w Bogocie rozpowszechniono tekst wystąpienia
e

zapowiadał Akt z Chapultepec. Teraz należało zrealizować inną, IX rezoli lv ,err

ninow^ g T r u m a n a d
° wyasygnowanie 500 min na dogodne długo- o K o n r e s u

p o z c z k
Konferencji w sprawie Wojny i Pokoju w Meksyku-Chapultepec, która polec arnervi- y i „wspierające finansowy i ekonomiczny rozwój republik
przygotowanie Paktu Konstytucyjnego (Organicznego), ujmującego wszys* y*anskich".
aspekty działania systemu międzyamerykańskiego. Dokonało się to dopiero ^ konferfl" • ° 1 P r b l e m e m
' który dość niespodziewanie wyłonił się na początku
IX Międzynarodowej Konferencji Państw Amerykańskich w Bogocie. (30 m ^ ' tSzolucji z 'ł J k w e s t i a
kolonii państw europejskich. Zaczęło się od projektu
- 2 maja 1948 r.). Wzięły w niej udział delegacje 21 państw regionu, kto' k<)
'°nii Z g 0 s z
° n e g o przez Gwatemalę, wzywającej do zlikwidowania wszystkich
w

wcześniej podpisały traktat Rio. Mimo iż głównym celem spotkania było prj s
'Wii henii°f!' ^ n i e r y k a c n
' bowiem ich istnienie „zagraża pokojowi i beZpiećżeń-
prowadzenie reorganizacji ruchu panamerykańskiego, pierwszą fazę obrad zd 1 l y c S Iy P o m
' h J u , n ' y - najmocniej poparł argentyński minister spraw zagranicz-
ar
S f

minowały inne zagadnienia. Jednym z nich stała się sytuacja ekonomiczna pan* •"amuglia, mówiąc na sesji 1 kwietnia, że potępić trzeba nie tylko
 96 K S Z T A Ł T O W A N I E NOWEJ S T R U K T U R Y STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH.. POWSTANIE ORGANIZACJI PAŃSTW A M E R Y K A Ń S K I C H

polityczny, lecz także ekonomiczny kolonializm. Szczególnie ostro krytykowa
Wielką Brytanię, domagając się, by na początek zrezygnowała z Jamajki, całyj
Indii Zachodnich i Gujany. Zaproponowano, aby narody obszarów kolonialny^
wypowiedziały się za niepodległością lub przyłączeniem do któregoś z państJ
latynoamerykańskich. Oczywiście, Wenezuela zgłosiła przy tej okazji swe p , , ,
sje do większej części pujany Brytyjskiej. Nastąpiła wówczas seria w y s t ą p i |
w których krytyka kolonializmu wykorzystana została do zaznaczenia rosz |
terytorialnych państw latynoamerykańskich. Ostatecznie jednak zgodzom
z propozycją Brazylii, popieraną przez USA, że: a) emancypacja wszystkie]
"ludów kolonialnych w zachodniej hemisferze musi być w stosownym czasii
osiągnięta; b) konferencja w Bogocie, skupiająca państwa reprezentujące tyl
jedną stronę sporu, nie jest właściwym forum do podejmowania decyzji w kwei
tiach kolonialnych.
5.2. Bogotazo
Obrady IX Konferencji Państw Amerykańskich zostały przerwane przez gwai
towne i krwawe wydarzenia, które rozpoczęły się 9 kwietnia w Bogocie. Nazwani
je Bogotazo, choć objęły nie tylko stolicę kraju, ale i inne miasta, a skutki całl
Kolumbia odczuwała przez długie lata.
9 kwietnia 1948 r., podczas przemówienia na wiecu w Bogocie, zastrzelonj
został przywódca Partii Liberalnej i kandydat w zbliżających się wyboracli
prezydenckich Jorge Eliecer Gaitan. Cieszył się on wielką popularnością i mil
opinię trybuna ludowego. Zabójstwo Gaitana, niczym iskra rzucona na beczki
prochu, wywołało wybuch niezwykłej furii i gniewu tłumu, który natychmiasj
rzucił się do niszczenia wszystkiego wokół. Spalono całe śródmieście i znaczni
część miasta, zburzono gmachy ministerstw: spraw zagranicznych, spraw we;
wnętrznych i sprawiedliwości oraz prokuratury generalnej; zaatakowano ambasada
Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii i innych państw. Nie oszczędzonj
nawet pałacu arcybiskupa, nuncjatury i wielu kościołów, a także siedziby P^j
lamentu, gdzie obradowała Konferencja. Delegaci w popłochu uciekli, ale gma"
został spalony i splądrowany. Obrady wznowiono dopiero po paru dniach w budy
ku gimnazjum położonym na obrzeżach miasta.
y trakcie Bogotazo rząd Kolumbii zawiesił stosunki dyplomatyczne ze Zwiąż -
Radzieckim (12 IV), oskarżając komunistów o inspirowanie wydarzeń
-J-^-gju zerwania konferencji państw amerykańskich. Podobnie postąpił sekretarz
VV C
^TJSA George Marshall, przekazując 13 kwietnia oświadczenie, że „zamach,
r n
St
''rv właśnie obserwujemy w Bogocie, jest zdecydowanie komunistyczny, jed-
e kże IX Konferencja będzie kontynuowana, a postępy komunizmu w Ameryce
C2e łacińskiej zatrzymane". Ze stanowiskiem Marshalla solidaryzował się prezydent
pruman, a Kongres USA niezwłocznie przesłuchał jednego z członków swej
delegacji na konferencję w Bogocie, Donalda Jacksona. Powiedział on m.in.:
Uważam, że jeśli naród amerykański i jego Kongres nie chce powtórzenia
" Nowym Jorku lub San Francisco wydarzeń, które miały miejsce w Bogocie,
należy podjąć natychmiastowe środki, aby zniszczyć źródła i możliwości działania
komunizmu w Stanach Zjednoczonych". Natomiast IX Konferencja; po wznowie­
niu obrad, uchwaliła na wniosek delegacji chilijskiej antykomunistyczną deklara­
cję, potępiającą „metody i cały system, który zmierza do zniewolenia ludzi,
a więc komunizm międzynarodowy i jakikolwiek totalitaryzm".
Teza o inspirowaniu wydarzeń w Bogocie przez międzynarodowy komunizm
długo jeszcze była eksploatowana przez dużą część prasy kolumbijskiej i amery­
kańskiej. Twierdzono, że pierwszego dnia, kiedy tłum zdobył rozgłośnię radiową,
w nadawanych komunikatach powoływano się na polecenia tajemniczego „dok­
tora X", jako głowy buntu ludowego. Pisano, że wszystko było uzgodnione
z Kominformem, tylko że plan przewidywał wybuch rewolucji komunistycznej
dopiero 1 maja 1948 r.
Później okazało się, że w dniu zabójstwa Gaitana bardzo blisko miejsca wy­
darzenia znajdował się Fidel Castro. O swym pobycie w Bogocie szczegółowo
opowiedział - na prośbę Gabriela Garcii Marqueza - dziennikarzowi kolumbijs­
kiemu, Arturo Alape, podczas całonocnej rozmowy, która odbyła się w domu
kubańskiego wiceministra kultury Nuneza Jimeneza 21 września 1981 r. Castro
w
Yjasnił, że do Bogoty przybył na obrady Kongresu Studentów Ameryki Łacińs-
5
Pon" ^ kwietnia miał umówione spotkanie z Gaitanem w jego biurze o godz. 14' .
l e W a z n o t e
w , ' znajdował się w pewnej odległości od śródmieścia, wyszedł nieco
S n i C J W m o m e n c e
Bof ' i zamachu znajdował się na rogu Siódmej Alei i placu
a r a
' ^ ' gdzie odbywał się wiec. Castro przekonywał też swego rozmówcę, iż
w

f Z e n i a
Wkrótce wrzenie ogarnęło inne miasta, a zwłaszcza Cali, Ibague, Medell ganiz ^ kwietnia były całkowicie spontaniczną eksplozją, której nie or-
Barranquillę, Manizales, Barrancabermeję. Powoływano junty rewolucyjne, : Dot^h n l k t
' § d y Ż
" " °g y S° i k t
" ( - i e m
P , 651). ł b , t e z r o b i c A A l a e

dające rezygnacji konserwatywnego prezydenta Mariano Ospiny Pereza i P° w 1948 ° Z a s o w e

badania nie przyniosły dowodów na spisek komunistyczny
rZ
łania na jego miejsce liberalnego polityka Dario Echandii. Prezydent nie zamie J
°hna l) ^ t r z m
y a ł a się raczej opinia wybitnych znawców Ameryki Łacińskiej,
jednak ustępować i po kilkunastogodzinnej dramatycznej naradzie zdołał nakłOjj a m e r
yka' ^ a r t z a
' Roberta J. Alexandra, że komuniści kolumbijscy i latyno-
działaczy liberalnych do wspólnych wysiłków w celu przywrócenia spokój n
' będ e z
n
n S C y
k ' y l w ó w
c z a s podzieleni, brakowało im też prestiżu, siły i wpływów
11 kwietnia powołał nowy Rząd Jedności Narodowej z udziałem Echandii i inni si
? więc ^ d o
wywołania tak poważnych zajść. Aby wyjaśnić Bogotazo, wraca
przedstawicieli Partido Liberał. Po kilku dniach zajść, podczas których ty ^ C ? y
' ' trąd °- S p e c y
^ k ' dziejów Kolumbii, a zwłaszcza zjawiska tzw. violencii,
P r 2 e r Z w a z w a m a
w Bogocie zginęło ok. 1500 osób, fala gniewu zaczęła powoli opadać, 11
2 Półton' ° ' - y konfliktów społecznych i politycznych. Trwająca
a
kwietnia zawieszono strajk generalny. wieku rywalizacja między liberałami i konserwatystami przybierała
 98 KSZTAŁTOWANIE NOWEJ S T R U K T U R Y STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH... 4
POWSTANIE ORGANIZACJI PAŃSTW A M E R Y K A Ń S K I C H roO 99
często charakter zbrojny, czego przykładem była wielka i wyniszczająca cały ]< r
jem którejś z dwu ostatnich nazw. Inni jednak obawiali się, iż może to
wojna domowa „tysiąca dni" (1899-1902). W latach czterdziestych X X w. , C O r
, aczać przyzwolenie na powołanie struktury ponadpaństwowej, zbyt wyraźnie
częściej dochodziło do zajmowania przemocą ziem latyfundystów przez uzbroj c
° j j a c e j nad państwami członkowskimi. Pozostawali oni zapewne pod wra-
zn
n rlU

grupy chłopskie, mnożyły się też akty gwałtów politycznych na zwolennika d

niem pierwotnego projektu Karty, w którym proponowano dużą centralizację
obu partii. Po wyborach prezydenckich 1946 r., w których wygrał kandycjJ -powołanie organu koordynacji militarnej. Zwracano także uwagę, że lepiej
konserwatystów Ospina Perez, napięcia polityczne w kraju jeszcze się wzmogły] h łoby używać określenia nie „republiki^tylko „państwa", co może w przyszłości
Pamiętać też trzeba o skrajnych nierównościach społecznych, nie realizowali ,rnożliwić członkostwo Kanadzie. Przyjęto więc ostatecznie nazwę: Organizacja
reformy rolnej i wielkiej biedzie dotykającej znaczną część społeczeństwa kolurrl państw Amerykańskich (OPA), stwierdzając, iż jest ona bezpośrednią kontynuacją
bijskiego. Warunki do rozwoju violencii i buntu były więc w Kolumbii wyjątkowi lotyćhczasowego ruchu panamerykańskiego.
sprzyjające. Określając jej istotę i cele (rozdział I Karty), zaznaczono, iż OPA jest „or­
ganizacją regionalną w ramach Narodów Zjednoczonych" i wypełnia swe zobo­
5.3. Karta OPA i inne porozumienia wiązania regionalne wynikające z Karty NZ. Niezmiernie ogólnie potraktowano
w Karcie OPA kwestie członkostwa. Artykuł 2 mówi zaledwie, że „wszystkie
W drugiej części tak dramatycznie rozwijającej się konferencji bogdańskiej
państwa amerykańskie, które dokonały ratyfikacji niniejszej Karty, staną się
głównym zadaniem jej uczestników było przyjęcie podstawowych dokumentóJ
członkami Organizacji". Natomiast artykuł następny przewiduje tylko, iż jeśli
tworzących system międzyamerykański. Mimo że projekty były przygotowani
kilka państw członkowskich zintegruje się i powstanie nowa jednostka polityczna,
""przez Radę Kierowniczą, doszło do ujawnienia wielu kontrowersji i ostrycl
to poratyfikacji Karty stanie się ona członkiem organizacji. Zwróćmyjęs^cze
sporów. Państwa latynoamerykańskie były bowiem coraz bardziej rozczarowani
uwagę na art. 108, w którym podkreślono, że „Karta niniejsza pozostaje otwarta
stosunkiem"Waszyngtonu do spraw dla nich najważniejszych, a więc dotyczącyclj
do p o p i s u przez państwa a m e f ^ ^ s K ^ J y l o ż n a zatem przypuszczać, iż formal­
pomocy gospodarczej i rozwoju. Stany Zjednoczone dążyły przede wszystkim dJ
nym wymogiem członkostwa Jest pozostawanie „państwem amerykańskim". Nie
tego, aby system międzyamerykański stał się użytecznym instrumentem w nabiej
przyjęto więc długo dyskutowanej -pjopozycjJ_Brazylii, aby prawo członkostwa
rającej rozpędu zimnej wojnie, czyli konfrontacji z komunizmem. Stąd też pietj
w organizacji ograniczyć do państw posiadających demokratyczną formę rządów.
wszy projekt Karty OPA (tzw. Pakt Organiczny), przygotowany pod auspicjami
W odróżnieniu od Karty NZ, która mówi o możliwości zawieszenia lub wy­
USA, koncentrował się niemal w całości na sprawach zwartości politycznej
kluczenia z organizacji poszczególnych państw (art. 5 i 6), Karta OPA w ogóle
i obrony hemisfery zachodniej. Taką właśnie ocenę projektu przedstawiła ni
nie uwzględnia takiego postępowania. W ostatnim, 112 artykule stwierdza się
konferencji delegacja meksykańska, podkreślając, że zupełnie zlekceważono
tylko, że „każde państwo-członek może ją wypowiedzieć, zawiadamiając o tym
współpracę ekonomiczną, społeczną i kulturalną. Gdyby utrzymał się ten styl
niLpiame Unię Panamerykańską, która powiadomi wszystkie inne państwa o otrzy­
myślenia - mówił minister spraw zagranicznych Meksyku - cała organizacji
manym wypowiedzeniu. J o u p ł y w J Ł . d w ^ c i L L a t ^ daty otrzymania przez Unię )

międzyamerykańska nieuchronnie stałaby się tylko organem wykonawczym traki a

^J JH£iykańską zawiadomienia o wypowiedzeniu, Karta niniejsza utraci swą
tatu Rio, a przecież cele tam wskazane nie obejmują wszystkich żywotnydj c
w stosunku do państwa wypowiadającego, które przestanie być członkiem
problemów Ameryk. Przeciwstawiono się też propozycjom ustanowienia stałegj
K a r T " ' ' ' ^° y P 230 w
woich zobowiązań wypływających z niniejszej e f m e m u s

ogniwa koordynacji wojskowej jako jednego z głównych organów OPA. „Byłobl d e c W ę C c z ł o n k o s l w o w 0 P A

yL' ^ ' ustaje wyłącznie na skutek samodzielnej
to równoznaczne z ukonstytuowaniem się prawdziwego kontynentalnego sztab!
zaisnv^ ' a ń s t W a n i e
organizacji. Okaże się to istotne później, kiedy W I a < J z

generalnego", a na to Meksyk w żaden sposób nie mógł się zgodzić (M. Ojed<j
Kje sprawa w y k l u c z e n i a ^ ^ . \ \ \ ,
51). Poglądy Meksyku podzieliła większość państw latynoamerykańskich i w efe*j
?AH«-r^ wskazuje pięć zadań i dwanaście zasad organizacji (art. 4 i 5).
r A

cie Karta OPA różni się w istotny sposób od projektu dyskutowanego na k

określono następująco: a) umacnianie na kontynencie pokoju i bez-
ferencji. ,
nienig p ^ '. ^ P ° b ' e g a n i e powstawaniu ewentualnych trudności i zapew-
1 3 b za

Nie obyło się także bez sporów przy ustalaniu nazwy projektów ani ej struku") Uv 0 j 0 W e 0
ami- 8 załatwiania sporów, mogących wyniknąć pomiędzy pańs-
Przypomnijmy, iż pierwsza nazwa organizacji panamerykańskiej brzmiała: M'*|
C7ł

W
ypadk
Prz
' J m o r g a n i z a c
) organizowanie wspólnej akcji tych państw i ; c

dzynarodowa Unia Republik Amerykańskich (1890), a jej organu wykonawcze? c u a

l
* **t^ gresji; d) dążenie do rozwiązania problemów natury politycznej,
i
Biuro Handlowe Republik Amerykańskich. OdJ910 r. organizacja stała się ^ W d r 8 0 s p o d a r c z

1
°dz e j , które mogłyby pomiędzy nimi powstać; e) popieranie,
e
Republik Amerykańskich, a jej organ wykonawczy (sekretariat) - Unią
-t,ł P i v v
J J ' W S Ó l n e a k c
o j u gospodarczego, społecznego i kulturalnego 1 r o z w

amerykańska. Na konferencji w Bogocie część delegatów opowiadała sic ztonków.

 1 00 KSZTAŁTOWANIE NOWEJ S T R U K T U R Y STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH... POWSTANIE ORGANIZACJI PAŃSTW A M E R Y K A Ń S K I C H 101

Zadania te wykazują daleko idącą zbieżność /. traktatem o unii, lidze i . . s t
konfederacji, podpisanym w Panamie w 1826r., na co pierwszy zwrócił uw A
J.M. Yepes. Artykuł 13 traktatu panamskiego określał również, iż zadaniem t
jest podtrzymywanie pokoju i przyjaźni między państwami sfederowanynn: u ''
lanie pomocy w przypadku konfliktów lub wspólnych niebezpieczeństw, wre / ' I
Jedność duchowa kontynentu opiera się na poszanowaniu wartości kultural-
lu f^h*krajów amerykańskich i wymaga ich ścisłej współpracy dla osiągnięcia
" R o s ł y c h celów cywilizacji",
p zdział HI Karty OPA traktuje o podstawowych prawach i obowiązkach
S e , e r y k a ń s k i c h . W czternastu artykułach (od art. 6 do 19) zawarto całą
w am

służenie koncyliacją i mediacją między państwami hispanoamerykańskinn ] J I
między nimi i potęgami zewnętrznymi (J.M. Yepes, I I , 135).
-Pwąnaścip zflsnH zawartych w artykule 5 Karty OPA, można podzielić na n I
grupy. Do pierwsz^Lnależa punkty: a, b, c oraz 1, które przywołują pewne z K , L I
uniwersalne. Mówi się więc, że: „Prawo międzynarodowe jest regułą postępowan^B
państw w ich wzajemnych stosunkach" i że: „Porządek międzynarodowy poległ
w istocie na poszanowaniu .osobowości, suwerenności i niepodległości p a ń s k i
oraz na rzetelnym wypełnianiu zobowiązań wynikających z traktatów i i n ! \ | l
źródeł prawa międzynarodowego". Ciekawa jest propozycja następna: „Stosunki
międ^T^frsT^amipowinny opierać się na dobrej wierze". Jest to sformułow anięM
idące dalej niż zapis w art. 2 Karty NZ, który głosi, że wszyscy c z ł o n k o w i
„powinni w dobrej wierze wykonywać zobowiązania przyjęte zgodnie z niniejszł
Kartą" - co zresztą zostało w San Francisco przyjęte w wyniku inicjatywB
delegacji kolumbijskiej. Natomiast Karta OPA proponuje, aby zasadę „ d o b n B
wiary" rozumieć szerzej i uczynić ją podstawą stosunków między p a ń s t w a n B
Zwróćmy jeszcze uwagę na punkt 1 art. 5: „Wychowanie ludów powinno mieć n f l
celu sprawiedliwość, wolność i pokój".
Do drugiej grupy włączyć trzeba punkty: d, e, f, g, traktujące o zasadaejB
politycznych stosunków międzyamerykańskich. Punkt d jest zapisem nowym nieB
występującym we wcześniejszych dokumentach ruchu panamerykańskiego. MówBJ
się w nim, że solidarność państw amerykańskich „wymaga politycznego
ganizowania tych państw na podstawie rzeczywistego stosowania demokracjiB
opartej na przedstawicielstwie ludności". Jest to zapis bardzo ogólny, nie oddają<B|
żywej dyskusji, jaką toczono na konferencji w Bogocie na temat różnego rozipj
mienia pojęcia „demokracja". Lapidarnie sformułowano też zasadę n a s t ę p u j
„Państwa amerykańskie potępiają wojnę napastniczą, zwycięstwo nie tworJJ
praw". Pierwsza część tego punktu pojawiała się już w różnych porozumienia^
panamerykańskich, a także w pakcie Brianda-Kellogga. Natomiast drugą cz$BJ
(„zwycięstwo nie tworzy praw") wpisano do Karty OPA w wyniku nalegBJ
delegacji argentyńskiej, która w ten sposób nawiązywała do swej wcześniej^
— . . .
inicjatywy, a więc traktatu Saavedry Lamasa z 1933 r. Pozostałe dwa punkty I
inicjatywy, a więc u a r v i a i u J O U Y W I J " i
/
kurintesencję dotychczasowych osiągnięć traktatowych ruchu panamerykańskiego,
i także dyskusji i propozycji zgłaszanych w ostatnich trzech latach. Można
7
1
"wiedzieć, iż był to największy sukces państw latynoamerykańskich na kon­
wencji w Bogocie, gdyż w istotny sposób potrafiły one zmienić wąsko zakreślony
e
rwotny Pakt Organiczny i znacznie rozszerzyć ramy współpracy międzyame-
P fańskiej. Pierwszy artykuł w tym rozdziale podkreśla, że „Państwa są równe
^od względem prawnym, korzystają z równych praw i jednakowej zdolności do
; L 1
wykonywania tych praw oraz mają równe obowiązki". Jest to więc zapis bardziej
precyzyjny i jednoznaczny niż ten w Karcie NZ, gdzie wspomina się lakonicznie
0 równości suwerennej" członków. Dwa kolejne artykuły (7-8) uzupełniają
jeszcze rozumienie równości, stwierdzając, że obowiązkiem każdego państwa
jest szanowanie i nieograniczanie praw przysługujących innym. Jak podkreślono:
„Istnienie polityczne państwa nie zależy od jego uznania przez inne państwa.
Nawet przed uznaniem państwo ma prawo bronić całości swego terytorium
1 niepodległości, dbać o swe istnienie i dobrobyt, a zatem organizować się
w sposób, jaki uzna za właściwy". Oznaczało to, że system międzyamerykański
odcina się od częstego w przeszłości instrumentalnego traktowania przez USA
zasady uznawania państw w zależności od politycznej oceny poszczególnych
rządów latynoamerykańskich.
Podobnie-art. 12 jest owocem zarówno długich wysiłków Latynoamerykanów
(doktryna Calvo), jak i ustaleń konferencji panamerykańskich (Montevideo 1933).
Mówi się więc, że „W-grimjcjchswego terytorijjjrjjiarodowego państwa rozciągają
swą jurysdykcję w równym stopniu na wszystkich mieszkanTóW, zaiówno włas-
"ych obywateli, jak i cudzoziemców".
Aż w pięciu artykułach (15-19) próbowano zmierzyć się z problemem inter­
wencji i użycia siły w stosunkach międzyamerykańskich. Tak więc najpierw
Podkreśla się, iż: „Żadne państwo ani grupa państw nie ma prawa interweniować
^zpośiednio m D
pośrednio z jakiegokolwiek powodu w wewnętrzne albo ze-
1 1 i r a w
w ^ ? ^ P y innego państwa" (art. 15). Przypomnijmy, że wprawdzie już
'nterw ' . . r r u c n
Panamerykański uznał w jednozdaniowym zapisie zasadę nie-
VI e n c
doi^ J ' ' ale pozostało wiele wątpliwości. Świadczyła o tym choćby tzw.

' 8alno§'^
e
' S a r r e t y z f 0 s z o n a
1945 r. i gorąco popierana przez USA, przewidująca w

powtórzeniem zasad już wcześniej przyjętych w ruchu panamerykam Z 0 r o w e a

r
Kart n D k ' vJ k c j ' przeciw rządom antydemokratycznym. Dopiero art. 15
(o wspólnym działaniu w wypadku agresji i o pokojowym załatwianiu spoi n U S t 3 o s t a t e c z n a
'^lfiżiii ''* - interpretację: indywidualna i grupowa interwencja,
Ostatnia grupa (punkty h, i , j , k) zawiera zasady społeczne i gospod i 1
^ yjcte r z
y i e 0 d m o t
' uzasadnień, jest zabroniona. Jednakże wcześniej w o w
Mówi się więc, że: „Sprawiedliwość i bezpieczeństwo społeczne są pod- '
ll p o r o z u
t r w a ł e g o rozwoju. Współpraca gospodarcza jest warunkiem istotnym 'yci . m i e n i a (Akt z Chapultepec, traktat Rio) dopuszczały możliwość
a
. 1-_ ;.. \\r—xl«,o
nn ^nn/,/Ior<-7n if>ct u/:in i n lć i pm istntrwm cli y
wszechnego dobrobytu i pomyślności ludów kontynentu. Państwa ameryk:" 1
,> ^ . w określonych przypadkach. Stąd też Karta OPA uczyniła wyraźne
nj

1 0
proklamują prawa zasadnicze jednostki bez różnicy rasy, narodowości, wiaO I "nędzy interwencją, która jest zabroniona, a pojęciem zbiorowych
102 K S Z T A Ł T O W A N I E NOWEJ S T R U K T U R Y STOSUNKÓW M I Ę D Z Y N A R O D O W Y C H .
POWSTANIE ORGANIZACJI PAŃSTW A M E R Y K A Ń S K I C H 103

akcji wojskowych w celu samoobrony lub utrzymania pokoju i bezpieczeńst w

a półkuli zachodniej i w przypadkach agresji (także agresji nie będącej
w

regionalnego (art. 18-19). Zasadę nieinterwencji wzmacnia niewątpliwie art. \A
zgodnie z którym państwa amerykańskie nie mogą stosować ani zachęcać $1
stosowania środków przymusowych o charakterze gospodarczym lub polityczny^,
w celu wywarcia nacisku na inne państwo i uzyskania korzyści jakiegokolwiek
rodzaju. Tak więc ^ s j H d J K u b y , która począwszy od 1907 r. zgłaszała na k .
ferencjach panamerykańskich postulat potępienia agresji ekonomicznej, dopi
w Bogocie znalazły swe spełnienie.
Krótki rozdział IV (art. 20-23) o pokojowym załatwianiu sporów jest przej
wszystkim zapowiedzią rozwinięcia tych kwestii w osobnym traktacie, co zresztą
stało się jeszcze na konferencji w Bogocie. Niczego nowego nie wniósł także
rozdział V, który w dwu artykułach (24-25) streszczał traktat Rio. Rozdziały: \ź|
- Zasady gospodarcze; V I I - Zasady społeczne i V I I I - Zasady kulturalne]
wprowadzono do Karty OPA wskutek nalegań państw latynoamerykańskich]
głównie Meksyku. Były jednak tak ogólne, że uznać je trzeba jedynie za deklaracji
intencji zajęcia się w przyszłości problemami w nich wskazanymi.
Rozdziały od IX do X V zajmują się strukturą i uprawnieniami organów 0?Ą
Do organów tych zaliczano: a) Konferencję Międzyamerykańską; b) Spotkani
Konsultacyjne ministrów spraw zagranicznych; c) Radę; d) Unię Panamerykańskąl
e) konferencje specjalne; f) organizacje wyspecjalizowane. Spośród nich tylkd
Konferencji Międzyamerykańskiej przyznano status naczelnego (najwyższego)
organu OPA. Miała ona zbierać się co pięć lat, ale na żądanie dwóch trzeciełj
członków mogła być zwołana konferencja specjalna lub zmieniona data konferencji
zwykłej. Natomiast spotkaniom konsultacyjnym ministrów spraw zagranicznychj
powierzono zajęcie się „pilnymi zagadnieniami wspólnie interesującymi państwj
amerykańskie" (art. 39). Trzeba od razu wyjaśnić, że spotkania miały pełni
podwójną funkcję: ogólnopolityczną, określoną w art. 39 Karty OPA, i specjalna!
dotyczącą bezpieczeństwa zbiorowego półkuli zachodniej. W tej drugiej funkcji
miały uprawnienia „organu doradczego", którego kompetencje określał traktal
Rio. Spotkaniom ministrów podporządkowano nowy Doradczy Komitet Obrona
służący radą „w zakresie zagadnień współdziałania wojskowego, które mogłybj
wyniknąć w związku z zastosowaniem istniejących traktatów specjalnych, dotyl
^kiern zbrojnym). Ustalono ponadto, iż organami Rady OPA będą: Między-
lU
ierykariska Rada Gospodarczo-Społeczna, Międzyamerykańską Rada Prawników
a
jyfjędzyamerykańska Rada Kulturalna.
' praktyczną i bieżącą działalnością OPA miała kierować Unia Panamerykańska,
0n
sVKarcie określona jako „centralny i stały organ" oraz „Generalny Sekretariat
Cro
Organizacji" (art. 78). Do jej uprawnień zaliczano m.in. udzielanie „rad Radzie
I jjj organom przy opracowywaniu programów i regulaminów Konferencji Mię­
dzyamerykańskiej, Spotkania Konsultacyjnego ministrów spraw zagranicznych
j konferencji wyspecjalizowanych" (art. 82). W rozdziale tym mówi się również
0 kompetencjach Sekretarza Generalnego OPA, wybieranego przez Radę na
okres dziesięciu lat. Przewidziano, iż Sekretarz Generalny nie może być wybrany
ponownie, a jego następca musi być obywatelem innego państwa.
Innym podstawowym dokumentem przyjętym na konferencji był traktat ame­
rykański o pokojowym załatwianiu sporów (Pakt bogotański), stanowiący realiza­
cję Aktu z Chapultepec i zapowiedzi zawartej w art. 23 Karty OPA.
Pakt bogotański miał zastąpić liczne wcześniejsze porozumienia pokojowe
1 traktaty państw amerykańskich począwszy od traktatu Gondry (1923). Być może
bogactwo istniejących już uregulowań spowodowało, że nowy pakt przygotowano
na konferencji w Bogocie w rekordowo krótkim czasie czterech dni. Powstał jednak
dokument nie w pełni udany, gdyż ilość zastrzeżeń złożonych przez siedem państw
do niektórych artykułów była wyjątkowo duża. Najwięcej formalnych zastrzeżeń
wzbudził rozdział 1, mówiący o generalnych zobowiązaniach do rozstrzygania
sporów sposobami pokojowymi. Zapisano w nim, że państwa amerykańskie „mają
obowiązek" załatwiania międzynarodowych sporów w trybie pokojowego postępo­
wania regionalnego i to jeszcze przed ich przekazaniem Radzie Bezpieczeństwa NZ
(art. 2). Państwa miały swobodę wybrania któregoś z wymienionych dalej sposo-
°w, aż do wyczerpania wszystkich przewidzianych procedur. Bardzo kontrower­
syjny okazał się art. 5: „Nie można stosować wyżej wymienionego postępowania
sprawach, które z istoty swej należą do wyłącznej kompetencji państwa. Gdyby
g ądy stron różniły się co do tego, czy dany spór dotyczy spraw należących do
02 6 k o r n p c t c n c i a, lstw

czących bezpieczeństwa zbiorowego". A więc wbrew pierwotnym projektor! ze st " "* J P ' a , ta kwestia przedwstępna, na żądanie którejkolwiek
b ę d z e r z e k a z a n a

zawartym w Pakcie Organicznym, rangę Doradczego Komitetu Obrony wydatni Spraw" | P do rozstrzygnięcia Międzynarodowemu Trybunałowi
0 0 Z z a p i s e m t y m n i e z d z i ł

obniżono, a zadania zminimalizowano. PodkreT-^ - '"' g° y się delegacje Argentyny i Peru,

b a ą c z e

ct
yć ow / ' wewnętrzne kompetencje państwa w każdym przypadku powinny
Szczególne znaczenie Karta przypisuje Radzie OPAj, która przejęła rolę doty 1 m
°gą n P " a t l C p r Z C Z s a m o a
- Stany Zjednoczone stwierdziły natomiast, iż nie s t w o

czasowej Rady Kierowniczej (rozdz. X I I ) . Miała m.in. opracowywać zaleceni 1

iWoś iM Zyjąc
"Przymusowej jurysdykcji Międzynarodowego Trybunału Sprawied-
C
L n
dla rządów i konferencji międzyamerykańskich (art. 53) i nadzorować pracę J Ną ' r e z e r w
u j ą sobie prawo decydowania o przekazaniu sporu temu organowi.
ste
Panamerykańskiej (art. 51). Najważniejsze, być może, uprawnienie Rady kryjl mien
»ern I K y 6 a r t k u ł
mówił, że sprawy już załatwione - za wspólnym porozu-
art. 52, który mówi: „Rada może pełnić prowizorycznie funkcje organu doij>] huc| w w
anj y n i k u procedur międzynarodowych - nie podlegają ponownemu
u T
czego, gdy nastąpią okoliczności przewidziane w art. 43 niniejszej Karty". Oz 1 c J e c U Za r

1
y z j - P °te.stowały Boliwia i Ekwador, które nie pogodziły się z dawnymi
a r r i
czało to, iż w przerwach między spotkaniami konsultacyjnymi ministrów sp '] c d 0 t y C Z ą C y m C h t e r t o r i ó w S t a n

zagranicznych Rada mogła podejmować decyzje w sytuacji zagrożenia bezpiec /L ' żen' ' ' y - y Zjednoczone zaś dołączyły swe
"a do art. 7, w którym państwa „zobowiązują się nie występować
1 04 K S Z T A Ł T O W A N I E NOWEJ S T R U K T U R Y STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH.
w drodze dyplomatycznej o ochronę swych obywateli ani nic przekazywać sn
w tym przedmiocie trybunałowi międzynarodowemu, jeżeli ci obywatele
wnieść sprawę do właściwych sądów krajowych danego państwa". Jak vvi , ^
ochrona cudzoziemców należała w przeszłości do najbardziej kontrowersyjna
problemów w stosunkach USA z państwami latynoamerykańskimi. Chociaż p,
miany w ruchu panamerykańskim i wcześniej przyjęte dokumenty ( z w ł a '-a
art. 12 Karty OPA) wskazywały, że osiągnięto już porozumienie w tej k W t M i i
rząd USA stwierdził, iż „nie może przyjąć art. 7, odnoszącego -się do o
dyplomatycznej i wyczerpania środków prawnych".
Pakt bogotański przewidział następujące sposoby pokojowego rozwiązyv na
sporów: dobre usługi i pośrednictwo (rozdział I I ) ; badania i koncyliacje <\\\y
postępowanie sądowe (IV); postępowanie rozjemcze czyli arbitrażowe (V). Okrefl
łono, iż dobre usługi polegają na inicjatywie wykazanej przez stronę trzecią w cel
wypracowania satysfakcjonującego rozstrzygnięcia. Natomiast pośrednictwo ( m l
diacja), to przedłożenie sprawy stronie trzeciej wybranej za porozumieniem stroi
pozostających w sporze. Uściślono również pojęcia badań i koncyliacji oraz sposfl
powoływania komisji do tych spraw, wskazując, że jej decyzje w niczym nie wiąj
stron sporu i mają jedynie charakter zaleceń.
Stany Zjednoczone podpisały Pakt bogotański, ale nigdy go nie ratyfikowały]
Podobnie postąpiło dziesięć państw latynoamerykańskich. Tak więc, mimo wieli
nowatorskich zapisów, jego znaczenie okazało się ograniczone.
Do ważnych dokumentów uchwalonych na konferencji w Bogocie zaliczy!
trzeba jeszcze Konwecję Ekonomiczną. Podpisana została przez wszystkie i Liberalizacja systemu wywoływała mobilizację sił starego porządku, których
dzieścia jeden państw - uczestników, ale ilość zastrzeżeń załączonych do teksl
była jeszcze większa niż w przypadku Paktu bogotańskiego. Wskutek nalega
państw latynoamerykańskich wpisano na przykład do art. 3, że istnieje konieczno!
wyrównania różnic między cenami surowców i produktów przemysłowych. Jesi
cze mocniej zaznaczono to w art. 30 Konwencji, mówiącym o potrzebie zawarci
układów regionalnych, które będą korygowały dotychczasowe reguły handl
międzynarodowego. Przeciwko obu tym artykułom zastrzeżenia zgłosiły Stari
Zjednoczone. Same zaś doprowadziły do umieszczenia w Konwencji art. 21
który głosił, że państwa nie będą podejmowały żadnych akcji dyskryminacyjny!
przeciwko inwestycjom, własności prywatnej i kapitałowi zagranicznemu. Zaw
ten spotkał się jednak ze sprzeciwem wielu państw latynoamerykańskich. Jeszcl
raz okazało się więc, żę problemy ekonomiczne stają się prawdziwym wyzwani*
dla spoistości systemu międzyamerykańskiego.
6. L A T Y N O A M E R Y K A Ń S K I E P R Z E M I A N Y I K O N F L I K T Y
6.1. Przewroty wenezuelskie
Kiedy w październiku 1945 r. obalona została dyktatura gen. Mediny, wyck'^'
się, że 46-letni cykl rządów wojskowych w Wenezueli (od 1899 r.) został zak"
LATYNOAMERYKAŃSKIE PRZEMIANY I KONFLIKTY 105
Q Hf jednakże wojskowi nie zeszli jeszcze wówczas ze sceny politycznej
n i ( i crali istotną rolę zarówno w wydarzeniach październikowych, jak i później.
e ' r n Isaiac Mcdina Angarita, który objął władzę w 1941 r., uważał się za
nuatora wielkich caudillos^Juana Vicente Gomeza i Eliazara Lopeza Con-
klIlt
^ a Jednakże lata I I wojny światowej nie były sprzyjające dla rządów dyk-
s/( "^rskich- Współdziałanie Wenezueli ze Stanami Zjednoczonymi w ruchu pan-
l;lt
°rvkańskim i koalicji antyhitlerowskiej wzmacniało siły demokratyczne i dą-
1111
a do liberalizacji systemu politycznego. 29 lipca 1941 r. oficjalnie zarejest-
ina została partia pod nazwą Akcja Demokratyczna (Acción Democratica,
I))) której przywódcą był lewicowy działacz (w młodości sympatyk ruchu
komunistycznego) Rómulo Betancourt, a formalnym przewodniczącym pisarz
Rómulo Gallegos. Po wielu dekadach brutalnych prześladowań, życie polityczne
w kraju wyraźnie się ożywiło. Powstawały ugrupowania nowe, w tym rządowe
Partido Democratico Wenezolano (PDV). W okresie wyborów municypalnych
partia zwolenników prezydenta Mediny zawarła nawet przejściowy sojusz z pro-
komunistycznym Ludowym Związkiem Wenezuelskim (Unión Popular Venezo-
lana, UPV). Prezydent Medina podjął także pewne próby reform, ogłaszając
w 1943 r. ustawę naftową, która miała zapewnić państwu większe dochody
z produkcji ropy naftowej. Jeszcze ważniejszą rolę mogło odegrać prawo o refor­
mie rolnej, przewidujące istotne zmiany w strukturze władania ziemią. Jednak
prawo to ogłoszone zostało na miesiąc przed upadkiem rządu, a więc praktycznie
nie weszło w życie.
przywódca, gen. Lopez Contreras, liczył na odzyskanie władzy. Wzburzenie
narastało też w masach ludowych, które domagały się poprawy warunków życia.
Osłabienie reżimu dyktatorskiego pozwoliło związkom zawodowym na śmielsze
artykułowanie tych żądań. Rząd Mediny nie był jednak skłonny do zasadniczych
zmian. W końcu 1944 r. prezydent rozwiązał centralę związkową - Narodową
Konwencję Robotniczą - (Convención Obrera Nacional) i wszystkie związki
zawodowe do niej należące.
riS nraC a
d a w ° F J antyrządowa zawiązała się również w armii. Młodzi oficerowie od
na bezskutecznie domagający się poprawy swych warunków materialnych,
st0 a
^.^ P dzie 1944 r. założyli tajny Związek Patriotyczno-Wojskowy (Unión
a r
n e z a Pwriotica, UMP), kierowany m.in. przez kapitana Marcosa Pereza Jime-
r
k i j ! ^ - zbliżające się wybory prezydenckie sprzyjały różnym przejściowym
0a
1 1 1 1 So us
/ cz e J zom, nieraz bardzo zaskakującym. Należało do nich porozumienie
Ca
Wy . stavv '945 r. między Akcją Demokratyczną i rządową PDV dotyczące
Cnia W s n e
ni prz '
c P ° ' g o kandydata, którym miał być Diogenes Escalante. Sojusz
e t
3
niegę, K " i * * ^ " 8 ° ' S^yż gen. Medina doszedł do wniosku, że wygodniejszy dla
w m n y
' Vsu ' bardziej uległy kandydat. PDV zerwała więc umowę z A D
1
" Co kandydaturę Angela Biagginiego, natomiast prawica zgłosiła
er
asa. W tej sytuacji na początku lipca doszło do pierwszych kontaktów
1 06 K S Z T A Ł T O W A N I E NOWEJ S T R U K T U R Y STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH. LATYNOAMERYKAŃSKIE PRZEMIANY I KONFLIKTY 107

między UMP i A D . Betancourt początkowo był sceptyczny co do możliw s«
takiego porozumienia. Perez Jimenez, najczęściej występujący w imieniu UlVrł
zdołał jednak rozwiać wątpliwości Betancourta i przekonać go, że po obalę a
władzy Mediny armia całkowicie podporządkuje się rządom cywilnym.
Przewrót wenezuelski rozpoczął się 18 października 1945 r., kiedy młoHj
oficerowie na czele swych oddziałów zdobyli Szkołę Wojskową i zaatakowj
budynki rządowe. Wielkie znaczenie miało opanowanie jeszcze tego samego dni
nadatlantyckiego garnizonu Maracay. Walki z siłami rządowymi trwały jeszcJ
trzy dni, ale już 19 października ogłoszono, iż władzę przejęła 7-osobowa RewJ
lucyjna Junta Rządowa (Junta Revolucionaria de Gobierno) złożona z przeAJ
stawicieli A D i UMP, z Betancourtem na czele. Nowy rząd Wenezueli szybj
uzyskał akceptację Waszyngtonu i państw latynoamerykańskich. Już 25 paździJ
nika sekretarz stanu James F. Byrnes przekazał ambasadorom USA w państwaj
Ameryki Łacińskiej telegram z prośbą o natychmiastowe konsultacje z rządanł
przy których są akredytowani, aby uzyskać odpowiedź, czy junta wenezuelsj
„zasługuje na uznanie". Byrnes przypominał, że rezolucja X X I I Nadzwyczajnej
Doradczego Komitetu Obrony Politycznej państw amerykańskich zalecała, aby
nie uznawać rządów utworzonych przy użyciu siły.
Najszybciej odpowiedział ambasador USA w Meksyku, George Messersmitli
który informował, że Meksyk jest wierny doktrynie Estrady z 1930 r., a więc nie
będzie oficjalnie wypowiadał się w sprawie uznania rządów zagranicznych]
Jednakże wiadomości napływające z Caracas są tak zachęcające, że rząd meksykail
ski zamierza kontynuować normalne kontakty z juntą wenezuelską. Podobni!
pozytywne opinie przekazali ambasadorowie akredytowani w innych stolicaJ
latynoamerykańskich. 27 października Byrnes ogłosił, iż minister spraw zagranicą
nych nowych władz wenezuelskich, Carlos.MoraJes, złożył oświadczenie o „pełny!
:
wypełnianiu wszystkich międzynarodowych zobowiązań", zatem USA uznr ~
rząd z dniem 30 października 1945 r. Kilka dni później nowe władze WenezuJ
zaakceptowały Wielka Brytania i Francja oraz państwa Ameryki Łacińskiej.
Dominikana wstrzymała się od uznania junty wenezuelskiej z powodu jej wrog<
okazanej prezydentowi Rafaelowi Leonidasowi Trujillo. Pozostawało to w zwiazl
z wypowiedziami Rómulo Betancourta, który nie szczędził słów krytyki dyktator!
wi dominikańskiemu i zapoczątkowało ostry konflikt między nimi, trwający aż<l
0 os. przemiany wewnętrzne w Wenezueli zostały teraz przyspieszone:
"wadzono pełną swobodę działania partii politycznych, rozbudował się ruch
^zkowy, zainicjowano pierwsze reformy socjalne. Okazały się one jednak
Z W a
' radykalne dla wojskowych z UMP, którzy 24 listopada 1948 r. dokonali
^i^nego przewrotu. Pełnię władzy przejęła armia, a jej przedstawiciel Perez
k ^ n e z szybko wprowadził w Wenezueli dyktaturę bardziej represyjną niż
byTy-poP rzednie
-
6.2. Nowa faza rewolucji meksykańskiej
przypomnijmy, iż w sześcioleciu 1934-1940, kiedy prezydentem był Lazaro
Cardenas, dokonały się w Meksyku wielkie przemiany społeczne i polityczne,
yy tym czasie nastąpiła radykalizacja rewolucji meksykańskiej, co Cardenas
nazywał „powrotem do źródeł", a więc do idei głoszonych w czasie buntu
ludowego w latach 1910-1911. Prezydent zdołał też poprawić bardzo konfliktowe
do tej pory stosunki ze Stanami Zjednoczonymi. Nawet precedensowa w skali
światowej decyzja Cardenasa z marca 1938 r. o nacjonalizacji mienia zagranicz­
nych kompanii naftowych nie zniweczyła zbliżenia między Meksykiem a USA. Jak
pamiętamy, prezydent Roosevelt, kierując się polityką dobrego sąsiedztwa, zaakce­
ptował decyzję Cardenasa, ale międzynarodowe kompanie naftowe ogłosiły bojkot
Meksyku. Wówczas I I I Rzesza i Włochy zaoferowały Cardenasowi pomoc i goto­
wość wysłania swych tankowców w celu transportowania ropy meksykańskiej. Jak
pisze Luis G. Zorilla - w pierwszych miesiącach konfliktu Cardenas, który
ideologicznie był zdecydowanym przeciwnikiem faszyzmu, nie odrzucił propozycji
państw Osi (L.G. Zorilla, I I , 476). Traktował ją jednak wyłącznie jako środek
nacisku na zagraniczne koncerny naftowe, z którymi zresztą osiągnięto porozumie­
nie o wysokości odszkodowania, ale już po zakończeniu kadencji prezydenta.
Jego następcą był gen. Manuel Avila Camacho, którego prezydentura przypadła
8'ównie na okres II wojny światowej (1940-1946). W tym czasie doszło do
/J
cieśnienia współdziałania między USA i Meksykiem. Wprawdzie bezpośredni
u
dziaf Meksyku w wojnie był skromny, ale jego zasoby surowcowe bardzo
,rz
ydały się północnoamerykańskiemu przemysłowi zbrojeniowemu. Traktat
Iowy 23 grudnia 1942 r. zapewniał Stanom Zjednoczonym dostawy ropy
z

We 1 r U z e a z a 11

końca „ery Trujillo". Pod • ~ ' ^ ' - cynk - innych metali i produktów rolnych. 3 lutego 1944 r.
a n o

W ten sposób rozpoczął się w Wenezueli trzyletni okres przemian demł , j^

r z e w Waszyngtonie traktat o zasadach wspólnego wykorzystania wód
0 r a Q ,

kratycznych. O orientacji międzynarodowej nowej ekipy wiele mówiło zer^ ,V/ . e o i Bravo. W kwietniu 1945 r. uzgodniono program działania Joint
stosunków dyplomatycznych z rządem gen. Franco w Madrycie i nawiąż;" anie d n
^ ~ United States Defense Commission po wojnie, zwłaszcza w zakresie
0 s t a v

U Zrj
(10 X I 1945) z republikańskim rządem hiszpańskim przebywającym na uc W , , rojenia dla meksykańskiej armii.
0nc
stwie w Meksyku. 31 grudnia 1945 r. nałożono nadzwyczajny podatek w wysok | noty j ^ ° w y m okresie prezydentury Avili Camacho nastąpiło' przejście do
e

n Z y re
27 min doi. na zagraniczne towarzystwa naftowe, a następnie zaczęto ° J r e a l l Z
az\vc wolucji meksykańskiej. 19 stycznia 1946 r. po raz kolejny zmieniono
Partu rza
tzw. zasadę fifty-fifty (50% zysków dla kompanii naftowych i 50% dla rząd 4nsty .dzącej - od tej pory aż do dziś jest to Partia Rewolucyjno-
tu

< J n a l n a
Po ogłoszeniu w lipcu 1947 r. nowej konstytucji i wyborach powszec^ "^ala ? ° (Partido Revolucionario Institucional, PRI). Zmiana nazwy
0

r e s
w grudniu tego roku, prezydentem państwa został przedstawiciel AD, R°' | ' a ć jej nową strategię w powojennych realiach. Na zjeździe kon-
108 K S Z T A Ł T O W A N I E NOWEJ S T R U K T U R Y STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH..
LATYNOAMERYKAŃSKIE PRZEMIANY I KONFLIKTY 109

stytucyjnym PRI podkreślano, że każda zwycięska rewolucja instytucjonalizm litycznego i przeprowadzeniu wolnych wyborów prezydenckich, ale nadal
się po pewnym czasie, a Meksyk powinien rozwijać się na drodze „ r e w o l i U(
P
°strzcgany był jako klasyczny symbol autorytaryzmu i dyktatorskiego Estado
pokojowej, która z natury musi być instytucjonalna, bez utraty swego rewolty]' y°vtf (wprowadzonego w wyniku zamachu stanu w 1937 r.). Jednak się nie
nego zapału". Tak więc partia miała działać przede wszystkim na rzecz stabili .J' Z ddawał- Doprowadził do porozumienia z przywódcami lewicy, w tym z Car-
i pokoju wewnętrznego, niezbędnych do rozwoju kapitalistycznych stosunkól fsem Prestesem, zalegalizował na początku 1945 r. partię komunistyczną,
w wydaniu meksykańskim. PRI zaczęła się określać jako partia reformistyczj °w kwietniu nawiązał stosunki dyplomatyczne ze Związkiem Radzieckim. Zdołał
i ogólnonarodowa, która - nie rezygnując z rewolucyjnej tradycji i celów nakrel też powołać jeszcze w 1945 r. dwie partie polityczne o różnych orientacjach:
lonych w latach 1910-1917 - kierować się będzie pragmatyzmem i solidaryzmel prawicową Partię Społeczno-Demokratyczną {Partido Social Democratico, PSD)
społecznym. Kierunek taki realizowano począwszy od prezydentury M i g i Uc a J lewicową Brazylijską Partię Pracy (Partido Trabalhista Brasileiro, PTB). Dzięki
Alemana Valdesa (1946-1952). Osiągnięto wówczas przyspieszenie proce- temu zabiegowi miał nadzieję na zachowanie wpływów w każdych okolicznoś­
uprzemysłowienia kraju dzięki daleko idącym preferencjom dla prywatne ciach. Nadzieja okazała się płonna, gdyż opozycja zgrupowana w Narodowym
kapitału narodowego i zagranicznego. Jednocześnie jednak zmniejszono temrł Związku Demokratycznym (Unido Democratica Nacional, UDN) uzyskała popar­
reform społecznych i doprowadzono do ogromnego wzrostu zróżnicowania d cie wojska, które zmusiło go w październiku 1945 r. do ustąpienia.
chodów ludności. W pierwszych latach powojennych wyraźnie zatem odstąpio Władzę objął najpierw Jose Linhares, ale już w grudniu 1945 r., w wyniku
od radykalnych programów społecznych prezydenta Cardenasa. wyborów powszechnych, prezydentem został gen. Enrico Gaspar Dutra. Nowego
W polityce zagranicznej Meksyk kontynuował mocno zaznaczoną w lataj prezydenta uważano początkowo za człowieka Vargasa, gdyż był ministrem
trzydziestych samodzielność i w czasach zimnej wojny nie raz potrafił podkreśli! obrony w jego rządzie. W rzeczywistości jednak rządy Dutry w latach 1946-1951
swoją odmienność od Stanów Zjednoczonych. nie stanowiły zwykłej kontynuacji „getulizmu". jjZmiany, jakie wprowadził do
polityki wewnętrznej i zagranicznej, były istotne. Przede wszystkim zrezygnował
6.3. Brazylia powojenna v. tendSncji do interwencjonizmu państwowego w dziedzinie gospodarki, mocno
przejawiających się w czasach Vargasa, i kierował się koncepcjami liberalizmu
Począwszy od 1941 r. autorytarny prezydent Brazylii Getulio Vargas czyni ekonomicznego. Dutra przeszedł także do ofensywy przeciw lewicy komunis­
wielkie wysiłki, aby pokazać, że odciął się od sympatii do faszystowskich Niemied tycznej, która w ostatnim okresie rządów Vargasa oraz w latach powojennych
którym dawał wyraz jeszcze w 1940 r. Z wyraźną ulgą powitały to Stany ZjeJ uzyskała spore wpływy. W maju 1947 r. partia komunistyczna została rozwiązana,
noczone, które wiedziały, że bez udziału Brazylii bezpieczeństwo zachodniej a w październiku tegoż roku zerwano stosunki dyplomatyczne ze Związkiem
hemisfery w latach wojny byłoby poważnie zagrożone. Stąd też trzecie spotkani Radzieckim. Prezydent Dutra, nawiązując do tradycji raczej barona Rio Branco
konsultacyjne ministrów spraw zagranicznych państw amerykańskich zorganizJ niz Vargasa, starał się też umocnić polityczne i gospodarcze więzi ze Stanami
wano w styczniu 1942 r. w Rio dc Janeiro, a pomoc w ramach lend-lease kito­ jednoczonymi. N i e o z n
a c z a ł o to jednak bezkrytycznego akceptowania wszystkich
wano przede wszystkim do Brazylii i Meksyku. W sierpniu 1942 r. powstała c
' posunięć. Udział w I I wojnie światowej, i to na obszarze europejskim, a także
e n c j a ł
Joint Brazil-United States Defense Commission, która szybko zdołała skool st° Państwa powodowały, że autorytet Brazylii w globalnych i regionalnych
dynować wysiłki obu państw dotyczące walki z hitlerowskimi łodziami podwof ^osunkach międzynarodowych był wówczas duży. Już na konferencji w San
00 U W a z n i e s ł u c h a n o e ł o s u a
nymi, konwojowania statków na południowym Atlantyku, zaopatrywania j członk- JJ g - w 1946 r. została nawet niestałym
R a d y B e z i e c z e n s t w a N z
alianckich w północnej Afryce i wykorzystywania brazylijskich zasobów naturj miała ^ P - Również w ruchu międzyamerykańskim
Z n a c z r |
nych do produkcji wojennej. Wszystko to spowodowało, że powiązania rniedj ty a . samodzielność. Kiedy na początku 1946 r. stosunki USA z Argen-
ną z
u t r z W Z n a I a z ł s i c w
Brazylią i USA w latach wojny stały się znacznie bardziej intensywne, czenł yrn° y Punkcie krytycznym, Brazylia oświadczyła, że będzie
p,a WaC S e r d e c z n e k o n t a k t z
Vargas wydawał się świadomie sprzyjać. „W styczniu 1944 r. Vargas podp ^ 1
nowa y Peronem i nalegać na włączenie Argentyny do
a n e g 0 tra
dekret otwierający drogę do uczestnictwa obcych kapitałów w górnictwie; wbr ^ięki k t a t u o zbiorowej obronie zachodniej hemisfery. W dużej mierze
Prze S t a w i e t a k
konstytucji z 1937 r. 50% akcji w tym dziale produkcji mogło odtąd za zg° Prow ^ ° właśnie się stało, a samą konferencję w sprawie traktatu
Pr?ed w ł a ś n i e w R i o d e
prezydenta należeć do obcokrajowców. W czerwcu tegoż roku Brazylia i hjże • Janeiro. Brazylia nie zgodziła się także na
Zjednoczone podpisały umowę lotniczą, która pozwoliła na trwanie pewn) ^SĄ n i e
Po wojnie porozumień umożliwiających wykorzystywanie przez
B a j e t e r e n i e Z d r u i e

form wojskowej obecności Stanów w Brazylii po wojnie" (M. Kula, 256). ^ °gOci '' - g J zaś strony, na konferencji międzyamerykańskiej
e
ni 1 9 4 8 r I a z e m z U S A

Mimo tych wszystkich zabiegów sytuacja Vargasa na przełomie wojny i P° ° aln h " v przeforsowała oddalenie rezolucji o terytoriach
stawała się coraz trudniejsza. Zapewniał wprawdzie o chęci liberalizacji sys' ych w Ameryce Łacińskiej.
1 10 K S Z T A Ł T O W A N I E NOWEJ S T R U K T U R Y STOSUNKÓW M I Ę D Z Y N A R O D O W Y C H . LATYNOAMERYKAŃSKIE PRZEMIANY I KONFLIKTY 11 1

6.4. Niepokoje kostarykańskie honńenia postępowania zgodnie z traktatem Rio, który wszedł w życie
rłnia 19^8 r. Kostaryka ratyfikowała go jako 14 państwo (o takiej minimalnej
; r
W Kostaryce, tradycyjnie najspokojniejszym kraju Ameryki Środkowej - - . tyfikacji mówił art. 22 traktatu). Rada Bezpieczeństwa ONZ odstąpiła
ra
c Z
1948 był bardzo burzliwy: krótka wojna domowa, zbrojne interwencje zagrani „f C7 l' ywania tej skargi na prośbę przewodniczącego Rady Organizacji Państw
atr
r
i próby wprowadzenia śmiałych reform społecznych. Konflikt wokół KostarJJ od f a ń s k i c h , który zawiadomił, iż sprawę przejęła już OPA. Taki tryb roz-
Al11
dał również OPA pierwszą okazję zastosowania procedur pokojowych przewi­ nięcia sporu popierały energicznie Stany Zjednoczone, dla których konflikt
S
dzianych w traktacie Rio. riy blisko Kanału Panamskiego był niewygodny. Ważne było też wykazanie
Aby zrozumieć wydarzenia prowadzące do wybuchu walk w 1948 r., przyp reczności działania regionalnego układu bezpieczeństwa. Stąd też Rada OPA,
mnieć trzeba, iż w latach 1940-1944 prezydentem Kostaryki był Rafael Ą „ n
ko tymczasowy organ doradczy przewidziany w traktacie Rio, powołała między-
Calderon Guardia, wyniesiony do władzy przez wielkich cafeteros i narodów ' ' odową komisję do zbadania tej sprawy. Komisja j u ż po jedenastu dniach
11

burżuazję. W okresie tym monokulturowa gospodarka kraju przeżywała p o w a ż j r liła, że oddziały inwazyjne składały się głównie z uchodźców kostarykańskich,
U

trudności na skutek utraty rynku europejskiego, na który dotychczas eksportowani eciwników rządu w San Jose. Uwolniono więc władze w Managui od od-
większość kawy kostarykańskiej. Wzrosła inflacja i drożyzna, pogorszyły |3 wiedzialności za dokonanie agresji, stwierdzając jednak, że uchodźcy kos­
s

warunki życia. Sprzyjało to aktywizacji sił lewicowych, a nawet partii komuni tarykańscy otrzymali różnego rodzaju pomoc od wojskowych nikaraguańskich.
tycznej, która wówczas w Kostaryce działała legalnie. Przez całą kadencję Cj Natomiast władze w San Jose obciążono winą za „wspieranie materialne i moralne
legionu karaibskiego, który dąży do obalenia pewnych rządów, a w 'tym obecnego
derón usiłował balansować między różnymi ugrupowaniami. Uważał się za prze
rządu nikaraguańskiego".
stawiciela starych sił oligarchicznych, ale próbował też zawierać kompromi
z komunistami. Mediacja OPA okazała się w pełni skuteczna. Oddziały inwazyjne zostały
Podobnie czynił jego następca, Teodoro Picado Michalski, polityk polskie wycofane, oba rządy zawarły 21 lutego 1949 r. pokojowe porozumienie, a granicę
pochodzenia, który był prezydentem w latach 1944-1948. Wprowadzał ostrożnł miała nadzorować 5-osobowa komisja wyznaczona przez OPA.
reformy społeczne, zabiegając o wsparcie zarówno prawicy, jak i lewicy. W drugi J
części swej kadencji od sojuszników na lewicy - coraz bardziej kłopotliwyci
w warunkach zimnej wojny - usiłował się uwolnić. Opozycja prawicowa straciła j
jednak zaufanie do prezydenta i skupiła się wokół Otilia Ulate Blanco.
W^ marcu i kwietniu 1948 r. w Kostaryce toczyła się wojna domowa. Przeciw 1. Polityka dobrego sąsiedztwa prezydenta Franklina D. Roosevelta w latach
siłom rządowym wystąpili zarówno zwolennicy Ulate, jak i socjaldemokra trzydziestych zdołała osłabić wiele historycznych uprzedzeń i obaw, jakie żywiła
kierowani przez Jose Figueresa Ferrera. W końcu kwietnia władzę przejęła JunA Ameryka Łacińska wobec potężnego sąsiada z północy. W ostatnich latach przed
w
Fundadora, z Figueresem na czele. Figueres ogłosił radykalne reformy: naci °jną USA wyraźnie dążyły już do zastąpienia hegemonicznych i paternalistycz­
jonalizację banków, zmiany w systemie podatkowym i zabezpieczeń społecznyc™ nych stosunków z Latynoameryką - polityką opartą na poczuciu kontynentalnej
s
wreszcie rozwiązanie armii. Tę ostatnią decyzję usankcjonowała nowa konstytuc °lidarności. Podejście takie umożliwiło „transformację nieefektywnego ruchu
państwa, uchwalona w 1949 r. Panamerykańskiego w prawdziwie międzyamerykański system pokoju i bezpie-
d z ę
Z rządów Figueresa bardzo niezadowolony był hombre fuerte (mocny człowie cele ' ' k ' Goreniu Stany Zjednoczone mogły osiągnąć swe tradycyjne
t c z n e 3
Nikaragui, gen. Anastasio Somoza Garcia. Kostaryka oskarżyła Nikaraguę, że J 1
Am ^ ° ^ ^ ' ' równocześnie rozwijać przyjacielskie stosunki z narodami
a c i n s l c i e
końcu kwietnia 1948 r. jej Gwardia Narodowa dokonała pierwszego, próbne 1939^' ^ J " (A. Schlesinger, X X I ) . Sprawdziło się to już na jesieni
ataku na obszary przygraniczne. Do inwazji na większą skalę doszło 11 grudml trzeba' ^'edy państwa latynoamerykańskie łatwo dały się przekonać USA, że
C t r z r n a
kiedy to ponad 1000-osobowy oddział zbrojny wkroczył od strony -Nikaragl P°zost ^ y ć z dala od wojny i awantur europejskich. Tylko Kanada,
3 P Z a r u c r i e m
i zajął miasto La Cruz. Kostaryka znalazła się w trudnej sytuacji, gdyż wła- J s,1
Woj c - ° n panamerykańskim, wypowiedziała we wrześniu 1939 r.
2 ) a S t W O r n s > o z o s t a e a e
rozwiązała swą armię. Siły policyjne z pewnością nie wystarczyłyby do P „ 8°dnie ^ ^ '' f ^ kr i amerykańskie na spotkaniu w Panamie
P r z y e
~"wlrtreyTrrania napastników. Figueres posłużył się jednak „legionem karaibskimi Pus r j J t y Generalną Deklarację Neutralności oraz zakreśliły 300-milowy
ez

P e c z e n s t w
- prawie 800-osobowym prywatnym wojskiem zwolenników orientacji l e 1 wl
W ! a wokół brzegów obu Ameryk.
n a

? n
wych, którzy dążyli do obalenia dyktatur środkowoamerykańskich. §dyż g | . P y m roku solidarność amerykańska stanęła wobec nowych wyzwań,
t

n l e r o w
Równocześnie Kostaryka podjęła akcję dyplomatyczną, zwracając się ze s k a l ' ''°'and" ' ' s k i w Europie Zachodniej pokazał, że po zajęciu Francji
1 s
na Nikaraguę do Rady Bezpieczeństwa ONZ oraz do Rady OPA. Wezwa łil
W i ° ich licznych kolonii na zachodniej półkuli może być niepewny.
112 K S Z T A Ł T O W A N I E NOWEJ S T R U K T U R Y STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH.. LATYNOAMERYKAŃSKIE PRZEMIANY I KONFLIKTY 113

Polityka izolacjonizmu i neutralności stawała się coraz bardziej wątpliwą ta r

hemisfery zachodniej. W lipcu 1940r. zwołano do Hawany drugie spotu 1
konsultacyjne, na którym dyskutowano problem zauważony już w PanamJ
a dotyczący kolonii europejskich w Amerykach. Osiągnięte porozumienie głos j j
że państwa amerykańskie nie dopuszczą do zmiany statusu kolonii; przewidzi °'
-
też możliwość ustanowienia nad nimi wspólnego tymczasowego zarządu. p ^
zumienie to miało wymiar historyczny, gdyż do tej pory tylko U S A głosie
konsekwentnie sprzeciw wobec możliwości przejmowania posiadłości na póli
zachodniej przez państwa nieamerykańskie (rezolucja Kongresu z 1811 r.; doktryj
Monroego z 1823 r.; rezolucja Kongresu z czerwca 1940 r.). W Hawanie p o d o j
stanowisko zajęły także państwa latynoamerykańskie, dokonując swego rodzaj
panamerykanizacji doktryny Monroego.
•'O zbliżeniu Ameryki Łacińskiej i USA w latach wojny świadczyła także
Deklaracja wzajemnej pomocy i współpracy narodów Ameryk. Formułując zasadę
„jeden za wszystkich, wszyscy za jednego", tworzyła podstawę do stopniowego
ukształtowania się systemu bezpieczeństwa zachodniej półkuli. Jeszcze przed
przystąpieniem USA do wojny Roosevelt polecił przygotowanie planu współpracy
wojskowej z Ameryką Łacińską. Po japońskim ataku na Pearl Harbor, do końca
1941 r. 12 państw latynoamerykańskich zerwało stosunki dyplomatyczne luj
wypowiedziało wojnę mocarstwom Osi.
Już w styczniu 1942 r. trzecie spotkanie konsultacyjne ministrów w Rio de
Janeiro zajęło się problemem bezpieczeństwa regionalnego w nowych warunkach.
Rozpoczęty w Panamie i Hawanie proces transformacji ruchu panamerykańskiego,
a następnie włączenie półkuli zachodniej do konfliktu światowego wymagały!
podjęcia pilnych decyzji. W obu tych dziedzinach spotkanie w Rio okazało siej
niezwykle istotne: W sferze programowej uznano, że polityka dobrego sąsiedztwa!
jest odtąd „normą prawa międzynarodowego na kontynencie amerykańskim',!
a zasady Karty Atlantyckiej „są częścią amerykańskiego dziedzictwa prawnegoB
Powołano nowe instytucje o trwałym znaczeniu, a więc MiędzyamerykauskaJ
ttvwnego udziału swego kraju w wysiłku wojennym hemisfery zachodniej.
5
i Brązy'''' największego państwa Ameryki Łacińskiej, była oczywista z uwagi
tvlko na jej potencjał, lecz także na ostateczne utrwalenie się w 1941 r.
C
"' lianckicj orientacji. Podsumowując, należy stwierdzić, że w czasie wojny
r a
P ° zjednoczone zbudowały bazy wojskowe w 16 krajach Ameryki Łacińskiej.
( )
2 Na przełomie wojny i pokoju sprawą zasadniczą stało się określenie miejsca
"hu panamerykańskiego w globalnej strukturze stosunków międzynarodowych.
f U
hlem ten był bardzo kontrowersyjny, gdyż w USA doszło w latach wojny do
działu na „regionalistów" i „uniwersalistów". Pierwsi uważali, iż organizacje
P "jońalne, takie jak ruch panamerykański, powinny być „kamieniem węgielnym
ravszłej struktury światowej" (wg S. Wellesa). Organizacja uniwersalna byłaby
federacją organizacji regionalnych, które odpowiadałyby za pokój na swoim
obszarze. Do jej uprawnień należałoby tylko interweniowanie w sporach, z którymi
nie mogłaby sobie poradzić organizacja regionalna i które zagrażałyby pokojowi
światowemu.
Dla uniwersalistów organizacje regionalne stanowiły przejaw starej, imperialnej
koncepcji stref wpływów, służącej realizacji interesów państw dominujących.
Nowy ład światowy, jak twierdził sekretarz stanu USA Cordell Hull, może być
zagwarantowany tylko przez podporządkowanie układów regionalnych globalnej
organizacji i uniwersalnym zasadom stosunków międzynarodowych. Roosevelt
początkowo przychylał się do tezy regionalistów. Od początku 1944 r., a zwłaszcza
od konferencji jałtańskiej, prezydent USA zdecydowanie już popierał uniwer­
salistów i koncepcję budowania ładu światowego opartą na współdziałaniu wiel­
kich mocarstw. W tym samym czasie Stany Zjednoczone przestały się obawiać
o bezpieczeństwo zachodniej półkuli i coraz bardziej angażowały w sprawy
Europy i Dalekiego Wschodu. Zmiana ta wywołała w Ameryce Łacińskiej wiele
obaw i niepokoju. Wydawało się bowiem, iż uniwersaliści chcą stworzyć or-
/ację światową opartą na dominacji i szczególnych prawach wielkich mo-
^'istWr W ruchu panamerykańskim obowiązywała zaś od lat trzydziestych zasada
r

Radę Obrony, Doradczy Komitet Obrony Politycznej oraz MiędzyamerykańsM P awnorniędzynai()dovvej równości członków. Latynoamerykanie chcieli także
Komitet Prawny. Uchwalono również rezolucję zalecającą zerwanie stosunkoB zachowania dotychczasowej autonomii i samodzielności ruchu panamerykań-
dyplomatycznych z mocarstwami Osi. Sprawa dotyczyła tylko Chile i Argentynyj olcr* i s z c z ę ważniejsze były dążenia do wykorzystania w nadchodzącym
6 S p e c j a n c n

gdyż pozostałe państwa do końca stycznia 1942 r. postulat ten wypełniły. S' ' I ;in ArneT ' y stosunków nawiązanych z USA w latach wojny. „Narody
a c s
e am ^ ' " k i e j zaczęły zdawać sobie sprawę, iż zdrowy system między-
wisko Chile związane było z obawami o bezpieczeństwo długiego wybrz B n S m o z e z a e w
vV
C |
' TIÓW ^' P n i ć im pomoc w rozwiązywaniu ekonomicznych prob-
morskiego, natomiast problem Argentyny miał przez wiele lat komplik° B r e I o n u
^XVTI ^ ' ochronę przed interwencją wielkich mocarstw" (A. Schlesinger,
stosunki polityczne na zachodniej półkuli.
p i ;• Ustalenia czterech mocarstw w Dumbarton Oaks wydawały się jednak
r?
Współpraca obronna USA z państwami latynoamerykańskimi po s p o t k a - a c
Po nadzieje Ameryki Łacińskiej, gdyż propozycje w sprawie utworzenia
w
w Rio została znacznie przyspieszona, o czym świadczyła cała seria dwustronny™ u e

2
nity J organizacji międzynarodowej dawały wyraźną przewagę koncepcjom
p
porozumień. Dla Waszyngtonu największe znaczenie miało współdziałanie W
^alistycznym.
namą, Meksykiem i Brazylią. Pierwsze z tych państw ułatwiło Stanom
e
noczonym rozbudowę instalacji wojskowych w strefie Kanału Panamsk"-^ 'uty n0a k ' wątpliwości i rozbieżności stanowisk między USA i państwami
mer k
Podobnie prezydent Meksyku gen. Avila Camacho w pełni zrozumiał 9 N
Konf er y a ń s k i mi postanowiono wyjaśnić na specjalnej Międzyamerykańskiej
c
sojuszniczych powiązań z północnoamerykańskim sąsiadem i wiele uczył' I Ji w sprawie Wojny i Pokoju, obradującej w Chapultepec (dzielnicy
114 K S Z T A Ł T O W A N I E NOWEJ S T R U K T U R Y STOSUNKÓW M I Ę D Z Y N A R O D O W Y C H
LATYNOAMERYKAŃSKIE PRZEMIANY I KONFLIKTY 115

miasta Meksyk) w Iutym-marcu 1945 r. tej Stany Zjednoczone zrobiły tam Wl ' Argentyna nie podporządkowała się uchwale trzeciego spotkania konsul-
aby złagodzić obawy Latynoamerykanów i umocnić solidarność kontynent ki '. |Tl
W Rio de Janeiro w styczniu 1942r. i nie zerwała stosunków dyp-
£ C T O

Uzgodniono więc, że na konferencji założycielskiej ONZ w San Francisco z.io/"^ t 8

tycznych z państwami Osi. Stany Zjednoczone już wówczas uznały, iż
zostanie postulat, aby Ameryka Łacińska uzyskała reprezentację w Radzie n P l L_ij 0 , I
argentyński sprzyja siłom profaszystowskim i stanowi wielkie za-
z r n

pieczeństwa. Uznano, iż tradycje i osiągnięcia ruchu panamerykańskiego g j ł 0 (

e
" ° j dla bezpieczeństwa całej zachodniej hemisfery.
e

są polecenia organizacji światowej, uchwalając, że „popieranie tych zasad, y^M P°yj JQ42 r. w armii argentyńskiej powstała konspiracyjna grupa oficerów GOU;
państwa amerykańskie stosowały dla zabezpieczenia pokoju i solidarności międl i głównych jej członków był płk Juan Peron. Przedstawiciel tej właśnie
z

narodami kontynentu, jest skutecznym środkiem przyczyniającym się do ogólnel |L

y gen. Pedro P. Ramirez, dokonał w czerwcu 1943 r. wojskowego zamachu
systemu bezpieczeństwa światowego oraz środkiem wprowadzającym go w ż y c ' " u Początkowo pojawiła się nadzieja na zmianę kursu polityki argentyńskiej,
(Akt z Chapultepec). Miano domagać się też, aby organizacja światowa zaakc , _ ą d Ramireza zerwał w styczniu 1944r. stosunki dyplomatyczne z Niem-
rz

towała, że rozwiązywanie sporów i kontrowersji na zachodniej półkuli bęrj -irniii Japonią. Niezadowoleni z tej decyzji oficerowie z GOU doprowadzili
odbywało się według procedur międzyamerykańskich. '•dnak do ustąpienia Ramireza. Prezydentem został gen. Eldemiro J. Farrell,
Najważniejsze ustalenia konferencji w Chapultepec zawierają rezolucja * ministrem wojny i wiceprezydentem - PeronJ, Od tego czasu stosunki między
-
0 reorganizacji, konsolidacji i umocnieniu systemu międzyamerykańskiego o Stanami Zjednoczonymi i Argentyną znów zaczęły się pogarszać, gdyż rząd
deklaracja o wzajemnej pomocy i solidarności amerykańskiej (zwana Akt Farrella oskarżono o prowadzenie polityki antyalianckiej i sprzyjanie I I I Rzeszy.
z Chapultepec). Stwierdzono w nich, że dotychczasowy ruch panamerykań Argentyna nie mogła zatem wziąć udziału w konferencji kontynentalnej w Chapul­
powinien ulec głębokim przemianom organizacyjnym i programowym. Zaleco tepec. Wkrótce jednak powstała możliwość wzmocnienia solidarności panamery­
także, aby w najbliższej przyszłości przygotować osobny regionalny układ b kańskiej - w Buenos Aires zdecydowano się bowiem na wypowiedzenie wojny
pieczeństwa, który będzie zgodny z celami powszechnej organizacji miedzi Niemcom i Japonii (27 I I I 1945) i podpisanie Aktu z Chapultepec (4 I V 1945).
narodowej. Umożliwiło to Stanom Zjednoczonym i pozostałym państwom amerykańskim
Miesiąc po obradach w Chapultepec rozpoczęła się konferencja założycielski wznowienie stosunków dyplomatycznych z Argentyną. Kilkumiesięczna misja
ONZ w San Francisco, na której państwa latynoamerykańskie energicznie ambasadora USA w Buenos Aires, Spruille Bradena, zaznaczyła się jednak
gały o przeforsowanie swych postulatów. Okazało się wówczas, że w pe znacznym wzrostem napięcia i konfliktów między dwoma państwami. Skupił się
sprawach stanowisko Ameryki Łacińskiej jest bliższe dążeniom państw ni; .ch on bowiem na udowadnianiu powiązań przywódców argentyńskich z państwami
1 średnich z innych regionów niż dążeniom Stanów Zjednoczonych. Wsi Osi i oskarżaniu ich o kontynuowanie po wojnie polityki profaszystowskiej.
solidarnego sprzeciwu wielkich mocarstw, z USA włącznie, nie udało się A iec W sierpniu 1945 r. Braden został wprawdzie odwołany do Waszyngtonu, ale jego
nadać Zgromadzeniu Ogólnemu NZ większych uprawnień niż te, które otrzymał ocena sytuacji w Argentynie skłoniła prezydenta Trumana do odłożenia konferencji
Rada Bezpieczeństwa. Nie znalazły też uznania propozycje wydzielenia w KardJ w sprawie utworzenia regionalnego systemu bezpieczeństwa.
NZ uprawnień systemu międzyamerykańskiego do samodzielnego rozwiązy Podobnie oceniał politykę rządu Farrella-Perona urugwajski minister spraw
sporów i stosowania przymusu na mocy własnych decyzji. zagranicznych Rodriguez Larreta, który w listopadzie 1945 r. zaproponował, aby
Koncepcje państw latynoamerykańskich oraz innych państw małych i średni| Państwa amerykańskie uznały możliwość zbiorowej interwencji przeciwko rządowi
wpłynęły jednak na kształt Karty NZ, która okazała się kompromisem mi? ^ Przestrzegającemu demokracji i praw człowieka. Stany Zjednoczone, widząc,
uniwersalizmem i regionalizmem. Art. 51 przyznał bowiem wszystkim państw w
p 0
- £ P°zycja Larrety wyraźnie wymierzona jest w Buenos Aires, stały się jej
prawo do indywidualnej lub zbiorowej samoobrony, zanim Rada Bezpieczeńs' Larr ' Z W o e n n e m
i k i - Jednak większość państw latynoamerykańskich doktrynę
podejmie odpowiednie działania. Art. 52 głosił zaś, że spory o charakter nieint^ ^ z e c v d o w a n
i e odrzuciła, nie mogąc przystać na podważenie zasady
lokalnym załatwiać należy na podstawie układów regionalnych, zanim przekaz^ 4 rvv
encji uznanej przez ruch panamerykański w 1933 r.
0 0
zostaną Radzie Bezpieczeństwa. Koncepcje uniwersalistyczne natomiast m . be
0Q,
^ nie z zaleceniami zawartymi w^Akcie z Chapultepec, regionalny traktat
?ni
M
1 1 * " "V *
ujawniły się w artykułach: 34, 53 i 54, a zwłaszcza w zapisie, że „żadne śr° 1
'ecz.eństu,., ..u:_
Zeńs
• • ~ —
ai !' '^ twa zbiorowego miał być jednym z głównych filarów systemu między-
przymusu nie będą stosowane na podstawie układów regionalnych lub P' n( r

at1s
w , . kiego, a więc - zreorganizowanego ruchu panamerykańskiego. Plano-
organizacje regionalne bez upoważnienia Rady Bezpieczeństwa" (art. 53)- ar 0

z
1 syt ' . ' konferencja w tej sprawie rozpocznie się w październiku 1945 r., jednak
u
3. W latach wojny i na początku okresu powojennego stosunki międzya' ^
P ó ź n j ^ ^ Argentynie spowodowała, że stało siejo możliwejiopiero dwa-Iata-
kańskie bardzo skomplikowała sprawa Argentyny. Państwo to od dawna prz^
1
J- Paradoksalnie, do przyspieszenia przygotowań do konferencji przyczyniło
d
stawiało się dominującej pozycji Stanów Zjednoczonych w ruchu panameryk' C;/
dowane zwycięstwo wyborcze Perona w lutym 1946 r. Kiedy bowiem
1 16 K S Z T A Ł T O W A N I E NOWEJ S T R U K T U R Y STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH...
LATYNOAMERYKAŃSKIE PRZEMIANY I KONFLIKTY 117

zatrzymanie jego marszu do władzy okazało się niemożliwe, Stany Zjedno e/o
nie mog+y-zrobić nic innego, jak tylko uznać realia polityczne. Państwa latyn , >l ( Un
rykańskie również nie wyobrażały sobie regionalnego systemu bezpieczeństwa Ł
udziału Argentyny. Zważmy, że na politykę USA wyraźnie już wpływały w a r j
i wymogi zimnej wojny. Zrodzona z propozycji Kennana doktryna powstrzymaj
^adniczy cel konferencji, a więc stworzenie regionalnego systemu bezpieczeń-
osiągnięty został sprawnie. Wprawdzie kilka państw próbowało zmienić
Ł
"'.^ułowania niektórych artykułów traktatu, ale w sprawach zasadniczych za-
H monstrowano wspólnotę poglądów. Umożliwiło to podpisanie (2 IX 1947)
j yamerykańskiego traktatu o pomocy wzajemnej (traktat Rio), który stał się
jc£ z

postępów komunizmu na świecie (1946), a następnie doktryna Trumana (mar^l m

1947) i plan Marshalla (czerwiec 1947) wskazywały na zobowiązania WaszyngJ
nu w kształtującym się bipolarnym systemie stosunków międzynarodowyj
Wskutek osłabienia Wielkiej Brytanii i Francji, Stany Zjednoczone musiały p r z y j
rolę przywódcy całego świata zachodniego. Zawarcie układu regionalnego o p J 0 r
cy wzajemnej państw zachodniej półkuli miało być pierwszym tego przejawej
lrwszym regionalnym układem zbiorowej samoobrony zawartym zgodnie z Kar-
ta NZ-
5. Traktat Rio zapoczątkował formalną transformację ruchu panamerykańskiego
w system międzyamerykański. Najważniejszym jednak wydarzeniem tego procesu
Lło powołanie Organizacji Państw Amerykańskich (OPA) i uchwalenie Karty
C0 k

Konferencja w sprawie umocnienia kontynentalnego pokoju i bezpieczeństj
w i l i o de Janeiro (15 V I I I - 2 IX 1947) wykazała, że wszystkie uczestnicz*
w niej państwa amerykańskie, z Argentyną włącznie, opowiadały się po stroB
USA i wartości Zachodu. Równocześnie jednak, po raz pierwszy od czasu w j l
kiego zbliżenia obu Ameryk w latach wojny, zarysowało się w Rio de J a n ei ł
rozczarowanie Ameryki Łacińskiej polityką Stanów Zjednoczonych. PaństJi
latynoamerykańskie uważały, że solidarność kontynentalna obowiązuje nie t y ji
w latach wojny, lecz także w czasie pokoju. Liczyły więc, iż utrzymane zost J
specjalne stosunki z USA, które pomogą im rozwiązywać coraz trudnie' ze
problemy gospodarcze. Czasy, kiedy gospodarka latynoamerykańska napęd;
była nieograniczonym zapotrzebowaniem na surowce ze strony północnoam TV-
kańskiego przemysłu wojennego, już się skończyły. Wszystkie poprzednie p ob-
lemy strukturalnego niedorozwoju i wiążące się z tym trudne kwestie społet zne
znów ujawniły się z całą ostrością. Z nową siłą kierowano więc do Sta IÓW
Zjednoczonych wołania o pomoc ekonomiczną i preferencyjne traktowanie pot: zeb
Latynoameryki. TM
Kontrowersje w tej dziedzinie pojawiły się już na konferencji w Chapultepjj
()PAT d ° ° n a ł o się podczas IX Międzynarodowej Konferencji Państw Ame­
rykańskich w Bogocie (30 III—2 V 1948). Obrady konferencji zostały poważnie
zagrożone przez tragiczne zajścia, które rozpoczęły się w mieście 9 kwietnia.
0 ich zainspirowanie oskarżono międzynarodowy komunizm, choć wydaje się,
że Bogotazo pokazało przede wszystkim głębię konfliktów społecznych w Kolum­
bii, a szerzej - w Ameryce Łacińskiej.
Po wznowieniu obrad, konferencja w Bogocie zakończyła się pełnym sukcesem,
gdyż bez większych kłopotów przyjęto następne (po traktacie Rio) podstawowe
dokumenty systemu międzyamerykańskiego. Jednak entuzjazm Ameryki Łacińs­
kiej dla organizacji regionalnej, demonstrowany na przełomie wojny i pokoju,
wyraźnie się zmniejszył. Państwa latynoamerykańskie dostrzegły bowiem, że
Stanom Zjednoczonym zależy głównie na tym, aby system międzyamerykański
stał się użytecznym instrumentem w nabierającej rozmachu zimnej wojnie, czyli
konfrontacji z komunizmem. Stąd też pierwszy projekt Karty OPA, przygotowany
pod auspicjami USA, zakreślał ramy nowej organizacji dość wąsko i jednostronnie.
Podstawowym jej zadaniem miało być pilnowanie zwartości politycznej i obrona
zachodniej hemisfery. Przedstawiciele Ameryki Łacińskiej nalegali natomiast,
a

a jeszcze mocniej - w Rio de Janeiro we wrześniu 1947 r. Delegaci laiynoj y ta nowa organizacja regionalna potwierdziła wszystkie zdobycze ruchu pan-
amerykańscy próbowali tym razem wysuwać inne argumenty, wiążąc probleij merykańskiego uzyskane od połowy lat trzydziestych w zakresie prawnomię-
ekonomiczne z bezpieczeństwem zachodniej półkuli. Najpełniej wyraził to ^J n l l , l l
ynarodowej równości jej członków, nieinterwencji i całkowitej suwerenności
S t n a s w
spraw zagranicznych Meksyku, gdy powiedział, że kondycja ekonomiczna A " | w ~, s ° i m terytorium (a więc także w stosunku do cudzoziemców). Przede
e d n a k c n c i e l i a b y f
ryki Łacińskiej bezpośrednio wpływa na stan bezpieczeństwa w regionie, a <>• 1 kładł - ' °rmuła programowa organizacji-była szeroka
3

Ameryki powinny utworzyć wspólny front walki nie tylko z wrogami polityW nacisk na współpracę gospodarczą, społeczną i kulturalną.
E f

k t y k n f e r e n C i
nymi, lecz także z biedą i głodem. ^ ° Jro ° r r J w Bogocie, zawarte głównie w Karcie OPA, okazały się
m i s e
Przemówienie sekretarza stanu USA George'a Marshalla, wygłoszone pij= f wi ° m pomiędzy różnymi dyskutowanymi na niej koncepcjami. Stworzono
Cc
W 2 3 0 W p e ł n d e m o k r a t c z n a w
szego dnia konferencji w Rio, i wystąpienie prezydenta Trumana na jej za i żade^"' ^ ' y -' której rola wielkiego mocarstwa
ew S p o s ó b n i c e s t
czenie głęboko jednak rozczarowały przedstawicieli Ameryki Łacińskiej olttci' J wyróżniona, i uwzględniającą wyniki półwiekowej
r U c n u
przywódcy północnoamerykańscy nie pozostawili żadnych wątpliwości co liemnjc- Panamerykańskiego. Znacznie rozszerzono formułę programową,
Z a d a n i a
tego, że priorytet w polityce USA uzyskała Europa, a plan Marshalla dla L a NUj '^onicz gospodarcze, społeczne i kulturalne określono jeszcze bardzo
g ó l n i e M i a ł 0 , 1 0 r a c z e
ameryki nie jest możliwy. Toteż ich uwagi o potrzebie reformowania gosp l.lf1 0
^zowy^k' ° - y J charakter deklaracji, w czym różniły się od
Z a s ó
latynoamerykańskiej, wyzwalania inicjatywy obywateli i popierania prywa 1
^owa P ' w dotyczących sfery politycznego współdziałania obu Ameryk.
d r a n i z a
kapitału przyjęte zostały chłodno. ° uz.y ° ? c j a miała charakter w pełni otwarty, gdyż według Karty OPA £/
s k

ania członkostwa wystarczyło być państwem amerykańskim. Nie prze-

118 K S Z T A Ł T O W A N I E NOWEJ S T R U K T U R Y STOSUNKÓW MIĘDZYNARODOWYCH..

widziano możliwości usunięcia kogokolwiek z organizacji, odejście zależało

własnej decyzji państwa członkowskiego.
Część I Karty OPA (rozdziały I—VIII) jest prawdziwą manifestacją i d e

i wartości polityczno-humanitarnych państw zachodniej półkuli. Podkreśla si

solidarność państw amerykańskich „wymaga politycznego zorganizowania
państw na podstawie rzeczywistego stosowania demokracji opartej na p t

stawicielstwie ludności" oraz że „państwa amerykańskie potępiają wojnę nap

niczą, zwycięstwo nie tworzy praw".
Aż w czternastu artykułach (od 6 do 19) zawarto zapis podstawowych
i obowiązków amerykańskich. Uwagę zwracają zwłaszcza artykuły od 6 doi
precyzyjnie rozwijające kwestię równości państw i stwierdzające, że istnie
polityczne państwa nie zależy od uznania go przez inne państwo. Rezultat
długich starań Latynoamerykanów (od doktryny Calvo, 1868) było jednoznac
stwierdzenie, że państwa rozciągają jurysdykcję zarówno na swych obywat
jak i na cudzoziemców (art. 12). Ujęcie zaś aż w pięciu artykułach (15-
zakazu interwencji w wewnętrzne sprawy państw świadczyło o tym, że probl
ten żywo nurtował członków OPA.
Innym ważnym dokumentem przyjętym na konferencji był traktat amerykan
o pokojowym załatwianiu sporów (Pakt bogotański), stanowiący realizację zale
Aktu z Chapultepec i zapowiedzi zawartej w art. 23 Karty OPA.
Traktat Rio, Karta OPA i Pakt bogotański wyznaczały podstawowe ra
organizacyjne i programowe systemu międzyamerykańskiego, który w 194
został ostatecznie ukształtowany.
na zachodniej półkuli. Państwa latynoamerykańskie natomiast na plan pierwszy
Uę ^ ^ stosunki polityczne w regionie były wyraźnie zróżnicowane. Pojawiły
III. W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
Zaufanie i zgodne współdziałanie obu Ameryk najpełniej ujawniły się w latach
trdziestych. Rezultaty polityki dobrego sąsiedztwa i bliski sojusz w czasie
II wojny światowej umożliwiły przekształcenie ruchu panamerykańskiego w wyżej
jonizowany i bogatszy programowo system międzyamerykański. Jednakże już
u zmierzchu tej dekady pojawiły się nowe problemy, które wkrótce wielce skom­
plikowały regionalne relacje. Lata pięćdziesiąte należały do najtrudniejszych
okresów w dziejach stosunków między USA i Ameryką Łacińską. Stany Zjednoczone
dążyły głównie do tego, aby państwa regionu aktywnie uczestniczyły w konfrontacji
:imnowojennej i skutecznie przeciwstawiały się próbom infiltracji komunistycznej
w
ysuwały~kwestie ekonomiczne i społeczne, licząc na większą pomoc USA w ich
r
°związywaniu. Mimo sporów z tym związanych, współdziałanie polityczne i woj-
°we obu Ameryk zostało utrzymane. Potwierdziła to X Konferencja Między-
ner
" ykańska w Caracas, gdzie państwa członkowskie uchwaliły antykomunistyczną
e Uc
^ Je i opowiedziały się za budowaniem demokracji.
r a c e

rucn
a y narodowo-emancypacyjne, usiłujące reformować kapitalizm latyno-
ans
try j ^'~ takie jak rewolucja boliwijska, justicializm peronowski czy, najos-
e
z
P'^' USA oceniana, rewolucja gwatemalska. Atmosfera zimnej wojny szcze-
rZ a a re res
Sonio^^ ^ ^ P yJ"ym dyktaturom latynoamerykańskim - m.in. rządom
W ara u
W koĄ^i ^ 8 '' L-R- Trujillo w Dominikanie czy Rojasa Pinilli w Kolumbii.
' ^stern* zwyciężyła też rewolucja kubańska, która szybko związała się
11 r otnun
olc, ^ istyczn\m, co doprowadziło do globalnego kryzysu karaibskiego
1962
e
dn
l ZeSn e W omaw
''°blenió ' ianym okresie powstały nowe koncepcje rozwiązywania
(J
/>er j. ^ (ekonomicznych, zawarte w programie i we wskazaniach CEPAL,
Qc
( l
" amerykańskiej oraz Sojuszu dla Postępu.
 120 W L A T A C H ZIMNEJ WOJNY 1948-1962 USA I A M E R Y K A ŁACIŃSKA 121

1. U S A I A M E R Y K A Ł A C I Ń S K A pienie prezydenta Trumana wygłoszone ostatniej nocy, Stany Zjednoczone

sta
d
doW° stanowczego poparcia tych zasad ogłosiły nadzwyczajny program
vV
1.1. Stosunki polityczno-wojskowe . micznej i militarnej gotowości".
on0
1 0 ż e s t u a c a b y ł a k r z s o w
Mi" y J y y a , a USA bardzo nalegały na szybkie podjęcie
Lata pięćdziesiąte należały do najtrudniejszych okresów w dziejach stosunk z j i , ustalanie programu spotkania konsultacyjnego ministrów trwało aż trzy
cy

między USA i Ameryką Łacińską. W apogeum zimnej wojny Stany Zjednocz ją e. Państwa latynoamerykańskie bowiem z uporem wykorzystywały każdą
eS C

chciały przede wszystkim zahamowania postępów komunizmu na. świecie i ' kazje, aby przypomnieć Stanom Zjednoczonym o swych problemach ekonomicz-
tywnego uczestnictwa państw zachodniej półkuli w konfrontacji zimnowojen ° ch- przedstawiciel USA w Radzie OPA, John C. Dreier pisał 31 stycznia
v

Chodziło także o to, aby zachodnią hemisferę uchronić przed infiltracją komu
mu międzynarodowego.
Dla Ameryki Łacińskiej najistotniejsze jednak były problemy rozwoju 1
brzmiałe kwestie społeczne. Stąd też w stosunkach między obu Amerykam nie
brakowało sprzeczności, ale współdziałanie polityczne utrzymano, a w dzied mie
wojskowej nawet rozszerzono.
Zastępca sekretarza stanu USA ds. międzyamerykańskich Edward G. MillJ
przemawiając 26 kwietnia 1950 r. przed Stowarzyszeniem Panamerykańskil
w Nowej Anglii, wyrażał potrzebę ożywienia doktryny Monroego: „Dziś nfJ
lękamy się już systemu politycznego Świętego Przymierza, opartego na monarcB
,951 r. do sekretarza generalnego OPA, A. Llerasa Camargo: „Mój rząd w pełni
zumie potrzeby gospodarcze innych amerykańskich republik. Jednakże w oczy­
wisty sposób niewłaściwe jest, aby podczas spotkania debatowano nad generalnymi
aspektami ekonomicznej przyszłości państw amerykańskich". Słuszne natomiast
byłoby rozważenie problemów „współpracy ekonomicznej w stanach nadzwyczaj­
nych", a więc związanych z produkcją i dystrybucją dóbr na potrzeby wojskowe.
Czwarte spotkanie konsultacyjne ministrów spraw zagranicznych państw ame- , /
rykańskich w Waszyngtonie (26 III—7 I V 1951) otworzył prezydent Truman. V
Próbował raz jeszcze wyjaśnić partnerom latynoamerykańskim, dlaczego Stany
Zjednoczone muszą koncentrować swoją uwagę na regionach najbardziej za­

/ i eksploatacji ludów utrzymywanych w kolonialnej zależności. Obawiamy siej

natomiast obcego politycznego systemu komunistycznej Rosji, opartego na tota­
grożonych, a więc Europie i Dalekim Wschodzie: „Gdyby sowiecka działalność
wywrotowa i sowieckie siły zbrojne opanowały te regiony, konsekwencje dla nas
\y'

litaryzmie i zniewoleniu narodów. Aktualność doktryny Monroego polega • wszystkich w hemisferze zachodniej byłyby naprawdę fatalne". Wzywał, aby i /
tym, aby nie dopuścić do pojawienia się komunistycznego systemu w jakiejkolwj razem zagrodzić drogę siłom agresji w Korei i pomóc Narodom Zjednoczonym
części tej hemisfery". Stosowanie doktryny Monroego, mówił Miller, nie m l w ich wysiłkach na rzecz ustanowienia pokoju na świecie. W tym wyjątkowym
ograniczać się wyłącznie do militarnych aspektów bezpieczeństwa. Nic mniej czasie Ameryka Łacińska powinna podporządkować swe plany rozwoju ekono­
ważne jest wzmacnianie stabilności politycznej i społecznej państw latynoardl micznego wspólnym zadaniom zachodniej hemisfery w walce z agresją komunis­
rykańskich, gdyż każda słabość w tym zakresie jest bezwzględnie wykorzystywani tyczną.
przez zewnętrzne siły wywrotowe. Diagnoza Millera była jednoznaczne: „Istot* Koncepcje prezydenta Trumana, rozwijane następnie przez sekretarza stanu
sytuacji na półkuli zachodniej polega obecnie na tym, że 21 państw amerykańskj eana G. Achesona i zastępcę sekretarza Willarda L. Thorpa, wzbudziły wśród
stoi w obliczu niebezpieczeństwa komunistycznej politycznej agresji" („Depaj ^Prezentantów Ameryki Łacińskiej sporo wątpliwości. Wyraził je m.in. brazylijski
/ Ctct* Bulletin",
ment of State R u i W i n " 15
1S V 1950).
10501 lni
^ ster spraw zagranicznych Neves da Fountura: „Z naszej strony gotowi jesteś-
Teza, że komunistyczna agresja zagraża nie tylko państwom latynoamerykani ew
ws ° P nych poświęceń, ale oczekujemy, iż konferencja wypracuje formułę
e k o n o m
kim, lecz także USA, była wielce charakterystyczna dla stosunków rme falo ' c z n e j nie tylko w stanach kryzysowych, lecz także w długo-
y m d ą z e n i u
amerykańskich na początku lat pięćdziesiątych - zwłaszcza w czasach woj kon. i
do podnoszenia poziomu życia i dobrobytu wszystkich narodów
koreańskiej. Już kilka dni po jej wybuchu Rada OPA zadeklarowała poparc' e " ynentu"
entu'
p

„decyzji kompetentnych organów Narodów Zjednoczonych" i potwierdziła wsjl ańs S Wa ,at noa
mo ! y m e r y k a ń s k i e nadal wierzyły, że poparcie udzielone głównemu
Car

tkie zobowiązania w zakresie solidarności kontynentalnej państw amerykan* też w W U ś w a (

' a zachodniego powinno przynieść im zwiększoną pomoc. Stąd
16 grudnia 1950 r. sekretarz stanu Dean G. Acheson zwrócił się o zorganizo^ t o ń s
kiej J a j W a Z n i c s z y c n
P wach politycznych uczestnicy konferencji waszyng- s ra

ipotkania konsultacyjnego ministrów spraw zagranicznych państw amerykans c l o

kume Z a d e r n o n s t r o w a b
zgodność poglądów. Zawarte zostały one w głównym
n

ł / z g o d n i e z artykułem 39 Karty OPA. Acheson stwierdzał m.in.: . > g L

A r e S d2
' * »,det' a
y P e U c n w a l o n n i
konferencję. Deklaracja waszyngtońska potwier- y / r z e z

polityka międzynarodowego komunizmu, realizowana poprzez jego sate' 1 ' bateria] J e r r n i n a c c a m e r

y k a ń s k i c h republik w utrzymaniu jedności duchowej
eC
doprowadziła do sytuacji, która zagraża całemu wolnemu światu. Niebezpi 1 gr
°źby . n e j w
czasie obecnego kryzysu i w obliczu jakiejkolwiek agresji lub
V v
1
stwu temu wolny świat przeciwstawia się podejmując zdecydowaną akcje Po
Parci ^ l e r z
° n e j w którąkolwiek z nich". Wyrażono ponadto zdecydowane
e

ważnienia Narodów Zjednoczonych i zgodnie z zasadami Karty NZ. Potwier a

działań Narodów Zjednoczonych w Korei. Dlatego też podjęto
 1 22 W L A T A C H ZIMNEJ WOJNY 1948-1962 USA I A M E R Y K A Ł A C I Ń S K A 123

decyzję, aby: „1. Wszystkie republiki amerykańskie niezwłocznie oceniły ^ i S v atyczną w pierwszej fazie konfliktu. Dzięki ich głosom 27 czerwca 1950 r.
{
zasoby i określiły możliwości udziału w wysiłkach Narodów Zjednocz.!, J o dÓuchwalenia drugiej rezolucji Rady Bezpieczeństwa, wzywającej człon-
w dziedzinie zbiorowego bezpieczeństwa. 2. Wszystkie republiki amerykań ]J S
s
d° g r o d ó w Zjednoczonych do udzielenia wszelkiej pomocy Republice Korei
zwróciły szczególną uwagę na takie przygotowanie sił zbrojnych i zasobów, - k
° j odparcia agresji i przywrócenia pokoju. Ponieważ Jugosławia głosowała
c e u

mogły być efektywnie użyte dla obrony zachodniej półkuli i w służbie Naród NV
eciw, a Indie i Egipt się wstrzymały, stanowisko Kuby i Ekwadoru zapewniło
z

Zjednoczonych, wypełniając w ten sposób rezolucję «Zjednoczeni dla Pokoju
Zgodnie z Deklaracją waszyngtońską Międzyamerykańską Rada Obrony mi
w ścisłym porozumieniu z rządami, przygotować plany wspólnej obrony,
ostatnie zalecenie, zanim zostało uchwalone, wywołało wiele wątpliwości. Zgło|
je przede wszystkim argentyński minister spraw zagranicznych Hipolito J. p l
który uważał, że system międzyamerykański może podejmować decyzje wyłą M cz
w razie zagrożenia bezpieczeństwa zachodniej półkuli, a wojna koreańska nie j e j
takim przypadkiem. Ponieważ sprawa leży w kompetencji Narodów ZjednoczJ
nych, tam właśnie państwa amerykańskie powinny przedstawić swoje stanowisł
- podkreślał.
Innego zdania był ekwadorski minister Naftale Ponce: „Uważamy, iż w takiJ
ważnej sprawie jak utrzymanie pokoju musi istnieć współdziałanie między or­
ganizacjami regionalnymi i ONZ oraz między poszczególnymi regionami rud
całym świecie". Minister argentyński nie został przekonany, ale ostateczrJJ
zapowiedział, że będzie głosował za deklaracją, „aby utrzymać międzyamerykał
^edem głosów za rezolucją. Kiedy delegat ZSRR wznowił swoje uczestnictwo
' pracach Rady Bezpieczeństwa, jego veto uniemożliwiało podejmowanie jakich­
kolwiek decyzji. Wzrosło wówczas znaczenie obrad Zgromadzenia Ogólnego
^ 2 w czasie których delegaci państw latynoamerykańskich solidarnie i bez
adnych wyjątków głosowali tak jak przedstawiciel USA.
Formalnie Ameryka Łacińska poparła więc politykę USA i Narodów Zjed­
noczonych w sprawie agresji komunistycznej w Korei. Nie była natomiast skłonna
włączyć się czynnie do walki, o co usilnie zabiegały Stany Zjednoczone. Kilka
państw regionu zaoferowało świadczenia rzeczowe - Kuba 2000 ton cukru,
Ekwador 220 tys. funtów ryżu, Meksyk różne artykuły żywnościowe o wartości
348 tys. doi., a Wenezuela artykuły medyczne na sumę 100 tys. doi. Jeden tylko
kraj latynoamerykański oddał do dyspozycji Narodów Zjednoczonych niewielką
część swych sił zbrojnych. Była to Kolumbia, która na front koreański wysłała
fregatę „Almirante Padilla" i ponad 1000-osobowy batalion. Ofiarę życia założoną
w Korei przez około dwustu żołnierzy kolumbijskich przypomina dziś pomnik

Y
ską solidarność".
Deklaracja waszyngtońska jest dokumentem obszernym, kilkudziesięciostronl
cowym, podzielonym na dwadzieścia cztery części. Ujmuje cały zakres stosunki!
międzyamerykańskich - m.in. problemy kolonii i terytoriów zależnych na za­
chodniej półkuli, umacniania demokracji, poprawy społecznych, ekonomiczny!
i kulturalnych warunków życia ludów Ameryk. Realia zimnej wojny spowodował
jednak, iż najwięcej uwagi poświęcono sprawom Bezpieczeństwa i międzynari
dowego komunizmu. Warto zwrócić szczególną uwagę na część I I I deklaraj
(„Międzyamerykańską współpraca wojskowa"), zawierającą cztery zalecenia do­
tyczące planów wspólnej obrony. Ważne ustalenia kryła też część V I I I („Umoi
wystawiony w Bogocie. Kilka innych państw latynoamerykańskich zaoferowało
małe kontyngenty zbrojne (np. Boliwia 30 oficerów), ale żadne, nawet Brazylia,
nie spełniło określonego przez Pentagon warunku, aby wystawić oddział o sile
co najmniej 1000 żołnierzy i zadeklarować ich pełne utrzymanie w czasie działań
wojennych przynajmniej przez 60 dni.
Chociaż chęć udziału w walkach po stronie Stanów Zjednoczonych była w Ame­
ryce Łacińskiej naprawdę znikoma, po spotkaniu waszyngtońskim w 1951 r.
^stąpiło wyraźne zacieśnienie współpracy wojskowej na zachodniej półkuli. \ /
ramach Międzyamerykańskiej Rady Obrony, pozostającej pod stałym przewod-
tykiT" 1 p r z e d s t a w i c i e I a
> utworzono komitety planowania, wywiadu i logis- U S A

nienie bezpieczeństwa wewnętrznego"), która zobowiązywała państwa ameryk* Rad ' m m o

usiłowań Waszyngtonu, nigdy nie doszło do przekształcenia
skie do przeglądu prawodawstwa wewnętrznego i wprowadzenia doń zrnii f 0
y w r o d z
a j sztabu nadzorującego armie państw latynoamerykańskich. Pozostała
2
umożliwiających przeciwstawienie się wywrotowej działalności agentów mied ! ^
0 p r a
d w a d c z
° - p l a n i s t y c z n y m . Aby podkreślić nieobowiązujący charakter jej
o

narodowego komunizmu. Konferencja waszyngtońska poleciła ponadto Unii ?m pr ^ 2ez

a n
' zaleceń, wysyłano je bezpośrednio rządom amerykańskim, a nie
amerykańskiej (a więc Sekretariatowi OPA) przygotowanie szczegółowego go ^''gow^ ° ' §' J J y P A Z
k ż e strony uchwały waszyngtońskie wyraźnie d r u e e d n a

dium na ten temat oraz udzielenie rządom amerykańskim wszelkiej plOfll rni f
h e
S e
a y p a ń s t w a
amerykańskie do wspólnego przygotowania obrony zachodniej
w zwalczaniu szpiegostwa, sabotażu i tajnej działalności wymierzonej w ° r o n y j Musiało to wpłynąć na zwiększenie rangi Międzyamerykańskiej Rady
0 r y
^
integralność.
0
br y' 0ri
U Z W Mst
° p a d z i e 1951 r. przedstawiła ona generalny wojskowy plan
Konferencję waszyngtońską można zatem uznać za dowód solidarności og° .1 0
sz C2 j >' ańskiego kontynentu, uzupełniony dwoma załącznikami: „Obszary
an
ler k

amerykańskiej w obronie wartości Zachodu. Praktyczne jednak zaangażow" 1 J5 " y r n

strategicznym znaczeniu" oraz „Mapy wywiadu i kontrwywiadu",
7 r

państw latynoamerykańskich po stronie Stanów Zjednoczonych w czasie w m 'sad ' n a n o

rewizji tych dokumentów, dzieląc świat na strefy: pierwszą
koreańskiej było bardziej wstrzemięźliwe. Dwaj ówcześni latynoameryka' 1< > r i l
uni n i C Z y r n
znaczeniu w przypadku wojny między wolnym światem i blokiem
s t

członkowie Rady Bezpieczeństwa ONZ, Kuba i Ekwador, odegrali istotna

/ ycznym, i drugą - gdzie taki konflikt jest mało prawdopodobny. Nowa
 124 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962 USA I AMERYKA ŁACIŃSKA 125

strategia, opracowana w 1957 r. - formalnie przez Międzyamerykańską p « a Schlesinger zauważa: „Demokratyczne siły w Ameryce Łacińskiej były
u r

Obrony, a w rzeczywistości przez waszyngtońskich sztabowców - p r z e w i d y J

Wa
niepokojone faktem, że Stany Zjednoczone, które głoszą się obrońcą i promo-
1
że „głównym wkładem Ameryki Łacińskiej w obronę wolnego świata powiej ' ' " demokracji, nie tylko sprzyjają takim dyktaturom jak Fulgencio Batisty nar \ /
ern

być utrzymywanie porządku wewnętrznego i zapobieganie działalności w y w J r

fowej; obrona wojskowych i gospodarczych obiektów; dostarczenie morskiej
i lotniczych patroli; dbanie o linie komunikacyjne oraz udział w produkj
surowców strategicznych i innych komponentów ekonomicznych obromj
(J. Lloyd Mecham, 334).
Większe znaczenie niż do Międzyamerykańskiej Rady Obrony, Stany Z j J j
noczone przywiązywały do dwustronnej współpracy wojskowej. Jej pod
stworzyła ustawa o wzajemnym bezpieczeństwie (Mutual Security Act), którą
Kongres USA przyjął 10 października 1951 r. Głosiła ona m.in., że: „Pomójj
y/wojskowa może być udzielana innym republikom amerykańskim wyłącznie 1
'•'|,bic czy Rafaela Trujillo w Republice Dominikańskiej, ale nawet demonstrują
•-ałla-aritydemokratycznych reżimów poprzez wręczanie specjalnych or-
V ^ w zasługi wojskowym dyktatorom w Peru i Wenezueli. Wielu Latynoame
rlćanów' podejrzewało, że Stany Zjednoczone bardziej są zainteresowane w pod-
^ ywaniu stabilnych antykomunistycznych reżimów niż we wspieraniu demo-
vrn /
Etycznych instytucji lub przyczynianiu się do ich powołania" (A. Schlesinger, V^
xxxix).
Najbardziej spektakularna demonstracja nastrojów niechęci do USA w Ameryce
1 acińskiej miała miejsce w czasie podróży wiceprezydenta Richarda Nixona
27IV-14 V 1958). Oficjalnym powodem tej podróży było uczestnictwo w in­
(

l/l podstawie planów obrony, które wymagają, aby narody otrzymujące tę pomJ
uczestniczyły w ważnych zadaniach obrony hemisfery zachodniej". Może być
kierowana jedynie do tych państw, z którymi Stany Zjednoczone zawrą formalne]
układy wojskowe. Już w 1952 r. USA podpisały takie układy z Dominikaną]
Chile, Kolumbią, Kubą, Ekwadorem i Peru, a do 1958 r. liczba porozumiJ
d\yjistronjiyxh^^ Siedem państw-sygnatariuszy traktatu Rio,
a wśród nich Meksyk, odmówiło jednak podpisania układu, co w USA u w a ż a ł
za szczególnie godne ubolewania.
W ramach porozumień Stany Zjednoczone oferowały swym latynoamerykań-1
skim sojusznikom trzy rodzaje wojskowej pomocy: a) bezpośrednie dotacji' lub I
przekazywanie wyposażenia; b) możliwość zakupu broni w USA; c) wysyłanie I
misji sił lądowych, morskich i powietrznych w celu szkolenia armii latyntM
amerykańskich.
Sumy przeznaczane na wydatki w ramach realizacji Mutual Security Act me|
były duże. W pierwszym roku wyasygnowano 38 min, a w następnym - ponaj
51 min doi. W całym okresie 1951-1967 państwa Ameryki Łacińskiej otrzyma!
z tego tytułu 613 min doi. - i to tylko w ramach pierwszego rodzaju pomoM
(dotacje lub przekazywane bezpłatnie wyposażenie wojskowe). Układy dwustron"|
mówiły także o zobowiązaniach państw latynoamerykańskich. Miały one m j
dostarczać na określonych warunkach strategiczne surowce i półprodukty.
auguracji prezydentury Arturo Frondiziego w Argentynie. Przy okazji Nixon
odwiedził jeszcze Urugwaj, Paragwaj, Boliwię, Peru, Ekwador, Kolumbię i We­
nezuelę. Składając 15 maja sprawozdanie ze swej misji, zapewniał prezydenta
Eisenhowera, że zdecydowana większość społeczeństw latynoamerykańskich jest
przyjaźnie nastawiona do Stanów Zjednoczonych. Od razu jednak dodawał: „Nie
oznacza to, że wszyscy w tych krajach zgadzają się z polityką USA, gdyż
w czasie moich rozmów na uniwersytetach, z przywódcami politycznymi i związ­
kowymi zorientowałem się, że jest wiele niezgody na nasze działania w różnych
sprawach". Towarzyszący Nixonowi zastępca podsekretarza stanu Robert
D. Murphy. w swej relacji złożonej przed senacką Komisją Spraw Zagranrc^rfyĆh
był bardziej konkretny. Dowodził, iż wymierzone w USA zajścia w Ameryce
Południowej, tak jak niedawne podobne manifestacje w Algierii, Libanie, Indonezji
' Rurmie, są częścią strategii komunistycznej: „Pod kierownictwem Związku
Radzieckiego światowy ruch komunistyczny czyni wielkie wysiłki, aby organi­
zować i wykorzystywać wrogość wobec Stanów Zjednoczonych". Murphy uważał,
12
o kierowniczej roli komunistów w przygotowywaniu tych demonstracji świad-
cz
yty ta sama taktyka i podobne napisy na transparentach, a więc: „Guatemala",
an
" kee Imperialism", „Wall Street Agents", „Mc Carthyism", „Colonialism",
Nl
" *on Go Home".
7 ^ J |Ckszy zasięg miały zajścia w Peru i Wenezueli. Nixon p r z y j 3 y ł ^ J i m y
a w
=

m f a Z U n a t n ą s c n a n

dziedzinie znaczenie Ameryki Łacińskiej było ogromne - np. w 1950 r. I^ - • anife ' ^ * ' » iezwykle gwałtowną iUobrze zorganizowaną
S t a c ę

importowały stamtąd 100% potrzebnego w gospodarce wanadu, ponad ^ 1 a g - J wrogości wobec eksponenta jankeskiego i imperializmu". Nastjęprue^
r e s

n y p r a w e

kwarcu krystalicznego, ponad 80% ropy naftowej, ponad 70% włókien siz^ł inożij , ' ' dwutysięczny tłum obrzucił jego samochód kamieniami i unie-
s d o t a r c e d

ponad 60% miedzi, ponad 50% berylu, ołowiu i kadmu oraz 40% wolframu i c y j yteci ' , ' o Uniwersytetu San Marcos. Kolejne spotkanie, na Uniwer-
e k

Kato

Mimo współpracy na niwie wojskowej, stosunki między USA i ArnerrP w i j . l ' c k i m , zo"sliró~pT7erwarii^iez gwizdy, okrzyki i niepokoje na
r 0Wri

Łacińską w latach pięćdziesiątych uległy znacznemu ochłodzeniu. G ł ó ^ j j zcz Jes

e

powodem napięć były kwestie gospodarcze, a więc niespełnianie przez s

ytu j g 0 r z e
j przyjęto Nixona w Caracas. Eksperci ostrzegali, iż w Wenezueli
ac a

oczekiwań Latynoameryki w dziedzinie pomocy rozwojowej. Pojawiły sie s

kreśi j^ est S Z c z e
g ó l n i e wybuchowa, jednakże wiceprezydent nie zgodził się na
er)

i inne przyczyny wzrostu nastrojów antyamerykańskich. Jedną z nich była » T ^ ycz * ~ st 6 a r a c a s

trasy swej podróży. Zaledwie przed kilkoma miesiącami z

wencja w Gwatemali, o czym szerzej piszę w dalszych częściach rozdz' n , u

1958 r.) obalono tu dyktaturę gen. M . Pereza Jimeneza, który nieco
 126 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962 USA I AMERYKA ŁACIŃSKA 127

wcześniej udekorowany został przez sekretarza stanu USA Dullesa wy |J So jL zgodnie z tym, jak odpowiadają naszym standardom i jednym udzielali

/ orderem zasługi i chwalony przy tej okazji jako wielki mąż stanu. WaszyngI
miał raporty,jżJcorrijmjścTj^ uchodźstwa i szybko u z y J
wpływy w ruchu związkowym, wśród młodzieży i w kręgach inteligencji. $ p l
oddźwięk zdobywała lewicowa kampania oskarżania USA o popieranie
s
|(
_ | poparcia, a innym np. 70%, znaleźlibyśmy się w nieznośnej sytuacji
£J'partment of State Bulletin" 1958, 381-383).

tatorów. W tym czasie, po zakończeniu konfliktu sueskiego, zmniejszyło
znacznie zapotrzebowanie na ropę naftową, wskutek czego Stany Zjednoczą
ograniczyły import tego surowca z wielu krajów - m.in. z Wenezueli. Eksp^
1.2. STOSUNKI E K O N O M I C Z N E
główną przyczyną napięć między USA i Ameryką Łacińską w latach pięćdziesią-
jj yty problemy gospodarcze. Chociaż administracje prezydentów Trumana
p

ropy był podstawą wenezuelskiej ekonomiki, a więc jego zmniejszenie musjl
przynieść kłopoty, co lewica wykorzystała do wzmagania niechętnych \jl
nastrojów. Parę dńf przed wizytą informowano Departament Stanu, iż możlif
jest dokonanie w Caracas zamachu na życie Nixona i jego małżonki. Choć
wenezuelski zapewniał o bezpieczeństwie gości, Nixon, gdy 13 maja 195i
przybył do Caracas, już na lotnisku spotkał się z wrogim tłumem. W trakci3
'przejazdu do śródmieścia konwój samochodów był atakowany tak gwałtowni
że z najwyższym trudem udało się dotrzeć do gmachu ambasady USA, grjł
schronił się wiceprezydent. Ponieważ sama ambasada także znalazła się w niebl
pieczeństwie, wprowadzono do akcji wenezuelskie siły policyjno-wojskowc. j
Wszystkie planowane publiczne wystąpienia Nixona w Caracas zostały ol
wołane, a prezydent Eisenhower rozkazał, aby kompanie marines i spadochrl
niarzy niezwłocznie udały się do Puerto Rico i były gotowe do działań, gdył
„rząd wenezuelski uznał, że ich pomoc jest konieczna". Wiadomość o decyl
Eisenhowera jeszcze podgrzała atmosferę, gdyż lewica wszczęła, według oceł
Departamentu Stanu, „histeryczną wrzawę", że USA wracają do „dyplomał
kanonierek" i przygotowują się do zbrojnej interwencji.
Skala demonstracji w czasie podróży wiceprezydenta Nixona po Ameryl
Południowej wywołała w Waszyngtonie głęboką konsternację. Wszak jes/.cH
dwa miesiące wcześniej sekretarz stanu Dulles zapewniał opinię publiczną, I
stosunki międzyamerykańskie są najbardziej przyjazne w historii. Nic więc dzij
nego, iż po zajściach w Caracas, 20 maja 1958 r. zorganizowano w Białym Dorj
konferencję prasową na temat „antyamerykańskich sentymentów w Wenezu
i stosunku USA do latynoamerykańskich dyktatorów". Dulles przyznał: J l
faktem, że byliśmy w oczywisty sposób przyjaźni wobec obalonego reżinj
cZ
Jimeneza", ale nie oznacza to popierania dyktatur. „Ekonomiczna i polity J
J
^nhowera deklarowały zrozumienie dla potrzeb rozwojowych Latynoameryki
pewniały o kontynuowaniu polityki dobrego sąsiedztwa, rozdźwięki na tle
^onomicznym między obu Amerykami narastały. Wskazuje się, że od 1 lipca
l945rTdo 30 czerwćT 1951 r S t a n y Zjednoczone udzieliły Ameryce Łacińskiej
pomocy w wysokości 437 min doi. - w tym różne dotacje wynosiły 139 min doi.,
a kredyty 2 9 8 m l n d o 1
- Latynosi porównywali jednak to skromne wsparcie z ogrom-
• sumami przekazywanymi Europie w ramach planu Marshalla, w tym także
1, z którymi walczono w czasie I I wojny światowej. Oczekiwania, iż USA
I specjalny, wielki plan rozwiązywania problemów ekonomicznych i społecz-
zachodniej półkuli, nie doczekały się spełnienia. Ujawniały się natomiast coraz
sze zobowiązania USA wynikające z przewodzenia Zachodowi w latach zimnej
wojny. Nawet powstanie bogotańskie (Bogotazo), które świadczyło o narastających
ięciach społecznych w regionie, nie wpłynęło na zmianę polityki ekonomicznej
dw Zjednoczonych wobec Ameryki Łacińskiej. Uznając, że postęp gospodarczy
jbardziej efektywnie może zapewnić jedynie kapitał prywatny, USA nalegały na
swys^tatynoamerykańskich sojuszników, aby ci stwarzali właściwe warunki działa­
nia dla tego kapitału i chronili inwestorów krajowych i zagranicznych.
Sekretarz stanu Dean Acheson wielokroć podkreślał, że rządowa pomoc ame­
rykańska może odgrywać rolę zaledwie uzupełniającą wobec wysiłków kapitału
P>ywatnego. Największe sukcesy ekonomiczne odnoszą te kraje, dowodził, które
a m e
starają się sobie pomóc, wybierając odpowiednią strategię rozwoju. W Ame-
yce
[ łacińskiej istniały jednak silne przywiązanie do koncepcji etatystycznych
niemała obawa przed korporacjami międzynarodowymi, które oskarżano o im-
wan y c z n e
' neokolonialne tendencje. W tej sytuacji styl myślenia demonstro-
y
Przez Achesona przebijał się z wielkim trudem.
Pisy '
t 0 los
> ' inicjatywy Stanów Zjednoczonych, która dotyczyła pod­
W e r d z i ł y
w

współzależność krajów Ameryki Łacińskiej i USA doszła do takiego szczególna boju " Z p a s t w a r n i
latynoamerykańskimi traktatów o przyjaźni, handlu i roz-
poziomu - prawdopodobnie wyższego niż stosunki w innych regionach sw J ^ ar v
' 0 m i c z n y m p i e r w s z
y , niejako modelowy traktat, zawierający wszelkie
a

że gdybyśmy chcieli przystosowywać nasze relacje z państwami latynoan cje dla inwestycji zagranicznych i kapitału prywatnego, zawarto 23 lis-
kańskimi do oceny ich rządów, nieuchronnie musielibyśmy ingerować w ' ^°'umK 2 J - 49 r Z U r u w a c m
b n e porozumienia podpisano w kwietniu 195.1 r. Pocl(J

rd
wewnętrzne sprawy". A przecież doktryna nieinterwencji w wewnętrzne sp J t()
do '• - w m a r c u ] 9 5 5
' styczniu 1956 r. z Nikaraguą. Podejrzenia 7 1 , a i l i w

e
państw jest kardynalną zasadą stosunków międzynarodowych w zachodniej n ;
rzec
^typ,. z y w i s t y c h intencji USA były jednakże tak siuTeTIż tylko Nikaragua
e
sferze. Poza tym rozróżnienie rządów dyktatorskich i niedyktatorskich m • W ° W a ł a
swój traktat.
ar
łatwe. Mamy „quasi-dyktatury", „prawie dyktatury", „dyktatury proleta'^ ł P ervv
-4ciĄ ' szej połowie lat pięćdziesiątych stosunki między USA i Ameryka
s
ra
i wiele pośrednich odmian. Gdybyśmy więc, mówił Dulles, dokonali g ' ą
Przypominały więc przeciąganie liny, gdyż każda ze stron starała się
1 28 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
udowodnić słuszność swojego postępowania. Jeden z badaczy ówczesnej rz J e
wistości oceniał: „Administracja Eisenhowera - Dullesa odziedziczyła stos * •
z_Ameryką Łacińską pełne napięć, co było rezultatem rosnącego, a g r e s y w n y
nacjonalizmu i przekonania, że cokolwiek zrobiłyby Stany Zjednoczone, u z U1
zostanie za niewystarczające. Doszło do zagrożenia samych podstaw ameryk. - •
kiej solidarności. Stąd też stałym zadaniem polityki zagranicznej nowej adm
tracji stało się zatrzymanie erozji prestiżu USA w Ameryce Łacińskiej" ( j . r
Mecham, 369-370). Sekretarz stanu Dulles podkreślał zaś, że jeśli nie pod
się zdecydowanego przeciwdziałania, wrogość do USA w regionie mo; Sie
jeszcze zwiększyć. Wzywał, aby wyciągnąć wnioski z historii: „Mam wrażeń
że obecną sytuację w Ameryce Łacińskiej możemy porównać do Chin w lataj
trzydziestych, kiedy ruch komunistyczny zaczynał dopiero szerzyć nienawiść^
Amerykanów i Brytyjczyków. Wówczas nie zrobiliśmy nic, aby przeciwstaw
się tej działalności". Prezydent Eisenhower postanowił więc przyjrzeć się hli^J
naturze sporów międzyamerykańskich. Poprosił swego brata Miltona, aby w cM
rakterze specjalnego ambasadora udał się do Ameryki Łacińskiej.
Podróż została starannie przygotowana. Na początku kwietnia 1953 r. prezydB
Eisenhower sformułował trzy cele misji swojego brata. Chciał więc, aby
„z szerokiej kontynentalnej perspektywy" zgłębić przyczyny trudności w s t o s ł
kach z latynoamerykańskimi republikami oraz przygotować zalecenia dotyczJ
ewentualnej zmiany polityki w tym zakresie.
Dr Milton S. Eisenhower rozpoczął swoją misję 23 czerwca, a-zakończy 29
lipca, odwiedzając w tym czasie dziesięć państw Ameryki Południowej. Opi
wanie końcowego raportu trwało dość długo, gdyż dopiero 18 listopada pi
stawiony został prezydentowi.
M . Eisenhower podkreślał, iż delegacja wszędzie spotykała się z serdecz
przyjęciem, czemu nie zdołali przeszkodzić komuniści. Przyznawał zarażeń
postrzeganie Stanów Zjednoczonych jest w Ameryce Południowej niewłaściwe!
Szczególnie wiele fałszywych opinii dotyczy ich ekonomicznych możliwolB
Latynosi, porównując program zaangażowania USA w Europie, na Bliskim i U
lekim Wschodzie z pomocą przekazywaną Ameryce Łacińskiej, d o c h o d z ą •
wniosku, że ich region jest niedoceniany, a nawet dyskryminowany. „Zapominaj!
oni jednakże - pisał M . Eisenhower - że Ameryka Łacińska przeżywała
precedensowy boom w czasie wojny i bezpośrednio po niej, a więc nie • •
potrzeby ogłaszania specjalnego programu dla tego obszaru". PomniejszaJB
także fakt, że dzięki planowi Marshalla szybko rośnie eksport latynoamerykatJB
na rynki europejskie, „a import USA z Ameryki Łacińskiej przekroczył szeswji
krotnie poziom przedwojenny, podczas gdy import USA z Europy jest tylko V
e
razy większy". Nieszczęściem jest też, wskazywał Eisenhower, że oczekuj •
nie tyle wsparcia konkretnych projektów rozwojowych, ile bezwarunko^P
pożyczek. Wszelkie wyjaśnienia, iż USA muszą zredukować własne w^ *
publiczne, przyjmowane są z niedowierzaniem. Panuje bowiem przekonani
mają nieograniczone finansowe możliwości.
USA I AMERYKA ŁACIŃSKA 129
Mgnhower i e ukrywał trudnych problemów, które rzutują na stan stosunków
n
•*Az\ o m l
Amerykami. „Olbrzymi społeczny ferment panuje dziś w całej
111,5
rvcc łacińskiej" - stwierdzał. Przyznawał więc rację przywódcom latyno-
\vkańskim, którzy zwracali uwagę, iż zbyt duża część ludności żyje w skrajnej
e a
"edzi ' analfabetyzm, niski poziom oświaty i ochrony zdrowia są barierami
-tepn Uważał przy tym, że są zbyt niecierpliwi i liczą głównie na pomoc
^ aniczną. Największe jednak zagrożenia widział w „ultranacjonalizmie" i krót-
wzroczności części polityków, którzy nie doceniają niebezpieczeństwa komuniz-
" M - t y c h właśnie kręgów pochodzą opinie, iż zagraniczny kapitał, prywatny
"h publiczny, jest w rzeczywistości formą imperializmu.
Widzimy więc, iż w Ameryce Łacińskiej występują dwie sprzeczne tendencje
stwierdzał Eisenhower. Podczas gdy jedni potępiają inwestycje zagraniczne
iko potencjalne zło i instrument uzależnienia, inni nalegają na możliwie naj­
większy napływ kapitału, w czym widzą szansę na spełnienie aspiracji ich
narodów.
Raport M . Eisenhowera jest dokumentem obszernym i wszechstronnie anali­
zującym współzależność obu Ameryk oraz polityczne, militarne, ekonomiczne
i kulturalne aspekty stosunków między nirni. W końcowej części, zatytułowanej:
..Imocnienie wzajemnego szacunku i zrozumienia", zawarto dziewięć propozycji
konkretnych działań, które miały przyczynić się do zbliżenia amerykańskich
społeczeństw. Również dziewięć „specjalnych wskazań" odnosiło się w raporcie
do problemów ekonomicznych. Zalecano rządowi Stanów Zjednoczonych prowa­
dzenie długotrwałejTTistabilizowanej polityki handlowej wobec Ameryki Łacińs­
kiej, ułatwianie dostępu produktów tego regionu do rynku północnoamerykańs­
kiego, promowanie kapitału prywatnego i pomocy technologicznej.
Problemy ekonomiczne zajęły ważne miejsce na X Konferencji Państw Ame-
niskich w Caracas w marcu 1954 r., choć głównym jej celem miała być
mobitizacja Ameryki Łacińskiej do walki z komunizmem (p.s. 135-138). Państwa
at
' ynoamerykańskie nie dopuściły bowiem, aby konferencja przekształciła się
Gdynie w sąd nad Gwatemalą i komunizmem międzynarodowym, do czego
/r
nierzały wysiłki Departamentu Stanu. Nawet J.F. Dulles, znany z osobistego
Angażowania w walkę z rządem gwatemalskim, wiedział, że nie osiągnie
ty celów bez odniesienia się do potrzeb gospodarczych Ameryki Łacińskiej.
0 1 W sta en
dob^ y - P ' i u na konferencji (10 III) polemizował z tezą, że dążenie do
ytu jest wymuszone naciskami komunizmu. Podkreślał zaś, iż ubieganie
\ P^Piawę swego losu jest niezbywalnym prawem wszystkich ludzi w obu
m e
lr a c n n
" 'ikt • ' 'ezależnie od rasy, religii czy pochodzenia społecznego. Proces ten
J e m y j a k o d o b r o
Sun
samo w sobie, a nie jako obronny mechanizm przeciwko
i w ^owi". Gospodarka amerykańska nie jest doskonała, ale osiąga sukcesy
artQ
n rzy rze
' dywj j^ J ć się ich źródłu. Jest nim wolnorynkowa ekonomia wyzwalająca
(
;, Ua n
' tyn , ' a. aktywność i prywatną przedsiębiorczość. Dulles radził więc swym
0
Ur artn
"' ni, k - P erom, aby ograniczali rolę państwa w gospodarce, gdyż z zada-
(
r e
° powierza się organom rządowym, o wiele lepiej poradziłby sobie
1 30 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962 USA 1 AMERYKA ŁACIŃSKA 131

jcapjtał prywatny. „Na konferencji tej - mówił - usłyszeliśmy wiele żalów i ,

p i Ąrr}j^ortgyvegaJiiór^Stany
_ Tm v0 Zjednoczone wzmocniły przez znaczne zwięk-
sji kierowanych do Stanów Zjednoczonych. Nie obrażamy się z tego p o t y j x
I " •, swego wkładu. Stwierdził, że Bank ten otworzył nowe linie kredytowe
Bowiem, jak stwierdził, właściwe stosunki międzyamerykańskie m o g ą być o » Ł ' iaia państwom latynoamerykańskim import technologiczny z USA i roz-
ce

nięte dzięki dobrej woli, cierpliwości i poszukiwaniu wzajemnego zrozumi i'l j p ic kredytów średnio- i długoterminowych. W sumie, po zgłoszeniu
a
U

Wystąpienie amerykańskiego sekretarza stanu dobrze oddawało istotę sn f > > ł sznych postulatów i uchwaleniu licznych rezolucji, impas w między-
ze
s U
1
ekonomicznej administracji prezydenta Eisenhowera wobec południowych y ^ ^ a ń s k i c h stosunkach ekonomicznych nie został przełamany.
8
dów. Kładła—ona..nacisk na konieczność wprowadzania reform systemów '' ;,rn
j i c potoczyła się Konferencja Ekonomiczna Organizacji Państw Amery-
o p n

w gospodarkach latynoamerykańskich, nie zaś na doraźną pomoc. PrzyvwJ
Ameryki Łacińskiej oczekiwali jednak nie rad, lecz konkretnego zaangażow •
Waszyngtonu w rozwiązywanie ich problemów. Szczególnie nalegali na p<>p,
dostępu do rynku północnoamerykańskiego i zasadniczego skorygowania ceij
artykuły rolno-surowcowe.
Wszystkie te sprawy zdominowały znaczną część konferencji w Carac
Przyjęto aż 27 rezolucji dotyczących: rozwoju ekonomicznego; prywatnych
westycji; rządowego wspierania rozwoju; cen i terms of trade; znoszenia restryj
handlowych; nadwyżek rolnych; reform rolnych; pomocy technicznej; zasób
kontynentalnego szelfu; zadań Międzyamerykańskiej Rady Gospodarczo-SpoM
nej. Być może ta obfitość dokumentów spowodowała, że zaczęto lansować i
0 przełomie w ruchu międzyamerykańskim, który wreszcie wzbogacił się o tr«
ekonomiczne (J.M. Jepes, I I , 231). Jeżeli jednak przyjrzymy się bliżej I
rezolucjom, bez trudu zauważymy ich głównie ^klaratywny cJiar^Uiter. Do w]
szóści z nich ponadto USA dołączyły różnorodne zastrzeżenia.JYilJiam G. Bj
dler, doradca delegacji waszyngtońskiej, pisał w swym raporcie, .z 26 kwiej
1954 r.: „Zastrzeżenia Stanów Zjednoczonych do rezolucji o terms of m
1 cenach dotyczyły sekcji mówiącej, że ^ustanowienie sprawiedliwych i zyski
nych cen powinno doprowadzić do zrównoważenia terms of trade», co wyc
się zawierać zobowiązania, których Stany Zjednoczone nie mogą przyjąć". Jj
nym więcJ^nkretnym osiągnięciem konferencji w Caracas w tej dziedzinie t
decyzja o zwołaniu do Rio de Janeiro w ostatnim kwartale 1954 r. spotka
ministrów finansów i gospodarki, które równocześnie będzie czwartą nadzwyeaM
ną sesją Międzyamerykańskiej Rady Gospodarczo-Społecznej.
Na spotkaniu tym, które odbyło się między 21 listopada a 2 grudnia 1954 r.Mt
ńskich w Buenos Aires (15 VIII—2 I X 1957), z którą państwa latynoamerykańs-
[ąeżyły wielkie nadzieje. Zdawał sobie z tego sprawę szef delegacji Stanów
a ^dńoczonych, sekretarz skarbu Robert B. Anderson, który w swym wystąpieniu
i go mówił o ideałach wspólnych dla obu Ameryk. Przypomniał też o wydatnym
zroście współpracy gospcwdarczeLw^ ostatnich latach. Jeśli w 1954 r. import
USA t Ameryki Łacińskiej wynosił 3 mld doi., ió^V\TTońcu 1956 r. osiągnął już
m
sumę 3-8 ^ ^ol. "Qk°ło 30% całegp_naszegpJwiatowęgo importu pochodzi
i \roeq4d-Łacińskici" - mówił Anderson. Nie widział więc potrzeby tworzenia
nowych instytucji czy mechanizmów promujących rozwój, raczej postulował
lepsze wykorzystywanie już istniejących. Eksperci. Stanów Zjednoczonych wy­
kazywali bowiem, że część kredytów oferowanych przez Bank Eksportowo-
-Importowy i Bank Światowy jest niewykorzystywana, gdyż rządy latynoamery-
kaj^SiJ nie zawsze mogą spełnić stawiane im wymagania. Anderson przeciwstawił
się też propozycji ustanowienia międzynarodowego mechanizmu stabilizacji cen.
W efekcie nie udało się na konferencji uchwalić długo dyskutowanego generalnego
porozumienia ekonomicznego, które miało zastąpić Konwencję Ekonomiczną
z Bogoty (1948). Zdołano zaledwie przyjąć krótką deklarację, zawierającą 10 ogól­
nych zasad.
Zmierzając do konkluzji, musimy wrócić do analiz Miltona S. Eisenhowera,
który znał z autopsji wszystkie państwa latynoamerykańskie. W czasie swych
licznych podróży i realizacji zadań zlecanych mu przez prezydenta, próbował
Przede wszystkim zgłębić naturę stosunków między obu Amerykami. Szczególny
r
°zgłos zdobyły jego misja do dziesięciu państw Ameryki Południowej w 1953 r.,
Podróż do Meksyku w lecie 1957 r. na zaproszenie prezydenta Ruiza Cortinesa
(
C 7
Z
nńsju do Ameryki Środkowej, w lipcu 1958 r. Eisenhower był też
r u g a

pierwszego dnia rozgorzał stary spór między obu Amerykami. Gospodarze kon • kl
e m Międzyamerykańskiego Komitetu Prezydenckich Reprezentantów,
rencji, Brazylijczycy, rozpoczęli od krytyki Stanów Zjednoczonych, zarzucaj m a
d^cf° W S t U f w
wyniku decyzji prezydentów państw półkuli zachodniej, zgro-
ze.dają pierwszeństwo militarnej współpracy z Ameryką Łacińską, przed ekono B wp Panamie w lipcu 1956 r., w związku ze 130 rocznicą kongresu
n y c n w

Ln
czną, a powinno być odwrotnie. Wkrótce wrócił też temat „sprawiedlowych <-' ' . 1 ^ P i e (lipiec 1826 r.). ^ - «'•"•/- r

artykuły latynoamerykańskie na północnoamerykańskim rynku. Domagano si? V Łacjj- , y ' obszerny raport, podsumowujący stosunki między USA i Ameryką
c z

znacznej ich podwyżki oraz stworzenia nowych międzyamerykańskich insoW N ty* 0

ą w
'atach 1953-1958 przedstawił M . Eisenhower 27 grudnia 1958 r.
2 1 n e
gwarantujących stabilizację warunków handlu. P o t w i g ^ ' ' ' ' była, podobnie zresztą jak poprzednia, optymistyczna. Autor
Głównym wydarzeniem konferencji w Rio de Janeiro było wystąpienie / • ^ 'ńsk ^ ' J
c
y k i e uwagi i zalecenia z 1953 r., podkreślając, iż Ameryka
Z W n e w s z s t

rykańskiego sekretarza skarbu George M . Humphreya. Poza ogólnymi dek d a r c z J St n a d a l

1
s° y e
jami poparcia dążeń narodów latynoamerykańskich niewiele miał on jed' ^
11
regionem niepokojów i fermentu społecznego. Wzrost gos-
zaoferowania. Największe znaczenie przywiązywał do działalności Bank J e s l
'efi widoczny, ale liczba ludności wzrasta jeszcze szybciej. „Wysoki
I alf
abetyzmu, biedy, monokulturowość gospodarek oraz wielkie zróż-
1 32 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
nicowanie dochodów wciąż charakteryzują większość tego regionu". Kryty J
oceniał też stan wzajemnego zrozumienia. W Stanach Zjednoczonych j M w
0 Ameryce Łacińskiej jest niewielka: „Społeczeństwo amerykańskie naprą
nie zna problemów i aspiracji swoich sąsiadów. Stąd też czasami podejmuj *
działania, które zamiast umacniać zaufanie, przynoszą przeciwne skutki". W AJ
ryce Łacińskiej jest może jeszcze więcej błędnych opinii o Stanach Zjednoczo * •n
Utrzymują się głoszone już wcześniej przekonania o nieograniczonych m o ż i i ^ J j
ciach gospodarki północnoamerykańskiej i dyskryminowaniu Ameryki ŁacińsW
przy przyznawaniu pomocy rozwojowej. „Wszędzie też - pisał Milton Eisenho^B
- w rozmowach z przedstawicielami latynoamerykańskich sfer rządowych, r r f l
dzieży studenckiej czy biznesmenów, słyszałem podobne skargi: musimy s p r f l
dawać produkty po cenach, które chcecie płacić, ale kupować musimy po cenach!
które nam dyktujecie". Konstatował więc, że w 1958 r. jest o wiele wi J
nieporozumień i wzajemnych pretensji niż było pięć lat wcześniej.
Tak jak poprzednio, Eisenhower zawarł w swym raporcie liczne wskazó\H
dotyczące bardziej przychylnego traktowania potrzeb kredytowych AmerB
Łacińskiej (ale tylko wówczas, gdy są to „zdrowe ekonomicznie projekty
1 wzywał do pilnego powołania nowego banku międzyamerykańskiego.
2. P O W S T A N I E C E P A L
Już od końca lat trzydziestych kwestie ekonomiczne coraz bardziej absorbo
ruch panamerykański. Stąd też na pierwszym spotkaniu konsultacyjnym w Pan
w październiku 1939 r., na którym dominował problem neutralności, nie zap
niano o sprawach współpracy gospodarczej obu Ameryk. Właśnie podczas s
kania panamskiego utworzono Międzyamerykański Doradczy Komitet Finansi
i Ekonomiczny. Komitet ten został zlikwidowany, gdy konferencja w spra
wojny i pokoju w Chapultepec w 1945 r. podjęła rezolucję dotyczącą reorganiz
systemu panamerykańskiego, zalecając powołanie Międzyamerykańskiej R
Ekonomicznej i Społecznej (rezolucja I X p. 7). Po konferencji w Chapulte*
Rada działała jako organ tymczasowy, ponieważ był to okres przygotowywm
nowej struktury ruchu panamerykańskiego. Dopiero konferencja w Bogocie w •
ju 1948 r. powołała Międzyamerykańską Radę Gospodarczą i Społeczną ! •
organ stały, podporządkowany Radzie Organizacji Państw Amerykańskich.
Po zakończeniu wojny rozbieżności między USA i Ameryką Łacińską
gospodarczym zaczęły jednak z każdym rokiem narastać. Wielu polityków laDl
amerykańskich uznało, iż należy działać dwutorowo: z jednej strony dalej to<*
batalie o zwiększenie udziału USA w rozwiązywaniu żywotnych próbie"!
regionu, do czego najstosowniejszym forum był ruch panamerykański (m *fc
amerykański), z drugiej - nie rezygnować z możliwości wykorzystania zas°ł
i pomocy organizacji globalnej. Ponieważ w lutym 1946 r. Zgromadzenie Oi
Narodów Zjednoczonych zaleciło powołanie regionalnych komisji gospodarce
ONZ do spraw Azji i Dalekiego Wschodu oraz Europy, argumentowano, ż
POWSTANIE CEPAL 133
c
bleiriów społecznych, biedy i niedorozwoju ekonomicznego w Ameryce Łaciń-
(* j jest nie mniejsza niż w państwach dotkniętych zniszczeniami wojennymi.
je
"inicjatywę powołania Komisji Ekonomicznej ONZ do spraw Ameryki Łaciń-
- ; (Comisión Económica para America Latina) zgłosił przedstawiciel Chile
yO**' <-..._••„ Cruz
^Jan Santa /~v,n na piątej o a . , Gospodarczo-Społecznej
,^;,,f,^; sesji Rady n i o i_ • ONZ 19 lipca
..
i7 r w Genewie. Propozycja Chile początkowo wzbudziło wiele kontrowersji.
różnych względów przeciwstawiło się jej ośmiu na osiemnastu członków Rady
podarczo-Społecznej ONZ. Najwięcej zastrzeżeń miały dwa wielkie mocars-
• Stany Zjednoczone i Związek Radziecki. Pierwsze z nich chciało, aby
'^bierny latynoamerykańskie były dyskutowane i rozstrzygane wewnątrz ruchu
^namerykańskiego. Związek Radziecki uważał zaś, że sytuacja Ameryki Łacińs­
kiej jest bez porównania lepsza niż sytuacja regionów zniszczonych przez wojnę
guropy czy Dalekiego Wschodu, nie ma więc potrzeby powoływania nowej
komisji- Stanowisko ZSRR poparły Czechosłowacja i Białoruś. Z kolei Kanada
i Mowa Zelandia były generalnie przeciwne regionalnym akcjom osłabiającym,
ich zdaniem, skuteczność rozwiązywania problemów ekonomicznych w skali
globalnej. Wniosku nie poparły również Francja i Wielka Brytania, posiadające
liczne kolonie w Ameryce Łacińskiej i zainteresowane utrzymaniem status quo
w tym regionie.
Mimo zastrzeżeń ośmiu państw, Rada Gospodarczo-Społeczna powołała komitet
ad hoc w celu szczegółowego zbadania wniosku i przeprowadzenia szerszych
konsultacji. W trakcie tych rozmów państwa latynoamerykańskie zdołały pozyskać
wielu nowych zwolenników. Znamienne było, iż nawet delegat Francji, Pierre
Mendes-France (późniejszy premier), zapewnił prywatnie Latynoamerykanów, że
stara się o uzyskanie bardziej życzliwego stanowiska swego rządu. W podobnym
kierunku działał Brytyjczyk David Owen, wówczas zastępca sekretarza general­
nego ONZ. Jeszcze ważniejsze okazało się poparcie sekretarza generalnego Unii
Panamerykańskiej, Alberta Llerasa Camargo. Oświadczył on, iż planowana komi­
ka ONZ nie będzie powielać zadań Międzyamerykańskiej Rady Ekonomicznej
1
społecznej, a koordynacja działań między nimi jest możliwa i potrzebna.
Decydująca debata odbyła się w trakcie szóstej sesji Rady Gospodarczo-Spo-
z
°ej ONZ, która rozpoczęła obrady w Nowym Jorku 2 lutego 1948 r. Opinie
C t U a o c y y
war/ ^ ' ' k * pozytywne, a w dyskusji uzupełniono je koncepcją wpro-
n , a
112
w , "Planowania regionalnego" w Ameryce Łacińskiej jako sposobu na
Z e n e
n y ^ ' z zacofania gospodarczego. Delegaci Stanów Zjednoczonych, Ka-
ad
Wla Z
Zasiję* - k u Radzieckiego i Białorusi podtrzymali jednak swe zastrzeżenia.
Z e t 1 1 e m
Ung natomiast było stanowisko przedstawiciela Polski,' prof. Oskara
e
,e -£9. który opowiedział się za wnioskiem latynoamerykańskim.
f J a
l;pĄj Ekonomiczna do spraw Ameryki Łacińskiej ONZ (hiszp. skrót:
an
' 8 - : ECLA) powołana została 25 lutego 1948 r. w wyniku głosowania,
/ a s
t Ó r e g 0
^'^QQlś państw było za wnioskiem, a 4 wstrzymały się od głosu
e • Kanada, Stany Zjednoczone, ZSRR). Wątpliwości wypowiadane przez
134 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962 X KONFERENCJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH W CARACAS 135

Stany Zjednoczone nie pozostały jednak bez wpływu na początki CEPAL r j H z e c zgoła przeciwny: ograniczanie interwencji państwa, otwarcie na świat
bowiem w art. 16 rezolucji Rady Gospodarczo-Społecznej ONZ z 25 l J u t e .ferowanie kapitału prywatnego.
1948 r. zapisano: „Nie później niż w 1951 r. Rada dokona specjalnego przepi 1 m
' ^Drug' elementem strategii CEPAL było stymulowanie planowania regional-
* V^ i i li ' —. -_ ^^—
J ——. - 0«C

prac Komisji i określi, czy działalność Komisji ma być zakończona, czy kaon- • w celu wyrównywania poziomów rozwoju poszczególnych państw i za-
tynuowana, a w tym ostatnim przypadku - jakie modyfikacje powinny "^rantowania korzyści także słabszym partnerom. Zadaniem tym obarczono
wprowadzone
wprowadzone do do jej
jej zadań".
zadań". Oznaczało to, iż
Oznaczało to, iż do 1951 r.
do 1951 r. CEPAL
CEPAL jest instyt l
jest insi u tut Planowania Ekonomicznego i Społecznego (z R. Prebischem na czele).
tymczasowa.. Rezolucja określiła też, że prace Komisji powinny koncentrować \t oracował on propozycję „rozwoju integralnego", zwracającą uwagę na potrzebę
na propagowaniu rozwoju ekonomicznego w regionie, umacnianiu z w i ą z k i \forrn społecznych.
między państwami latynoamerykańskimi oraz między nimi a pozostałymi parli ^ CEPAL stał się prawdziwym promotorem gospodarczej integracji regionalnej,
wami świata. Specjalna uwaga miała być skierowana „na studiowanie i n i zviając powoływaniu ugrupowań, które - liberalizując wymianę handlową
szukiwanie rozwiązań problemów wynikających z niedopasowania Ameryki Ł a c l między państwami członkowskimi - miały umacniać rynek wewnętrzny i zwięk-
skiej do wymogów gospodarki światowej oraz współudziału regionu w odbudo\l ć szanse regionu w świecie.
s z a

ekonomicznej stabilizacji na świecie". P o ważnych zadań Komisji zaliczol
zbieranie, opracowywanie i upowszechnianie informacji z dziedziny gospodaj
i techniki oraz organizowanie współdziałania instytucji pozostających w ramafl
Narodów Zjednoczonych, a zainteresowanych rozwojem Ameryki Łacińskiej
Pierwszy generalny przegląd działalności Komisji został przeprowadzony w
łowię 1951 r., w wyniku czego Rada Gospodarczo-Społeczna ONZ przyjęła
wrześniu tegoż roku rezolucję nr 414, uznającą CEPAL za stałą instytucję w sj
ternie NZ.
Od początku na kształtowanie się koncepcji programowej CEPAL wie
wpływ miał wybitny ekonomista argentyński Raul Prebisch. Już w czerw
1949 r. na drugiej sesji Komisji w Hawanie przedstawił studium Główne próbie
rozwoju ekonomicznego Ameryki Łacińskiej, w którym dowodził, iż region znal
się na peryferiach globalnego systemu ekonomicznego, jako producent żywnom
i surowców dla centrów przemysłowych rozwiniętego świata. Stąd wniosek, •
międzynarodowy podział pracy i mechanizmy światowego systemu finansowe™
ukształtowały się dla Ameryki Łacińskiej głęboko niekorzystnie.
Prace Prebischa odegrały jeszcze większą rolę po objęciu przez niego w \95(M
funkcji sekretarza generalnego CEPAL. Zaczęto wówczas zalecać państwowi
latynoamerykańskim przyjęcie strategii rozwoju zakładającej prymat rynku ^ei
1
wnętrznego (desarrollo hacia adentro) i uprzemysłowienia w celu „zastąp ^'!
S
importu" {sustitución de importaciones). Industrializację uznano za główną J
Koncepcja „zastępowania importu" i inne zalecenia CEPAL przez wiele lat
dawały dobre rezultaty, później jednak skutki takiego modelu rozwoju okazały
się dotkliwe.
3. X K O N F E R E N C J A P A Ń S T W A M E R Y K A Ń S K I C H W C A R A C A S
Karta Organizacji Państw Amerykańskich przewidywała, że konferencje mię-
dzyamery kańskie, określane jako „naczelny organ" OPA, będą się zbierać co pięć
lat. W rzeczywistości jednak po dziewiątej konferencji w Bogocie odbyła się już
tylko jedna, w Caracas. Planowana jedenasta, w Quito, już nie doszła do skutku,
1967 r. zreformowana Karta OPA zlikwidowała instytucję Konferencji Mię­
dzyamerykańskiej jako statutowo najwyższej władzy i zastąpiła ją dorocznym
madzeniem Ogólnym.
Podobnie Rada OPA, wyposażona na mocy Karty w wielkie uprawnienia,
funkcjonowała w bardzo ograniczonym zakresie, głównie jako tymczasowy organ
doradczy, przewidziany przez traktat Rio. Sekretarz generalny OPA, A. Lleras
camargo próbował zmienić ten stan rzeczy, ale widząc niepowodzenie swych
itków zrezygnował w 1954 r. ze stanowiska. Jedynym organem OPA, który
a
< niezwykle aktywnie, było Spotkanie Konsultacyjne ministrów spraw
micznych. Od 1951 r. do 1967 r. odbyło się dziesięć takich spotkań i niemal
lak Z
' ' d°ty yty n C 1 cz
P °blemów bezpieczeństwa regionalnego. r

dynamizującą wzrost ekonomiczny, eliminującą bezrobocie i tworzącą P°*B Prze ' W ? C n a a t

P o o ^ k u ' pięćdziesiątych dopiero co utworzona organizacja
1
technologiczny. Dobra sprowadzane dotychczas z państw wyżej rozwini-' ^ a|
' ist\v fcłeboki kryzys. Ujawnił się on wyraźnie podczas X Konferencji
s
postanowiono teraz produkować na miejscu, w Ameryce Łacińskiej. Korzy B Arne
r y k a ń s k i c h , która obradowała od 1 do 28 marca 1954r. w Caracas,
warunki do rodzimego uprzemysłowienia powstać miały dzięki różnorodna ale j J Z e S Z e
kontrowersje wzbudziły kwestie ekonomiczne (szerzej s. 129-130),
1
działaniom chroniącym rynek wewnętrzny przed konkurencją produktów 1 owny i konferencji udało się sekretarzowi stanu USA J.F. Dullesowi
c e
fi
granicznych, głównie na skutek wprowadzenia wysokich taryf celnych. W Pr y Z
C Z nier
n a ł y m trudem.
sa/- ! 0 w
systemie niepomiernie rosła rola państwa i biurokracji rządowej, które y P ^
w o S
s ^rn- u j ą c się do podjęcia zdecydowanych kroków przeciw rewolucji
( P S l 4 V | 4 9 ) D u l l e s
w najważniejsze instrumenty sterujące gospodarką. Nic więc dziwnego, i kynar - ' chciał uzyskać przede wszystkim potępienie
s
zania CEPAL nie cieszyły się poparciem USA, które radziły Ameryce Ł&c^ r W e
° ^ " " komunizmu przez państwa latynoamerykańskie. Ówczesny
 136 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962 X KONFERENCJA PAŃSTW AMERYKAŃSKICH W CARACAS 137

zastępca sekretarza stanu USA, John Moors Cabot określił to wyraźnie: „Na*
celem na konferencji w Caracas jestdoprowadzenie do aprobaty rezolucji, k r
zakaże wszelkiej działalności komunistycznej w hemisferze zachodniej vt^
\/r chodzi przy tym o wymienianie jakiegoś konkretnego kraju, ale o ws/\ >'
republiki amerykańskie".
Do napięć w łonie OPA w niemałym stopniu przyczyniła się postawa Dul
który nie był skłonny do wysłuchiwania odmiennych racji. Obserwator konfere
Isidro Fabela pisał: „Mr Dulles nie zamierzał negocjować, zamierzał naton ist
narzucjć-swą-wolę z absolutną surowością. Stąd też nie cenił poprawek, które
przedkładano, gdyż przybył do Caracas w charakterze nie dyplomaty a dyktat
(I. Fabela, 19).
Wielu delegatów latynoamerykańskich było także poirytowanych „usługow
potraktowaniem ich przez Dullesa. Żądano bowiem od nich uchwalenia rez.o
potrzebnej Stanom Zjednoczonym, ale torpedowano rozpatrzenie kwestii spol
nych, znacznie ważniejszych dla regionu. Za niezręczne uznano ponadto, że k<
rencja, która miała potwierdzić przywiązanie państw amerykańskich do demokr
odbywa się w stolicy kraju kojarzonego zjedna z najbardziej represyjnych dyktatJ
Z tego tylko powodu odmówiła udziału w konferencji delegacja Kostaryki.
Atmosferę pierwszej fazy obrad w Caracas dobrze oddawał artykuł we wpłyJ
L,amerykańskie, njgdyjńejjozwoli na wywrotową działalność komunistyczną
laty
, jnną oraz
. „ , .przewidział
^ „ , ; ^ ^ ; ł „w, „swych
, , , , , „ 1 , ikodeksach
i„i
0 u ikarnych
0 1 surowe sankcje
« •• w stosunku
afl'
^ wszystkich, którzy zagrażają bezpieczeństwu państwa. Żaden jednak suwerenny
M
e
• nie może zaakceptować, aby Międzyamerykańską Konferencja w Caracas
/ ^ w e n i o w a ł a w jego wewnętrzne sprawy".
"'przedstawiciele Meksyku starali się uczynić proponowaną przez USA deklarację
komunistyczną bardzi^P^yzyina^ ^ interpretacyjną.
0 11
7teg powo^ minister spraw zagranicznych Luis Padilla Nervo zgłosił poprawkę,
-jącą, iż tylko działalność polityczna komunizmu międzynarodowego lub
^jegokolwiek totalitaryzmu jest nie do pogodzenia z amerykańską koncepcją
wolności- Chciał też potwierdzenia, że każde państwo amerykańskie ma prawo
samodzielnego podejmowania takich decyzji, jakie uzna za właściwe dla ochrony
swej niezależności politycznej. U ^ a ż ^ i i r i a j s k u t e c z n i e j z komunizmem między­
narodowym można walczyć nie zakazami, lecz umacniając instytucje demo­
kratyczne oraz „prowadząc efektywną politykę sprawiedliwości społecznej, dob­
robytu ekonomicznego i podnoszenia poziomu życia narodów".
Wszystkie te propozycje i zastrzeżenia Meksyku Dulles uznał zrazu za „przesad­
nie legalistyczne, niezrozumiałe i nie do przyjęcia". Okazały się jednak ważne,
gdyż w trakcie konferencji pierwotny tekst rezolucji został znaczenie zmieniony.

/:
wowym dzienniku meksykańskim „Excelsior" z 2 marca 1954 r. Zastanaw no
się tam bowiem, czy absolutnie słuszne potępienie ideologii komunistycznej!
powinno przybrać formę zakazu wszelkiej działalności komunistycznej.
„Działalność komunistyczna może być przecież różnego rodzaju, a więc cko-j
nomiczno-społeczna, filozoficzna, artystyczna, publicystyczna, wreszcie t y p ó w
dla polityki międzynarodowej Sowietów itp.
V W związku z tym pytamy: czy państwa amerykańskie mają zaakceptował
rezolucję uniemożliwiającą wszelką działalność komunistyczną, jak życzy son
rząd Stanów Zjednoczonych?
liel
I ONZ, ponieważ zimna wojna jest zjawiskiem globalnym i dotyczy wszystkich
Otóż uważamy, że byłoby to niesłuszne, gdyż rządy i narody Ameryk, n i
Do zmian w głównym dokumencie konferencji przyczyniła się także delegacja
-Argentyny. Najważniejsza teza wystąpienia ministra spraw zagranicznych Argen­
tyny Jeronima Remorino (5 marca) brzmiała: „Rozwiązania trudnych problemów,
k-tórerpódzielily świat współczesny, należy szukać w poprawie warunków życia
społeczeństw". Natomiast walka z międzynarodowym komunizmem, jeśli zagraża
on ładowi wewnętrznemu, powinna być pozostawiona poszczególnym państwom.
•Mój rząd rezerwuje sobie wyłączne prawo prowadzenia obrony wewnętrznej
zgodnie z klauzulami swej konstytucji". W przypadku zaś, gdy komunizm zagraża
stosunkom międzynarodowym, decyzje najlepiej byłoby podejmować na forum
re

będąc komunistycznymi, są suwerenne i wyznają zasady demokracji. Dlatego nfl gionów - mówił Remorino. Uważał ponadto, że koncepcja rozwiązywania
r

do pogodzenia z wolnością myślenia, wolnością stowarzyszania się, wolnos<J P °blernów międzynarodowych za pomocą groźby użycia przymusu jest sprzeczna
SL
• ° 3gnięciami ruchu panamerykańskiego, który przeszedł do formuł pojednaw-
tworzenia i publikowania byłaby rezolucja, która jest sprzeczna z niezbywalny* 1
^ Pokojowego rozwiązywania sporów.
prawami człowieka zapisanymi w konstytucjach obowiązujących na tym k ° l a sl
st -ł° rzej przeciw planowanej rezolucji antykomunistycznej protestował mini-
tynencie, począwszy od konstytucji USA. (...) Jest więc bezsporne, że gdyb er

L 'Praw zagranicznych Gwatemali, Guillermo Toriello Garrido, który uważał,

reprezentanci w Caracas zobowiązali się swymi podpisami do zakazania w M V a
z ^ ^ b y uzasadnić interwencję w wewnętrzne sprawy jego kraju. Jeśli ją
a a
syku wszelkiej działalności komunistycznej, akceptowaliby w rzeczywista^ tu ern
terr, ^ - ' y > mówił Toriello, panamerykanizm stanie się już tylko „instrumen-
Vv
bez żadnego upoważnienia, taką oto interpretację praw człowieka zawartył UŻ e
^ " ' f e f . k ' monopoli". Do komunizmu bowiem próbuje się zaliczyć „wszelką
w naszej konstytucji 1917 r.: obywatel Meksyku ma wolność myślenia - ale " ł a c e
sp { ' J niezależności narodowej i ekonomicznej, każde dążenie do postępu
0 e

o komunizmie; ma wolność stowarzyszania się - ale nie z komunistami' j e g 0 a

herąi , ' ^ żdą odrębność intelektualną i zainteresowanie postępowymi i l i -
n
wolności polityczne - ale nie wolno mu głosować na komunistów albo * n y m i
- reformami"
wybieranym, jeśli jest komunistą itp.
l e pr P C Z a t k o w
Czy możemy się z tym zgodzić? Oczywiście, że nie, jeśli Meksyk z dn> ' 2ek ° - y m nadziejom sekretarza stanu USA, konferencja w Caracas
S2
dzień nie ma stać się państwem totalitarnym. Meksyk, tak jak inne p aflS
tałciła się w sąd nad Gwatemalą, gdyż przeciwstawiły się temu
 1 38 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962 REWOLUCJA BOLIWIJSKA 1 39

solidarnie wszystkie państwa latynoamerykańskie, a Urugwaj zażądał na\v|
dołączenia swojej interpretacji rezolucji. Ostatecznym jej celem byłoby „chroniej
r/ kontynentu przed jakkolwiek formą agresji imperializmu sowieckiego, nic J 2 ^faszystowska.
V formułowanie gróźb wobec rządu w którymkolwiek państwie amerykańskim" j
Przy tylu zastrzeżeniach zgłoszonych w dyskusji może dziwić, iż g ł ó w j
dokument konferencji w Caracas - Deklaracja solidarności dla z.acho J Wa
politycznej integralności państw amerykańskich przeciw interwencji międzynaM
dowego komunizmu (zwana też rezolucją antykomunistyczną) - uchwalony O M Z S
przy zaledwie jednym głosie przeciw (Gwatemala) i dwóch wstrzymujących j S c
(Meksyk, Argentyna). J. Fabela uważa, że jedyną przyczyną takiego głosowani
Meksyku była chęć okazania „zwykłego gestu życzliwości wobec rządu Eisel
howera", z którym w innych sprawach stosunki układały się pomyślnie. Częfl
obserwatorów sądzi jednak, iż kluczowe znaczenie miała niewygasła nadzieja J
uzyskanie większej pomocy ekonomicznej od USA.
( / Rezolucja antykomunistyczna jest dokumentem krótkim. Zawiera m.in. stwitJ
dzenie, że: „dominacja i kontrola politycznych instytucji jakiegokolwiek państw
amerykańskiego przez międzynarodowy ruch komunistyczny, usiłujący rozciągną!
na tę hemisferę system polityczny pozakontynentalnego mocarstwa, oznacl
zagrożenie suwerenności i politycznej niezależności państw amerykańskich i nie­
bezpieczeństwo dla pokoju Ameryki, co upoważnia do zwołania spotkania konj
sultacyjnego w celu podjęcia odpowiednich działań zgodnie z istniejącymi trak
tatami".
Przyjęta ostatniego dnia deklaracja miała usunąć ujawnione na konferencji o b a ł
wiązana z kołami wojskowymi oraz Narodowy Ruch Rewolucyjny (Movimiento
nacional Revolucionario, MNR) - partia początkowo radykalnie antyoligarchiczna
' przywódca MNR, Victor Paz Estenssoro, przez pewien czas zatrudniony w kon­
anie górniczym Simona Patino, został ministrem finansów w rządzie Villarroela.
Ka przełomie wojny i pokoju zarówno charakter MNR, wyrastającej na jedną
\ „łownych sił politycznych kraju, jak i poglądy Paza Estenssoro szybko ulegały
zrnianom. Paz wyeliminował przede wszystkim tendencje rasistowsko-faszyzujące
zaczął wiązać swój ruch ze związkami zawodowymi. W tym właśnie czasie
kształtował się nowy program MNR, nazwany „nacjonalizmem rewolucyjnym".
Wpływ MNR na rząd Villarroela był niewątpliwy, jeśli zważyć, że właśnie
vV latach 1944-1946 powstała i umocniła się Związkowa Federacja Górników
(federación Sindical de Trabajadores Mineros de Bolivia, FSTMB) z Juanem
Lechinem na czele. Podjęto też pierwsze próby reformowania archaicznego
systemu władania ziemią oraz poprawy losu ludności indiańskiej.
Radykalizacja społeczna rządu spowodowała, że stracił on poparcie RADEPA.
W tym właśnie środowisku zawiązał się spisek. 21 lipca 1946 r. G. Villarrol
został porwany wprost z Palacio Quemado i zamordowany. Na wieść o śmierci
prezydenta obradujący tego dnia w La Paz przywódcy chłopscy, zgromadzeni na
ierwszym Kongresie Indiańskim, rozjechali się w pośpiechu do swych regionów,
dzie było coraz bardziej niespokojnie. W regionie Cochabamba wybuchła nawet
rebelia chłopska, a posiadający tu majątek ziemski płk Jose Mercado, jeden
z liderów RADEPA, został pojmany i zamordowany. Górnicy zaczęli tworzyć

/ państw latynoamerykańskich. Potwierdzała „niezbywalne prawo każdego amerykaj

skiego państwa do wolnego wyboru własnych instytucji i efektywnego realizował
demokracji przedstawicielskiej" oraz zapewniała, że najlepszym sposobem umacnj
nia demokracji jest prowadzenie polityki rozwoju ekonomicznego i sprawiedliwe*
społecznej oraz podnoszenie poziomu życia narodów.
X Konferencja w Caracas była w sumie ważnym i owocnym spotkanij
/s. rwjiu^i^ii^ju. »v •• » •
przedstawicieli obu Ameryk. Uchwalono na niej 117 rezolucji i 3 konwenj
zbrojne oddziały i szykować się do marszu na La Paz. To prawdziwe preludium
rewolucji 1952 r. wkrótce się zakończyło, gdyż duża część czołowych działaczy
MNR udała się na emigrację.
p
^ a r ę lat później nadeszła druga fala rewolucyjna, „wojna domowa 1949".
roku tym oddziały uzbrojonych robotników wywołały rebelię w pięciu (na
^ziewięć) departamentach kraju. W miejscowości Catavi górnicy porwali pra-
jących tu urzędników i techników północnoamerykańskich, a zaatakowani
W s l ( 0 z a m

dotyczące różnorodnych problemów politycznych, ekonomicznych, społeczn* ParT ° - ' ° r d o w a l i porwanych. Masowy charakter bunt przybrał w de­
n e n t a h S a n t a C r u z

i kulturalnych. Szczególnie istotne dla dalszego rozwoju ruchu międzyamery • sie w ? ' Chuąuisaca, a najbardziej okrutna batalia rozegrała
m l e ś c l e

skiego miały konwencje: o umacnianiu stosunków kulturalnych, która promowj „W . Z n a Potosi. Jak pisze boliwijski historyk Rene Zavaleta Mercado:
0 Z W y c z a e

współpracę w dziedzinach do tej pory mało zauważanych; o azylu terytorialna ^leszał*'^ J zapomniane od czasów wojny o niepodległość, wojsko
n a

regulująca status uchodźców politycznych, oraz o azylu dyplomatycznym, w , ^ W a słupach i drzewach zwłoki powstańców, z których większość padła
c

p a

ustalała zasady przyznawania schronienia w misjach dyplomatycznych. ' Gon \ P°zostali wycofali się w kierunku Chuąuisaca" (w pracy zbiorowej:
z a
" ' e z Casanovą, 97).
w
w J l
ydar •— >-
S1;tt e n a 1 9 4 9 r 0 aza
4. R E W O L U C J A B O L I W I J S K A ych rj - ' ' P k t y > że sytuacja w Boliwii odbiega od sytuacji w pozo-
2 anStWaCh o ł u d n i o w o a m e r k a n s k i c n P o 1 9 4
^ 'rnne P y - 8 r., w warunkach nasilającej
Przypomnijmy, iż powstały w wyniku zamachu stanu w grudniu 1943 r- 1 W
• °J ko ° - * ' s J W n y n a s t a
t y dobre czasy dla reżimów autorytarnych lub dyktatorsko-
w

boliwijski Gualberto Villarroela został uznany za legalny przez ruch panameO^ 2evv
' 1ctr ' ^ uważano za bardziej sposobne do zwalczania wewnętrznego
K

ski już w czerwcu roku następnego (p.s. 83-84). Rząd Villaroela wspierały J ^'^iąjącg ^ 6 0 za
g r ° ż e n i a lewicowego i komunistycznego. W samej Boliwii
siły polityczne: Sprawy Ojczyzny (Razón de Patria, RADEPA) - organ - s
' ę po 1946 r. rządy nie zdołały uśmierzyć coraz ostrzej ujawniających
140 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
sie konfliktów społecznych. Stało się tak przynajmniej z dwu powodów
pierwsze, tylko tam nastąpiło daleko idące zespolenie głównej partii polity, ,
(MNR) z najsilniejszym związkiem zawodowym (górników). Po drugie [ f t
ploatacja chłopów indiańskich i robotników w kopalniach w Boliwii osiąg !1
tak skrajne rozmiary, że wystarczyło pojawienie się zdeterminowanych przywr j
ców, aby doszło do wybuchu.
Kolejna destabilizacja systemu politycznego kraju zaczęła się od w y b A j
prezydenckich w maju 1951 r. Wygrał je przywódca MNR, Paz Estenssoro w j
z Hernanem Silesem Zuazo, kandydującym na stanowisko wiceprezydenta, w
niku wyborów nie uznał jednak sprawujący jeszcze władzę prezydent Maniera
Urriolagoitia, który po naradzie z dowódcami armii przekazał rządy juncie w j
skowej z gen. Hugo Ballivianem na czele. Rząd Balliviana próbował zapano •uc
nad chaosem i wzburzeniem społecznym; usiłował też opracować program roz\
gospodarczego. W tym celu zaproszono do Boliwii w końcu 1951 r. misję N ro­
dów Zjednoczonych, kierowaną przez Kanadyjczyka Hugha L. Keenleyside'J
Opracowany przez grupę Keenleyside'a raport wskazywał jednak, iż głównym
problemem Boliwii jest brak stabilizacji politycznej: „w ostatnich dziesięciu
latach było tu osiem rewolucji i dziesięciu prezydentów, a ponadto osiemnasł
ministrów pracy w ciągu czterech lat; ośmiu ministrów finansów w czasie o s i e ł
nastu miesięcy i pięć całkowitych zmian kierownictwa Korporacji Rozwoju
Boliwii w czasie jej sześcioletniej działalności. Zmianom rządowym towarzysł
podobna niestabilność legislacyjna, zwłaszcza w dziedzinie podatków, przepisói
finansowych i spraw pracowniczych".
Zbrojne powstanie przeciw juncie wojskowej w Boliwii, kierowane przez
MNR i związek górników, rozpoczęło się 9 kwietnia 1952 r. Już po dwóch dnia£
walk junta została obalona, a na czele państwa stanął rząd rewolucyjny kierował
przez Paza Estenssoro. Później okazało się, iż do szybkiego opanowania stoliB
kraju, La Paz, przyczynił się należący do konspiracji gen. Antonio Selenł
dowódca policji wojskowej i minister spraw wewnętrznych w rządzie BallivianB
Dzięki niemu zdołano uzbroić w karabiny setki robotników w stolicy i górnika!
w okręgach przemysłowych.
Polski wybitny historyk Marcin Kula uważa, iż „rewolucja boliwijska b j j
jedną z najgłębszych rewolucji w historii Ameryki Łacińskiej" (w pracy zbiorom*
pod red. T. Łepkowskiego, I I I , 227). Istotnie, skala reform, które podjął rząd N
Estenssoro, była niezwykle szeroka. Pierwszym posunięciem nowych władz b *
rozwiązanie armii. W zamian rozdzielono duże ilości broni między górnikjP
i robotników w miastach oraz powołano milicję ludową z przywódcą górni"!
Juanem Lechinem na czele. Nową armię boliwijską zaczęto tworzyć po °Pi
likowaniu 24 lipca 1953 r. dekretu prezydenta. Zgodnie z art. 6 miano jej o f i * j
starannie wybierać z określonych środowisk: „Zarówno słuchacze szkół
r
kowych, jak i oficerowie powinni być rekrutowani wśród klasy średniej, °
niczej i chłopstwa. Poza pogłębianiem znajomości sztuki wojskowej trzeb'
wychowywać w poszanowaniu suwerenności i aspiracji ludu oraz przygotowy
REWOLUCJA BOLIWIJSKA 141
0
obrony bogactw kraju przed zakusami oligarchii". Najważniejszymi aktami
dolnej i boliwijskiej były niewątpliwie dekrety o reformie rolnej i nacjonalizacji
1L
]ń. Wg zamiarów Paza Estenssoro, reforma rolna miała „odwrócić trwający
a
t r z X 1 w l c k u r o c e s
ei y ' I * P wyzysku Indian przez hiszpańskich konkwistadorów
P j h następców i wypełnić w ten sposób podstawowe zobowiązanie MNR".
c
° Dekret o reformie rolnej prezydent ogłosił 2 sierpnia 1953 r. we wsi Ucurena,
0r
• cej obok miasta Cochabamba, a więc w regionie, w którym chłopi od wielu
a
• 7 miesięcy sami zajmowali ziemię latyfundystów. Reforma przewidywała przy­
wrócenie ziemi indiańskim wspólnotom, istniejącym od czasu Inków, z poszano­
waniem ich „kolektywistycznych tradycji". Stwierdzano, że dzierżawiona przez
0
hłopów ziemia staje się ich własnością, a posiadłości latyfundystów, „którzy
mieli ziemi w nadmiarze lub uzyskiwali dochody bez żadnej osobistej pracy",
będą rozparcelowane. Bezrolni robotnicy pracujący w latyfundiach, którzy w prak­
tyce mieli status zbliżony do niewolniczego, stawali się ludźmi wolnymi. Plano­
wano też przemieszczanie chłopów z przeludnionego Altiplano (Płaskowyżu) do
niżej położonych obszarów.
Parę lat później prezydent Estenssoro tak oceniał efekty reformy: „Półtora
miliona chłopów, ojców rodzin, którzy przed 2 sierpnia 1953 r. pracowali wraz
ze swymi żonami i dziećmi za darmo w majątkach latyfundystów, stało się od
tego dnia właścicielami zapewniającymi egzystencję rodzinom". I jeśli nawet ta
ocena była zbyt optymistyczna, to na pewno boliwijska reforma rolna była
wydarzeniem doniosłym, gdyż zniosła najbardziej jaskrawe formy wyzysku lud­
ności indiańskiej. Przeprowadzona została jednak w zbyt ograniczonym zakresie.
Zabrakło konsekwencji, ale też i możliwości skutecznego wsparcia nowych
gospodarstw chłopskich czy kooperatyw indiańskich. Opieszałość urzędów, skom­
plikowana droga prawna podziałów majątków, dająca właścicielom różnorodne
możliwości odwołań od decyzji, wreszcie atmosfera niepokoju i niepewności
spowodowały, że wprawdzie stara struktura rolna została naruszona, ale nowej
w
pełni nie ukształtowano. Już w końcu lat pięćdziesiątych okazało się, iż
globalna produkcja rolna w kraju nie wzrosła, a warunki życia chłopów indiańskich
Poprawiły się tylko nieznacznie.
^Znacznie bardziej radykalny był dekret z 31 października 1952 r., ogłoszony
górniczym osiedlu Maria Barzola obok Catavi, o nacjonalizacji kopalń i wy-
c
' ' a surowców. Praktycznie oznaczało to wywłaszczenie trzech wielkich
w
Paf- ydobywających całą boliwijską rudę cyny, a mianowicie: Simona
j j °* Carlosa Victora Aramayo i Mauricio Hochschilda, w których większość
U ( 2
s n a e z a t a
kie' D ' do kapitału północnoamerykańskiego. Znawca tematyki boliwij-
ce
i Hn i T Alexander stwierdza: „Nacjonalizacja własności Patińo, Aramayo
SCn
Ur
iur? ' ' d a była absolutną polityczną koniecznością. Kompanie te były po pas
e w
w,j ^ ra polityce [wast-deep in politics) i od dawna wrogie wobec MNR.
3 0
1
oddącg - Ó J program nacjonalizmu ekonomicznego, liderzy MNR chcieli
S W
w
% °'| 'jczykom bogactwa, które dawały ponad 80% dochodów kraju z han-
? a
an
Ę 'cznego". Niezależnie od motywów politycznych, dekret nacjonalizacyj-
142 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962 REWOLUCJA GWATEMALSKA 143

ny oskarżał trzy kompanie o stosowanie antyhumanitarnych metod. Przeci M Już dwa tygodnie później (14 X 1953) Eisenhower pisał do Paza Estenssoro
długość życia zatrudnianych tam górników wynosiła 27 lat. Ogłoszono w i W ę c > bokim zrozumieniu ciężkiej sytuacji Boliwii, które „oparte jest nie tylko na
e

od tej pory znacjonalizowanymi kopalniami będzie zarządzać państwowa ° Hvcyj°ej przyjaźni między naszymi narodami, ale także na przekonaniu, że
poracja Górnicza Boliwii (Corporación Minera de Bolivia, COMIBOL) / s \ ieczeństwo całego Wolnego Świata jest zagrożone wszędzie tam, gdzie
mioma dyrektorami na czele; dwóch z nich mianuje związek zawodowy górnik' 1 b e
• ierpią głód". Informował też, iż polecił natychmiast przeznaczyć 9 min
c
| u
Postanowiono też, iż w każdej kopalni utworzona zostanie „inspekcja robotnie^* . pomoc żywnościową oraz opracować szerszy program wsparcia Boliwii,
n a

(control obrero) uprawniona do nadzoru nad dyrekcją, produkcją i gospod u
finansową.
Nacjonalizacja bogactw naturalnych nie spełniła jednak nadziei rządu rewolucł
nego, gdyż nie poprawiła sytuacji gospodarczej kraju. Stało się tak po części
z powodu wyjazdu zagranicznych fachowców i braku własnych wykwalifiko
nych kadr. Decydujące znaczenie miały jednak fatalne zarządzanie, spadek dys
cypliny pracy, nadmierne podwyżki płac i rozbudowa programów socjalnych
nade wszystko zaś szybko rosnące zatrudnienie, daleko przekraczające racjonalne!
potrzeby. W 1952 r. na liście płac COMIBOL znajdowało się 26 tys. pracowników
a 1954 r. już 37 tys. - i to przy znacznie niższej produkcji.
Pogarszająca się sytuacja gospodarcza kraju skłoniła prezydenta Estenssoro da
stopniowego łagodzenia radykalizmu rewolucji, zwłaszcza zaś - postawy wobec
„imperializmu jankeskiego". Stany Zjednoczone w porę to zauważyły i po pewnym
okresie wahania zaczęły życzliwie traktować potrzeby Boliwii. Na szczęśfl
w administracji waszyngtońskiej nie było wówczas nikogo osobiście zainteresB
wanego w tym, by podgrzewać wrogość wobec Boliwii, jak czynił to J.F. Dulles
w stosunku do Gwatemali. Uznano także, iż ewolucja programowa MNR oddala
niebezpieczeństwo komunizmu od Boliwii.
Pierwszy krok uczynił brat prezydenta, dr Milton Eisenhower, który w c z a ł
podróży po Ameryce Południowej latem 1953 r. odwiedził także Boliwię. Jego
wrażenia i oceny przyczyniły się wielce do zrozumienia przez prezydenta Eiseł
howera i Departament Stanu skomplikowanych uwarunkowań społecznych r e w
lr u/ zakończeniu listu wyrażał zadowolenie, że Paz Estenssoro wysoko ocenił
e D r a t a w
• vtc J S ° Boliwii. „Właśnie on przekazał mi wiadomości z pierwszej
Id o wydarzeniach w Boliwii i był jednym z największych zwolenników udzie­
lenia pomocy waszemu krajowi".
Wa
W następnych latach zarówno Export-Import Bank, jak i agendy rządowe USA
kilkakrotnie udzielały Boliwii znacznych kredytów. Pomoc ta nie mogła jednak
zmienić struktury gospodarczej kraju. Rozbudzone aspiracje społeczne, przy
złym zarządzaniu i spadku produkcji, wywołały falę inflacji, z którą rząd Estens­
soro nie mógł sobie poradzić. Wzmogło to od dawna już istniejący konflikt
między dwiema frakcjami w łonie MN_R: jewicową, 7 I^hinern_na czele i pra­
wicową, kierowaną przez wiceprezydenta Silesa Zuazo. Z rywalizacji tej zwycięs­
ko wyszła grupa Zuazo, który 6 sierpnia 1956 r. został nowym prezydentem. Przy
pomocy amerykańskiego eksperta George'a Edera przygotował i ogłosił w grudniu
1956 r. nowy „program stabilizacji", zakładający zmniejszenie roli państwa w gos­
podarce i ułatwienia dla kapitału zagranicznego.
5. R E W O L U C J A G W A T E M A L S K A
O ile wobec rewolucji 1952 r. w Boliwii Stany Zjednoczone zachowały wiele
wyrozumiałości i spokoju, o tyle przemianom politycznym w Gwatemali w latach
1944-1954 przeciwstawiły się zdecydowanie. Złożyło się na to wiele przyczyn.
Zauważmy najpierw, że Boliwia leży parę tysięcy kilometrów od Waszyngtonu,
/ a s

łucji boliwijskiej. Już we wrześniu 1953 r. ambasador Boliwii w Waszyngtona Gwatemala - w Ameryce Środkowej, tuż pod bokiem, w regionie o najbardziej
Victor Andrade donosił, że administracja Stanów Zjednoczonych rozważa mdl żywotnym znaczeniu dla bezpieczeństwa USA. Po drugie, własność amerykańska
liwość wznowienia zakupów cyny boliwijskiej po cenach światowych i wysław * Boliwii była rozproszona i z tego powodu udziałowcy znacjonalizowanych
m e p o t r a f i l i
komisji, która zbadałaby na miejscu potrzeby przemysłu wydobywczej wasz"' t w o r z y ć wystarczająco silnej grupy nacisku na administrację
y n yngt
(V. Andrade, 173). . . ww ji„ . °ńską.- W Gwatemali
e d
Gwatemali natomiast
natomiast radykalne
8 t o ń s k ą
radykalne reformy
reformy wymierzone
w
wymierzone były
były
s en W l e l k k o n c e r n
1 października 1953 r. prezydent Paz Estenssoro wysłał list do prezydej Por j ' e amerykański, który przyzwyczaił się już do traktowania
Eisenhowera. Do listu dołączył rządowy plan dywersyfikacji produkcji, z m i ł e r
J części tej „bananowej republiki" jako swojej własności.
jacy do zmniejszenia niemal całkowitej zależności gospodarki boliwijskiej I ż e
PorniHSZe °
s
J h y b a b y ł y
y w y polityczne, a więc wnioski wynikające e d n a k m o t

a
wydobycia i eksportu cyny. Paz Estenssoro pisał m.in.: „Ponieważ syW f a,
' ynoa ° y g n y c h W W a s z
sytuacji w poszczególnych państwach n t o n i e a n a l i z

a rTler k

finansowa Boliwii dramatycznie się pogorszyła, wskutek spadku cen na n i f!r K. , y ańskich. Wskazywały one, że w Boliwii komuniści są podzieleni
0c
C l

surowce znaleźliśmy się w trudnościach nie do pokonania i nie możemy zap J e Przejg ' dwie grupy tzw. stalinistów), a mała partia komunistyczna, mimo iż
v w

żywności ani innych podstawowych artykułów dla naszego narodu". W z w i j a vpiy ° ° znalazła się nawet w sojuszu z MNR, nie ma szans na większe
l;

z tym prosił o wznowienie ekonomicznej pomocy USA, zwłaszcza zaś „w bud * l tkż . kaczej było w Gwatemali, gdzie partia komunistyczna (PTG), choć
e
w
02 Pot 'elka, wydawała się siłą rosnącą, powiązaną z masowymi organizacjami
ważnej drogi Cochabamba - Santa Cruz, eksploracji ropy naftowej i i" ' e w2tl
ymi ' T
' r — — j - —o ^
przemysłu rolnego". "> posiadała też swych reprezentantów w parlamencie. Stany Zjed-
144 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
noczone, które w latach zimnej wojny robiły wszystko, aby zintegrować zachodJ
półkulę pod swoim politycznym kierownictwem, nie mogły pozwolić, aby p o j J Ł
się na niej choćby cień komunizmu. Dodajmy do tego przesadną nerwów J
niektórych polityków, błędne oceny, czy wreszcie osobisty interes potężn M
wówczas sekretarza stanu J.F. Dullesa w utrzymaniu przedrewolucyjnego st m
quo w Gwatemali.
Rewolucja gwatemalska z lat 1944-1954 do dziś jest przedmiotem sp
interpretacyjnych. Jedni uważają, iż interwencja USA w wewnętrzne sprawy t, 'go
państwa była całkowicie uzasadniona logiką zimnej wojny i realnym nieb
pieczeństwem uchwycenia przez komunizm międzynarodowy przyczółka w M
chodniej hemisferze (p. np. R.M. Schneider). Inni wskazują, że reformy p r e z y d j
tów Arevalo i Arbenza stanowiły pierwszą próbę zaszczepienia w AmcryJ
Środkowej kapitalizmu liberalno-demokratycznego i narodowo-emancypacyjneB
(E. Torres Rivas i większość historiografii latynoamerykańskiej). Nie ma j e d n i
wątpliwości, iż wydarzenia te nastąpiły w państwie, gdzie od dawna sprawowl
władzę coraz bardziej represyjni i anachroniczni dyktatorzy. Jednym z nich był
Jorge Ubico, który żelazną ręką rządził Gwatemalą od 1931 r. W jego właśił
czasach amerykański koncern United Fruit Company (UFC) otrzymał bezpłatni
lub na niezwykle korzystnych warunkach większość najlepszych ziem nad Pacł
fikiem, gdzie uprawiano banany. UFC stał się nie tylko największym przedsł
biorstwem i pracodawcą, lecz także samodzielną siłą ekonomiczną i polityczna
„Koncern funkcjonował jako państwo w państwie. Należały do niego telefoł
i telegrafy w Gwatemali, administrował jedynym ważnym portem nad Atlantykiem
i zmonopolizował eksport bananów. Należące do koncernu International RailwąB
of Central America, IRCA, posiadały 1500 km linii kolejowych w Gwatemal
prawie wszystkie w kraju" (S. Schlesinger, S. Kinzer, 26).
Głównymi metodami rządów Ubico były: powszechny terror, bezwzględB
tępienie najmniejszych objawów opozycji i ochrona interesów ziemskiej oligarclB
2% latyfundystów
—
posiadało 80% ziem kraju; indiańscy chłopi zmuszani b y l i *
V R
• i c n j„; l kul.
obowiązkowej pracy na wielkich plantacjach (co najmniej 150 dn w r
często przypisani do ziemi właściciela za długi przechodzące z pokolenia Ł
pokolenie. Doszło do tego, iż Ubico wydał dekret, który pozwalał posiadacz*
ziemskim na zabijanie wałęsających się na gościńcach wieśniaków.
Obłędna dyktatura zaczęła chwiać się w latach I I wojny światowej. " ' ^ I
intelektualiści i studenci, powołując się na „cztery wolności" głoszone PJ
prezydenta F.D. Roosevelta, zaczęli domagać się liberalizacji systemu- Ubj
oświadczył jednak: „Dopóki jestem prezydentem, nie pozwolę na wolność p l
lub stowarzyszeń, ponieważ lud Gwatemali nie jest przystosowany do demo"!
i potrzebuje silnej ręki". Wówczas to studenci stołecznego uniwersytetu, zach J
przykładem z sąsiedniego Salwadoru, gdzie - w wyniku strajku generaljj
w kwietniu 1944 r. - obalona została dyktatura Hernandeza Martineza, zg ł
postulat przywrócenia praw obywatelskich. Ubico odpowiedział zawieszę 1
konstytucji i nową falą represji. Mimo to 311 czołowych osobistości °$
REWOLUCJA GWATEMALSKA 145
erwca 1944 r. Memoriał de los 311, w którym domagało się zreformowania
;Z
'~' twa. Dwa dni później w stolicy odbyła się wielka manifestacja. Młody
S
1
. \vnik Guillermo Toriello czytał tłumom Kartę Atlantycką, a następnie zgłosił
f^stulat ustąpienia dyktatora. Manifestacje, pochody i strajki przeniosły się ze
Policy do innych miast kraju, a 26 czerwca rozpoczął się strajk generalny. Trzy
mi później w starciach z wojskiem i policją zginęło w stolicy ponad 200 osób,
0t
le dopiero śmierć młodej nauczycielki Marii Chinchilla dała rewolucji tak
' trzebnego „męczennika" i „symbol".
^°Ubico wprowadził w całym kraju stan nadzwyczajny, ale władza wymykała mu
ic z rąk. 1 lipca 1944r. dyktator przekazał rządy triumwiratowi złożonemu
s
generałów: Federica Ponce Valdesa, Eduarda Villagrana Ariza i Buenaventury
z
ca
pifiedy. 3 l<P parlament zatwierdził rezygnację Ubico a tymczasowym prezyden­
tem mianował gen. Ponce Valdesa. Upadek Ubico zapoczątkował decydujące „sto
dni" rewolucji, prowadzące do zasadniczych zmian systemu politycznego. Nowy
rząd pozwolił od razu na tworzenie partii i związków zawodowych. Pierwsza z nich,
partia Odnowy Narodowej (Renovacion Nacional, RN), powołana została kilka dni
po ustąpieniu dyktatora. Inną partię, Ludowy Front Wyzwolenia (Frente Popular
Libertador, FLP), utworzyli studenci i młodzi działacze. Obie partie uzgodniły
wkrótce, że ich wspólnym kandydatem w wyborach prezydenckich będzie Juan Jose
Arevalo Bermejo, przebywający na uchodźstwie w Argentynie. Natomiast Partia
Liberalna (Partido Liberał, PL) wysunęła kandydaturę Ponce Valdesa. Arevalo
wrócił do Gwatemali 2 września, witany entuzjastycznie przez największą manifes­
tację w dziejach kraju. Ten 42-letni profesor, który nie brał udziału w obalaniu
dyktatury, uosabiał wówczas wielkie, rozbudzone nadzieje narodu.
Ponce Valdes, zaniepokojony popularnością Arevala i radykalizacją nastrojów
s
połecznych, zdecydował się na wznowienie polityki represji. Wielu działaczy
politycznych znalazło się w więzieniach, inni schronili się w ambasadzie Meksyku.
Wywołało to nową falę strajków i manifestacji, tym razem skierowanych przeciw
sadowi. Decydujące znaczenie dla rozwoju wydarzeń miało przejście na stronę
o °P°zycji mjr. Francisca Javiera Arany i kpt. Jacoba Arbenza Guzmana wraz
1
dowodzonymi przez nich oddziałami. Ponce Valdes zwrócił się wtedy do
drr
>basady USA o pomoc, ale otrzymał odpowiedź odmowną,
aź z
uzh ? d 'ernika nad ranem oddziały Arany i Arbenza, do których dołączyli
u
ojeni studenci i robotnicy, zdobyły koszary Gwardii, a Ponce wyjechał za
c c
- Tego samego dnia ukonstytuowała się i objęła władzę w państwie Junta
0 !
Jorg ^' ' """ Gobierno, do której weszli: mjr. Arana, kpt. Arbenz i biznesmen
e
10r
?g ' e l l o (starszy brat G. Toriello). Już w listopadzie odbyły się wybory do
ro
Z e n a
2wy . ' Narodowego, a 19 grudnia powszechne wybory prezydenckie.
e<
~^zył w nich J.J. Arevalo, otrzymując 86% oddanych głosów. Na inauguracji
1 e n t U r
I). j ^ y Arevalo, 15 marca 1945 r., obecny był osobisty wysłannik
( 0 s e v c
" »cz h a , Spruille Braden, który przy tej okazji stwierdził: „Stany Zjed-
0n
s
, a. szczęśliwe, widząc, jak Gwatemala zajmuje ważne miejsce wśród
(
at
ycznych państw hemisfery".
146 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
Wkrótce jednak z pewnym niepokojem zaczęto obserwować zmiany syml
politycznej w kraju pod rządami Arevala. Nie chodziło przy tym o zastrzl f^L
do frazeologii licznych przemówień prezydenta, w których głosił własną, Np^' !
ficzną wersję socjalizmu, tzw. socjalizm duchowy. Mówił: „Nasza r e w o l u c j i "
zrodziła się z głodu i nędzy ludu, ale z pragnienia godności. D l a t e g o J
socjalizm nie zmierza do dystrybucji dóbr materialnych, aby zrównać i J
ekonomicznie nierównych. Nasz socjalizm dąży do wyzwolenia psychologi / J C n(
i duchowego ludzi. Chcemy dać wszystkim i każdemu z obywateli nie t y l
powierzchowne prawo głosowania, lecz także fundamentalne prawo d o ż v l
w zgodzie ze swą świadomością, ze swą rodziną, ze swą własnością i ze s w f l
przeznaczeniem. Nazywamy ten powojenny socjalizm «duchowym», p o n i e w a J
w Gwatemali, lak jak na całym świecie, zachodzą wielkie zmiany w rozumieB
humanitarnych wartości. Materializm stał się bronią sił totalitarnych. K o m u n i ^ B
faszyzm i nazizm także były socjalistyczne. Był to jednak socjalizm, który j e ^ B
ręką dawał jeść, ale drugą tłumił wartości obywatelskie i moralne".
Nie budziły także obaw Stanów Zjednoczonych reformy społeczne, z a p o c ^ B
kowane w czasach Arevala. W październiku 1946 r. parlament gwatemalski
uchwalił pierwszą w dziejach kraju ustawę o bezpieczeństwie socjalnym. DawalJ
pracownikom: prawo do odszkodowań za wypadki przy pracy, u b e z p i e c z e B
zdrowotne, ochronę pracy kobiet i młodocianych. Utworzono Instytut B e z p i e c z H
stwa Socjalnego, który ogłosił m.in. plan zbudowania w ciągu dwudziestu l a t f l
szpitali w rejonach wiejskich. Uchwalono pierwszy Kodeks pracy, gwarantuj^
prawo do organizowania związków zawodowych i ustalający procedury legalnej
ogłaszania strajków. Stworzono sądy pracy, które miały „zapewnić życ/liwel
traktowanie interesów pracowniczych". Określono nominalne wynagrodzę™
i po raz pierwszy skodyfikowano uprawnienia robotników rolnych.
Choć w warunkach Gwatemali były to reformy prawdziwie rewolucyjne, qfl
przekraczały przecież standardów istniejących już na zachodniej p ó ł k u l i (ni
w USA czy Meksyku) i przyjęte zostały przez Stany Zjednoczone z e z r o z u m B
niem. Niepokój Waszyngtonu budził natomiast wzrastający udział k o m u n i s t o !
111CU1. IMtpUI^UJ II ( U Ł J i i g m n u J ' J
w ^ usilniej zabiegał o tę pomoc (C. Blasier, 157).
w życiu
życiu społecznym
społecznym ii politycznym Gwatemali. ±
poniyoz.iiyiii uwoiunan. Prezydent nie dopuścił
i ^ ^ j — — - - -
W,^P ™ * !
t
do zarejestrowania partii komunistycznej, ale indywidualnych komunistów t
rował, a nawet z wieloma z nich się przyjaźnił. Arevalo wyjaśniał, i ż w ^ 1
przebudowy kraju potrzebne jest wsparcie wszystkich, niezależnie od pog«
Wielu komunistów znalazło się więc na ważnych stanowiskach w admirus i
prezydenckiej i rządowej. Komuniści uzyskali ponadto znaczny wpływ na d / . i a j
ność legalnej Partii Akcji Rewolucyjnej (Partido de Acción Revolucio^ \
PAR), a zwłaszcza na organizacje związkowe i chłopskie. Prezydent z p e w n o *
nie był komunistą, ale w USA uważano, iż „otworzył komunistom d r z w i
szeroko".
Gdy opadała pierwsza fala euforii społecznej, rządy Arevala wywołały p r / t
r : C
w s
działanie sił starego porządku. Nasiliło się ono po zapowiedziach zmian 1
turze władania ziemią, nienaruszonej od czasów Ubico. Arevalo żył w ciagl
REWOLUCJA GWATEMALSKA 147
chu przed zamachem na swoje życie (zanotowano kilkanaście takich prób)
v wojskowym przewrotem. Trudności pogłębiał fakt istnienia w łonie rządu
5
' ^ ó c h frakcji: lewicowej, z ministrem obrony płk. Arbenzem na czele, i prawi-
l VV z
' ei niezależnym szefem armii płk. Araną. Ponieważ armią dowodził Arana,
C e
° vvłaśn' uzyskał największe wpływy w kraju. Wykorzystywał je przede wszys-
° n
j o hamowania lewicowych ciągot prezydenta. Doprowadził do zamknięcia
• uela Claridad, przygotowującej związkowych liderów - uważał, że jest to
•ntrum komunistycznej indoktrynacji. Także na żądanie Arany prezydent wydalił
^Gwatemali 15 zagranicznych komunistów.
1
powszechnie uważano, iż w Gwatemali jest dwóch prezydentów - Arevalo
Arafia. Zdołali się oni jednak porozumieć: Arana przyrzekł prezydentowi, że ten
dotrwa do końca kadencji i żadnego przewrotu nie będzie, natomiast Arevalo
zobowiązał się do popierania kandydatury Arany w następnych wyborach prezy­
denckich. Ambicje prezydenckie Arany nie odpowiadały jednak płk. Arbenzowi,
który sam myślał o najwyższym stanowisku w państwie. Konflikt się rozwiązał,
kiedy 18 lipca 1949 r. Arana został zastrzelony w zasadzce w drodze powrotnej
z inspekcji w Amatitlan. Sprawy nie wyjaśniono do końca, ale wiadomo, że
w zabójstwo zamieszani byli wojskowi.
Kolejnym prezydentem Gwatemali został Jacobo Arbenz, który w wyborach
12 listopada 1950 r. otrzymał 65% głosów. W jego czasach doszło do politycznej
radykalizacji rewolucji gwatemalskiej. Zalegalizowano komunistyczną Gwatemal­
ską Partię Pracy (Partido Guatemalteco del Trabajo, PGT), która szybko osiągnęła
4 tys. członków i uzyskała cztery mandaty w parlamencie. Wpływy komunistów
zwielokrotnione zostały jednak przez uzyskanie kontroli nad Generalną Kon­
federacją Pracowników (Confederación General de Trabajadores, CGT), skupia­
jącą 400 związków zawodowych i 100 tys. członków. Także Narodowa Federacja
Chłopska (Confederación Nacional Campesina, CNC) pozostawała w bliskich
7vv
'ązkach z PGT. Partia komunistyczna, wraz z czterema innymi partiami,
wchodziła do koalicji rządowej. Jak pisze znawca problemu Cole Blasier, Arbenz
Uw
ażał poparcie komunistów za wielce użyteczne; im bardziej słabły jego rządy,
m
niu
j e sJ Jac władzę prezydencką, Arbenz stwierdził: „Zamiarem naszego rządu
i fu Zain c
' J ° w a n i e rozwoju ekonomicznego Gwatemali. Proponuje się trzy cele
me
w ^ ntalne: przekształcenie kraju z zależnego, z ekonomią półkolonialną,
a
J ekonomicznie niezależny; przemienienie Gwatemali z narodu zacofanego
Podn" ? ?
Zesn k r a
y J kapitalistyczny i osiągnięcie tej przemiany w taki sposób, aby
l
?a
8ran^ n az n a c z m e
wyższy poziom standard życia naszego ludu (...) Kapitał
lok ] C Z n
y będzie zawsze dobrze widziany, jeśli przystosuje się do warunków
a n
a
! y", podporządkuje prawom gwatemalskim, będzie współpracował w roz-
nor
'Yczn- ° n i c z n y m i powstrzyma się od interwencji w życie społeczne i poli-
al
skie' '' e SZe J e d l l a k o d
Programu okazały się praktyczne decyzje rządu gwate-
°- Zgodnie z zapowiedziami, Arbenz dążył do modernizacji kraju i zbu-
148 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
dowania bardziej samodzielnej gospodarki, niezależnej już od cen kawy i o w o «
cytrusowych. Te działania kolidowały z interesami północnoamerykańskiej U n ^ l
Fruit Company - zwłaszcza że zaczęto tworzyć narodowe przedsiębiorstwa, k t ^
Te
miały zmniejszyć dominację koncernu. Tak więc prezydent rozpoczął nad Ą i atu t
tykiem, w Bahia de Santo Tomas, budowę nowego portu, który mógłby w j s zną (P- -
zawodniczyć z Puerto Barrios, opanowanym przez United Fruit. Zainicj \u| 0 zeciwko niej interwencji. Minister spraw zagranicznych Guillermo Toriello
budowę drogi ze stolicy na wybrzeże atlantyckie, aby stworzyć konkurencję J
kolei żelaznej należącej do północnoamerykańskiej IRCA. Rozpoczął też budouJ
państwowej elektrowni, która uniezależniłaby kraj od monopolu północnoameril
kańskiej firmy Bond and Share Co.
Do największego konfliktu doszło w związku z ogłoszeniem przez ArberJ
27 czerwca 1952 r. prawa o reformie rolnej. Miało ono wyraźnie ograniczonw
charakter, gdyż wywłaszczeniu podlegały tylko nieuprawiane obszary wielkij
plantacji. Reforma nie obejmowała posiadłości do 90 ha oraz plantacji o p o w i e j
chni od 90 do 270 ha, jeśli były uprawiane w dwóch trzecich.
W ciągu 18 miesięcy wywłaszczono ogółem 600 tys. ha, które przekazana
prawie 100 tys. rodzin chłopskich. Reforma objęła m.in. ok. 700 ha ziemi należącJ
do prezydenta Arbenza (był to posag jego żony Marii Cristiny Vilanova Castrł
pochodzącej z bogatej rodziny salwadorskiej) oraz 480 ha posiadłości ministfl
spraw zagranicznych Guillermo Toriello. Wywłaszczenia dotknęły także U n i t ł
Fruit. Jako kompensatę za 150 tys. ha ziemi rząd gwatemalski zaproponowJ
- opierając się na zeznaniach podatkowych - 627 tys. doi. odszkodowani!
Koncern jednak zażądał 15 854 849 doi., i to tylko za posiadłości w rejonl
Tiquisate. Ciekawe, że oficjalne pismo w tej sprawie rząd gwatemalski otrzymł
nie od United Fruit, lecz z Departamentu Stanu. John F. Dulles miał wiei
osobistych interesów i powiązań z United Fruit, a były zastępca sekretarza s t a ł
S. Braden kierował wówczas wydziałem stosunków zewnętrznych UFCO. W nocł
złożonej 1 kwietnia 1953 r. sekretarzowi generalnemu ONZ przez rząd Gwateml
wskazywano m.in., iż S. Braden w publicznym wystąpieniu 12 marca wez\w
swój rząd do interwencji zbrojnej. Braden miał użyć „niezwykłego argument!
że akcja sił zbrojnych obcego państwa przeciwko krajowi, który stanowi komunj
tyczną groźbę dla bezpieczeństwa Stanów Zjednoczonych, nie powinna
uważana za ingerencję" („Zbiór Dokumentów" 1953, nr 4, 971). Dwa tygodfj
później ambasador Eduardo Castillo Arriola zwrócił się z prośbą do przewal
niczącego Rady Bezpieczeństwa o przekazanie noty gwatemalskiej wszystkj
członkom NZ i umieszczenie tej sprawy w porządku dziennym najbliższa!
posiedzenia Rady. Ambasador pisał: „Mój Rząd nie zamierza wnosić skargi, '^1
składa to oświadczenie dla oficjalnego zadokumentowania na wypadek zaistm "l
(
wydarzeń, które stanowiłyby pogwałcenie terytorium i narodowej niezawis»
Gwatemali".
a
Władze gwatemalskie, czując się coraz bardziej zagrożone, wszczęły stat ł
r
o umocnienie swych sił zbrojnych. Najpierw próbowano zakupić broń w Eu °N
Zachodniej, a kiedy zakończyło się to niepowodzeniem, prezydent Arbenz ^ y
REWOLUCJA GWATEMALSKA 149
c przyjaciela mjr. Alfonsa Martineza z misją do Europy Wschodniej. Według
g 0
S
Schneidera, na początku stycznia 1954 r. w Szwajcarii zostało podpisane
^ ozumienie o zakupie broni od Czechosłowacji. W marcu tegoż roku państwa
erykańskie na X Konferencji w Caracas przyjęły tzw. rezolucję antykomunis-
s k t r
ó a Gwatemala uznała za próbę legalizacji przygotowywanej
''owił wówczas: ..Smutne jest, że klasyfikuje się jako komunizm każdy ruch
arodowy zmierzający do emancypacji, tak samo jak każdą akcję antyimperialis-
n
czną krajów, które przez długi czas żyły w pętach eksploatacji ekonomicznej".
Rroń z Europy Wschodniej (mówiono m.in. o NRD) do Gwatemali rzeczywiście
ptywała. 15 maja w Puerto Barrios ze szwedzkiego statku „Alfhem" płynącego
na
z e Szczecina wyładowano wielki transport broni czechosłowackiej. Wydaje się,
że ten właśnie fakt przesądził o podjęciu decyzji zbrojnej interwencji. Sekretarz
stanu JF. Dulles starał się przygotować opinię publiczną na nadchodzące wyda­
rzenia, ogłaszając 25 maja trzy dowody komunistycznych wpływów w Gwatemali:
P Gwatemala jest jedynym państwem amerykańskim, które nie ratyfikowało
traktatu Rio; 2. Gwatemala jest jedynym państwem amerykańskim, które głoso­
wało na X Konferencji w Caracas przeciw rezolucji antykomunistycznej; 3. „Gwa­
temala jest jedynym amerykańskim narodem przyjmującym masowe dostawy
broni spoza żelaznej kurtyny".
18 czerwca 1954 r. inwazję na Gwatemalę rozpoczęły oddziały emigrantów,
przygotowane i wyposażone przez USA, a dowodzone przez płk. Carlosa Castillo
Armasa. Nazajutrz rząd Gwatemali zwrócił się z prośbą o pomoc zarówno do
ONZ, jak i OPA. Znamienne było, iż w notach dyplomatycznych Gwatemala
oskarżyła o bezpośrednie przygotowanie agresji nie USA, lecz Honduras i Nika­
raguę. Parę dni później wycofała swoją sprawę z OPA, uznając, że właściwym
organem do jej rozstrzygnięcia jest Rada Bezpieczeństwa ONZ. Rada zajęła się
problemem Gwatemali dwukrotnie: na posiedzeniach 20 i 25 czerwca. Wywiązał
S l e
tam spór między Stanami Zjednoczonymi i ZSRR. Przedstawiciel Waszyngtonu
dowodził, że sprawa Gwatemali należy do kompetencji OPA, gdyż art. 20 Karty
mówi o pokojowym rozwiązywaniu sporów międzynarodowych przez or­
ganizację regionalną, „zanim zostaną przekazane Radzie Bezpieczeństwa NZ".
rze
dstawiciel radziecki zaś, powoływał się na art. 24 Karty NZ, który „główną
Powiedzialność za utrzymanie międzynarodowego pokoju i bezpieczeństwa"
^ ada na Radę Bezpieczeństwa. W związku z tymi rozbieżnościami Rada
jy.. ymała się od zajęcia ostatecznego stanowiska. Jako uzasadnienie podano, iż
,j j jAmerykański Komitet Pokoju zgłosił inicjatywę podjęcia konkretnych
ż a
3 n C o r z a
e laty ' ^ Gwatemali zaakceptował. 26 czerwca USA i dziewięć państw
^ A m e r y k a ń s k i c h (Brazylia, Dominikana, Haiti, Honduras, Kostaryka, Kuba,
a § U a
kr\\ ' Panama, Peru) zwróciły się do przewodniczącego Rady OPA o zwo-
t
S t k a n
s k i k ^ ' a konsultacyjnego ministrów spraw zagranicznych państw amerykan­
C
0 s
ce*!. Potkania w tej sprawie nie doszło, gdyż 27 czerwca Jacobo Arbenz
s
^ Przez radio przemówienie o swej rezygnacji i przekazaniu władzy
1 50 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
w ręce płk. Carlosa Enrique Diaza. 31 lipca 1954 r. szefem państwa z #
dowódca zwycięskich oddziałów inwazyjnych, Carlos Castillo Armas.
6. T R Z E C I A D R O G A J U A N A D . P E R O N A
W sierpniu 1945 r. ambasador USA Spruille Braden został odwołany z B u e J
Aires. Należał on do najbardziej zdecydowanych krytyków rządu Farrp.lla-P M
zarzucając mu profaszystowskie sympatie. Po wyjeździe Bradena, Peron n id i
umacniał swą pozycję polityczną, głównie rozszerzając kontrolę nad rueh
związkowym. Jako minister pracy zapoczątkował głośne programy socjaln
które przyniosły mu wielką popularność wśród mas. W marszu do pełnej w ł a o j
budował własne zaplecze polityczne, posługując się hasłami antyoligarchic/nymj
i wymierzonymi w Stany Zjednoczone oraz rozbudzając wśród descamisadm
(„pozbawionych koszul", biedaków) nadzieje na lepsze życie. Nie krył przy tym
starych autorytarnych fascynacji i lekceważenia dla zachodnich demokracji. <
Peron zmierzał do dekompozycji dotychczasowego układu społecznego i poljJ
tycznego, nie prezentując przy tym spójnego programu własnego. Podstawą
miało być zaufanie do caudillo, który najlepiej zna potrzeby narodu. Nic więc
dziwnego, że wzbudził nieufność nie tylko dużej części oligarchii ziemskiej
i przemysłowej oraz wojska, lecz także tradycyjnych partii politycznych.
19 września 1945 r. w Buenos Aires odbył się - zorganizowany przez K o m i ł
Demokratycznej Koordynacji - „marsz wolności", w którym uczestniczyło cm
500 tys. ludzi. Na czele pochodu kroczyli zgodnie przywódcy konserwatystów
(Antonio Santamarina), socjalistów (Nicolas Repetto), radykałów (Ricardo R o j ł
i komunistów (Rodolfo Ghioldi). Żądali ustąpienia rządu, a zwłaszcza płk. P e r o ł
przywrócenia swobód demokratycznych oraz zaprzestania ataków na USA i inne
demokracje zachodnie. Następnego dnia związek zawodowy transportowców
zwołał demonstrację dla poparcia Perona. 24 września opublikowano oświadczę*
51 wyższych dowódców marynarki wojennej, którzy ostrzegali,' że atmosftj
politycznego niepokoju prowadzi kraj do anarchii. Rząd poważnie potrakto\C
opinie oficerów i 26 września przywrócił stan wojenny, zniesiony zaledwie pr*
miesiącem. Wkrótce rozpoczęły się aresztowania wśród organizatorów „manŁ
wolności", przywódców partii politycznych i wydawców czasopism krytykując]!
rząd - „La Prensa", „La Nación" i „Vanguardia". 8 października przywoj
antyperonowskiej opozycji w wojsku, dowódca podstołecznego garnizonu Cfl"L
de Mayo, gen. Eduardo Avalos, aresztował wiceprezydenta Perona i umieści i
na wyspie Martin Garcia. Następnie ukazała się informacja, że Peron zrezyg ł
ze wszystkich stanowisk, a rząd został zreorganizowany: gen. Avalos obj4 T
ministra wojny, spraw wewnętrznych i finansów, natomiast admirał Hector L
- lministra spraw zagranicznych, sprawiedliwości i marynarki.
l l l l l l M l a SfJiaw Ł O g i a i m . t . i i ; v i i , j ( , . u . . . v w . . . — j
—vi
Perona nie udało się jednak wyeliminować. Przywódcy związkowi
LZUariC
Duarte doprowadzili
U O p i O W a U Z . U l do
UVJ masowych,
lliaauwjrv,u, obejmujących
KJU^JIUIAJH^J*"- cały
~—V krajJ manifestacji i st
(
w jego obronie, których apogeum przypadło na 16 i 17 października. vV
TRZECIA DROGA JUANA D. PERONA 151
0
ydent Farrell przyrzekł delegacji Konfederacji Pracy, że Peron zostanie
z
I^-hmiast uwolniony. 17 października wieczorem pojawili się obaj na balkonie
11
łacu prezydenckiego, Peron oświadczył uradowanym tłumom, że występuje
''wojska i podtrzymuje rezygnację ze stanowisk rządowych, aby całkowicie
1
ujęcie się walce o szczęście ludu. Obserwator wydarzenia, korespondent
*fhe Times", donosił, że tłumy „niemal w religijnym uniesieniu" domagały się,
?r " peron został prezydentem i ożenił się z Evą Duarte (za: „Keesing's Contem-
^ a r y Archives", 10-17 X I 1945).
e ' 18 listopada oficjalnie ogłoszono, iż wybory prezydenckie odbędą się 24
lutego 1946 r. Stanęli do nich: Juan Domingo Peron - kandydat na prezydenta
Hortensio J. Quijano - kandydat na wiceprezydenta. Uzyskali poparcie przede
wszystkim ruchu związkowego, stworzonej tuż przed wyborami Partii Pracy oraz
arupy rozłamowej z Unión Cirica Radical (UCR), zwanej Junta Renovadora.
Rywalami była para: Jose Tamborini i Enrique Mosca, wysunięta przez Unię
Demokratyczną, a więc sojusz UCR, partii komunistycznej oraz ruchu Socjalizm
i Postępowa Demokracja. Hasło wyborcze Tamboriniego brzmiało: „O wolność,
przeciw nazi-faszyzmowi". Peron początkowo nie miał swego hasła. Kiedy jednak
ikazało się, że Stany Zjednoczone (a najbardziej były ambasador Braden) zaan­
gażowały się w walkę przeciw niemu, ogłosił, iż idzie do wyborów z zawołaniem:
„Albo Peron, albo Braden".
Aby nie dopuścić do wyboru Perona, Departament Stanu USA opublikował
tzw. niebieską księgę, która miała wykazać związki rządu argentyńskiego, a zwła­
szcza Perona z agentami nazistowskimi. Stwierdzano tam m.in.: „Wojskowy rząd
argentyński miał dwie fazy rozwoju. W fazie pierwszej, która trwała od dojścia
do w ł a d z y do końca 1944 r., wojskowi władcy Argentyny wyraźnie demonstrowali
swąfaszystowsko-totalitarną mentalność, zarówno w oświadczeniach, jak i w pub­
licznej działalności. Ich wysiłki, aby umocnić swój rewolucyjny reżim, były
bieżne z tym, co robili wcześniej dyktatorzy Włoch, Niemiec i Hiszpanii.
Ustanowili faszystowskie państwo w zachodniej hemisferze, otwarcie antydemo-
ratyczne i autorytarne - tak w zakresie ideologii, jak i praktyki. Naśladując
m
etody nazistowsko-faszystowskiej Falangi, znieśli indywidualne wolności, zlik­
widowali demokratyczne instytucje, prześladowali swych oponentów terrorys-
Z n r n
y ' środkami, stworzyli machinę propagandową w celu upowszechniania
n a z
dZ asz
l ^ ystowskich ideałów, powołali korporacyjne organizacje związkowe pod­
e
r Z ą o w
dać ^ ' ' wreszcie realizowali program budowy sił zbrojnych daleko prze-
Z a j c
n Usił ^ ^ Potrzeby narodowego bezpieczeństwa". Pisano dalej, iż Argentyna
a w
f k . ra czasie wojny organizować wywrotowe działania przeciw demo-
Z n m
ską Q y rządom Ameryki Łacińskiej i montować blok w sojuszu z faszystow-
1
J.Pj p ^' "Jednym z głównych liderów tej argentyńskiej konspiracji był pułkownik
J r ó t l
M ! " („Departament of State Bulletin", 24 I I 1946, 285-289).
i t
1
( st
>(lr,i ° arań USA, w wyborach 24 lutego 1946 r. zdecydowane zwycięstwo
óst
,e
d.nak P e r ó n
- Uzyskał 1,5 min głosów wobec 1,2 min, które otrzymał Tamborini.
i kolegium elektorów różnica była o wiele większa: 304 za Peronem,
152 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
a 72 za jego rywalem. Partie popierające Perona zdobyty dwie trzecie mip-J
w Izbie Deputowanych i 26 miejsc w Senacie, gdzie opozycja uzyskała tylko
mandaty.
Po objęciu władzy w lipcu 1946r. Peron jeszcze bardzo lapidarnie, hasło 1
określał swój program. Najczęściej wówczas mówił, iż zmierza do tego u°
Argentyna była „ekonomicznie wolna, społecznie sprawiedliwa i polity ? C/
suwerenna". Wygłaszał bardzo dużo przemówień, w których rozwijał swe po«i'!! e
nazwane „justicializmem" (od justicia - sprawiedliwość) lub peronizmem. Posło­
wał się specyficzną frazeologią i retoryką, myśli formułował ogólnie i wieloznacł
nie, nie dbał o ich spójność i klarowność. Jako „ojciec narodu" i caudillo
odwoływał się bardziej do emocji niż do rozumu i chciał przede wszystka Uli
osiągnąć cele doraźne, które przecież w czasie jego dwóch kadencji często się
zmieniały. Stąd też doktryna peronizmu jest dziś przedmiotem sporów i odm:cn-
nych interpretacji. W Dwudziestu prawdach justicializmu, ogłoszonych na począt-
ku jego rządów, możemy więc przeczytać: , Justicialismo jest nową filozofią życ
- cia:
prostą, praktyczną, masową, głęboko chrześcijańską i głęboko humanistyczną. Jad
ako
doktryna polityczna, justicialismo zapewnia równowagę praw jednostki i społeca•cz-
ności. Jako doktryna ekonomiczna, justicialismo oddaje gospodarkę w służM
dobrobytu społecznego. Jako doktryna społeczna, justicialismo urzeczywistni
sprawiedliwość społeczną, która zapewnia każdemu jego prawa w społeczeństwie!
Z ogólnej doktryny justicializmu Peron wywiódł swą koncepcję tercetu posm
cion, „trzeciej drogi", która miała oznaczać, iż w świecie, gdzie toczy się walB
między kapitalizmem i komunizmem oraz między Stanami Zjednoczonym
a Związkiem Radzieckim, Argentyna szuka drogi własnej i własnego miejsc!
Peron z upodobaniem więc krytykował zarówno kapitalizm zachodni, który o d d !
kapitałowi całkowitą władzę nad narodami, jak i komunizm, który niewoli naroi!
i jest sprzeczny z wartościami chrześcijańskimi. Na zgromadzeniu przedstawicie
przemysłu i handlu 27 listopada 1946 r. mówił: „Wydaje się, że trzecia koncepcl
jest rozwiązaniem najlepszym, gdyż unika się w ten sposób absolutyzmu p a n «
wowego, a jednocześnie krańcowego indywidualizmu. Byłoby to więc zro#
noważone połączenie sił, które istnieją w państwie współczesnym, dla uniknięć!
walki między nimi i prób wzajemnego wyeliminowania (...) Zadaniem państw
jest harmonijne połączenie sił kapitału i pracy, aby stworzyć lepszą przyszło!
z pożytkiem dla tych trzech sił i bez dyskryminowania żadnej z nich". Jeśli m
chodzi o rozwiązanie problemów socjalnych, najlepiej byłoby „nie wzorować •>
ani na indywidualizmie Zachodu, ani na kolektywizmie Wschodu, lecz przyJ!
system pośredni, którego podstawą będzie sprawiedliwość społeczna".
Ogólnikowość sformułowań Perona uniemożliwia jednoznaczną ocenę koncePł
„trzeciej drogi" w dziedzinie ekonomiczno-społecznej. Wydaje się jednak-•
najbliższy jego ideałom byłby model „kapitalizmu państwowego". Dawa J
1
państwu kierowanemu przez caudillo, który dysponuje wszystkimi instrume' <*•
trzymania w ryzach kapitału, wojska i głównych sił społecznych, ogromne '
liwości ingerowania w gospodarkę.
TRZECIA DROGA JUANA D. PERONA 153
podstawowe cele państwa peronowskiego miały być osiągnięte już w trakcie
erwszego planu pięcioletniego (1947-1951). Zakładał on przeprowadzenie
^'erokiego programu nacjonalizacji przemysłu ciężkiego, zwłaszcza wydobycia
S
naftowej i gazu, oraz rozwój zakładów hutniczych i przemysłu maszynowego,
n V
i dnym z pierwszych posunięć, które Peron uważał za swe wielkie osiągnięcie,
ła nacjonalizacja kolei żelaznych, znajdujących się w rękach brytyjskich. To
działanie - wybitnie polityczne - nie uwzględniało jednak rachunku ekonomicz­
nego- Atilio A. Borón podkreśla, że koleje zostały znacjonalizowane za cenę trzy
razy wyższą niż wynosiła ich rzeczywista wartość. „Inwestorzy brytyjscy, kiero­
wani inteligentnie przez, dyplomację swego kraju, zdołali skłonić rząd argentyński,
aby kupił koleje żelazne, które chcieli sprzedać już od dłuższego czasu, gdyż
zyski z nich zmniejszały się systematycznie w ostatnich dziesięciu lub piętnastu
latach, tabor kolejowy był coraz bardziej przestarzały i przywrócenie rentowności
wymagało znacznych nakładów" (A.A. Borón, w: P. Gonzalez Casanovą, No
intervención..., 135-136). Następnie znacjonalizowano Bank Centralny, przedsię­
biorstwa telefonicznie i liczne przedsiębiorstwa komunalne. Rozbudowano pań­
stwową flotę handlową i na polecenie Perona utworzono Argentyński Instytut
Popierania Handlu {Instituto Argentino de Promoción del Intercambio, IAPI),
dzięki któremu państwo w praktyce zmonopolizowało handel zagraniczny, zwłasz­
cza zaś import i eksport produktów rolnych.
Pierwsza kadencja Perona upłynęła przede wszystkim jednak pod znakiem
wielkich programów socjalnych. Rozwijano budowę mieszkań dla robotników,
wznoszono szpitale i szkoły, a na prowincji prowadzono akcje szczepień ochron­
nych oraz rozdawano żywność i odzież. Całą działalność socjalną państwa nad­
zorowała żona prezydenta, Maria Eva Duarte Peron („Evita"). Miała ona do
dyspozycji Ministerstwo Pracy, którym faktycznie kierowała (formalnie ministrem
był Jose Maria Freire). Największe jednak możliwości działania dała Evicie
utworzona w 1947 r. Fundacja Dobroczynna jej imienia, która zgromadziła ogrom­
ie środki pochodzące z. wpłat instytucji państwowych, organizacji związkowych,
Przedsiębiorców i bogatych donatorów. Na początku 1949 r. robotnicy kolejowi
'spontanicznie" przekazali Fundacji 50% podwyżki uposażeń, którą uzyskali
z
^ 'Cki nowemu układowi zbiorowemu (12 min pesos). Związek Pracowników
rze
mysłu Naftowego wysłał 450 tys. pesos, Związek Pracowników Municypal-
yeh - 7 i p i y transportowi - 6 min, a Brytyjczyk John Montague
m n i a c o w n C
y Wręczył w imieniu dawnych właścicieli kolei czek na 100 tys. I tylko
,J a w
parlamencie zgłosiła skargę, że pracownicy Banku Centralnego
2 o
w
sze Z m u s z e r u Ł
' ° --dobrowolnego" opodatkowania się na rzecz Fundacji. Pier-
a t a rez
Popt ' P ydentury wykorzystał też Peron do umocnienia swego zaplecza
Ju
nta ^ ' J Z n e 0 cszc/
- e w 1946 r. rozwiązał popierające go Partido Laborista oraz
po , J} °vadora, a utworzył Partido Unico de la Revolución, przemianowaną
Q en
byiy U
miesiącach na Partido Peronista. Głównym jednak oparciem Perona
zawodowe, zwłaszcza zaś kierowana przez oddanych mu przywód-
W|
ązkowych Generalna Konfederacja Pracy (CGT). W 1943 r. liczyła 200
154 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
tys. członków, a w 1955 r. już niemal 4 min. Wielkim poparciem cieszył się
Peron wśród kobiet, które dopiero w 1947 r. uzyskały prawo głosu.
Powojenny boom ekonomiczny w Argentynie nie trwał długo. W l a t
1945-1948 przyrost produktu krajowego brutto (PKB) był jeszcze wysoki i w y
ponad 6% rocznie. Wciąż na rynkach europejskich utrzymywało się zapotrzeb
wanie na argentyńskie produkty rolne, a gospodarkę ożywiały wielkie rezer
dewiz zgromadzone w czasie wojny w bankach brytyjskich. Jednak już w 1949
wystąpiły objawy stagnacji, a od 1951 r. - ostrego kryzysu. Przyczyniła się
tego częściowo dwuletnia susza, która spowodowała ograniczenie produk
rolnej. Ważniejsze jednak okazały się skutki błędnej polityki ekonomiczn
nadmiernej rozbudowy nieefektywnego sektora państwowego, ograniczenia d
pływu inwestycji zagranicznych i realizacji zbyt kosztownych programów socj
nych. Mimo korekt polityki ekonomicznej państwo funkcjonowało coraz gorz
a napięcia społeczne rosły. 23 września 1948 r. rząd argentyński poinformow
o wykryciu spisku w celu zamordowania prezydenta i jego żony, co mia
nastąpić w czasie ich planowanego pobytu w Opera Colon w Buenos Airel
O kierowanie spiskiem oskarżono Johna Griffitha, byłego radcę kulturalnega
ambasady USA, którego w kwietniu tegoż roku wydalono z Buenos Aires zl
podżeganie do strajku bankowców. Już następnego dnia po tej enuncjacji, na
Plaża de Mayo odbyła się wielka demonstracja, w czasie której Peron atakowJ
USA i Griffitha jako „niegodnego być obywatelem amerykańskim".
Na jesieni 1948 r. trwały intensywne prace nad nową konstytucją, która iniaM
umocnić pozycję prezydenta i państwo peronowskie. Ustawa zasadnicza, ogłoszona
11 stycznia 1949 r., zawierała szeroki katalog praw pracowników, kobiet, dzieol
emerytów, ale mówiła też o przestępstwie wzbogacenia się bez powodu. Podobnie
jak w konstytucji meksykańskiej 1917 r., i tu zapisano, że wszelkie bogactw
naturalne znajdujące się pod ziemią i pod wodami należą do narodu. Najważniejsi
dla Perona zmianą było wprowadzenie możliwości reelekcji prezydenta i wicdl
prezydenta na drugą kadencję (poprzednia konstytucja z 1853 r. mówiła tyllj
0 jednej kadencji). Niewiele jednak brakowało, aby do reelekcji Perona ru
doszło, gdyż 26 września 1951 r. miała miejsce próba wojskowego zamacB
stanu kierowana przez gen. Benjamina Menendeza. Zamach został udaremnioif
1 11 listopada tegoż roku odbyły się wybory prezydenckie.
Obok Perona, na stanowisko wiceprezydenta miała w nich kandydować
Peron, ale minister obrony, w imieniu armii, zdecydowanie się temu przeciwsta
Ostatecznie do wyborów stanął Peron wraz z H . Quijano, otrzymując 4580 t>J
głosów; ich konkurenci: Ricardo Balbin i gen. Arturo Frondizi z UCR uzys^J
2300 tys. Zamach wrześniowy był sygnałem, że duża część wojska jest f j
czarowana polityką Perona, zwłaszcza zaś jego bliskimi kontaktem z klasą ^r
niczą i ruchem związkowym. Po śmierci Evity (26 V I I 1952) Peron P°P J e
coraz więcej błędów. Jednym z najcięższych było skłócenie się z Kości°1
katolickim, który przez wiele lat należał do jego sojuszników. Opozycjom*
wojskowym zagroził Peron zminimalizowaniem roli armii i oparciem s l f
TRZECIA DROGA JUANA D. PERONA 155
jlicji robotniczej. Także krytykę ze strony hierarchii kościelnej, wskazującą na
hjszność wielu argumentów opozycji, traktował jako atak na same podstawy
naństwa. W odwecie ogłosił tworzenie szkolnictwa laickiego, zalegalizował
n o
zwody i zapowiedział oddzielenie Kościoła od państwa.
Wreszcie „trzecia droga" Perona miała swoją treść międzynarodową. Prawda,
e v v o w c c z w
i ż j § ° y P ' ' ' tej dziedzinie były równie ogólnikowe i mało precyzyjne,
ak wypowiedzi w kwestiach wewnętrznych, niemniej jednak pozwalały lepiej
zrozumieć praktykę polityki zagranicznej Argentyny w pierwszej dekadzie po­
wojennej.
Najczęściej wskazuje się, iż „trzecia droga" miała oznaczać politykę równego
dystansu wobec USA i ZSRR oraz bloków, którym one przewodzą. Peron sądził,
że takie odcięcie się od rywalizacji wielkomocarstwowej i akcentowanie odmien­
nych interesów mniejszych i średnich narodów może być atrakcyjne dla wielu
państw ówczesnego świata. Koncepcję swą lansował więc zarówno na forum
globalnym, jak i w swoim regionie. Zwłaszcza w pierwszych latach powojennych,
kiedy Argentyna miała jeszcze duże zasoby dewiz, a gospodarka szybko się
rozwijała, Peron sądził, że przed jego państwem pojawiły się szanse odegrania
znaczącej roli w świecie. Ogłosił więc, iż jest rzecznikiem „drogi pośredniej"
i wzywał do zjednoczenia wszystkich państw, które nie uczestniczą w konflikcie
między Wschodem i Zachodem. Wszystko wskazuje na to, że pozycję lidera
„trzeciego bloku" rezerwował Peron dla Argentyny. Nauczał więc, że porządek
międzynarodowy musi opierać nie na na sile, lecz na „uspokojeniu duchowym"
(pacificación del espiritu), równowadze światowej i wzajemnym szacunku: „Ze
swoją doktryną zrozumienia wszystkich, Argentyna inicjuje krucjatę dla pokoju
i znajduje się - ze wszystkimi swoimi materialnymi i duchowymi zasobami
- w czymś, co można nazwać epicentrum wielkiego historycznego cyklu. Podą­
żając za wskazaniami argentyńskiej polityki międzynarodowej, świat będzie
m
ógł zakończyć ten nowy cykl uniwersalnej historii proklamacją pokoju opartego
aa prawie i sprawiedliwości".
fl
W lipcu 1947 r. Peron wydał odezwę do wszystkich narodów i rządów na
Z l e r n
' „wzywającą do wspólnej pracy na rzecz ustanowienia wewnętrznego i mię­
dzynarodowego pokoju jako jedynego sposobu osiągnięcia dobrobytu ludzkości".
as
tępnie wysłał pismo do prezydentów państw latynoamerykańskich z apelem,
y Połączyli się z nim w wysiłkach mediacyjnych w celu uniknięcia konfliktu
atowego. Argentyna próbowała wówczas odgrywać, również rolę rzecznika
^ w nierozwiniętych gospodarczo. Na wielu konferencjach międzynarodowych
Cz a ar er|
on^ °'- 8 t y ń s c y oskarżali państwa rozwinięte, a zwłaszcza Stany Zjedno-
Z e
Wj: . ' zmierzają do zduszenia programów uprzemysłowienia krajów roz-
e S e a
f0
ksrv^ ^ ' ' sprzedając swe produkty nawet po cenach dumpingowych,
c U rjezr
hrouj- ^ ° b o c i e . Dlatego też powinno się stosować bariery celne, aby
Svv
Ą ó j - słaby jeszcze - przemysł narodowy.
R
r n e n t a c
^'Cdz J e taką wysuwała Argentyna w trakcie Konferencji ONZ ds Handlu
narodowego, obradującej w Hawanie od 21 listopada 1947 r. do 24 marca
156 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
1948 r. Wynegocjowanej tam Karty nie podpisały trzy kraje: Argentyna, P i ,
i Turcja, a większość państw latynoamerykańskich jej nie ratyfikowała. Podoi, •
było w rokowaniach nad ustanowieniem Międzynarodowego Porozumienia Zk'
żowego, podczas których Argentyna uznała się za reprezentanta krajów eksr °*
tujących artykuły rolnicze i importujących dobra przemysłowe oraz nawoły °['
do zmiany niekorzystnych terms of trade.
Koncepcje argentyńskie znajdowały wówczas spore zrozumienie wśród mał y
i średnich państw, które od konferencji założycielskiej ONZ w San Francis
próbowały przeciwstawiać się dominacji wielkich mocarstw. Znaczenie Argentyn
jeszcze wzrosło, kiedy w 1947 r. weszła w skład Rady Bezpieczeństwa ONZ j •
przedstawiciel, minister spraw zagranicznych Juan Bramuglia został w listopadzjl
1948 r. przewodniczącym Rady Bezpieczeństwa i odegrał ważną rolę w czasie
kryzysu berlińskiego.
„Trzecia droga" miała także wyraźnie zarysowany wymiar regionalny. PerrjJ
miał bowiem ambicje odbudowania dawnej historycznej roli Argentyny na ob­
szarze La Platy (obejmującym Argentynę, Urugwaj, Paragwaj, południową c z ę l
Brazylii i część Boliwii), a następnie stworzenia bloku państw południowa!
amerykańskich czy nawet latynoamerykańskich. Zawsze też podkreślał, iż w takim
ugrupowaniu powinno się znaleźć miejsce dla Hiszpanii.
Kiedy sytuacja Argentyny była jeszcze korzystna, Peron starał się przyciągał
państwa latynoamerykańskie obietnicami ekonomicznej pomocy. W październilB
1947 r. ambasador Argentyny w USA oświadczył, iż jego rząd rozważa możliwoł
ogłoszenia „małego planu Marshalla" dla państw regionu. Natomiast na wspB
mnianej już konferencji hawańskiej w styczniu 1948 r. delegat argentyński Lufl
Diego Malinari oferował 5 mld doi. na program ekonomicznego rozwoju AmeryB
Łacińskiej. Amerykański badacz ocenia, iż były to „zwykłe przechwałki", gd)l
Argentyna zaczynała już wówczas odczuwać pierwsze symptomy k r y z y ł
(R.J. Alexander, The Peron..., 177). Peron ogłosił się też protektorem robotnik^
w całej zachodniej hemisferze. W ambasadach Argentyny ustanowiono stanowisB
attache do spraw ludzi pracy, zaś w Buenos Aires otwarto szkołę dla a k t y w i s u j
związkowych, także z państw sąsiednich, w której przechodzili oni kurs „peronB
mu" i studiowali książkę Osobowość Perona.
Do 1953 r. Argentyna zawarła traktaty z Chile, Paragwajem, Ekwadorem i Boli^J
- miały one prowadzić do ścisłej unii ekonomicznej. Peron myślał jednakże o cclac
bardziej ambitnych: stworzeniu wspólnego rynku Ameryki Południowej, jedne-BJ
banku c e n t r a l n e g o i jednej wspólnej waluty. W staraniach o uzyskanie przywództ^B
regionalnego prezydent Argentyny nie odniósł większego sukcesu. Pozbawiony
bowiem ekonomiczno-finansowych instrumentów, które by jego ofertę
atrakcyjną. Swoją rolę odegrała także obawa państw sąsiednich przed hegemon' ^.Jl
nymi, czy nawet „imperialistycznymi" dążeniami Buenos Aires. Peron star- jM
bagatelizować te zarzuty, pytając: „Czy może być imperialistyczne państwo. ^\jM
ma 16 milionów mieszkańców?". Obawy takie jednak się utrzymywały i w ' '
pięćdziesiątych rzadziej już wspominał o przywództwie Argentyny.
TRZECIA DROGA JUANA D. PERONA 157
0 Ipodobnie było ze sprawą Hiszpanii, która miała stać się członkiem bloku
iioamerykańskiego. W drugiej połowie lat czterdziestych Peron działał tu
fV
6
' raźnie emocjonalnie, przeciwstawiając się opinii niemal całego świata. Pod­
esłał, 'ż ?en Franco był tym przywódcą zagranicznym, który podał mu rękę
w
r s z c n
n a j g ° y godzinach i że on sam nigdy tego nie zapomni. Starał się wszelkimi
osobami zwalczać międzynarodowy bojkot frankistowskiej Hiszpanii i nie
Vo zastosował się do apelu ONZ z 1946r. o wycofanie ambasadorów z Madrytu,
jjdzielił Hiszpanii wielkich pożyczek na zakup pszenicy i mięsa w Argentynie,
o bardzo ułatwiło reżimowi Franco przetrwanie pierwszego, trudnego okresu po
c
[I wojnie światowej. Dlatego też Franco głosił, że Peron jest jego najlepszym na
świecie przyjacielem i podkreślał: „To czego nie chciał nam dać Marshall,
otrzymaliśmy od Perona". Na początku lat pięćdziesiątych Argentyna nie mogła
już kredytować dostaw towarów i stosunki z Hiszpanią uległy ochłodzeniu.
Niezależnie od hasła „trzeciej drogi", do najważniejszych problemów argentyń­
skiej polityki zagranicznej należały stosunki ze Stanami Zjednoczonymi - jak
pamiętamy, do wyborów prezydenckich w lutym 1946 r. pełne napięć i konfliktów.
Zaraz po wyborach nastąpił zaskakujący zwrot. Stany Zjednoczone nie tylko
zaprzestały ataków na Perona i rząd argentyński, lecz także zaczęły szukać
wszelkich możliwości zbliżenia między obu krajami. Na inauguracji prezydentury
Perona 4 czerwca obecna była liczna delegacja USA. Uczestniczył w niej m.in.
Andrew Jackson Higgins, który stał się rzecznikiem współpracy gospodarczej
z Argentyną. Żadnej krytyki USA nie wywołała też decyzja - już w dwa dni po
objęciu władzy przez Perona - ustanowienia stosunków dyplomatycznych między
Argentyną i ZSRR, a następnie z Polską i innymi państwami Europy Srodkowo-
-Wschodniej. Ożywioną działalność na rzecz poprawy wzajemnych stosunków
prowadził ambasador USA w Buenos Aires, George Messersmith.
21 maja 1947 r. minister Bramuglia poinformował o usunięciu z Argentyny
8 agentów nazistowskich, dodając, że z wcześniejszymi deportacjami wydalono
u
J ż łącznie 60 osób. Byli wśród nich m.in. Hans Harnish, jeden z czołowych
a
gentów wywiadu III Rzeszy oraz Gustaw Utzinger, kierujący w czasie wojny
ra
diern faszystowski m w Argentynie. 3 czerwca 1947 r. ukazało się w Waszyng­
tonie oficjalne oświadczenie Białego Domu, że rząd USA zadowolony jest z wy-
e
P łniania przez. Argentynę postanowień Aktu z Chapultepec. Poinformowano
również o rezygnacji ze stanowiska zastępcy sekretarza stanu Spruille Bradena,
ste
TJ ' g o przeciwnika prezydenta Perona, i wyznaczeniu nowego ambasadora
W u e n o s
nik ^ Aires. Został nim James Bruce, który zapisał w swoich pamięt-
(j . 2e("Do Argentyny przybyłem w sierpniu 1947 r. Nie miałem żadnych uprze-
Sn ) n a c t 0 w
c /
''! .l z
all' ' ° ' i ° z l e m z sobą instrukcję prezydenta Trumana i sekretarza Mar-
a m
sl
moy*' k y był wobec Argentyńczyków tak przyjacielski, jak tylko to jest
u We ri
1
^ 'nie ^ ' ^ 'ce. 343). Bruce, dokładnie wypełniając instrukcję, zaczął ofic-
Sta n a z W a
^ ć Perona „wielkim przywódcą wielkiego narodu".
a
Muf, y
Zjednoczone postanowiły więc szybko przełknąć swą porażkę, jaką
1 a
'.niebieska księga" i antyperonowska kampania przed wyborami. Uzna-
158 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
no, że skoro Peron został wybrany przez naród w sposób demokratyczny, nal J
go traktować z szacunkiem. Ważniejsze były chyba jednak inne powody
w stosunkach między dwoma państwami. W drugiej połowie lat czterdzicst i
nasilała się zimna wojna i Stany Zjednoczone bardzo zabiegały o stwory.
wspólnego antykomunistycznego frontu zachodniej hemisfery. Udział w '
Argentyny, jednego z największych państw obu Ameryk, był bardzo potrzeb I
Stąd też prowadziły wobec niej „miękką" i ustępliwą politykę w czasie !w'
kadencji Perona. On zaś, znając swoją „cenę", od czasu do czasu wznawia!
ostrą krytykę Stanów Zjednoczonych. Kampanie te wykorzystywał b ą d ź w r I
grywkach wewnętrznych, bądź w rozmowach ekonomiczno-finansowych z Us]B
Na jego polecenie rząd ogłosił np. propozycję, aby w ramach pierwszej transH
planu odbudowy Europy, USA przeznaczyły 1,5 mld doi. na zakup artykułowi
rolnych w Argentynie. Ponieważ propozycja nie została przyjęta, Peron ostro I
zaatakował USA. Twierdził, że Argentyna nie potrzebuje żadnej pomocy ame-l
rykańskiej. Dyplomacja Waszyngtonu zachowała jednak spokój i polityka wobec I
Buenos Aires nie została zmieniona. W Departamencie Stanu przeważała bo-1
wiem opinia, iż mimo wszystkich wieloznaczności koncepcji Perona, Argentyna I
pozostaje częścią Zachodu i w kluczowych sprawach zimnej wojny podzielaj
jego wartości. W rozmowie z ambasadorem Brucem, Peron stwierdził z całą I
stanowczością, że nie zająłby neutralnej pozycji w przypadku konfliktu między I
Stanami Zjednoczonymi i Związkiem Radzieckim. 28 czerwca 1950 r . Argentyna I
ratyfikowała traktat Rio, a w okresie konfliktu koreańskiego poparła, choć tylko I
werbalnie, stanowisko USA.
Mimo zabiegów administracji waszyngtońskiej, Peron nie cieszył się d o b B
opinią wśród dużej części prasy amerykańskiej. Jeszcze w kwietniu 1952 r. naj
łamach wpływowego czasopisma „Foreign Affairs" ukazał się głośny artykuł
podpisany „Z", który niewiele odbiegał od twierdzeń zawartych w niebieskiej!
księdze: „Rząd kierowany przez Perona jest w pewnym sensie p o d o h m do
faszystowskiego, w innym zaś do komunistycznego lub nazistowskiego, poniewl
jest oczywiste, iż wszystkie te trzy formy rządów mają wiele wspólnego. PodobnB
jak one, reżim peronistowski jest wyraźnie dyktatorski i totalitarny, p o s z u k u j ą B
poparcia przez stałe wzniecanie przesadnego nacjonalizmu i wywoływanie k f l
nofobii. Jednakże najbardziej charakterystyczną cechą, wyróżniającą g o sposfjj
innych podobnych rządów, jest podtrzymywanie fikcji, iż jest on demokratycłl
(...) Czasami reżim ten nazywają peronismo, innym razem zaś justicialismo m
laborismo. Wszystkie te określenia są nieustającym kamuflażem i taktycznjfl
wybiegiem".
Oficjalna polityka Waszyngtonu pozostała jednak niezmieniona aż d o P ^B
Perona. Prezydent Eisenhower uznał bowiem, iż obserwacje jego brata z P * J
po Ameryce Południowej są bliższe rzeczywistości. Dr Milton Eisenhower fJJ
zaś, aby przyjąć kilka prawd: choć stosunki USA z Argentyną z a w s z e
trudne, a filozofia polityczna i ekonomiczna obecnego rządu w Buenos A i r ł J
odmienna od amerykańskiej, to jednak rząd ten wybrany został p r z e z
DYKTATURY LATYNOAMERYKAŃSKIE 159
nt} a
. utrzymanie solidarności zachodniej hemisfery wymaga respek-
atf
arg' e c n t )
/ ^ M
ady nieinterwencji. Najważniejsze jest więc, że „w dzisiejszym świecie
towarm Stany Zjednoczone mają więcej wspólnych interesów niż konfliktów".
I, j.dnak 16 września 1955 r. wojskowy zamach stanu, kierowany przez
C Kicd
nerałów Eduarda Lonardiego i Artura Frondiziego, obalił prezydenta Perona,
Stany Zjednoczone nie były tym przesadnie zmartwione.
7. D Y K T A T U R Y L A T Y N O A M E R Y K A Ń S K I E
0
W atmosferze zimnej wojny w latach pięćdziesiątych kwitły dyktatury latyno­
amerykańskie, które wtedy przeżywały swoje apogeum. Przypomnijmy, iż w Sal­
wadorze, po obaleniu w maju 1944r. gen. M . Hernandeza Martineza i kilku­
miesięcznych nadziejach na przemiany demokratyczne, już w październiku władzę
przejął płk Osmin Aguirre y Salinas. Rozpoczęły się niezwykle represyjne rządy
wojskowe, co doprowadziło do wybuchu wojny domowej na początku lat siedem­
dziesiątych. Podobny proces nastąpił w Gwatemali po ustanowieniu okrutnej
dyktatury płk. C. Castillo Armasa w 1954 r. W Peru dyktatorską władzę sprawował
wiatach 1948-1956 gen. Manuel Odria, ale i późniejsze rządy wojskowe niewiele
się różniły. W Argentynie po autorytarnych rządach płk J.D. Perona rozpoczęła
się dyktatura gen. Pedra Aramburu. W 1954 r. w Paragwaju władzę zdobył gen.
Alfredo Stroessner, który miał ją sprawować przez lat trzydzieści pięć. Krótko
trwały dyktatury gen. M . Pereza Jimeneza w Wenezueli (1952-1958) i G. Rojasa
Pinilli w Kolumbii (1953-1957).
Długie rządy dyktatorskie właściwe były dla państw środkowoamerykańskich
i karaibskich. W Nikaragui rodzina Somozów rządziła przez 43 lata (1936-1979);
w
Dominikanie bracia Trujillo sprawowali dyktatorską władzę przez ponad trzy­
dzieści lat (1930-1961); na Kubie sierżant (później pułkownik) Fulgencio Batista
dominował bądź bezpośrednio rządził od 1933 r. aż do rewolucji castrowskiej na
P°czątku 1959 r.; na Haiti terrorystyczną dyktaturę ustanowili Francois Diwalier
'jego syn Jean-Claude (1957-1986).
W latach pięćdziesiątych swą legitymizację i „użyteczność" dla świata zachod-
nie
go reżimy dyktatorskie opierały na twierdzeniu, iż są najpewniejszą zaporą
rz
P eciw niebezpieczeństwu komunizmu, co było wówczas - choć z dużymi
^P rami ' wahaniami - aprobowane. Dla przykładu posłużmy się więc krótkim
w
'eniem trzech dyktatur: w Nikaragui, Kolumbii i Dominikanie.
^
7.1. Dyktatura rodzinna Somozów w Nikaragui
u a
o C r
dl ^ ° ą D
U l r w
a ł a dyktatura rodziny Somozów nie tylko miała decydujące znaczenie
r
r<)/
-wó• zn
y c h dziejów Nikaragui w X X w., lecz także wpływała poważnie na
stą j-'' y S
s fu
acji międzynarodowej w całym regionie Ameryki Środkowej. Ana-
e S j
* grijcj 0 r n
° z a Garcia uchwycił rządy w Nikaragui w wyniku zamachu stanu
11
I j , u
1936 r., a „usankcjonował" je w sfałszowanych wyborach w czerwcu
160 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
1937 r. Jednak już od początku 1933 r. jako dowódca Gwardii Narodowej sku J
większość władzy w swym ręku. To właśnie on stłumił narodowo-emancyp ,' * ac
powstanie kierowane przez Augusta Cezara Sandino, a jego samego roz.k
zamordować (1934).
Tajemnica trwałości dyktatury pierwszego z Somozów i jego dwu sy -
(Luisa Somozy Debayle'a i Anastasia Somozy Debayle'a) kryła się tyleż w j U l r i
jętności zbudowania wysoce represyjnego, ale i spójnego systemu wewnętrzne
co w sprzyjających jej przez długie lata uwarunkowaniach zewnętrznych.
Pierwszym sposobem umocnienia osobistej dyktatury Somozów stało się ^ j s t
mienie wolności obywatelskich i brutalne eliminowanie wszelkich przejawó
opozycji. Tradycyjnie rywalizujące ze sobą partie liberałów i konserwaty
przestały funkcjonować, a pustkę polityczną miała zapełnić powołana prze*
dyktatora Liberalna Partia Somozowska. Dopiero w 1948 r. zawarto ugodę z kon­
serwatystami, dopuszczając ich do współrządzenia krajem. W praktyce nie miało
to większego znaczenia, gdyż system już się umocnił, a rodzina dyktatora zdobyła
wielki majątek, który skutecznie powiększała. Właśnie uzyskanie przez klan
Somozów dominującej pozycji ekonomicznej w państwie stało się jednym z fi­
larów podtrzymujących cały gmach dyktatury. Stosując mafijne metody, zagarnęli
najlepsze ziemie w kraju, opanowali handel zagraniczny, przemysł przetwórczy
i sektor bankowy. Powszechna korupcja, nielegalne operacje finansowe, przemyt
artykułów luksusowych z zagranicy oraz rozkradanie pomocy zagranicznej stały
się charakterystyczną cechą systemu. Poza potęgą ekonomiczną, SomozowJ
dysponowali całą siłą militarną państwa. Gwardia Narodowa stała przede w s z ł
tkim na straży ich klanowych interesów - niezmiernie rozbudowany korpus
oficerski należał przecież do głównych beneficjantów systemu.
Wreszcie dyktatura rodzinna Somozów przez długie lata cieszyła się ży<B
liwością i poparciem USA. W Waszyngtonie wprawdzie zdawano sobie s p r a «
z natury reżimu nikaraguańskiego, ale uznano, iż w niestabilnym i narażonym •
rewolucyjne wstrząsy regionie może odegrać on pożyteczną rolę. Chociaż pre«J
dent franklin D. Roosevelt uważał Anastasia Somozę Garcię za drania, przB
mował go w Białym Domu z największymi honorami (B. Wood, 155). K r y t y c e
oceny sytuacji w Nikaragui zaczęły pojawiać się w Waszyngtonie w końcu •
pięćdziesiątych. Polityka tego państwa stanowiła również zagrożenie dla
w S
w Ameryce Środkowej. O konflikcie z Kostaryką w 1948 r. (p.s. 110-111) i P p
udziale Somozy w obaleniu rządu Jacoba Arbenza w Gwatemali już wsporm J
my. Później jeszcze kilkakrotnie wybuchały spory między Nikaraguą i Kostaryi
cn
Somoza stale zarzucał władzom w San Jose, iż przyjmują i popierają wrogi ¥
uchodźców politycznych. Dyktator nikaraguański próbował też przeciwsta m
się próbom wprowadzenia w Kostaryce elementów demokracji parlamentarni
W styczniu 1955 r. Kostaryka oskarżyła Nikaraguę o inwazję zbrojna-
0
OPA, działając jako organ konsultacyjny zgodny z traktatem Rio, rozp * j
działania mediacyjne. Kilka państw latynoamerykańskich zaoferowało Kos •
DYKTATURY LATYNOAMERYKAŃSKIE 161
moc wojskową. Działania OPA okazały się jednak skuteczne i 9 stycznia
,la
^956 r. "ba kraje zawarły układ pokojowy.
W maju 1957 r. Honduras zwrócił się do OPA o uruchomienie postępowania
a ? a
ł odnego z traktatem Rio w związku z inwazją sił zbrojnych Nikaragui, które
n
zekroczyły y c g j _ RJ COCO, ustaloną w wyniku mediacji króla
mi r a n c z n a n a 0
tpszpanii z. 23 grudnia 1906 r.". W konflikcie tym Rada OPA zdołała doprowadzić
iko do zawieszenia broni, natomiast rozwiązanie nastąpiło dopiero po decyzji
Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości z listopada 1960 r., który po-
tWjerdził orzeczenie z 1906r.
1 czerwca 1959 r. znów wybuchł konflikt nikaraguańsko-kostarykański. Tym
Ntow
razem Nikaragua oskarżyła Kostarykę o uzbrojenie i wysłanie oddziału inwazyj­
nego, złożonego z nikaraguańskich uchodźców i rebeliantów różnych narodowości.
Inwazja zbiegła się ze strajkiem generalnym w Nikaragui, skierowanym przeciw
rządom Luisa Somozy Debayle'a. Dzięki wysiłkom Rady OPA oddziały inwazyjne
zostały wycofane, a stosunki między obu państwami czasowo uregulowane.
Wyraźny od połowy lat pięćdziesiątych sojusz represyjnych reżimów Nikaragui,
Wenezueli, Kuby i Dominikany był dla USA bardzo niewygodny. Wprawdzie na
początku 1959 r. dwie z tych dyktatur: Pereza Jimeneza w Wenezueli i Fulgencia
Batisty na Kubie, już nie istniały, to jednak napięcie polityczne w regionie
Karaibów się nie zmniejszało. Rządy Brazylii, Chile, Peru i Stanów Zjednoczonych
zażądały więc zwołania piątego spotkania konsultacyjnego ministrów spraw
zagranicznych. Odbyło się ono w Santiago de Chile między 12 a 17 sierpnia
1959 r. Deklaracja stanowiąca główny dokument uchwalony na spotkaniu po­
twierdzała, iż zasady demokracji przedstawicielskiej są podstawą istnienia systemu
międzyamerykańskiego. Uznano, „że jest rzeczą wskazaną ogłoszenie w ogólnych
zarysach niektórych zasad i atrybutów systemu demokratycznego na tej półkuli",
aby umożliwić dokonanie oceny postępowania rządów. Wyliczono osiem takich
zasad i atrybutów - m.in.: podział władz oraz kontrolę legalności aktów rządowych
Przez odpowiednie organy państwa; tworzenie rządów drogą wolnych wyborów;
j^kaz przedłużania władzy w nieskończoność lub sprawowania władzy bez okreś-
ne
l ° 8 ° terminu; zapewnienie systemu wolności indywidualnej oraz sprawied-
w
°ści społecznej opartej na podstawowych prawach człowieka; uznanie, iż
^tematyczne zmuszanie do banicji politycznej jest sprzeczne z demokratycznym
Zadkiem amerykańskim; uznanie, że wolność prasy, radia i telewizji oraz
e W o n
Ust°^' ' ° ś ć informacji i wypowiadania się stanowi istotny warunek istnienia
na
demokratycznego.
Ca: P'a.tym spotkaniu konsultacyjnym w Santiago przyjęto też rezolucję pole-
Ca
nj ^ - ^iędzyamerykańskiemu Komitetowi Pokoju (MKP) zbadanie kilku zagad-
e
obąi W s
r ó d nich możliwości zapobiegania akcjom z zewnątrz, zmierzającym do
lla e
poij J ' galnych rządów, a także realizowania praw i swobód emigrantów
t
j /n
ng ^ y e h , które zostały uznane w konwencji o azylu terytorialnym (uchwalonej
0 n e r e
' /),, ' n c j i w Caracas) oraz Amerykańskiej Deklaracji Praw i Obowiązków
ta
elc
a (uchwalonej na IX Konferencji w Bogocie), a także w konstytucjach
162 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
państw amerykańskich. MKP miał też zbadać związek między naruszaniem p ^Postępującą anarchizację kraju miały zatrzymać rządy „mocnego człowieka".
człowieka lub nieprzestrzeganiem zasad demokracji a tarciami polityczny!
zagrażającymi pokojowi na zachodniej półkuli oraz związek między zacof j Un
gospodarczym a brakiem stabilizacji politycznej.
7.2. Dyktatura „oświecona" w Kolumbii
Dyktatura gen. Gustava Rojasa Pinilli w Kolumbii w latach 1953-1957 z wj J
względów zasługuje na uwagę. Przede wszystkim, formalnie biorąc, byhi t
jedyna dyktatura wojskowa w XX-wiecznej Kolumbii. A przecież kraj ten wyro*
niał się, nawet jak na warunki latynoamerykańskie, skalą i głębią konfliktów
społecznych. Właśnie w Kolumbii na przełomie wieków toczyły się najkrw aw z
na kontynencie walki o charakterze wojny domowej („wojna tysiąca dni"
1899-1902) między konserwatystami i liberałami. Tam też przez cały niemal
okres powojenny trwała wojna z lewicowymi ugrupowaniami partyzanckimi
kontrolującymi dużą cześć kraju, a permanentny stan wyjątkowy wzmacniam był
od czasu do czasu „specjalnym stanem wyjątkowym". Warunki do objęcia rządów
przez wojskowych wydawały się wyjątkowo sprzyjające.
Odpowiedź na pytanie, dlaczego do tego nie doszło, a dyktatura Rojasa PiniB
była wyjątkiem, kryje się we właściwościach politycznego systemu kolumbij­
skiego, „prezentującego rzadką w Ameryce Łacińskiej umiejętność modernizada
która każdorazowo na pewien czas zwiększała jego dynamikę i żywotnoM
(W. Dobrzycki, 212-213). Rzadko też spotykanym zjawiskiem jest zachowanie
przez dyktatora popularności po utracie władzy. Tym razem tak się stało - Rojas
Pinilla wygrał w 1970 r. wybory prezydenckie (co jednak unieważniono) ora
przyczynił się do sukcesów założonej przez siebie partii: Ludowego S o j u ł
Narodowego (Alianza Nacional Popular. ANAPO), oraz do efektownej k a r «
politycznej swojej córki Marii Eugenii Rojas de Moreno.
Wśród dyktatur latynoamerykańskich lat pięćdziesiątych rządy wojskowe w Ka
lumbii były z pewnością nietypowe. Stanowiły one ostatnią deskę ratunku dla
konserwatystów, których gabinety po Bogotazo (p.s. 96-98) czyniły rozpaczlna
wysiłki, aby zachować społeczne status quo, a jednocześnie zapanować raj
rozlewającymi się po kraju buntami społecznymi.
Zaraz po Bogotazo prezydent Mariano Ospina Perez zapowiedział reformę |
T 0
gdyż „w obecnych warunkach konieczne jest doprowadzenie do stabil> fl
społecznej poprzez zwiększenie ilości właścicieli". Kiedy jednak sytuacja wewat
rzna nieco się uspokoiła, wrócił do swego hasła: Libertad y Orden, z położeń'*
głównego nacisku na jego drugą część (orden - porządek). Amerykański h i - l
tak charakteryzuje koniec rządów Ospiny Pereza: „Sytuacja szybko się poga'' JJsZ
w
Codziennością stały się krwawe potyczki partyzantki z wojskiem i policją; "r
wecie siły konserwatystów paliły i niszczyły całe wsie, uważane za ostoję a wg
łów. W hacjendach, wioskach i małych miasteczkach dokonywano aktów vio'
morderstw, gwałtów i zemsty" (V. Lee Fluharty, 132-133).
DYKTATURY LATYNOAMERYKAŃSKIE 163
^ywódcy Partii Konserwatywnej - Laureana Gomeza, który 7 sierpnia 1950r.
stał kolejnym prezydentem. Od razu też mianowany przez niego minister
y py, gen. Roberto Urdaneta Arbelaez, zapowiedział, iż skutecznie wypleni
0
2111
bandyty na prowincji. Wojsko i policja nie oszczędzały w regionach zagrożo-
h buntem nikogo, nawet lokalnych wspólnot religijnych, jeśli tylko podej­
v C
mowano je o sprzyjanie partyzantom. Lee Fluharty pisze: „Na obszarze llanos
/ wninach, stepach) istniało wówczas wiele misji protestanckich. Niedługo po
r0
0 rozpoczęciu polityki «eksterminacji» przez Urdanetę, w miejscowości Sogamoso
oojawiła się grupa młodych ludzi w wieku 15-20 lat. Wszyscy byli protestantami
wszyscy mieli ucięte prawe dłonie" (tamże, 143).
S e Twarde rządy Gomeza doprowadziły do takiego napięcia i konfliktów, że
wojsko - zachęcane przez część polityków konserwatywnych - postanowiło
wziąć w swoje ręce sprawy zagrożonego państwa. Kiedy więc 13 czerwca 1953 r.
gen. Gustavo Rojas Pinilla dokonał zamachu stanu, spotkał się z poparciem nie
tylko konserwatystów, lecz także dużej części społeczeństwa zmęczonego atmo­
sferą terroru i niepewności.
Objęcie władzy przez wojsko kończyło „rewolucję kolumbijską", trwającą od
9 kwietnia 1948 r. Rządy gen. Rojasa zdołały na pewien czas przytłumić konflikty
i sprzeczności społeczne. Nowy reżim wojskowy okazał się bowiem mniej re­
presyjny i bardziej reformatorski niż były poprzednie rządy. Zasady demokracji
stosowano w ograniczonym zakresie, ale w Kolumbii, gdzie zawsze była ona
dość ułomna, nie uznano tego za wielką dolegliwość. Dyktator zawiesił więc
funkcjonowanie partii politycznych i przejął kontrolę nad ruchem związkowym.
Z trzech dotychczas istniejących central, mogła teraz działać tylko jedna, ciesząca
s
>? poparciem generała. Była nią Narodowa Konfederacja Pracownicza (Con­
federación Nacional de Trabajadores, CNT), afiliowana do peronistowskiego
r
uchu związkowego - działającego w różnych krajach regionu - o nazwie Sto­
warzyszenie Pracowników Ameryki Łacińskiej (Asociación de Trabajadores de
A
>nerica Latina, ATLAS).
Jednocześnie dyktator apelował o odbudowanie jedności narodu i zapowiedział:
"Koniec z rozlewem krwi i gwałtami; koniec z walką bratobójczą między synami
. umbii", co wielu przyjęło z nadzieją. Obiecujące wydawały się też plany
n
ych reform społecznych. Pierwszym posunięciem dyktatora było ogłoszenie
r a w a
z
d |^°°, P
0c podatkowego, które znacznie zwiększało obciążenia wysokich
odów. Po raz pierwszy w dziejach Kolumbii wprowadzono podatki od
C n < a c
1
tylk ^ ' ^ J'- Banki i towarzystwa ubezpieczeniowe, które dotychczas płaciły
st0
p . ^'nimalne podatki państwowe, teraz obciążone zostały także podatkami na
0
Pr y 'okalne, nakładanymi przez władze poszczególnych prowincji. Ruszył
0g
111
lirm budowy mieszkań dla robotników i osób o niskich dochodach - m.in.
a
z
-owego Jorku wygrała ogłoszony przez rząd przetarg na zbudowanie
C l e
°rą ^ ?'O tys. tanich mieszkań. Przygotowano plan budowy szkół i szpitali
e
orrny edukacji narodowej. We wrześniu 1954 r. utworzono Narodowy
164 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
Sekretariat Pomocy Społecznej (Secretaria Nacional de Asistencia Social, SPm\
DAS), kierowany przez córkę dyktatora Marię Eugenię. Urząd ten, o wielk
kompetencjach, miał organizować i koordynować wszystkie działania państ'
i związków zawodowych w dziedzinie socjalnej. Kolumbijczycy zauważył,
razu, iż Maria Eugenia zaczyna w pewnym sensie odgrywać podobną role °L
Evita Peron w Argentynie, co wywoływało wiele złośliwych żartów.
W pierwszych dwóch latach dyktatury wojskowej w Kolumbii nastąpiło o
wienie gospodarcze - rozbudowano przemysł i szlaki komunikacyjne, zmniejszó^"
inflację, ustabilizowano ceny podstawowych artykułów konsumpcyjnych. Wyn'
kało to jednak, jak się miało wkrótce okazać, nie z zasadniczej rekonstrukcji
gospodarki, lecz z wysokich jak nigdy dotąd cen kawy, której Kolumbia hy}
wielkim eksporterem. Rozwój napędzany był także pożyczkami zagranicznymi
zwłaszcza ze Stanów Zjednoczonych, gdyż gen. Rojas budził w Waszyngtonie
zaufanie. Był tam dobrze znany, ponieważ przez pewien czas pracował w MiędzJ
amerykańskiej Radzie Obrony. Wcześniej wziął udział w wojnie koreańskiej
wchodząc w skład sztabu generalnego wojsk NZ. Kolumbia była jedynym pa .
twem latynoamerykańskim, które wysłało swych żołnierzy na wojnę w KorJ
Decyzje laką podjął konserwatywny rząd Laureano Gomeza, w listopadzie 195M
Wtedy to z portu Cartagena wysłano do bazy USA w San Diego, a następnie do
Korei okręt wojenny „Almirante Padilla". Natomiast batalion wojsk l ą d o w y j
liczący 1000 żołnierzy i 83 oficerów, opuścił Kolumbię 12 maja 1951 r., a powrócił
w lipcu 1953 r. Przewinęło się przezeń ponad 3000 żołnierzy. Pierwszym dowóoł cą
batalionu był płk Jaime Puyo, kolejnym zaś płk Alberto Ruiz Novoa. Gen. Rojlas j
nie walczył więc na polach bitew w Korei, ale właśnie on, wskutek umiejętni iej
propagandy swoich zwolenników, zyskał w kraju wielką sławę jako bohaB
wojenny. Prezydent Gomez zorientował się zbyt późno, że pozycja Rojasa wzrołj
ponad miarę i nie zdołał już przeszkodzić zamachowi stanu w czerwcu 19531
Batalion służący w Korei uważany był od tego czasu za najbardziej elita™
jednostkę w Kolumbii. Jego oficerowie stanowili podstawę innego oddziała
który Kolumbia, już w czasach Rojasa Pinilli, wysłała do sił międzynarodowa
na Bliskim Wschodzie w związku z kryzysem sueskim 1956 r. Na wojnie koreM
skiej zyskał także płk Ruiz Novoa, który zaraz po powrocie do kraju Z O Ł
ministrem obrony w rządzie gen. Rojasa. Oba te wydarzenia wzmocniły znaczB
pozycję międzynarodową Kolumbii.
W kraju jednak, po dwóch latach rozwoju gospodarczego, zaczęły pojawić •
coraz większe trudności. Kiedy koniunktura kawowa drastycznie się pogorsz™
a pożyczki zmniejszyły, nadszedł kryzys gospodarczy. Z nową siłą ujawni';W
rzevV
napięcia i konflikty społeczne, głównie na wsi, w rejonie llanos, gdzie P żl_|
wielkie hacjendy, a chłopi pozbawieni byli ziemi. Urząd kierowany przez N j ł
Eugenię rozdzielał wprawdzie znaczne pożyczki chłopom i drobnym właścic'^
ale struktura władania ziemią pozostawała nienaruszona. Stopniowo więc o •
1 Vch ^ ^ Jil'o. Dyktator miał sześciu braci i cztery siostry oraz licznych krew-
tradycyjna violencia, a partyzanci wznowili działalność. Wzrost kosztów ł
mania doprowadził też do rozruchów w miastach. Do tego doszedł ko
DYKTATURY LATYNOAMERYKAŃSKIE 165
llCościołein katolickim, gdyż popierana przez Rojasa centrala CNT ogłosiła, iż
eciwstawia się nauce społecznej Kościoła w sprawach pracowniczych. W od-
7
P ^jedzi hierarchia katolicka w liście pasterskim uznała CNT za „ruch peronis-
W a
f°vvski i antykatolicki".
0
Już od wiosny 1955 r. w prasie kolumbijskiej pojawiało się coraz więcej
jsów walk między wojskiem i partyzantką oraz informacji o zajmowaniu
óżnych miejscowości przez grupy bandoleros. W rejonach szczególnie zagrożo-
r
ojsko wróciło do starej taktyki bombardowania i niszczenia osiedli. Ludność
n w
tych terenów uciekała do miast. Rząd stracił zaufanie tradycyjnych sił politycz­
z
nych, a więc konserwatystów i liberałów, których przywódcy uznali, że wszystko
ów zmierza do wybuchu rewolucji społecznej. Sprawę przesądziły zabiegi
n
a
Rojasa w Zgromadzeniu Narodowym o legalne przedłużenie jego władzy do
1962 r. 20 marca 1957 r. lider Partii Konserwatywnej, Laurano Gomez i lider
Partii Liberalnej, A. Lleras Camargo, zawarli porozumienie dotyczące wspólnych
rządów obu ugrupowań. Dwa miesiące później, 10 maja 1957 r., poproszono
dyktatora, aby zrezygnował z. urzędu, co ten bez oporu uczynił. Władzę przejś­
ns
ciowo objęła Junta Militar, a w 1958 r. rozpoczęły się rządy Frontu Narodowego,
które miały trwać szesnaście lat (do 1974 r.).
7.3. Dyktatura totalna w Dominikanie
Amerykański historyk dyplomacji Robert H. Ferrell nazywa dyktaturę Rafaela
Leonidasa Trujillo Moliny w Dominikanie „jedną z najgorszych, jakie kiedykol­
wiek pojawiły się w Ameryce Łacińskiej". Trujillo sprawował faktyczną, choć
nie zawsze formalną władzę (m.in. w latach 1952-1960 prezydentem był jego
brat Hector) przez ponad trzydzieści lat (1930-1961).
„Morderstwa, tortury, zwyrodnienie wymykały się wszelkim opisom i ocenom
z powodzeniem mogły one rywalizować z nazistowskimi okrucieństwami.
Właściwie trudno zrozumieć, jak jeden człowiek mógł to wszystko zgotować
biednemu ludowi Republiki Dominikańskiej. Bieda była tak duża, że jak oceniał
arr
>basador [USA-W.D] Martin, jeszcze na początku lat sześćdziesiątych część
"arodu żyła poza systemem gospodarki pieniężnej, w beznadziejnych barrios,
e z
, Przeszłości i przyszłości" (R.H. Ferrell, 785). Była to dyktatura okrutna, ale
n , e c o
w operetkowa. Rocznicę dojścia do władzy gen. Trujillo w 1930 r. święto-
ar,
ojako kolejny rok „ery Trujillo". Stolica Santo Domingo w 1936 r. przemia-
Z o s t
gen a ł a na Ciudad Trujillo; dyktator przyznał sobie piątą gwiazdkę
U l
wieli- • ^ ' ^ ' generalissimusa. Jak pisze Ferrell, bufonada dyktatora była tak
1 2
ka j ' wiszące w całym państwie napisy": Dios y Trujillo („Bóg i Trujillo")
?a
ukradkiem zamieniać na Trujillo y Dios. Jego syn, Ramfis, w wieku trzech
s
ał pułkownikiem, a po ukończeniu dziewięciu - generałem. Stopniowo
r
0rj j ^ksz.a część gospodarki i bogactw kraju przechodziła w ręce wielkiej
n
2
ru
I " 'kt nie wie, ile pieniędzy zgromadziła rodzina Trujillo; można jednak
166 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
powiedzieć, iż duża część Republiki Dominikańskiej stała się prywatną własnnJB
rodziny". *H
T. Łepkowski bardziej precyzyjnie ocenia, iż kontrolowała ona 75% mai mu
narodowego. Dyktator, zwany Benefactorem (dobroczyńcą) „posiadał 227, i t
zytów w bankach dominikańskich, dysponował 64% produkcji cukru, miał w ~ M
P 0
ręku 67% produkcji cementu, 73% - papieru, 7 1 % - papierosów, 85% - Z^' IV|
Dyktator był właścicielem jedynej linii lotniczej, najważniejszych dziennikó *
radia oraz telewizji" (T. Łepkowski, I I I , 193).
Dyktatura gen. Trujillo była niemal „doskonała" i totalna, ale nie w y ł ą J B
represyjna. W tych czasach dokonał się przecież niewątpliwy rozwój gospodarce
i postęp cywilizacyjny (którego skutków jednak większość społeczeństwa ni
odczuwała). Rozwinęły się znacznie niektóre gałęzie przemysłu, stolica została
rozbudowana i unowocześniona, infrastruktura komunikacyjna zmodernizowana
Rządy Trujillo w niektórych krajach cieszyły się więc uznaniem, a w Stanach!
Zjednoczonych istniało wręcz lobby (sowicie opłacane przez dyktatora) sławiące
na łamach prasy i w Kongresie sukcesy stabilnego rządu dominikańskiego. I
Trujillo był bowiem uważany za człowieka USA i - podobnie jak Anastasiol
Somoza w Nikaragui - zrobił karierę w wojsku w czasie okupacji Dominikany
przez ich oddziały (1916-1925). Wprawdzie Ferrell twierdzi, iż „wbrew po­
wszechnemu przekonaniu, Trujillo nie cieszył się szczególnym poparciem" Wa-|
szyngtonu i już w latach polityki dobrego sąsiedztwa Roosevelt myślał, jak się
go pozbyć, w rzeczywistości jednak „ekscesy" dyktatora stały się dla USA I
kłopotliwe dopiero w drugiej połowie lat pięćdziesiątych. W latach II wojny I
światowej rząd Trujillo był bardzo cennym sojusznikiem. Już jesienią 193SH
Dominikana otworzyła swe zatoki i wody terytorialne dla okrętów p a t r o l o w y ł
USA. We wrześniu 1940r. Export-lmport Bank przekazał jej 5 min doi. nal
przystosowanie portów do przyjmowania okrętów amerykańskich.
Pierwsze w regionie porozumienie o lend-lease USA podpisały 2 sierpnw
1941 r. właśnie z. Dominikaną. Należała ona także do tych dziewięciu pań^B
latynoamerykańskich, które już 12 grudnia 1941 r. wypowiedziały wojnę N i e M
corn, Japonii i Włochom. W roku następnym Stany Zjednoczone zbudowały b a j
lotnicze i morskie w rejonie zatoki Samana Bay, udostępnionej przez rząd dom*
nikański. Z wielką życzliwością prasa w USA skwitowała przyjęcie przez T r u j M
uchodźców żydowskich z Europy. ^ " frz stanu Dean G. Acheson oświadczył we wrześniu 1949 r„ iż „spiski i kontr-
Po wojnie Dominikana pozostała wiernym sojusznikiem USA. Dotyczył jej J ^H
z pierwszych układów wojskowych, zawartych przez nie z państwami latynoarn^H
kańskimi na podstawie Mutual Security Act 1951. Następnie podpisano porozurwBJ.
nie o umieszczeniu na terenie Dominikany bazy rakietowej Stanów Zjednoczonym
Doskonałe w latach wojny i dobre w pierwszym okresie powojennym, s t o S
,H
między USA i dyktaturą Trujillo popsuły się w połowie lat pięćdziesiąty*-'! 1
1 U
od dawna widziały, iż Dominikana jest źródłem niepokojów w basenie -J
1
Karaibskiego. W ostatnim okresie rządów dyktatora jego awanturnictwo su M
nie do zniesienia - nie tylko dla USA, lecz także dla większości państw reg
DYKTATURY LATYNOAMERYKAŃSKIE 167
1
po raz pierwszy opinia międzynarodowa poruszona została okrutnymi masak-
, i dokonanymi przez, wojska dominikańskie w październiku 1937 r. Zamor-
t l l
vano wówczas od 12 do 30 tys. chłopów haitańskich, którzy opuści swój
v
eludniony kraj i szukali życiowej szansy w sąsiedniej republice.
z
\V 1948 r. wybuchł konflikt między Dominikaną i Kubą. Tym razem dyktator
0
11
pruji" oskarżył lewicującego prezydenta Kuby, Ramona Grau San Martina,
spisek - przyjmowanie i uzbrajanie uchodźców politycznych z Dominikany.
13 sierpnia 1948 r. Dominikana oficjalnie zwróciła się do Międzyamerykańskiego
Cz
Komitetu Pokoju o zbadanie sprawy. Mediacja Komitetu okazała się bardzo
O wocna, gdyż doprowadzono do bezpośrednich rozmów między obu państwami.
Ostatecznie rząd kubański, w „imię amerykańskiego braterstwa", postanowił
aresztować przywódców szykowanej ekspedycji oraz zająć broń i statki oddziałów
inwazyjnych.
W roku następnym Haiti wniosło podobne oskarżenie do Rady OPA przeciwko
Dominikanie (15 II 1949). Twierdziło, iż Trujillo przygotowuje oddziały płk.
Astrela Rolanda, aby obalić siłą rząd w Port-au-Prince. Sprawę przejął Między­
amerykański Komitet Pokoju, który 9 czerwca 1949 r. doprowadził do podpisania
przez oba państwa polubownej deklaracji. Problem nie został jednak rozwiązany,
gdyż już 3 stycznia 1950 r. rząd haitański oświadczył, że Dominikana nie do­
trzymuje zobowiązań i nadal przygotowuje oddziały inwazyjne płk. Rolanda.
W latach powojennych Ameryka Środkowa i Karaiby były obszarem nie­
spokojnym. Przypomnijmy, że w tym okresie trwał ostry konflikt między Wene­
zuelą a Dominikaną. Trujillo bowiem nieustannie spiskował przeciw kierowanej
przez Rómulo Betancourta juncie rewolucyjnej w Caracas, a przywódca wenezuel­
ski wielokrotnie demaskował tyranię dominikańską. Kiedy po upadku rządu
Rómulo Gallegosa w listopadzie 1948 r. Betancourt musiał uchodzić z kraju
'osiedlił się na Kubie, tajni agenci Trujillo dwukrotnie zorganizowali zamach na
jego życie.
Pisaliśmy już także o konflikcie między liberalnym przywódcą Kostaryki Jose
frgueresem a dyktatorem Anastasio Somozą. Wspomnijmy jednak, że o wspieranie
e
"| gionu karaibskiego", który chciał zwalczać dyktatorów w regionie, oskarżono
n , e
tylko Figueresa, lecz także prezydenta Gwatemali Juana J. Arevalo.
Rozwojem wydarzeń szczególnie zaniepokojone były Stany Zjednoczone. Sek-
e
Piski' karaibskie zagrażają samym podstawom systemu międzyamerykańskiego,
rez
„ P ydent Truman w przemówieniu z okazji Dnia Kolumba (12 X) wezwał
n
jat OPA do przestrzegania zasad „demokracji przedstawicielskiej". Z inic-
p ^ ) USA doszło też do specjalnego spotkania Międzyamerykańskiego Komitetu
0
JU W
T
^Są Waszyngtonie. Na spotkaniu tym - 18 sierpnia 1949 r. - reprezentant
atT|
m ' basador Paul C. Daniels, przedstawił obszerne memorandum dotyczące
ar
C e
Boli ^ J sytuacji w regionie. Powołano komisję złożoną z przedstawicieli
ni , " ' Ekwadoru, Kolumbii, Stanów Zjednoczonych i Urugwaju, która 8 kwiet-
a Q
0 r. uzgodniła pięć rezolucji. Zgodnie z pierwszą: „Republika Dominikan-
168 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
ska powinna podjąć natychmiastowe kroki uniemożliwiające jej funkcjonariuszorJ
udzielanie pomocy lub uczestniczenie w ruchach wywrotowych wymierzony ^
w inne rządy; należy też zwrócić uwagę rządom Haiti i Dominikany, aby n r /
strzegały konwencji hawańskiej z 1928 r. o prawach i obowiązkach państ '
w konfliktach wewnętrznych oraz nalegać, aby oba rządy zaprzestały wzajemi ^
wrogiej propagandy". * ^ ONZ stwierdził wówczas, że postanowienia z San Jose oznaczają użycie
Na międzynarodowe potępienie i izolację dyktatury Trujillo w środowiskJj
międzyamerykańskim ostatecznie wpłynęły dwa inne wydarzenia. PierwszyJ
było porwanie przez agentów Trujillo - z campusu Uniwersytetu Columbia
w Nowym Jorku w 1956 r. - uchodźcy z Dominikany Jesusa Marii GalindezaJ
Był on znanym krytykiem dyktatury dominikańskiej i w Nowym Jorku przygoj
towywał na ten temat rozprawę doktorską. Ciała nigdy nie znaleziono, a wie<3
bardzo prawdopodobna jest wersja ambasadora USA, Johna B. Martina, że Galin-J
deza przewieziono do Dominikany, a następnie rzucono rekinom na pożarcie!
(wraz z Geraldem Murphy, pilotem, który go przywiózł).
Drugim wydarzeniem był zamach bombowy na prezydenta Wenezueli R. BetanJ
courta 24 czerwca 1960 r. Zginęły wówczas dwie osoby, ale sam prezydent]
doznał tylko niezbyt groźnych obrażeń. O zorganizowanie zamachu rząd wenezuel-J
ski oficjalnie oskarżył R. Trujillo, a skrupulatne śledztwo przeprowadzone przed
OPA w pełni potwierdziło nie tylko ten fakt, lecz także to, że wiele innych akcji
wywrotowych przeciw władzom w Caracas inspirował dyktator dominikański.
Zwołane do San Jose szóste spotkanie konsultacyjne ministrów spraw zaJ
granicznych państw amerykańskich (16-21 V I I I 1960) miało tym razem działać
jako organ doradczy przewidziany w traktacie Rio. Podjęta w San Jose uchwała
głosiła, iż państwa amerykańskie postanowiły: „potępić zdecydowanie udział
rządu Republiki Dominikańskiej w aktach agresji i interwencji przeciw państwil
Wenezuela, których kulminacją było usiłowanie pozbawienia życia prezydenta
tego kraju, w związku z czym i zgodnie z zapisami artykułów 6 i 8 Międzyi
amerykańskiego traktatu pomocy wzajemnej, zgodziły się zastosować następująca
środki:
1. Zerwać stosunki dyplomatyczne z Republiką Dominikańską;
2. Częściowo przerwać stosunki ekonomiczne z Republiką Dominikańska
rozpoczynając od natychmiastowego zawieszenia handlu bronią i wszelkim*!
materiałami wojennymi. Rada Organizacji Państw Amerykańskich, zgodnie z okol
licznościami oraz konstytucyjnymi i prawnymi ograniczeniami wszystkich państ^l
członkowskich, przestudiuje możliwość i celowość rozciągnięcia tego zawieszeni!
handlu z Republiką Dominikańską na inne artykuły".
W ten sposób po raz pierwszy zastosowano sankcje na mocy traktatu
Jednak mimo zerwania stosunków dyplomatycznych, Kongres USA nie z g ° 1
się z wnioskiem prezydenta Eisenhowera, by zrezygnować z zakupu 322 tys- 1
cukru dominikańskiego, którą to kwotę importową zabrano wcześniej ^ J u
rządzonej przez Fidela Castro. Postawiło to administrację waszyngtońską w kł°P 1
liwej sytuacji, gdyż wydawać się mogło, że USA nie w pełni wykonują PT
OPERACJA PAN AMERYKAŃSKA 169
anowienia z San Jose, których same były inicjatorami. Dopiero skuteczny
jrnach na Trujillo 31 maja 1961 r„ przygotowany przez opozycję dominikańską,
*akończył dzieje jednej z najbardziej opresyjnych dyktatur latynoamerykańskich.
Związek Radziecki uznał decyzje szóstego spotkania konsultacyjnego za dobrą
kazję do włączenia się w sprawy zachodniej hemisfery. Przedstawiciel radziecki
środków przymusu przez organizację regionalną, a te nie mogą być stosowane
bez upoważnienia Rady Bezpieczeństwa ONZ. Powołując się na art. 53 Karty
JNJZ, zażądał, aby Rada przedyskutowała to i podjęła stosowną decyzję. Natomiast
Stany Zjednoczone oraz dwaj niestali członkowie Rady Bezpieczeństwa, Argen­
tyna i Ekwador, występujący w imieniu pozostałych państw amerykańskich,
uważali, iż Rada powinna ograniczyć się do przyjęcia do wiadomości rezolucji
OPA. Taką procedurę przewiduje bowiem art. 54 Karty NZ. W sporze, który
zajął trzy posiedzenia Rady Bezpieczeństwa ( 8 - 9 I X 1960), państwa amerykańskie
broniły tezy, że środki podjęte przez organizację regionalną wymagają aprobaty
tylko wówczas, jeśli pociągają za sobą użycie sił zbrojnych, natomiast sankcje
przeciw Dominikanie nie wiązały się z podjęciem akcji wojskowej.
Ten punkt widzenia ostatecznie zwyciężył, gdyż Rada Bezpieczeństwa „po­
stanowiła zgodzić się na środki dotyczące Republiki Dominikańskiej", za czym
głosowało dziewięciu jej członków. Wstrzymało się dwóch - ZSRR i Polska.
8. O P E R A C J A P A N A M E R Y K A Ń S K A
Skala wrogich wystąpień podczas podróży wiceprezydenta Richarda Nixona
po Ameryce Południowej na początku maja 1958 r. zaskoczyła nie tylko USA,
lecz także wiele rządów latynoamerykańskich. Jak piszą autorzy brazylijscy:
.Wydarzenia te pokazały szybko rosnący dystans między Stanami Zjednoczonymi
1
Ameryką Łacińską, uwypukliły też różnice w poglądach ich przywódców:
Latynoamerykanie sprowadzają podstawowe sprawy do rozwoju ekonomicznego,
Północni Amerykanie zaś przywiązani są do kategorii bezpieczeństwa"
( A
- De Castro Gomes, red., 32).
Do przywódców głęboko wstrząśniętych wydarzeniami w Limie i Caracas
Uleżał prezydent Brazylii, Juscelino Kubitschek. 28 maja 1958 r. wysłał do
re
P zydenta Eisenhowera emocjonalny, jak sam stwierdza, list. Choć agresja
°sc okazane wiceprezydentowi Nixonowi są przejawem poglądów mniejszości
IS t 0 e<Jll
ieff ^ ~ J ak nie można ukryć, że „w światowej opinii publicznej ideał
S a n a r n c r
Pon° °' P y k a ń s k i e j doznał poważnego uszczerbku". Kubitschek nie pro-
c Wa e s z c z e
hty' * J konkretnych kroków, ale dramatycznie wołał: „w tej krytycznej
1
d
o ' "adeszła dla nas godzina dokonania gruntownego przeglądu i ponownej
c
Wz
w ^ ajemnych stosunków, w celu wzmocnienia ideałów panamerykańskich
e
p ^ y s t k i c h aspektach i skutkach".
z
' jp ydent Eisenhower powitał list Kubitschka z wielkim zadowoleniem i w swej
)( o
•edzi z 5 czerwca podkreślił, iż oba rządy mogą odegrać wielką rolę
170 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
w procesie usprawnienia systemu międzyamerykańskiego. Jest wiele spraw H
pilnego omówienia - pisał - wśród nich zaś problem pełniejszej realizacji d
klaracji solidarności uchwalonej na X Konferencji w Caracas w 1954 r.
Sprawa nie zakończyła się na tym, gdyż prezydent Kubitschek konkretyzow
swe propozycje i nadawał im coraz szerszy wymiar. W liście z 20 czerw
1958 r. skierowanym do szefów wszystkich państw amerykańskich podkreślał
problem niedorozwoju ma nie tylko polityczny, lecz także etyczny aspekt, a zgorj
na rozprzestrzenianie się biedy osłabia sprawę Zachodu. W trakcie wizyty sek
retarza stanu Johna F. Dullesa w Brazylii ustalono, iż całość problemów niedorozJ
woju ekonomicznego powinna być przedyskutowana na międzyamerykańskim^
spotkaniu wysokiego szczebla. Zanim do niego doszło, 9 sierpnia 1958 r. rząd
brazylijski przekazał państwom amerykańskim obszerne aide memoire, zawierając
program Operacji Panamerykańskiej. Na wstępie zaznaczono, iż „Operacja Pan
amerykańska nie oznacza akcji lub celów, które można osiągnąć w krótkim,
czasie. Jest to natomiast proces reorientacji polityki kontynentalnej, prowadzący
do bardziej efektywnego udziału Ameryki Łacińskiej w obronie Zachodu, eo
wymaga jednakże lepszego rozumienia jej żywotnych interesów i przyspieszenia
rozwoju. Tak więc Operacja Panamerykańska nie jest zwykłym programem, lecz
samą polityką (entire policy)". Dalej zwracano uwagę na wiele problemów*
generalnych, jak np. konieczność rewizji polityki międzyamerykańskiej, zwię
szenie udziału Ameryki Łacińskiej w polityce światowej czy potrzeba ekonomicz­
nej reorientacji panamerykanizmu. Memorandum kończyło się lapidarnym sfor
mułowaniem ośmiu podstawowych celów Operacji, do których należały min.
uznanie przez ruch międzyamerykański, że niedorozwój jest wspólnym problemem
wszystkich członków; dokonanie adaptacji organów i agencji systemu między-
amerykańskiego do wymagań walki z niedorozwojem; ustalenie środków pomoc
technicznej dla zwiększenia produktywności; przyjęcie programu stabilizac
rynku na produkty podstawowe; przeprowadzenie przez wszystkie państwa rewizj
ich polityki ekonomicznej i finansowej w celu lepszego promowania rozwój
oraz dostosowanie do tych potrzeb mechanizmów i zasobów międzynarodowycn
organizacji finansowych.
Brazylijskie aide memoire stało się podstawą dyskusji „nieformalnego" sp<*
kania ministrów spraw zagranicznych państw amerykańskich w WaszyngtonK
23-24 września 1958 r. USA starały się hamować przesadne ambicje Juscehj
Kubitschka i nie dopuścić do dyskusji na temat generalnych zmian system
międzyamerykańskiego. Dyskusja taka, zamiast umocnić jedność państw amer
1
kańskich, mogłaby prowadzić do jej osłabienia. Nie były to obawy przesado
jeżeli zważymy, iż wystąpienia niektórych przedstawicieli latynoamerykański
z
wydawały się zmierzać w tym niebezpiecznym kierunku. Minister spraw' '
eC
granicznych Boliwii stwierdził na przykład, że jeśli nie zostaną znalezione skut
er
ne metody rozwiązania skomplikowanych ekonomicznych problemów A m ^
Łacińskiej, system międzyamerykański straci swe znaczenie. Reprezentant »
0
wykorzystał zaś spotkanie do przeprowadzenia ostrej krytyki polityki handl
OPERACJA PANAMERYKAŃSKA 171
Waszyngtonu. Mówił, że po zmniejszeniu przez USA kwot importowych ołowiu
• cynku, naród i prasa peruwiańska wyrażają zdziwienie z powodu obecności
peru na tej konferencji. Oznacza to przecież, iż 12 tys. robotników znajdzie się
ulicy, a kraj straci 20 min doi. rocznie.
jsja spotkaniu waszyngtońskim udało się jednak ustalić wspólne stanowisko
w kilku sprawach. Pierwsze z dwóch najważniejszych porozumień mówiło o za­
a
akceptowaniu propozycji Stanów Zjednoczonych z 12 sierpnia 1958 r., odnoszą­
cych się do potrzeby ustanowienia międzyamerykańskiej instytucji finansowej
^pomagającej rozwój ekonomiczny. Drugie dotyczyło powołania przez Radę
OPA specjalnego komitetu w celu „przestudiowania i sformułowania nowych
środków współpracy ekonomicznej".
Porozumienie w sprawie nowej międzyamerykańskiej instytucji finansowej
osiągnięte zostało nadzwyczaj szybko i stanowiło pierwszy konkretny efekt
inicjatywy prezydenta Kubitschka. Już w styczniu 1959 r. gotowy był statut,
opracowany przez Międzyamerykańską Radę Gospodarczą i Społeczną. 9 kwietnia
tegoż roku w siedzibie Unii Panamerykańskiej w Waszyngtonie podpisano doku­
ment o powołaniu Międzyamerykańskiego Banku Rozwoju (Inter American Deve-
lopment Bank, IDB). Określono, iż celem Banku jest „wnoszenie wkładu w przy­
spieszenie procesu ekonomicznego rozwoju państwa członkowskich, indywidualnie
i zbiorowo". Kapitał założycielski wynosił 1 mld doi., w tym udział Stanów
Zjednoczonych - 4 5 0 min, Argentyny i Brazylii - po 113 min, Meksyku - 72 min,
Wenezueli - 60 min, a Kuby - 40 min, brakującą sumę miały dostarczyć pozostałe
państwa. Podstawą działania Banku pozostawały „operacje zwykłe", a więc
udzielanie pożyczek na konkretne projekty rozwojowe. Ustanowiono jednakże
Fundusz Operacji Specjalnych, w celu finansowania projektów, które niekoniecz­
nie muszą być oceniane pod kątem zysku. IDB oficjalnie rozpoczął działalność
30 grudnia 1959 r., kiedy zgromadzono 87% kapitału założycielskiego.
Wróćmy do losów drugiego porozumienia przyjętego na waszyngtońskim
spotkaniu ministrów. Rada OPA powołała Komitet Specjalny, nazwany „Komi­
tetem 21", gdyż był złożony z przedstawicieli wszystkich państwa członkowskich.
Pierwsze, organizacyjne spotkanie Komitetu 21 odbyło się w Waszyngtonie,
Jtiiędzy 17 listopada a 12 grudnia 1958 r. O wiele bogatsze w wydarzenia i uchwały
yło drugie spotkanie, w Buenos Aires - między 27 kwietnia a 8 maja 1959 r.
e
mier Kuby, Fidel Castro wystąpił wówczas z propozycją ustanowienia nowego
a n u
Marshalla dla Ameryki Łacińskiej, w ramach którego region powinien
•"zymać 30 mld doi. w ciągu 10 lat. Castro mówił wówczas m.in., iż „to, czego
zebujemy, możemy otrzymać tylko od Stanów Zjednoczonych i jedynie
20?/ ZeZ
finansowanie ze źródeł rządowych" (G. Connell-Smith, El sistema...,
m
^yst- ^ ^ ó t c e i a ł ° się okazać, że było to jedno z ostatnich konstruktywnych
^Pień kubańskich na forum międzyamerykańskim.
zn
s
Potkaniu w Buenos Aires przyjęto aż 35 zaleceń, z których najbardziej
C e
ny k ^ kył° drugie. Zgodnie z nim, państwo amerykańskie przechodzące poważ-
z
^ y s ekonomiczny może domagać się zwołania posiedzenia ministrów
172 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
spraw zagranicznych OPA, gdyż „zasady solidarności, które inspirują w s p ó ł p
rac
panamerykańską w sferach polityki i wzajemnego bezpieczeństwa, obejmij-
także obszar ekonomiki i zagadnień społecznych".
Na początku 1960 r. doszło do wzrostu napięć między USA i' Kubą. Stan'
Zjednoczone obawiały się, iż przykład kubański może znaleźć naśladowco
w innych krajach regionu. Prezydent Eisenhower uznał więc, że konieczne j - e s
zwiększenie udziału USA w procesach ekonomicznego i społecznego postęp
w Ameryce Łacińskiej. W lipcu 1960 r. zwrócił się do Kongresu w sprawi
stworzenia specjalnego funduszu przeznaczonego na poprawę warunków życi
w obszarach wiejskich, na budownictwo mieszkaniowe, rozwój oświaty i i n n
reformy społeczne w Ameryce Łacińskiej. Kongres zaakceptował wniosek pre
zydenta i przyznał na ten cel 500 min doi.
Inicjatywa prezydenta Eisenhowera powitana została z wielkim uznaniem na
trzecim i ostatnim spotkaniu Komitetu 21, w Bogocie (5-13 IX 1960). Głównym
rezultatem obrad było przyjęcie (13 IX) dokumentu zatytułowanego Środki zmie­
rzające do poprawy warunków społecznych i ekonomicznego rozwoju w ramach
Operacji Panamerykańskiej. Dokument ten, zwany również Aktem z Bogoty^
miał rangę zalecenia dla Rady OPA i dotyczył programu organów i instytucji
systemu międzyamerykańskiego. stwierdzał, że „ochrona i umocnienie wolnych
i demokratycznych instytucji w republikach amerykańskich wymaga przyspieszę-^
nia społecznego i ekonomicznego postępu w Ameryce Łacińskiej" oraz zdwojenid
wysiłku rządów w celu „wdrożenia nowego energicznego programu międzyi
amerykańskiej współpracy". Rozdział pierwszy Aktu z Bogoty: „Środki służąca
rozwojowi społecznemu" (Measures for Social Improvement), zawiera całą listft
proponowanych przedsięwzięć, które poprawiłyby życie na obszarach wiejskichfl
doprowadziły do bardziej racjonalnego wykorzystania ziemi (zwłaszcza nieuprai
wianej), usprawniły systemy ochrony zdrowia, edukacji i taniego budownictwa
mieszkaniowego. Krótki rozdział drugi mówił m.in.: „Delegacje rządów republik
latynoamerykańskich witają z wdzięcznością decyzję rządu Stanów Zjednoczonych
o ustanowieniu specjalnego międzyamerykańskiego funduszu rozwoju s p o ł e c j
nego. Stwierdzają również, iż Międzyamerykański Bank Rozwoju opracuje po<l|
stawowy mechanizm administrowania tym funduszem".
Podobnie dwa ostatnie rozdziały: „Środki rozwoju ekonomicznego" oraz „WUl
lostronna współpraca w celu społecznego i ekonomicznego postępu" podaji
wiele interesujących propozycji, których realizacja przyniosłaby z pewności!
poprawę sytuacji (pełny tekst m.in. A . M . Schlesinger, 458^63).
Operacja Panamerykańska, zainicjowana przez prezydenta Juscelina Kubitsehkl
była więc istotnym wydarzeniem w dziejach ruchu międzyamerykańskiego-
piero ta inicjatywa, a nie X Konferencja w Caracas, rozszerzyła - przynajm 1 11
formalnie - formułę programową systemu międzyamerykańskiego, nadając z J
cydowanie większą rangę problemom społecznym i ekonomicznym A m " l e r
Łacińskiej. Zapowiadała również kolejną wielką próbę zmierzenia się z W
amerykańską rzeczywistością - Sojusz dla Postępu.
REWOLUCJA KUBAŃSKA 173
9. R E W O L U C J A K U B A Ń S K A
Kiedy reżim Batisty został obalony, a Hawanę zajęły partyzanckie wojska
Fidela Castro (1 I 1959), administracja prezydenta Eisenhowera spotkała się
ostrą krytyką. Zarzucano jej, że zbyt długo zajmowała „miękką" postawę
wobec dyktatora, zaś ambasador USA w Hawanie Earl E.T. Smith był do niego
yjaźnie usposobiony. W związku z tym Departament Stanu ogłosił 15 stycznia
orZ
P959 r. oświadczenie: „Ostatnie wypowiedzi w kubańskiej i amerykańskiej prasie,
laytykujące działalność Stanów Zjednoczonych na Kubie, a zwłaszcza ambasadora
Smitha, odzwierciedlają głęboki brak zrozumienia istoty polityki USA wobec
Kuby"- Polityka ta - zarówno wobec rządu Batisty, jak i kubańskiej rewolucji
-polegała na ścisłym przestrzeganiu zasady nieinterwencji w wewnętrzne sprawy
tego kraju, a zachowanie ambasadora zawsze było zgodne z tą dyrektywą. Tak
jak wszystkie republiki amerykańskie, Stany Zjednoczone utrzymywały normalne
stosunki dyplomatyczne z rządem Batisty. Jednakże „od czasu, kiedy stało się
oczywiste, iż na Kubie toczy się rewolucja, którą popiera znaczna część ludności,
Stany Zjednoczone wyraźnie zademonstrowały, że nie chcą mieszać się do we­
wnętrznego konfliktu kubańskiego, całkowicie zawieszając sprzedaż i wysyłanie
uzbrojenia rządowi Batisty". Wyjaśniano, iż na mocy traktatu z 1951 r. Waszyng­
ton utrzymywał współpracę wojskową z Kubą, a więc armia Batisty posiadała
uzbrojenie z USA, którego używała w walkach z partyzantami. Jednak Stany
Zjednoczone w żaden sposób nie wspierały armii kubańskiej, a ich wojskowe
misje nie były zaangażowane w jej operacje.
Pozostawiając jako dyskusyjną kwestię, czy krytyka polityki Waszyngtonu
wobec dyktatury Batisty była słuszna, niewątpliwie zwycięstwo bdrbudos („bro­
daczy") Castro powitano tam z ulgą i nadzieją. Rząd rewolucyjny na Kubie został
uznany przez USA już 7 stycznia, natomiast północnoamerykańskie firmy zade­
klarowały, że z wyprzedzeniem zapłacą podatki, aby zademonstrować w ten
s
Posób swoje poparcie dla nowych władz.
W kwietniu, na zaproszenie Amerykańskiego Stowarzyszenia Wydawców Prasy,
Przybył do Waszyngtonu Fidel Castro, który od 26 lutego 1959 r. stał już na czele
rz
ądu. Zachowało się wiele relacji z tej wizyty, zgodnych co do tego, iż Castro
°dżegirywał się wówczas od powiązań z komunizmem, akcentował natomiast
j^rodowo-emancypacyjne cele rewolucji. Jednak wiceprezydent Richard Nixon,
n e o c a m e s
jest ' ^ J ' potkał się z nim 19 kwietnia, odniósł wrażenie, że „Castro
albo komunistą, albo człowiekiem bardzo naiwnym w swych ocenach doty-
ąc
o ych komunizmu" (K. Michałek, 166). Od razu też pojawiły się oskarżenia
e k S P r l U
stan^ °
rewolucji castrowskiej do innych krajów. W południowych
ki jj . USA i nowojorskim Harlemie zaobserwowano rozpowszechnianie wiel-
c
c
' ' ° ^ ' ulotek w językach angielskim i hiszpańskim - wzywały czarnych
]cjc^kanów i Portorykańczyków do zrzucenia jarzma niewoli. 27 kwietnia
Panama złożyła w Radzie OPA skargę, twierdząc, że jej terytorium
0
"ajechane przez siły zbrojne przybyłe z Kuby. Komisja wyznaczona
174 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
przez OPA potwierdziła, iż kilkusetosobowy oddział złożony głównie z K u b r
czyków dokonał inwazji na Panamę. Mimo to żadnych sankcji nie zastosowań
gdyż nie znaleziono bezpośrednich dowodów winy rządu kubańskiego. Niechęt
Stanom Zjednoczonym nastroje w Panamie nasiliły się jednak wyraźnie; d o s e J
nawet do zaatakowania przez tłum ambasady USA i demonstracji domagający u
się suwerenności nad strefą Kanału, co przypisywano inspiracjom kubańskim J U £
parę miesięcy po zainstalowaniu się w Hawanie nowych władz, do USA zaczep
przybywać uchodźcy z Kuby, przynosząc wiadomości o masowych aresztowa
niach, prześladowaniach i skazywaniu na wieloletnie więzienie przeciwników
Castro. Departament Stanu ogłosił, iż Castro „zdradził rewolucję" - zapomniał!
o swych obietnicach, że po zwycięstwie przywróci konstytucję z 1940 r., za-
gwarantuje wolność prasy i wypowiedzi oraz przeprowadzi demokratyczne w y l
bory.
Do wybuchu konfliktu najbardziej jednak przyczyniło się zajmowanie, i to bej
odszkodowania, północnoamerykańskiego majątku na Kubie. Do firm północno-
amerykańskich należało 90% sieci telefonicznej, 50% kolei, 25% wszystkich
depozytów bankowych, miały także poważne udziały w górnictwie i przemyślaj
naftowym. Wielkie majątki ziemskie znajdujące się w rękach obywateli IJSm
produkowały ok. 40% cukru, stanowiącego główny artykuł eksportowy. Z drugiej
strony, ok. 80-90% importu kubańskiego pochodziło ze Stanów Zjednoczonych!
W odpowiedzi na atak wymierzony w prywatną własność północnoamerykańJ
ską, 6 lipca 1960 r. prezydent Eisenhower zmniejszył o 700 tys. ton kwoty
importowe cukru kubańskiego, a parę miesięcy później zadecydował o zawieszeniu
handlu z Kubą. W tym czasie utrzymywała ona już stosunki handlowe z ZSRR. \
Pierwsza umowa o współpracy gospodarczej między obu krajami podpisana
została 13 lutego 1960 r. i szybko uzupełniono j ą kolejnymi porozumieniami
0 zakupie cukru kubańskiego, dostarczaniu ropy naftowej z ZSRR oraz udzieleniu i
Kubie znacznych kredytów. 25 lipca pięcioletni traktat handlowy z Kubą podpisała :
ChRL, a do końca roku - Polska, Czechosłowacja, Węgry i NRD zakontraktował]!
na zasadach barterowych niemal całą produkcję kubańskiego cukru. Coraz więcej ]
faktów świadczyło o tym, że Hawana przechodzi do radzieckiej strefy wpływo^j
1 zacieśnia polityczne i militarne więzi z mocarstwem komunistycznym. Przywódi
ca radziecki Nikita Chruszczow oznajmił 9 lipca 1960 r., iż Kuba nie m u l
obawiać się o swe bezpieczeństwo, gdyż każdy atak na jej terytorium spotka sw
z odwetowym użyciem przez ZSRR rakiet międzykontynentalnych. Trzy dn*
później na konferencji prasowej ogłosił śmierć doktryny Monroego i cieszył siSI
iż ,jej rozkład nie będzie więcej zatruwać powietrza". , ak
W odpowiedzi na enuncjacje Chruszczowa, Departament Stanu USA oświadczi
14 lipca: „zasady doktryny Monroego mają dziś taką samą moc, jak w roku l ^ j
tj. w chwili ogłoszenia tej doktryny". Natomiast „groźba użycia siły, rzucona * l
hałaśliwie przez radzieckiego premiera w związku z kształtowaniem się stosunK 1
af
między narodami półkuli zachodniej, jest sprzeczna z podstawowymi z a s a d ł
wa
Karty Narodów Zjednoczonych, która odrzuca stosowanie siły w r o z w i ą z y
REWOLUCJA KUBAŃSKA 175
spornych zagadnień międzynarodowych". Z kolei agencja TASS 17 lipca zako­
munikowała, że doktrynę Monroego „oficjalne koła Waszyngtonu wyciągnęły
ów na światło dzienne, aby usprawiedliwić swą zbójecką politykę ucisku
2I1
6
• grabienia krajów Ameryki Łacińskiej" i ostrzegała, iż „naród radziecki nie
hędzie się przyglądał obojętnie, jeśli przeciwko Kubie zostanie dokonana inter­
wencja zbrojna". 19 lipca zaniepokojenie rozwojem sytuacji wyraziła Rada Bez­
pieczeństwa ONZ, wzywając Kubę i Stany Zjednoczone, aby swe spory załatwiały
jodkami pokojowymi i zwróciła się „do wszystkich innych państw o powstrzy­
mywanie się od działań, które mogłyby pogłębić istniejące napięcia".
Apel Rady Bezpieczeństwa nie przyniósł pożądanych skutków i na jesieni
stosunki między Waszyngtonem i Hawaną stały się jeszcze bardziej napięte,
prasa nowojorska publikowała zdjęcia Castro i Chruszczowa serdecznie się
obejmujących. Premier kubański, który przybył do Nowego Jorku w związku
z sesją Zgromadzenia Ogólnego NZ, zamieszkał początkowo w eleganckim
hotelu w śródmieściu, ale wkrótce, wraz z całą delegacją, przeprowadził się do
podrzędnego, w murzyńskiej dzielnicy Harlem. 26 września wygłosił w ONZ
ponad czterogodzinne przemówienie, które było jednym wielkim potępieniem
polityki USA wobec Ameryki Łacińskiej i Kuby - zarówno w przeszłości, jak
i obecnie (tekst przemówienia w: A. Schlesinger, 463^199). W tej sytuacji,
3 stycznia 1961 r., kilkanaście dni przed zakończeniem swego mandatu, prezydent
Eisenhower ogłosił zerwanie stosunków dyplomatycznych z Kubą.
Nowy prezydent, John Fitzgerald Kennedy, już w pierwszych dniach swego
urzędowania musiał podjąć wyzwanie, jakim było umacnianie się wpływów
komunizmu na Kubie. W spadku po poprzedniej administracji otrzymał plan
obalenia rządu Castro przez oddziały uchodźców kubańskich uzbrojonych i wy­
szkolonych przez CIA. Plan ten, uprzednio zaaprobowany przez kolegium szefów
sztabów, prezydent Kennedy ostatecznie zatwierdził. Zastrzegł jednak, iż w prze­
prowadzenie operacji nie mogą być zaangażowane bezpośrednio w żaden sposób
s
'ły zbrojne USA. Zaraz też (3 kwietnia 1961) opublikowano obszerne Wyjaśnienie
departamentu Stanu, które jeszcze raz zbierało wszystkie oskarżenia pod adresem
rz
a.du kubańskiego. Kończyło się stwierdzeniem: „Dr Castro uczynił znacznie
w
'Ccej niż ustanowienie dyktatury na Kubie, związał on bowiem swoją dyktaturę
^ tota
litarnym ruchem spoza hemisfery".
Jak wiadomo, nieudolnie przeprowadzona inwazja na Kubę zakończyła się
kowitą klęską, co poważnie osłabiło prezydenturę Kennedy'ego. Już pierwsza
w operacji, a więc akcja ośmiu bombowców północnoamerykańskich piloto-
at r z e z
P Kubańczyków 15 kwietnia, przyniosła niewielki efekt. Podobnie
( £ ^ 0 0 - o s o b o w e g o oddziału w okolicy Playa Girón, położonej w Zatoce Świń
a
a
? ^ !. de los Cochinos) - rozpoczęty 17 kwietnia - po trzech dniach walk
a o
s e
k \ v j ° ^ ' klęską; oddział został rozproszony i rozbity. W tym czasie (15-20
e t
3
Kom"' '* ^dlai E. Stevenson w trzykrotnych obszernych oświadczeniach przed
e t e r r i
nj I Zgromadzenia Ogólnego NZ twierdził, iż siły zbrojne USA nie mają
c w
s
P ° l n e g z wydarzeniami na Kubie (A. Schlesinger, 523-551). Jednak kiedy
0
176 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
krytyka nieudolnie przeprowadzonej operacji nie ustawała, a prasa północn
amerykańska winą za porażkę obarczała CIA, prezydent Kennedy całą odpoy/
działność za inwazję wziął na siebie.
Stany Zjednoczone starały się również o izolację Kuby na półkuli zachodni "3
Pamiętamy, iż szóste spotkanie konsultacyjne ministrów spraw zagranicznych
państw amerykańskich w San Josć potępiło dyktaturę Trujillo i zdecydowało
0 sankcjach wobec niej. Zakończyło się ono 21 sierpnia 1960 r., a już następne?
dnia rozpoczęło się w San Jose siódme spotkanie konsultacyjne, dotyczące Kubv
Sekretarz stanu Christian Herter zabiegał, aby w podjętej uchwale wyraźni!
ustosunkować się do kubańskiego zagrożenia, ale państwa latynoamerykańskie
nie były jeszcze do tego skłonne. Meksykański minister spraw zagranicznych
Manuel Tello apelował o cierpliwość wobec rewolucji kubańskiej i radził, „aby
uczynić wszystko w celu umocnienia więzi Kuby z Ameryką". Deklaracja z San
Jose, przyjęta 29 sierpnia 1960 r., w ogóle nie wymieniała Kuby, ale ostrzeżenie
było tak oczywiste, że delegacja tego państwa opuściła konferencję jeszcze przed
jej zakończeniem. Deklaracja:
1) odrzucała usiłowania Chin i Związku Radzieckiego (Sino-Soviet powersu
aby wykorzystać polityczne, ekonomiczne lub społeczne problemy państw amei
rykańskich w celu osłabienia ich bezpieczeństwa, pokoju i regionalnej jednościj
2) potępiała interwencję lub groźbę interwencji ze strony pozakontynentalnegd
mocarstwa w sprawy republik amerykańskich i ogłaszała, że akceptacja takiej
interwencji przez jakieś państwo amerykańskie jest zagrożeniem amerykańsk icr "' 1
solidarności i bezpieczeństwa.
Później Stany Zjednoczone zwróciły się do Międzyamerykańskiego Komit etu
,in-
Pokoju ze skargą na Kubę, której powiązania z komunizmem zagrażają ,
dywidualnemu i zbiorowemu bezpieczeństwu republik amerykańskich". Peru
1 Kolumbia złożyły wniosek o zwołanie spotkania ministrów, co Rada OPA
zaakceptowała. W związku z tym ósme spotkanie konsultacyjne ministrów spraw-
zagranicznych państw amerykańskich, działające w tym wypadku jako orgai
konsultacyjny przewidziany w traktacie Rio, zwołano do Punta del Este w Urug­
waju w dniach 22-31 stycznia 1962 r. Pokazało ono, że w sprawie stosunku do
I Kuby państwa amerykańskie są głęboko podzielone. Najwięcej zastrzeżeń d l
proponowanych sankcji zgłaszały delegacje Brazylii i Meksyku, ale Argentynki
Boliwia, Chile oraz Ekwador także sprzeciwiały się podejmowaniu drastycznycj
12
kroków. Wszyscy członkowie OPA (poza Kubą) zgodzili się, że „zasady komun "
mu są niezgodne z zasadami systemu międzyamerykańskiego" oraz że „obecni
kontakty narodu kubańskiego z krajami bloku chińsko-sowieckiego są całkowi ^
sprzeczne z zasadami i normami systemu regionalnego".
W najważniejszej jednak sprawie - wykluczenia Kuby z OPA - do jednomy 1
ności było daleko. Przeciwnikiem nałożenia jakichkolwiek sankcji okazała 1
Brazylia, która ponadto uważała, że nie ma podstaw do usuwania Kuby z O
v
Brazylia pod rządami prezydenta Joao Goularta kontynuowała zapoczątko\ '. ?
przez poprzedniego prezydenta, Janio Quadrosa, zwrot ku polityce „trzecios
REWOLUCJA KUBAŃSKA I77
Kwei'
, yej" i neutralistycznej. Zaowocowało to ponownym zbliżeniem do bloku komu­
ov
nistycznego i ochłodzeniem w tradycyjnie bliskich stosunkach z USA. Po czternas-
t 0| i e j przerwie, w lipcu 1961 r., Brazylia wznowiła stosunki dyplomatyczne ze
e t n
związkiem Radzieckim. Minister spraw zagranicznych Brazylii, Francisco
q Dantas de Santiago mówił w Punta del Este: „Izolacja Kuby w hemisferze może
efekcie doprowadzić do tego, iż zwiąże się ona ostatecznie z blokiem politycz­
nym, antagonistycznym wobec systemu międzyamerykańskiego" (F.C. Dantas de
Santiago, 105-106). Brazylia przyłączyła się więc do opinii, że komunizm jest
sprzeczny z systemem międzyamerykańskim, ale wykluczenia Kuby nie chciała.
Podobne stanowisko zajmowała delegacja Meksyku, choć posługiwała się
innymi argumentami. Minister Manuel Tello powoływał się przede wszystkim na
konstytucję Meksyku, która w art. 39 głosi, iż naród ma zawszę niezbywalne
prawo do zmieniania i modyfikowania formy swego rządu. Także art. 15 Karty
OPA zakazuje interweniowania bezpośrednio lub pośrednio z jakiegokolwiek
powodu w wewnętrzne lub zewnętrzne sprawy innego państwa. Meksyk uważał
więc, że rodzaj rządu oraz organizacja ekonomiczna i społeczna państwa należą
wyłącznie do jego jurysdykcji i nie mogą być powodem interwencji zewnętrznej
(J. Rondero, 62-63).
W wyniku ostrych sporów, część szósta aktu końcowego z Punta del Este
(zwana też rezolucją VI) uzyskała zgodę czternastu państw, a więc dwie trzecie
głosów niezbędnych do ważności uchwały. Przeciwne uchwale były: Argentyna,
Boliwia, Brazylia, Chile, Ekwador i Meksyk. Ponieważ Karta OPA z 1948 r.
(art. 112) nie przewidywała możliwości wykluczenia państwa członkowskiego
(tylko samo państwo mogło się zwrócić o skreślenie go z listy członków),
w rezolucji V I przyjęto dziwną i nieprecyzyjną formułę: „obecny rząd kubański,
na skutek swych posunięć, sam się postawił poza nawiasem systemu między­
amerykańskiego".
Meksyk konsekwentnie jednak podtrzymywał, że uchwała ta pozbawiona jest
podstawy prawnej. W związku z tym zażądał, aby do dokumentów konferencji
dołączona została następująca deklaracja: „Delegacja Meksyku pragnie zaznaczyć,
Z e
zawarte w akcie końcowym ósmego spotkania konsultacyjnego ministrów
praw zagranicznych wykluczenie państwa członkowskiego nie jest prawnie
Możliwe bez uprzedniej modyfikacji Karty Organizacji Państw Amerykańskich,
Sodnie z procedurą przewidzianą w jej artykule I I I " . Bardzo podobne w treści
Wo oświadczenie Ekwadoru, także dołączone do aktu końcowego.
Część siódma (rezolucja VII) aktu, w której postanowiono „wykluczyć natych-
^ t obecny rząd kubański z. Międzyamerykańskiej Rady Obrony", uzyskała
6 dę wsz.ysikiih uczestników. Natomiast utworzenia specjalnej komisji konsul-
s
pir "ej" do spraw bezpieczeństwa, która miała zwalczać akcje wywrotowe, in-
jn "j^ane przez międzynarodowy komunizm, nic poparła tylko Boliwia (rezolucja
j^-ornisja ta rozwiązana została przez OPA dopiero w grudniu 1975 r.
onf j p j | [; . postanowiła również „zawiesić natychmiast
e r e n c a w u n l a ( c stL
; l a n
? handlową z Kubą i przerwać dostawę broni oraz wszelkiego sprzętu
1 78 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
wojskowego do tego kraju" (rezolucja VIII). Przewidziano także możliwo
rozciągnięcia zawieszenia wymiany handlowej na inne towary. Rezolucję
poparło szesnaście państw, a delegacje Brazylii, Chile, Ekwadoru i Meksyk
wstrzymały się od głosu.
Uchwały spotkania w Punta del Este spotkały się z ostrą krytyką ZSRRJ
18 lutego 1962 r. ukazało się obszerne oświadczenie rządu ZSRR w spraw
Kuby, które było gwałtownym atakiem na „imperializm północnoamerykański"'
W zakończeniu oświadczenia stwierdzano: „Znane ostrzeżenia rządu radzieckiego!
skierowane pod adresem wrogów Kuby ludowej, pozostają nadal w mocyl
25 lutego opublikowano oświadczenie rewolucyjnego rządu Kuby, witające „z rai
dością i wdzięcznością" stanowisko radzieckie. Wcześniej jeszcze, bo 4 luteg]
tego roku, ogłoszono na Kubie tzw. drugą deklarację hawańską. Zapewniorw
w niej, że: „W wielu krajach Ameryki Łacińskiej rewolucja jest obecnie nieunikj
niona (...) Trwające obecnie wrzenie jest nieomylnym symptomem powstania}™
Dziś porywa się do walki cały kontynent". Kuba castrowska starała się wiej
„pomagać" tej nieuniknionej rewolucji w regionie. Jeden z przywódców rewolucji
kubańskiej, Che Guevara głosił wówczas koncepcję foco guerrillero, a więc I
ogniska zbrojnej partyzantki, które w odpowiedniej sytuacji może porwać friasyjl
a zwłaszcza chłopów, do rewolucji społecznej. Już 11 listopada 1961 r. Caracas J
zerwało stosunki dyplomatyczne z Kubą, uzasadniając to jej „gwałtownymP
i nieuzasadnionymi atakami na porządek polityczny i instytucjonalny Wenezueli''
Później, m.in. w grudniu 1963 r., władze wenezuelskie oskarżały Fidela Castrj
o wspieranie antyrządowej partyzantki. Po odkryciu i zajęciu kilku statkó™
kubańskich, które dotarły do brzegów Wenezueli z wieloma tonami broni d l i i
ugrupowań komunistycznych, rząd w Caracas oficjalnie stwierdził, iż Kul
dokonała „agresji i interwencji".
Od 21 do 26 lipca 1964 r. obradowało w Waszyngtonie dziewiąte spotkań
konsultacyjne ministrów spraw zagranicznych państw amerykańskich. Jego cele
było znalezienie: „środków zaradczych wobec ataków interwencji i agresji r/.ndu
Kuby, wymierzonych w integralność terytorialną i niezawisłość Wenezueli oxm\
jej instytucje demokratyczne". Akt końcowy, mówił m.in. o:
1) zerwaniu przez państwa amerykańskie stosunków dyplomatycznych i koijB
sularnych z Kubą;
2) zerwaniu wszelkiej wymiany handlowej, bezpośredniej i pośredniej, z
„za wyjątkiem żywności, lekarstw i wyposażenia medycznego, które ze wzgled°ł
humanitarnych mogą być przesyłane na Kubę". ^ ^ v a r a , który. zanim przybył do Punta del Este, zatrzymał się na pewien czas
Za rezolucją tą głosowało szesnaście państw, natomiast cztery: Boliwia, Chi
Meksyk i Urugwaj były jej przeciwne.
10. S O J U S Z D L A P O S T Ę P U
Już rezultaty podróży wiceprezydenta Nixona po Ameryce P o ł u d n i o w e j
wiosnę 1958 r. pokazały konieczność zmian polityki USA wobec Ameryki
SOJUSZ DLA POSTĘPU
179
skiej- Późniejsze zwycięstwo rewolucji kubańskiej i jej szybko kształtujący się
t komunistyczny charakter postawiły administrację waszyngtońską przed nowymi
wyzwaniami. Stąd też podczas ostatnich dwóch lat prezydentury Eisenhowera,
Stany Zjednoczone zaczęły rewidować swoje, dotychczas dość jednostronne,
spojrzenie na potrzeby rozwojowe Ameryki Łacińskiej.
prawdziwy jednak przełom w latynoamerykańskiej polityce USA nastąpił
w czasie prezydentury Johna Fitzgeralda Kennedy'ego. Zaakceptował on wpraw­
dzie plan zbrojnej inwazji na wyspę, przygotowany przez swego poprzednika, ale
dobrze zdawał sobie sprawę, że problemu wywołanego przez rewolucję kubańską
ie da się rozwiązać środkami represyjnymi. Wspomniał o tym już w czasie
n
inauguracyjnego przemówienia, 20 stycznia 1961 r.: „Siostrzanym republikom na
południu od naszych granic oferujemy specjalne zobowiązanie przekształcania
słów w czyny w ramach nowego Sojuszu dla Postępu, który ma pomóc wolnym
społeczeństwom i wolnym rządom przerwać łańcuch biedy".
'"Dwa miesiące później, na spotkaniu z dyplomatami państw latynoamerykańskich
w Białym Domu 13 marca 1961 r., przedstawił swoją koncepcję szerzej. Mówił
wówczas o wspólnych wartościach amerykańskiej cywilizacji i o tym, że rewolucja
rozpoczęta w Filadelfii w 1776 r. i w Caracas w 1811 r. nie została jeszcze
zakończona. Zarówno Stany Zjednoczone, jak i kraje latynoamerykańskie nie
w pełni zdały sobie sprawę, jak pilne jest uwolnienie ludzi od „biedy, ignorancji
i rozpaczy". Dlatego też prezydent wzywał narody zachodniej hemisfery do
„połączenia się w nowym Sojuszu dla Postępu -Alianza para Progresso - wielkim
wspólnym wysiłku, niezwykłym pod względem wielkości i szlachetności celów,
aby zaspokoić podstawowe potrzeby amerykańskich ludów: dachu nad głową,
pracy i ziemi, zdrowia i szkoły - techo, trabajo y tierra, salud y escuela" (tak
w oryginale angielskim). Następnie przedstawił krótko dziesięć celów „dziesięcio­
letniego planu dla Ameryk" i poinformował, iż zwrócił się do Kongresu o uru­
chomienie sumy 500 min doi. zatwierdzonej w ostatnich miesiącach administracji
Eisenhowera, a przeznaczonej na rozwiązywanie latynoamerykańskich problemów
społecznych, które „blokują postęp ekonomiczny".
Następnie na wniosek USA zwołano nadzwyczajne spotkanie Międzyamerykań-
Jjej Rady Gospod arczo-Społecznej, które miało opracować program Sojuszu dla
0sl
?pu - już jako wielostronnego planu ogólnoamerykańskiego. Odbyło się ono
w
Urugwajskim Punta del Este między 5 a 17 sierpnia 1961 r., przy udziale
^ y ś l k i c h 21 członków OPA. Na czele delegacji kubańskiej stał Ernesto Che
u
p enos Aires. Wiązało się to z wysiłkami argentyńskiego prezydenta Arthura
j L° ^' 'ego, który chciał doprowadzić do złagodzenia napięć między Kubą
n z
c
r rn
T~4- !? ' Zjednoczonymi. W czasie rozmowy z Frondizim, Guevara miał oświad-
C l z
nj , ' a zamiarem rządu rewolucyjnego jest doprowadzenie do detente (odpręże-
Prezydent Frondizi ułatwił więc sekretne spotkanie Guevary z Richar-
ż j • °°dwinem, zastępcą asystenta sekretarza stanu, co jednak nie przyniosło
a(
e
* 8o rezultatu, a tylko „wprowadziło w zakłopotanie" dyplomacje argentyńską
I

1 80 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
i waszyngtońską (H.E. Davis, J.J. Finan. F. Taylor Peck, 252). Po tym nieudanym
spotkaniu delegacja kubańska przybyła do Punta del Este i odegrała rolę wybitnie
destruktywną, orjw^ZJyaOonferencję przed jej zakończeniem i podpisaniem
dokumentów końcowych. Tak więc dwa dokumenty: DeklaracjęTud^w^rneryki
oraz Kartę Punta del Este o ustanowieniu Sojuszu dla Postępu w ramach
Operacji Panamerykańskiej - zaakceptowały jednogłośnie delegacje 20 państw-
-członków OPA.
Deklaracja jest dokumentem krótkim, wskazującym na główne cele uzgodni-l o n e
przez państwa amerykańskie. Zaczyna się od stwierdzenia, że program Soju SZU
dla Postępu wywodzi się z. zasad „uświęconych" w Karcie OPA. Operacji I
amerykańskiej oraz Akcie z Bogoty i zmierza do „zapewnienia lepszego /"yci
wszystkim ludziom na kontynencie". W Deklaracji wskazano następujące cele:
1) usprawnienie i umocnienie instytucji demokratycznych;
,^2J) przyspieszenie rozwoju ekonomicznego i społecznego;
3) zrealizowanie programu budownictwa miejskiego i wiejskiego;
4) popieranie reform rolnych;
5) zlikwidowanie analfabetyzmu i rozwój oświaty;
•ii 6) realizowanie programu ochrony zdrowia i budownictwa sanitarnego;
7) zapewnienie sprawiedliwych płac i godziwych warunków pracy;
8) prowadzenie reform monetarnych i polityki finansowej w celu zahamowani
niszczących skutków inflacji;
9) popieranie prywatnej przedsiębiorczości;
10) przyspieszenie procesów integracyjnych w Ameryce Łacińskiej.
V Szersze wyjaśnienie programu i sposobów realizacji Sojuszu dla Postępu zawar
to w Karcie z Punta del Este. Składa się ona, poza preambułą, z czterech części,
(nazywanych tytułami), które z kolei dzielą się na rozdziały i punkty bądź tylko na
.punkty. I tak część pierwsza mówi o celach Sojuszu dla Postępu i zawiera dwanaśj
cie punktów. Przyjęto, iż w ciągu najbliższych dziesięciu lat należy: we wszystkie!*
państwach Ameryki Łacińskiej osiągnąć wzrost ekonomiczny per capita nie mniej
szy niż 2,5% rocznie; doprowadzić do bardziej sprawiedliwego podziału docho
narodowego; przeprowadzić dywersyfikację i restrukturyzację gospodarki państ
i latynoamerykańskich, co powinno przynieść zmniejszenie ich uzależnienia o
eksportu surowców; przyspieszyć proces „racjonalnej" industrializacji, zwłaszcz
zaś rozwoju przemysłu środków produkcji; podnieść poziom produkcji roln
i przeprowadzić zgodną ze specyfiką każdego kraju reformę rolną, zmieniając
niesprawiedliwą strukturę władania ziemią; wyeliminować analfabetyzm wsi°
0 / 1
dorosłych i zapewnić przynajmniej sześcioletnią edukację szkolną wszystkim
ciom; doprowadzić do wydłużenia co najmniej o pięć lat przeciętnej długości
1
i poprawić ochronę zdrowia; rozwinąć tanie budownictwo mieszkaniowe i ustat*
: „ „ ; re£
1
r o.giom
crion
VV zować ceny na podstawowe produkty; umocnić ekonomiczną integrację a
rynka
. do zrealizowania dążenia Ameryki Łacińskiej do stworzenia wspólnego
Najważniejsza i najobszerniejsza jest część druga Karty, mówiąca o i o ^
ekonomicznym i społecznym. Rozdział I precyzuje warunki niezbędne do
SOJUSZ DLA POSTĘPU jgj
ijzowania programu Sojuszu dla Postępu. Podkreśla się więc szczególnie potrzebę
wyzwolenia aktywności gospodarczejw^rę^orije, efe kt y wnegoyyy korzysf ani a
własnych zasobów, przeprowadzenia reform społecznych, pozwalających na spra­
wiedliwą dystrybucję owoców ekonomicznego postępu, oraz przestrzegania reguł
"reprezentatywnej demokracji. Wysiłek własny państw latynoamerykańskich m o ż e " \ "
jednak przynieść oczekiwane efekty tylko wówczas, jeśli wzmocniony zostanie
finansową pomocą zagraniczną. W^Carcje_slwierdza się więc, że w ciągu najbliż- 1
szych dziesięciu lat Ameryka Łacińska powinna otrzymać ze źródeł zagranicznych
o najmniej 20 młddóT. Większą część tej sumy zobowiązały się dostarczyć
c
•Stany Zjednoczone i to ze swoich funduszów publicznych (public funds).
~~ RozdziaŁII omawia zadania narodowych programów rozwoju, kładąc nacisk,,
konieczność usprawruernjp^ .
r
zarządzania, stosunków praey-j^dministracji publicznej. Niezbędne jest też
reformowanie sektora rolnego i stosunków na wsi, tak aby „stopniowo rozszerzać
korzyści na tych, którzy ziemię uprawiają". Dotyczy to zwłaszcza ludności
indiańskiej, nie uczestniczącej na ogół w „ekonomicznych, społecznych i kul­
turalnych procesach współczesnych społeczeństw".
Rozdział I I I ustala natychmiastowe kroki i krótkoterminowe poczynania, wpro­
wadzające w życie program Sojuszu dla Postępu. W tym miejscu Stany Zjed­
noczone powtórnie oświadczyły (po raz pierwszy w Deklaracji), iż dó~,,realizacji
krótkoterminowych celów Sojuszu dla Postępu dostarczą miliard dolarów w ciągu
najbliższego roku kończącego się w marcu 1962 r.".
Rozdział IV zajmuje się problemami pomocy zagranicznej wspierającej naro­
dowe programy rozwoju. Zapisano w nim m.in., iż Stany Zjednoczone będą
pomagać tym krajom, których programy rozwoju oparte są na maksymalnej
mobilizacji własnych, narodowych środków i zgodne będą z zasadami Karty
Punta del Este. Poza rządem Stanów Zjednoczonych, źródłem finansowania
programu Sojuszu powinny być: a) instytucje międzynarodowe (np. Między­
narodowy Bank Odbudowy i Rozwoju, Międzynarodowa Korporacja Finansowa,
Międzynarodowa Agencja Rozwoju czy Międzyamerykański Bank Rozwoju);
b) prywatny kapitał północnoamerykański; c) prywatne i publiczne zasoby roz­
winiętych państw Europy Zachodniej i Japonii.
Rozdział V dotyczy organizacji i procedur. Podkreślono więc, iż główną rolę
^koordynacji programów rozwojowych powinny odegrać trzy instytucje: OPA
a
zwłaszcza jeden z jej głównych organów - Międzyamerykańską Rada Gos-
P p ^ ° - S p o ł e c z n a ) , Komisja Ekonomiczna dla Ameryki Łacińskiej ONZ
arcz
/PAL) oraz Międzyamerykański Bank Rozwoju. Właśnie one miały wyznaczyć
^I^wiceiu ekspertów wysokiego szczebla, którzy stanowiliby zaplecze intelektual-
Procesie programowania i realizacji Sojuszu. Ten zespół „dziewięciu mędr-
c m a
Z o s ' * ^ wprawdzie przypisany do Międzyamerykańskiej Rady Gospodar-
p Q Połecznej, ale całkowicie od niej niezależny w pełnieniu swych funkcji,
arn ° ' ° n o ponadto utworzyć komitet ad hoc, który miał służyć rządom latyno-
a n w
y
p y k a ń s k i m radą i pomocą w przygotowaniu narodowych programów rozwoju.
1 82 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
Część trzecia Karty Punta del Este, na temat gospodarczej integracji Ameryk
Łac'riskię.f skłaHa sjp niptnagti] flupWtiW Zawiera cała. serię zaleceń rozszerzeni;,
7 •"wielostronności Sojuszu. Posunięcie to nie usprawniło jednak całego przedsię­
narodowych rynków latynoamerykańskich i liberalizacji handlu_wewnątrzregion ]
nogo. W tym czasie istniały już dwa ugrupowania integracvliie:J^tyriTS5rru^>>^
skie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (ALALC) oraz Generalny Traktat"Integracji
Środkowoamerykańskiej. Kart Punta del Este póltajluj^wśpółpracę między tymi "
ugrupowaniami oraz między nimi i pozostałymi państwami regionu.
Część czwarta i ostatnia Karty, podzielona na dwa rozdziały, dotyczy p
blematyki eksportu podstawowych produktów Ameryki Łacińskiej. Omówiono
w niej działania, które mają zwiększyć dopływ dewiz do regionu i zmniejszyć^
zależność gospodarki latynoamerykańskiej od cyklicznego spadku cen na s u - i
rowce^
Pigrw&zgjaceny funkcjonowania Soj uszu dla Postępu sformułowano już w paź­
dzierniku 1962 r. na specjalnej sesji Międzyamerykańskiej Rady Gospodarczo-
-Społecznej w Meksyku. Stwierdzono, że Stany Zjednoczone sjjginiiy--p£zyrzc-
czenie z n^wją^ką^przekazując w wyznaczonym terminie ponad miliard dolarów'
w formie pożyczek i grantów. Osiągnięcie stopy wzrostu 2,5% na głoweokazałn^
się jednak zupełnie nierealne. Zauważono też, iż realizacja programu Sojuszu
postępuje niezwykle ospale i bez oczekiwanej dynamiki. Postanowiono więc i
wyznaczyć „dwie osobistości latynoamerykańskie", które wskazałyby na słabości
mechanizmów i procedur Sojus/lTopoźniające osiągnięcie celów Karty Punta del 1
Este. Zadanie to zgodzili się wziąć na siebie dawni prezydenci Brazylii i KoIumbiL
- Juscelino Kubitschek i Alberto Lleras Camargo. W swych sprawozdaniach,
które 15 czerwca 1963 r. przedstawili Międzyamerykańskiej Radzie Gospodarczo-
-Społeczncj, zgodnie wskazali na słabości wielostronnych mechanizmów Sojuszu i
dla Postępu. Całą odpowiedzialność za przygotowanie i wdrożenie narodowych!
planów rozwoju pozostawiono państwom członkowskim, gdyż korzystanie z po- I
mocy komitetu ad hoc nie było obowiązkowe. Gotowość zaś poszczególnych J
rządów do poddania się rygorom Sojuszu, zwłaszcza przeprowadzania niezbędnych j
reform, okazała się zróżnicowana.
Żaden organ zbiorowy nie nadzorował też trybu i sposobu przyznawania|
pomocy finansowej przez administrację waszyngtońską. Jak pisał A. Lleras.
Camargo, „pozostawiono w wyłącznej gestii Stanów Zjednoczonych decydowant
o tym, komu, kiedy i jak udzielić pomocy, aby osiągnąć założone cele Sojuszu
W ten sposób cała operacja nabiera charakteru bilateralnego". Obaj politycy.
latynoamerykańscy podkreślali zatem, że Sojusz dla Postępu, tracąc charakte
wielostronnego układu, przekształca się w serię dwustronnych porozumień mied .
Stanami Zjednoczonymi i dziewiętnastoma państwami latynoamerykańskimi'
Zgodnie z sugestiami Kubitschka i Llerasa Camargo, na kolejnej'sesji Micd ^
amerykańskiej Rady Gospodarczo-Społecznej (Sao Paulo, 29 X-16 X I '
postanowiono utworzyć nowy organ: Międzyamerykański Komitet Sojuszu 3
Postępu (Comite Interamericano de la Alianza para el Progreso, CIAP), zło?- Ą
z ośmiu reprezentantów państw członkowskich. Grono to miało odtąd s
SOJUSZ DLA POSTĘPU 183
analizować sposób realizacji programu i przedkładać wnioski odnośnie utrzymania
a wzięcia i już w połowie lat sześćdziesiątych, zarówno w Waszyngtonie, jak
•""w" stolicach latynoamerykańskich, sceptycyzm co do rezultatów Sojuszu był
-podobny. Przyznawano więc, że od początku był to program zbyt ambitny i mało
realistyczny. Do jego zrealizowania potrzeba było nie jednej dekady, jak za-
*l^a3ano. a wysiłku kilku generacji.
r o
Istota koncepcji Sojuszu dla Postępu i jego nowatorstwo kryły się w założeniu,
że prawdziwy i ustabilizowany, rozwój wymaga przeprowadzenia głębokich,
strukturalnych reform społecznych, gospodarczych i politycznych. Praktyka po­
j a d a ł a jednak, iż w Ameryce Łacińskiej_nie_w_yks7tałriły się wówczas siły, które
"tryłyby zdolne do w-drożeniaJakich jzmian. Jak piszefT. Lloyd Mecharń: „Praw-
o^pódobnic najważniejszą przyczyną zahamowania postępu w realizacji Sojuszu
była postawa oligarchii w większości krajów. Wielcy^posiadacze ziemscy i klasy
konserwatywne, tradycyjnie monopolizujące w swych rękach władzę polityczną
i ekonomiczną, na Sojusz dla Postępu reagowały z naturalnym lękiem, widząc
w nim socjalistyczny scenariusz ich wydziedziczenia" (J. Lloyd Mecham, A Sur-
vey..., 206). Z drugiej jednak strony, Stany Zjednoczone - decydując o przyznaniu
jakiemuś państwu latynoamerykańskiemu pomocy finansowej w ramach Sojuszu
- kierowały sienie o c e n ą c z y J e s t ono zaawansowane na drodze reform, tylko
;
swymi aktualnymi interesami politycznymi.
Podobnie zabrakło Waszyngtonowi konsekwencji w popieraniu demokratycz­
nych rządów konstytucyjnych oraz zwalczaniu wojskowych reżimów ustanowio­
nych w wyniku zamachu stanu. Świadczyło o tym szybkie zaakceptowanie
wojskowych przewrotów: w Argentynie i Peru w 1962 r. (w czasach Johna
F. Kennedy'ego), w Gwatemali, Dominikanie, Ekwadorze i Hondurasie w 1963 r.
czy też w Brazylii w 1964 r. (w czasach Lyndona B. Johnsona).
Niepowodzenie Sojuszu dla Postępu miało więc wiele przyczyn/Nie udało się
zwjaszcza dokonać przełomu w dziedzinie reform rolnych i strukturze władania
ziemią. Do końca lat sześćdziesiątych tylko w Meksyku, Wenezueli i Chile
zanotowano pewien postęp w tym zakresie. Brak politycznej stabilizacji_i_częste
w
latach sześćdziesiątych zamachy stanu spowodowały, że napływ kapitału
Prywatnego i inwestycji zagranicznych był o wiele mniejszy niż zakładano. W tym
Sa
mym czasie prywatni inwestorzy latynoamerykańscy lokowali ok. 700 min doi.
r
°cznie poza swoim regionem, a ich depozyty w bankach północnoamerykańskich
1 sz
wajcarskich przekroczyły 11 mld doi. Wprawdzie w 1968 r. PKB wzrósł
2
Ameryce Łacińskiej do 4,5%, ale na głowę tylko o 1,5%, a więc znacznie
2
1Ze
J wskaźnika zapisanego w programie Sojuszu. W dużej mierze wynikało to
2
c s
zm- k' J ropy urodzeń, co nazywano nawet eksplozją demograficzną. Żadnych
z]Q U n e
' zaobserwowano w strukturze podziału dochodów. Raport CEPAL
lO? ' f Wsl<
a z y w a ł : „W takich krajach, jak Argentyna, Brazylia i Meksyk górne
0
c
*eś • ° P p u , a c
J ' gromadzi 40% wszystkich dochodów, natomiast 40% uboższej
C |
społeczeństwa otrzymuje tylko od 10 do 14% dochodów".
184 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
Brak większych efektów spowodował, że w czasach prezydentury Johnsona
zainteresowanie USA Sojuszem było już minimalne. Jeśli w 1967 r. na jego cele
Kongres USA przyznał jeszcze 508 min doi., to w 1968 r. już tylko 469 min
a w 1969 r. - 336 min doi.
Kiedy w 1961 r. prezydent Kennedy proklamował Sojusz dla Postępu, wydawało
się, że USA nawołują do prawdziwie rewolucyjnych - chociaż na drodze ewolucyj­
nej i pokojowej - transformacji społecznych i ekonomicznych w Ameryce Łaciń­
skiej. Tym bardziej gorzka była konkluzja z końca 1969 r.: „Ostateczny efekt
Sojuszu polega na umocnieniu status quo, okopaniu się oligarchii i utrudnieniu
zmian" (G. Cabot Lodge, 345).
11. K R Y Z Y S K A R A I B S K I
Już w lipcu 1960 r. premier Chruszczow oficjalnie zadeklarował gotowość
Związku Radzieckiego do przyjścia Kubie z pomocą militarną. Inwazja na Playa
Girón oraz ogłoszenie przez Castro w kwietniu 1961 r. socjalistycznego (komunis­
tycznego) charakteru rewolucji, a następnie szeroko kolportowane i wyolbrzymiane
pogłoski o przygotowaniu kolejnego ataku amerykańskiego zapowiadały, iż ra­
dziecka obecność wojskowa na wyspie szybko będzie rosnąć. W lecie 1962 r.
prasa amerykańska upowszechniała wiadomości o napływie na Kubę wojskowego
personelu i sprzętu radzieckiego, co z niepokojem komentowano w Kongresie.,
Jednakże prezydent Kennedy na zwołanej 4 września konferencji prasowej nie
dostrzegał większych zagrożeń. „Nie ma dowodów, że oddziały bojowe z jakiegoś
kraju bloku sowieckiego przebywają na Kubie (...) ani na obecność ofensywnych
rakiet ziemia-ziemia czy innego znaczącego ofensywnego sprzętu, który by
znajdował się w kubańskich rękach lub pod sowieckim kierownictwem i nad­
zorem". Wątpliwości co do charakteru udzielanej Kubie radzieckiej pomocy
wojskowej były jednak coraz większe. W związku z tym 11 września 1962 r.
radziecka rządowa agencja TASS oświadczyła, iż „broń i wyposażenie wojskowe
wysyłane na Kubę są przeznaczone wyłącznie do celów obronnych".
Podobne zapewnienia składał radziecki ambasador w Waszyngtonie Anatolijj
Dobrynin. Na kolejnej konferencji prasowej, 13 września prezydent Kennedy,
mówił już z większą troską o szybko wzrastającej obecności radzieckiego p e i
sonelu wojskowego i broni na wyspie. Równocześnie jednak uspokajał: „Chciałj
bym także powtórzyć konkluzję, którą sformułowałem przez tygodniem, że m
nowe wyposażenie nie stanowi poważnego zagrożenia dla żadnej części ' J|
hemisfery". Gdyby jednak, zapewniał prezydent, Kuba przekształcała się
ofensywną, znaczącą militarną bazę Związku Radzieckiego, wówczas mój
zrobi wszystko co należy, aby chronić bezpieczeństwo własne i swoich soju
ników". 3 października obie Izby Kongresu upoważniły prezydenta do zasto^
vV
wania odpowiednich środków, które zapobiegłyby zainstalowaniu na Kubie °JP
s
skowych urządzeń zagrażających bezpieczeństwu USA. Tego samego dnia * |
retarz stanu Dean Rusk na nieformalnym spotkaniu w Waszyngtonie zabieg
KRYZYS KARAIBSKI 185
u
u ministrów
min spraw zagranicznych państw latynoamerykańskich o poparcie polityki
wobec Kuby. Przyjęta wówczas rezolucja głosiła: „Nieformalne spotkanie uważa
z a właściwe nasilenie nadzoru nad dostarczaniem komunistycznemu rządowi
Kuby broni i wyposażenia wojennego oraz artykułów o znaczeniu strategicznym;
podkreśla też potrzebę uczulenia ludów Ameryki na fakt, iż tajne gromadzenie na
tej wyspie uzbrojenia może być wykorzystane do działań przeciw hemisferze".
Wkrótce prezydent Kennedy przyznał, iż pierwsze ścisłe informacje o tym, że
n a Kubie budowane są wyrzutnie rakietowe i bazy, których „celem może być
tylko przygotowanie do wykonania ataku atomowego na półkulę zachodnią",
otrzymał dopiero w czwartek 16 października o godz. 9.00. Zdjęcia wykonane
przez samoloty zwiadowcze U - 2 dostarczyły niezbitych dowodów, iż na Kubie
znajdują się już co najmniej 42 bombowce IŁ-28 oraz odpowiednia ilość rakiet
strategicznych. Odkryto 9 baz rakietowych: w sześciu znajdowały się rakiety
o zasięgu 1100 mil, a w trzech - rakiety o zasięgu 2200 mil. Każda z tych trzech
ostatnich baz posiadała po 4 wyrzutnie rakietowe.
W ten sposób rozpoczął się tzw. kryzys karaibski, w czasie którego świat znalazł
się na krawędzi wojny atomowej. O takiej możliwości mówił prezydent Kennedy
w dramatycznym przemówieniu wygłoszonym w Waszyngtonie 22. października.
Stwierdził wówczas, iż na Kubie są już instalacje dwóch różnych typów. Pierwsze,
średniego zasięgu, mogą przenosić głowice jądrowe na odległość ponad 1000 mil
morskich. Oznacza to, iż każdy z pocisków „może dolecieć do Waszyngtonu,
Kanału Panamskiego, Przylądka Canaveral, miasta Meksyk". Wyrzutnie drugiego
typu, których budowy jeszcze nie zakończono, przeznaczone są dla pocisków
0 zasięgu ponad dwukrotnie większym, „a więc dostatecznym, by mogły dolecieć
do większości wielkich miast zachodniej półkuli, położonych na obszarze rozciąga­
jącym się od Zatoki Hudsona na północy, w Kanadzie, aż do miasta Lima w Peru,
na południu". Prezydent omawiał fałszywe oświadczenia radzieckie, w tym
ministra spraw zagranicznych Gromyki, który jeszcze 16 października osobiście
zapewniał w Białym Domu, iż sprzęt instalowany na Kubie nie ma wcale charakte­
r u ofensywnego. Kennedy ocenił, iż ta prowokacyjna działalność ZSRR zmierza
w
istocie do zmiany równowagi sił i istniejącego status quo, „na którą Stany
Zjednoczone nie mogą się zgodzić, jeśli nie chcą dopuścić do tego, by w przyszłoś-
r
0 1
zarówno nasi przyjaciele, jak i wrogowie utracili zaufanie do naszej odwagi i do
naszych zobowiązań". Dlatego też ogłosił wprowadzenie ścisłej kwarantanny
odniesieniu do wszelkiego rodzaju sprzętu wojskowego służącego celom ofensy­
e
wnym, a przesyłanego drogą morską na Kubę. W tym przemówieniu nie sprecyzo-
W a
j jednak, od kiedy kwarantanna obowiązuje.
e
* go samego dnia stały przedstawiciel USA w ONZ, Adlai E. Stevenson,
rocił się o zwołanie Rady Bezpieczeństwa i przedstawił projekt rezolucji, która
r
W a ,
a „do natychmiastowego rozmontowania i wycofania z Kuby wszystkich
l e t
i innej ofensywnej broni". Zwołania Rady Bezpieczeństwa zażądał również
W Q
e sta
w i c i e l Kuby, twierdząc, że „rząd Stanów Zjednoczonych dokonuje aktów
186 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
Nazajutrz doszło do eskalacji konfliktu. Ukazało się bowiem obszerne oświad­
czenie rządu ZSRR, z ostrzeżeniem: „jeśli agresorzy rozpętają wojnę, wówczas
Związek Radziecki odpowie jak najpotężniejszym kontruderzeniem". W Moskwie
opublikowano również Zarządzenie Rady Ministrów ZSRR w sprawie postawienia
w stan gotowości bojowej radzieckich sił zbrojnych oraz komunikat prasowy
o postawieniu w stan gotowości bojowej sił zbrojnych państw Układu Warszaw­
skiego. Także 23 października zebrała się na nadzwyczajnym posiedzeniu R d a a
Bezpieczeństwa ONZ. Stevenson zaproponował, aby natychmiastowe rozmon­
towywanie i wycofywanie rakiet odbyło się pod nadzorem przedstawicieli Naro­
dów Zjednoczonych. Delegat radziecki, ambasador Walerian A. Zorin, odpowie­
dział, iż obrady są bezprzedmiotowe, gdyż żadnych radzieckich rakiet na Kubie
nie ma. Wobec tego Stevenson oświadczył, że przedstawi odpowiednie dowody
w postaci fotografii, co uczynił 25 października.
Kiedy w Nowym Jorku obradowała Rada Bezpieczeństwa, w Waszyngtonie
spotkała się Rada OPA w charakterze tymczasowego organu konsultacyjnego.
Postanowiła ona m.in.: „Zalecić, by państwa należące do Organizacji Państw
Amerykańskich, zgodnie z artykułami 6 i 8 układu międzyamerykańskiego o po­
mocy wzajemnej, poczyniły wszelkie kroki - zarówno w trybie indywidualnym
jak i zbiorowym, do użycia siły zbrojnej włącznie - jakie uznają za konieczne
do tego, by uniemożliwić rządowi kubańskiemu otrzymanie od dwóch mocarstw,
ChRL i ZSRR, sprzętu wojskowego oraz innych materiałów pomocniczych, które
mogłyby zagrozić pokojowi i bezpieczeństwu kontynentu".
W rezolucji tej państwa amerykańskie po raz pierwszy wyraziły zgodę na
użycie siły zbrojnej, zgodnie z warunkami określonymi w traktacie Rio. Stanom
Zjednoczonym bardzo zależało na takim właśnie stanowisku państw amerykań­
skich. Stąd też prezydent Kennedy swoją proklamację ogłosił dopiero 23 paździer­
nika, po zakończeniu sesji Rady OPA. Jako podstawę i uzasadnienie podjętych
decyzji wymienił - poza Konstytucją i ustawami Stanów Zjednoczonych oraz
wspólną uchwałą Kongresu z 3 października 1962r. - właśnie zalecenia Rady
OPA z 23 października 1962 r. Od godz. 14.00 czasu Greenwich 24 października,
miała obowiązywać kwarantanna, blokująca dostarczanie Kubie broni ofensywnej
i innych materiałów pomocniczych. Jeszcze tego samego dnia ogłoszono decyzje
prezydenta USA w sprawie postawienia w stan gotowości bojowej amerykańskich
sił zbrojnych.
W tym momencie do zażegnywania kryzysu aktywniej włączył się sekretarł
generalny ONZ, U Thant, którego Rada Bezpieczeństwa upoważniła do P° \
trzymywania dialogu między dwoma mocarstwami. 24 października zwrócił siflj
do Kennedy'ego i Chruszczowa o natychmiastowe rozpoczęcie wstępnych rokoj
wań. Obaj przywódcy odpowiedzieli pozytywnie na ten apel. W listach z 25 p | j
dziernika sekretarz generalny ONZ poprosił Chruszczowa o polecenie statko'1
radzieckim znajdującym się już w drodze na Kubę, by trzymały się z dala <*|
y e&'
strefy objętej kwarantanną „jedynie przez ograniczony czas", a
,stk<*
Kennedy -
st
- o wydanie podobnego polecenia statkom amerykańskim: aby uczyniły wszy
KRYZYS KARAIBSKI 187
o jesl
jest w ich mocy, „dla uniknięcia, w ciągu najbliższych kilku dni, bezpośred­
niego zetknięcia się ze statkami radzieckimi". Kennedy i Chruszczow natychmiast
zaakceptowali te propozycje. Jednakże prezydent Kennedy, w liście do U Thanta
i 25 października, wskazywał, że statki radzieckie nadal zmierzają w kierunku
Kuby i strefy objętej kwarantanną. Informacje wywiadu wskazywały, iż na Kubie
trwa szaleńcza wręcz praca techników radzieckich nad przygotowaniem wyrzutni
rakietowych. „Jeszcze w czwartek [25 X - W.D.] zaobserwowano, jak buldożery
i dźwigi energicznie oczyszczają nowe obszary w rejonie wyrzutni i poprawiają
wiodące do nich drogi". 26 października Chruszczow dramatycznie oświadczył,
iż świat może pogrążyć się „w katastrofie termonuklearnej wojny", zapewniał, że
ZSRR gotów jest do wszystkich działań, ale okazał też skłonność do kroków
pojednawczych.
W tym czasie w Białym Domu nieustannie obradował Sztab Kryzysowy (The
Executive Committee) oraz trwały oficjalne i nieoficjalne rozmowy z przed­
stawicielami radzieckimi w Waszyngtonie. Odprężenie zaczęło się w chwili, gdy
dyrektor CIA przekazał wiadomość, że statki radzieckie zatrzymały się przed
linią blokady.
Przełom w kryzysie nastąpił 27 października, w związku z wymianą listów między
przywódcami USA i ZSRR. Chruszczow pisał: „Dlatego też wysuwam propozycję:
zgadzamy się na wywiezienie z Kuby tych środków, które Pan uważa za broń
ofensywną. Zgadzamy się na uczynienie tego kroku i na złożenie w ONZ oświadcze­
nia, iż bierzemy na siebie takie zobowiązanie. Pańscy przedstawiciele złożą ze swej
strony oświadczenie, że Stany Zjednoczone, biorąc pod uwagę zaniepokojenie
i troskę państwa radzieckiego, wywiozą swe analogiczne środki z Turcji".
Proponował złożenie przez Moskwę przyrzeczenia, że będzie respektowała
nienaruszalność granic Turcji - w zamian za złożenie przez rząd amerykański
takiego samego oświadczenia dotyczącego Kuby. W odpowiedzi prezydent Ken­
nedy pisał, iż USA gotowe są do porozumienia na następującej zasadzie: „1. Wy
zgodzicie się na usunięcie tych rodzajów broni z Kuby pod odpowiednią inspekcją
1
nadzorem Organizacji Narodów Zjednoczonych (...). 2. My ze swej strony,
zgodzimy się - po osiągnięciu za pośrednictwem Organizacji Narodów Zjed­
noczonych odpowiedniego porozumienia dotyczącego gwarancji wykonania, a na­
depnie przestrzegania tych zobowiązań - na (a) niezwłoczne zniesienie kwaran­
tanny stosowanej w chwili obecnej i (b) weźmiemy na siebie zobowiązanie, że
Wyrzekamy się inwazji na Kubę. Jestem przekonany, że inne kraje półkuli za-
odniej wykażą gotowość postąpienia w podobny sposób". W piśmie tym pre­
zydent w ogóle pominął sprawę Turcji, gdyż - jak głosiło oświadczenie Białego
°mu z 27 października - obecny kryzys „dotyczy krajów półkuli zachodniej
a
tylko tych krajów".
0
sprawy Turcji nawiązywała, i to tylko pośrednio, ostatnia część oświad-
się l a
' s e
' tyczy propozycji dotyczącej bezpieczeństwa państw znajdujących
J
ta
W
1 0 2
- półkulą, to Stany Zjednoczone i ich sojusznicy od dawna już przewodzą
3
Sz
ukiwaniach mających na celu doprowadzenie do ograniczenia zbrojeń obu
J
188 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
stron, pod odpowiednią kontrolą. Wysiłki te będą mogły być kontynuowan
z chwilą, gdy zostanie zlikwidowana obecna groźba, która wynikła wskutek
posunięć strony radzieckiej".
Kiedy wątek turecki pojawił się w liście Chruszczowa z 27 października
prezydent Kennedy był, podobno, zaskoczony i skonsternowany tym, że rakiety
USA znajdują się jeszcze w Turcji (R.H. Ferrell, 783). Na wiosnę 1962 r.,
długo przed kryzysem karaibskim, sekretarz stanu Dean Rusk powiadomił bowiem
rząd turecki o decyzji wycofania rakiet „Jupiter". Rząd turecki był temu przeciwny i
ale prezydent Kennedy polecił, aby - niezależnie od opinii Ankary - rakiety
zabrać. W październiku okazało się jednak, iż Departament Stanu nie dopilnował
wykonania tego polecenia. Rakiety amerykańskie nadal znajdowały się w Turcji
co dało Rosjanom wspaniałą okazję do usprawiedliwienia ich działań na Kubie'
Po przełomie w kryzysie karaibskim „Jupitery" zostały ostatecznie wywiezione
zwłaszcza że były już bardzo przestarzałe i nieporównywalne ze sprzętem za­
instalowanym na Kubie. Kennedy uznał, że sprawa rakiet w Turcji daje Chrusz-
czowowi możliwość „wyjścia z twarzą". Jak prezydent tłumaczył najbliższym'
współpracownikom, strategia USA w czasie kryzysu karaibskiego polegała na
demonstrowaniu absolutnej stanowczości, ale też „stwarzaniu adwersarzowi prze-1
strzeni, w której mógłby wykonać pojednawczy ruch".
Wracając do głównego nurtu kryzysu, należy powiedzieć o wymianie listów
między Chruszczowem i Kennedym z 28 października. Premier radziecki zapew­
niał, że „uzupełniając wydane już wcześniej rozporządzenie w sprawie przerwania
dalszych prac na stanowiskach przeznaczonych do rozmieszczenia broni, wydał
nowe polecenie, aby broń, którą Pan nazywa ofensywną, zdemontować, przygo­
tować do transportu i odesłać do Związku Radzieckiego". Podkreślił też, iż
demontaż rakiet będzie się odbywał pod nadzorem ONZ. Kennedy natomiast
zwrócił uwagę na „szlachetne wysiłki" sekretarza generalnego ONZ U Thanta,
które „ogromnie ułatwiły nasze zadania". Wyrażał też nadzieję, że w ramach
Organizacji Narodów Zjednoczonych „będą mogły być niezwłocznie podjęte
niezbędne kroki, jak o tym mówi Pański list, tak aby Stany Zjednoczone mogł)J
z kolei zlikwidować blokadę".
Po wymianie listów istotne stało się zorganizowanie inspekcji ONZ nadzorującej
wycofywanie ofensywnej broni radzieckiej z Kuby. W tym celu podróż na wysp?
odbył sekretarz generalny ONZ, ale jego misja zakończyła się niepowodzeniem!
gdyż premier Castro zdecydowanie odmówił zgody na jakąkolwiek inspekcjvj
Mimo tego stopniowo realizowano zobowiązania podjęte przez przywódco^
USA i ZSRR. 2 listopada prezydent Kennedy poinformował, że na
podstaw'1
zdjęć fotograficznych robionych z samolotów-oraz „na podstawie innych danychj
można stwierdzić, iż na Kubie demontuje się radzieckie bazy rakietowe. Ośw 1
czenie Kennedy'ego z 20 listopada głosiło, że „wszelka broń jądrowa" z ° 1
już z Kuby usunięta, a bombowce IŁ-28 wywiezione zostaną w ciągu 30 d !
W związku z tym prezydent zarządził przerwanie kwarantanny morskiej- ' *.
kreślał jednakże, iż nie wszystkie punkty porozumienia zostały wypełm" 1
KRYZYS KARAIBSKI 189
ede wszystkim rząd kubański nie zezwolił na inspekcję ONZ; poza tym
hczas nie ustalono trwałych gwarancji, które zapobiegłyby dostarczeniu
tyC
Kubie w przyszłości broni ofensywnej. „Dopóki to nie nastąpi, pozostaną otwarte
trudne problemy" - zaznaczył prezydent. Zapewniał, że Stany Zjednoczone nie
dokonają agresji wobec Kuby, ale też stwierdzał: „Nie zaniechamy oczywiście
n a
n a naszej półkuli wysiłków natury politycznej, gospodarczej oraz wysiłków
innego rodzaju, o ile wysiłki te mają na celu położenie kresu wywrotowej
działalności, której źródłem jest Kuba, ani też nie zrezygnujemy z naszego celu
i naszej nadziei, że naród kubański będzie kiedyś naprawdę wolny".
Sposób rozwiązania kryzysu niezwykle krytycznie oceniła Kuba. Już deklaracja
hawańska 28 października głosiła, że gwarancje niedokonania agresji na Kubę
z
nie będą wiarygodne, jeśli USA nie zgodzą się: 1) położyć kresu blokadzie
gospodarczej Kuby; 2) zaprzestać wszelkiej działalności wywrotowej przeciw
Kubie; 3) położyć kresu pirackim atakom organizowanym z baz znajdujących się
na terytorium Stanów Zjednoczonych i Puerto Rico; 4) położyć kresu naruszaniu
kubańskiej przestrzeni powietrznej przez samoloty amerykańskie; 5) zlikwidować
bazę morską w Guantanamo.
Także oświadczenia rządu kubańskiego z 15 i 25 listopada były niezwykle
gwałtownym atakiem na „prowokacyjną i agresywną politykę" USA. Stwierdzano,
że „sprawa wyrażenia lub niewyrażenia zgody na inspekcję na swoim terytorium
jest suwerennym prawem Kuby uświęconym w Karcie Narodów Zjednoczonych".
Szczególne zaniepokojenie wzbudziło określenie użyte przez prezydenta Ken­
nedyego w oświadczeniu z 20 listopada, że USA nie zaniechają wobec Kuby,
także środków innego rodzaju - poza politycznymi i gospodarczymi. „Co należy
rozumieć przez słowa «środki innego rodzaju» - gdy chodzi o Kubę?" Rząd
kubański obawiał się, iż może oznaczać to akty dywersji, terroru, infiltracje
agentów CIA czy inwazje najemników.
Przywódcy kubańscy nie dowierzali więc zobowiązaniom USA, ale mieli też
pretensje do ZSRR, a zwłaszcza do premiera Chruszczowa, że nie konsultował
z
nimi sposobu rozwiązania kryzysu i zgodził się na wycofanie rakiet z Kuby.
Nastąpiło ochłodzenie (do 1968 r.) stosunków kubańsko-radzieckich i zdystan­
sowanie się Hawany od propagowanej wówczas przez ZSRR koncepcji pokojo­
wego współistnienia. W swej polityce latynoamerykańskiej Kuba poparła więc
oncepcję wojny partyzanckiej uznanej za najskuteczniejszy, jak mówiono, sposób
W a
' k i z imperializmem.
u
z b l i z e n i u
s i bljsk ° Ameryki Łacińskiej i USA w czasie I I wojny światowej
e j W s o ł r a c
1 Rio j ' P P y w okresie powojennym, która umożliwiła zawarcie traktatu
0 ^ r ^ o w s t a n i e OPA, przyszły lata pięćdziesiąte, kiedy stosunki międzyamerykań-
-aczęły się komplikować. Departament Stanu USA rozpowszechniał wówczas
190 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
tezę, że 21 państw amerykańskich stoi w obliczu możliwej politycznej agresj
komunizmu. Stany Zjednoczone podkreślały, iż najbardziej narażone są Europ
Zachodnia i Daleki Wschód, ale niebezpieczeństwo zagraża też całemu wolnemu
światu, w tym półkuli zachodniej. Prezydent Truman wzywał więc państwa
latynoamerykańskie do wsparcia globalnej polityki USA i działań Narodów
Zjednoczonych w walce z agresją komunistyczną w Korei.
Problemom tym poświęcone zostało czwarte spotkanie konsultacyjne ministrów
spraw zagranicznych państw amerykańskich w Waszyngtonie (26 III—7 IV 195])
Pokazało ono, iż w najważniejszych sprawach politycznych państwa Ameryki
Łacińskiej i USA nadal zachowują zgodność poglądów. Deklaracja waszyngtońska
podkreślała więc „determinację amerykańskich republik w utrzymaniu jedności
duchowej i materialnej w czasie obecnego kryzysu i w obliczu jakiejkolwiek
agresji lub groźby wymierzonej w którąkolwiek z nich". Niemałe znaczenie dla
solidarnego poparcia udzielonego głównemu mocarstwu świata zachodniego
miała niewygasła jeszcze nadzieja państw latynoamerykańskich na otrzymanie
z USA pomocy gospodarczej zbliżonej do planu Marshalla. Uchwalono, iż wszys­
tkie republiki amerykańskie zwrócą szczególną uwagę na takie przygotowanie
swych sił zbrojnych i zasobów, aby te mogły być efektywnie użyte dla obrony
zachodniej półkuli i w służbie Narodów Zjednoczonych.
Konferencję waszyngtońską z 1951 r. słusznie uważa się za dowód solidarności
amerykańskiej w obronie wartości Zachodu, gdyż Ameryka Łacińska poparła,
politykę USA i NZ w sprawie agresji komunistycznej w Korei. W praktyce
jednak państwa latynoamerykańskie nie wzięły udziału w wojnie koreańskiej,
o co Stany Zjednoczone usilnie zabiegały. Tylko jeden kraj regionu, Kolumbia,
wysłał batalion swoich wojsk.
Na początku lat pięćdziesiątych nastąpiło zacieśnienie bilateralnej współpracy
wojskowej na zachodniej półkuli. Jej podstawę stworzyła ustawa o wzajemnym
bezpieczeństwie, przyjęta przez Kongres USA w październiku 1951 r. Umożliwiła
ona Stanom Zjednoczonym udzielanie różnego rodzaju pomocy wojskowej latyno­
amerykańskim sojusznikom. Z kolei państwa Ameryki Łacińskiej zobowiązały
się do sprzedawania Stanom Zjednoczonym strategicznych surowców, które
miały ogromne znaczenie dla tamtejszego przemysłu. Warto jednak zauważyć.
formalne układy wojskowe USA zawarły tylko z trzynastoma państwami latyno­
amerykańskimi, gdyż siedmiu innych sygnatariuszy traktatu z Rio, a wśród nich
Meksyk, odmówiło swego podpisu.
Wielkim forum dialogu międzyamerykańskiego stała się w tym okresie X Konj
ferencja Państw Amerykańskich w Caracas (1-28 I I I 1954). Odbywała się w o k i i
sie, kiedy Stany Zjednoczone przeszły do stanowczych kroków wobec rewoH' J,
gwatemalskiej, uznanej za przykład komunistycznej interwencji w zachodn' JJ
hemisferze. Sekretarz stanu USA J.F. Dulles żywił nadzieję, iż państwa l a t y . l
3 1
amerykańskie przyłączą się do potępienia Gwatemali i uchwalą rezolucję o z ^ ^ 1
wszelkiej działalności komunistycznej na zachodniej półkuli. One jednak 1
j J j ° b i o n a do USA, choć „jest wiele niezgody na nasze działania w różnych
chciały osądzać Gwatemali i akcentowały swe prawa do samodzielnego p° \
KRYZYS KARAIBSKI 19]
-
^owania decyzji w sprawach bezpieczeństwa wewnętrznego. Stąd też w Caracas
ą udało się uchwalić tylko ogólną rezolucję, stwierdzającą, że gdyby doszło do
przejęcia kontroli politycznych instytucji w jakimkolwiek państwie amerykańskim
przez międzynarodowy ruch komunistyczny, oznaczałoby to zagrożenie suweren­
ności wszystkich państw regionu. Intencje państw latynoamerykańskich najlepiej
Wyrażałaltiterpretacja Urugwaju podkreślająca, iż celem przyjętej rezolucji jest
obrona kontynentu przeciw jakiejkolwiek agresji imperializmu sowieckiego, nie
zaś formułowanie gróźb wobec rządu obecnie sprawującego władzę w którym­
kolwiek państwie amerykańskim".
Charakterystyczne dla stanu ówczesnych stosunków międzyamerykańskich
było uporczywe powracanie przez państwa latynoamerykańskie do problemów
współpracy ekonomicznej i potrzeb rozwojowych regionu. W dziedzinie tej
rozdźwięki między obu Amerykami w latach pięćdziesiątych znacznie się po­
głębiły. Stany Zjednoczone uważały bowiem, że postęp ekonomiczny najbardziej
efektywnie można zapewnić przez wspieranie indywidualnej przedsiębiorczości
oraz kapitału prywatnego - krajowego i zagranicznego. W Ameryce Łacińskiej
istniało jednak silne przywiązanie do koncepcji etatystycznych; obawiano się
korporacji międzynarodowych, które oskarżano o tendencje imperialistyczne
i neokolonialne. Trafne wydaje się więc spostrzeżenie, iż w latach pięćdziesiątych
stosunki między USA i Ameryką Łacińską przypominały przeciąganie liny, gdyż
każda ze stron starała się udowodnić słuszność swego postępowania. W trakcie
X Konferencji Państw Amerykańskich w Caracas w 1954 r. sekretarz stanu USA
Dulles konsekwentnie trzymał się tezy, że państwa latynoamerykańskie powinny
przede wszystkim zreformować swoją gospodarkę, ograniczyć rolę państwa i za­
pewnić lepsze warunki działania dla inwestorów zagranicznych. Przywódcy
Ameryki Łacińskiej domagali się natomiast większego bezpośredniego zaan­
gażowania USA w rozwiązywanie problemów finansowych regionu, ułatwienia
dostępu do rynku północnoamerykańskiego i zasadniczego skorygowania cen na
artykuły rolnosurowcowe. Podobnie wyglądały konferencje OPA w Rio de Janeiro
(21 X I - 2 X I I 1954) oraz Buenos Aires (15 V I I I - 2 I X 1957), gdzie stałym
motywem krytyki latynoamerykańskiej jeszcze raz uczyniono akcentowanie przez
USA współpracy militarnej i wspólnej walki z infiltracją komunistyczną, a nie­
docenianie kwestii społecznych i gospodarczych.
Do wzrostu wrogich USA nastrojów w regionie przyczyniły się też oskarżenia,
oponowane zwłaszcza przez szeroko rozumianą lewicę latynoską, o popieranie
Dr
zez USA represyjnych dyktatur, np. na Kubie, w Dominikanie, w Wenezueli,
w
e
^ r u . Już raport Miltona Eisenhowera z lipca 1953 r. stwierdzał: „Olbrzymi
c
społeczny ferment panuje dziś w całej Ameryce Łacińskiej". Dopiero jednak
s
P°dróż wiceprezydenta R. Nixona po Ameryce Południowej (27 IV-14 V 1958)
n
^Prawdę zaniepokoiła Biały Dom. Sam Nixon po powrocie zapewniał prezydenta
e
nhowera, iż większość społeczeństw latynoamerykańskich jest przyjaźnie
0s
s
a c
c
h " . Jednakże masowość i gwałtowność demonstracji, zwłaszcza w Limie
192 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
i Caracas, wskazywały, że w stosunkach między obu Amerykami zapanować
poważny kryzys.
2. W latach pięćdziesiątych pojawiły się różnorodne ruchy narodowoernan
cypacyjne usiłujące zreformować kapitalizm latynoamerykański. W niektórych
pojawiły się silne tendencje lewicowe, co w atmosferze nasilającej się zimne"
wojny wywoływało nieufność, a nawet ostre przeciwdziałanie Stanów Zjedno
czonych. Tak właśnie stało się z rewolucją gwatemalską, w regionie mającym
żywotne znaczenie dla bezpieczeństwa USA. Pamiętajmy także, iż dokonywała
się ona w okresie szczególnie napiętej konfrontacji zimnowojennej.
Pierwsza faza rewolucji (1944-1950) była próbą budowania nieznanego zupełnie
w Gwatemali systemu demokracji i wolności politycznych. Wybrany w powszech­
nym głosowaniu prezydent Juan J. Arevalo okazał się większym wizjonerem
i myślicielem niż pragmatycznym przywódcą. Propagował niezbyt jasną koncepcję
„socjalizmu duchowego", przypominającą nieco program pierwszego prezydenta
rewolucji meksykańskiej, Francisco I . Madero (1911-1913). Podobnie jak wielk
Meksykanin, Arevalo uważał, że najważniejsze są godność i wywalczenie wolności
politycznych, które pozwolą stopniowo rozwiązywać inne problemy narodowe
i społeczne. W czasach Arevalo nie tylko partie polityczne uzyskały swobodę
działania, lecz także wprowadzono pierwsze ustawy socjalne. Wszystko to nie
budziło większych obaw USA. Natomiast poglądy Arevalo, że w dziele przebu­
dowy kraju potrzebny jest udział wszystkich Gwatemalczyków, niezależnie od
ich poglądów politycznych, w tym komunistów, wydały się w Waszyngtonie
wielce kontrowersyjne. Wprawdzie partia komunistyczna nie została zalegalizo­
wana, ale komuniści znaleźli się na różnych stanowiskach w administracji rządo­
wej, działali w organizacjach związkowych i chłopskich. W USA oceniono więc
że Arevalo „otworzył komunistom drzwi zbyt szeroko".
Radykalizacja politycznej linii rewolucji gwatemalskiej wiąże się z kolejnym
prezydentem, Jacobo Arbenzem (1950-1954). Zalegalizowano wówczas komunis
tyczną Gwatemalską Partię Pracy, która osiągnęła 4 tys. członków i uzyskała
cztery mandaty w parlamencie. Znaczenie komunistów zwielokrotnione zostałt
przez uzyskanie kontroli nad Generalną Konfederacją Pracowniczą oraz zdobycie
znacznych wpływów w Narodowej Federacji Chłopskiej. Do prawdziwego zaog­
nienia stosunków z USA doszło po ogłoszeniu przez Arbenza w 1952 r. p r a W
0 reformie rolnej. Jego realizacja objęła bowiem także ziemie należące do pól
nocnoamerykańskiego koncernu United Fruit Company, z którym osobiste zwiąż
1 interesy łączyły sekretarza stanu USA, Dullesa i byłego zastępcę sekretarz,
stanu, Bradena. USA podjęły wówczas energiczne wysiłki w celu izolowani
Gwatemali w środowisku amerykańskim. Wreszcie w czerwcu 1954 r. władj
Arbenza została obalona wskutek zbrojnej interwencji przygotowanej i wyp° ' !
żonej w USA. Do Gwatemali powróciły na parę dziesięcioleci wojskowe i r Pań ' ^ 'deałom Perona byłby model „kapitalizmu państwowego", dającego
presyjne rządy dyktatorskie. _ C q
Wiele wyrozumiałości i spokoju zachowały natomiast Stany Zjednocz 0 Woj k'°.' k ^ ^ ^ y P J
s t
wobec rewolucji boliwijskiej (1952-1956). Boliwia nie miała jednakże tak i
KRYZYS KARAIBSKI 193
znaczenia strategicznego dla USA jak Ameryka Środkowa, ponadto komuni-
n
• boliwijscy reprezentowali znacznie mniejszą siłę niż gwatemalscy. W kwietniu
w
1952 r. Boliwii nadspodziewanie łatwo zwyciężyło zbrojne powstanie, które
balił° rządy junty wojskowej. Siłą motoryczną powstania, zwanego odtąd rewolu-
• była MNR, partia przejawiająca kiedyś tendencje profaszystowskie, później zaś
a
•kłaniająca się ku programowi zwanemu „nacjonalizmem rewolucyjnym". MNR
dołała wejść w sojusz z najsilniejszym w kraju związkiem zawodowym górników
i przy jego poparciu przeprowadzała radykalne w pierwszej fazie rewolucji zmiany
i reformy. Rozwiązano armię i powołano milicję ludową z przywódcą górników
Juanem Lechinem na czele. W sierpniu 1953 r. prezydent Paz Estenssoro ogłosił
reformę rolną obejmującą przywrócenie ziemi wspólnotom indiańskim. Opubliko­
wano też dekret o nacjonalizacji kopalń, co oznaczało ekspropriację trzech wielkich
kompanii wydobywających całą boliwijską rudę cyny. Realizacja tych doniosłych
reform okazała się jednak wielce niekonsekwentna. Struktura władania ziemią
w kraju została zaledwie naruszona. Zarządzanie znacjonalizowanymi kopalniami
oddano w praktyce pod nadzór związku górników, co doprowadziło do nadmier­
nych podwyżek płac, rozbudowy programów socjalnych i rosnącego zatrudnienia.
Pogarszająca się sytuacja gospodarcza kraju zmusiła prezydenta Estenssoro do
stopniowego łagodzenia radykalizmu rewolucji, zwłaszcza zaś wobec „imperializ­
mu jankeskiego", jak początkowo mówiono. Po wizycie w La Paz w 1953 r.
M. Eisenhowera, który po powrocie wyjaśnił w Białym Domu skomplikowane
uwarunkowania rewolucji boliwijskiej, Stany Zjednoczone zaczęły życzliwie
traktować potrzeby tego kraju i wznowiły zakupy cyny po cenach światowych.
Pierwsza powojenna dekada dziejów politycznych Argentyny stała pod znakiem
osobowości i koncepcji J.D. Perona. Jako prezydent głosił w czasie swych dwu
kadencji (1946-1955) doktrynę zwaną justicializmem. Formułował ją jednak
ogólnie i wieloznacznie. Uważał bowiem, że od programów ważniejsza jest jego
osoba: caudillo i „ojca narodu", który najlepiej zna i zaspokaja potrzeby Argen­
tyńczyków. Z justicializmu wywodził Peron koncepcję tercera posición, czyli
trzeciej drogi, pośredniej i odmiennej nie tylko od systemu rozwiniętego Zachodu,
lecz także od komunizmu radzieckiego. Trzecia droga dotyczyła zarówno rozwoju
społeczno-gospodarczego kraju, jak i polityki zagranicznej Argentyny. Krytykował
więc Peron kapitalizm zachodni, który oddał kapitałowi, jak mówił, całkowitą
władzę nad narodami, ale potępiał też komunizm, który jest sprzeczny z wartoś-
c
'ami chrześcijańskimi. Nie akceptował ani zachodniej apologetyki indywidualiz-
• ani komunistycznego kolektywizmu. Uważał natomiast, że można harmonijnie
a.czyć siły kapitału i pracy, uniknąć walki między nimi, jeśli stworzy się
e
n i oparty na sprawiedliwości społecznej. Najwyższym rozjemcą i regulatorem
e s o w
n ., ekonomicznych i społecznych miało być państwo. Wydaje się więc, iż
Ż S Z
Wu ogromne możliwości ingerowania w gospodarkę i kierowanego przez
S
1 s o n u c w s /
y s t k i m i instrumentami trzymania w ryzach kapitału,
a
i głównych sil społecznych.
194 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
W pierwszych latach po wojnie, kiedy Argentyna dysponowała znaczny
rezerwami dewizowymi, a na rynkach europejskich utrzymywały się korzystne
ceny na produkty rolne, istniały sprzyjające warunki do wprowadzania w ży jj
koncepcji Perona. Wtedy właśnie zrealizowano różne plany nacjonalizacyj
i wielkie programy socjalne. Władza caudillo, wspierana przez potężne zwią iJ
zawodowe i armię, była wówczas absolutna. W niemałym stopniu do popularności
peronizmu przyczyniła się charyzma i głośna działalność społeczna żony prezyden
ta, Evy Duarte (Evity). Kiedy jednak dewizy się wyczerpały, a międzynarodowe
uwarunkowania finansowo-handlowe pogorszyły, w Argentynie zaczął narastać
ostry kryzys gospodarczy, a wraz z nim nasilały się napięcia społeczne i polityczne
W stosunkach międzynarodowych trzecia droga Perona miała oznaczać politykę
równego dystansu wobec USA i ZSRR oraz bloków, którym one przewodziły
Gdy sytuacja gospodarcza Argentyny była pomyślna, Peron miał nawet ambicję
powołania „trzeciego bloku" pod swoim kierownictwem. Wzywał do zjednoczenia
wszystkich państw, które nie uczestniczą w konflikcie między Wschodem a Za]
chodem, a zwłaszcza krajów nierozwiniętych, produkujących głównie artykułyy
rolnicze. Gwałtowna krytyka imperializmu północnoamerykańskiego, wznawiana
od czasu do czasu przez Perona, a także udzielanie schronienia uchodźcom!
faszystowskim z Europy, powodowały, iż stosunki USA z Argentyną były potne
napięć i konfliktów. Kryzys ekonomiczny zmusił jednakże Perona do łagodniej­
szego traktowania kapitału północnoamerykańskiego. Stany Zjednoczone zaśj
zabiegające o stworzenie antykomunistycznego frontu zachodniej hemisferyJ
bardzo liczyły na udział w nim Argentyny. Wszystko to skłaniało oba państwa
do koncyliacyjnej postawy, gdyż - jak pisał Milton Eisenhower - „w dzisiejszym
świecie Argentyna i Stany Zjednoczone mają więcej wspólnych interesów n i l
konfliktów". Potwierdził to Peron, uznając, iż w przypadku konfliktu zbrojnegJ
między Stanami Zjednoczonymi i Związkiem Radzieckim - Argentyna opowie-j
działaby się po stronie Zachodu.
3. Atmosfera zimnej wojny szczególnie sprzyjała represyjnym dyktaturonl
latynoamerykańskim, które wtedy przeżywały swe apogeum. Legitymizację i użyj
teczność dla świata zachodniego czerpały z tezy, iż są najpewniejszą zaporl
przed niebezpieczeństwem komunizmu, co Stany Zjednoczone - choć z dużynl
oporami i wahaniami - ostatecznie zaaprobowały.
Od 1934 r. o życiu politycznym Nikaragui decydował Anastasio Somoza Garciaj
w dużej mierze dzięki życzliwości Stanów Zjednoczonych. Zbudował barclz<j
represyjny, ale spójny system wewnętrzny, który następnie członkowie kla^H
Somozów rozbudowywali. Pierwszym filarem dyktatury nikaraguańskiej stało s
uzyskanie przez Somozów dominującej pozycji ekonomicznej w państwie. Zag
nęli najlepsze ziemie kraju, opanowali handel zagraniczny, banki i przemy*
111
zajmowali się nielegalnymi operacjami finansowymi, przemytem artykułów
susowych z zagranicy oraz rozkradaniem pomocy zagranicznej. I - i l Ł - o d - 1959 r. rewolucja kubańska. Kuba szybko zaczęła się wiązać z sys-
;l1
Ważnym instrumentem systemu somozowskiego była armia, a więc Gw
;
Narodowa, która identyfikowała się nie tyle z państwem, ile z dyktatorem
KRYZYS KARAIBSKI 195
us
)corp oficerski uzyskał szerokie możliwości bogacenia się i korzystania z „dob-
dziejstw" systemu. Wreszcie swą długotrwałość dyktatura rodzinna Somozów
C awdzięczała opiece i życzliwości USA, które uważały, że w narażonym na
ne wolucje regionie Ameryki Środkowej odgrywa ona pożyteczną, stabilizującą
re
z l e W drugiej połowie lat pięćdziesiątych sojusz represyjnych reżimów Nikara-
r0
j Kuby, Wenezueli i Dominikany wywoływał wiele napięć politycznych w re-
eionie Karaibów. Z tego też powodu piąte spotkanie konsultacyjne ministrów
spraw zagranicznych państw amerykańskich w sierpniu 1959 r. potępiło dyktatury
i przypomniało „zasady i atrybuty systemu demokratycznego na tej półkuli". Nie
zaszkodziło to jednak rodzinie Somozów, która aż do końca lat siedemdziesiątych
cieszyła się poparciem Waszyngtonu.
Podobne cechy pod wielu względami wykazywała dyktatura Rafaela L. Trujillo
Moliny w Dominikanie (1930-1961). Tak jak w Nikaragui, również w Domini­
kanie większość majątku narodowego przywłaszczona została przez dyktatora
i- i jego rodzinę. Była to dyktatura totalna i okrutna, a przy tym nieco operetkowa,
gdyż megalomania generalissimusa Trujillo przechodziła wszelkie granice. W od­
różnieniu od Somozy, Trujillo prowadził w regionie karaibskim politykę ekspan­
sywną. Przede wszystkim stale zagrażał sąsiedniemu Haiti, występował przeciw
liberalnemu przywódcy Kostaryki Jose Figueresowi, a także knuł spiski przeciw
Rómulo Betancourtowi i rządzącej w Wenezueli w latach 1945-1948 juncie
rewolucyjnej. Już w 1950 r. zajmująca się tymi sprawami międzyamerykańską
komisja zaapelowała, aby Dominikana nie uczestniczyła „w ruchach wywrotowych
wymierzonych w inne rządy". W 1960 r. dokonano zamachu bombowego na
prezydenta Wenezueli Betancourta, a śledztwo przeprowadzone przez OPA po­
twierdziło, iż zamach zorganizował dyktator Dominikany. Dopiero wówczas
OPA zastosowała po raz pierwszy sankcje przewidziane w traktacie Rio, uchwa­
lając zerwanie stosunków dyplomatycznych - i częściowo ekonomicznych - z Do­
minikaną.
Znacznie mniej represyjna okazała się natomiast krótkotrwała dyktatura gen.
Gustava Rojasa Pinilli w Kolumbii (1953-1957). Wprawdzie w ostatnich dwóch
jatach swych rządów gen. Rojas znów zaczął brutalnie tłumić bunty chłopskie
rozruchy w miastach, ale do masowych prześladowań i terroru w Kolumbii nie
1
doszło. Dyktator próbował również przeprowadzić pewne reforrny społeczne
rozwinąć gospodarkę, zmiany modernizacyjne były jednakże płytkie i nieudolnie
Calizowane. Toteż kiedy wysokie początkowo ceny światowe na kawę znacznie
r
S l e
obniżyły, w Kolumbii nastał kryzys gospodarczy. Odżyła wtedy tradycyjna
v
'°lencia, z którą reżim Rojasa Pinilli nie mógł sobie poradzić. Wówczas to
a.czone wysiłki konserwatystów i liberałów doprowadziły do pokojowej rezyg-
^ ' dyktatora z urzędu, co w Ameryce Łacińskiej nieczęsto się zdarzało.
;• Wielkim problemem w stosunkach międzynarodowych na zachodniej półkuli
teni
f . erri
S e) komunistycznym, co prowadziło do napięć zarówno w zachodniej hemi-
e
' Jak i stosunkach globalnych. W Waszyngtonie od dawna widziano
w

196 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962
objawy rozkładu dyktatorskiego reżimu Batisty, toteż zwycięstwo partyzantów 1
Castro, cieszących się znacznym poparciem społecznym, powitano życzliwie. J • 1
7 stycznia 1959 r. rząd rewolucyjny na Kubie został oficjalnie uznany prze? I
USA, a firmy północnoamerykańskie na wyspie zadeklarowały nawet, że z y 1 W
przędzeniem zapłacą podatki. Po kilku miesiącach pojawiły się jednak oskarżeni i
o próby eksportu rewolucji c^strowskiej do innych krajów i łamanie przez rząd]
^kubański praw człowieka.-Pierwsze umowy z ZSRR zawarła Kuba w l u t y m i
1960 r., a w lipcu tegoż roku premier Chruszczow z triumfem ogłosił śmierci
doktryny Monroego. Mówił też, że Kuba nie musi obawiać się o swe bezpieczeń-1
stwo, gdyż może liczyć na pomoc militarną ZSRR. W lipcu 1960 r. prezydent
Eisenhower znacznie zmniejszył kwoty importowe cukru kubańskiego, a wkrótce I
zawiesił handel z Kubą. Po jesiennej sesji NZ, na której premier Castro gwałtownie 1
zaatakował politykę USA wobec Ameryki Łacińskiej, napięcia między Waszyng-1
tonem a Hawaną znacznie wzrosły. Kończąc swą kadencję, prezydent Eisenhower
zdecydował się na zerwanie 3 stycznia 1961 r. stosunków dyplomatycznych 1
z Kubą. W kwietniu 1961 r., po proklamowaniu przez Castro socjalistycznego
(komunistycznego) charakteru rewolucji, doszło do nieudolnie przeprowadzonej
inwazji na Kubę, za co odpowiedzialność wziął na siebie prezydent Kennedy.
Od tej pory problem kubański stale już absorbował uwagę systemu między- 1
amerykańskiego. Siódme spotkanie konsultacyjne ministrów spraw zagranicznych i
w sierpniu 1960 r. uchwaliło ogólną deklarację potępiającą groźbę interwencji ze J
strony pozakontynentalnego mocarstwa. Ósme spotkanie konsultacyjne w PuntąJ
del Este (22-31 I 1962) podjęło dalej idące decyzje, dotyczące już bezpośrednio 4
Kuby. Uznano więc, że „obecne kontakty narodu kubańskiego z krajami bloku i
chińsko-sowieckiego są całkowicie sprzeczne z zasadami i normami systemuI
regionalnego". W sprawach wykluczenia Kuby z OPA i nałożenia na nią sankcji!
jednomyślności już jednak nie było. Najbardziej charakterystyczne wątpliwości!
zgłaszały delegacje Meksyku i Brazylii, podkreślając że: „Izolacja Kuby w hemi-j
sferze może w efekcie doprowadzić do tego, iż zwiąże się ona ostatecznie j
z blokiem politycznym, antagonistycznym wobec systemy międzyamerykańs-|
kiego". Pojawił się też problem formalny, gdyż Karta OPA z 1948 r. nie przewij
dywała możliwości wykluczenia państwa członkowskiego. Dlatego też przyję
kontrowersyjną formułę, „że obecny rząd kubański, na skutek swych posunięcj
sam się postawił poza nawiasem systemu międzyamerykańskiego". Rezolucja ta
uzyskała niezbędne dla ważności czternaście głosów, a przeciwne zdanie wyrazi'
przedstawiciele sześciu państw.
W tym czasie przywódcy kubańscy żywili przekonanie, iż Ameryka ŁacińskJ
stoi w przededniu wielkiej rewolucji społecznej. Che Guevara głosił, iż należyj
\ tworzyć w różnych krajach/ocos guerrilleros, a więc ogniska zbrojnej partyzant i
/ k t ó r e odegrają rolę katalizatora wybuchu społecznej rewolucji. Zaraz też pojaw M
się zarzuty, że Kuba eksportuje swą rewolucję oraz ingeruje w wewnęt 1
sprawy innych państw. Takie oskarżenia w końcu 1961 r. wysunęła Wenez . j
zrywając stosunki dyplomatyczne z Kubą. Po kilku latach podobną deey i
KRYZYS KARAIBSKI 197
odjęła OPA na dziewiątym spotkaniu konsultacyjnym w Waszyngtonie (21-26
y l l 1964). I znów nie była to decyzja jednomyślna, gdyż Boliwia, Chile, Urugwaj
u
• ivleksyk wyraziły sprzeciw. Jednakże trzy pierwsze państwa szybko zmieniły
zdanie, natomiast Meksyk stosunków dyplomatycznych z Kubą nie zerwał nigdy.
Coraz bliższy ideowy, a zwłaszcza militarny sojusz Kuby ze Związkiem Ra­
dzieckim doprowadził w 1962 r. do kryzysu karaibskiego, grożącego wybuchem
lobalnego konfliktu nuklearnego. Po uzyskaniu niezbitych dowodów, iż ZSRR
dostarczył na wyspę znaczne ilości ofensywnych rakiet strategicznych, prezydent
Kennedy ogłosił kwarantannę Kuby począwszy od 24 października. Związek
Radziecki zagroził „najpotężniejszym kontruderzeniem" oraz postawił w stan
gotowości bojowej swe siły zbrojne i wojska państw Układu Warszawskiego.
Nastały dni pełne napięcia, w czasie których nieustannie obradował w Białym
Domu Sztab Kryzysowy, a sekretarz generalny ONZ, U Thant podjął wysiłki
celu utrzymania dialogu między przywódcami obu wielkich mocarstw.
w
Przełom w kryzysie nastąpił 27 października, kiedy premier Chruszczow zgodził
się na wywiezienie z Kuby ofensywnych rakiet, a prezydent Kennedy oświadczył,
że USA nie dokonają inwazji na wyspę. Sposób rozwiązania kryzysu niezwykle
krytycznie oceniła Kuba. Krytykowano przede wszystkim Chruszczowa, że zgodził
się na wycofanie rakiet z wyspy, a stosunki kubańsko-radzieckie uległy ochło­
dzeniu aż do 1968 r.
5. W omawianym okresie podejmowano wiele prób zmierzenia się z trudnymi
problemami ekonomicznego i społecznego rozwoju Ameryki Łacińskiej. Pierwszą
z nich stanowiła inicjatywa powołania Komisji Ekonomicznej ONZ do spraw
Ameryki Łacińskiej (CEPAL), zgłoszona w 1947 r. Sprzeciwiło się jej aż ośmiu
członków Rady Gospodarczo-Społecznej ONZ. Szczególnie niechętne pomysłowi
były Stany Zjednoczone, które uważały, że problemy latynoamerykańskie powinny
być dyskutowane i rozstrzygane wewnątrz ruchu panamerykańskiego, a nie na
forum organizacji globalnej. Również Związek Radziecki, Francja, Wielka Bry­
tania czy Kanada, z różnych względów, torpedowały przez pewien czas realizację
inicjatywy latynoamerykańskiej. Ostatecznie jednak CEPAL został powołany
w
lutym 1948 r. - początkowo jako instytucja tymczasowa, a od 1951 r. jako
10 stały organ ONZ. Wkrótce CEPAL przedstawił własną strategię rozwoju Ameryki
Łacińskiej opartą w dużej mierze na pracach wybitnego argentyńskiego ekonomis­
ty Raula Prebischa. Już w latach pięćdziesiątych koncepcje CEPAL zaczęto
re
1
re
alizować w Ameryce Środkowej, gdzie przez pewien czas przynosiły obiecujące
zultaty.
m n
y m wydarzeniem w procesie wzbogacania systemu międzyamerykańskiego
o
treści ekonomiczne okazała się Operacja Panamerykańska, zaproponowana
rez
ts hu P ydenta Brazylii J. Kubitschka. Pierwszym rezultatem inicjatywy Kubi-
ka było powołanie w 1959 r. Międzyamerykańskiego Banku Rozwoju, w celu
e r a n
fZ
p ^ 0 i a programów gospodarczych państw latynoamerykańskich. Rada OPA
a a r o w
lie
czł °* * n i e ż tzw. Komitet 21, złożony z przedstawicieli wszystkich państw
n
'° kowskich. Wyniki prac Komitetu 21, zawarte w Akcie z Bogoty, po raz
198 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962

pierwszy zwróciły uwagę systemu międzyamerykańskiego na związek m i ę d ?v

gospodarką a stabilizacją polityczną i stanem demokracji.

Najpełniejsza koncepcja rozwiązywania problemów ekonomicznych i społec?
nych Ameryki Łacińskiej zrodziła się z inicjatywy prezydenta Kennedy'eg 0

który wezwał narody zachodniej hemisfery „do połączenia się w nowym Sojusz^
dla Postępu". Idea została podjęta przez Międzyamerykańską Radę Gospoda-
czo-Społeczną, która na konferencji w Punta del Este (5-17 VIII 1961) uchwali} a

dwa dokumenty: Deklarację ludów Ameryki oraz Kartę Punta del Este o ustano
wieniu Sojuszu dla Postępu w ramach Operacji Panamerykańskiej. Pierwszy
z nich określał ogólnie dziesięć celów Sojuszu dla Postępu, natomiast obszerna
Karta Punta del Este zawierała szczegółowy program i sposoby jego realizacji IV. W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU
Wskazywano więc, że wzrost ekonomiczny w Ameryce Łacińskiej w najbliższej^ POLITYCZNEGO 1962-1980
dekadzie powinien być nie mniejszy niż 2,5% rocznie per capita. Kreślono pla
industrializacji oraz zmniejszenia zależności gospodarki latynoamerykańskiej o •
eksportu surowców. Cechą charakterystyczną koncepcji Sojuszu było jednak
zwrócenie szczególnej uwagi na kwestie społeczne. Mówiło się więc o koniecz­
• •
\
ności bardziej sprawiedliwego podziału dochodu narodowego, przeprowadzenia Stosunki między Stanami Zjednoczonymi i Ameryką Łacińską przeszły w łatach
reformy rolnej zmieniającej strukturę władania ziemią, rozwinięcia oświaty, sześćdziesiątych i siedemdziesiątych znamienną ewolucję. W czasach prezydentury
ochrony zdrowia i taniego budownictwa mieszkaniowego. Ten ambitny program, Lyndona B. Johnsona (1963-1969) i Richarda Nixona (1969-1974) następowało
traktujący rozwój jako integralny proces złożony z treści ekonomicznych, społecz­ stopniowe odchodzenie do strategii Sojuszu dla Postępu na rzecz polityki bardziej
nych i politycznych, szybko zakończył się niepowodzeniem. pragmatycznej. Celem jej miało być skuteczniejsze przeciwstawienie się obu
Fiasko Sojuszu dla Postępu miało wiele przyczyn, a winą obciążać należy niej Ameryk ofensywie komunizmu światowego, a zwłaszcza ekspansywnym tendencjom
tylko kolejne administracje waszyngtońskie, lecz także rządy latynoamerykańskie, rewolucji kubańskiej. W tym czasie nastąpiła interwencja zbrojna w Dominikanie,
które nie kwapiły się do przeprowadzenia niezbędnych reform społecznych i poli-j zagrożonej zdaniem administracji Johnsona przez komunizm. Doszło także do
tycznych. ustanowienia wojskowej dyktatury w Brazylii, kładącej kres lewicowym dążeniom
- poprzednich rządów. Dopiero w czasie prezydentury Jimmy'ego Cartera
(1977-1981) dyktatury i łamanie praw człowieka jednoznacznie zostały potępione,
a siły reformatorskie otrzymały wsparcie - choć bez większych sukcesów. Na­
stępowały również głębokie zmiany w systemie międzyamerykańskim: w 1967 r.
dokonano reformy struktury i zadań OPA, eksponując bardziej cele ekonomiczne
' społeczne; w 1975 r. zreformowano w duchu detente traktat Rio (TIAR) oraz
"znano zasadę pluralizmu politycznego w regionie.
Tata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte to również czas wielkich nadziei łączonych
Pjzez państwa latynoamerykańskie z procesami ekonomicznej integracji. Początek
lQ
y koncepcje CEPAL, które w łatach sześćdziesiątych realizowano ze sporym
6 H ner ce
i C f ^ " ' A' y Środkowej. Później powstały wielkie ugrupowania - ALALC
TA. Miały one doprowadzić do utworzenia strefy wolnego handlu i bronić
esow regionu w ogólnoświatowych stosunkach gospodarczych. Wszystkie te
ni
^ zacje, a także liczne porozumienia o suhregionalnej współpracy, przyniosły
c
ydowanej mniejsze rezultaty niż oczekiwano.

•
* •
198 W LATACH ZIMNEJ WOJNY 1948-1962

pierwszy zwróciły uwagę systemu międzyamerykańskiego na związek między

gospodarką a stabilizacją polityczną i stanem demokracji.
Najpełniejsza koncepcja rozwiązywania problemów ekonomicznych i społecz­
nych Ameryki Łacińskiej zrodziła się z inicjatywy prezydenta Kennedy'eg 0

który wezwał narody zachodniej hemisfery „do połączenia się w nowym Sojuszu
dla Postępu". Idea została podjęta przez Międzyamerykańską Radę Gospodar-
czo-Społeczną, która na konferencji w Punta del Este (5-17 VIII 1961) uchwalii a

dwa dokumenty: Deklarację ludów Ameryki oraz Kartę Punta del Este o ustano­
wieniu Sojuszu dla Postępu w ramach Operacji Panamerykańskiej. Pierwszy
z nich określał ogólnie dziesięć celów Sojuszu dla Postępu, natomiast obszerna
Karta Punta del Este zawierała szczegółowy program i sposoby jego realizacji IV. W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU
Wskazywano więc, że wzrost ekonomiczny w Ameryce Łacińskiej w najbliższej POLITYCZNEGO 1962-1980
dekadzie powinien być nie mniejszy niż 2,5% rocznie per capita. Kreślono p ] a n

industrializacji oraz zmniejszenia zależności gospodarki latynoamerykańskiej od

eksportu surowców. Cechą charakterystyczną koncepcji Sojuszu było jednak
zwrócenie szczególnej uwagi na kwestie społeczne. Mówiło się więc o koniecz­
ności bardziej sprawiedliwego podziału dochodu narodowego, przeprowadzenia Stosunki między Stanami Zjednoczonymi i Ameryką Łacińską przeszły w latach
reformy rolnej zmieniającej strukturę władania ziemią, rozwinięcia oświaty, sześćdziesiątych i siedemdziesiątych znamienną ewolucję. W czasach prezydentury
ochrony zdrowia i taniego budownictwa mieszkaniowego. Ten ambitny program, Lyndona B. Johnsona (1963-1969) i Richarda Nixona (1969-1974) następowało
traktujący rozwój jako integralny proces złożony z treści ekonomicznych, społecz­ stopniowe odchodzenie do strategii Sojuszu dla Postępu na rzecz polityki bardziej
nych i politycznych, szybko zakończył się niepowodzeniem. pragmatycznej. Celem jej miało być skuteczniejsze przeciwstawienie się obu
Fiasko Sojuszu dla Postępu miało wiele przyczyn, a winą obciążać należy nie Ameryk ofensywie komunizmu światowego, a zwłaszcza ekspansywnym tendencjom
tylko kolejne administracje waszyngtońskie, lecz także rządy latynoamerykańskie, rewolucji kubańskiej. W tym czasie nastąpiła interwencja zbrojna w Dominikanie,
które nie kwapiły się do przeprowadzenia niezbędnych reform społecznych i poli­ zagrożonej zdaniem administracji Johnsona przez komunizm. Doszło także do
tycznych. ustanowienia wojskowej dyktatury w Brazylii, kładącej kres lewicowym dążeniom
poprzednich rządów. Dopiero w czasie prezydentury Jimmy'ego Cartera
(1977-1981) dyktatury i łamanie praw człowieka jednoznacznie zostały potępione,
a siły reformatorskie otrzymały wsparcie - choć bez większych sukcesów. Na­
stępowały również głębokie zmiany w systemie międzyamerykańskim: w 1967 r.
dokonano reformy struktury i zadań OPA, eksponując bardziej cele ekonomiczne
i społeczne; w 1975 r. zreformowano w duchu detente traktat Rio (TIAR) oraz
u
znano zasadę pluralizmu politycznego w regionie.
Łata sześćdziesiąte i siedemdziesiąte to również czas wielkich nadziei łączonych
Pjzez państwa latynoamerykańskie z procesami ekonomicznej integracji. Początek
da
h> koncepcje CEPAL, które w latach sześćdziesiątych realizowano ze sporym
5u
kcesem w Ameryce Środkowej. Później powstały wielkie ugrupowania - ALALC
' ELA. Miały one doprowadzić do utworzenia strefy wolnego handlu i bronie
nt
eresów regionu w ogólnoświatowych stosunkach gospodarczych. Wszystkie te
^Sanizacje. a także liczne porozumienia o subregionalnej współpracy, przyniosły
c
ydowanej mniejsze rezultaty niż oczekiwano.

•
• •
200 W POSZUKIWANIU NOWEGO LADU POLITYCZNEGO 1962-1980
1. L Y N D O N B . J O H N S O N I A M E R Y K A Ł A C I Ń S K A
Lyndon B. Johnson, który po zabójstwie prezydenta Kennedy'ego stanął w l j j
topadzie 1963 r. na czele państwa, deklarował kontynuację polityki swego p 0 rządów- Jednakże jeśli rząd jest już obalony, praktyką zgodną z suwerennością
przednika wobec Ameryki Łacińskiej. W rzeczywistości jednak dokonał istotnych
korekt w sferze zarówno programu, jak i praktyki politycznej. Zamiast wizjoner-
skiego Sojuszu dla Postępu, kładącego głównie nacisk na potrzebę głębokich
zmian społecznych, zamiast promowania demokracji i twardego kursu w stosunku
do rządów niekonstytucyjnych (choć nie w pełni konsekwentnego) - przyszła
polityka pragmatyczna, podejrzliwa wobec różnego typu liberalno-lewicowych
tendencji w Ameryce Łacińskiej. Johnson zapewniał wprawdzie, że nic się nie;
zmieniło, mówiąc do zaproszonych dyplomatów latynoamerykańskich: „Przed
trzema laty tu, w Białym Domu i w tej samej sali, prezydent Kennedy spotkał
się z państwem, reprezentantami krajów latynoamerykańskich. W pierwszym
przesłaniu polityki zagranicznej swej administracji wezwał do Sojuszu dla Postępu
między wszystkimi narodami Ameryki. Dzisiaj przybyłem, aby potwierdzić ten
sojusz i ogłosić, że cała energia mego rządu będzie skierowana na osiągnięcie
naszych wspólnych celów".
Sojusz dla Postępu nie został więc odwołany, ale z pewnością nie wyznaczał
już strategicznego celu polityki USA w Ameryce Łacińskiej. Administracja
Johnsona musiała bowiem zmierzyć się z dwoma wielkimi wyzwaniami: rozpo­
czynającą się właśnie eskalacją wojny w Wietnamie i skutkami rewolucji kubań­
skiej, która, jak sądzono, mogła ożywić w regionie wszelkie siły ekstremistyczne
i wywrotowe. Oba wyzwania traktowano zresztą łącznie - jako przejaw ofensywy
międzynarodowego komunizmu. Utrzymując więc ten sam dalekosiężny cel
budowy demokracji w Ameryce Łacińskiej, musiano zabiegać przede wszystkim,
o to, aby nie dopuścić do dalszej destabilizacji politycznej w regionie. Stąd tea
w Waszyngtonie przeważyła teza, iż rządy demokratyczne w Ameryce Łacińskiej
nie są koniecznym (choć są pożądanym) warunkiem realizowania celów Sojuszu.
Właśnie rewolucja kubańska i zagrożenie komunistyczne w Dominikanie spo-i
wodowały ogłoszenie tzw. doktryny Johnsona, którą prezydent sformułował
w przemówieniu 2 maja 1965 r. Mówił wówczas: „Jesteśmy przekonani, ze
zmiany są potrzebne i powitamy je z zadowoleniem, jeśli dokonają się w toku
pokojowego procesu. Rewolucja w jakimś kraju jest sprawą tego kraju. Kiedyi
jednak zmierza do ustanowienia komunistycznej dyktatury, przestaje być spraw-
lokalną i wymaga działania całej hemisfery". . skim. Wskazuje się czasami, iż podobne poglądy miał także Kennedy. Theodore
Tak więc dyktatury komunistyczne miały być zwalczane siłami całej półka
zachodniej, natomiast postępowanie wobec innego typu dyktatur powinno by
zróżnicowane. Ten sposób myślenia wyrażała też inna ówczesna doktryna, dotyj
cząca stosunku USA do rządów niekonstytucyjnych. Nazwano ją doktryną Man^
(lub Johnsona-Manna), od nazwiska zastępcy sekretarza stanu Thomasa C. Man" 1
W administracji Eisenhowera zajmował on stanowisko zastępcy sekretarza st
do spraw latynoamerykańskich, a następnie ambasadora USA w Meksyku-
LYNDON B. JOHNSON I AMERYKA ŁACIŃSKA 201
grudnia 1963 r. właśnie Mann stał się głównym twórcą polityki USA wobec
Ameryki Łacińskiej. W czerwcu 1964 r. mówił: „Nasza polityka zawsze przeciw­
stawiała się tym, którzy konspirowali w celu obalenia wybranych konstytucyjnie
i godnością narodową innych krajów będzie zachęcanie do przywrócenia norm
konstytucyjnych".
Nie oznaczało to, według Manna, iż administracja Johnsona będzie zawsze
Ł s o w a ć sankcje przeciw rządom antydemokratycznym lub tym, które doszły do
władzy przez obalenie ustanowionych legalnie władz. „Na mocy zobowiązań,
które narzucają nam traktaty, nie możemy przyjąć sztywnej, doktrynalnej linii
natychmiastowego stosowania sankcji przeciwko każdemu rządowi antykons­
tytucyjnemu, który wyłoni się w tej hemisferze, gdyż byłoby to ingerowaniem
w wewnętrzne sprawy polityczne innych krajów". Nie wynika z tego jednak,
zapewniał Mann, że USA zaakceptują wszystkie rządy, które powstały drogą
niekonstytucyjną. Każdy przypadek będzie wnikliwie badany, z uwzględnieniem
wszystkich okoliczności. „Rezerwujemy sobie wolność wyrażania naszego sprze­
ciwu przez odmowę uznania, ale też prawo do kontynuowania pomocy ekonomicz­
nej".
W USA odzywały się głosy, że nie należy przypisywać przesadnego znaczenia
wyborom parlamentarnym czy prezydenckim. Sol Linowitz, przedstawiciel Stanów
Zjednoczonych w OPA pisał, iż „same wybory w jakimś kraju nie są jeszcze
gwarantem, że zapanuje tam wolność". Wtórował mu Mann, podając przykład
Gwatemali, gdzie Jacobo Arbenz został prezydentem w wyniku wolnych wyborów.
„Dopiero później naród gwatemalski odkrył, że Arbenz jest marksistą-leninistą".
Z kolei płk Ramon Castillo doszedł do władzy drogą pozakonstytucyjną, ale
kiedy wkroczył do stolicy na czele swych oddziałów, był entuzjastycznie witany
przez mieszkańców. „Gdybyśmy więc byli zobowiązani bezwarunkowo, w każ­
dych okolicznościach, do poparcia wszystkich rządów konstytucyjnych, musieli­
byśmy obalić Castillo i przywrócić do władzy marksistę-leninistę, wbrew woli
ludu gwatemalskiego" - dowodził Mann.
Uważano, że nie zawsze rządy konstytucyjne potrafią skutecznie działać na
rzecz rozwoju społecznego, politycznego i ekonomicznego swoich krajów. I prze­
ciwnie - niektóre rządy antykonstytucyjne potrafią być bardzo sprawne i zbytnie
opóźnianie ich uznania lub wstrzymywanie pomocy ekonomicznej odbiłoby się
ne
gatywnie na rozwoju, który jest najbardziej potrzebny narodom latynoamerykań­
rensen, asystent i zaufany człowiek prezydenta, pisał, że Kennedy w luźnych
zmowach zauważał, iż „wojskowi często sympatyzują ze Stanami Zjednoczo-
ar< z e n
Prac' ^ ^ ' J ' ż jakakolwiek inna grupa społeczna w ich kraju.' Zatrzymanie
3
c j ^°Juszu w takich krajach, w których nie ma prawdziwej demokracji, ozna-
^ °oy sparaliżowanie całego programu. Więcej, niektórzy wojskowi uzurpatorzy
n
£ . y °ameryce (...) nie są ani niepopularni, ani reakcyjni. Prezydent dostrzegał,
e
nie
stety niektóre najbardziej postępowe rządy cywilne w Ameryce Łacińskiej
202 W POSZUKIWANIU NOWEGO LADU POLITYCZNEGO 1962-1980
(jak wszędzie) są mniej zdolne do zahamowania różnych ekstrawaganckich
projektów prowadzących do galopującej inflacji lub chaosu politycznego. Przy.
czyniają się one czasami do ucieczki inwestorów zagranicznych i nie doceniają
ludności wiejskiej, mniej ważnej w wyborach" (T.C. Sorensen, 536).
Prawdopodobnie Theodore Sorensen wiernie przedstawił myśli prezydenta
jednakże nigdy nie stały się one wytyczną dla polityki amerykańskiej. Kennedy
na pewno więcej też zrobił dla poparcia rządów demokratycznych w Ameryce
Łacińskiej i śmiałych reform społecznych niż jego poprzednik - a także następca
Administracja Johnsona natomiast wypracowała zespół wytycznych, które dałyby
Stanom Zjednoczonym całkowitą swobodę w podejściu do rządów niekonstytucyj­
nych lub powstałych w wyniku zamachu stanu. Uznanie lub udzielanie pomocy
gospodarczej zależeć miało nie od legalności czy demokratyczności władz, lecz
od tego, czy ich działania były zgodne z polityką USA.
Entuzjastyczne powitanie przez USA wojskowego zamachu stanu w Brazylii
w 1964r. i brak jakiejkolwiek sympatii do demokratycznie wybranego rządu
Juana Boscha w Dominikanie (obalonego zresztą w 1965 r. przez cieszących się
zaufaniem Waszyngtonu wojskowych) były najlepszym przykładem działania
doktryny Johnsona.
Na polityce administracji Johnsona wobec Ameryki Łacińskiej zaciążyła w dużej
mierze sprawa kubańska. Po kryzysie karaibskim możliwość światowego konfliktu
nuklearnego została oddalona, ale na zachodniej półkuli napięcia nie słabły. Jak
wspominaliśmy, Castro - przekonany o nieuchronności rewolucji w Ameryce
Łacińskiej - zaczął czynnie wspierać ruchy partyzanckie w różnych krajach. Nie
zamierzał także poprawiać stosunków ze Stanami Zjednoczonymi. W lutym
1964 r. rząd kubański odciął dopływ wody do ich bazy Guantanama. Na taki krok
kierownictwo bazy było jednak przygotowane i zdołało uruchomić własny system
zaopatrzenia. W lipcu 1964r. na dziewiątym spotkaniu konsultacyjnym OPA
w Waszyngtonie uchwalono rezolucję o zerwaniu stosunków dyplomatycznych
z Kubą. Z czterech państw, które głosowały przeciw rezolucji, Chile, Boliwia
i Urugwaj jeszcze w tym samym roku zmieniły zdanie i zerwały stosunki z Ha-
• waną, natomiast Meksyk zawsze konsekwentnie podtrzymywał swe stanowisko.
Dobre lub czasami poprawne stosunki Meksyku z Kubą nie wpłynęły jednak
na politykę USA wobec południowego sąsiada. Nie tylko Stany Zjednoczone,
lecz także państwa latynoamerykańskie milcząco zgodziły się, iż dzięki Mek­
sykowi można będzie zachować jakąś formę łączności z wyspą. Tak więc, mim°
wyraźnie odmiennego stosunku do Kuby, USA i Meksyk owocnie współpracowały
w wielu innych dziedzinach.
Potwierdziło to spotkanie prezydentów Johnsona i Adolfa Lopeza Mateosa
w lutym 1964 r. Wspomnijmy, iż przed tym spotkaniem załatwiono ostatecznie
spór graniczny o tereny El Chamizal, ciągnący się od 1866 r. - USA zgodziły s ,e
oddać Meksykowi sporne 256 ha w okolicach granicznego miasta Ciudad Juarez-
W następnym roku ogłoszono zakończenie innego, równie skomplikowane? 0
sporu o zasolenie wód rzeki Colorado. Na mocy układu z 22 marca 1965 r. Stany
LYNDON B. JOHNSON I AMERYKA ŁACIŃSKA 203
Jednoczone zobowiązały się wypłacić odszkodowanie za straty, jakie z tego
wodu ponosiło rolnictwo meksykańskie.
P Samodzielność Meksyku w sprawach Kuby została więc przez USA zaakcep­
towana, natomiast próby zacieśnienia stosunków z Francją wywołały w Waszyng­
tonie nerwową reakcję. W marcu 1964 r. gen. Charles de Gaulle złożył oficjalną
wizytę w Meksyku, a między 22 września a 15 października w dziesięciu innych
ństwach latynoamerykańskich (Wenezueli, Kolumbii, Ekwadorze, Peru, Boliwii,
Chile, Argentynie, Paragwaju, Urugwaju, Brazylii). Oficjalny komunikat ogłoszony
w Meksyku 18 marca podkreślał „wspólne poglądy i ideały ożywiające oba
narody o pochodzeniu i tradycji łacińskiej". Informowano również, że Francja
przedstawi w Genewie na zbliżającej się konferencji ONZ do spraw handlu
i rozwoju nowe propozycje dotyczące handlu surowcami z krajami rozwijającymi
się. .,a zwłaszcza z państwami Ameryki Łacińskiej". (Zbiór dokumentów 1964,
nr 3, 398-399). W Waszyngtonie uznano, iż jest to przejaw ofensywy Paryża
w Ameryce Łacińskiej i nowa próba ożywienia koncepcji latinidad, a więc
szczególnego sojuszu państw kultury łacińskiej. Stąd też, kiedy przedstawiciel
Francji w Radzie Bezpieczeństwa ONZ skrytykował interwencję USA w Domi­
nikanie, sekretarz stanu Dean Rusk odpowiedział 22 maja 1965 r.: „byłoby
znacznie lepiej, by w Paryżu więcej uwagi zwrócono na fakt, że pewne kraje tej
półkuli już zajęły się istniejącym problemem. Nie jest to sprawa, wobec której
Francja posiada aktywną odpowiedzialność".
Problem kubański stale absorbował w tym czasie nie tylko administrację
Johnsona, lecz także cały system międzyamerykański. Rewolucja kubańska prze­
szła bowiem do ofensywy, próbując budować szerszy ruch „solidarności antyim-
perialistycznej". W kwietniu 1965 r. Che Guevara opuścił Hawanę, a po pewnym
czasie pojawił się w Boliwii, gdzie zamierzał nakłonić chłopów indiańskich do
powstania. Kuba stała się też organizatorem I Konferencji Solidarności Ludów
Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej (3-15 I 1966). Jednym z rezultatów konferencji
było powołanie Latynoamerykańskiej Organizacji Solidarności (Organización
Latinoamericana de Solidaridad, OLAS) z siedzibą w Hawanie. Do zadań OLAS
należało upowszechnianie rewolucji w regionie. Specjalna Komisja Konsultacyjna
do spraw Bezpieczeństwa, działająca w ramach OPA od stycznia 1962 r„ stwier­
dziła, iż „jest to poważna groźba, którą komunizm międzynarodowy kieruje
w
stronę systemu międzyamerykańskiego".
^ Podobną ocenę zawarł rząd wenezuelski w piśmie do Rady OPA z 1 czerwca
^67 r., stwierdzając, iż OLAS powołano w celu „wspierania akcji wywrotowych,
terroryzmu i wojen cywilnych w hemisferze". Caracas oskarżyło też Kubę o nowe
y agresji, polegające na wysyłaniu na terytorium wenezuelskie uzbrojonych
Pedycji, transportów broni i udzielanie pomocy antyrządowej partyzantce.
z
. a.dała w związku z tym zwołania dwunastego spotkania konsultacyjnego
mstrów spraw zagranicznych OPA. Podczas tego spotkania, rozpoczętego
sz
zk. yngtonie 19 czerwca 1967 r., postanowiono powołać komisję, która
adałaby k ę Wenezueli.
s a r g
204 W POSZUKIWANIU NOWEGO LADU POLITYCZNEGO 1962-1980
W tym czasie w Hawanie obradowała I Konferencja Solidarności Ludów
Ameryki zorganizowana przez OLAS (31 VII-10 V I I I 1967). Przypomniał te
o sobie Che Guevara. 23 kwietnia 1967 r. „Granma" opublikowała serię niezbyt
ostrych fotografii, na których jednak można było zobaczyć Che Guevarę (b e
brody) w dżungli niezidentyfikowanego kraju. Następnie ogłoszono jego list do
delegatów konferencji, stwierdzający m.in.: „Nasze aspiracje i cele można
podsumować następująco: całkowite zniszczenie imperializmu i imperialistycz
nego panowania Stanów Zjednoczonych Ameryki (...) Jakaż świetlana przyszłość
mogłaby wkrótce nastąpić gdyby dwa, trzy lub wiele Wietnamów rozkwitło na
świecie". Hasło „dwóch, trzech, wielu Wietnamów" zdominowało obrady kon­
ferencji OLAS, która zresztą wybrała Che Guevarę honorowym prezydentem.
Kiedy we wrześniu wznowiono obrady dwunatego spotkania konsultacyjnego
ministrów spraw zagranicznych OPA, gotowe już były sprawozdania zarówno
komisji badającej skargę Wenezueli, jak i Specjalnej Komisji Konsultacyjnej do
spraw Bezpieczeństwa, która zajęła się działalnością Organizacji Solidarności
Ludów Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej oraz OLAS. Sprawozdania te były
jednoznacznie niekorzystne dla Kuby. W związku z tym uczestnicy spotkania
potępili Kubę: „za powtarzające się akty agresji i interwencji przeciw Wenezueli
oraz za stałą politykę interwencji w sprawy Boliwii i innych państw amerykańskich
przez podburzanie i aktywną pomoc zbrojnym grupom oraz przez inne formy
działalności wywrotowej wymierzonej w rządy tych państw".
Rezolucji tej, a także wszystkich innych wymierzonych w Kubę (uchwalonych
podczas X I I spotkania) nie poparł Meksyk. Chile, Kolumbia, Ekwador i Urugwaj
przyłączyły się do Meksyku i opowiedziały przeciw rezolucji wzywającej państwa;
członkowskie, aby nie utrzymywały rządowej (lub współfinansowanej przez
rząd) wymiany handlowej z Hawaną i nie przyjmowały w swych portach statków j
płynących z Kuby lub na Kubę. Rezolucja przewidywała również sporządzenie j
czarnej listy firm handlowych i transportowych prowadzących taką wymianę.
Uczestnicy spotkania zwrócili się ponadto do zaprzyjaźnionych państw nie będą­
cych członkami OPA (ale podzielających zasady, na których opierał się system
międzyamerykański) o ograniczenie operacji handlowych i finansowych z Kubą
oraz transportu morskiego i powietrznego.
Zaznaczono, że „przyznawanie kredytów państwowych lub gwarancji kredyto-j
wych przedsiębiorstwom prywatnym, które realizują takie transakcje, nie mozej
być rozumiane jako przyjazny gest wobec państw członkowskich OPA". Sankcje]
miały być utrzymywane do czasu, „aż rząd kubański zaprzestanie swej polityk'1
interwencji i agresji". Apel ten, skierowany w praktyce głównie do państw!
Europy Zachodniej i Kanady, przyniósł bardzo ograniczone rezultaty. Szczegółu'
Kanada nie wykazywała chęci do akceptowania stanowiska OPA i u t r z y m y w a ł
z Kubą normalne stosunki polityczne oraz handlowe.
W czasach Johnsona nie udało się osiągnąć postępu w dziedzinie współprac i
HZ
ekonomicznej obu Ameryk. O powolnym więdnięciu Sojuszu dla Postępu J
n
wspominaliśmy (patrz s. 182-184), ale zapoczątkowana zaledwie integracja laty °
LYNDON B. JOHNSON I AMERYKA ŁACIŃSKA 205
^erykańska także nie mogła się doczekać konkretnego wsparcia ani ze strony
2
jjSA, ani ze strony OPA. Przez wiele lat po wojnie Stany Zjednoczone uważały,
j problemy gospodarcze Ameryki Łacińskiej można rozwiązywać w ramach
Z
ruchu panamerykańskiego. Stąd też niechętnie patrzyły na wszelkie inicjatywy
powoływania osobnych instytucji dla tego obszaru (np. CEPAL, patrz s. 133).
fakże latynoamerykańskie pomysły integracyjne traktowane były jako konkurencja
dla OPA lub próby wprowadzenia protekcjonizmu regionalnego sprzecznego
regułami wolnego handlu. Dlatego pierwsze ugrupowania integracyjne: ALALC
i MCCA (szerzej patrz s. 269-272, 280-282) powstały w 1960 r. przy pomocy
CEPAL, nie zaś USA. Pewien przełom nastąpił w 1961 r., po ogłoszeniu programu
Sojuszu dla Postępu, który akcentował potrzebę integracji regionalnej w Ameryce
Łacińskiej. W praktyce jednak Stany Zjednoczone nie były zwolennikiem wielo­
stronnych mechanizmów wspierania rozwoju gospodarczego i wolały samodzielnie
decydować o przyznaniu pomocy jakiemuś państwu. Stało się to jedną z przyczyn
kryzysu Sojuszu dla Postępu.
I Zwiększający się sceptycyzm co do roli USA w rozwiązywaniu problemów
ekonomicznych Ameryki Łacińskiej spowodował zwołanie w końcu lutego 1964 r.
konferencji w Alta Gracia (Argentyna). Spotkali się na niej wyłącznie reprezen­
tanci państw latynoamerykańskich, aby przygotować wspólne stanowisko na
zbliżającą się genewską Światową Konferencję ONZ do spraw Handlu i Rozwoju.
Główny wniosek z dyskusji toczonych w Alta Gracia sprowadzał się do stwier­
dzenia, że interesy ekonomiczne Ameryki Łacińskiej różnią się zasadniczo od
celów wielkich mocarstw przemysłowych, w tym Stanów Zjednoczonych. Pod­
kreślono więc potrzebę współpracy z innymi krajami nierozwiniętymi w Azji,
Afryce i Europie, aby wspólnie walczyć o poprawę terms of trade. W Alta Gracia
powołano ponadto Specjalną Komisję Koordynacji Latynoamerykańskiej (Comi­
sión Especial de Coordinación de America Latina, CECLA).
Mimo tych różnic, w latach sześćdziesiątych nie rezygnowano z prób ożywienia
ekonomicznych funkcji OPA. Świadczyło o tym zreformowanie Karty OPA (luty
1967), w której znacznie szerzej określono zadania organizacji w dziedzinie wspie­
rania rozwoju. Drugie spotkanie prezydentów państw amerykańskich w Punta del
Este (12-14 IV 1967) poświęcono tylko tym sprawom (pierwsze, spotkanie na
szczycie odbyło się 22 lipca 1956 r. w Panamie). Na zakończenie obrad podpisano
wspólną deklarację. Zapowiadała ona m.in., że „Prezydenci republik latynoamery-
anskich postanowili tworzyć stopniowo, począwszy od 1970 r., Wspólny Rynek
at
ynoamerykański, który w swej zasadniczej części powinien funkcjonować w cią-
u
^ Piętnastu lat. Wspólny Rynek Latynoamerykański będzie działał na rzecz
Wsz
echstronnego rozwoju oraz postępującej współpracy z Latynoamerykańskim
°warzyszeniem Wolnego Handlu i Wspólnym Rynkiem Ameryki Środkowej,
y założeniu, że będzie uwzględniał interesy krajów latynoamerykańskich, które
Cz
^ e nie należą do tych systemów" (chodziło o Dominikanę, Haiti, Panamę).
Za
j k°ńczeniu tej części deklaracji stwierdzono, że prezydent USA wyraża popar-
C
l a
rokującej nadzieje inicjatywy latynoamerykańskiej.
206 W POSZUKIWANIU NOWEGO LADU POLITYCZNEGO 1962-1980
Zarówno deklaracja, jak i uchwalony w Punta del Este obszerny progr ] arn
działania były dokumentami znamiennymi, odbijającymi nowe tendencje w stosun I
kach międzyamerykańskich. Program działania w kolejnych rozdziałach szczegó"I
łowo omawia zadania prezydentów krajów ALALC, MCCA i wszystkich prezy ]
dentów latynoamerykańskich, a w niewielkiej tylko części zawiera wskazania dl
prezydentów krajów członkowskich OPA. John C. Dreier, były przedstawiciel
USA w OPA, uważał, iż było to wyrazem „nowego, silnego nacjonalizmu latyn 1
amerykańskiego". Charakteryzował się on sporym pragmatyzmem oraz większą <
wiarą w skuteczność samopomocy i własne możliwości niż w finansowe wsparcie]
USA. „Deklaracja prezydentów Ameryki i program działania przyjęte na spotkaniu!
mówiły o wielu krokach, które powinny podjąć kraje Ameryki Łacińskiej, nato-l
miast zaledwie wzmiankowały o pomocy Stanów Zjednoczonych".
Charakterystyczne dla tego stylu myślenia było przemówienie prezydenta Mek- |
syku. Gustavo Diaz Ordaza podkreślił, że integracja gospodarcza musi być zrealizo­
wana wyłącznie przez Latynosów. Nie są oni przeciwnikami ani Stanów Zjednoczo-I
nych, ani jakiegokolwiek innego kraju. Takie stanowisko musi być szczerze przed-l
stawione Stanom Zjednoczonym i Kanadzie. Należy - mówił Ordaz - domagać się
wyłączności podejmowania politycznych decyzji dotyczących integracji. Trzeba!
sięgnąć do własnej wyobraźni i do własnych zasobów oraz samemu podjąć wysiłki. |
Prezydent Johnson inteligentnie dostrzegł i zaakceptował tę nową retorykę, ]
zwłaszcza że przed spotkaniem w Punta del Este Senat USA odrzucił jego prośbę \
o przyznanie dodatkowych sum (1,5 mld doi.) pozostających w gestii administracji |
na pomoc dla Ameryki Łacińskiej. Senat wyraził tylko zgodę na rozpatrywanie 1
konkretnych projektów pomocowych. W komentarzch wygłaszanych w Punta del i
Este zauważano, iż Senat odmówił Johnsonowi wystawienia „czeku in blanco"
w sprawie jego latynoamerykańskiej polityki.
2. I N T E R W E N C J A W D O M I N I K A N I E
Po udanym zamachu 31 maja 1961 r. na życie Rafaela Trujillo, władzę w Do­
minikanie objął jeden z jego najbliższych współpracowników, Joaąuin Balaguer.
Już wówczas, jak mówił prezydent Kennedy, istniały trzy scenariusze rozwoju
wydarzeń w Dominikanie: ustanowienie przyzwoitego demokratycznego rządu
kontynuacja reżimu związanego z rodziną Trujillo lub powstanie rządu procast
rowskiego. „Opowiadamy się oczywiście za rozwiązaniem pierwszym, ale nie
możemy też wykluczyć drugiego do czasu, aż będziemy pewni, że nie grozi nart
trzecie" (J. Slater, 9). Stany Zjednoczone zdecydowały więc nie występo^ '
przeciwko Balaguerowi, najbardziej umiarkowanemu i najmniej skorumpowanem
e
przedstawicielowi poprzednich władz, a nawet pomóc mu „w rozpoczęciu dług' c°
marszu ku demokracji". Balaguer bowiem taki marsz obiecywał, a nawet pozw"
uchodźcom politycznym na powrót do kraju. Wówczas także dwaj bracia zabita
s
dyktatora zapowiedzieli powrót na wyspę i przejęcie władzy przy pomocy woj
które nadal im sprzyjało.
INTERWENCJA W DOMINIKANIE 207
_Ktany Zjednoczone nie mogły jednak na to pozwolić. W listopadzie 1961 r. ich
kręty wojenne wpłynęły na wody dominikańskie, a sekretarz stanu Dean Rusk
ogłosił, że USA „nie pozostaną bezczynne, jeśli Trujillos zechcą wznowić dyk­
tatorskie rządy".
Kiedy okręty Stanów Zjednoczonych przebywały u brzegów wyspy, Waszyn-
mn zdołał przekonać Balaguera, aby oddał władzę siedmioosobowej Radzie
0 państwa, utworzonej 1 stycznia 1962 r. Po tym wydarzeniu Rada OPA uznała, że
Dominikana nie stanowi już zagrożenia dla bezpieczeństwa regionu i 4 stycznia
zniosła sankcje nałożone siedemnaście miesięcy wcześniej. 6 stycznia Stany
Zjednoczone wznowiły z Dominikaną stosunki dyplomatyczne.
Głównym zadaniem Rady Państwa było przygotowanie demokratycznych wy­
borów prezydenckich, które odbyły się 20 grudnia 1962 r. Wygrał je raczej
niespodziewanie Juan Bosch, przywódca socjaldemokratycznej Dominikańskiej
Partii Rewolucyjnej (Partido Revolucionario Dominicano, PRD), pokonując V i -
riato Fiallo, lidera konserwatywnej Narodowej Unii Obywatelskiej (Unión Civica
Nacional, UCN). Bosch, pisarz i lewicujący intelektualista, wrócił na wyspę kilka
miesięcy przed wyborami po długiej emigracji, która trwała od 1937 r. Wraz
z Betancourtem z Wenezueli, Luisem Munozem-Marinem z Puerto Rico i J. Fi-
gueresem z Kostaryki zaliczany był do przywódców demokratycznej lewicy
latynoamerykańskiej i zdecydowanych przeciwników dyktatury Trujillo.
1 USA oficjalnie z zadowoleniem powitały ustanowienie rządów Boscha, ale
szybko nabrały podejrzeń co do jego prawdziwych zamiarów. Bosch rozpoczął
bowiem wprowadzanie politycznych reform demokratyzujących system, ale wy­
powiadał się niezbyt jasno i z niepokojącym radykalizmem o problemach społecz­
nych, a ponadto anulował umowę z Esso Standard Oil na budowę rafinerii.
29 kwietnia 1963 r. ogłoszona została konstytucja Dominikany. Wprowadzała
rozdzielenie Kościoła od państwa, ograniczała wielkość majątków ziemskich
• przyznawała robotnikom prawo do partycypowania w zyskach przedsiębiorstw.
Najważniejszym jednak źródłem nieufności Departamentu Stanu wobec prezydenta
Boscha były raporty ambasadora USA w Santo Domingo, Johna Bartlowa Martina.
Miał on o Boschu jak najgorszą opinię. W jednym z raportów pisał, że jest
..emocjonalnie niestabilnym arogantem, człowiekiem próżnym i dziwacznym",
niewykluczone, że „głęboko ukrytym komunistą".
Kiedy więc po siedmiu miesiącach prezydentura Boscha została obalona, w Depar-
^ e n c i e Stanu nie odczuwano żalu. Na czele wojskowego zamachu stanu, dokonane­
go 25 września 1963 r., stał płk Elias Wessin y Wessin, „głęboko religijny, fanatyczny
3
ant
ykomunista, urodzony w rodzinie Libańczyków zaliczających się do klasy
1
re
dniej; był to człowiek całkowicie uczciwy, ale politycznie naiwny, nie dostrzegają-
y żadnej różnicy między niekomunistyczną rewolucyjną lewicą i komunistami oraz
^Pisujący świat tylko dwoma barwami: białą albo czarną" (R.H. Ferrell, 787). Wydaje
Jednak, iż do takiej uproszczonej interpretacji rzeczywistości dominikańskiej
D aznie skłaniał się wówczas także Departament Stanu. Nie zrobiono więc nic, aby
ywrócić Boscha do władzy lub choćby formalnie potępić zamach stanu.
208 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
Warto jednakże zauważyć, że administracja Kennedy'ego wstrzymała się
z uznaniem zarówno junty dominikańskiej, jak i rządów wojskowych w Hon­
durasie, ustanowionych w wyniku zamachu stanu na początku października
1963 r. Trzy tygodnie po zabójstwie Kennedy'ego, 14 grudnia 1963 r., rządy
wojskowe w obu tych państwach zostały oficjalnie uznane przez administrację
prezydenta Johnsona.
W Dominikanie na czele rządu całkowicie zależnego od wojskowych stanął
cywilny konserwatywny polityk Donald Reid Cabral, jeden z najbogatszych ludz 1
w kraju, właściciel m.in. agencji sprzedaży samochodów. Był ulubieńcem noweg;o
ambasadora USA, W. Tapleya Bennetta, który zapewniał Departament Stanu, ż.
„Donny" Reid nie sprawi żadnych kłopotów. „W Republice Dominikańskiej Rek
szeroko był znany jako «El Americano», a niektórzy uważali go - kto to wie - z
agenta CIA" (J. Slater, 17).
Rząd Reida Cabrala nie spełnił jednak oczekiwań Waszyngtonu. W biednym
kraju, gdzie dochód na głowę wynosił mniej niż 250 doi. rocznie, sytuacja
gospodarcza znacznie się pogorszyła. Nastąpił wzrósł bezrobocia i marginalizacjaa
wielkich grup społecznych. Rządy wojskowych wywołały - zwłaszcza wśród
inteligencji, studentów, klasy średniej i drobnego biznesu - nastroje buntu i żądaniaa
powrotu prezydenta Boscha z uchodźstwa w Puerto Rico. Nawet w armii doszło
do rozłamu, gdyż część oficerów domagała się położenia kresu powszechnej
korupcji i oczyszczenia wojska z ludzi najbardziej skompromitowanych zbrod­
niami w okresie Trujillo.
Przełom nastąpił na początku 1965 r., kiedy Reid Cabral dał do zrozumienia,
że wybory przewidziane na jesień tego roku zostaną odłożone. Wówczas to
reformistyczni oficerowie porozumieli się z liderami partii Boscha - PRD - i w so­
botę 24 kwietnia 1965 r. wszczęli bunt przeciwko rządowi. Głównym hasłem
powstańców, którzy nazwali siebie konstytucjonalistami, było przywrócenie do
władzy legalnego prezydenta Boscha.
Zaskoczenie było tak duże, iż wojskowi powstańcy zdołali aresztować częsc
Sztabu Generalnego, zająć budynek rozgłośni radiowej i wiele gmachów rządo­
wych. Po apelach radiowych przywódców PRD, wzywających do poparcia po­
wstania, na ulice Santo Domingo wyległy tłumy. Mieszkańcom masowo roz­
dawano broń i pospiesznie formowano oddziały bojowe. W niedzielę rano 25 kwie­
tnia rząd Reida Cabrala został obalony, a po południu wojskowi konstytucjonaliści,
których przywódcą był płk Francisco A. Camańo Deńo, ogłosili, że na cze e
nowych władz staje tymczasowy prezydent Jose Molina Urena (do czasu powrotu
Boscha). Kiedy wydało się, że powstanie triumfuje, rozpoczęła kontratak wiem
obalonemu rządowi część armii pod dowództwem gen. Wessina y Wessin^
Jeszcze 25 kwietnia samoloty z bazy San Isidro zbombardowały Palach Naciofl
i stanowiska wojsk powstańczych. Ostre walki ogarnęły całe miasto i w
sytuacji ambasador Bennett zarządził ewakuację obywateli USA.
28 kwietnia prezydent Johnson opublikował oświadczenie o rozpoczęciu am
rykańskiej interwencji zbrojnej w Republice Dominikańskiej „w celu ochro
INTERWENCJA W DOMINIKANIE 209
ycia obywateli amerykańskich". W oświadczeniu tym nie mówił jeszcze nic
z
niebezpieczeństwie komunizmu. Jednak już od 26 kwietnia Departament Stanu
0
ł przekonany, że dominikańscy komuniści odgrywają w powstaniu znaczną
b y
rolę- demonstracje uliczne kierowane są przez skrajną lewicę, a możliwość
komunistycznego przewrotu jest duża. Instrukcje przesyłane do ambasady w Santo
Domingo nakazywały współpracę z siłami wiernymi obalonemu rządowi, aby
stworzyć ośrodek władzy, który zagrodziłby drogę komunistom.
Dopiero po wysłaniu pierwszego, 400-osobowego oddziału marines (który
szybko wzrósł do całego korpusu ekspedycyjnego o sile ok. 22 tys. ludzi) ad­
że ministracja Johnsona zaczęła zabiegać o oficjalne wsparcie OPA. Pierwsza rezolu­
cja Rady OPA z 30 kwietnia była jednakże bardzo ostrożna - wzywała „zwal­
Ł czające się siły" do zawieszenia broni. Proponowano natychmiastowe ustanowienie
międzynarodowej neutralnej strefy schronienia, obejmującej centrum miasta Santo
Domingo, w której obywatele wszystkich krajów mieliby zapewnione bezpieczeń­
stwo. 1 maja 1965 r. rozpoczęły się w Waszyngtonie długie obrady dziesiątego
spotkania konsultacyjnego ministrów spraw zagranicznych państw amerykańskich.
Pierwsza uzgodniona rezolucja mówiła o powołaniu Komisji Specjalnej, złożonej
z przedstawicieli Argentyny, Brazylii, Gwatemali, Kolumbii i Panamy. Miała
natychmiast udać się do Santo Domingo i zaproponować „swe- dobre usługi
zbrojnym ugrupowaniom dominikańskim" oraz doprowadzić do zawieszenia
broni i przywrócenia pokoju. Dzień później, 2 maja, prezydent Johnson inaczej
już uzasadnił przyczyny jednostronnej interwencji w Dominikanie: „Ruch rewo­
lucyjny w Republice Dominikańskiej przechodził tragiczne zwroty. Przywódcy
komunistyczni, wyszkoleni często na Kubie, dostrzegając okazję do pogłębienia
chaosu i osiągnięcia swych celów, dołączyli do rewolucji. Ich wpływy ciągle
rosły. To co zaczęło się jako rewolucja demokratyczna i ludowa, zmierzająca do
postępu demokratycznego i sprawiedliwości społecznej, w krótkim czasie zmieniło
swój charakter, gdyż kierownictwo ruchem przechwyciła grupa konspiratorów
komunistycznych... Narody amerykańskie nie mogą, nie powinny pozwolić i nie
pozwolą na ustanowienie innego rządu komunistycznego w zachodniej hemisferze".
Ponieważ Stany Zjednoczone zadeklarowały, iż nie chodzi o obronę życia
obywateli amerykańskich, tylko o starcie z komunizmem międzynarodowym,
Jeszcze bardziej zależało im na uzyskaniu choćby tylko formalnego i ex post
Poparcia państw systemu międzyamerykańskiego.
sto S t a t e c z n i e U S A c e l S W 0
J osiągnęły, ale po ciężkiej batalii, jaką musiały
t a ° Z y ć z e s w
y m i sojusznikami w trakcie waszyngtońskiego spotkania konsul-
cyjnego. Przedstawiciele kilku państw latynoamerykańskich ostro krytykowali
^sęp Dominikanie, powołując się na art. 15 Karty OPA (który
0 w a n i e U S A w
rypania interwencji w wewnętrzne lub zewnętrzne sprawy innego państwa ame-
n S e g m e z a l e z n i e
Kart k' °' °d niotywu takiej interwencji) oraz na art. 17 tejże
y t o r
n 0 ^ y zabrania nawet czasowej okupacji innego państwa). Stany Zjed-
0 6 W s a z
k i c h " k y w a ł y natomiast na dokumenty X Konferencji państw amerykańs-
w
Caracas w 1954 r. i VIII spotkania konsultacyjnego w Punta del Este ze
210 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
stycznia 1962r., głoszące, że międzynarodowy ruch komunistyczny stanowi
zagrożenie suwerenności państw amerykańskich.
Mimo tego uczestnicy dziesiątego spotkania konsultacyjnego przyjęli na p _
siedzeniu 6 maja rezolucję o utworzeniu międzyamerykańskich sił zbrojny k
(nazwanych Międzyamerykańskimi Siłami Pokoju - Inter-American Peace Forc
IAPF). Siły te miały powstać w wyniku uznania za międzyamerykańskie woj fc
USA znajdujących się w Dominikanie oraz uzupełnienia ich kontyngentami
wydzielonymi przez te „rządy państw członkowskich, które chcą i są w stanie to
uczynić". Za uchwaleniem rezolucji głosowało 14 państw, a więc dokładnie ty]
ile było konieczne dla jej ważności. Przeciwne były delegacje Chile, Ekwadoru,]
Meksyku, Peru i Urugwaju, a Wenezuela wstrzymała się od głosu. Sprawa był
delikatna, ponieważ prawomocność tej uchwały uzyskano dzięki zaliczeniu głosu
delegacji dominikańskiej, mimo że w tym czasie nie istniał już rząd Reida!
Cabrala, który ona reprezentowała.
Do sił międzyamerykańskich w Dominikanie, które powołano w wyniku teji
rezolucji, Stany Zjednoczone delegowały 10 900 żołnierzy (pozostałe oddziały:
wycofano), Brazylia - 1115 żołnierzy, Kostaryka - 21 policjantów, Honduras - 2501
żołnierzy, Nikaragua - 160 żołnierzy, Paragwaj - 183 żołnierzy i Salwador - 3 ofice­
rów sztabowych. Dowódcą całości sił został brazylijski generał Hugo Panasco Alvim
(później zastąpił go gen. Alvaro Braza Silva), a jego zastępcą północnoamerykański
generał Bruce Palmer (następnie gen. Robert R. Linvill). Zwracało uwagę, że do sifl
międzyamerykańskich wysłały swe kontyngenty państwa latynoamerykańskie rzą­
dzone przez dyktatury wojskowe - poza Kostaryką, której udział był symboliczny.
Kryzysowa sytuacja w Dominikanie była też kilkakrotnie przedmiotem obrad
Rady Bezpieczeństwa ONZ - m.in. 14 i 22 maja oraz 3 i 7 czerwca. ZSRR
wykorzystał je, oczywiście, do potępienia „agresywnej akcji imperializmu ame­
rykańskiego". Inni członkowie Rady zgłosili także wiele zastrzeżeń. Delegat
Francji Roger Seydoux mówił: „Rząd francuski od samego początku był zmuszony
ustosunkować się negatywnie do akcji wojsk amerykańskich w Santo Domingo I
Przedstawiciel Urugwaju stwierdził, że „doktryna Johnsona jest niczym więcej
niż kolejnym uzupełnieniem doktryny Monroego", całkowicie niezgodnym z Kartą
OPA. Jednak Boliwia - inny latynoamerykański członek Rady Bezpieczeństwa
- popierała wówczas stanowisko USA. Przy tak zróżnicowanych poglądach Rada
była zdolna tylko do uchwalenia rezolucji wzywających do ścisłego przestrzegania
zawieszenia broni, wysłania przedstawiciela sekretarza generalnego ONZ
Republiki Dominikańskiej oraz potępienia aktów represji wobec ludności cywilnej
Na początku maja 1965 r„ walki w Santo Domingo trwały. Wprawdzie dziC |
pośrednictwu nuncjusza papieskiego podpisano 30 kwietnia porozumienie w sp i-
wie zawieszenia broni, ale w praktyce nikt go nie przestrzegał. Dopiero Kom^J a
a0
Specjalna OPA zdołała doprowadzić do podpisania 5 maja dokumentu, zwane^
Aktem z Santo Domingo, w którym obie strony - junta wojskowa (walczy
w imieniu obalonych władz) i rząd konstytucyjny (powstańcy, zwani też rebeb
C z
tami) - zgodziły się ratyfikować układ w sprawie zawieszenia broni i utwo' >
INTERWENCJA W DOMINIKANIE 211
mieście strefę bezpieczeństwa. Wkrótce po tym, na X spotkaniu konsultacyjnym
uznano, że Komisja Specjalna spełniła swoje zadanie i do prowadzenia na miejscu,
0 w Santo Domingo dalszych mediacji 20 maja wyznaczono sekretarza generalnego
c 0 p Ą . W dniu następnym przyjęto rezolucję zwracającą się do stron konfliktu
e 0 przekształcenie rozejmu w trwałe zawieszenie broni.
S Od tej pory głównym problemem było sformowanie w Dominikanie rządu
tymczasowego, który pogodziłby strony konfliktu i byłby do przyjęcia dla Stanów
Zjednoczonych. W tym kierunku energicznie działała od początku maja misja
e wysłana przez prezydenta Johnsona do Santo Domingo. W jej skład wchodzili
m.in. ambasador McGeorge Bundy oraz zastępca sekretarza stanu Thomas C.
a Mann, z którymi ściśle współdziałał przebywający w Santo Domingo Ellsworth
Bunker, przedstawiciel USA w Radzie OPA. Kroki w sprawie utworzenia tym­
czasowego rządu pojednania, który umożliwiłby działanie instytucji demokratycz­
nych w Dominikanie, podjęła ponadto OPA. Podczas X spotkania konsultacyjnego,
2 czerwca wyznaczyła komisję ad hoc, złożoną z przedstawicieli Brazylii, Sal­
wadoru i Stanów Zjednoczonych. Komisja doszła do wniosku, że tylko kompromis
może doprowadzić do przełomu w rozwiązywaniu konfliktu. Nowego rządu nie
mogli zdominować ludzie płk. Camano Dano, którego Stany Zjednoczone trak­
towały jako „kandydata na dominikańskiego Castro". Przewaga junty wojskowej
natomiast oznaczała, że walki wybuchną z nową siłą. Znaleziono więc kandydaturę
kompromisową - Hectora Garcię Godoya.
Komisja ad hoc doprowadziła do podpisania 31 sierpnia 1965 r. aktu dominikań­
skiego pojednania, w którym wszyscy uznali „Rząd Tymczasowy, na którego
czele stoi dr Hector Garcia Godoy, za suwerenny i jedyny Rząd Republiki
Dominikańskiej". Punkt 4 aktu głosił, że natychmiast po objęciu władzy przez
Rząd Tymczasowy (co nastąpiło 3 września) „strony wiodące spór przystąpią do
usuwania swych umocnień w strefach będących obecnie pod ich kontrolą".
Oznaczało to, iż siły zbrojne (obu stron) powrócą do koszar i podporządkowują
się rozkazom nowego tymczasowego szefa państwa, a „w strefie konstytuc­
jonalistów rozpocznie się natychmiast demilitaryzacja i rozbrajanie osób cywil­
nych". Ustalono ponadto, że Rząd Tymczasowy ogłosi powszechną amnestię.
Głównym zadaniem nowych władz miało być wynegocjowanie z uczestnikami
spotkania konsultacyjnego OPA terminu wycofania Międzyamerykańskich Sił
^° ju o r a z
przygotowanie wyborów prezydenckich. Oba zadania zostały wykona­
0
sz tym że wybory w dniu 1 czerwca 1966 r. odbyły się jeszcze w obecności
dar mic z
d y a m e r y k a ń s k i c h . O stanowisko prezydenta ubiegało się dwóch kandy-
g ° )'
0
V : J l l a n
Bosch i Joaquin Balaguer. Zwycięzcą okazał się ten drugi. Porażkę
S
cz N - t ł u r n a c z
° n o przede wszystkim jego biernością w czasie kampanii wybor-
szvk o m a l n i e
pojawiał się na wiecach i spotkaniach, gdyż policja twierdziła, że
p " J e s i e
zamach na jego życie i nie może zagwarantować mu bezpieczeństwa,
struk S B a l a u e r u z s k
y a ł wielką przewagę na prowincji, gdzie nadal mocne były
3
Wr - U r y ut
P ° y c z n e z okresu Trujillo. Już po wyborach, między 28 czerwca a 21
2
snia 1966 r„ nastąpiło wycofanie z Dominikany sił międzyamerykańskich.
212 W POSZUKIWANIU NOWEGO LADU POLITYCZNEGO 1962-1980
Administracja Johnsona uznała rozwiązanie kryzysu dominikańskiego za swój
wielki sukces. Jednak nawet w Stanach Zjednoczonych postępowanie prezydenta
znalazło wielu krytyków, o czym świadczyło choćby wystąpienie William
J. Fullbrighta, przewodniczącego Komisji Spraw Zagranicznych Senatu (szerzej
patrz s. 306). Wiele państw latynoamerykańskich czy europejskich formułowało
oceny jeszcze ostrzejsze. Podkreślano przede wszystkim, iż była to jednostronna
interwencja, podjęta bez upoważnienia zarówno regionalnej, jak i globalnej
organizacji międzynarodowej. Nadanie multilateralnego charakteru interwencji
nastąpiło już po fakcie i dokonało się przy wielkich oporach środowiska latyno­
amerykańskiego. Prezydent Johnson wskazywał jednak, iż zaniechanie stanow­
czych kroków groziło USA ogromnymi niebezpieczeństwami. Departament Stanu
argumentował ponadto: „Jeżeli Waszyngton nie podjąłby zdecydowanych działań
na Karaibach, które Stany Zjednoczone uważają za istotne dla swego bezpieczeń­
stwa, jak mogłyby wypełniać zobowiązania poza sferą swych bezpośrednich
wpływów?" (J. Slater, 200).
Dyskusyjne były też motywy kierujące działaniami administracji Johnsona.
Jedno tylko wydaje się pewne - USA nie chciały ani odtworzenia władzy rodziny
Trujillo, ani „ustanowienia nowej Kuby". Aby udowodnić tezę o spisku między­
narodowego komunizmu, Departament Stanu ogłosił listę nazwisk kilkudziesięciu
skrajnie lewicowych, powiązanych z Kubą, działaczy dominikańskich. Większość
badaczy uważa jednak, iż były to obawy przesadne, wynikające z nie najlepszego
rozeznania w rzeczywistości. Michael J. Kryzanek pisał więc: „Chociaż wśród
rebeliantów znajdowali się sympatycy komunizmu, większość z nich była zdecy­
dowanie prodemokratyczna, a w wielu przypadkach proamerykańska. Ambasada
USA i administracja Johnsona nie wykazywały jednakże skłonności do rozróż­
niania między lewicującymi i demokratycznymi reformatorami a lewicowymi
sympatykami komunizmu. Waszyngton obawiał się głównie, aby wojna domowa j
w jakimś kraju karaibskim nie doprowadziła do takiej destabilizacji, która ułatwi j
możliwość pojawienia się drugiej Kuby" (M. Kryzanek, 59). Uznanie takiej
perspektywy za zupełnie realną spowodowało, że USA wolały de facto poprzeć
autorytarną, ale zdecydowanie antykomunistyczną juntę wojskową i najbliższego i
współpracownika Trujillo, jakim był Balaguer, niż lewicującego reformatora
Boscha i broniących go konstytucjonalistów, których uważano za niepewnych.
Działania administracji Johnsona w Dominikanie okazały się niewątpli
skuteczne, ale nie przysporzyły USA przyjaciół, natomiast pogłębiły kryzy j
w stosunkach międzyamerykańskich.
3. R E F O R M A S Y S T E M U M I Ę D Z Y A M E R Y K A Ń S K I E G O
W połowie lat sześćdziesiątych potrzeba zreformowania Karty OPA, a ty
samym struktury i zadań systemu międzyamerykańskiego, była coraz bardziej
oczywista. Po 1948 r. powstały nowe instytucje, nie uwzględnione w Kar
OPA: Międzyamerykański Bank Rozwoju (1959), Międzyamerykańską Kom' J s JPierw znowelizować Kartę OPA, ale to znów mogło być uchwalone, według
REFORMA SYSTEMU MIĘDZYAMERYKAŃSKIEGO 213
Człowieka (1959), Międzyamerykańską Komisja Energii Nuklearnej (1959),
w
cjalna Komisja Konsultacyjna do spraw Bezpieczeństwa (1962), Między-
e
a
,L ykański Komitet Sojuszu dla Postępu (1963). W Karcie OPA nie wzmian­
er
kowano o Międzyamerykańskiej Radzie Obrony (utworzona na I I I spotkaniu
konsultacyjnym w Rio de Janeiro, 1943), natomiast wymieniony w Karcie Dorad-
y Komitet Obrony (art. 44, 45, 46) do 1968 r. nie przejawiał aktywności.
c Z
Najważniejszym jednak symptomem niedostosowania Karty do nowych warun­
ków był upadek znaczenia Konferencji Międzyamerykańskiej, którą Karta OPA
określała jako „naczelny organ". W praktyce jej funkcje zaczęły przejmować
spotkania konsultacyjne ministrów spraw zagranicznych państw amerykańskich.
Znamienne było, iż od 1954 r„ kiedy w Caracas obradowała X Konferencja
Międzyamerykańską, nie doszło do zwołania tego naczelnego organu OPA, który
zgodnie z Kartą powinien zbierać się co pięć lat. Wprawdzie w późniejszych
dokumentach jest wiele śladów przygotowań do X I Konferencji w Quito, ale
ciągle ją odkładano i nigdy się nie odbyła. Według J.C. Dreiera, Konferencja
Międzyamerykańską okazała się „organem niesprawnym, całkowicie niezdolnym
do wypełniania swych ważnych funkcji. W rzeczywistości większość konferencji
rzadko trwała krócej niż miesiąc, co powodowało, że sekretarze stanu USA lub
ministrowie spraw zagranicznych państw latynoamerykańskich mogli uczestniczyć
tylko w niewielkiej części ich obrad" (za: G. Connell-Smith, El sistema..., 344).
W pewnym sensie niektóre funkcje zwykłej Konferencji Międzyamerykańskiej
próbowały spełniać specjalne konferencje międzyamerykańskie, przewidziane
w Karcie OPA (art. 36). W latach 1948-1967 odbyły się trzy takie konferencje:
pierwsza w Waszyngtonie w grudniu 1964 r., druga w Rio de Janeiro w listopadzie
1965 r. oraz trzecia w Buenos Aires w lutym 1967 r. Na niej właśnie dokonano
reformy Karty OPA.
Najistotniejsze decyzje, wpływające na rozwój stosunków międzynarodowych
w zachodniej hemisferze, zapadały na ogół na znacznie częściej odbywających
się spotkaniach konsultacyjnych ministrów spraw zagranicznych państw amerykań­
skich, których uprawnienia Karta OPA określiła w artykułach 39-47. Od utwo­
rzenia OPA w 1948 r. do 1967 r. odbyło się dziewięć spotkań konsultacyjnych,
2
tym że trzy - V I , V I I I i I X - pełniły funkcje organu doradczego przewidzianego
w
traktacie Rio (art. 11), pozostałe zaś zwołano na podstawie Karty OPA, a więc
wie »w celu zastanowienia się nad pilnymi zagadnieniami wspólnie interesującymi
s Pastwa amerykańskie" (art. 39).
Mieszanie lub pokrywanie się kompetencji dwu ważnych organów OPA: Kon-
rencji Międzyamerykańskiej i Spotkania Konsultacyjnego ministrów, nie było
^awiskiem pozytywnym i miało wpływ na funkcjonowanie całej Organizacji.
1 1
spotkanie konsultacyjne w styczniu 1962 r. w Punta del Este podjęło decyzję
111 °, wykluczeniu rządu kubańskiego z uczestniczenia w systemie międzyamerykań-
lrr
^ >> mimo że Karta OPA nie dawała spotkaniom ministrów takich uprawnień.
e e
cl
! ' Państw latynoamerykańskich (zwłaszcza Meksyk) wskazywało, że należało
214 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
art. 111, tylko „na umyślnie w tym celu zwołanej Konferencji Międzyamerykańs­
kiej" (co można zrozumieć, iż uprawnienia do reformy Karty OPA miała zarówno
zwykła Konferencja Międzyamerykańską, jak i Specjalna Konferencja Między,
amerykańska). Nie uwzględnione w kodyfikacjach międzyamerykańskich były
też „spotkania nieformalne" ministrów spraw zagranicznych, które jednakże
dwukrotnie zwołano do Waszyngtonu (we wrześniu 1958 r. i październiku 1962 r )
Powodów formalnych i merytorycznych do rewizji Karty OPA było więc na
początku lat sześćdziesiątych wiele.
Proces reformowania OPA rozpoczął się na I Specjalnej Konferencji Między­
amerykańskiej, obradującej w Waszyngtonie od 16 do 18 grudnia 1964 r. Zajęł
się ona przede wszystkim sposobem przyjmowania nowych członków do OPĄ
Sprawa była ważna, gdyż zaczynał się proces dekolonizacji na Karaibach, w wy­
niku czego na zachodniej półkuli pojawiały się nowe państwa. Karta O P A nie
określała jednak, na podstawie jakich procedur Organizacja może się powiększać.
Art. 108 Karty mówił tylko: „Karta niniejsza pozostaje otwarta do podpisu przez
państwa amerykańskie i podlega ratyfikacji w trybie przewidzianym przez ich
konstytucje". Dopiero na konferencji waszyngtońskiej ustalono, że jeśli jakieś
niepodległe państwo amerykańskie chce zostać członkiem organizacji, powinno
skierować pismo do Sekretarza Generalnego, w którym wskaże, iż będzie wypeł­
niać wszystkie zobowiązania wynikające z Karty OPA, „a zwłaszcza dotyczące
bezpieczeństwa zbiorowego, sprecyzowanego w artykułach 24 i 25 Karty OPA".
Po otrzymaniu takiego pisma Rada OPA miała podjąć decyzję, większością
dwóch trzecich głosów państw członkowskich, o upoważnieniu Sekretarza Gene­
ralnego do przeprowadzenia procedur podpisania Karty OPA przez państwo
kandydujące. Przewidziano również, iż Rada OPA wstrzyma się od podjęcia
decyzji, jeśli prośba o przyjęcie będzie przedstawiona przez jednostkę polityczną,
której terytorium, w całości lub częściowo, i także przed datą obecnej rezolucji,
jest przedmiotem sporu między jakimś krajem pozakontynentalnym i jednym lub
kilkoma państwami członkowskimi Organizacji. Decyzja może być podjęta dopiero
wówczas, kiedy kontrowersja zostanie rozwiązana środkami pokojowymi.
W związku z tym zapisem, do Aktu końcowego konferencji waszyngtońskiej
dołączono deklaracje wyrażające pretensje terytorialne wobec brytyjskich kolonu:
Gwatemali w stosunku do Belize, Argentyny - do Malwin (Falklandów), i We­
nezueli - do większej części Gujany Brytyjskiej. W Akcie waszyngtońskim nie
rozstrzygnięto jednoznacznie, czy członkostwo w OPA jest równoznaczne z przy­
stąpieniem do traktatu Rio. Stany Zjednoczone uważały, iż takie iunctim J
oczywiste. Art. 25 Karty OPA mówił bowiem, że w sprawach bezpieczeństwa
zbiorowego członkowie Organizacji będą stosować „środki i zarządzenia przewi­
dziane w odpowiednich traktatach specjalnych". Pierwszymi nowymi państwami-
które przyjęto do OPA na podstawie tej procedury, były Trynidad i Tobag '
Jamajka oraz Barbados (1967).
Konferencję waszyngtońską, skupioną w zasadzie tylko na jednej sprawie p 1
ceduralnej, można uznać za wstęp do całościowej reformy OPA. Właściwy p r °
REFORMA SYSTEMU MIĘDZYAMERYKAŃSKIEGO 215
jan rozpoczął się bowiem dopiero na I I Specjalnej Konferencji Międzyamery-
z
L jej w Rio de Janeiro (17 do 30 X I 1965 r.). Konferencja odbywała się
k
dnak tuż po interwencji wojskowej USA w Dominikanie. Interwencja podzieliła
^ ł o n k ó w OPA i wywołała głęboki kryzys systemu międzyamerykańskiego.
\Venezuela odmówiła udziału w konferencji, oświadczając iż w ten sposób wyraża
swój protest przeciw wojskowym rządom w Brazylii oraz akcji w Dominikanie.
W tej sytuacji konferencja w Rio de Janeiro przerodziła się w forum gorących
s p 0 r ó w dotyczących podstawowych problemów politycznych systemu między­
amerykańskiego, a dopiero na drugim planie dyskutowano o kierunkach refor­
a
mowania Karty OPA.
Najpierw zajęto się sprawą, która nie figurowała w oficjalnym porządku obrad,
ale związana była z trwającym jeszcze kryzysem dominikańskim. Chodziło
o pomysł stworzenia stałych wojskowych sił międzyamerykańskich. Mimo że
konsultacje prowadzone przed konferencją pokazały, iż większość państw latyno­
amerykańskich jest przeciwna tej idei, Stany Zjednoczone nalegały, aby wykorzys­
tać „historyczną okazję", jaką stworzył precedens dominikański. Argumentowano,
że gdyby istniały ogólnoamerykańskie siły zbrojne, można by znacznie skuteczniej
zapobiegać takim kryzysom jak ten w Republice Dominikańskiej i umocnić ład
międzynarodowy na całej zachodniej półkuli.
W trakcie sesji plenarnej 22 listopada sekretarz stanu Dean Rusk szeroko
rozwijał tezę, że za stan bezpieczeństwa w regionie powinny odpowiadać nie
tylko Stany Zjednoczone, lecz także latynoamerykańscy sojusznicy, przez dob­
rowolny udział w stałych, pokojowych siłach zbrojnych. Nie przekonało to
większości uczestników, a przedstawiciele kilku państw zapowiedzieli wręcz
wystąpienie z OPA, jeśli przyjęta zostanie uchwała o wojskowych siłach między­
amerykańskich. Jak mówił minister spraw zagranicznych Meksyku: „gdybyśmy
musieli wybierać między organizacją o ograniczonej użyteczności i organizacją
nie przestrzegającą zasad, w które wierzymy, musielibyśmy wybrać z żalem
pierwszą możliwość".
Kryzys dominikański znów postawił przed państwami amerykańskimi problem
rozumienia zasady nieinterwencji. Gospodarz konferencji, prezydent Brazylii
gen. Humberto Castello Branco, w przemówieniu inaugurującym obrady zdecy­
dowanie poparł interwencję USA w Dominikanie i domagał się dostosowania
systemu międzyamerykańskiego do obrony przed nowymi, bardziej skompliko­
wanymi „formami agresji ze strony ruchów wywrotowych i obcych ideologii".
eS
. zymywał, że zbrojna interwencja przeciwko ruchom wywrotowym na zachod-
J^ej półkuli jest zgodna z zasadami systemu międzyamerykańskiego. Wówczas
0
kolumbijski minister zażądał, aby opracować nową deklarację o nieinterwencji,
r a
uniemożliwi dowolności interpretacyjne.
0
zczególnie krytyczne stanowisko wobec politycznych koncepcji USA i Brazylii
Q Zent
° w a n y c h w Rio de Janeiro zajął chilijski minister spraw zagranicznych
riel Valdes. Związane to było z polityką nowego, chrześcijańsko-demokratycz-
g 0
ce
Prezydenta Chile Eduardo Freia (od listopada 1964). Zamiast pojechać do
216 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
USA, w pierwszą podróż zagraniczną udał się on do czterech państw europejskich-
Włoch, Francji, Wielkiej Brytanii i RFN. W wygłaszanych przemówienia^
przedstawiał nie tylko swój program „rewolucji w warunkach wolności", to j J e
rewolucji gwarantującej pokój społeczny i poszanowanie praw jednostki, l e c 2
także krytycznie oceniał stan stosunków międzyamerykańskich. We Francji p . r e
zydent Frei podkreślał tradycyjne więzi historyczne i kulturalne oraz daleko-
wzroczność polityki de Gaulle'a, wykazującego wielkie zainteresowanie sprawami
Ameryki Łacińskiej. Komunikat podpisany na zakończenie wizyty w Paryż
potwierdzał przywiązanie obu przywódców do zasady nieinterwencji.
Nic więc dziwnego, iż w podobnym duchu wypowiadał się na konferencji
w Rio de Janeiro chilijski minister Valdes: „W systemie międzyamerykańskim
powinno znaleźć się miejsce dla wszystkich krajów tej hemisfery, które chcą do
niego należeć, niezależnie od systemu ekonomicznego, który wybrały, i filozofii,
która je inspiruje". I dodawał: „Nie chcemy przekształcenia OPA w organizację
ideologiczną, prowadzącą do nowej Inkwizycji" (za: G. Connell-Smith, El sis-
tema..., 368). Wystąpienie Valdesa zapowiadało, iż w przyszłości system między­
amerykański raz jeszcze będzie musiał określić swój stosunek do kwestii kubańs­
kiej.
Niezmiernie istotne były dyskusje nad zadaniami ekonomicznymi OPA. Wska­
zywały, że lakoniczne zapisy Karty OPA muszą być zmienione i rozszerzone.
Główne wytyczne dotyczące dalszych prac w tej dziedzinie zawierała rezolucja II:
Akt ekonomiczny i społeczny Rio de Janeiro. Podkreślano tam, iż „konieczne jest
włączenie do ekonomicznego i społecznego systemu międzyamerykańskiego i jego
prawnych kodyfikacji zasad wzajemnego bezpieczeństwa, solidarności, współpracy
i pomocy". Proponowano przyjęcie wielu szczegółowych zobowiązań w dziedzinie
pomocy finansowej i stosunków handlowych, których Stany Zjednoczone nie
mogły zaakceptować i do których zgłosiły zastrzeżenia. Postanowiono więc, że
sprawy te będą przedmiotem dalszych dyskusji.
Akt końcowy konferencji w Rio de Janeiro zarysował kierunek zmian struktury
i uprawnień organów OPA. Ponieważ duża część tych propozycji, po różnych
korektach i uzupełnieniach, została dwa lata później przyjęta, omówimy je poniżej.
Szczegółowe opracowanie wniosków i zaleceń konferencji postanowiono po­
wierzyć Specjalnemu Komitetowi Przygotowania Poprawek do Karty OPA (ob­
radował on m.in. w Panamie, 25 II—1 I V 1966). Do tego dodać trzeba liczne
materiały opracowane przez Międzyamerykańską Radę Gospodarczo-Społeczna
oraz propozycje zmian przekazane przez poszczególne rządy latynoamerykańskie-
Tak więc w ciągu ponad dwu lat wykonano poważną pracę, która przyczyniła się
do sukcesu III Specjalnej Konferencji Międzyamerykańskiej, obradującej w Bueno
Aires od 15 do 27 lutego 1967 r. Uchwaliła ona protokół reformy Karty Or­
ganizacji Państw Amerykańskich, zwany też Protokołem z Buenos Aires.
Nowa Karta zawierała 150 artykułów, a więc została poszerzona w stosunku
do poprzedniej (112 artykułów). Tylko 47 artykułów zachowało wcześniejsi
6
formułę; w pozostałych dokonano mniejszych lub większych korekt i uzupełni
REFORMA SYSTEMU MIĘDZYAMERYKAŃSKIEGO 217
Wdarto podkreślić, iż dwa pierwsze rozdziały: Istota i cele oraz Zasady powtórzono
• mal e
w
całości, gdyż nadal dobrze określały podstawowe dążenia państw
"rnerykańskich. Jedyna zmiana polegała na zrezygnowaniu z artykułu 2 i 3, i wpro­
wadzeniu nowego rozdziału I I I : Członkowie. Włączono w ten sposób do Karty
ustalenia I Specjalnej Konferencji Międzyamerykańskiej z 1964 r„ ale zjedna
zmianą- Otóż nie do Rady OPA (jak zapisano w 1964 r.), lecz do Zgromadzenia
Qgólnego należała decyzja „czy należy upoważnić Sekretarza Generalnego, aby
u w o l i ł państwu ubiegającemu się o członkostwo na podpisanie Karty".
zeZ
Bez zmiany pozostały rozdziały mówiące o podstawowych prawach i obowiąz­
kach państw, pokojowym załatwianiu sporów oraz bezpieczeństwie zbiorowym.
Największej natomiast przebudowie uległ dawny rozdział V I (obecnie V I I ) :
Zasady gospodarcze. Poprzednio składał się z 2 krótkich artykułów, teraz zaś
liczył ich 14 - i to czasami obszernych. Podsumowano w nim wielkie spory
i dyskusje toczone między USA i Ameryką Łacińską, a także wskazano na nowe
realia gospodarczo-społeczne w regionie i wynikające stąd zadania dla OPA.
Rozdział zaczyna się od zobowiązania państw członkowskich do podjęcia
wspólnego wysiłku, „aby zapewnić społeczną sprawiedliwość na półkuli oraz
dynamiczny i zrównoważony rozwój gospodarczy swoim narodom" (art. 29).
Art. 31 wylicza 14 „podstawowych celów" współpracy gospodarczej państw
amerykańskich w duchu zbliżonym do programu Sojuszu dla Postępu. Art. 32
mówi realistycznie, że dla osiągnięcia tych celów państwa będą współpracować
ze sobą „w stopniu, na jaki zezwolą im ich zasoby, i zgodnie z ich ustawodaws­
twem". Zapis w art. 34 wskazywał, że należy unikać „polityki, działania lub
środków, które w skutkach są bardzo szkodliwe dla rozwoju gospodarczego lub
społecznego innego państwa członkowskiego".
O wiele dalej niż podobny art. 27 w Karcie z 1948 r. idzie nowy art. 35.
Ustanawia on bowiem, iż państwa będą wspólnie poszukiwać rozwiązania w sy­
tuacjach kryzysowych lub zagrożenia stabilizacji gospodarczej. Poprzednio stwier­
dzano tylko, że gdyby gospodarka jednego z państw została zagrożona, może ono
przedłożyć swe problemy Międzyamerykańskiej Radzie Gospodarczo-Społecznej.
Zwróćmy jeszcze uwagę na art. 40, który był prawdziwym signum temporis lat
sześćdziesiątych. Mówił on: „Państwa członkowskie uznają, że integracja krajów
Rozwijających się tej półkuli jest jednym z celów systemu międzyamerykańskiego
1
dlatego powinny skierować swe wysiłki i podjąć niezbędne środki, by przy­
spieszyć proces tej integracji, mając na względzie utworzenie możliwie najszybciej
Wspólnego rynku Ameryki Łacińskiej".
W porównaniu więc do Karty z 1948 r., Protokół z Buenos Aires był dokumen­
t n i świadczącym o znacznie głębszym rozumieniu potrzeb rozwojowych Ameryki
t C l n s c e
' i J - Jego słabością natomiast - co wkrótce potwierdziła praktyka - było
0
>iz artykuły dotyczące gospodarki nie zawierały w gruncie rzeczy konkretnych
owiązań państw, tylko ogólną deklarację ich woli czy intencji. We wszystkich
rnal artykułach spotykamy sformułowania w rodzaju: „państwa zobowiązują
Podjąć wspólny wysiłek", „zgadzają się nie szczędzić wysiłków", „zgadzają
218 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
się poszukiwać wspólnie rozwiązań", „zgadzają się współpracować ze sobą"
Jak zatem zauważa William Manger: „zobowiązania przyjęte na mocy Protokołu ąj
raczej moralne niż prawne i ich spełnianie zależy od dowolnej interpretacji k a ż d e o
państwa" (W. Manger, „Journal of Inter-American Studies" 1968, nr 1, 12).
Nowy rozdział V I I I : Zasady społeczne zawiera tylko dwa artykuły (43 i 44)
ale bardzo rozbudowane. Art. 43 określa 9 zasad i mechanizmów wspólnej polityk
społecznej państw amerykańskich. Stwierdza m.in., że: wszyscy ludzie, bez
względu na rasę, płeć, narodowość, wyznanie lub stan społeczny, mają prawo do]
dobrobytu materialnego; pracodawcy i pracownicy, zarówno na wsi, jak i w mieś­
cie, mają prawo do swobodnego zrzeszania się w celu obrony i popierania swoich
interesów, łącznie z prawem do prowadzenia rokowań w sprawie umów zbioro-1
wych i prawem pracowników do strajkowania; należy dążyć do większej par-]
tycypacji grup ludności miejskiej i wiejskiej - pozostającej dotychczas na uboczu '
- w życiu gospodarczym, społecznym, kulturalnym i politycznym narodu; należy
rozwijać efektywną politykę ubezpieczeń społecznych oraz zapewniać wszystkim
należytą pomoc prawną celem ochrony ich interesów.
W Protokole z Buenos Aires dokonano wielkich zmian w strukturze i upraw-J
nieniach różnych organów OPA. Zlikwidowano przede wszystkim dotychczasowy j
naczelny organ - Konferencję Międzyamerykańską (do 1948 r. Konferencję
Państw Amerykańskich).
Wspominaliśmy już, że od utworzenia OPA w 1948 r. do konferencji w Buenos!
Aires w 1967 r., a więc w ciągu 19 lat, odbyła się tylko jedna Konferencja
Międzyamerykańską (X Konferencja, Caracas 1954). Tempo wydarzeń między­
narodowych i wciąż nowe problemy powodowały, że główną rolę odgrywały inne
organy: Rada OPA i Spotkanie Konsultacyjne ministrów. Dlatego też zrefor­
mowana Karta OPA zlikwidowała Konferencję Międzyamerykańską i powołała
nowy najwyższy organ: Zgromadzenie Ogólne. Miało ono zbierać się co roku
(a nie co pięć lat) i obradować „w miejscu obranym zgodnie z zasadą rotacji".
Okazało się to zresztą nie najlepszym rozwiązaniem, gdyż odbywanie wielkich
konferencji za każdym razem w innym miejscu osłabiało skuteczność całej
Organizacji. Przewidziano jednakże, iż Zgromadzenie Ogólne może obradować
w siedzibie Sekretariatu Generalnego, a więc w Waszyngtonie, „jeżeli z jakichś
kolwiek względów nie może się ono odbyć w miejscu wybranym".
Do głównych uprawnień Zgromadzenia Ogólnego zaliczono przede wszystkim- j
„określanie ogólnej działalności i polityki Organizacji; ustalanie struktury i funkcji j
jej organów i rozpatrywanie każdej sprawy dotyczącej przyjaznych stosunkowi
między państwami amerykańskimi". Z pozostałych siedmiu uprawnień Zgroma 1
dzenia większość do tej pory należała do Rady OPA. Tak więc Zgromadzeni
miało zająć się: koordynacją działalności organów, instytucji i jednostek OP ' I
współpracą z ONZ i innymi organizacjami międzynarodowymi; zatwierdzam i
projektu budżetu OPA; rozpatrywaniem sprawozdań składanych mu przez orga •
i instytucje systemu międzyamerykańskiego; przyjmowaniem ogólnych za.
Sekretariatu Generalnego.
REFORMA SYSTEMU MIĘDZYAMERYKAŃSKIEGO 219
U Zaraz po konferencji w Buenos Aires wielu przedstawicieli państw latyno-
P.
S ykańskich zauważało, iż nadanie tak szerokich uprawnień Zgromadzeniu,
er
0 które obraduje zaledwie kilka tygodni w roku, nie grzeszy realizmem. Była to
&
,oże dobra droga do ograniczenia roli Rady OPA, ale nie do zwiększenia
skuteczności całej Organizacji. Dziwnie też wyglądał zapis art. 58, że tworzy się
komitet Przygotowawczy Zgromadzenia Ogólnego złożony z przedstawicieli
wszystkich państw członkowskich. Miał on badać projekty budżetu oraz udziałów
finansowych państw członkowskich oraz przedstawiać Zgromadzeniu zalecenia,
a także pełnić „takie inne funkcje, jakie powierzy mu Zgromadzenie Ogólne".
A więc funkcje, które powinna pełnić i dotychczas pełniła, Rada Organizacji,
powierzono jeszcze jednemu niesprawnemu Komitetowi.
Zwiększała się też rola Sekretariatu Generalnego, „centralnego i stałego organu"
OPA. Sekretariat Generalny miał zastąpić Unię Panamerykańską, a więc instytucję
istniejącą od 1910 r. Kadencję Sekretarza Generalnego ustalono na pięć lat,
z możliwością ponownego wybrania na taki sam okres. W praktyce oznaczało to
przyjęcie rozwiązania bardzo podobnego do dotychczasowego, gdyż Sekretarz
Generalny Unii Panamerykańskiej pozostawał na swym stanowisku dziesięć lat.
Do najważniejszych uprawnień Sekretariatu Generalnego należało przygotowanie
projektu budżetu organizacji i przedkładanie go Zgromadzeniu Ogólnemu (Komitet
Przygotowawczy miał tylko „badać" projekt budżetu).
Znaczenie sekretarza generalnego wynikało, oczywiście, w dużej mierze z tego,
że mianował on urzędników Sekretariatu Generalnego i ustalał ich wynagrodzenie.
Ale art. 123 stwierdzał, iż dwóch najważniejszych: sekretarza wykonawczego do
spraw gospodarczych i społecznych oraz sekretarza wykonawczego do spraw
oświaty, nauki i kultury, sekretarz generalny mianuje za zgodą właściwej rady.
Nie określono jednak, w jaki sposób ta zgoda ma być uzyskana.
Zreformowana Karta OPA postanawiała, iż Zgromadzeniu Ogólnemu będą
podporządkowane trzy rady. W miejsce dotychczasowej Rady utworzono Stałą
Radę OPA, a ponadto powołano: Międzyamerykańską Radę Gospodarczo-Spolecz-
ną oraz Międzyamerykańską Radę Edukacji, Nauki i Kultury, które istniały już na
niocy starej Karty (z tym, że jedna nazwana była Międzyamerykańską Radą
^ulturalną), ale były organami niższego rzędu, gdyż podlegały Radzie Organizacji.
d te
J pory OPA miała trzy rady, równe pod względem rangi i kompetencji
s w
y c h sferach działania. Mimo to uważano, iż Stała Rada to swego rodzaju
r
P 'mus inter pares, gdyż zajmowała się głównie problematyką polityczną.
s
Pominaliśmy już, iż chęć dowartościowania Zgromadzenia Ogólnego spo-
2 0 W a
l a okrojenie uprawnień Stałej Rady (w porównaniu do dawnej Rady).
ru
giej strony Stałej Radzie dodano pewne nowe zadania. Wynikały one
kó r
£* 4 gO' o s z c e z e
Stała Rada czuwa nad utrzymaniem przyjaznych stosun-
Pom r t 1 1 ę c z
' y państwami członkowskimi i w tym celu udziela im skutecznej
Up^ y r
0c w
pokojowym rozstrzyganiu sporów. Do pomocy w realizacji tych
s t
n i e
ń utworzono Międzyamerykański Komitet do spraw Pokojowego Roz­
dania Sporów, który działał jako organ pomocniczy Stałej Rady. Artykuły
220 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
84-90 szczegółowo ustalały trzystopniowy sposób postępowania. W skróci '
polegał on na tym, że strony sporu mogły zwrócić się do Stałej Rady z próśb
0 pomoc. Jeśli tak się stało, Rada przekazywała sprawę Międzyamerykańskierrii)
Komitetowi do spraw Pokojowego Rozstrzygania Sporów. Dopiero wówczas
kiedy wysiłki Komitetu nie zakończyły się powodzeniem, wkraczała Stała Rada'
która mogła m.in. wysunąć propozycję wspólnego zebrania stron. „Jeżeli jedna
ze stron odrzuci pośrednictwo Międzyamerykańskiego Komitetu do spraw Pok
jowego Rozstrzygania sporów lub Rady, Rada ograniczy się do przedstawienia
sprawozdania Zgromadzeniu Ogólnemu".
Tak więc, choć system pokojowego rozstrzygania sporów został rozbudowany
to jego skuteczność nadal była niewielka. Wystarczyło bowiem, aby jedna ze
stron sporu wyraziła sprzeciw i całe postępowanie upadało. Wydaje się, że sporo
racji ma J.C. Dreier, pisząc: „Nadmierne uczulenie w sprawach ochrony narodowej
suwerenności i strach przed interwencją uniemożliwiały podejmowanie kroków
1 procedur bardziej efektywnych" (J.C. Dreier, „International Organization" 1968 '
nr 2, 485).
Nowy status Międzyamerykańskiej Rady Gospodarczo-Społecznej był rezul­
tatem sporów i dyskusji państw amerykańskich toczonych w latach poprzednich,
a także osiągniętych już porozumień, zapisanych zwłaszcza w Akcie z Bogoty
(IX 1960). Głównym zadaniem tej Rady miała być realizacja wskazań zawartych
w rozdziałach V I I i V I I I zreformowanej Karty, mówiących o zasadach oraz |
celach gospodarczych i społecznych OPA.
W zreformowanej Karcie OPA znalazły się Międzyamerykański Komitet do
spraw Sojuszu dla Postępu. W art. 149 zapisano bowiem, że działa on „jako Stały
Komitet Wykonawczy Międzyamerykańskiej Rady Gospodarczo-Społecznej tak
długo, jak długo będzie funkcjonował Sojusz".
Żadnych zmian nie wprowadzono w rozdziale X I I , który mówił o zadaniach
i uprawnieniach spotkań konsultacyjnych ministrów spraw zagranicznych. W rze­
czywistości jednak znaczenie tego organu OPA wyraźnie się zmniejszało. Jego
pozycja bowiem wyrosła z niemocy organu naczelnego, którym była Konferencja
Międzyamerykańską. Teraz, kiedy Zgromadzenie Ogólne zbierało się co roku j
(a możliwe były i częstsze sesje specjalne - art. 56), a część pilnych spraw
związanych ze sporami przejąć mogła Stała Rada, nie było już tak wyraźnej
potrzeby uciekania się do spotkań konsultacyjnych ministrów. Miały one odtąd byc ;
zwoływane głównie jako organ doradczy (konsultacyjny) przewidziany w traktacie j
Rio.
Na konferencji w Buenos Aires przedstawiciel wojskowego rządu Argentyny 3
wystąpił z propozycją, aby Międzyamerykańską Radę Obrony przekształcić w ciał°
bardziej zinstytucjonalizowane, swego rodzaju sztabu generalny sił zbrojny°
obu Ameryk. Delegat Brazylii, której rząd także doszedł do władzy w wynik
zamachu stanu, proponował jeszcze dalej idące zmiany. Dodajmy, że pomysł te 1
cieszył się poparciem Stanu Zjednoczonych, które nie zrezygnowały jeszc |
całkowicie z idei utworzenia stałych ogólnoamerykańskich sił zbrojnych. Zd^^M
TRAKTAT TLATELOLCO 221
wanie przeciwstawili się temu delegaci Meksyku, Chile, Wenezueli, Kolumbii
d° państw latynoamerykańskich. Wskazywali, że nie można dopuścić do
n
ir
' "kształcenia systemu międzyamerykańskiego w sojusz wojskowy podobny do
*"ATO i do tego, aby kontrola nad narodowymi siłami zbrojnymi przechodziła
ręce ponadnarodowej scentralizowanej struktury. Formalny wniosek o utwo-
W
ie stałych międzyamerykańskich sił pokojowych został odrzucony, gdyż
0
Poparło go tylko sześć państw.
Odnotujmy jeszcze, że utworzono dwa nowe organy podległe bezpośrednio
7 romadzeniu Ogólnemu: Międzyamerykański Komitet Prawny oraz Między­
amerykańską Komisję Praw Człowieka. Na mocy starej Karty były to organy
niższego rzędu: Międzyamerykański Komitet Prawników (tak brzmiała poprzednia
nazwa) podlegał Radzie OPA, a Międzyamerykańską Komisja Praw Człowieka
należała do grupy specjalnych agencji i komisji OPA. Zlikwidowano także Mię­
dzyamerykański Komitet Pokoju, gdyż jego funkcję przejął Międzyamerykański
Komitet Rozwiązań Pokojowych. Natomiast Międzyamerykańską Rada Obrony
oraz Międzyamerykańską Komisja Energii Nuklearnej zaliczone zostały do „in­
nych jednostek" OPA.
4. T R A K T A T T L A T E L O L C O JźtJuy v?*c
Idea d^ulcJjary^ajyj^Ameryki Łacińskiej powstała pod wpływem koncepcji
polskiego ministra spraw zagranicznych Adama Rapackiego, który przemawujjjc
2~pluzcfeferriikaJił^^ posierrz^fimlrirsisii ZgromadzeniajOgóine^
sio O N Z ^ z ł o z y ^ strefy bezatomowej w Europie Środkowej^
Ideą tą w^ATńeryce Łacińskiej najpierw zainteresowała się Brazylia, której
przedstawiciel na X V I I sesji Zgromadzenia Ogólnego ONZ w październiku
1962 r. poparł plan Rapackiego i zaproponował rozszerzenie go na inne obszary
świata. ^
21^marca 1963 r. prezydent Meksyku Adolfo_López.-Matęos skierował list do
prezydentów^ro^nTBrazylii, ChiieTETcwa3oru z prorjj2zyx4Xrozmów na temat
denuktearyzacji Ameryki Łacińskiej. W wyniku tej-ifucjatywy prezydenci pięciu
republik latynoamerykańskich ogłosili 29 kwietnia 1963 r. wspólną deklarację,
^ j ó w i ł a o n a , iż rządy tych państw zdecydowane są podpisać układ wielostronny,
- ^ t o r y m zobowiążą się, że nie będą produkowały,, nabywały, magazynowały lub
-dokonywały na swych terytoriach prób broni nuklearnej i środków, służących do
e
JJ P r z e n o s z ę ^ -^=^
• »3--kst deklaracji został złożony sekretarzowi generalnemu ONZ, U Thantowi,
n
'Komitetowi Rozbrojeniowemu w n « » . n ^ ^ - ^ - 4 i ^ ^ f l , } ^ 3 r Zgromadzenie
B
u
__£ólne w rezolucji 1911 ( X V I I I ) z aprobatą przyjęło inicjatywę denuklearyzacji
j ^ ^ y k i . Łacińskiej. Pierwsza konformacja w sprawie przekształcenia Ameryki
z6
.aCińskiej w strefę bezatomową odbyła się w .djTj^_23 27Jstopada_.IS64-L-
r
^dzielnicy stolicy Meksyku zwanej JTlatelolco. Już wówczas okazało się, że
lgnięcie porozumienia nie~Bę^rzTe'łatwe.
 222 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
Brazylia, która była jednym z głównych inicjatorów idei dezatomizacji Ameryk
Łacińskiej, zmieniła częściowo swe stanowisko i zaczęła dążyć do odroczeni!
decyzji w tej sprawie. Na tę zmianę wpłynął wojskowy_zamach s t a n T ^ j ^ 1
jwijcwdj^mujj^ Joao Goularta^T^ednego z promotorów^g^
jłejjjaldear.yzacji, .W Brazylii Narodó^waKomisja Energii Atomowej~pmvoł^a
została w 1956 r. przez prezydenta Juscelino Kubitschka, jednak badania rozj
winieto dopiero od 1964 r., w czasach rządów wojskowych. Za odroczeniem
opowiadała się Argentyna, najbardziej zaawansowana ze wszystkich krajów^
latynoamerykańskich w badaniach atomowych. Już w 1950 r. prezydent JuanJJ
Domingo Peron powołał Narodową Komisję Energii Atomowej. W 1953 r. ux Vs
kała radioizotopy, cztery lata później zdecydowała się zbudować własny reaktor
nuklearny. W 1963 r. Argentyną, z pomocątechniczną zachodnioniemieckipp I
koncernu Siemensa, zaczęła wznosić ośrodek atomowy Atucha 1^ Kuba j u
wcześniej stwierdziła, że nie weźmie udziału w pracach nad jłezatomizacją
dopóki na terenie Ameryki Środkowej i Karaibów będą się znajdować bazy
wojskowe USA. Wenezuela natomiast uzasadniała swe zastrzeżenia zagrożeniem- j
ze strony Kuby. Ostatecznie w konferencji wzięły udział następujące państwa: 1
Argentyna, Boliwia, Brazylia, Kolumbia, Kostaryka, Chile, Ekwador, Salwador,
Haiti, Honduras, Meksyk, Nikaragua, Panama, Paragwaj, Peru, Republika Domi-
! * nikańska oraz, w charakterze obserwatora, Urugwaj.
Pierwsza konferencja w Tlatelolco zakończyła się podjęciem decyzji o utwo-B
rżeniu stałej Komisji Przygotowawczej dla ppnnkigaryzacji Ameryki .Łacińskiej
ra a
(Com«(^^Pre/7a7WćJ77^ p^ l Desnuclearización
; de la America Latina,
COPREDAL), z siedzibą w stolicy Meksyku. Do zadań koarjisii-zaliczono m.in.
określenie granic geograficznycjijobjzaru, którego układ będzie dotyczyć; opra-
co^anielńetodweryfn^aejk inspekcji i kontroli; rozpoczęcie starań, aby mocarstwa
posiadające broń jądrową zobowiązały się, że będą ściśle przestrzegały postano-1
wień układu o dezatomizacji Ameryki Łacińskiej.
COPREDAL obradowała na kolejnych sesjach w marcu, sierpniu i wrześniu 1
1965 r. oraz kwietniu i maju 1966 r. Na tej ostatniej sesji Brazylia zgłosiła swe
zastrzeżenia wobec przygotowanego traktatu. Proponowała, by traktat wszedł!
w życie dopiero wówczas, gdy przystąpią do niego wszystkie bez wyjątku kraje 1
i terytoria Ameryki Łacińskiej (włącznie z Kubą) i gdy zagwarantują ten traktat*
wszystkie mocarstwa atomowe. Projekt brazylijski, popierany przez Argentyn? 1
i Kolumbię, postulował też powiązanie traktatu ze strukturami OPA. Hardziej 1
realistyczne stanowisko zajął Meksyk, Jego zdaniem do wejścia w życie traktatu I
powinno wystarczyć ratyfikowanie go przez większość państw Ameryki Łacin-1
s
skiej; przeciwstawiał się też wiązaniu traktatu z OPA i żądaniu gwarancji wszy "
tkich mocarstw atomowych.
Po długich dyskusjach, w których wielką rolę mediacyjną odegrał meksykańsk'
wiceminister spraw zagranicznych Alfonso Garcia Robles, udało się wypracować
kompromisowe stanowisko, zawierające postulat podpisania i ratyfikowania trak
tatu przez wszystkie państwa Ameryki Łacińskiej. Miał on wejść w życie P
TRAKTAT TLATELOLCO 223
jM^ggji^fze^ większość ^jedenaście) państw tego regionu. Mimo to na ostatniej
, a t
^ C O P R E D A L w Meksyku (31 1-14 I I 1967) pojawiło się jeszcze kilka
• tnvch kontrowersji, między innymi dotyczących definicji broni nuklearnych,
S
' c zdenuklearyzowanego obszaru, a zwłaszcza badań nad energią atomową
^celach pokojowych. Na konferencji przede wszystkim ustosunkowano się do
W
: inie zgłoszonego demarche USA, które zażądały, by państwa Ameryki
f a
0
: k i e j zrezygnowały z wytwarzania atomowych materiałów rozszczepialnych
ns
oraz dokonywania eksplozji nuklearnych dla celów pokojowych, gdyż w praktyce
°je można ich odróżnić od eksplozji dla celów wojskowychJ^Ambasador USA
CTFoster mówił m.in.: „Urządzenia nuklearne przeznaczone dla celów pokojowych
można używać, niezależnie od intencji ich producentów, jako broń lub zaadap­
0
tować z łatwością do użytku wojennego".
z
Na tę sprawę kraje latynoamerykańskie były jednak szczególnie uczulone
- miały bowiem świadomość swego opóźnienia w badaniach nad nowymi źródłami
energii- Stąd też podczas ostatniej sesji wzmocniono jeszcze sformułowania
traktatu; do wstępu dodano uwagę, że uczestnicy traktatu podkreślają swe prawo
do równego i sprawiedliwego dostępu do wykorzystania energii nuklearnej „dla
przyspieszenia rozwoju ekonomicznego i społecznego swych narodów". Naciski
USA spowodowały jednak, iż z tekstu usunięto sformułowania o transporcie
1 tranzycie broni atomowej na obszarze Ameryki Łacińskiej. A. Garcia Robles,
"główny negocjator traktatu, uważał - powołując się na interpretację COPREDAL
z 1967 r. - że włączenie sformułowania o „transporcie" do art. 1, który mówił
jL_zobowiązaniach stron, nie było konieczne. Artykuł ten bowiem zakazywał
ga,ństwoni-strononi układu posiadania broni nuklearnej w jakiejkolwiek formie
bezpośrednio lub pośrednio - a tym samym i transportu takiej broni. Gdyby kraj
spoza Ameryki Łacińskiej taką broń chciał transportować przez terytorium pań-
stwa-uczestnika układu, to wówczas taki transport powinien być rozumiany jako
tranzyt i mógłby się odbyć tylko na mocy suwerennej decyzji państwa latyno­
amerykańskiego, zgodnie z zasadami i normami prawa międzynarodowego
(A. Garcia Robles, 247-248).
Traktat o zakazie broni nuklearnych w Ameryce Łacińskiej (traktat Tlatelolco)
Podpisany został 14 lutego 1967 r. przez czternaście państw: Boliwię, Chile,
Ekwador, Gwatemalę, Haiti, Honduras, Kolumbię, Kostarykę, Meksyk, Panamę,
er
P u, Salwador, Urugwaj i Wenezuelę. Argentyna, która podpisała go nieco
Później, nie ratyfikowała też przez następnych kilkanaście lat (uczyniła to dopiero
- 2 ^ ^ 4 . 1 . ) . Brazylia i Chile co prawda podpisały i ratyfikowały traktat, ale
°i"iTialnie nie zrezygńówaty~z wymagań zawartych w art. 28 - w ich przypadku
tr
aktat praktycznie nie wszedł w życie. Brazylia złożyła jednak vTONZ-oficjalną
z
larację, > zgodnie z normami prawa międzynarodowego czuje się zobowiązana
0 nie
podejmowania działań, które byłyby sprzeczne z celami traktatu Tlatelolco.
. sygnatariusze traktatu Tlatelolco zobowiązali się do używania materiałów
''Paratury nuklearnej wyłącznie do celów pokojowych, a także do zakazu na
v °'m terytorium używania, produkowania, uzyskiwania, instalowania i przecho-
 224 W POSZUKIWANIU NOWEGO LADU POLITYCZNEGO 1962-1980
wywania w jakiejkolwiek formie broni nuklearnej, przeprowadzania jej
w formie bezpośredniej lub pośredniej, nawet w przypadku działania stron trzeciej
art. 1^. Art. 4,jnówił: „Obszar, na którym postanowienia niniejszego układu ~ s
stosowane, obejmuje wszystkie terytoria, na których układ ma moc obowiązującą-
Pojęcie „terytorium" zostało jednak określone niezbyt precyzyjnie, jako obsza"
obejmujący „morze terytorialne, przestrzeń powietrzną i jakiekolwiek inne śr
dowisko, wobec którego Państwo wykonuje swą suwerenną władzę, zgodnie / e
swym własnym ustawodawstwem" (art. 3). Dlatego później Francja, Wielka
Brytania, USA i Związek Radziecki, podpisując drugi dodatkowy protokół traktatu
złożyły oświadczenia, że w tym względzie nie będą uznawać żadnej legislacji'!
państw Ameryki Łacińskiej, która nie będzie zgodna z prawem międzynarodowym 1
a zwłaszcza z prawem morskim.
Skomplikowana i njało^pj^c^zYJnajest także definicja broni nuklearnych_
zawarta w art. 5. Przez broń nuklearną będą zatem rozumiane wszelkie urządzenia
które są zdolne do wyzwalania energii nuklearnej w sposób niekontrolowany
i mają zespół cech stosowanych do zadań wojennych._Za broń taką nie K la.
uważane środki transportowe ani wyrzutnie? jeśli mogą być oddzielone od urzą­
dzenia i nie są jego nieodłączną częścią. Dwaartykuły; 17 i 19 rjiÓ»iaAJ2.rawic,
stron traktatu do używania energii atomowej w celach pokojowych, do prze­
prowadzania eksplozji atomowych w celach pokojowych, a także do współpracy!
ze stronami trzecimi w realizacji takich celów. Eksplozje te muszą być jednaki
uprzednio zgłaszane zarówno Organizacji Traktatu, jak i Międzynarodowej Agen­
cji Energii Atomowej (International Atomie Energy Agency, IAEA) - z podaniem I
szczegółowych danych o środkach nuklearnych, miejscu, możliwości przejawów j
radioaktywności i środkach przedsięwziętych dla uniknięcia niebezpieczeństwa, 1
które mogłoby dotyczyć ludności lub flory i fauny.
W celu realizacji tych postanowień, powołano stałą Organizację Traktatu (Or-
ganismo para la Proscripción de la&*ft"fmas Nucleares en la America Latina,
OPANAL^z^siedzibą w Meksyku, której głównymi organami są Konferencja
Generalna, Rada i Sekretariat. Ich strukturę i uprawnienia określają art. 8-11-1
Kontrolę wykonywania postanowień traktatu pozostawiono w gestii OPANAL j
oraz IAEA. Strony traktatu zostały zobowiązane, na podstawie art. 13, do zawarcia
z IAEA układów wielostronnych lub dwustronnych w ciągu 180 dni po jeg°
ratyfikowania. Miały one także co semestr składać sprawozdania zarówno OPA-|
NAL, jak i IAEA (art. 14), te zaś w określonych przypadkach mogły przeprowa-1
dzać specjalne inspekcje (art. 16). Strony- traktatu-miały ponadto przekazywać i
„do wiadomości" OPA te infOTrrracje 4ctórę mogą iąJrUeresować „w wykonaniu i
r ak w nim postanowień o zakazie przewożenia broni nuklearnej, a także to, iż nie
zobowiązań ustanowionych przez system międzyamerykański" (art. 14). Art
- którego"sformułowania można uznać za kompromis między różnymi pogląd ' 111 11
- mówi, żejtraktat wchodzi w życie: a) po podpisaniu i ratyfikowaniu go p i ' '
Z L
1 1
.wszystkie państwa latynoamerykańskie i pozostałe niepodległe w tym regli" ' '
' b) po podpisaniu i ratyfikowaniu pierwszego protokołu dodatkowego przez wszy* I
tkie państwa mające swe posiadłości w Ameryce Łacińskiej, c) po podpis" I 11
TRAKTAT TLATELOLCO 225
y f i kowani u drugiego protokołu dodatkowego przez wszystkie mocarstwa
at
r
' w e , d) po zawarciu wielostronnych lub dwustronnych układów z IAEA
ffl0
z wszystkie państwa-strony traktatu,
ponieważ realizacja tych wszystkich warunków może się opóźniać, nienaruszal-
m prawem każdego z państw-sygnatariuszy jest złożenie deklaracji o zawie­
0 dzeniu w całości lub w części wymagań ustanowionych w tym artykule. Dla
anstw, które złożą taką deklarację, traktat wejdzie w życie w momencie ratyfi­
kacji Dla państw, które tego nie uczynią, traktat - mimo ratyfikacji - nie wejdzie
w życie gdyż nie zostaną wypełnione wszystkie wyżej wymienione warunki,
punkt 2 art. 28 głosi: „Wszystkie państwa-sygnatariusze będą miały nie pod­
legające przedawnieniu prawo zrzeczenia się wymienionych w poprzednim pun­
kcie wymogów w całości lub w części. Mogą one to uczynić w drodze oświad­
czenia, które będzie dołączone do ich dokumentów ratyfikacyjnych i może być
złożone w momencie składania tych dokumentów lub w terminie późniejszym.
Dla państw, które z prawa tego skorzystają, układ niniejszy wejdzie w życie
z chwilą złożenia oświadczenia lub z chwilą, gdy spełnione zostaną wymogi,
których dane państwo wyraźnie się nie zrzekło".
Traktat Tlatelolco zawarty został na czas nieokreślony, ale mógł być wypowie­
dziany przez każdego uczestnika. Wypowiedzenie wchodziło w życie w trzy
rmesTąclTpoliotyfikowaniu go Sekretarzowi Generalnemu OPANAL, który natych­
miast miał zawiadomić o tym pozostałe strony traktatu, a także Sekretarza
Generalnego ONZ.
TraktaLzawierał także dwa protokoły dodatkowe, z których pierwszy zakładał,
^ p a ń s t w a „ponoszące odpowiedzialność międzynarodową de iure lub de facto"
za terytoria niesuwerenne w Ameryce Łacińskiej przyjmą na siebie zobowiązanie
wypełniania postanowień traktatu na tych terytoriach. Drugi protokół dodatkowy
zobowiązywał mocarstwa atomowe do udzielenia gwarancji poszanowania klauzul
traktatu. J
Traktat o zakazie broni nuklearnych w Ameryce Łacińskiej był przedmiotem
debaty w Komisji Politycznej ONZ w listopadzie 1967 roku. Przedstawiciel
radziecki oświadczył wówczas, że ZSRR gotów jest respektować zobowiązania,
które traktat przewiduje, pod warunkiem, że to samo będą czynić inne mocarstwa
atomowe. Związek Radziecki miał zastrzeżenia (miały je też USA) do sformuło­
wań o pokojowych wybuchach nuklearnych; uważał również, iż niewystarczająco
Pjecyzyjne są postanowienia dotyczące transportu broni nuklearnych. Także
Przedstawiciel Polski, ambasador E. Kułaga, stwierdził, że słabą stroną traktatu jest
Przewiduje on likwidacji baz utrzymywanych przez Stany Zjednoczone na terenie
n e Łacińskiej. Rezolucję, w której Zgromadzenie Ogólne wyraża „szczegól-
Za w
z l d ° o l e n i e " z zawartego traktatu o dezatomizacji Ameryki Łacińskiej, uchwa-
0n
5
r ° grudnia 1967 r. - 82 głosami za, przy 28 głosach wstrzymujących się.
f a C t a t
tyn ' Tlatelolco wszedł w życie dla następujących państw: Antiguy, Argen-
^_y> Bahamów, Barbadosu, Belize, Boliwii, Brazylii, Chile, Dominiki, Domini-
 226 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
kany, Ekwadoru, Grenady, Gujany, Gwatemali, Haiti, Hondurasu, Jamajki, Kolum
bii, Kostaryki, Meksyku, Nikaragui, Panamy, Paragwaju, Peru, Salwadoru, Saj
Kitts i Nevis, Santa Lucii, St. Vincent, Surinamu, Trynidadu-Tobago, Urugwa
i Wenezueli. Ponadto Kuba podpisała traktat 25 I I I 1995 r., ale go nie ratyfikowah
Znacznie dłużej trwał proces podpisywania i ratyfikacji protokołów dodau
kowych. Protokół pierwszy najwcześniej podpisały i ratyfikowały Wielka Brytania
i Holandia - w latach 1969 i 1971. Stany Zjednoczone podpisały go 26 maja
1977 r., ratyfikowały 23 listopada 1981 r., natomiast Francja podpisała 2 marca
1979 r., ale przez długi czas (do 1992) go nie ratyfikowała. Protokół driioj
podpisały i ratyfikowały już wszystkie mocarstwa atomowe. Wielka Brytania
podpisała go 20 grudnia 1967 r. i ratyfikowała 11 grudnia 1969 r., Stany Zjed­
noczone podpisały 11 kwietnia 1968 r. i ratyfikowały 12 maja 1971 r., Francja
podpisała 18 lipca 1973 r. i ratyfikowała 22 marca 1974 r., Chiny podpisały
21 sierpnia 1973 r. i ratyfikowały 12 czerwca 1974 r., zaś Związek Radziecki
podpisał 18 maja 1978 r., natomiast ratyfikował 8 stycznia 1979 r.
Tak więc Zgromadzenie Ogólne ONZ mogło, na wniosek Meksyku, uchwalić
11 grudnia 1979 r. rezolucję 34/74, wyrażającą zadowolenie, że spełniony został
postulat Zgromadzenia Ogólnego z 1967 r., wzywający wszystkie państwa posia­
dające broń nuklearną do podpisania drugiego protokołu dodatkowego traktatu
Tlatelolco. W ten sposób protokół ten jest pierwszym wielostronnym porozumie­
niem na świecie w dziedzinie rozbrojenia, którego stronami są wszystkie mocar­
stwa atomowe, a traktat Tlatelolco pierwszym traktatem, który tworzy strefę
wolną od broni nuklearnych w regionie zamieszkałym. Wprawdzie poprzedził go
traktat w sprawie Antarktyki z 1 grudnia 1959 r. (wszedł w życie 23 czerwca
1961 r.), który mówił o denuklearyzacji całego regionu geograficznego, jednakże
dotyczył on obszarów niezamieszkałych.
Traktat Tlatelolco jest również pierwszym porozumieniem ustanawiającym
w Ameryce Łacińskiej system kontroli międzynarodowej pod kierunkiem. OPANAL
i IAEA - ma więc duże znaczenie zarówno regionalne, jak i światowe. Przyczynił
się do umocnienia pokoju i bezpieczeństwa w regionie, do ochrony jego sygnatariu-
- szy przed możliwym atakiem atomowym, a także do zapobiegania upowszechnieniu
się broni nuklearnych oraz do rozbrojenia w skali światowej. Stał się ważnym
wzorem dla podobnych porozumieiTw~~Afryce, Azji, na Środkowym Wschodzie
oraz w innych regionach świata. Na znaczenie traktatu wielokrotnie wskazywała
ONZ - zwłaszcza w 1978 r., na specjalnej sesji poświęconej rozbrojeniu.
Traktat Tlatelolco zmniejszył ryzyko proliferacji broni nuklearnej na wielkim
i gęsto zaludnionym obszarze, ale nie rozwiązał wszystkich problemów łączących
się z energią atomową w Ameryce Łacińskiej. Większość krajów regionu podpisała
zarówno traktat, jak i układ o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej (Non Prolife'
ration Treaty, NPT).
1
Technika nuklearna jest od dawna przedmiotem różnorodnych interpretacj
i sporów nie tylko w Ameryce Łacińskiej, lecz także - generalnie - między
s e
krajami zaawansowanymi w tej dziedzinie i dużą grupą krajów rozwijających '
EWOLUCJA STOSUNKÓW MIĘDZYAMERYKAŃSKICH 227
: posiadające broń atomowąjróbują - zgodnie z NPT - zapobiec wzrostowi
e
jL państw, które mogłyby ją zdobyć. Dlatego też, jak podkreślają, konieczne jest,
' h dostęp do technologii atomowej obwarowany był międzynarodowymi gwaranc-
a
i zabezpieczającymi przed możliwością proliferacji broni jądrowej. Natomiast
J . krajów rozwijających się, zwłaszcza latynoamerykańskich, na pierwszy plan
1&
W
zasadę równości w tym dostępie, argumentując, że rozwój gospodarczy
u W a
vmaga zniesienia ograniczeń w tej dziedzinie. Szczególnie wiele krytyki wywoły­
wały restrykcje dotyczące eksportu materiałów nuklearnych nałożone przez tzw.
Klub Londyński - 34 państwa zaawansowane w badaniach atomowych. Państwa
latynoamerykańskie przy wiązują coraz większą wagę do rozwijania własnej techniki
jądrowej. Szczególne osiągnięcia w tej dziedzinie mają Argentyna, Brazylia i Mek­
syk, a następnie: Chile, Peru, Kolumbia, Wenezuela, Kuba i Ekwador.
5. E W O L U C J A S T O S U N K Ó W M I Ę D Z Y A M E R Y K A Ń S K I C H
5.1. Latynoamerykańska polityka Richarda Nixona
Prezydent Richard M . Nixon, wygłaszając 31 października 1969 r. swe prze­
mówienie programowe na temat polityki wobec Ameryki Łacińskiej, powiedział,
iż jego zamiary „w istotnym stopniu ukształtowane są przez raport gubernatora
Rockefellera".
Rzeczywiście, porównując odydwa teksty możemy się przekonać, że wiele
celów administracji Nixona wywodziło się wprost z raportu gubernatora Nowego
Jorku. Dokument ten jest jednak przede wszystkim ważnym przejawem amerykań­
skiej myśli politycznej. Do tej samej grupy dokumentów należą: wcześniejszy
raport Miltona Eisenhowera oraz późniejsze głośne memoriały, również pośrednio
inspirujące kolejne administracje - dwa raporty z Santa Fe i raport komisji
Henry'ego Kissingera w sprawie Ameryki Środkowej.
Przypomnijmy też, że Nelson A. Rockefeller interesował się problematyką
latynoamerykańską od dawna. Już 15 czerwca 1940r. złożył prezydentowi Ro-
°seveltowi obszerne memorandum na temat polityki USA wobec Ameryki Łaciń­
skiej. Pod wpływem zawartych tam sugestii prezydent powołał w sierpniu 1940 r.
m.in. Biuro Koordynatora Spraw Międzyamerykańskich.
Raport Jakość życia w Amerykach (Quałity of Life in the Americas) powstał
^ wyniku obserwacji specjalnej misji, która pod przewodnictwem Nelsona
• Rockefellera „przeprowadziła rozmowy z ponad trzema tysiącami osobistości
2
20 krajów Ameryki Łacińskiej". Podobnie jak wiceprezydent Nixon w 1958 r„
Z e
misja Rockefellera w sierpniu 1969 r. spotkała się z licznymi demonstracjami
r
^ °gości. W obawie przed niebezpiecznymi rozruchami musiała skorygować
e
°J plany pobytu w kilku krajach, a do Wenezueli i Chile w ogóle nie została
U S Z c z o n a
aljj - Być" może dlatego ton raportu liczącego 136 stron druku był dość
rr
nistyczny i w dużej mierze koncentrował się na licznych zagrożeniach
yszłych stosunków między obu Amerykami.
 228 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
W końcu lat sześćdziesiątych stosunki międzyamerykańskie znajdowały ' s teres narodowy Stanów Zjednoczonych wymaga więc, stwierdza Rockefeller,
w tak głębokim kryzysie, iż diagnozę Rockefellera przyjęto w Ameryce Łacino
kiej z dużą podejrzliwością. Zauważano, że istotą raportu jest nie troska o p ~
rzv
szłość Latynoameryki, lecz niepokój dotyczący utrzymania zagrożonych wpły
wów USA. Opinię taką wyraził, m.in. późniejszy minister spraw zagranicznych
Meksyku Cesar SepuWeda. Zarzucał on ponadto, iż raport jest rozwlekły i m i '
scami egzaltowany, a spostrzeżenia często banalne i powielające stereotypy
Być może, pisał SepuWeda, członkowie misji Rockefellera rozmawiali z 3 tys
osób, ale musiały to być spotkania kilkuminutowe i przeprowadzane p r z e 2
słabych fachowców. Spośród 33 doradców, wchodzących w skład misji, znalazł
SepuWeda zaledwie jednego (dr. Clarka Wintona Reynoldsa), który figuruje na
liście 1884 amerykańskich latynoamerykanistów, opublikowanej przez Biblio­
tekę Kongresu w 1966 r. (C. SepuWeda, „Foro Internacional" 1970 nr 3
257-265).
Nie podważa to jednak dobrej woli Rockefellera, który z pewnością chciał się
przysłużyć swemu krajowi i sprawie solidarności międzyamerykańskiej. Na pewno
jego raport odzwierciedlał też stan świadomości elit politycznych USA i sposób
postrzegania przez nie problematyki latynoamerykańskiej.
Raport składa się ze wstępu i pięciu rozdziałów, nazwanych kolejno: Jakość
życia w zachodniej hemisferze; Wyzwania dla wolności politycznej i ekonomicznej;
Organizacja; Polityka i działanie i Konkluzje. Rozdział pierwszy zaczyna się od
odważnego stwierdzenia: „Misja miała okazję wysłuchania wielu uwag na temat
stosunków między Stanami Zjednoczonymi i innymi republikami amerykańskimi,
przekazanych przez przywódców hemisfery, które można zawrzeć w jednym
tylko zdaniu: Stany Zjednoczone dopuściły do drastycznego pogorszenia się]
specjalnych stosunków, które w przeszłości wiązały je z narodami hemisfery
zachodniej". Wychodząc z takiej konkluzji, raport próbuje najpierw opisać ak­
tualny stan stosunków między USA i Ameryką Łacińską oraz zarysować możliwe
zagrożenia. W tej części rozważań nie jest specjalnie odkrywczy, powtarza
bowiem wielokrotnie już formułowane uwagi. Stwierdza, że bieda, bezrobocie, I
analfabetyzm i drastyczne różnice w podziale dochodu narodowego prowadzą do
frustracji ludności oraz politycznej i społecznej destabilizacji. „Wzrastająca wsku­
tek biedy i niestabilności politycznej frustracja w całej hemisferze zachodniej
powoduje, iż coraz więcej osób oskarża Stany Zjednoczone o wszelkie zło
i poszukuje rozwiązań marksistowskich dla swych problemów ekonomicznych"- j
Cały podrozdział poświęcony jest niebezpieczeństwu wywrotowej działalności i
komunistycznej. Głównym jej ośrodkiem jest castrowska Kuba, która rekrutuje
i szkoli guerilleros z różnych krajów regionu w celu „eksportu agrarnej rewolucji
e s t
komunistycznej typu kubańskiego". Na razie „wśród 26 narodów hemisfery j
tylko jeden Castro, ale w przyszłości może pojawić się inny", co stworzyłoby
„skrajnie trudne problemy dla Stanów Zjednoczonych". Innym zagrożeniem - I sa
maoistowskie siły komunistyczne - w regionie relatywnie niewielkie, ale składa'
jące się z fanatyków, używających środków skrajnie terrorystycznych.
EWOLUCJA STOSUNKÓW MIĘDZYAMERYKAŃSKICH 229
nrzywrócić specjalne stosunki między obu Amerykami. Niemożność ich
0
a ^ j^anja oznaczałoby naruszenie przywódczych zdolności Stanów Zjednoczo-
U
h iako mocarstwa. „Co więcej, niepowodzenie w przywróceniu specjalnych
n
^°sunków stworzyłoby pustą przestrzeń i ułatwiłoby wpływy w hemisferze
e
St
carstw zagranicznych wrogich wobec regionu".
0
0 1
Do nowego zbliżenia obu Ameryk może dojść dzięki prowadzeniu przez USA
lityki bardziej pragmatycznej wobec narodów Ameryki Łacińskiej. Waszyngton
P inien wspierać siły demokratyczne w regionie, ale równocześnie pamiętać
w
P
wszystkich odrębnościach historyczno-cywilizacyjnych i współczesnych uwarun­
kowaniach społeczno-politycznych Latynoameryki. Powodują one, że droga do
zbudowania systemów prawdziwie demokratycznych może być tu jeszcze długa.
Tak więc trzeba uznać rzeczywistość i „szukać pragmatycznych dróg pomocy
ludom hemisfery, co niekoniecznie musi oznaczać zadowolenie z formy ich
rządów (...) Stany Zjednoczone nie mogą pozwolić, aby niezgoda na formę lub
politykę wewnętrzną innych rządów amerykańskich prowadziła do osłabienia
wzajemnie korzystnych stosunków".
Autor raportu musiał odnieść się do mocno zakorzenionego w realiach latyno­
amerykańskich zjawiska militaryzmu i roli rządów wojskowych. „Tak jak Kościół,
wojskowi tradycyjnie reprezentowali siły konserwatywne, przeciwstawiające się
zmianom". Większość oficerów pochodziła z klas właścicieli ziemskich i broniła
ich interesów. Jednakże w ostatnich czasach duża część posiadaczy ziemskich
przeszła do działalności przemysłowo-finansowej, a kariera wojskowa stała się
znacznie mniej atrakcyjna dla ich synów. Stworzyło to szanse dla ambitnych
i zdolnych przedstawicieli klas niższych, którzy w karierze wojskowej dostrzegli
możliwość wykształcenia i lepszego życia. Jest to zjawisko powszechne w całej
Ameryce Łacińskiej, „a nowy typ wojskowego ma ogromne znaczenie dla procesu
konstruktywnych zmian społecznych w republikach amerykańskich". Tak więc
częsta w Stanach Zjednoczonych krytyka latynoamerykańskich przywódców
wojskowych jest szkodliwa i świadczy o sile stereotypów, bowiem „musimy
dostrzec, że coraz więcej wojskowych jest głęboko przekonanych o potrzebie
Postępu ekonomicznego i społecznego". Raport zauważa, że wiążą się z tym
różne niebezpieczeństwa i dylematy. Wojskowi mają skłonność do stylu auto­
rytarnego, do stosowania represji i łatwo stają się zwolennikami skrajnego nac­
jonalizmu, jednak Stany Zjednoczone bardziej mogą wpływać na ich zachowanie
Poprzez współpracę niż poprzez izolację i potępienie.
Praktyczny wniosek, jaki Rockefeller wyciągnął z tych obserwacji, najbardziej
zbulwersował Latynoamerykanów. Otóż w raporcie zaproponowano, aby utworzyć
R a
d ę Bezpieczeństwa Zachodniej Hemisfery, która koordynowałaby politykę w za­
kresie bezpieczeństwa państw amerykańskich. Rada, kierowana przez polityków
c
ywilnych i mająca siedzibę poza Stanami Zjednoczonymi, „organizowałaby walkę
z s
'łami wywrotowymi operującymi w zachodniej hemisferze". Gdyby taka Rada
p
°Wstał , niepotrzebna byłaby już dotychczasowa Specjalna Komisja Konsultacyj-
a
 230 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
na do spraw Bezpieczeństwa OPA. Zalecano także, aby Waszyngton zwięks J 2v
dotację na wzmocnienie sił bezpieczeństwa w krajach hemisfery, a zwłaszczj
rozwijał programy współpracy wojskowej. „Stany Zjednoczone powinny sprzeda I
wać samoloty, okręty i inny sprzęt wojskowy narodom hemisfery (...) Rzeczywj s
tość jest taka, że jeśli Stany Zjednoczone nie będą dostarczać wyposażenia wojsko
wego, zostanie ono kupione gdzie indziej, na Zachodzie lub Wschodzie, co zagroź"I
ważnym interesom USA". Latynoamerykańscy krytycy tej części raportu podkreś I
lali, że uporczywie powracają one w tej lub innej formie do myśli utworzenia!
stałych wojskowych sił amerykańskich i przesadnie propagują militaryzm.
Rozbudowane zostały w raporcie propozycje utworzenia nowych instytucji]
i organów, które umocniłyby współpracę USA z Ameryką Łacińską. Wnioskowano!
więc, aby powołać urząd sekretarza do spraw zachodniej hemisfery, który 1
„w imieniu sekretarza stanu i prezydenta" koordynowałby całą działalność ad-|
ministracji waszyngtońskiej na tym terenie. W ramach Rady Bezpieczeństwa!
Narodowego należałoby utworzyć funkcję dyrektora ds. politycznych zachodniej ]
hemisfery, a przy urzędzie prezydenta - Urząd do Spraw Rozwoju Ekonomicznego 1
i Społecznego Ameryki Łacińskiej. Proponowano też utworzenie Instytutu Spraw]
Zachodniej Hemisfery oraz Korporacji do spraw Inwestycji Prywatnych za Gra-1
nicą, która zastąpiłaby dotychczasową Agencję Międzynarodowego Rozwoju 1
(Agency for International Development, AID).
Ważną część raportu stanowiły zalecenia w dziedzinie współpracy ekonomicz­
nej. Dotychczasowa zależność Ameryki Łacińskiej od USA przemieniła się,
według autora, we współzależność: „Tak jak inne republiki amerykańskie zależą I
od Stanów Zjednoczonych jako źródła kapitału, tak Stany Zjednoczone zależą od I
rynków latynoamerykańskich, na których mogą umieszczać swe produkty prze-1
myślowe". Państwa latynoamerykańskie, sprzedając swe surowce, kupują w USA 1
maszyny i urządzenia niezbędne dla swego rozwoju. Surowce z Ameryki Łacin-1
skiej są zaś niezbędne dla przemysłu północnoamerykańskiego, który tworzy |
miejsca pracy dla obywateli Stanów Zjednoczonych. W raporcie zauważono, iż I
w przyszłości państwa latynoamerykańskie powinny zwiększać udział produktów I
przemysłowych w swej wymianie handlowej z USA.
Autor raportu podkreślał, że trzeba wyciągnąć wnioski z niepowodzeń Sojuszu 1
dla Postępu. Prawdą jest, że nadzieje, jakie wzbudził Sojusz, od początku były I
raczej płonne. Wbrew ogólnej opinii nie był on programem pomocy USA dla
regionu, lecz wspólnym przedsięwzięciem narodów amerykańskich, opartym j
głównie na samopomocy i wyzwalaniu własnych rezerw i możliwości. Zalecenie-
jakie przekazywano administracji, było zbieżne z postulatami latynoamerykań­
skimi, gdyż głosiło, że pomoc w ramach Sojuszu powinna być udzielana przede
wszystkim przez instytucje wielostronne. Oczywiście, autor raportu akcentowa
kluczowe znaczenie kapitału prywatnego dla rozwoju ekonomicznego Ameryk' I
Łacińskiej. Radził też administracji zrewidowanie dotychczasowej polityki Wa­
szyngtonu w dziedzinie taryf celnych i kwot importowych, tak aby uprzywilejować
eksportowe produkty latynoamerykańskie.
EWOLUCJA STOSUNKÓW MIĘDZYAMERYKAŃSKICH 231
Raport Rockefellera przekazany został do Białego Domu 30 sierpnia 1969 r.,
dwa miesiące później prezydent Nixon ogłosił założenia swej polityki latyno-
3
ykańskiej. Okazało się wówczas, iż wiele sugestii raportu (choć nie wszystkie)
er
3
tało tam uwzględnionych. Prezydent oznajmił więc, iż ostatecznym celem
Z
o polityki jest „poświęcenie się polepszeniu jakości życia w Nowym Świecie",
nawoływania Rockefellera do przywrócenia specjalnych stosunków zostały ujęte
rzez Nixona jako zobowiązanie do osiągnięcia „bardziej dojrzałego partnerstwa",
wskazywana w raporcie współzależność obu Ameryk pojawiła się w „dyrektywie
dla bardziej zrównoważonych stosunków wzajemnych". Propozycje Rockefellera,
aby nie zrywać kontaktu z rządami autorytarnymi i wojskowymi, ą przez współ­
pracę wpływać na kierunek ich ewolucji, Nixon uznał za wrażliwy (czy może
drażliwy) temat (a sensitive subject), ale nie uchylił się od sprecyzowania „jaka
będzie nasza postawa wobec różnych form rządu w ramach systemu między­
amerykańskiego".
Prezydent mocno podkreślił więc swe preferencje dla ideałów i rządów demo­
kratycznych, ale też zdecydowanie stanął na gruncie tzw. pragmatycznego podej­
ścia do realiów latynoamerykańskich (tak zresztą jak Rockefeller, a wcześniej
Johnson). Dlatego stwierdził krótko: „Na szczeblu dyplomatycznym musimy
z poczuciem rzeczywistości przyjmować rządy w systemie międzyamerykańskim
takimi, jakimi one są". Oczywiście, nie dotyczyło to rządów skrajnie lewicowych
czy komunistycznych, gdyż „nie może istnieć pokojowa wspólnota narodów, jeśli
jeden naród będzie patronował dywersji zbrojnej na terytorium drugiego (...)
eksport rewolucji jest interwencją, której nasz system nie może wybaczać; i taki
kraj jak Kuba, która usiłuje to czynić, nie może liczyć na uczestniczenie w korzyś­
ciach tej wspólnoty". Nixon nie wykorzystał natomiast bardzo rozbudowanych
w raporcie Rockefellera propozycji dokonania zmian strukturalnych w administ­
racji waszyngtońskiej. Można tu przytoczyć zaledwie jedną decyzję: „poleciłem
przygotowanie wniosku ustawodawczego, który przedstawię Kongresowi, o pod­
niesienie rangi doradcy sekretarza stanu dla spraw międzyamerykańskich do
rangi podsekretarza, dając tym samym tej półkuli specjalną reprezentację".
W sprawach ekonomicznych Nixon przyjął główną myśl raportu i zapowiedział
•.zmianę sposobu, jakim kierujemy pomocą dla rozwoju na tej półkuli". Miało to
polegać bądź na nadaniu Międzyamerykańskiemu Komitetowi Sojuszu dla Postępu
rzeczywiście wielostronnego charakteru, bądź na stworzeniu całkowicie nowej
"gencji. „Jakakolwiek byłaby to forma, celem jej byłoby stworzenie skutecznych
w,
elostronnych ram dla pomocy dwustronnej" - stwierdził prezydent. Zadeklaro­
wał też, iż na forum globalnym będzie się domagał liberalnego systemu preferencji
jfryfowych dla wszystkich krajów rozwijających się, a więc i dla Ameryki
Ła
cińskiej.
wielu innych zapowiedzi prezydenta jedna była najbardziej konkretna i do-
l^czyła ^pożyczek wiązanych". Otóż do tej pory państwa latynoamerykańskie,
l z w
r e
otrzymywały pożyczki na cele rozwojowe, musiały dużą część tych sum
zdawać na zakupy inwestycyjne w USA (co chroniło miejsca pracy w Stanach
 232 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
Zjednoczonych). Nixon ogłosił więc, że 1 listopada 1969r. wszystkie tego ty J
ograniczenia zostaną zniesione. Zapowiedział ponadto, że pożyczki między-
dowe (from government to government) nie mogą już być zwiększane, a g ł ó w ^
rolę w procesie rozwoju Ameryki Łacińskiej powinny odgrywać kapitał i i n w j ^
tycje prywatne. Jednakże „nie będziemy popierać prywatnych inwestycji Stanó^
Zjednoczonych tam, gdzie ich się nie pragnie lub gdzie lokalne warunki stwarza^
dla nich nieuzasadnione ryzyko".
W praktyce okazało się, że administracja Nixona realizowała przede wszystkim]
polityczną warstwę swego programu, znacznie mniej zaś ekonomiczną. Wynikało
to z faktu, iż posunięcia Waszyngtonu zdominowało starcie z komunizmem
w Wietnamie, co musiało wpłynąć na zaostrzenie kursu wobec różnego rodzaju
ruchów lewicowych na zachodniej półkuli. Stąd też wzięła się niechętna czy
wroga polityka wobec Peru i Chile, a łagodna wobec Brazylii • i Argentyny
o czym będzie poniżej.
5.2 Porozumienie z Vina del Mar
W wystąpieniu z 31 października 1969 r. prezydent Nixon powołał się nie
tylko na raport Rockefellera jako źródło swych inspiracji, lecz także na porozu­
mienie z Vina del Mar. Słowa prezydenta były próbą złagodzenia wymowy tego
dokumentu, który zadał dotkliwy cios solidarności ogólnoamerykańskiej. Oto
bowiem, mimo usilnych zabiegów USA, aby najważniejsze sprawy zachodniej
półkuli załatwiać na forum międzyamerykańskim, Ameryka Łacińska zaczynała
przejawiać tendencje do szukania własnych rozwiązań. Przypomnijmy, iż w lutym
1964 r. państwa latynoamerykańskie spotkały się bez udziału Stanów Zjednoczo­
nych w Alta Gracia i powołały Specjalny Komitet Koordynacji Latynoamerykań­
skiej (CECLA).
Po kilku sesjach roboczych Komitet ten zwołał w dniach 15-17 maja 1969 r.
posiedzenie na szczeblu ministerialnym w chilijskim uzdrowisku Vińa del Mar.
Uchwalono dokument, który ujawniał „podstawowe aspiracje" Ameryki Łacińskiej
w sprawach ekonomicznych wobec Stanów Zjednoczonych. Już we wstępie
podkreślono, że „kraje członkowskie CECLA, potwierdzając własną osobowość
Ameryki Łacińskiej, opracowały program według własnych kryteriów, który
wyraża ich tożsamość narodową". Problem jedności latynoamerykańskiej i obrony
własnych interesów należał do głównych wątków konferencji, zgodnie z tezami
programowymi przedstawionymi na początku obrad. Głosiły one m.in.: „Prezen­
tując własny punkt widzenia we wszysikich sprawach, które będą przedstawione
przez CECLA Stanom Zjednoczonym, delegacje są zgodne, że istnieje konieczność
zacieśniania więzi i bardziej operatywnej koordynacji działania krajów człon­
kowskich w poniżej określonych sprawach szczegółowych (...)". Podkreślano
dalej, że Ameryka Łacińska chciałaby stworzyć zwarty blok w negocjacjach nie
1
tylko ze Stanami Zjednoczonymi, lecz także z międzynarodowymi instytucjam
finansowymi i bankowymi.
EWOLUCJA STOSUNKÓW MIĘDZYAMERYKAŃSKICH 233
D zumieniu z Vina del Mar próbowano nadać wielką rangę, ale powstały
P° r 0
} ogólnikowy i jednostronny. Głównym jego celem było, jak się wydaje,
n t b y
do kume ^ zjednoczone. Świadczyły o tym również liczne wystąpie-
n a c j s k u n a S t a n y
^ ^ k o n f e r e n c j i . Przewodniczący CIAP (Międzyamerykańskiego Komitetu Sojuszu
nia n a
, Kolumbijczyk Carlos Sanz de Santamaria, mówił: „Przed dwoma laty
d a
' *p nroponował, aby Stany Zjednoczone zostały włączone do procesu rocznych
C
1 dów działalności, które obecnie dotyczą wszystkich pozostałych uczestników
przeg a p c p . Można by w ten sposób ocenić wypełnianie zobowiązań USA
0St U
SoJ US
|^ U
e r y k i Łacińskiej w zakresie handlu, finansów i pomocy technicznej,
AlT1
W
° kże zanalizować inne dziedziny polityki Stanów Zjednoczonych, które mogą
a
* rywać na interesy latynoamerykańskie. W pewnym momencie CIAP miał podsta-
W
y do przypuszczenia, że cel ten można osiągnąć (...) niestety, wskutek różnic opinii
ewnątrz rządu północnoamerykańskiego sprawa do dziś jest niezałatwiona".
Porozumienie z Vina del Mar składa się z sześciu części, mówiących o handlu,
transporcie, finansach i inwestycjach, rozwoju społecznym, współpracy technicznej
oraz rozwoju nauki i techniki.
W części pierwszej wezwano Stany Zjednoczone do zniesienia wszelkich
ograniczeń taryfowych i nietaryfowych (takich np. jak ograniczenia ilościowe),
utrudniających dostęp produktów latynoamerykańskich na rynek USA. Uznano,
że powinny być zagwarantowane „ceny sprawiedliwe i korzystne" surowców
i innych towarów eksportowanych do Stanów Zjednoczonych.
W części drugiej główną uwagę zwrócono na transport morski, który odgrywał
wielką rolę w eksporcie i imporcie latynoamerykańskim, ale w większości ob­
sługiwany był przez statki zagraniczne. Zarówno Karta z Punta del Este, jak
i inne porozumienia międzyamerykańskie niemal zupełnie pomijały ten problem,
a środki ze Stanów Zjednoczonych kierowano wyłącznie na rozbudowę dróg
i portów lotniczych. Sprawa była istotna, ale znów państwa Ameryki Łacińskiej
domagały się przede wszystkim pomocy zewnętrznej i obniżania kosztów trans­
portu „powstających poza regionem latynoamerykańskim", nie mówiąc nic o włas­
nych wysiłkach w tej dziedzinie.
Omawiając problemy finansów i inwestycji podkreślono, że pomoc zewnętrzna
powinna być przyznawana zgodnie z preferencjami kraju przyjmującego pomoc,
bez żadnej ingerencji w jego politykę ekonomiczną lub społeczną. Postulat taki
kłócił się jednak z ważną zasadą Sojuszu dla Postępu, mówiącą o wielostronnym
nadzorze nad sposobem wykorzystywania przyznanych sum. Nierealna okazała
si
? też propozycja, aby USA i państwa rozwinięte stworzyły fundusz pomocy
Ameryce Łacińskiej w sytuacjach nagłej zwyżki oprocentowania kredytów. Oczy­
wiście, mocno akcentowano potrzebę większych ułatwień dla państw latyno­
amerykańskim w dostępie do rynku kapitałowego w USA. Uchwalono też wniosek,
0
którym mówił C. Sanz, aby i USA poddały się procedurze rocznych ocen
dokonywanych przez CIAP, a dotyczących wypełniania podjętych zobowiązań.
Dość demagogiczna jest część trzecia porozumienia, dotycząca rozwoju społecz­
n o . Wiele tu frazesów i banalnych prawd oraz wezwań do międzynarodowej
 234 W POSZUKIWANIU NOWEGO LADU POLITYCZNEGO 1962-1980
pomocy finansowej, „przyznawanej na warunkach szczególnie preferencyjnych'.
Nie ma zaś w ogóle samokrytycznej refleksji, że Ameryka Łacińska także p r ?
czyniła się do klęski Sojuszu dla Postępu, ociągając się z przeprowadzeni
niezbędnych, a zakładanych w programie Sojuszu reform społecznych - z r e f 0r
111
rolną na czele.
Jako bardziej konkretny należy ocenić dział dotyczący współpracy techniczn j
choć i tu autorzy odwoływali się głównie do pomocy - i to bezzwrotnej - \j$
i państw wysoko rozwiniętych (en condiciones no reembolsambles).
Porozumienie z Vina del Mar traktować więc trzeba jako dokument przed
wszystkim polityczny, wyrażający kryzys zaufania w stosunkach międzyamerykań
skich. Ostre zaznaczenie wyłącznie latynoamerykańskiego, czasami jednostronni
nego punktu widzenia oznaczało dramatyczną próbę skłonienia USA do większeeJ
zaangażowania w rozwiązywanie ekonomicznych i społecznych problemów rei
gionu.
Kraje latynoamerykańskie zaczęły też zauważać, iż mechanizmy światowego]
systemu finansowego sprawiają, że więcej kapitałów z Ameryki Łacińskiej od­
pływa niż otrzymuje ona w różnych formach pomocy. Mówił o tym gospodarz
spotkania w Vina del Mar, chilijski minister spraw zagranicznych Gabriel Valdes
Subercaseaux, wręczając w Białym Domu tekst porozumienia prezydentowi
USA: „Według powszechnej opinii nasz kontynent otrzymuje rzeczywistą pomoc
finansową. Liczby jednakże pokazują coś innego. Na ich podstawie możemy
potwierdzić, że to Ameryka Łacińska przyczynia się do rozwoju Stanów Zjed­
noczonych Ameryki i innych państw uprzemysłowionych. Inwestycje prywatne
oznaczają, że sumy, które wywozi się z Ameryki Łacińskiej, są wielekroć wyższe!
od tych, które się wwozi. Korzyści z zainwestowanego kapitału rosną i pomnażają
się niezwykle, tylko że nie w naszych krajach, a za granicą (...) Jednym słowem,
mamy świadomość, że Ameryka Łacińska więcej daje niż otrzymuje. Na takiej
podstawie nie można budować solidarności, ani żadnej trwałej -i pozytywnej
współpracy" (za: J. Moreno Pino, 303).
Minister Subercaseaux ostrzegał, że jeśli reguły współpracy nie zostaną zmie­
nione, będzie narastało zjawisko, które Amerykanie nazywają „nacjonalizmem
latynoamerykańskim". Spotkanie w Vińa del Mar zaowocowało powołaniem:
w ramach Międzyamerykańskiej Rady Gospodarczo-Społecznej specjalnego ko- j
mitetu, który w ciągu najbliższych kilku lat miał przygotowywać materiały do j
negocjacji ekonomicznych między Ameryką Łacińską i Stanami Zjednoczonymi-
W tej sytuacji administracja Nixona przyjęła taktykę zapewniania, że sprzecz­
ności interesów ekonomicznych obu Ameryk są wyłącznie pozostałością niedobrej
0
przeszłości, która jest skutecznie przezwyciężana. Spośród wielu podobny "
deklaracji przytoczmy fragment wypowiedzi doradcy sekretarza stanu do s p r a l i
międzyamerykańskich, Charlesa A. Meyera, z 25 października 1971 r.: „Nasz
pozytywne przesłanie jest jasne i proste: Stany Zjednoczone są zdecydowane
doprowadzić do nowej równowagi w naszych stosunkach z Ameryką Ł a c i ń s k i
porzucając długotrwałe paternalistyczne zachowania wobec narodów hemisfeO'
EWOLUCJA STOSUNKÓW MIĘDZYAMERYKAŃSKICH 235
ńcza kuratela powinna być, i już jest, zastępowana stosunkami partnerskimi,
OP ,e
o w a n i u dyskretnego kierownictwa (including discreet leadership), sza-
z a c n
y
e
rZ
P ^ eo suwerenne prawa naszych latynoamerykańskich sojuszników. Polityka
nUją
° t w i e r d z o n a jest przez ciągłe wsparcie udzielane latynoamerykańskiemu
1 3
^ jowi ekonomicznemu i społecznemu, będące w coraz większym stopniu
r 0
f * ' j odpowiedzią na inicjatywy Latynoamerykanów. Ta tendencja przecho­
e
wa od pomocy bilateralnej do multilateralnej i zapoczątkowana trudna droga
dZeI1
v<:7ania szans Latynoameryki w wymianie handlowej dobrze oddają zmiany
zwie ^" 1
]
naszej polityki .
Rzeczywistość nie była tak optymistyczna. W czasach Nixona doszło raczej
dalszych utrudnień w dostępie Ameryki Łacińskiej do rynku północnoamery­
kańskiego. Kongres USA, pod naciskiem związków zawodowych AFL-CIO,
jął . i n . tzw. ustawę Hartke-Burke (The Hartke-Burke Bill), której intencją
m
była ochrona miejsc pracy. Nie udało się więc zrealizować zapowiedzi prezydenta
Nixona, że państwa latynoamerykańskie będą mogły swobodnie dysponować
sumami przyznawanymi im w ramach pomocy rozwojowej - przynajmniej 50%
musiało być przeznaczane na zakupy w Stanach Zjednoczonych.
Różnice w interpretacji podstawowych kwestii ekonomicznych utrzymywały
się w ruchu międzyamerykańskim jeszcze przez wiele lat. Świadczyły o tym
prace Komisji Specjalnej dla Studiowania Systemu Międzyamerykańskiego i Pro­
ponowania Sposobów jego Restrukturyzacji (Comisión Especial para Estudiar el
Sistema Interamericano y Proponer Medidas para su Restructuración, CEESI),
powołanej 15 kwietnia 1973 r. Otóż Komisja ta przygotowała m.in. szkic kon­
wencji o zbiorowym bezpieczeństwie ekonomicznym oraz projekt konwencji
w sprawie współpracy dla rozwoju. W maju 1976 r. podkomisja Stałej Rady OPA
zarekomendowała te projekty Zgromadzeniu Ogólnemu. Nie zostały one jednak
przez OPA oficjalnie przyjęte, gdyż USA oświadczyły, że koncepcja zbiorowego
bezpieczeństwa ekonomicznego jest niemożliwa do zaakceptowania.
Znamienne było też, iż w przyjętej na posiedzeniu w Waszyngtonie 14 kwietnia
1973 r. rezolucji Zgromadzenia Ogólnego OPA zdecydowano: „1. Nalegać, aby
państwa członkowskie przyjęły niezbędne środki, które uniemożliwiłyby przed­
siębiorstwom ponadnarodowym akty interwencji w wewnętrzne lub zewnętrzne
sprawy państw. 2. Potępić próby przedsiębiorstw ponadnarodowych mieszania
sie w sprawy, które należą do wyłącznej kompetencji państw" („Relaciones
hternacionales" 1973, nr 2, 115). Rezolucję tę uchwalono jednogłośnie - wstrzy-
m a ł
Y się tylko Stany Zjednoczone.
w
_ latach siedemdziesiątych niektóre państwa latynoamerykańskie wykazywały
ożywione zainteresowanie ruchem krajów niezaangażowanych oraz różnymi
formami współpracy krajów rozwijających się. Peru było gospodarzem konferencji
e
m,
nistrów spraw zagranicznych państw niezaangażowanych (Lima, 25-30 V I I I
7 5
. ) - W konferencji uczestniczyli przedstawiciele następujących państw Ameryki
łacińskiej i Karaibów: Argentyny, Gujany, Jamajki, Kuby, Panamy, Peru, Try­
nidadu i Tobago, a w charakterze obserwatorów: Boliwii, Brazylii, Ekwadoru,
 236 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
Kolumbii, Meksyku, Salwadoru, Urugwaju. W Limie przyjęto bardzo obszern
i radykalną deklarację polityczną, potępiającą imperializm północnoamerykańsk
juntę wojskową w Chile i kolonializm (autorzy deklaracji wymienili B e l i '
Malwiny, Puerto Rico i Strefę Kanału Panamskiego). Uchwalono też deklaracji
ekonomiczną związaną z walką o nowy międzynarodowy ład w tym zakresi
(teksty obu deklaracji w: „Zbiór dokumentów" 1975, nr 8-9, 582-655).
W Meksyku natomiast odbyła się konferencja Grupy 77 w sprawie w s p ó ł p
gospodarczej krajów rozwijających się (13-22 I X 1976). Z państw regionu I
uczestniczyli w niej przedstawiciele: Argentyny, Boliwii, Brazylii, Ekwadoru i
Gwatemali, Gujany, Haiti, Jamajki, Kuby, Meksyku, Nikaragui, Panamy, P
Republiki Dominikańskiej, Trynidadu i Tobago, Urugwaju i Wenezueli. Postulo­
wano powołanie światowego systemu preferencji handlowych wyłącznie dla
krajów rozwijających się oraz zbadanie możliwości „utworzenia unii płatniczej I
krajów rozwijających się; mechanizmów dla ewentualnego utworzenia jednostki
płynności kapitału na wyłączny użytek krajów rozwijających się; możliwości
wprowadzenia pieniądza przeciwważnego, wspartego potencjałem gospodarczym
krajów rozwijających się" („Zbiór dokumentów" 1976, nr 9, 987-1006).
5.3. W kierunku pluralizmu politycznego
Od początku lat siedemdziesiątych w wielu państwach latynoamerykańskich
i w ruchu międzyamerykańskim coraz głośniejsze były postulaty uznania pluraliz­
mu politycznego w regionie. Szczególnie mocno domagali się tego przywódcy
Argentyny i Chile. 24 lipca 1971 r. w argentyńskim mieście Sałta odbyło się
spotkanie prezydentów obu krajów, gen. Alejandra Agustina Lanusse i Salvadora
Allende Gossensa. W deklaracji końcowej oświadczyli, że różnice polityczne
i ideologiczne między państwami Ameryki Łacińskiej nie powinny stanowić
przeszkody w rozwoju współpracy międzynarodowej. Stwierdzili też, iż oba kraje
pragną kontynuować tradycje przyjaźni i współpracy, nie mieszając się w sprawy
wewnętrzne drugiej strony. Zasady Deklaracji z Salty zostały potwierdzone
i rozwinięte w deklaracji chilijsko-kubańskiej w grudniu 1971 r„ po 25-dniowej
wizycie Fidela Castro w Chile, oraz w deklaracjach: chilijsko-peruwiańskiej
(wrzesień 1971) i chilijsko-ekwadorskiej (sierpień 1971).
16 października 1971 r. w stolicy Peru spotkali się prezydenci Lanusse i Juanj
Velasco AWarado, którzy ogłosili Deklarację z Limy. Wyrazili głębokie zanie­
pokojenie sytuacją w OPA, utrudniającą współpracę i funkcjonowanie system j
międzyamerykańskiego. Stwierdzili, iż: „Dywersyfikacja polityczna członków
systemu międzyamerykańskiego stwarza nową konieczność dostosowania or­
ganizacji regionalnej do obecnych realiów". Obaj politycy byli też zgodni.
„dialog między państwami jest bardziej właściwy niż izolowanie kogokolw' .
i lepiej służy porozumieniu i określeniu wzajemnych interesów między krają'
tego samego obszaru geograficznego i kulturowego" (teksty deklaracji z Sa
i Limy w: „Estrategia" 1971, nr 9-10, 136-144).
EWOLUCJA STOSUNKÓW MIĘDZYAMERYKAŃSKICH 237
podstawowe znaczenie dla nowego uregulowania tej kwestii miała deklaracja
wie asad regulujących stosunki między państwami amerykańskimi, uchwa-
Z
2e ^ nrzez Zgromadzenie Ogólne OPA 15 kwietnia 1973 r. W punkcie trzecim
n a
' ° ła ona: „Pluralizm ideologiczny w stosunkach między krajami członkowskimi
?
kładą obowiązek poszanowania przez każde państwo zasad nieinterwencji
2 3
mostanowienia narodów oraz prawo domagania się zastosowania tych zasad
rac
S a
' z inne państwa". Następny punkt stwierdzał jednak, że deklaracja ta w niczym
p r Z
z a zobowiązań Karty OPA i „specjalnych traktatów". Tak więc kwestia
n a r u S
" ' f cii między państwami amerykańskimi pozostawała na poziomie ogólnych
e r u "twierdzeń, natomiast stosunek do komunistycznej Kuby można było opierać na
specjalnych traktatach".
" Dialog międzyamerykański ożywił się na jesieni 1973 r. Z inicjatywy prezydenta
j\Jixona sekretarz stanu Henry A. Kissinger zaprosił na spotkanie ministrów
państw latynoamerykańskich, przebywających w Nowym Jorku na X X V I I I sesji
Zgromadzenia Ogólnego NZ. Odbyło się 5 października 1973 r. i miało zainic­
j o w a ć „nowy dialog w sprawach interesujących narody kontynentu amerykańs­
kiego". Zaraz po spotkaniu rząd Kolumbii wystosował w imieniu pozostałych
państw latynoamerykańskich pismo do Kissingera, z sugestią podtrzymywania
tego dialogu. Następnie rząd Kolumbii zwołał do Bogoty konferencję ministrów
spraw zagranicznych Ameryki Łacińskiej w sprawie współpracy kontynentalnej
(14-16 X I 1973). Uzgodniono osiem tematów, na których powinny się koncent­
rować dalsze rozmowy międzyamerykańskie. Należały tu: współpraca dla rozwoju;
problem stosowania środków represyjnych o charakterze ekonomicznym; restruk­
turyzacja systemu międzyamerykańskiego; rozwiązanie kwestii Kanału Panams­
kiego; struktura handlu międzynarodowego i systemu monetarnego; przedsiębior­
stwa ponadnarodowe; transfer technologii; generalny przegląd stosunków między
Ameryką Łacińską i Stanami Zjednoczonymi.
Deklaracja opublikowana na zakończenie konferencji mocno podkreślała zna­
czenie wspólnych działań oraz takich instytucji, jak Specjalny Komitet Koor­
dynacji Latynoamerykańskiej (CECLA) czy Latynoamerykańska Organizacja do
spraw Energetyki. Punkt czwarty deklaracji mówił: „wszystkie państwa mają
prawo do samodzielnego, bez ingerencji zewnętrznej, określania swego systemu
Politycznego, ekonomicznego i społecznego, ale mają też obowiązek respek­
towania zasady nieinterwencji, która umożliwia pełną współpracę między nimi".
p
°dkreślono też, że solidarność państw amerykańskich opiera się na demokracji
u Przedstawicielskiej i poszanowaniu praw człowieka.
Według Leopolda Gonzaleza Aguayo, w 1973 r. zarysował się pewien podział
Wśród państw latynoamerykańskich. Wokół kryterium pluralizmu ideologicznego
'-nacjonalizmu antyjankeskiego" grupowały się: Peru, Chile (do 11 IX 1973),
U b a
e
j ; Argentyna, Ekwador, Kolumbia, Wenezuela, Meksyk, Panama, Kostaryka,
m
ajka, Barbados, Trynidad i Tobago, i w pewnym stopniu Honduras i Boliwia,
lę W SUm
i ut ° " e 15 państw. „Przeciwną, brazylijską tezę «granic ideologicznych»
Wymywania ścisłego sojuszu ze Stanami Zjednoczonymi podzielały: Brazylia,
 238 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
Paragwaj, Urugwaj, Republika Dominikańska, Haiti, Nikaragua i Gwatemal
czyli mniejszość siedmiu państw. Inne, jak Salwador, nigdy nie wypowiedzią
się oficjalnie, chociaż prawdopodobnie przywódcy tego małego kraju środko
amerykańskiego bardziej skłaniają się do większości latynoamerykańskiej"
Gonzalez Aguayo, „Relaciones Internacionales" 1974, nr 4, 33).
Kissinger zaproponował dodanie do ośmiu podstawowych tematów diale
międzyamerykańskiego ustalonych na konferencji bogotańskiej, dwu innyc
przeglądu sytuacji międzynarodowej oraz sprawy kryzysu energetycznego,
zostało przyjęte. W związku z tym rząd Meksyku zwołał w swojej stoli
w dzielnicy Tlatelolco, konferencję ministrów spraw zagranicznych 24 państw
z udziałem sekretarza stanu USA. Odbyła się ona w dwóch etapach. Najpierw
od 18 do 20 lutego 1974 r., obradowali tylko ministrowie latynoamerykańscy*
później, od 21 do 23 lutego, dyskutowano już wspólnie z Kissingerem. Konferen
cja, która odbyła się w „atmosferze absolutnej serdeczności", potwierdziła ra
jeszcze ogólną zasadę, że wszystkie państwa mają prawo wyboru systemu poli
tycznego, ekonomicznego i społecznego. W obszernej Deklaracji z Tlatelolco ni
ustosunkowano się jednak do problemu kubańskiego. Podkreślono natomiast, iżi
powinno być zrewidowane pojęcie bezpieczeństwa regionalnego, które nie może:
już opierać się tylko na kryteriach polityczno-wojskowych. „Współpracę między­
amerykańską należy uzupełnić o system zbiorowego bezpieczeństwa ekonomicz­
nego, który zapewni warunki dla integralnego rozwoju".
Nadal jednak nie było w ruchu międzyamerykańskim zgody co do tego, czy
ogólna i akceptowana już powszechnie zasada pluralizmu politycznego odnosi się
również do stosunków z Kubą. Pokazało to X V spotkanie konsultacyjne ministrów
spraw zagranicznych państw amerykańskich, obradujące w listopadzie 1974 r.
w stolicy Ekwadoru Quito. Zwołano je na wniosek Kolumbii, Kostaryki i Wene- 1
zueli, które uważały, że w nowej sytuacji I rezolucja IX spotkania konsultacyjnego |
z 1964 r. (o zerwaniu stosunków dyplomatycznych i ekonomicznych z Kubą)
powinna być zniesiona. Podczas dyskusji wniosek ten poparła większość delega­
tów. Dowodzili, iż rząd Kuby nie stanowi już groźby dla regionu i w związku
z tym nieuzasadniony jest zakaz utrzymywania normalnych stosunków z Hawaną.
Inni jednak przekonywali, że niebezpieczeństwo istnieje nadal, gdyż Kuba nie
wyrzekła się interwencji w sprawy innych państw.
Przystępując do głosowania wniosku trzech państw uznano, że właściwe jest
przywołanie art. 17 traktatu Rio, który mówił: „Decyzje organu doradczego będa
0
zapadały większością dwóch trzecich głosów państw, które podpisały i ratyiik "
wały traktat". Na skutek zastosowania tej procedury wniosek został odrzucony,
gdyż nie uzyskał wymaganej większości. Głosowała za nim wprawdzie większos'
12 obecnych państw (Argentyna, Ekwador, Honduras, Kolumbia, Kostaryka
0
Meksyk, Panama, Peru, Republika Dominikańska, Salwador, Trynidad i Tobag -
Wenezuela), ale przeciw były 3 państwa (Chile, Paragwaj i Urugwaj), a 6 wstrzy
mało się od głosu (Boliwia, Brazylia, Gwatemala, Haiti, Nikaragua, Stany Zjed
noczone).
EWOLUCJA STOSUNKÓW MIĘDZYAMERYKAŃSKICH 239
Vv" tej sytuacji państwa głosujące za wnioskiem zażądały dołączenia do aktu
. wego spotkania swego zdania odrębnego, że „środki zastosowane wobec
or
k " ed dziesięcioma laty, w warunkach politycznych całkowicie odmiennych
vTZ
U
^ rzeważających obecnie w świecie, są anachroniczne, nieskuteczne i niesłusz-
Delegacje Chile, Urugwaju i Brazylii w osobnych oświadczeniach pod-
' jy zarzuty wobec rządu kubańskiego. Urugwaj twierdził też, iż posiada
r
' w o d y . że Kuba nadal wspiera ruchy wywrotowe na jego terytorium.
Zasadnicza zmiana nastąpiła dopiero na X V I spotkaniu konsultacyjnym w San
josć (Kostaryka, 29 lipca 1975 r.). Poddano na nim pod głosowanie wniosek,
który dawał państwom członkowskim traktatu Rio (TIAR) „wolność działania
w zakresie normalizowania lub prowadzenia swych stosunków z Republiką Kuby
na poziomie i w formie, które każde państwo uważa za właściwe". Wniosek ten
poparło tym razem 16 państw (Argentyna, Boliwia, Ekwador, Gwatemala, Haiti,
Honduras, Kolumbia, Kostaryka, Meksyk, Panama, Peru, Republika Dominikań­
ska, Salwador, Stany Zjednoczone, Trynidad i Tobago, Wenezuela), przeciwne
były 3 państwa (Chile, Paragwaj i Urugwaj), a 2 wstrzymały się od głosu
(Brazylia i Nikaragua).
5.4. Reforma traktatu Rio
Kartę OPA, uchwaloną w 1948 r., zreformowano w istotny sposób w 1967 r.,
natomiast traktat Rio (TIAR), przyjęty wcześniej, bo w 1947 r., pozostawał na
początku lat siedemdziesiątych w niezmienionym kształcie. Od dawna jednak
nasilała się w Ameryce Łacińskiej krytyka wielu jego postanowień. Podkreślano
zwłaszcza, że zrodził się on w realiach zimnej wojny i nie odpowiadał warunkom
ditente w stosunkach międzynarodowych.
Trud przygotowania propozycji reform TIAR powierzono Komisji Specjalnej
dla Studiowania Systemu Międzyamerykańskiego (CEESI). Projekt reformy,
opracowywany przez CEESI od czerwca 1973 r., został w lutym 1975 r. przed­
stawiony Radzie OPA. Rada, po wniesieniu swych uwag, przedstawiła go Kon­
ferencji Pełnomocników dla Zreformowania TIAR, obradującej w lipcu 1975 r.
w
San Jose (Kostaryka).
Najbardziej aktywny udział w pracach nad reformą traktatu Rio, zarówno
* fazie przygotowawczej, jak i na samej konferencji, brał Meksyk, który złożył
S W o w
J lasny całościowy projekt. Najczęściej wspomagała go delegacja peruwiań­
ska, której uwagi szły na ogół w tym samym kierunku. W wyniku tych wysiłków
'ipca 1975 r. na konferencji w San Jose uchwalono Protokół reform między-
am
^ykańskiego traktatu o pomocy wzajemnej TIAR (traktatu Rio).
zmiany dawnego dokumentu rozpoczęto od preambuły, do której dopisano
y nowe akapity. Były one efektem długich dyskusji. Znalazło się tam stwier-
n
, 'e, że państwa członkowskie: „potwierdzają zasadę nieinterwencji i prawo
e
go państwa do wolnego wyboru systemu politycznego, ekonomicznego
Połecznego; uznają też, że dla utrzymania pokoju i bezpieczeństwa na kon-
 240 W POSZUKIWANIU NOWEGO LADU POLITYCZNEGO 1962-1980
tynencie powinno być zagwarantowane zbiorowe bezpieczeństwo ekonomicz J
służące rozwojowi państw amerykańskich".
Uzupełnienie to przyjęli reprezentanci wszystkich państw - poza Stanany]
Zjednoczonymi, które podtrzymały swe stanowisko wyrażane na dotychczasowy u]
spotkaniach międzyamerykańskich. Oficjalne zastrzeżenie głosiło: „Stany ZjedJ
noczone, podpisując Protokół poprawek do międzyamerykańskiego traktatu o p l
mocy wzajemnej, nie akceptują zobowiązania do negocjowania, podpisania ] u
ratyfikowania jakiegokolwiek traktatu lub konwencji dotyczących zbioroweo |
bezpieczeństwa ekonomicznego". Zastrzeżenie USA odnosiło się nie tylko do tejl
części preambuły, lecz także do całkowicie nowego art. 11 (dawny art. 11 otrzymał
teraz nr 14), który zapowiadał, że zasady i mechanizmy zbiorowego bezpieczeń-|
stwa ekonomicznego ustalone zostaną w specjalnym traktacie.
Art. 1 TIAR pozostawiono bez zmian, natomiast art. 2 przeredagowano zgodnie!
z poprawkami zawartymi w projekcie meksykańskim. Zmierzały one do wyraź­
niejszego związania TIAR z Kartą Narodów Zjednoczonych, zwłaszcza z jej
art. 52, 34 i 35, a także do podkreślenia expressis verbis, iż przynależność do
traktatu regionalnego nie może prowadzić do ograniczenia praw wynikających j
z uczestniczenia w systemie globalnym. Dotychczasowy art. 2 mówił bowiem, że ]
spory między państwami winny być rozstrzygane środkami pokojowymi przez I
instytucje systemu międzyamerykańskiego. Meksyk uważał, że państwa powinny j;
w sposób bardziej czynny uczestniczyć w rozwiązywaniu sporów, zgodnie z art. 52 9
Karty NZ. Paragraf 2 tego artykułu zawierał sformułowanie, iż państwa „dołożą
wszelkich starań", aby spory o charakterze lokalnym załatwiać na drodze poko­
jowej. Wniosek Meksyku został przyjęty, w związku z czym w zmienionym art. 2
dopisano zwrot, że „państwa członkowskie dołożą wszelkich starań" (lub: zrobią
wszystko co możliwe - haran todos los esfuerzos posibles) w celu rozwiązywania
sporów o charakterze regionalnym środkami pokojowymi. Artykuł ten uzupełniono
nowym akapitem: „Ustalenia te nie mogą w żaden sposób uszczuplać praw
i obowiązków państw członkowskich, wynikających z artykułów 34 i 35 Karty j
Narodów Zjednoczonych".
Dość gruntownie zmieniono art. 3 TIAR. W osobnych akapitach wprowadzono
rozróżnienie postępowania w przypadku ataku zbrojnego, który narodził się
„wewnątrz kontynentu amerykańskiego" i ataku zbrojnego o charakterze poza-
kontynentalnym. W tym ostatnim wypadku państwa członkowskie TIAR maja
(nim zapadnie decyzja organu doradczego lub konsultacyjnego) swobodę działania,
zgodnie z art. 51 Karty NZ. Dostosowano także art. 3 do zreformowanej Karty
OPA, przepisując z jej art. 63 uprawnienia przewodniczącego Stałej Rady 0?^
do natychmiastowego zwoływania organu konsultacyjnego. Uściślono wreszcie,
iż wszelkie ustalenia art. 3 zreformowanego traktatu Rio dotyczą „państw człon­
kowskich", a nie „państw amerykańskich".
e
Jak pamiętamy, art. 4 określał tzw. strefę bezpieczeństwa, a więc obszar g °
r
graficzny, na którym miały zastosowanie postanowienia traktatu Rio z 1947 -
6
Obejmował m.in. cały obszar Kanady, nie będącej członkiem TIAR, a takz
241
EWOLUCJA STOSUNKÓW MIĘDZYAMERYKAŃSKICH
n
ńską wyspę Grenlandię. Meksyk uznał, że tak szerokie zakreślenie granic
ktatu było świadectwem napięć zimnowojennych. Proponował, by obszar
TTAR obejmował tylko państwa członkowskie wraz z ich morzem terytorialnym
c
aksym alnie d o 2 0 0 m i l
morskich od brzegu). W dyskusji okazało się, że
l/f ksyk byłby skłony zaakceptować granice TIAR włączające również pacyficzne
0
brzeże Kanady, aby zachować łączność z Alaską. Propozycje te nie zostały
u
rzyjete. Zreformowany art. 4 zmniejszał wprawdzie obszar obowiązywania trak­
tatu Ri°. § y y 3 - d ż w f c z v ł z n i e
g ° Grenlandię i ograniczał nieco strefę morską, ale
zostawiał Kanadę. Za taką jego treścią głosowało 16 państw, 2 były jej
c a f ą
przeciwne (Meksyk i Peru), a 3 wstrzymały się od zajęcia stanowiska. Meksyk
zgłosił też zastrzeżenie do tego artykułu, które dołączono do uchwalonego proto­
kołu.
Najbardziej kontrowersyjny w traktacie Rio art. 6 otrzymał teraz numer 5.
Zmian w starym art. 6 domagało się od dawna wiele państw latynoamerykańskich
(wśród nich Meksyk). Zawierał on bowiem postanowienie, iż traktat ma za­
stosowanie także w przypadku „agresji nie będącej atakiem zbrojnym, która
nastąpi (...) wewnątrz terytorium jednego z państw amerykańskich" .Tak szerokie
1 nieprecyzyjne określenie dawało możliwość dowolnych interpretacji, m.in.
uznania za taki rodzaj agresji zmian politycznych w jakimś państwie. Dlatego też
w nowym art. 5 pojęcie „agresji nie będącej atakiem zbrojnym" już się nie
pojawiło. Zapisano natomiast, że w przypadku zagrożenia integralności terytorial­
nej, suwerenności lub niezależności politycznej jakiegokolwiek państwa człon­
kowskiego lub innego państwa amerykańskiego przez akt agresji w rozumieniu
art. 9 zreformowanego traktatu, ma zastosowanie procedura wymieniona w dalszej
części art. 5.
Należy tu zwrócić uwagę na art. 9 protokołu reform. Odpowiada dawnemu
art. 9, ale ma zupełnie inną treść, ponieważ został oparty na pkt. 1^4- rezolucji
3314 przyjętej przez Zgromadzenie Ogólne ONZ, a zawierającej definicję agresji.
Długie dyskusje toczono nad treścią art. 8, gdzie wymieniono środki represji,
które organ konsultacyjny mógł zastosować „w celu zrealizowania postanowień
niniejszego traktatu". Meksyk złożył bowiem propozycję daleko idącej zmiany
tego artykułu, sprowadzającej się do stwierdzenia, iż zastosowanie jakichkolwiek
sankcji powinno być uzależnione od uprzedniej zgody Rady Bezpieczeństwa
ONZ, na podstawie art. 53 Karty NZ. Ostatecznie propozycji tej nie udało się
obronić. Jednakże nowy art. 8 ograniczył swobodę organu konsultacyjnego w sto­
sowaniu sankcji, z użyciem siły włącznie - można je uruchamiać tylko w przypad-
a c
h przewidzianych w art. 3, 5 i 7 zreformowanego traktatu. Meksyk, który
na
d a l się nie zgadzał z takim rozwiązaniem, złożył odpowiednie zastrzeżenie.
. ^mieniono także częściowo art. 17 - otrzymał on teraz numer 20. Uściślono, że
, e
n tylko decyzje, lecz także zalecenia organu konsultacyjnego będą podejmowane
2
le
kszością dwóch trzecich głosów. Dopisano ponadto nowy, istotny akapit: „Do
e s , e
n i a środków przyjętych zgodnie z artykułem 8 [a więc sankcji - W.D.]
smagane jest uzyskanie zgody większości absolutnej państw członkowskich".
 242 W POSZUKIWANIU NOWEGO LADU POLITYCZNEGO 1962-1980
Było to reakcją na przebieg IX spotkania konsultacyjnego w Ouito w listopad?-
8
1974 r., kiedy to większość absolutna (bezwzględna) głosów państw członków'
kich (12 z 21) nie wystarczyła do zniesienia sankcji wobec Kuby.
Zwróćmy jeszcze uwagę na całkowicie nowy art. 12, który wprowadzo
no
w wyniku szczególnych nalegań Peru i Meksyku. Powtarzając myśli zawa"
w preambule, zapisano raz jeszcze: „Żadne ustalenia tego Traktatu nie nio' e
1
w jakikolwiek sposób ograniczać lub pomniejszać zasady nieinterwencji i ^ p r a v
każdego państwa do wolnego wyboru swej organizacji politycznej, ekonomiczn *
LJ
i społecznej".
W sumie zreformowany traktat Rio oraz zmiany w Karcie OPA i decyzji
organu konsultacyjnego w sprawach pluralizmu politycznego świadczyły, j]
detente w globalnych stosunkach międzynarodowych znalazło swoje odbicie
także w przemianach systemu międzyamerykańskiego.
5.5. Raport Linowitza
Pierwszy raport komisji Linowitza, Ameryki w zmieniającym się świecie opubJ
likowano w 1974 r., drugi zaś - Stany Zjednoczone i Ameryka Łacińska: najbliższe
kroki - w grudniu 1976 r. Warto zwrócić uwagę przede wszystkim na ten pierwszy
raport, gdyż drugi stanowił w większości rozwinięcie wcześniejszych myśli
i postulatów.
Komisję stanowiło 23 przedstawicieli obu partii amerykańskich i polityków,
którzy w przeszłości zajmowali wysokie stanowiska rządowe. Kierował nią
ambasador Sol M . Linowitz, były reprezentant USA w Radzie OPA. Po pięciu
miesiącach pracy członkowie komisji przedstawili obszerny materiał, przeznaczony
głównie dla rządu i Kongresu USA. Został ogłoszony 29 października 1974 r„
tuż po ustąpieniu prezydenta Nixona (9 V I I I 1974) i objęciu władzy przez
Geralda Forda. Raport Linowitza, w porównaniu z raportem Rockefellera, był
jednakże mniej związany z polityką aktualnej administracji, bardziej zaś skiero­
wany ku przyszłości. W tym sensie jego oceny i zalecenia należy traktować jako
zapowiedź istotnych zmian w latynoamerykańskiej polityce USA, dokonanych
w okresie prezydentury Jimmy'ego Cartera.
W raporcie Linowitza można wyróżnić trzy najważniejsze grupy problemów.
Pierwsza z nich dotyczyła stosunków politycznych między USA i Ameryką Łaciń­
ską. Autorzy stwierdzali, że polityka, jaką Stany Zjednoczone prowadziły wobec
Ameryki Łacińskiej, „jest nieadekwatna do współczesnych realiówi tendencji na
przyszłość". Jeszcze parę lat temu, pisali, uzgodnienie jakiejś wspólnej akcji narodów
hemisfery zachodniej wymagało inicjatywy i przewodnictwa Waszyngtonu. Dzisiaj
państwa latynoamerykańskie mają pełną zdolność współdziałania w celu zrealizowa­
nia własnych interesów „i to bez udziału Stanów Zjednoczonych, a czasami nawet
przeciwko nim". Do niedawna zimna wojna powodowała, że główną troską U^A
było niedopuszczenie komunizmu na obszar zachodniej półkuli. Obecnie przyszedł
n
czas na opracowanie nowej strategii, która mniej powinna skupiać się na problemac
EWOLUCJA STOSUNKÓW MIĘDZYAMERYKAŃSKICH 243
• czeństwa, rozumianych w wąskich kategoriach militarnych, bardziej zaś na
e
b6Z
friowaniu wspólnych wartości.
P° r
Linowitza podkreślał, iż Ameryka Łacińska stale zwiększa swą rolę
o r t
anizacjach międzynarodowych. W związku z tym należy prowadzić taką
w° . r g
„kraje latynoamerykańskie zdały sobie sprawę, że w ich interesie
a b y
P
współpraca ze Stanami Zjednoczonymi na forum światowym, a przynajmniej
^Występowanie przeciwko nim".
"Minęły już czasy, głosił raport, kiedy Stanom Zjednoczonym udawało się
rawiedliwiać swe interwencje w Ameryce Łacińskiej. Teraz byłyby już trudne
J wytłumaczenia nawet własnemu narodowi. „Jednostronna interwencja wojs-
0
i 7 w a Stanów Zjednoczonych w Dominikanie w 1965 r. nie może się powtórzyć.
Ukryta interwencja amerykańska w sprawy wewnętrzne Ameryki Łacińskiej,
która miała miejsce ostatnio w Chile, nie daje się obronić i musi być zaniechana".
Słowne deklaracje poniechania praktyk interwencjonistycznych już nie wystarczą.
Konieczne jest ustalenie mechanizmów, które to uniemożliwią,' a zwłaszcza
wzmocnienie nadzoru Kongresu nad polityką zagraniczną rządu. „Stany Zjed­
noczone powinny powstrzymać się od interwencji wojskowych o charakterze
jednostronnym w Ameryce Łacińskiej i zaprzestać ukrytych interwencji w sprawy
wewnętrzne państw latynoamerykańskich. Prezydent i Kongres muszą mieć pew­
ność, że wszystkie agencje rządowe USA ściśle szanują suwerenność państw
Ameryki Łacińskiej".
Najważniejsze wydają się tu jednak uwagi dotyczące rządów dyktatorskich
i represyjnych. Jak pamiętamy, raport Rockefellera proponował „pragmatyczne"
podejście do tej kwestii, a więc uznanie realiów politycznych w Ameryce Łacińs­
kiej. Rockefeller sądził, iż zaakceptowanie takich rządów, utrzymywanie z nimi
współpracy i udzielanie im pomocy mogą wpłynąć na ich ewolucję w pożądanym
kierunku. Praktyka administracji Nixona była w dużej mierze zgodna z tymi
wskazaniami.
Komisja Linowitza zajęła w tej sprawie zgoła odmienne stanowisko, stwier­
dzając, że Stany Zjednoczone wreszcie muszą pozbyć się wszelkiej dwuznaczności
1
wyraźnie określić swe zobowiązania „wobec instytucji i wolności demokratycz­
nych w Ameryce Łacińskiej". Rząd USA „powinien uczynić wszystko co możliwe,
% jego programy i działania nie wspierały rządów represyjnych". Raport szcze­
gólnie wiele miejsca poświęcał prawom człowieka w Ameryce Łacińskiej. Pro­
ponowano m.in., aby rząd USA efektywnie wspomógł Międzyamerykańską Korni­
ej? Praw Człowieka i zainicjował powołanie międzynarodowych zespołów bada­
jących gwałcenie praw człowieka i represje w Ameryce Łacińskiej. Jedno z zaleceń
rzr
niało: „Jako przykład swego zaangażowania na rzecz ulżenia ofiarom represji
Mitycznych, Stany Zjednoczone powinny stworzyć nadzwyczajne programy
rr
^ "gracyjn dla uchodźców politycznych, którzy uciekają przed prześladowaniami
e
^wno sił lewicowych, jak i prawicowych".
a
P°rt zdecydowanie opowiadał się za akceptacją zasady pluralizmu politycz-
n e
8 0
w Ameryce Łacińskiej i rozpatrywał ją na przykładzie Kuby. Linowitz
 244
W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
bardzo krytycznie oceniał amerykańskie starania o utrzymanie izolacji Kub\i
w zachodniej hemisferze. W czasach, kiedy w stosunkach ze Związkiem Radzie
kim i ChRL nastąpiło odprężenie, polityka Waszyngtonu wobec Kuby pozostał
niezmieniona. A przecież, zauważał, poparcie Kuby dla ruchów wywrotowy k
w ostatnich latach wyraźnie się zmniejszyło i nie stanowi już groźby dla bez
pieczeństwa USA i państw latynoamerykańskich. Utrzymywanie sankcji nałożo
nych na Kubę ułatwia tylko rządowi Fidela Castro usprawiedliwianie i p _ rze
dłużanie ścisłej kontroli politycznej nad swym narodem. Lepsze byłoby wię
włączenie Kuby do konstruktywnego systemu stosunków międzyamerykańskich
Inicjatywę mógłby wykazać rząd USA. „Komisja pragnie podkreślić, że chociaż
poprawa stosunków wzajemnych wymaga pozytywnych gestów z obu stron, t
jednakże Stany Zjednoczone powinny dać przykład i znieść embargo handlowe
- głosił raport.
Podobnie obszerne rozważania dotyczyły Panamy i kończyły się konkluzją;
„W całej pełni popieramy podpisanie i ratyfikowanie nowego traktatu Kanału
Panamskiego w oparciu o Deklarację zasad uzgodnioną przez oba kraje 6 lutego
1974 r."
Druga grupa problemów analizowanych w raporcie dotyczyła bezpieczeństwa,
pomocy wojskowej i transferu uzbrojenia. W tej sprawie uwagi komisji Linowitza
w istotny sposób różniły się od zaleceń przekazanych Nixonowi. Zarówno Ro­
ckefeller, jak i Linowitz pisali, że do połowy lat sześćdziesiątych USA były
głównym dostawcą broni do Ameryki Łacińskiej. Później zostały zdystansowane
przez inne państwa, zwłaszcza europejskie. Rockefeller radził więc, aby nie
pogłębiać frustracji wojskowych latynoamerykańskich i rozszerzyć programy
pomocy militarnej oraz zwiększyć dostawy nowoczesnego uzbrojenia do regionu.
Natomiast raport Linowitza stwierdzał: „Komisja badała programy pomocy woj­
skowej i obecności wojskowej USA w Ameryce Łacińskiej. W. wyniku tego
doszła do wniosku, że nie ma znaczącego zagrożenia bezpieczeństwa wewnętrz­
nego lub zagrożenia wojskowego spoza hemisfery, które usprawiedliwiałyby
kontynuowanie tak szerokich programów. Uważamy ponadto, że Stany Zjed­
noczone nie powinny się starać o odzyskanie dominującej pozycji w handlu
bronią z Ameryką Łacińską". W związku z tym komisja zalecała rządowi USA: j
1) działanie na rzecz ograniczenia handlu bronią z Ameryką Łacińską i popieran
planów rozbrojeniowych; 2) zakończenie programów przekazywania wyposażę
wojskowego do Ameryki Łacińskiej w formie darowizny; 3) zaprzestanie wy s v -
łania do państw latynoamerykańskich grup doradców wojskowych, którzy powi
być zastąpieni przez małe biura utrzymujące kontakt z armiami regionu.
Ostatnia część raportu Linowitza skupiała się na problemach ekonomicznych-
1 wiedziach przedstawicieli ambasady USA w La Paz zostały upowszechnione,
Podkreślono tu zwłaszcza potrzebę ułatwienia dostępu towarów latynoameryka'
skich do rynku USA przez przyjęcie „generalnego planu preferencji celnych
f x ° f § Stanów Zjednoczonych i obrzucono kamieniami budynki ich ambasady.
Wielką przeszkodą w rozwoju Ameryki Łacińskiej są drastyczne wahania ce
1 ,
surowców. Proponowano więc opracowanie „czasowego planu subsydiowali' '
( y , gdyż w 1960r. prezydentem został po raz drugi jej przywódca V. Paz
eksportu surowców" w sytuacjach kryzysowych. Linowitz, tak jak czynili to je£
WOJSKOWI U WŁADZY (BOLIWIA, PERU) 245
orzednicy, mocno podkreślał znaczenie zagranicznego kapitału prywatnego
P pwestycji prywatnych dla przyspieszenia rozwoju Ameryki Łacińskiej. Do-
c 1
g a ł jednakże liczne konflikty, spory i wzajemne uprzedzenia, wiążące się
ze
S
obecnością korporacji zagranicznych w tym regionie. Dlatego też proponował,
C ^
. jjSA i państwa latynoamerykańskie opracowały wspólny „kodeks postępo­
wania, określający prawa i obowiązki inwestorów zagranicznych i rządów",
a także mechanizm bezstronnych badań oraz procedur rozwiązywania sporów.
c
6. W O J S K O W I U W Ł A D Z Y ( B O L I W I A , P E R U )
6.1. Boliwia
W połowie lat pięćdziesiątych rewolucja boliwijska zaczęła tracić swój rady­
kalizm. Jej główną siłę polityczną, MNR, osłabiły walki frakcyjne: niektórzy
uważają, że podzielona była na dwie frakcje, inni - że na cztery (p. P. Ibarra
„Estrategia" 1971, nr 12, 46). Przedstawiciel prawicowego skrzydła MNR, Herman
Siles Zuazo, sprawujący władzę w latach 1956-1960, nie zdołał zahamować
galopującej inflacji i usprawnić gospodarki. Kopalnie i przetwórstwo cyny, za­
rządzane w sposób niezwykle biurokratyczny, obciążone zostały też nadmiernie
rozbudowanymi wydatkami socjalnymi. W efekcie „przedsiębiorstwa, które przed
nacjonalizacją przynosiły tłuste zyski (pingues utilidades), w rękach państwa
produkowały wielkie straty" (A. Montesinos Hurtado, „Estrategia" 1971, nr 12,
51). Tylko w 1959 r. deficyt państwowego przemysłu cynowego wyniósł 60 min
doi. Rząd utrzymał jednak wiele programów socjalnych, m.in. niższe o 40% ceny
podstawowych artykułów w sklepach górniczych, co wymagało dotacji w wysoko­
ści 2 min doi. rocznie. USA udzieliły w 1959 r. pożyczki w kwocie 26 min doi.,
ale zażądały, aby Boliwia zastosowała się do zaleceń Międzynarodowego Fun­
duszu Walutowego i uporządkowała swą gospodarkę.
Dobrym przykładem panującego w USA sceptycyzmu wobec rządów boliwijs­
kich był artykuł z lutego 1959 r. w nowojorskim tygodniku „Time" Boliwla-chaos
w
chmurach. Pisano w nim, że rewolucja 1952 r. przyniosła Boliwii najbardziej
rozbudowany system ubezpieczeń społecznych, niepiśmienni Indianie zyskali
Prawa wyborcze i ziemię, a kopalnie, które bogaciły niegdyś baronów cyny,
Przejęło państwo. USA zapewniły Boliwii 129 min doi. pomocy w ciągu 6 lat
więcej, licząc na głowę jednego mieszkańca, niż jakiemukolwiek innemu
Państwu na świecie. Pieniądze te jednak zostały zmarnowane. W tej sytuacji
P°moc powinna być udzielana innym państwom, które zrobią z niej lepszy użytek.
Kiedy wiadomości o tym artykule i rzekomo nieprzychylnych dla Boliwii wypo­
stolicy doszło do gwałtownych demonstracji. Podczas zajść 2 i 3 marca 1959 r.
n o a e
l r n
° trudnej sytuacji ekonomicznej kraju, MNR zdołała utrzymać się przy
a d z
 246 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
Estenssoro. Miał on nadzieję wzmocnić swe rządy przez przyciągnięcie wpływ-
wego lidera związkowego, sekretarza generalnego Boliwijskiej Centrali Robot
niczej (Central Obrera Bolwiana, COB) Juana Lechina Oquendo, który zosta}
wiceprezydentem. Sojusz ten okazał się jednak słaby i konfliktowy, ponieważ
związkowcy zarzucali prezydentowi Estenssoro kontynuowanie prawicowego
kursu.
W 1963 r. (od lipca do grudnia) doszło w Boliwii do ostrego kryzysu społecz­
nego i politycznego. Próba reorganizacji zarządzania kopalniami i związane z nią
redukcje doprowadziły do wielkich strajków. 21 sierpnia 1963 r. rząd podał się
do dymisji, a w skład nowego gabinetu nie weszli przedstawiciele lewicowego
skrzydła MNR. W grudniu strajkujący górnicy zatrzymali jako zakładników kilku
obywateli amerykańskich oraz kilkunastu zagranicznych techników i inżynierów
zatrudnionych w państwowym przedsiębiorstwie górniczym COMIBOL. Wówczas
rząd wysłał do zagłębia górniczego Oruro 3 tys. żołnierzy, a prezydent Johnson
wygłosił oświadczenie, w którym zapewnił prezydenta Estenssoro o gotowości
udzielenia mu wszelkiej pomocy w uwolnieniu zakładników. Spowodowało to
nowe demonstracje w La Paz, gdyż zapowiedź Lyndona B. Johnsona uznano za
możliwość wojskowej interwencji USA. Dopiero ustępstwa rządu, m.in. wycofanie
wojsk z rejonu górniczego, doprowadziły do załagodzenia konfliktu i uwolnienia
zakładników.
W czasie drugiej kadencji Paza Estenssoro doszło do antagonizmu między
Boliwią i Organizacją Państw Amerykańskich. Przyczyną był spór boliwijsko-
-chilijski dotyczący wykorzystania wód rzeki Lauca. Źródła i górny bieg tej rzeki
znajdują się na terytorium Chile, zaś dolny bieg jest w Boliwii. Kiedy Chile
rozpoczęło budowę tamy, Boliwia obawiała się, iż zbyt duża ilość wód zostanie
zatrzymana na terytorium sąsiada, co mogłoby doprowadzić do przekształcenia
równiny andyjskiej w pustynię. W kwietniu 1962 r. zawiesiła stosunki dyploma­
tyczne z Chile i zwróciła się o zwołanie posiedzenia organu konsultacyjnego
OPA, twierdząc, że jest obiektem chilijskiej agresji. 3 września wycofała się
czasowo z OPA, ale już po miesiącu ogłosiła, iż wznawia swe uczestnictwo
w organizacji i traktuje to jako wyraz solidarności amerykańskiej wobec kryzysu
karaibskiego. Spór boliwijsko-chilijski badała przez wiele miesięcy komisja
OPA. 23 maja 1963 r. Rada OPA uchwaliła rezolucję wzywającą oba państwa do
jego polubownego i pokojowego rozstrzygnięcia. W odpowiedzi Boliwia oskarżyła
OPA o bezczynność i stronniczość. 17 czerwca 1963 r. rząd boliwijski ogłosił, iz
na stałe opuszcza OPA, ale w końcu grudnia 1964 r. wznowił swe członkostwo-
Mimo pogłębiających się konfliktów wewnętrznych, Paz Estenssoro w y g * ra
kolejne wybory i 6 sierpnia 1964 r. po raz trzeci został prezydentem, mając jako
wiceprezydenta gen. Rene Barrientosa Ortuno. Jednak rządy Estenssoro spotkały
się z coraz większą opozycją, a ciągłe manifestacje robotnicze i studenckie były
coraz dotkliwsze. Po trzech miesiącach, 4 listopada, wiceprezydent Barrientos
dokonał zamachu stanu. Władzę objęła junta wojskowa, na czele której stanę
WOJSKOWI U WŁADZY (BOLIWIA. PERU) 247
0 erierałowie Rene Barrientos i Alfredo Ovando Candia. Pierwszy uważany był za
powieka Pentagonu, a więc jeszcze w listopadzie Stany Zjednoczone uznały
. ę boliwijską. Argumentowały, że zobowiązała się przeprowadzić w maju
t
n astęP S n e 0 r o k u
wybory powszechne, przywrócić swobody konstytucyjne oraz
kontynuować walkę z komunizmem. Nowy rząd uznały także: Wielka Brytania,
Hiszpania, Argentyna, Francja, Brazylia, natomiast stosunków dyplomatycznych,
zerwanych 6 listopada, nie wznowiła Wenezuela. Władze wojskowe poparł także
j Lechfn, który był nie tylko przywódcą związkowym, lecz także od kwietnia
j964 r., kiedy wykluczono go z MNR, szefem założonej przez siebie Rewolucyjnej
partii Lewicy Narodowej (Partido Revolucionario de la Iząuierda Nacional,
PRIN). Jednak już w grudniu 1964 r. doszło do konfliktów z górnikami, a 15
stycznia 1965 r. Lechin ogłosił „plan walki politycznej" z juntą.
Wbrew obietnicom, powszechne wybory odbyły się nie w maju 1965 r., lecz
rok później. Wygrał je gen. Barrientos, który 6 sierpnia 1966 r. został prezydentem
konstytucyjnym.
Rene Barrientos nie należał do typowych dyktatorów latynoamerykańskich,
a jego rządów nie można określić jednoznacznie. Rzeczywiście stosował represje
polityczne, zwłaszcza wobec szeroko rozumianej lewicy i związków zawodowych.
7 czerwca 1967 r. wprowadził w całym kraju stan wyjątkowy, co miało ułatwić
m.in. stłumienie siłą strajków górniczych. W wyniku ataków oddziałów wojska
tylko 24 czerwca zginęło w rejonie Catavii 21 górników, a 78 odniosło rany.
W zajętych kopalniach cyny ustanawiano zarządy wojskowe, a lokale federacji
górniczej zamykano. Niepokoje społeczne przeniosły się też do stolicy kraju, gdzie
wojsko rozpędziło liczne demonstracje antyrządowe, używając gazów łzawiących.
Pamiętajmy jednak, iż w tych latach w Boliwii rozwijała swą działalność lewicowa
2
partyzantka. Oceniano, że w 1967 r. partyzanci kontrolowali ok. 200 km porośnię­
tych tropikalną dżunglą obszarów po obu stronach rzeki Nancahuazu. Stąd, małymi
oddziałami, nękali najbliższe garnizony wojskowe i instytucje rządowe. Na tym
terenie swe foco guerrillero utworzył też Ernesto Che Guevara. Uważał on, że
Boliwia dojrzała już do rewolucji, która szybko rozleje się na kraje sąsiednie.
W kwietniu 1967 r. w rejonie ogarniętym działaniami lewicowej partyzantki
ujęty został francuski naukowiec i publicysta Regis Debray. Był on autorem kilku
prac o zasadach i metodach walki rewolucyjnej w Ameryce Łacińskiej oraz
Przyjacielem Fidela Castro i Che Guevary. Proces Debraya, oskarżonego o udział
w
partyzantce boliwijskiej, rozpoczął się 26 września i wywołał szeroki oddźwięk
w prasie światowej. 17 listopada sąd wojskowy w Camiri skazał go na 30 lat
Wl
?zienia. W czasie, kiedy trwał proces Debraya, władze boliwijskie ogłosiły, iż
Października 1967 r. w walce z oddziałami rządowymi w okolicach miejscowości
'gueras zginął Ernesto Che Guevara. Od razu jednak zrodziły się poważne
atpliwości co do okoliczności jego śmierci. Część prasy, zwłaszcza kubańskiej,
& °siła, że został zamordowany przez wojsko już po wzięciu do niewoli.
Represyjną politykę wobec górników, lewicy społecznej i partyzantów łączył
• barrientos z kontynuacją niektórych idei rewolucji boliwijskiej z lat pięć-
 248 w p o s z u k i w a n i u n o w e g o ł a d u p o l i t y c z n e g o 1962-1980
dziesiątych. Właśnie w czasach jego rządów przyspieszono realizację reformy rol •
i zawarto swego rodzaju sojuszu wojskowo-chłopskiego. W związku z tym najmo^
niejsze oparcie społeczne rząd uzyskał na wsi, zwłaszcza wśród średniozamożnych
i bogatszych chłopów w rejonie Cochabamba, rodzinnych stronach generała
Rene Barrientos zginął w wypadku lotniczym 27 kwietnia 1969r. Wład
w państwie objął wówczas wiceprezydent Luis Adolfo Siles Salinas Vega. W p ł
wowa Konfederacja Chłopów Boliwijskich zażądała jednak jego ustąpienia
utrzymując, że prawdziwym spadkobiercą idei gen. Barrientosa jest dowódca armi'
gen. Alfredo Ovando Candia. Zachęcony tym gen. Ovando dokonał 26 wrześni
zamachu stanu, który uznano za 187 wydarzenie tego typu w historii Boliwi'
(A. Montesinos Hurtado, 51). Nowy rząd od początku przyjął kurs radykalno-
-narodowy i populistyczny. Wkrótce (17 X 1969 r.) znacjonalizował wszystkie
przedsiębiorstwa i urządzenia północnoamerykańskiego koncernu naftowego Boli-
vian Oil Company (filii Gulf Oil w Pittsburgu). Stany Zjednoczone przyjęły decyzje
o nacjonalizacji spokojnie, gdyż Gwando ogłosił, że stopniowo będą wypłacane
sprawiedliwe odszkodowania. Rząd Ovando wykazał ponadto zainteresowanie
przyciągnięciem Kuby do OPA, nawiązał też stosunki dyplomatyczne z ZSRR,
Rumunią i Polską. Wszystko to wywołało sprzeciw części dowódców wojskowych'
w imieniu których gen. Rogelio Miranda zażądał ustąpienia gen. Ovando.
6 października 1970 r. rozegrały się wydarzenia według typowo boliwijskiego
scenariusza, gdyż w dniu tym państwo miało 6 prezydentów. Dotychczasowy j
prezydent gen. Ovando o godz. 6.00 ogłosił rezygnację. Od godz. 6.00 do 12.00 i
jedynym przywódcą państwa był gen. Rogelio Miranda. W południe gen. Miranda
ogłosił, że uprawnienia prezydenckie przejmuje triumwirat, złożony z generałów:
Efraina Guahalla, Fernanda Sattoriego i Alberta Albaraccina. Ale jeszcze tego
samego dnia prezydentem republiki proklamował się gen. Juan Jose Torres, wsparty
przez wojska garnizonu El Alto i stronników wiernych polityce gen. Ovando.
Ten styl przejmowania władzy nieobcy był także i innym krajom latyno­
amerykańskim. W Meksyku Pedro Lascurain był prezydentem tylko przez pół I
godziny - od 10.30 do 11.00, 21 lutego 1913 r. Zaraz po oficjalnym zaprzysiężeniu
w parlamencie, w czasie przerwy w obradach do gabinetu Lascurąina wkroczyli
uzbrojeni oficerowie, którzy zaproponowali, aby natychmiast napisał dobrowolną
rezygnację z urzędu prezydenta, co też uczynił.
Cała dekada lat siedemdziesiątych i duża część lat osiemdziesiątych wyglądały
w Boliwii podobnie, gdyż rządy wojskowe o coraz bardziej represyjnym charak-1
terze przedzielane były krótkimi okresami sprawowania władzy przez polityków
cywilnych.
6.2. Peru
a r t i l
Dominującą rolę armii w historii Peru tłumaczy się często słabością p
11
politycznych, których nieudolność w wyrażaniu żywotnych problemów kraj
skłaniała wojskowych do interwencji. W X I X wieku wojsko wydało też takich
w o j s k o w i u w ł a d z y (boliwia, peru) 249
n
| jak generał Agustin Gamarra, „prezydent odnowiciel", czy gen. Ramon
k o W (
rjla fyiarąuesado, „drugi wyzwoliciel" Peru. Znaczenie armii dobrze ilustruje
s U
Ca p y cywilny rząd Manuela Pardo powstał dopiero w 1872 r. Był on
j ż i e r w s Z
^ ' a k niestabilny, ciągle zagrożony wojskowym zamachem stanu.
Po cywilnych rządach Pardo władzę objął gen. Mariano Ignacio Prado. Przed
v
? 1900 Peru miało tylko trzech cywilnych prezydentów, którzy sprawowali
rokiem
urząd przez 11 lat.
Wojna Pacyfiku (1879-1883), w której klęskę poniosły siły peruwiańsko-bo-
• jskie pokonane przez wyrastające na subregionalną potęgę Chile, tylko na
I n k o wywołała w kraju antymilitarystyczne nastroje. Wojskowi skutecznie
dolali zamienić poczucie klęski w patriotyczną kampanię gloryfikowania „bo­
haterów wojny narodowej". Założyli też swoją Partię Konstytucjonalną, kierowaną
rzez gen. Andreasa Avelino Caceresa - prezydenta w latach 1886-1890 oraz
^894-1895. Wysoka pozycja wojska w życiu kraju wynikała wówczas z po­
wszechnego przekonania, że tylko silna armia może skutecznie chronić przed
imperialnymi ambicjami Chile i w przyszłości odzyskać utracone w czasie wojny
Pacyfiku tereny (prowincje Tarapaca, Tacna i Arica).
Autorytaryzm rządów wojskowych ułatwił sukcesy Partii Demokratycznej,
założonej przez liberalnego polityka Nicolasa de Pierola. W latach 1885-1914
w Peru przeważały rządy cywilne - w dużej mierze dlatego, że politycy zdołali
się porozumieć z elitami wojskowymi.
Ostatni cywilny rząd Guillermo E. Billinghursta zaczął głosić potrzebę rady­
kalnych zmian socjalnych, między innymi ustanowienia 8-godzinnego dnia
pracy oraz zmniejszenia wydatków na armię, aby wygospodarować środki na
cele rozwojowe. Obalił go w 1914 r. płk Oscaro R. Benavides, dokonując
wojskowego zamachu stanu. Później armia osadziła na fotelu prezydenta swego
faworyta, cywilnego polityka Augusta B. Leguię. Rządy Legui, trwające od
1919 do 1930 r., były tyleż przeżarte korupcją, co głęboko represyjne. Dyktator
przetrwał jednak długo, gdyż pozwalał bogacić się zarówno grupie cywilnych
Przyjaciół (zwanych powszechnie cuatreros - oszuści), jak i dowódcom wojs­
kowym.
Właśnie w czasach rządów Legui narodziła się pierwsza nowoczesna partia
Peruwiańska: Amerykański Ludowy Sojusz Rewolucyjny (Alianza Popular Re-
v
olucionaria Americana, APRA). Założona przez przebywającego na uchodźstwie
w Meksyku lewicowego działacza studenckiego Victora Raula Haya de la Torre,
w
Pierwszym okresie miała ambicje ponadnarodowe i adresowała swój program
d o
całej Ameryki Łacińskiej. APRA przez większą część swej historii podlegała
ostrym represjom rządów wojskowych. Począwszy od lat trzydziestych konflikt
rniędz.y APRA i armią nabrał takiej ostrości, iż w gruncie rzeczy stał się główną
Sla
- życia politycznego kraju.
p
° obaleniu gabinetu Legui, politycy w mundurach - ppłk Luis M . Sanchez
\-erro i Manuel Ponce - znów przejęli ster rządów. W lipcu 1932 r. doszło
g e n
d o
krwawego powstania w rejonie miasta Trujillo, rodzinnej miejscowości Haya
 250 W POSZUKIWANIU NOWEGO ł.ADU POLITYCZNEGO 1962-1980
de la Torre. Zwolennicy partii APRA przez wiele dni toczyli walki z oddziałano
wojska. Zaraz po stłumieniu powstania wojsko wzięło na aprystach okrutn
odwet, rozstrzeliwując ok. 2000 zwolenników partii (S.L. Rozman, J of I-AS anj
W A 1970 nr 4, 552). Ponieważ w sierpniu tegoż roku wybuchł zbrojny konflji^
peruwiańsko-kolumbijski o tereny Leticii. pozwoliło to armii, na fali patriotyczne"
euforii, wzmocnić pozycję w państwie i uspokoić nastroje społeczne.
W latach trzydziestych i czterdziestych APRA próbowała przeciągnąć na swoja
stronę młodszych oficerów, co spowodowało jeszcze większą wrogość między partj
i elitami wojskowymi. Po zabójstwie płk. Sancheza Cerro dokonanym 30 kwietniaą
1933 r. przez członka APRA i w sytuacji narastającego konfliktu społecznego wielcy
właściciele ziemscy wraz z częścią burżuazji byli zadowoleni, że wojsko chce
zapewnić porządek w kraju. Mając takie poparcie, prezydentem został znów gen
O.R. Benavides, najstarszy wówczas rangą oficer, który rządził żelazną ręką aż do
1939 r. Na swego następcę wyznaczył cywilnego polityka Manuela Prado Ugarteche.
W czasie jego prezydentury (1939-1945) doszło w 1941 r. do zbrojnego konfliktu
między Peru a Ekwadorem, co musiało zwiększyć rolę wojska.
Popularność idei demokratycznych w Ameryce Łacińskiej w pierwszych latach
po I I wojnie światowej spowodowała, że i w Peru wojsko pozwoliło na kontynua­
cje rządów cywilnych. Jose Luis Bustamante de Rivero nie dotrwał jednak do
końca kadencji, gdyż w 1948 r. obalił go gen. Manuel A. Odria, jeden z bohaterów
wojny z Ekwadorem w 1941 r. Ośmioletnie rządy Odrii (1948-1956) należały do
najbardziej brutalnych i represyjnych w dziejach państwa. Politycy cywilni rządzili
jeszcze w Peru w latach 1956-1962 (Manuel Prado Ugarteche) i 1963-1968
(Fernando Belaunde Terry).
3 października 1968 r. wojskowi znów dokonali zamachu stanu, ogłaszając
tym razem rozpoczęcie rewolucji. Jej celem było zreformowanie stosunków
ekonomicznych i ustanowienie niezależnej, bardziej zgodnej z interesami naro­
dowymi polityki zagranicznej. Na czele rewolucji stanął gen. Juan Velasco
AWarado, tworząc po raz pierwszy w dziejach kraju rząd wojskowy o charakterze
nacjonalistyczno-lewicowym.
Pierwszym, publicznym uzasadnieniem zamachu stanu, jakie podali wojskowi,
była niezgoda na kontrakt podpisany przez rząd Belaunde Terry'ego z północnoa­
merykańskim holdingiem International Petroleum Company (IPC). Otóż ta firma,
wchodząca w skład Standard Oil Company, eksploatowała w Peru od 1924 r.
wielkie tereny naftowe na warunkach, które od dawna budziły szeroki sprzeciw
| Z
społeczny. Obejmując w 1963 r. władzę, Belaunde Terry zobowiązał się,
w ciągu trzech pierwszych miesięcy swej prezydentury rozwiąże problem IPC-
Stało się inaczej - Peru w czasie jego rządów jeszcze bardziej uzależniło si?
ekonomicznie od Stanów Zjednoczonych. Limie zależało wówczas na
dobrych
stosunkach z Waszyngtonem, gdyż na początku lat sześćdziesiątych prezydent
Ekwadoru Jose Maria Velasco Ibarra wznowił spór graniczny, domagając si?
unieważnienia traktatu podpisanego w Rio de Janeiro w 1942 r. Głównym gwaran
tern traktatu były Stany Zjednoczone i rząd peruwiański bardzo liczył, iż zachoW*
WOJSKOWI U WŁADZY (BOLIWIA. PERU) 251
t, poparcie dla dokonanych w 1942 r. i korzystnych dla swego kraju zmian
l C
ialnych. W lipcu 1968 r. gabinet Belaunde Terry'ego podpisał nowe poro­
tor
zumienie z koncernem IPC, które wojskowi ocenili jako naruszające „godność
narodową".
pierwszym aktem Rewolucyjnego Rządu Sił Zbrojnych (Gobierno Revoluciona-
de las Fuerzas Armadas, GRFA) był dekret z 9 października 1968 r. Na jego
r l 0
mocy wywłaszczono kompleks wydobywczo-przemysłowy koncernu IPC, obejmu-
acego w strefie La Brea i Parinas około 166 tys. ha. Wywłaszczenie IPC doprowa­
dziło do znacznych napięć w stosunkach z USA. Na konferencji prasowej 10
października sekretarz stanu Dean Rusk ogłosił zawieszenie stosunków dyplomaty­
cznych z Peru, ale już 25 października je przywrócono. Departament Stanu oświad­
czył: „Władze Peru dały publiczne gwarancje szanowania międzynarodowych
zobowiązań i zapewniły o swych intencjach powrotu do rządów konstytucyjnych".
Stosunki między USA i Peru ulegały jednak stałemu pogorszeniu, gdyż gen.
Velasco Alvarado odmówił wypłacenia odszkodowania za znacjonalizowane
mienie północnoamerykańskie. Stany Zjednoczone domagały się kwoty 140 min
doi., na co prezydent Peru odpowiedział, że najpierw powinien być uregulowany
dług IPC w wysokości ponad 690 min doi. z tytułu niespłaconych podatków.
W następnym roku napięcie we wzajemnych stosunkach jeszcze się zwiększyło,
gdyż władze Peru zajęły kilka północnoamerykańskich statków rybackich, łowią­
cych w 200-milowej strefie wód terytorialnych. USA uważały, iż są to akty
bezprawne, uznawały bowiem tylko 12-milowy pas peruwiańskich wód terytorial­
nych. W maju 1969 r. Peru odmówiło przyjęcia w Limie gubernatora Nelsona
Rockefellera, który podróżował po Ameryce Łacińskiej jako specjalny wysłannik
prezydenta Nixona. W tym samym miesiącu wydalono z Peru misje wojskowe
USA. W odpowiedzi Stany Zjednoczone ogłosiły wstrzymanie pomocy wojskowej
dla Peru. Prezydent Nixon przyjął też dymisję ambasadora USA w Limie, Wesleya
Jonesa i nie wyznaczył nowego przedstawiciela. Stosunków dyplomatycznych
jednak nie zerwano, a w Waszyngtonie kontynuowano długie negocjacje z delega­
cją rządu peruwiańskiego. Dotyczyły one głównie sporu o zasięg wód terytorial­
nych oraz odszkodowań za wywłaszczenie koncernu IPC.
Trzeba przyznać, iż administracje Johnsona i Nixona zachowały wiele spokoju
1
dystansu wobec rewolucji peruwiańskiej. W szczytowych latach zimnej wojny
(P- rewolucja gwatemalska) deklaracje podobne do tych, które składał gen.
elasco AWarado, z pewnością doprowadziłyby do podjęcia przez USA zdecy-
°wanych kroków. Przywódca rewolucji peruwiańskiej głosił bowiem, że siły
r
°jne zamierzają urzeczywistniać zasady sprawiedliwości społecznej. Odcinał
S l e
wprawdzie zdecydowanie od inspiracji marksistowskich, ale akcentował, iż
e s t
J to rewolucja nacjonalistyczna, która chce zmienić struktury społeczno-eko-
torniczne i zwiększyć niezależność Peru w stosunkach międzynarodowych.
,. w
Stanach Zjednoczonych przemówienia gen. AWarado nie robiły zbyt wiel-
le
go wrażenia, gdyż przeważyła opinia, że wydarzenia peruwiańskie należy
tować jako niekomunistyczny ruch reformatorsko-nacjonalistyczny. Z pew-
 252 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
nością decydujące znaczenie dla takich ocen miał fakt, iż rewolucją kierów-
nieliczna grupa ludzi w mundurach i nie towarzyszyło temu żadne , poruszę
społeczne", nie było mobilizacji mas ani wystąpienia radykalnych i zorgani,
wanych sił politycznych. Była to więc „rewolucja odgórna", czy też, jak mawil
j- c e
później, rewolucja sin pueblo (bez ludu), choć dla ludu.
Większość głównych decyzji nowych władz wojskowych przypadła na okre
od jesieni 1968 r. do jesieni roku następnego. W tym czasie Peru nawiąz }
stosunki dyplomatyczne ze ZSRR (1 I I 1969), z Polską, Czechosłowacją, Rumunią
Węgrami, Bułgaria i Jugosławią. W lipcu 1969 r. ogłoszono nacjonalizację pięciu
przedsiębiorstw telegraficznych i telefonicznych, stanowiących własność spółek
północnoamerykańskich, szwajcarskich i szwedzkich. W tym samym miesiącu
rząd Peru wydał dekret o upaństwowieniu wszystkich wód śródlądowych oraz
morskich wód terytorialnych w pasie o szerokości 200 mil morskich.
25 czerwca 1969 r. opublikowano ustawę o reformie rolnej, jedną z najbardziej
radykalnych w Ameryce Łacińskiej. Najpierw podzielono wielkie plantacje trzciny
cukrowej, znajdujące się w strefie przybrzeżnej i należące na ogół do kapitału
zagranicznego, później zaś wywłaszczono największe majątki ziemskie na obsza­
rze sierry, a więc w głębi kraju. W sumie, w ciągu dwunastu lat rządów wojsko­
wych podzielono ok. 9 min ha, które otrzymało ok. 400 tys. rodzin chłopskich.
Na początku lat siedemdziesiątych rząd kontynuował akcję nacjonalizacyjną,
ale już znacznie wolniej i łagodniej. Znacjonalizowano wtedy Cerro de Pasco,
amerykańską korporację miedziową, ale równocześnie wznowiono z USA roz­
mowy o odszkodowaniach. Doprowadziły one do podpisania kompromisowej
umowy, w której Peru zobowiązało się do wypłaty odszkodowań, na co otrzymało
dogodne pożyczki w bankach północnoamerykańskich. Równocześnie Lima za­
częła zabiegać o przyciągnięcie do kraju kapitałów zagranicznych - zaowocowało
to podpisaniem 17 nowych kontraktów z międzynarodowymi korporacjami.
W pierwszej połowie lat siedemdziesiątych Peru kontynuowało niezależną
i „trzecioświatową" politykę zagraniczną. Rząd wojskowy stał się wielkim rzecz­
nikiem integracji latynoamerykańskiej, przywiązując szczególną wagę do budo­
wanego wówczas Paktu Andyjskiego. W lipcu 1972 r. Peru wznowiło stosunki
dyplomatyczne z Kubą, a także nawiązało je z ChRL i NRD. Było też inicjatorem
spotkania państw Ameryki Łacińskiej z okazji 150 rocznicy bitwy pod Ayacucho,
która zakończyła w 1824 r. panowanie Hiszpanii na tym kontynencie. W Deklaracji
z Ayacucho, podpisanej 9 grudnia 1974 r. przez Argentynę, Boliwię, Chile,
Ekwador, Kolumbię, Panamę, Peru i Wenezuelę, zobowiązano się do działań na
rzecz trwałego pokoju w Ameryce Łacińskiej, efektywnego ograniczania zbrojeń
i opracowania sposobów przeznaczania zaoszczędzonych w ten sposób środków
na rozwój ekonomiczny i społeczny. Przedstawiciele tych samych państw, zgr°"
madzeni na nadzwyczajnej sesji rozbrojeniowej ONZ, podpisali 26 czerwca
1978 r. dokument potwierdzający wagę i aktualność Deklaracji z Ayacucho.
Wspomnijmy jeszcze, że Peru było gospodarzem piątej konferencji ministrów
spraw zagranicznych ruchu państw niezaangażowanych w sierpniu 1975 r.
JIMMY CARTER I PRAWA CZŁOWIEKA 253
pruga faza rewolucji peruwiańskiej (1975-1980), kiedy na czele państwa stał
Francisco Morales Bcrmudez Cerutti, przypadła na lata narastającego kryzysu
^"nomicznego. Wcześniejsze reformy społeczne zostały ograniczone i zahamo-
a rząd wojskowy zmagał się głównie z coraz gorszą sytuacją finansową
n e
aństwa. Ograniczano wydatki na cele socjalne, a to z kolei powodowało nasilenie
^onfliktów społecznych. Także otoczenie międzynarodowe nie sprzyjało kon­
a 0
t o w a n i u polityki populistycznej. W Boliwii od 1971 r. utrzymywała się pra­
wicowa dyktatura gen. Hugo Banzera Suareza; w Chile od 1973 r. rządził gen.
Augusto Pinochet; w Argentynie w 1976 r. dokonał zamachu stanu gen. Jorge
Videla; w Brazylii od 1964 r. sprawowały władzę kolejne ekipy wojskowe.
Rewolucja peruwiańska zakończyła się w maju 1980 r., kiedy w wyniku wy­
borów powszechnych prezydentem został Fernando Belaunde Terry, przywódca
działającej od 1956 r. Akcji Ludowej. Już na początku jego prezydentury doszło
do krótkiej wojny z Ekwadorem (22 1-2 I I 1981) na tle starego sporu granicznego.
7. J I M M Y C A R T E R I P R A W A C Z Ł O W I E K A
James (Jimmy) Carter, nim został prezydentem, nie miał większego doświad­
czenia w sprawach polityki zagranicznej, ale Ameryką Łacińską interesował się
od dawna. Znał dobrze język hiszpański, którego uczył się już w latach I I wojny
światowej, w Akademii Marynarki Wojennej. Później, jako farmer i gubernator
południowego stanu Georgia, utrzymywał liczne kontakty z Latynoamerykanami
i lepiej od innych polityków rozumiał specyfikę regionu. Zawdzięczał to także
prywatnym podróżom po kilku tamtejszych krajach.
Gdy administracja Cartera objęła rządy w styczniu 1977 r„ dysponowała dwoma
raportami komisji Linowitza, które okazały się bardzo pomocne w programowaniu
polityki latynoamerykańskiej. Robert A. Pastor uważa nawet, iż „na sformułowanie
planu działań wobec Ameryki Łacińskiej największy wpływ na rząd Cartera
wywarła Komisja Stosunków Stany Zjednoczone-Latynoameryka, kierowana
Przez Sola Linowitza" (R.A. Pastor, „Foro Internacional" 1986, nr 2, 200). Jak
Już wspominaliśmy, była to „społeczna", dwupartyjna grupa 23 osobistości, która
już po wyborze Cartera złożyła 20 grudnia 1976 r. swój drugi raport. Później 27
z
28 zawartych w nim zaleceń znalazło odbicie w poczynaniach nowej adminis­
tracji. Jedną z pierwszych czynności Cyrusa Vance'a, zaraz po nominacji na
sekretarza stanu, było spotkanie z S. Linowitzem i powierzenie mu stanowiska
^spółnegocjatora traktatu o Kanale Panamskim. Inny członek Komisji, Michael
urnenthal, został sekretarzem skarbu, a kierownictwo spraw latynoamerykań-
ich w Radzie Bezpieczeństwa Narodowego (RBN) objął także „człowiek"
owitza. Podkreśla się również, że dwaj główni doradcy prezydenta Cartera
s
Prawach polityki zagranicznej - C. Vance i Zbigniew Brzeziński - akceptowali
P tawowe założenia obu raportów. Tak więc Departament Stanii i RBN były
^>Jme w sprawach polityki latynoamerykańskiej, natomiast różniły się czasami
° ~ ' i e w sprawach polityKi laiynoanieiyiccuiaiucj, u a i u m u
u
W Programowaniu strategii wobec ZSRR, Chin czy Iranu.
 254 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
Do zadań RBN należało m.in. opracowywanie Presidential Review Memorand
(PRM), zawierających propozycje działań strategicznych w różnych sfera
polityki zagranicznej. Pierwszy materiał tego rodzaju, PRM-1, został przekazanv
prezydentowi 21 stycznia 1977 r. i jego tematem była Panama. Świadczyło ^
o przyjęciu wniosku raportu Linowitza, że negocjacje dotyczące nowego traktatu
Kanału Panamskiego „są najpilniejszą sprawą w stosunkach międzyamerykańs
kich". Już 27 stycznia plan działań omawiany był na posiedzeniu Policy Revi <J
e
Committee (PRC) - jednego z dwóch komitetów RBN. Uznanie negocjacji z P
namą za priorytetowe doprowadziło do podpisania jeszcze w 1977 r. nowego
traktatu Kanału Panamskiego, co stało się jednym z głównych osiągnięć latyno­
amerykańskiej polityki Cartera (patrz s. 270-272).
Jednakże tym, co najbardziej wyróżniało tę prezydenturę, było zwrócenie
szczególnej uwagi na problem praw człowieka. Już w trakcie kampanii wyborczej
Carter zapowiedział odnowę moralną i odejście od koniunkturalnego traktowania
tradycyjnych wartości polityki amerykańskiej. „Projekty, ideały i zobowiązania
obecne od 200 lat, od kiedy kształtował się nasz naród, zostały w dużej mierze
zaprzepaszczone" - wołał. Po wojnie wietnamskiej, aferze Watergate i rewelacjach
o nielegalnych operacjach CIA, jego słowa robiły głębokie wrażenie na dużej
części społeczeństwa amerykańskiego. Prezydent wzywał też do zajęcia jedno­
znacznego stanowiska wobec dyktatorów gwałcących prawa człowieka. Na jednym
ze spotkań wyborczych, 8 września 1976 r., mówił: „Administracja obecna jest
tak obsesyjnie zapatrzona, przywiązana do polityki równowagi sił, że często
ignoruje podstawowe wartości amerykańskie i nie martwi się zbytnio naruszaniem
praw człowieka. Nasz wielki i potężny naród uznaje pewne stałe ideały, które
powinny zawsze być obecne nie tylko w polityce wewnętrznej, ale i zagranicznej.
Istnieją przecież praktyczne sposoby na to, abyśmy mogli przyczynić się do
ulżenia cierpieniom ludzi na świecie. Rozpocząć należy od określenia naszego
stanowiska wobec rządów represyjnych, pozbawiających swe narody podstawo­
wych praw. Oczywiście, jesteśmy realistami i nie możemy oczekiwać, że wszędzie
standardy będą jednakowe. Możemy współżyć z różnymi systemami rządów, ale
nie możemy zamykać oczu na torturowanie ludzi i więzienie ich za przekonania
przez różne rządy" (za: R.A Pastor, 199).
Krytyka Cartera wymierzona była nie tylko w administrację Nixona, za jej
przesadnie „pragmatyczny" stosunek do dyktatur latynoamerykańskich, lecz także
w politykę Geralda Forda. To właśnie jego administracja odrzuciła żądanie
Kongresu, aby wyraźnie wskazać, które z państw otrzymujących wojskową pomoc
USA najbardziej naruszają prawa człowieka. Kongres dostał odpowiedź: jest tak
wiele represyjnych rządów na świecie, iż nie można stwierdzić, który jest bardziej
winny. Departament Stanu utrzymywał wówczas, że dla postępu w przestrzegania
praw człowieka bardziej użyteczna jest „spokojna, ale zdecydowana dyplomacja
r z e
niż publiczne piętnowanie rządów. Na początku stycznia 1977 r., tuż p
ft
zakończeniem kadencji, administracja Forda złożyła jednak w Kongresie rapo
o łamaniu praw człowieka, który kończył się wnioskiem, aby kontynuować
JIMMY CARTER I PRAWA CZŁOWIEKA 255
militarną dla niektórych krajów w nim wymienionych, m.in. Argentyny,
c
u
c
0om ^ n
Uaiti czy Peru.
Generalne założenia polityki USA wobec Ameryki Łacińskiej znalazły się
kt
pRM-17' ó r y w końcu stycznia 1977 r. Zbigniew Brzeziński przekazał
n oartamentom: Stanu, Obrony i Skarbu. Były dyskutowane na posiedzeniu PRC
A marca 1977 r., kiedy to większość zebranych opowiedziała się za odejściem
stosunków specjalnych" z Ameryką Łacińską. Podobnie jak w raporcie
a
Linowitza uznano, że „stosunki specjalne" służyły w przeszłości głównie polityce
ternalistycznej i akcentowaniu kwestii bezpieczeństwa kosztem innych płasz­
czyzn współdziałania. Pogląd ten podzielał prezydent Carter, oświadczając na
forum ONZ w marcu 1977 r.: „Nasze stosunki z Ameryką Łacińską musimy
ustalić na bardziej konstruktywnej bazie, uznając globalny charakter problemów
regionu".
Znamienne było też powołanie w ramach Departamentu Stanu - Biura Praw
Człowieka i Spraw Humanitarnych, z zastępcą sekretarza stanu Warrenem Chris-
topherem na czele. USA zapowiedziały też rychłą ratyfikację Amerykańskiej
Konwencji Praw Człowieka z 1969 r.
Ważną zmianą, w porównaniu do rządów Nixona i Forda, było uzależnienie
pomocy ekonomicznej dla państw latynoamerykańskich od oceny ich stosunku
do praw człowieka. Krytycy wykazywali wprawdzie, że wstrzymując pomoc
karze się nie rządy (które i tak się wyżywią), lecz ludność tych krajów, prezydent
uznał jednak, iż teza taka zbyt często służyła jako wybieg umożliwiający wspie­
ranie rządów wygodnych, ale dyktatorskich. Od razu więc, już na początku
1977 r., wstrzymana została pomoc ekonomiczna i wojskowa dla Urugwaju
i Argentyny. Zatrzymano przekazanie 2,5 min doi. rządowi Somozy w Nikaragui
i drastycznie ograniczono pomoc dla rządów wojskowych w Salwadorze i Gwa­
temali oraz, przez pewien czas, dla Chile.
Doszło także do wyraźnego ochłodzenia stosunków z rządzoną przez wojs­
kowych Brazylią. W marcu 1978 r. prezydent Carter złożył tam oficjalną wizytę,
Podczas której ostro uwidoczniły się sprzeczności między obu państwami. Rząd
gen. Ernesto Geisela Beckmanna nie zamierzał bowiem przepraszać za łamanie
Praw człowieka i nie przejął się zawieszeniem wojskowej pomocy USA. Carter
natomiast, przemawiając w brazylijskim Kongresie, nie ukrywał swego zaan­
gażowania po stronie demokracji i wolności politycznych. Przebywając w Rio de
aneiro przyjął nawet, poza oficjalnym programem, sześciu brazylijskich opozyc­
jonistów, w tym arcybiskupa czynnie uczestniczącego w ruchu obrony praw
owieka. Rząd brazylijski uznał to za afront, a minister spraw zagranicznych
'adczył: „Carter przyjechał do Brazylii, ponieważ chciał, a nie dlatego, że był
a p r a s z a n
y " (Xomercio Exterior" 1978, 578).
n n
j 3 sporną kwestią były umowy między RFN i Brazylią (z czerwca 1975 r.
^niarca 1978 r.) dotyczące rozbudowy brazylijskiego przemysłu atomowego.
^'nistracja Cartera uznała, że polityka Brazylii zagraża porozumieniom o nie-
r o
Przestrzenianiu broni jądrowej, gdyż prowadzone badania mogą być wykorzys-
 256
W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
JIMMY CARTER I PRAWA CZŁOWIEKA 257
tane w niedalekiej przyszłości nie tylko do celów pokojowych. Stany Zjednocz
ażną częścią latynoamerykańskiej polityki Cartera były stosunki z Kubą.
usiłowały bezskutecznie doprowadzić do wycofania się z niektórych ustaleń u m ó \ J
_ tkowo jego administracja czyniła spore wysiłki, aby złagodzić konflikty
Administracja Cartera odniosła natomiast sukces w innej dziedzinie: w znacząc! a

sposób zmniejszono pomoc wojskową dla Ameryki Łacińskiej, a niemal zaprzj f° g o ś ć wzajemną. Życzenie takie wyraził prezydent na konferencji prasowej
f0

stano udzielania jej państwom oskarżanym o nieprzestrzeganie praw człowieuj ' marca 1977 r. Mówił wtedy: „Chciałbym uczynić wszystko co możliwe, aby
Świadczy o tym tabela ukazująca zmiany w pomocy wojskowej USA (w i m
ieiszyć napięcia w stosunkach z Kubą. Zanim jednak zaczniemy mówić
Z
doi.) dla wybranych państw latynoamerykańskich (za: L. Schoultz, 265; H. M . J akiejś normalizacji, Kuba musi w istotny sposób zmienić swą postawę. Będę
lineu, 150). ° • c nalegał, aby nie interweniowała w wewnętrzne sprawy krajów tej hemisfery
•zobowiązała się do przestrzegania praw człowieka, uwalniając najpierw więźniów
KRAJ 1976 ' litycznych przetrzymywanych od 17 lub 18 lat. (...) Już dziś jednak możemy
1979 ZMIANA
(%) rowadzić z rządem kubańskim rozmowy na temat porozumienia dotyczącego
ARGENTYNA 34,9 0,0 walki z piractwem lotniczym i porozumienia o połowach rybackich, zwłaszcza
-100,0 że nasze 200-milowe granice wód terytorialnych zachodzą na siebie; w przyszłości
BOLIWIA 11,9 6,7 -43,6 nie byłbym też przeciwny uzgodnieniom dotyczącym wizyt i ruchu osobowego".
BRAZYLIA 61,1 Rozmowy na temat rybołówstwa i ruchu turystycznego, o których wspominał
0,0 100,0 Carter, zakończyły się wkrótce powodzeniem. Dzięki temu doszło nawet do
GWATEMALA 3,6 0,003 utworzenia w Waszyngtonie i Hawanie swego rodzaju przedstawicielstw. 30 maja
-99,9
HONDURAS 1977 r. obydwa rządy wymieniły w Nowym Jorku noty o otwarciu sekcji interesów
6,6 2,2 -66,6 Stanów Zjednoczonych przy ambasadzie Szwajcarii w Hawanie oraz sekcji inte­
NIKARAGUA 6,5 0,153 resów Kuby przy ambasadzie Czechosłowacji w Waszyngtonie. Stwierdzono, iż
-97,6
„porozumienie to ułatwi utrzymywanie kontaktów między obu rządami i rozszerzy
PARAGWAJ 0,467 -99,6 obecny zakres usług konsularnych dla obywateli obu krajów".
PERU 20,9 Szanse rozpoczęcia procesu normalizacji nie trwały jednak długo. Już 21 marca
7,0 -66,5 1977 r. na konferencji prasowej Castro szeroko dowodził, że Kuba ma prawo
SALWADOR 6,6 0,014 okazywać solidarność z ruchami rewolucyjnymi w Afryce czy gdzie indziej i nie
-98,4
URUGWAJ może się zgodzić na czynienie tego przedmiotem negocjacji. Podkreślił też, że
17,1 0,0 100,0 Kuba nie prowadziła dywersji przeciw Stanom Zjednoczonym, ani nie wysyłała
przeciwko nim najemników. Stany Zjednoczone powinny więc zobowiązać się
Rozwijana przez Cartera kampania obrony praw człowieka wpływała też na do powstrzymywania od takich poczynań, a ponadto znieść blokadę ekonomiczną.
złagodzenie represji w niektórych krajach regionu. We wrześniu 1977 r., po ..Nie uczynimy żadnej koncesji w kwestii zasad, aby poprawić stosunki ze
wizycie na Haiti ambasadora USA przy ONZ, Andrew Younga, dyktator JeaM Stanami Zjednoczonymi" - mówił.
Claude Duvalier zwolnił 104 więźniów politycznych. Od razu został nagrodzon/j
Przez wiele miesięcy 1977 r. toczył się zatem dziwny dialog: oba rządy
pomocą ekonomiczną w kwocie 20 min doi. Należy jednak zauważyć, że p°J
rozmawiały z sobą w różnych kwestiach szczegółowych, ale zupełnie nie rozu-
przegraniu przez Cartera wyborów prezydenckich w listopadzie 1980 r. te sami
"••ały się w sprawach podstawowych. Castro powtarzał, iż międzynarodowa
osoby - i wiele nowych - zostały przez dyktatora ponownie aresztowane. Uważaj
działalność Kuby jest kwestią zasad, natomiast Carter wskazywał, że jeśli Kuba
się też, że dzięki osobistemu zaangażowaniu Cartera, m.in. jego przesłaniu d<i n , e
zaniecha interweniowania w sprawy innych państw, nie można będzie mówić
Joaąuina Balaguera, w Dominikanie przeprowadzono w maju 1978 r. uczciwł 0
normalizacji. Począwszy od wiosny 1977 r. obecność wojskowa Kuby w Afryce
wybory. Nie doszło tam do wojskowego zamachu stanu, o czym wcześni •
mówiono. 'rowadziła do coraz większych napięć międzynarodowych. Po Angoli, gdzie
Z]
ały kubańskie przebywały od dwóch lat, przyszła kolej na Etiopię - na
Prezydent Carter wysłał do Chile asystenta sekretarza stanu, Terrence Todm °czątku 1977 r. pojawiła się tam kilkusetosobowa grupa wojskowych doradców
który uznał, że nastąpiła tam pewna poprawa w dziedzinie przestrzegania I awany. Rok później było w Etiopii już „17 tys. żołnierzy kubańskich pod
człowieka. Zaaprobowano więc przyznanie Chile w kwietniu 1978 r. poż) . / k i ^ ó d z t w e m sowieckiego generała" (R.A. Pastor, 219). Prezydent Carter stwier-
w wysokości 35 min doi. przeznaczonej na zakup zboża w Stanach Zjednoczor ycn- zatem, że „nie ma żadnych możliwości istotnej poprawy naszych stosunków
Decyzja ta spotkała się jednak z krytyką w wielu środowiskach. u
bą, dopóki kontynuuje ona swa politykę interwencji w wewnętrzne sprawy
 258 W POSZUKIWANIU NOWEGO LADU POLITYCZNEGO 1962-1980
państw afrykańskich. Nie mam najmniejszych wątpliwości, że Kuba jest narzę
dziem Związku Radzieckiego w różnych miejscach Afryki".
Choć w wyniku zawartych porozumień o ruchu turystycznym, w latach 197^
i 1979 około 100 tys. obywateli Stanów Zjednoczonych kubańskiego pochodzenia
mogło odwiedzić wyspę, w drugiej połowie prezydentury Cartera stosunki p ij 0 września 1980 r. opuściło Kubę 125 tys. osób (zwanych marielitos). Wśród nich
tyczne wróciły do dawnej wrogości. We wrześniu 1979 r. w Hawanie obradowała
IV konferencja ruchu państw niezaangażowanych, którą Kuba wykorzystała do
ataków na Stany Zjednoczone. Jak pisze R.A. Pastor, w ciągu 6 miesięcy poprze­
dzających konferencję USA prowadziły intensywne konsultacje z przywódcami
latynoamerykańskimi, przekonując ich do działania na rzecz ograniczenia roli
Kuby w ruchu państw niezaangażowanych. Wysiłki te okazały się daremne, gdyż
można było odnieść wrażenie, że duża grupa liderów latynoamerykańskich przy­
była do Hawany po to, aby potępić Stany Zjednoczone. Najbardziej nieprzyjemną
niespodziankę sprawił socjaldemokratyczny premier Jamajki Michael Manley.
Uważano go w Waszyngtonie za polityka kontrowersyjnego, ale umiarkowanego
i prodemokratycznego - dlatego też pomoc gospodarczą USA dla Jamajki, za-1
wieszoną w czasach prezydentury Geralda R. Forda, administracja Cartera wzno­
wiła w 1978 r. Na konferencji hawańskiej Manley mówił m.in.: „wszyscy anty-1
imperialiści wiedzą, że układ sił na świecie zmienił się nieodwołalnie w 19171
roku, kiedy pojawił się przywódca rewolucji październikowej, a był nim Lenin". I
Wg Manleya „siły zaangażowane w walkę przeciw imperializmowi na półkuli
zachodniej są silniejsze niż kiedykolwiek".
Ze szczytem hawańskim zbiegła się sprawa stacjonowania brygady wojsk
radzieckich na Kubie. Z takim oskarżeniem wystąpił już wiosną 1979 r. senator
Richard Stones, jednak sekretarz stanu Vance odpowiedział, że nie ma na to
dowodów. W sierpniu 1979 r. administracja Cartera potwierdziła, że wojska
radzieckie znajdują się na wyspie. Prezydentowi bardzo zależało wówczas na
ratyfikowaniu przez Senat traktatu o ograniczeniu broni strategicznych (SALT
II), podpisanego z Leonidem Breżniewem w czerwcu 1979 r. Uznał więc, że
jedynym na to sposobem będzie konsekwentne minimalizowanie problemu ra­
dzieckiej obecności wojskowej na Kubie.
Przeciwnego zdania był doradca ds. bezpieczeństwa narodowego Zbigniew
Brzeziński, który uważał, że pozycja USA będzie silniejsza, jeśli sprawę tę przedsta­
wi się jako przejaw ekspansjonizmu sowiecko-kubańskiego. Carter posłuchał jednak
tym razem rzeczników odmiennej opinii: Vance'a i Roberta Byrda, lidera większoś­
ci w Senacie. W przemówieniu wygłoszonym 1 października 1979 r. ostro zaatako­
wał ZSRR i Kubę, ale równocześnie uznał, że brygada radziecka' ma charakter
wyłącznie szkoleniowy i nic nie wskazuje, aby mogło się to zmienić.
W ostatnim roku kadencji Cartera doszło do wydarzenia, którego skutki okazały
się dla USA wielce kłopotliwe. W kwietniu 1980r„ po ujawnieniu przypadków
starania się przez Kubańczyków o azyl w ambasadzie Peru w Hawanie, Casti°
ogłosił, że zdejmuje posterunki ochronne wokół tej placówki. W ciągu 24 godz^
10 tys. Kubańczyków znalazło się na terenie ambasady peruwiańskiej, &'<\
TRAKTAT TORRIJOS-CARTER 259
m< czarterowymi przewieziono ich do Limy. Następnie Castro zaprosił Kuban­
iów USA, mówiąc, że mogą przypłynąć do portu Mariel obok Hawany
z
° zabrać krewnych oraz wszystkich innych, którzy zechcą odpłynąć z nimi.
yv* odpowiedzi, do portu Mariel dotarło tysiące łodzi z Florydy, na których do
znajdowali się wypuszczeni więźniowie kryminalni, chorzy psychicznie oraz
wdopodobnie liczni agenci kubańskiej służby bezpieczeństwa.
ra
Zwraca się często uwagę na wiele niekonsekwencji w polityce Jimmy'ego
Cartera, ale nikt nie przeczy, że kwestie praw człowieka i demokratyzacji
znalazły w niej miejsce bardziej wyraziste niż w działaniach wszystkich poprzed­
nich rządów. Tak było przynajmniej w pierwszej połowie jego kadencji, gdyż od
1979 r. sytuacja międzynarodowa zaczęła się komplikować. Doszło do całej serii
groźnych kryzysów globalnych i regionalnych. Wojska kubańskie nasiliły swą
interwencję w Afryce. Konflikt między USA i Iranem po wybuchu rewolucji
ajatollahów doprowadził do zajęcia w listopadzie 1979 r. ambasady w Teheranie.
W grudniu tegoż roku rozpoczęła się agresja radziecka w Afganistanie. Na
zachodniej półkuli zwyciężyły lewicowe rewolucje w Nikaragui i Grenadzie, zaś
w Salwadorze w końcu 1979 r. na nowo zapanowały represyjne rządy wojskowe.
Wszystko to zmusiło administrację Cartera do skoncentrowania się na tradycyj­
nych problemach równowagi sił i bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodo­
wych.
Mimo że polityka Cartera była wielokrotnie krytykowana, nie podważano jego
niewątpliwych zasług w dziele obrony praw człowieka w Ameryce Łacińskiej.
Na posiedzeniu Zgromadzenia Ogólnego OPA w Waszyngtonie 19 listopada
1980 r. jeden z polityków karaibskich, Henry Ford, mówił: „Z naszego punktu
widzenia polityka Cartera w zachodniej hemisferze należała do najbardziej twór­
czych. Wpłynęła na świadomość wielu liderów w regionie, przyniosła nadzieję
ludziom prześladowanym; pomogła, być może bardziej niż inne elementy polityki,
skorygować obraz Stanów Zjednoczonych jako olbrzyma, który przytłacza swych
sąsiadów" (za: R.A. Pastor, 233).
8. T R A K T A T TORRIJOS-CARTER
Traktat z 1903 r. nadał Panamie status nieformalnego protektoratu. Dopiero
Polityka dobrego sąsiedztwa F.D. Roosevelta i negocjacje z lat 1934-1936 (odbyło
l e
HO sesji wspólnej komisji) doprowadziły do podpisania 2 marca 1936 r.
ktatu, który zniósł uprawnienia Stanów Zjednoczonych do gwarantowania
Podległości i porządku konstytucyjnego w Republice Panamskiej. Ponadto
ko f z o n o
opłaty wnoszone przez USA i przyznano Panamie inne ekonomiczne
•"zyści w Strefie Kanału. Doprowadziło to do poprawy wzajemnych stosunków,
a mocy traktatu z 18 maja 1942 r. Panama wydzierżawiła USA nowe tereny
C e u
lj ' rozbudowy umocnień obronnych Kanału. Rząd panamski miał jednak
n e
zastrzeżenia co do realizacji traktatu. Uważał bowiem, iż wiele przedsię-
 260 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
wzięć nie miało związku z obroną Kanału - należało do nich zbudowanie lotnisk I
z którego korzystały głównie północnoamerykańskie firmy handlowe. W surrM
poza Strefą Kanału wzniesiono ok. 130 obiektów wojskowych, ale nie wszysu,' !
wydawały się niezbędne do jego obrony (J. Iwanek, 146). Panama uznała •] I
pomoc ekonomiczna USA była mniejsza niż zobowiązania traktatowe.
Duża liczba oddziałów amerykańskich rozlokowanych w różnych punkta h
kraju tworzyła wrażenie, że Panama jest krajem okupowanym. Powróciły obaw I
wyrażane wcześniej przez rząd Arnulfo Ariasa w nocie z 7 stycznia 1941 I
„Plan obrony Kanału, przygotowany przez Departament Wojny i Marynark'
praktycznie jest wojskową okupacją Przesmyku przez siły zbrojne Stanów Zjed­
noczonych i ten fakt nie może być uwzględniony przez Republikę Panamy j J
wynikający z obowiązku, który ponosi ona w obronie półkuli".
Po zakończeniu wojny pojawił się nowy przedmiot sporu. Rząd Panamy zażądał!
.11
ewakuacji baz USA w ciągu najbliższego roku. Waszyngton odmówił, wskazując
na zapis traktatu z 1942 r., który głosił, że bazy zostaną zlikwidowane „w ciąg
roku od daty podpisania ostatecznego traktatu pokoju" kończącego I I wojn
K r
światową. Ponieważ taki traktat nie został podpisany, USA uważały, iż mają.
prawo do przedłużenia dzierżawy. Co więcej, dokument z 1942 r. mówił również,
że „pomimo ustania działań wojennych, jeśli stan napięcia będzie istniał i będzie
stwarzał potrzebę dalszego użytkowania jakichkolwiek wspomnianych baz lub
obszarów", oba rządy podejmą konsultacje w celu ewentualnego zawarcia nowego
porozumienia. Nowy prezydent Panamy, Enriąue A. Jimenez, w nocie z 2 września
1946 r. stwierdził jednak, iż dalsze przebywanie żołnierzy Stanów Zjednoczonych
w bazach wydzierżawionych w czasie wojny oznacza pogwałcenie panamskiej
suwerenności. Odniosło to pewien skutek, gdyż Waszyngton zlikwidował jeszcze
w 1946 r. ok. 100 mniejszych instalacji wojskowych w Panamie, ale podstawowe!
bazy oraz infrastruktura militarna pozostały nienaruszone. 3 września parlament
panamski jednogłośnie uchwalił rezolucję domagająca się natychmiastowej lik­
widacji tych baz.
Istotna zmiana nastąpiła w 1947 r. W okresie, kiedy państwa amerykańskie
przygotowywały się do konferencji w Rio de Janeiro, rząd panamski uznał, iż
sprawa wspólnej obrony hemisfery zachodniej znów jest aktualna. Po krótkich
rokowaniach rządy USA i Panamy podpisały 10 grudnia 1947 r. nowe porozu­
mienie o miejscach obrony. Prasa panamska i opinia publiczna uznały dokument
za wybitnie niekorzystny - zarówno pod względem ekonomicznym, jak i pol''
tycznym. Doszło do gwałtownych manifestacji i krwawych starć z policja
a 22 grudnia Zgromadzenie Narodowe jednogłośnie układ odrzuciło.
W czasie przygotowań do konferencji bogotańskiej, która miała powołać Organi­
zację Państw Amerykańskich, USA nie chciały wzniecać ognisk niepokoju na
półkuli zachodniej. Departament Stanu wydał oświadczenie zapowiadające, że VS^
opuszczą bazy w Panamie, a także wzywające rząd panamski do dalszych rokowań-
Kiedy w listopadzie 1949 r. do władzy powrócił prezydent Arnulfo Aria- '
wydawało się, iż rozmowy będą łatwiejsze. Arias był teraz bardziej skłonny ° d
TRAKTAT TORRUOS-CARTER 261
'łoracy i zapewniał, że wspólnie z żołnierzami USA będzie bronił Kanału
WS
^ w n o „w czasie wojny zimnej, jak i gorącej", a w roku następnym poparł
Z 3 X
6
° kę Waszyngtonu w konflikcie koreańskim. Wrócił jednak do postulatów
P
° omicznych z początku lat czterdziestych, a więc z czasów swej pierwszej
e k n
° jgntury. M.in. zażądał od USA zbudowania mostu przez Kanał lub tunelu
pr<
d n i m , zwrotu części ziem leżących w Strefie Kanału oraz pokrywania 1/3
p
° ów utrzymania dróg panamskich, ponieważ są intensywnie używane przez
t
r
y
woiska Stanów Zjednoczonych.
Arias został jednak obalony w 1951 r. i dopiero po wyborach w 1952 r. nowy
dent j - Antonio Remón wznowił rokowania z USA. W- październiku
o s e
a
P
r>53 udał się do Waszyngtonu, gdzie odniósł pewien sukces. Prezydent Eisen­
r
hower oświadczył bowiem na konferencji prasowej, iż oba rządy potwierdziły
ważność dobrosąsiedzkich ustaleń z lat 1933 i 1936. Umożliwiło to postęp
w negocjacjach i zawarcie 25 stycznia 1955 r. traktatu o wzajemnym zrozumieniu
i współpracy (zwanego traktatem Eisenhowera-Remona). Przyniósł on Panamie
istotne korzyści ekonomiczne. Rentę roczną podwyższono do 1930 tys. doi.,
postanowiono też uzupełnić tę płaconą dotychczas o wskaźnik dewaluacji waluty
a
amerykańskiej od 1936 r. Rząd Panamy mógł odtąd pobierać podatki od swych
obywateli zatrudnionych w instytucjach amerykańskich w Strefie Kanału. Prze­
kazano także Panamie niewielkie tereny i urządzenia poza Strefą oraz wytyczono
terytoria, na których mogły być przeprowadzane manewry armii USA. Przedłużono
na dalsze 15 lat dzierżawę ich największej bazy w Rio Hato.
Traktat z 1955 r. wpłynął na poprawę stosunków wzajemnych, ale nie na
długo. Przejęcie w 1956 r. Kanału Sueskiego przez Egipt wzmogło i w Panamie
dążenia do uzyskania suwerenności w Strefie Kanału. W październiku 1956 r.
prezydent Ernesto de la Guardia ostro skrytykował w Zgromadzeniu Narodowym
wszystkie dotychczasowe traktaty dotyczące Kanału Panamskiego,' podkreślając,
że nie odpowiadają one aspiracjom narodu. Dwa miesiące później, w czasie
debaty nad kryzysem bliskowschodnim w Zgromadzeniu Ogólnym ONZ, delegat
Panamy, Aąuilino Boyd, oskarżył Stany Zjednoczone, że wykorzystują jego
naród. Stwierdził, że w ciągu ostatnich pięciu lat czysty zysk z Kanału wyniósł
'8 min doi., natomiast Panama otrzymała tylko 2150 tys. doi. Uważał, że jego
^aj powinien osiągać co najmniej takie same korzyści finansowe jak USA.
W następnych miesiącach doszło do gwałtownych zamieszek w różnych mias­
tach kraju. Główną przyczyną była tym razem sprawa panamskiej flagi. Już
w
czasie przygotowań traktatu Eisenhower-Remón negocjator panamski Octavio
Fabrega starał się uzyskać zapis o prawie Panamy do wywieszania w kilku
mie
Jscach Strefy Kanału swych flag narodowych. Stany Zjednoczone były temu
rz
P eciwne - twierdziły, że na tym terenie same są suwerenem, gdyż traktat
z l9
0 3 r. oddawał im strefę „na wieczne czasy".
w
prasie panamskiej sprawa ta była jednak ciągle poruszana, zwłaszcza w pub-
S •cystyce znanego historyka Ernesto Castillero Reyesa, i traktowana jako problem
8od
n o ś c i narodowej. Po nieudanych próbach w maju 1958 r., Castillero ogłosił,
 262 W POSZUKIWANIU NOWEGO LADU POLITYCZNEGO 1962-1980
iż 3 listopada 1959 r. będzie dniem pokojowego marszu do Strefy Kanału w cel
wywieszenia tam flag narodowych. Kiedy w wyznaczonym dniu grupy Panam
czyków, głównie studentów i młodzieży, wkroczyły do strefy i próbowały zrea
lizować swój zamiar, policjanci amerykańscy zerwali wywieszone już flagi j
podeptali. Doszło do zamieszek i starć z policją, a następnie tłum udał się p 0 d
gmach ambasady USA, też zdjął z niego flagę i rozerwał ją na strzępy. Tego dnia
rany odniosło 120 osób. Z powodu zamieszek wzmocniono wojskową ochronę
głównych instytucji północnoamerykańskich.
Jednocześnie z wydarzeniami na ulicach toczyła się wojna prasowa. Gazety
angielskojęzyczne wydawane w strefie - „Star" i „Herald" - twierdziły, że z
wypadkami 3 listopada stoją „czerwoni wywrotowcy", a hiszpańskojęzyczne „L
Nación" i „La Hora" uważały, iż Amerykanie szykują się do stłumienia siłą
patriotyzmu Panamczyków. Do podobnie gwałtownych zajść, w czasie których
poważne straty materialne poniosły różne instytucje północnoamerykańskie, m.in.
Chase Manhattan Bank, doszło 28 i 29 listopada.
Reakcja Waszyngtonu była tym razem łagodna. Prezydent Eisenhower na
cotygodniowej konferencji prasowej 1 grudnia 1959 r. stwierdził, że Panama ma
prawo do pewnego „wizualnego dowodu swej tytularnej suwerenności". Wywołało
to nowy spór, gdyż kongresman Daniel Flood (nazywany przez prasę wrogiem
publicznym nr 2 Panamy) oświadczył, iż jeśli pozwoli się Panamczykom na
wywieszenie choćby jednej flagi w Strefie Kanału, już nigdy nie będzie można
zatrzymać eskalacji ich żądań. Jego opinia wydawała się uzasadniona, gdyż np.
„La Hora" pisała, że spokoju nie będzie, „dopóki Jankesi nie wyniosą się ze
Strefy Kanału, a Kanał nie zostanie znacjonalizowany". Nie była to jednakże
opinia całej prasy panamskiej. „La Estrella de Panama" pisała: „Niezwykły
symbolizm takiego aktu [wywieszenie flagi panamskiej w Strefie Kanału - W.D.]
zainicjowałby nową erę w przyjacielskich stosunkach naszego kraju ze Stanami
Zjednoczonymi" (za: Lester D. Langley, J of I-AS and W A 1970, nr 2, 325-353).
Konflikt zakończył się kompromisem, gdyż po otrzymaniu opinii podkomitetu
Izby Deputowanych do spraw międzyamerykańskich, prezydent ogłosił 17 wrześ­
nia 1960 r. swą zgodę na wywieszanie flagi panamskiej obok flagi USA w jednym
miejscu Strefy - tzw. Shaler Triangle. Decyzja Eisenhowera spotkała się z ostrą
krytyką dużej części prasy amerykańskiej. Stosunkami z Panamą zajął się także
Komitet Spraw Zagranicznych Kongresu, odrzucając oskarżenia o ekonomiczne
wykorzystywanie Panamy. Wykazywano, że od 1945 do 1960 r. USA przekazały
Panamie 40 min doi. w formie grantów przeznaczonych na budowę urządzeń
sanitarnych, dróg oraz realizację programów społecznych. Konkludowano zatem,
że problemy ekonomiczne mogą być rozwiązane „przez przykładanie większej
uwagi do właściwego wykorzystania zasobów, które Panama posiada".
Na początku lat sześćdziesiątych, po objęciu władzy przez nowego prezydenta.
Roberta Chiariego (1 X 1960), rozpoczął się kolejny etap negocjacji. Na pierwszy
list Chiariego z 8 września 1961 r., zawierający propozycję rewizji traktatu
263
TRAKTAT TORRIJOS-CARTER
jO03 r., prezydent Kennedy odpowiedział odmownie. W tym czasie prowadzono
Z
USA prace studyjne nad projektem zbudowania w Panamie nowego kanału na
W
ziomie morza. Realizacja takiego projektu wymagałaby zgody rządu panams­
kiego. W czerwcu 1962 r. Kennedy wyraził więc zgodę na podjęcie rozmów.
Zakończyły się one 10 stycznia 1963 r. ogłoszeniem wspólnego komunikatu,
którego najważniejszymi punktami były: zwiększenie ekonomiczno-finansowych
korzyści Panamy oraz zgoda na wywieszanie flag tego państwa we wszystkich
cywilnych miejscach Strefy.
Krwawy konflikt w 1964 r. zaczął się znów od sprawy flag narodowych. Po
a w'rocie wakacji uczniowie gimnazjum Balboa powiesili je nie tylko nad
z
a własną szkołą, lecz także w ośmiu innych miejscach. Dołączyli do nich studenci
Instituto Nacional. 9 stycznia ok. 200 studentów niosących sztandary i hasła
zaczęło wieszać flagi w Strefie Kanału. Doszło do pierwszych starć z policją
USA, która uważała, że flagi pojawiły się w niestosownych miejscach.
Znacznie gwałtowniejszy przebieg miały zajścia w miastach Panama i Colon,
gdzie doszło do masowych manifestacji i ataków na różne instytucje północnoa­
merykańskie. Dowództwo USA wydało rozkaz użycia broni, wskutek czego
zginęło 21 Panamczyków, a kilkaset osób zostało rannych. Zginęło także 3 żoł­
nierzy Stanów Zjednoczonych.
10 stycznia rząd panamski oskarżył siły zbrojne USA stacjonujące w Strefie
Kanału o dokonanie agresji „przeciw integralności terytorialnej republiki i bez­
bronnej cywilnej ludności w czasie ostatniej nocy i dzisiejszego poranka". Oświad­
czył, że zrywa stosunki dyplomatyczne z USA. W Waszyngtonie ogłoszono
komunikat Białego Domu, iż prezydent Johnson polecił gen. A.P. 0'Meara
podjęcie wszelkich działań, aby przywrócić spokój i bezpieczeństwo w Strefie
Kanału.
Tegoż samego dnia Międzyamerykańską Komisja Pokoju OPA stwierdziła, że
wysyła do Panamy międzynarodowy zespół do zbadania tej sprawy. Od razu też,
na prośbę Panamy, zebrała się Rada Bezpieczeństwa ONZ. Ambasador A.E. Boyd,
Po przeprowadzeniu ostrej krytyki USA, zażądał zmiany statusu Kanału, a więc
Jego nacjonalizacji lub umiędzynarodowienia. „Zmiana statusu kanału jest im­
peratywem albo w kierunku jego nacjonalizacji i przyłączenia go do państwa, na
którego terytorium się znajduje, albo w kierunku jego umiędzynarodowienia
z
Przyznaniem Panamie - jak to zachodzi w przypadku kanałów międzynarodo­
wych - warunków preferencyjnych" - stwierdził. Na posiedzeniu tym dwukrotnie
Przemawiał reprezentant USA, ambasador A. Stevenson. Zdecydowanie odrzucił
0s
karżenia o dokonanie przez Stany Zjednoczone agresji. Całą winą obarczył
a
nifestantów, którzy w strefie Kanału doprowadzili do znacznych strat. „W tym
parnym czasie w mieście Panama tłumy zaatakowały obywateli i własność USA.
e
J bezprawnej napaści towarzyszyły strzały snajperów i wybuchy koktajli Mo-
°Wa". A. Stevenson zgodził się także z propozycją Brazylii, aby Rada nie
ejmowała żadnych decyzji do czasu zakończenia prac przez Międzyamery-
hską Komisję Pokoju. Rada Bezpieczeństwa przychyliła się do tego wniosku,
 264 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
zwłaszcza że już 12 stycznia przewodniczący Komisji poinformował o pierw
szym sukcesie. Oto bowiem rządy USA i Panamy zgodziły się delegować swoj |
przedstawicieli do Wspólnej Komisji Współpracy, która pod przewodnictwen
reprezentanta Międzyamerykańskiej Komisji Pokoju miała doprowadzić d
normalizacji sytuacji w Panamie. 15 stycznia ogłosiła ona „z satysfakcją p y
r2
wrócenie pokoju, który jest niezbędnym warunkiem do zrozumienia i negocjacj
między stronami" i wezwała do wznowienia stosunków dyplomatycznych.
Komunikat z 15 stycznia oznaczał przywrócenie porządku, ale nie zakończenie
sporu. 21 stycznia kryzys panamski badała Rada OPA. Podczas obrad doszło do
ostrego starcia przedstawicieli obu państw, ambasadorów Miguela Oreno oraj
Ellswortha Bunkera. Sprawą zajęła się także, na prośbę Panamy, Międzynarodowa
Komisja Prawników (International Commission of Jurists). Trzyosobowa grupa
sędziów z Szwecji, Indii i Holandii ogłosiła w marcu raport,. który winą za
przebieg zajść 9-10 stycznia w równym mniej więcej stopniu obarczał rządy
USA i Panamy.
Wznowienie stosunków dyplomatycznych między nimi nastąpiło 3 kwietnia
1964 r. Tego też dnia ogłoszono rozpoczęcie dwustronnych rokowań w celu
wyjaśnienia wszystkich spornych kwestii. Wyniki tych rokowań przedstawił
prezydent Johnson w oświadczeniu złożonym 18 grudnia. Powiedział wówczasj
iż Stany Zjednoczone intensywnie pracują nad projektem nowego, bardziej nowo^
czesnego Kanału na poziomie morza, który może być zbudowany w Panamie lub
trzech innych państwach: Kolumbii, Nikaragui i Kostaryce. Poinformował także,
że zgodził się z propozycją rządu Panamy, aby „wynegocjować całkowicie nowy
traktat dotyczący istniejącego Kanału Panamskiego".
Oświadczenie Johnsona zapowiadało przełom w stosunkach między obydwoma
państwami. Do tej pory USA zgadzały się na pewne korekty traktatu z 1903 r.,
ale nie na zawarcie nowego. Pokazała to wspólna deklaracja prezydentów Lyndona
B. Johnsona i Marco A. Roblesa z 24 września 1965 r. Stwierdzili, że ich rządy
osiągnęły ostatecznie porozumienie w sprawie unieważnienia traktatu Hay-Bu-
nau-Varilla (1903) i zawarcia nowego układu uznającego w rzeczywistości
suwerenne prawa Panamy do Strefy Kanału. Ustalono również, iż układ ten
wygaśnie bądź po upływie konkretnego, uzgodnionego terminu, bądź w dniu
otwarcia nowego kanału (przebitego na poziomie morza). Przewidziano, że od­
dzielny traktat określi status amerykańskich baz wojskowych na terytorium Pa-
namy oraz przebywających tam sił zbrojnych USA.
Deklaracja z 1965 r. umożliwiła przygotowanie przez negocjatorów obu stron
odpowiednich dokumentów. 22 czerwca 1967 r. rządy USA i Panamy otrzymały
do podpisania trzy nowe traktaty: o dotychczasowym kanale ze śluzami, o kanale
na poziomie morza oraz o obronie i neutralności kanału.
e
Wynegocjowane układy uznające suwerenność Panamy nad Strefą Kanału, n '
wzbudziły entuzjazmu zarówno w USA, jak i w Panamie. W Senacie US
atakowano administrację Johnsona za zbytnią ustępliwość, natomiast przywódcy
panamskich partii politycznych podkreślali, że teraz Amerykanie innymi met°
TRAKTAT TORRIJOS-CARTER 265
j ale jeszcze bardziej skutecznie będą dominować na całym Przesmyku.
C Ikłady z 1967 r. pozostały w zawieszeniu - rząd panamski nie odrzucił ich
ficialnie, ale też nie podpisał. Postęp został zrobiony, ale droga do podpisania
(
° weg° u k ł a d u
okazała się niełatwa.
11
Kolejny e t a
P 'k' w a 0
Kanał wiąże się nierozerwalnie z osobą przywódcy
Gwardii Narodowej Omarem Torrijosem Herrerą, który po wojskowym zamachu
tanu 11 października 1968 r. objął władzę w Panamie. Głównym celem kiero­
wanej przez Torrijosa narodowej „rewolucji panamskiej" było doprowadzenie do
ostatecznego zwycięstwa w kilkudziesięcioletniej walce o Kanał. „Nie chcę
j ś ć do historii, chcę wejść do Strefy Kanału" - mawiał często gen. Torrijos.
we
pierwszą decyzją rządu panamskiego w sprawie Kanału było odrzucenie trzech
projektów traktatów z 1967 r., co oficjalnie nastąpiło w marcu 1970 r. 2 sierpnia
1970 r. nie przedłużył umowy dotyczącej dzierżawy przez USA wielkiej bazy
wojskowej Rio Hato, leżącej poza Strefą Kanału, a zbudowanej w latach I I wojny
światowej.
Nowa faza decydujących rokowań rozpoczęła się 27 stycznia 1971 r. Przez trzy
lata nie przynosiły one widocznych rezultatów. W tym czasie w Ameryce Łacińskiej
nasilił się ruch solidarności i poparcia dla emancypacyjnych dążeń Panamczyków.
Wielkim sukcesem Panamy było doprowadzenie do odbycia wyjazdowego posiedze­
nia Rady Bezpieczeństwa ONZ w swojej stolicy (21 I I I 1973). Panama, która
wówczas była niestałym członkiem Rady, zaprosiła jako obserwatorów delegacje 18
państw latynoamerykańskich. Rada Bezpieczeństwa rozpatrywała projekt rezolucji
zgłoszony przez Gwineę, Indie, Kenię, Pakistan, Peru, Sudan i Jugosławię. Przypo­
minał on między innymi, „że Republika Panamy sprawuje suwerenną władzę na
swoim terytorium oraz że swobodne i skuteczne sprawowanie przez ludy i narody
suwerenności nad własnymi bogactwami naturalnymi należy wzmocnić wzajemnym
poszanowaniem między państwami opartym na równości". Projekt rezolucji wzywał
ponadto rządy Panamy i USA do unieważnienia traktatu z 1903 r. i „zawarcia
nowego, sprawiedliwego i uczciwego układu dotyczącego obecnego Kanału Panams­
kiego, który zaspokoi słuszne żądania Panamy i zagwarantuje pełne poszanowanie
faktycznej suwerenności Panamy na całym jej terytorium".
W wyniku głosowania projekt został odrzucony. Wprawdzie 13 państw wypo­
wiedziało s i ę za przyjęciem rezolucji, a 1 wstrzymało się od głosu (Wielka
"tytania), ale zdecydowało weto Stanów Zjednoczonych. Ich przedstawiciel
^basador J.A. Scali powiedział, że tak krytykowany traktat z 1903 r. był zaakcep­
towany wówczas przez cały rząd panamski, a następnie przekazany wszystkim
w
ybranym radom regionalnym w kraju. „Ratyfikacja traktatu ze Stanami Zjedno-
° n y m i była wówczas aprobowana jednogłośnie przez te wybrane rady" - stwier-
z
Poinformował też, że w wielu sprawach poglądy Panamy i USA są już zgodne.
e g o niewłaściwe jest, aby w trakcie negocjacji dochodziło do presji zewnętrznej,
at
Sraniczającej swobodę uczestników rozmów. Ponadto „projekt rezolucji jest
kompletny i niesprawiedliwy, co może prowadzić do błędnych interpretacji. Jest
zredagowany w formie wielkich generalizacji, chociaż wiadomo, że prawdziwe
 266 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
trudności polegają na skonkretyzowaniu problemów szczegółowych. P j r o c 'wno administrator, jak i jego zastępca będą powoływani przez władze USA.
rezolucji mówi więc o prawach, które interesują Panamę, ale pomija uprawni 0n
i ważne interesy Stanów Zjednoczonych".
Choć rezolucja nie została przyjęta, Panama uznała, iż posiedzenie Rady Bezn'
czeństwa miało wielkie znaczenie, gdyż sprawa walki o Kanał nabrała nowe^J
rozgłosu (sprawa rokowań i interpretacji traktatu Torrijos-Carter za: W. Dobrzyc^
194-197). Dopiero 6 lutego 1974 r. amerykański sekretarz stanu Henry Kissinge]
oraz panamski minister spraw zagranicznych Juan Tack podpisali deklarację zatyt ]
łowaną Wspólna zapowiedź zasad przyszłego układu. Składała się ona z ośmiu
punktów, zawierających koncepcję nowych układów i uwzględniających w szerszymi
niż dotychczas stopniu postulaty panamskie. Kiedy wydawało się, że nastąpj
przesilenie w rokowaniach, rozwój wydarzeń w USA zahamował na pewien czas
sprawę panamską. Afera Watergate, dymisja prezydenta Nixona i krótkotrwała!
prezydentura Forda utrudniły osiągnięcie porozumienia. W deklaracji Kissin-I
ger-Tack zapowiadano zakończenie negocjacji do końca 1974 r., ale jeszcze do
połowy 1976 r. niewiele posunęły się one naprzód. Zniecierpliwiony Torrijos
w wywiadzie udzielonym pisarzowi Gabrielowi Garcii Marquezowi zagroził nawet
użyciem przemocy, „by zerwać anachroniczną strukturę kolonialną enklawy kanału".!
Po zwycięstwie wyborczym Jimmy'ego Cartera negocjacje amerykańsko-pa-
namskie nabrały tempa i już w sierpniu 1977 r. zakomunikowano o ich zakon-1
czeniu. 7 września prezydent Jimmy Carter i szef rządu panamskiego Omarl
Torrijos Herrera podpisali w Waszyngtonie kilka dokumentów, wśród których]
największe znaczenie miał traktat o Kanale Panamskim wraz z obszernym anek-1
sem: O procedurze zaprzestania lub przekazania czynności wykonawczych przez |
Kompanię Kanału Panamskiego i Zarząd Strefy Kanału z wykazem funkcji, które |
będzie pełnić Komisja Kanału Panamskiego. Ponadto podpisano: porozumienie
0 wykonywaniu art. I I I traktatu o Kanale Panamskim (dotyczącego eksploatacji
1 zarządzania Kanałem), porozumienie dotyczące wykonywania art. I V (mówią­
cego o ochronie i obronie Kanału) oraz traktat dotyczący trwałej neutralności
i funkcjonowania Kanału Panamskiego.
W art. I traktatu o Kanale Panamskim stwierdza się, iż wszystkie dotychczasowe
umowy, w tym z 1903 r. i 1955 r., tracą moc. Nowy traktat zawarty został na
ściśle określony czas, gdyż jego ważność zakończy się o godzinie 12.00 w południe
31 grudnia 1999 r. W czasie obowiązywania traktatu Panama, jako suweren na
całym terytorium kraju, przyznaje Stanom Zjednoczonym „prawa konieczne do
regulowania tranzytu statków poprzez Kanał Panamski oraz zarządzania, eks­
ploatowania, utrzymywania, ulepszania, ochrony i obrony Kanału".
Zadania te Stany Zjednoczone będą wypełniać za pośrednictwem rządowej
Komisji Kanału Panamskiego, która będzie działać na podstawie amerykańskiego
prawodawstwa. Na jej czele do 31 grudnia 1989 r. miał stać administrator (oby­
watel USA) i wiceadministrator (obywatel Panamy). Po tym dniu, a więc od
1
1990 r., administrator będzie obywatelem Panamy, a jego zastępcą obywate
USA. Jednakże w całym okresie ważności traktatu, a więc do końca 1999 r-
TRAKTAT TORRIJOS-CARTER 267
Z a r
° . i a ł a być ustanowiona Rada Kierownicza Komisji Kanału Panamskiego
t 0 m
^ " o n a z 9 członków: 5 obywateli USA i 4 obywateli Panamy.
zł
°W traktacie w znaczny sposób zwiększono wpływy finansowe Panamy, która
• ła odtąd otrzymywać: a) 10 min dolarów rocznie za różnorodne usługi niezbęd­
n o funkcjonowania kanału; b) kwotę roczną obliczaną od części opłaty pobiera-
nC
- każdą tonę netto przewiezioną przez kanał; c) stałą kwotę 10 min dolarów
z a
u ^ z n i e , wypłacaną z dochodów za eksploatację kanału; d) stałą kwotę 10 min
!flarów rocznie wypłacaną z dochodów netto Komisji Kanału; gdyby w którymś
ku nie uzyskano takich dochodów, będzie ona wypłacana w latach następnych.
f0 j°ż w pierwszym roku funkcjonowania nowego traktatu Komisja Kanału wypłaciła
panamie ponad 77 min dolarów, a więc kwotę nieporównywalnie wyższą od
przednich ( j n e k , 246). Panama uzyskała także prawo ustanowienia na
o p ł a t l w a
obszarze byłej Strefy Kanału służby celnej, migracyjnej, poczt i organów wymiaru
sprawiedliwości. Zwiększyły się także dochody pośrednie z tytułu preferencji dla
panamskiej siły roboczej zatrudnionej przez Komisję Kanału oraz otwarcia całego
obszaru byłej Strefy dla przedsiębiorstw i produktów panamskich.
Jedną z podstawowych kwestii, a więc zagadnienie ochrony i obrony kanału,
pozostawiono w gestii obu państw, z tym, że na „Stanach Zjednoczonych spo­
czywa odpowiedzialność podstawowa" (art. IV, p. 1,2). Stwierdzono, iż siły
zbrojne USA mają prawo do stacjonowania, szkolenia i przemieszczania swych
oddziałów na terytorium Panamy. Jednakże liczba baz wojskowych USA zredu­
kowana została do pięciu, a wśród zlikwidowanych (1984) znalazła się m.in.
głośna Szkoła Ameryk. Stanom Zjednoczonym zakazano instalowania w Panamie
broni jądrowej, ale zakaz nie dotyczył transportowania tej broni przez kanał
i przepływu statków o napędzie atomowym.
Poza potwierdzeniem suwerennych praw Panamy na całym terytorium, nowy
traktat w osobnym zapisie zawarł zobowiązanie Stanów Zjednoczonych do „po­
wstrzymywania się od jakiejkolwiek działalności politycznej w Republice Panam­
skiej, a także od jakiejkolwiek interwencji w wewnętrzne sprawy Republiki
Panamskiej" (art. V). Art. X I I mówił o możliwości zbudowania nowego kanału
n
a poziomie morza, jednakże dopiero po wygaśnięciu obowiązywania obecnego
traktatu.
w
podpisanym tego samego dnia traktacie dotyczącym trwałej neutralności za
kluczowy należy uznać art. I I . Mówił on m.in.: „Republika Panamy deklaruje
ne
utralność Kanału w tym celu, aby zarówno w czasie pokoju, jak i w czasie
w
°jny pozostał on bezpieczny i otwarty dla pokojowego przepływu statków
Wsz
ystkich państw na warunkach pełnej równości, bez dyskryminacji żadnego
Państwa albo jego obywateli lub poddanych (...) tak, aby Kanał, jak również
rzesrnyk Panamski nie stał się celem represji podczas jakiegokolwiek konfliktu
r
°Jnego między innymi narodami świata".
y uroczystości podpisania traktatu Torrijos-Carter wzięli udział szefowie 26
Pa
"stw i rządów zachodniej hemisfery (w tym premier Kanady, Pierre-Elliot
 268 W POSZUKIWANIU NOWEGO LADU POLITYCZNEGO 1962-1980
Trudeau). Ogłosili oni deklarację waszyngtońską, podkreślającą m.in., „że ro?
wiązanie sprawy Kanału Panamskiego stanowi istotny krok w kierunku umocnieni
stosunków między narodami półkuli zachodniej na zasadach wspólnych interesów
równości i wzajemnego poszanowania suwerenności oraz niepodległości każdes>
państwa .
Traktat Torrijos-Carter, chociaż zawierał jeszcze wiele ograniczeń w wykony
waniu przez Panamę w pełni suwerennej władzy na całym swoim terytorium, by
wielkim zwycięstwem idei i zasad systemu międzyamerykańskiego.
Mimo wielu zastrzeżeń społeczeństwo panamskie zaaprobowało nowe traktatj,
w referendum 23 października 1977 r. Pięć dni później Panama formalnie ratyfj.
kowała traktaty z 7 września.
Znacznie trudniejszy był proces ratyfikacyjny w Stanach Zjednoczonych. Wy.
negocjowane dokumenty miały wielu potężnych przeciwników, zwłaszcza wśród
polityków republikańskich. Jednym z nich był ówczesny gubernator Kalifornii
Ronald Reagan. Ostatecznie jednak Senat USA ratyfikował traktaty 18 kwietnia
1978 r„ dołączając jednak do uchwały ratyfikacyjnej sześć zastrzeżeń i sześć
własnych interpretacji.
Uroczystość wymiany not ratyfikacyjnych odbyła się w Panamie 16 czerwca
1978 r. z udziałem prezydenta Cartera i gen. Torrijosa.
9. P O C Z Ą T K I E K O N O M I C Z N E J I N T E G R A C J I
LATYNOAMERYKAŃSKIEJ
Wspominaliśmy już o raporcie opracowanym w czerwcu 1949 roku przez
Raula Prebischa dla ONZ-owskiej Komisji Ekonomicznej ds. Ameryki Łacińskiej
(CEPAL), Główne problemy rozwoju ekonomicznego Ameryki Łacińskiej. Raport
ten, poza wyczerpującą analizą sytuacji ekonomicznej regionu, zawierał też
pierwszy rys koncepcji integracyjnej. Przez całą dekadę lat pięćdziesiątych eks­
perci CEPAL prowadzili prace studyjne, „które wskazały drogę działania na
najbliższe dwadzieścia lat", (G. Mace, „International Journal" 1988, nr 3, 408).
W ramach CEPAL powołano zespół pod nazwą Grupa Robocza Regionalnego
Rynku Latynoamerykańskiego, który ogłosił wyniki swej pracy w lutym 1958 r.
Rok później, w marcu 1959 r., w Biuletynie CEPAL ukazało się kolejne opraco­
wanie Grupy Roboczej zatytułowane W kierunku Wspólnego Rynku Latynoame­
rykańskiego. Stwierdzało ono m.in.: „Utworzenie wspólnego rynku powinno
przyczynić się do przyspieszenia zrównoważonego rozwoju ekonomicznego Ame­
ryki Łacińskiej, postępującej industrializacji, unowocześnienia rolnictwa i innych
dziedzin wytwórczości w celu podwyższenia poziomu życia narodów".
To drugie opracowanie Grupy Roboczej było syntezą prac koncepcyjnych
2
prowadzonych od wielu lat przez CEPAL. Wychodziły one z lansowanej prze
R. Prebischa tezy, iż światowy system ekonomiczny jest strukturą złożoną z cen­
r z e Z
trum i peryferii. Ameryka Łacińska, jako część peryferii, skazana została p - |
państwa uprzemysłowione na odgrywanie roli dostawcy surowców i żywnosC
POCZĄTKI EKONOMICZNEJ INTEGRACJI LATYNOAMERYKAŃSKIEJ 269
amian za produkty wysoko przetworzone. Analizując proces historyczny,
z
SV
., iscli i autorzy opracowania z 1959 r. wykazywali, że tak ukształtowany
p
edzynarodowy podział pracy dyskryminował państwa latynoamerykańskie,
'^yż terms of trade były wybitnie dla nich niekorzystne. Powstał w ten sposób
^haniebny krąg biedy", jako skutek niesprawiedliwych i nierównych warunków
wymiany-
Najlepszą metodą zmniejszania zależności Ameryki Łacińskiej od wysoko
^zwiniętego centrum, którą proponował CEPAL, była przyspieszona indust-
j^jjzacja. Miało ją stymulować „zastępowanie importu", a więc tworzenie pre­
ferencyjnych warunków dla rodzimej wytwórczości i wyrównywanie jej szans
^konkurencji z bogatym światem rozwiniętym.
"Tstotną przeszkodą w procesie uprzemysłowienia była jednak niewielka skala
narodowych rynków w państwach latynoamerykańskich. Remedium, według
CEPAL, miała stanowić integracja tworząca rynki regionalne, która umożliwiłaby
produkcję przemysłową na wielką skalę. Rynki takie byłyby również bardziej
atrakcyjne dla inwestorów zagranicznych, a równocześnie umacniałyby pozycję
negocjacyjną regionu w stosunkach globalnych.
W latach 1952-1959 eksperci CEPAL przeprowadzali rozmowy z przywódcami
Ameryki Środkowej, którą upatrzono sobie na pierwszy obszar wprowadzania
w życie koncepcji integracyjnych. Prace nad powołaniem ugrupowania integ­
racyjnego prowadziły także rządy Argentyny, Brazylii, Urugwaju i Chile, które
w 1959 r. przedstawiły swoje opracowanie. Wychodziło ono z podobnych założeń
jak raport CEPAL, jednakże kreśliło mniej ambitne i bardziej ograniczone cele.
Najpełniejszym efektem pracy CEPAL miało okazać się powołanie Wspólnego
Rynku Ameryki Środkowej (p.s. 281-282), ale utworzenie Latynoamerykańskiego
Stowarzyszenia Wolnego Handlu mieściło się również w nurcie tych koncepcji.
Stany Zjednoczone początkowo niezbyt przychylnie patrzyły na wszelkie po­
mysły integracyjne w Ameryce Łacińskiej, obawiając się, iż mogą one osłabić
związki pomiędzy obu Amerykami, sprzyjać tendencjom nacjonalizmu ekonomicz­
nego i utrudniać dostęp na rynki latynoamerykańskie w wyniku ustalenia zbyt
wysokich ceł ochronnych. Już jednak Sojusz dla Postępu, zainicjowany przez
Prezydenta Kennedy'ego, przyznawał regionalnej integracji ekonomicznej wielkie
znaczenie. Począwszy zaś od Karty z Punta del Este (sierpień 1961), w której
'ntegracji ekonomicznej Ameryki Łacińskiej dotyczyła cała część trzecią, cel ten
0s
t a ł uznany za wielkie wyzwanie systemu międzyamerykańskiego.
9.1. A L A L C i A L A D I
18 lutego 1960 r. siedem państw latynoamerykańskich: Argentyna, Brazylia,
lle
> Meksyk, Paragwaj, Peru i Urugwaj podpisało w Montevideo traktat
w
^ °lnjący Latynoamerykańskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (Asociación
tln
oamericana de Librę Comercio, ALALC). W 1962 r. Do ALALC przy-
' 4 p , f
y Kolumbia i Ekwador, następnie w 1966 r. Wenezuela i wreszcie w 1967 r.
 270 W POSZUKIWANIU NOWEGO LADU POLITYCZNEGO 1962-1980
Boliwia. Cele ALALC ograniczone zostały tylko do sfery handlu zagraniczneg
który zamierzano bardzo zliberalizować i rozszerzyć przez znoszenie różnoro
nych ograniczeń i barier. Stowarzyszenie pomijało natomiast wiele inny
kwestii integracji regionalnej, ważnych chociażby na terenie Ameryki śrorj
kowej.
Traktat z Montevideo składał się z dwunastu rozdziałów (65 artykułów), p j j
ęc
protokołów oraz dwóch rezolucji. Już rozdział I I , mówiący o „programie libera
lizacji wymiany", stwierdzał, iż celem państw członkowskich jest stworzeni
Strefy Wolnego Handlu w ciągu najbliższych dwunastu lat. Podkreślano, j
w tym czasie powinny być likwidowane stopniowo stawki celne i inne przeszkód
w handlu regionalnym. Każdy kraj miał opracować listę narodową produktów
których wymiana podlegałaby stopniowej (co najmniej 8% rocznie) liberalizacji
Przewidywano ponadto, iż w wyniku negocjacji ogłaszana będzie co trzy lat
lista wspólna produktów traktowanych preferencyjnie. Towary wymienione n
liście wspólnej miały obejmować w pierwszym trzyleciu 25% wartości wymian
wewnątrzregionalnej; w drugim trzyleciu - 50%; w trzecim trzyleciu - 75$
i w ostatnim 100%. Gdyby w przyszłości takie warunki wymiany okazały się dl
któregoś z członków Stowarzyszenia niekorzystne, pozostałe państwa powinn
wspólnie opracować sposoby rekompensaty i pomocy.
Ważne cele ALALC określono także w rozdziale I I I . Zapisy tam zawart
traktowały o podziale pracy w przemyśle. Zamierzano go osiągnąć dzięki umowom
komplementarnym. Prowadziłyby one do specjalizacji poszczególnych krajów,
zwiększenia skali produkcji oraz obniżki kosztów i cen.
Zwrócić trzeba ponadto uwagę na ustalenia dotyczące „środków działających
na rzecz krajów o relatywnie niższym stopniu rozwoju ekonomicznego". Plano­
wano przyznać takim krajom ułatwienia eksportowe oraz pomoc finansową
i techniczną w celu zmniejszenia nierównowagi w ich bilansie płatniczym i przy­
spieszenia rozwoju (rozdział VIII).
Organami głównymi A L A L C uczyniono Konferencję oraz Stały Komitet Wy­
konawczy, o czym mówił rozdział I X traktatu (art. 33-34). Do zadań Konferencji,
zbierającej się raz do roku na sesji zwykłej oraz na sesjach nadzwyczajnych,
należało „osiąganie porozumienia w sprawach interesu wspólnego", uchwalanie
budżetu i zatwierdzanie sekretariatu Stałego Komitetu.
W okresach między sesjami Konferencji pracami A L A L C kierował Stały
Komitet Wykonawczy. Składał się z przedstawicieli państw członkowskich (P°
jednym z każdego) oraz ich zastępców, którzy nie mieli jednak prawa głosu-
Stały Komitet otrzymał uprawnienia do powoływania Stałych Rad Doradczych
(było ich dziewięć) oraz Grup Studyjnych.
Traktat z Montevideo stworzył więc organizację zajmującą się jedną tylko sfera
procesu integracyjnego. Nie przewidziano bowiem uzgadniania polityki ekonomicZ'
nej w skali regionu i nie ustanowiono w tym zakresie struktur decyzyjnych,
pominięto też niezmiernie istotny problem wspólnych taryf celnych w handlu
pozaregionalnym. Mimo ograniczonych celów, już po kilku latach okazało się, l Z
POCZĄTKI EKONOMICZNEJ INTEGRACJI LATYNOAMERYKAŃSKIEJ 271
kty pracy ALALC są znacznie mniejsze niż oczekiwano. Do końca lat sześć-
1
-eśTątych proces liberalizacji obrotów w ramach listy wspólnej objął zaledwie
c -fifflj wzajemnej wymiany. Jak stwierdzają polscy ekonomiści: „Powodzenie nego-
., ,jj a drugim etapie liberalizacji było uzależnione od włączenia na tę listę
n
L
' y naftowej (15% obrotów wewnątrzstrefowych) i zbóż (12% obrotów). Na
[jberalizację handlu ropą nie zgodziły się jednak Argentyna, Brazylia, Meksyk
'peru, a liberalizacji obrotu zbożem nie zaakceptowały Boliwia, Ekwador, Meksyk,
Paragwaj i Wenezuela. Podstawową przyczyną był fiskalny charakter ceł i duży
jc h ciężar gatunkowy w przychodach budżetowych wymienionych krajów"
(j.Nowicki, red., 349).
Główną przeszkodą w funkcjonowaniu A L A L C okazały się wielkie różnice
w poziomie rozwoju oraz w potencjałach gospodarczych krajów członkowskich.
Wewnątrz ALALC ukształtowały się bowiem trzy grupy - do pierwszej należały
państwa o relatywnie najwyższym rozwoju: Argentyna, Brazylia i Meksyk, na
które przypadało ok. 75% całych obrotów Stowarzyszenia. Drugą grupę tworzyły
państwa średnio rozwinięte: Chile, Kolumbia, Peru i Wenezuela, a trzecią naj­
słabiej rozwinięte: Boliwia, Ekwador, Paragwaj i Urugwaj. Liberalizacja obrotów
przyczyniała się do koncentracji produkcji w krajach najsilniejszych i ich coraz
większej dominacji na rynkach państw grupy drugiej i trzeciej. Wprawdzie
rozdział VIII traktatu z Montevideo przewidywał działania rekompensacyjne
i wyrównawcze na rzecz krajów najsłabiej rozwiniętych, ale okazały się dalece
niewystarczające. Jak pisał Miguel Wionczek, ekonomista meksykański polskiego
pochodzenia, państwa grupy drugiej i trzeciej nabierały przekonania, że ich
ofiary na rzecz ALALC są o wiele większe niż korzyści jakie otrzymują
(M.S. Wionczek, „Foro Internacional" 1970, nr 7-9, 12).
W kwietniu 1965 r. prezydent Chile Eduardo Frei złożył propozycję zrefor­
mowania mechanizmów ALALC, co nie przyniosło jednak większych skutków.
Kryzys w ALALC stale narastał i I X Konferencja w 1969 r. zdecydowała, że
termin wykonania zadań nakreślonych w traktacie z Montevideo należy przedłużyć
do 1980 r. W tym samym roku pięć państw podpisało tzw. Pakt Andyjski, nie
opuszczając jednak formalnie ALALC.
W czerwcu 1980 r„ na X I X Konferencji w Acapulco, stwierdzono, że w nowych
warunkach wzrastającej internacjonalizacji ekonomiki światowej ALALC nie
może już sprostać potrzebom integracji regionalnej. Na spotkaniu ogłoszono też
r
P °jekt Stowarzyszenia Integracji Latynoamerykańskiej (Asociación Latinoame-
r
'cana de Integración, ALADI). Już 12 sierpnia 1980 r. odbyło się w Montevideo
nas
t ę p n e spotkanie państw członkowskich ALALC, na którym postanowiono
r z
° w i ą - Latynoamerykańskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu, a na jego miej-
zac
C e
Powołać nową organizację.
ALADI przyjęło wiele celów i mechanizmów A L A L C , ale też zamierzało
wyciągnąć wnioski z jego niepowodzeń. Uwzględniono więc różne stopnie roz-
U
^°J > przewidując specjalne ulgi celne dla krajów najsłabiej rozwiniętych. W ra-
C r i
A L A D I opracowano też system preferencji handlowych, porozumienia
 272 W POSZUKIWANIU NOWEGO LADU POLITYCZNEGO 1962-1980
kredytowe, program eliminacji barier pozataryfowych oraz współpracy nauko
i technologicznej. Stwierdzono, że głównym celem organizacji jest doprowadzę
do utworzenia wspólnego rynku latynoamerykańskiego, chociaż nie określo
kiedy ma to nastąpić.
A L A D I tworzy jedenaście państw należących dawniej do ALALC. Sta
obserwatora mają: Dominikana, Chile, Gwatemala, Hiszpania, Honduras, K
taryka, Kuba, Nikaragua, Panama, Portugalia, Salwador i Włochy.
9.2. Pakt Andyjski
Niepowodzenia ALALC, zdominowanego przez trzy duże kraje, były przyczyn
utworzenia organizacji państw małych i średnich, których cele i interesy był
bardziej spójne. Inicjatorzy przedsięwzięcia - Kolumbia i Chile - od dawn
namawiali swoich partnerów w subregionie do podjęcia znacznie ambitniejszycl
działań integracyjnych. 16 sierpnia 1966 r. ogłoszono Deklarację z Bogoty, w któ
rej Kolumbia, Chile, Wenezuela, Ekwador i Peru sformułowały 12-punktowj
plan ożywienia ich politycznego i ekonomicznego współdziałania. Wkrótce cele
te uznała także Boliwia (18 V I I I 1967 r.).
Propozycje państw andyjskich rozważane były następnie na spotkaniu prezyden-j
tów Ameryk w Punta del Este. Opracowana na tym spotkaniu deklaracja z 14 kwie­
tnia 1967 r. kreśliła program usprawnienia A L A L C i Wspólnego Rynku Ameryki
Środkowej, ale wyrażała też poparcie dla projektów powoływania innych ugru­
powań subregionalnych. Celem ostatecznym miało być powstanie latynoamerykań­
skiego Wspólnego Rynku „w okresie nie dłuższym niż piętnaście lat".
Deklaracja z Bogoty przewidywała, iż przygotowania nowego układu powie­
rzone zostanie Komisji Mieszanej (Comisión Mixta), do której zaproszono także
przedstawicieli CEPAL. Jej prace postępowały szybko, gdyż już na piątym
spotkaniu uzgodniono projekt utworzenia Andyjskiej Korporacji Rozwoju (Cor­
poration Anilina de Fomento, CAF). Najczęściej określa się, iż CAF pełniła]
głównie funkcję wspólnego banku państw andyjskich. Zadania 'tej instytucji,!
u
powołanej na mocy decyzji rządów Boliwii, Kolumbii, Chile, Ekwadoru, P c j
i Wenezueli z 7 lutego 1968 r., a mającej swoją siedzibę w Caracas, były jednak
znacznie szersze. Należało do nich promowanie i planowanie całego procesuj
1
integracji subregionalnej przez przygotowywanie propozycji wspólnej polityk !
inwestycyjnej i wielonarodowych programów rozwoju przemysłu. Korporacjaj
11
mogła ponadto udzielać pomocy finansowej i technicznej krajom członkowski' -
Początkowo dysponowała kapitałem zakładowym w wysokości 100 min doi-
później powiększono go do 400 min doi. Począwszy od 1973 r. emitowała także
obligacje i akcje typu A, B i C.
Powstanie wspólnej instytucji bankowo-planistycznej bardzo ułatwiło dalsZ
111
prace Komisji Mieszanej. Na jej szóstym posiedzeniu w Cartagenie (podzielony
113
na dwie sesje: 29 V I I - 9 VIII 1968 i 5-25 V 1969) uzgodniono treść porozumie'
o integracji subregionalnej (zwanego też Porozumieniem z Cartageny lub PaktefU
POCZĄTKI EKONOMICZNEJ INTEGRACJI LATYNOAMERYKAŃSKIEJ 273
dyjskim). Zostało ono podpisane przez rządy Boliwii, Chile, Ekwadoru, Kolum-
p 26 maja 1969 r. Wenezuela, która od początku uczestniczyła w pracach
e r u
, Totowawczych, przystąpiła do Paktu Andyjskiego dopiero 13 lutego 1973 r.
t
f^W ppcii 1969 r. Stały Komitet A L A L C ogłosił rezolucję nr 179, która stwier-
. }a że tekst porozumienia z Cartageny jest zgodny z generalnymi założeniami
ktatu z Montevideo. Niewątpliwie jednak program Paktu Andyjskiego zakładał
' tegrację idącą znacznie dalej niż ta w koncepcjach ALALC. Przewidywał
g pniową liberalizację wzajemnej wymiany dzięki stałym, corocznym obniżkom
to
gjyfćelnych. Proces ten miał doprowadzić do zniesienia wszelkich barier celnych
j ^ J z y państwami członkowskimi.
-^Vv" odróżnieniu od ograniczonych zamiarów A L A L C , państwa członkowskie
Paktu Andyjskiego zobowiązały się do uzgadniania i harmonizowania całej swej
pofiFyki ekonomicznej (art. 29). Główną rolę w tej dziedzinie przyznano wspólnym
programom sektorowym rozwoju przemysłowego. W ten sposób zamierzano
doprowadzić do koordynacji produkcji i inwestycji na całym obszarze andyjskim.
Innym pomysłem było powołanie wielonarodowych przedsiębiorstw przemys­
łowych obsługujących rynek krajów członkowskich. Już w 1970r. ustalono listę
ok. tysiąca produktów włączonych do sektorowych programów rozwoju.
Pakt obejmował również strefę wspólnej polityki rolnej. Porozumienie z Car­
tageny przewidywało, iż będzie opracowany subregionalny plan wzrostu produkcji
rolniczej, który zostanie wsparty funduszami Andyjskiej Korporacji Rozwoju.
Szczególną uwagę zwrócono na przyznanie preferencji dwom najsłabiej rozwi­
niętym państwom: Boliwii i Ekwadorowi. Przewidziano dla nich znacznie większe
kredyty, a okres znoszenia taryf narodowych wydłużono. Uznano, że państwa te
dopiero w 1976 r. powinny zainicjować program liberalizacji obrotów i przystąpić
do realizacji porozumienia o wspólnej taryfie celnej „w formie rocznych, linearnych
i automatycznych obniżek", które zakończone zostaną 31 grudnia 1985 r. (art. 104).
Specyfiką Paktu Andyjskiego było ustanowienie wspólnej polityki (regimen
comun) wobec kapitałów zagranicznych, o czym mówił art. 27. Później, w czerwcu
'971 r., państwa członkowskie przyjęły słynną Decyzję 24, szczegółowo regulu­
jącą stosunek do kapitału zagranicznego. Stwierdzono, że w procesie rozwoju
główną rolę odgrywają zasoby rodzime, natomiast kapitał zagraniczny może
jmeć znaczenie pomocnicze. Ograniczono możliwość inwestycji obcych w nie-
Worych dziedzinach gospodarki narodowej, np. w bankowości. Zaplanowano też,
'* w ciągu 15-20 lat udział akcjonariuszy zagranicznych w przedsiębiorstwach
- o w y c h nie może być wyższy niż 49%.
Kompleksowy charakter Paktu podkreślało podpisanie 31 stycznia 1970 r.
262 c
A L P' ć państw członkowskich i Wenezuelę konwencji im. Andresa Bello
°ry na początku X I X w. był pisarzem i nauczycielem Simona Bolivara). Miała
przyczynić się do „rozwoju integralnego" krajów członkowskich przez współ-
eę w dziedzinie edukacji, nauki i kultury,
int ° CZiit
k o w o państwa Paktu Andyjskiego odnosiły wielkie sukcesy w dziedzinie
r
- 8 acji subregionalnej. Już po pięciu latach handel między członkami ugrupo-
 274 W POSZUKIWANIU NOWEGO LADU POLITYCZNEGO 1962-1980
wania wzrósł ze 143 min doi. (w 1969 r.) do 213 min doi. Zmieniła się
struktura wymiany, gdyż mechanizmy Paktu faworyzowały produkty p r z e m y s ł l 0vv
a nie surowcowe. Zaczęto wprowadzać program rozwoju przemysłu metaloweJl
petrochemicznego i samochodowego.
Pierwsze trudności pojawiły się w 1974 r., gdy nowe państwo członkowski
Wenezuela, zgłosiło postulat renegocjacji decyzji dotyczących przemysłu nal
towego. Znacznie groźniejszy kryzys spowodowało żądanie chilijskiego r z ą j
Augusta Pinocheta dotyczące zmiany ważnych reguł i postanowień. Chile chciał!
przede wszystkim, zniesienia wszelkich ograniczeń związanych z działalnośeiJ
obcego kapitału. Negocjacje w tej sprawie rozpoczęły się na początku 1975 J
i niemal doprowadziły do dezintegracji Paktu. Propozycje Chile wsparli bowierl
przedstawiciele rządu Boliwii - zdecydowanie zwalczali je reprezentanci P l
i Wenezueli, natomiast Kolumbia i Ekwador reprezentowały stanowisko pośredni!
i skłonne były do pewnych ustępstw. Ostatecznie wynegocjowane nowe regulacji
uznane zostały przez Chile za niewystarczające i w październiku 1976 r. państw!
to wycofało się z Paktu Andyjskiego.
Opuszczenie Paktu przez Chile pogłębiło kryzys procesu integracyjnego. Trzeba
było m.in. poważnie zrewidować sektorowe plany rozwoju przemysłowego!
W kwietniu 1978 r. na spotkaniu w Arequipie podpisano protokół znaczniJ
wydłużający terminy osiągnięcia wspólnych zewnętrznych taryf celnych.
W dziesięciolecie istnienia Paktu, na spotkaniu prezydentów państw członków-1
skich w kolumbijskim mieście Cartagena, podpisano 28 maja 1979 r. nowy doku-|
ment. Mandat z Cartageny zawierał cały zestaw propozycji ożywienia Paktu, min. I
wskutek zwiększenia roli sektora prywatnego. Postanowiono powołać TrybunałJ
Andyjski, ułatwiający współdziałanie i uzgadnianie prawodawstwa subregionalne-|
go. Spełniając zalecenia Mandatu z Cartageny, przedstawiciele Ekwadoru, Koluin-1
bii, Peru i Wenezueli (bez Boliwii) podpisali w Limie 13 listopada 1979 r. porozuł
mienie o utworzeniu rady ministrów spraw zagranicznych Paktu Andyjskiego.
Wojskowy zamach stanu w Boliwii w 1981 r. oraz wojna między Peru i Ek- ]
wadorem osłabiły współdziałanie państw andyjskich.
9.3. Współpraca w basenie La Platy
2
Basen La Platy, obejmujący ok. 3,5 min km , zajmuje szóste miejsce co do
wielkości w świecie i drugie w Ameryce Łacińskiej (po basenie Amazonki). Na
tym obszarze znajdują się rzeki o ogromnych zasobach wodnych: Paragwaj'
Parana, Urugwaj i La Plata. Tworzą one 15 tys. km żeglownych dróg wodnych']
umożliwiając Boliwii i Paragwajowi jedyny naturalny dostęp do morza.
Współpraca w tym subregionie rozwijana była w formie porozumień w i d
stronnych oraz umów dwustronnych. Współpracę wielostronną zapoczątkował'
i:1
konferencja ministrów spraw zagranicznych Argentyny, Boliwii, Brazylii, Pa r
waju i Urugwaju w Buenos Aires (24-27 I I 1967). Opracowano na niej Wspó'
deklarację z Buenos Aires, w której zawarto postulat przygotowania program |
POCZĄTKI EKONOMICZNEJ INTEGRACJI LATYNOAMERYKAŃSKIEJ 275
korzystania zasobów La Platy. Powołano Międzynarodowy Komitet Koor-
^ ' acyjny (Comite Intergubernamental Coordinador, CIC) - stały wspólny organ
' s i e d z i b ą w Buenos Aires.
' ^olejne spotkanie ministrów pięciu państw odbyło się w Santa Cruz de la
. w Boliwii (18-20 V 1968). Zaakceptowano wówczas dokument zwany
r r a
Aktem z Santa Cruz de la Sierra, składający się z tzw. projektu A (wyliczającego
ólne zadania) oraz projektu B (ujmującego inwestycje planowane przez
poszczególne państwa).
Jednym z pierwszych zadań CIC było przygotowanie projektu traktatu wielo-
tronnego. 25 kwietnia 1969 r. w mieście Brasilia podpisano traktat basenu La
Platy, który wszedł w życie w sierpniu 1970 r. W artykule pierwszym określał on, iż ,,
e r
podstawowym celem ugrupowania jest dążenie do harmonijnego rozwoju i integra­
cji subregionu. Najwyższe uprawnienia przyznano dorocznej konferencji ministrów
spraw zagranicznych, a funkcje wykonawcze - Międzynarodowemu Komitetowi
Koordynacyjnemu, któremu podporządkowano komisje techniczne i grupy robocze.
Istotne znaczenie dla procesu subregionalnej współpracy miało powołanie
Funduszu Finansowego Rozwoju Basenu La Platy, o czym zadecydowała szósta
konferencja ministrów w Buenos Aires (10-12 V I 1974). Na jego zasoby w wysoko­
ści 100 min doi. złożyły się przede wszystkim wkłady Argentyny i Brazylii, a także
znacznie mniejsze udziały pozostałych państw. Do końca lat siedemdziesiątych
Fundusz zaaprobował 138 projektów inwestycyjnych, ale zrealizowano zaledwie
kilka z nich. Okazało się bowiem, że poza brakiem środków najważniejszą
przeszkodą w procesie integracji subregionalnej jest „dominacja myślenia w katego­
riach wyłącznie narodowych" (C. Lia Sosa, „Comercio Exterior" 1980, nr 5, 506).
O ile uzgadnianie interesów wielostronnych następowało z wielkim trudem,
o tyle łatwiej dochodziło do porozumień bilateralnych. Dotyczyły one przede
wszystkim wykorzystania zasobów Parany i La Platy oraz wielkich inwestycji
hydroenergetycznych. Najpierw - 26 kwietnia 1973 r. - podpisano traktat między
Paragwajem i Brazylią, tzw. traktat Itaipu. W artykule pierwszym głosił on, iż
zasoby rzeki Parany „od miejscowości Salto de Guaira aż do ujścia rzeki Iguazu
będą uważane za kondominium obu krajów". Budowa wszelkich obiektów na
tym odcinku miała być wspólnie uzgadniana, a „energia produkowana w wyniku
wykorzystania zasobów hydroelektrycznych określonych w art. 1 będzie dzielona
w równych częściach między dwa kraje" (art. 13).
Wkrótce prezydenci Alfredo Stroessner i Juan D. Peron podpisali traktat
P §wajsko-argentyński o wspólnych inwestycjach hydroenergetycznych na rze-
ara
a c
h Parana „w górę od wysp Yacyreta i Apipe" (traktat Yacyreta, 3 X I I 1973).
r
0
8entyna zawarła też 19 listopada 1973 r. traktat z Urugwajem w sprawie
.korzystania zasobów La Platy, a następnego dnia ogłoszono Akt braterstwa
1
' ^ z y obu krajami (Acta de Confratemidad, 20 X I 1973).
Praktyce realizacja tych porozumień nie przebiegała bezkonfliktowo. Ostre
,u
r
y budziła zwłaszcza budowa ogromnej hydroelektrowni w Itaipu. Argentyna
Ucała Brazylii, która była głównym inwestorem, że zapory wodne spowodują
 276
W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
obniżenie poziomu wód Parany na jej odcinku, co będzie miało niekorzy .
s
skutki gospodarcze, m.in. zmniejszy wydajność elektrowni Yacyreta. Dopiero ,
października 1979 r. ministrowie spraw zagranicznych Argentyny, Brazylii i P ,A
waju podpisali trójstronne porozumienie o kompleksowym wykorzystaniu w- "
granicznej rzeki Parany. 1 0(
9.4. SELA
Propozycję powołania nowej latynoamerykańskiej organizacji integracyjne!
zgłosił prezydent Meksyku Luis Echeverria Alvarez. Wiązało się to z energiczniej
prowadzoną przez niego kampanią międzynarodową na rzecz emancypacji krajowi]
rozwijających się i nowego światowego ładu ekonomicznego.
W czasie wizyty w siedzibie Paktu Andyjskiego w Limie, 16 lipca 1974 r . l
Echeverria zgłosił wniosek „utworzenia organizacji służącej konsultacji i współ­
pracy ekonomicznej, która realnie wpłynie na realizację interesów Ameryki
Łacińskiej". Uważał, iż „organizacja ta powinna przygotowywać strategie rozwoju;
określać politykę współpracy; wyznaczać działania w obronie cen podstawowych
produktów, koordynować strategię handlu i wykorzystywania zasobów natural-l
nych; umacniać możliwości uzyskiwania kapitałów i technologii; stymulować
różnorodne procesy integracji regionalnej i subregionalnej oraz kierować nimi;!
ułatwiać porozumienia i wspólne inwestycje przemysłowe; organizować badania j
w dziedzinie nauki i techniki oraz kształcenie kadr; ułatwiać operacje instytucji I
finansowych wspierających działania o podstawowym znaczeniu dla krajów!
latynoamerykańskich" („Relaciones Internacionales" 1974, nr 7, 130-131). W od-1
powiedzi na wystąpienie Echeverrii, prezydent Velasco AWarado wyraził zado­
wolenie, że tak doniosła dla całej Ameryki Łacińskiej inicjatywa sformułowana!
została w czasie wizyty w Peru. We wspólnym komunikacie obaj prezydenci"
podkreślili ponadto solidarność z narodem i rządem Panamy w walce o uzyskanie I
pełnej suwerenności nad Kanałem Panamskim oraz wyrazili przekonanie, że j
Kuba „definitywnie zostanie włączona do dialogu międzyamerykańskiego".
Z Limy, Echeverria udał się do Caracas, gdzie uzyskał dla swej idei zdecydo- ]
wane poparcie Carlosa Andresa Pereza. Właśnie prezydent Wenezueli zapropo­
nował, aby w najbliższym czasie zwołać konferencję szefów państw latyno­
amerykańskich w celu przedyskutowania założeń programowych planowanej
organizacji. 1 września 1974 r. prezydent Echeverria obszernie przedstawił tę
inicjatywę w parlamencie meksykańskim, w dorocznym mensaje (orędziu). Mówił
1
wówczas m.in.: „nie mam żadnej wątpliwości, iż projekt ten spotka się z otwartym
i ukrytymi atakami wielkich konsorcjów międzynarodowych, które kupują u na
tak tanio, a sprzedają nam tak drogo" (tamże, 181).
Poza Meksykiem, w powołanie nowej organizacji najbardziej zaangażowała
się Wenezuela, licząca na wzmocnienie swej międzynarodowej pozycji neg° c
jacyjnej w handlu ropą naftową. Idea Echeverrii spotkała się też z życzliwy 111
3
przyjęciem przedstawicieli ośmiu państw regionu, zgromadzonych 9 grudm
POCZĄTKI EKONOMICZNEJ INTEGRACJI LATYNOAMERYKAŃSKIEJ 277
. w Limie z okazji 150 rocznicy bitwy pod Ayacucho (9 X I I 1824), która
7 4 r
' kończyła hiszpańską dominację na kontynencie. Kiedy jednak zaczęto prowadzić
nkretne prace przygotowawcze, okazało się, że nie wszyscy są równie entuz-
§
n i e nastawieni do pomysłu. Argentynie i Brazylii bardzo nie podobały się
t y c Z
j tłjcje przywódcze Meksyku i Wenezueli, natomiast wojskowi rządzący w Chile,
Paragwaju i Urugwaju mieli duże wątpliwości co do przewidywanego udziału
Kuby- Ekwador obawiał się, że utworzenie powszechnej i wyłącznie latyno- ,
unerykańskiej organizacji może doprowadzić do pogorszenia stosunków z USA
• osłabienia lub wręcz wyeliminowania OPA.
pod wpływem tych opinii Meksyk i Wenezuela zmodyfikowały wstępne zało­
żenia i zapewniły, że nie chcą ani konfrontacji ze Stanami Zjednoczonymi, ani
zniszczenia OPA. Umożliwiło to zwołanie do Panamy w dniach 31 lipca-2 sierpnia
1975 r. konferencji ministrów spraw zagranicznych państw Ameryki Łacińskiej
_ z udziałem przedstawiciela Kuby. Na konferencji uzgodniono potrzebę powo­
łania Systemu Ekonomicznego Ameryki Łacińskiej (Sistema Económico Latino-
americano, SELA) oraz utworzono Grupę Roboczą w celu opracowania statutu
organizacji.
Konferencja założycielska SELA odbyła się także w Panamie - między 15 a 17
października 1975 r. Dwadzieścia pięć państw: Argentyna, Barbados, Boliwia,
Brazylia, Chile, Dominikana, Ekwador, Grenada, Gujana, Gwatemala, Haiti,
Honduras, Jamajka, Kolumbia, Kostaryka, Kuba, Meksyk, Nikaragua, Panama,
Paragwaj, Peru, Salwador, Trynidad i Tobago, Urugwaj i Wenezuela podpisało
konwencję ustanawiającą System Ekonomiczny Ameryki Łacińskiej. Już pream­
buła wskazywała, że istotą organizacji będzie obrona interesów gospodarczych
regionu - głównie w stosunkach z państwami rozwiniętymi. Wskazywano, iż
współpraca państw członkowskich „musi być realizowana w duchu deklaracji
i programu działania na rzecz ustanowienia nowego międzynarodowego ładu
ekonomicznego oraz Karty Praw i Obowiązków Ekonomicznych państw, a także
w sposób zgodny ze zobowiązaniami na rzecz integracji, które przyjęła większość
Państw Ameryki Łacińskiej". Podkreślano również, że SELA ma tylko „dwa
Podstawowe zamierzenia": 1) popieranie współpracy wewnątrzregionalnej w celu
Przyspieszenia rozwoju gospodarczo-społecznego jego członków; 2) zapewnienie
stałego systemu konsultacji służących przyjmowaniu wspólnych stanowisk i stra-
j^gii dotyczących problemów gospodarczo-społecznych. Określano, iż działalność
Ł
L A będzie oparta na zasadach równości, suwerenności i niezależności państw,
n a s
°'idarności oraz nieingerencji w sprawy wewnętrzne, „przy należytym po-
zanowaniu różnic w systemach politycznych, gospodarczych i społecznych",
^czegółowo wyliczano kilkanaście celów SELA, a wśród nich: 1) zachęcanie '
optymalnego wykorzystywania zasobów regionu drogą tworzenia wielonaro-.^
w
y c h przedsiębiorstw latynoamerykańskich; 2) obronę cen surowców i innych
ykułów produkowanych w regionie oraz zapewnianie im stałych rynków eks-
owych; 3) rozwijanie w całym regionie przetwórstwa surowców i zapewnianie
Plementarności przemysłowej; 4) badanie i proponowanie środków, które
 278 W POSZUKIWANIU NOWEGO LADU POLITYCZNEGO 1962-1980
zapewnią zgodność działalności ponadpaństwowych przedsiębiorstw z interesa
państw członkowskich; 5) zwiększanie siły przetargowej regionu przy kupowan'
dóbr inwestycyjnych i technologii; 6) popieranie i koordynowanie procesóJ
integracyjnych regionu; 7) wprowadzanie w życie programów gospodarczy J
i społecznych ważnych dla państw członkowskich.
Choć SELA miała osiągnąć wiele celów, struktura organizacyjna była prostj
Tworzyły ją: 1) Rada Ameryki Łacińskiej, 2) komitety działania, 3) Stały Sekretariat!
Rada Ameryki Łacińskiej, najwyższy organ SELA, składa się z reprezentantowi
wszystkich państw członkowskich (po jednym z każdego). Zbierać się miała r a i
do roku na sesjach zwyczajnych z udziałem ministrów oraz w razie potrzeby l n
sesjach nadzwyczajnych. Do głównych uprawnień J^ady zaliczono: 1) ustalanie]
ogólnej polityki SELA; 2) zatwierdzanie wspólnych stanowisk i strategii państw^
członkowskich w organizacjach międzynarodowych i regionalnych, a także wobecj
krajów trzecich; 3) zatwierdzanie kierunków działania Stałego Sekretariatu orazl
wybór stałego sekretarza; 4) zatwierdzanie budżetu SELA. Decyzje w sprawach!
ogólnej polityki SELA oraz wspólnej strategii zewnętrznej wymagały konsensusu!
wszystkich państw członkowskich, natomiast porozumienia i projekty dotyczącej
współpracy regionalnej obowiązywały tylko państwa w nich uczestniczące.
Najważniejsze zadania komitetów działania, składających się „z reprezentantów 1
zainteresowanych państw członkowskich", sformułowano krótko. Miały one „proJ
wadzić określone badania, opracowywać programy i projekty oraz przygotowywać I
i ustalać wspólne pozycje negocjacyjne w kwestiach będących przedmiotem I
zainteresowania więcej niż dwóch państw członkowskich".
Stałemu Sekretariatowi SELA, z siedzibą w Caracas, przydzielono zadania 1
techniczno-administracyjne. Stojący na jego czele stały sekretarz, wybierany nal
cztery lata, mógł występować na zewnątrz „w charakterze prawomocnego przed-1
stawiciela SELA".
Na pierwszej sesji Rady Ameryki Łacińskiej w styczniu 1976 r. ustalono,
budżet SELA na najbliższy rok, w wysokości niemal 2 mld doi.: 38% miały 1
/
pokryć składki Argentyny, Brazylii i Meksyku, a ok. 35% - Chile, Kolumbii,
Kuby, Peru i Wenezueli (która na rok 1976 zadeklarowała dodatkowo 197 tys. I
doi.). Pozostałą kwotę mieli wnieść inni członkowie. Najważniejszym dokumentem
przyjętym podczas tej sesji była deklaracja precyzująca stanowisko Ameryki I
Łacińskiej przygotowane na trzecie spotkanie Grupy 77 w Manili oraz na I V I
sesję UNCTAD w Nairobi. Dokument ten zawierał rekapitulację dotychczasowych I
postulatów regionu w sprawie ustanowienia nowego ładu ekonomicznego.
Kolejne spotkanie Rady w czerwcu 1976 r. zaznaczyło się przede wszystkim
utworzeniem pierwszych komitetów działania, które miały przygotować reguty
funkcjonowania latynoamerykańskich przedsiębiorstw wielonarodowych. Posta­
nowiono najpierw powołać trzy takie przedsiębiorstwa: 1) produkcji artykułów
rolnych i handlu nimi - z siedzibą w Caracas; 2) produkcji nawozów sztucznych
- z siedzibą w mieście Meksyk; 3) budownictwa mieszkaniowego dla rodzm
o niskich dochodach - z siedzibą w Quito.
POCZĄTKI EKONOMICZNEJ INTEGRACJI LATYNOAMERYKAŃSKIEJ 279
no, wielonarodowe, latynoamerykańskie przedsiębiorstwa są najbardziej
z e
czną formą rozwijania integracji regionalnej. Reprezentant Meksyku, Carlos
^rraz-Alejandro mówił: „Rozczarowanie działalnością ALALC, które propono-
F- j : jynie liberalizację handlu wewnątrzregionalnego, doprowadziło do szu-
e£
^ ° innych mechanizmów integracji latynoamerykańskiej. Właśnie wspólne
kalU
dsiębiorstwa latynoamerykańskie doprowadzić mogą do wytworzenia więzi
^^ele^silniejszych i ujednolicić wysiłki krajów, które do tej pory realizowały
°/"ienne koncepcje integracyjne". Nieprzypadkowo też pierwsza konferencja
wo powołanego Instytutu Integracji Ameryki Łacińskiej, INTAL, dotyczyła 1/
n
° omocji inwestycji i wspólnych przedsiębiorstw latynoamerykańskich".
P
" Następna sesja Rady Ameryki Łacińskiej w marcu 1977 r. zatwierdziła program
• ech dalszych przedsiębiorstw wielonarodowych: 1) zbożowego i nasienniczego
t f
siedzibą w Buenos Aires; 2) gospodarki morskiej i rzecznej - z siedzibą
z
w Limie; 3) przemysłu mięsnego i mleczarskiego - z siedzibą w Montevideo.
Zaaprobowano także dwie rezolucje krytykujące USA za posunięcia dyskrymi­
nujące nowo utworzoną flotę handlową Ameryki Łacińskiej oraz wymierzone
w kraje produkujące ropę naftową: Wenezuelę i Ekwador. Znamienne jednakże
było, że tylko 9 z 25 państw członkowskich przysłało delegacje na poziomie
ministerialnym. Szybko bowiem pojawiły się wątpliwości co do sprawiedliwego
podziału korzyści ekonomicznych między wszystkich członków SELA. Skutecz­
ność organizacji osłabiały też bierność i sceptycyzm Brazylii, która wolała
podejście bilateralne zarówno w stosunkach z sąsiadami, jak i ze Stanami Zjed­
noczonymi. Szczególne zaangażowanie Meksyku i Wenezueli nie wystarczało,
aby nadać właściwą dynamikę działalności ugrupowania.
Na uroczystości pięciolecia SELA, 17 października 1980 r., stały sekretarz
organizacji Fernando Berrocal zaliczył do jej najważniejszych osiągnięć m.in.
powołanie przez 11 państw przedsiębiorstwa Multifert (Empresa Multinacional
de Fertilizantes), zajmującego się produkcją nawozów sztucznych i handlem
nimi. Rozwijało się też założone przez 8 państw przedsiębiorstwo transportu
morskiego (Namucar). Dobre wyniki uzyskał Komitet Działania obejmujący
sf
erę gospodarki morskiej i rzecznej, który rozpoczął realizację programu zagos­
podarowania południowego Pacyfiku.
Najłatwiej w łonie SELA przychodziło uchwalanie rezolucji i deklaracji doty­
czących interesów Latynoameryki w stosunkach z wysoko rozwiniętymi państ-
w
ami Zachodu. Skuteczność działania w tej dziedzinie stawała się jednak coraz
bardziej ograniczona, gdyż na początku lat osiemdziesiątych w Ameryce Łaciń-
s k i e
J zaczął się najcięższy kryzys ekonomiczny i finansowy.
9.5. Pakt Amazoński
Ir,
icjatorem powołania Paktu Amazońskiego była Brazylia, na której terytorium
Zna
Jduje się aż 63,2% Amazonii. Ponadto w granicach Peru leży 15,9% niziny
arna
z o ń s k i e j , w Boliwii - 11,9%, w Kolumbii - 5,8%, w Ekwadorze - 2,1%,
 280 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
w Wenezueli - 0,9%, w Gujanie - 0,1% i w Surinamie - 0,1%. Osiem p a n s t
tego obszaru podpisało 3 grudnia 1978 r. traktat o współpracy w dorzeczu
żonki, zwany Paktem Amazońskim. Traktat nie przewidywał możliwości p r 2
stępowania do niego innych krajów, dopuszczał natomiast uczestnictwo organi Zac
międzynarodowych zainteresowanych prowadzeniem badań naukowych.
Głównym celem Paktu było doprowadzenie do koordynacji działań i w s p ó ł p |
państw członkowskich w zakresie eksploatacji i ochrony bogactw naturalnyJj
2
Amazonii (której powierzchnia liczy 7,8 min km ). Uznano, iż do najważniejszych
dziedzin tej współpracy należą: handlowa żegluga rzeczna, wykorzystanie zasobó I
wodnych, ochrona środowiska i zachowanie równowagi ekologicznej, transp ,
i łączność, turystyka oraz racjonalne wykorzystanie siły roboczej.
Najwyższą władzę w Pakcie powierzono Radzie Współpracy Amazońskiej
składającej się z przedstawicieli państw członkowskich. Sekretariat Generaln
Paktu prowadzi to państwo, w którym odbywa się w danym roku sesja Rady
W ten sposób zamierzano uniknąć dominacji brazylijskiej i podkreślić równ
prawa wszystkich członków. W strukturze organizacyjnej Paktu przewidzian
ponadto spotkania konsultacyjne ministrów spraw zagranicznych oraz komisj
narodowe, wykonujące postanowienia instancji wielostronnych.
Program Paktu Amazońskiego rozwinięty został na spotkaniu konsultacyjny
ministrów spraw zagranicznych w Belem (położonym w ujściu Amazonki) 23-2
października 1980 r. Przedstawiciel Brazylii, Ramiro Saravia Guerreiro mów
wówczas, że kraje Paktu Amazońskiego powinny wspólnie przeciwstawić si
próbom ograniczenia ich wyłącznych praw do eksploatacji bogactw naturalnyc
subregionu. Poglądy te znalazły wyraz w przyjętej na spotkaniu deklaracji, któr
głosiła m.in.: „Rozwój Amazonii i zachowanie jej środowiska naturalnego s
nierozłączne i stanowią sferę odpowiedzialności krajów regionu". Kolejny punkf
„Inicjatywy zmierzające do kwestionowania suwerenności państw położonyc
w strefie tropikalnej, jeśli chodzi o wykorzystanie i ochronę ich zasobów leśnych
są nie do przyjęcia" - obliczony był na uzyskanie poparcia wśród krajów stref;
tropikalnej innych kontynentów. Na spotkaniu w Belem zadeklarowano również
że kraje Paktu poświęcą szczególną uwagę społecznościom indiańskim zamiesz
kującym Amazonię.
10. W S P Ó Ł P R A C A I K O N F L I K T Y W A M E R Y C E Ś R O D K O W E J
I NA K A R A I B A C H
10.1. Integracja środkowoamerykańska
Długie tradycje działań integracyjnych w Ameryce Środkowej, zapoczątkowane
ER
w latach dwudziestych X I X wieku, kontynuowano po I I wojnie światowej. P ' '
wszym ugrupowaniem integracyjnym powołanym w tym okresie była Organizacj
s
Państw Środkowoamerykańskich (Organización de los Estados Centroamerica>'° '
ODECA). Karta ODECA podpisana została w San SaWador przez ministró^
WSPÓŁPRACA I KONFLIKTY ,W AMERYCE ŚRODKOWEJ I NA KARAIBACH 281
zagranicznych Gwatemali, Hondurasu, Kostaryki, Nikaragui i Salwadoru
ri
sP \ fdziernika 1951 r. Od początku działalność polityczna organizacji była
oa
" nikła. W różnych okresach pozostawała ona w stanie całkowitego uśpienia.
•erwszych latach (do 1954 r.) koncepcji ograniczenia jej celów politycznych
^ —nólnego zwalczania komunizmu przeciwstawiała się Gwatemala. Po obaleniu
r a c
d0>
v d e n t a Arbenza, kolejne rządy wojskowe próbowały ożywić tę ideę, acz
P
wielkim rezultatem. M.in. 4-6 czerwca 1959 r. na konferencji w stolicy
1 0
temali ministrowie spraw zagranicznych pięciu państw środkowoamerykań- 5^,
^kch rozważali propozycję utworzenia regionalnego paktu antykomunistycznego,
0r
S
także zorganizowania wspólnego biura badającego działalność komunistyczną.
Oba pomysły nie uzyskały akceptacji. Uchwalono tylko rezolucję zalecającą
rząclom poddanie działalności komunistycznej ścisłemu nadzorowi i wzajemne p „
rzekazywanie sobie wszelkich istotnych w tej sprawie informacji.
O wiele większe znaczenie miało powołanie przez ODECA Rady Ekonomicz- j ^
nej, która już od początku lat pięćdziesiątych propagowała ideę zacieśniania j ^ J j .
"Współpracy gospodarczej państw regionu. Początkowo było to mało skuteczne
i dopiero przyjęcie koncepcji CEPAL przyniosło przyspieszenie procesu integ­
racyjnego. Również Stany Zjednoczone porzuciły uprzednią nieufność i zaczęły 4?
wspierać wysiłki integracyjne w Ameryce Łacińskiej. Po oficjalnej wizycie
prezydenta Salwadoru, Jose Marii Lemusa w Waszyngtonie, Departament Stanu
wysłał do Ameryki Środkowej swoich ekspertów, którzy mieli zbadać możliwości
znacznego zwiększenia inwestycji kapitałowych służących całemu regionowi.
W latach 1958-1959 podpisano dwa trójstronne traktaty: między Gwatemalą,
Salwadorem i Nikaraguą oraz m i ę ^ y l j w a t e m a l ą , Salwadorem i Hondurasem,
które miały przygotować grunt do dalej idącego porozumienia. Stał się nim układ
ogólny o środkowoamerykańskiej integracji gospodarczej, podpisany w Managui
13 grudnia 1960 r. przez Gwatemalę, Honduras, Nikaraguę i Salwador. Niemal
dwa lata później przystąpiła do niego Kostaryka (11 V I I 1962).
Układ z Managui mówił o utworzeniu Wspólnego Rynku Ameryki Środkowej
(Mercado Comun Centroamericano, MCCA). Zdecydowano również o powołaniu
Środkowoamerykańskiego Banku Integracji Gospodarczej i dokonaniu przeglądu
ustawodawstwa celnego w krajach regionu. Największe sukcesy MCCA odniósł
w
liberalizacji handlu. Zamiast procedury negocjowania stopniowej obniżki taryf
celnych, właściwej dla ALALC, w traktacie konstytutywnym MCCA zadeklaro­
wano całkowite ich zniesienie w handlu wewnątrzregionalnym w ciągu pięciu lat.
^ liberalizacji wyłączono jednak artykuły uznane za strategiczne, które miały
Podlegać negocjacjom dwustronnym. Zapisano równieżTże cS^jri.MCCA jest
^Prowadzenie wspólnej zewnętrznej taryfy celnej.
Model integracji środkowoamerykańskiej, o wiele szerszy i ambitniejszy niż
^ ir|
nych ugrupowaniach, zawierał też program industrializacji regionu i koor-
3
yn
a c j i polityki przemysłowej. Przyjęto plan selektywnego rozwoju tych gałęzi
Przemysłu, które uznano za najwłaściwsze dla regionu: przemysłu tekstylnego
1
1 ro
'no-spożywczego oraz produkcji energii elektrycznej .^Wielkie znaczenie
 282 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
przywiązywano do transportu drogowego, wodnego i kolejowego, a zwłaszi
kontynuowania budowy słynnej carretera panamericana.
Realizacja zadań integracyjnych w ramach Wspólnego Rynku Ameryki Ś J
kowej postępowała nadzwyczaj efektywnie. W drugiej połowie lat sześćdziesiąty^
już ponad 90% handlu wewnątrzregionalnego odbywało się na zasadach h .
cłowych. Spowodowało to wzrost wartości handlu między państwami środków
amerykańskimi o mniej więcej 500%. Szybko wprowadzono również wspóirj
zewnętrzną taryfę celną na 85% produktów objętych uzgodnionymi wcześnij
listami towarowymi.
Najważniejszym jednak rezultatem pomyślnie rozwijających się procesóv
integracyjnych było znaczne przyspieszenie wzrostu gospodarczego w skali re
gionu. Od początku lat sześćdziesiątych PKJBj>ięciu tamtejszych krajów wzrasta
przez kilka lat w tempie^%.£2Cznie. Wyraźne zmiany następowały w dziedzinie
infrastruktury przemysłowej, a produkcja energii elektrycznej już w 1966 r. sj
podwoiła. Zanotowano pierwsze sukcesy w zróżnicowaniu gospodarek i przeła
mywaniu monokulturowego charakteru ekonomii narodowych.
Wspólny Rynek Ameryki Środkowej - najbardziej udane i obiecujące spośrót
latynoamerykańskich ugrupowań integracyjnych - wszedł w końcu lat sześć
dziesiątych w fazę ostrego kryzysu. Najpierw w 1970 r., w wyniku „wojny
futbolowej", z udziału w pracach MCCA wycofał się Honduras. Z mechanizmów
integracyjnych coraz bardziej niezadowolona była Kostaryka, podkreślając ich
negatywny wpływ na gospodarkę. Doprowadziłoió w~P572 r. do faktycznego,"
choć nie formalnego wystąpienia Kostaryki z MCCA. Eskalacja zbrojnych kon­
fliktów społecznych w pozostałych państwach: Salwadorze, Gwatemali i Nikaragui
oraz narastający kryzys finansowy i wzrost zadłużenia zagranicznego zamroziły
na kilkanaście lat proces integracyjny w Ameryce Środkowej. Dopiero zwycięstwo
pokojowej drogi rozwiązywania konfliktów i przemiany demokratyczne w regionie
umożliwiły jego odnowienie na początku lat dziewięćdziesiątych.
10.2. Wojna futbolowa (Honduras - Salwador)
Przyczyny wojny między dwoma państwami środkowamerykańskimi w lipcu
1969 r. były o wiele poważniejsze niż przegrany przez Honduras trójmecz z Sal­
wadorem w eliminacjach do mistrzostw świata w piłce nożnej.
Najpierw więc należy przypomnieć, że w Hondurasie na obszarze ponad
2
112 tys. km żyło w latach sześćdziesiątych ok. 2,5 min ludzi. Salwador natomiast,
2
zajmujący terytorium niemal sześć razy mniejsze (21 tys. km ), liczył ok. 3 min
mieszkańców. Gdy w przeludnionym Salwadorze powszechny był głód ziem',
w Hondurasie większość obszarów pozostawała nieuprawiana. Nic więc dziwnego
iż ten pierwszy od dawna „eksportował" siłę roboczą do sąsiada. Odbywało się
to na zasadach oficjalnej kontraktacji robotników do prac polowych, ale jeszc
częściej wskutek nielegalnego przekraczania granicy. Puste ziemie
Hondurasu,
zwłaszcza w pasie przygranicznym, zajmowane były też i uprawiane przez chł°
WSPÓŁPRACA 1 KONFLIKTY W AMERYCE ŚRODKOWEJ I NA KARAIBACH 283
lwadorskich. Oblicza się, iż w latach sześćdziesiątych w Hondurasie
sa
wało ok. 300 tys. przybyszów z sąsiedniego państwa.
v
r o f^Taka ^ n obecność Salwadorczyków w Hondurasie rodziła różnorodne prob-
uz
i napięcia. W tym najsłabiej rozwiniętym państwie regionu bezrobocie,
e łaszczą w miastach, było wysokie. Na wielkich plantacjach bananowych praco-
ii zarówno miejscowi robotnicy rolni, jak i Salwadorczycy. Jednak w 1968
V
1969 r. plantacje opanowała groźna choroba owoców bananowych, wskutek
0 w e e
czeg ' ' k ' kompanie zagraniczne (Standard oraz United Fruit Company)
zaczęty zwalniać robotników i przenosić uprawy do Ekwadoru. Rywalizacja
między Salwadorczykami, którzy byli tańsi i bardziej wydajni, oraz miejscowymi
robotnikami rolnymi jeszcze się nasiliła.
Zaostrzały się również konflikty gospodarcze między obu państwami. Wyżej
rozwinięty Salwador uzyskiwał znacznie większe korzyści z procesu integracji
regionalnej i liberalizacji handlu niż Honduras. Wspólny Rynek Ameryki Środ­
kowej, tak skutecznie działający w latach sześćdziesiątych na rzecz postępu
ekonomicznego w skali regionu, nie zdołał zniwelować istotnych różnic w po­
ziomie rozwoju między państwami członkowskimi. Salwador nadal produkował
i eksportował artykuły przemysłowe, a Honduras rolne. Spowodowało to wszczęcie
w tym państwie kampanii obrony produktów narodowych przed konkurencją
dominujących na rynku towarów przemysłowych importowanych z Salwadoru.
Wzywano także do zwalniania robotników salwadorskich zabierających pracę
miejscowym. Pretensje i oskarżenia, wypełniające prasę i radio obu krajów,
pogłębiały jeszcze atmosferę wzajemnej niechęci, a nawet wrogości. Mnożyły się
incydenty graniczne, a wielu Salwadorczyków, bojąc się o swe życie, powracało
do kraju.
Kiedy w 1969 r. w Hondurasie zaczęto wdrażać nowe prawo o reformie rolnej,
w pierwszej kolejności rozparcelowano pięć tysięcy farm należących do Sal­
wadorczyków. Honduraska propaganda wskazywała wtedy, że w Salwadorze
„czternaście rodzin" (w rzeczywistości było ich około dwustu) posiada 40%
wszystkich ziem uprawnych. Zamiast więc samemu rozwiązywać swe kwestie
społeczne, „rząd salwadorski próbuje je eksportować do sąsiedniego kraju" - pod­
kreślano.
W takiej sytuacji doszło 8 czerwca 1969 r. do meczu piłkarskiego w stolicy
Hondurasu, Tegucigalpie, w czasie którego reprezentacja Salwadoru została źle
Potraktowana przez publiczność, a na stadionie doszło do incydentów. Tydzień
Później odbył się mecz w San SaWador, gdzie zrewanżowano się gościom podob-
n v
n i przyjęciem. Zaraz po tych spotkaniach oba rządy złożyły skargi w Między-
arne
rykańskiej Komisji Praw Człowieka, domagając się zbadania swoich zarzutów.
n e
° ' w a ż wynik obu meczów był remisowy, decydujący pojedynek piłkarski
y> się 27 czerwca na neutralnym stadionie w mieście Meksyk. Zakończył się
/e
ycięstwem Salwadoru 4:3. Jeszcze tego samego dnia rząd salwadorski zerwał
u
nki dyplomatyczne z Hondurasem i zaczął przygotowywać uroczystości
ll
ania „bohaterskiej" i zwycięskiej ekipy piłkarskiej. Rząd honduraski także
 284 W POSZUKIWANIU NOWEGO LADU POLITYCZNEGO 1962-1980
wzmógł „patriotyczną kampanię", w wyniku której różne organizacje paramiIj . -
(zwłaszcza La Mancha Brava) i policja wiejska zaczęły atakować skup'lii
emigrantów salwadorskich.
Widząc niepokojący rozwój sytuacji, trzy rządy środkowoamerykańskie - Gw
mali, Kostaryki i Nikaragui - wystąpiły z inicjatywą mediacji, którą Honduras przy L i
ale Salwador odrzucił. 14 lipca 1969 r. oddziały salwadorskie przekroczyły grały• iH,j
z Hondurasem, rozpoczynając wojnę. Lądowa armia salwadorska, licząca ponad 7
żołnierzy, była niemal dwukrotnie większa niż armia honduraska, a' także O V Ą %
lepiej wyszkolona i uzbrojona. Honduras natomiast posiadał przewagę w sit
lotniczych - miał 20 samolotów „Corsair" i siedem C-47, podczas gdy SalwadJ
- sześć samolotów „Mustang" (jeszcze z czasów I I wojny światowej) i cztery C-47J
Zgodnie z układem sił, armia salwadorska odnosiła sukcesy na lądzie, p i
zajęciu granicznego miasta Nueva Ocotepeque, pierwsza kolumna wojsk zmierzał!
na północ, w kierunku doliny San Pedro Sula, gdzie znajdowały się wielki
plantacje bananów i skupiska robotników salwadorskich. Druga opanowała drogi
panamerykańską i maszerowała na Tegucigalpę. Po trzech dniach armia sal-
wadorska zajęła całą zachodnią część Hondurasu na głębokość 60 km od granicy]
Z kolei lotnictwo honduraskie zbombardowało bazę wojsk salwadorskich i lotnisk!
w Ilopango, rafinerię w portowym mieście Acajutla i elektrownię na rzece L e m p J
Już na drugi dzień po wybuchu konfliktu, 15 lipca, Rada OPA, działając j a k i
organ doradczy traktatu Rio, wezwała rządy Salwadoru i Hondurasu do wstrzyl
mania walk i powrotu do status quo ante helium. Następnie ogłosiła zawieszeni!
broni począwszy od godziny 10.00 dnia 18 lipca, a także zażądała wycofani!
wojsk w ciągu czterech dni na pozycje wyjściowe. Rzeczywiście, 18 lipca działania!
zbrojne ustały. Jednak Salwador nie chciał wycofać oddziałów inwazyjnych,]
postulując wcześniejsze podpisanie gwarancji bezpieczeństwa i poszanowania]
praw swoich obywateli żyjących w Hondurasie. W tej sytuacji 26 lipca Radl
OPA zagroziła, iż Salwador oficjalnie zostanie uznany za agresora i obłożony]
sankcjami ekonomicznymi zgodnie z art. 8 traktatu Rio. 3 sierpnia wojska sal-j
wadorskie wyszły z Hondurasu. OPA kontynuowała swą pożyteczną i skuteczną]
działalność do 15 sierpnia, kiedy to ustanowiono strefę bezpieczeństwa o szerokoJ
ści 3 km po obu stronach granicy salwadorsko-honduraskiej.
Wojna, w której zginęło 3 tys. ludzi, a 75 tys. zostało uchodźcami, nie zakon-l
czyła się podpisaniem traktatu pokojowego. Oba państwa demonstrowały wrogości
co m.in. doprowadziło do zaniku wymiany handlowej. Honduras już w 1970 r
praktycznie wycofał się ze Wspólnego Rynku Ameryki Środkowej, utrzymując
tylko bilateralną współpracę gospodarczą z Kostaryką, Gwatemalą i Nikaragua-
Tak więc najważniejszymi skutkami „wojny futbolowej" były zerwanie wiel°'
stronnych powiązań i głęboki kryzys integracji regionalnej.
W październiku 1976 r., w waszyngtońskiej siedzibie OPA ministrowie sprali
zagranicznych Salwadoru i Hondurasu podpisali konwencję o procedurze neg '
cjacji, które miał prowadzić były sędzia Trybunału Sprawiedliwości w Hadz 'j
Peruwiańczyk Jose Luis Bustamante y Rivero. Misja dr. Bustamente y Rive
WSPÓŁPRACA I KONFLIKTY W AMERYCE ŚRODKOWEJ I NA KARAIBACH 285
t lri
ł a się niełatwa i trwała cztery lata. Zakończyła się jednak sukcesem, gdyż
% Wziernika 1980 r. w Pałacu Narodowym w Limie ministrowie spraw za-
\\ ,0
• ^ ł t w c ł r Salwadoru - Fidel Chavez Mena i Hondurasu - Cesar Sierra podpisali
[i- tat pokojowy.
ak
10.3. Dekolonizacja Karaibów
Region Morza Karaibskiego obejmuje następujące terytoria: a) Wielkie Antyle
Kuba Haiti, Jamajka, Puerto Rico); b) Wyspy Bahama, wyspy Turks i Caicos;
\ Małe Antyle (Wyspy Dziewicze - amer., Wyspy Dziewicze - bryt., St. Chris-
her- Nevis - Anguilla, Antigua, Montserrat, Dominika, St. Lucia, St. Vincent,
Grenada, Martynika, Gwadelupa, Barbados); d) Trynidad i Tobago; e) Antyle
Holenderskie (Aruba, Bonaire, Curacao); f) państwa kontynentalne (Surinam,
Gujana, Wenezuela, Kolumbia).
Do szeroko rozumianego regionu karaibskiego zalicza się także leżące nad
Morzem Karaibskim państwa Ameryki Środkowej: Belize, Honduras, Kostarykę,
Nikaraguę i Panamę. Większość tych terytoriów należy do Karaibów anglofoń-
skich, których specyfika wynika przede wszystkim z wielowiekowej, kolonialnej
zależności od Wielkiej Brytanii. W tym czasie ukształtowały się wspólnota
językowa, specyficzne mechanizmy życia politycznego, wzorce cywilizacyjne
i kulturowe. Równocześnie jednak są to kraje zróżnicowane - pod względem
zarówno wielkości obszaru i zaludnienia, jak i poziomu rozwoju gospodarczego
i infrastruktury przemysłowej oraz wysokości dochodu narodowego.
Anglojęzyczne wyspy karaibskie należały do najdłużej utrzymujących się
reliktów epoki kolonialnej. W odpowiedzi na narastające po I I wojnie światowej
żądania emancypacyjne, Brytyjczycy podejmowali kolejne próby zreformowania
swego systemu kolonialnego. Już 14 marca 1945 r. brytyjski minister do spraw
kolonii oświadczył, iż celem rządu jest ustanowienie w regionie Karaibów fede­
racji, która miałaby doprowadzić „do pełnego wewnętrznego samorządu w łonie
Brytyjskiej Wspólnoty Narodów" (Documents on..., 260-261).
Pierwsza konferencja z udziałem przedstawicieli brytyjskich kolonii w tzw.
fodiach Zachodnich, która odbyła się we wrześniu 1947 r. w Montego Bay na
J
amajee, zaleciła niezwłoczne podjęcie kroków w celu ustanowienia między
Posiadłościami brytyjskimi w tym rejonie bezpośrednich powiązań w dziedzinie
r
°lnictwa, handlu i taryf celnych. W 1951 r. utworzono Regionalną Komisję
Ekonomiczną, obejmującą Brytyjskie Indie Zachodnie, Brytyjską Gujanę i Brytyj-
s k l
Honduras (Belize).
. federacja Indii Zachodnich, złożona z 10 terytoriów kolonialnych, ukształtowała
s , e
ostatecznie w styczniu 1958 r. Miała służyć zacieśnianiu więzi regionalnych
1
0
Współpracy ekonomicznej między koloniami brytyjskimi, które - choć położone
e
Jednym regionie - dzieliły często wielkie odległości. Planowano wprowadzenie
a
f0
tym obszarze jednego systemu podatkowego i celnego oraz wspólnego pienią-
2 a
' a także opracowanie konstytucji federalnej. W praktyce chodziło przede
 286 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
wszystkim o zmodernizowanie tam administracji brytyjskiej, a także zmniejszę
jej wydatków na utrzymanie najbiedniejszych wysp przez przerzucenie du'
części kosztów na trzy najbogatsze posiadłości: Jamajkę, Trynidad i Tobago r 0
Barbados. Wywołało to jednak sprzeciw rosnących w siłę miejscowych rucrr*
politycznych i burżuazji narodowej. W 1962 r. Jamajka oraz Trynidad i Tob °
uzyskały niepodległość i wystąpiły ostatecznie z Federacji, która - pozbawić,
dwóch głównych filarów - przestała istnieć. Po rozpadzie Federacji Indii ZachodJ
nich dyplomacja brytyjska podjęła wysiłki, aby utworzyć nowe ugrupowanie p j
nazwą Federacja Terytoriów Karaibów Wschodnich, które jednak, mimo uzo dJ
nienia statutu, praktycznie nigdy nie zaczęło funkcjonować.
W latach sześćdziesiątych sprawą kolonialnych posiadłości brytyjskich
Karaibach zajmował się wielokrotnie Komitet Dekolonizacyjny ONZ. 7 majaj
1964r. przedstawiciel Trynidadu i Tobago wystąpił w trakcie obrad Komitetuj
z żądaniem pełnej niepodległości dla terytoriów Indii Zachodnich. 16 października
1964 r. podkomitet I I I Komitetu Dekolonizacyjnego podjął uchwałę wskazującą
na konieczność niezwłocznego przyznania niepodległości Wyspom Zawietrznym,
Nawietrznym oraz Barbadosowi. Wreszcie 16 grudnia 1965 r. Zgromadzenie
Ogólne NZ uchwaliło rezolucję nr 2069 w sprawie przyznania niepodległości
zależnym od Wielkiej Brytanii wyspom karaibskim. Rezolucja wzywała państwa!
zarządzające, aby niezwłocznie wykonały wcześniejsze postanowienia Zgroma­
dzenia Ogólnego (m.in. rezolucje: nr 1514 z 14 grudnia 1960 r., nr 1810 z 17 grud­
nia 1962 r. i nr 1956 z 11 grudnia 1963 r.). Ponadto potwierdzała „bezwzględne
i niezbywalne prawo ludności tych terytoriów do decydowania o swoim ustroju
konstytucyjnym, zgodnie z postanowieniami Karty Narodów Zjednoczonych
(Zbiór dokumentów 1965, nr 12, 1207-1208).
Wzrost nastrojów antykolonialnych w latach sześćdziesiątych wywarł niewąt­
pliwy wpływ na sytuację na Karaibach. W marcu 1965 r. brytyjskie Ministerstwo
Kolonii ustaliło zasady ustrojowe „państw stowarzyszonych" z Wielką Brytanią.
W końcu lutego 1967 r. status taki otrzymały: Antigua, Dominika, St. Lucia,
Grenada oraz St. Christopher (St. Kitts) - Nevis-Anguilla. Uzyskały pełną auto­
nomię wewnętrzną, natomiast Wielka Brytania zachowała swe dotychczasowe
uprawnienia w zakresie spraw zagranicznych i obrony. Brytyjczycy uważali, iż
przyznanie statusu państw stowarzyszonych zaspokoi aspiracje niepodległościowe
krajów regionu i zamierzali rozciągnąć go na pozostałe małe terytoria karaibskie.
Spotkało się to jednak z ostrą krytyką zarówno Komitetu Dekolonizacyjnego, jak
i państw afroazjatyckich i latynoamerykańskich.
Rzeczywista dekolonizacja brytyjskich posiadłości na Karaibach dokonała si?
dopiero w latach siedemdziesiątych i na początku lat osiemdziesiątych. Niepod­
ległość uzyskiwały kolejno: 30 listopada 1966 r. Barbados; 10 lipca 1973 r.
- Bahamy; 7 lutego 1974 r. - Grenada; 3 listopada 1978 r. - Dominika, 22 lutego
1979 r. - St. Lucia; 27 października 1979 r. - St. Vincent i Grenadyny; 1 pa '
dziernika 1981 r. - Antigua i Barbuda, a 19 września 1983 r. - St. Christopher
i Nevis.
WSPÓŁPRACA I KONFLIKTY W AMERYCE ŚRODKOWEJ 1 NA KARAIBACH 287
roces dekolonizacji objął również trzy obszary kolonialne: Gujanę Holender-
Gujanę Brytyjską oraz Honduras Brytyjski. Holandia nadała autonomię
^ nętrzną swojej części Gujany już w 1956 r., pozostawiając sobie kontrolę
^rTsprawami obrony, polityki zagranicznej i handlu zagranicznego. Pełną niepod­
a ległość Gujana Holenderska otrzymała 25 listopada 1975 r. i od tej pory nazywa
c i eSurinam.
Już od lat pięćdziesiątych aktywną działalność polityczną i niepodległościową
0 wijały w Gujanie Brytyjskiej dwie partie: Ludowa Partia Postępowa (People's
0
X
p iressive Party, PPP) oraz Ludowy Kongres Narodowy (Peoples National
Cneress, PNC). Pierwsza z nich, PPP, o orientacji prokomunistycznej, skupiała
'n właszcza ludność pochodzenia hinduskiego. W latach 1953, 1957 i 1961 zwy-
Z
jężała w wyborach do Zgromadzenia Narodowego, a jej przywódca, dr Cheddi
Bharat Jagan, do 1964 r. odgrywał główną rolę w życiu politycznym kraju.
Konstytucja z 1953 r. mówiła o szerokiej autonomii, ale Brytyjczycy wkrótce ją
zawiesili, obawiając się rządów Jagana.
W 1964 r. władzę uzyskał Ludowy Kongres Narodowy, także partia o tenden­
cjach lewicowych, popularna głównie wśród ludności murzyńskiej. Jej przywódca
:
Linden Forbes Burnham, jako prezydent, przez 21 lat sprawował autokratyczną
władzę w państwie (do 6 V I I I 1985). W czasie jego rządów Gujana Brytyjska
uzyskała (26 V 1966) pełną niepodległość i przybrała nazwę Gujany (oficjalna
nazwa: Kooperacyjna Republika Gujany). Od początku niepodległości toczyła
jednak ostry spór terytorialny z Wenezuelą. Konflikt, którego geneza sięga
2
połowy XIX wieku, dotyczył obszaru o powierzchni około 160 tys. km , na
zachód od rzeki Esseąuibo, w granicach obecnej Gujany - a więc dwóch trzecich
obszaru kraju.
Jeszcze dalej idący spór terytorialny dotyczył Hondurasu Brytyjskiego. Obszar
ten był w całości przedmiotem roszczeń Gwatemali, która takie stanowisko
umieściła w swojej konstytucji. W 1964 r. Honduras Brytyjski otrzymał całkowitą
autonomię wewnętrzną, a w 1973 r. przybrał nazwę Belize. Pełną niepodległość
Belize uzyskało 21 września 1981 r. W związku z nieuregulowanym sporem
z
Gwatemalą, Wielka Brytania zgodziła się jednak pozostawić tu swój garnizon,
liczący 1800 żołnierzy. Gwatemala uznała niepodległość Belize dopiero w 1991 r.
Na Karaibach znajduje się jeszcze sporo terytoriów zależnych i kolonialnych.
Należą do nich: a) kolonie i terytoria brytyjskie - Kajmany, Turks i Caicos,
W
yspy Dziewicze oraz Anguilla (6 lutego 1969 r. wyspa ta ogłosiła niepodległość
' odłączyła się od St. Kitts-Nevis, ale w grudniu 1980 r. dobrowolnie przyjęła
status kolonialny, jako brytyjskie terytorium zależne - British Dependent Ter-
ńtory)- ) terytoria zależne od USA - Wyspy Dziewicze, Puerto Rico (państwo
D
stowarzyszone); c) departamenty zamorskie Francji - Gujana, Martynika i Gwa-
de
'upa; d) zamorskie (autonomiczne) terytoria Holandii - Saint Estatius, Saba
ź
1 c z
e ś ć wyspy Saint Martin (Holenderskie Wyspy Zawietrzne) oraz Curacao,
r u b
^ a i Bonaire (Holenderskie Wyspy Nawietrzne) czyli Antyle Holenderskie
e
Nederlandse Antillen).
 288 W POSZUKIWANIU NOWEGO LADU POLITYCZNEGO 1962-1980
Szczególną uwagę warto zwrócić na status Puerto Rico. Amerykańska obecn
051
na wyspie trwa od 25 lipca 1898 r., kiedy oddziały piechoty USA zajęły
hiszpańską kolonię. Po zakończeniu wojny z Hiszpanią, na mocy traktatu p a r
kiego z grudnia 1989 r., Puerto Rico przeszło pod panowanie Stanów 2je
noczonych. W 1900 r. ustanowiony został na wyspie zarząd cywilny, a w 197/
mieszkańcy otrzymali obywatelstwo USA, jednakże bez prawa udziału w wyb I
rach prezydenckich. Dla Portorykańczyków duże znaczenie miało ogłoszeni*
25 lipca 1952 r. konstytucji, która wprowadzała nazwę kraju - brytyjską: C01*
monwealth of Puerto Rico (Wspólnota Puerto Rico) i hiszpańską: Estado Lih '
Asociado de Puerto Rico (Wolne Państwo Stowarzyszone Puerto Rico). Od te
dnia Puerto Rico ma status państwa stowarzyszonego z USA.
W latach sześćdziesiątych i tu pojawił się ruch niepodległościowy. Żądan<
wprowadzenia w życie rezolucji Zgromadzenia Ogólnego NZ z 1960r. o przy
znaniu niepodległości krajom i narodom kolonialnym. Po uchwaleniu tej rezolucj
Ruch na Rzecz Niepodległości (Movimiento Pro Independencia), przekształcona
w latach siedemdziesiątych w Puertorykańską Partię Socjalistyczną {Partido
Socialista Puertorriąueho, PSP), zwrócił się do ONZ z oficjalnym żądanie
włączenia Puerto Rico na listę terytoriów znajdujących się w stanie zależności
kolonialnej.
W sierpniu 1972 r. konferencja ministrów spraw zagranicznych państw niezaan
gazowanych w Georgetown zażądała od Komitetu Dekolonizacyjnego ONZ zajęci
stanowiska w sprawie Puerto Rico. 28 sierpnia tegoż roku Komitet Dekolonizacyj
ny uchwalił rezolucję uznającą niezbywalne prawo wyspy do niezależności i samo­1-
stanowienia. Na sesji Komitetu w sierpniu 1973 r. wysłuchano po raz pierwszy jej
przedstawicieli. 14 grudnia 1973 r. Zgromadzenie Ogólne NZ zaaprobowała
informację przedłożoną przez Komitet Dekolonizacyjny, dotyczącą między innymi
Puerto Rico. W 1976 r. Komitet ponownie podjął, na zasadzie consensusu, decyzję
o uznaniu wyspy za terytorium niezależne, a 1 grudnia 1981 r. Zgromadzenie
Ogólne ZN uznało, iż jej narodowi przysługuje prawo do niezależności.
W tym samym czasie zarysowały się dwa inne stanowiska: 1) aneksjonistyczn'
(jego zwolennicy domagali się włączenia Puerto Rico do USA jako 51 stanu)
oraz 2) wyrażające dążenie do utrzymania status quo. W referendum z 1993 r.
większość mieszkańców opowiedziała się za dotychczasowym statusem politycz
nym wyspy.
Czysto kolonialne stosunki we francuskich posiadłościach na Karaibach, utrzy
1
mujące się przez trzy wieki, zreformowane zostały 19 marca 1946 r., kiedy
Martynikę, Gwadelupę i Gujanę Francuską (Cayenne) uznano za departamenty
zamorskie Francji. Nowy status tych posiadłości wszedł w życie w 1948 r., kiedy
gubernator został zastąpiony przez prefekta mianowanego przez rząd francuski
0 1 1 3
oraz wybieraną w wyborach powszechnych Radę Generalną. Składała się
z 36 członków reprezentujących Gwadelupę i Martynikę oraz 16 przedstawicie'!
C
Gujany. Prefekt mógł jednak rozwiązać Radę, jeśli był niezadowolony z J J
cl1
działalności. Asymilacyjna polityka metropolii, a także wyższa niż w inn>'
WSPÓŁPRACA I KONFLIKTY W AMERYCE ŚRODKOWEJ I NA KARAIBACH 289
•och Morza Karaibskiego stopa życiowa spowodowały, że świadomość naro-
i tendencje emancypacyjne w posiadłościach francuskich nie były zbyt
Niemniej w latach siedemdziesiątych nasiliły się dążenia do autonomii
E c h o w a n i e m formalnych związków z Francją.
Z
R chy emancypacyjne rozwijają się także w Antylach Holenderskich, zwłaszcza
. c h największych wyspach: Aruba, Bonaire i Curacao. Pojawiły się już
n a t r z e
^czasie I I wojny światowej, kiedy to władza kolonialna Holandii, zajętej przez
!r mców, znacznie osłabła. 7 grudnia 1942 r. królowa Wilhelmina ogłosiła
r Londynie deklarację, w której zapewniała, iż po wojnie system rządów w Kró-
T twie będzie brał pod uwagę swobodnie wyrażoną wolę wszystkich narodowości
"krajów. W 1954 r. posiadłości holenderskie otrzymały pełną autonomię w spra­
wach lokalnych. W 1986 r. Aruba wystąpiła z federacji Antyli Holenderskich
i otrzymała osobną autonomię.
10.4. Karaibska integracja
Istnienie Federacji Indii Zachodnich, choć krótkotrwałe (1958-1962), miało
pewne pozytywne konsekwencje. Dzięki niej bowiem pojawiły się pierwsze
instytucje współpracy regionalnej, spośród których największą rolę odegrał Uni­
wersytet Indii Zachodnich w Port of Spain (Trydynidad i Tobago). W lipcu
1963 r. w Port of Spain odbyła się konferencja szefów rządów dawnej Federacji
Indii Zachodnich, co zapoczątkowało praktykę konsultacji w sprawach regionu.
1 grudnia 1965 r. premierzy Antigui, Barbadosu i Gujany Brytyjskiej podpisali
Porozumienie z Dickenson Bay, zawierające plany stworzenia minikaraibskiego
obszaru wolnego handlu.
Nie miały one na razie praktycznego znaczenia, ale podtrzymywały ideę
współpracy regionalnej. Powrócili do nich szefowie dawnej Federacji na kon­
ferencji w październiku 1967 r., która zadecydowała o powołaniu nowej or­
ganizacji.
Formalnie Karaibskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (Caribbean Free Trade
Association, CARIFTA) utworzono 1 maja 1968 r. Układ w tej sprawie podpisali
najpierw przedstawiciele Antigui, Barbadosu, Gujany oraz Trynidadu i Tobago,
następnie członkami CARIFTA stały się: Dominika, Grenada, St. Kitts-Ne-
Vis
-Anguilla, St. Lucia oraz St. Vincent (1 V I I 1968), Jamajka i Montserrat
(| VIII 1968) oraz Belize (w maju 1971). Tak więc CARIFTA było ugrupowa-
n i e
n i , którego członkowie mieli różny status polityczny: a) państw niepodległych
Barbados, Grenada, Gujana, Jamajka, Trynidad i Tobago), b) „państw stowarzy­
szonych" z Wielką Brytanią (Anguilla, St. Lucia, St. Vincent) i c) kolonii (Mont-
Serr
at, Belize).
Pf
zywódcy karaibscy od początku traktowali CARIFTA jako pierwszy etap
Ws
Półdziałania regionalnego. Ich celem, bardziej ambitnym, było bowiem utwo­
rzenie strefy zaawansowanej integracji, wykraczającej poza liberalizację handlu.
°gram nowego ugrupowania uzgodniono na ósmej konferencji szefów rządów
 290 w POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
w Georgetown (12 IV 1973). Jeszcze tego samego roku w miejscowości C h i a g
aramas (Trynidad i Tobago) przedstawiciele czterech państw: Barbadosu, Guj J a
Jamajki oraz Trynidadu i Tobago podpisali traktat o ustanowieniu W s p ó l n ^
Karaibskiej oraz Wspólnego Rynku (Caribbean Community and Common Mark*'
CARICOM). Traktat z Chaguaramas wszedł w życie 1 sierpnia 1973 r. P a ń s t j
założycielskie nazywano w dokumentach „wyżej rozwiniętymi", natomiast, W '
mniej rozwinięte" przystąpiły do układu nieco później. Były to: Belize, Dominiki
Republika Dominikańska, Grenada, Haiti, Montserrat, St. Lucia, St. V i n W C e
(17 IV 1974); Antigua (4 V I I 1974) oraz St. Kitts-Nevis-Anguilla (26 V I I 1974"]
Później członkiem CARICOM stały się Bahamy, które weszły do WspóInotJ
Karaibskiej, ale nie do Wspólnego Rynku.
Kraje CARICOM liczyły w momencie rozpoczęcia działalności 4,6 min mieszJ
kańców, a ich łączny PKB osiągał 2,5 mld doi. PKB per capita wynosił 600 doi]
w grupie krajów „wyżej rozwiniętych" i 300 doi. w pozostałych. W rzeczywistości,
wszystkie państwa karaibskie były słabo rozwinięte, z czego zdawano sobie
sprawę, kreśląc w traktacie z Chaguaramas trzy główne zadania CARICOM. Za
pierwsze z nich uznano osiągnięcie pełnej integracji ekonomicznej i ustanowienie
Wspólnego Rynku przez uzgadnianie polityki ekonomicznej państw członkow­
skich, rozwój przemysłu i rolnictwa, wprowadzenie planowania regionalnego,!
wspólne wykorzystywanie zasobów naturalnych oraz przez specjalną pomoc
krajom „mniej rozwiniętym".
Następnym celem generalnym CARICOM było organizowanie „współpracy
funkcjonalnej" w dziedzinach pozaekonomicznych: ochronie zdrowia, edukacji,
kulturze, meteorologii oraz „promowaniu większego zrozumienia między swymi
ludami".
Trzecią sferą działalności ugrupowania miały stać się polityka zagraniczna
i stosunki ze światem zewnętrznym. Koordynując politykę zagraniczną, kraje
CARICOM zamierzały zwiększyć swe możliwości negocjacyjne w stosunkach
międzynarodowych.
Najważniejszym organem CARICOM, podejmującym decyzje polityczne do-1
tyczące wszystkich sfer działalności, ustanowiono Konferencję Szefów Rządów
Państw Członkowskich. Za organ niższego rzędu, rozpatrujący kwestie ekonomicz-
nc, uznano Radę Ministrów Wspólnego Rynku. Ponadto powołano dziewięć
stałych komitetów i wiele „instytucji stowarzyszonych", a wśród nich: Karaibski j
Bank Rozwoju, Uniwersytet Indii Zachodnich, Karaibską Radę ds. Egzaminów, I
Organizację Meteorologiczną Karaibów oraz Karaibski Instytut Zdrowia i Ochrony I
Środowiska.
1
Realizacja ambitnych celów CARICOM postępowała powoli i z wielkim
trudnościami, podobnie jak to się działo we wszystkich innych ugrupowaniach
latynoamerykańskich. Stosunkowo największe sukcesy zanotowano w znoszenia
ilt
barier celnych w handlu wewnątrzregionalnym, ale i tu aż do początków l
0
dziewięćdziesiątych założonych wskaźników nie osiągnięto. Ciągle przedłużan
,e
także termin ustanowienia wspólnej zewnętrznej taryfy celnej. Nie udało s
WSPÓŁPRACA I KONFLIKTY W A M E R Y C E ŚRODKOWEJ I NA KARAIBACH 291
^ „ j e ż utworzyć Wspólnego Rynku, choć w pewnych dziedzinach postęp był
iSt
Mimo niepowodzenia w osiąganiu celów generalnych, CARICOM niewątpliwie
czynił się do lepszej współpracy w regionie. Pożyteczną rolę odegrała Karaib-
P Korporacja Inwestycyjna, udzielająca pomocy najsłabszym państwom. Wiele
^hiono dla rozwoju rolnictwa, czym zajmowała się Karaibska Korporacja
? ś c i o w a . Pomyślne wyniki przynosiło współdziałanie w oświacie, ochronie
w n 0
drowia i turystyce
z
Szczególne zainteresowanie obszarem karaibskim wykazywały zawsze Wene-
ela i Meksyk. Oba państwa stworzyły pierwszy program pomocy dla regionu
u
Z
grudniu 1974 r„ a drugi - w sierpniu 1980 r. Ten drugi zakładał m.in., iż
Wenezuela i Meksyk będą dostarczały państwom Ameryki Środkowej i Karaibów
180 tys. baryłek ropy naftowej dziennie. Dostawy miały być liczone po cenach
światowych, z tym że Meksyk i Wenezuela zobowiązywały się zwrócić wymie­
nionym krajom 30% kosztów w postaci 5-letniego kredytu oprocentowanego
w wysokości 4% rocznie. Gdyby jednak kredyty te zostały zużyte na realizację
programów rozwojowych, termin płatności miał zostać przedłużony do lat 20,
a oprocentowanie zmniejszone do 2% rocznie. W lipcu 1981 r. Meksyk i Wene­
zuela ogłosiły trzeci wspólny program współpracy energetycznej z Ameryką
Środkową i Karaibami, przeznaczając po 307 min doi. na różne przedsięwzięcia
w tej dziedzinie. Ponadto w latach 1974-1981 Wenezuela przyznała'533 stypendia
studentom karaibskim oraz udzieliła pożyczek na sumę 471 min doi. (Republice
Dominikańskiej - 277 min doi., Jamajce - 122 min doi., Gujanie - 26 min doi.,
wkład do karaibskiego Banku Rozwoju - 46 min doi.).
10.5. Rewolucja sandinowska
U
Utrzymująca się od 1934 r. władza rodziny Somozów przeżywała w drugiej
połowie lat siedemdziesiątych wyraźny kryzys. Na główną siłę opozycyjną wyrósł
w Nikaragui Sandinowski Front Wyzwolenia Narodowego (Frente Sandinista de
liberación Nacional, FSLN), istniejący od 1961 r. Sandiniści prowadzili nie
tylko coraz dotkliwszą dla władz działalność partyzancką, lecz także skutecznie
budowali szeroki front społecznego buntu przeciw represyjnej i skorumpowanej
dyktaturze. Do opozycji przeszła nawet część burżuazji, która utworzyła własną
Partię; Demokratyczną Unię Wyzwolenia (Unión Democratica de Liberación,
^ E L ) . Na jej czele stanął Pedro Joaąuin Chamorro, przedstawiciel jednej
z na
Jpotężniejszych rodzin w kraju i wydawca czasopisma „La Prensa".
Zmieniły się także uwarunkowania międzynarodowe. Przez kilkadziesiąt lat
^ a n
Somozów mógł liczyć na przychylność, bądź choćby tylko wyrozumiałość
asz
. yngtonu. Zmieniło się to w czasach prezydentury Jimmy'ego Cartera. Poważ-
n , e
traktując swe zobowiązania obrony praw człowieka, nie mógł już utrzymywać
f a s o l a ochronnego nad dyktaturą nikaraguańską. Jednym z pierwszych posunięć
We
° J administracji było skasowanie pomocy wojskowej dla Nikaragui.
292 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
Nie oznaczało to, że Carter od początku liczył się z możliwością up j ar
ostatniego dyktatora, Anastasia Somozy Debayle'a. Wszystko raczej wskazuje J
to, iż początkowo prezydent USA uważał za możliwe zreformowanie r e ż i J j
nikaraguańskiego i wymuszenie na nim społecznych i politycznych zmian, k
mogłyby skutecznie ograniczyć wpływy zbrojnej opozycji. W pierwszych m i J
siącach 1977 r. Biały Dom zaczął naciskać na Somozę, by bardziej respektowi
wolność prasy i prawa opozycji. W odpowiedzi dyktator wprowadził kosmetyczni
zmiany systemu, co w Waszyngtonie uznano za krok obiecujący. Carter w y J
nawet do Somozy list gratulacyjny, pisząc: „Zobowiązania przestrzegania p J
człowieka, które uznał Pan za ważną sprawę, napawają dużą nadzieją".
W 1978 r. Komisja Praw Człowieka OPA opublikowała raport zawierając!
bogatą dokumentację nadużyć i zbrodni reżimu nikaraguańskiego. 10 styczni!
tegoż roku zabity został przywódca burżuazyjnej opozycji, P.J. Chamorro. Doi
prowadziło to w Managui do wybuchu strajku generalnego, który władze opano*
wały z najwyższym trudem. Nadal jednak w Białym Domu uważano, iż możliw!
jest jeszcze doprowadzenie do ugody między szeroko rozumianą opozycją a dykJ
tatorem i przeprowadzenie pokojowej transformacji systemu. Prezydent CarterJ
wyciągając wnioski z przeszłości, chciał uniknąć akcji unilateralnej i dążył dal
współdziałania z państwami regionu. Z dużym wysiłkiem powołano grupę negoc­
jatorów OPA, złożoną z przedstawicieli USA, Republiki Dominikańskiej i Gwa-I
temali. Zaproponowali oni przeprowadzenie narodowego plebiscytu na tematl
kierunku reform politycznych w Nikaragui. W końcu stycznia 1979 r. Somoza
oświadczył jednak, iż plebiscyt jest niepotrzebny, a terminu wolnych wyborów
nie można na razie ustalić. USA zagroziły wówczas surowymi sankcjami, które
rychło zaczęły wprowadzać w życie. 8 lutego 1979 r. zmniejszyły personel swejj
ambasady w Managui o połowę, zamknęły misję wojskową i ogłosiły zakończenie!
wszelkich programów pomocy dla Nikaragui. Dyktator nie zamierzał jednak
ustępować, a nawet zapowiedział podwojenie sił Gwardii Narodowej, którą
dowodził osobiście.
Objawy erozji reżimu były w tym czasie już tak wyraźne, iż w Waszyngtonie!
uznano za konieczne podjęcie bardziej zdecydowanych działań. Utrzymywanie
Somozy u władzy oznaczało bowiem pogłębienie chaosu i możliwość wybuchu
niekontrolowanej rewolucji. Coraz bardziej realne stawało się też zwycięstw !
militarne ruchu sandinowskiego, który na początku 1979 r. zdołał przezwycięży '!
podział na trzy frakcje - tzw. tendencji proletariackiej, zwolenników prowadzeni* j
„przedłużonej wojny ludowej" (guerra popular prolongada) i tzw. terceristuSĄ
Od jesieni 1978 r. FSLN wzywał do powszechnego powstania i skutecznie i ' j
spirował masowe strajki w miastach, zamieszki na wsi, a nawet zdołał porusz)
Indian Masaya do zbrojnego wystąpienia.
Szybki rozwój wydarzeń nikaraguańskich w 1979 r. był dla strategów w Biały j
Domu prawdziwym wyzwaniem. Widziano bowiem, że sandiniści cieszą Is
znacznym poparciem społecznym, ale są też ruchem lewicowym, niezbyt Waszy ]
gtonowi przyjaznym, a część przywódców wyraźnie skłania się do koncept
WSPÓŁPRACA I KONFLIKTY W AMERYCE ŚRODKOWEJ I NA KARAIBACH 293
ksistowsko-leninowskich i sojuszu z castrowską Kubą. W tej sytuacji USA
1,1
zwróciły się do OPA i za jej pośrednictwem zaproponowały zawieszenie
Zfl
i między oddziałami FSLN i Gwardią Narodową. Rozdzielenia walczących
f
tó
11
k i nadzorowania procesu tworzenia rządu koalicyjnego miały dokonać między-
n
Stf
.rykańskie siły pokojowe. Pomysłowi temu od razu sprzeciwiły się rządy
Meksyku, Wenezueli, Kostaryki i Panamy, co nieprzyjemnie zaskoczyło prezyden-
Cartera, który uważał te państwa za przyjazne. Ostatecznie więc'OPA, pamię-
ta
S j
. kryzysie, jaki zrodziła w 1965 r. interwencja w Dominikanie, nie wyraziła
0
r a
' o d y na wysłanie międzyamerykańskich sił do Nikaragui.
Wysiłki administracji Cartera, aby Nikaragua przyjęła kurs pośredni między
starym reżimem i rewolucją sandinowską, straciły sens, kiedy Somoza zmuszony
został do opuszczenia kraju. 17 lipca 1979 r. do Managui wkroczyły zwycięskie
wojska FSLN, a przywódcy sandinowscy objęli władzę. W pierwszym Rządzie
Odbudowy Narodowej znaleźli się także przedstawiciele stowarzyszonej z ruchem
sandinowskim burżuazji i warstw średnich: Violeta Barrios de Chamorro i Alfonso
Robelo, szef Nikaraguańskiego Ruchu Demokratycznego (Movimiento Democ­
ratico Nicaraguense, MDN). W kwietniu 1980 r. opuścili oni jednak rząd san-
dinowski. Także przedstawiciele M D N , Partii Chrześcijańsko-Demokratycznej
i Naczelnej Rady Przedsiębiorstw Prywatnych, wystąpili z Rady Państwa, za­
rzucając FSLN, że prowadzi Nikaraguę w kierunku komunizmu, prześladuje
przedsiębiorców prywatnych i gwałci prawa człowieka.
Stosunek USA do rządów sandinowskich początkowo był życzliwy. Adminis­
tracja Cartera za wszelką cenę usiłowała nie dopuścić do powtórki scenariusza
kubańskiego i ukształtowania się wzajemnej wrogości. Zaraz po upadku Somozy
przekazała pomoc nadzwyczajną w wysokości 8 min doi. i zachęcała swoich
inwestorów do pozostania w tym kraju. Jednym z pierwszych gości w Managui
po zwycięstwie sandinistów był senator Edward Zorinski, który oświadczył, że
Stany Zjednoczone udzielą Nikaragui pomocy w odbudowie. Rzecznikiem dobrych
stosunków z sandinistami był w tym czasie ambasador USA w Managui, Lawrence
Pezzullo. Administracja Cartera wystąpiła też do Kongresu o przyznanie Nikaragui
Pomocy w wysokości 80 min doi. Sprawa ta podzieliła kongresmanów. Jedni
kwestionowali celowość wspierania „marksistowskiego rządu". Inni argumen­
0 towali, że pomoc taka może zapewnić USA kontakt z rewolucją sandinowską
1
0 umożliwi hamowanie jej radykalnego nurtu. Kongres ostatecznie przyznał
^ niln doi., zastrzegając, iż prezydent może zdecydować o przekazywaniu kolej­
a c h rat tylko wtedy, gdy stwierdzi, że rząd sandinowski nie wspiera ruchów
n Ewolucyjnych w innych państwach regionu. Kiedy jednak zaczęły się mnożyć
Zn
° aki, że sandiniści zacieśniają związki z Kubą i ZSRR, administracja Cartera
Porzuciła koncyliacyjne podejście.
g ^ tym samym czasie skomplikowała się też sytuacja w regionie Ameryki
r
°dkowej i Karaibów. Stosunki USA z Kubą uległy poważnemu zaognieniu. Na
re
j nadzie w marcu 1979 r. władzę objęli przywódcy lewicowego ruchu New
W e
' Movement, a w Salwadorze i Gwatemali pogłębiły się wewnętrzne konflikty.
 294 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
W ostatnim miesiącu urzędowania, w styczniu 1981 r., Carter zawiesił
przekazanie ostatniej raty (15 min) przyznanej wcześniej pożyczki. D o r T !
jednak ekipa prezydenta Ronalda Reagana zmieniła w zasadniczy sposób p o l h J
wobec sandinowskiej Nikaragui.
10.6. Meksyk „trzecioświatowy"
Wielkie zmiany do polityki zagranicznej Meksyku wprowadził prezydent L u l
Echeverria Alvarez (1970-1976). Zdynamizował działalność dyplomacji meksj
kańskiej, która przywiązana była nadmiernie do tradycji izolacjonistycznych ora*
do prawa międzynarodowego jako głównej ostoi państw słabszych. W 197fjl
Meksyk utrzymywał stosunki dyplomatyczne z 69 państwami; sześć lat później j j
ze 133. W tym czasie podpisał 160 nowych traktatów i umów międzynarodowych!
m.in. porozumienie z EWG, konwencję o współpracy z RWPG, umowę o ustano­
wieniu Komisji Mieszanej Meksyku i Wspólnoty Karaibskiej, porozumienie o poi
wołaniu Komisji Mieszanej Meksyku i Paktu Andyjskiego.
Głównymi jednak kierunkami meksykańskiej polityki zagranicznej za przeżyj
dentury Echeverrii były budowanie związków z państwami Trzeciego Świata
oraz walka o nowy międzynarodowy ład ekonomiczny. Problem ten poruszył
Echeverria już 5 października 1971 r. na forum Zgromadzenia Ogólnego NZJ
Mówił m.in.: „Nie będzie pokoju na świecie, jeśli nie zreformuje się do gruntu
stosunków ekonomicznych między narodami. Dzisiaj w równym stopniu groźna
dla świata jest możliwość wojny nuklearnej, jak i pogłębianie się nierówności
między państwami bogatymi i biednymi".
W późniejszych wystąpieniach prezydent Meksyku coraz bardziej rozwijał
i konkretyzował tę myśl. Najpełniej przedstawił ją na trzeciej konferencji NZj
w sprawie handlu i rozwoju (UNCTAD III) w Santiago de Chile, 19 kwietnia!
1972 r. Stwierdził wówczas: „Musimy umocnić niepewne fundamenty gospodarki
światowej. Nie jest bowiem możliwy sprawiedliwy porządek i stabilny świat bez;
ustalenia obowiązków i praw, które będą chroniły państwa słabe". Zaproponował
opracowanie Karty Praw i Obowiązków Ekonomicznych Państw, która byłaby!
uzupełnieniem Powszechnej Deklaracji Praw Człowieka i zawierałaby uznawaj
następujących zasad: wolnego dysponowania przez państwa swymi zasobami
naturalnymi; prawa każdego państwa do wyboru najbardziej odpowiadającego
mu systemu gospodarczego i społecznego oraz „poddania własności prywatnej j
ograniczeniom, które dyktuje interes publiczny"; powstrzymania się od nacisko j
0
ekonomicznych wobec państw; poddania kapitału zagranicznego prawom P '
szczególnych państw; zakazania przedsiębiorstwom ponadnarodowym interwe­
s
niowania w wewnętrzne sprawy państw; zniesienia praktyk handlowych dy '
kryminujących eksport z krajów rozwijających się i ustalania sprawiedliwych cen
na surowce; szerokiego przepływu nauki i technologii po minimalnych kosztac
do krajów opóźnionych; stworzenia zasobów dla długofalowego finansowani
rozwoju - o niskim oprocentowaniu i bez uzależnień.
WSPÓŁPRACA I KONFLIKTY W AMERYCE ŚRODKOWEJ I NA KARAIBACH 295
Ł p o z y c j a prezydenta meksykańskiego uzyskała zdecydowane poparcie UN-
r 0
r f A D Powołano Grupę Roboczą złożoną z przedstawicieli 31 państw (następnie
/szerzoną do 40), w tym Polski. Grupa Robocza spotkała się'czterokrotnie
r
końcu października 1974r. przedłożyła raport końcowy. Został on następnie
' edyskutowany na forum X X I X sesji Zgromadzenia Ogólnego NZ. Ostatecznie
rZ
Karta Praw i Obowiązków Ekonomicznych Państw została przyjęta przez Zgro­
madzenie Ogólne 12 grudnia 1974 r. Za Kartą głosowało 120 państw, przeciw
niej - 6: Stany Zjednoczone, Wielka Brytania, Republika Federalna Niemiec,
gelgia, Luksemburg, Dania; 10 państw wstrzymało się od głosu: Austria, Francja,
Hiszpania, Holandia, Irlandia, Izrael, Japonia, Kanada, Norwegia i Włochy.
Uchwalenie Karty było przejawem głębokiego zainteresowania się ONZ w la­
tach siedemdziesiątych problemami Trzeciego Świata. Już w październiku 1970 r.
Zgromadzenie Ogólne uchwaliło Międzynarodową Strategię Rozwoju na I I dekadę
rozwoju Narodów Zjednoczonych. 1 maja 1974 r. przyjęło rezolucje nr 3201
i 3202 zawierające deklarację o ustanowieniu nowego ładu ekonomicznego oraz
program działania.
Karta Praw i Obowiązków Ekonomicznych Państw była kolejnym dokumentem,
próbującym skodyfikować zasady, których realizacja mogłaby zmienić światowe
stosunki ekonomiczne i dać większą szansę rozwoju krajom Trzeciego Świata.
Składa się ona z preambuły i czterech rozdziałów, z których najważniejsze są
pierwsze dwa. Rozdział I formułuje 15 „fundamentalnych zasad międzynarodo­
wych stosunków ekonomicznych", w dużej mierze zbliżonych do pierwotnej
propozycji Echeverrii. Rozdział I I zawiera 28 artykułów określających prawa
i obowiązki ekonomiczne państw. Zwróćmy najpierw uwagę na art. 2, który
mówi, że państwo dokonujące nacjonalizacji, ekspropriacji lub przejęcia dóbr
cudzoziemców powinno wypłacić „właściwe odszkodowanie". Każdy jednak
przypadek kontrowersji co do wysokości tego odszkodowania „powinien być
rozwiązywany zgodnie z prawem narodowym państwa dokonującego nacjonali­
zacji, chyba że zainteresowane strony zgodzą się dobrowolnie i wzajemnie na
zastosowanie innych środków pokojowych". Zgodnie z art. 16 - prawem i obo­
wiązkiem państw jest walka z kolonializmem, apartheidem, dyskryminacją rasową,
neokolonializmem i wszystkimi formami interwencji i dominacji zagranicznej.
Podkreślano, iż wspólnota międzynarodowa powinna współdziałać z państwami
uboższymi w celu przyspieszenia ich rozwoju ekonomicznego i społecznego,
tworząc dla nich korzystne zewnętrzne warunki oraz udzielając pomocy przy
ścisłym poszanowaniu równości i niezależności (art. 17). Kolejny artykuł wskazuje,
2 e
państwa rozwinięte powinny „stosować, polepszać i rozszerzać system general­
nych preferencji celnych dla krajów rozwijających się. Art. 19 stwierdza: „W
Ce
l u przyspieszenia wzrostu ekonomicznego krajów na drodze rozwoju i niwelo­
wania różnic, jakie dzielą je od świata rozwiniętego, należy traktować te kraje
W sposób uprzywilejowany...".
Karta Praw i Obowiązków Ekonomicznych Państw była signum temporis lat
Sle
demdziesiątych, kiedy koncentrowano się na samej diagnozie i wzywano do
 296 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
zreformowania międzynarodowego ładu ekonomicznego - bez podejmow-
jednak konkretnych zobowiązań. Pomijano również kwestię niezbędnych tr-"lią
formacji systemów ekonomicznych i społecznych w Trzecim Świecie, bez cz >ns,
go
postęp był niemożliwy. Samo jednak wskazanie na niesprawiedliwości i -
u t r
mujące się praktyki neokolonialne miało swoje znaczenie. Impuls, który w y J lS z
z Meksyku, został zaaprobowany przez większość państw ówczesnego ś w i j
i stał się oficjalnym dokumentem ONZ.
Meksyk, należący w tych latach do państw najbardziej zaangażowanych w p J
budowę światowego ładu ekonomicznego, występował wciąż z nowymi apeiarnl
Odbywająca się w mieście Meksyk konferencja Grupy 77 państw Trzecie?!
Świata (13-22 I X 1976) jeszcze raz podkreśliła: „Obecny ład ekonomiczni
i modele wzrostu gospodarczego nie tylko nie przywróciły równowagi, lecz takżl
zwiększyły przepaść dzielącą kraje rozwijające się od krajów rozwiniętych (jk
Sytuacja ta (...) stanowi prawdziwe zagrożenie dla światowego pokoju i równał
wagi".
Prezydent Echeverria, który miał ambicje przewodzenia Trzeciemu Światuj
zaktywizował także latynoamerykańską politykę Meksyku. Najważniejszą okazała
się inicjatywa powołania Systemu Ekonomicznego Ameryki Łacińskiej (SELA)1
Ponadto Meksyk wspólnie z Wenezuelą wzmocnił w latach siedemdziesiątych!
swe związki z Ameryką Środkową i Karaibami, próbując ograniczyć dominację]
USA w regionie.
11. D Y K T A T U R A W O J S K O W A W B R A Z Y L I I
Wojskowy zamach stanu z 1 kwietnia 1964 r. był reakcją sił prawicowych na
lewicowy i „trzecioświatowy" kurs polityki brazylijskiej w czasach prezydentury
Janio Quadrosa (1961) i jego następcy Joao Goularta (1961-1964).
Już rządy J. Gjuadrosa wywołały niepokój kół wojskowych. Głosił on bowiem
program niezależnej polityki zagranicznej (PoUtica Externa Independente, PEI),
która miała polegać na podtrzymywaniu związków z Zachodem, ale też inten­
syfikowaniu stosunków z krajami Trzeciego Świata i państwami socjalistycznymi.
Uważał, iż wszystkie kraje nierozwinięte, w tym te w Ameryce Łacińskiej, mają
podobne problemy i interesy. Pisał: „Nie możemy zapominać, że o ile niepodleg­
łość narodów latynoamerykańskich zrodziła się z ducha rewolucji francuskiej, to
dążenia emancypacyjne narodów Azji i Afryki żywią się nadzieją, jaką rewolucja
socjalistyczna w Związku Radzieckim dała klasom biednym i uciskanym na
całym świecie" (P.G.F. Vizentini, 190).
Brazylia wysłała więc delegację na I Konferencję Państw Niezaangażowanycl
w Belgradzie (1961) i uczestniczyła w obradach jako obserwator. Quadros, który
odbył podróże do Indii, Egiptu, Jugosławii i na Kubę, zafascynowany był zwłaszcza
postacią przywódcy egipskiego i często powtarzał, iż „Ameryka Łacińska potrzebuje
swojego Nasera". Z wielką sympatią spoglądał też na rewolucję kubańską, a Che
Guevarę odznaczył wysokim orderem. Zapowiadał zmianę stosunków ze StanarW
DYKTATURA WOJSKOWA W BRAZYLII 297
• dnoczonymi, którym zarzucał tendencje hegemoniczne. Szczególnie jednak
o k r e ś l a ł , iż należy bronić prawa państwa do kontrolowania kapitału zagranicznego
P° i m terytorium. Brazylia potrzebuje inwestycji zagranicznych - mówił - ale
s W O
113
można z pobudek ideologicznych ograniczać uprawnień państwa do interwencji
n C
' wszystkie sprawy związane z gospodarką i rozwojem (tamże, 199).
VV
J Quadros rządził zbyt krótko, aby wcielić w życie swe zapowiedzi. W sierpniu
l t a
ońl r , p° siedmiu miesiącach prezydentury, niespodziewanie zrezygnował.
r z Wszystko wskazuje na to, iż ustąpił, gdyż nie chciał narażać kraju na wojskowy
zamach stanu, czym mu grożono.
Następcą Cjuadrosa został dotychczasowy wiceprezydent Joao Goulart. Mimo że
opowiadał kontynuację linii poprzednika, wojskowi pozwolili mu objąć urząd, gdyż
cieszył się dużym poparciem społecznym, w tym większości związków zawodowych.
W czasach Goularta do wielkich problemów zachodniej hemisfery należała
rewolucja kubańska. Stanowisko rządu brazylijskiego w tej kwestii okazało się
sprzeczne z zamiarami Stanów Zjednoczonych, gdyż zamierzał on przeciwdziałać
izolacji Kuby w Ameryce Łacińskiej. Na ósmym spotkaniu konsultacyjnym
ministrów spraw zagranicznych państw amerykańskich w Punta del Este (I 1962)
przedstawiciel Brazylii, Francisco Clementino de Santiago Dantas, przeciwstawił
się propozycjom narzucenia Kubie sankcji ekonomicznych i usunięciu jej z OPA.
Brazylijski minister argumentował, iż nie można dopuścić do związania się
Hawany z blokiem sowieckim, ale także do interwencji amerykańskiej na Kubie.
Przemawiając zaś w parlamencie brazylijskim (7 I I 1962) Santiago Dantas pod­
kreślał, iż stanowisko Brazylii podziela pięć innych państw (Meksyk, Chile,
Ekwador, Boliwia i Argentyna), które „reprezentują dwie trzecie świata latyno­
amerykańskiego" (F.C. Santiago Dantas, 141).
Stosunki brazylijsko-amerykańskie po konferencji w Punta del Este znacznie
się pogorszyły. Goulart złożył więc wizytę w Waszyngtonie (3-9 I V 1962),
w czasie której starał się wyjaśnić prezydentowi Kennedy'emu, iż odmienne
stanowisko Brazylii w sprawie Kuby nie oznacza zrywania więzów z Zachodem
czy wrogości wobec kapitału zagranicznego. Wspólny komunikat, opublikowany
w
Białym Domu po zakończeniu wizyty, zapewniał też, że „demokracja politycz­
na, niezależność narodowa, samostanowienie i wolności indywidualne są wspól­
nymi zasadami obu państw".
Zwrot w polityce brazylijskiej był jednak wyraźny. Kolejny minister spraw
zagranicznych, Joao Augusto de Aranjo Castro swe wystąpienie na posiedzeniu
Zgromadzenia Ogólnego ONZ w 1963 r. zatytułował: „Rozbrojenie, dekolonizacja
1
rozwój" (Desannamento, Descolonizacao e Desenvolvimento), co prasa od razu
1
nazwała „programem 3 de" (os 3 Ds). Prezydent zaś stwierdził w parlamencie:
"tożsamość, interesy i aspiracje, które łączą Brazylię ze światem afro-azjatyckim,
n , e
mają charakteru retorycznego, lecz z gruntu praktyczny i powinny doprowadzić
0
koordynacji działań na forum międzynarodowym".
Poli
tyka Goularta prowadziła do wzrastającej nieufności ze strony kapitału
Za
granicznego, zwłaszcza północnoamerykańskiego. Inwestycje zagraniczne spadły
 298 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
do poziomu z 1956 r., a MFW zmniejszył pożyczki dla Brazylii o 40%. c I
kawy na rynkach światowych w latach 1963-1964 znacznie spadła, wobec J
C 2
wprowadzono poważne ograniczenia importu, a nierównowaga bilansu płatnicze J
się pogłębiła. Kryzys spowodował przyspieszenie wojskowego zamachu st- !
który rozpoczął się 31 marca 1964 r. w prowincji Minas Gerais, a 1 kwie.^'
ogarnął główne ośrodki kraju. Rząd nie podjął żadnej akcji, a prezydent Gou\*
udał się do Urugwaju, skąd ogłosił, iż nie chciał „bronić swego mandatu za c
rozlewu krwi narodu". 2 kwietnia Kongres powołał przewodniczącego
Deputowanych, Ranieri Mazziliego na prezydenta, a ten 15 kwietnia przekaz ł
władzę gen. Humberto Castelo Branco. Stany Zjednoczone powitały z zadowo.
leniem zamach stanu i 2 kwietnia uznały rząd Mazziliego, a następnie Castelo
Branco.
Usprawiedliwiając tak szybkie uznanie nowych władz, ambasador Verno|
Walters pisał, iż Stany Zjednoczone z niepokojem obserwowały rosnący wpły
komunistów na rząd Goularta i spodziewały się takiego rozwoju wydarzeń
„Rząd, który demonstrował niechęć do Stanów Zjednoczonych, został zastąpiony
innym, szczerze nam przyjaznym" - podkreślał. Natomiast „ekscesy nowego
reżimu" oraz „izolowane przykłady brutalności policji" trzeba uznać za mniejsza
zło niż skierowanie Brazylii na szlak kubański i możliwe związanie jej z blokiem
komunistycznym (V.A. Walters, 352).
Nowy minister spraw zagranicznych Vasco Tristao Leitao da Cunha zaraz pol
zamachu zapewnił, iż „pierwszym krokiem Rządu Rewolucyjnego będzie zweryl
fikowanie dotychczasowego błędnego kursu, sprzecznego z naszą tradycją dypi
lomatyczną i doświadczeniami historycznymi. Weryfikacja zmierzać będzie przede!
wszystkim do przywrócenia miejsca Brazylii w systemie demokracji zachodniej", i
Parę miesięcy później wyjaśniał szerzej, że: „priorytet stosunków ze Światem
Zachodnim oznacza walkę z wywrotowymi siłami wewnętrznymi i zewnętrznymi
na kontynencie oraz konsolidację wszelkiego rodzaju związków ze Stanami j
Zjednoczonymi, naszym wielkim sąsiadem i przyjacielem na Północy" (J. CotlerJ
R.R. Fagen, red., 278).
W maju 1964 r. Brazylia zerwała stosunki dyplomatyczne z Kubą, a na dzie-1
wiątym spotkaniu konsultacyjnym w Waszyngtonie (1965) nalegała na wzmoc-l
nienie mechanizmów bezpieczeństwa kontynentalnego i nałożenie sankcji naj
rząd F. Castro. Orientacja poprzednich rządów brazylijskich na współpracę z Trze-1
cim Światem została zarzucona, doszło natomiast do bliskiego współdziałania z |
Stanami Zjednoczonymi. Brazylia należała do nielicznych państw latynoamerykań­
skich, które poparły bez zastrzeżeń interwencję amerykańską w Dominikan>
(1965). O ile udział kilku krajów w siłach międzyamerykańskich w Dominikan^
był symboliczny, o tyle Brazylii i Stanów Zjednoczonych decydujący.
Stanowisko wojskowych brazylijskich wobec interwencji dominikańskiej bardz
k
zbliżyło ich do Waszyngtonu, ale oddaliło od Ameryki Łacińskiej, która w wiC "
11 1
śzoŚci krytycznie oceniała politykę USA. Nie było więc niespodzianką, iż Brązy ' I
sprzeciwiała się planowi prezydenta Chile, Eduardo Frei, który postulował stwf
DYKTATURA WOJSKOWA W BRAZYLII 299
ie wspólnego rynku Ameryki Łacińskiej, ponieważ wcześniej spotkał się on
n
^wytyczną oceną w Waszyngtonie.
2
w państwie wprowadzono rządy dyktatorskie. Gen. Castelo Branco rządził za
mocą tzw. aktu instytucjonalnego z 9 kwietnia 1964 r., który dawał mu m.in.
P° j o odebrania na dziesięć lat praw politycznych osobom uznanym za
0
^ » iwników nowych władz. Rozwiązano wszystkie partie polityczne i stworzono
c
P m, w którym mogły istnieć tylko partia rządowa - Sojusz Odrodzenia
M rodowego (Alianca Renovadora Nacional, ARENA) oraz partia mająca od-
wać rolę oficjalnej opozycji - Brazylijski Ruch Demokratyczny (Movimento
v
Democratico Brasileiro, MDB).
Stosowanie twardej, represyjnej polityki wewnętrznej (linha dura) właściwe
było dla trzech pierwszych rządów wojskowych: gen. H. Castelo Branco
(1964-1967), gen. Artura da Costa e Silva (1967-1969) oraz gen. Emilia Garras-
w tazu Medici (1969-1974). W tym czasie, jak pisze niemiecki badacz: „tajne
służby, policja bezpieczeństwa i inne służby specjalne nasiliły systematyczne
polowanie na lewicową opozycję. Duchowni, którzy ukazywali biedę społeczeń­
stwa brazylijskiego, studenci, intelektualiści i robotnicy byli najpierw pozbawiani
praw obywatelskich, a następnie więzieni i poddawani wyrafinowanej, prawie
naukowej torturze, która stała się główną metodą postępowania śledczego policji
politycznej" (W. Grabendorff, 49).
Uzasadnień ideowych rządy wojskowe w Brazylii szukały w doktrynie bezpie­
czeństwa narodowego, zrodzonej w Wyższej Szkole Wojennej (Escuela Superior
de Guerra, ESG), a najpełniej rozwiniętej w pracach gen. Golbery do Cuoto
e Silva. W swym głównym dziele Geopolitica do Brasil dowodził on, iż wewnętrz­
ne ruchy rewolucyjne i guerrilla są dla rządów w Ameryce Łacińskiej znacznie
groźniejsze niż możliwość agresji zewnętrznej. Pisał: „Jest pewne, że współcześnie
najbardziej realne niebezpieczeństwo to guerrilla, konflikty lokalne oraz niebezpo-
średnia agresja komunistyczna, która dyskontuje na swoją korzyść niezadowolenie,
frustracje wywołane przez głód, biedę i sprawiedliwe aspiracje nacjonalistyczne
(...) Ameryka Łacińska stoi teraz wobec wyzwania bardziej realnego niż kiedykol­
wiek: fali gwałtów i powstań, co może doprowadzić do utworzenia rządów
skłaniających się do ideologii komunistycznej" (G. do Cuoto e Silva, 198-199).
Jeśli więc zagrożenia bezpieczeństwa wewnętrznego są tak wielkie, zachodzi
Pilna konieczność planowania strategicznego i ścisłej kontroli wszystkich dziedzin
e
ż y w n o ś c i narodu oraz stworzenia nowego systemu, w którym ponad tradycyj-
n v r
n i instytucjami władzy politycznej stałaby Narodowa Rada Bezpieczeństwa,
e
decydująca o podstawowych sprawach państwa. Nauki do Cuoto e Silvy legły
u
Podstaw całej koncepcji rządów wojskowych w Brazylii, wyrażanych hasłem
Se
8uranca e Desenvolvimento (Bezpieczeństwo i Rozwój), i znalazły gorących
0
Zvv
olenników w elitach wojskowych innych krajów latynoamerykańskich, zwłasz­
cza w Chile, Argentynie, Urugwaju i Boliwii. Model brazylijski wydawał się tym
ar
dziej atrakcyjny, iż na początku lat siedemdziesiątych Brazylia szczyciła się
S w v
m „cudem gospodarczym" (za: W. Dobrzycki, 69).
 300 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
W czasie dwu ostatnich rządów wojskowych: gen. Ernesto Geisela Beckm-J
(1974-1979) i Joao Baptisty Figueiredo (1979-1985) doszło do załamania d y l
miki rozwoju gospodarczego i Brazylia weszła w fazę ostrego kryzysu, w któr"^
pozostawała przez całą dekadę lat osiemdziesiątych. Również w brazylij ]^ i S ^ a r d l i w i e civilacos (za: W. Dobrzycki, 107-108; p. także praca E.R. Catterberga,
polityce zagranicznej zaszły istotne zmiany. Już w połowie lat siedemdziesiąty^
ujawniły się napięcia w stosunkach z USA, związane z aktywnością B r J
w dziedzinie badań atomowych. Zwiększyły się jeszcze w 1978 r., kiedy podpi . J
ona z RFN porozumienie o współpracy w tych badaniach i budowie elektrowni
atomowych. Administracja Cartera uznała, że polityka Brazylii zagraża porozuJ
mieniom o nierozprzestrzenianiu broni jądrowej, gdyż osiągnięty poziom badaj
może być wykorzystany w niedalekiej przyszłości nie tylko do celów pokojowych!
Na pogorszenie się stosunków między Brazylią a Stanami Zjednoczonymi
w dużym stopniu wpłynęła krytyka łamania praw człowieka przez rządy wojskowe!
wielokrotnie formułowana przez administrację Cartera, a także zawieszenie poi
mocy wojskowej Waszyngtonu. Prezydent Geisel zerwał z koncepcją „automatycz-"
nego zaangażowania" Brazylii po stronie USA, charakterystyczną dla rządów
swych poprzedników od 1964 r. Wszystkie kwestie w stosunkach wzajemnych'
miały być obecnie analizowane pod kątem zgodności z interesami brazylijskimi.
Rządy wojskowe zaczęły też przejawiać zainteresowanie stosunkami z Trzecimi
Światem, zwłaszcza zaś z krajami czarnej Afryki. Wzrosła również aktywność
Brazylii w środowisku latynoamerykańskim, o czym świadczyła choćby inicjatywa
zawarcia Paktu Amazońskiego (1978).
12. D Y K T A T U R A W O J S K O W A W A R G E N T Y N I E
Argentyński naukowiec Carlos J. Moneta twierdzi, iż charakterystycznym rysem
ostatnich dekad była „militaryzacja" społeczeństw latynoamerykańskich, zwłaszcza
na obszarze tzw. południowego stożka Ameryki Południowej (zwanego Cono Sur).
Szczególnie dotyczyło to Argentyny, gdzie stale narastała „instytucjonalizacja
władzy wojskowych" (C.J. Moneta, „Foro Internacional" 1985, nr 2, 190). Siły
zbrojne w systemie władzy państwowej uzyskały wyjątkową autonomię, a wojsko­
wi od lat trzydziestych do połowy osiemdziesiątych zdecydowanie dominowali
w życiu politycznym kraju (jeśli do ich przedstawicieli zaliczyć także gen. Perona).
Niewielkie zrozumienie dla reguł demokracji parlamentarnej, jakie wykazywała
armia argentyńska, Edgar R. Catterberg tłumaczy głównie czynnikami historycz­
no-społecznymi. Zwraca on uwagę, iż trzon zawodowy wojska był tradycyjm
szkolony i wychowywany według modelu pruskiego. Kadra armii argentyńskiej,
którą szkolili instruktorzy w większości niemieccy, doskonaliła swe umiejętność
w akademiach niemieckich. Po ukończeniu szkoły oficer spędzał zwykle pierwsze
piętnaście lat służby w garnizonie położonym w miejscowościach odległych °d
1 7
większych miast. Takie życie kształtowało jego mentalność. Uformowany P " ^
użyciu autorytarnych technik, był skłonny uznawać je za najlepsze - także dla
DYKTATURA WOJSKOWA W ARGENTYNIE 301
ł 20 społeczeństwa. Względne wyizolowanie zawodowych wojskowych sprzy-
f ł też ugruntowaniu przekonania o przynależności do grupy reprezentującej
J . a
wartości moralne niż te cechujące anarchiczne społeczeństwo, zwane
z e
P g
° j . Thesing, red., 160-167).
a z y
W
Wojskowi zazwyczaj obejmowali władzę w warunkach kryzysu państwa i gos-
s darki, obiecując zaprowadzenie porządku, ukrócenie nadużyć i skierowanie
faiu na drogę rozwoju. Najłatwiej przychodziło spacyfikowanie wszelkiej opo-
j i natomiast z rozwiązywaniem problemów gospodarczych i społecznych
c
reguły radzili sobie znacznie gorzej. Raz jeszcze pokazały to siedmioletnie
rządy generałów prezydentów: Juana Carlosa Onganii, Roberta Marcela Leving-
stona i Alejandra Agostina Lanusse (1966-1973). Zapowiadali oni trwanie rządów
wojskowych przez dziesięciolecia, aby zrealizować program tzw. rewolucji ar­
gentyńskiej, a doprowadzili do ogromnego zaostrzenia konfliktów społecznych,
które tłumiono krwawymi represjami. Właśnie w ich czasach życie kraju parali­
żowała działalność partyzantki miejskiej i wiejskiej, zwłaszcza zaś montoneros
1 Rewolucyjnego Wojska Ludu (Ejercito Revolucionario Popular, ERP). W końcu
maja 1970 r. porwany został i stracony „w imieniu ludu" były prezydent, gen.
Pedro E. Aramburu.
Głęboki kryzys, jaki ogarnął kraj, skłonił gen. Lanusse do liberyzacji polityki
wewnętrznej i zagranicznej. Zrezygnowano z koncepcji „granic ideologicznych",
zapowiadając, i ż Argentyna szukać będzie korzystnej współpracy z państwami
o różnych systemach politycznych. Nawiązano stosunki dyplomatyczne z Chińską
Republiką Ludową, a w lipcu 1971 r. gen. Lanusse spotkał się z SaWadorem
Allende, podpisując głośną Deklarację z Salty.
W końcowym okresie rządów gen. Lanusse nawiązał tajny kontakt z J. Peronem,
przebywającym na uchodźstwie w Madrycie, proponując mu przez swych wysłan­
ników (m.in. płk. Cornicelliego) zawarcie „wielkiego porozumienia narodowego"
(Gran Acuerdo Nacional, GAN). Warunki tego porozumienia - m.in. rezygnacja
Perona z kandydowania w najbliższych wyborach prezydenckich - nie odpowiada­
ły staremu caudillo. Jego partia: Sprawiedliwy Front Wyzwolenia (Frente Justicia-
Hsta de Liberación, FREJULI), stała się bowiem znów wielką siłą polityczną, a jej
Przedstawiciel Hector Campora zwyciężył w wyborach prezydenckich 11 marca
19
73 r. Trzy miesiące później, 20 czerwca, Peron powrócił do kraju i po nowych,
Przyspieszonych wyborach (23 września) objął po raz kolejny władzę prezydencką,
s
e
Prawując ją wraz z żoną Marią Estelą Martinez de Peron jako wiceprezydentem.
p
e r ó n rządził niecały rok (zmarł 1 lipca 1974 r.), nie odnosząc większych
Akcesów w dziedzinie gospodarki czy też łagodzenia konfliktów społecznych.
P
° śmierci Perona prezydentem została jego żona. Doszło do pogłębienia kryzysu
ekonomicznego w kraju, korupcji oraz powrotu gwałtów i terroru. Od sierpnia
9 7 5
r., kiedy dowódcą sił lądowych został gen. Jorge Rafael Videla, wojskowi
2
coraz większą irytacją obserwowali objawy chaosu, recesji i ożywienia się
Part
-yzantki.
 302 W POSZUKIWANIU NOWEGO LADU POLITYCZNEGO 1962-1980
24 marca 1976 r. o godz. 3.20 radio publiczne nadało komunikat o przeje 1
władzy przez trzyosobową juntę wojskową składającą się z gen. Videli, admj j
Emilio Massery i gen. Orlando Agostiego. Pięć dni później gen. Videla zo""-J
prezydentem państwa i ogłosił realizację procesu reorganizacji narodowej. ^ największych północnoamerykańskich koncernów - Kennecott Copper i Ana-
właśnie rozpoczął się w Argentynie czas systematycznego gwałcenia praw c i ! j z
wieka, którego rozmiary wstrząsnęły światem: 30 tys. osób po zatrzymani
zaginęło, wielu innych torturowano, okaleczono i porwano z domów, na uchodź*
stwo udały się wielkie rzesze ludzi. W kraju zapanowało bezrobocie, bied *
korupcja i gwałty jedne z największych w naszej historii" (R. Bortnik, 424-425)]
Jaskrawe naruszanie praw człowieka spowodowało zamrożenie stosunkól
z USA. Administracja prezydenta Cartera nie tylko wielokrotnie piętnowaU
postępowanie junty argentyńskiej, lecz także zlikwidowała całkowicie pom
wojskową dla tego kraju. Politykę rządów wojskowych potępiła również OPAI
publikując w 1980 r. raport Międzyamerykańskiej Komisji Praw Człowieka!
wyliczający m.in. nazwiska 5818 osób, które po aresztowaniu ich przez policji
zaginęły. Do dziś na Plaża de Mayo demonstrują raz w tygodniu kobiety portretami
desaparecidos.
13. S O C J A L I Z M C H I L I J S K I A L L E N D E G O
I ZAMACH STANU PINOCHETA
Chile miało najdłuższą w Ameryce Łacińskiej tradycję rządów konstytucyjnych
i parlamentarnej demokracji. Przed 1973 r. ład konstytucyjny naruszony został
zaledwie trzy razy. W 1891 r. wubuchała krótka wojna domowa między zwolen­
nikami prezydenta Jose Manuela Balmacedy, dążącego do zwiększenia uprawnień
władzy wykonawczej, a Kongresem - broniącym pozycji władzy ustawodawczej.
We wrześniu 1924r. wojskowi doprowadzili do ustąpienia na kilka miesięcy
prezydenta Arturo Alessandriego, a w czerwcu 1932 r. grupa oficerów lotnictwa
usunęła prezydenta Juana Estebana Montero i proklamowała Socjalistyczną Repub­
likę Chile, która przetrwała 100 dni.
Przed Pinochetem nie było w dziejach Chile prezydenta, który by rządził beZj
mandatu uzyskanego w wyborach. Jedną z najbardziej charakterystycznych cech
nowożytnej historii tego państwa były silne partie polityczne, zdolne do ar­
tykułowania interesów różnych grup społecznych. Siły centroprawicowe reprezen­
towała Partia Chrześcijańsko-Demokratyczna {Partido Democratico Cristiano,
PDC), która w latach sześćdziesiątych stała się bodaj najsilniejszą partią w kraju,
co potwierdziły wybory w 1964 r. wygrane przez jej przedstawiciela Eduardo
Freia Montalve.
Jego program „rewolucji w warunkach wolności" przejmował wiele tradycyJ'
nych haseł i celów lewicy chilijskiej, które jednakże miały być osiągnięte
0 ^•'stycznego".
zachowaniu wartości chrześcijańskich i przez „ponadklasowe państwo". Zap '
wiadano więc reformę rolną, zalegalizowanie związków i stowarzyszeń broniący * 0
interesów chłopów, rozszerzenie ustawodawstwa socjalnego. Reforma rolna-
SOCJALIZM CHILIJSKI ALLENDEGO I ZAMACH STANU PINOCHETA 303
oczęta dopiero w 1967 r„ po trzech latach objęła ok. 30 tys. rodzin, a więc jej
r° z P ył niewielki. Znacznie bardziej energicznie rząd Freia lansował koncepcję
D
^ l e n i z a c j i miedzi", a więc przejmowania za wysokim odszkodowaniem części
da Copper. Akcja miała jednak ograniczony charakter i nie zmieniła w zasadni-
C n
° posób stosunków własnościowych w chilijskim przemyśle wydobywczym.
s
^Nastąpiła też wielka aktywizacja latynoamerykańskiej polityki Chile. Chadecki
i p j uważał, iż Kuba powinna powrócić do OPA, potępił interwencję USA
r e a
^Dominikanie w 1965 r. i zwalczał koncepcję utworzenia ogólnoamerykańskich
W
. brojnych, wysuniętą przez Stany Zjednoczone i Brazylię. W maju 1969 r.
z
S
' chilijskiej miejscowości Vina del Mar zebrała się konferencja 20 państw
oc regionu, która opracowała głośny dokument domagający się radykalnego zrefor­
mowania stosunków ekonomicznych między USA i Ameryką Łacińską.
Rząd chadecki zawiódł jednak wielkie oczekiwania społeczne, co zwiększyło
popularność sił lewicowych. Na jesieni 1969 r. doszło do ukształtowania się
koalicji partii i ugrupowań lewicowych pod nazwą Jedność Ludowa (Unidad
Popular, UP), która w grudniu tegoż roku zdołała opracować wspólny program
wyborczy. W wyborach powszechnych 4 września 1970 r. najwięcej głosów
uzyskał kandydat UP, Salvador Allende Gossen (36,3%). Ponieważ nie zdobył
bezwzględnej większości, potrzebna była decyzja Kongresu, który 24 października
1970 r. właśnie jego ogłosił prezydentem republiki. Allende zdobył najwyższe
stanowisko w państwie dopiero za czwartym razem, gdyż poprzednio trzykrotnie
- w latach 1952, 1958 i 1964 - ubiegał się o prezydenturę, a w parlamencie
zasiadał ponad trzydzieści lat.
Po objęciu władzy rząd Jedności Ludowej rozpoczął realizację programu
wyborczego. Głosił on, iż w sferze politycznej głównym celem jest ustanowienie
„nowego państwa, w którym pracujący, cały lud, będą mieli rzeczywisty udział
w sprawowaniu władzy". W sferze ekonomicznej UP zapowiadała stopniowe
zastępowanie struktur kapitalistycznych i „likwidowanie władzy monopolistycz­
nego kapitału narodowego i zagranicznego oraz latyfundystów po to, aby rozpo­
cząć budowę socjalizmu". Sam Allende, niewątpliwie zafascynowany komuniz­
mem ^radziecko-kubańskim, określał się jako marksista, ale w Chile socjalizm
chciał budować innymi metodami. W maju 1971 r., przedstawiając swe pierwsze
jedzie na forum parlamentu, mówił, że Rosja w 1917 r. wybrała „jedną z form
budowy społeczeństwa socjalistycznego, którą była dyktatura proletariatu (...)
l a k
jak Rosja wówczas, Chile dziś stoi wobec konieczności zainicjowania w nowy
s
Posób kreowania społeczeństwa socjalistycznego poprzez własną drogę rewolu-
y
^ Jną, drogę pluralistyczną, przewidywaną przez klasyków marksizmu, ale nigdy
ota
-d nie konkretyzowaną (...) Chile jest dziś pierwszym narodem na ziemi,
^'.erzającyn, do zastosowania odmiennego sposobu przejścia do społeczeństwa
W
1
c . Pierwszym okresie, od końca 1970 r. do połowy 1971, rządy Allendego
Sz
yły się wzrastającym poparciem społecznym. Znaczne podwyżki płac łago-
 304 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
dziły nieco nierówności społeczne, wzrost produkcji zmniejszył bezrobn J
Wykorzystując ustawę z 1967 r., która umożliwiała parcelację majątków ziemskJ
0 powierzchni powyżej 80 ha, rząd przyspieszył reformę rolną. D o pol '
1972 r. prawie wszystkie majątki ziemskie zostały przejęte przez p a ń s t w o -
tylko niewielką ich część przekazano w indywidualne użytkowanie - więksi <
oddano spółdzielniom, co spowodowało spadek produkcji rolnej. Następnie r a larów wydano w sposób ukryty w ciągu trzech lat od 1970 r. do wojskowego
UP doprowadził do ogłoszenia nacjonalizacji bogactw naturalnych kraju: miedz-
rudy żelaza i saletry. Były one dotychczas eksploatowane głównie przez kompan/
zagraniczne, a zwłaszcza północnoamerykańskie.
Działania te uzyskały dużą akceptację społeczną, o czym świadczyły w y j «
wyborów municypalnych z kwietnia 1971 r., w których UP uzyskała 49% g ł o s ó J
a więc znacznie więcej niż w 1970r. W drugiej połowie 1971 r. zaczęły jednak
narastać trudności, które przerodziły się w głęboki kryzys społeczny i gospodarczy
Podwyżki płac i znacznie zwiększona siła nabywcza ludności spowodowały
masowe wykupywanie towarów i spekulacyjne ich ukrywanie przez przedsiębior­
ców, którzy nie zgadzali się na kontrolowane przez państwo ceny. Szybko rosła
inflacja: z 22% w 1971 r. do ponad 300% w 1973 r. Złe zarządzanie państwowymi
przedsiębiorstwami i presja inflacyjna doprowadziły do drastycznego braku pod­
stawowych artykułów konsumpcyjnych. Ucieczka prywatnych kapitałów zagraJ
nicznych, spadek cen światowych miedzi oraz zablokowanie przez USA pożyczek
1 pomocy pogłębiły trudności finansowe. W kraju zapanowała anarchia, wzmagał
się terror skrajnie lewicowych i prawicowych organizacji.
Niewątpliwie wielkim przeciwnikiem rządu kierowanego przez marksistowskiej
go prezydenta Allende była ówczesna administracja waszyngtońska. Od razu po
wyborach, we wrześniu 1970 r. USA podjęły działania mające na celu niedopusz­
czenie marksisty do fotela prezydenckiego. 5 września zebrał się w Waszyngtonie
tzw. Komitet Czterdziestu, kierujący operacjami CIA, który przygotował plan akcji
mającej zdestabilizować sytuację w Chile. 15 września - a więc jeszcze przed
zaprzysiężeniem Allendego - sekretarz stanu Henry Kissinger na spotkaniu z prasą
przestrzegał, że jeśli pozwoli się na ustanowienie komunistycznego rządu w Chile,
komunizm uzyska większe szanse zdobycia władzy w Peru, Argentynie, Boliwii.
„Myślę - mówił Kissinger - iż nie powinniśmy się łudzić, że przejęcie władzji
w Chile przez Allendego nie stworzy wielu problemów dla nas, dla proamerykan- I
skich sił demokratycznych, a także dla całej zachodniej hemisfery". Dyrektor CIA i
William Colby złożył w kwietniu 1974 r. zeznanie przed podkomisją ds. wywiadu!
Izby Reprezentantów, w którym potwierdził ingerencję Agencji w przebiegi
kampanii prezydenckiej i tzw. „kampanii terroru", od września do końca paździer-
nika 1970 r. W tym czasie doszło m.in. do porwania, a następnie zabójstw j
- w niewyjaśnionych w pełni okolicznościach - dowódcy armii chilijskiej g
Rene Schneidera, który uważany był za zwolennika rozwiązań konstytucyjny'-' '
Dowody ingerencji USA zawierają dwie publikacje, będące owocem p I r z e
słuchań przed podkomitetem do spraw międzyamerykańskich Komitetu Spr
Zagranicznych Izby Reprezentantów oraz przesłuchań przed Komitetem Specj I
SOCJALIZM CHILIJSKI ALLENDEGO I ZAMACH STANU PINOCHETA 305
Senatu, pracującym pod kierunkiem senatora Franka Churcha (zob. Hearings
f re ••)• W dokumencie nr 3 czytamy m.in.: „Uczestnictwo Stanów Zjednoczo-
0 n w tajnych akcjach w Chile w dekadzie między 1963 a 1973 r. było inten-
^wne i ciągle. Centralna Agencja Wywiadowcza wydała trzy miliony dolarów,
b wpłynąć na wynik wyborów prezydenckich w Chile w 1964 r. Osiem milionów
machu we wrześniu 1973 r. (...) Na co były przeznaczane pieniądze CIA
Z
Chile? Na finansowanie szerokiego spektrum poczynań: począwszy od zwykłej
ropagandowej manipulacji prasowej, poprzez popieranie na wielką skalę partii
n olitycznych, wpływanie na opinię publiczną, aż do bezpośredniego wspierania
wojskowego zamachu stanu (to foment a military coup)". (H. Jones, red., 381-383).
31 sierpnia 1973 r. gen. Augusto Pinochet Ugarte został głównodowodzącym
sił zbrojnych Chile na miejsce gen. Carlosa Pratsa, lojalnego wobec rządu.
Właśnie gen. Pinochet stanął na czele czteroosobowej junty wojskowej, która
11 września 1973 r. dokonała zamachu stanu. Tego samego dnia SaWador Allende
zginął w niewyjaśnionych okolicznościach podczas ataku na pałac prezydencki.
Rządy junty chilijskiej okazały się niezmiernie krwawe i represyjne. W obozach
koncentracyjnych zamknięto dziesiątki tysięcy osób, a kilkaset tysięcy Chilij-
czyków zostało karnie wysiedlonych lub uciekło przed zemstą reżimu.
Ocena rządów Allendego i dyktatury Pinocheta do dziś głęboko dzieli społe­
czeństwo Chile, a racje przeciwnych stron wydają się nie do pogodzenia. O chilij­
skiej drodze od dyktatury do demokracji traktować będzie inna część tej pracy.
1. Latynoamerykańska polityka USA przeszła w latach sześćdziesiątych i sie-
e:
emdziesiątych znamienną ewolucję. Prezydent Lyndon B. Johnson (1963-1969)
deklarował wprawdzie kontynuację polityki swego poprzednika wobec Ameryki
Łacińskiej, ale w rzeczywistości dokonał wielu zmian. Jego administracja stanęła
w
obec nowych wyzwań. W tym czasie nastąpiła eskalacja wojny w Wietnamie,
a
rewolucja kubańska wykazywała tendencje ekspansywne. Oba wyzwania trak­
towano jako przejaw ofensywy komunizmu światowego, któremu należy się energicz­
ne przeciwstawić. W tych warunkach uznano, że dalekosiężny cel budowy demokra­
cji w Ameryce Łacińskiej powinien być osiągnięty w sposób bardziej pragmatyczny,
koszono, iż siły demokratyczne należy oczywiście popierać, ale jeśli już doszło do
Us
tanowienia w wyniku zamachu stanu rządu niekonstytucyjnego, nie hależy od razu
el1,
'bezwarunkowo stosować wobec niego sankcji. Według doktryny Johnsona-Manna,
1
tany Zjednoczone rezerwowały sobie prawo do wnikliwego zbadania wszystkich
°koliczności powstania takiego rządu przed podjęciem decyzji. „Rezerwujemy sobie
w
;1
°'ność wyrażania naszego sprzeciwu poprzez odmowę uznania rządu niekonstytu-
c
11
yjneg a i ż prawo do kontynuowania pomocy ekonomicznej".
0; e l c
 306 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
Wskazywano również, że wybory parlamentarne w Ameryce Łacińskiej J
zawsze są gwarantem demokracji, czego dowodzi przykład Gwatemali w czas
Arevalo i Arbenza. Ponadto rządy konstytucyjne są czasami nieskuteczne w
dżinie gospodarki, natomiast niektóre dyktatury wykazują dużą sprawność w
0
mowaniu rozwoju, a to jest przecież najbardziej potrzebne narodom latynoaf *
6
rykańskim. Administracja Johnsona dążyła więc do tego, aby Stanom Zjedno - *
nym zapewnić całkowitą swobodę podejścia do rządów niekonstytucyjny,?"
Uznanie ich lub udzielanie im pomocy gospodarczej zależeć miało nie od j i!
legalności czy przestrzegania zasad demokracji, lecz od stopnia zgodności z. p p 0
tyką USA. Stąd też niezwykle życzliwie powitano w Waszyngtonie wojskow"
zamach stanu w Brazylii w 1964 r., a nie przejawiono żadnej sympatii do demo.
kratycznie wybranego rządu J. Boscha w Dominikanie.
Właśnie sprawa dominikańska i problem kubański zaciążyły w wielkim stopniu n i
latynoamerykańskiej polityce administracji Johnsona. Jej postępowanie w trakcie
kryzysu dominikańskiego spotkało się z krytyką nie tylko wielu rządów w Ameryce
Łacińskiej, lecz także wpływowych polityków waszyngtońskich, m.in. przewodni­
czącego Komisji Spraw Zagranicznych Senatu Williama Fullbrighta. Przemawiając
15 września 1965 r. na forum Senatu stwierdził on, iż: „polityka Stanów Zjednoczo­
nych wobec kryzysu dominikańskiego charakteryzowała się najpierw niezdecydowa­
niem, zaraz po tym przesadną reakcją, a przez cały czas brakiem bezstronności". N i l
oznacza to, mówił Fullbright, że Stany Zjednoczone mogły zmienić kurs wydarzeń,]
gdyby działały inaczej. Można jednak zauważyć liczne błędy, które popełniła
dyplomacja północnoamerykańska. Do najważniejszych należała „przesadna ocena
wpływu komunistów na ruch powstańczy w pierwszych jego stadiach oraz sprzeci-1
wienie się powrotowi Juana Boscha do władzy lub ustanowieniu rządu kontrolowa-i
nego przez jego partię - PRD". Na podstawie bardzo wątłych przesłanek Stany
Zjednoczone przyjęły tezę, że rewolucja została zdominowana przez komunistów.
Wzięło się to z błędnego odczytania przeważających tendencji w Ameryce Łacińs­
kiej, gdzie różne ruchy reformatorskie rzeczywiście ich przyciągają. Jeśli jednak
automatycznie będziemy przeciwstawiać się siłom reformatorskim tylko dlatego, że
jacyś komuniści wyrażają dla nich poparcie, to z łatwością znajdziemy się w jednei
linii z reakcjonistami, którzy dbają przede wszystkim o zachowanie status quo. I
Jest już najwyższy czas - mówił Fullbright - abyśmy zdecydowali, jakie sal
cele polityki USA w Ameryce Łacińskiej. „Nie możemy z sukcesem promować
demokracji i równocześnie wiązać się z korupcyjnymi i reakcyjnymi oligarchiami'
1
co nam się zdarza. Istotą Sojuszu dla Postępu jest marsz w kierunku rewolucj
społecznej, a nasza interwencja w Dominikanie dąży do zgniecenia ruchu rewo­
lucyjnego (...) Po prostu nie możemy już dłużej podążać w dwóch kierunkach
równocześnie; musimy przeto wybrać między Sojuszem dla Postępu a podtrzr
e E t y c z n i e oceniały tzw. stosunki specjalne z Ameryką Łacińską. Zwłaszcza
mywaniem status quo w Ameryce Łacińskiej" (pełny tekst w: A . M . Schlesing '
The Dynamics..., 658-674).
L
W latach prezydentury Johnsona doszło do zwiększenia napięć na zachodn' J
półkuli w związku z radykalizowaniem się rewolucji kubańskiej. W lutym 1964 r-
SOCJALIZM CHILIJSKI ALLENDEGO I ZAMACH STANU PINOCHETA 307
j X spotkaniu konsultacyjnym OPA w Waszyngtonie, uchwalono rezolucję
n a
w a n i u stosunków dyplomatycznych z Kubą. Rząd kubański przeszedł jednak
e r
0 Z
m czasie do ofensywy, przekonany, że warunki dla rewolucji antyimperialis-
^cznej w regionie są coraz bardziej sprzyjające. Z inspiracji Kuby powołano
ty oamerykańską Organizację Solidarności (OLAS), której pierwsza konferencja
tvn
Hawanie wzniosła rzucone przez Che Guevarę hasło wybuchu „dwóch, trzech,
W
- tu Wietnamów na świecie". Wenezuela oskarżyła wówczas Kubę o interwencję
W
we wewnętrzne sprawy, co komisja OPA badająca ten zarzut - potwierdziła.
s
Pragmatyczną linię polityki Johnsona wobec Ameryki Łacińskiej kontynuował
rezydent R. Nixon (1969-1974). Na jego koncepcje wielki wpływ wywarł raport
nelsona Rockefellera Jakość życia w Amerykach, powstały w wyniku podróży
studyjnej po Ameryce Łacińskiej. Rockefeller stwierdzał m.in., iż Stany Zjednoczone
dopuściły do drastycznego pogorszenia specjalnych stosunków, które w przeszłości
wiązały je z narodami hemisfery zachodniej. Bieda i wzrastająca frustracja w Amery­
ce Łacińskiej powodują, „iż coraz więcej osób oskarża Stany Zjednoczone o wszelkie
zfoT poszukuje rozwiązań marksistowskich dla swych problemów życiowych".
Wszystko to, a także wzrost wywrotowej działalności komunistycznej, której
ośrodkiem jest castrowska Kuba, wymaga powrotu do specjalnych stosunków między
obuAmerykami i umocnienia przywódczej roli Stanów Zjednoczonych w regionie.
Raport podkreślał, że niezbędne jest prowadzenie polityki bardziej elastycznej
1 uznanie, iż zbudowanie systemów prawdziwie demokratycznych w Ameryce
Łacińskiej może nastąpić w wyniku długiego procesu. „Stany Zjednoczone nie mogą
pozwolić, aby niezgoda na formę lub politykę wewnętrzną innych rządów amerykań­
skich prowadziła do osłabienia wzajemnie korzystnych stosunków".
Główne konkluzje raportu Rockefellera, zwłaszcza dotyczące sfery relacji
politycznych, szeroko wykorzystał Nixon, przedstawiając swój program w paź­
dzierniku 1969 r. Prezydent uznał więc, że specjalne stosunki w Ameryce Łacińs­
kiej powinny teraz przybrać formę „bardziej dojrzałego współpartnerstwa". Przy­
chylił się też do wniosku, iż pragmatyczne podejście do realiów latynoamerykań­
skich wymaga, aby „z poczuciem rzeczywistości przyjmować rządy w systemie
międzyamerykańskim takimi, jakimi one są". Zasada ta nie dotyczyła jednak
Kuby, gdyż „eksport rewolucji jest interwencją, której nasz system nie może
wybaczać". Nixon zapowiadał również wzbogacenie form i zwiększenie pomocy
•ekonomicznej dla Ameryki Łacińskiej, ale w praktyce w czasie całej kadencji
największą wagę przywiązywał do politycznej warstwy swego programu.
p
o dość bezbarwnej prezydenturze Geralda Forda, istotne zmiany do latyno­
amerykańskiej polityki USA wprowadził dopiero Jimmy Carter (1977-1981).
P o j m u j ą c władzę, miał on do dyspozycji dwa raporty komisji Linowitza, które
ru
g i raport podkreślał, że stosunki te w przeszłości służyły głównie polityce
Paternalistycznej i akcentowaniu problemów bezpieczeństwa kosztem innych
Pjaszczyzn współpracy. Postulaty Linowitza zostały wzięte pod uwagę przy
P anowaniu konkretnych posunięć nowej administracji.
308 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
Istota polityki Cartera wobec Ameryki Łacińskiej, a więc zwrócenie szczegół 1
uwagi na problem praw człowieka, wynikała z jego głębokich przemyśleń i ^ p
konań. Wielokrotnie dawał im wyraz już w trakcie kampanii wyborczej, ki
zapowiadał odnowę moralną i odejście od koniunkturalnego traktowania trądy ^
nych wartości amerykańskich. W pierwszej połowie kadencji starał się energi .~ t/
realizować swój program. W odróżnieniu więc od rządów Nixona i Forda %a
ministracja Cartera uzależniała pomoc ekonomiczną dla państw latynoameryk -*
skich od oceny ich stosunku do praw człowieka. Zdołano odciąć dyktatorskie
rządy latynoamerykańskie od pomocy wojskowej USA (p. tabelka w tekście) Nj
zważając na znaczenie Brazylii w Ameryce Łacińskiej, Stany Zjednoczone wyr^
nie dystansowały się od rządów wojskowych w tym kraju. Podobnie kształtowała
się polityka USA wobec Ameryki Środkowej, gdzie starano się popierać wszelkie
siły reformatorskie, choć bez większego powodzenia.
Prawdziwym testem intencji nowej administracji Stanów Zjednoczonych wobei
Ameryki Łacińskiej stało się wynegocjowanie i podpisanie przez J. Cartera
i O. Torrijosa Herrerę, 7 września 1977 r., traktatu o Kanale Panamskim. Lik.
widował on traktat z 1903 r., prawdziwe świadectwo dawnej imperialnej domP
nacji, i począwszy od 31 grudnia 1999 r. oddawał narodowi panamskiemu suwe­
renność na całym terytorium kraju.
W drugiej połowie kadencji Cartera, w latach 1979-1981, doszło do całej serl
kryzysów w wielu regionach świata (Iran, Afganistan, Angola, Etiopia) - w tyra
w Ameryce Łacińskiej (Kuba, Nikaragua, Salwador, Grenada). Zmusiło to ad­
ministrację Stanów Zjednoczonych do zmniejszenia nacisku na przestrzeganie
praw człowieka i skoncentrowania się na tradycyjnych problemach równowagi
sił i bezpieczeństwa w stosunkach międzynarodowych.
2. Po utworzeniu OPA w 1948 r., stopniowo zmieniały się struktura i zadania tejj
głównej organizacji systemu międzyamerykańskiego. Proces reforrnowania Karty
OPA rozpoczął się w 1964 r., kiedy ustalono sposób przyjmowania nowych członków.
Dopiero jednak druga specjalna konferencja międzyamerykańską w Rio de Janeiro
(listopad 1965) przygotowała kompleksowe zmiany, które uzupełniła i zatwierdziła
trzecia specjalna konferencja w Buenos Aires (luty 1967). Protokół reformy Karty
Organizacji Państw Amerykańskich, zwany też Protokołem z Buenos Aires, znacznie_
rozszerzył zadania OPA, zwłaszcza w dziedzinie gospodarczej. Zostały one sprecyzo­
wane w wyniku długich dyskusji i sporów między Ameryką Łacińską i U S A . :
Dyskusje te pozwoliły określić kilkanaście podstawowych celów współpracy gosp ' !
darczej państw amerykańskich w duchu zbliżonym do programu Sojuszu dla Postęp
Zasadniczych zmian dokonano także w strukturze i uprawnieniach różny h
organów OPA. Zlikwidowano przede wszystkim dotychczasowy naczelny orga '
a więc Konferencję Międzyamerykańską. W ciągu 19 lat (1948-1967) odbyła si?
n t l
bowiem tylko jedna taka konferencja, co spowodowało, że jej rolę przejęły ' .
organy - Rada OPA i spotkania konsultacyjne ministrów. Zdecydowano więc j *
zamiast Konferencji Międzyamerykańskiej najwyższym organem OPA będ
odtąd Zgromadzenie Ogólne, obradujące na corocznych sesjach. Łączyło sie to
SOCJALIZM CHILIJSKI ALLENDEGO I ZAMACH STANU PINOCHETA 309
graniczeniem w zreformowanej Karcie roli Rady OPA - wiele jej uprawnień
Z
,ęło Zgromadzenie Ogólne. Zwiększyło się też znaczenie Sekretariatu General-
v
2&>
o który powołano na miejsce istniejącej nieprzerwanie od 1910 r. Unii Pan-
ngg
r'ykańskiej. Dotychczasowa Rada OPA przekształcona została w Stałą Radę
e
y
npA podporządkowaną Zgromadzeniu Ogólnemu. Podobnie zwiększono rangę
zakres działania Międzyamerykańskiej Rady Gospodarczo-Społecznej i jej
a iTmitetu Wykonawczego, czyli Międzyamerykańskiego Komitetu do spraw So-
• dla Postępu. Akceptacji natomiast nie uzyskała dyskutowana w Buenos
s z U
Aires propozycja utworzenia międzyamerykańskich sił pokojowych i przekształ­
cenia Międzyamerykańskiej Rady Obrony w rodzaj ponadnarodowego Sztabu
Generalnego.
W połowie lat siedemdziesiątych doszło do zreformowania innego filaru sys­
temu międzyamerykańskiego, a więc traktatu Rio (TIAR). Zgodnie z powtarza­
nymi od wielu lat postulatami państw latynoamerykańskich, wprowadzono do
poprawionego traktatu pojęcie „zbiorowego bezpieczeństwa ekonomicznego",
które także jest niezbędne dla utrzymania stabilizacji i pokoju. Wagę podjętej
decyzji osłabiło oficjalne zastrzeżenie USA dołączone do protokołu poprawek.
Głosiło ono, że Stany Zjednoczone nie zamierzają negocjować lub podpisywać
jakiegokolwiek traktatu w sprawie zbiorowego bezpieczeństwa ekonomicznego.
Ważne uzupełnienie wprowadzono do art. 2, podkreślając, iż przynależność do
traktatu regionalnego nie może uszczuplać praw i obowiązków państwa, które
wynikają z Karty NZ. Zmniejszono też tzw. strefę bezpieczeństwa, a więc obszar
geograficzny, na którym miały zastosowanie postanowienia TIAR z 1947 r.
Sukcesem państw latynoamerykańskich stało się ponadto wyeliminowanie sfor­
mułowania dawnego art. 6, mówiącego, iż traktat z Rio obowiązuje także w przy­
padku „agresji nie będącej atakiem zbrojnym". Od dawna bowiem wskazywano,
że jest to zapis nieprecyzyjny, dający możliwość ingerowania w wewnętrzne
przemiany polityczne państw. W nowym art. 8 ograniczono też swobodę organu
konsultacyjnego w stosowaniu sankcji, z użyciem siły włącznie.
Wszystkie poprawki wprowadzone do traktatu Rio odzwierciedlały ducha
detente, obecnego wówczas w globalnych i regionalnych stosunkach między­
narodowych. W takiej sytuacji możliwa była też decyzja państw systemu między­
amerykańskiego o uznaniu pluralizmu politycznego w regionie. O sprawie tej
dyskutowano najpierw na konferencji ministrów spraw zagranicznych Ameryki
0
Łacińskiej w Bogocie (listopad 1973), gdzie stwierdzono: „wszystkie państwa
u
m a
J ą prawo do samodzielnego i bez ingerencji zewnętrznej określania swego
c
^^emu politycznego". Przełom nastąpił w roku następnym, kiedy sekretarz
n
sta
n u USA Henry Kissinger przyłączył się do stanowiska latynoamerykańskiego,
C o
zawarto w Deklaracji z Tlatelolco (23 I I 1974). W ruchu międzyamerykańskim
n
adal jednak nie było zgody, czy ogólna zasada pluralizmu politycznego odnosi
1 ?
j do stosunków z Kubą. W trakcie X V spotkania konsultacyjnego OPA w lis-
z
°Padzie 1974 r. dwanaście państw uznało, iż rząd Kuby nie stanowi już groźby
a re
gionu, a więc nieuzasadniony jest zakaz utrzymywania z nim stosunków.
 310 W POSZUKIWANIU NOWEGO LADU POLITYCZNEGO 1962-1980
Dziewięć państw wyraziło jednakże zdanie odmienne, wskutek czego w n i
nie uzyskał wymaganych wówczas dwóch trzecich głosów. Dopiero X V I s p o t k ^
konsultacyjne OPA w lipcu 1975 r. uchwaliło, że państwa członkowskie trakt"^
z Rio mają „wolność działania w zakresie normalizowania lub p r o w a d ź ^
e r
swych stosunków z Republiką Kuby".
3. Dla regionalnych, ale i globalnych stosunków międzynarodowych istotn J
wydarzeniem stało się podpisanie 14 lutego 1967r. Traktatu o zakazie b,^.
nuklearnych w Ameryce Łacińskiej, zwanego Traktatem Tlatelolco (3 I 1993
do nazwy traktatu dodano zwrot: „i Karaibach"). Uczestnicy Traktatu Tlatelolcl
zobowiązywali się do używania materiałów i aparatury nuklearnej wyłącznie do
celów pokojowych, a także do przestrzegania zakazu używania, produkowania
i przechowywania broni nuklearnej. Do kierowania realizacją tych postanowień
powołano stałą Organizację Traktatu OPANAL, z siedzibą w mieście Meksyk 1
Traktat Tlatelolco podpisało początkowo 14 państw latynoamerykańskich. DoJ
dziś ratyfikowały go 32 państwa, choć dla 3 z nich nie wszedł jeszcze w życid
(Kuba, Gujana oraz St. Kitts-Nevis, które traktat podpisały i ratyfikowały, ale nie
spełniły wszystkich wymogów). Ponadregionalne znaczenie traktatu podkreślały
dwa dołączone doń protokoły dodatkowe. Pierwszy z nich, w którym państwa
posiadające wówczas w regionie terytoria niesuwerenne zobowiązywały się doi;
wypełniania postanowień traktatu na tych obszarach, podpisały i ratyfikowały:!
Wielka Brytania, Holandia, Stany Zjednoczone, Francja. Protokół dodatkowy I I I
mówiący, iż mocarstwa atomowe „nie będą używały ani nie będą groziły użyciem
broni jądrowej przeciwko stronom układu", został podpisany i ratyfikowany
przez Wielką Brytanię, Stany Zjednoczone, Francję, ChRL i Związek Radziecki.
Prekursorski charakter Traktatu Tlatelolco polega na tym, iż stworzył on
pierwszą w świecie strefę wolną od broni nuklearnych w regionie zamieszkałym.
1/ Przyczynił się do umocnienia pokoju i bezpieczeństwa w całej Ameryce Łaciń-J
skiej, stał się też ważnym wzorem dla podobnych porozumień w innych regionach
świata.
4. Pierwszy impuls procesom ekonomicznej integracji w Ameryce Łacińskiej
po I I wojnie światowej nadały koncepcje CEPAL. W najpełniejszy sposób wpro­
wadzane były w życie w Ameryce Środkowej. Zakres integracji okazał się tamJ
o wiele szerszy i ambitniejszy niż w innych ugrupowaniach latynoskich. Traktat
ogólny środkowoamerykańskiej integracji gospodarczej z grudnia 1960 r. przewi­
dywał, iż zaledwie w ciągu pięciu lat zostaną zniesione taryfy celne w wymianie i
wewnątrzregionalnej i podjęte kroki zmierzające do wprowadzenia wspólnej
zewnętrznej polityki handlowej. Opracowano też program industrializacji i koor­
dynacji polityki ekonomicznej państw regionu. Sukcesy przyszły już po kilka
latach. W drugiej połowie lat sześćdziesiątych ponad 90% handlu wewnątrz
regionalnego odbywało się na zasadach bezcłowych; pięciokrotnie zwiększyła si?
wymiana gospodarcza między państwami członkowskimi, a wzrost gospodarczy
pięciu krajów osiągnął 5,5% rocznie. Wspólny Rynek Ameryki Środkowej
(MCCA) załamał się po „wojnie futbolowej" w 1969 r. Najpierw z udział
SOCJALIZM CHILIJSKI ALLENDEGO I ZAMACH STANU PINOCHETA 311
0 MCCA wycofał się Honduras, następnie uczyniła to Kostaryka, a eskalacja
^ invch konfliktów w pozostałych państwach zamroziła proces integracyjny
regionie.
, ,
znacznie mniej ambitne cele stawiało sobie Latynoamerykańskie Stowarzyszc­
l
ie Wolnego Handlu (ALALC), powołane w lutym 1960 r. przez siedem państw,
111
których dołączyły kolejne cztery. Zamierzeniem członków Stowarzyszenia
^ ł o tylko ukształtowanie w ciągu dwunastu lat strefy wolnego handlu dzięki
pniowemu eliminowaniu stawek celnych i innych przeszkód w wymianie
S
ionalnej. Nie przewidywano natomiast koordynowania całej polityki ekono­
micznej państw członkowskich, ustanawiania w tej dziedzinie struktur decyzyjnych
też uzgadniania wspólnych zewnętrznych taryf celnych. Proces liberalizacji
obrotów handlowych w ramach ALALC postępował jednak nadzwyczaj powoli.
Nierówny poziom rozwoju i ukształtowanie się wewnątrz Stowarzyszenia trzech
grup państw rozbijały jego skuteczność i spoistość. Szczególne niezadowolenie
wyrażały kraje słabiej rozwinięte, które uważały, iż mechanizmy ALALC w nad­
miernym stopniu premiują trzy największe państwa: Argentynę, Brazylię i Meksyk.
Próby zreformowania Stowarzyszenia nie przyniosły większych skutków, wobec
czego w 1980 r. na jego miejsce powołano nową organizację: Stowarzyszenie
Latynoamerykańskiej Integracji (ALADI).
Widząc nieskuteczność ALALC, sześć małych i średnich państw członkowskich
(Boliwia, Chile, Ekwador, Kolumbia, Peru, Wenezuela), podpisało w maju 1969 r.
porozumienie o integracji subregionalnej, zwane też Paktem Andyjskim. Zamiary
Paktu Andyjskiego wykraczały poza formułę ALALC, gdyż obejmowały uzgad­
nianie i harmonizowanie całej polityki ekonomicznej. Opracowano więc wspólne
programy sektorowego rozwoju przemysłowego, aby doprowadzić do koordynacji
produkcji i inwestycji na obszarze andyjskim. Zmierzano do powoływania wielo­
narodowych przedsiębiorstw przemysłowych i stymulowania wzrostu produkcji
rolniczej w skali subregionu. Specyfikę Paktu Andyjskiego stanowiło uzgadnianie
wspólnej polityki wobec kapitału zagranicznego. Doprowadziło to do przyjęcia
gfośnej Decyzji 24, która ograniczała udział kapitału zagranicznego w przedsię­
biorstwach krajowych do 49%. Charakterystyczna dla Paktu była także konwencja
im. Andresa Bello, która wskazywała, iż państwa członkowskie dążą do rozwoju
kompleksowego i integralnego - także w dziedzinie edukacji, nauki i kultury.
Początkowo te ambitne cele państwa Paktu Andyjskiego osiągały z niemałymi
Akcesami. Kryzys ugrupowania rozpoczął się w 1974 r„ po ogłoszeniu przez
Wenezuelę postulatu renegocjacji uzgodnień dotyczących przemysłu naftowego.
Zaraz też chilijski rząd gen. Pinocheta zażądał zniesienia wszelkich ograniczeń
Zwi
ą z a n y c h z działalnością obcego kapitału. Wojskowy zamach stanu w Boliwii
W l 9
8 l r. oraz wojna między Peru i Ekwadorem (22 1-2 I I 1981) również
s,
° abiły działanie państw andyjskich,
olejna inicjatywa integracyjna powstała w okresie zwiększonego zaintereso-
u
a n i
a ONZ problemami Trzeciego Świata. W maju 1974 r. przyjęto deklarację
312 W POSZUKIWANIU NOWEGO ŁADU POLITYCZNEGO 1962-1980
0 ustanowieniu międzynarodowego ładu ekonomicznego, a w grudniu tegoż rot
uchwalono Kartę Praw i Obowiązków Ekonomicznych Państw. Wtedy właś - n ^ o r u , a w sferze społecznej starał się realizować niektóre wskazania rewolucji
prezydent Meksyku L. Echeverria zgłosił wniosek „utworzenia organizacji k 1 0
sultacji i współpracy ekonomicznej, która będzie miała rzeczywisty w p ł y ^
w eformy rolnej, co zapewniło mu duże społeczne poparcie wsi boliwijskiej.
realizację interesów Ameryki Łacińskiej". W wyniku dalszych negocjacji, w pj**
dzierniku 1975 r. dwadzieścia pięć państw regionu, w tym Kuba, podpisać
Jkonwencję ustanawiającą System Ekonomiczny Ameryki Łacińskiej (SELĄ)
Nowa organizacja integracyjna zamierzała wspierać współpracę regionalną - m j "
przez powoływanie wielonarodowych przedsiębiorstw latynoamerykańskich. W l J
tach 1976-1977 utworzono też sześć wielkich struktur produkcyjno-handlowych]
z siedzibami w Caracas, Meksyku, Quito, Buenos Aires, Limie i Montevideo]
Główny jednakże wysiłek SELA skierowano na obronę interesów regionu w 1Q. &
balnych stosunkach gospodarczych. Wymagało to wypracowania wspólnej latyno-]
amerykańskiej strategii działania w organizacjach międzynarodowych i wobec]
krajów rozwiniętych. Skuteczność SELA w tej dziedzinie już na początku lafl
osiemdziesiątych okazała się niewielka, gdyż Ameryka Łacińska weszła w okres
ciężkiego kryzysu ekonomiczno-finansowego.
Zanotować trzeba również pojawienie się różnych form współpracy w takich
subregionach jak: basen La Platy, obszar Amazonii czy basen karaibski. Wpraw­
dzie podpisany przez pięć państw w kwietniu 1969 r. traktat basenu La Platy nie
przyniósł poważniejszych rezultatów, to jednak dwustronne układy między Parag­
wajem i Brazylią (traktat Itaipu) oraz Paragwajem i Argentyną (traktat Yacyreta)
doprowadziły do zbudowania ogromnych hydroelektrowni. Zasługą innego poro­
zumienia subregionalnego ośmiu państw z grudnia 1978 r., zwanego Paktem
Amazońskim, było zwrócenie uwagi społeczności międzynarodowej na potrzebę
ochrony bogactw naturalnych Amazonii i zachowania równowagi ekologicznej.
Po krótkotrwałym istnieniu Federacji Indii Zachodnich (1958-1962), w maju
1968 r. powstało Karaibskie Stowarzyszenie Wolnego Handlu (CARIFTA). Dą­
żenia do idącego dalej współdziałania zostały uwieńczone powołaniem Wspólnoty
Karaibskiej oraz Wspólnego Rynku (CARICOM - 1 V I I I 1973)..Ugrupowanie
to zanotowało spore sukcesy, znosząc bariery celne w handlu wewnątrzregional-
nym, tworząc wspólne instytucje stowarzyszone czy też współdziałające w rozwoju
oświaty, ochrony zdrowia i turystyki.
5. Latynoamerykańskie junty wojskowe, które w latach sześćdziesiątych i sie­
demdziesiątych doszły do władzy w wyniku zamachów stanu, nie były jednolite.
Różniły się bowiem zarówno skalą represyjności, jak i koncepcjami społecznym
1 ekonomicznymi.
Do umiarkowanie represyjnych, a przy tym radykalnie narodowych i populisty­
cznych zaliczyć można boliwijskie rządy generałów Barrientosa i Ovando Candn-
Pierwszy z nich obalił w listopadzie 1964 r. władzę prezydenta Paza Estenssoro
Rządy Barrientosa, zarówno w okresie kiedy stał na czele junty wojskowej, ja^
i później, po wyborze na prezydenta w sierpniu 1966 r„ były podobne. Wobe
szeroko rozumianej lewicy i związków zawodowych stosował represje, tłumił s^
SOCJALIZM CHILIJSKI ALLENDEGO I ZAMACH STANU PINOCHETA 313
ajki górnicze, nękał lewicową partyzantkę. Nie wprowadził jednak masowego
1 6
Hwijskiej z lat pięćdziesiątych. Najważniejsze było przyspieszenie realizacji
r
Bardziej radykalny okazał się gen. A. Ovando Candia, który stanął na czele
stwa w wyniku zamachu stanu we wrześniu 1969 r. Znacjonalizował mienie
an
ółnocnoamerykańskiego koncernu naftowego Bolivian Oil Company, nawiązał
n stosunki dyplomatyczne z ZSRR, Rumunią i Polską, a także działał na rzecz
a zniesienia antykubańskich sankcji OPA.
-przez cały niemal wiek XIX i większą część wieku X X armia dominowała w życiu
nolitycznym Peru. Również w latach 1968-1980 wojskowi stali na czele państwa, ale
był to okres wyjątkowy w dziejach kraju. Wojskowi prezydenci - J. Velasco
Alvarado, a następnie F. Morales Bermudez - przewodzili narodowo-lewicowej
rewolucji peruwiańskiej. Nazwano ją później „rewolucją odgórną", gdyż grupa ludzi
w mundurach zamierzała dzięki własnym decyzjom, bez wsparcia masowych ruchów
politycznych, głęboko zmienić gospodarkę i społeczeństwo peruwiańskie.
W pierwszej fazie rewolucji (1968-1975) wojskowi zdołali przeprowadzić
wiele swoich planów. Znacjonalizowano mienie północnoamerykańskich koncer­
nów IPC oraz Cerro de Pasco, a następnie kilku przedsiębiorstw szwajcarskich
i szwedzkich. Opublikowano ustawę o reformie rolnej, na podstawie której
podzielono między chłopów ok. 9 min ha ziemi. W polityce zagranicznej akcen­
towano zwłaszcza wagę związków z Trzecim Światem. Rząd gen. Velasco A l -
varado był wielkim rzecznikiem integracji latynoamerykańskiej; wznowił też
stosunki dyplomatyczne z Kubą oraz nawiązał je z ChRL i NRD. Doszło natomiast
do poważnych napięć ze Stanami Zjednoczonymi, które jednak stosunków dyp­
lomatycznych z Peru nie zerwały. W Waszyngtonie uznano bowiem, że wyda­
rzenia peruwiańskie nie mają charakteru komunistycznego.
W drugiej fazie rewolucji peruwiańskiej (1975-1980) wcześniejsze zmiany
i reformy zostały zahamowane, gdyż rząd wojskowy zmagał się głównie z naras­
tającym kryzysem ekonomicznym i coraz gorszą sytuacją finansową państwa.
Po autorytarnej epoce Getulio Vargasa (1930-1954), długi okres dyktatury
Przeżyła Brazylia. W latach 1964-1985 rządziło nią pięciu generałów-prezyden-
tów. Kierowali się doktryną bezpieczeństwa narodowego, najpełniej rozwiniętą
w pracach gen. Golbery do Cuoto e Silva. W swym głównym dziele Geopolitica
do Brasil dowodził on, iż najgroźniejsze dla rządów w Ameryce Łacińskiej są
1
wewnętrzne ruchy rewolucyjne, guerrilla oraz infiltracja komunistyczna, wyko­
rzystująca dla swych celów głód, biedę i frustracje społeczne. Najważniejsze jest
W l e c
stworzenie systemu zapewniającego bezpieczeństwo wewnętrzne dzięki
Sc
'słej kontroli wszystkich dziedzin aktywności narodu. Program ten lapidarnie
Wyrażało hasło: „Bezpieczeństwo i rozwój" (Seguranca e Desonvolvimento),
0f
e przejmowane było chętnie także przez inne dyktatury wojskowe w regionie.
c
W Brazylii po 1964 r. ukształtował się więc system wysoce represyjny, dras-
1
yc
znie ograniczający swobody obywatelskie i polityczne. W pierwszej dekadzie
 314 W POSZUKIWANIU NOWEGO LADU POLITYCZNEGO 1962-1980
dyktatury brazylijskiej, zwłaszcza na przełomie lat sześćdziesiątych i siedeJ
dziesiątych, spacyfikowanie życia politycznego łączyło się z dynamicznym r
wojem, który nazywano „cudem gospodarczym". Po paru latach nastąpiło jedn J
głębokie załamanie gospodarcze państwa, a jego skutki miała odczuwać Brazyp '
przez następne dekady.
Krótsze (1976-1983), ale i znacznie bardziej represyjne były rządy j
wojskowej w Argentynie. Przejęła ona władzę w okresie kryzysu państwa i o
/ podarki, który pogłębił się podczas dwuletnich rządów Marii Esteli Peron. G e n J
rałowie zapowiadali więc przede wszystkim zaprowadzenie porządku, a następnjJ
skierowanie kraju na drogę rozwoju gospodarczego. W praktyce skupili się J
tym pierwszym zadaniu, zaprowadzając terror i gwałcąc prawa człowieka. Taj
w ówczesnej Argentynie najostrzejszy wyraz znalazło zjawisko częste i w innych!
krajach latynoamerykańskich, ale nie w takiej skali. Myślę tu o desaparecidosd
czyli ludziach, których los po porwaniu lub aresztowaniu przez policję pozostać
nieznany. Jaskrawe naruszania praw człowieka ostro krytykowała administracja
prezydenta Cartera; potępiała je też społeczność międzynarodowa, m.in. Między­
amerykańską Komisja Praw Człowieka.
Zanim w Chile nastała długa dyktatura gen. Augusta Pinocheta (1973-1990)1
przez przeszło trzy lata (1970-1973) rząd Jedności Ludowej z prezydentem
SaWadorem Allende na czele wprowadzał specyficzny rodzaj socjalizmu. Za­
inspirowany pismami Karola Marksa, Allende chciał budować socjalizm innymi"
metodami: zachowując pluralizm polityczny i demokrację oraz stopniowo prze­
kształcając stosunki własnościowe w gospodarce. Eksperyment zakończył się
niepowodzeniem na skutek licznych błędów i utopijnych założeń UP, ale też,
świadomego dążenia opozycji wewnętrznej, wspieranej przez ówczesną adminis-,
trację waszyngtońską, do destabilizacji kraju.
Chile, kraj o najdłuższych w Ameryce Łacińskiej tradycjach demokratycznych,
stał się widownią szczególnie krwawego zamachu stanu, a następnie rządów,
które aż do dziś głęboko dzielą całe społeczeństwo.
U n h j
:
0s
V. APOGEUM RYWALIZACJI
n
WSCHÓD—ZACHÓD
W latach osiemdziesiątych, kiedy to zakończyła się rywalizacja Wschód-Zachód
i nastał kres dwubiegunowego układu stosunków międzynarodowych, także na
półkuli zachodniej doszło do wielkich przewartościowań. Stany Zjednoczone
nasiliły wówczas walkę z siłami lewicowymi, uznanymi za eksponentów komunizmu
międzynarodowego. Głównym polem starcia stały się Ameryka Środkowa i Karaiby.
W Salwadorze administracja prezydenta Reagana - odkładając na później wspiera­
nie niezbędnych reform i niwelowanie rażących różnic społecznych, o czym mówił
choćby raport komisji Kissingera - skupiła się na forsowaniu rozwiązań militar­
nych, dzięki czemu uniemożliwiono zwycięstwo lewicowej partyzantki. Na Grena­
dzie bezpośrednia interwencja wojskowa USA doprowadziła do obalenia prokubań-
skiego rządu. Duże kontrowersje wśród opinii publicznej Stanów Zjednoczonych
i dużej części Kongresu wzbudzała polityka Reagana wobec Nikaragui, polegająca
na zwalczaniu rządu sandinowskiego przez uzbrajanie i finansowanie contras.
Chociaż nie udało się usunąć sandinistów drogą zbrojną, to jednak presja militarna
Waszyngtonu i zanikanie pomocy bloku wschodniego skłoniły rząd nikaraguański
do zgody na wolne wybory, w których triumfowała opozycja polityczna.
W Ameryce Łacińskiej lata osiemdziesiąte nazwane zostały „straconą dekadą"
" z powodu wielkiego kryzysu gospodarczo-finansowego. Krach dotychczasowej
strategii rozwoju oraz niekorzystne uwarunkowania zewnętrzne spowodowały, iż
^Padła w pętlę rekordowego zadłużenia zagranicznego. Dopiero pomoc społecz-
n
°sci międzynarodowej, czego wyrazem były m.in. plany Bakera i Brady'ego,
a
także zapoczątkowane w państwach latynoamerykańskich głębokie reformy
^°spodarcze zaczęły powoli prowadzić od poprawy sytuacji.
dekada lat osiemdziesiątych była wreszcie w Ameryce Łacińskiej czasem
le
^ lkiej transformacji demokratycznej. W Ameryce Środkowej proces ten łącz}{
Z pokojowym rozwiązywaniem konfliktów zbrojnych, bez czego budowanie
u
^ ktur demokratycznych byłoby niemożliwe; w Ameryce Południowej wynikał
L
'Padku lub ze zużycia się represyjnych dyktatur wojskowych.
 316 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
1. U S A I A M E R Y K A Ł A C I Ń S K A
W LATACH PREZYDENTURY RONALDA REAGANA
1.1. Raport z Santa Fe
Znaczenie Ameryki Łacińskiej w polityce administracji waszyngtońskiej wyd J
nie wzrosło w latach prezydentury Ronalda Reagana. Wynikało to z założenia -i
rozwój wydarzeń na zachodniej półkuli należy oceniać w kontekście zimno
wojennej konfrontacji Wschód-Zachód, która w latach osiemdziesiątych weszŁ
w decydującą fazę. Administracja republikańska uznała, że nie można myśl J
o wygraniu rywalizacji z komunizmem światowym, jeśli nie zademonstruje się
skutecznego przywództwa w bezpośrednim otoczeniu międzynarodowym U S Ą !
czyli w zachodniej hemisferze. Stąd też eksperci i teoretycy polityki zagranicznej
republikanów poświęcili szczególną uwagę problemom Ameryki Łacińskiej.
Dla administracji Cartera intelektualnym wsparciem stały się środowisko InstyJ
tutu Studiów Politycznych oraz Komisja ds. Stosunków między Stanami Zjedno-
czonymi i Ameryką Łacińską, pracująca pod kierunkiem S. Linowitza (p. raporty
Linowitza), natomiast na koncepcje republikanów w dużym stopniu wpłynęli]
specjaliści z Center for Strategie and International Studies w Waszyngtonie.
Odegrali oni poważną rolę m.in. przy formułowaniu tzw. platformy z Detroit,]
przyjętej przez Krajową Konwencję Republikanów (14 V I I 1980). Stwierdzono
tam, iż głównym celem Stanów Zjednoczonych, któremu należy poświęcić całą]
energię, jest zatrzymanie i odrzucenie (rolling back) ofensywy komunizmu.
Ze środowiska Georgetown University w Waszyngtonie wywodziła się Jean e
Kirkpatrick, której głośne wystąpienia i artykuły dobrze charakteryzowały neokon­
serwatywny zwrot w polityce zagranicznej dokonany przez republikanów i ich
kandydata Ronalda Reagana. Już w listopadzie 1979 r. pisała, że należy odróżniać
przyjazne wobec USA rządy autorytarne od nieprzyjaznych reżimów totalitarnych.
Argumentowała, iż na skutek błędnej polityki administracji waszyngtońskiej
dochodziło niejednokrotnie do obalania sprzyjających USA „niedemokratycznych
autokratów" i zastępowania ich przez rządy wrogie amerykańskim interesom
(Dictatorships and Double Standards, „Commentary", listopad 1979). Niezależnie
więc od charakteru rządów, jedynym kryterium ich wsparcia powinno być usta­
lenie, czy są życzliwe USA.
W następnym artykule, opublikowanym tuż przed zaprzysiężeniem Reagana,
Jeane Kirkpatrick skupiła się na krytyce rezultatów polityki Cartera wobec
Ameryki Łacińskiej. Polityka okazała się „nie tylko niezdolna do poradzenia
sobie z ekspansją sowiecko-kubańską w regionie, ale przyczyniła się do alienacj 1
wielkich narodów, wzrostu neutralizmu, destabilizacji przyjaznych rządów, roz­
szerzenia kubańskich wpływów i zaniku znaczenia USA w regionie. Stąd tez
jednym z pierwszych i najpilniejszych zadań administracji Reagana powinno by
zrewidowanie podejścia USA do Ameryki Łacińskiej i Karaibów" (U.S. Securit
and Latin America, „Commentary", styczeń 1981).
USA I AMERYKA ŁACIŃSKA W LATACH PREZYDENTURY RONALDA REAGANA 317
ij^ jpełniej jednak administracja republikańska czerpała z obszernego raportu
a
Santa Fe, O nową politykę międzyamerykańską w latach 80., przedstawionego
Z
maju 1980r. przez grupę polityków i naukowców. Wchodzili do niej: Lewis
r- inbs (późniejszy ambasador USA w Kolumbii) jako koordynator oraz L. Francis
n uchez, Roger W. Fontaine, David C. Jordan i Gordon Summer. W grudniu
tQ88 r. opracowali oni drugi raport z Santa Fe, Strategia wobec Ameryki Łacińskiej
latach 90., który zawierał zalecenia dla administracji George'a Busha; odegrał
o n jednak w praktyce znacznie mniejszą rolę.
pierwszy raport z Santa Fe napisany jest w stylistyce dokumentu wojskowego.
e j go interpretacje nie są intelektualnie specjalnie wyszukane, ale za to jasne
e
j jednoznaczne. Już we wstępie stwierdza się, iż wojna a nie pokój jest normą
w życiu międzynarodowym (War not peace is the norm in International ąffairs).
Dla Stanów Zjednoczonych izolacjonizm jest niemożliwy. Zatrzymanie Związku
j Radzieckiego nie wystarczy. „Stany Zjednoczone muszą przejąć inicjatywę lub
zginą. Jesteśmy niemal w przededniu I I I wojny światowej" (For World War III
is almost over). Autorzy raportu przekonywali, iż Stany Zjednoczone wszędzie
są w odwrocie. „Nawet Karaiby, morski szlak i centrum przerobu ropy naftowej
dla USA, przekształciły się w jezioro marksistowsko-leninowskie. Nigdy dotąd
nasz kraj nie miał tak niekorzystnej sytuacji na swej południowej flance. Nigdy
dotąd polityka zagraniczna USA nie była tak kłamliwa i zdradziecka wobec
swych sojuszników na południu, w Ameryce Łacińskiej". A przecież Ameryka
Łacińska, na równi z Europą Zachodnią i Japonią, należy do priorytetowych
obszarów polityki Waszyngtonu. W praktyce jednak od 1959 r. wpływy radzieckie
w hemisferze zachodniej wydatnie wzrosły, zwłaszcza w Ameryce Środkowej
i na Karaibach. Po klęsce w Zatoce Świń i porozumieniu Kennedy-Chruszczow
skala zagrożenia interesów Stanów Zjednoczonych zaczęła się powiększać. W cza­
sie wojny w Wietnamie, która uzyskała priorytet w strategii Johnsona, erozja ich
wpływów w Ameryce Łacińskiej postępowała. Kulminacja tej polityki, wyłącza­
jącej Amerykę Łacińską z głównych kierunków strategii i pozostawiającej rządy
regionu osamotnione wobec pozakontynentalnego ataku międzynarodowego ruchu
komunistycznego, nastąpiła w czasach administracji Cartera.
Krytyka poczynań prezydenta Cartera wobec Ameryki Łacińskiej była nie­
zmiernie ostra. Podkreślano, że dążył on do normalizacji stosunków z Kubą,
wie
r z ą c , iż jej poparcie dla ruchów wywrotowych się zmniejszyło. Zawarł nie­
korzystny dla bezpieczeństwa amerykańskiego traktat o Kanale Panamskim.
°Przyjał socjalistycznym rządom w Gujanie i Jamajce, popierał zasadę „pluralizmu
'teologicznego", co wpłynęło na upowszechnianie się prosowieckich modeli
rozwoju ekonomicznego i społecznego w regionie.
Alarmistycznym diagnozom raportu z Santa Fe towarzyszyły rozbudowane
klecenia dla administracji republikańskiej. W pierwszej ich części, dotyczącej
c
r°blematyki bezpieczeństwa regionalnego, autorzy stwierdzili, iż administracja
Cartera niszczyła systematycznie wszystkie próby współpracy wojskowej w za-
Cn
°dniej hemisferze - „z jednym tylko wyjątkiem popierania skrajnie lewicowej
 318 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
i brutalnie agresywnej dyktatury Omara Torrijosa. Taka polityka musi być 2 n v
niona". Postulowano więc ożywienie traktatu Rio, inspirowanie porozum^
o bezpieczeństwie subregionalnym, zwiększenie oferty pomocy finansowej i s ^
leniowej dla latynoamerykańskich sił zbrojnych, nade wszystko zaś wycofanie •
z „całkowicie zbankrutowanej i zdyskredytowanej" koncepcji drastycznego 0 m n i e ć o innych naszych sąsiadach - sąsiadach poprzez morze - a więc
niczenia sprzedaży broni państwom regionu.
Część druga zaleceń mówiła o przeciwdziałaniu wywrotowym ruchom w j
wnętrznym. Stwierdzono, iż dotychczasowa praktyka potępiania przez I j s l
rządów antykomunistycznych za ich rzekome gwałcenie praw człowieka przynieś
ła wiele szkód i pozbawiła Stany Zjednoczone ważnych sojuszników i przyjaciół"
„Manipulacja środkami informacji przez grupy zbliżone do Kościoła i inne ko}'
propagujące tak zwane prawa człowieka odgrywała coraz większą rolę w obalaniu
rządów, wprawdzie autorytarnych, ale proamerykańskich i zastępowaniu i h
dyktaturami antyamerykańskimi, komunistycznymi lub prokorriunistycznymj
o charakterze totalitarnym" - podkreślano. Wskazywano dalej, iż siły wywrotowe
wykorzystują w swoich celach także Kościół: „Rola Kościoła w Ameryce Łacińsl
kiej dla zrozumienia wolności politycznych jest ogromna. Niestety, siły marksisl
towsko-leninowskie używają Kościoła jako broni politycznej przeciw własności
prywatnej, systemowi kapitalistycznej gospodarki i do infiltrowania wspólnot
religijnych przez idee, które są nie tyle chrześcijańskie, ile komunistyczne".
Dlatego też Stany Zjednoczone, które do tej pory reagowały na „teologię wy­
zwolenia" z opóźnieniem, powinny rozpocząć jej aktywne zwalczanie. Również
polityka obrony praw człowieka w wydaniu administracji Cartera powinna zostać
porzucona, gdyż miała „negatywny wpływ na pokój, stabilizację i bezpieczeństwo
regionu. Należy ją zastąpić polityką nieinterwencji, realizmu politycznego i etycz­
nego". Podobnie źle, zdaniem autorów raportu, Departament Stanu interpretował
od 1977 r. zasadę „pluralizmu ideologicznego", odnosząc ją tylko do akceptowania
rządów i sił lewicowych, a przecież powinna ona oznaczać podobny stosunek do
rządów i partii prawicowych. Proponowano więc, aby USA „przejęły inicjatywę
ideologiczną" i skuteczniej promowały w zachodniej hemisferze wspólne wartości
judeo-chrześcijańskie, a także „idee wolności indywidualnych, odpowiedzialności
politycznej i szacunku dla własności prywatnej".
Trzecia część raportu dotyczyła polityki ekonomicznej i społecznej USA wobec
Ameryki Łacińskiej, a część ostatnia - stosunków międzyamerykańskich, zwłasz­
cza zaś polityki wobec najważniejszych państw regionu, do których zaliczono
Brazylię, Meksyk i Kubę. Odpowiednie zalecenia są jednak rozwinięciem uwag
wcześniejszych.
1.2. Inicjatywa Basenu Karaibskiego
Plan rozwoju ekonomicznego Ameryki Środkowej i Karaibów, zwany I '
jatywą Basenu Karaibskiego (Caribbean Basin Initiative, CBI), prezydent Reag
przedstawił w przemówieniu wygłoszonym w Organizacji Państw Amerykańskie'
USA I AMERYKA ŁACIŃSKA W LATACH PREZYDENTURY RONALDA REAGANA 319
lutego 1982 r. Mówiąc o wspólnocie interesów i ideałów państw zachodniej
nisfery, przypomniał, że przed dwoma laty, kiedy ubiegał się o prezydenturę,
owiadał podjęcie szczególnego wysiłku w celu zacieśnienia więzów z dwoma
Z
iadami Stanów Zjednoczonych: Kanadą i Meksykiem: „Dzisiaj chciałbym
S ł C
o0
^krajach Karaibów i Ameryki Środkowej. Leżą one bardzo blisko nas. Z Sal­
wadoru, na przykład, jest bliżej do Teksasu, niż z Teksasu do Massachusetts.
Region karaibski ma życiowe strategiczne i handlowe znaczenie dla Stanów
zjednoczonych. Niemal połowa naszego handlu i dwie trzecie importowanej ropy
naftowej oraz ponad połowa importu towarów strategicznych przechodzi przez
Kanał Panamski i Zatokę Meksykańską. Tak więc pomyślność i bezpieczeństwo
naszych sąsiadów w tym regionie są naszym bezpieczeństwem".
c Reagan wychodził z przeświadczenia, że postęp ekonomiczny jest koniecznym
warunkiem demokracji, a gospodarcza stagnacja stwarza szansę „wrogom wolno­
ści". Nawiązywał tu wyraźnie do programu Sojuszu dla Postępu z lat sześć­
dziesiątych. Podobnie jak Kennedy, akcentował potrzebę działań pozytywnych,
promujących wzrost ekonomiczny i polityczną stabilność jako skuteczny oręż
w walce z siłami skrajnej lewicy w regionie.
Cel wydawał się szlachetny, ale od razu wzbudził wiele kontrowersji. Zwrócono
więc uwagę, iż CBI jest skierowana tylko do tych krajów regionu, które spełnią
ekonomiczne i polityczne kryteria ustalone przez administrację waszyngtońską.
Takie podejście interpretowano jako „polityzację handlu i inwestycji". R. Feinberg,
R. Newfarmer i B. Orr konkludują: „Na Karaibach przeważała opinia, iż plan
przyniesie korzyści głównie amerykańskim interesom; natomiast w Stanach Zjed­
noczonych organizacje związkowe obawiały się, iż CBI będzie eksportować
pracę, gdyż część przedsiębiorstw przeniesie swe inwestycje do tańszego regionu
karaibskiego" (w: M . Falcoff, R. Royal, red., 113).
Karaibski plan Reagana wywołał też burzliwą dyskusję w Kongresie: część
deputowanych ostro krytykowała różne aspekty propozycji, inni zaś nie ustawali
w pochwałach. Mimo kilku debat, w 1982 r. nie zdołano wypracować decyzji.
Dopiero na wiosnę 1983 r. Kongres - w nowym składzie - podjął dyskusję
* w lipcu, po wprowadzeniu wielu zmian, zatwierdził inicjatywę prezydenta,
ustalając, iż CBI rozpocznie działanie od stycznia 1984.
Zgodnie z ideą Reagana, CBI opierała się na trzech filarach: handlu, inwestycjach
0r
az pomocy finansowej. Realizacja programu miała przyczynić się do zwiększenia
dynamiki handlu zagranicznego państw regionu, stworzenia nowych miejsc pracy
1
ożywienia gospodarki. CBI przewidywała więc szybkie przekazanie krajom regionu
3
50 min doi. w formie pomocy ekonomicznej - głównie w celu stabilizacji gospodar­
ki i zrównoważenia bilansu płatniczego. Miała to być pomoc dodatkowa i nadzwy-
C2a
Jna, niezależna od 470 min doi. przekazanych już przez USA w ostatnich latach.
n c Rezydent Reagan argumentował w Kongresie, iż koszty surowców energetycznych,
aI ^óre państwa regionu muszą importować, szybko rosną, a ceny ich podstawowych
pr
1 °duklów eksportowych, jak cukier, kawa, boksyty czy nikiel - spadają.
 320 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
Ta pierwsza, najbardziej konkretna część planu spotkała się z życzliwym p
ciem, choć znaleźli się też krytycy. Część polityków karaibskich głosiła, iż A
pomoc cenna, ale zdecydowanie za mała - w stosunku zarówno do potrzeb reo
jak i do możliwości USA. Niekorzystne terms of trade spowodowały, że t°i?j
w 1981 r. region stracił 500 min doi. Prezydent Luis Herrera Campins zauważy,
wielkość pomocy udzielonej państwom regionu przez Wenezuelę (w formie obn'V
cen na eksportowaną do nich ropę naftową), jest porównywalna z sumami zapisany •
w CBI, a przecież jego kraj jest wielokrotnie mniejszy i uboższy od Stan
Zjednoczonych.
Zwracano też uwagę na nierównomierność podziału kwot pomocowych.
większym beneficjentem, z sumą 128 min doi., miał być Salwador, gdzie toczyć
się wojna z lewicową partyzantką; dla Kostaryki przewidziano 70 min doi., dla
Hondurasu 35 min doi. Poza Ameryką Środkową tylko Jamajka i Dominikana
mogły liczyć na znaczniejszą pomoc (50 min i 40 min). Ogólnie z przewidywanych
350 min doi. Ameryka Środkowa miała dostać aż 243 min. Krytycy CBI pod-
kreślali więc, że chodziło raczej o politykę bezpieczeństwa USA niż prawdziwe
promowanie rozwoju.
Prezydent Reagan największą wagę przywiązywał jednak do drugiej części
CBI, którą nazywał „budowaniem strefy wolnego handlu" (Free Trade Arem
FTA). Podkreślając, iż handel jest lepszym stymulatorem rozwoju krajów biednych
niż udzielanie im bezpośredniej pomocy, Stany Zjednoczone zobowiązały się do
jednostronnej liberalizacji handlu i zniesienia taryf celnych na produkty karaibskiej
W ten sposób państwa karaibskie miały otrzymać w ciągu dwunastu najbliższych
lat wolny dostęp do rynku amerykańskiego.
Rzecz wydawała się więc bardzo obiecująca, ale znów krytycy zwrócili uwag||
na słabe strony FTA. Przypomniano, iż ok. 80% eksportu karaibskiego i tak
korzystało już z różnych ułatwień w dostępie do rynku USA w ramach Generali
nego Systemu Preferencji (Generalized System of Preference, GSP). Z liberalizacji
w ramach FTA wyłączono na razie dwa produkty: tekstylia i cukier, które rniałji
przecież podstawowe znaczenie dla gospodarki wielu krajów regionu. Analitycy |
oceniali, że dzięki mechanizmom FTA wzrost eksportu karaibskiego do USAj
wyniesie ok. 100 min doi. w pierwszym roku i po ok. 250 min doi. w latachj
następnych, a więc znacznie mniej niż się spodziewano.
Ostatni komponent CBI mówił o tworzeniu specjalnych zachęt dla kapitał*
amerykańskiego do inwestowania w basenie Karaibskim. Przewidywano zniżki
podatków i zwiększanie zabezpieczeń od ryzyka dla prywatnych inwestorowi
poprzez Korporację Zamorskich Inwestycji Prywatnych (Overseas Private
westment Corporation). Administracja waszyngtońska uważała, iż najważniej - j
jest tworzenie sprzyjającego klimatu dla inwestorów zainteresowanych region j j
natomiast krytyczni ekonomiści wykazywali, że w praktyce trzeci składnik Cp
będzie miał również niewielkie znaczenie.
USA I AMERYKA ŁACIŃSKA W LATACH PREZYDENTURY RONALDA REAGANA 321
r
1.3. Interwencja na Grenadzie
]C
t Q
j prezydent Reagan często mówił, iż Stany Zjednoczone nie mogą wygrać
yyilizacji z międzynarodowym komunizmem, jeśli nie wykażą się zdolnościami
^ ó d c z y m i w swym środowisku międzynarodowym, tzn. zachodniej hemi-
vW
*f rze W praktyce oznaczało to, że w celu zatrzymania postępów komunizmu
S
regionie USA powinny posłużyć się również instrumentami militarnymi. Przy­
kładem skuteczności takiej strategii okazała się zbrojna interwencja USA na
Grenadzie w 1983 r.
2
Grenada jest małą wyspą karaibską (344 km ) w archipelagu Małych Antyli,
licząca ok. 100 tys. mieszkańców. 7 lutego 1974 r. uzyskała niepodległość i weszła
w skład Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Nowe państwo od początku przeżywało
wielkie trudności gospodarcze. Raporty CEPAL wskazywały, iż jest to jedno
z najsłabiej rozwiniętych terytoriów na Karaibach, o bezrobociu przekraczającym
27%. Specjalny Komitet brytyjskiej Izby Gmin w 1982 r. tak oceniał sytuację
Grenady i innych małych wschodniokaraibskich wysp: „Wszystkie te terytoria
mają bardzo skromną bazę ekonomiczną; wytwarzają na ogół tylko jeden produkt,
np. banany. Są one niezwykle zależne od eksportu towarów rolno-spożywczych
i mocno odczuwają wahania cen na rynkach światowych. Płacą ponadto wysoką
cenę za import surowców energetycznych, czego nie mogą w żaden sposób
pokryć wpływami z eksportu swoich surowców. Tak więc popadają w coraz
większe trudności i nie mogą znaleźć funduszy na utrzymanie relatywnie dobrze
rozwiniętego systemu edukacyjnego i ochrony zdrowia" („House of Commons
Papers" 1981-1982, 47).
Po uzyskaniu przez wyspę niepodległości na czele rządu znalazł się Erie
Mattew Gairy, którego w publikacji USIA określono jako „ekscentrycznego
osobnika wierzącego w UFO i praktykującego dziwne wierzenia". (Grenada..., 5).
Natomiast Specjalny Komitet brytyjskiej Izby Gmin konstatował: „Ogólnie należy
uznać, iż reżim Gairy'ego był skorumpowany i represyjny, a utrzymywał się
dzięki fałszerstwom wyborczym".
Do pierwszego wojskowego zamachu stanu w nowych niepodległych państwach
karaibskich doszło właśnie na Grenadzie. 13 marca 1979 r. upadł rząd Gairy'ego,
a
2 5 marca ukazała się deklaracja rewolucji grenadyjskiej, która ogłaszała zawie­
szenie aktu konstytucyjnego z 1973 r„ „ostateczne wykorzenienie gairyzmu" oraz
"stanowienie „pokoju, porządku i dobrego rządu". Równocześnie jednak Ludowy
z
^ ą d Rewolucyjny (Peoples Revolutionary Government, PRG) deklarował wier-
n
°ść monarchii brytyjskiej i utrzymanie dotychczasowej pozycji gubernatora
s/
feralnego.
erll
Nowym szefem państwa został ideowy przywódca zamachu stanu Maurice
•shop, lide,- partii politycznej o nazwie Nowy Ruch Jewel (New Jewel Movemenf),
tor
a powstała w 1973 r. w wyniku zjednoczenia się Ruchu Jewel (Joint En-
rf
^ o for Welfare, Education and Liberation Movement) oraz Zgromadzenia
U r
U c z y c i e l i Ludowych (Master Assembly for the People, MAP).
a
 322 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
Mimo zaniepokojenia przewrotem i deklarowaną „socjalistyczną orienta -M
J
PRG, rząd Grenady został uznany zarówno przez państwa karaibskie, jak i . ^ '
p ^/rlG-ów i możliwość transportowania oddziałów wojskowych znacznie się po-
Wielką Brytanię, USA i Kanadę. Zastrzeżenia do nowych władz szybko jecj
narastały. Zwracano uwagę, iż Rząd Rewolucyjny nie zamierza przeprowad •
wolnych wyborów, przetrzymuje w więzieniach swych przeciwników polityczn * k
bez wyroków sądowych, likwiduje wolność prasy i swobodę wyrażania o n i -
„Bulletin of Eastern Caribbean Affairs" stwierdzał: „Ludowy Rząd Rewolucy' '
podkreśla swą antyimperialistyczną postawę, identyfikację z celami socjalistyc 1
nymi, zobowiązanie do kultywowania internacjonalizmu oraz konieczność wsnjj
ranią rewolucyjnej solidarności, szczególnie z Kubą i Nikaraguą, najbliższymi H
0 z gen. Hudsonem Austinem, jednym z bliskich współpracowników Bishopa.
dawna przyjaciółmi i sojusznikami Grenady" (1981, nr 1).
Nawiązano stosunki dyplomatyczne i współpracę nie tylko ze ZSRR, z NRra
i innymi krajami bloku wschodniego, lecz także z Irakiem i Algierią. Jednaj
szczególnie bliskie więzy łączyły ówczesną Grenadę z Kubą, która „dostarczała
uzbrojenie, sprzęt rybacki i medyczny, zaczęła budować lotnisko, pomagała
w rozwoju edukacji i kultury". W styczniu 1980 r. Grenada była jedynym pańsl
twem karaibskim, które razem z Kubą głosowało w ONZ przeciwko rezolucji
potępiającej ZSRR za inwazję w Afganistanie. „Okazywało się niemożliwą
znalezienie jakiejś sprawy, w której stanowisko PRG różniłoby się od stanowiska
Kuby lub Związku Radzieckiego" (W.C. Gilmore, 22-23).
W tym samym czasie rewolucyjny rząd Grenady uczestniczył w karaibskim*
ruchu integracyjnym - w CARICOM i we Wschodniokaraibskim Wspólnym
Rynku (East Caribbean Common Market, ECCM). 18 czerwca 1981 r. premier
Bishop podpisał, wraz z przywódcami Antigui, Dominiki, Montserrat, St. Kitts-
-Nevis, St. Lucii oraz St. Vincent i Grenadyny, traktat ustanawiający Organizację
Państw Wschodniokaraibskich (Organization of Eastern Caribbean States, OECS).
Do głównych celów tej nowej subregionalnej struktury zaliczono współdziałanie
w zakresie polityki zagranicznej, a nawet „osiągnięcie możliwie najwyższego
stopnia harmonizacji polityki zagranicznej i reprezentowania wspólnego stanowis­
ka w sprawach międzynarodowych". W traktacie założycielskim OECS mówiono
ponadto o dążeniu do koordynacji obrony i bezpieczeństwa narodowego oraz
głębszej integracji ekonomicznej. Grenada nie przystąpiła jednak do memorandum
porozumiewawczego między Antigua, Barbuda, Barbadosem, Dominiką, St. Lucią,
St. Vincent i Grenadynami w sprawie bezpieczeństwa i współpracy wojskowej,
podpisanego 29 października 1982 r.
Ambasador Stanów Zjednoczonych urzędujący na Barbadosie pisał 9 kwietnia
1979 r. do Bishopa: „Mój rząd widziałby z wielkim niezadowoleniem jakiekolwiek
dążenie Grenady do zacieśniania związków z Kubą". Kiedy w października
1979 r. odkryto obecność bojowej brygady wojsk radzieckich na Kubie, U$A
zwróciły jeszcze większą uwagę na sprawy bezpieczeństwa w basenie karaibskim-
W grudniu 1981 r. Departament Stanu w piśmie do Komisji Spraw Zagraniczny "
Senatu przedstawił swą opinię w sprawie budowy przez Kubę lotniska na Grena'
dzie: „Będzie miało ono wyraźnie wojskowe znaczenie. Lotnisko takie pozwo'
USA I A M E R Y K A ŁACIŃSKA W L A T A C H P R E Z Y D E N T U R Y RONALDA REAGANA 323
wszelkie operacje radzieckich i kubańskich samolotów. Zasięg kubańskich
n ekszą- Lotnisko umożliwi Kubie zaopatrywanie w paliwo samolotów i ułatwi
W
iskowe operacje w kierunku Afryki". Nic więc dziwnego, iż ogłoszona w roku
m
stępny Inicjatywa Basenu Karaibskiego prezydenta Reagana wykluczała
Grenadę, wraz z Kubą i Nikaraguą, ze swych dobrodziejstw.
1
Kiedy USA przygotowywały się do decydujących rozstrzygnięć, na Grenadzie
nastąpił rozłam w grupie rządzącej. 13 października 1983 r. Bishop został aresz­
towany, a następnie zabity. Na czele państwa stanęła Rewolucyjna Rada Wojskowa
ambasada Stanów Zjednoczonych na Barbadosie zażądała wówczas gwarancji
bezpieczeństwa dla ok. 1000-osobowej grupy obywateli USA przebywających na
Grenadzie. Odpowiedź rządu Grenady z 18 października uznano w Departamencie
Stanu za całkowicie niewystarczającą.
Kilka dni później (21 X) szefowie rządów OECS na spotkaniu na Barbadosie
podjęli decyzję o natychmiastowym zastosowaniu sankcji dyplomatycznych i
ekonomicznych wobec wojskowych władz Grenady. Kolejna decyzja mówiła o
podjęciu akcji wojskowej przeciw Grenadzie w celu „przywrócenia rządów
prawa i porządku w tym kraju". Ponieważ jednak państwa OECS nie posiadały
odpowiednich sił militarnych, zwróciły się do „przyjaznych krajów" o pomoc
wojskową. Na prośbę tę pozytywnie odpowiedziały, w pismach do Eugenii
Charles, przewodniczącej OECS - USA, Barbados i Jamajka.
25 października oddziały USA, korzystając z lotniska na Barbadosie, rozpoczęły
pod patronatem Organizacji Państw Wschodniokaraibskich operację przeciw
Grenadzie. „Opór oddziałów wiernych Rewolucyjnej Radzie Wojskowej i kubań­
skich «robotników budowlanych» był większy niż się spodziewano" (W.C. Gil­
more, 36). 28 października cele wojskowe operacji zostały osiągnięte, rządy
wojskowe obalone i rozpoczął się proces powolnego tworzenia na Grenadzie
nowych struktur demokratycznych.
1.4. Raport komisji Kissingera
Wielkim wsparciem dla administracji Reagana okazał się Raport Narodowej
L>wupartyjnej Komisji w sprawie Ameryki Środkowej (Raport on the National
Bipartisan Commission on Central America), zwany też raportem komisji Kis-
sin
gera. Było to bowiem obszerne studium zawierające zgodną opinię wybitnych
Przedstawicieli Partii Demokratycznej i Partii Republikańskiej.
Raport nie miał charakteru oficjalnego stanowiska obu partii, ale powszechnie
Uw
a ż a n o , iż jest on świadectwem consensusu w sprawie niezwykle istotnej dla
w
° czesnej polityki zagranicznej USA. Duże znaczenie miało również to, iż
0 1
publikowano go w styczniu 1984 r., a więc już w trakcie prezydenckiej kampanii
Wyborczej. Akceptacja głównych założeń dotychczasowej strategii Reagana wzma­
1
g a ł a jego szansę na ponowną elekcję.
324 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
Narodową Dwupartyjną Komisję powołał 19 lipca 1983 r. prezydent R e a
wyznaczając do niej po sześciu przedstawicieli Partii Republikańskiej j p ^
Demokratycznej. Przewodniczącym mianowano byłego sekretarza stanu H e n r y k
A. Kissingera, a pozostałymi jej członkami Nicholasa F. Brady'ego, Henryg^
G. Cisnerosa, Williama F. Clementsa Jr, Carlosa F. Diaza-Alejandro, Wj|
F. Johnsona, Lana Kirklanda, Richarda M . Scammona, Johna Silbera, P u ° 0
Stewarta, Roberta S. Straussa i Williama B. Walsha. W piśmie powołuje *
Komisję prezydent prosił, aby przedstawiono mu zalecenia „dla polityki Stano
Zjednoczonych w długiej perspektywie, które mogłyby przyczynić się do skutej
nego rozwiązywania społecznych, ekonomicznych i politycznych problem^
regionu, a także do przeciwstawienia się zagrożeniom w dziedzinie stabilizacji
i bezpieczeństwa". Prosił również o rady, w jaki sposób budować narodowe
porozumienie w sprawie polityki USA wobec regionu. Odpowiedzią na to zamó­
wienie był raport, przedstawiony prezydentowi 10 stycznia 1984 r.
W rozdziale pierwszym komisja charakteryzowała swoją pracę, podkreślając!
iż odbyła wiele sesji problemowych i rozmów z kilkuset politykami regionu oraz
ekspertami ds. problematyki środkowoamerykańskiej. Również prezydent Reagan
trzykrotnie spotykał się z członkami komisji w Białym Domu: 11 sierpnia,
21 października 1983 r. oraz, po zakończeniu jej pracy, 11 stycznia 1984«
Członkowie nie ukrywali, iż początkowo ich znajomość problemów regionu
„była skrajnie ograniczona". W miarę jednak zdobywania wiedzy przekonywali
się, że „kryzys w Ameryce Środkowej jest rzeczywiście realny, głęboki i bardzo
ostry". Komisja sformułowała siedem generalnych wniosków. Szczególnie wy­
eksponowano tezę, iż przyczyny konfliktów w regionie są zarówno wewnętrznej
jak i zewnętrzne. „Niezadowolenie jest rzeczywiście prawdziwe, a warunki życia
wielkiej części ludności bardzo nędzne. Jak w Nikaragui sytuacja była w pełni
dojrzała do rewolucji, tak obecnie warunki do wybuchu rewolucji istnieją w całym
regionie. Jednakże warunki te wykorzystywane są przez wrogie siły zewnętrzna!
szczególnie przez Kubę i Nikaraguę, za którymi stoi Związek Radziecki" - stwie*
dzono. Komisja uznała, iż reformy wewnętrzne, a nawet rewolucje nie są groźne
dla Stanów Zjednoczonych. Prawdziwe niebezpieczeństwo natomiast kryje się
w interwencjach agresywnych sił komunistycznych, które usiłują rozszerzyli
w regionie swoje wpływy polityczne i wojskowe.
Obszerny drugi i trzeci rozdział raportu poświęcono omówieniu historyczny l
źródeł konfliktu oraz zarysowaniu kierunków przemian społecznych i polityczny ł
w całej Ameryce Łacińskiej, ze szczególnym uwzględnieniem problemów A m
ryki Środkowej. Ogólna charakterystyka regionu, zawarta w tych rozdziała^
miała stworzyć podstawę do analiz i wniosków szczegółowych, przedstawiony i
dalej. ^ dnoczenia sił partyzanckich działających w regionie, jak i do tworzenia „sze-
Najobszerniejszy jest rozdział czwarty - W kierunku demokracji i
dobrobyt
ekonomicznego. Autorzy wyszli z założenia, iż istnieje ścisły związek m ? . I 1
kryzysem ekonomicznym w Ameryce Środkowej a problemami polityczny 1
społecznymi i bezpieczeństwa. Formułowali konkretne zalecenia dla administra ]
USA I AMERYKA ŁACIŃSKA W LATACH PREZYDENTURY RONALDA REAGANA 325
|, ykańskiej. Postulowali ogłoszenie 8-punktowego nadzwyczajnego programu
er
8
bilizacji i rozwoju. Powinien on m.in. przewidywać zwiększenie w latach
S
!?o4-1990 pomocy ekonomicznej dla państw regionu do 24 mld doi., z czego
0
o mld mogłyby zgromadzić międzynarodowe instytucje finansowe (jak Bank
światowy, MFW, BID), natomiast 12 mld doi. - Stany Zjednoczone. W celu
na
ealizacji programu pomocy komisja proponowała powołać nową instytucję o na-
61
r
- środkowoamerykańska Korporacja Rozwoju {Central American Development
e
Corporation, CADC). Postulatu tego wielokroć bronił osobiście Kissinger, mówiąc
n a jednej z konferencji prasowych: „Jeśli obecny poziom pomocy będzie kon­
tynuowany, muszą upaść programy społecznego i ekonomicznego postępu. Ozna­
czałoby to stałe pogarszanie się sytuacji prowadzące do ciężkich konsekwencji"
(M. Falcoff, R. Royal, red., 41).
Żaden program pomocy ekonomicznej nie przyniesie pozytywnych rezultatów,
podkreślono w raporcie, jeśli nie przeprowadzi się niezbędnych reform społecz­
nych. Członkowie komisji zgromadzili wiele materiałów pokazujących skalę
biedy, skrajnego zróżnicowania dochodów i niesprawiedliwości społecznej w re­
gionie. Dlatego też opowiedzieli się zdecydowanie za przeprowadzeniem reformy
rolnej i podniesieniem poziomu życia ludności.
W rozdziale piątym komisja przedstawiła plan rozwiązywania problemów
humanitarnych w Ameryce Środkowej - działań, które miałyby poprawić poziom
wyżywienia ludności, eliminować analfabetyzm, ułatwiać powszechny dostęp do
oświaty i szkolenia zawodowego, zwiększać opiekę zdrowotną i realizować
program budowy mieszkań. Autorzy raportu wskazywali tu na doświadczenia
Korpusu Pokoju (Peace Corps), powołanego przez prezydenta Kennedy'ego
w 1961 r. w ramach realizacji programu Sojuszu dla Postępu, ale następnie
rozszerzonego na wszystkie obszary tzw. Trzeciego Świata. Proponowali, aby
utworzyć Korpus Alfabetyzacji Ameryki Środkowej, który mógłby skupiać m.in.
amerykańskich nauczycieli pochodzenia latynoskiego. Zalecali ponadto ustano­
wienie przez rząd 10 tys. stypendiów, które umożliwiłyby studia w Stanach
Zjednoczonych młodzieży z Ameryki Środkowej.
Szczególną uwagę poświęcono jednak kwestii bezpieczeństwa, którego istotą
e
J st „groźba guerrilli marksistowsko-leninowskiej w Ameryce Środkowej, wspo­
maganej z zagranicy". Ogromne wzmocnienie sowieckiej obecności wojskowej
w
c
regionie i rozbudowa kubańskiej armii przez ZSRR zbiegły się z redukcją
a
c
merykańskich sił wojskowych na Karaibach z 25 tys. żołnierzy w 1968 r. do 16
tys. w 1981 r. „Strategia rewolucyjna", wypróbowana przez Kubę w latach
978-1979 w Nikaragui, jest obecnie - jak twierdzili autorzy raportu - upo­
wszechniana w Salwadorze, Gwatemali i Hondurasie. Kuba zmierza zarówno do
Je
r
°kich frontów" politycznych, obejmujących także opozycję niekomunistyczną,
e
Zawsze kierowanych przez ekstremistów lewicowych.
Szczególnie skomplikowana jest sytuacja w Salwadorze, gdzie istnieje stan
w
111
nowagi między partyzantką a siłami rządowymi, co jednakże w dłuższym
 326 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
czasie faworyzuje guerrilla: „Ma ona relatywnie niewielkie poparcie ludno' •]
ale prawdopodobnie mogłaby kontynuować wojnę, gdyby otrzymywała
pomoc zewnętrzną jak obecnie". Dlatego komisja zalecała z całą mocą zwięk •
S2
pomocy wojskowej nie tylko dla Salwadoru, lecz także dla innych rządów w
gionie, aby zapobiec przechwyceniu władzy przez marksistów-leninistów. Z b r o ^
zwalczanie sił skrajnej lewicy powinno być połączone z popieraniem polityczny*^
sił reformatorskich w regionie i szukaniem sposobów ustanowienia pokoju, czem
autorzy poświęcili rozdział siódmy raportu.
W konkluzji jeszcze raz podkreślili, iż sytuacja w regionie ma kluczowj
znaczenie dla bezpieczeństwa amerykańskiego, gdyż „kryzys w Ameryce Środ
kowej jest naszym kryzysem".
Raport komisji Kissingera wzbudził wiele kontrowersji w Ameryce Łacińskiej!
ale i w Stanach Zjednoczonych polemizowano z jego interpretacjami. Stowarzy­
szenie Alternatywnej Polityki dla Karaibów i Ameryki Środkowej (Policy AlterĄ
natives for the Carribbean and Central America, PACCA) grupujące wielu
znanych amerykańskich specjalistów (m.in. Richarda R. Fagena, Josepha Collinsa
Saula Landaua, Williama Leo Grandę) opublikowało w tymże 1984 roku raport
kwestionujący większość ustaleń komisji Kissingera. Zwłaszcza w sprawach
ustanowienia pokoju w Ameryce Środkowej koncepcje PACCA były zupełnie
inne. Jeśli chodzi o Nikaraguę, Stowarzyszenie proponowało zaprzestanie pomocy
„dla sił kontrrewolucyjnych" mających swe bazy w Hondurasie i Kostaryce:
„Wojna przeciw Nikaragui jest nielegalna i nieefektywna. Wywołuje napięcia
międzynarodowe, powoduje wyścig zbrojeń i stwarza niebezpieczeństwo regional­
nego konfliktu zbrojnego".
Zdaniem PACCA, najlepszą drogą do normalizacji stosunków między Nikara­
guą a jej sąsiadami byłoby aktywne poparcie przez USA wysiłków Grupy Con-
tadora. W latach 1983-1984 Stany Zjednoczone odnosiły się jednak do planu
Contadora niezwykle sceptycznie i wstrzemięźliwie.
Podobnie różniły się oceny obu raportów dotyczące Salwadoru: „Źródło obecnej
wojny domowej w Salwadorze tkwi w początkach lat siedemdziesiątych, kiedy
oligarchia i jej siły zbrojne odpowiedziały brutalnymi represjami na postulaty
zmian społecznych i politycznych. Jednakże administracja Reagana niezmiennie
utrzymuje, iż wojna domowa jest spowodowana przez ingerencję zewnętrzną
Nikaragui, Kuby i Związku Radzieckiego". Dlatego też PACCA proponowała,
aby wstrzymać pomoc wojskową dla rządu salwadorskiego i poprzez negocjacje
doprowadzić do wyłonienia władz składających się z walczących stron.
Część dotycząca Gwatemali przynosiła przede wszystkim wstrząsające dane
dotyczące terroru, jaki rozpętały rządy wojskowe w tym kraju. W latach
1966-1976 ponad 20 tys. osób zostało zamordowanych przez wojsko i szwadrony
śmierci. Później skala represji jeszcze wzrosła. Od stycznia do listopada 1980 r.
ok. 3 tys. osób, określanych przez rząd jako „wywrotowe", zostało zlikwidowa' ,
nych. W październiku 1980 r. Amnesty International informowała, że od marc
do lipca tego roku ok. 2600 Gwatemalczyków zostało zamordowanych przez siły
WOJNA O MALWINY (FALKLANDY) 327
bezpieczeństwa. „Chociaż Stany Zjednoczone nie mogą same zatrzymać tej
wawej jatki, to przynajmniej powinny: zawiesić wszelką pomoc wojskową
• ekonomiczną, aż powstanie rząd, który zobowiąże się do przestrzegania pod-
'tawowych praw człowieka; wpłynąć na władze meksykańskie, aby udzielały
S
fektywnego wsparcia uchodźcom gwatemalskim; uświadamiać organizacjom
międzynarodowym ogromne zagrożenie ludności indiańskiej i kultury Gwatemali"
* pisano.
Pomagano się też oczywiście zlikwidowania baz wojskowych USA w Hon­
durasie, obozów contras w Kostaryce i ustanowienia normalnych stosunków
dyplomatycznych i handlowych z Kubą. Autorzy raportu PACCA uważali, iż rola
Kuby w konfliktach środkowoamerykańskich została wyraźnie przeceniona. „Ja­
kikolwiek byłby realny poziom pomocy kubańskiej dla rewolucji nikaraguańskiej
i ruchów partyzanckich, jest oczywiste, iż rola rządu Castro nie jest decydująca.
Kryzys rozpoczął się przynajmniej 30 lat wcześniej, niż mogła nastąpić par­
tycypacja kubańska i , jak pisał dyplomata amerykański Wayne Smith, trwałby
nadal, nawet gdyby jutro Kuba w ogóle przestała istnieć".
W konkluzjach podkreślano, iż zalecenia komisji Kissingera są niebezpieczne
przynajmniej z dwu powodów: postulują pogłębienie udziału USA w militaryzacji
regionu, co prowadzi do wojny na szeroką skalę i proponują pomoc ekonomiczną,
która przysłuży się głównie „obecnym elitom", a nie narodom środkowoamerykań­
skim (Changing Course...).
2. W O J N A O M A L W I N Y ( F A L K L A N D Y )
Wojna o Malwiny wywarła wielki wpływ nie tylko na dzieje polityczne Ar­
gentyny, lecz także na stosunki międzyamerykańskie, zwłaszcza w sferze po­
jmowania bezpieczeństwa zbiorowego.
Wraz z objęciem władzy prezydenckiej w marcu 1981 r. przez gen. Roberta
Eduarda Violę, wojskowa junta argentyńska znalazła się w szczególnie trudnej
sytuacji. Narastający kryzys ekonomiczny i żądania liberalizacji systemu politycz­
nego wzmagały niepokój społeczny i ujawniały konflikty wewnątrz samej junty.
W lipcu gen. Viola ogłosił politykę dialogu z partiami politycznymi, co oznaczało
głównie szukanie porozumienia z prześladowanymi przez wojskowych peronista-
mi. W geście dobrej woli uwolnił Izabelę Peron, która od pięciu lat przebywała
w
areszcie. Ustępstwa wobec peronistów nie podobały się jednak innej frakcji
wojskowych. Po lipcowych manifestacjach organizowanych przez peronistów
Powszechnie zaczęto mówić, iż gen. Viola zostanie rychło zmuszony do odejścia.
Równocześnie narastał kryzys gospodarczy i finansowy. W sierpniu 1981 r.
Poziom produkcji spadł o 20% w porównaniu do roku poprzedniego, a rezerwy
finansowe niemal całkowicie stopniały.
Junta argentyńska miała wówczas dwóch „mocnych" ludzi: dowódcę armii
^oniandante en Jefe) gen. Leopolda F. Galtieriego i dowódcę marynarki admirała
0r
ge Anayę. Obaj wkrótce odegrali główną rolę w konflikcie malwińskim. Gen.
328 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
Galtieri, którego uważano za najbardziej proamerykańskiego wśród wojskowy k,lC
w listopadzie 1981 r. przebywał w Waszyngtonie i właśnie wtedy złożył p r o p ^ 0 2
cje pomocy argentyńskiej dla contras.
W grudniu 1981 r. gen. Viola zrezygnował z urzędu i prezydentem został g J
Galtieri, który zatrzymał stanowisko szefa armii. Mimo iż prasa rządowa rozp
częła kampanię ukazywania gen. Galtieriego jako „człowieka z ludu", nie zamieJ
rzał łagodzić polityki wobec peronistów i związków zawodowych. Odwrotni
- próbował ożywić pierwszą doktrynę rządów wojskowych, proklamowaną jeszcz ]
przez gen. Videlę w 1976 r. Nosiła ona nazwę Procesu Odnowy Narodowej ( £ •
Proceso de Reorganización Nacional, w skrócie mówiono: El Proceso) i kładłj
nacisk na przywrócenie porządku w społeczeństwie i gospodarce. W 1982 r. nie
było już jednak ani potrzeby, ani możliwości powrotu do polityki terroru, która
osiągnęła swoje główne cele, zaś liberalna i monetarystyczna strategia ministra
finansów Martineza de la Hoża załamała się całkowicie, prowadząc do najgłęb­
szego kryzysu w dziejach Argentyny (D. Rock, 461).
W tej sytuacji wojskowi argentyńscy wiązali wielkie nadzieje z aktywnością
w dziedzinie polityki zagranicznej i wzniecaniem politycznych kampanii, które
mogły liczyć na szerokie społeczne poparcie. Podkreślano więc bliskość ideową
i polityczną z administracją prezydenta Reagana, co w Waszyngtonie odwzajem­
niano, określając gen. Galtieriego jako „wzorowego" przywódcę latynoamerykań­
skiego.
Na początku 1982 r. wznowiony został spór o kanał Beagle, ale rychło ucichł,
gdyż wizja długiej wojny z Chile nie była zachęcająca. Wówczas jednym z głów­
nych celów junty stało się odzyskanie archipelagu Wysp Malwińskich (ang.
- Falklandów), pozostających kolonią brytyjską od 1833 r. Wielkim rzecznikiem
inwazji na Malwiny był dowódca marynarki, adm. Anaya, który uważał, iż wyspy
powinny wrócić do Argentyny przed 150 rocznicą ich utraty.
Plany wojenne dyskutowano wielokrotnie już w końcu 1981 r„ ale decyzja
zapadła pod koniec stycznia 1982 r„ kiedy junta przyjęła dyrektywę 1/82: „Komitet
wojskowy, stojąc w obliczu ewidentnego braku postępu w negocjacjach z Wielką
Brytanią mających na celu potwierdzenie naszej suwerenności nad Malwinami,
Georgią Południową i Sandwichem Południowym, przekonany, że trwanie takiej
sytuacji godzi w honor narodowy, w pełne sprawowanie suwerenności i możliwo­
ści ekonomicznej eksploatacji tych terytoriów przez Argentynę, postanowił prze­
c e
analizować możliwość zastosowania siły, aby osiągnąć wyżej wymieniony '
polityczny. To postanowienie musi być utrzymane w pełnej tajemnicy i przekazane
tylko szefom odpowiednich departamentów wojskowych" (por. też: A.
Fryd-
rychowicz, „Ameryka Łacińska" 1999, nr 2).
Pod względem militarnym akcja wydawała się łatwa i bezpieczna, gdyż nie
spodziewano się kroków wojennych ze strony Wielkiej Brytanii, natomiast zwy­
cięstwo i przyłączenie wysp do Argentyny ogromnie wzmocniłoby juntę i zwiek'
szyło jej popularność w społeczeństwie. Założenie co do stanowiska brytyjskiej
z
przyjęto zupełnie błędne, jak miało się wkrótce okazać. Podobnie pełne ih' J'
WOJNA O MALWINY (FALKLANDY) 329
okazały się nadzieje związane z USA. Liderom junty wydawało się oczywiste, że
zacieśnienie stosunków ze Stanami Zjednoczonymi, zwłaszcza w sferze militarnej,
oznacza ich przychylność lub choćby neutralność. Stało się jednak inaczej,
e r ^ wiązku z czym powszechnie głoszono, że USA „zdradziły Argentynę". Nie
z
0 ma jednak żadnych dowodów, iż junta wcześniej zwracała się do Waszyngtonu
w tej sprawie i uzyskała w jakiejkolwiek formie poparcie swych planów. Wszystko
opierało się na spekulacjach i atmosferze, którą wytwarzały środki masowego
przekazu. Prorządowa „La Prensa" opublikowała na początku 1982 r. całą serię
artykułów, przedstawiając możliwy scenariusz przyszłych wydarzeń. Pisano więc,
że Argentyna zażąda od Wielkiej Brytanii prawdziwych negocjacji na temat
niepodległości Malwinów. Jeśli Brytyjczycy podtrzymają dotychczasowe stanowis­
ko, Argentyna zerwie rozmowy i zajmie wyspy siłą. Podkreślano dalej, że Waszyn­
gton rozumie i popiera interesy Argentyny. Fotokopie artykułów zamieszczała
w swych serwisach informacyjnych ambasada USA w Buenos Aires.
W lutym odwiedziła stolicę Argentyny grupa kongresmanów północnoamery­
kańskich, podróżujących prywatnie po Ameryce Łacińskiej. Spotkał się z nimi
minister spraw zagranicznych Nicanor Costa Mendez, który przekonywał, że
odzyskanie wysp należy do priorytetów polityki argentyńskiej. Kongresmani
niewiele jednak wiedzieli o Malwinach i wypowiadali się nader oględnie. Gdy
w marcu przebywał w Buenos Aires zastępca sekretarza stanu USA, Thomas
Enders, Costa Mendez przedstawił mu całą sprawę znacznie konkretniej. Enders
uchylił się od jasnej odpowiedzi, co „argentyński rząd interpretował, iż Stany
Zjednoczone nie będą przeszkadzać Argentynie w odzyskaniu wysp" (Jack Child,
w: J.D. Martz, red., United States Policy..., 206). Jack Child stwierdza, że
„wojskowi argentyńscy wierzyli w to, w co chcieli wierzyć".
Alexander M . Haig Ir, który w 1982 r. był sekretarzem stanu, w liście z 10 maja
1985 r. do wydawcy czasopisma „Journal of Inter-American Studies and World
Affairs" protestował przeciwko artykułowi Davida Lewisa Feldmana, rozwijające­
mu raz jeszcze tezę o nielojalnym stanowisku rządu USA wobec Argentyny. Haig
pisał: „Kiedy kryzys wybuchł w kwietniu 1982 r., argentyński rząd wojskowy
bardzo był zaawansowany w samooszukiwaniu się (were well advanced in self-
•delusioń) co do stanowiska USA i Wielkiej Brytanii. Prezydent Reagan telefono­
wał do gen. Galtieriego w przeddzień zajęcia wysp, próbując pozbawić go
większości tych iluzji. Ci, którzy znają się na stosunkach międzynarodowych,
wiedzą, że prezydent nie miał szczególnych możliwości, aby zatrzymać Galtieriego
dato 1985: artykuł Lewisa Feldmana, 1-22; list Haiga, 23-24).
Rzeczywiście, w piątek 1 kwietnia o godz. 22.00, z inicjatywy Haiga prezydent
e
^ agan rozmawiał ponad godzinę z gen. Galtierim. Reagan wyraził m.in. swe
-.szczere przekonanie", iż premier M . Thatcher może odpowiedzieć siłą i że
lF1
Wazja bardzo zaszkodzi stosunkom między USA i Argentyną.
Przygotowany na początku 1982 r. plan operacji malwińskiej przewidywał
r
°Zpoczęcie działań między lipcem a jesienią. W tym bowiem czasie miał być
w
Vcofany z wód południowego Atlantyku największy brytyjski okręt wojenny
330 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
HMS „Endurance", a jesienna pogoda dodatkowo zniechęcałaby Brytyjczyk
"W
do podjęcia walki na morzu. Jednak związki zawodowe zapowiedziały na kon^
marca i początek kwietnia masowe demonstracje oraz strajki w całym kr'*
'III
i junta zdecydowała się na wcześniejsze działania.
2 kwietnia siły zbrojne Argentyny zaatakowały Malwiny oraz dalej położo J
wyspy Południowa Georgia i Sandwich. Akcja zbrojna wywołała euforię p
riotyczną, a prasa przypominała rezolucję nr 2065 Zgromadzenia Ogólnego 0^7
z 16 kwietnia 1965 r. Zalecała ona negocjacje między Wielką Brytanią i Argentyn
w celu dokonania pokojowej dekolonizacji Malwinów. Podkreślano,, że Argentyna
miała prawo ogłosić przejęcie suwerenności nad archipelagiem, gdyż dotych­
czasowe rozmowy z winy brytyjskiej nie dały rezultatu.
Atak argentyński początkowo przyniósł sukces, gdyż ok. 50-osobowy oddział
żołnierzy brytyjskich został pospiesznie wycofany do portu Montevideo. Argen­
tyńczycy zajęli wyspy i proklamowali gen. Mario Menendeza wojskowym guber­
natorem Malwinów.
Społeczność międzynarodowa nie zaakceptowała jednak postępowania Argen­
tyny. 2 kwietnia akcję Buenos Aires potępiła Wspólnota Europejska, a 3 kwietnia
Rada Bezpieczeństwa ONZ przyjęła, na wniosek Wielkiej Brytanii, rezolucję
nr 502, wzywającą Argentynę do wycofania się z wysp, zaprzestania działań
zbrojnych i dyplomatycznego rozwiązania konfliktu. Uchwalenie rezolucji za­
skoczyło juntę argentyńską, która spodziewała się, że Związek Radziecki zgłosi
weto (gdyż utrzymywano wówczas ożywione stosunki handlowe), a Stany Zjed­
noczone co najmniej wstrzymają się od głosu.
6 kwietnia swe usługi mediacyjne w konflikcie zaofiarował sekretarz stanu
Haig. Wkrótce rozpoczął on dwunastodniową „wahadłową dyplomację" - roz­
mowy prowadzone na przemian w Londynie i Buenos Aires. Najpierw Haig
przybył do Londynu, a następnego dnia do Buenos Aires (8-9 IV), gdzie przed­
stawił swój pięciopunktowy plan. Zawierał on: 1) zawieszenie broni i wycofanie
sił argentyńskich i brytyjskich z teatru działań; 2) ustanowienie tymczasowej
trójstronnej administracji nad wyspami z udziałem Brytyjczyków i Argentyń­
czyków; 3) przywrócenie normalnej komunikacji z wyspami; 4) przyjęcie zobo­
wiązania, iż ostateczny status wysp zostanie wypracowany w negocjacjach poko­
jowych prowadzonych pod auspicjami międzynarodowych mediatorów; 5) prze­
prowadzenie konsultacji z Kilpersami (brytyjskimi mieszkańcami wysp) w celu]
ustalenia ich stanowiska.
W Londynie Haig usłyszał od premier Thatcher, iż Wielka Brytania nie za-
akceptuje żadnego kompromisu, dopóki Argentyna nie wypełni rezolucji nr 50
NZ i nie wycofa swych sił zbrojnych z Falklandów. W Buenos Aires zrozumiał
że uniesienie patriotyczne jest tak wielkie, iż rząd nie może zrezygnować z władzy
nad Malwinami W następnych dniach Haig odbył jeszcze kilka podróży miedzy
Londynem i Buenos Aires, ale jego misja nie przyniosła sukcesów. W miar?
bowiem jak okazywało się, iż Stany Zjednoczone biorą stronę W. Brytan '
wizyty Haiga w Buenos Aires przyjmowano coraz bardziej ozięble i wrę
WOJNA O MALWINY (FALKLANDY) 331
^zucano mu, że chce tylko dać czas Brytyjczykom na podjęcie działań zbrojnych.
Część prasy brytyjskiej sądziła zaś, iż Haig jest na usługach Argentyńczyków,
j pragnie prowadzić negocjacje do jesieni lub zimy, kiedy pogoda uniemożliwi
skuteczną akcję floty brytyjskiej (J. Child, 210).
popiero po dziesięciu dniach konfliktem malwińskim zajęła się OPA. Pierwsza
e
a( ezolucja z 13 kwietnia zawierała tylko ofertę „przyjacielskiej mediacji" w celu
r
pokojowego załatwiania sporu. Argentyna zażądała zwołania spotkania ministrów
spraw zagranicznych państw amerykańskich na podstawie traktatu Rio, do czego
d o s z ł o w dniach 26-28 kwietnia. OPA jednakże była zdolna tylko do podjęcia
rezolucji wzywającej strony do zaprzestania działań zbrojnych i zniesienia sankcji
gWG nałożonych na Argentynę. Za taką rezolucją głosowało 17 państw,
a 4 wstrzymały się od głosu (USA, Trinidad-Tobago, Chile i Kolumbia).
Dwuznaczne do tej pory stanowisko USA ostatecznie wyjaśniło się 30 kwietnia,
kiedy w Waszyngtonie ogłoszono żądanie wycofania się Argentyny z Malwinów,
n a ł o ż o n o sankcje ekonomiczne na rząd Galtieriego i zapowiedziano pomoc w za­
opatrzeniu wojskowym dla Wielkiej Brytanii. Oświadczenie Departamentu Stanu
stwierdzało m.in.: „Stany Zjednoczone nie mogą i nie będą uznawać bezprawnego
używania siły do rozwiązywania sporów" („Department of State Bulletin", czer­
wiec 1982, 88).
Od tej chwili USA nie mogły już odgrywać roli mediatora. Ale 2 maja pojawił
się nowy plan pokojowy zgłoszony przez prezydenta Peru F. Belaunde Terry'ego.
Zakładał powołanie „grupy kontaktowej", która doprowadziłaby do rozstrzygnięcia
sporu o Malwiny w ciągu roku. Swe usługi mediacyjne zaoferował również
sekretarz generalny ONZ J. Perez de Cuellar (również Peruwiańczyk), ale i to
nie dało żadnego rezultatu.
Wojna w tym czasie miała już zdecydowanie niekorzystny dla Argentyny przebieg.
Po początkowym zaskoczeniu inwazją i utratą Falklandów, co doprowadziło do
dymisji ministra spraw zagranicznych lorda Carringtona, Brytyjczycy przystąpili do
kontrofensywy. W kierunku południowego Atlantyku wypłynęły okręty floty brytyjs­
kiej, wioząc doborowe jednostki marines, oddziały Gurków i spadochroniarzy. Już
w połowie kwietnia z bazy brytyjskiej na atlantyckiej wyspie Ascención ruszyły
bombowce dalekiego zasięgu do ataku na lotnisko w Port Stanley, stolicy Falklandów.
Ogłoszono też, że w 200-milowej strefie wokół Wysp Falklandzkich będą atakowane
Ws
zystkie statki argentyńskie. 25 kwietnia Brytyjczycy odzyskali pierwszą z utraco­
nych wysp - Południową Georgię. Parę dni później doszło do najbardziej tragicznego
wydarzenia tej wojny. 2 maja krążownik argentyński „General Belgrano", znajdujący
poza zadekretowaną 200-milową strefą, został zatopiony przez brytyjską łódź
S l e
Podwodną o napędzie atomowym. Zginęło wówczas 400 żołnierzy argentyńskich,
^'adomość o pozycji krążownika Brytyjczycy otrzymali prawdopodobnie z amery-
a
ńskich stacji satelitarnych. Trzy dni później Argentyńczycy ostrzelali rakietami
^Kocet i zatopili brytyjską jednostkę „Sheffield", a wraz z nią 20 marynarzy,
11
k ^ o j n a wkroczyła w końcową fazę 21 maja, kiedy oddziały brytyjskie podjęły
ez
pośredni atak na Falklandy i uchwyciły przyczółek na lądzie w zatoce San
 332 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
Carlos. Tam właśnie zaczęto przygotowywać marsz w kierunku Port Stanie 1
29 maja stoczono ciężką bitwę, biorąc do niewoli kilkuset żołnierzy argentyńskich'
14 czerwca siły brytyjskie zdobyły Port Stanley, a 9-tysięczne oddziały arg e
tyńskie z gen. Menendezem na czele się poddały.
Wojna, która kosztowała życie ok. 2000 osób, zakończyła się całkowitą klęsk J
junty argentyńskiej. Gen. Galtieri próbował jeszcze ratować swoją pozyc' ^
wygłaszając 15 czerwca przemówienie do narodu. Stwierdził, że Argentyn^
„uległa wielkiemu mocarstwu wspomaganemu przez technikę militarną Stanów
Zjednoczonych, które niespodziewanie okazały się wrogiem Argentyny i j - e oowinny należeć do Chile, natomiast pozostałe małe wyspy, położone na obszarze
narodu". Galtieri musiał ustąpić, a ostatni rząd wojskowy gen. Reynaldo Bigno
przetrwał jeszcze rok.
Klęska malwińska była decydującym wydarzeniem prowadzącym do upadku!
rządów wojskowych i otwierającym drogę procesowi demokratyzacji. Podważyła
ona także głęboko prestiż OPA i wiarę w system zbiorowego bezpieczeństwa
zachodniej hemisfery oparty na traktacie Rio.
3. S P Ó R O K A N A Ł B E A G L E
Spór o Kanał Beagle należał do najstarszych w Ameryce Łacińskiej i najtrud­
niejszych do rozstrzygnięcia. Przez ponad 100 lat - od 1881 do 1985 r. - Argen­
tyna i Chile nie mogły zgodzić się co do rozumienia samego pojęcia „Kanał
Beagle" - jak określono 125-milową naturalną drogę wodną na południe od
Ziemi Ognistej, łączącą wody Atlantyku i Pacyfiku. Spór stawał się coraz bardziej
zacięty, gdyż do racji prestiżowo-patriotycznych stopniowo dochodziły argumenty
strategiczno-ekonomiczne. Na obszarach tych znajdują się bogate łowiska ryb
i kryla, a także złoża ropy naftowej. W zależności od przebiegu granicy na
Kanale Beagle, jedno lub drugie państwo mogło również znacznie powiększyć
swoje wody terytorialne (P. Calvert, 9).
W lipcu 1881 r. Argentyna i Chile podpisały traktat o granicach przygotowany
dzięki mediacji ambasadorów USA w obu państwach. Artykuł trzeci traktatu
głosił, że terytoria na północ od Kanału Beagle należą do Argentyny, natomiast
na południe od Kanału - do Chile.
Już jednak w końcu lat osiemdziesiątych X I X w. pojawiły się kontrowersje.
Chile twierdziło, że Kanał Beagle jest drogą wodną między Ziemią Ognistą na
północy i wyspami Picton i Nueva na południu. Wyspy te, położone na południe
od Kanału, należałyby więc do Chile. Jeszcze dalej na południe znajdowała si?
wyspa Lennox, która także, wg tej interpretacji, należała do Chile. Argentyna
c 0
natomiast uważała, iż Kanał Beagle biegnie bliżej brzegów wyspy Navarino,
sytuowało wspomniane trzy wyspy (zwane w skrócie PLN) na północ od kanału,
a więc w strefie jej suwerenności.
W 1889 i 1902 r. spór zaostrzył się do tego stopnia, iż oba kraje bliskie były
rozpoczęcia wojny. Później kilkakrotnie zwracano się o arbitraż do Wielkiej
Brytanii, ale przedstawiane interpretacje granicy były odrzucane przez jedno \®
SPÓR O KANAŁ B E A G L E 333
e
dru£' państwo. W końcu lat pięćdziesiątych X X w. spór znów przybrał na sile.
p spotkaniu prezydentów Frondiziego (Argentyna) i Alessandriego (Chile) w sty-
0
czniu 1959 r. w miejscowości Los Cerillos, oba kraje znów zgodziły się na
arbitraż Wielkiej Brytanii. W jego wyniku w czerwcu 1960 r. podpisano częściowe
„orozumienie, które jednak nie zostało ratyfikowane przez parlamenty.
Ważnym wydarzeniem była zgoda obu państw na arbitraż Międzynarodowego
Trybunału Sprawiedliwości (MTS) w Hadze. Swoją wykładnie artykułu 3 traktatu
z 1881 r. Trybunał ogłosił 2 maja 1977 r. Wg niej trzy sporne wyspy PLN
ne Kanału, podlegałyby podziałowi zgodnie z załączoną propozycją. W Santiago
przyjęto stanowisko Trybunału w Hadze z satysfakcją, ale Argentyna oświadczyła,
iż nie ma żadnego obowiązku uznawania decyzji, która „narusza jej życiowy,
narodowy interes". W Buenos Aires podkreślano, że gdyby przyjąć wykładnię
Trybunału i zastosować następnie prawo 200-milowych wód terytorialnych, Chile
rozciągnęłoby swe panowanie daleko na obszar Atlantyku. Dotychczas podstawą
współistnienia obu państw była zasada, że wszystkie terytoria na Atlantyku, na
południe od Ziemi Ognistej należą do Argentyny, natomiast na Pacyfiku - do
Chile. Buenos Aires zaproponowało, by powołać komisję bilateralną, a na razie
uznać, że wszystkie wyspy w obrębie Kanału Beagle pozostają pod wspólnym
zarządem. Chile odrzuciło tę propozycję, wskazując, iż należy uszanować stano­
wisko Trybunału w Hadze.
W lipcu tegoż roku okręty argentyńskie, a następnie chilijskie rozpoczęły akcję
stawiania boi na Kanale, co znacznie wzmogło napięcie. Samoloty argentyńskie
odbywały też demonstracyjne loty nad spornymi obszarami, na co Chile od­
powiadało oficjalnymi protestami.
Wydaje się, iż w tym okresie wojskowa junta argentyńska przywiązywała
o wiele większe znaczenie do sprawy Kanału Beagle niż czynił to rząd chilijski,
gdyż traktowała ją jako element umacniania w społeczeństwie legitymizacji
swych rządów. Na spotkaniu z gen. Videlą w Puerto Montt w lutym 1978 r. gen.
Pinochet wyraził nawet zgodę na powołanie dwustronnej komisji „do studiowania
Problemu", co Chile dotychczas zdecydowanie odrzucało. Wiadomo było jednak,
iż jest to gest dyplomatyczny bez większego znaczenia praktycznego. Komisja
argentyńsko-chilijska nie zebrała się w wyznaczonym kilkumiesięcznym terminie.
Przedłużono więc jej mandat o dalsze pół roku, które zeszło na jałowych sporach.
Prasa chilijska straszyła wówczas, że Peru wraz z Boliwią szykują układ sojusz­
niczy z Argentyną, który w wypadku wojny pozwoliłby im na odebranie Chile
terytoriów utraconych w czasie wojny Pacyfiku.
W 1978 r. propozycję pośrednictwa w konflikcie złożył prezydent Carter, ale
n
ie została ona przyjęta. Jednakże 21-22 grudnia tegoż roku oba kraje ogłosiły,
1 2
zgadzają się na mediacją Jana Pawła I I . Już 26 grudnia przedstawiciel papieża
kardynał Antonio Samore złożył pierwszą wizytę w Buenos Aires, a następnie
w
Santiago de Chile. „Wahadłowa dyplomacja" kardynała Samore, polegająca na
r
u
° ganizowaniu systematycznych spotkań w Buenos Aires, Santiago i Rzymie
 334 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
z przedstawicielami obu stron konfliktu, dopiero po pewnym czasie zac~
przynosić rezultaty.
Pierwszy projekt traktatu powstał w styczniu 1981 r. Zakładał on, iż
PLN uznane zostaną za własność Chile, ale chilijskie morze terytorialne b ę d ^
rozciągać się tylko na 10 mil od wyspy Nueva, co nie naruszy argentyński h
praw do tej części Atlantyku. Mimo iż projekt był poufny i nie został op Urj
likowany, prasa chilijska informowała, że gen. Pinochet, choć nie w pełni usaty "
s Środkowa jest po prostu zbyt blisko, a ryzyko strategiczne zbyt wysokie, aby
fakcjonowany, gotów jest go przyjąć. (James L. Garret, J of I-AS and WA 1935"
nr 3, 98). Wojskowi argentyńscy zmienili wówczas skład grupy swoich n e g ' 0c
jatorów, licząc, że zdołają oni lepiej bronić racji narodowych.
Wojna falklandzka i upadek argentyńskiej junty wojskowej opóźniły proces
negocjacyjny. Dopiero po powstaniu cywilnego rządu Raula Alfonsina w p . a z
dzierniku 1983 r. mediacja wkroczyła w finalną fazę.
Wielką rolę w ostatecznym rozwiązaniu sporu odegrała koncyliacyjna postawa
prezydenta Alfonsina. W Argentynie bowiem problem Kanału Beagle był nadal
bardzo kontrowersyjny, a poglądy wielu wojskowych nieustępliwe. Alfonsin
zaproponował, aby w ciągu miesiąca od opublikowania dokumentu komisji papies­
kiej poddać go pod narodowe referendum. Dokument taki został ogłoszony
20 października 1984 r., równocześnie w Santiago i Buenos Aires. 23 listopada
tegoż roku odbyło się w Argentynie referendum, w którym zdecydowanie zaapro­
bowano propozycje zawarte w tekście traktatu (71% głosów za i 24% przeciw;
Argentines to Vote on Vatican Proposals, WP, listopad 1984, 24). Traktat za­
twierdziła też stosunkiem głosów 127:74 argentyńska Izba Deputowanych, w której
partia Alfonsina miała przewagę, ale w Senacie, gdzie większość mieli peroniści,
zaaprobowano go (14 I I I 1985) większością tylko jednego głosu. Chile zatwier­
dziło traktat 12 kwietnia tego roku.
Uroczystość podpisania traktatu kończącego spór o Kanał Beagle odbyła się
w Watykanie 2 maja 1985 r. Przyznawał on ostatecznie wyspy PLN Chile, ale
był korzystniejszy dla Argentyny niż wszystkie dotychczasowe propozycje. Zasięg
wód terytorialnych na spornym obszarze Ziemi Ognistej i Przylądka Horn okreś­
lono tylko na 3 mile, co zapewniało Argentynie pełną suwerenność na tej części
Atlantyku.
4. K O N F L I K T Y W A M E R Y C E Ś R O D K O W E J
I PRÓBY I C H ROZWIĄZANIA
4.1. Nikaragua
Sekretarz stanu Alexander Haig w pamiętnikach zauważył, iż administracja
Reagana od samego początku starała się sformułować swe cele w sposób jedno­
znaczny, unikając niejasnego i niezdecydowanego stylu poprzedniego prezydenta-
„Sygnał, który chcieliśmy przekazać Sowietom, był prosty i wyraźny: wasz czas
łatwych sukcesów w Trzecim Świecie już się skończył i amerykańska tolerancja
KONFLIKTY W A M E R Y C E ŚRODKOWEJ 1 PRÓBY ICH ROZWIĄZANIA 335
jla poczynań moskiewskich pomocników: Kuby i Libii została wyczerpana. Nasz
a ł kierowany do innych narodów był równie jasny i wiarygodny: ponownie
g n
cemy pokazać, że współpraca ze Stanami Zjednoczonymi przynosi korzyści,
n
nie ryzyko i straty" (A.M. Haig, s. 96).
pierwszym polem realizacji nowej strategii amerykańskiej w latach osiem-
jziesiątych stała się Ameryka Środkowa. Prezydent Reagan uważał, iż „Ameryka
ignorować niebezpieczeństwo przechwytywania władzy w regionie przez siły
ideologiczne i wojskowe powiązane ze Związkiem Sowieckim". Nie było więc
wątpliwości, że administracja Reagana przyjmie twardy kurs wobec sił i rządów
w regionie uznanych za lewicowe. Poza Kubą, dotyczyło to głównie Nikaragui,
w której od 1979 r. sprawowali władzę sandiniści.
W porównaniu do prezydentury Cartera, w czasach Reagana stosunek USA do
Nikaragui zmienił się zdecydowanie. Carter niemal do końca wierzył, iż najlepszą
drogą do powstrzymania sandinistów przed powtórzeniem drogi kubańskiej jest
unikanie konfrontacji z nowym rewolucyjnym reżimem. Reagan natomiast wy­
ciągał zupełnie odmienne wnioski z nikaraguańskiej rzeczywistości. Przekonywał,
iż nie można pozwolić sandinistom na spokojne konsolidowanie władzy i od razu
należy przejść do zdecydowanego ich zwalczania. W czasach Cartera nigdy nie
nazywano nowych władz w Managui komunistycznymi, podczas gdy Reagan
głosił, iż Sandinowski Front Wyzwolenia Narodowego (Frente Sandinista de
Liberación Nacional, FSLN) i jego rząd mają charakter czysto marksistowski.
Nie było to w pełni zgodne z prawdą, gdyż początkowo do Rządu Odbudowy
Narodowej wchodzili przedstawiciele prywatnych przedsiębiorców, a także partii
centrowych i chrześcijańsko-demokratycznych. Wprawdzie stopniowo opuszczało
sandinistów wielu ich sojuszników, to jednak jeszcze w listopadowych wyborach
1984 r. udział wzięło siedem partii politycznych: FSLN, Partia Konserwatywno-
-Demokratyczna (Partido Conservador Demócrata, PCD), Niezależna Partia
Liberalna (Partido Liberał Independiente, PLI), Ludowa Partia Społeczno-Chrześ-
cijańska (Partido Popular Social Cristiano, PPSC), Nikaraguańska Partia Soc­
jalistyczna (Partido Socialista Nicaraguense, PSN), Komunistyczna Partia Nika­
ragui (Partido Comunista de Nicaragua, PCN) oraz Ruch Akcji Ludowej (Movi-
"ńento de Accion Popular, MAP).
Używanie niemal wojennej retoryki nie oznaczało jednak, że wszelkie formy
ne
gocjacji zostały zerwane. Stosunki dyplomatyczne między obu państwami były
utrzymywane, a nawet w pierwszych miesiącach zanotowano spore ożywienie
kontaktów. Wprawdzie już w kwietniu 1981 r. prezydent Reagan zdecydował
0
całkowitym zaprzestaniu pomocy dla Nikaragui, ale zaraz po tym ukazało się
Pojednawcze oświadczenie Departamentu Stanu, wskazujące na możliwość jej
wznowienia, jeśli władze w Managui spełnią odpowiednie warunki. Ambasador
w Nikaragui, Lawrence Pezzullo, który był zwolennikiem poglądu, że
amerykańska pomoc może pozytywnie wpływać na poczynania rządu sandinow-
s
kieg , uznał, iż decyzja prezydenta jest jego porażką i zrezygnował z funkcji.
0
336 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
Równocześnie jednak zachęcał Departament Stanu do podtrzymywania rozrrióJ
z sandinistami, co zostało przyjęte.
Między sierpniem a październikiem 1981 r. asystent sekretarza stanu Thorn J
Enders kilkakrotnie składał wizytę w Managui, usiłując osiągnąć jakieś poro?
mienie. Przedstawił pięciopunktowy plan, który m.in. zawierał propozycje, K*a
Nikaragua zobowiązała się do poniechania zbrojnej pomocy dla partyzantó
w Salwadorze, zaprzestała rozbudowy swych sił zbrojnych przy pomocy Kub
i Związku Radzieckiego oraz weszła na drogę demokratyzacji systemu polity
nego - w zamian za obietnice USA powstrzymania się od interwencji w j j
sprawy, wznowienia pomocy gospodarczej i wymiany kulturalnej. Szczególnie
mocno akcentował Enders konieczność wprowadzenia rzeczywistego pluralizmu
życia politycznego, gospodarki rynkowej oraz ograniczenia sojuszu z Kubą
i Związkiem Radzieckim.
W odpowiedzi szef rządu sandinowskiego Daniel Ortega oświadczył m.in.j
„Jeśli chodzi o przekazywanie broni do Salwadoru (...) chciałbym szczerze]
oświadczyć, iż istnieje w naszym społeczeństwie wielkie pragnienie współpracy
z ludem Salwadoru, a podobne stanowisko podzielają nasze siły zbrojne. Jednakże
nasza Junta i Dyrektoriat podjęły decyzję, że działalność tego rodzaju będzie
zatrzymana. Jeśli strona amerykańska będzie dysponować jakimiś informacjami
w tej sprawie, prosimy o ich przekazanie, aby pomóc nam w skutecznym prowa­
dzeniu kontroli". Wzajemna nieufność w czasie rozmów była jednak tak duża, iż
Enders nie chciał zdradzać żadnych szczegółów, aby uniemożliwić sandinistom
opracowanie innych sposobów przesyłania broni do Salwadoru.
Kiedy Enders negocjował w Managui, w Waszyngtonie ogłoszono pierwsze
w tej kadencji manewry wojskowe na karaibskim brzegu sąsiedniego Hondurasu.
Odbywające się w takiej atmosferze rozmowy nie mogły się udać. Sandiniści
podkreślali, iż Stany Zjednoczone obiecują im powstrzymanie się od interwencji,
a równocześnie zarządzają w pobliżu ruchy swych armii, aby ich zastraszyć.
Natomiast ambasada USA w Managui oświadczyła, że dysponuje tekstem wystą­
pienia Humberto Ortegi, szefa sił zbrojnych Nikaragui, który miał rzec: „Jesteśmy
przeciwnikami Jankesów (we are anti-Yankee), jesteśmy przeciw burżuazji (•••)
Sandinizm pozbawiony marksizmu-leninizmu nie może być rewolucyjny". Przyta­
czano wypowiedź innego sandinowskiego lidera, Bayarda Arce: „Nigdy nie zaprze­
staniemy pomocy dla naszych braci w Salwadorze". Sam D. Ortega w wystąpieniu
na forum ONZ 7 października ponownie zaatakował amerykański imperializm-
Administracja waszyngtońska uznała więc, że rząd w Managui nie jest zainte­
resowany poważnymi negocjacjami i misję Endersa zakończyła. Już wówczas
stosunki między Nikaraguą a Stanami Zjednoczonymi były bardzo złe, co p°"
twierdziło wystąpienie D. Ortegi: „Jesteśmy zdecydowani zbrojnie bronić naszej
rewolucji, nie licząc kosztów (...) Mamy historyczne uprzedzenia wobec Stano
Zjednoczonych, gdyż często stanowiły dla nas wielkie zagrożenie (...) Stąd te
jesteśmy zainteresowani powodzeniem salwadorskiej i gwatemalskiej gueri•illi-
zwłaszcza że nie możemy uwierzyć w dobrą wolę Waszyngtonu wobec nas
KONFLIKTY W A M E R Y C E ŚRODKOWEJ I PRÓBY ICH ROZWIĄZANIA 337
W Waszyngtonie rzecznikiem twardej linii wobec Managui był sekretarz stanu
^lexander M . Haig, który uważał, że klucz do rozwoju sytuacji w Nikaragui
j Salwadorze znajduje się na Kubie. Trzeba zatem „sięgać do źródeł" (go to the
rce) i przede wszystkim ograniczać jej swobodę działania w regionie. W czer­
s0U
wcu 1981 r. zaproponował nawet ogłoszenie blokady Kuby i przygotowanie
olanu działań zbrojnych. Sugestie Haiga zostały wówczas odrzucone, ale nie
W całości. Oto bowiem 16 listopada tegoż roku Narodowa Rada Bezpieczeństwa
C2
przyjęła dwie ważne decyzje (Directive N° 17), które prezydent Reagan następnego
e
dnia podpisał. Pierwsza z nich mówiła, że należy opracować nadzwyczajny plan
odwetowych działań przeciw Kubie (w pierwszym etapie wymierzonych w jej
rafinerie ropy naftowej), który mógłby zostać wprowadzony w życie, gdyby
uzyskano niezbite dowody eskalacji jej militarnego zaangażowania w regionie.
Konsekwencje drugiej decyzji miały być bardziej znaczące. Upoważniono
bowiem CIA do powołania tajnych zbrojnych sił wymierzonych przeciw guerrilli
(contra guerrilla force). Początkowo wyasygnowano 19 min doi. na sformowanie
500-osobowego oddziału, który powinien zwalczać „kubańską infrastrukturę
w Nikaragui, gdzie znajduje się centrum szkoleniowe i zaopatrzeniowe dla
guerrilli salwadorskiej". Jak zauważa Pastor, paradoksalnie najmniej zadowolonym
z tej decyzji był przedstawiciel „jastrzębi", Haig. Uważał on, iż mówienie o „taj­
nych akcjach" contras jest sprzecznością samą w sobie, gdyż żadnej tajemnicy
nie uda się utrzymać. Przede wszystkim jednak Haig podkreślał, że utworzenie
oddziałów contras czy nawet działania przeciw Nikaragui to tylko półśrodki.
Problem trzeba bowiem widzieć w szerszej perspektywie „kubańsko-sowieckiej
interwencji" w regionie, co wymaga działań w innej skali.
Administracja waszyngtońska wiązała jednak wielkie nadzieje z planem two­
rzenia oddziałów contras i poświęciła mu wiele uwagi. Rozpoczęto od jednoczenia
i umocnienia opozycji antysandinowskiej, a także wspierania budowy politycznego
zaplecza dla contras. Pierwsze rozmowy z przedstawicielami opozycji i oficerami
byłej somozowskiej Gwardii Narodowej odbyły się na terenie Gwatemali. Wkrótce
powstał Nikaraguański Front Demokratyczny (Frente Democratico Nicaraguense,
FDN) z Arturo Calero i Edgarem Chamorro na czele. Rozpoczął organizowanie
oddziałów contras na terenie Hondurasu. Do pomocy zgłosił się też wojskowy
rząd Argentyny, który posiadał informacje, że wielu przywódców montoneros
(miejskiej partyzantki argentyńskiej) schroniło się w Managui. „Jeśli więc FSLN
e
J st sojusznikiem wrogów Argentyny, to Argentyna może pomagać wrogom
FSLN" (tamże, 238). Enders odbył kilka podróży do Buenos Aires, w wyniku
których opracowano plan udziału Argentyny w szkoleniu contras w Hondurasie.
Pierwszą akcję oddziały antysandinowskie przeprowadziły 14 marca 1982 r.,
Wv
sadzając dwa mosty na północy Nikaragui. To niewielkie wydarzenie okazało
S l e
przełomowe: USA musiały już teraz angażować się w coraz większe poparcie
contras, gdyż inaczej sandiniści ogłosiliby fiasko planów Waszyngtonu,
/^tomiast władze w Managui wykorzystały atak do wprowadzenia stanu wyjąt-
w
° e g o i cenzury oraz aresztowania wielu swych przeciwników. Zatrzymany
338 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
został Alfonso Robelo, który od lipca 1979r. do kwietnia 1980 r. wchód?,,}
w skład pierwszego Rządu Odbudowy Narodowej. Wywołało to tak wielk'
oburzenie w sąsiednich państwach, iż sandiniści szybko uwolnili Robelo. Wkrótc
wyjechał on do San Jose w Kostaryce.
Po utworzeniu FDN pojawiły się wkrótce inne organizacje polityczno-woj ' s koptery i samoloty M i G 23, co z niepokojem obserwowano w Białym Domu.
kowe, które podjęły walkę z rządem. Jedną z nich były Rewolucyjne Siły Zbrojne
Nikaragui (Fuerzas Armadas Revolucionarias Nicaraguenses, FARN), założone
przez Fernando Chamorro na terenie Kostaryki. Największy jednak rozgłos to-
warzyszył przez kilka lat działalności Edena Pastory, legendarnego bohatera walk
z Somozą (zwanego Comandante Cero). 7 lipca 1981 r. opuścił on Managuę
głosząc, że sandiniści zdradzili rewolucję. Po kilku miesiącach pojawił się w Sani
Jose, gdzie 15 kwietnia 1982 r. na konferencji prasowej oskarżył .kierownictwo!
FSLN, że całkowicie podporządkowało się Kubie. W czerwcu tegoż roku Pastorał
i Robelo wspólnie ogłosili utworzenie nowego związku wojskowo-politycznego
pod nazwą Demokratyczny Sojusz Rewolucyjny (Alianza Revolucionario-Democ-
rdtica, ARDE), powołanego w celu zwalczania rządu sandinowskiego. Problem
z Pastora polegał jednak na tym, że chciał on działać całkowicie samodzielnie.
Nie zamierzał więc podporządkować się Amerykanom i odrzucał wszelkie pro­
pozycje połączenia swych sił ze znacznie większym ugrupowaniem contras, jakiej
stanowiło FDN. Po pewnym czasie USA zaakceptowały jednak autonomię ruchu
Pastory, ten zaś zgodził się przyjmować ich finansową pomoc, ale przez pośred­
ników (R. Pastor, 239). Stale jednak oskarżał FDN i Stany Zjednoczone, iż
w walce z sandinistami opierają się głównie na ludziach byłego dyktatora Somozy,
z którymi on nie chce mieć nic wspólnego. Po kilku latach, w 1986 r., kiedy
sześciu głównych dowódców porzuciło ARDE, rozgoryczony Pastora ogłosił, iż
wycofuje się z walki.
Ciężar konfrontacji z sandinistami spadł na kierowane przez FDN oddziały
operujące z Hondurasu. Korzystając z finansowego i logistycznego wsparcia
USA, stale się rozbudowywały i już w 1984 r. posiadały ok. 12 tys. ludzi pod
bronią, a w 1986 r. - ok. 20 tys.
Sprawie contras dobrze przysłużyła się polityka władz sandinowskich wobec
Indian Misquitos zamieszkujących atlantycki brzeg Nikaragui. Ich przywódca
Steadman Fagot Muller, uważany za przeciwnika sandinistów, został w lutym
1981 r. osadzony w więzieniu, po czym 8500 buntujących się Indian siłą przesied­
lono na inne tereny. Później władze sandinowskie przyznały się do błędo^
i nierespektowania w tym przypadku praw człowieka, ale konsekwencji swych
poczynań nie mogły już uniknąć. Razem bowiem ze swym przywódcą, uwol­
nionym po pewnym czasie z więzienia, do Hondurasu przedostały się wielki
grupy Indian, które wstąpiły do oddziałów contras.
Konflikt wokół Nikaragui szybko narastał: straty zadawane przez contras byy
znaczne, na co rząd sandinowski odpowiadał forsowną rozbudową swych s
zbrojnych. W krótkim czasie armia nikaraguańska powiększyła się ponad dzie
sięciokrotnie. W momencie zwycięstwa nad Somozą w 1979 r. siły sandinisto
KONFLIKTY W A M E R Y C E ŚRODKOWEJ I PRÓBY ICH ROZWIĄZANIA 339
liczyły 5000 żołnierzy; w 1980 r. - 15 000, a w 1985 już 119 000. Jeśli w 1980 r.
Nikaragua otrzymała tylko 850 ton wojskowego zaopatrzenia z bloku wschod­
niego- to w 1985 r. już ponad 20 tys. ton o wartości ok. 1 mld doi. Wśród
uzbrojenia przekazywanego przez ZSRR znajdowały się m.in. nowoczesne heli­
Armia sandinowską szkolona była przez doradców radzieckich i NRD-owskich,
ale przede wszystkim wspierało ją ponad 800 doświadczonych oficerów kubańs­
kich.
Rozbudowa sił zbrojnych nie tylko Nikaragui, lecz także Hondurasu, Gwatemali
i Salwadoru, prowadziła do coraz większej militaryzacji regionu. Równocześnie
Ameryka Środkowa pogrążała się w coraz głębszym kryzysie ekonomicznym.
Inflacja na początku lat osiemdziesiątych wynosiła ok. 700%, a zadłużenie
zagraniczne potroiło się, osiągając 5,5 mld doi. Wg dokumentacji CEPAL, prze­
ciętne dochody ludności zmniejszyły się w 1985 r. w porównaniu z 1981 r.
o 40%, a wydatki budżetowe na cele obrony zwiększyły się z ok. 30% w 1983 r.
do ponad 50% w 1985 r.
Walka z sandinistami prowadzona z wielką energią przez pierwszą administrację
Reagana napotykała na wielkie trudności w Kongresie i nie była zbyt popularna
w społeczeństwie. Prezydent Reagan zanotował nawet z pewną goryczą w swych
pamiętnikach: „Jedną z największych moich frustracji w czasie tych ośmiu lat
okazała się niezdolność do przekazania amerykańskiemu narodowi i Kongresowi
powagi zagrożenia, jakie napotkaliśmy w Ameryce Środkowej" (R. Reagan,
471). Wyznanie prezydenta jest tym bardziej zastanawiające, iż cieszył się on
zasłużoną sławą „wielkiego komunikatora", a na temat Ameryki Środkowej
wygłosił więcej przemówień niż którykolwiek jego poprzednik.
Zdominowana przez demokratów Izba Reprezentantów początkowo wspierała
deklarowany przez administrację cel zatrzymania przerzutu broni z Nikaragui do
Salwadoru. Kiedy jednak przywódcy contras oficjalnie zadeklarowali, iż ich
celem jest obalenie władz w Managui, a walki na granicy hondurasko-nikaraguań-
skiej zagroziły wybuchem szerszego konfliktu, sceptycyzm Izby Reprezentantów
narastał.
Już w 1982 r. przesłuchania przed podkomitetem do spraw wywiadu wykazały,
l z
administracja nie w pełni panuje nad contras, którzy próbują realizować także
swoje plany. W grudniu tegoż roku Izba Reprezentantów uchwaliła, że sumy
Przeznaczone na pomoc contras mają służyć zatrzymaniu transferu broni do
Salwadoru, nie zaś obaleniu rządu sandinowskiego. Administracji waszyngtońskiej
c
6
°raz trudniej przychodziło zdobywanie akceptacji Kongresu, co zmuszało ją do
szykownych często poczynań. Prezydent wzmógł więc wysiłki, aby przekonać
^^ngres do swych racji. 27 kwietnia 1983 r. na połączonej sesji obu izb Reagan
niówił; „Rząd Nikaragui traktuje nas jak wrogów i odrzuca wszelkie pokojowe
r
P °pozycje. Pogwałcił swoje zobowiązania nie tylko wobec Organizacji Państw
rnerykańskich, ale przede wszystkim wobec własnego narodu. Rząd sandinowski
340 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
zagraża Hondurasowi (...), a rozwój wydarzeń w Ameryce Środkowej jd - 7
w niebezpiecznym kierunku".
Po interwencji na Grenadzie w 1983 r. w Nikaragui zapanowało duże napi j ]
ęc
i powszechnie spekulowano o możliwości bezpośredniego ataku amerykańskieg
Ośrodki partyzantki salwadorskiej zostały zamknięte, a Daniel Ortega poparł p ia
budowy w regionie instytucji demokratycznych. Prezydent Reagan oświadczy,
jednak, iż nie wierzy w żadne słowo sandinistów, dopóki są u władzy. Mówi}
również: „Komunistyczna dywersja nie jest stanem nieodwracalnym, o czym od
dawna wiedzieliśmy, a co akcja na Grenadzie dobitnie potwierdziła".
Napięcia między administracją a Kongresem wzmogły się, gdy „Wall Street!
Journal" z 6 kwietnia 1984 r. ogłosił, iż CIA zaminowała wejścia do portów
nikaraguańskich i wysadziła instalacje naftowe w Corinto. Nawet Barry Goldwater
stojący na czele komisji Senatu ds. wywiadu (gdzie republikanie mieli większość)
ostro zaatakował szefa CIA Williama Caseya - choć głównie nie za przeprowa­
dzenie akcji, ale ukrycie jej przed komisją. Sprawa nabrała rozgłosu, gdyż
Nikaragua oskarżyła USA o gwałcenie prawa międzynarodowego i domagała się
potępienia administracji waszyngtońskiej przez Radę Bezpieczeństwa ONZ. Wnio­
sła też skargę do Międzynarodowego Trybunału Sprawiedliwości, który po prze­
prowadzeniu szczegółowego postępowania ogłosił 27 czerwca 1986 r. swoje
stanowisko. Orzeczenie MTS liczyło 546 stron i uznawało Stany Zjednoczone
winnymi pogwałcenia prawa międzynarodowego poprzez „szkolenie, uzbrojenie,
wyekwipowanie i finansowanie sił contras, a także zaminowanie zatok i atako­
wanie różnych urządzeń publicznej użyteczności w Nikaragui".
W czasie tego kolejnego zaostrzenia się stosunków między USA a Nikaraguą
utrzymane jednak zostały kanały dyplomatycznych kontaktów. W czerwcu 1984 r.
Managuę odwiedził sekretarz stanu George Shultz, który prowadził rozmowy
z przywódcami nikaraguańskimi i próbował zorientować się w prawdziwym
charakterze zbliżających się wyborów w tym kraju. Mimo że miało w nich
uczestniczyć kilka partii, prezydent Reagan ostatecznie uznał, iż „będą one
typowym komunistycznym szachrajstwem, które widzieliśmy już w wykonaniu
innych totalitarnych rządów". Międzynarodówka Socjalistyczna naciskała na
władze w Managui, aby doszły do porozumienia z Arturo Cruzem, przywódcą
największej siły opozycyjnej, Nikaraguańskiej Koordynacji Demokratycznej (Co- \
ordinadora Democratica Nicaraguense, CDN), który postawił pewne warunki
przedwyborcze. Administracja waszyngtońska doszła jednak do wniosku, iż Cruz
nie powinien uczestniczyć w wyborach, aby nie uwiarygodniać sandinistów. TaK |
się też stało, a parę miesięcy później Cruz stanął na czele zjednoczonych or­
ganizacji, które utworzyły Narodowy Związek Opozycyjny (Unión Naciona j
Opositora, UNO).
Wybory listopadowe 1984 r. w Nikaragui uznano w wielu krajach latyn '
amerykańskich za krok w dobrym kierunku. Obserwator z ramienia Między
1 ^krotce Kongres zaaprobował wyasygnowanie 100 min doi. na pomoc dla
narodówki Socjalistycznej, prezydent Wenezueli Carlos Andres Perez, w pism
n °°ntras, z czego aż 75 min na cele militarne, co było wielki sukcesem adminis-
do zwycięskiego prezydenta Daniela Ortegi napisał jednak, iż nie były °
KONFLIKTY W A M E R Y C E ŚRODKOWEJ I PRÓBY ICH ROZWIĄZANIA 341
wiarygodne, gdyż nie stworzono wszystkim siłom politycznym równych moż-
fewości udziału i ograniczono szansę pełnego pluralizmu.
W czasie drugiej kadencji Ronalda Reagana stosunek USA do sandinowskiej
0
Nikaragui niewiele się zmienił. Prezydent proponował teraz, aby sprawę contras
traktować jako fragment ogólnej polityki popierania narodowych ruchów wy­
zwoleńczych na całym świecie. W orędziu o stanie państwa w styczniu 1985 r.
mówił m.in.: „Nie możemy utracić wiary w tych, którzy ryzykując własnym
życiem przeciwstawiają się sowieckiej agresji lub walczą o wolność na wszystkich
kontynentach, od Afganistanu do Nikaragui". Natomiast na konferencji prasowej
21 lutego tegoż roku prezydent zapowiadał, iż walkę z sandinistami zakończy
dopiero wtedy, gdy odsuną się od władzy.
W Kongresie antysandinowskie plany administracji napotykały nadal wielkie
trudności. Kiedy jednak władze w Managui odrzuciły propozycję dialogu z contras
pod auspicjami Konferencji Episkopatu Nikaragui, atmosfera stała się bardziej
sprzyjająca. Senat zalecił, aby najpierw wyczerpać wszystkie środki pozamilitar­
nego nacisku na rząd w Managui, stosując np. sankcje ekonomiczne. 1 maja
1985 r. prezydent Reagan ogłosił wprowadzenie embarga na handel z Nikaraguą.
Mimo to Kongres kontynuował własną politykę wobec Nikaragui. W czerwcu
zatwierdzono 27 min doi. na pomoc dla contras, ale tylko na cele humanitarne,
nie wojskowe. Lider większości republikańskiej w Senacie Robert Doyle pisał
wówczas: „Zaakceptowaliśmy pomoc jedynie na zakupy żywności, lekarstw,
ubrań i innych artykułów potrzebnych do życia - nie zaś na broń, amunicję
i sprzęt wojenny. Naszą intencją jest doprowadzenie do wznowienia bilateralnych
rozmów z rządem w Nikaragui, w czasie których trzeba nalegać na zawieszenie
broni i rozpoczęcie dialogu między walczącymi siłami nikaraguańskimi za po­
średnictwem Kościoła" (C. Arnson, w: N . Hamilton i in., 48). R. Pastor natomiast
ocenia, iż wówczas „obie amerykańskie władze [Kongres i administracja - W.D.]
otwarcie debatowały i zgodnie aprobowały pomoc dla ruchu dążącego do obalenia
rządu, z którym Stany Zjednoczone utrzymywały stosunki dyplomatyczne"
(R. Pastor, Condemned to..., 251).
Wkrótce jednak nastąpiły wydarzenia, które w istotny sposób zmieniły poglądy
wielu członków Kongresu. W maju 1985 r. Ortega złożył wizytę w Moskwie,
"zyskując znaczne zwiększenie wojskowej pomocy. Nowoczesny sprzęt produkcji
radzieckiej sandiniści wprowadzili do walki już w końcu 1985 r., odnosząc
znaczne sukcesy militarne, łącznie z wtargnięciem - w pościgu za contras - na
Południowe obszary Hondurasu. Członek Izby Reprezentantów, demokrata z Połu­
dniowej Karoliny Butler Derrick pisał wtedy na łamach „Washington Post"
('4 V I 1985): „Odczułem, iż ta podróż [Ortegi do Moskwy - W.D.] jest policzkiem
Q
( i international slap) wymierzonym Kongresowi i wszystkim takim jak ja,
0 którzy wierzyli, iż są inne sposoby rozwiązania sytuacji w Nikaragui, niż tylko
Przez bezpośrednie wspieranie contras" (za: C. Arnson, w: N . Hamilton i in., 49).
342 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
tracji. Jak stwierdza C. Arnson: „Zwolennicy administracji zorganizowali wówcz
dobrze skoordynowaną kampanię, upowszechniając tezę, iż w sprawie Nikarag | U junty następowały przemiany wskazujące, że w polityce salwadorskiej utrzymali
chodzi o wybór między komunizmem a wolnością". Prezydent Reagan odh
podróż po południowych stanach amerykańskich, w czasie której nasilił ataki n a
sandinistów, a prezydenta Ortegę nazywał „małym dyktatorem w zielonym dresie"
(the little dictator in green fatigues).
Wydarzenia, które wkrótce nastąpiły, osłabiły pozycję administracji wobej
Kongresu. Oto bowiem 5 października 1986 r. nad Nikaraguą zestrzelony został
samolot C-123. Amerykański pilot Eugene Hasenfus, który dostał się do niewolił
powiedział, iż nie po raz pierwszy przewoził broń przeznaczoną dla contras, w e j
zaangażowane były władze USA, Salwadoru i Hondurasu. Asystent sekretarza
stanu Elliot Abrams oświadczył publicznie, że lot Hasenfusa jest „prywatną
inicjatywą", z którą rząd USA nie ma nic wspólnego. Później jednak, podczas
przesłuchań w Kongresie, przyznał się do podania nieprawdziwej wiadomości.
Znacznie groźniejszy kryzys spowodowała afera „Iran - contras". Polegała ona]
na tym, iż bez zgody Kongresu sprzedawano broń Iranowi, a pieniądze, składane
na prywatnych kontach w Szwajcarii, służyły do kupowania broni dla conrra^l
Po otrzymaniu 25 listopada 1986 r. raportu prokuratora generalnego w tej sprawie
prezydent Reagan oświadczył, iż „nie był w pełni poinformowany o takiej działal­
ności". Całą winą obarczono doradcę RBN Johna Poindextera i jej pracownika
płk. 01iviera Northa, których zwolniono ze stanowisk. Sprawa na tym się nie
zakończyła, gdyż Kongres powołał prokuratora specjalnego Johna Towera. Jego
badania, a zwłaszcza ciągnące się miesiącami przesłuchania w Kongresie, okazały
się niezwykle kłopotliwe, a badania opinii publicznej mówiły, że tylko 24%
społeczeństwa wierzy rządowi w tej sprawie.
4.2. Salwador
Na początku 1981 r. sytuacja w Salwadorze była bardzo skomplikowana i nowa
administracja prezydenta Reagana nie od razu zdołała wypracować strategię
polityczną wobec tego kraju.
W październiku 1979 r., w wyniku wojskowego zamach stanu, obalony został
rząd gen. Carlosa Humberta Romero. Władzę objęła Rewolucyjna Junta Rządowa,
w skład której weszli nie tylko wojskowi, lecz także cywilni politycy centro­
prawicowi, a nawet przywódca socjaldemokratycznego Ruchu Narodowo Rewo­
lucyjnego (Movimiento Nacional Revolucionario, MNR) Guillermo Manuel Ung°-
Było to wydarzenie niezwykłe w dziejach Salwadoru, w którym nigdy nie sprawo­
wali władzy politycy o tendencjach reformistycznych. Eksperyment salwadorski
trwał jednak krótko. Po kilku miesiącach usunięto z junty płk. Adolfa Majano,
popieranego przez grupę tzw. młodych, postępowych oficerów, a także G.M. Ung°-
Wydawało się wówczas, iż junta powróci do dawnej polityki terroru. Wtedy
właśnie, 24 marca 1980 r., zabity został w katedrze arcybiskup Oscar Arnu'
Romero, którego kazania - wzywające do poprawy losu najbiedniejszych - skrajni
KONFLIKTY W A M E R Y C E ŚRODKOWEJ I PRÓBY ICH ROZWIĄZANIA 343
prawica uważała za komunistyczną propagandę. Okazało się jednak, iż wewnątrz
ie zwolennicy wprowadzania ostrożnych i ewolucyjnych reform. Jeden z przed­
s
stawicieli tej grupy, Jose Napoleon Duarte, przywódca Partii Chrześcijańsko-
.pemokratycznej (Partido Demócrata Cristiano, PDC), w marcu 1980 r. wszedł
wskład junty, a w grudniu został jej przewodniczącym. Skrajna prawica okazała
wielkie niezadowolenie z takiego kierunku wydarzeń i wzmogła terror. W styczniu
j981 r. zamordowano m.in. Jose Vieirę, szefa Salwadorskiego Instytutu Reform
polnych oraz dwu przedstawicieli amerykańskiej centrali związkowej w Sal­
wadorze, Michaela Hammera i Marka Pearlmana, a także cztery amerykańskie
zakonnice.
Tak więc na początku 1981 r. rząd salwadorski miał przeciwników zarówno
z lewej, jak i prawej strony. W kraju od kilku lat trwała wojna domowa, którą
różnorodne opozycyjne partie i organizacje centrowe i lewicowe, a wreszcie
liczne ugrupowania partyzanckie prowadziły z siłami rządowymi. 18 kwietnia
1980 r. powstał Front Demokratyczno-Rewolucyjny (Frente Democratico Revo-
lucionario, FDR), stanowiący koalicję kilkunastu partii, organizacji politycznych,
związkowych, chłopskich i studenckich. Natomiast 11 października tegoż roku
utworzony został Front Wyzwolenia Narodowego im. Farabundo Marti (Frente
Farabundo Marti para la Liberación Nacional, FMLN). W skład FMLN weszły
działające dotychczas oddzielnie: Ludowe Siły Wyzwolenia im. Farabundo Marti
(Fuerzas Populares de Liberación Farabundo Marti, FPL), Rewolucyjne Wojsko
Ludu (Ejercito Revolucionario del Pueblo, ERP) i Zbrojne Siły Oporu Narodo­
wego (Fuerzas Armadas de la Resistencia Nacional, FARN). W styczniu 1981 r.
siły partyzanckie podjęły „ofensywę generalną", która jednakże po kilku tygo­
dniach zakończyła się niepowodzeniem.
Rządowi zagrażały także siły skrajnie prawicowe, które nie chciały dopuścić
do reform społecznych i politycznych. Największe znaczenie miała partia o nazwie
Narodowy Sojusz Republikański (Alianza Republicano-Nacional, ARENA), kie­
rowana przez płk. Roberto D'Aubuissona. Ponadto działały Szwadrony Śmierci
(Escuadrones de la Muerte), Związek Białej Wojny (Unión Guerrera Blanca)
oraz Organizacja Narodowo-Demokratyczna (Organización Democrdtico-Nacio-
nal, ORDEN).
W pierwszych miesiącach 1981 r. administracja Reagana wahała się jeszcze,
Jaką przyjąć strategię w sprawach Salwadoru. Oficjalnie popierano juntę, chociaż
e
J J szef Duarte budził początkowo w Waszyngtonie wiele wątpliwości. Podej­
rzewano, iż jest on zbyt lewicowy, aby efektywnie walczyć z „marksistowską
Suerrillą", w pierwszych tygodniach liczni przedstawiciele administracji waszyng­
tońskiej odwiedzający stolicę Salwadoru szukali kontaktów raczej z wojskowymi
1 2
nimi bezpośrednio uzgadniali plany pomocy. Doradca ds. bezpieczeństwa
narodowego Richard Allen i inny specjalista od spraw środkowoamerykańskich
w
ekipie Reagana, Roger Fontaine spotkali się wprawdzie w lutym 1981 r.
•L\iartem, ale rozmawiali także z D'Aubuissonem. Po tym spotkaniu D'Aubuisson
344 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
stwierdził na konferencji prasowej 3 marca, iż właśnie on cieszy się poparci
USA i groził odsunięciem Duartego od władzy. Kiedy informacje o możliwość
dokonania skrajnie prawicowego zamachu stanu nasiliły się, Departament Stan
postawił jednak na wspieranie junty z Duartem na czele.
Salwador miał stać się pierwszym testem skuteczności środkowoamerykańskie*
polityki administracji republikańskiej. Zaraz po objęciu urzędu Alexander H io a
oświadczył: „Nasz problem z Salwadorem polega na zewnętrznej interwencji
w wewnętrzne sprawy suwerennego narodu tej hemisfery - nic więcej i nic mniej"
W lutym 1981 r. stanowisko to potwierdził raport Departamentu Stanu, Communist
Interference in El Salvador, który rozwijał tezę, iż Salwador jest przykładem
„niebezpośredniej agresji sił komunistycznych poprzez Kubę". Już w marcu tego
roku administracja USA uzyskała pierwsze znaczne fundusze w wysokości 25 mli
doi. na pomoc dla Salwadoru. W ekipie Reagana przewagę wówczas mieli zwolenni­
cy twardej linii, tzw. reaganonauci. Należeli do nich m.in.: A. Haig, ambasador USA
w ONZ J. Kirkpatrick, sekretarz obrony Caspar Weinberger, dyrektor CIA W. Casey,
R. Allen i jego następca William Clark. W łonie administracji znajdowali się też tzw.
„umiarkowani" (moderates), którzy zdominowali Biuro do spraw Międzyamerykańs­
kich Departamentu Stanu i ambasadę USA w Salwadorze. Podkreślali oni, że
zewnętrzna pomoc komunistyczna nie jest główną przyczyną konfliktu. Uważali, iż
wywodzi się on raczej z jaskrawych ekonomicznych oraz społecznych nierówności
i represyjnej struktury salwadorskiego systemu politycznego. Radzili, aby więcej
wysiłku poświęcić nie rozwiązaniom militarnym, lecz przygotowaniu reform i umac­
nianiu sił prodemokratycznych. Myślenie tego rodzaju z trudem jednak przebijało się
w Waszyngtonie. „Wczesna ekipa Reagana nie była więc specjalnie zmartwiona
niedemokratycznym charakterem salwadorskiej junty lub gwałceniem praw człowie­
ka przez siły bezpieczeństwa" (T. Carothers, 20). Podkreślano, że zmiany społeczne
i ekonomiczne są potrzebne, ale najpierw trzeba pokonać guerrilla wspomaganą
przez komunizm międzynarodowy. Dlatego odrzucono możliwość jakichkolwiek
negocjacji z siłami lewicy i postawiono na forsowną rozbudowę i modernizację armii
salwadorskiej. Nie było to łatwe zadanie, gdyż tylko ok. 20% salwadorskich sił
zbrojnych nadawało się do walki. Pozostali żołnierze strzegli różnych urządzeń
wojskowych i mostów, pomagali w zbiorach kawy itp. Armia salwadorska była źle
uzbrojona, słabo wyszkolona, ale przede wszystkim zdemoralizowana i przyzwycza­
jona do akcji represyjnych przeciw ludności cywilnej, nie zaś do prawdziwej wojny-
Partyzanci zaś, po niepowodzeniu styczniowej ofensywy 1981 r. szybko przegrupo­
wali swoje siły i zaczęli zadawać wojsku dotkliwe straty, a nawet przejęli kontrolę
nad północną i wschodnią częścią kraju.
W tej sytuacji szef misji wojskowej USA w Salwadorze gen. Fred Woernei
opracował w 1982 r. dokument zawierający plan zasadniczej przebudowy i roz­
budowy armii salwadorskiej. „Począwszy od 1983 r. pomoc wojskowa prze-
znaczona na szkolenie, wyposażenie i rozbudowę armii salwadorskiej przekraczała
100 min doi. rocznie. W wyniku tego zdolność bojowa armii poprawiła się,
jednakże kosztowało ponad 1 mld doi. do 1990 r." (L. Robinson, 62).
KONFLIKTY W A M E R Y C E ŚRODKOWEJ I PRÓBY ICH ROZWIĄZANIA 345
ern
Zaangażowanie w Salwadorze wywołało wiele wątpliwości zarówno wśród
}eczeństwa USA, jak i w Kongresie. Prasa przynosiła budzące grozę wiadomo-
l0
jć j o zbrodniach salwadorskich sił bezpieczeństwa i wojska. Zamordowanie
c
amerykańskich zakonnic i działaczy związkowych wstrząsnęło opinią publiczną.
\Vprawdzie administracja Reagana twierdziła, że zbrodnie w Salwadorze popeł­
niają głównie Szwadrony Śmierci, „kierowane przez ponurych i nieznanych
osobników" oraz lewicowi partyzanci, ale sceptycyzm pozostał. „Wiele organi­
zacji, zwłaszcza kościelnych, obrońców praw człowieka, stowarzyszenia społeczne
działające na rzecz Ameryki Łacińskiej prowadziły wówczas aktywny lobbing
przeciw polityce administracji".
Wielu kongresmenów sprzeciwiało się popieraniu rządu salwadorskiego po­
sługującego się politycznym terrorem, ale obawa przed możliwością przejęcia
władzy w Salwadorze przez lewicę prokomunistyczną także była mocna. Stąd też
zdołano uzgodnić stanowisko, iż pomoc powinna być kontynuowana, ale tylko
wtedy, gdy prezydent Reagan w swych okresowych sprawozdaniach dla Kongresu
potwierdzi postępy rządu salwadorskiego w przestrzeganiu praw człowieka.
Stawiając w swej strategii na pierwszym miejscu dążenie do militarnego
pokonania lewicowej partyzantki, Stany Zjednoczone nalegały także na prze­
prowadzenie wyborów parlamentarnych, co poprawiłoby opinię o juncie sal­
wadorskiej. Mimo iż wielu wątpiło w realność tego pomysłu, gdyż w kraju trwała
wojna domowa, udało się go zrealizować. W marcu 1982 r. w Salwadorze doszło
do wyborów, w których poza kilkoma małymi ugrupowaniami wzięły udział trzy
główne partie: Chrześcijańsko-Demokratyczna, Konserwatywna Partia Narodo­
wego Pojednania (Partido de Conciliación Nacional, PCN) oraz ARENA. Naj­
więcej głosów zdobyła chadecja Duartego, ale zdecydowaną większość miejsc
w 66-osobowym Zgromadzeniu Narodowym uzyskały obie partie prawicowe,
które zawarły sojusz. Możliwość, iż prezydentem państwa zostanie przywódca
ARENA, nie była dla administracji Reagana korzystna, gdyż niweczyła wyob­
rażenie o Salwadorze, który powoli zmierza w kierunku demokracji. Ambasada
USA wypracowała kompromis, który polegał na ogłoszeniu tymczasowym pre­
zydentem Alvara Magany, niezależnego biznesmena popieranego przez armię.
D'Aubuisson otrzymał stanowisko przewodniczącego Zgromadzenia Narodowego,
które wykorzystał zresztą do torpedowania wielu poczynań rządu. Mający prze­
wagę w Zgromadzeniu prawicowi deputowani anulowali m.in. wszystkie dotych­
czasowe prace legislacyjne w sprawie reformy rolnej.
Po wyborach nowy rząd musiał skupić całą uwagę na niepomyślnie rozwijającej
S l e
wojnie domowej. Wysłana w lutym 1983 r. do Salwadoru J. Kirkpatrick
Przedstawiła po powrocie prezydentowi bardzo pesymistyczny obraz tej wojny.
°jawiła się wówczas ponownie idea poszukiwania rozwiązania kryzysu w nego-
c
Jacjach. Możliwości takiej nie wykluczył nawet w jednym z publicznych wy-
st
a.pień zastępca sekretarza stanu T. Enders, „umiarkowany", za co został natych­
c
miast zdymisjonowany. Prezydent Reagan zdecydowanie poparł zwolenników
wardej linii (hard - lines), forsujących rozstrzygnięcia militarne. Badania opinii
346 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
publicznej pokazywały jednak, iż wojna w Salwadorze nie jest popularna w s n 1
łeczeństwie Stanów Zjednoczonych, które ciągle informowane było o gwałta u
zbrodniach i terrorze. W ankiecie Agencji Harrisa 85% respondentów przeci
stawiało się możliwości bezpośredniego militarnego zaangażowania USA w s i*
wadorze (Terry Karl, w: N . Hamilton..., 180).
Prezydent Reagan znów wykazał ogromną determinację i energię w obroni
swych koncepcji. W marcu 1983 r. wygłosił przemówienie poświęcone w y h j l c z r |
Salwadorowi, a w kwietniu na sesji obu izb Kongresu szeroko cytował myśl"
prezydenta Trumana, udowadniając, że świat, podobnie jak w 1947 r., znalazł si
w obliczu rosnącej groźby sowieckiej. „Narodowe bezpieczeństwo obu Ameryk
decyduje się obecnie w Ameryce Środkowej" - mówił Reagan. Zwrócił s i l
0 przyznanie 298 min doi. na dodatkową pomoc dla Ameryki Środkowej, z czego
ponad połowa, a więc 110 min doi. na cele wojskowe i 67 min na ekonomiczne^]
miała być przeznaczona dla Salwadoru. Aby osłabić wątpliwości i niechęć tzw]
liberałów w Kongresie (tzn. głównie demokratów), Reagan stwierdził: „Chciałbym
stanowczo zaprzeczyć ogólnemu przekonaniu, iż nasze starania o udzielenie
pomocy wojskowej oznaczają, że dążymy do wyłącznie militarnego rozwiązania. I
To jest zupełny nonsens. Kule nie są dobrą odpowiedzią na ekonomiczne nieJ
sprawiedliwości, społeczne napięcia czy polityczne konflikty. Tym, do czego
dążymy, jest demokracja (Democracy is what we want)". Prezydent powołał
dwupartyjną komisję Kissingera, która miała wypracować projekt consensusu 1
w sprawach Ameryki Środkowej. Wysłał też do Salwadoru wiceprezydenta Geo-
rge'a Busha, aby naciskał na powstrzymanie terroru stosowanego przez wojsko
1 paramilitarne organizacje.
Poparcie w Kongresie dla polityki administracji Reagana zwiększyło się po
wyborach prezydenckich w Salwadorze 24 marca 1984 r. Zwyciężył w nich
niewielką różnicą głosów J.N. Duarte, wyprzedzając kandydata ARENA
R. D'Aubuissona. Demokratyczna większość w amerykańskiej Izbie Reprezen­
tantów łączyła duże nadzieje z tym umiarkowanym, centroprawicowym politykiem
i dzięki temu życzliwiej odnosiła się do projektów wspierania salwadorskiego
rządu.
W pierwszych po zwycięstwie wyborczym deklaracjach Duarte przyrzekał
doprowadzenie do pokoju w kraju. Podchwycił to Kościół katolicki, który ogłosił, ze
nadszedł czas negocjacji między stronami konfliktu. W rzeczywistości jednak
w ciągu najbliższych kilku lat nic się nie zmieniło, gdyż zarówno armia, jak
i partyzanci wierzyli, iż mogą odnieść ostateczny sukces militarny. Zdolności
bojowe armii były coraz większe (utworzono m.in. bataliony szybkiego reagowa­
nia), ale i FMLN się wzmocnił. Ambasada USA w Salwadorze oceniała, iż w drugiej
połowie lat osiemdziesiątych siły Frontu liczyły ok. 8 tys. żołnierzy, zgrupowany
w pięciu armiach. Dowódcy tych pięciu armii tworzyli jego kierownictwo, a ic
10
przedstawiciele wchodzili w skład Komisji Polityczno-Dyplomatycznej (Comis \
Politico-Diplomdtica, CPD). Komisja, która obok przedstawicieli FMLN skupia'
reprezentantów FDR, swą główną siedzibę miała w m. Meksyk.
KONFLIKTY W A M E R Y C E ŚRODKOWEJ I PRÓBY ICH ROZWIĄZANIA 347
I pMLN nie tylko otrzymał pomoc wojskową idącą przez Nikaraguę, lecz także
^jał własne fundusze umożliwiające zakup broni na rynku międzynarodowym,
^a północno-wschodnich obszarach (ok. 1/3 terytorium państwa) Front ściągał
a
reg larne podatki od przedsiębiorstw i farm. Właściciele dużej farmy płacili
U
rocznie równowartość 12 tys. doi., mniejszej - 6 tys. doi. (LAT, 21 I I 1989).
W marcu 1987 r. doszło do spektakularnego ataku FMLN na garnizon E l
e paraiso. W czasie akcji zginęli 69 salwadorskich żołnierzy i jeden waszyngtoński
doradca. Na początku 1988 r. Front wezwał burmistrzów i szefów lokalnych
władz do rezygnacji ze swych stanowisk. Ogłoszono, iż ci, którzy realizują
państwowy program zwalczania guerrilli, są wrogami rewolucji i jeśli nie porzucą
urzędu, zostaną zabici. Do końca roku zamordowano 8 burmistrzów, a wielu
innych zrezygnowało z funkcji. W styczniu 1989 r. na 262 jednostki municypalne
100 pozostawało nieobsadzonych. Aktywną działalność kontynuowała lewicowa
partyzantka miejska wchodząca w skład FARN.
Mimo to intensywność walk w latach 1989-1990 wyraźnie się zmniejszała
i znów zaczęto mówić, że tylko negocjacje i wzajemne koncesje mogą doprowa­
dzić do pokoju. Dążenie do rozmów ciągle było zagrożone przez akty gwałtu
i terroru. M.in. 16 listopada 1989 r. zamordowano sześciu jezuickich księży,
a wśród nich cieszącego się wielkim szacunkiem rektora Uniwersytetu Ameryki
Środkowej księdza Ignacio Ellacuria, co wywołało międzynarodowe oburzenie.
Proces porozumienia narodowego w Salwadorze jednak się nie załamał (zob.
rozdział „Proces demokratyzacji...", s. 362-369).
4.3. Proces pokojowy w Ameryce Środkowej
Prawdziwy przełom w poszukiwaniach pokojowej drogi rozwiązania kryzysów
środkowoamerykańskich należy wiązać z pojawieniem się w 1983 r. inicjatywy
Grupy Contadora.
Na początku lat osiemdziesiątych wrogość między administracją waszyngtońską
i sandinistami czyniła wszelkie porozumienie niemożliwym. Strategia USA wobec
Salwadoru zakładała bowiem, że prokomunistyczną guerrilla trzeba pokonać mili­
tarnie, a nie siadać z nią do stołu rozmów. Organizacja regionalna OPA przeżywała
w
tych latach głęboki kryzys programowy. Sandiniści ponadto nigdy by się nie
zgodzili na jej pośrednictwo, sądząc, zresztą niesłusznie, iż jest ona całkowicie
zdominowana przez USA. Woleli więc wnosić sprawy na forum ONZ, gdzie
przewaga ilościowa państw Trzeciego Świata ułatwiała poparcie ich racji. Stany
Zjednoczone uważały natomiast, że problemy zachodniej hemisfery należy rozwią­
zywać na miejscu, a nie w ONZ (S. Kaufman Purcell, „Foreign Affairs" 1985, nr 1).
6
Inicjatywa Grupy Contadora pojawiła się więc w sytuacji dyplomatycznej
r
P °żni, kiedy nikt nie miał dobrego pomysłu na przerwanie eskalacji konfliktu.
^- Kaufman Purcell, która na początku lat osiemdziesiątych była członkiem
3
Sztabu Planowania Politycznego Departamentu Stanu (Policy Planning Staff),
Podkreślała, iż państwa Grupy Contadora łączyło podobne, choć nie identyczne
348 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
postrzeganie istoty rozgrywającego się konfliktu. „Łącząc swe wysiłki pod p a r a
solem Contadory, regionalne mocarstwa wierzyły, iż uda im się powstrzyma
tradycyjne jednostronne działania USA, a przy okazji wzmocnić własną rolę
Prezentowały one zupełnie odmienną od amerykańskiej interpretację wydarzeń
Podkreślały, iż Stany Zjednoczone jako mocarstwo globalne umieszczają konflikt
w kontekście rywalizacji Wschód - Zachód, podczas gdy tkwi on raczej w ramach
stosunków Północ - Południe, gdzie bardziej liczą się takie problemy jak bieda
nierówności społeczne i eksploatacja. Kwestionowały też zagrożenie sowieckie'
twierdząc, że dotychczas to Stany Zjednoczone, a nie Związek Radziecki, za­
grażały krajom regionu" (tamże, 75).
Cztery państwa tworzące Grupę Contadora - Meksyk, Wenezuela, Kolumbia
i Panama - miały wiele powodów do szczególnego zainteresowania Ameryką
Środkową i tradycje wspólnych działań. To Meksyk, Wenezuela i Kolumbia
najaktywniej wspierały na forum międzynarodowym wysiłki gen. Omara Torrijosa
zmierzające do uzyskania kontroli nad Kanałem Panamskim. Później działały na
rzecz izolacji Anastasia Somozy w środowisku latynoamerykańskim i przyczyniły
się do zwycięstwa rewolucji sandinowskiej. Nie oznaczało to jednak, iż państwa
Grupy Contadora w sprawach Ameryki Środkowej zgadzały się we wszystkim.
Miały bowiem różną sytuację wewnętrzną i odmienne często strategie, co jednak
nie przeszkodziło im w wypracowaniu propozycji, które zapoczątkowały porozu­
mienie w szerszej skali.
Najbardziej radykalne i różniące się od strategii USA stanowisko zajmowała
od 1982 r. Kolumbia. Wśród państw Grupy Contadora była jedynym ogarniętym
wojną domową - między rządem i lewicową guerrilla (FARC, ELN, EPL,
M-19). Prezydent Julio Cesar Turbay Ayala (1978-1982) ogłosił Narodowy
Statut Bezpieczeństwa, który zakładał, że problem guerrilli w Kolumbii można
rozwiązać tylko drogą militarną. Turbay był zwolennikiem bliskiego sojuszu ze
Stanami Zjednoczonymi, zwłaszcza że prezydent Reagan poparł Kolumbię w jej
sporze terytorialnym z Nikaraguą o archipelag San Andres oraz wyspy Providen-
cia, Serrano i Roncador.
Jego następca Belisario Betancur (1982-1986) dokonał zasadniczego zwrotu
zarówno w wewnętrznej, jak i w zagranicznej polityce Kolumbii. Rozpoczął
proces budowy pojednania narodowego i włączania guerrilli do legalnego życia
politycznego kraju. Strategia pokoju Betancura zakładała ogłoszenie amnestii
i tworzenie przez ugrupowania partyzanckie własnych partii politycznych, które
będą uczestniczyć w wyborach parlamentarnych (szerzej p. W. Dobrzycki, Ame­
ryka..., 211-223). Prezydent zabiegał więc o dobre, a nawet przyjacielskie stosunki
z Kubą i Nikaraguą, licząc, że zaprzestaną wspierać guerrilla kolumbijską, która
wówczas wykaże większą skłonność do porozumienia z rządem. Pośrednikiem
Betancura w rozmowach z Fidelem Castro i sandinistami został zaprzyjaźniony
z nimi i z prezydentem laureat Nagrody Nobla Gabriel Garcia Marquez. Stosunki
Betancura z USA uległy wówczas ochłodzeniu, zwłaszcza że zapowiedział wstą­
11
pienie Kolumbii do Ruchu Państw Niezaangażowanych, co nastąpiło w marc
KONFLIKTY W A M E R Y C E ŚRODKOWEJ I PRÓBY ICH ROZWIĄZANIA 349
j983 r. Żądał też restrukturyzacji OPA przez włączenie do niej Kuby i wykluczenie
USA. Właśnie prezydent Kolumbii zainicjował powołanie Grupy Contadora.
Samodzielne stanowisko w sprawach Ameryki Środkowej zajmował zawsze
Meksyk. Współczesne państwo meksykańskie, powstałe w wyniku zwycięskiej
rewolucji 1910 r., uważało się za sprzymierzeńca, a w pewnym sensie opiekuna
innych rewolucji w regionie. Wierząc w swój stabilny system polityczny, nie
miało poczucia, że rewolucje takie, nawet komunistyczne, jak na Kubie, zagrażają
jego bezpieczeństwu. Meksyk nie zgadzał się też z „koncepcją domina", a więc
twierdzeniem, iż zdobycie władzy przez lewicę w jednym państwie grozi stop­
niowym opanowywaniem przez nią kolejnych krajów regionu. Taki punkt widzenia
przedstawił m.in. we wspólnej deklaracji z Francją, podpisanej przez ministrów
spraw zagranicznych Claude'a Cheyssona i Jorge Castanedę 28 sierpnia 1981 r.
Uznawała ona lewicową partyzantkę F M L N i opozycję FDR za reprezentatywne
siły polityczne Salwadoru. Opowiadała się za procesem rekoncyliacji narodowej
w tym kraju i potępiała wszelkie interwencje w jego wewnętrzne sprawy. De­
klaracja, która bardzo dotknęła administrację waszyngtońską, głosiła m.in.: „Sojusz
między Frontem Wyzwolenia Narodowego im. Farabundo Marti i Frontem Demo-
kratyczno-Rewolucyjnym tworzy reprezentatywną siłę polityczną, gotową do
przyjęcia zobowiązań, ale i korzystania z należnych jej praw. W konsekwencji
uzasadnione jest, aby sojusz taki partycypował w instytucjonalizacji mechanizmów
negocjacyjnych, koniecznych do politycznego rozwiązywania konfliktu"
(B.M. Bagley i in., 80).
W lutym 1982 r. prezydent Jose Lopez Portillo odwiedził Managuę, gdzie na
jednym z publicznych spotkań nawoływał do zaakceptowania rewolucji san­
dinowskiej: „Chciałbym zapewnić moich przyjaciół w Stanach Zjednoczonych,
że to, co dokonuje się teraz w Nikaragui, nie stanowi żadnej groźby dla życiowych
interesów i narodowego bezpieczeństwa USA. Natomiast widzę niebezpieczeńs­
two, iż Stany Zjednoczone mogą popełnić historyczny błąd, usiłując siłą stłumić
prawa innych narodów" (za: R. Pastor, Condemned..., 241).
Spośród państw Grupy Contadora stanowisko najbardziej zbliżone do stanowis­
ka USA zajmowała Wenezuela. O ile Meksyk nie obawiał się partyzantki środ­
kowoamerykańskiej, o tyle Wenezuela miała niedobre doświadczenia ze zbrojnymi
grupami inspirowanymi przez Kubę, które wielokrotnie próbowały zagrozić
demokracji wenezuelskiej. W czasach prezydenta Luisa Herrery Campinsa
(1979-1983), przywódcy chrześcijańsko-społecznej partii COPEI, Caracas utrzy­
mywało bliskie stosunki z rządem chadeckiego prezydenta J.N. Duarte, a nawet
wysłało do Salwadoru swoich doradców wojskowych. Następny prezydent We­
nezueli, Jaime Lusinchi, reprezentujący opcję socjaldemokratyczną, wycofał
misję wojskową z Salwadoru i dystansował się od polityki USA w czasie wojny
•alklandzkiej. Jednakże Caracas wyrażało często zaniepokojenie autorytarnymi
tendencjami sandinistów i ich związkami z blokiem wschodnim.
Panama po śmierci O. Torrijosa w 1981 r. złagodziła swą krytykę USA i w ra­
mach Grupy Contadora odgrywała mniej znaczącą rolę. Wielu oficerów Gwardii
350 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
Narodowej podzielało obawy przed rozprzestrzenianiem się komunizmu w Ą M ckiej i utrzymywania przez USA oddziałów contras. W innym artykule propono­
-
ryce Środkowej, ale też wrogie nastroje USA w społeczeństwie były tak silne *
rząd stale musiał o tym pamiętać. Stąd też stanowisko Panamy wśród „czwórl'*
określano jako najbardziej pragmatyczne i koncyliacyjne.
Pierwsze spotkanie ministrów spraw zagranicznych Meksyku, Wenezueli, K o l
lumbii i Panamy odbyło się na panamskiej wyspie Contadora 8-9 styczni
1983 r. Komunikat opublikowany po spotkaniu stwierdzał, iż ministrowie uzn r a i rozwiązania problemu uchodźców we współpracy z Wysoką Komisją ds. Uchodź-
za „wysoce niewłaściwe klasyfikowanie konfliktu [w Ameryce Środkowej - W D |
w kategoriach konfrontacji Wschód - Zachód i zgodzili się, że konieczne jest
wyeliminowanie czynników zewnętrznych, które go pogłębiają" (B.M. BagleJ
i in., 164). W komunikacie sporo miejsca poświęcono zbliżającemu się posiedzeniu
Biura Koordynacyjnego Ruchu Państw Niezaangażowanych w Managui ( 1 0 - 1 4
I 1983). Ministrowie podkreślili „znaczenie ruchu dla krajów rozwijających się
(...) i dla umocnienia fundamentów niezaangażowania i pluralizmu politycznego"
Następnie odbyło się sześć posiedzeń ministrów Grupy Contadora, w tym jedno
wspólne z ministrami Nikaragui, Salwadoru, Hondurasu, Gwatemali i Kostaryki
w m. Panama w końcu kwietnia 1983 r. Wypracowanie consensusu postępowało
jednak z wielkimi trudnościami i po kilku miesiącach zaczęto mówić o impasie.
Przełamało go spotkanie na szczycie czterech prezydentów, w Cancun 17 lipca. Po
dalszych negocjacjach we wrześniu 1983 r. ministrowie uzgodnili Dokument celów
i przekazali go w październiku sekretarzowi generalnemu ONZ. Zawarto tam 21
celów i zasad, które miały stać się podstawą przyszłego traktatu pokojowego.
Proponowano, aby do nich zaliczyć m.in.: „szacunek i gwarancję wypełniania praw
humanitarnych, politycznych, obywatelskich, ekonomicznych, religijnych i kultura­
lnych; (...) przyjęcie sposobów ustanowienia lub usprawnienia systemu demokraty­
cznego, reprezentatywnego, pluralistycznego", a także rozwój procesu porozumie­
nia narodowego, zatrzymanie wyścigu zbrojeń oraz wyeliminowanie różnych form
zagranicznej ingerencji wojskowej.
Kolejny postęp osiągnięto w styczniu 1984 r., kiedy uzgodniono dokument
zatytułowany Niezbędne środki do wypełnienia zobowiązań przyjętych w Dokumen­
cie celów. Po dalszych miesiącach i wielu sesjach czterech ministrów 7 września
1984 r. ogłoszono projekt traktatu pokojowego: Akt Contadory w sprawie pokoju
i współpracy w Ameryce Środkowej. Obejmował on kompleksowe rozwiązanie
problemów politycznych oraz kwestii bezpieczeństwa ekonomicznego i społecz­
nego.
W odróżnieniu od poprzednich dokumentów, zalecenia Aktu Contadory były
bardzo konkretne. Proponowano podjęcie zobowiązań dotyczących redukcji sił
zbrojnych i zbrojeń państw regionu. W ciągu 30 dni po podpisaniu porozumienia
pokojowego miano usunąć wszystkich zagranicznych doradców wojskowych,
a w ciągu 6 miesięcy zlikwidować zagraniczne bazy wojskowe. Projekt traktatu
zabraniał także popierania w jakiejkolwiek formie nieregularnych sił zbrojnych,
których celem jest destabilizacja lub obalenie rządów w regionie. Realizacja teg°
zapisu oznaczałaby zakończenie nikaraguańskiej pomocy dla guerrilli salwador-
KONFLIKTY W A M E R Y C E ŚRODKOWEJ I PRÓBY ICH ROZWIĄZANIA 351
wano, aby zabronić przeprowadzania międzynarodowych manewrów wojsko­
wych na terytoriach państw środkowoamerykańskich.
W sprawach politycznych i społecznych przewidywano m.in. ogłoszenie amnes­
tii dla więźniów politycznych i zagwarantowanie praw społecznych i obywatels­
kich. Projekt podkreślał potrzebę ustanowienia sprawiedliwego sądownictwa
c 0 w NZ. Wiele artykułów dotyczyło budowy pluralistycznych systemów poli­
tycznych i przeprowadzenia wolnych wyborów. Wskazywano więc na konieczność
zmian legislacyjnych, stworzenia mechanizmów równego udziału w wyborach
partii wyrażających opinię wszystkich odłamów społeczeństwa oraz monitorowa­
nia przebiegu kampanii wyborczych.
Inna część Aktu Contadory zawierała szczegółowe postanowienia odnośnie
kontroli realizacji podjętych zobowiązań. W tym celu zamierzano powołać:
Komitet ad hoc do Oceny Postępowania w sprawach Politycznych i Uchodźców,
Komisję Weryfikacji i Kontroli w sprawach Bezpieczeństwa oraz Komitet do
Oceny Realizacji Zobowiązań w sprawach Ekonomicznych i Społecznych. Klu­
czowe znaczenie dla ustanowienia pokoju miała Komisja Weryfikacji i Kontroli,
w związku z tym w projekcie traktatu wiele miejsca poświęcono sposobom jej
powołania i zakresowi obowiązków. Przewidywano też ustanowienie grupy ob­
serwatorów procesu pokojowego złożonej z przedstawicieli ONZ i OPA.
W trakcie prac Grupy Contadora Stany Zjednoczone wyrażały życzliwe zain­
teresowanie, ale ostatecznie zdecydowały się na odrzucenie projektu traktatu
pokojowego. Pierwszy powód nieprzyjęcia propozycji Contadory. był natury
prestiżowej, choć USA nigdy tego nie przyznały. Porozumienie wypracowane
zostało tylko przez państwa latynoamerykańskie, bez udziału Stanów Zjednoczo­
nych, co podważało ich znaczenie w regionie. Znacznie łatwiej zaakceptowałyby
porozumienie osiągnięte pod patronatem OPA, ale tego z kolei nie chciały
państwa latynoamerykańskie.
Zauważyć trzeba, iż propozycje Contadory wkraczały na obszar zagadnień
Politycznych i militarnych o kluczowym znaczeniu dla administracji Reagana.
Odrzucono przy tym podstawowe założenie strategii USA, iż konflikty środkowo­
amerykańskie wynikają z inspiracji i agresji światowego komunizmu. Nie do
Przyjęcia dla Waszyngtonu była perspektywa rozwiązania contras, wstrzymania
Pomocy dla Salwadoru i Hondurasu oraz zaprzestania manewrów i ćwiczeń
wojskowych w regionie. Stany Zjednoczone uważały bowiem, iż sandiniści
"trzymaliby przewagę wojskową i nie pozwoliliby na wprowadzenie prawdziwej
demokracji.
W 1984 r. pogłębiły się także różnice między USA i Meksykiem. Na początku
kwietnia prezydent Miguel de la Madrid odwiedził Brazylię, Argentynę, Wene­
zuelę i Panamę, nawołując do skuteczniejszego przeciwstawienia się działaniom
Stanów Zjednoczonych w Ameryce Środkowej. W maju tego roku prezydent
Meksyk u złożył wizytę w USA, w czasie której ostrzegał przed iluzją militarnego
352 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
rozwiązania konfliktu. Przemawiając 14 maja na sesji połączonych izb Kongr '
podkreślał, iż demokracji nie można narzucić siłą. Poglądy de la Madrida j n
były dobrze widziane w Waszyngtonie, ale administracja Reagana uległa je»
naleganiom i zgodziła się na podjęcie poufnych negocjacji z sandinistami. Sek
retarz stanu Shultz odbył podróż do Managui i w czasie spotkania z Danielem
Ortegą 1 czerwca 1984 r. uzgodnił, że utrzymane w tajemnicy rozmowy odbęd
się w miejscowości Manzanillo w Meksyku. Nadzieje związane z rozmowami
szybko się rozwiały, gdyż obie strony „okopały się" na swoich pozycjach i j n
wykazywały chęci do ustępstw. Sytuacji nie zmieniła akceptacja przez Orteo
21 września 1984 r. Aktu Contadory. Uznano, iż jest to jeszcze jeden wybie?
sandinistów i przejaw ich hipokryzji.
Niezadowolenie z Aktu okazywały także zaprzyjaźnione z USA rządy Sal­
wadoru, Hondurasu i Kostaryki, które 20 października 1984 r. ogłosiły swój plan
pokojowy, zwany Projektem z Tegucigalpy. Miał on złagodzić różne postanowię-
nia Aktu Contadory, zwłaszcza zaś zwiększyć rolę rządu w podejmowaniu decyzji
dotyczących bezpieczeństwa regionalnego. Nikaragua, wspierana przez Meksyk,
odrzuciła jednak Projekt z Tegucigalpy i wycofała się z rozmów w Manzanillo.
W pierwszej połowie 1985 r. proces pokojowy przeżywał wyraźny kryzys,
gdyż „czwórka" nie potrafiła porozumieć się z rządami Salwadoru i Hondurasu, I
wówczas bliskimi USA. Wkrótce jednak pojawił się nowy czynnik, jakim było
powstanie Grupy Poparcia dla Procesu Contadory, którą tworzyły Argentyna, ]
Brazylia, Peru i Urugwaj. Pierwszą wspólną deklarację prezydenci czterech
państw południowoamerykańskich wydali 29 lipca 1985 r„ kiedy spotkali się
w Limie na inauguracji prezydentury Alana Garcii. Oficjalne Grupa Poparcia
rozpoczęła działania 25 sierpnia 1985 r., po opublikowaniu komunikatu, iż cztery
państwa tworzą dyplomatyczną reprezentację dla wspomożenia pokojowego roz­
wiązania konfliktu środkowoamerykańskiego.
Ożywienie negocjacji nastąpiło na początku 1986 r. Reprezentanci ośmiu państw
(Grupa Contadora i Grupa Poparcia) ogłosili 12 stycznia Deklarację z Caraballeda,
która w dziesięciu punktach zbierała ustalenia dotychczasowych negocjacji.
Z inicjatywy nowego cywilnego prezydenta Gwatemali Vinicia Cereza prezydenci
państw środkowoamerykańskich, z udziałem Ortegi, wydali 25 maja 1986 r.
wspólną deklarację {Esąuipulas / ) , wzywającą do położenia kresu konfliktom
zbrojnym.
Wielki wkład w dzieło ustanowienia pokoju w Ameryce Środkowej wniósł
prezydent Kostaryki Oscar Arias Sanchez. Podzielał on główne założenia koncepcj
Grupy Contadora, ale uważał, iż w wielu punktach jest nierealistyczna, gdyż n'
uwzględnia obaw niektórych rządów środkowoamerykańskich, a zwłaszcza i '
sił zbrojnych. Opracował więc swój plan pokojowy. „Koncentrował się on n
tych zobowiązaniach, które państwa środkowoamerykańskie rzeczywiście mogły
wypełnić, jak amnestia, zakończenie działań zbrojnych, wzajemne zobowiązań'
powstrzymania się od agresji, demokratyzacja. Pomijał zaś na razie to wszystko;
co niepokoiło wojskowych, którzy nie chcieli stracić stanowisk i w p ł y w ovV
KONFLIKTY W AMERYCE ŚRODKOWEJ 1 PRÓBY ICH ROZWIĄZANIA 353
es
(G. Fernandez, 75). Arias uważał, iż zarówno lewicowa guerrilla, jak i contras
e
prowadzą do destabilizacji regionu, gdyż zamierzają obalić legalne rządy, a do
te g o nie można dopuścić.
Arias przedstawił swój plan prezydentom środkowoamerykańskim, których
zaprosił 15 lutego 1987 r. do San Jose. Deklaracja z San Jose, ogłoszona po tym
spotkaniu, mówiła m.in., iż prezydenci „uznali dokument zaprezentowany przez
prezydenta Kostaryki za stosowny i konstruktywny {oportuno y constructwo) dla
e
poszukiwania pokoju w Ameryce Środkowej przez negocjacje polityczne"
e
(H. Janitschek, 145).
8 sierpnia 1987 r. prezydenci pięciu państw Ameryki Środkowej: Gwatemali,
Hondurasu, Kostaryki, Nikaragui i Salwadoru podpisali w stolicy Gwatemali
porozumienie oparte na planie Ariasa - z pewnymi modyfikacjami i zmianami.
Dokument: Procedura dla ustalenia pewnego i trwałego pokoju w Ameryce
Środkowej {Esąuipulas II) odgrywał rolę traktatu pokojowego kończącego wojny
wewnętrzne w Salwadorze, Nikaragui i Gwatemali.
W rozdziale pierwszym zapisano, iż w ciągu 60 dni ogłoszona zostanie amnestia
generalna dla więźniów politycznych i partyzantów wziętych do niewoli. W każ­
dym kraju miały być powołane komisje koncyliacji i dialogu, złożone z przed­
stawicieli rządu, opozycji, Kościoła katolickiego i Międzyamerykańskiej Komisji
Praw Człowieka. W sprawie demokratyzacji, rządy zobowiązały się do ustano­
wienia „pluralistycznych procesów demokratycznych, służących sprawiedliwości
społecznej, poszanowaniu praw człowieka, suwerenności, integralności terytorial­
nej i prawu wszystkich państw do określania własnego systemu ekonomicznego,
społecznego i politycznego". Sygnatariusze dokumentu mieli zapewnić całkowitą
wolność prasy, dostęp do środków przekazu partiom politycznym i przywrócenie
pełnych praw obywatelskich w każdym kraju, w którym obowiązywał stan wyjąt­
kowy.
Wszystkie kraje regionu zobowiązały się też, iż zorganizują w pierwszej
połowie 1988 r. wybory do proponowanego parlamentu środkowoamerykańskiego,
a następnie przeprowadzą wybory władz lokalnych, parlamentarne i prezydenckie,
z zagwarantowaniem swobodnej i otwartej kampanii wyborczej oraz wolnego
głosowania; zaprzestaną pomocy siłom rebelianckim i nie będą zezwalać na
działanie na swych terytoriach grup usiłujących destabilizować lub obalać obce
rządy. Zapisano też, iż w ciągu 60 dni rządy „rozpoczną negocjacje w sprawie
kontroli i redukcji uzbrojenia oraz wielkości sił zbrojnych". Planowano ponadto
1 Powołanie Międzynarodowej Komisji Weryfikacji i Nadzoru {Comisión Inter-
c nacional de V'erijicación y Seguimiento, CIVS), do której mieli wejść m.in.:
6 1 Sekretarz Generalny ONZ i Sekretarz Generalny OPA lub ich reprezentanci oraz
ministrowie spraw zagranicznych Grupy Contadora i Grupy Poparcia „w celu
kontroli i weryfikacji wypełniania zobowiązań zawartych w tym dokumencie"
3 fProcedim ien to...).
I Traktat pokojowy w Ameryce Środkowej był więc efektem zbiorowych wysił­
ków. Najdłużej trwały prace Grupy Contadora i następnie Grupy Poparcia, które
354 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
doprowadziły do powstania całościowej propozycji ustanowienia pokoju, preze
tującej latynoamerykański punkt widzenia. Do stabilizacji, a zwłaszcza do proces*
demokratyzacji w Ameryce Środkowej, wniosła także swój wkład administrac'
prezydenta Reagana. Nie pozwoliła ona bowiem na swobodny rozwój lewicow
partyzantki, a wskutek stałej presji polityczno-wojskowej doprowadziła do zgorj^
rządu sandinowskiego na przeprowadzenie wolnych wyborów (które zresztą
miały pozbawić go władzy). Pamiętać także trzeba, iż poparcia wysiłkom Grupy
Contadora udzieliła Wspólnota Europejska na konferencjach w San Jose (28-29
IX 1984), w Luksemburgu (11-12 X 1984) i w m. Gwatemala (9-10 I I 1 9
- p. Tercera Conferencia..., 144).
Poważne zasługi należy przypisać prezydentowi Kostaryki Oscarowi Ariasowi
Potrafił on rozwiać obawy zarówno proamerykańskich rządów Salwadoru, Hon­
durasu i Gwatemali, jak i związanej z blokiem komunistycznym Nikaragui. Jego
plan zakładał bowiem umocnienie międzynarodowej legitymizacji wszystkich
rządów w regionie i zapobieżenie ich obaleniu przez siły rebelianckie. Przełom,
jakiego dokonał Arias w procesie negocjacyjnym, wysoko oceniła społeczność
międzynarodowa. 10 grudnia 1987 r. odebrał on w Oslo Pokojową Nagrodę Nobla.
Realizacja pokojowego traktatu Esąuipulas II postępowała początkowo z nie­
małymi trudnościami. W styczniu 1988 r. CIVS w swym raporcie dla prezydentów
państw środkowoamerykańskich stwierdziła, iż niezbędne do wprowadzenia go
w życie jest całkowite zaprzestanie przez USA pomocy dla contras (G.P. Atkins,
Encyclopedia..., 61). Dopiero po objęciu władzy przez prezydenta George'a
Busha i ustaleniu dwupartyjnego porozumienia w Kongresie dotyczącego polityki
środkowoamerykańskiej, proces pokojowy uzyskał lepsze warunki rozwoju. Wią­
zało się to również z końcem zimnej wojny i zaprzestaniem zaopatrywania
w broń Kuby i Nikaragui przez ZSRR.
W sierpniu 1989 r. odbyło się spotkanie prezydentów państw środkowoamery­
kańskich w miejscowości Tela w Hondurasie. Uzgodniono harmonogram demo­
bilizacji i dyslokacji oddziałów contras oraz plan przygotowań do wolnych
wyborów w Nikaragui. Oba procesy miały być nadzorowane przez komisje ONZ
i OPA. Całkowita demobilizacja contras zakończyła się w lipcu 1990 r.
Dzięki współdziałaniu w realizacji porozumień pokojowych łatwiejsze stało
się wznowienie wysiłków integracyjnych w Ameryce Środkowej. Istotne porozu­
mienia w tej sprawie podpisali w San Pedro Sula w Hondurasie (13-15 X I I 1995)
prezydenci siedmiu państw regionu.
5. „ S T R A C O N A D E K A D A " - K R Y Z Y S
G O S P O D A R C Z O - F I N A N S O W Y W A M E R Y C E ŁACIŃSKIEJ
„Straconą dekadę" (la decada perdida) lat osiemdziesiątych, w czasie która
Ameryka Łacińska przeżyła najgłębszy kryzys od czasu wielkiej depresji la
trzydziestych, poprzedzały lata wzrostu i sukcesu gospodarczego. Od 1973 o
.STRACONA DEKADA" - K R Y Z Y S GOSPODARCZO-FINANSOWY. 355
j981 r. PKB Ameryki Łacińskiej potroił się, a per capita wzrastał co roku średnio
0 3,3%- Ten imponujący sukces finansowany był jednak w dużym stopniu dzięki
transferom kapitałów z zagranicy. W tym samym bowiem czasie Ameryka Łaciń­
ska otrzymała z prywatnych komercyjnych banków północnoamerykańskich
j państw Europy Zachodniej oraz z międzynarodowych instytucji finansowych
91,8 mld doi.
Na rynku bankowym istniała wówczas szczególna koniunktura na skutek
pojawienia się tzw. petrodolarów. Kilkakrotne podwyżki cen na ropę naftową
87
spowodowały, że kraje eksportujące ten surowiec uzyskiwały sumy, których nie
mogły skonsumować ani zainwestować. Lokowały je więc w bankach, te zaś
chętnie pożyczały pieniądze tzw. krajom rozwijającym się, nie przywiązując
zbytniej wagi do surowych wymogów bankowych. Obie strony - pożyczkodawcy
1 pożyczkobiorcy - były wówczas zadowolone i pełne optymizmu. W Ameryce
Łacińskiej trwał wzrost gospodarczy, a ceny na surowce i produkty regionu były
korzystne, więc wysoki poziom zadłużenia nie budził niepokoju, zaś pożyczki
wydawały się możliwe do spłacenia.
Państwa latynoamerykańskie inwestowały napływające kapitały w rozwój gos­
podarki i tak oczekiwane programy socjalne. Kupowały też jednak artykuły
konsumpcyjne - w ilościach znacznie przekraczających, jak się miało okazać,
możliwości płatnicze. Niemałe sumy zostały stracone wskutek nieracjonalnego
inwestowania, złego zarządzania i wreszcie korupcji, nieuchronnie towarzyszącej
napływowi łatwych pieniędzy.
W końcu lat siedemdziesiątych uwarunkowania międzynarodowe zaczęły szyb­
ko się zmieniać na niekorzyść. Większość państw Ameryki Łacińskiej i Karaibów
już po pierwszym „szoku naftowym" w 1974 r., a zwłaszcza po drugim w 1979 r.,
zaczęła ponosić znacznie zwiększone koszty importu tego surowca, co pokrywano
nowymi pożyczkami. Efekt inflacyjny wzrostu cen ropy naftowej i objawy recesji
w świecie zachodnim skłoniły Federalny Bank Rezerw USA do wprowadzenia
surowej polityki finansowej i drastycznej podwyżki oprocentowania pożyczek
- z 8,2% w 1978 r. do 15,9% w 1981 r.
Nowa polityka finansowa USA musiała spowodować zmiany w międzynaro­
dowym systemie bankowym i powszechny wzrost oprocentowania. Dla Ameryki
Łacińskiej miało to skutki katastrofalne. Recesja w świecie zachodnim spowodo­
wała nasilenie praktyk protekcjonistycznych i spadek zapotrzebowania na produkty
Ameryki Łacińskiej. Zmniejszenie wpływów z eksportu i szokujące podwyżki
oprocentowania zmusiły z kolei kraje latynoamerykańskie do zużytkowania wszys­
tkich rezerw dewizowych i zaciągania nowych długów na znacznie gorszych
Warunkach.
Za początek kryzysu uważa się oświadczenie ministra finansów Meksyku
^susa Silvy Herzoga z 12 sierpnia 1982 r., iż jego rząd nie może dłużej sprostać
kosztom obsługi długu zagranicznego. Stany Zjednoczone pośpieszyły wówczas
Meksykowi z pomocą, uruchamiając nadzwyczajne kredyty, a rokowania z MFW
c
k o ń c z y ł y się częściową restrukturyzacją spłaty meksykańskiego długu.
356 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
Biorąc przykład z Meksyku, inne państwa latynoamerykańskie zażądały _ re
strukturyzacji, a praktycznie zawieszenia spłaty zadłużenia. MFW przeciwstaw^
się temu zdecydowanie w obawie załamania całego światowego systemu finan
sowego. Przedstawiono natomiast dłużnikom latynoamerykańskim podobni
brzmiącą receptę: rządy latynoamerykańskie muszą najpierw zreformować politykę
makroekonomiczną, zredukować deficyt wydatków publicznych i przyjąć surowy
program oszczędności budżetowych, a dopiero później zwracać się o restruk­
turyzację zadłużenia i prosić o nowe pożyczki. Tak właśnie postąpiono m.in
z wielkim dłużnikiem - Brazylią, która w listopadzie 1983 r. podpisała ugodę na
warunkach MFW, co umożliwiło jej otrzymanie dalszych kredytów.
Wydawało się wówczas, że najgorsza faza kryzysu już minęła, zwłaszcza że
w 1984 r. w gospodarce światowej zaczęło się powolne ożywienie. W Ameryce
Łacińskiej było jednak inaczej, gdyż dopiero w 1985 r. kryzys osiągnął swoje
apogeum. Zadłużenie zagraniczne wzrosło ze 151 mld doi. w 1978 r. do ok. 400
mld. doi. w końcu 1986. Już w 1983 r. państwa latynoamerykańskie przeznaczały
ok. 35% (a niektóre 50%) wpływów z eksportu na spłatę długów. W latach
1982-1985 transfer kapitałów z Ameryki Łacińskiej do krajów rozwiniętych
wzrósł do 106,7 mld doi., a więc przekroczył sumy, które otrzymała w ciągu
dziesięciu poprzednich lat. W ten sposób Latynoameryka przekształciła się w re­
gion, który na dużą skalę eksportował kapitał do najbogatszych krajów świata.
„W czasie tych czterech lat Ameryka Łacińska przekazała więcej kapitałów do j
krajów rozwiniętych niż otrzymała ich od Stanów Zjednoczonych .w ciągu całej
dekady Sojuszu dla Postępu" (R. Pastor, red., Latin America's Debt..., 6). Spadek
zaufania do rządów latynoamerykańskich wywołał z kolei masową ucieczkę
kapitałów za granicę. Oceniano, iż transfer z prywatnych kont w bankach latyno­
amerykańskich do banków w krajach rozwiniętych wynosił w latach 1980-1986
ok. 100 mld doi. „Jeśli więc dodać ucieczkę prywatnych kapitałów do obsługi
długu zagranicznego okaże się, że Ameryka Łacińska przekazała od 1980 r.
więcej niż 200 mld doi. do Stanów Zjednoczonych i innych uprzemysłowionych
państw" (tamże, 7).
W połowie lat osiemdziesiątych terms of trade nadal były niekorzystne i Ame­
ryka Łacińska musiała eksportować ponad 20% więcej towarów do krajów roz­
winiętych, aby importować mniej niż w 1980 r. Cierpiąca na brak kapitałów,
miała teraz niewielkie szanse na uzyskanie nowych pożyczek. Banki między­
narodowe i inwestorzy nie spieszyli się do robienia z nią interesów.
Mimo przyjęcia bolesnych dla społeczeństw programów dostosowawczych,
region z najwyższym trudem otrzymał w latach 1982-1985 ok. 18 mld dok
w formie nowych pożyczek (a w tym czasie przekazał za granicę ok. 107 ml
doi.). Na Zachodzie uważano, iż jest „zbyt ryzykowne inwestowanie w krajach,
które mają problemy płatnicze i kiepskie perspektywy wzrostu gospodarczego-
Zaczął więc funkcjonować złowrogi scenariusz: brak zasobów pogłębiał trudność
płatnicze, a te z kolei odstraszały potencjalnych inwestorów" (J. Silva Herzog-
w: R. Pastor, red., Latin America's Debt..., 35).
„STRACONA DEKADA" - K R Y Z Y S GOSPODARCZO-FINANSOWY. 357
Wprowadzanie surowych programów oszczędności budżetowych i obcinanie
I wydatków na cele socjalne miało również poważne konsekwencje społeczne
\ j polityczne. Wszystkie wskaźniki: bezrobocia, ubóstwa, ochrony zdrowia, budow­
e nictwa mieszkaniowego drastycznie się pogorszyły, co groziło wybuchem buntu
społecznego. Brak postępów w przezwyciężaniu kryzysu przyczynił się do upadku
rządów wojskowych w całym regionie. Proces demokratyzacji i tworzenia cywil-
no-parlamentarnych struktur w Ameryce Łacińskiej zachodził więc w skrajnie
trudnych warunkach. Kryzys przybrał takie rozmiary, iż państwa latynoamerykań­
skie same nie mogły już rozwiązać swych problemów. Niezbędne stały się
wypracowanie nowego podejścia do kwestii zadłużenia i zmiana niekorzystnych
uwarunkowań międzynarodowych. Deklaracja z Quito, ogłoszona 13 stycznia
1984 r. przez reprezentantów państw latynoamerykańskich, mówiła: „Odpowie­
dzialność za rozwiązanie problemu zadłużenia zagranicznego musi być przyjęta
nie tylko przez Amerykę Łacińską, lecz także przez państwa rozwinięte oraz
przez międzynarodowe instytucje finansowe. Kraje Ameryki Łacińskiej i Karaibów
realizują już nadzwyczajny program dostosowawczy pomimo wysokich kosztów
politycznych i społecznych". Banki i instytucje finansowe chciały jednak przede
wszystkim odzyskać swoje pieniądze. Zmuszały więc dłużników do „zaciskania
pasa" i nie przejmowały się zbytnio konsekwencjami społecznymi i' politycznymi
takiej strategii. Także Stany Zjednoczone w czasie pierwszej kadencji prezydenta
Reagana niewiele zrobiły dla poprawy katastrofalnej sytuacji Ameryki Łacińskiej.
Wynikało to z całkowitej niemal koncentracji na Ameryce Środkowej, gdzie
toczył się bój z ekspansją światowego komunizmu. W pierwszej połowie lat
osiemdziesiątych ekonomiczna pomoc USA dla Ameryki Środkowej była per
capita piętnaście razy większa niż dla Ameryki Południowej.
W początkach lat osiemdziesiątych Waszyngton raczej obojętnie obserwował
kłopoty finansowe Ameryki Łacińskiej. Jego udział w rozwiązywaniu kryzysu polegał
wówczas głównie na przekonywaniu rządów latynoamerykańskich do pełnego
wprowadzania zasad wolnego rynku i realizowania zaleceń międzynarodowych
instytucji finansowych, co miało nie tylko uzdrowić gospodarkę, lecz także prowadzić
do demokratyzacji systemów politycznych. Istniało bowiem mocno ugruntowane
przekonanie o naturalnym związku między gospodarką rynkową i demokracją,
między „ekonomiczną wolnością" i „polityczną wolnością" (T. Carothers, 143).
Sekretarz stanu Shultz mówił więc: „Wierzę, iż wolność i rozwój ekonomiczny idą
ręka w rękę (...) Nasze poparcie dla demokracji łączy się z poparciem dla ekonomicz­
nego rozwoju oraz wolnego rynku - i vice versa". Niektórzy wskazywali jednak, iż nie
ma dowodu na to, aby przyjęcie zasad gospodarki wolnorynkowej przynosiło zawsze
demokratyzowanie systemu politycznego. W wielu przecież państwach, chociażby
azjatyckich, gospodarka wolnorynkowa współistniała bez przeszkód z wysoce
represyjnymi rządami. W Ameryce Łacińskiej wymownym przykładem takiej sytuacji
były
Brazylia w pierwszej fazie rządów wojskowych, a zwłaszcza Chile Pinocheta.
Dopiero w czasie drugiej kadencji prezydenta Reagana kontynuowanie wspo­
mnianej strategii stało się mniej doktrynalne, a bardziej realistyczne i prag-

358 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
matyczne. Upadek represyjnych rządów wojskowych stwarzał prawdziwą szans
demokratyzacji całego regionu. Istnienie młodych demokracji latynoameryka MS
kich zostało jednak zagrożone przez kryzys ekonomiczno-finansowy, który mós
doprowadzić do wielkich konfliktów społecznych. Zwrot ku demokracji spowo
dował, iż bardziej krytycznie zaczęto oceniać funkcjonujące jeszcze reżim-
autorytarne, jak np. rządy Augusto Pinocheta. USA nie mogły wreszcie ignorować
tworzenia się latynoamerykańskiego „bloku dłużników", który pozostawiony sam
sobie mógł przybrać bardzo radykalny politycznie charakter.
W marcu 1984 r. latynoamerykańscy członkowie IDB zgromadzeni w Punta
del Este przedstawili z inicjatywy Meksyku cały pakiet postulatów skierowanych
do międzynarodowych instytucji finansowych i osobno do Paula Volckera, szefa
Banku Rezerw Federalnych USA. Volcker skłaniał się podobno do poglądu, iż
należy „ulżyć" Ameryce Łacińskiej, ale nie chciał wchodzić w otwarty konflikt
z Departamentem Skarbu, który nadal myślał w kategoriach czysto finansowych
(R. Roett, w: J.D. Martz, red., 248). Rządy latynoamerykańskie natomiast coraz
mocniej podkreślały, iż do rozwiązania kryzysu konieczne są przede wszystkim
decyzje polityczne przywódców świata zachodniego. Dlatego też stanowisko
w sprawach zadłużenia przedstawiali prezydenci i ministrowie spraw zagranicz­
nych państw Ameryki Łacińskiej, nie zaś ich ministrowie finansów.
Po raz pierwszy sformułowali je we wspólnym liście 18 maja 1984 r. pre­
zydenci: Raul Alfonsin (Argentyna), Joao Figueiredo (Brazylia), Belisario Be-
tancur (Kolumbia) i Miguel de la Madrid (Meksyk). Pisali m.in.: „Stwierdzamy,
iż stałe podwyżki oprocentowania i perspektywa następnych, a także rozpo­
wszechnienie i intensywność środków protekcjonistycznych zapowiadają ponurą
przyszłość dla naszych narodów i całego regionu. Nie możemy akceptować
w nieskończoność tego ryzyka (...), nie zgadzamy się też na mechanizmy, które
prowadzą nas do ekonomicznej stagnacji i niewypłacalności". Na początku cze­
rwca tegoż roku prezydenci siedmiu państw latynoamerykańskich (Argentyny,
Brazylii, Ekwadoru, Kolumbii, Meksyku, Peru i Wenezueli) wystosowali odezwę
do przywódców najbardziej rozwiniętych państw zgromadzonych, w Londynie.
Wzywali do „konstruktywnego dialogu między kredytodawcami i krajami za­
dłużonymi" oraz przestrzegali przed iluzją rozwiązania kryzysu tylko przez
„negocjacje z bankami lub pojedyncze porozumienia z międzynarodowymi or­
ganizacjami finansowymi".
Komunikat opublikowany po szczycie londyńskim nie dawał nadziei państwom
latynoamerykańskim na szybkie złagodzenie ich sytuacji, gdyż obiecywał pomoc
dopiero po zmniejszeniu wydatków budżetowych i wprowadzeniu reform zaleca­
nych przez MFW. Jednak coraz więcej państw zaczynało otwarcie buntować sie
przeciw tym zaleceniom. Rząd Argentyny oświadczył, że nie podpisze kolejnego
porozumienia, gdyż wymagane przez MFW oszczędności prowadzą do wybuchu
społecznego i destabilizacji państwa. Boliwia i Ekwador ogłosiły zawieszenie
0
spłat długów, a rząd Dominikany po gwałtownych zajściach w Santo Doming -
w czasie których tłum zdemolował część miasta, przerwał negocjacje z MFW-
_ — — — — _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
„STRACONA DEKADA" - KRYZYS GOSPODARCZO-FINANSOWY... 359
W takiej sytuacji powstała Grupa z Cartageny - porozumienie jedenastu państw
latynoamerykańskich: Argentyny, Boliwii, Brazylii, Chile, Dominikany, Ekwa­
doru, Kolumbii, Meksyku, Peru, Urugwaju i Wenezueli. Na spotkaniu w kolum­
bijskim mieście Cartagena (21-22 V I 1984) ich przedstawiciele podpisali obszerny
dokument przedstawiający latynoamerykańską interpretację kryzysu i propozycje
; go przywyciężenia. Podkreślali, iż „kryzys w głównej mierze spowodowany
e
został przez czynniki zewnętrzne", które pozostawały poza możliwościami kontroli
przez państwa latynoamerykańskie. „Międzynarodowa recesja w latach 1980-1983
wkrajach uprzemysłowionych, prowadzenie przez nie restrykcyjnej i protekcjo­
nistycznej polityki handlowej pogorszyło terms of trade i przyniosło wielkie
ograniczenie eksportu państw Ameryki Łacińskiej". Problem zadłużenia powstał
„wskutek drastycznej zmiany warunków, na jakich kredyty były zawierane (...).
Wzrost oprocentowania w tym roku (1984) jest równy wartości miesięcznego
eksportu całej Ameryki Łacińskiej. Wskutek tego region stał się eksporterem
swych finansowych zasobów".
Państwa Grupy z Cartageny odrzucały zarzuty, iż tworzą „kartel dłużników",
który chce zbiorowo rozwiązać problem. „Jeszcze raz podkreślamy, że każde
państwo jest odpowiedzialne za negocjacje w sprawie własnego zadłużenia".
Chciały natomiast wspólnie promować zasady i sposoby wyjścia z niego, co
przedstawiono w szesnastu punktach.
Zaraz po spotkaniu w Cartagenie ponownie wzrosło oprocentowanie pożyczek
(wprawdzie tylko o 0,5%), co wydawało się potwierdzać najgorsze prognozy
latynoamerykańskich dłużników. W najostrzejszym sporze z Bankiem Światowym
1 Międzynarodowym Funduszem Walutowym pozostawała wówczas Argentyna.
Dla jej poparcia przed dorocznym posiedzeniem Banku i MFW, kolejne spotkanie
Grupy z Cartageny zorganizowano w Mar del Plata (13-14 IX 1984). Opub­
likowany po nim 10-punktowy komunikat stwierdzał m.in.: „Podwyżka oprocen­
towania, która nastąpiła zaraz po zakończeniu spotkania w Cartagenie, jeszcze
pogorszyła skutki wszystkich nieumiarkowanych dotychczasowych podwyżek
(...) Z niepokojem podkreślamy też, że wielkie wysiłki dostosowawcze i po­
święcenia czynione przez jedną stronę nie spotykają się ze zrozumieniem drugiej".
Wkrótce ministrowie spraw zagranicznych państw Grupy z Cartageny spotkali
się w stolicy Brazylii - w tym samym czasie, kiedy odbywała się doroczna
konferencja OPA. Miał to być wyraz protestu przeciwko stanowisku OPA, która
nie czyniła żadnych znaczących wysiłków w celu rozwiązania tego najważniej­
szego wówczas problemu Ameryki Łacińskiej. Na spotkanie w Brasilii przybył
sekretarz stanu USA George P. Shultz, który po raz pierwszy publicznie przyznał,
z
e problem zadłużenia ma także polityczne konsekwencje.
Sytuacja w Ameryce Łacińskiej wciąż była ciężka, a polityczne i społeczne
niepokoje nie słabły. Prezydent Peru Alan Garcia oświadczył, iż jego kraj może
Przeznaczyć na obsługę długu zagranicznego nie więcej niż 10% wpływów
2
eksportu. W ostrym tonie występował demokratycznie wybrany prezydent
Brazylii Jose Sarney, mówiąc m.in.: „Brazylia nie będzie spłacać zagranicznego
360 APOGKUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
zadłużenia kosztem recesji i głodu społeczeństwa. Spłacanie rachunków na takich
warunkach odbywałoby się kosztem wolności i demokracji". Niezwykle gwał
townie atakował MFW Alan Garcia, głosząc, że Peru „nie odda w zastaw swoje"
ekonomicznej niepodległości (...) Stoimy przed dramatycznym wyborem: alb"'
spłacanie długów, albo demokracja".
W takich okolicznościach nastąpiła zmiana polityki USA w sprawie zadłużenia
Latynoameryki. Znamienne było, iż w czerwcu 1985 r. b. sekretarz stanu Henry
Kissinger wystąpił z całą serią prasowych i telewizyjnych apeli, aby pomóc
Ameryce Łacińskiej. Podkreślał, że wielkim błędem są próby rozwiązania prob­
lemu zadłużenia tradycyjnymi, finansowymi metodami. Takiej kuracji bowiem
mogą nie wytrzymać latynoamerykańskie społeczeństwa. „Frustracja i brak nadziei
rodzi populizm, który odrzuci wolną przedsiębiorczość i stosunki współpracy
w zachodniej hemisferze (...) Administracja wielokrotnie wyrażała zadowolenie
z rozprzestrzeniania się rządów demokratycznych, ale istota sprawy polega na
tym, czy te nowe demokracje przetrwają w obliczu dramatycznego spadku po­
ziomu życia, narzuconego, jak się wydaje, przez czynniki zewnętrzne". Same
wezwania do wyrzeczeń nie wystarczą. „Co by się stało - pisał Kissinger - gdyby
Ameryka w końcu lat czterdziestych ograniczyła się do udzielania Europie lekcji,
którą teraz przekazuje Ameryce Łacińskiej? Gdyby George Marshall głosił, że
najlepszą drogą do przezwyciężenia ekonomicznego kryzysu jest, aby Europa
więcej produkowała niż konsumuje, eksportowała więcej niż importuje, obcięła
wydatki rządowe i sama w ten sposób zgromadziła zasoby potrzebne do rozwoju?
Działania USA wówczas były inne: aby obronić demokrację w Europie Zachod­
niej, przezwyciężyć rozpacz i dać nadzieję, Stany Zjednoczone ogłosiły plan
Marshalla" (Henry A. Kissinger, Building a Bridge of Hope to Our Latin Neigh-
bors, WP, 25 V I 1985). Dlatego też Kissinger proponował, aby Stany Zjednoczone
przygotowały teraz „współczesną wersję planu Marshalla - program rozwoju
zachodniej hemisfery" i wskazał, z jakich elementów powinien się on składać.
Inicjatywa Kissingera nie przyniosła praktycznych skutków, ale wywołała bardzo
życzliwe reakcje polityków.
Nowa strategia drugiej kadencji prezydenta Reagana w sprawie zadłużenia
przedstawiona została w tzw. planie Bakera, a więc wystąpieniu sekretarza
skarbu Jamesa A. Bakera na dorocznym posiedzeniu MFW i Banku Światowego
w Seulu 8 października 1985 r. Wychodził on z założenia, iż niezbędne jest
kontynuowanie polityki dostosowywania gospodarki latynoamerykańskiej do
wymogów ekonomii wolnorynkowej, co jest często procesem bolesnym, ale
niezbędnym. Nowym elementem było jednak zwrócenie przez Bakera uwagi na
potrzebę bardziej skutecznych działań międzynarodowych prowadzących do wzro­
stu gospodarczego w krajach zadłużonych.
USA opowiadały się za tym, aby Bank Światowy oraz IDB udzieliły dodatkowo
9 mld doi. pożyczek 15 najbardziej zadłużonym państwom - w tym 10 latyno­
amerykańskim - w ciągu najbliższych 3 lat. W tym samym czasie banki prywatne
miały zgromadzić 20 mld doi. na potrzeby tych państw.
„STRACONA DEKADA" - KRYZYS GOSPODARCZO-FINANSOWY... 361
I plan Bakera przewidywał więc połączenie procesów dostosowawczych i roz­
woju ekonomicznego. Kraje zadłużone miały w dalszym ciągu czynić oszczędności
budżetowe, reformować gospodarkę w duchu wolnorynkowym i obsługiwać swe
zadłużenie zagraniczne. Kraje rozwinięte zaś, zwłaszcza ich instytucje finansowe,
powinny sprzyjać wzrostowi gospodarczemu dłużników, oferując bardziej efek­
tywne i korzystniejsze warunki pomocy. Plan Bakera nie zawierał jednak żadnych
oficjalnych gwarancji. Opierał się na założeniu, że tak właśnie ukształtują się
n 0 w e mechanizmy gospodarki światowej, a banki znów skierują większy strumień
kapitału do krajów zadłużonych.
Po dwóch latach okazało się jednak, iż zupełnie dobrze realizowana jest
pierwsza część planu Bakera (procesy dostosowawcze), natomiast część druga
pozostaje w sferze postulatów. Amerykański ekonomista Richard Feinberg w opra­
cowaniu dla Komitetu Finansów Senatu USA wskazywał: „Działania w zakresie
polityki dostosowawczej były w 1986 r. zachęcające, zarówno w sferze ich
zasięgu geograficznego, jak i w skali poczynań. Wiele krajów zmniejszyło deficyt
budżetowy, przeprowadziło dewaluację, zreorganizowało sektor publiczny, zwięk­
szyło oszczędności i inwestycje. Od października 1985 r. 8 z 15 największych
dłużników podpisało porozumienia z Międzynarodowym Funduszem Walutowym,
a 10 zaakceptowało warunki Banku Światowego, wymagające znaczących struk­
turalnych reform". Nie wpłynęło to jednak na stanowisko banków prywatnych.
„Zamiast zwiększyć pożyczki w odpowiedzi na wysiłki dostosowawcze dłużników,
banki komercyjne Stanów Zjednoczonych ograniczyły linie kredytowe. Banki
USA zmniejszyły kredyty dla krajów nieczłonkowskich OPEC o 8 mld doi.
w pierwszych trzech kwartałach 1986 r. i o 5 mld dla 15 największych dłużników".
(Richard E. Feinberg, J of I-AS and WA 1987, nr 1, 48). Banki uznały bowiem,
że dłużnicy nadal nie są wiarygodni, a zdolności płatnicze wielu z nich się
pogorszyły. Feinberg stwierdza dalej, iż w 1986 r. całość wpłat krajów roz­
wijających się przewyższyła o 30 mld doi. nowe pożyczki. „Głównymi benefic­
jentami tego niezwykłego odpływu kapitałów okazali się prywatni kredytodawcy.
Dodatkowo MFW wydrenował (drained) 5 mld z krajów wciąż walczących
to stabilizację gospodarczą" (tamże, 50).
Najlepszej oceny rezultatów planu Bakera dokonał sam jego autor. „Los Angeles
Times" informował: ,,Na przesłuchaniu (w Kongresie) w związku z nominacją
na sekretarza stanu w administracji Busha, Baker powiedział, iż jest rozczarowany
planem Bakera. Nie przyczynił się on w wystarczającym stopniu (has not worked
oetter tłum ii has) do rozwiązania kwestii zadłużenia Trzeciego Świata (...)
Obecnie przyszedł czas stworzenia bardziej skutecznego mechanizmu zreduko­
wania długów krajów rozwijających się - stwierdził" (LAT, 18 I 1989).
Rzeczywiście, na początku 1989 r. zadłużenie pozostawało wielkim ciężarem
dla państw latynoamerykańskich. W lutym tego roku w Wenezueli wybuchły
r
§ oźne zamieszki, gdy rząd ogłosił nowy pakiet oszczędności budżetowych.
^ zajściach na ulicach Caracas i innych miast wenezuelskich zginęło 300 osób,
* Ponad 1000 było rannych.
362 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
Nową międzynarodową strategię walki z zadłużeniem zaproponował 10 marca
1989 r. sekretarz skarbu USA Nicolas Brady. Przedstawił obszerną analizę sytuacji
w krajach zadłużonych, z której wynikała konieczność podjęcia przez państwa I
rozwinięte bardziej skutecznych działań. Podkreślał, że wiele państw zadłużonych
równocześnie reformuje gospodarkę i dokonuje przemian demokratycznych. „Spo­
łeczeństwa w tych państwach zdobyły się na istotne wyrzeczenia, które wywołują •
nasz podziw. Dlatego musimy pracować razem, aby poświęcenia te przekształcić
w rzeczywiste i trwałe korzyści". Brady wyraźnie wskazywał na istniejące wciąż
zagrożenia procesu rekonstrukcji gospodarczej. Zaliczał do nich zwłaszcza utrzy­
mującą się ucieczkę kapitałów, zbyt małe tempo inwestycji i inflację, której nie
udało się jeszcze opanować. Szczególnej jednak krytyce poddał postawę banków 1
komercyjnych, które po 1985 r. zmniejszyły pożyczki dla największych dłużników,
uważając, że ryzyko jest zbyt duże. W tym samym czasie, jak mówił sekretarz
skarbu, międzynarodowe instytucje, nie bacząc na to ryzyko, znacznie zwiększyły
swą pomoc. „Gdyby taki trend nadal się utrzymywał, prowadziłoby to do prze­
rzucenia problemu zadłużenia głównie na międzynarodowe instytucje, osłabiając
ich finansowy potencjał" (American Foreign Policy. Current..., 90-91). Jednak
istotą planu Brady'ego było wielokrotnie ponawiane wezwanie do redukcji długów
i obsługi zadłużenia zagranicznego. Miało się to dokonać dzięki ustanowieniu
prawdziwej współpracy „wspólnoty kredytodawców" (the creditor community),
a więc „komercyjnych banków, międzynarodowych instytucji finansowych oraz
rządów udzielających kredytów". Równocześnie muszą być zapewnione nowe
pożyczki dla krajów zadłużonych oraz zagwarantowane „zwiększenie ich eksportu j
i umocnienie gospodarki dzięki lepszemu dostępowi do rynku krajów uprzemys­
łowionych". Plan Brady'ego miał większe szanse niż plan Bakera, gdyż koniun­
ktura w krajach zachodnich utrzymywała się, a reformy strukturalne w Ameryce
Łacińskiej zaczęły przynosić pierwsze efekty.
6. P R O C E S D E M O K R A T Y Z A C J I W A M E R Y C E Ł A C I Ń S K I E J
Do najważniejszych procesów w Ameryce Łacińskiej w latach osiemdziesiątych
należy zaliczyć transformację systemów politycznych, a więc przejście od rządów
dyktatorskich i wojskowych do rządów parlamentarnych i demokratycznych.
W 1976 r. w Ameryce Łacińskiej tylko Meksyk, Kostaryka, Wenezuela i Kolumbia
przestrzegały, choć czasem z dużymi ograniczeniami, reguł demokratycznych-
W 1989 r. natomiast cała Ameryka Łacińska - poza Kubą - wstąpiła na drogę
demokracji parlamentarnej i stopniowych przemian liberalizujących system poli­
tyczny. . Drugą niezmiernie istotną przyczyną była zmiana w drugiej połowie lat osiem­
Ten wielki proces wpłynął w decydujący sposób na sferę stosunków między
narodowych. Demokratyzujące się państwa zmieniały hierarchię wartości i celoW
swej polityki zagranicznej. Musiało to z kolei oddziaływać na mechanizmy
i istotę stosunków międzynarodowych na zachodniej półkuli. Pojawiły się moz-
PROCES DEMOKRATYZACJI W A M E R Y C E ŁACIŃSKIEJ 363
liwości kształtowania nowych relacji między Ameryką Łacińską i USA oraz
ożywienia systemu międzyamerykańskiego, a wreszcie powstania bardziej sprzy­
jających warunków integracji w ramach Ameryki Łacińskiej i między obu Ame­
rykami.
Przemiany demokratyczne w latach osiemdziesiątych okazały się znacznie
głębsze i oparte na mocniejszych podstawach niż dwa wcześniejsze cykle zmian
politycznych w Ameryce Łacińskiej. W drugiej połowie lat czterdziestych po raz
pierwszy wystąpiła tendencja do liberalizacji systemów wewnętrznych. Udział
Latynoameryki w walce z dyktaturami faszystowskimi oraz wielkie idee zawarte
w „czterech wolnościach" prezydenta Roosevelta, Karcie Atlantyckiej i Karcie
NZ wywołały renesans myśli demokratycznej w całym regionie i ożywienie
ruchów reformatorskich. Wprawdzie dyktatury upadły wówczas tylko w Gwate­
mali i Wenezueli, a w Kostaryce uniemożliwiono zwrot prawicowy poprzez
utworzenie socjaldemokratycznego rządu Jose Figueresa, to jednak w całej Ame­
ryce Łacińskiej były to lata wielkich nadziei demokratycznych i przejściowego
osłabienia dyktatur.
Kolejny zwrot w kierunku demokracji zaznaczył się w drugiej połowie lat
pięćdziesiątych i na początku sześćdziesiątych. W latach 1955-1961 nastąpił
upadek autorytarnych lub dyktatorskich caudillos: Juana D. Perona w Argentynie,
Gustava Rojasa Pinilli w Kolumbii, Jimeneza M . Pereza w Wenezueli, Manuela
Odrii w Peru, Getulia Vargasa w Brazylii, Fulgencia Batisty na Kubie i Rafaela
L. Trujillo w Dominikanie. W 1961 r. prezydent Kennedy swym programem
Sojuszu dla Postępu dał wielki, choć krótkotrwały impuls do ożywienia oczekiwań
na reformy polityczne i społeczne w Ameryce Łacińskiej. Wspomnijmy jeszcze,
iż w 1963 r. powstały w wyniku wyborów parlamentarnych rządy Fernanda
Belaunde Terry'ego w Peru i Juana Boscha w Dominikanie.
W latach sześćdziesiątych wahadło jednak wychyliło się w drugą stronę i na­
stąpiła cała seria wojskowych zamachów stanu; pojawiły się nowe prawicowe
dyktatury. Wojskowi, którzy stanęli wówczas na czele rządów, różnili się od
wielkich charyzmatycznych caudillos z poprzednich okresów. Sprawowali władzę
tylko jako przedstawiciele armii, która ich delegowała, stąd też na najwyższych
stanowiskach często dochodziło do rotacji, np. w Peru, Argentynie, Brazylii,
Boliwii (szerzej p. R.A. Pastor, red., Democracy..., 3-10).
Głównej przyczyny trzeciej w okresie powojennym fali transformacji demo­
kratycznych w regionie należy upatrywać w kryzysie ekonomicznym lat osiem­
dziesiątych. Kryzys ten bowiem wykazał niezdolność dyktatur wojskowych - po
Przejściowych sukcesach w niektórych krajach - do rozwiązywania coraz głęb­
szych trudności ekonomicznych, a zwłaszcza społecznych.
dziesiątych stosunku USA do represyjnych dyktatur. Wskazuje się, że kiedy
w
1981 r. prezydent Reagan obejmował władzę, panowało przekonanie, iż obrona
Praw człowieka i demokracji, głoszona przez poprzednią administrację, za­
sępiona zostanie przez zwykłą Realpolitik. Miało to oznaczać politykę wysoce
364 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
pragmatyczną, zorientowaną głównie na kwestie bezpieczeństwa i zwalczania
komunizmu na wszelkich polach. W efekcie trzeba było przede wszystkim wspi _e
rać sojuszników tej sprawy, nie zaś szczególnie chronić siły liberalno-demo-
kratyczne w regionie. Strategię taką realizowano z dużym sukcesem w latach
1981_1984, natomiast w czasie drugiej kadencji nastąpiła zasadnicza zmiana
i zadanie kultywowania demokracji w Ameryce Łacińskiej wróciło na wysokie
miejsce w hierarchii polityki amerykańskiej. Thomas Carothers, który wówczas
pracował dla rządu, notuje w swej książce: „W czasie drugiej kadencji Reagana
działania na rzecz demokracji zwiększyły się do tego stopnia, iż wielu obser­
watorów było zaskoczonych, widząc jak konserwatywna administracja amerykań­
ska dąży do osłabienia, a nawet wyeliminowania tradycyjnych autorytarnych 1
przyjaciół, takich jak prezydent Augusto Pinochet w Chile, prezydent Alfredo I
Stroessner w Paragwaju czy prezydent Jean-Claude Duvalier na Haiti" (T. Caro- ]
thers, 7). Po zademonstrowaniu w czasie pierwszej kadencji zdolności USA do j
przywództwa w regionie i nieustępliwości wobec skrajnej lewicy, Reagan uznał,
iż przyszedł czas wymiany zużytych w warunkach kryzysu gospodarczego i nie­
popularnych rządów wojskowych na bardziej skuteczne władze pochodzące z de­
mokratycznych wyborów. Wówczas to poświęcono większą uwagę koncepcjom
i planom, które pojawiły się już wcześniej, ale nie były zbyt efektywnie realizo­
wane. Narodowa Fundacja dla Demokracji (The National Endowment for Democ- I
racy, NED), której działalność inaugurował prezydent Reagan 16 grudnia 1983 r„
pierwsze fundusze otrzymała dopiero w roku finansowym 1984/85. Agencja
Międzynarodowego Rozwoju opracowała program obrony praw człowieka i demo­
kracji w Ameryce Łacińskiej, na który w latach 1983-1988 wydano 20 min doi.
Dzięki wysiłkom Departamentu Stanu w połowie lat osiemdziesiątych powstał
fundusz wspierania procesów wyborczych w Latynoameryce.
Proces przejścia do demokracji w Ameryce Łacińskiej, chociaż dokonał się
wszędzie w tej samej dekadzie lat osiemdziesiątych, lub na samym początku lat
dziewięćdziesiątych, miał w każdym kraju odmienne uwarunkowania i mechani­
zmy. W Ameryce Środkowej wiązał się z pokojowym rozwiązaniem konfliktów
zbrojnych, bez czego niemożliwe byłoby budowanie struktur demokratycznych,
natomiast w Ameryce Południowej wynikał z upadku lub zużycia się represyjnych
dyktatur wojskowych.
6.1. Ameryka Środkowa
W Nikaragui przyspieszenie przemian nastąpiło w 1987 r., a więc w ostatnim
okresie funkcjonowania administracji Reagana. Po największym kryzysie w czasie
całej prezydentury, jaki stanowiła afera „Iran - contras", Reagan wiedział, i
uzyskanie dalszych funduszy na wspieranie wojny przeciw Nikaragui będzie
bardzo trudne. Wówczas to powstał nowy plan Reagana, z którym zaznajomiono
nta
Jamesa Wrighta, przewodniczącego Izby Reprezentantów. Plan Reagana-Wrig
zakładał, że USA ogłoszą zaprzestanie pomocy dla contras, jeśli sandinisc
PROCES DEMOKRATYZACJI W A M E R Y C E ŁACIŃSKIEJ 365
zgodzą się na wolne wybory i „włączenie contras do nikaraguańskiego społeczeń­
stwa". Administracja była przekonana, iż sandiniści nigdy nie zgodzą się na
prawdziwie wolne wybory i plan odrzucą. Wpłynie to z kolei na stanowisko
Kongresu, który nie będzie już miał oporów i przyzna nowe fundusze na kon­
tynuowanie walki. Wright nie wiedział jednak o rachubach administracji i wierzył,
iż Managua może propozycje zaakceptować.
Plan Reagana - Wrighta formalnie ogłoszony został 5 sierpnia 1987 r., a dwa
dni później, ku zaskoczeniu administracji, prezydent Ortega podpisał zbiorowe
porozumienie (Esąuipulas / / ) , zawierające podobne ustalenia. Zwolennicy umiar­
kowanej linii w administracji Reagana uznali, iż otworzyła się w ten sposób
droga do bezpośrednich negocjacji. Natomiast „jastrzębie" głosili, że pomoc
radziecka dla Nikaragui jest kontynuowana i nie ma żadnych gwarancji zmiany
polityki sandinistów. Prezydent zaakceptował ten drugi sposób myślenia, w związ­
ku z czym administracja zwróciła się w końcu 1987 r. do Kongresu o 270 min
doi. na pomoc dla contras. W styczniu 1988 r. pośpiesznie złożono nowy wniosek,
który mówił już tylko o 36 min doi. Kongres nie zgodził się jednak z przed­
stawioną argumentacją i przyznał tylko małą kwotę na humanitarne potrzeby
contras w czasie trwania negocjacji pokojowych. Władze sandinowskie podpisały
w lutym 1988 r. zawieszenie broni z contras, co zapoczątkowało powolne lik­
widowanie ich baz.
Administracja Busha rozpoczynała rządy w okresie postępującego odprężenia
w stosunkach międzynarodowych. Nie zamierzała ubiegać się w Kongresie o wspar­
cie walki z sandinistami, ale nie zgodziła się też, aby całkowicie zdemobilizować
siły contras przed wyborami w Nikaragui. Specjaliści waszyngtońscy wysłani do
Managui powrócili bowiem z informacjami, iż warunki kampanii przedwyborczej
zbytnio faworyzują sandinistów. W administracji Busha zaczęto nawet zastanawiać
się, czy nie podjąć tajnej akcji wspierania opozycji politycznej w Nikaragui.
Ostatecznie jednak złożono w Kongresie wniosek o fundusze przeznaczone na
jawne poparcie procesów demokratyzacyjnych. W październiku 1989 r. Kongres
przyznał też 9 min doi. opozycyjnym ugrupowaniom w Nikaragui. Sumę powyższą
powierzono amerykańskiej Narodowej Fundacji dla Demokracji, która miała
podzielić ją między Narodowy Związek Opozycyjny i mniejsze ugrupowania
lokalne w Nikaragui.
Przygotowania do wyborów zakłócone zostały przez część oddziałów contras,
które nie uznały porozumień pokojowych i wznowiły ataki. Mimo to 25 lutego
1990 r. wybory w Nikaragui się odbyły. Obserwowało je 2000 osób, delegowanych
przez Narody Zjednoczone, OPA, Stany Zjednoczone, państwa Europy Zachodniej
p Ameryki Łacińskiej. Wszyscy obserwatorzy uznali w pełni wolny i demo­
kratyczny charakter wyborów. Zdecydowane zwycięstwo odniosła opozycyjna
UNO, czego sandiniści nie kwestionowali. 25 kwietnia 1990 r. Daniel Ortega
Przekazał władzę prezydencką przywódczyni UNO Violetcie Barrios de Chamorro.
Kiedy po dziesięciu latach walk pokój wracał do Nikaragui, w Stanach Zjed­
noczonych nie ustawały spory co do oceny polityki Reagana. Jej zwolennicy
366 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
podkreślali, że właśnie dzięki nieustannemu naciskowi na Nikaraguę nie po-e
zwolono sandinistom na umocnienie systemu i triumf komunizmu. Przeciwnicy
natomiast wskazywali, iż w gruncie rzeczy strategia Reagana okazała się j _ n e
skuteczna, a rozwiązanie problemu Nikaragui dokonało się raczej w wynik
koncyliacyjnych propozycji Oscara Ariasa i pokojowych planów regionalnych.
Wg Thomasa Carothersa „prawda jak zwykle leży pośrodku". Zdolności dyp­
lomatyczne Ariasa i wysiłki innych przywódców latynoamerykańskich miały
z pewnością ogromne znaczenie, ale i strategia Reagana okazała się skuteczna,
gdyż zmusiła sandinistów do zgody na wolne wybory. Zrozumieli oni bowiem,
iż jeśli nie zgodzą się na proces demokratyzacji pod międzynarodowym nadzorem,
administracja Reagana nie będzie miała żadnych trudności z uzyskaniem wielkich
funduszy dla contras (T. Carothers, 104-105). Wspomnijmy także, że w końcu
lat osiemdziesiątych pomoc bloku wschodniego stawała się coraz bardziej prob­
lematyczna, co również wpływało na koncyliacyjną postawę sandinistów.
Początków procesu powolnego przejścia do demokracji w Salwadorze upat­
rywać trzeba w wyborach prezydenckich 1984 r. Już wówczas wokół prezydenta
Jose N . Duartego zaczęły skupiać się siły centrowe, przeciwne lewicowemu
i prawicowemu ekstremizmowi. Nadzieje na stopniowe budowanie demokracji
w Salwadorze wzrosły w Stanach Zjednoczonych do tego stopnia, że administracja
Reagana bez większych trudności uzyskiwała w Kongresie akceptację dla swych
wniosków. „W czasach rządów Duartego ekonomiczna pomoc USA wyniosła od
300 do 500 min doi. rocznie. Np. w 1987 r. Stany Zjednoczone przeznaczyły
462,9 min na ekonomiczną pomoc, co oznaczało, iż Salwador stał się największym
w Ameryce Łacińskiej odbiorcą pomocy amerykańskiej i drugim per capita
w świecie po Izraelu. Ekonomiczna pomoc amerykańska stanowiła ponad połowę
narodowego budżetu Salwadoru" (tamże, 32).
W październiku 1984 r. Duarte wystąpił z inicjatywą rozpoczęcia rozmów
z guerrilla, co Biały Dom początkowo skrytykował, ale następnie milcząco
zaakceptował. Inicjatywa nie przyniosła jednak żadnych rezultatów, a we wrześniu
roku następnego porwana została przez partyzantów FMLN córka prezydenta, co
wzmogło konflikt wewnętrzny.
Możliwości politycznego działania prezydenta Duartego przez cały okres jego
kadencji (1984-1989) były poważnie ograniczone, bowiem w systemie salwador-
skim siły zbrojne miały wielką autonomię. Wojskowi tolerowali cywilnego pre­
zydenta, gdyż wiedzieli, że jest to konieczne do zapewnienia stałego dopływu
północnoamerykańskiej gotówki. Cywilny rząd Duartego trzymany był jednak
przez wojskowych na „krótkiej smyczy" i nie pozwolono mu na mieszanie sie
do reguł wojny z lewicową partyzantką. Administracja Reagana stale nalegała,
aby wojskowi ograniczyli rażące naruszenia praw człowieka, grożąc zawieszeniem
pomocy finansowej. Ci jednak zdawali sobie sprawę, iż Waszyngton nie ma
wyboru, jeśli nie chce dopuścić do lewicowego przewrotu. Skala tej pomoc)
rodziła też pokusę korupcji, której skwapliwie ulegali zarówno przedstawiciele
rządu, jak i wojska.
PROCES DEMOKRATYZACJI W AMERYCE ŁACIŃSKIEJ 367
Mimo wszystkich słabości formalnie cywilnego, ale zależnego od wojskowych
j
i rządu Duartego, w ostatnich latach jego kadencji wzrosła swoboda życia poli
| tycznego. Demonstracje związków czy organizacji społecznych, które dawniej
u
były brutalne tłumione i kończyły się zniknięciem na zawsze ich organizatorów,
teraz coraz częściej przebiegały bez większych trudności. Zelżała kontrola prasy,
a centrowy dziennik „El Mundo" ukazywał się w miarę regularnie. Doszło nawet
do bezprecedensowej dyskusji telewizyjnej między przedstawicielem skrajnej
prawicy D'Aubuissonem i lewicowym politykiem G. Ungo, który w końcu 1987 r.
powrócił do Salwadoru z emigracji. Razem z Ungo zaryzykowało powrót wielu
innych polityków centrowych i lewicowych, a wśród nich Ruben Zamora, jeden
z liderów FDR.
Wkrótce przywódcy MNR, Ruchu Społeczno-Chrześcijańskiego (Movimiento
Social-Cristiano, MSC) oraz Partii Socjaldemokratycznej (Partido Social-Democ-
ratico, PSD) utworzyli sojusz o nazwie Konwergencja Demokratyczna. Nowa
koalicja zgłosiła, iż jej kandydatami w zbliżających się wyborach będą: G. Ungo
na prezydenta i Reni Roldan na wiceprezydenta. W styczniu 1989 r. zupełnie
niespodziewanie FMLN wyraziła chęć uczestniczenia w wyborach, jeśli przeniesie
sieje z marca na wrzesień. Kiedy propozycja została odrzucona, FMLN wezwała
:
swych zwolenników do bojkotu wyborów. Zamieszanie, jakie powstało, spowo
dowało, iż w marcu 1989 r. Konwergencja Demokratyczna, uważana za sojusznika
FMLN, uzyskała tylko 3,8% głosów. Wybory prezydenckie wygrał Alfredo
Cristiani, który w 1986 r. zastąpił D'Aubuissona na stanowisku przewodniczącego
ARENA. Pod jego przywództwem skrajnie prawicowa dawniej ARENA złagodziła
swój program, co walnie przyczyniło się do sukcesu jej kandydata.
W przemówieniu inauguracyjnym prezydent Cristiani zapowiedział powołanie
komisji ds. bezpośrednich rozmów z FMLN, przeprowadzenie efektywnej reformy
rolnej i respektowanie praw człowieka. Administracja Busha przyjęła te zapowie­
dzi z zadowoleniem. Asystent sekretarza stanu ds. międzyamerykańskich Bernard
Aronson oświadczył, iż negocjacyjne zakończenie wojny domowej w Salwadorze
„jest możliwe i pożądane". Okazało się to jednak niełatwe, a proces pokojowy
był wielokrotnie zagrożony. M.in. Salwadorski Front Antykomunistyczny próbo­
wał zastraszyć przedstawicieli organizacji międzynarodowych, prasy zagranicznej
H pracowników misji obserwacyjnej ONZ, grożąc im śmiercią, jeśli nie opuszczą
natychmiast kraju. Komunikat Frontu z listopada 1991 r. głosił: „Jeśli ktokolwiek
będzie chciał narzucić nam wolę organizacji międzynarodowych, doprowadzi do
yeszcze bardziej krwawej wojny domowej". „Miami Herald" w związku z tym
stwierdził: „Komunikat Frontu Antykomunistycznego zupełnie przypomina po­
stępowanie Szwadronów Śmierci, które w latach osiemdziesiątych zamordowały
!tysiące ludzi podejrzewanych o należenie do lewicowej partyzantki lub sym­
patyzowanie z nią" (MH, 11 X I I 1991).
W tym czasie - już od wielu miesięcy - toczyły się w m. Meksyk rozmowy
między przedstawicielami rządu salwadorskiego i FMLN. Pierwszy postęp zano­
towano w kwietniu 1991 r., kiedy obie strony uznały konieczność zmian kon-
368 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
stytucyjno-politycznych. Po przeniesieniu rozmów z Meksyku do siedziby ONJZ
w Nowym Jorku kolejnym ważnym krokiem stało się uzgodnienie 25 września
1991 r. wykazu problemów, które musi rozstrzygnąć układ pokojowy. p y 0 t
sukcesie FMLN zadeklarowała w listopadzie jednostronne zawieszenie broni
natomiast armia kontynuowała, ale bez dawnej intensywności, operacje na ob­
szarach zdominowanych przez guerrillę. Rzecznik armii płk Baltazar Lopez
wyjaśniał, iż armia musi chronić ludność przed samowolą i terroryzmem FMLN
(CSM, 13 X I I 1991). Ostro krytykowano też prawicowego przecież prezydenta
Cristianiego za to, że pozwala na zbyt duże ustępstwa w negocjacjach z partyzan­
tami. Niespodziewanie wsparcie prezydentowi okazał wówczas D'Aubuisson,
najbardziej znany polityk skrajnej prawicy. „Washington Post" stwierdzał: „D'Au-
buisson, który jest chory na raka, złagodził swe poglądy i popiera Cristianiego
w rozmowach" (WP, 17 X I I 1991).
Decydująca faza rozmów rozpoczęła się 16 grudnia 1991 r. w siedzibie ONZ.
Sekretarz generalny Javier Perez de Cuellar osobiście interesował się ich powo­
dzeniem i bardzo nalegał, aby porozumienie podpisano przed upływem jego
kadencji, czyli do końca grudnia. Zabrakło dosłownie godzin do spełnienia
życzenia de Cuellara, gdyż dokument parafowano 1 stycznia 1992 r. Uroczyste
podpisanie porozumienia pokojowego nastąpiło 16 stycznia 1992 r. na zamku
Chapultepec w m. Meksyk. „Los Angeles Times" pisał wówczas: „W ten sposób
zakończyły się 21-miesięczne negocjacje i 12-letni konflikt - najbardziej krwawe
dziedzictwo (legacy) zimnej wojny w zachodniej hemisferze" (LAT, 17 I 1992).
Wojna w Salwadorze kosztowała bowiem życie 75 tys. ludzi i przyniosła ogromne
straty materialne.
Uroczystość zgromadziła m.in. sześciu prezydentów państw środkowoamerykań­
skich, prezydentów Meksyku, Kolumbii i Wenezueli oraz premiera Hiszpanii.
Stany Zjednoczone reprezentował sekretarz stanu James Baker, który zapowiedział,
iż jego rząd zwrócił się już do Wspólnoty Europejskiej, Kanady, Japonii i naj­
większych państw latynoamerykańskich o wspólne zgromadzenie 1,8 mld doi. na
potrzeby odbudowy gospodarki salwadorskiej.
Po złożeniu podpisów pod liczącym 121 stron porozumieniem pokojowym
lider FMLN, komunista Shafik Handal serdecznie uścisnął się z prezydentem
Cristianim, który miał łzy w oczach (tears welled in his eyes). „Los Angeles
Times" pisał: „Obserwowaliśmy niezwykłą scenę porozumienia między przed­
stawicielami skrajnych sił narodu znanego z niezwykłej przepaści między boga­
tymi i biednymi oraz okrucieństwa z jakim jedni obywatele zabijali innych".
Porozumienie pokojowe głosiło m.in., iż armia zostanie zmniejszona o połowę,
a cywilna komisja dokona oczyszczenia jej szeregów z oficerów oskarżonyc
o zbrodnie i korupcję. Rozwiązaniu uległo 5 batalionów szybkiego reagowania,
które szczególnie dały się we znaki partyzantom. Armia przekazywała kontrole
nad porządkiem wewnętrznym kraju nowej Narodowej Policji Obywatelskiej
(National Civic Police), do której mieli wejść także byli partyzanci. Zbrojne
PROCES DEMOKRATYZACJI W A M E R Y C E ŁACIŃSKIEJ 369
ddziały guerrilli powinny zgromadzić się w wyznaczonych strefach i całkowicie
rozbroić do 31 października 1992r.
m Przywódcy guerrilli, zadowoleni z układu, podkreślali jednak, iż: „obalenie
ładzy posiadaczy ziemskich i wielkiego kapitału nie powiodło się". W porozu-
'eniu zapisano bowiem tylko podjęcie prac nad reformą rolną - jedynie demo-
bilizowani partyzanci powinni otrzymać od razu działki rolne na obszarach, które
dotychczas kontrolowali.
6.2. Ameryka Południowa
Procesy demokratyzacyjne w Ameryce Południowej przebiegały przy znacznie
mniejszym zainteresowaniu Stanów Zjednoczonych, które w latach osiemdziesią­
tych koncentrowały się na Ameryce Środkowej. W czasie pierwszej kadencji
R. Reagana (1981-1985) najważniejsze było przywrócenie wzajemnego zaufania
i współdziałania z siłami, które realnie sprawowały władzę na kontynencie
południowoamerykańskim, a więc głównie wojskowymi. W ten sposób miał być
naprawiony błąd ekipy Cartera, która zaangażowanie tamtejszych rządów w walkę
z komunizmem karała sankcjami, z uzasadnieniem, że łamane są zasady demo­
kracji i prawa człowieka. W pełni więc realizowano tezę neokonserwatystów,
którzy wskazywali, iż trzeba widzieć różnicę między przyjaznymi USA auto­
rytarnymi rządami prawicowo-wojskowymi i wrogimi totalitarnymi reżimami
lewicowymi. Ekspansję sowiecko-kubańską postrzegano tak szeroko, że Depar­
tament Stanu w 1981 r. ostrzegał, iż zagrożona jest nie tylko Ameryka Środkowa,
lecz także Argentyna, Kolumbia i Urugwaj. Pentagon natomiast argumentował,
że bez współpracy z Brazylią i Argentyną niemożliwa będzie efektywna obrona
południowego Atlantyku, który ma coraz większe znaczenie geostrategiczne.
Pogląd len był szczególnie bliski wojskowym prezydentom brazylijskim, propa­
gującym projekt powołania, wzorem NATO, Paktu Południowego Atlantyku.
Zamiast więc irytować rządy wojskowe ciągłym krytykowaniem ich represyjnej
I polityki wewnętrznej, wczesna administracja Reagana przyjęła zasadę „cichej
I dyplomacji", która miała skuteczniej wpływać na poprawę standardów humanitar-
fnych. Po licznych wizytach polityków USA, a zwłaszcza wiceprezydenta Busha
| w Brazylii (X 1981). Jeane Kirkpatrick w Chile (VIII 1981) i prezydenta Reagana
w Brazylii (XII 1982) podkreślano, iż rządy wojskowe poczyniły duże postępy
w przestrzeganiu praw człowieka, co zresztą było prawdą. Nasilenie rozprawy
| przeciwnikami politycznymi nastąpiło w tych krajach wcześniej: w Brazylii
w drugiej połowie lat sześćdziesiątych, w Chile w pierwszej połowie lat siedem­
dziesiątych i w Argentynie w drugiej połowie lat siedemdziesiątych.
W czasach Reagana zwiększono pomoc wojskową i sprzedaż broni do Ameryki
Połudn iowej, które w okresie administracji Cartera zmniejszyły się niemal do
|?era. Zbliżenie było jednak dość powierzchowne i przejawiało się w sferze raczej
Werbalnych deklaracji politycznych niż prawdziwej współpracy. Przede wszystkim
rudno było przekonać rządy wojskowe w Brazylii i Argentynie, iż największym
370 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
niebezpieczeństwem, jakie im grozi, jest ofensywa światowego komunizmu
Rządy te znajdowały się w fazie zmierzchu i z ożywienia stosunków politycznych
z USA chciały wyciągać głównie korzyści ekonomiczno-handlowe. Zgodnie
z życzeniami Waszyngtonu składały więc od czasu do czasu antykomunistyczne
oświadczenia, które jednak nie powodowały rozszerzenia współpracy gospodar­
czej. Brazylia ponadto miała własną wizję wielu problemów globalnych. W takich
sprawach, jak polityka wobec państw Trzeciego Świata, stosunki Północ - Połu­
dnie czy zadłużenie krajów rozwijających się, stanowisko junty brazylijskiej
w pierwszej połowie lat osiemdziesiątych było odmienne od strategii Waszyng^
tonu. W kluczowej dla administracji Reagana kwestii konfliktów środkowoame­
rykańskich Brazylia zbliżała się do polityki raczej Grupy Contadora niż USA.
Z większym entuzjazmem klęskę Cartera i zwycięstwo wyborcze Reagana
powitali wojskowi rządzący w Argentynie. Demonstracje przyjaźni do nowej
administracji amerykańskiej miały wzmocnić pozostające w głębokim kryzysie
rządy. Stąd też Argentyna zaangażowała się czynnie w poparcie polityki USA
w Ameryce Środkowej, ale nie zaniechała korzystnego handlu zbożem ze Związ­
kiem Radzieckim. Dopiero stanowisko USA w wojnie falklandzkiej wykopało
przepaść między obu rządami. Po przegranej wojnie junta argentyńska nie zdołała
już utrzymać władzy i musiała wyrazić zgodę na wybory prezydenckie i par­
lamentarne, pierwsze po dziesięciu latach (ostatnie wybory przed wojskowym
przewrotem wygrał w 1973 r. Peron). W wyborach 30 października 1983 r.
zwycięstwo odniósł kandydat Obywatelskiej Unii Radykalnej (Unión Civica
Radical, UCR) Raul Alfonsin (52% głosów), wyprzedzając przedstawiciela pero-
nistowskiej Partii Sprawiedliwości (Partido Justicialista, PJ) Italo Ludera (40%).
Zwycięska partia tylko z nazwy była radykalna. W rzeczywistości sama UCR
i jej przywódca Alfonsin reprezentowali centrowy nurt socjaldemokratyczny,
cieszący się poparciem głównie klasy średniej. Budowę demokracji w Argentynie
ekipa prezydenta Alfonsina rozpoczynała w niezwykle trudnych warunkach. Po
siedmioletnich rządach (1976-1983) wojskowi „odeszli do koszar", ale nadal
stanowili siłę, z którą trzeba było się liczyć. Społeczeństwo domagało się jednak
ujawnienia prawdy o „brudnej wojnie" w latach siedemdziesiątych, w czasie
której dziesiątki tysięcy ludzi w okrutny sposób torturowano, zamordowano lub
uznano za desaparecidos (zaginionych). Alfonsin już w czasie kampanii wyborczej
zapowiadał podjęcie tego bolesnego problemu. Podkreślał jednak, iż trzeba roz­
różniać między odpowiedzialnością dowódców i niskiej rangi oficerów, wykonu­
jących rozkazy. Program Alfonsina przewidywał też znaczne ograniczenia wydat­
ków na cele militarne i skierowanie zaoszczędzonych sum na ochronę zdrowia
i świadczenia socjalne, a także poddanie wojska władzom cywilnym (James
Brooke, M H , 1 X I 1983).
Alfonsin sprzeciwiał się jednak powoływaniu specjalnych trybunałów i zapo­
wiedział ukaranie winnych na podstawie normalnego postępowania sądowego-
Przyrzekł również, iż „jego administracja postara się wyjaśnić los tysięcy osób
zatrzymanych przez wojsko lub służby bezpieczeństwa, o których później słuch
PROCES DEMOKRATYZACJI W A M E R Y C E ŁACIŃSKIEJ 371
I z a g i n ą ł " (Jackson Diehl, WP, 11 X I I 1983). Zobowiązanie to Alfonsin wypełnił,
I gdyż powołał Narodową Komisję do spraw Zaginionych (Comisión Nacional
t sobre Desaparecidos). Komisja pracująca pod przewodnictwem znanego pisarza
Ernesto Sabato ogłosiła we wrześniu 1984 r. i listopadzie 1986 swoje sprawozdania
\ dokumentujące zbrodnie junty wojskowej. Od grudnia 1983 r. do początków
grudnia 1986 przeprowadzono wiele rozpraw sądowych, w wyniku których ska­
zano przywódców junty i głównych dowódców. Na karę dożywotniego więzienia
i degradację skazani zostali dwaj byli prezydenci: gen. Jorge Videla i adm.
Emilio Massera. Następnie z inicjatywy Alfonsina parlament uchwalił ustawę
amnestyjną (Punto finał), przewidującą, iż do 22 lutego 1987 r. zakończone
z o s t a n ą dochodzenia dotyczące gwałcenia praw człowieka w okresie dyktatury
wojskowej. Ustawą tą nie objęto jednak ponad stu szczególnie skomplikowanych
spraw. Armia nie była zadowolona z takiego rozwiązania, ale bunty garnizonów
wojskowych w latach 1987-1988 zakończyły się niepowodzeniem.
Próby przewrotu wojskowego w Argentynie zdecydowanie potępiły Stany
Zjednoczone, które od początku wspierały rząd Alfonsina i zapoczątkowany
proces przechodzenia do demokracji. Już w grudniu 1983 r. administracja Reagana
z n i o s ł a zakaz sprzedaży broni Argentynie, obowiązujący od czasu wojny falklan­
dzkiej. Od razu też zaproszono nowego prezydenta do Waszyngtonu, gdzie
uhonorowano go, rzadko udzielaną zagranicznym gościom, możliwością wy­
głoszenia przemówienia do obu izb Kongresu.
Mimo to przywódcy obu państw zdawali sobie sprawę, iż stosunki między
Argentyną a USA nie będą łatwe, gdyż w wielu sprawach rysowały się istotne
r ó ż n i c e poglądów. „New York Times" przewidywał, że polityka zagraniczna
nowego prezydenta okaże się „prozachodnia w sensie podzielania wspólnych
wartości, ale odmienna i niezaangażowana w różnych konkretnych działaniach
politycznych" (NYT, 12 X I I 1983). Opinia ta opublikowana została następnego
dnia po inauguracyjnym wystąpieniu prezydenta Alfonsina w parlamencie argen­
t y ń s k i m . Prezydent stwierdził wówczas, iż „stosunki z USA są trudne i asymet­
ryczne (...) i w głównej mierze zależą od pogodzenia narodowego interesu
Stanów Zjednoczonych z wewnętrznymi potrzebami narodów latynoamerykańs­
kich". Potwierdzał to nowy minister spraw zagranicznych Dante Caputo, mówiąc:
„Stany Zjednoczone nie reprezentują całego Zachodu, nawet jeśli są najważniej­
szym państwem".
Do głównych problemów spornych należała ocena konfliktów środkowoame­
r y k a ń s k i c h . Alfonsin, odmiennie niż junta wojskowa, ostro krytykował politykę
administracji Reagana w tym względzie i wzywał do rozwiązań zgodnych z pro­
pozycjami Grupy Contadora. Stąd też właśnie Argentyna w czasach Alfonsina
Z a i n i c j o w a ł a i aktywnie uczestniczyła w pracach Grupy Poparcia dla procesu
Contadory.
Inne kontrowersje w stosunkach z USA wynikały z katastrofalnej sytuacji
gospodarczej Argentyny. Rządy cywilne otrzymały „w spadku" po juncie dług
Zagraniczny (trzeci co do wielkości w świecie) wynoszący 40 mld doi. i ponad
372 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
500% inflację rocznie. Administracja Alfonsina podjęła odważne, ale i ryzykowne
reformy, dostosowujące gospodarkę do wymagań wolnego rynku, z wielkim
podziwem komentowane przez Henry'ego Kissingera we wspomnianym j u 2 Największe wyzwanie, jakiemu musiały sprostać rządy cywilne, stanowiły
wcześniej artykule (WP, 25 V I 1985). Argentyna oczekiwała jednak zrozumienia
i zmiany postępowania wysoko rozwiniętych państw, zwłaszcza USA, oraz mię­
dzynarodowych instytucji finansowych. Ponieważ przez długi czas nie osiągnięto
żadnego postępu w rozwiązywaniu problemu zadłużenia, znalazła się w grupj e
państw najbardziej krytycznie oceniających politykę Zachodu w tej mierze.
Również w pokojowy sposób, choć niemal dwa lata później, nastąpiło przejście
od rządów wojskowych do cywilnych w Brazylii. Podobnie jak w Argentynie,
zmiany dokonały się na skutek wewnętrznych procesów. Laghorne Motley, za­
stępca sekretarza ds. międzyamerykańskich, a wcześniej (1981-1984) amerykański
ambasador w Brazylii, stwierdził: ,j\bertura (demokratyczne „otwarcie") w Bra­
zylii dokonała się bez udziału USA (...) Sami Brazylijczycy określili, na czym
ma polegać transformacja demokratyczna i w jaki sposób ją przeprowadzić.
Wszystko, czego dokonaliśmy, to oklaskiwanie tego procesu" (T. Carothers,
113). Ostatni rząd wojskowy gen. Joao Baptisty Figueiredo (1979-1985), w sy­
tuacji głębokiego kryzysu gospodarczego, lawinowo narastającego zadłużenia
i niepokojów społecznych zdecydował się na stopniową liberalizację systemu.
Początkiem przemian były wybory gubernatorów stanowych w listopadzie
1982 r. Pokazały one wielki wzrost wpływów głównej siły opozycyjnej - Partii
Demokratycznego Ruchu Brazylijskiego (Partido Movimento Democratico Bra­
sileiro, PMDB). Złożyła ona w parlamencie wniosek, aby uchwalić poprawkę do
konstytucji, umożliwiającą bezpośrednie wybory prezydenckie, czego od dawna
domagało się społeczeństwo. Wniosek nie uzyskał jednak wymaganej większości
dwóch trzecich głosów. Wyboru prezydenta miało więc dokonać, tak jak to było
dotychczas, Kolegmm Elektorskie. Przewagę w Kolegium posiadała rządowa
Partia Demokratyczno-Społeczna (Partido Democratico Social, PDS). Wydawało
się więc, iż wybór ma zapewniony jej przedstawiciel, prawicowy polityk Paulo
Salim Maluf. Jednakże w ostatnich miesiącach przed wyborami w PDS dokonał
się rozłam, co zmieniło układ sił w Kolegium. W tej sytuacji 15 stycznia 1985 r.,
po 21-letnich rządach wojskowych, prezydentem Brazylii wybrano kandydata
opozycji, 74-letniego Tancreda Nevesa. W państwie, w którym od ponad 50 lat
panowały niemal zawsze rządy autorytarne bądź dyktatury wojskowe, fakt ten
uznano za prawdziwy przełom historyczny. Równocześnie jednak ujawniło się
wiele sceptycyzmu i niewiary w trwałość zmiany. „The Christian Science Monitor
donosił z Brazylii: „Jeśli nowa władza nie odniesie szybko sukcesu, możliwe jest
1
powtórzenie dawnego scenariusza: pluralizm 1961 r., anarchizm 1963 r. i mil "
taryzm 1964 r. - czyli tragicznego cyklu tak często następującego w Ameryce
Łacińskiej" (James Nelson Goodsell, CSM, 14 I I I 1985).
Inaczej niż w Argentynie, a później w Chile, w Brazylii nie było wówczas tak
ostro zarysowanego problemu rozliczenia zbrodni i naruszania praw człowieka-
Pamięć o wielkich prześladowaniach politycznych w drugiej połowie lat szesc-
PROCES DEMOKRATYZACJI W A M E R Y C E ŁACIŃSKIEJ 373
dziesiątych już zbladła. Wojsko nadal zachowało duże wpływy, wobec czego
prezydent Neves nawoływał do porozumienia i zgody narodowej.
k r y z y s ekonomiczny, rekordowe w świecie zadłużenie i kilkusetprocentowa
inflacja, a także groźba wybuchu gwałtownych konfliktów społecznych. Dlatego
też niezmiernie ważne dla Nevesa stało się uzgodnienie współdziałania z ruchem
związkowym, kierowanym przez Luisa Ignacio da Silvę (zwanego powszechnie
„Lula") oraz z Kościołem katolickim. „The Christian Science Monitor" przypo­
m n i a ł wówczas, ż e to właśnie „katoliccy biskupi Brazylii stale w ostatnich latach
radykalizowali swą postawę, wzywając do społecznych i politycznych zmian"
( t a m ż e ) . Natomiast „Los Angeles Times" stwierdzał: „Kościół Katolicki w Brazylii
z 380 biskupami jest największy na świecie. Brazylia była pierwszym krajem,
którego narodowa konferencja biskupów odegrała tak istotną rolę publiczną
w obronie praw człowieka, domaganiu się demokracji i prowadzenia bardziej
humanitarnej polityki ekonomicznej" (LAT, 15 I I I 1985).
Wszystkie te zadania, których nie mógł spełnić Neves (zmarł po trzech mie­
siącach sprawowania władzy, 22 kwietnia 1985 r.) podjął następny cywilny
prezydent Brazylii, Jose Sarney. Na nim też spoczęła odpowiedzialność za realiza­
cję kalendarza transformacji demokratycznej, opracowanego jeszcze przez Nevesa:
listopad 1985 r. - bezpośrednie wybory municypalne; listopad 1986 r. - wybory
do parlamentu (przewidzianego jako Zgromadzenie Konstytucyjne) i listopad
1988 r. - powszechne wybory prezydenckie (Alfred Stepan, NYT, 25 I V 1985).
Szczególny sposób przejścia do demokracji przyjęto i realizowano w Chile.
Miał to być proces ewolucyjny, długotrwały i na każdym etapie w pełni kont­
rolowany przez te same władze, które w 1973 r. wprowadziły reżim autorytarno-
-represyjny, a więc przez armię i jej szefa, gen. Augusta Pinocheta.
Początek procesu demokratyzacji należy wywodzić z referendum 11 września
1980 r„ które zaaprobowało nową konstytucję. Przewidywała ona, iż po upływie
p ó ł roku od referendum, a więc od 11 marca 1981 r., rozpocznie się 8-letni okres
przejściowy. W tym czasie miały być zachowane dotychczasowe struktury władzy,
na c z e l e których stał gen. Pinochet jako prezydent. Po upływie okresu przejś­
ciowego junta rządząca powinna wysunąć jednego kandydata na ten urząd i poddać
pod głosowanie powszechne, czyli referendum. Jeśli wyniki referendum okażą
się dla kandydata pozytywne, zostanie on ogłoszony prezydentem na 6-letnią
kadencję. Gdyby zaś nie uzyskał zwykłej większości głosów (ponad 50%), należy
rozpisać w ciągu najbliższego roku nowe wybory prezydenckie i parlamentarne.
Ukazując perspektywę ustanowienia rządów pochodzących z demokratycznych
wyborów, konstytucja z 1980 r. zmierzała przede wszystkim do umocnienia
w ł a d z wykonawczych kosztem legislatywy. Zawarto w niej możliwość ograni­
czania praw obywatelskich i swobody działania partii politycznych, nade wszystko
Zaś rozbudowano uprawnienia sił zbrojnych, które „stawały się prawdziwie czwartą
W ł a d z ą w państwie" (Brian Loveman, J of I-AS and W A 1991, nr 3, 46).
374 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
Dokonało się to głównie dzięki uchwaleniu konstytucyjnych praw organicznych
a więc zespołu ustaw uzupełniających konstytucję, które regulowały różnorodne
uprawnienia władz wykonawczych, pozwalając na ograniczenie praw obywatels­
kich i wolności w imię ochrony bezpieczeństwa i porządku wewnętrznego
Prezydent mógł w określonych sytuacjach delegować swe uprawnienia w tym
zakresie na dowódców wojskowych, którzy praktycznie nie podlegali wtedy
żadnej kontroli. Ustanowiono Narodową Radę Bezpieczeństwa o ogromnych
uprawnieniach. Art. 90 konstytucji z 1980 r. głosił, iż „siły zbrojne są gwarancją
instytucjonalnego porządku". Ustalono, że przyszły prezydent, wybrany po okresie
przejściowym, mianuje dowódców poszczególnych rodzajów sił zbrojnych (armii
lądowej, marynarki, lotnictwa, policji - carabińeros) tylko spośród kandydatów
przedstawionych mu przez najwyższe dowództwo. W czasie 4-letniej kadencji
dowódcy ci mieli cieszyć się niemal pełną niezależnością, gdyż prezydent mógł
ich odwołać tylko w specjalnych przypadkach, za zgodą Narodowej Rady Bez­
pieczeństwa i po spełnieniu procedur przewidzianych w prawach organicznych.
Jedną z ustaw w ramach konstytucyjnych praw organicznych było prawo
antyterrorystyczne uchwalone 17 maja 1984 r., w okresie masowych protestów
społecznych przeciw rządom junty. Definiowało ono 16 rodzajów działań uzna­
nych za terrorystyczne, włączając w to wszelką aktywność konspiracyjną, i pod­
dawało je właściwości sądów wojskowych. Na mocy prawa antyterrorystycznego
policja jawna i tajna (Central Nacional de Informaciones, CNI) oraz wyspec­
jalizowane służby wojskowe mogły zatrzymać w areszcie bez sądu każdą osobę
do 20 dni. „ W praktyce, w tym okresie zatrzymani byli często, a nawet rutynowo,
badani przy użyciu tortur" (B. Loveman, tamże, 49).
Junta wojskowa starała się więc jak najpełniej zabezpieczyć swą pozycję
w państwie w okresie przejściowym i później, podczas tworzenia struktur demo­
kratycznego państwa. Przeciwko ograniczeniom swobód obywatelskich protes­
towało wielu cywilnych polityków, a z ostrą krytyką rządów junty wielokrotnie
występował Kościół katolicki. 20 grudnia 1983 r. Konferencja Episkopatu Chile
opublikowała dokument stwierdzający m.in., że „poniżenie godności ludzkiej,
niesprawiedliwa przemoc, stosowana wobec niektórych zatrzymanych, spekulacja
i nędza" są sprzeczne z chrześcijańskim systemem wartości.
W 1984 r. kilka partii centrowych powołało koalicję zwaną Porozumieniem
Partii dla Demokracji (Concertación de Partidos por la Democracia), która
wkrótce ogłosiła program budowy społeczeństwa obywatelskiego i respektowania
praw człowieka.
Junta wojskowa, począwszy od 1983 r., zaczęła przeżywać coraz większe
kłopoty - i to różnorakiej natury. Jednym z najbardziej niespodziewanych ciosów,
jakie spotkały Pinocheta i juntę, była stopniowa zmiana polityki Stanów Zjed­
noczonych wobec Chile. W pierwszych latach (1981-1983) administracja prezy­
denta Reagana traktowała Pinocheta jako wzorowego antykomunistycznego lidera,
który w pełni zasługuje na pomoc USA (T. Carothers, 151). Podkreślano, iż to
właśnie on ocalił Chile przed komunizmem, obalił niebezpiecznego lewicowca
PROCES DEMOKRATYZACJI W A M E R Y C E ŁACIŃSKIEJ 375
Allendego, stłumił prokomunistyczną opozycję i guerrillę oraz najpełniej wpro­
wadził gospodarkę rynkową w swoim kraju. Po okresie sankcji i różnych przy­
krości, których administracja Cartera nie szczędziła Chile, nastąpiło wielkie
ocieplenie wzajemnych stosunków na wszystkich polach. J. Kirkpatrick, serdecznie
przyjmowana w Santiago przez gen. Pinocheta, oświadczyła, iż „Stany Zjed­
noczone dążą do pełnej normalizacji stosunków z Chile", a Pentagon widział
konieczność bliskiej militarnej współpracy w interesie bezpieczeństwa zachodniej
hemisfery. Carterowską politykę praw człowieka zastąpiono „cichą dyplomacją",
która w delikatnej formie, „za zamkniętymi drzwiami" miała wpływać na stop­
niowe łagodzenie brutalności reżimu i prowadzić do demokracji. Stany Zjed­
noczone przeciwstawiły się więc w 1981 r. rezolucji NZ krytykującej Chile za
nadużycia w dziedzinie praw człowieka i starały się przyjść juncie z efektywną
pomocą ekonomiczną. Zmieniło się stanowisko Banku Eksportowo-Importowego
i innych wielkich banków międzyamerykańskich, które znów zaczęły udzielać
Chile znacznych pożyczek.
Nawet jednak w tych latach wzajemnego zbliżenia, w USA wysuwano różne
zastrzeżenia wobec strategii forsowanej przez prezydenta i jego sekretarza stanu
Haiga. Tradycyjnie demokratyczna większość w Kongresie ciągle stawiała nie­
wygodne pytania i przy rozpatrywaniu wniosków w sprawie Chile żądała za
każdym razem certyfikatów prezydenta, że sytuacja humanitarna w tym kraju
ulega poprawie. W samej administracji także byli zwolennicy różnych opcji
strategicznych. Na razie decydowali o wszystkim przedstawiciele bezwarunkowego
popierania Pinocheta. Należał do nich m.in. senator Jessie Helms oraz ambasador
USA w Santiago, James Theberge. Ale już zastępca sekretarza stanu ds. między­
amerykańskich Laghorne Motley był bardziej ostrożny. Popierając życzliwą
wobec Pinocheta politykę, równocześnie zwracał uwagę, iż generał zupełnie
niepotrzebnie stosuje zbyt drastyczne metody. Inny zastępca sekretarza stanu,
Elliot Abrams głosił, że jawne wspieranie Pinocheta jest błędem, gdyż osłabia
wiarygodność Stanów Zjednoczonych jako wielkiego rzecznika i obrońcy demo­
kracji na świecie.
Wkrótce miało się okazać, iż w Waszyngtonie górę biorą zwolennicy krytycz­
nego stanowiska wobec junty chilijskiej. Po raz pierwszy administracja Reagana
umiarkowanie zdystansowała się od Pinocheta na jesieni 1983 r. W tym czasie
wybuchały w Chile niepokoje społeczne, manifestacje i strajki, które junta brutal­
nie stłumiła. W Kongresie demokraci ostro skrytykowali władze chilijskie, nato­
miast komunikat Departamentu Stanu wezwał rząd w Santiago do dialogu z opozy­
cją. Jeszcze większa fala masowych protestów społecznych nadeszła w 1984 r.
Główną ich przyczynę upatrywać trzeba w załamaniu się chilijskiego „cudu
gospodarczego". Konkurencji z wielkim kapitałem nie wytrzymały tak liczne
przedsiębiorstwa prywatne i państwowe, że bezrobocie wzrosło do 20-30%.
Polityka zamrażania płac i gwałtowny skok cen artykułów konsumpcyjnych
spowodowały zubożenie społeczeństwa. Równocześnie rosły fortuny, a rozwars­
twienie społeczne osiągało wskaźniki drastyczne. Zadłużenie zagraniczne powiek-
376 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
szyło się do ok. 20 mld doi., a więc w stosunku do liczby ludności należało do
najwyższych na świecie. Dopiero w końcu lat osiemdziesiątych, po przeprowa­
dzeniu dalszych reform ekonomicznych, w tym nowatorskiej zmiany systemu
ubezpieczeń społecznych, gospodarka chilijska przełamała kryzys i znów weszła
na ścieżkę szybkiego wzrostu.
W 1984 r. sytuacja była jednak tak ciężka, iż gen. Pinochet zdecydował się na
wprowadzenie w listopadzie stanu wojennego i twardszy kurs w polityce we­
wnętrznej. W administracji waszyngtońskiej zrodziła się wówczas obawa, ż e
ustalony w referendum i konstytucji 1980 r. proces przejścia do demokracji
w Chile został poważnie zagrożony. Ówczesny sekretarz stanu Shultz postanowił
więc, że trzeba bardziej zdecydowanie okazać dezaprobatę wobec poczynań
Pinocheta.
Najpierw dokonano zmiany na stanowisku ambasadora USA w Santiago. Na
miejsce J. Theberge'a, gorącego obrońcy Pinocheta, przyszedł Harry Barnes, nie
kryjący krytycznego stosunku do dyktatora. Ambasador Barnes po przybyciu do
Santiago nawiązał bliskie kontakty z politykami opozycji zgrupowanymi w koalicji
Concertación. Stale demonstrował, że Stany Zjednoczone są żywo zainteresowane
realizowaniem ustalonych porozumień prowadzących do transformacji demo­
kratycznej. Równocześnie nie zaniedbywał spotkań z kołami militarnymi i przed­
stawicielami biznesu, przekonując ich do wsparcia pojednania społecznego.
Życie polityczne w Chile ożywiło się w okresie przygotowań do referendum.
7 grudnia 1987 r. Departament Stanu opublikował oświadczenie: „Stany Zjed­
noczone wyrażają przekonanie, że klimat wolności i uczciwej konkurencji zostanie
w Chile utrzymany aż do dnia głosowania". Następnie Kongres, na wniosek
administracji, zaaprobował przekazanie Narodowej Fundacji dla Demokracji
(NED) 1 min doi. przeznaczonych na promowanie demokracji w Chile. USA
odegrały więc aktywną rolę w przemianach chilijskich. O ile demokratyzacja
w Argentynie i Brazylii dokonała się niemal całkowicie na skutek przemian
wewnętrznych, o tyle junta chilijska dotrzymała ustalonego scenariusza transfor­
macji w dużym stopniu pod wpływem polityki administracji Reagana od 1983 r.
Ostatni etap chilijskiej drogi do demokracji otworzyło referendum z 5 paź­
dziernika 1988 r. Społeczeństwo miało przyjąć lub odrzucić jedynego kandydata
na prezydenta, którym był gen. Pinochet. Ze jego kandydaturą oddano 43%
głosów, a przeciw 55% (pozostałe głosy były nieważne), co wskazywało, iż po
kilkunastu latach dyktatury nadal utrzymują się w społeczeństwie chilijskim
wielkie podziały. W okresie między referendum a wyborami doszło do istotnego
wydarzenia. Oto główne partie różnych orientacji zdołały uzgodnić propozycje
poprawek do konstytucji z 1980 r., które społeczeństwo zatwierdziło w plebiscycie
30 lipca 1989 r. Zmiany znosiły wszystkie ograniczenia w działaniu partii poli­
tycznych, zwiększały ilość miejsc w Senacie pochodzących z wyborów powszech­
nych, a Narodowej Radzie Bezpieczeństwa przyznawały uprawnienia doradcze
(A.P. Blaustein, G.H. Flanz, 85).
PROCES DEMOKRATYZACJI W A M E R Y C E ŁACIŃSKIEJ 377
Przegrana Pinocheta otworzyła drogę do wyborów prezydenckich i parlamen­
tarnych 14 grudnia 1989 r. Wygrała je koalicja 17 partii Concertación i jej
kandydat, przywódca Partii Chrześcijańsko-Demokratycznej Patricio Aylwin Azo-
car. Objął on władzę 1 1 marca 1990 r. jako pierwszy od 1970 r. cywilny i demo­
kratycznie wybrany prezydent Chile. Pinochet, który pozostał dowódcą sił zbroj-
nych, w przemówieniu telewizyjnym do narodu uznał, że jego „misja została
|. wypełniona". 19 grudnia 1989 r. ogłosił, iż armia „odchodzi do koszar" (acuar-
I telamiento), ale pozostaje w pełnej gotowości do obrony porządku i bezpieczeń-
i stwa społecznego, do czego zresztą upoważniła ją konstytucja z 1980 r. (art. 90).
I Generał odrzucił także licznie pojawiające się zarzuty wobec swojej rodziny
(syna i córki) oraz wielu oficerów o nadużycia finansowe. Oświadczył, iż takie
oskarżenia wymierzone są w wojsko, które uratowało kraj od komunizmu. Poparli
go dowódcy wszystkich rodzajów sił zbrojnych, publikując w styczniu 1991 r.
oświadczenie o „nieograniczonej lojalności armii wobec swego komendanta"
oraz „niezniszczalnej instytucjonalnej zwartości wokół gen. armii Augusto Pino­
cheta Ugarte".
Prezydent Aylwin musiał więc budować struktury demokratycznego państwa
niezwykle rozważnie. Znając istniejące ograniczenia, przyjął taktykę reformowania
kraju stopniowo, przez zawieranie porozumień w poszczególnych sprawach z obie­
ma prawicowymi partiami opozycyjnymi: RN (Renovación Nacional) i UDI
(Unión Democratica Independiente). Oczywiście, niemożliwe było też oskarżenie
armii i jej oficerów o łamanie praw człowieka, czego żądała duża część społeczeń­
stwa. Prezydent zdecydował więc o powołaniu 25 kwietnia 1990 r. Narodowej
Komisji Prawdy i Pojednania (Comisión Nacional de Verdad y Reconciliación),
o ograniczonych jednakże kompetencjach. Pracowała ona w trudnych warunkach,
gdyż wojskowi i prawica ostrzegali przed konsekwencjami oskarżeń, a rodziny
ofiar i duża część społeczeństwa chciały surowego rozliczenia z przeszłością.
Komisja określiła, iż nie będzie badać oskarżeń o torturowanie oraz spraw
więźniów politycznych i uchodźców, zajmie się tylko aktami gwałtu zakończonymi
śmiercią. Postanowiono, że nazwiska oskarżonych nie zostaną opublikowane,
onieważ Komisja nie miała uprawnień sądowych. Mimo to prawica twierdziła,
ż jest to prawdziwa „Komisja Nienawiści i Rewanżu", a przeciwnicy junty
łosili, że ma ona tylko rozładować napięcia społeczne, a nie doprowadzić do
karania winnych. Część prasy publikowała fotografie ciągle odkrywanych ma-
owych grobów, ale inne gazety dowodziły, że skrajna lewica także dopuściła się
Vielu zbrodni.
Raport komisji, zwanej komisją Rettiga, wręczony został prezydentowi 9 lutego
991 r., a następnie opublikowany. Komisja zbadała 2279 przypadków zakoń­
czonych śmiercią, które wydarzyły się między wrześniem 1973 r. i marcem 1990.
Stwierdzono, iż ponad 2000 osób zostało zabitych przez agentów państwa, 100
zmarło na skutek „politycznych gwałtów", 90 agentów państwowych służb bez­
pieczeństwa zostało zabitych „przez ich oponentów". Wśród tych osób znajdowało
się 900, które uważano dotychczas za zaginione (A.P. Blaustein, G.H. Flanz, 36).
378 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
Raport nie zadowolił rodzin poszkodowanych, które nadal organizowały demons­
tracje protestu, odegrał jednak znaczącą rolę społeczną i polityczną. Pokazał
bowiem prawdę o wielu zbrodniach i obalił twierdzenia, że prześladowania były
odosobnione i usprawiedliwione surowymi prawami stanu wojennego. „Komisja
Rettiga potwierdziła istnienie ponurego terroryzmu państwowego, który panował
w naszym kraju". (Informe Rettig: Pinochet es culpable, „Analisis", Santiago de
Chile, 7-9 I I I 1991). Ostrej krytyce poddał raport gen. Pinochet, który twierdził,
iż jest on jednostronny, a przypadki śmierci były nieuchronną konsekwencją
wojny domowej. Odrzucił możliwość przeprosin i oświadczył, że żaden żołnierz
nie stanie przed sądem w związku z oskarżeniami zawartymi w raporcie. Przed­
stawiciele prawicy podkreślali też potrzebę zbadania nadużyć i zbrodni popeł­
nionych w okresie prezydentury Allendego.
W procesie przemian chilijskich dużą rolę odegrał „Wikariat Solidarności",
organizacja społeczna założona przez Kościół katolicki po zamachu stanu
w 1973 r. Przez cały czas rządów junty Wikariat niósł pomoc humanitarną
prześladowanym i protestował przeciwko zbrodniom. Władze oskarżały go, że
daje schronienie marksistom i terrorystom. Czasopismo wydawane przez Wikariat,
„Solidaridad", opublikowało wielką ilość materiałów demaskujących zbrodnie
(m.in. w czerwcu 1990 r.).
Próbując zmniejszyć napięcia społeczne, część partii wchodzących w skład
koalicji Concertación po ujawnieniu raportu Rettiga ogłosiła swoje Propozycje
pokoju, które kładły nacisk na potrzebę porozumienia narodowego. Proponowano
m.in., aby przez 25 lat nie ogłaszać nazwisk osób winnych gwałcenia praw
człowieka. Prezydent Aylwin natomiast w publicznych wystąpieniach zapewniał,
że państwo zrobi wszystko, aby dać zadośćuczynienie rodzinom ofiar prześlado­
wań, zarówno przez „przywrócenie im dobrego imienia", jak i przez różne formy
finansowej rekompensaty. Według County Reports on Humań Rights Practices
for 1993, wydanego przez Departament Stanu USA, do 30 września 1993 r. 4600
rodzin w Chile otrzymało 26,5 min doi. (A.P. Blaustein, G.H. Flanz, 9).
Problem narodowego pojednania i ustalenia pełnej prawdy o czasach junty
wojskowej w Chile jest w końcu X X w. nadal kwestią otwartą.
7. I N T E R W E N C J A W P A N A M I E
Rządy wojskowe w Panamie rozpoczęły się 11 października 1968 r., kiedy to
zamach stanu pozbawił władzy cywilnego polityka Arnulfo Ariasa Madrida,
zaledwie po 11 dniach od inauguracji prezydentury. Na czele państwa stanął gen-
Omar Torrijos, dowódca Gwardii Narodowej, który sprawował władzę aż do
swojej śmierci w niewyjaśnionym do dziś wypadku samolotowym 31 Hp
1981 r. W 1977 r. Torrijos podpisał z prezydentem USA Jimmy Carterem klu­
czowy dla przyszłości kraju nowy traktat Kanału Panamskiego i wskazał perspek­
tywę przejścia do rządów cywilnych w Panamie. Wg Torrijosa miało to nastąp
w 1984 r., w wyniku powszechnych wyborów prezydenckich.
INTERWENCJA W PANAMIE 379
Po śmierci Torrijosa na czele Gwardii Narodowej stanął gen. Ruben D. Paredes,
który potwierdzał, iż wojsko uszanuje przewidziany termin wyborów. Zamierzał
nawet zgłosić w nich swoją kandydaturę. Jednakże w 1983 r. dokonały się w Pa­
namie istotne zmiany. Gwardia Narodowa przekształcona została w Panamskie
Siły Obronne. Na ich czele stanął gen. Manuel Antonio Noriega, który wygrał
wewnętrzną rywalizację i zdołał usunąć gen. Paredesa.
Noriega był dobrze znany amerykańskim służbom specjalnym. Nawiązał z nimi
współpracę w końcu lat pięćdziesiątych, kiedy uczęszczał do szkoły wojskowej.
W czasach Torrijosa kierował wywiadem panamskim, ale kontynuował współpracę
z CIA „przekazując informacje o Fidelu Castro i ruchu sandinowskim w Nikaragui
i ułatwiając szkolenie i zaopatrywanie w broń contras" (G. Pope Atkins, 404).
Równocześnie jednak „sprzedawał swe usługi Fidelowi Castro i innym wywiadom
zagranicznym", a także związany był z kolumbijskim kartelem narkotykowym.
Już w czasach Cartera niektórzy wysocy urzędnicy administracji uważali, iż
Noriegę należy oficjalnie oskarżyć o związki z biznesem narkotykowym i inne
kryminalne poczynania. Miał on jednak potężnych przyjaciół w kołach wojs­
kowych i wywiadowczych USA, więc sprawę wyciszono. Administracja chciała
ponadto uniknąć ujawniania tego rodzaju sensacji, które mogłyby zakłócić trudny
proces ratyfikacji w Senacie traktatu o Kanale Panamskim. Kontynuowano więc
współpracę z dowódcą Panamskich Sił Obronnych, który na początku lat osiem­
dziesiątych „figurował na liście płac CIA z zarobkami 200 tys. doi. rocznie"
(T. Carothers, 168). Natomiast David W. Dent uważa, że w administracji Reagana
zapadła decyzja o zerwaniu z Noriega, ale dopiero po odsunięciu sandinistów od
władzy. Na razie bowiem odgrywał on istotną rolę w dostarczaniu broni dla
contras i ochronie centrów szkoleniowych w Panamie. „Dopóki więc walka
z rządem sandinowskim należała do priorytetów administracji, Noriega był pod
ochroną i pomijano jego udział w przerzucie narkotyków" (D.W. Dent, 307).
W maju 1984 r. w Panamie odbyły się długo oczekiwane wybory prezydenckie.
Z ramienia partii opozycyjnych o urząd ten ubiegał się osiemdziesięcioletni
Arnulfo Arias, który poprzednio już trzy razy wybierany był prezydentem, ale
zawsze tracił władzę w wyniku wojskowego zamachu stanu. Kandydatem pro-
rządowej Partii Rewolucyjno-Demokratycznej {Partido Revolucionario Democ­
ratico, PRD) i faworytem Noriegi był Nicolas Ardito Barletta, ekonomista i były
wiceprzewodniczący Banku Światowego. Wybory wygrał Arias, ale rozgniewany
Noriega rozkazał ogłosić zwycięstwo Barletty. W Waszyngtonie dobrze wiedziano
o dokonanym fałszerstwie, gdyż służby specjalne przekazały szczegółowy raport.
Zdecydowano jednak, iż lepiej poprzeć Barlettę, uczciwego i zdolnego ekonomistę,
który mógł ustabilizować rządy cywilne, niż oczekiwać kolejnego wojskowego
ca
Zamachu stanu w Panamie. Sekretarz stanu Shultz udał się więc na inaugurację
prezydentury Barletty, zaś wkrótce nowy prezydent Panamy został zaproszony
do Waszyngtonu, gdzie serdecznie podejmował go prezydent Reagan.
10
Noriega zaczął jednak sprawiać Waszyngtonowi coraz więcej kłopotów. We
Wrześniu 1985 r. polecił zamordować opozycyjnego polityka Huga Spadaforę,
380 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
który publicznie oskarżył go o uczestnictwo w międzynarodowym handlu nar
kotykowym. Zamordowanie Spadafory wywołało tak wielkie oburzenie w Panami!
i innych krajach, iż prezydent powołał komisję do zbadania sprawy. Norieg;
zmusił wówczas Barlettę do rezygnacji i prezydentem mianował Erica Artun
Delvalle'a.
Dokonana w taki sposób zmiana na stanowisku prezydenta została przez TJSĄ
milcząco zaakceptowana. Noriega nadal był popierany, o czym świadczyło j e g 0
spotkanie z Williamem Caseyem, dyrektorem CIA, 11 listopada 1985 r. p 0 i rozpisania nowych wyborów. Misja Blandona zakończyła się niepowodzeniem,
pewnym czasie ukazał się jednak w „New York Times" obszerny artykuł Sey­
moura M . Hersha, Panama Strongman Said to Trade In Drugs, Arms and Ulicit
Money. Artykuł zaczynał się stwierdzeniem: „Szef armii w Panamie, kraju o żywo­
tnym znaczeniu dla interesów Stanów Zjednoczonych w Ameryce Łacińskiej, jest
głęboko zaangażowany w pranie brudnych pieniędzy, przemyt narkotyków i za­
opatrywanie latynoamerykańskiej guerrilli w broń, o czym świadczą dowody
zgromadzone przez amerykańskie służby wywiadowcze". Następnie na dwóch
pełnych stronach Hersh sugestywnie opisał narkotykowe interesy Noriegi, zamor­
dowanie Spadafory, wspieranie bronią lewicowej partyzantki w Kolumbii (JM-19)
i powiązania z rządem kubańskim. Artykuł zawierał też prywatne i zdecydowanie
krytyczne wypowiedzi wysokich urzędników Białego Domu, m.in. świeżo mia­
nowanego doradcy ds bezpieczeństwa narodowego, admirała Johna M . Poindex-
tera, o działalności dyktatora (NYT, 12 V I 1986). W następnym numerze NYT
opublikowano drugą część artykułu Hersha oraz artykuł Stephena Engelbergą
(U.S. is Concerned over Panamanian), który zawierał m.in. wypowiedzi kongres-
manów: Gerry E. Studdsa, Richarda G. Lugara i Larry Smitha, zapowiadające
pilne zbadanie sprawy przez podkomitet do spraw zachodniej hemisfery.
W dniach, kiedy ukazały się te głośne publikacje, gen. Noriega przebywał
z wizytą w Waszyngtonie. Jego pobyt w stolicy USA został jednak skrócony,
a przewidywana uroczystość w Inter-American Defense College odwołana. 14 cze­
rwca Sara Fritz zamieściła w „Los Angeles Times" obszerny artykuł (3 Hearings
Set on U.S. Ties to Accused Panama Strongman), omawiający stanowisko trzech
komisji Kongresu, które „zamierzają dowiedzieć się, dlaczego administracja
Reagana utrzymuje stosunki z wojskowym szefem Panamy, gen. M.A. Noriega,
mimo dowodów jego uczestnictwa w przemycie narkotyków i innych zbrodniach •
Autorka informowała również, iż senatorzy: Jesse Helms (republikanin) i John
F. Kerry (demokrata) zgodnie zażądali zbadania całości stosunków USA z Panamą-
Również w Panamie nasilał się opór przeciw represyjnym rządom Noriegi-
Nawet w łonie sił zbrojnych zarysował się rozłam po tym, jak szef sztabu płk
Robert Diaz Herrera publicznie oskarżył w czerwcu 1987 r. Noriegę o sfałszowanie
ostatnich wyborów, kierowanie zabójstwem Spadafory, a nawet zaplanowanie
wypadku samolotowego, w którym zginął Torrijos. Ośmieliło to polityków opo­
zycyjnych do utworzenia koalicji Krucjata Obywatelska (Cruzada Civilista)<
wzywającej do obalenia rządu. Po strajkach, jakie wybuchły na wezwanie Kruc­
0
jaty, ogłoszono stan wyjątkowy i zawieszono wiele praw obywatelskich. M i m
INTERWENCJA W PANAMIE 381
to w czerwcu i lipcu w Panamie było bardzo niespokojnie, a demonstracje
przeciw Noriedze stawały się coraz głośniejsze. Dyktator także zmobilizował
swoich sojuszników, którzy podburzyli tłum do zaatakowania ambasady USA.
Sekretarz stanu Shultz wystąpił wtedy z ostrą krytyką Noriegi, po czym Depar­
tament Stanu ogłosił sankcje ekonomiczne wobec Panamy. Zaraz też rozpoczęły
się, dzięki pośrednictwu konsula generalnego w Nowym Jorku Jose Blandona,
nieoficjalne rozmowy, które miały skłonić dyktatora do dobrowolnej rezygnacji
gdyż Noriega nie wykazywał żadnych skłonności do ustępstw. Mimo to stosunek
administracji Reagana do jego rządów był jeszcze niejednoznaczny. Departament
Stanu zdecydowanie już atakował dyktatora, ale Departament Obrony, potwier­
dzając większość zarzutów przeciw niemu, radził, aby jeszcze poczekać, gdyż
Noriega jest wciąż użyteczny.
Ostateczna decyzja podjęcia zdecydowanych kroków w celu odsunięcia Noriegi
od władzy zapadła w roku następnym. Przyczyniło się do tego działanie dwóch
sądów federalnych USA: w Miami i Tampie na Florydzie, które 5 lutego 1988 r.
postawiły Noriegę w stan oskarżenia. Długa lista zarzutów obejmowała przestęp­
stwa związane z narkotykami i inne czyny kryminalne (później listę tę opublikował
„Washington Post", The Charges against Noriega, 21 X I I 1989). Oskarżenia
sądów potwierdzały więc wszystko, o czym od dawna już pisała prasa amerykań­
ska. Administracja musiała teraz podjąć jednoznaczne działania, zwłaszcza że
w toczącej się właśnie kampanii przed wyborami prezydenckimi sprawa walki
z narkotykami należała do ważnych tematów.
Również w Panamie oskarżenia sądów na Florydzie wywołały tak wielki
oddźwięk społeczny, iż prezydent E. Delvalle zapowiedział odwołanie Noriegi
z funkcji szefa sił zbrojnych. Jeszcze tego samego dnia, 28 lutego 1988 r.,
posłuszne dyktatorowi Zgromadzenie Narodowe przegłosowało odwołanie Del-
valle'a i powołało na stanowisko prezydenta Manuela Solisa Palmę. Stany Zjed­
noczone nie unawały tej zmiany, ogłosiły zawieszenie wpłat z tytułu użytkowania
Kanału Panamskiego do czasu, aż Delvalle zostanie przywrócony do władzy.
Dotkliwe sankcje ekonomiczne nie skłoniły jednak Noriegi do rezygnacji.
Zaczął natomiast przygotowywać wybory prezydenckie, aby jego człowiek - Car-
los Duque - odniósł w nich zwycięstwo (William L . Furlong, J of I-AS and WA,
jesień 1993, 20). W trakcie kampanii wyborczej Panamę odwiedziła Między-,
•amerykańska Komisja Praw Człowieka (27 II—3 I I I 1989), która w sprawozdaniu
z 1 1 kwietnia wyraziła „zaniepokojenie całą serią nieprawidłowości zaobser­
wowanych w toku bieżącej elekcji".
Wybory odbyły się 7 maja 1989 r. i wygrał je zdecydowanie kandydat opozycji
Guillermo Endara. Noriega ogłosił wówczas, że wybory są nieważne, i tym­
czasowym prezydentem mianował gen. Francisco Rodrigueza. W Panamie doszło
do gwałtownych demonstracji i zajść ulicznych, w czasie których: „żołnierze
doborowego batalionu wojsk Noriegi fizycznie atakowali polityków opozycji,
w tym kandydata na prezydenta i wiceprezydenta, co widziało wielu zagranicznych
382 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
obserwatorów (m.in. byli prezydenci Jimmy Carter i Gerald Ford), a pokazało
wiele światowych stacji telewizyjnych" (G.P. Atkins, 405).
Kryzysową sytuacją w Panamie zainteresowała się też OPA, zwołując na
wniosek Wenezueli dwudzieste pierwsze spotkanie konsultacyjne ministrów spraw
zagranicznych państw amerykańskich. Spotkanie trwało, łącznie z długimi prze­
rwami, ponad trzy lata, gdyż rozpoczęło się 17 maja 1989 r., a dopiero 14 grudnia
1992 r. zostało oficjalne zamknięte. Pierwsza rezolucja, którą ministrowie uchwa­
lili już 18 maja, oskarżała Noriegę o „niegodziwe postępowanie w stosunku do
opozycyjnych kandydatów i społeczeństwa oraz pogwałcenie praw ludzkich,
obywatelskich, politycznych". Następnie powołano misję mediacyjną, złożoną
z przedstawicieli Ekwadoru, Gwatemali i Trinidadu-Tobago, z sekretarzem ge­
neralnym OPA Joao Baena Soaresem na czele. Od maja do września 1989 r.
członkowie misji odbyli pięć podróży do Panamy, w czasie których próbowali
doprowadzić do porozumienia między różnymi siłami politycznymi i rządem, ale
nie odnieśli sukcesu.
Po otrzymaniu sprawozdania misji mediacyjnej, spotkanie konsultacyjne OPA
wezwało do powołania w Panamie rządu przejściowego, który przygotowałby
nowe wybory. Noriega nie zgadzał się jednak na żadne zmiany, co pogłębiało
napięcia i chaos polityczny w kraju. Ówczesną sytuację w Panamie dobrze
ukazywał raport Międzyamerykańskiej Komisji Praw Człowieka, ogłoszony 9 lis­
topada 1989 r. Stanowił on dokumentację nadużyć popełnionych od 10 czerwca
1987 r., kiedy to zawieszono większość swobód obywatelskich.
Administracja prezydenta Busha uznała, iż wszystkie pokojowe środki zostały
wyczerpane i jedyną możliwością pozbawienia Noriegi władzy jest interwencja
zbrojna. 20 grudnia 1989 r. duże siły amerykańskie (22 tys. żołnierzy oraz 13 tys.
stacjonujących w strefie Kanału) pod dowództwem gen. Carla W. Stinera zaata­
kowały Panamę (Operation Just Cause). Prezydent Bush w przemówieniu tele­
wizyjnym, wygłoszonym o godz. 7.40 rano, oświadczył, iż decyzję o rozpoczęciu
akcji wojskowej, największej od czasu wojny wietnamskiej, podjął w celu „o-
chrony zagrożonego życia obywateli amerykańskich, obrony demokracji w Pana­
mie, zatrzymania przemytu narkotyków i utrzymania integralności traktatu Kanału
Panamskiego".
Operacja pod względem wojskowym rozwijała się pomyślnie, ale pod koniec
pierwszego dnia „Pentagon poinformował, że 15 żołnierzy USA zostało zabitych,
59 rannych i 1 uznany za zaginionego" (WP, 21 X I I 1989). Akcję w Panamie
poparły w Kongresie obie partie i większa część opinii publicznej. Sekretarz
stanu Baker oświadczył, iż „międzynarodowa reakcja na inwazję jest zróżnico­
wana. Związek Radziecki i wiele państw latynoamerykańskich potępiło ją, ale
większość zachodnich sojuszników poparła" (o reakcji międzynarodowej na
inwazję w Panamie p. J. Bryła, 94-101).
Już pierwszego dnia inwazji Guillermo Endara został zaprzysiężony jako
prezydent Panamy i sformował prowizoryczny rząd, a Departament Stanu ogłosi
zniesienie sankcji ekonomicznych. Po trzech dniach operacji cele wojskowe
INTERWENCJA W PANAMIE 383
zostały osiągnięte - cały kraj opanowały oddziały inwazyjne. Nie zdołano jednak
schwytać Noriegi, który schronił się w siedzibie misji Watykanu w Panamie.
Dopiero po dziewięciu dniach wyszedł z ukrycia, został aresztowany i przewie­
ziony do USA, gdzie stanął przed sądem za przestępstwa kryminalne i został
skazany na 45 lat więzienia.
W trakcie inwazji obradowało nadal dwudzieste pierwsze spotkanie konsul­
tacyjne. 22 grudnia, po całonocnej burzliwej dyskusji, uchwalono rezolucję
wyrażającą ubolewanie z powodu inwazji. Stwierdzała ona, iż USA pogwałciły
prawo międzynarodowe i wzywała do natychmiastowego wycofania sił zbrojnych
z Panamy. Rezolucję poparło dwadzieścia państw, jedno było przeciwne (USA),
a sześć wstrzymało się od głosu (Antigua, Gwatemala, Honduras, Kostaryka,
Salwador i Wenezuela). Tego samego dnia rząd Peru ogłosił, iż zawiesza realizację
wspólnego z USA programu antynarkotykowego. „Washington Post" donosił
wówczas: „Dolina Górna Huallaga w Peru jest największym w świecie źródłem
liści koki, surowca do produkcji kokainy. Więcej niż połowa kokainy wprowa­
dzanej do Stanów Zjednoczonych ma swój początek tutaj" (WP, 23 X I I 1989).
Spotkanie konsultacyjne OPA podjęło jeszcze 9 stycznia 1990 r. rezolucję
potępiającą pogwałcenie suwerenności ambasady Nikaragui w Panamie przez
oddziały inwazyjne. Za oddano 19 głosów, przeciwnych nie było, a siedem
państw (w tym USA) wstrzymało się od głosu. Następnego dnia podobną rezolucję
rozpatrywała Rada Bezpieczeństwa ONZ; nie została jednak uchwalona wskutek
weta Francji, Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych.
•
• •
1. W latach osiemdziesiątych doszło do zasadniczej zmiany strategii Stanów
Zjednoczonych wobec Ameryki Łacińskiej. Nowa republikańska ekipa prezydenta
Reagana oskarżyła poprzednią administrację prezydenta Cartera o doprowadzenie
do erozji wpływów Waszyngtonu w regionie, o destabilizację dyktatorskich
wprawdzie, ale przyjaznych USA rządów latynoamerykańskich oraz o brak sku­
teczności w zwalczaniu ofensywy międzynarodowego komunizmu na zachodniej
półkuli. Takie oceny prezentowała zwłaszcza głośna wówczas publicystyka Jeane
Kirkpatrick; zawierał je także Raport z Santa Fe, przedstawiony w maju 1980 r.
przez grupę polityków i naukowców.
Wskazywano, że od 1959 r. wpływy radzieckie w zachodniej hemisferze wydat­
nie wzrosły, a popieranie koncepcji „pluralizmu ideologicznego" wpłynęło na
upowszechnienie się prosowieckich modeli rozwoju społecznego i ekonomicznego
w regionie. Uznano też, iż dotychczasowa praktyka potępiania przez USA dyk­
tatorskich i antykomunistycznych rządów za ich gwałcenie praw człowieka przy­
niosła wiele szkód i pozbawiła Stany Zjednoczone ważnych sojuszników i przy­
jaciół. W wyniku takiej polityki administracji Cartera, jak podkreślała Jeane
Kirkpatrick, dochodziło niejednokrotnie do obalania sprzyjających USA „niedemo-
384 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
kratycznych autokratów" i zastępowania ich przez rządy wrogie amerykańskim
interesom w świecie. Dlatego też Raport z Santa Fe zalecał administracji repub­
likańskiej zwrócenie szczególnej uwagi na problemy bezpieczeństwa regionalnego
przez ożywienie traktatu Rio, zwiększenie pomocy finansowej i szkoleniowej dla
latynoamerykańskich sił zbrojnych, czy też zniesienie ograniczeń w sprzedaży
broni prawicowym reżimom.
Znacznie bardziej pogłębione analizy i wnioski zawierał Raport Narodowej
Dwupartyjnej Komisji w sprawie Ameryki Środkowej, zwany raportem komisji
Kissingera. Nowością, w porównaniu z innymi ekspertyzami i zaleceniami prze­
kazywanymi administracji prezydenta Reagana, było zwrócenie uwagi także na
wewnętrzne, endemiczne przyczyny konfliktów w Ameryce Środkowej i na
Karaibach. Komisja Kissingera wnikliwie pokazała skalę biedy, skrajnego zróż­
nicowania w dochodach i niesprawiedliwości społecznej w regionie. Podkreślono
więc, iż „niezadowolenie jest rzeczywiście prawdziwe, a warunki życia wielkiej
części ludności bardzo nędzne". Stąd też raport zalecał przeprowadzenie niezbęd­
nych reform społecznych, zwłaszcza dotyczących stosunków własnościowych na
wsi oraz podnoszenia poziomu życia ludności.
Proponowano więc, aby administracja prezydenta Reagana ogłosiła nadzwyczaj­
ny, 8-punktowy program stabilizacji i rozwoju Ameryki Środkowej, którego
realizacja w latach 1984-1990 wymagałaby ok. 24 mld doi. Raport komisji
Kissingera, zauważając obiektywne przyczyny konfliktów i rewolucji w regionie,
skoncentrował się jednak na roli inspiracji zewnętrznych. Główną jego tezą było
to, iż naturalne frustracje społeczeństw środkowoamerykańskich zostały wykorzys­
tane przez komunizm międzynarodowy, który agresywnie ingerując w sprawy
regionu, usiłuje rozszerzyć tu swoje wpływy polityczne. Dlatego też, podobnie
jak autorzy Raportu z Santa Fe, komisja Kissingera główną uwagę poświęciła
problemom bezpieczeństwa regionalnego. W całej pełni podtrzymała tezę, że
„groźba guerrilli marksistowsko-leninowskiej w Ameryce Środkowej, wspoma­
ganej z zagranicy", staje się coraz większa, a „strategia rewolucyjna", wypróbo­
wana wcześniej w Nikaragui, jest przenoszona przez Kubę do Salwadoru, Gwa­
temali i Hondurasu. Komisja rekomendowała więc zwiększenie pomocy wojskowej
dla państw regionu, aby zapobiec przechwyceniu władzy przez siły lewicowe
i prokomunistyczne.
Administracja prezydenta Reagana obficie czerpała z analiz i wniosków zawar­
tych w obu raportach. Stosowano więc, zgodnie z sugestiami ideologów neokon­
serwatywnego zwrotu w polityce amerykańskiej, twardy kurs wobec ruchów
lewicowych i prokomunistycznej guerrilli, ale nie zapominano o instrumentach
ekonomicznego oddziaływania. Stąd też ekipa prezydenta Reagana, która od
początku swych rządów wznowiła na skalę szerszą niż kiedykolwiek pomoc
wojskową dla antykomunistycznych rządów w Ameryce Środkowej, zamierzała
również wspierać reformy i programy rozwoju gospodarczego regionu.
Świadczyła o tym Inicjatywa Basenu Karaibskiego, zgłoszona przez Reagana
w lutym 1982 r., a realizowana od stycznia 1984. Przewidywała ona przekazanie
INTERWENCJA W PANAMIE 385
krajom Ameryki Środkowej i Karaibów znacznych sum w celu stabilizacji gos­
podarki i zrównoważenia bilansu płatniczego. Pomoc miała być jednak kierowana
tylko do tych krajów regionu, które spełnią kryteria ekonomiczne i polityczne
ustalone przez administrację waszyngtońską. W efekcie ok. 40% całej sumy
przeznaczono dla ogarniętego wojną domową Salwadoru, a biedne państwa
karaibskie otrzymały niewiele. Realizacja innego ważnego zadania Inicjatywy,
a mianowicie wprowadzenie ułatwień w eksporcie do USA towarów produkowa­
nych w regionie, przyniosła wymierne korzyści, ale znacznie mniejsze niż ocze­
kiwano, gdyż utrzymano taryfy celne na dwa podstawowe artykuły: tekstylia
i cukier.
2. Na rozwój stosunków międzynarodowych w Ameryce Łacińskiej w latach
osiemdziesiątych wielki wpływ wywarły dwa konflikty zbrojne: wojna o Malwiny
(Falklandy) w 1982 r. oraz interwencja USA na Grenadzie w roku następnym.
Wojna o Malwiny była decydującym wydarzeniem na drodze Argentyny od
dyktatury do demokracji. Na początku lat osiemdziesiątych rządy wojskowe
w Argentynie znajdowały się w stanie głębokiego kryzysu. Drastycznie spadła
produkcja przemysłowa, zadłużenie zagraniczne wzrosło do rekordowego pozio­
mu, a bezrobocie i dotkliwe obniżenie poziomu życia wywołały gwałtowne
niepokoje społeczne. Junta argentyńska musiała złagodzić swą represyjną politykę
i szukać sposobów ratowania nadwątlonych rządów. Ogłoszono więc rozpoczęcie
polityki dialogu z partiami politycznymi, szczególnie zaś z prześladowanymi
dotychczas peronistami. Chcąc zyskać większą przychylność potężnego sojusznika,
rząd gen. Leopolda Galtieriego zadeklarował całkowite poparcie dla poczynań
administracji Reagana w Ameryce Środkowej, zwłaszcza zaś przez udział argen­
tyńskich specjalistów w szkoleniu walczących z sandinistami contras. Stratedzy
wojskowi uznali jednak, iż pozycję junty najbardziej wzmocniłoby odzyskanie
Wysp Malwińskich, od 150 lat pozostających pod kolonialnym panowaniem
Wielkiej Brytanii.
Decyzję o zaatakowaniu nielicznego garnizonu brytyjskiego na Malwinach
junta podjęła na początku stycznia 1982 r., a 2 kwietnia, po krótkich przygoto­
waniach, wprowadziła ją w życie. Inwazja znacznych sił argentyńskich na Malwiny
początkowo przyniosła sukces. Wkrótce jednak Brytyjczycy przystąpili do kontr­
ofensywy, czego w Buenos Aires się nie spodziewano. Liczono bowiem, że
Wielka Brytania ograniczy się do protestów dyplomatycznych, a po pewnym
czasie zaakceptuje politykę faktów dokonanych. Tak się jednak nie stało i już
w końcu kwietnia okręty floty brytyjskiej dotarły na południowy Atlantyk. Naj­
pierw odzyskano leżącą w archipelagu Malwinów Południową Georgię, a 2 maja
zatopiono krążownik „General Belgrano"; śmierć poniosło 400 żołnierzy argen­
tyńskich. Następnie oddziały brytyjskie zaatakowały Malwiny, docierając 14
czerwca do stolicy wyspy Port Stanley.
Wojna, która kosztowała życie 2 tys. osób, zakończyła się całkowitą klęską
junty argentyńskiej. Doprowadziła do zerwania więzi między USA i władzami
Argentyny. Prezydent Reagan ostrzegał przywódcę junty przed podejmowaniem
386 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
działań militarnych, ten jednak był przekonany, iż w godzinie próby Stany
Zjednoczone okażą mu przychylność lub choćby pozostaną neutralne. Po niepo­
wodzeniu mediacyjnej misji Alexandra Haiga, USA uznały 30 kwietnia Argentynę
za agresora. Nałożyły na nią sankcje ekonomiczne i zapowiedziały pomoc woj­
skową dla Wielkiej Brytanii, której zresztą udzieliły. „Miękkie" stanowisko
wobec konfliktu zajęła Organizacja Państw Amerykańskich, która ograniczyła się
do apeli o pokojowe rozwiązanie sporu. W efekcie podważona została wielka
idea solidarności amerykańskiej i wiara w skuteczność systemu bezpieczeństwa
zbiorowego zachodniej hemisfery funkcjonującego na mocy traktatu Rio. Wojna
o Malwiny doprowadziła też do upadku rządów wojskowych, co otworzyło drogę
do budowy w Argentynie struktur nowego, demokratycznego państwa.
Interwencję zbrojną na Grenadzie uważa się natomiast za najlepszy przykład
determinacji i skuteczności administracji prezydenta Reagana w dążeniach do
zatrzymania postępów komunizmu w Ameryce Środkowej i na Karaibach.
Na Grenadzie, małej wyspie karaibskiej, od uzyskania przez nią niepodległości
dyktatorskie rządy sprawował Erie M . Gairy. Po pięciu latach został obalony
w wyniku wojskowego zamachu stanu. Na wyspie ustanowiono Ludowy Rząd
Rewolucyjny, deklarujący „orientację socjalistyczną". Na jego czele stanął Mau-
rice Bishop, przywódca partii politycznej o nazwie Nowy Ruch Jewel. Nowy
rząd nawiązał bliską współpracę z ZSRR, NRD i innymi państwami ówczesnego
bloku wschodniego. Najbliższym sojusznikiem Grenady stała się jednak Kuba,
która udzieliła wyspie pomocy nie tylko gospodarczej, lecz także wojskowej.
USA z coraz większym niepokojem patrzyły na umacnianie się wpływów ko­
munizmu w newralgicznym regionie Basenu Karaibskiego. Sytuacja stała się
alarmująca, kiedy Kubańczycy rozpoczęli budowę na wyspie wielkiego lotniska,
przystosowanego do operacji bojowych kubańskich samolotów radzieckiej pro­
dukcji.
Decyzję o interwencji na Grenadzie podjęli formalnie przywódcy Organizacji
Państw Wschodniokaraibskich. Siły zbrojne USA dokonały w październiku zwy­
cięskiej inwazji. Postępowanie USA potępiła Organizacja Państw Amerykańskich,
jednakże prezydent Reagan uważał obalenie prokomunistycznych władz grenadyj-
skich za jeden z największych sukcesów swej administracji.
3. Każdy z trzech głównych konfliktów zbrojnych w Ameryce Środkowej
w latach osiemdziesiątych miał odmienny charakter. Konflikt w Nikaragui polegał
na walce między oddziałami contras, wyposażonymi i jawnie wspieranymi przez
USA, a rządem sandinowskim. W Salwadorze lewicowa partyzantka walczyła ze
krajnie lub centroprawicowymi władzami tego państwa. Natomiast w Gwatemali
już od początku lat sześćdziesiątych toczyła się wojna domowa, którą represyjnym
rządom wojskowym wydały organizacje partyzanckie i polityczne, bazujące
głównie na poparciu uciskanej ludności indiańskiej. W tym rozdziale zostały
omówione tylko dwa pierwsze konflikty - z powodu nie tylko bezpośredniego
zaangażowania USA po jednej ze stron oraz udzielania pomocy drugiej stronie
przez blok wschodni (głównie ZSRR i Kubę), lecz także żywego rezonansu, jaki
INTERWENCJA W PANAMIE 387
sytuacja w Ameryce Środkowej budziła w państwach i społeczeństwach Europy
Zachodniej.
Po zwycięstwie rewolucji sandinowskiej w lipcu 1979 r. Stany Zjednoczone
prowadziły wobec Nikaragui politykę niezdecydowaną i pełną wahań. Administ­
racja Cartera początkowo uważała, iż tylko utrzymanie życzliwej współpracy
z sandinistami może ich powstrzymać przed wstąpieniem na drogę kubańską.
Jednak już po kilku miesiącach prezydent Carter nabrał poważnych podejrzeń co
do słuszności przyjętych założeń i polecił wstrzymać wypłatę ostatniej raty
pożyczki przyznanej wcześniej władzom w Managui. Prezydent Reagan nie miał
takich wątpliwości i od początku swych rządów zdecydowanie zwalczał władze
Nikaragui. Wprawdzie przez pewien czas w 1981 r. odbywały się rozmowy
przedstawicieli Departamentu Stanu z przywódcami sandinowskimi, ale wzajemna
nieufność była tak duża, iż wkrótce je przerwano. Kluczowe znaczenie dla
dalszego rozwoju wydarzeń miała decyzja Narodowej Rady Bezpieczeństwa
z 16 listopada 1981 r., zaaprobowana następnie przez prezydenta Reagana, o two­
rzeniu oddziałów contras. Początkowo miały one za zadanie uniemożliwianie
przekazywania guerrilli salwadorskiej broni i zaopatrzenia z Nikaragui, ale
praktycznie zawsze zmierzały do obalenia rządu sandinowskiego. Ukształtowała
się także polityczna opozycja antysandinowska, zgrupowana przede wszystkim
w Nikaraguańskim Froncie Demokratycznym (FDN) z A. Calero i E. Chamorro
na czele, ale też w takich organizacjach polityczno-wojskowych, jak Rewolucyjne
Siły Zbrojne Nikaragui (FARN) z F. Chamorro oraz Demokratyczny Sojusz
Rewolucyjny (ARDE) kierowany przez legendarnego Comandante Cero, czyli E.
Pastorę. Jednak wraz z eskalacją działań contras, w Stanach Zjednoczonych
nasilały się kontrowersje wokół polityki administracji Reagana wobec Nikaragui.
Opozycja demokratyczna stale krytykowała prezydenta za przekraczanie upoważ­
nień Kongresu, a więc używanie contras nie tyle do paraliżowania szlaków
przerzutu broni do Salwadoru, ile do totalnej walki z rządem sandinowskim,
z którym USA utrzymywały przecież oficjalne stosunki dyplomatyczne. Wojna
z Nikaraguą nie była też popularna w społeczeństwie Stanów Zjednoczonych,
świadomym faktu, iż oddziały contras w dużej mierze składają się z ludzi byłego
dyktatora Somozy.
Znacznie większym poparciem Kongresu cieszyła się polityka administracji
Reagana wobec Salwadoru. Na wniosek prezydenta wielokrotnie uchwalał znaczne
fundusze na pomoc dla rządu salwadorskiego. Równocześnie jednak Kongres
podkreślał, iż konieczne jest ograniczanie terroru i zbrodni popełnianych przez
salwadorskie siły bezpieczeństwa i wojsko oraz dokonanie istotnego postępu
w przestrzeganiu praw człowieka w tym kraju. Administracja waszyngtońska
była przekonana, że pewne nadzieje na realizację takiego programu stwarza Jose
Napoleon Duarte, przywódca Partii Chrześcijańsko-Demokratycznej (PDC), poli­
tyk centroprawicowy i umiarkowany, który w grudniu 1980 r. stanął na czele
Junty Rządowej w Salwadorze. Władzom salwadorskim wydały jednak wojnę
lewicowe organizacje partyzanckie, zgrupowane we Froncie Wyzwolenia Naro-
388 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
dowego im. Farabundo Marti (FMLN) i korzystające ze wsparcia Nikaragui
i Kuby. Rządowi zagrażały także siły skrajnej prawicy, skupione głównie w Na­
rodowym Sojuszu Republikańskim (ARENA) z płk. Roberto D'Au'buissonem na
czele.
W tej sytuacji Stany Zjednoczone zdecydowanie poparły rząd salwadorski, na
którym spoczywał cały ciężar walki z guerrilla i który mógł w przyszłości
rozpocząć dzieło przemian demokratycznych. Za priorytetowy cel uznano poko­
nanie lewicowej partyzantki lub przynajmniej uniemożliwienie jej zwycięstwa
nad słabą i zdemoralizowaną armią rządową. Stąd też Salwador stał się głównym
odbiorcą pomocy finansowej USA kierowanej do Ameryki Środkowej. Deter­
minacja administracji waszyngtońskiej, a zwłaszcza wielkie osobiste zaangażo­
wanie prezydenta Reagana, przyniosły sukces. Zdolność bojowa armii salwador­
skiej została tak wzmocniona, iż w końcu lat osiemdziesiątych zwycięstwo
partyzantki było już niemożliwe.
Początek poszukiwania pokojowej drogi rozwiązania kryzysów środkowoame­
rykańskich wiąże się z powstaniem w styczniu 1983 r. tzw. Grupy Contadora,
złożonej z przedstawicieli czterech państw: Meksyku, Wenezueli, Kolumbii
i Panamy. Tekst projektu traktatu pokojowego - Aktu Contadory w sprawie
pokoju i współpracy w Ameryce Środkowej - ministrowie spraw zagranicznych
czterech państw zdołali uzgodnić już we wrześniu 1984 r. Proponowano tam
przeprowadzenie redukcji sił zbrojnych i zbrojeń państw środkowoamerykańskich,
wycofanie wszystkich zagranicznych doradców wojskowych i zlikwidowanie
zagranicznych baz, ale też zaprzestanie popierania nieregularnych sił wojskowych
(a więc guerrilli czy contras), których celem jest destabilizacja lub obalenie
miejscowych rządów. Projekt traktatu mówił też o budowie pluralistycznych
systemów politycznych, przeprowadzeniu wolnych wyborów i zagwarantowaniu
podstawowych praw społecznych i obywatelskich.
Propozycje Contadory nie zyskały uznania Stanów Zjednoczonych, gdyż zostały
wypracowane bez ich udziału i nie dawały gwarancji zatrzymania ingerencji sił
komunistycznych w regionie. Natomiast pozytywnie zareagowała większość
państw latynoamerykańskich, a Brazylia, Argentyna, Peru i Urugwaj utworzyły
w sierpniu 1985 r. Grupę Poparcia dla Procesu Contadory.
Impas w procesie pokojowym przełamał dopiero prezydent Kostaryki Oscar
Arias Sanchez. W swoim planie wykorzystał wiele propozycji Grupy Contadora,
ale zdołał też uśmierzyć obawy przychylnych Waszyngtonowi rządów Salwadoru,
Hondurasu, Gwatemali oraz sił zbrojnych w tych państwach. Na podstawie jego
planu prezydenci pięciu państw: Gwatemali, Hondurasu, Kostaryki, Nikaragui
i Salwadoru podpisali 8 sierpnia 1987 r. kompleksowe porozumienie: Procedura
dla ustalenia pewnego i trwałego pokoju w Ameryce Środkowej (Esąuipulas ID-
Wysiłki Ariasa Sancheza uhonorowane zostały jeszcze w 1987 r. Pokojową
Nagrodą Nobla. Jednakże realizacja jego planu stała się możliwa dopiero p°
całkowitym zaprzestaniu pomocy dla contras przez administrację prezydenta
Busha i zakończeniu zimnej wojny.
INTERWENCJA W PANAMIE 389
4. W latach osiemdziesiątych Ameryka Łacińska przeżyła jeden z najgłębszych
kryzysów gospodarczo-finansowych w swoich dziejach. Wynikał on z uwarun­
kowań zarówno wewnętrznych, jak i zewnętrznych. Z całą mocą obnażył wszystkie
słabości latynoamerykańskiego modelu rozwoju, opartego na zbiurokratyzowanej,
etatystycznej i wysoce protekcjonistycznej gospodarce, słabo przystosowanej do
wymogów konkurencji na rynkach krajów wyżej rozwiniętych. Dodać do tego
trzeba nieracjonalne wydatkowanie sporej części łatwych pożyczek, jakie w pier­
wszej połowie lat siedemdziesiątych napłynęły do Ameryki Łacińskiej.
Główną jednak przyczynę wielkiej zapaści latynoamerykańskiej widzieć należy
w czynnikach zewnętrznych, a więc w coraz bardziej restrykcyjnych i niekorzys­
tnych mechanizmach globalnego rynku finansowego. Już „szok naftowy", a więc
zwyżki cen ropy w latach 1974 i 1979, uderzył mocno w gospodarkę większości
państw Ameryki Łacińskiej. Następnie przyszła drastyczna podwyżka oprocen­
towania pożyczek z 8,2% w 1978 r. do 15,9% w 1981. Równocześnie pogrążony
w recesji gospodarczej świat zachodni zaczął stosować protekcjonizm, co odbiło
się niekorzystnie na eksporcie latynoamerykańskim.
Tak więc państwa Ameryki Łacińskiej musiały znacznie zwiększyć wydatki na
obsługę niefrasobliwie dawniej zaciąganych pożyczek, choć dysponowały o wiele
mniejszymi wpływami dewizowymi. Szybkie narastanie kryzysu spowodowało
z kolei masową „ucieczkę kapitałów", czyli przenoszenie ich do bezpieczniejszych
banków krajów wysokorozwiniętych.
Żeby ratować sytuację, rządy latynoamerykańskie zaciągały nowe pożyczki, ale
na gorszych już warunkach; stale też rosły koszty obsługi długów. Choć Ameryka
Łacińska stała się wówczas wielkim eksporterem kapitałów, jej zadłużenie zagrani­
czne nadal rosło - ze 151 mld doi. w 1978 r. do 400 mld doi. w 1986 r.
W pierwszej, najtrudniejszej fazie kryzysu zarówno USA, jak i międzynarodowe
instytucje finansowe, zwłaszcza MFW, miały dla Ameryki Łacińskiej jedną radę:
powinna przeprowadzić radykalne reformy ekonomiczne i wdrożyć surowy pro­
gram oszczędności budżetowych. Większość państw latynoamerykańskich zaczęła
więc realizować tzw. programy dostosowawcze, które wymagały m.in. obcinania
wydatków na cele socjalne. Nędzne warunki życia dużej części ludności jeszcze
się pogorszyły, co wzmogło napięcia i groziło wybuchem buntu społecznego.
Przywódcy państw latynoamerykańskich apelowali, aby odpowiedzialność za
rozwiązanie problemu zadłużenia spoczywała nie tylko na Ameryce Łacińskiej,
lecz także na społeczności międzynarodowej. Postulaty takie zawierały Deklaracja
z Quito i wspólne listy pięciu, a później siedmiu prezydentów latynoamerykańs­
kich. W 1984 r. powstała Grupa z Cartageny, grupująca jedenaście państw, które
domagały się ustalenia bardziej sprawiedliwych warunków wychodzenia z za­
dłużenia.
Apele te powoli zaczęły docierać do przywódców świata zachodniego. Do­
strzegli oni bowiem, iż dokonujący się w drugiej połowie lat osiemdziesiątych
proces demokratyzacji Ameryki Łacińskiej może załamać się wskutek naras­
tających protestów społecznych. Wtedy właśnie Henry Kissinger z niepokojem
390 APOGEUM RYWALIZACJI WSCHÓD-ZACHÓD
pytał: „czy te nowe demokracje przetrwają w obliczu dramatycznego spadku
poziomu życia, narzuconego, wydaje się, przez czynniki zewnętrzne". Same
wezwania do wyrzeczeń i „zaciskania pasa" nie wystarczą, gdyż trzeba dać
Ameryce Łacińskiej realną nadzieję. Takie cele stawiały sobie dwie głośne
inicjatywy, akcentujące potrzebę bardziej skutecznych działań prowadzących do
wzrostu gospodarczego w krajach zadłużonych. Pierwsza z nich, plan Bakera
(1985), przyniosła stosunkowo skromne rezultaty, natomiast druga - plan Bra
dy'ego (1989), odniosła znacznie większy sukces.
5. Innym zjawiskiem charakterystycznym dla stosunków międzynarodowych
w latach osiemdziesiątych był powszechny niemal w całej Ameryce Łacińskiej
proces demokratyzacji. W Ameryce Środkowej proces ten zależał od zakończenia
konfliktów zbrojnych, gdyż dopóki one trwały, nie można było budować demo­
kratycznych struktur. W sierpniu 1987 r. prezydenci pięciu państw środkowo­
amerykańskich, wśród nich Daniel Ortega z Nikaragui, podpisali porozumienie
Esąuipulas II, zawierające m.in. zobowiązanie do przeprowadzenia wolnych
wyborów. Uzgodniono również procedurę zawieszenia broni z contras, którym
Kongres USA przyznał w styczniu 1988 r. kilka milionów dolarów, przeznaczo­
nych jednak wyłącznie na cele humanitarne.
Wybory w Nikaragui obyły się w lutym 1990 r„ przynosząc triumf opozycyjnej
partii UNO. Rządzący Nikaraguą od 1979 r. sandiniści bez protestów przekazali
władzę nowej prezydent Violetcie Barrios de Chamorro, a oddziały contras
jeszcze w tym samym roku zostały ostatecznie rozwiązane.
W Salwadorze proces przejścia do demokracji trwał dłużej - od wyborów
prezydenckich w 1984 r. Na czele państwa stanął wówczas Jose Napoleon Duarte;
który zaczął skupiać wokół siebie siły centrowe, przeciwne zarówno lewicowemu,
jak i prawicowemu ekstremizmowi. Kontynuując walkę z guerrilla, Duarte pró­
bował ograniczać terror i ekscesy wojska oraz służb bezpieczeństwa, do czego
był usilnie zachęcany przez administrację Reagana. Kolejne wybory prezydenckie
w 1989 r. wygrał cywilny polityk, przedstawiciel ARENA Alfredo Cristiani, pod
którego przywództwem partia ta porzuciła dotychczasowy skrajnie prawicowy
kierunek. Właśnie rząd Cristianiego zapowiedział pełne respektowanie praw
człowieka i rozpoczęcie bezpośrednich rozmów z lewicową guerrilla FMLN.
Długie i trudne rokowania, prowadzone w Meksyku i Nowym Jorku, zakończyły
się podpisaniem w styczniu 1992 r. porozumienia pokojowego. Powstały w ten
sposób warunki do rozpoczęcia w Salwadorze procesu pojednania narodowego
i tworzenia instytucji demokratycznego państwa.
Mimo że w Argentynie i Brazylii na początku lat osiemdziesiątych panował
spokój i nie trzeba było toczyć walk z lewicową partyzantką, dyktatury wojskowe
przeżywały tu swój zmierzch. Po przegranej wojnie o Malwiny junta argentyńska
już w 1983 r. musiała oddać władzę cywilnemu politykowi Raulowi AlfonsinoWL
przywódcy UCR. Jego rząd wprowadzał reguły demokracji parlamentarnej w nie­
zmiernie trudnych warunkach. Społeczeństwo domagało się przede wszystkim
ujawnienia całej prawdy o czasach „brudnej wojny", a więc o masowych prze-
INTERWENCJA W PANAMIE 391
śladowaniach i zbrodniach popełnionych przez juntę. Wojskowi zostawili też
katastrofalną sytuację gospodarczą, o czym świadczyła choćby 500% - inflacja
i 40 mld doi. zadłużenia zagranicznego. W czasie kadencji Alfonsina doszło do
kilku prób przewrotu wojskowego, które zakończyły się jednak niepowodzeniem.
Mimo to rząd, życzliwie wspierany przez USA, zdołał położyć solidne podwaliny
nowej demokracji argentyńskiej.
Najdłużej, bo aż 21 lat (1964-1985), wojskowi rządzili w Brazylii. W pierwszej
fazie dyktatury skrajnie represyjny system polityczny łączyli z liberalizmem
gospodarczym i otwarciem Brazylii na świat. „Cud gospodarczy" zakończył się
już jednak w 1974 r. i od tej pory kolejne ekipy wojskowe toczyły coraz bardziej
beznadziejne zmagania, chcąc powstrzymać upadek gospodarki i zaciskanie się
pętli zadłużenia. Z pewną ulgą zgodziły się więc w 1985 r. na niebezpośrednie
wybory prezydenckie (w Kolegium Elektorów), które wygrał cywilny polityk
Tancredo Neves. Po trzech miesiącach sprawowania władzy Neves zmarł, tak
więc dzieło transformacji demokratycznej spoczęło na barkach kolejnego cywil­
nego prezydenta Jose Sarneya.
W Chile dyktatura gen. Augusto Pinocheta zaczęła się chwiać już w 1983 r„
kiedy doszło do masowych strajków, manifestacji i niepokojów społecznych.
Główną przyczyną protestów było głębokie pogorszenie się sytuacji gospodarczej,
czego poważne konsekwencje ponosiła większość społeczeństwa. Wówczas też
ujawniła się szerzej opozycja polityczna, która domagała się respektowania praw
człowieka i swobód obywatelskich. W 1984 r. przeciwne dyktaturze partie cent­
rowe powołały koalicję Concertación. W odpowiedzi, gen. Pinochet wprowadził
ponownie stan wojenny i nasilił twardy kurs w polityce wewnętrznej. Poczynania
jego nie spotkały się jednak - wbrew oczekiwaniom - z aprobatą Stanów Zjed­
noczonych. Administracja prezydenta Reagana podczas jego drugiej kadencji
postawiła bowiem na popieranie transformacji demokratycznych w Ameryce
Łacińskiej. Departament Stanu wezwał rząd w Santiago do dialogu z opozycją,
a zwłaszcza do dotrzymania terminu głosowania powszechnego (przewidzianego
w konstytucji z 1980 r.), w którym społeczeństwo miało zademonstrować swój
stosunek do Pinocheta. W referendum, przeprowadzonym w październiku 1988 r.,
większością 55% głosów odrzucono kandydaturę Pinocheta na urząd prezydenta.
Wydarzenie to miało decydujące znaczenie dla dalszego procesu zmian. Zgodnie
z przyjętym wcześniej trybem, można było po roku przeprowadzić nowe wybory
prezydenckie i parlamentarne. Odbyły się one w grudniu 1989 r., przynosząc
zwycięstwo opozycyjnej koalicji Concertación i jej kandydatowi Patricio Aylwino-
wi. Mimo że gen. Pinochet pozostał dowódcą sił zbrojnych i dożywotnim senato­
rem, a wojsko zachowało wielkie wpływy polityczne, właśnie w czasie kadencji
prezydenta Aylwina zbudowano i poszerzono podstawy chilijskiej demokracji.

VI. AMERYKA ŁACIŃSKA W KOŃCU X X WIEKU
• USA. Im bliżej granic Stanów Zjednoczonych wydarzyło się coś niepokojącego,
• •
W ostatniej dekadzie wieku XX stosunki międzynarodowe w Ameryce Łacińskiej
uległy istotnym zmianom. Wraz z zanikiem zimnej wojny powstała możliwość nie
tylko zakończenia konfliktów zbrojnych, lecz także umocnienia pokoju i pojednania
narodowego w Ameryce Środkowej. Zapoczątkowany w poprzedniej dekadzie
proces demokratyzacji i respektowania praw człowieka uzyskał nowe warunki
rozwoju. Kiedy więc doszło do wojskowego zamachu stanu na Haiti, zgodne
współdziałanie państw amerykańskich i poparcie społeczności międzynarodowej
doprowadziły do przywrócenia demokracji na wyspie.
Dopiero w latach dziewięćdziesiątych dokonał się zasadniczy przełom w procesie
transformacji gospodarki latynoamerykańskiej dzięki umocnieniu jej wolnoryn­
kowego i otwartego na świat zewnętrzny charakteru. Wszystko to doprowadziło
znów, jak w latach polityki dobrego sąsiedztwa, do zbliżenia USA i Ameryki
Łacińskiej oraz kształtowania stosunków wzajemnych na zasadach bardziej part­
nerskich, skłaniających do wspólnego rozwiązywania problemów zachodniej
półkuli.
Ożywiła się też i zreformowała Organizacja Państw Amerykańskich, która za
główne swe zadania uznała teraz popieranie demokracji i praw człowieka, dzia­
łania na rzecz budowy zaufania między państwami regionu, dążenie do zrów­
noważonego i trwałego rozwoju, zmniejszanie strefy ubóstwa oraz walkę z prze­
mytem narkotyków. W końcu wieku obserwujemy ponadto pogłębienie procesów
i integracyjnych w hemisferze zachodniej, o czym świadczą kilkuletnie już do­
świadczenia układu NAFTA, postępy obejmującego większą część Ameryki Połu­
dniowej porozumienia Mercosur czy koncepcja strefy wolnego handlu od Alaski
do Ziemi Ognistej.
•
• •
AMKRYKA ŁACIŃSKA I ZACHODNIA HEMISFERA 393
1. A M E R Y K A Ł A C I Ń S K A I Z A C H O D N I A HEMISFERA
1.1. Ameryka Łacińska w nowej strukturze stosunków międzynarodowych
Przez ostatnie pięćdziesiąt lat miejsce Ameryki Łacińskiej w strukturze stosun­
ków międzynarodowych mocniej niż kiedykolwiek wynikało z geopolityki.
W dwubiegunowym systemie powojennym Latynoameryka tworzyła najbliższe
środowisko międzynarodowe głównego mocarstwa Zachodu, a więc wszystko, co
działo się na jej obszarze, postrzegano w kategoriach bezpieczeństwa narodowego
USA. Także z powodu uczestnictwa we wspólnych instytucjach systemu między­
amerykańskiego, od Ameryki Łacińskiej oczekiwano szczególnego zaangażowania
w realizację strategii Stanów Zjednoczonych w świecie. Wszelkie podejrzenia
o odstępstwo w sferze doktryny lub praktyki politycznej wywoływały sankcje
tym reakcje były ostrzejsze. Zauważmy, iż nie tylko po I I wojnie światowej, lecz
także w całej swej historii USA interweniowały zbrojnie w Meksyku, Ameryce
Środkowej i Karaibach, ale nigdy w Ameryce Południowej. Od początku X I X w.
do końca lat trzydziestych X X w. interwencje te wynikały bądź z logiki ekspansji
terytorialnej, bądź rywalizacji z imperialnymi państwami europejskimi.
Po I I wojnie światowej doszedł nowy, niezwykle istotny czynnik - rywalizacja
ideologiczno-militarna Wschód-Zachód, która ostatecznie decydowała o kształcie
stosunków międzynarodowych w Ameryce Łacińskiej. „Od 1954 r. w Gwatemali,
poprzez Zatokę Świń, Republikę Dominikańską, destabilizację w Chile w czasach
Allendego, wojnę contras z Nikaraguą, inwazję na Grenadzie w 1983 r. - przez
wszystkie ingerencje USA w Ameryce Łacińskiej od czasu I I wojny światowej
przewijała się antykomunistyczna, zimnowojenna konotacja. (...) Jak odruch
kolanowy (knew-jerk), antysowiecka reakcja Stanów Zjednoczonych tworzyła
główne ograniczenia latynoamerykańskiej niezależności w stosunkach między­
narodowych" (Jorge G. Castańeda, w: A.F. Lowenthal, G.F. Treverton, red., 30).
Niewątpliwie realia zimnej wojny zniekształcały stosunki międzynarodowe
w zachodniej hemisferze, wtłaczając je w ramy globalnej konfrontacji ideologicz-
no-militarnej ze szkodą dla innych sfer współpracy państw amerykańskich. Można
więc mówić o kosztach, ale też i zyskach, jakie Ameryka Łacińska wyciągała
z takiego układu stosunków globalnych. Parasol bezpieczeństwa, rozpinany przez
Stany Zjednoczone nad półkulą zachodnią, pozwalał na znaczne oszczędności
budżetowe i przygotowanie sił zbrojnych w Ameryce Łacińskiej do spełniania
głównie funkcji wewnętrznych. Po serdecznym zbliżeniu obu Ameryk w latach
ciężkiej próby jaką stanowiła I I wojna światowa, a następnie uczestnictwie we
Wspólnej organizacji regionalnej, Ameryka Łacińska miała prawo domagać się
Preferencji we współpracy gospodarczej i pomocy w wyrównywaniu poziomów
rozwoju. Dwubiegunowy układ dawał też Ameryce Łacińskiej pewne szanse
korzystania z rywalizacji między supermocarstwami lub przynajmniej stosowania
nacisku, aby uzyskać jakieś koncesje. Dlatego też państwa szczególnie zagrożone
394 AMERYKA ŁACIŃSKA W KOŃCU XX WIEKU
infiltracją komunizmu zawsze miały większe szanse otrzymania pomocy ekono
miczno-finansowej. Zimna wojna umożliwiła też przywódcom, ale i społeczeńs­
twom latynoamerykańskim, tłumaczenie swoich niepowodzeń czynnikami ze­
wnętrznymi, zwłaszcza zaś dominacją Stanów Zjednoczonych.
Zanik zimnej wojny, a więc i obaw przed rozprzestrzenieniem się komunizmu
na zachodniej półkuli, spowodował, że przestał istnieć główny powód interwencji
USA w Ameryce Łacińskiej. Zarysowała się przeto możliwość ułożenia stosunków
między obu Amerykami na zasadach bardziej partnerskich. Narosłe przez dwa
wieki pokłady nieufności okazały się jednak tak duże, iż na początku lat dziewięć­
dziesiątych kreślono dwa scenariusze - oba dla Ameryki Łacińskiej pesymistyczne
- możliwego rozwoju wydarzeń na zachodniej półkuli.
Według pierwszego z nich - dopiero teraz nastały warunki do ustanowienia
w zachodniej hemisferze prawdziwego Pax Americana, czyli niczym nie za­
kłóconej dominacji Stanów Zjednoczonych. W świecie dwubiegunowym istniała
pewna równowaga, każde supermocarstwo miało swoją przeciwwagę i musiało
się liczyć z ograniczeniami swobody działania. Jeśli w 1962 r. Chruszczow
zgodził się wycofać rakiety z Kuby, to Kennedy przyrzekł, że nie dokona inwazji
na wyspę. Interwencja któregoś supermocarstwa w jednym miejscu dawała nie­
pisane prawo drugiemu supermocarstwu do skorygowania naruszonej równowagi.
Teraz natomiast Stany Zjednoczone mogą postępować całkowicie swobodnie
i nie muszą się już obawiać jakichkolwiek akcji odwetowych. Meksykański
polityk Jorge Castańeda we wspomnianej wyżej pracy zawarł bogaty przegląd
opinii wskazujących, iż nowy, postzimnowojenny porządek światowy wcale nie
musi być dla Ameryki Łacińskiej przyjazny i korzystny. Castańeda uważał, że
zanikły wprawdzie dawne przyczyny ingerencji, ale pojawiły się nowe, mocno
związane z realiami regionu: potrzeba ochrony demokracji i stabilności politycznej
oraz zwalczanie handlu narkotykami czy też międzynarodowego terroryzmu. Tak
właśnie została uzasadniona dokonana na przełomie epok, w grudniu 1989 r.,
interwencja USA w Panamie.
Największe jednak obawy dotyczyły sfery ekonomii. Już w grudniu 1990 r.
Argentyńczyk Jose Arico pytał z niepokojem: „Jaką rolę przyjdzie odgrywać
Ameryce Łacińskiej w stosunkach globalnych w czasach, kiedy dwubiegunowy
świat dobiega kresu, a wyłaniające się nowe demokracje wschodnioeuropejskie
stwarzają niezwykłą okazję dla inwestorów; kiedy Stany Zjednoczone patrzą na
Wschód i Europa patrzy na Wschód". Obawiano się więc, iż w rywalizacji o te
same zasoby kapitałowe międzynarodowego rynku finansowego Ameryka Łaciń­
w
ska znów znajdzie się w gorszej sytuacji, gdyż preferowane będą ze względ°
ideologicznych postkomunistyczne państwa Europy Środkowo-Wschodniej. Row-
nież procesy transformacji ekonomicznej w Ameryce Łacińskiej miały swoic
krytyków. Wskazywano więc, że jakiekolwiek odejście od „ortodoksji wolnoryn­
kowej" niesie w latach dziewięćdziesiątych wielkie ryzyko i może być dotkliwi
r o c e
karane finansowymi sankcjami i ekonomicznym ostracyzmem. Natomiast P ^ które tym samym utraciły możliwość efektywnego wspierania ruchów rewolucyj­
integracyjne w zachodniej hemisferze postrzegane były przez ich krytyków ja
AMERYKA ŁACIŃSKA I ZACHODNIA HEMISFERA 395
inna forma ekspansjonizmu amerykańskiego i „świeża manifestacja doktryny
Monroego" (rozwinięcie tej tezy w rozdziale Johna Saxe-Fernandeza, w: A.F-.
Lowenthal, G.F. Treverton, red., 317-333).
Drugi scenariusz przyjmował założenie zgoła przeciwne - USA w latach
dziewięćdziesiątych i późniejszych zmniejszą swe zainteresowanie Ameryką
Łacińską, co negatywnie wpłynie na szanse rozwoju regionu. Podkreślano
więc, że po zakończeniu zimnej wojny Ameryka Łacińska nie będzie już
terenem prestiżowej walki z komunizmem, wskutek czego jej polityczne zna­
czenie dla USA wyraźnie spadnie. Nie obawiając się już dywersji ideologicznej
w swym najbliższym otoczeniu międzynarodowym, USA zwrócą się zdecy­
dowanie w kierunku Europy Zachodniej, Dalekiego Wschodu i Kanady, które
zawsze były dla nich ważniejsze. Ameryka Łacińska może znaleźć się na
niskiej pozycji w hierarchii celów amerykańskiej polityki zagranicznej, co
spowoduje jej dalszą marginalizację polityczną i ekonomiczną - nie tylko
na zachodniej półkuli, lecz także w świecie.
Obie te prognozy, formułowane na początku lat dziewięćdziesiątych, wydają
się w końcu dekady głównie ekstrapolacją historycznych doświadczeń i frustracji
latynoamerykańskich, których jednakże nie można pomijać czy lekceważyć.
Rozwój stosunków międzynarodowych w zachodniej hemisferze okazał się có
prawda bardziej pomyślny niż przewidywano, ale zagrożenia nie minęły. Zarówno
proces transformacji latynoamerykańskiej, jak i stosunki między obu Amerykami
nadal stoją w obliczu różnych wyzwań i nic tu jeszcze nie zostało przesądzone.
Jednakże tendencje do zreformowania ekonomii i polityki latynoamerykańskiej,
przed dziesięcioma laty zaledwie widoczne, wyraźnie się umocniły. Również teza
o możliwościach dokonania historycznego zwrotu w stosunkach między Ameryką
anglosaską i Łacińską nabrała nowych uzasadnień.
1.2. George Bush i Ameryka Łacińska
Zwrot w kierunku bardziej partnerskiej współpracy obu Ameryk i regionalizmu
zarysował się w czasach administracji prezydenta George'a Busha (1989-1993),
któremu przyszło działać na przełomie epok.
Pierwsze kroki nowej administracji wynikały z odmiennej oceny konfliktów
w Ameryce Środkowej. Prezydent Bush skłaniał się bowiem do poglądu, że
problemy środkowoamerykańskie mają swe główne źródło w biedzie, rażących
społecznych nierównościach, braku demokracji, nie zaś w ekspansji komunizmu
światowego. Administracja Busha zrezygnowała więc z prób militarnego roz­
strzygnięcia konfliktów regionalnych na rzecz wysiłków dyplomatyczno-pokojo-
Wych. Oczywiście, było to w dużej mierze uwarunkowane wyraźnym spadkiem
Pomocy wojskowej i ekonomicznej bloku wschodniego dla Kuby i Nikaragui,
nych i lewicowej partyzantki w regionie.
396 AMERYKA ŁACIŃSKA W KOŃCU XX WIEKU
Widząc nową strategię USA, prezydent Kostaryki Oskar Arias. po spotkaniu
z prezydentem Bushem 4 kwietnia 1989 r. powiedział: „Jest to bardzo szczęśliwy
dla mnie dzień. Wszystko co dotychczas otrzymaliśmy od administracji Reagana
to były frazesy o pokoju. Dzisiaj nowa administracja mówi mi, aby dać szansę
dyplomacji, a więc dokładnie to, o co prosiłem administrację Reagana dwa lata
temu. Dopiero jednak teraz Amerykanie mówią: nasza polityka nie sprawdziła
się. Twoja koncepcja jest słuszna" (R.A. Pastor, „Journal of International Affairs"
1989, nr 1).
Trzeba jednak podkreślić, że nową politykę wobec Ameryki Środkowej ad­
ministracja Busha mogła prowadzić dzięki zawarciu porozumienia między kierow­
nictwami Partii Republikańskiej i Partii Demokratycznej. O zawarcie takiego
porozumienia Bush zabiegał od pierwszych dni po swoim wyborze. Już 18 lis­
topada 1988 r. spotkał się z własnej inicjatywy ze speakerem Izby Reprezentantów,
demokratą Jamesem Wrightem. W czasie rozmowy prezydent-elekt zapytał wprost:
Would you be willing to work with Jim Baker on trying to search out the
ingredients of a common policy? Ponieważ odpowiedź była zachęcająca, w swym
inauguracyjnym orędziu 20 stycznia 1989 r. Bush zapowiedział, iż jednym z waż­
nych celów jego administracji będzie osiągnięcie dwupartyjnegb consensusu
w ważnych sprawach polityki zagranicznej. Zaraz też rozpoczęły się rozmowy
między J. Wrightem i sekretarzem stanu Jamesem Bakerem, które doprowadziły
do podpisania 24 marca 1989 r. stosownego dokumentu. Podczas uroczystości
w Białym Domu Bush stwierdził: „Dzisiaj po raz pierwszy od wielu lat Prezydent
i Kongres, przywódcy demokratów i republikanów mówią jednym głosem o Ame­
ryce Środkowej". Podpisany tego dnia dokument: Dwupartyjne porozumienie
w sprawie Ameryki Środkowej, głosiło m.in.: „Władza wykonawcza i Kongres
wyrażają wspólne stanowisko w sprawie umacniania demokracji, pokoju i bez­
pieczeństwa w Ameryce Środkowej. Stany Zjednoczone popierają pokój i proces
demokratyzacji, jak też cele zapisane przez prezydentów Ameryki Środkowej
w porozumieniu Esąuipulas. Stany Zjednoczone zobowiązują się współdziałać
w dobrej wierze z demokratycznymi przywódcami Ameryki Środkowej i Ameryki
Łacińskiej w przekształceniu szczytnych celów Esąuipulas II w realną rzeczywis­
tość" (American Foreign Policy. Current Documents 1989, 690).
Przejście od twardej, konfrontacyjnej polityki Reagana do koncyliacyjnej stra­
tegii nowej administracji okazało się szybsze i łatwiejsze niż sądzono. Rozbież­
ności między Departamentem Stanu i Narodową Radą Bezpieczeństwa, często
w przeszłości dające o sobie znać, zostały wyeliminowane, gdyż szefowie - James
Baker I I I i Bent Scowcroft - należeli do najbardziej zaufanych ludzi i wiernych
wykonawców linii prezydenta. Praktyczne prowadzenie spraw latynoamerykańs­
kich powierzono nowo mianowanemu zastępcy sekretarza stanu Bernardowi
Aronsonowi z Partii Demokratycznej, co zostało życzliwie przyjęte przez Kongres-
Tak więc zmiany w stosunkach globalnych i zaakceptowanie przez prezydenta
Busha pokojowego planu środkowoamerykańskiego w dużym stopniu przyczyniły
AMERYKA ŁACIŃSKA I ZACHODNIA HEMISFERA 397
się do zakończenia zbrojnych konfliktów i rozpoczęcia budowy demokratycznej
państwowości w Nikaragui, Salwadorze i Gwatemali.
O nowym podejściu administracji do spraw Ameryki Łacińskiej mówił też
w wystąpieniu z 30 marca 1989 r. sekretarz James Baker. W imieniu prezydenta
złożył on krajom regionu ofertę „nowego partnerstwa opartego na szacunku
i współodpowiedzialności". Dialog międzyamerykański powinien koncentrować się
wokół następujących problemów: demokracja, rozwój ekonomiczny, walka z prze­
mytem narkotyków, zadłużenie, handel, migracje ludnościowe, środowisko natural­
ne i proliferacja broni atomowej. Niewątpliwie jednak największe znaczenie dla
stanu stosunków międzynarodowych na zachodniej półkuli miały dwa wielkie
procesy dokonujące się w Ameryce Łacińskiej: przejście do gospodarki wolnoryn­
kowej i demokratyzacja systemów politycznych. Prezydent Boliwii Jaime Paz
Zamora uważał na początku 1991 r., iż mają one prawdziwie rewolucyjny charak­
ter. Podobnie stwierdził Bernard W. Aronson w swym wystąpieniu przed podkomi­
tetem zachodniej hemisfery Komitetu Spraw Zagranicznych Senatu USA, 29 IV
1991 r.: „Rewolucja jest mocnym słowem, ale nie ma w tym przesady. Jeśli
Argentyna sprzedaje państwowe linie lotnicze i telefony prywatnej kompanii, jeśli
Meksyk redukuje taryfy celne z poziomu ponad 100% do przeciętnie 10% i kiedy
Jamajka oddaje największy eksportowy przemysł, turystykę, prywatnym inwesto­
rom - wszystkie te posunięcia można nazwać rewolucyjnymi. Oto są tylko trzy
przykłady wyraźnie pokazujące zwrot ku nowej filozofii gospodarczej, która widzi
szansę, a nie zagrożenie w ekonomicznej wolności i pełnej partycypacji w handlu
międzynarodowym" (U.S. Department of State Dispatch, 29 IV 1991).
Na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych w całej niemal Ame­
ryce Łacińskiej zakwestionowana została strategia rozwoju, która przez lat kilka­
dziesiąt określała główne kierunki polityki ekonomicznej państw regionu. Jej
zgubne skutki najbardziej ujawniły się w latach osiemdziesiątych. Jeszcze w latach
siedemdziesiątych PKB per capita w krajach latynoamerykańskich wzrastał prze­
ciętnie o 3%, natomiast w osiemdziesiątych spadał o 1% (łącznie 9%). Udział
regionu w handlu światowym w tym samym czasie obniżył się z 6% do 3%.
W 1990 r. zadłużenie zagraniczne Ameryki Łacińskiej osiągnęło 430 mld doi.'
Paradoksalnie, biedna Ameryka Łacińska przekształciła się w eksportera kapitału
do krajów wysokorozwiniętych. Od 1982 do 1989 r. przekazała ona netto 203
mld dolarów krajom bogatym.
Jak uważa Sidney Weintraub, „stracona dekada lat osiemdziesiątych" przekonała
ostatecznie Latynoamerykę, że:
1. Ograniczenie importu i związków ze światem nie może zapewnić długo­
trwałego wzrostu krajom, które mają niezbyt duży rynek wewnętrzny.
2. Ekonomiczna integracja nierównych partnerów, którzy starają się chronić
swój przemysł wysokimi barierami celnymi, nie zapewnia zwiększenia rynków
Wewnętrznych.
3. Uzależnienie rozwoju od pożyczek nie jest korzystne - stwarzać trzeba
raczej warunki dla bezpośrednich inwestycji zagranicznych.
398 AMERYKA ŁACIŃSKA W KOŃCU XX WIEKU
4. Promowanie wewnątrzregionalnego handlu nie może zastępować udziału
w walce konkurencyjnej o bardziej obiecujące rynki krajów uprzemysłowionych,
których możliwości importowe są bez porównania wyższe. Obie strategie nie
powinny wykluczać się, a uzupełniać (S. Weintraub, Latin American..., 10-11).
Tak więc na początku lat dziewięćdziesiątych w Ameryce Łacińskiej zaczęło
umacniać się przekonanie, że dotychczasowa polityka, prowadząca do stale
rosnącego zadłużenia, ucieczki kapitału, galopującej inflacji, stawiania wysokich
barier produktom zagranicznym i niskiego udziału w handlu światowym, nie
może być kontynuowana. Zwrot w kierunku gospodarki rynkowej i liberalizacji
wymiany handlowej ze światem wydawał się najlepszym rozwiązaniem.
Reorientacja strategii ekonomicznej Ameryki Łacińskiej odbywała się w bardzo
trudnych warunkach. Jak stwierdzono jednak w sprawozdaniu Komisji Ekonomicz­
nej ONZ dla Ameryki Łacińskiej (CEPAL), już w 1991 r. „w większości krajów
regionu gospodarka funkcjonowała na nowych zasadach. Charakteryzowała się
afirmacją orientacji proeksportowej, otwarciem handlowym, ograniczeniem wydat­
ków i surową polityką fiskalną oraz zmniejszeniem państwowych regulacji działal­
ności ekonomicznej" (G. Rosental, Balance preliminar de la economia de America
Latina y el Caribe 1991, Naciones Unidas, CEPAL 1991, 2-3). Tak więc na
przełomie dekad większość krajów latynoamerykańskich poczyniła ogromne
wysiłki, aby ograniczyć wydatki sektora publicznego. W państwach najbardziej
zaawansowanych w reformach gospodarczych - Meksyku, Chile, Wenezueli czy
Argentynie - nastąpił znaczny przypływ kapitałów, głównie w wyniku inwestycji
zagranicznych i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. W raporcie CEPAL
zauważono, że napływ kapitałów i obniżenie barier celnych zaowocowały wszę­
dzie szybkim zwiększeniem importu, co w krótkim czasie negatywnie oddziały­
wało na produkcję rodzimą i zatrudnienie. Generalnie jednak „ponura panorama
zastoju, recesji, która charakteryzowała w ostatnich latach większość Ameryki
Łacińskiej i Karaibów, zaczęła się w 1991 r. zmieniać, choć utrzymują się nadal
zagrożenia, a odnowa jest w wielu przypadkach wątła". Po wielu latach zastoju,
PKB regionu w 1991 r. zwiększył się o 3%, a per capita o prawie 1% (po latach
spadku) i osiągnął poziom 1981 r. Napływ nowych kapitałów do regionu osiągnął
w 1991 r. 40 mld dolarów.
W tym samym czasie nastąpił w Ameryce Łacińskiej powszechny zwrot ku
demokracji. Tylko w latach 1988-1989 odbyły się wybory w dwudziestu państ­
wach i wszędzie nowe władze cywilne wybrano w sposób demokratyczny. Oba­
lanie starych reżimów przebiegało w poszczególnych krajach odmiennie, wszędzie
jednak kryzys dyktatur spowodowany został przede wszystkim krachem ich
strategii gospodarczej i wyraźnym zużyciem się represyjnych metod rozwiązy­
wania konfliktów społecznych. Na początku lat dziewięćdziesiątych demokracja
w Ameryce Łacińskiej nie była jeszcze ugruntowana i stabilna; wciąż groziły JeJ
wielorakie niebezpieczeństwa. Tylko kilka krajów latynoamerykańskich, jak
Chile, Urugwaj czy Kostaryka, mogło poszczycić się długimi tradycjami demo­
kratycznymi. W niewielu też państwach rządy cywilne zdołały przetrwać dłuższy
A M E R Y K A ŁACIŃSKA I ZACHODNIA HEMISFERA 399
czas: w Meksyku od lat dwudziestych X X w., w Kostaryce i Kolumbii przez cały
X X w. (poza latami 1953-1957), w Wenezueli od 1958 r. Jeszcze rzadszym
zjawiskiem było pełne podporządkowanie wojska władzom cywilnym.
Do stałego funkcjonowania idei i instytucji demokratycznych niezbędne są
jednak odpowiednie warunki społeczno-ekonomiczne. Po trwających niemal cały
wiek doświadczeniach z prawicowymi i lewicowymi ekstremizmami, rewolucjami,
zamachami stanu i dyktaturami, w zachodniej hemisferze zwyciężyło przekonanie,
że stabilnej demokracji nie można budować w warunkach biedy i skrajnych
nierówności społecznych. Jak oceniano w raporcie wielce zasłużonego dla sprawy
porozumienia obu Ameryk zespołu wybitnych osobistości, pracujących od dawna
pod kierownictwem Sola Linowitza, możliwość przewrotów wojskowych nie
stanowiła na początku lat dziewięćdziesiątych głównego zagrożenia demokracji
w Ameryce Łacińskiej. „Dzisiaj główne niebezpieczeństwo stanowi stopniowa
erozja społecznego zaufania do wybranych rządów i niewiara, że zdołają one
w skuteczny sposób zmierzyć się z fundamentalnymi problemami narodowymi:
przedłużającym się ekonomicznym upadkiem, głębokimi konfliktami społecznymi,
niezmiernymi nierównościami w podziale dochodów i dobrobytu, niewrażliwością
instytucji publicznych, ciągłym mieszaniem się wojskowych do polityki, szerzą­
cymi się zjawiskami kryminalnymi i oficjalną korupcją" (77ze Americas..., 45).
Raport „Inter-American Dialogue" ostrzegał więc, że cierpliwość społeczna
w Ameryce Łacińskiej może się wyczerpać - długotrwały kryzys ekonomiczny
pogorszył przecież znacznie warunki życia wielkich grup społecznych. Przed­
stawiciele rządów Ameryki Łacińskiej na konferencji w Quito (20-23 X I 1990)
stwierdzili, że „270 milionów Latynoamerykanów, a więc 62% ludności, żyje
w biedzie" („Comercio Exterior", X 1991, 463-466). Reformowanie gospodarki
krajów latynoamerykańskich w czasach kryzysu powodowało zmniejszenie wydat­
ków budżetowych na oświatę, ochronę zdrowia, pomoc społeczną i dalsze ob­
niżanie się poziomu życia większości społeczeństwa. Coraz bardziej stawało się
oczywiste, iż kraje latynoamerykańskie same nie zdołają się z tymi problemami
uporać, jeśli nie uzyskają konkretnej pomocy bogatszej Ameryki i świata zachod­
niego. Plan Bakera z 1985 r., który miał sprzyjać konwersji długów i dopływowi
nowych kapitałów do krajów konsekwentnie realizujących reformy ekonomiczne,
świadczył, iż Stany Zjednoczone zmieniają swe stanowisko w sprawie zadłużenia
swych południowych sąsiadów. Już w czasach prezydentury Busha ogłoszony
został przez sekretarza skarbu Nicholasa Brady'ego nowy plan, który stworzył
możliwość redukcji długów w bankach handlowych. W końcu 1990 r. trzy latyno­
amerykańskie państwa - Meksyk, Kostaryka i Wenezuela - osiągnęły porozumie­
nie o redukcji długów na warunkach planu Brady'ego na sumę 10,2 mld dolarów.
Na początku 1991 r. podobne porozumienie podpisał Urugwaj, a następnie Ar­
gentyna, Boliwia, Ekwador i Jamajka. W czasach administracji Busha wyraźnie
więc zarysowało się odchodzenie od unilateralnej polityki wobec Ameryki Łaciń-
kiej, charakterystycznej dla ekipy Reagana, na rzecz poszukiwania consensusu
współdziałania w rozwiązywaniu problemów obu Ameryk. Wyrazem tych
400 AMERYKA ŁACIŃSKA W KOŃCU XX WIEKU
tendencji stał się zwrot w stosunkach z Meksykiem i uzgodnienie traktatu N A F T Ą
o czym będzie mowa w dalszych częściach rozdziału.
Przejawem nowego sposobu myślenia była też koncepcja ustanowienia strefy
wolnego handlu w całej zachodniej hemisferze „od portu Anchorage na Alasce
do Ziemi Ognistej". Zgłosił ją, z całym pakietem innych propozycji, które miałyby
zapoczątkować nowe stosunki ekonomiczne na zachodniej półkuli, 27 czerwca
1990 r. prezydent Bush - pod nazwą „Inicjatywa dla Ameryk" (Enterprise for the
Americas lnitiative, EAI). „Trzy filary naszej nowej inicjatywy - mówił prezydent
- to handel, inwestycje i zadłużenie. Aby rozwinąć handel, proponuję rozpocząć
proces zmierzający do stworzenia strefy wolnego handlu, obejmującej całą t
hemisferę; aby zwiększyć inwestycje, proponuję zastosować środki umożliwiające
dopływ świeżych kapitałów do regionu; dla zmniejszenia ciężaru zadłużenia
proponuję zaś, aby część zadłużenia zamienić na fundusz ochrony środowiska
naturalnego" (American Foreign Policy. Current Documents 1990, 814). Etapem
przygotowawczym do stworzenia strefy wolnego handlu miały być porozumienia
ramowe (Framework Agreement on Trade and lnvestment) zawierane przez USA
z poszczególnymi państwami latynoamerykańskimi. Prezydent zapowiedział po­
wołanie w ramach Międzynarodowego Banku Rozwoju IDB nowego Wielostron­
nego Funduszu Inwestycyjnego (Multilateral Investment Fund). Będą mogły
korzystać z niego te kraje latynoamerykańskie, które czynią postępy na drodze
reform ekonomicznych. Fundusz, stworzony przez USA, Japonię i Europę Za­
chodnią, miał początkowo wynosić 1,5 mld dolarów. Prezydent ogłosił też, iż ta
część zadłużenia krajów latynoamerykańskich, która jest gwarantowana przez
rząd USA, będzie zamieniana, po spełnieniu określonych warunków, na fundusz
ochrony środowiska w Ameryce Łacińskiej.
Jak zauważa Sidney Weintraub, podobna propozycja w poprzedniej dekadzie
zostałaby przyjęta podejrzliwie i uznana za jeszcze jeden manewr neokolonialny
(S. Weintraub, J. of J-AS and WA, wiosna 1991). Tym razem jednak reakcja
w stolicach latynoamerykańskich była przychylna. Carlos Sojo pisał, że nadeszła
historyczna okazja, aby zmienić „klasyczny paradygmat hegemonii północno­
amerykańskiej na kontynencie" (C. Sojo, „Revista Mexicana de Politica Exterior",
zima 1990, 49). Natomiast w ocenie CEPAL „Inicjatywa" rysuje perspektywę
„zapewnienia stałego dostępu towarów latynoamerykańskich do rynku Stanów
Zjednoczonych" („Comercio Exterior", I I 1991, 213).
Dwustronne porozumienia ramowe, które miały być pierwszym etapem two­
rzenia panamerykańskiej strefy wolnego handlu, USA podpisały w latach
1990-1991 z następującymi państwami: Kolumbią, Ekwadorem, Chile, Hon­
durasem, Kostaryką, Wenezuelą, Salwadorem, Peru, Gwatemalą, Nikaragua.
Panamą oraz 14 krajami CARICOM („U.S. Department of State Dispatch", 8 V I I
1991). Do tego trzeba dodać Meksyk i Boliwię, z którymi podobne umowy
zawarto jeszcze przed ogłoszeniem „Inicjatywy". Szczególnie duży rozgłos nadano
jednak podpisaniu w Waszyngtonie 19 czerwca 1991 r. zbiorowego porozumień''
ramowego z państwami Mercosur - Argentyną, Brazylią, Paragwajem i Urug'
AMERYKA ŁACIŃSKA I ZACHODNIA HEMISFERA 401
ajem. W podpisaniu tego dokumentu, zwanego też The Rosa Garden Agreement,
zieli udział m.in. prezydent Bush i prezydent Brazylii Fernando Collor de Mello.
1.3. Bill Clinton i Ameryka Łacińska
Bill (William Jefferson) Clinton stał się pierwszym amerykańskim prezydentem
[ sprawującym urząd w epoce postzimnowojennej (1993-2001). Zapoczątkowana
została wówczas zasadnicza transformacja zarówno globalnych, jak i regionalnych
stosunków międzynarodowych. Antykomunizm, który przez pół wieku był wielką
e
siłą napędową amerykańskiej polityki, stracił swą dotychczasową użyteczność.
Miało to swoje istotne znaczenie również na zachodniej półkuli, gdzie jeszcze
w latach osiemdziesiątych podstawę solidarności ogólnoamerykańskiej stanowiła
obrona wspólnych wartości zagrożonych przez komunizm światowy. Teraz na
plan pierwszy musiały wysunąć się inne zagadnienia: postęp ekonomiczny i spo­
łeczny, procesy integracyjne, migracje, walka z narkotykami, ochrona środowiska,
\ a także kształtowanie miejsca hemisfery zachodniej w nowym ładzie globalnym.
Pamiętajmy, iż Clinton początkowo miał niewielkie doświadczenie w polityce
międzynarodowej, a zwycięstwo wyborcze osiągnął dzięki obietnicom nadania
priorytetu rozwiązywaniu wewnętrznych problemów USA. Jego administracja
skupiła się początkowo na wielkim deficycie budżetowym, otrzymanym w spa­
dku po erze Reagana, systemie ochrony zdrowia, przestępczości, walce z na­
rkotykami itp.
Jednakże po upadku bloku komunistycznego Stany Zjednoczone zostały jedy­
nym supermocarstwem, nie mogły więc powrócić do starych tradycji izolacjoniz-
mu. Stąd też problemy nowego porządku międzynarodowego, a zwłaszcza two­
rzące się napięcia i konflikty w różnych regionach świata, musiały absorbować
ekipę Clintona. Jest swego rodzaju paradoksem, pisał Richard N. Haas, że „pier­
wszy postzimnowojenny prezydent musiał koncentrować większość swych wysił­
ków w polityce zagranicznej na problemach NATO, dziecka zimnej wojny".
(RN. Haas, „Foreign Policy", jesień 1997, 118). Sprawy zachodniej półkuli
znalazły się więc na dalszych miejscach planu działań administracji Clintona.
Wymowne było, iż sekretarz stanu Warren Christopher w pierwszych dwóch
latach odbył siedemnaście podróży na Bliski Wschód, a tylko jedną do Ameryki
Łacińskiej. Zachodnia hemisfera wydawała się bowiem bezpieczna, a i w państ­
wach latynoamerykańskich znikała obawa przez możliwością interwencji USA.
„Fo raz pierwszy od doktryny Monroego, Stany Zjednoczone i cały region nie
odczuwały zewnętrznych zagrożeń - czy to ze strony dawnych mocarstw kolonial­
nych, czy totalitarnych reżimów - które tak zniekształcały i psuły nasze wzajemne
stosunki" (A.F. Watson, w: D. Lai, red., 307).
Wskazać trzeba na jeszcze jeden czynnik ograniczający swobodę poczynań
1
administracji Clintona wobec Ameryki Łacińskiej - Kongres. Po wyborach uzupeł­
niających w listopadzie 1994 r. demokraci stracili dotychczasową większość
402 AMERYKA ŁACIŃSKA W KOŃCU XX WIEKU
w Izbie Reprezentantów i Senacie na rzecz republikanów. Już w trakcie kampanii
wyborczej ci ostatni ostro krytykowali politykę zagraniczną Clintona. Jeden
z czołowych polityków republikańskich Newt Gingrich zaproponował przyjęcie
narodowego programu „Kontrakt z Ameryką" (Contract with America), który
mówił niewiele o świecie, nic o Ameryce Łacińskiej, eksponował natomiast
szeroko hasło: „Mniej rządu i niższe podatki". Po wyborach Gingrich został
speakerem Izby Reprezentantów, a przeciwny układowi NAFTA senator Jesse
Helms - przewodniczącym Komisji Spraw Zagranicznych. Od tej pory Kongres
stał się wnikliwym obserwatorem i krytykiem wielu poczynań prezydenta. Jak
mówił jednak 2 marca 1994 r. Alexander F. Watson, zastępca sekretarza stanu do
spraw międzyamerykańskich, nie było wątpliwości, iż politykę administracji
Clintona wobec Ameryki Łacińskiej powinny określać cele następujące: 1) Po­
pieranie demokracji i ekonomicznych reform dzięki porozumieniom multilateral-
nym i bilateralnym; 2) umacnianie układu NAFTA i uznanie, iż handel, a nie
finansowa pomoc najbardziej służy rozwojowi Ameryki Łacińskiej; 3) zachęcanie
do regionalnej i subregionalnej integracji; 4) większe zaangażowanie na rzecz
walki z biedą w regionie; 5) zmierzanie do poprawy funkcjonowania demo­
kratycznych rządów i instytucji publicznych w Ameryce Łacińskiej; 6) dokonanie
zasadniczych zmian w programie udzielania pomocy zagranicznej (tamże,
308-315).
Przez pierwsze dwa lata administracja Clintona musiała się jednak zajmować
głównie problemami odziedziczonymi po poprzedniej ekipie: ratyfikacją układu
NAFTA i sprawą Haiti. Już w trakcie kampanii wyborczej Bill Clinton zapowiadał
poparcie, choć pod pewnymi warunkami, przygotowanego układu. W październiku
1992 r., na jednym ze spotkań wyborczych, podkreślał też, że układu NAFTA
należy rozpatrywać nie w kategoriach polityki międzynarodowej, lecz jako fakt
o doniosłym znaczeniu wewnętrznym (ln the end, whether NAFTA is a good
thing for America is not a ąuestion of foreign policy. It is a ąuestion of domestic
policy, w: R.A. Pastor, J of I-A and WA, zima 1996, 102). Porozumienie o wolnym
handlu w Ameryce Północnej (North American Free Trade Agreement, NAFTA),
obejmujące Kanadę, Stany Zjednoczone i Meksyk, prezydent Bush podpisał
w grudniu 1992 r., a więc już po swojej porażce w listopadowych wyborach.
Sprawa ratyfikacji traktatu stała się jednym z pierwszych wyzwań, jakie stanęły
przed nową administracją. Problem nie należał do łatwych, gdyż NAFTA wywo­
ływała wiele społecznych protestów, zwłaszcza związków zawodowych, obawia­
jących się redukcji miejsc pracy w przemyśle, oraz obrońców środowiska, wska­
zujących, iż Meksyk nie przestrzega standardów w tej dziedzinie. Jeszcze większe
znaczenie miał układ sił w Kongresie, gdzie zróżnicowanie opinii w sprawie
układu przebiegało nie między partiami, lecz wewnątrz partii. Tak więc jedna
grupa demokratów i republikanów opowiadała się za ratyfikacją, gdy inna chciała
układ odrzucić. Nawet speaker Izby Reprezentantów, demokrata Richard Gephard,
należał wówczas do ostrych krytyków NAFTY.
AMERYKA ŁACIŃSKA I ZACHODNIA HEMISFERA 403
W tej sytuacji prezydent Clinton mianował Billa Daleya odpowiedzialnym za
prowadzenie kampanii na rzecz mobilizowania poparcia społecznego i politycz­
nego dla traktatu. Wysiłki prezydenta wsparły prestiżowe Centrum Studiów
Strategicznych i Międzynarodowych (Center for Strategie and International
Studies, CSiS) oraz Carter Center, wokół których powstała dwupartyjna grupa
polityków zaangażowanych w propagowanie układu. 14 września 1993 r. Clinton
zaprosił do Białego Domu trzech poprzednich prezydentów: Forda, Cartera i Busha
na uroczystość podpisania swoich poprawek do traktatu, dotyczących problemów
pracy i ochrony środowiska.
Debata nad ratyfikacją układu NAFTA w Izbie Reprezentantów 17 listopada
1993 r. zakończyła się zwycięstwem jego zwolenników w stosunku 234:200, na
co złożyło się 132 głosy republikanów i tylko 102 demokratów. Senat aprobował
układ 20 listopada tegoż roku wynikiem 61 głosów za i 38 przeciw.
Inną kwestię odziedziczoną po administracji Busha stanowiła trudna sprawa
Haiti. Polegała ona nie tylko na przywróceniu do władzy demokratycznie wy­
branego i szybko obalonego przez wojsko prezydenta Jeana-Bertranda Aristide'a,
lecz także na rozwiązaniu sprawy tysięcy uciekinierów z wyspy. Długotrwałe
wysiłki administracji Clintona oraz organizacji międzynarodowych (ONZ, OPA)
w tej mierze przedstawione zostaną osobno.
USA w czasach Clintona zainteresowane były ponadto przebiegiem procesu
porozumienia narodowego i demokratyzacji w Ameryce Środkowej, a więc realiza­
cją zobowiązań wielostronnego porozumienia Esąuipulas U z sierpnia 1987 r.
W Nikaragui po wyborach 25 lutego 1990 r., które wygrała opozycyjna przeciw
sandinistom UNO, rozpoczął się proces demobilizacji contras. Pod nadzorem sił
pokojowych ONZ i batalionu wojsk wenezuelskich przemieszczono ich do pięciu
tzw. wiejskich stref bezpieczeństwa na terenie Nikaragui, a następnie rozbrojono.
Dzięki staraniom Narodowej Komisji Pojednania z kardynałem Miguelem Obando
y Bravo, udzielono byłym bojownikom contras i ich rodzinom odpowiedniej
pomocy umożliwiającej powrót do życia w pokoju. Osobne porozumienie roz­
brojeniowe rząd podpisał z Indianami Mosąuito, mieszkającymi w nadatlantyckim
regionie kraju. Szeroka amnestia, ogłoszona 18 sierpnia 1993 r. przez panią
prezydent Violettę Chamorro, kończyła ostatecznie wojnę w Nikaragui.
Również w Salwadorze bez większych przeszkód wcielano w życie porozu­
mienie pokojowe, zawarte na zamku Chapultepec w Meksyku 16 stycznia 1992 r.
Grupa obserwatorów Narodów Zjednoczonych w Salwadorze stwierdziła, iż
w końcu maja rozbrajanie oddziałów partyzanckich FMLN zostało zakończone.
Dotychczasowi guerrilleros znaleźli miejsce w życiu cywilnym, a rządowe siły
zbrojne zostały znacznie zredukowane i oczyszczone z oficerów najbardziej
obciążonych zbrodniami. Zgromadzenie Narodowe uchwaliło amnestię dla uczes­
tników wojny domowej, ale najcięższe przestępstwa przeciwko prawom człowieka
nadal miały być badane przez Komisję Prawdy i podlegać osądzeniu.
Inaczej było w Gwatemali, gdzie wojna domowa trwała od 1960 r. Wprawdzie
w wyniku wyborów 6 stycznia 1991 r. władzę objął cywilny prezydent Jorge
404 AMERYKA ŁACIŃSKA W KOŃCU XX WIEKU
Serrano, ale wojsko nadal odgrywało ogromną rolę w życiu kraju. Nowy prezydent
zapowiedział zdecydowaną poprawę w dziedzinie przestrzegania praw człowieka
i doprowadzenie do pokoju. 26 kwietnia 1991 r. rozpoczęły się w mieście Meksyk
rokowania między rządem gwatemalskim i przywódcami czterech głównych
organizacji partyzanckich, skupionych w Gwatemalskiej Unii Rewolucyjno-Na-
rodowej (Unión Revolucionaria Nacional Gwatemalteca, URNG). Mediatorem
w rozmowach była Narodowa Komisja Pojednania z biskupem Rodolfem Quezada
Toruno na czele. W pierwszej fazie, jeszcze w kwietniu, udało się uzgodnić
11-punktową listę zagadnień negocjacyjnych. W drugiej fazie rokowań - od
czerwca do września 1991 r., w miejscowości Queretaro w Meksyku - zawarto
wstępne porozumienie dotyczące demokracji i zasad budowy społeczeństwa
obywatelskiego. Kiedy jednak zaczęto omawiać problemy praw człowieka, w tym
odpowiedzialności rządu za ich gwałcenie, odszkodowań dla ofiar przemocy
i przyszłości milicji wiejskiej (Patrullas de Autodefensa Civil, PAC), oskarżonej
0 szczególne okrucieństwa wobec chłopów indiańskich, rozmowy znalazły się
w impasie. Strona rządowa odrzuciła żądania URNG, rokowania'zostały prze­
rwane, w Gwatemali podniosła się fala gwałtów i terroru. 15 maja 1992 r.
rozmowy wznowiono. Zdecydowano się wyłączyć na razie najbardziej drażliwe
kwestie praw człowieka i skoncentrować na demobilizacji oddziałów partyzanc­
kich, warunkach powrotu uchodźców i niezbędnych reformach społecznych.
Guerrilleros nie mogli się jednak pozbyć nieufności w stosunku do generałów
1 uznali, że dawane przez nich gwarancje bezpieczeństwa są niewystarczające.
Na jesieni rozmowy przerwano i w Gwatemali na nowo wybuchła wojna domowa.
Dzięki zabiegom administracji Clintona i ONZ w styczniu 1993 r. doszło w No­
wym Jorku do rokowań między stronami gwatemalskiego konfliktu, ale po
czterech miesiącach zakończyły się one niepowodzeniem.
Wówczas to Jorge Serrano, naciskany przez generałów, postanowił pójść drogą
wytyczoną przez peruwiańskiego prezydenta Alberta Fujimoriego. 24 maja 1993 r.
ogłosił autogolpe, a więc zamach stanu firmowany przez urzędującego prezydenta.
Prawa obywatelskie i inne gwarancje konstytucyjne zostały zawieszone, parlament
rozwiązany, wprowadzono cenzurę i reguły stanu wojennego.
Na wydarzenia w Gwatemali najszybciej zareagowała OPA, której Stała Rada
przyjęła rezolucję potępiającą zamach stanu i wzywającą do przywrócenia demo­
kratycznych instytucji. Od 29 do 31 maja 1993 r. w Gwatemali przebywał sekretarz
generalny OPA Joao Baena Soares wraz z ministrami spraw zagranicznych
Nikaragui, Urugwaju i Barbadosu. Misja OPA zapowiedziała, iż jeśli nie zostaną
przywrócone swobody obywatelskie, dojdzie do wprowadzenia ostrych sankcji-
Prezydent Serrano, wspierany przez dowódców armii, odrzucił postulaty OPA.
Sprzeciw środowiska latynoamerykańskiego wobec zamachu stanu ośmielił
opozycję gwatemalską, która rozpoczęła organizowanie ruchu protestu. Największe
jednak znaczenie miała polityka USA. Administracja Clintona ogłosiła w maju
1993 r. zaprzestanie pomocy dla Gwatemali oraz zawieszenie wymiany handlowej.
Zdecydowana postawa USA i presja międzynarodowa skłoniły generałów do
A M E R Y K A ŁACIŃSKA I ZACHODNIA HEMISFERA 405
ogłoszenia 1 czerwca, iż prezydent Serrano stracił ich zaufanie. Zarysowało się
wówczas niebezpieczeństwo przejęcia władzy w Gwatemali przez juntę wojskową,
co groziło eskalacją konfliktu wewnętrznego.
I znów wyraźne ostrzeżenie Waszyngtonu i nowa misja Soaresa ostudziły
zapały generałów. Jeszcze w czerwcu parlament gwatemalski wybrał na prezydenta
Jorge de Leon Carpio, znanego obrońcę praw człowieka (na okres niedokończonej
kadencji Serrano - do stycznia 1996 r.). Laureatka pokojowej Nagrody Nobla
z 1992 r. Rigoberta Menchu Tum zaczęła wówczas organizować powrót do kraju
tysięcy uchodźców.
Gwatemalski proces pokojowy postępował jednak z wielkimi trudnościami.
W styczniu 1994 r. negocjacje między rządem a URNG zostały wznowione,
a w marcu i czerwcu tegoż roku w Oslo podpisano częściowe porozumienie.
Działania na rzecz porozumienia narodowego w Gwatemali wspierała również
„Grupa przyjaciół", składająca się z przedstawicieli rządów USA, Meksyku,
Kolumbii, Wenezueli, Hiszpanii i Norwegii. Ponieważ wojskowi, nieufni wobec
prezydenta Carpio, dopuszczali się nadal gwałtów, URNG ogłosiła zerwanie
negocjacji do czasu, póki nie zostaną zrealizowane wcześniejsze ustalenia.
Sytuacja poprawiła się dopiero w 1996 r., kiedy w styczniu wybrano prezyden­
tem centroprawicowego polityka Alvaro Arzu Irigoyena, a w lutym złożył wizytę
w Gwatemali papież Jan Paweł I I , który wzywał do pokoju i sprawiedliwości.
Posunięcia nowego prezydenta, a zwłaszcza zapowiedzi ustanowienia cywilnej
kontroli nad wojskiem, zwolnienie wielu wysokich rangą oficerów armii i policji
oraz deklaracja dokończenia procesu pokojowego stworzyły w kraju nowy klimat.
W odpowiedzi na te akty dobrej woli, przywódcy URNG ogłosili 20 marca
1996 r. zaprzestanie działań zbrojnych, a prezydent wydał polecenie zatrzymania
wszelkich akcji antypartyzanckich.
Administracja Clintona zdecydowanie wsparła budzącą nadzieje na trwały
pokój w Gwatemali politykę prezydenta Arzu. Jednakże Susan Jónas, profesor
University of California (Santa Cruz) uważała, iż przyszedł czas, aby USA
zrobiły następny krok. „Zwrot polityczny w Gwatemali wymaga, aby Waszyngton
pokazał, iż jest zdolny do zerwania z tym, co New York Times nazwał haniebnym
milczeniem o dawnych i obecnych czynach armii gwatemalskiej i stosunku USA
do tej armii (...) Interwencja CIA w Gwatemali w 1954 r. przeniosła zimną wojnę
do hemisfery zachodniej. W latach 60. Stany Zjednoczone walczyły z miejscową
guerrilla za pośrednictwem gwatemalskiej armii. Ponad trzy dekady później
Gwatemala (razem z Kubą) pozostaje ostatnim rezerwatem polityki zimnowojen-
nej. Gwatemala jest więc teraz prawdziwym testem, czy twórcy polityki amerykań­
skiej rzeczywiście zrozumieli, iż w Ameryce Łacińskiej zimna wojna już się
zakończyła" (S. Jonas, „Foreign Policy", lato 1996, 160).
Koncyliacyjna postawa rządu A. Arzu zaczęła powoli przynosić rezultaty. Po
spotkaniu prezydenta z dowództwem URNG wznowiono negocjacje prowadzone
w mieście Meksyk, gdzie 5 maja 1996r. podpisano Porozumienie w sprawach
s
połeczno-gospodarczych i sytuacji agrarnej. Postanowiono zmierzać do lik-
406 AMERYKA ŁACIŃSKA W KOŃCU XX WIEKU
widowania strukturalnego konfliktu społecznego, m.in. tworząc specjalny Fundusz
Ziemi, ułatwiający pozyskiwanie gruntów przez chłopów. Negocjacje nabrały
teraz tempa, prowadząc do uzgodnień w podstawowych dla pokoju dziedzinach
Zawarto Porozumienie w sprawie wzmocnienia władzy cywilnej i funkcjonowania
wojska w społeczeństwie demokratycznym (19 IX 1996), Porozumienie w sprawie
reform konstytucyjnych i systemu wyborczego (7 X I I 1996) oraz 'Porozumienie
w sprawie podstaw legalizacji URNG (12 X I I 1996). Wszystkie te akty cząstkowe
umożliwiły podpisanie 29 grudnia 1996 r. generalnego Porozumienia w sprawie
trwałego pokoju oraz Porozumienia w sprawie harmonogramu wcielania, wypeł­
niania i weryfikacji porozumień pokojowych, przewidującego realizację wszystkich
postanowień do końca 2000 roku. W ten sposób trwająca prawie 36 lat wojna
domowa i niemal 10-letni proces negocjacyjny dobiegły końca.
Do najtrudniejszych problemów, z którymi musiała się zmagać administracja
Clintona w czasie obu kadencji, należała sprawa Kuby. Polityka wobec tego kraju
wywoływała wiele kontrowersji - i to zarówno wśród społeczeństwa USA, jak
i w opinii międzynarodowej. Znany latynoamerykanista Wayne S. Smith pisał na
łamach „Foreign Affairs": „raczej współpraca niż izolacja najlepiej sprzyja po­
kojowemu przejściu Kuby do demokracji i gospodarki rynkowej". Smith zauważał,
iż Fidel Castro jest takim samym dyktatorem jak Francisco Franco, w którego
czasach Zachód utrzymywał z Hiszpanią ożywione stosunki. Jeszcze ważniejsze
były dla Smitha zalążki reform ekonomicznych, które po upadku bloku komunis­
tycznego musiał wprowadzić Castro. Dlatego też zniesienie embarga Stanów
Zjednoczonych mogłoby wpłynąć na pogłębienie tych reform i zachęcić do
liberalizacji systemu politycznego. Zrozumieli to dobrze inwestorzy zagraniczni
(spoza USA), którzy zadeklarowali w ostatnich latach, według Smitha, chęć
ulokowania na wyspie ok. 5 mld dolarów. Na skutek braku konkurencji z firmami
północnoamerykańskimi mają oni na Kubie niezwykle korzystne warunki i mogą
na stałe umocnić się w najbardziej lukratywnych dziedzinach. Także turystyka
zagraniczna na Kubie rozwija się dynamicznie, o czym świadczy fakt, iż w 1995 r.
800 tys. gości zostawiło tam 1 mld dolarów (W.S. Smith, „Foreign Affairs",
I I I - I V 1996).
Z tezami Smitha podjęła polemikę Susan Kaufman Purcell. Zaprotestowała
najpierw przeciwko porównywaniu Franco i Castro. „Można tylko uznać, że obaj
są przedstawicielami hiszpańskojęzycznych dyktatorów, ale na tym wszelkie
podobieństwa się kończą". Franco bowiem nie zlikwidował prywatnej własności,
„nigdy nie zacierał granicy między życiem publicznym i prywatnym" oraz zostawił
kapitałowi i różnym grupom interesu dużą autonomię. Kaufman Purcell opowia­
dała się więc za kontynuowaniem dotychczasowej polityki wobec Kuby: „Znie­
sienie embarga oznaczałoby pozbycie się możliwości nacisku na dyktatora, wsku­
tek czego mógłby on jeszcze bardziej zacisnąć pierścień bezwzględnego panowania
nad wyspą (...) Tak więc tylko reżim Castro, a nie naród kubański korzystałby
ze zniesienia amerykańskich restrykcji" (S. Kaufman Purcell, „Foreign Affairs ,
maj-czerwiec 1996).
AMERYKA ŁACIŃSKA I ZACHODNIA HEMISFERA 407
Wątpliwości co do słuszności kursu polityki Waszyngtonu jednak nie znikły.
Włoski profesor Maurizio Giuliano na łamach chilijskiego czasopisma „Dip-
lomacia" pisał: „Wielu badaczy potwierdza, że amerykańskie embargo wywołuje
skutki odmienne od zamierzonych - i opinię tę w pełni podzielam. Polityka
Stanów Zjednoczonych pomaga legitymizować reżim kubański w oczach własnego
społeczeństwa, ogranicza możliwości działania opozycji, usprawiedliwia kryzys
ekonomiczny i brak szerszych reform oraz skłania do represji i niweczy szansę
na otwarcie demokratyczne" (M. Giuliano, „Diplomacia", I - I I I 1998).
Administracja Clintona, zdając sobie sprawę ze zróżnicowania opinii w sprawie
Kuby, zdecydowała się na kontynuowanie twardych restrykcji wobec reżimu
castrowskiego. Jeszcze jako kandydat na prezydenta B. Clinton poparł w 1992 r.
inicjatywę republikańską, wniesioną przez Roberta Torricelliego i uchwaloną
przez Kongres, a zmierzającą do budowy społeczeństwa obywatelskiego na
Kubie. Na podstawie tej ustawy (Cuban Democracy Act of 1992) powstało
nadające z Miami na Kubę Radio Marti.
W sierpniu 1994 r. Castro usiłował powtórzyć słynną operację z 1980 r., kiedy
to na łodziach przedostało się do USA 120 tys. Kubańczyków. Teraz Castro także
pozwolił chętnym na opuszczenie wyspy. W ciągu miesiąca z okazji skorzystało
ok. 30 tys. osób, które na tratwach i łodziach starały się dotrzeć do brzegów
Stanów Zjednoczonych. We wrześniu 1994 r. administracja Clintona podjęła
decyzję o zwiększeniu rocznej kwoty legalnej emigracji kubańskiej do USA, ale
też o zatrzymaniu na morzu wszystkich nielegalnych emigrantów przez jednostki
straży przybrzeżnej (U.S. Coast Guard). Mieli być kierowani do amerykańskiej
bazy Guantanamo na Kubie, bądź do tych państw latynoamerykańskich, które
zechciałyby ich przyjąć. Równocześnie prezydent zaostrzył sankcje wobec Kuby,
ograniczając możliwości podróży na wyspę i przesyłania tam indywidualnych
przekazów pieniężnych. Jeden zaledwie kraj latynoamerykański, Panama, zgodził
się przyjąć kubańskich uchodźców. Jednakże po sześciu miesiącach, kiedy w obo­
zach uchodźców zaczęły się niepokoje, a finansowa pomoc USA okazała się
niewystarczająca, władze panamskie odesłały 15 tys. Kubańczyków do bazy
Guantanamo. W maju 1995 r. prezydent zdecydował, iż Kubańczycy z Guan­
tanamo zostaną osiedleni w Stanach Zjednoczonych, ale od tej pory nielegalni
uchodźcy będą odsyłani na Kubę.
Główna polityczna organizacja diaspory kubańskiej w USA, Narodowa Fundacja
Amerykanów Kubańskiego Pochodzenia (Cuban-American National Foundation,
CANF), uważała jednak, że polityka administracji Clintona wobec reżimu Castro
jest zbyt ustępliwa. Zdołała więc skłonić senatora Jesse Helmsa i kongresmana
Dana Burtona (obaj z Partii Republikańskiej) do wniesienia ustawy zaostrzającej
embargo i inne środki represyjne wobec Kuby. Administracja Clintona początkowo
przeciwstawiła się tak daleko idącym restrykcjom. Jednakże w sobotę 24 lutego
1996r. dwa małe samoloty Cessna 337, należące do społecznej organizacji
Kubańczyków amerykańskich „Bracia na Ratunek" (Hermanos al Rescate) zostały
408 AMERYKA ŁACIŃSKA W KOŃCU XX WIEKU
zestrzelone rakietami nad wodami Cieśniny Florydzkiej przez kubańskie MiG-j
Prezydent Clinton od razu potępił atak i obarczył Fidela Castro odpowiedzialnością
za śmierć pilotów kubańskich. Prezydent zmienił także zdanie w sprawie inic­
jatywy Helmsa i Burtona. Jeszcze 20 września 1995 r. sekretarz stanu Christopher
pisał do lidera Partii Republikańskiej Gingricha, że jest „głęboko zaniepokojony
ustawą (Helmsa-Burtona) i będzie radził prezydentowi jej zawetowanie, gdyby
została przyjęta przez Kongres (...) Uważamy, iż ustawa mogłaby zaszkodzić
perspektywom pokojowej transformacji (na Kubie) i niekorzystnie wpłynąć na
wiele kluczowych interesów Stanów Zjednoczonych na świecie". Mimo to
21 września 1995 r. w Izbie Reprezentantów i 19 października w Senacie ustawa
Helmsa-Burtona została uchwalona. Później jeszcze Senat (29 I I 1996) i Izba
Reprezentantów (6 I I I 1996) wniosły do niej uzupełnienia.
Prezydent Clinton pozbył się już poprzednich wątpliwości i 12 marca 1996 r.
podpisał Akt kubańskiej wolności i demokratycznej solidarności (Cuban Liberty
and Democratic Solidarity Act), zwany na ogół ustawą Helmsa-Burtona. Andreas
F. Lowenfeld uważa, iż „jest [ona] mieszaniną sankcji ekonomicznych wcześniej
ogłoszonych przez władze amerykańskie, zobowiązań do odbudowy demokracji
na Kubie, gróźb pod adresem osób z krajów trzecich, które robią interesy z Kubą,
i nowych bezprecedensowych restrykcji wobec wszystkich, którzy korzystają
z prywatnego mienia skonfiskowanego po rewolucji" (A.F. Lowenfeld, „American
Journal of International Law", V I I 1996).
Część I i I I ustawy zawiera restrykcje i propozycje związane z dążeniem do
ustanowienia demokratycznego rządu na Kubie. Lowenfeld zauważa, iż Kongres
USA nie przyjął wcześniej podobnej ustawy, choć bardzo był zainteresowany
transformacjami demokratycznymi w wielu innych państwach świata. Najbardziej
kontrowersyjna okazała się część I I I , grożąca sankcjami sądowymi osobom lub
firmom - niezależnie od narodowości i kraju pochodzenia - handlującym z Kubą,
mimo dokonania nielegalnej (bez odszkodowania) konfiskaty mienia prywatnego
na wyspie po 1959 r. Wiele państw, a zwłaszcza Meksyk, Kanada i kraje Unii
Europejskiej, zdecydowanie zaprotestowało, kwestionując uprawnienia USA do
narzucania takich sankcji. Widząc zgodny sprzeciw międzynarodowy, prezydent
Clinton już dwukrotnie zawieszał wykonanie postanowień części I I I ustawy
Helmsa-Burtona.
Stosunki USA z reżimem Castro w latach dziewięćdziesiątych pozostawały
napięte, natomiast doszło do pewnego zbliżenia Kuby ze środowiskiem karaibskim.
Kuba stała się członkiem Stowarzyszenia Państw Karaibskich (Association oj
1
Caribbean States, ACS), które powstało na spotkaniu w mieście Cartageii'
(Kolumbia) 24 lipca 1994r. przy udziale 25 państw. W pierwszym spotkaniu
szefów rządów ACS w Port of Spain (Trynidad) w sierpniu 1995 r. uczestniczył
Fidel Castro, który został gospodarzem drugiego spotkania w Hawanie w grudniu
1996 r. 13 lat po dramatycznych wydarzeniach 1983 r. wznowiono stosunki
dyplomatyczne między Kubą i Grenadą.
PRZYWRÓCENIE DEMOKRACJI NA HAITI 409
2. P R Z Y W R Ó C E N I E D E M O K R A C J I NA H A I T I
Przez 29 lat (1957-1986) na Haiti sprawowali władzę okrutni dyktatorzy:
Francois Duvalier („Papa Doc") i jego syn Jean-Claude („Baby Doc"). Po obaleniu
dyktatury zmieniające się w ciągu pięciu lat rządy usiłowały wprowadzić pierwsze
elementy demokracji, zmniejszyć hegemonię wojska, ograniczyć gwałty i szeroko
rozpowszechniony terror. Jednym z radykalnych działaczy ludowych był wówczas
młody ksiądz katolicki Jean-Bertrand Aristide, zwolennik teologii wyzwolenia.
Już wtedy pomocy w budowaniu zrębów demokracji na Haiti udzielały cztery
państwa: Wenezuela, Francja, Kanada i Stany Zjednoczone, które później, w burz­
liwych latach dziewięćdziesiątych, stale uczestniczyły w przemianach haitańskich.
16 grudnia 1990 r. na Haiti odbyły się wolne i uczciwe wybory prezydenckie,
które wygrał Aristide, uzyskując niemal 70% głosów. W ten sposób stał się on
pierwszym demokratycznie wybranym prezydentem w całej historii kraju. Aristide
objął władzę 7 lutego 1991 r., ale wkrótce na wyspę powróciły niepokoje, fala
przestępstw i terroru. Nieufność wojska i policji do prezydenta zwiększyło po­
wołanie przez niego na stanowisko premiera lewicowego polityka Rene Prevala.
Preval studiował przez jakiś czas na Uniwersytecie Patrice Lumumby w Moskwie
(także na dwóch uniwersytetach w Belgii, których jednakże nie ukończył) i znany
był z wielu wystąpień „oskarżających francuski kolonializm i amerykański im­
perializm o niedorozwój Haiti" (Joh Sweeney, „Foreign Policy", wiosna 1996,
148).
30 września 1991 r., wojsko dokonało krwawego zamachu stanu, a J.B. Aristide,
siedem miesiący po inauguracji swej prezydentury, uszedł z kraju. Przywódcą
zamachu i nowej wojskowo-cywilnej junty był gen. Raoul Cedras, którego pre­
zydent mianował niedawno na stanowisko dowódcy armii.
Jeszcze tego samego dnia na wydarzenia haitańskie zareagowała OPA, której
Stała Rada uchwaliła 30 września rezolucję potępiającą zamach stanu i żądającą
przywrócenia legalnego rządu. Trzy dni później, na spotkaniu ad hoc ministrów
spraw zagranicznych państw amerykańskich, płomienne przemówienie w obronie
demokracji wygłosił obalony prezydent Aristide. Rozważano możliwość zbiorowej
interwencji zbrojnej na Haiti, ale wniosek ten poparły tylko delegacje Wenezueli
i Argentyny. Ministrowie uchwalili więc rezolucję - Poparcie dla demokratycz­
nego rządu Haiti - i powołali komisję 8 państw, która miała udać się na wyspę
i starać o przywrócenie Aristide'a do władzy. Zalecano także państwom człon­
kowskim OPA wprowadzenie dyplomatycznych i ekonomicznych sankcji wobec
Haiti - łącznie z zawieszeniem handlu i wszelkiej współpracy ekonomicznej.
Następnie rozpoczęły się w Port-au-Prince kilkumiesięczne żmudne negocjacje
Komisji OPA, podczas których szczególną aktywność przejawiali przedstawiciele
USA i Wenezueli. Wydawało się nawet, że doprowadzą one do rozwiązania
kryzysu, gdyż 23 lutego 1992 r. strony konfliktu, a więc przedstawiciele prezydenta
1
junty, podpisali wstępne porozumienie zwane Protokołem waszyngtońskim.
Przewidywało ono rozpoczęcie procesu tworzenia rządu porozumienia narodowego
410 AMERYKA ŁACIŃSKA W KOŃCU XX WIEKU
i powrót Aristide'a (choć nie określono konkretnego terminu). Jednak zaraz p 0 wyspę. Prezydent podkreślił, że jego zarządzenie jest czasowe i podyktowane
parafowaniu porozumienia przywódcy junty odcięli się od niego i nasilili represje
w kraju.
Wydarzenia haitańskie stawały się coraz bardziej kłopotliwe - przede wszystkim
dla Stanów Zjednoczonych. Administracja Busha już 4 października 199] r
ogłosiła zamrożenie wszelkich aktywów rządu haitańskiego i działała energicznie
na rzecz przywrócenia Aristide'a do władzy. Główny problem stanowiła jednak
wielka fala uchodźców z Haiti, którzy w obawie przed prześladowaniami uciekali
na prymitywnych łódkach do USA. Zjawisko urosło do takich rozmiarów, iż na
wiosnę 1992 r. prezydent Bush polecił jednostkom straży przybrzeżnej zatrzymy­
wanie uchodźców na morzu i odsyłanie ich na wyspę. Postępowanie administracji
ostro krytykował w kampanii wyborczej kandydat na prezydenta Bill Clinton,
wskazując, iż „okrutna polityka Busha" oddaje bezbronnych Haitańczyków w ręce
brutalnych władz wojskowych.
W końcu 1992 r. pokojowe wysiłki podjęła również „Grupa przyjaciół" złożona
z czterech państw szczególnie zainteresowanych sprawami Haiti (Wenezuela,
Francja, Kanada, USA), do których wkrótce dołączyła Argentyna. Ponadto OPA
zwróciła się do ONZ z propozycją wspólnego działania i ogłoszenia restrykcji
wobec reżimu haitańskiego. W efekcie sekretarze generalni ONZ i OPA mianowali
wspólnego przedstawiciela do rozmów z juntą, którym został dawny minister
spraw zagranicznych Argentyny Dante Caputo. 4 stycznia 1993 r. rozpoczął on
negocjacje w Port-au-Prince, oświadczając na wstępie, że rozwiązanie kryzysu
jest niemożliwe bez powrotu na wyspę prezydenta Aristide'a. Początkowo roz­
mowy Caputo przyniosły pewien postęp, gdyż zdołał on uzyskać zgodę wojs­
kowych na przyjęcie grupy cywilnych obserwatorów ONZ i OPA. W lutym
rozpoczęła działalność Międzynarodowa Cywilna Misja na Haiti, która już w kwie­
tniu ogłosiła zakończenie pracy z powodu przeszkód stawianych jej przez reżim.
Niepowodzenie Misji i sprawozdanie Caputo przyczyniły się w dużym stopniu
do uchwalenia przez Radę Bezpieczeństwa ONZ rezolucji nr 841 wprowadzającej
międzynarodowe embargo wobec Haiti, szczególnie dotyczące handlu ropą naf­
tową i bronią, oraz zamrożenie na całym świecie finansowych aktywów rządu.
„Taką rezolucję dotyczącą państwa amerykańskiego Rada Bezpieczeństwa ONZ
podjęła po raz pierwszy w swych dziejach" (G. Pope Atkins, 209). Postanowień
rezolucji nie respektowało jednakże wiele państw, w tym także niektóre latyno­
amerykańskie, co umożliwiło przemyt towarów na Haiti - zwłaszcza przez
lądową granicę z Dominikaną.
Impas w kryzysie haitańskim spowodował nasilenie fali uchodźców sztur­
mujących granice Stanów. Od początku swej prezydentury musiał więc Clinton
zmierzyć się z problemem odziedziczonym po poprzedniej administracji. O ile
jednak w kampanii wyborczej piętnował politykę Busha wobec uchodźców haitan-
skich, o tyle po zwycięstwie zmienił zdanie. Już w pierwszym tygodniu p°
inauguracji Clinton oświadczył, iż podtrzymuje decyzje swego poprzednika i po­
lecił, aby straż przybrzeżna zatrzymywała uciekinierów z Haiti i odsyłała ich na
PRZYWRÓCENIE DEMOKRACJI NA HAITI 411
zostało humanitarną troską o uciekinierów narażających swe życie podczas prze­
prawy przez morze. Równocześnie zapowiedział podjęcie zdecydowanych działań
na rzecz przywrócenia demokracji na Haiti.
Dzięki wysiłkom administracji Clintona i mediacji Caputo zarysowała się
wkrótce nowa możliwość przełamania impasu. 3 lipca 1993r. w Nowym Jorku
Aristide i przedstawiciele junty podpisali porozumienie, które przewidywało, iż
do 15 października tegoż roku gen. Cedras ustąpi, a do 30 października prezydent
powróci na wyspę i wznowi urzędowanie. W okresie przejściowym miał pracować
rząd porozumienia narodowego wyznaczony przez Aristide'a, parlament zaś
przygotować miał ustawę amnestyjną dla wszystkich zamieszanych w zamach
1991 r. 30 sierpnia w ambasadzie Haiti w Waszyngtonie odbyła się uroczystość
zaprzysiężenia przez prezydenta nowego premiera Roberta Maivala. Następnego
dnia udał się on na wyspę, aby przygotować powrót Aristide'a.
Chcąc ułatwić proces porozumienia, zarówno ONZ, jak i OPA ogłosiły zawie­
szenie embarga, a we wrześniu Rada Bezpieczeństwa uzgodniła przygotowanie
wojskowo-policyjnej operacji, Misji Narodów Zjednoczonych na Haiti (United
Nations Mission in Haiti, UNMjH). Miała ona składać się z 567 policjantów i 700
wojskowych, głównie z państw francuskojęzycznych: Francji, Kanady i Algierii.
W skład misji wchodziło ponadto ok. 500 amerykańskich doradców wojskowych
i cywilnych, którzy mieli przygotować armię haitańską do realizacji zadań poko­
jowych.
Po przybyciu Roberta Malvala na wyspę sytuacja zaczęła się komplikować,
gdyż wojskowi nie chcieli uznać jego władzy i starali się go izolować. „Przed­
stawiciele starego reżimu nasilili wówczas gwałty i represje w stopniu jeszcze
wyższym niż dawniej (...) Obserwatorzy przestrzegania praw człowieka rapor­
towali o wielkiej liczbie morderstw, zaginionych i torturowanych, o co oskarżali
siły bezpieczeństwa" (G. Pope Atkins, 210). Mimo to ONZ zdecydowała się na
rozpoczęcie operacji UNMiH zgodnie z wcześniejszym planem. Gdy 11 paź­
dziernika 1993 r. statek USA „Harlan County", wiozący uczestników misji,
zbliżył się do Port-au-Prince, napotkał tysiące łodzi blokujących wejście do
portu. W tym czasie na głównych ulicach stolicy wznoszono barykady przeciw
„inwazji amerykańskiej", a gen. Cedras oświadczył, że nie może dać żadnych
gwarancji bezpieczeństwa wysłannikom ONZ. Po dłuższym postoju statku na
redzie prezydent Clinton polecił, aby „Harlan County" opuścił wody haitańskie.
Operacja ONZ i USA zakończyła się więc całkowitym niepowodzeniem.
W tej sytuacji Rada Bezpieczeństwa jednogłośnie postanowiła wznowić
18 października sankcje wobec Haiti. Prezydent Clinton wysłał sześć okrętów
wojennych na wody w pobliżu wyspy, aby pilnować przestrzegania embarga:
Kryzys haitański znów na wiele miesięcy znalazł się w impasie. Przełom nastąpił
3 maja 1994 r., kiedy prezydent Clinton oświadczył, iż przyszedł czas, aby
usunąć haitańskich wojskowych, a Stany Zjednoczone rozważają możliwość
użycia siły. 10 czerwca Waszyngton ogłosił zawieszenie komunikacji lotniczej
412 AMERYKA ŁACIŃSKA W KOŃCU XX WIEKU
z Haiti, a do okrętów USA nadzorujących wody wokół wyspy dołączyły jednostki
argentyńskie i kanadyjskie. Wreszcie 31 lipca 1994 r. Rada Bezpieczeństwa
uchwaliła rezolucję nr 940, upoważniającą Stany Zjednoczone do sformowania
międzynarodowych sił zbrojnych i „zastosowania wszelkich koniecznych środków
w celu odsunięcia wojskowych przywódców na Haiti i szybkiego powrotu legalnie
wybranego prezydenta". 26 sierpnia Clinton zatwierdził plan inwazji, a 15 września
wygłosił w tej sprawie telewizyjne orędzie. Mimo to zaaprobował jeszcze misję
dobrej woli z byłym prezydentem Carterem oraz senatorem Samem Nunnem
i byłym szefem połączonych sztabów gen. Colinem Powellem, którą miała podjąć
ostatnią próbę pokojowego rozwiązania kryzysu. Misja Cartera w pośpiechu
udała się na Haiti, ale sukcesu nie osiągnęła.
19 września 1994 r. rozpoczęła się Operacja Podtrzymania Demokracji (Ope-
ration Uphold Democracy), w ramach której na Haiti znalazło się 20 tys. żołnierzy
USA i mały kontyngent z innych państw. Gen. Cedras i grupa jego współpracow­
ników opuścili kraj, a 15 października prezydent Aristide powrócił do władzy.
Siły Stanów Zjednoczonych pozostały na wyspie do marca 1995 r., po czym
pozostawiono tu sześciotysięczny personel wojskowy - już tylko w połowie
składający się z żołnierzy USA. Pod nadzorem obserwatorów ONZ i OPA prze­
prowadzono 17 grudnia 1995 r. wybory prezydenckie, które wygrał Rene Preval,
jeden z najbliższych współpracowników Aristide'a. Prezydent-elekt poprosił
0 przedłużenie misji pokojowej na Haiti. Już po wyborach, a przed objęciem
władzy przez nowego prezydenta, Aristide wznowił stosunki dyplomatyczne
z Kubą, zerwane przed 30 laty.
Objęcie władzy przez Prevala nastąpiło 7 lutego 1996 r. Tego dnia Aristide stał
się pierwszym od odzyskania niepodległości prezydentem Haiti, który w pokojowy
sposób przekazał władzę demokratycznie wybranemu następcy.
3. W Y Z W A N I A W S P Ó Ł Z A L E Ż N O Ś C I . M E K S Y K I U S A
W L A T A C H OSIEMDZIESIĄTYCH I DZIEWIĘĆDZIESIĄTYCH
W 1988 r., po dwóch latach przygotowań, swe obszerne sprawozdanie ogłosiła
Komisja do spraw Przyszłości Stosunków między Meksykiem i Stanami Zjed­
noczonymi, składająca się z wybitnych osobistości z obu państw. (El desafio de
la interdependencia: Mexico J Estados Unidos, Mexico 1988, 242). Analizy
1 zalecenia Komisji dotyczyły „pięciu najtrudniejszych i stałych problemów,
które również w najbliższej dekadzie będą koncentrować uwagę obu krajów .
Zaliczono do nich: gospodarkę (zadłużenie, handel, inwestycje), migracje (efekty
legislacji północnoamerykańskich), narkotyki (konsumpcja, produkcja i drogi
przerzutu), stosunki międzypaństwowe (różnice w polityce zagranicznej), edukację
i opinię publiczną (zapobieganie upowszechnianiu szkodliwych stereotypów
w procesie edukacji i poprzez środki masowego przekazu).
Komisja uznała też, że istotę i specyfikę stosunków wzajemnych w całej
historii najpełniej charakteryzują cztery zjawiska: asymetria, konflikty interesów,
WYZWANIA WSPÓŁZALEŻNOŚCI. M E K S Y K I USA. 413
ograniczenia dyplomacji i różnice kulturowo-cywilizacyjne. Podkreślano więc, że
asymetria jest podstawą stosunków między obu państwami. Od połowy XIX
wieku Stany Zjednoczone są krajem o wiele większym, silniejszym i bogatszym
niż Meksyk. W latach osiemdziesiątych X X w. USA miały trzykrotnie więcej
ludności, ich PNB piętnastokrotnie przewyższał meksykański, a różnica w poten­
cjale militarnym była ogromna. Około dwóch trzecich handlu zagranicznego
Meksyku przypadało na USA, natomiast tylko ok. 3% transakcji międzynarodo­
wych Stanów Zjednoczonych dotyczyło ich południowego sąsiada.
Na stosunki bilateralne w dużym stopniu wpływały też konflikty interesów.
To, co było dobre dla Meksyku, nie zawsze odpowiadało Stanom Zjednoczonym
i odwrotnie. „W wielu dziedzinach interesy obu państw nie zawsze są zbieżne
lub komplementarne. Na przykład w sferze handlu do zwykłych kontrowersji
między sprzedającym i kupującym dochodzą spory wynikające ze zróżnicowania
poziomu rozwoju gospodarczego" (tamże, 26).
Dzieje stosunków między Meksykiem a USA pokazują też ograniczone moż­
liwości dyplomacji, a nawet rządów. Wielu kluczowych problemów, zwłaszcza
zaś zjawiska migracji, nie sposób rozwiązać za pomocą uzgodnień rządowych,
gdyż wynikają z sytuacji socjoekonomicznej. Także relacje między społeczeńst­
wami daleko przekraczają możliwości regulowania porozumieniami międzynaro­
dowymi.
Wreszcie oczywiste są wielkie różnice kulturowe, systemów wartości, poj­
mowania historii. Amerykanie, ufni w swą mocarstwowość, skoncentrowani są
na przyszłości. Dla Meksyku wciąż miarą oceny współczesności jest historia.
„Głęboka pamięć przeszłości tworzy klimat nieufności do Stanów Zjednoczonych.
Meksykanie z goryczą wspominają XIX-wieczny konflikt o Teksas oraz inwazję,
w wyniku której stracili połowę swojego terytorium narodowego. Pamiętają
interwencję Stanów Zjednoczonych w czasie rewolucji meksykańskiej, zastrze­
żenia północnoamerykańskie do konstytucji 1917 r. i ostre protesty wobec prób
nacjonalizacji ropy naftowej. Tak więc Meksykanie uznali konflikt i zagrożenie
ze strony USA za normę w stosunkach dwustronnych" (tamże, 28).
W czasie, gdy opublikowano raport Komisji, w Meksyku kończyła się sześcio­
letnia kadencja prezydencka Miguela de la Madrida (1982-1988). Były to lata
niezmiernie trudnej i dramatycznej walki z kryzysem, który ogarnął wówczas nie
tylko Meksyk, lecz także całą Amerykę Łacińską. Równocześnie jednak w tym
właśnie okresie przygotowano grunt do zasadniczych zmian w ekonomii i polityce
meksykańskiej, które nastąpiły w latach dziewięćdziesiątych.
3.1. Zmagania z kryzysem
Kadencję prezydenta Miguela de la Madrida Hurtado postrzega się jako nieefek­
tywną, pełną kłopotów i nieszczęść. W chwili objęcia przez niego władzy uwidocz­
niły się z całą siłą wszystkie strukturalne słabości gospodarki meksykańskiej.
414 AMERYKA ŁACIŃSKA W KOŃCU XX WIEKU
Rozbudowany w latach boomu naftowego program inwestycyjny okazał się
w dużej mierze błędny. Rozpleniła się korupcja, a ogromny wzrost wydatków
sektora publicznego zwiększył deficyt budżetowy. Inflacja w 1982 r. osiągnęła
100%. Zaczęły się gwałtowne wycofywanie oszczędności i ucieczka kapitałów
za granicę, spekulacje. Waluta meksykańska szybko traciła na wartości i tylko
w 1982 r. została dwukrotnie zdewaluowana. Zadłużenie zagraniczne w 1982 r.
osiągnęło 83 mld dolarów, a ok. 60% wpływów z eksportu trzeba było przeznaczyć
na obsługę zadłużenia. Jose Lopez Portillo, poprzednik de la Madrida, dokonał
w ostatnich miesiącach swych rządów nacjonalizacji banków, co ostatecznie
pogłębiło brak zaufania do Meksyku w świecie zachodnim.
Pole manewru administracji de la Madrida Hurtado było więc niezmiernie
skromne, a możliwości opanowania kryzysu niewielkie. Spadła produkcja, rosła
zaś inflacja i bezrobocie. Zadłużenie zagraniczne w połowie lat osiemdziesiątych
przekroczyło 100 mld dolarów. Kolejne obniżki cen ropy naftowej w latach
1985-1986 zadały nowy cios budżetowi meksykańskiemu. Trzęsienie ziemi we
wrześniu 1985 r. w stolicy kraju przyniosło straty wyceniane na kilka miliardów
dolarów. W tych warunkach przez całe sześciolecie rząd de la Madrida Hurtado
toczył pełną determinacji walkę o opanowanie sytuacji. Przede wszystkim uznano,
że dotychczasowej strategii, opartej w dużej mierze na eksporcie ropy naftowej,
nie da się utrzymać i koniecznie należy zrestrukturyzować całą gospodarkę.
Sprawą pierwszoplanową było, oczywiście, zmniejszenie zadłużenia.
Meksyk, negocjując ostro, ale bez ryzyka konfrontacji z centrami finansowymi,
zdołał kilkakrotnie osiągnąć korzystne porozumienia o restrukturyzacji spłat)
zadłużenia. Równocześnie poprawiano stopniowo warunki inwestorów zagranicz­
nych i znoszono ograniczenia (między innymi 49% granicę udziałów kapitału
zagranicznego w przedsiębiorstwach). Koncernowi I B M pozwolono na stworzenie
zakładów ze 100% kapitałem niemeksykańskim; podobne warunki produkcji
i eksportu wprowadzono dla zagranicznych firm w przemyśle motoryzacyjnym.
Wiele inwestycji zagranicznych pojawiło się w ramach konwersji zadłużenia.
Przyniosło to znakomite efekty. Jeśli w końcu 1982 r. inwestycje zagraniczne
miały wartość ok. 1 mld dolarów, to w końcu 1988 r. już 23 mld, z czego dwie
trzecie przypadało na kapitał północnoamerykański. Faktem o poważnych kon­
sekwencjach było przystąpienie Meksyku w 1986 r. do GATT, co wymusiło
liberalizację handlu zagranicznego i zmniejszenie stawek celnych - natychmiast
obniżono stawki celne do 50% na 373 produkty.
Rząd rozpoczął też redukcję sektora państwowego w gospodarce, prywatyzując
likwidując lub przekazując władzom lokalnym ok. 300 przedsiębiorstw. Zmieniła
się znacznie struktura eksportu meksykańskiego. W 1982 r. produkty nienaftowe
dawały tylko 14% wpływów z eksportu, ale w 1988 r. już ok. 50%. Przez większą
część kadencji de la Madrida Hurtado następowała jednak ucieczka kapitałów
z kraju. Według studium ogłoszonego przez Morgan Guaranty Trust Company
z Nowego Jorku, z Meksyku „wypłynęło" w latach 1976-1986 ok. 53 mld
WYZWANIA WSPÓŁZALEŻNOŚCI. MEKSYK I USA... 415
dolarów (Banco de Mexico uważa, że można mówić o ucieczce 35 mld dolarów
- B. Torres, P.S. Falk, red., 15). W sumie naruszono poważnie dotychczasowy
model etatystycznej, zamkniętej i protekcjonistycznej gospodarki. Można więc
stwierdzić, że to właśnie administracja de la Madrida przygotowała przedpole do
radykalnych reform Salinasa de Gortari.
O ile de la Madrida Hurtado można uznać za prekursora późniejszych zmian
ekonomicznych, o tyle w innych dziedzinach kontynuował on dotychczasowy,
zrodzony z doktryny rewolucji meksykańskiej program. Trwał więc nienaruszony
system polityczny, atakowany nie tylko wewnątrz kraju, ale i przez wiele środo­
wisk międzynarodowych za autorytaryzm, łamanie praw człowieka, korupcję
i fałszerstwa wyborcze.
W polityce zagranicznej tego sześciolecia było także zdecydowanie więcej
elementów kontynuacji niż zmiany. Meksyk odgrywał więc ważną i pozytywną
rolę w stosunkach międzynarodowych, działając na rzecz nieinterwencji, pokojo­
wego rozwiązywania sporów (zwłaszcza w Ameryce Środkowej), rozbrojenia
i dialogu Północ-Południe. Równocześnie nastąpiło jednak znaczne pogorszenie
najważniejszych dla Meksyku stosunków ze Stanami Zjednoczonymi. Oficjalna
publikacja rządu meksykańskiego stwierdzała: „Jeśli dochodziło do negocjacji
w sprawach, które tworzą ramy wzajemnych stosunków, różnice polityczne między
dwoma państwami były ewidentne: wymiana handlowa była utrudniona przez
meksykański kryzys gospodarczy i praktyki protekcjonistyczne Stanów Zjednoczo­
nych; różne były koncepcje rozwiązania zadłużenia zagranicznego Meksyku;
różnice występowały w podejściu do kryzysu środkowoamerykańskiego, emigracji
czasowej i stałej robotników meksykańskich do USA, problemu narkotyków
i bezpieczeństwa turystów" (Sintesis de 1983-J987, 114).
Meksyk w tych latach miał na ogół fatalną opinię w środkach masowego
przekazu w Stanach Zjednoczonych, a USA miały podobną w meksykańskich.
Kontrowersje budziła działalność ambasadora Stanów Zjednoczonych Johna Ga-
vina, który był znany z braku delikatności w publicznym omawianiu wewnętrznej
polityki meksykańskiej. Rząd meksykański oficjalnie protestował przeciwko
deklaracjom Komitetu Stosunków Zagranicznych Senatu USA i zastępcy sek­
retarza stanu, Elliota Abramsa, uważając je za ingerencje w sprawy wewnętrzne.
22 maja 1986 r. w mieście Meksyk „grupa około 15 000 osób z różnych środowisk
odbyła marsz protestacyjny, który połączył intelektualistów i członków różnych
partii politycznych, wyrażających oburzenie z powodu interwencjonistycznych
i szkalujących Meksyk opinii rozpowszechnianych przez USA" (tamże, 121).
Największe różnice polityczne między obu krajami występowały w ocenie
źródeł i sposobów rozwiązania konfliktu środkowoamerykańskiego. Kilkakrotne
spotkania prezydentów de la Madrida Hurtado i Reagana w tej sprawie nie
przybliżyły nawet w najmniejszym stopniu stanowiska obu krajów.
Mimo stałych narzekań na wzajemne praktyki protekcjonistyczne, łatwiejsze
do negocjowania okazały się sprawy handlu. W 1987 r. podpisano bardzo istotne
porozumienie ramowe, które poprawiło porozumienie w sprawie tekstyliów i zwię-
416 AMERYKA ŁACIŃSKA W KOŃCU XX WIEKU
kszyło kwoty eksportu meksykańskiego o 6% rocznie w ciągu 4 lat. Natomiast
w kluczowej dla Meksyku sprawie migracji nie udało się uzgodnić stanowisk
(R. Roett, red., Mexico..., 109). U.S. Immigration and Naturalization Service
oceniał, że czasowa nielegalna migracja z Meksyku wynosiła od 2,5 do 4 min
osób rocznie. Tylko w 1986 r. zaaresztowano w strefie przygranicznej 1,5 min
nielegalnych emigrantów. W czerwcu 1984 r. Kongres zreformował prawo imig-
racyjne (tzw. ustawa Simpson-Mazzoli), wprowadzając surowe kary dla przed­
siębiorców zatrudniających nielegalnie robotników cudzoziemskich i wzmacniając
kontrole graniczne. W 1986 r. nastąpiła kolejna modyfikacja tego prawa (ustawa
Simpson-Rodino), która utrzymywała większość restrykcji, ale wprowadzała też
amnestię dla dużej części nielegalnych imigrantów. Na mocy tej ustawy 1,2 min
Meksykanów uzyskało prawo stałego pobytu w USA. W pierwszych dziewięciu
miesiącach po wejściu w życie ustawy Simpson-Rodino ukarano grzywnami
1600 przedsiębiorców północnoamerykańskich, a nielegalna imigracja z Meksyku
jeszcze się zwiększyła.
Innym źródłem napięć w stosunkach między obu państwami był problem
narkotyków. Meksyk jest największym dostawcą marihuany i heroiny do USA.
Według danych National Narcotics Intelligence Consumers Committee z tego
kraju pochodzi 30% marihuany i 42% heroiny sprzedawanej w Stanach Zjed­
noczonych. Meksyk stał się też najważniejszym terenem przerzutowym kokainy
z Ameryki Południowej, głównie z Kolumbii. Ocenia się, że jedna trzecia kokainy
konsumowanej w USA dociera tam przez południową granicę. W lutym 1985 r.
agent rządowej północnoamerykańskiej DEA (U.S. Drug Enforcement Agency)
Enrique Camarena Salazar został zamordowany w Guadalajarze, a mordercę
Rafaela Caro Quintero wprawdzie aresztowano, ale zaraz uciekł z więzienia
„przy oczywistej pomocy meksykańskiej policji". Ambasador USA John Gavin
oświadczył wówczas, że wpływy przemytników sięgają wysokich szczebli władzy,
a deklaracja Departamentu Stanu USA mówiła o „korupcji w rządzie" i przekup­
stwie meksykańskiej policji. Jako jedną z retorsji rząd USA potraktował tzw.
akcję zagrodzenia (Operation Interception), która polegała między innymi na
niezwykle surowym rewidowaniu wszystkich Meksykanów na przejściach granicz­
nych.
Meksyk odrzucał oskarżenia i wskazywał, że dużą część odpowiedzialności
ponosi rząd USA, który nie przywiązuje dostatecznej wagi do zwalczania u siebie
w kraju konsumpcji narkotyków. W sierpniu 1986 r. inny agent DEA, Victor
Cortez, został aresztowany w Guadalajarze i torturowany przez meksykańską
policję. W prasie i telewizji amerykańskiej przetoczyła się tak gwałtowna fala
krytyki Meksyku, że władze tego kraju nazwały ją „tygodniem infamii".
W 1986 r. Kongres USA zatwierdził ustawę w sprawie kontroli wcielania
w życie zakazu produkcji i rozpowszechniania narkotyków (Drug Enforcement
Control Act), na podstawie której przeznaczono 6,4 mld dolarów na walkę
z narkotykami. Na jej mocy przyznanie ulgi handlowej czy pomocy jakiemuś
krajowi uzależnione było od uzyskania certyfikatu prezydenta USA, stwierdzają-
WYZWANIA WSPÓŁZALEŻNOŚCI. M E K S Y K I USA. 417
cego, że kraj ten współdziała w pełni z USA w walce antynarkotykowej
(H.B. Margain, Guerra contra..., „Revista Mexicana de la Politica Exterior"
1989, nr 24, 16).
W 1987 r. prezydent Reagan wystawił Meksykowi taki certyfikat, co wywołało
w Kongresie wielką kontrowersję. 2 marca i 10 września 1987 r. Departament
Stanu przedstawił Kongresowi raport w sprawie międzynarodowej "walki z prze­
mytem narkotyków, w którym oceniono, że rząd meksykański znacznie zwiększył
swe wysiłki i udział w tej walce. Podobną informację przekazał Kongresowi
prezydent Reagan. Złagodziło to napięcie stosunkach wzajemnych, czemu służyła
też bardzo koncyliacyjna postawa nowego ambasadora USA, Charlesa Pillioda
(od października 1986 r.).
3.2. Reformy Salinasa de Gortari
Po drugiej wojnie światowej Meksyk przyjął system ekonomiczny oparty na
prymacie rynku wewnętrznego (hacia adentro) i koncepcji tzw. zastępowania importu
(sustitución de importaciones). Podstawy teoretyczne tej koncepcji opracowane
zostały przez ONZ-owską Komisję Ekonomiczną dla Ameryki Łacińskiej (CEPAL)
i zalecone wszystkim krajom latynoamerykańskim. Industrializację uznano za główną
siłę dynamizującą wzrost ekonomiczny, eliminującą bezrobocie i tworzącą postęp
technologiczny. Korzystne warunki do rodzimego uprzemysłowienia miał zapewnić
cały system ochrony rynku wewnętrznego przed konkurencją produktów zagranicz­
nych. Przez długie lata koncepcja „zastępowania importu" dawała w Meksyku niezłe
rezultaty - uprzemysłowienie postępowało szybko, stwarzając nowe miejsca pracy,
zaś wzrost ekonomiczny należał do wysokich w skali regionu latynoamerykańskiego.
W ostatnich dwóch dziesięcioleciach negatywne efekty stawały się jednak coraz
wyraźniejsze. Przeznaczając większą część dochodów kapitałowych na przemysł,
zaniedbano rolnictwo. System wspólnot wiejskich (ejidos) zapewniał wprawdzie
większą sprawiedliwość społeczną, ale równocześnie powodował, że rolnictwo było
ekstensywne, nisko produktywne, zależne niemal we wszystkim od państwa.
Nadmierna ochrona własnego przemysłu przed konkurencja zagraniczną za­
owocowała produktami drogimi, technologicznie przestarzałymi, o niskiej jakości.
Mimo to w latach osiemdziesiątych utrzymywano w Meksyku strategię „za­
stępowania importu", choć administracja de la Madrida Hurtado próbowała
skorygować niektóre jej założenia.
Decyzję porzucenia dotychczasowego modelu gospodarczego i całkowitego
włączenia Meksyku do zachodniej ekonomii rynkowej podjął dopiero prezydent
Salinas de Gortari. W wyniku jego reform gospodarka meksykańska - dotychczas
jedna z najbardziej zamkniętych, w której licencje importowe dotyczyły niemal
wszystkich produktów, a taryfy celne dochodziły do 100% - stała się jedną
z najbardziej otwartych na świecie. Taryfy celne zostały obniżone przeciętnie do
9,5%. Banki znacjonalizowane w 1982 r. były od początku 1990 r. reprywatyzo­
wane, a ograniczenia wobec zagranicznych inwestorów szybko eliminowane.
418 AMERYKA ŁACIŃSKA W KOŃCU XX WIEKU
Na jesieni 1991 r. rząd meksykański wniósł do Kongresu projekt reformy
stosunków własnościowych na wsi. Reforma miała kreować nowoczesne, wydajne
rolnictwo; przewidywano przekształcenie wspólnot wiejskich w spółki z udziałem
kapitału krajowego i zagranicznego. W wyniku tych posunięć znacznie wzrosło
międzynarodowe zaufanie do Meksyku. Między styczniem a marcem 1991 r jednego ze stanów (Baja California) został w wyniku wyborów przedstawiciel
napłynęło tam 13 mld dolarów: 8 mld dolarów w formie bezpośrednich inwestycji
zagranicznych i 4,7 mld dolarów z innych źródeł (M. Delal Baer, „Foreign
Affairs", jesień 1991, 137).
Meksyk pierwszy skorzystał z Planu Brady'ego, podpisując 4 lutego 1990 r.
porozumienie zmniejszające zadłużenie o 20 mld dolarów i dające 4 mld dolarów
oszczędności rocznie na obsłudze zadłużenia. Ożywienie gospodarcze w Meksyku
zanotowano już w 1989 r. - produkt krajowy brutto (PKB) powiększył się wówczas
0 3,1%, a w 1990 r. o 3,9% (gdy przyrost ludności wynosił 2,1%). Szybko rósł
eksport, osiągając w 1990 r. 26 779 mld dolarów, ale wzrost importu był większy
- 29 775 mld dolarów. Pamiętać jednak trzeba o liczonych oddzielnie wpływach
netto z przemysłu przygranicznego (maąuiladora) w wysokości 3635 mld dolarów.
Poprawiła się struktura eksportu, gdyż w 1990 r. uzyskano ponad 16 mld dolarów
ze sprzedaży produktów nienaftowych. Inflacja wynosząca w 1987 r. ok. 200%,
spadła w 1990 r. do 29,9% (w planie na 1990 r. zakładano 15% inflację).
Stabilny, ale coraz bardziej anachroniczny na tle szybko demokratyzującej się
Ameryki Łacińskiej system polityczny Meksyku wchodził w coraz większą sprze­
czność z logiką reform gospodarczych. Salinas de Gortari zdawał sobie z tego
sprawę, podejmował więc od początku kadencji działania zarówno spektakularne,
jak i obliczone na głębsze zmiany. Duże wrażenie wywarły jego decyzja uwię­
zienia znanego z korupcji szefa związku zawodowego przemysłu naftowego oraz
wszczęcie postępowania sądowego wobec wysokich urzędników i biznesmenów
oskarżonych o machinacje podatkowe i korupcję.
Prezydent usiłował jednak przede wszystkim zmodernizować Partię Rewolucyj-
no-Instytucjonalną (Partido Revolucionario Institucional, PRI), rządzącą nieprzer­
wanie w Meksyku od dnia jej założenia (5 I I I 1929). Zmierzał więc do osłabienia
tradycyjnych sektorów partii, a wzmocnienia w niej roli przedstawicieli klasy
średniej. Na XV Zgromadzeniu PRI we wrześniu 1990 r. przyjęto uchwałę, że
członkostwo w partii będzie odtąd „indywidualne, wolne, na podstawie swobodnej
decyzji, a nie obowiązkowe lub poprzez jakieś organizacje i grupy" (do tej pory
przeważało członkostwo zbiorowe). W czerwcu 1991 r. ukazał się w USA bardzo
krytyczny raport (America's Watch Report) na temat przestrzegania praw czło­
wieka w Meksyku. Rząd meksykański uznał raport za tendencyjny, ale prezydent
powołał po raz pierwszy w dziejach kraju Narodową Komisję Praw Człowieka
pod kierownictwem Jorge Carpizo, składającą się z wielu wybitnych osobistości
1 „niezależnych przywódców politycznych".
Uporczywe oskarżenia o fałszerstwa przy urnach miało wyeliminować nowe
prawo wyborcze. Konserwatywna Partia Akcji Narodowej (Partido Acción Na-
WYZWANIA WSPÓŁZALEŻNOŚCI. MEKSYK I USA. 419
cional, PAN) wyraziła zadowolenie z tego prawa, natomiast inne ugurpowanie
opozycyjne: Partia Rewolucji Demokratycznej (Partido de la Revolución Democ­
ratica, PRD) uznała, że nie spełnia ono wszystkich wymogów demokracji. Jed­
nakże w lipcu 1989 r., po raz pierwszy od czasów rewolucji, gubernatorem
opozycyjnej PAN. Na mocy decyzji Kongresu z 1990r. powołano również Fe­
deralny Instytut Wyborczy, instytucję zupełnie nową, którą parlament uczynił
odpowiedzialną za organizację, przeprowadzenie, kontrolę i ocenę wyborów.
Organem decyzyjnym Instytutu uczyniono Radę Główną, złożoną z jednego
przedstawiciela władzy wykonawczej, po dwóch przedstawicieli każdej z izb
Kongresu (dwóch reprezentantów większości parlamentarnej i dwóch najliczniej­
szej mniejszości) oraz sześciu przedstawicieli społeczeństwa, wybranych na
zasadzie consensusu wszystkich ugrupowań parlamentarnych.
W sprawach przebudowy systemu politycznego i jego demokratyzacji Salinas
de Gortari postępował jednak o wiele bardziej zachowawczo niż w sprawach
gospodarki. Wydaje się, że prezydent chciał odłożyć zasadnicze zmiany polityczne
do czasu, kiedy reformy gospodarcze zaczną przynosić większe efekty. Sergio
Aguayo Quezada uważał, że w sumie administracja Salinasa de Gortari kon­
tynuowała autorytarne praktyki, szermując argumentem bezpieczeństwa narodo­
wego. „Powstaje jednak wątpliwość czy bezpieczeństwo narodu nie jest mylone
z bezpieczeństwem rządu lub z bezpieczeństwem jednej grupy" (S. Aguayo
Quezada, w: R. Roett, red., Mexico's External..., 66). Największy przeciwnik
polityki Salinasa de Gortari, przywódca PRD Cuauhtemoc Cardenas głosił, że
modernizacja ekonomiczna nie może być skuteczna bez równoczesnych reform
politycznych. W społeczeństwie demokratycznym rząd, który chce wprowadzić
głębokie zmiany, musi mieć przyzwolenie społeczne wyrażone w wyborach.
„W Meksyku ta forma ekspresji dotychczas nie funkcjonuje" (C. Cardenas, „Fo­
reign Policy", wiosna 1990).
Przedmiotem nie mniej gorących polemik niż sprawy gospodarki i systemu
politycznego stała się polityka zagraniczna Salinasa de Gortari. S. Aguayo Quezada
przypominał, że „centralną tezą meksykańskiego rewolucyjnego nacjonalizmu
było przekonanie, że świat zewnętrzny w ogólności, a Stany Zjednoczone w szcze­
gólności stanowią potencjalne zagrożenie dla niezawisłości i bezpieczeństwa
Meksyku". (S. Aguayo Quezada, w: R. Roett, Mexico's External..., 61). Istotnie,
przez kilkadziesiąt ostatnich lat polityka zagraniczna Meksyku była na ogół
defensywna, podkreślała nadrzędną rolę prawa międzynarodowego i uniwersalnych
norm umożliwiających pokojowe współżycie narodów. Była to polityka bardzo
„moralna", ale ostrożna. Logika reform Salinasa de Gortari wymusiła jednak
większe otwarcie i nadanie dynamiki także polityce zagranicznej. Największe
zmiany nastąpiły w stosunkach ze Stanami Zjednoczonymi. „Amerykanie tak
byli zafascynowani upadkiem muru berlińskiego, a później zaabsorbowani kry­
zysem w Zatoce Perskiej - pisał R. Pastor - że nie zauważyli upadku muru
oddzielającego Meksyk od Stanów Zjednoczonych" (R.A. Pastor, J of I-AS and
420 AMERYKA ŁACIŃSKA W KOŃCU XX WIEKU
WA 1990, nr 3, 3). Według niego, Salinas de Gortari dokonał w stosunkach
meksykańsko-amerykańskich zmian bardziej głębokich i pozytywnych niż jakikol­
wiek inny prezydent w tym stuleciu. Zakwestionował on zakorzenione przez dwa
wieki przekonanie, że Stany Zjednoczone stanowią zagrożenie dla niepodległości
i narodowej tożsamości Meksyku. Dostrzegł wielką szansę dla swojego kraju
w bliższej współpracy ekonomicznej i politycznej z potężnym sąsiadem z północy
Na wspólnej sesji obu izb Kongresu USA 4 października 1989 r. prezydent
Meksyku mówił: „Przyszedł czas budowania nowych stosunków, wolnych od
mitów i nieufności, nadużyć i dyskryminacji; stosunki te muszą opierać się na
dialogu między naszymi narodami, respektowaniu immanentnych odrębności
korzystnej współpracy inspirowanej ideami demokracji, sprawiedliwości i wolno­
ści, które podzielamy".
Największe zmiany w czasach Salinasa de Gortari nastąpiły w dziedzinie
powiązań gospodarczych Meksyku i USA, ale okazały się one tak głębokie, iż
wpłynęły na wszystkie inne płaszczyzny stosunków. USA zawsze były pierwszym
partnerem handlowym Meksyku. Dla Stanów Zjednoczonych Meksyk jest trzecim
partnerem po Kanadzie i Japonii, ale znacznie większym niż Niemcy, Wielka
Brytania czy Francja. Wybitny ekonomista amerykański już w 1984 r. pisał, iż
pomimo istotnych odrębności obu krajów i różnorakich przeszkód trzeba ustanowić
układ o wolnym handlu między USA i Meksykiem (S. Weintraub, Free Trade...,
Washington 1984). Głosił on też, że niezależnie od sentymentów logika rozwoju
gospodarczego skazuje oba kraje na współistnienie i współzależność. „Oddziały­
wania między USA i Meksykiem trzeba widzieć jako grę, w której nie ma
zwycięzcy. Jeśli w jednym kraju trendy ekonomiczne są korzystne, pobudza to
gospodarkę drugiego. Jeśli w którymś z tych krajów tendencje są przeciwne,
ciągnie to w dół drugiego partnera. Idealna sytuacja byłaby więc wtedy, gdyby
osiągnięto wzajemną prosperity, w której obie gospodarki działałyby stymulująco
na siebie" (S. Weintraub, A Marriage..., 4).
Gospodarka Meksyku i gospodarka USA są w dużym stopniu zależne od
siebie, ale ta zależność jest asymetryczna i zdecydowanie większa po stronie
Meksyku. Około 70-75% eksportu meksykańskiego kierowało się w końcu lat
osiemdziesiątych do Stanów Zjednoczonych, z tym, że w grupie artykułów
przemysłowych zależność jest jeszcze większa i wynosi 80-85%. „Idea, że
Meksyk może liczyć na solidarność latynoamerykańską, jest czystym romantyz­
mem; region ten wchłania tylko ok. 6% eksportu meksykańskiego. Ani Europa,
ani Japonia nie oferują Meksykowi rynków, które można porównać z północno­
amerykańskim. Twarda rzeczywistość jest taka, że Meksyk musi zależeć - teraz
i w przewidywalnej przyszłości - od rynku Stanów Zjednoczonych" (S. Weintraub,
w: G. Vega Canovas, red., 147).
Ale i dla USA wszystko, co się dzieje w gospodarce meksykańskiej, ma istotne
znaczenie. Kiedy w 1982 r. import meksykański z USA zmniejszył się o ok.
3 mld dolarów, tylko z tego powodu straciło tam pracę 300 tys. osób. Wskutek
długotrwałego kryzysu lat osiemdziesiątych miliony mieszkańców Meksyku prze-
WYZWAN1A WSPÓŁZALEŻNOŚCI. M E K S Y K I USA. 421
lcraczały granicę w poszukiwaniu pracy i żadne zapory z drutu kolczastego, rowy
z wodą, patrole i kontrole nie mogły ich zatrzymać. Z kryzysu meksykańskiego
USA wyciągnęły wniosek, że zdecydowanie lepiej mieć za swą południową
granicą kraj szybko się rozwijający, z którym można robić korzystne interesy, niż
kraj biedny, eksportujący siłę roboczą.
Mimo to doprowadzenie do zawarcia układu NAFTA wymagało wielkiej
odwagi, determinacji przywódców obu państw i przełamania stereotypów. Jeszcze
w październiku 1989 r„ w czasie oficjalnej wizyty w Waszyngtonie, prezydent
Salinas de Gortari uważał, iż nierówność ekonomiczna czyni ideę układu o wol­
nym handlu nierealistyczną. Jednakże niemal rok później, 11 czerwca 1990 r„ po
kolejnej wizycie Salinasa de Gortari w Waszyngtonie opublikowano wspólne
oświadczenie (Joint Statement) obu prezydentów, w którym czytamy między
innymi: „Prezydenci podzielają zobowiązanie do pogłębiania prawdziwego part­
nerstwa na rzecz trwałego ekonomicznego rozwoju, wspierania wolnego rynku,
handlu i inwestycji. Obaj prezydenci uzgodnili, że kompleksowe porozumienie
o wolnym handlu jest najlepszą drogą do osiągnięcia tych ambitnych celów (...),
są też przekonani, iż wolny handel między Meksykiem i Stanami Zjednoczonymi
może stać się potężnym czynnikiem rozwoju gospodarczego, tworzenia nowych
miejsc pracy i otwierania nowych rynków" (American Foreign Policy..., 817).
Po spotkaniu waszyngtońskim rozpoczęły się oficjalne rozmowy w sprawie
układu. Upoważnienie Senatu do ich prowadzenia Salinas de Gortari uzyskał bez
większych trudności jeszcze w czerwcu. Natomiast prezydent Bush sprawę układu
przedstawił w Kongresie po raz pierwszy 26 września 1990 r. Wystąpił wówczas
o zaakceptowanie tzw. szybkiej drogi (fast track) przygotowania układu, co
nałożyło zarówno na władzę ustawodawczą, jak i na wykonawczą określone
obowiązki.
Debata w Kongresie USA pokazała jednak, iż administracji Busha niełatwo
będzie uzyskać ostateczną aprobatę układu. Wielu kongresmanów formułowało
liczne zastrzeżenia i zarzuty wobec Meksyku. Wykazano więc, że jest on nadal
jednym z największych dostawców narkotyków do Stanów Zjednoczonych, że
nielegalna imigracja wciąż rośnie, a ustawodawstwo w zakresie ochrony środowis­
ka jest zbyt łagodne. Postulowano, aby do przyszłego układu włączyć osobną
Kartę społeczną, która będzie ustalała obowiązki Meksyku w zakresie ochrony
praw pracowniczych, zdrowia, środowiska naturalnego, budowy społeczeństwa
bardziej pluralistycznego i demokratycznego. Wpływowi przewodniczący dwóch
komisji Senatu, Lloyd Bentsen i Dan Rostenkowski, a także lider ówczesnej
demokratycznej większości w Izbie Reprezentantów R. Gephard, w listach do
prezydenta Busha wyrazili swe zaniepokojenie możliwością negatywnego wpływu
układu z Meksykiem na rynek pracy w USA.
Odpowiadając na listy, prezydent Bush przesłał do Kongresu 10 maja 1991 r.
stanowisko administracji we wszystkich tych kwestiach, wykazując oczywiste
korzyści dla USA z przyszłego układu. Prezydent zauważył m.in., iż otwarcie
422 AMERYKA ŁACIŃSKA W KOŃCU XX WIEKU
ekonomiczne Meksyku w czasach Salinasa de Gortari przyniosło tak duży wzrost
eksportu amerykańskiego do tego kraju, że stworzyło 264 tys. nowych miejsc
pracy w Stanach Zjednoczonych. 70 centów z każdego dolara wydanego przez
Meksyk na import trafia do USA. Gospodarka meksykańska jest wielokrotnie
słabsza niż północnoamerykańska i nie ma obawy, że może wpłynąć negatywnie
na procesy ekonomiczne w USA, a dysproporcje w płacach są niwelowane
7-krotnie większą wydajnością pracy w Stanach Zjednoczonych.
Również w Meksyku rokowania nad stworzeniem północnoamerykańskiej
strefy wolnego handlu wywoływały wiele ostrych sporów i kontrowersji. Opozycja,
a zwłaszcza PRD, podkreślała groźbę ograniczenia suwerenności i tożsamości
narodowej. Salinas de Gortari przekonywał jednak, że kraj będzie bardziej suwe­
renny z mocną gospodarką niż ze słabą. Logika otwarcia ekonomicznego wskazuje
na potrzebę wiązania się z najbliższym i największym na świecie rynkiem pół­
nocnoamerykańskim. Ponadto Meksyk potrzebuje kapitałów i technologii, a te
najłatwiej może uzyskać w USA.
Rokowania w sprawie NAFTA nabrały oficjalnie trójstronnego charakteru
5 lutego 1991 r., gdy przywódcy Kanady, USA i Meksyku ogłosili wspólną
deklarację. Dzień ten wielu uznało za narodziny „nowego kontynentalizmu"
w Ameryce Północnej („Foreign Affairs", jesień 1991, 130). Dalsze żmudne
rokowania zespołów rządowych przyspieszone zostały po kilku spotkaniach
George'a Busha, Canosa Salinasa de Gortari i premiera Kanady Briana Mulroneya.
Północnoamerykańskie Porozumienie o Wolnym Handlu (North American Free
Trade Agreement, NAFTA) uzgodnione zostało 12 sierpnia a podpisane przez
trzech szefów państw 17 grudnia 1992 r. Podlegało ono ratyfikacji przez par­
lamenty trzech państw, co miało nastąpić do 1 stycznia 1994r.
Prezydent Salinas de Gortari uznał dzień podpisania układu NAFTA za chwilę
największego tryumfu swej administracji. W orędziu do narodu mówił m.in.:
„My, Meksykanie potrafimy podołać wymaganiom współczesnego świata i twar­
dym regułom ekonomii. Potrafimy zdobyć i utrzymać swoją pozycję w świecie.
Niektórzy nie wierzyli w pomyślne zakończenie rokowań i podpisanie układu
0 utworzeniu Północnoamerykańskiej Strefy Wolnego Handlu. Dziś stało się to
faktem. Dziś my, cały naród meksykański, staliśmy się równym partnerem dla
Kanady i Stanów Zjednoczonych. I wszystko, co postanowiliśmy w tym traktacie,
uczyniliśmy dla naszej Ojczyzny..." (Mensaje del presidente Carlos Salinas de
Gortari a la Nación, Mexico 1992).
Końcowy okres prezydentury Salinasa de Gortari obfitował jednak w napięcia
1 dramatyczne wydarzenia. Wprawdzie 22 listopada 1993 r. Senat meksykański
ratyfikował układ NAFTA, ale 1 stycznia 1994r. w graniczącym z Gwatemalą
stanie Chiapas wybuchło gwałtowne powstanie ludności indiańskiej. Uzbrojone
grupy, nazwyające się Armią Wyzwolenia Narodowego im. Emiliano Zapaty
(Ejercito Zapatista de Liberación Natconal, EZLN), z subcomandante Marcosem
na czele, rozpoczęły walkę z siłami rządowymi. Powstanie w Chiapas stało się
wielkim krzykiem protestu najniższej warstwy społeczeństwa meksykańskiego,
WYZWANIA WSPÓŁZALEŻNOŚCI. M E K S Y K I USA. 423
a więc bezrolnych na ogół chłopów indiańskich, których ziemię już dawno
zagarnęli ladinos (nie-Indianie). W ostatnich latach sytuacja jeszcze się pogor­
szyła, gdyż reformy Salinasa de Gortari usprawniły gospodarkę, ale równocześnie
przyniosły pogłębienie zróżnicowania społecznego, a wielkie koszty ponieść
musieli głównie najubożsi. Indianie w Chiapas oświadczali więc: „Nie mamy
absolutnie nic do stracenia - ani dachu nad głową, ani ziemi, ani pracy, ani
zdrowia, ani jedzenia, ani dostępu do oświaty, ani prawa do uczestniczenia
w wolnych i demokratycznych wyborach władz. Tzotzile, Tzeltale, Choles i przed­
stawiciele innych mniejszości etnicznych wzywają do położenia kresu dyktators­
kim rządom PRI. Nie wierzymy już nawet partiom opozycyjnym. Chcemy nie
władzy, ale prawa do decydowania o własnym losie. Wyczerpały się wszystkie
legalne środki. Lepiej umrzeć w walce, niż na nieuleczalne choroby, które
w Chiapas pochłaniają co roku 15 tys. śmiertelnych ofiar (...) Walczymy w imieniu
milionów wywłaszczonych Meksykanów i wzywamy naszych braci, żeby się
przyłączyli" (Meksyk na krawędzi, „Gazeta Wyborcza", 25 I 1994).
Rząd początkowo nie informował o wydarzeniach w stanie Chiapas, ale wysłał
tam ok. 14 tys. żołnierzy, aby stłumić rebelię siłą. Lotnictwo bombardowało
tereny zajęte przez Indian, a wojsko bezwzględnie atakowało bojowników EZLN.
Postępowanie rządu wywołało fale krytyki nie tylko w Meksyku, ale i za granicą.
Komisja Episkopatu Kościoła katolickiego w Meksyku poparła żądania Indian
z Chiapas, nazywając je „słusznymi" i wzywając władze do walki „z systemem
kacyków politycznych". Kilkudziesięciu kongresmanów USA napisało w tej
sprawie list do prezydenta Salinasa de Gortari, a 20 stycznia Parlament Europejski
potępił Meksyk za „łamanie praw człowieka w Chiapas". W tej sytuacji prezydent
zmienił postępowanie i rozpoczął negocjacje z powstańcami. Minister spraw
wewnętrznych został zdymisjonowany, a Manuela Camacho Solinę mianowano
komisarzem ds. pokoju i pojednania.
Negocjacje między strona rządową a zapatystami rozpoczęły się w San Cristobal
w lutym 1994 r. Obie strony zgodziły się, aby mediatorem w konflikcie uczynić
biskupa Samuela Ruiza. Na początku marca uzgodniono wstępne 34-punktowe
porozumienie, które przewidywało m.in. wprowadzenie nowych, poszerzonych
programów pomocy dla chłopów, prawny zakaz dyskryminacji ludności rdzennej,
jej języka i kultury, a także gruntowne przeanalizowanie systemu sądowniczego
w Chiapas. W następnych miesiącach rząd przeznaczył pewne sumy na rozpo­
częcie podziału ziemi w tym stanie, co jednak w niewielkim tylko stopniu mogło
złagodzić problem. Do końca kadencji Salinasa de Gortari prowadzono dalsze
negocjacje, ale konfliktu nie rozwiązano. Dopiero w czasie kadencji następnego
prezydenta, 9 kwietnia 1995 r., uzgodniono Protokół dialogu i negocjacji układu
pokojowego na gruncie sprawiedliwości i pokoju, co ułatwiło rozmowy z EZLN
prowadzone przez cały 1995 i 1996 rok.
Inne dramatyczne wydarzenia wiązały się z kampanią wyborczą 1994 roku.
Zanim się rozpoczęła, w Meksyku zrobiono wiele, aby wybory uczynić uczciwymi
i demokratycznymi. W 1993 r. Kongres meksykański uchwalił nowelizację kilku
424 AMERYKA ŁACIŃSKA W KOŃCU XX WIEKU
artykułów konstytucji, zmierzającą do zapewnienia większego pluralizmu poli­
tycznego w obu izbach. Postanowiono, że każdy stan będzie wybierał nie dwóch
jak dotychczas, a czterech senatorów, z tym że przynajmniej jeden z nich musi
być przedstawicielem największej partii mniejszościowej (wg wyników głosowa­
nia). Ustalono też, że żadna z partii nie może posiadać w Izbie Deputowanych
więcej niż 300 z 500 miejsc. Po raz pierwszy uzgodniono ten sam pułap wydatków
jakie partie będą mogły ponieść na kampanię wyborczą. Przyjęto zasadę równego
dostępu wszystkich partii do środków masowego przekazu, a telewizja po raz
pierwszy przeprowadziła publiczną debatę kandydatów na prezydenta. Dokonano
także ogromnego wysiłku, aby w nowy sposób zorganizować - pod nadzorem
społecznym - przeprowadzenie samego aktu wyborczego.
Na początku grudnia 1993 r. Salinas de Gortari wyznaczył, zgodnie ze starą
autorytarną tradycją (tzw. system dedazo, wskazania palcem), Luisa Donaldo
Colosio jako kandydata PRI na prezydenta. Jednakże 23 marca 1994 r., podczas
wiecu wyborczego w Tijuanie, Colosio został zastrzelony. Wywołało to wielkie
napięcie polityczne w kraju, a powstanie Indian w Chiapas i liczne porwania
- zwłaszcza zniknięcie prezydenta wielkiej grupy finansowej Banamex, Alfreda
Harpa Helu - pogłębiły niepokój. Meksyk zaczął tracić zaufanie inwestorów
zagranicznych, a akcje na meksykańskiej giełdzie szybko spadły. Nowym kan­
dydatem PRI został Ernesto Zedillo Ponce de Leon, ekonomista wykształcony na
prestiżowym amerykańskim Uniwersytecie Yale, ale jego szanse wyraźnie się
pogorszyły. Mimo to w dniu wyborów 31 sierpnia 1994 r., które wszyscy obser­
watorzy zagraniczni uznali za uczciwe i demokratyczne, społeczeństwo jeszcze
raz zawierzyło kandydatowi rządzącej PRI. Wygrał je bowiem zdecydowanie
E. Zedillo przed Diego Fernandezem de Cevallos (PAN) oraz C. Cardenasem
(PRD). Już po wyborach, 28 września 1994 r., w mieście Meksyk zastrzelono
sekretarza generalnego PRI, Jose Francisco Ruiza Massieu. O zabójstwo to,
a także o związki z działalnością karteli narkotykowych, oskarżony został później
brat ustępującego prezydenta Raul Salinas de Gortari.
3.3. Kryzys finansowy
Głęboki kryzys Meksyku w latach 1994-1995 miał wiele przyczyn, głównie
jednak wynikł z błędów popełnionych w ostatnim okresie rządów Carlosa Salinasa
de Gortari, napięć politycznych i niepokojów społecznych w kraju oraz ze zmian
na międzynarodowym rynku finansowym. Objawy nadciągającego kryzysu wido­
czne już były od końca 1993 r., ale rząd utrzymywał, iż wszystko jest w porządku.
Deficyt w handlu zagranicznym rósł jednak niepokojąco, m.in. na skutek utrzy­
mania na sztucznie zawyżonym poziomie kursu peso w stosunku do dolara
(1 dolar wart był na początku 1994 r. 3 peso). Wynikał on z przyjęcia priorytetu
duszenia inflacji, co zresztą udawało się skutecznie realizować. Jeszcze w 1987 r.
inflacja wynosiła 160%, a w 1994 r. już tylko 7%. Kiedy jednak w burzliwym
roku 1994 kilkakrotnie doszło do paniki na rynku, rząd usiłował ratować sytuację
WYZWANIA WSPÓŁZALEŻNOŚCI. MEKSYK I USA. 425
kosztem swych rezerw dewizowych. Do utrzymywania sztucznych relacji między
cenami i płacami zobowiązywało władze meksykańskie trójstronne porozumienie
(Pactó), zawarte ze związkami zawodowymi i prywatnymi pracodawcami.
Początkowo objawy kryzysu nie wydawały się groźne, gdyż rezerwy kapitałowe
były duże i na początku 1994r. wynosiły niemal 30 mld dolarów, a kapitał
zagraniczny napływał nieustannie. Nie zauważono jednak, iż większość zagranicz­
nych inwestycji kapitałowych ma charakter krótkoterminowy i spekulacyjny,
a więc niezwykle wrażliwy na wszelkie niepokojące sygnały. Zamrożono też ok.
10 mld doi. w Tesobonos, czyli rządowych obligacjach, których wartość utrzy­
mywano na stałym poziomie w stosunku do dolara.
Peso zaczęło słabnąć już na jesieni 1993 r., kiedy w czasie debaty w Kongresie
USA uwidoczniła się silna opozycja przeciw układowi NAFTA. Część inwestorów,
obawiających się, że możliwe odrzucenie układu niekorzystnie wpłynie na gos­
podarkę meksykańską, zaczęło wycofywać swoje aktywa. Sytuacja pogorszyła
się jeszcze na wiosnę 1994 r. Na początku marca amerykański Urząd Rezerw
Federalnych podniósł stopy procentowe, co okazało się bardzo atrakcyjne dla
kapitału zagranicznego i zmniejszyło jego zainteresowanie Meksykiem. W tym
samym miesiącu doszło do wspomnianego już zabójstwa Colosio, które wzmogło
obawy o przyszłość meksykańskiego systemu politycznego. Powstanie w Chiapas
także dalekie było od uspokojenia, a w kraju krążył apel guerrilli indiańskiej
EZLN, wzywający do walki o sprawiedliwość społeczną i obalenie układu NAF­
TA. Wszystko to spowodowało pierwszy, gwałtowny odpływ kapitałów zagranicz­
nych. Prezydent Salinas de Gortari nieznacznie zdewaluował wtedy peso, a Stany
Zjednoczone i Kanada uruchomiły linię kredytową dla Banco de Mexico w wy­
sokości ok. 6,5 mld dolarów.
Kolejne uderzenie w system finansowy Meksyku nastąpiło na jesieni 1994r:
We wrześniu tego roku zamordowano Ruiza Massieu, sekretarza generalnego
PRI, porwano kilku wielkich biznesmenów i bankierów. W kraju wzrosło napięcie,
na co kapitał spekulacyjny zareagował ucieczką. W listopadzie państwowe rezerwy
walutowe zmniejszyły się do 17 mld dolarów (z 30 mld w styczniu). Ustępujący
prezydent miał wówczas niepowtarzalną okazję, aby dokonać wyraźnej dewaluacji
peso i dokonać innych drastycznych posunięcie, czym ułatwiłby sytuację swojego
następcy. Salinas de Gortari aspirował jednak do stanowiska szefa Światowej
Organizacji Handlu (WTO), nie chciał więc publicznie przyznawać się do niepo­
wodzeń swej administracji i cały kłopot zostawił prezydentowi-elektowi Ernesto
Zedillo. Ale i prezydent Clinton nie uświadamiał sobie chyba powagi sytuacji.
Jeszcze 23 listopada, po spotkaniu z E. Zedillo, wyraził głęboką ufność w eko­
nomiczną pomyślność Meksyku, a dwa tygodnie później, 9 grudnia, z okazji
szczytu Ameryk w Miami wypowiadał się z najwyższym uznaniem o meksykańs­
kich sukcesach gospodarczych.
Kiedy 1 grudnia 1994r. prezydenturę obejmował Zedillo, Meksyk znajdował
się już w apogeum kryzysu. W ciągu trzech tygodni grudnia rezerwy dewizowe
zmniejszyły się o 11 mld doi., a tylko jednego dnia (19 grudnia) inwestorzy
426 AMERYKA ŁACIŃSKA W KOŃCU XX WIEKU
zagraniczni wycofali z kapitałowego rynku meksykańskiego 3 mld doi. (Gary L.
Springer, Jorge L. Molina, J of I-AS and WA, lato 1995, 63). Nie można już było
dłużej ukrywać kryzysu i 20 grudnia 1994r. minister finansów Meksyku Jaime
Serra Puchę ogłosił 15% dewaluację peso. 22 grudnia nastąpiło pełne upłynnienie
kursu, w wyniku czego na początku stycznia za dolara płacono już 6 peso^
a w marcu 8 peso. Dopiero wtedy administracja amerykańska przystąpiła do
zdecydowanych działań w celu zatrzymania upadku finansów Meksyku. 12 stycz­
nia 1995 r. Clinton zapowiedział przekazanie nadzwyczajnej pomocy w wysokości
20 mld dolarów z zasobów amerykańskiego funduszu stabilizacyjnego (U.S.
Exchange Stabilization Fund). Tydzień później, na spotkaniu w Departamencie
Skarbu, prezydent oświadczył m.in.: „Oczywiście, obecny kryzys jest niebez­
pieczny przede wszystkim dla Meksyku, ale też, jak już mówiłem, zagraża
ekonomicznej przyszłości Stanów Zjednoczonych" (U.S. Department of State
Dispatch, 23 I 1995, 46). Problem pomocy dla Meksyku stał się też przedmiotem
debaty w Kongresie USA, w czasie której starły się racje zwolenników i przeciw­
ników bezprecedensowego programu ratowania gospodarki południowego sąsiada.
Zaufanie inwestorów zagranicznych do Meksyku osiągnęło najniższy punkt, a na
rynku kapitałowym panowała panika. „Wielu ekspertów oceniało, że rezerwy
dewizowe Meksyku spadły do negatywnej wartości (have fallen into a negative
position)" (G.L. Springer, J. Molina, tamże).
Rolę inicjatora i koordynatora akcji międzynarodowej wzięła na siebie ad : którzy usiłowali nielegalnie przekroczyć granicę na Rio Grandę. Według oficjal­
ministracja Clintona, dzięki czemu powstała możliwość zgromadzenia 52,8 mld
doi. Złożyły się na to: fundusze gwarantowane przez rząd USA (20 mld doi.),
18-miesięczny kredyt stand-by MFW (17,8 mld doi.), pożyczka Banku Roz­
rachunków Międzynarodowych (10 mld doi.), pożyczki banków komercyjnych
(3 mld doi.) oraz latynoamerykańskie i kanadyjskie „ułatwienia kredytowe" (2 mld
doi.). Zanim jednak dyskusja w Kongresie dobiegła końca i porozumienie zostało
podpisane, minęły trzy tygodnie, w czasie których sytuacja nowej administracji
E. Zedillo stała się krytyczna. Musiano więc przyjąć nowe warunki MFW i wpro­
wadzić radykalne oszczędności. 9 marca 1995 r. prezydent Zedillo ogłosił plan
stabilizacyjny, który m.in. zakładał podwyższenie z 10% do 15% podatku VAT
(w jęz. hiszp. I V A ) , podniesienie cen benzyny o 35%, a elektryczności o 20%,
ustanowienie płynnego kursu walutowego, zreformowanie systemu bankowego
oraz podwyższenie opłat za przejazd drogami szybkiego ruchu i autostradami.
Koszty kryzysu okazały się duże i poważnie dotknęły gospodarkę meksy­
kańską. Bezrobocie gwałtownie wzrosło, a liczne przedsiębiorstwa ogłaszały
bankructwo. PKB zmniejszył się w 1995 r. o 7%, a inflacja wzrosła do ok.
40%. Dotkliwe straty przyniósł upadek zaufania i wiarygodności Meksyku
w świecie, gdyż inwestycje zagraniczne spadły o 27%. Obawiano się powsze­
chnie, że kryzys meksykański katastrofalnie wpłynie na inne państwa latyno­
amerykańskie (tzw. teąuila effeci). Ostatecznie do tego nie doszło, ale Argentyna
- szczególnie powiązana z kapitałowym rynkiem meksykańskim - zanotowała
obniżenie PKB o 3%.
WYZWANIA WSPÓŁZALEŻNOŚCI. MEKSYK I USA. 427
Determinacja Meksyku w naprawianiu gospodarki i zaangażowanie USA,
które dzięki układowi NAFTA mocniej związały się ze swym południowym
sąsiadem, już w końcu 1995 r. zaczęły przynosić pozytywne efekty. Dzięki
obniżeniu wartości peso kraj więcej eksportował, a mniej importował, zatrudnienie
powoli wzrastało, a inwestorzy zagraniczni znów zaczęli dostrzegać korzyści
z obecności na rynku meksykańskim. O szybkich postępach w likwidowaniu
skutków kryzysu świadczyła zdolność do spłaty zaciągniętych wówczas pożyczek,
które zresztą okazały się o wiele niższe niż deklarowane 52 mld dolarów. Już
w styczniu 1997r. Meksyk przekazał 3,5 mld doi. jako ostatnią ratę 13,5 mld
otrzymanych od USA w 1995 r. (S. Kaufman Purcell, L . Rubio, 111).
3.4. Inne wspólne problemy
Kryzys finansowy w 1995 r. pokazał raz jeszcze narastającą współzależność
między USA i Meksykiem w wielu dziedzinach, w tym także dotyczącą migracji.
Jeśli bowiem w pierwszym kwartale 1994 r. amerykańska straż graniczna za­
trzymała i wydaliła 276 tys. Meksykanów, to w tym samym okresie 1995 r. już
358 tys. W ciągu roku przeciętnie milion Meksykanów jest zatrzymywanych na
granicy z USA i odsyłanych do domu. Do tego trzeba dodać, iż władze mek­
sykańskie deportowały w 1995 r. ponad 110 tys. obywateli państw trzecich,
nego źródła waszyngtońskiego, „w roku finansowym 1995 zanotowano 290 min
przypadków legalnego przekroczenia granicy Stanów Zjednoczonych z Mek­
sykiem" (U.S. Department of State Dispatch, 20 V 1996, 258). Urząd Imigracji
i Naturalizacji (Immigration and Naturalization Service, INS) oceniał wówczas,
iż w Stanach Zjednoczonych przebywało nielegalnie 3,8 min imigrantów. Około
połowy z nich dostało się do Stanów Zjednoczonych poprzez południową granicę
i niemal zawsze byli oni Meksykanami (98%). Dopiero w 1995 r. odkryto, iż
wielu korzystało z podziemnego tunelu wydrążonego w pobliżu miejscowości
Nogales.
Meksykański badacz Remedios Gomez Aruau przytacza nieco inne dane.
Podaje, że w 1996 r. ok. 11 min urodzonych w USA obywateli miało meksykań­
skie pochodzenie. Ponadto w USA mieszkało wtedy 4,7-4,9 min Meksykanów
mających status legalnych rezydentów i 2,3-2,4 min nielegalnych imigrantów
(R. Gomez Aruau, „Voices of Mexico", I - I I I 1998, 57).
Tak więc w drugiej połowie lat dziewięćdziesiątych problem migracji zajmował
w stosunkach między Stanami Zjednoczonymi a Meksykiem jedno z głównych
miejsc. W USA dyskusje nasiliły się, gdy w listopadzie 1994 r. stan Kalifornia
postanowił (Proposition 187), iż nielegalni emigranci i ich rodziny nie będą mieli
dostępu do edukacji, świadczeń socjalnych i służby zdrowia (poza sytuacjami
nadzwyczajnymi). Argumentowano, że dotychczasowe wydatki z tego tytułu są
wielkim ciężarem dla budżetu stanowego i zachęcają do szukania szansy życiowej
w Stanach Zjednoczonych. Decyzja władz stanowych cieszyła się dużym społecz-
428 AMERYKA ŁACIŃSKA W KOŃCU XX WIEKU
nym poparciem, gdyż Kalifornia przeżywała wówczas spore trudności wskutek
zamknięcia, po zakończeniu zimnej wojny, wielu baz wojskowych, zmniejszenia
zamówień w przemyśle zbrojeniowym i zredukowania lokalnej administracji, co
pogłębiło napięcia na rynku pracy. Wprawdzie później Proposition 187 została
zawieszona, ale podobne inicjatywy zgłoszono w stanach Floryda i Arizonia.
Zweryfikowanie polityki imigracyjnej w USA stało się jednym z ważnych
tematów w kampanii prezydenckiej 1996 r. Szczególnie Pat Buchanan, ubiegający
się o nominację z ramienia Partii Republikańskiej, postulował radykalne zaost­
rzenie przepisów federalnych, co przyniosło mu znaczne poparcie. Po sukcesie
Buchanana w prawyborach w New Hampshire, także prezydent Clinton postano­
wił, iż musi bardziej energicznie walczyć o głosy elektorów ze stanów, gdzie
popularne były hasła antyimigranckie - Kalifornii, Teksasu czy Florydy. Dlatego
też, przy zgodnym stanowisku większości republikanów i demokratów, Kongres
uchwalił we wrześniu 1996 r. Ulegał Immigration Reform and Immigrant Respon-
sibdity Act of 1996, który wszedł w życie w kwietniu 1997 r. Ustawa zwiększała
znacznie budżet INS, umożliwiała przez pięć kolejnych lat powiększanie patroli
granicznych o 1000 osób rocznie i drastycznie zaostrzała postępowanie wobec
nielegalnych imigrantów (pełny tekst ustawy w: „Voices of Mexico", V I I - I X
1997, 96-97). Chcąc uniknąć deportacji, tysiące Meksykanów usiłowało wtedy
uzyskać obywatelstwo USA. Starania takie cieszyły się już poparciem rządu
meksykańskiego, gdyż 5 grudnia 1996 r. Senat tego państwa jednogłośnie zaapro­
bował poprawki do art. 30, 32 i 37 konstytucji z 1917 r., przewidujące możliwość
posiadania podwójnego obywatelstwa.
Sprawy emigracji Meksykanów do USA zajęły też dużą część rozmów Clintona
w stolicy Meksyku, 6-7 maja 1996 r. Była to już 54 wizyta prezydenta Stanów
Zjednoczonych w Meksyku w całej historii stosunków dwustronnych - począwszy
od pierwszej w 1909 r., kiedy to William H. Taft spotkał się w Ciudad Juarez
z Porfirio Diazem. Opublikowane w 1996 r. wspólne oświadczenie akcentowało
zobowiązanie obu prezydentów do „zintensyfikowania dialogu" w celu rozwią­
zania skomplikowanych i często konfliktowych problemów migracji. Natomiast
podczas wizyty prezydenta Zedillo w Waszyngtonie (13-14 X I 1997) ustalono
m.in., iż w trakcie repatriacji Meksykanów z USA „w pełni respektowane będą
ich godność, prawa człowieka oraz zasada nierozdzielania rodzin". („Voices of
Mexico", I - I I I 1998, 21).
Do najtrudniejszych kwestii w stosunkach dwustronnych należała zawsze walka
z przemytem narkotyków. Po tym, jak w latach osiemdziesiątych agenci amerykań­
skiej Agencji Antynarkotykowej skutecznie ograniczyli szlaki przerzutów nar­
kotyków z Ameryki Południowej na Florydę przez Karaiby, kartele kolumbijskie
szeroko zaczęły wykorzystywać terytorium Meksyku jako dogodną drogę do
USA. Z czasem rozwinęły się też niezależne od Kolumbijczyków meksykańskie
mafie narkotykowe. Raport Departamentu Stanu z marca 1996 r. oceniał, iż 70%
kokainy na rynku amerykańskim pochodzi z Meksyku (Peter Andreas, „Foreign
Policy", lato 1996, 56). Przez Meksyk przerzucano też ok. 30% heroiny i 80%
WYZWANIA WSPÓŁZALEŻNOŚCI. M E K S Y K [ USA. 429
marihuany konsumowanej w USA. Departament Stanu dodawał ponadto: „Eks­
perci amerykańscy uważają, iż Meksyk staje się największym w hemisferze
centrum prania pieniędzy narkotykowych" (U.S. Department of State Dispatch,
20 V 1996, 259).
Obok problemów migracyjnych właśnie sprawy walki z narkotykami znalazły
się w 1996 r. wśród gorących tematów kampanii prezydenckiej w USA. Właśnie
wtedy (do 1 marca) prezydent Clinton musiał podjąć decyzję, czy przedstawić
w Kongresie wniosek o certyfikat uznający, iż rząd meksykański wystarczająco
współdziała ze Stanami Zjednocznymi w realizacji antynarkotykowego programu.
Jeśli decyzja byłaby negatywna, Kongres mógłby zawiesić wszystkie programy
pomocy dla Meksyku (S. Kaufman Purcell, L. Rubio, 113). W tej sytuacji ważnego
argumentu dostarczyły prezydentowi Clintonowi władze meksykańskie, które
w styczniu 1996 r. aresztowały i przekazały do USA jednego z największych
narkotykowych bossów Juana Garcię Abrego. W marcu tegoż roku oba rządy
ustanowiły specjalnych pełnomocników do koordynowania programu antynar­
kotykowego, którymi zostali gen. Barry McCaffrey oraz prokurator generalny
Antonio Lozano Garcia. Clinton zalecał więc Kongresowi udzielenie Meksykowi
certyfikatu, natomiast odmówił go Kolumbii.
W Kongresie uformowała się jednak silna opozycja przeciwko wnioskowi
prezydenta, kierowana przez senatorów Alphonse'a D'Amato (z Partii Repub­
likańskiej) oraz Dianne Feinstein (z Partii Demokratycznej). Przeciwstawiała się
ona układowi NAFTA oraz negatywnie oceniała rezultaty działań rządu mek­
sykańskiego w sprawie ograniczenia migracji i walki z narkotykami. Wniosek
prezydenta uzyskał w 1996 r. aprobatę Kongresu, ale w roku następnym sytuacja
się skomplikowała (certyfikat był wydawany każdego roku).
W drugiej połowie 1996 r. w amerykańskim więzieniu znalazł się Mario Ruiz
Massieu, koordynator rządowego meksykańskiego programu antynarkotykowego
w latach 1993-1994. W więzieniu meksykańskim osadzono Raula Salinasa de
Gortari, brata poprzedniego prezydenta. Obu oskarżono o bezpośrednie powiązania
i ochranianie bossów narkotykowej mafii.
Jeszcze większym zaskoczeniem było aresztowanie w lutym 1997 r. gen.
Jesusa Gutierreza Rebollo, który kilka miesięcy wcześniej przejął nadzór nad
całym programem rządu w dziedzinie walki z narkotykami. Gutierrez Rebollo
został dopuszczony do wszystkich tajnych planów nie tylko rządu meksykańskiego,
lecz także administracji Stanów Zjednoczonych. Jeszcze w grudniu 1996 r.
B. McCaffrey publicznie chwalił jego „niezwykłą odwagę i prawość".
Po tych skandalach uzyskanie w marcu 1997 r. kolejnego certyfikatu dla
Meksyku okazało się niezmiernie trudne. Początkowo większość Izby Reprezen­
tantów opowiedziała się przeciw i dopiero po dyskusji w Senacie Kongres z naj­
wyższym trudem zaaprobował pozytywny wniosek Clintona. W debacie wypo­
wiedziano jednak wiele gorzkich słów i oskarżeń pod adresem Meksyku. W od­
powiedzi podkreślano, iż procedura przyznania przez USA certyfikatu narusza
 430 AMERYKA ŁACIŃSKA W KOŃCU XX WIEKU
godność i suwerenność Meksyku. Wskazywano także na fakt, że Stany Zjed­
noczone niewiele zrobiły, aby ograniczyć konsumpcje narkotyków w swoim kraju
Kontrowersje, jakie wówczas się ujawniły, udało się po części załagodzić
w trakcie wizyty prezydenta Zedillo w Waszyngtonie, w listopadzie 1997
Podpisano wówczas dwa ważne porozumienia: międzynarodową konwencję o zwa­
lczaniu nielegalnego handlu bronią oraz protokół do traktatu o ekstradycji.
Proces współdziałania i zbliżania obu krajów nabrał nowego kształtu po wy­
borach do Kongresu meksykańskiego 6 lipca 1997 r. W ich wyniku rządząca
niepodzielnie od 1929 r. PRI po raz pierwszy utraciła hegemonię w politycznym
systemie meksykańskim. PRI, która dotychczas miała 300 miejsc w 500-osobowej
Izbie Reprezentantów, uzyskała teraz zaledwie 239 mandatów, natomiast PRD
- 125, PAN - 122, a dwie inne partie opozycyjne zdobyły w sumie 16. W wy­
borach bezpośrednich na burmistrza miasta Meksyk zwyciężył przywódca PRD
Cuahtemoc Cardenas, uzyskując dwa razy więcej głosów niż kandydat PRI.
Wyniki wyborów należy uznać za dowód demokratyzowania się systemu
politycznego Meksyku. Opozycja uzyskała wreszcie możliwość rzeczywistego
wpływu na losy kraju i wielką szansę zwycięstwa w kolejnych wyborach prezyden­
ckich.
Przypuszczenia te potwierdziły wybory 2 lipca 2000 r., w których zwyciężył
kandydat PAN Vicente Fox, a rządząca od 71 lat PRI straciła władzę.
4. N O W A R O L A O R G A N I Z A C J I P A Ń S T W A M E R Y K A Ń S K I C H
4.1. Reformy Karty OPA
Organizacja Państw Amerykańskich przeżywała w latach sześćdziesiątych
i siedemdziesiątych głęboki kryzys, na skutek czego jej rola na zachodniej
półkuli wyraźnie się zmniejszyła. Już niepowodzenie „Sojuszu dla Postępu",
a następnie zaaprobowana ostatecznie przez OPA interwencja w Dominikanie
(1965) osłabiły prestiż organizacji. Poprawki wniesione do jej Karty w 1967 r.,
które rozszerzały zadania OPA w dziedzinie ekonomicznej i społecznej, pozo­
stawały przez długie lata niespełnionym postulatem. Bez współdziałania z OPA
doszło więc w latach siedemdziesiątych do powstania i bujnego rozwoju latyno­
amerykańskich ugrupowań integracyjnych. OPA pozostała też na marginesie
procesu rozwiązywania dwóch innych podstawowych problemów Ameryki Łaciń­
skiej: konfliktów zbrojnych w Ameryce Środkowej i wielkiego kryzysu zadłużenia
lat osiemdziesiątych.
Proces reformowania OPA i stopniowego jej renesansu rozpoczął się w połowie
lat osiemdziesiątych, począwszy od X I V Specjalnej Sesji Zgromadzenia Ogólnego
OPA w Cartagenie de Indias (Kolumbia), na której podpisano Protokół poprawek
do Karty OPA (5 X I I 1985). Dokonana w ten sposób druga reforma Karty
(pierwsza była w 1967 r.) próbowała dostosować organizację do zmieniającej się
rzeczywistości i potrzeb państw amerykańskich. Jak pisał nowy sekretarz generalny
NOWA ROLA ORGANIZACJI PAŃSTW AMERYKAŃSKICH 431
(od czerwca 1984 r.) Joao Clemente Baena Soares, poczyniono wówczas dalszy
krok w kierunku spełnienia „zasady regionalnej uniwersalności" (J.C. Baena
Soares, 7).
r Znowelizowany art. 8 Karty stwierdzał, że członkiem OPA może zostać „każde
państwo półkuli zachodniej, które było członkiem Narodów Zjednoczonych w dniu
10 grudnia 1985 r., oraz terytorium niesamodzielne wymienione w rezolucji
Zgromadzenia Ogólnego OPA z 5 listopada 1985 r„ po uzyskaniu niepodległości".
Podtrzymano, ale tylko na pięć lat, restrykcje, które uniemożliwiały członkostwo
Gujanie i Belize (w związku z ich sporami terytorialnymi toczonymi z Wenezuelą
i Gwatemalą). W art. 8 uznano, iż dotychczasowe zastrzeżenia obowiązują tylko
do 10 grudnia 1990 r. Oba państwa stały się członkami OPA już w 1991 r. Rok
wcześniej, w styczniu 1990 r., pełne członkostwo OPA uzyskała również Kanada,
która przez całe sto lat istnienia ruchu panamerykańskiego wykazywała życzliwe
zainteresowanie jego działalnością, ale z pozycji wyłącznie nieformalnego, a na­
stępnie formalnego (od 1972 r.) obserwatora. Jeśli więc w 1967 r. OPA liczyła
21 członków, to w 1991 r. już 35, gdyż w tym czasie do organizacji przystąpiły:
Trynidad i Tobago (1967), Barbados (1967), Jamajka (1969), Grenada (1975),
Surinam (1977), Antigua i Barbuda (1981), San Vicente i Grenadyny (1981),
Bahamy (1982), St. Kitts i Nevis (1984), Kanada (1990), Gujana (1991) i Belize
(1991).
Istotne zmiany wprowadzono w dziedzinie pokojowego rozwiązywania sporów.
Dotychczas Stała Rada organizacji mogła szukać pokojowych rozwiązań tylko
wtedy, jeśli wszystkie strony sporu wyraziłyby na to zgodę. Obecnie uznano, iż
Stała Rada podejmuje działalność nawet na prośbę jednej tylko strony. Zlik­
widowana została Międzyamerykańską Komisja Rozwiązań Pokojowych, która
okazała się zupełnie nieużyteczna. Na jej miejsce Stała Rada miała powoływać
komisje ad hoc do praktycznego zajmowania się poszczególnymi sporami.
Wyraźnemu wzmocnieniu uległa pozycja sekretarza generalnego OPA. Jak
pisze Baena Soares, odgrywał on dotąd rolę, którą można porównać do dyrektora
administracyjnego wielkiego koncernu lub „w najlepszym przypadku wykonawcy
politycznych decyzji". Teraz zapisano, iż „może on poddać pod uwagę Zgroma­
dzenia Ogólnego lub Stałej Rady każdą kwestię, która jego zdaniem zagrażałaby
pokojowi i bezpieczeństwu hemisfery, bądź rozwojowi państw członkowskich".
Wyposażono go również w uprawnienia do zajmowania się wszystkimi innymi
sprawami ważnymi dla członków organizacji. Istotne uzupełnienie nastąpiło
ponadto w art. 2 Karty, do którego dopisano, iż jednym z celów organizacji jest
„popieranie i konsolidowanie demokracji przedstawicielskiej".
Trzeci protokół poprawek do Karty OPA uchwalono podczas X V I Specjalnej
Sesji Zgromadzenia Ogólnego OPA - 14 grudnia 1992 r. Dokument ten najczęściej
jednak nazywany jest Protokołem waszyngtońskim - od miejsca jego podpisania.
Najważniejsza uzgodniona wówczas kwestia dotyczyła możliwości zawieszenia
jakiegoś państwa w prawach członkowskich. Spotkanie waszyngtońskie nastąpiło
wkrótce po sesji Zgromadzenia Ogólnego OPA w Santiago de Chile na temat
 432 AMERYKA ŁACIŃSKA W KOŃCU XX WIEKU
rozwoju i umacniania demokracji przedstawicielskiej na półkuli zachodniej.
W Waszyngtonie podjęto więc decyzje, które miały, jak określił to zastępca
sekretarza stanu USA Strobę Talbott, umożliwić „zbiorową obronę i przeciw­
działanie wrogom demokracji" (U.S. Department of State Dispatch, X 1997, 14).
Główna zmiana, którą wprowadzono do Karty OPA na mocy Protokołu waszyng­
tońskiego, brzmiała: „Członek Organizacji, którego demokratycznie ukonstytuo­
wane władze zostały obalone siłą, może być zawieszony w wykonywaniu prawa
do uczestniczenia w sesjach Zgromadzenia Ogólnego, konferencjach konsultacyj­
nych, posiedzeniach Rady Organizacji, konferencji wyspecjalizowanych oraz
komisji, grup roboczych i innych organów". Nowy artykuł przewidywał jednakże,
że zanim dojdzie do zawieszenia, należy wyczerpać procedury i inicjatywy
dyplomatyczne, a samą decyzję podejmuje Zgromadzenie Ogólne większością
dwóch trzecich głosów państw członkowskich.
Ostatnia, jak dotychczas, reforma Karty OPA, a więc Protokół z Managui,
została wprowadzona na X I X Specjalnej Sesji Zgromadzenia Ogólnego OPA
10 czerwca 1993 r. Podjęto wówczas decyzję o zakończeniu działalności Rady
Gospodarczo-Społecznej oraz Rady Oświaty, Nauki i Kultury. Na ich miejsce
powołano Międzyamerykańską Radę Rozwoju Integralnego (Consejo Interame­
ricano de Desarrollo Integral, CIDI). Miała ona organizować współpracę społecz­
ną, oświatową, kulturalną, naukową i technologiczną państw amerykańskich.
Podczas sesji podkreślono też, iż szczególnie ważnym zadaniem jest opracowanie
programu walki z ubóstwem.
4.2. Główne problemy zachodniej półkuli w działalności OPA
Po zakończeniu zimnej wojny powstały warunki do skoncentrowania działalności
OPA na problemach, które dawniej musiały ustępować miejsca sprawom dla USA
najważniejszym: umacnianiu zbiorowego bezpieczeństwa półkuli zachodniej i kon­
frontacji z komunizmem światowym. Pamiętamy, że niemal przez pół wieku w łonie
OPA trwały ostre czasem kontrowersje między Stanami Zjednoczonymi i Ameryką
ŁacińskąJPaństwa latynoamerykańskie na plan pierwszy wysuwały bowiem sprawy
swego niedorozwoju i oczekiwały od USA większego zaangażowania i pomocy. Ta
dwoistość priorytetów i strategicznych interesów niezmiernie osłabiała OPA i przy­
czyniła się do jej wielkiego kryzysu. Na początku lat dziewięćdziesiątych Ameryka
Łacińska wkroczyła jednak na drogę budowy gospodarki rynkowej i demokratyza­
cji, czym od początku były zainteresowane Stany Zjednoczone. Proces zbliżenia obu
Ameryk uzyskał w ten sposób mocne podstawy, a OPA okazała się niezmiernie
użyteczną płaszczyzną dyskutowania i rozwiązywania wspólnych problemów.
Nowe oblicze organizacji po raz pierwszy ukazało się w trakcie X X I sesji OPA
w Santiago de Chile. Uchwalono wówczas jeden z najważniejszych w tej dekadzie
dokumentów O demokrację i odnowę systemu międzyamerykańskiego, czyli De­
klarację z Santiago (4 V I 1991). Deklaracja głosiła, że „demokracja przedstawiciel­
ska jest formą rządu w regionie, a jej efektywne funkcjonowanie, umacnianie
NOWA ROLA ORGANIZACJI PAŃSTW AMERYKAŃSKICH 433
i doskonalenie państwa członkowskie uznają za swój priorytet". Dalej stwierdzano,
iż do podstawowych zadań OPA w dekadzie lat dziewięćdziesiątych należą:
walka z biedą, umacnianie demokracji przedstawicielskiej, upowszechnianie
praw człowieka, liberalizacja handlu i rozwój inwestycji, ochrona środowiska,
zwalczanie przemytu narkotyków i tajnego handlu bronią, stymulowanie procesów
regionalnej integracji. Przyjęta również w Santiago Rezolucja 1080 w całości
poświęcona została problemom obrony demokracji. Zobowiązywała ona sekretarza
generalnego OPA do natychmiastowego zwołania Stałej Rady „w przypadku
każdego wydarzenia, które zagrozi legalnym, politycznym instytucjom lub sprawo­
waniu władzy przez demokratycznie wybrany rząd któregoś z państw członkow­
skich". Z kolei Stała Rada powinna zdecydować o zwołaniu spotkania konsul­
tacyjnego ministrów spraw zagranicznych lub Zgromadzenia Ogólnego, które
powinny zebrać się nie później niż w ciągu dziesięciu dni. W ramach Sekretariatu
Generalnego OPA powołano też Zespół Promocji Demokracji (Unit for the
Promotion of Democracy), do zadań którego należało wspieranie i monitorowanie
wyborów w całej Ameryce Łacińskiej oraz realizowanie programów edukacyjnych
propagujących wartości demokratyczne. Wkrótce Zespół udowodnił swą prak­
tyczną użyteczność, uczestnicząc w procesie pojednania narodowego w Nikaragui,
Surinamie i Gwatemali oraz w przywracaniu porządku konstytucyjnego na Haiti
i w EBfft—— —
Nowym zadaniem OPA w latach dziewięćdziesiątych stało się opracowanie
zasad integralnego rozwoju i sposobów jego wdrażania. Długie dyskusje, jakie
na ten temat toczono, uogólnione zostały w ostatniej reformie Karty OPA (Protokół
z Managui, 1993). Przyjęto, iż „państwa członkowskie, kierując się zasadami
międzyamerykańskiej solidarności i współpracy, zobowiązują się zespalać wysiłki
w celu zapewnienia międzynarodowej sprawiedliwości społecznej oraz integral­
nego rozwoju jako istotnych warunków pokoju i bezpieczeństwa". Podkreślano
dalej, że równość szans życiowych, likwidacja skrajnego ubóstwa, sprawiedliwy
podział dochodu narodowego oraz „przeprowadzenie reform prowadzących do
sprawiedliwego i skutecznego gospodarowania ziemią" stanowią ważne cele
integralnego rozwoju (art. 34 Karty OPA). Do zadań nowopowołanej Między­
amerykańskiej Rady Rozwoju Integralnego (CIDI) należało opracowywanie stra­
tegicznych planów współpracy, podlegających akceptacji Zgromadzenia Ogólnego
OPA. Po długich konsultacjach prowadzonych wśród państw członkowskich,
CIDI przedstawiło Strategiczny plan Partnerstwa dla Rozwoju 1997-2001. Był
to swego rodzaju plan czteroletni dotyczący wszystkich państw OPA, bez względu
na poziom ich rozwoju. Zawarto w nim zadania dotyczące rozwoju społecznego
i tworzenia miejsc pracy, edukacji, integracji, liberalizacji handlu i dostępu do
rynków, rozwoju nauki oraz transferu technologii. Realizacja planu finansowana
jest na zasadach partnerstwa i podziału obciążeń (hurden-sharing) z dobrowolnych
składek uiszczanych przez państwa członkowskie, zgromadzonych w specjalnie
utworzonym Funduszu Rady CIDI.
434 AMERYKA ŁACIŃSKA W KOŃCU XX WIEKU
Postzimnowojenne realia musiały wpłynąć też na nowe pojmowanie bezpieczeń­
stwa zbiorowego zachodniej hemisfery. Wraz z zanikiem konfrontacji z komuniz­
mem światowym zmniejszyło się znaczenie militarnych aspektów bezpieczeństwa
na rzecz problematyki politycznej, gospodarczej, społecznej i ekologicznej. Pos­
tulaty takie w przeszłości wielokrotnie zgłaszane były przez różne państwa
latynoamerykańskie, a szczególnie Meksyk, jednakże musiały ustąpić koncepcjom
głównego mocarstwa hemisfery.
Tak więc wśród państw członkowskich OPA i sygnatariuszy traktatu Rio
zapanowała zgoda, iż obowiązująca niemal przez pół wieku doktryna bezpieczeń­
stwa półkuli zachodniej przeszła do historii. Wypracowanie nowej okazało się
trudne, stąd też lata dziewięćdziesiąte nazwać można okresem przejściowym
między starym i nowym ładem międzynarodowym. Sekretarz generalny OPA
Cesar Gaviria Trujillo (urzędujący od 1994 r.) podkreślał: „Hemisferze zachodniej
wciąż jest brak wystarczająco zdefiniowanej koncepcji bezpieczeństwa zdolnej
zastąpić, w praktyce i konkretnie, orientację panującą w okresie zimnej wojny.
Choć jesteśmy już zaawansowani w procesie identyfikacji wartości, na których
chcemy oprzeć nową strategiczną wizję, byłoby przesadą zapewniać, iż osiąg­
nęliśmy powszechne porozumienie we wszystkich sprawach szczegółowych"
{Statement by the Secretary General of the OAS, Santiago de Chile, X I 1995).
Największy, jak dotychczas, postęp zaszedł w dziedzinie rozwijania mechaniz­
mów dialogu, pokojowego rozstrzygania sporów oraz środków budowy zaufania
i bezpieczeństwa (confidence and security-building measures). Coraz więcej
konkretnych zobowiązań łączy też państwa amerykańskie w takich sferach, jak
walka z terroryzmem, przemytem narkotyków, handlem bronią i nielegalną imigra­
cją. Deklaracja z Santiago, uchwalona na konferencji regionalnej (listopad 1995),
sprecyzowała rozumienie środków budowy zaufania i bezpieczeństwa, zaliczając
do nich m.in.: wymianę informacji na temat zbrojeń, polityki i doktryny obronnej
państw, sposoby ograniczania zbrojeń konwencjonalnych, inspekcje baz wojsko­
wych oraz obserwacje ćwiczeń i manewrów wojskowych, programy współpracy
w zakresie likwidacji skutków klęsk żywiołowych. W lutym 1998 r. odbyła się I I
Regionalna Konferencja w sprawie Środków Budowy Zaufania i Bezpieczeństwa,
na której przyjęto Deklarację z San SaWador. Zwraca ona uwagę na potrzebę
zwiększenia przejrzystości wydatków na cele wojskowe, na zwiększenie bezpie­
czeństwa transportu odpadów nuklearnych oraz na potrzebę ustanowienia stałych,
bilateralnych mechanizmów konsultacji i koordynacji w zakresie polityki obronnej.
4.3. Spotkania na szczycie obu Ameryk
Inicjatywę spotkania wszystkich demokratycznie wybranych przywódców
państw obu Ameryk zgłosił w marcu 1994 r. prezydent Clinton. Ostatnie dwa
spotkania tego typu odbyły się w Panamie (1956) i Punta del Este (1967). Nie
miały one jednak charakteru powszechnego, gdyż nie uczestniczyli w nich przed­
stawiciele Kanady i większości krajów karaibskich. Po wstąpieniu Kanady do
NOWA ROLA ORGANIZACJI PAŃSTW AMERYKAŃSKICH 435
OPA i postępach demokratyzacji latynoamerykańskiej, możliwe było przedys­
kutowanie wielkich problemów obu Ameryk u schyłku X X wieku.
W spotkaniu na szczycie obu Ameryk (Summit of the Americas), które odbyło
się pod patronatem OPA w Miami 9-11 grudnia 1994r uczestniczyło 34 przy­
M
wódców państw zachodniej hemisfery (bez przedstawiciela Kuby). Głównym
dokumentem przyjętym na szczycie w Miami była Deklaracja zasad. Partnerstwo
dla rozwoju i dobrobytu: demokracja, wolny handel i trwały rozwój w Amerykach.
Stwierdza ona na wstępie, iż „po raz pierwszy w historii obie Ameryki tworzą
wspólnotę demokratycznych społeczeństw. Dlatego też umocnienie, rzeczywiste
praktykowanie i konsolidacja demokracji tworzą centralny polityczny priorytet
Ameryk. Kluczową rolę w zakresie obrony demokratycznych wartości i instytucji
w zachodniej hemisferze odgrywa OPA". Przywódcy podkreślali dalej, iż rozu­
mienie zasad demokracji i praw człowieka jest już w obu Amerykach wysokiej
natomiast ich pełne wprowadzenie w życie jest sprawą przyszłości. W Deklaracji
szeroko mówi się o zagrożeniach efektywnego funkcjonowania demokracji i zja­
wiskach dezintegrujących społeczeństwa amerykańskie. Zaliczono tu m.in. korup­
cję, zorganizowaną przestępczość, handel narkotykami oraz pranie brudnych
pieniędzy.
Dużą część szczytu w Miami zajęły problemy integracji ekonomicznej i lik­
widowania barier handlowych, popierania trwałego rozwoju (sustainable develop-
meni) oraz ochrony środowiska naturalnego. Właśnie w Miami prezydent Clinton
zgłosił inicjatywę utworzenia Strefy Wolnego Handlu Ameryk. Inicjatywa została
zaakceptowana przez szefów państw amerykańskich i włączona do deklaracji.
Przywódcy upoważnili Specjalny Komitet Handlu OPA (założony w 1993 r.)
- we współpracy z Międzyamerykańskim Bankiem Rozwoju oraz CEPAL - do
praktycznej pomocy państwom członkowskim przy realizowaniu zadań wskaza­
nych w tej części deklaracji. Na spotkaniu uchwalono też 23-punktowy plan
działania, który zawiera w sumie 100 konkretnych zaleceń dla państw amerykań­
skich.
II spotkanie na szczycie obu Ameryk w Santiago de Chile zgromadziło, tak
jak poprzednie, przywódców 34 państw zachodniej półkuli (18-19 IV 1998).
Podczs spotkania uchwalono również dwa dokumenty: Deklarację z Santiago
oraz Plan działania. Szefowie państw opowiedzieli się za „kontynuowaniem
dialogu i pogłębienia współpracy zgodnie ze wskazaniami z Miami". Zadeklaro­
wano „podwojenie wysiłków w celu wdrożenia reform poprawiających warunki
życia ludów Ameryk i utworzenie wzajemnie wspierającej się wspólnoty (mutually
supportive community) narodów zachodniej hemisfery". Kluczową rolę w procesie
budowy zaufania przyznano edukacji. Dlatego też pierwszy rozdział planu zaty­
tułowany został: „Edukacja - klucz do postępu". Zapisano w nim, iż do 2010
roku 100% dzieci w zachodniej hemisferze powinno mieć powszechny dostęp do
edukacji i możliwość ukończenia szkoły podstawowej, a 75% szansę uzyskania
średniego wykształcenia. W Santiago wskazano na wiele przeszkód w realizacji
436 AMERYKA ŁACIŃSKA W KOŃCU XX WIEKU
postanowienia poprzedniego szczytu o utworzeniu FTAA, ale zgodnie stwierdzono,
iż nadal jest to wielki i realny cel państw amerykańskich.
5. P R O C E S Y I N T E G R A C Y J N E N A Z A C H O D N I E J P Ó Ł K U L I
W L A T A C H DZIEWIĘĆDZIESIĄTYCH
5.1. NAFTA
Jeszcze w 1989 r. prezydent Meksyku wyrażał zdecydowany sprzeciw wobec
propozycji zawarcia układu o wolnym handlu z USA (p. 3.2. s. 421). Jednakże
w 1990 r. Salinas de Gortari odbył podróż do krajów Europy, w czasie której zdał
sobie sprawę, że Meksyk nie może liczyć na napływ kapitałów z tego regionu
lub znaczące zwiększenie powiązań gospodarczych. Europa Zachodnia zajmowała
się w 1990 r. głównie swymi problemami integracyjnymi, a także rewolucyjnymi
zmianami w ZSRR i Europie Srodkowo-Wchodniej. Salinas de Gortari zrozumiał
też, że jedyną szansą skutecznego wsparcia zainicjowanych w Meksyku odważ­
nych reform gospodarczych jest dostęp do rynku i kapitałów północnoamerykań­
skich. Kiedy jednak rozpoczęły się negocjacje, proponowany układ znalazł w Mek­
syku wielu oponentów. Protestowali związkowcy, farmerzy, mały biznes i biuro­
kracja przywiązana do koncesji i korzyści, jakie dawała jej zamknięta, etatystyczna
gospodarka. Argumenty Salinasa, który wskazywał na liczne korzyści integracji
z bogatym państwem, przemawiały do kół większego biznesu. Sprzymierzeńcem
prezydenta okazał się także autorytarny system polityczny. Hegemonia partii
rządzącej (PRI) w Kongresie meksykańskim była tak zdecydowana, iż Salinas de
Gortari nie musiał obawiać się debaty ratyfikacyjnej.
Znacznie trudniejszą sytuację mieli obaj prezydenci USA zaangażowani w pro­
ces NAFTA: G. Bush i B. Clinton. Do przeciwników układu zaliczały się bowiem
związki zawodowe, ważne środowiska obrońców praw człowieka i lobby ochrony
środowiska. Ataki na układ z Meksykiem przynosiły popularność nie tylko
skrajnie konserwatywnemu Patowi Buchananowi, lecz także Rossowi Perotowi,
przywódcy Partii Reformatorskiej. Nieprzyjemne także dla Clintona było to, że
większość deputowanych z jego własnej Partii Demokratycznej, z wpływowymi
liderami na czele, ostro krytykowała układ. Ostatecznie, jak wiadomo, został on
ratyfikowany przez Kongres USA w listopadzie 1993 r. - głównie głosami repub­
likanów.
Również w Kanadzie obawiano się konkurencji taniego rynku pracy w Meksyku
i zwiększenia bezrobocia. Dominujący w parlamencie kanadyjskim postępowi
konserwatyści ratyfikację jednak przeforsowali, za co zapłacili klęską w najbliż­
szych wyborach.
Układ NAFTA wszedł w życie 1 stycznia 1994 r. Na jego podstawie syg­
natariusze: USA, Kanada i Meksyk, działając zgodnie z art. X X I V GATT, usta­
nowili strefę wolnego handlu. Do głównych celów porozumienia zaliczono:
PROCESY INTEGRACYJNE NA ZACHODNIEJ PÓŁKULI... 437
, a) eliminowanie barier w handlu i ułatwienie przepływu przez granicę dóbr i usług;
') b) popieranie warunków uczciwej konkurencji w strefie wolnego handlu;
/ c) znaczne zwiększenie możliwości inwestycyjnych;
d) zapewnienie ochrony własności intelektualnej;
. e) stworzenie efektywnych procedur dla wprowadzania porozumienia i mecha­
nizmów rozwiązywania sporów;
f) ustanowienie ram dla dalszej trójstronnej, regionalnej i multilateralnej współ­
pracy w celu rozszerzenia układu o inne państwa.
Porozumienie opiera się na kilku podstawowych zasadach: klauzuli narodowej,
klauzuli największego uprzywilejowania, klauzuli pochodzenia, zakazie nakładania
nowych oraz podwyższania istniejących ceł i barier pozataryfowych.
Ważną częścią układu jest ustalony terminarz likwidacji ceł, które ostatecznie
i we wszystkich kategoriach zniesione zostaną najpóźniej po 15 latach - z tym, że:
a) na dobra należące do kategorii A cła zostaną zniesione z dniem wejścia
układu w życie;
b) na dobra należące do kategorii B cła mają być systematycznie redukowane
przez 5 lat, aż do ich zlikwidowania pod koniec 1998 r.;
c) cła na dobra należące do kategorii C będą znoszone w 10 rocznych etapach,
aż do ich zlikwidowania z dniem 1 stycznia 2003 r.;
d) cła na dobra należące do kategorii C + zostaną zniesione w 15 rocznych
etapach do 1 stycznia 2008 r.
Rozdział IV układu dotyczy pochodzenia towarów (rules of origin), które
kwalifikują się do bezcłowej wymiany. Do tej grupy zaliczono: 1) towary, które
pochodzą z Ameryki Północnej i zostały tam całkowicie wyprodukowane; 2)
towary, które zawierają materiały nie z tego regionu, ale zostały w wystarczającym
stopniu przetworzone na miejscu; 3) towary, które uważane będą za północno­
amerykańskie, jeśli wartość komponentów spoza NAFTA stanowi nie więcej niż
7% ceny pełnego ich kosztu. (B. Liberska, 55).
Do trzech najbardziej wrażliwych sektorów, których liberalizacja okazała się
.szczególnie trudna, zaliczono przemysł odzieżowy, przemysł samochodowy i rol­
nictwo. W przemyśle odzieżowym eliminacja kwot importowych i ceł ma trwać
do 10 lat. Wszystkie państwa ustanowiły szczególnie restrykcyjne bariery przed
importem tekstyliów z krajów trzecich. Lobby związkowe i wytwórców tekstyliów
w USA okazało się niezwykle skuteczne, stąd też kryteria rules of origin dla tej
grupy towarów niezwykle dokładnie precyzują warunki, jakie muszą spełniać
komponenty i produkt finalny, aby uzyskać miano północnoamerykańskiego.
Przemysł samochodowy z kolei stanowi największą wartość w handlu między
trzema państwami NAFTA, obejmując około jednej czwartej obrotów. Również
w tym sektorze uzgodniono 10-letni okres znoszenia barier celnych. Preferencje
dotyczą jednak tylko tych samochodów, które w 62,5% mają komponenty pół­
nocnoamerykańskie. Jak pisze Barbara Liberska: „W ciągu dziesięciu lat dzięki
NAFTA powinien powstać zintegrowany rynek samochodowy Ameryki Północnej
lepiej przygotowanej do sprostania konkurencji międzynarodowej" (tamże, 57).
 438 AMERYKA ŁACIŃSKA W KOŃCU XX WIEKU
Największe kontrowersje w negocjacjach dotyczyły rolnictwa; O ile w Meksyku
pracowało w nim 25,8% wszystkich zatrudnionych, o tyle w Kanadzie 4,1%
a w USA 2,9%. Meksykańskie gospodarstwa pozostawały daleko za farmami
w USA i Kanadzie pod względem wydajności i wyposażenia technicznego. Stąd
też Meksyk domagał się długiego okresu ochronnego dla niektórych kategorii
produktów rolnych. Ustalono więc, że kwoty importowe i cła w handlu kukurydzą,
fasolą i cukrem będą obowiązywały jeszcze przez 15 lat. Meksyk zgodził się, aby
cła na owoce i warzywa, których produkcja na północy i zachodzie kraju jest
w pełni konkurencyjna, zniesione zostały w ciągu 5 lat.
Wielkie emocje towarzyszyły też przygotowaniu porozumienia dotyczącego
przemysłu petrochemicznego i surowców energetycznych. Artykuł 27 konstytucji
^J9JJ7_r^(ważnej do dziś) postanawia, iż „wszystkie zasoby naturalne znajdujące
si^pod ziemią lub wodami terytorialnymi kraju należą do narodu meksykańskiego"
i nie mogą być oddane do eksploatacji inwestorom zagranicznym. Postulat rezyg­
nacji z tych postanowień traktowano w Meksyku jako zaprzedanie narodowej
suwerenności i przekreślenie wszystkich zdobyczy rewolucji meksykańskiej.
Dlatego w porozumieniu NAFTA zapisano utrzymanie w Meksyku państwowego
monopolu na eksploatację i rafinację ropy naftowej oraz gazu, a także produkcję
podstawowych produktów petrochemicznych.
Mimo ograniczonego zakresu układu NAFTA, wprowadzającego daleko idącą
liberalizację głównie w dziedzinie handlu i inwestycji, jego znaczenie ekonomicz­
ne i polityczne jest doniosłe. Do bogatych, wysoko rozwiniętych i powiązanych
gospodarczo dwu państw północnoamerykańskich: USA i Kanady, dołączony
został trzeci partner: Meksyk. Powstał w ten sposób największy na świecie
regionalny rynek, o wielkim potencjale i zdolnościach konkurowania z innymi
ugrupowaniami integracyjnymi w Europie oraz w strefie Pacyfiku.
Jak pokazał kryzys finansowy w Meksyku w latach 1994-1995, układ NAFTA
nie może być traktowany jako remedium na wszystkie ekonomiczne, społeczne
i polityczne problemy tego kraju. Stanowi on jednak niezwykle mocne wsparcie
wprowadzanych od początku lat dziewięćdziesiątych radykalnych reform mek­
sykańskich. Układ NAFTA wymusza bowiem kontynuowanie transformacji gos­
podarki meksykańskiej, pogłębiania jej otwartego, wolnorynkowego i konkuren­
cyjnego charakteru. Trwały rozwój ekonomiczny Meksyku ma także znaczenie
dla dalszej ewolucji systemu politycznego w kierunku bardziej dojrzałej demo­
kracji.
W ciągu kilku lat funkcjonowania układ NAFTA wykazał już swoje wielkie
znaczenie dla wszystkich jego sygnatariuszy. W. 1998 r. eksport USA do Meksyku
wzrósł o 90% w stosunku do 1993 r.; w tym samym czasie eksport Meksyku do
USA wzrósł o 140%. Jeszcze w 1997 r. Meksyk był trzecim partnerem handlowym
Stanów Zjednoczonych (po Kanadzie i Japonii), a już w 1998 r. USA wyekspor­
towały do tego kraju towary o wartości 79 mld dolarów, podczas gdy do Japonii
- o wartości 58 mld dolarów. W ten sposób Meksyk stał się drugim partnerem
Stanów Zjednoczonych.
PROCESY INTEGRACYJNE NA ZACHODNIEJ PÓŁKULI. 439
Realizacja układu przyczyniła się także do umocnienia pozycji USA jako
najważniejszego partnera Meksyku. Jeśli w 1986 r. meksykańskie towary wysyłane
do Stanów Zjednoczonych stanowiły 66% całego eksportu, to w 1998 r. już 88%.
Podobnie import z USA wynosił w 1986 r. 60% całości, a w 1998 r. już 78%. Na
początku X X w. (w 1911 r.) 38% całości inwestycji zagranicznych pochodziło ze
Stanów Zjednoczonych, natomiast w 1998 r. już 60% (R. Gomez Arnau, „Voices
of Mexico", X - X I I 1999, 80-81).
5.2. Mercosur
Powstanie tego ugrupowania integracyjnego możliwe było dzięki postępującemu
procesowi zbliżenia i współpracy między Argentyną i Brazylią. Za jego początek
uważa się porozumienie, które w miejscowości Foz de Iguazu podpisali 30 listopa­
da 1985 r. prezydenci obu krajów. Wyrazili oni wówczas „swą niezłomną decyzję
polityczną przyspieszenia procesu integracji bilateralnej oraz poszukiwania nowych
dróg rozszerzenia ekonomicznej współpracy regionalnej". Powołana wtedy Wspól­
na Komisja w krótkim czasie przygotowała Program integracji i współpracy
ekonomicznej między Argentyną i Brazylią, podpisany 29 lipca 1986 r. Znaczenie
programu polegało na ustaleniu generalnych zasad integracji i uzgodnieniu, króre
sektory gospodarki powinny je w pierwszej kolejności zastosować (ilość porozu­
mień sektorowych wzrosła do 24). Prawdziwego przełomu w procesie negocjacyj­
nym dokonano jednak dopiero w Akcie z Buenos Aires podpisanym przez prezy­
dentów Carlosa Saula de Menema i Fernanda Collor de Mello 7 czerwca 1990 r.
Podjęto w nim zobowiązanie utworzenia do 31 grudnia 1994 r. wspólnego rynku
oraz ustalono zasady koordynacji i harmonizacji polityki makroekonomicznej. Do
powstającego ugrupowania postanowiono zaprosić też Urugwaj i Paragwaj.
Dopiero po kilkuletnich przygotowaniach, 26 marca 1991 r. podpisany został
przez przywódców Brazylii, Argentyny, Urugwaju i Paragwaju traktat z Asunción
0 ustanowieniu Wspólnego Rynku Południa (Mercado Comun del Sur, w skrócie
Mercosur). Określono w nim, że głównym celem traktatu jest doprowadzenie do
integracji państw członkowskich, przez:
1) swobodny przepływ dóbr, usług i czynników produkcji; eliminację ceł
1 barier pozataryfowych;
2) ustanowienie Wspólnej Taryfy Zewnętrznej (Tarifa Externa Comun, TEC)
i przyjęcie wspólnej polityki handlowej wobec krajów trzecich;
3) koordynację polityki makroekonomicznej i sektorowej w takich dziedzinach
jak: handel zagraniczny, rolnictwo, przemysł, finanse, przepływ kapitałów, usługi,
cła, transport i komunikacja;
4) zobowiązanie do harmonizowania polityki legislacyjnej w zakresie objętym
traktatem dla wzmocnienia procesu integracji (Peter Coffey, red., Latin - America
- Mercosur, Boston - Dordrecht 1998, 22-23).
Traktat z Asunción ustanawiał okres przejściowy, polegający na stopniowym
znoszeniu ceł i barier handlowych, który dla Brazylii i Argentyny miał trwać do
 440 AMERYKA ŁACIŃSKA W KOŃCU XX WIEKU
końca grudnia 1994 r., a dla Paragwaju i Urugwaju - rok dłużej. Najważniejszym
organem Mercosur została Rada Wspólnego Rynku, złożona z ministrów spraw
zagranicznych oraz gospodarki państw członkowskich. Odbywa ona sesje co
najmniej raz w roku i podejmuje decyzje we wszystkich najważniejszych sprawach
ugrupowania. Funkcje organu wykonawczego pełni instytucja o nazwie Grupa
Wspólnego Rynku, która czuwa nad bieżącą realizacją traktatu. Powołano ponadto:
Sekretariat Administracyjny z siedzibą w Montevideo oraz Połączoną Komisję
Parlamentarną, ułatwiającą państwom członkowskim harmonizowanie aktów usta­
wodawczych.
Traktat z Asunción jest dokumentem krótkim, złożonym z 24 artykułów, do
którego dołączono jednak pięć znacznie obszerniejszych aneksów. Dotyczą one:
programu liberalizacji handlu, generalnych zasad pochodzenia produktów, roz­
wiązywania sporów, zasad ochronnych i gwarancyjnych oraz powołania 10 pod­
grup roboczych w ramach Grupy Wspólnego Rynku.
Kiedy zbliżał się koniec okresu przejściowego, HZ grudnia 1994 rjdoszło do
spotkania na szczycie przywódców czterech państw w brazylijskiej miejscowości
Ouro Preto. Na spotkaniu tym podpisano protokół, który wprowadzał istotne
poprawki do traktatu z Asunción. Stwierdzono, że ugrupowanie Mercosur jako
całość może zawierać porozumienia i traktaty z innymi organizacjami lub pańs­
twami. Obszerny artykuł 8 protokołu umacniał rolę Rady Wspólnego Rynku jako
naczelnego organu ugrupowania. Rozszerzono też znacznie kompetencje Grupy
Wspólnego Rynku. Najważniejsze jednak decyzje spotkania w Ouro Preto wyni­
kały z oceny dotychczasowych postępów integracji. Wspólna Taryfa Zewnętrzna
w końcu 1994 r. obejmowała tylko 85% pozycji towarowych, ze stawkami celnymi
od 0% do 20% (średnio 14%). Dla pozostałych 15% artykułów każdy kraj
stosował jeszcze własne stawki celne, dochodzące do 35%. Ustalono, że i one
zostaną włączone do TEC, ale stopniowo - np. na produkty przemysłu samo­
chodowego do stycznia 2001 r., a sprzęt informatyczny i telekomunikacyjny do
stycznia 2006 r.
Musimy jednakże pamiętać, iż w tym samym okresie państwa Mercosur do­
konywały głębokich transformacji swych systemów politycznych i gospodarczych.
Najtrudniejszą sytuację miało największe państwo ugrupowania: Brazylia. Dopiero
w końcu 1994 r. w wyniku sukcesu stabilizacyjnego Piano Real zdławiła ona
niezwykle wysoką inflację. Mimo wielu trudności i opóźnień w realizacji po­
szczególnych celów, proces integracji czterech państw postępował jednak wyraź­
nie. Świadczył o tym wymownie wzrost wymiany handlowej między nimi
- z 4 mld dolarów w 1990 r. do 13 mld dolarów w 1995 r.
Mercosur zwiększa też swoje wpływy w całej Ameryce Południowej. 25 czer­
wca 1996 r. w Buenos Aires podpisane zostało porozumienie, na mocy którego
członkiem stowarzyszonym Mercosur zostało Chile. Nie oznacza to jeszcze
pełnego członkostwa, gdyż państwo to różni się od państw Mercosur podejściem
do wspólnych taryf zewnętrznych. Podkreśla się jednak, iż porozumienie to jest
korzystne dla obu partnerów. Współdziałanie z Chile zbliża Wspólny Rynek
PROCESY INTEGRACYJNE NA ZACHODNIEJ PÓŁKULI. 441
Południa do strefy Pacyfiku, Mercosur zaś otwiera przed Chile wielki rynek
200 min konsumentów. Pełnym członkiem Mercosur chętnie zostałaby Boliwia,
jednakże od początku uczestniczy w Pakcie Andyjskim. Traktat z Asunción nie
przewiduje podwójnego członkostwa, a więc Boliwia mogła podpisać 7 grudnia
1995 r. Porozumienie o częściowym współdziałaniu. Mercosur prowadzi także
ożywioną wymianę handlową z Unią Europejską na podstawie Porozumienia
ramowego o międzyregionalnej współpracy, podpisanego 15 grudnia 1995 r.
5.3. F T A A
Ideę porozumienia handlowego, łączącego państwa zachodniej półkuli - od
Alaski do Ziemi Ognistej - zgłosił prezydent Clinton w trakcie I spotkania na
szczycie Ameryk w grudniu 1994 r. w Miami. Nawiązał w ten sposób do Inic­
jatywy dla Ameryk G. Busha z czerwca 1990 r. Inicjatywa Clintona wynikała ze
świadomości rosnącego znaczenia całego regionu dla gospodarki amerykańskiej.
Mówił o tym w maju 1994 r. zastępca sekretarza stanu USA Alexander F. Watsom
„37% całego eksportu Stanów Zjednoczonych kierowane jest do narodów za­
chodniej hemisfery, a wartość eksportu USA do Ameryki Łacińskiej i Karaibów
wzrosła od 1986 r. o 144%, podczas gdy do reszty świata - tylko o 9%". Tenże
Watson zauważył rok później: „Kraje zachodniej hemisfery są bardziej skłonne
do importowania ze Stanów Zjednoczonych niż państwa innych regionów świata.
Dlatego też dalsze powiększanie ich możliwości importowych jest dla USA
niezmiernie ważne. Od 1987 do 1993 r. amerykański eksport do Ameryki Łacińs­
kiej rósł o 2 1 % rocznie, a więc dwa razy szybciej niż do Unii Europejskiej.
Ameryka Łacińska w najbliższej dekadzie może wyprzedzić Unię Europejską
jako rynek dla eksportu USA. Nawet tak zwane małe kraje są istotne dla naszego
handlu. Do Chile, które mają 14 min mieszkańców, sprzedajemy więcej niż do
Indii o populacji 920 min". (U. S. Department of State Dispatch, 22 V 1995)
Dyskusja nad propozycją prezydenta USA zajęła dużą część spotkania w Miami
zakończyła się zgodną decyzją przywódców 34 państw o utworzeniu Strefy
Wolnego Handlu Ameryk (Free Trade Area of the Americas, FTAA) najpóźniej
w 2005 roku. Realizacja tak wielkiego celu wymagała intensywnych przygotowań
i negocjacji. Powierzono je ministrom handlu państw amerykańskich, którzy po raz
pierwszy spotkali się w Denver (USA) w czerwcu 1995 r. Ustalono wówczas
podstawowe reguły negocjacji i powołano siedem grup roboczych. I tak przedsta­
wiciel Kanady miał koordynować pracę grupy zajmującej się normami techniczny­
mi i barierami pozataryfowymi, Honduras przewodniczył zespołowi przygotowują­
cemu regulacje dotyczące własności intelektualnej, podczas gdy Jamajka kierowała
grupą studiującą problemy małych państw (smaller economies). Dalsze negocjacje
ministrów miały miejsce w Cartagenie (Kolumbia) w marcu 1996 r., w Belo
Horizonte (Brazylia) w maju 1997 r. oraz w San Jose (Kostaryka) w marcu 1998 r.
Główna jednak dyskusja nad postępem w negocjacjach odbyła się podczas
II spotkania na szczycie Ameryk w Santiago de Chile (IV 1998). Mimo że
442 AMERYKA ŁACIŃSKA W KOŃCU XX WIEKU
zdecydowanie potwierdzono datę 2005 r., kiedy FTAA powinna zacząć funk­
cjonować, to jednak nie ukrywano trudności i rozczarowań dotychczasowymi
rezultatami. Za wielkie niepowodzenie uznano, iż Clinton nie zdołał przekonać
Kongresu do uchwalenia szybkiej ścieżki legislacyjnej (fast-track). Gdyby tak się
stało, prezydent Stanów Zjednoczonych uzyskałby specjalne pełnomocnictwa
umożliwiające mu negocjowanie porozumienia, które Kongres mógłby przyjąć
lub odrzucić w całości bez prawa wnoszenia poprawek. W USA jednakże opór
wobec NAFTY, a później koncepcji FTAA nie osłabł, gdyż podtrzymywany był
przez potężne lobby związkowe oraz część polityków republikańskich i demo­
kratycznych. Większość prasy popierała ideę FTAA. „Los Angeles.Times" pisał:
„Wolny handel jest korzystny dla wszystkich. Prezydent Clinton musi przyjąć
takie stanowisko w Santiago i naciskać na Kongres w celu uzyskania fast-track
po powrocie. Wolny handel z Chile powinien być punktem wyjścia. Mamy
wszystko do zyskania" (LAT, 17 I V 1998).
Na szczycie w Santiago postanowiono zintensyfikować negocjacje, ustalając
podstawowe ich etapy. Pierwszy miał toczyć się w Miami od maja 1998 r. do
lutego 2001 r., drugi - w Panamie od marca 2001 r. do lutego 2003 r. Ostatniej,
kluczowej fazie negocjacji od marca 2003 r. do grudnia 2004 r. w m. Meksyk,
przewodniczyć będą wspólnie reprezentanci USA i Brazylii. Wciąż więc jest
nadzieja na spełnienie się „Wizji 2005" z Miami: stworzenia rynku 800 min
konsumentów: o wartości ok. 12 trylionów dolarów.
*
• •
1. Wraz z upadkiem systemu dwubiegunowego i rywalizacji ideologiczno-
-militarnej ze Wschodem powstały warunki do kształtowania nowych stosunków
między państwami amerykańskimi. Początkowo w Ameryce Łacińskiej ujawnił
się jednak niepokój co do możliwych kierunków zmian ładu globalnego i re­
gionalnego. Obawiano się więc, że Stany Zjednoczone, jako jedyne supermo­
carstwo, będą miały większą swobodę interwencji czy egzekwowania swej przy­
wódczej pozycji na kontynencie. Wskazywano ponadto, że Ameryka Łacińska
może mieć teraz mniejsze możliwości uzyskiwania pomocy, kapitałów i in­
westycji zagranicznych, gdyż zarówno USA, jak i Europa Zachodnia ze wzglę­
dów ideologicznych zaczną preferować państwa postkomunistyczne. Czarny
scenariusz przewidywał więc, że w nowym, postzimnowojennym porządku zna­
cznie trudniej przyjdzie Ameryce Łacińskiej rozwiązywać problemy swego nie­
dorozwoju, a jej znaczenie w globalnych i regionalnych stosunkach między­
narodowych wydatnie się zmniejszy.
Rozwój wydarzeń nie potwierdził tej pesymistycznej prognozy. Obawa przed
zbrojnymi interwencjami Stanów Zjednoczonych jest dziś w Ameryce Łacińskiej
mniejsza niż kiedykolwiek, a proces budowy zaufania coraz bardziej zaawan­
sowany. Zbliżenie obu Ameryk oparte zostało bowiem na uznaniu, iż w nowej
PROCESY INTEGRACYJNE NA ZACHODNIEJ PÓŁKULI. 443
rzeczywistości do wspólnych celów i wartości należy zaliczyć: 1) umacnianie
demokracji i praw człowieka; 2) wspieranie wolnorynkowych transformacji gos­
podarki państw latynoamerykańskich; 3) popieranie wolnego handlu i gospodarczej
integracji na zachodniej półkuli.
Nie oznacza to, iż wszystko zostało już przesądzone, a ostateczny sukces
zapewniony. Gruntowne przemiany gospodarcze i polityczne w Ameryce Łacińs­
kiej zachodzą przecież w skomplikowanych warunkach wewnętrznych i zewnętrz­
nych. Demokratyzacji systemów politycznych i liberalizacji gospodarki nie towa­
rzyszy wyraźniejszy postęp w przeprowadzaniu niezbędnych reform społecznych,
takich jak zmniejszanie drastycznego zróżnicowania dochodów, eliminowanie
obszarów biedy i nędzy, korygowanie struktur władania ziemią.
2. Istotne zmiany w polityce USA wobec Ameryki Łacińskiej zapoczątkowane
zostały przez administrację George'a Busha. Zrezygnował on z ideologicznej
oceny konfliktów w Ameryce Środkowej, które dotychczas postrzegane były jako
pole konfrontacji z komunizmem światowym. Uznał, iż w wielkiej mierze wyni­
kały one z przyczyn endemicznych, a więc z rażących nierówności społecznych,
biedy oraz represyjnych metod sprawowania władzy w regionie. W wysiłkach na
rzecz dyplomatyczno-pokojowego rozwiązania konfliktów prezydentowi bardzo
pomogło dwupartyjne porozumienie w sprawie Ameryki Środkowej, podpisane
przez przywódców Partii Republikańskiej i Partii Demokratycznej w marcu
1989 r. Administracja Busha zdecydowanie opowiedziała się za pełnym wprowa­
dzeniem w życiu pokojowego układu Esąuipulas II.
Największe znaczenie miało jednak wsparcie, jakiego USA udzieliły dwom
wielkim procesom dokonującym się wówczas w Ameryce Łacińskiej: przejściu do
gospodarki wolnorynkowej i demokratyzacji systemów politycznych. Reformy
dostosowawcze, obniżanie stawek celnych i otwieranie się gospodarki latynoame­
rykańskiej na świat zostały wzmocnione dzięki znacznemu przypływowi kapitałów
i inwestycji zagranicznych, zwłaszcza północnoamerykańskich. Plan Nicholasa
Brady'ego, sekretarza skarbu w administracji Busha, stworzył możliwości redukcji
długów w bankach handlowych, z czego skorzystało wiele państw latynoamerykań­
skich, wśród nich Meksyk, Wenezuela, Argentyna, Boliwia i Ekwador.
W czerwcu 1990 r. prezydent Bush zgłosił wizjonerski projekt nazwany „Inic­
jatywą dla Ameryk", który przewidywał utworzenie strefy wolnego handlu obej­
mującego całą zachodnią półkulę. Jeszcze jego administracja rozpoczęła przygo­
towania do zawarcia odpowiedniego układu w przyszłości. Funkcję taką spełniały
porozumienia ramowe, podpisywane z poszczególnymi państwami latynoamery­
kańskimi lub grupami państw, jak Mercosur. Inicjatywa Busha spotkała się na
ogół z przychylną oceną w stolicach latynoamerykańskich, co świadczyło o roz­
poczynającym się przełomie w stosunkach między obu Amerykami. Prezydent
Stanów Zjednoczonych podjął także niełatwe negocjacje i doprowadził do pod­
pisania w grudniu 1992 r. traktatu NAFTA.
Bill Clinton, pierwszy amerykański prezydent epoki postzimnowojennej, po­
czątkowo musiał skupić się na nowym porządku światowym. Szybko jednak

444 AMERYKA ŁACIŃSKA W KOŃCU XX WIEKU
problemy zachodniej półkuli, a zwłaszcza Ameryki Łacińskiej, stały się ważne
w działaniach jego administracji. Najpierw prezydent zajął się tematami odzie­
dziczonymi po ekipie republikańskiej, a więc ratyfikacją przez Kongres układu
NAFTA i sprawą Haiti. Ratyfikacja układu niemal do ostatniej chwili była
niepewna, gdyż występowały przeciwko niemu nie tylko wpływowe lobbies
i grupy zawodowe, lecz także duża część polityków z obu partii. W sprawie
NAFTY prezydent Clinton działał z dużą energią i zręcznością, dzięki czemu
w listopadzie 1994 r. Kongres zaaprobował układ, choć głównie dzięki głosom
republikanów.
Wojskowy przewrót na Haiti, który obalił rządy demokratycznie wybranego
prezydenta Aristide'a, miał miejsce w 1991 r., a więc za prezydentury Busha. Po
zamachu do brzegów USA dotarła wielka fala uchodźców z Haiti. Na polecenie
prezydenta straż przybrzeżna zatrzymywała na morzu uciekinierów i odsyłała ich
na wyspę, co w kampanii wyborczej ostro krytykował kandydat na prezydenta,
Bill Clinton. Kiedy jednak sam objął najwyższy urząd w państwie, podtrzymał
decyzję swego poprzednika. Równocześnie rozpoczął zdecydowane działania na
rzecz przywrócenia demokracji na Haiti, zwłaszcza że wysiłki OPA i ONZ były
mało skuteczne. Nadzieje na przezyciężenie kryzysu pojawiły się jeszcze w lipcu
1993 r., po podpisaniu w Nowym Jorku porozumienia między juntą wojskową
a obalonym prezydentem Aristidem, ale i one wkrótce zawiodły. Junta skorzystała
z zawieszenia embarga przez ONZ, ale warunków porozumienia z Nowego Jorku
nie zamierzała respektować. Nie dopuszczono też na wyspę w październiku
1993 r. statku USA „Harlan County", wiozącego ponad tysiącosobową misję
ONZ. Wreszcie w lipcu 1994r. Rada Bezpieczeństwa ONZ uchwaliła rezolucję
upoważniającą Stany Zjednoczone do sformowania międzynarodowych sił zbroj­
nych i odsunięcia wojskowych haitańskich od władzy. Operacja, rozpoczęta we
wrześniu 1994 r., zakończyła się powodzeniem i powrotem prezydenta Aristide'a
na wyspę. W lutym 1996 r. w pokojowy sposób przekazał on rządy kolejnemu
prezydentowi R. Prevalowi.
Administracja Clintona skutecznie wspierała proces porozumienia narodowego
w Ameryce Środkowej, a zwłaszcza w Gwatemali, gdzie w latach dziewięć­
dziesiątych sytuacja była najtrudniejsza. Po niepowodzeniach rozmów z par­
tyzantką URNG, cywilny prezydent Serrano, inspirowany przez wojsko, ogłosił
w maju 1993 r. zawieszenie praw obywatelskich, rozwiązał parlament i wprowadził
rygory stanu wojennego. Jednakże ostre sankcje USA i nacisk społeczności
międzynarodowej zmusiły prezydenta Serrano do ustąpienia. Nie dopuszczono
także do przechwycenia władzy przez wojskowych. Wznowiony proces pokojowy
napotkał jeszcze wiele różnorodnych przeszkód i ostatecznie zakończył się dopiero
w 1996 r.
W sprawie Kuby prezydent Clinton podtrzymywał w czasie swoich dwu kaden­
cji twardą politykę poprzedniej ekipy Reagana. Świadczyło o tym zaaprobowanie,
mimo początkowych wątpliwości, ostrych restrykcji, jakie zawierała ustawa
Helmsa-Burtona z marca 1996 r.
PROCESY INTEGRACYJNE NA ZACHODNIEJ PÓŁKULI.. 445
3. Meksyk i Stany Zjednoczone łączy przede wszystkim granica - jedna
z najdłuższych na świecie, licząca 3200 km. Doświadczenia historii spowodowały
jednak, iż ten pierwszy postrzegał ją częściej jako zagrożenie niż szansę. „W
dużej mierze wynikało to z dziedzictwa X I X wieku, kiedy Stany Zjednoczone
zagarnęły połowę terytorium Meksyku. W X X wieku Stany Zjednoczone po­
wstrzymywały się od otwartych, militarnych interwencji [poza dwoma wyjątkami:
w 1914 i 1916 r. - W.D.] zastępując je mniej widocznymi formami ingerencji.
Rosnąca rola korporacji północnoamerykańskich w meksykańskiej gospodarce,
w połączeniu z wpływem nowych technologii, jak telewizja, powodowała, że
politycy, a szczególnie intelektualiści, upowszechnili obraz Stanów Zjednoczonych
jako zagrożenia dla suwerenności, kultury i tożsamości Meksyku" (S. Kaufman
Purcell, L. Rubio, red., 103).
Szczególnie wyraźne napięcia między dwoma państwami wystąpiły w latach
siedemdziesiątych, kiedy ambitny prezydent L. Echeverria starał się uzyskać
pozycję jednego z liderów Trzeciego Świata. J. Lopez Portillo kontynuował
politykę swego poprzednika, a boom naftowy i wielki optymizm co do przyszłości
gospodarki meksykańskiej skłaniały go do restrykcji wobec zagranicznego kapitału,
płynącego przecież głównie z USA. Rządy Lopeza Portillo zakończyły się jednak
w latach 1980-1982 załamaniem gospodarki meksykańskiej. Następny prezydent,
M . de la Madrid (1982-1986) przez całą kadencję zmagał się z kryzysem. Właśnie
w tych latach, których dramatyzm podkreślało jeszcze trzęsienie ziemi w stolicy,
pojawiły się pierwsze symptomy zmian w strategii gospodarczej kraju. Meksyk
przystąpił do GATT, co wymusiło pewną liberalizację handlu zagranicznego
i zmniejszenie stawek celnych. Stopniowo poprawiano warunki działalności
inwestorów zagranicznych, a nawet pozwolono kilku obcym koncernom na uzyska­
nie ponad 49% udziałów w przedsiębiorstwach, co było złamaniem uświęconej
zasady rewolucji meksykańskiej. W stosunkach ze Stanami Zjednoczonymi popra­
wa jednak nie nastąpiła. Administracja prezydenta Reagana popierała koncepcję
militarnego rozprawienia się z lewicowa guerrilla latynoamerykańską i sandinows­
ką Nikaraguą, a Meksyk zdecydowanie optował za pokojowymi propozycjami
Contadory. Problemy z nielegalnymi imigrantami i napływającymi przez granicę
meksykańską narkotykami pogłębiały jeszcze napięcia między obu krajami.
Dopiero zakończenie zimnej wojny, które ułatwiło pokojowe rozwiązanie
konfliktów środkowoamerykańskich, doprowadziło do zwrotu w stosunkach mię­
dzy Meksykiem a Stanami Zjednoczonymi. Władzę prezydencką w Meksyku
objął wówczas Salinas de Gortari, jeden z przedstawicieli nowego pokolenia
wykształconych w USA młodych ekonomistów. Właśnie w czasie jego kadencji
(1988-1994) Meksyk porzucił ostatecznie, forsowaną przez kilka dziesięcioleci,
strategię opartą na prymacie rynku wewnętrznego i koncepcji zastępowania
importu (sustitución de importaciones). Szeroka prywatyzacja, obniżanie taryf
celnych, zachęty dla kapitału i inwestorów zagranicznych, otwarcie gospodarki
na świat stwarzały wielkie ryzyko, ale i szansę zdynamizowania rozwoju kraju.
Po swej podróży do Europy i dostrzeżeniu, iż Japonia koncentruje się raczej na
 446 AMERYKA ŁACIŃSKA W KOŃCU XX WIEKU
związkach z Azją Południowo-Wschodnią, Salinas zrozumiał, że niezbędnych
kapitałów, nowych technologii i rynków zbytu Meksyk może szukać tylko w Sta­
nach Zjednoczonych. Stąd też początkowy sceptycyzm co do propozycji zawarcia
układu o wolnym handlu z USA i Kanadą szybko zamienił w pełną determinacji
walkę o jego urzeczywistnienie. Liberalizacja gospodarki i bliska współpraca obu
prezydentów - Busha i Salinasa de Gortari - nad wynegocjowaniem układu
NAFTA doprowadziły do przełomu w stosunkach między państwami, zmniejszenia
historycznej nieufności oraz wzajemnych uprzedzeń i obaw.
Radykalnym zmianom w gospodarce nie towarzyszyły jednak równie wielkie
zmiany w autorytarnym systemie politycznym Meksyku. Salinas de Gortari
próbował wprowadzić pewne reformy demokratyczne, ale czynił to bardzo ostroż­
nie i w ograniczonym zakresie. Stany Zjednoczone nie robiły mu z tego powodu
wyrzutów, uznając argumenty prezydenta Meksyku, iż równoczesne przeprowa­
dzanie głębokich reform ekonomicznych i politycznych może zagrozić obu refor­
mom i doprowadzić do destabilizacji państwa.
Obawy Salinasa niemal się potwierdziły w ostatnim roku jego kadencji. 1 stycz­
nia 1994 r. wszedł w życie układ NAFTA, ale tego samego dnia wybuchło groźne
powstanie Indian z Chiapas, które rząd początkowo próbował tłumić siłą, ale
szybko musiał zasiąść do rozmów. Niepokoje płynące z Chiapas spotęgowane
zostały głośnymi zabójstwami politycznymi i porwaniami biznesmenów w trakcie
kampanii wyborczej. Spekulacyjny zagraniczny kapitał krótkoterminowy, prze­
ważający w Meksyku, zareagował masowym wycofywaniem udziałów. Prezydent
Salinas, aspirujący do wysokich stanowisk w międzynarodowych organizacjach
gospodarczych, chciał ukryć przed światem trudności wewnętrzne i wstrzymywał
konieczną dewaluację peso. W grudniu 1994 r., już w czasie rządów kolejnego
prezydenta E. Zedillo, wybuchł zatem groźny kryzys finansowy, którego znaczenie
wykraczało daleko poza Meksyk. Układ NAFTA, który zwiększył współzależność
między USA i Meksykiem, stał się jednym z powodów, iż prezydent Clinton
zainicjował bezprecedensową międzynarodową akcję wsparcia waluty i gospodarki
meksykańskiej, co zakończyło się sukcesem. Z kryzysu wyciągnął wnioski także
prezydent Zedillo, który pogłębił reformy wolnorynkowe i kontynuował demo­
kratyzację kraju. Partie opozycyjne uzyskały lepsze warunki działania, a po
wyborach do Kongresu w lipcu 1997 r. rządząca niepodzielnie od 1929 r. PRI po
raz pierwszy utraciła hegemoniczną pozycję w systemie politycznym.
4. W latach dziewięćdziesiątych nastąpiły głębokie zmiany w Organizacji
Państw Amerykańskich. Po reformie 1967 r. Karta OPA została jeszcze trzykrotnie
znowelizowana: w grudniu 1985 r. (protokół z Cartageny), w grudniu 1992 r'.
(protokół z Waszyngtonu) oraz w czerwcu 1993 r. (protokół z Managui). Or­
ganizacja znacznie się powiększyła, a po wstąpieniu Kanady uzyskała prawdziwie
powszechny charakter w skali zachodniej półkuli, skupiając 35 państw. Wzmoc­
niono rolę Sekretarza Generalnego i Stałej Rady OPA. Wpisano, że jednym
z celów organizacji jest „popieranie i konsolidowanie demokracji przedstawiciel­
skiej" oraz przewidziano możliwość zawieszenia w prawach członkowskich
PROCESY INTEGRACYJNE NA ZACHODNIEJ PÓŁKULI. 447
państwa, którego legalnie wybrane władze zostały obalone siłą. OPA zaczęła się
koncentrować na nowych problemach, które państwa obu Ameryk uznały w końcu
X X w. za najważniejsze. Mówiła o tym m.in. uchwalona w Santiago deklaracja
0 demokrację i odnowę systemu międzyamerykańskiego. Podkreślała, iż do pod­
stawowych zadań OPA należą: umacniane demokracji, rozwój praw człowieka,
stymulowanie procesów regionalnej integracji, liberalizacja handlu, rozwój in­
westycji, walka z biedą, ochrona środowiska naturalnego, zwalczanie przemytu
narkotyków. Powołano Zespół Promocji Demokracji, który miał monitorować
procesy wyborcze w całej Ameryce Łacińskiej oraz propagować wartości demo­
kratyczne. Od kilku lat w ramach OPA prowadzone są intensywne prace nad
koncepcją integralnego rozwoju. Nastąpiły zmiany w pojmowaniu bezpieczeństwa
zbiorowego hemisfery zachodniej, które obejmuje teraz głównie aspekty poli­
tyczne, gospodarcze, społeczne i ekologiczne, a w znacznie mniejszym stopniu
militarne. Postęp dokonał się też w rozwijaniu pokojowego dialogu, środków
budowy zaufania i walki z terroryzmem.
Ważnym forum rozważania wspólnych problemów obu Ameryk stały się spot­
kania na szczycie, które odbyły się już dwukrotnie: w Miami ( X I I 1994) oraz
Santiago de Chile (IV 1998).
5. W końcu X X w. obserwujemy przyspieszenie i rozszerzenie procesów in­
tegracyjnych na zachodniej półkuli. Po traktacie o wolnym handlu między Kanadą
1 USA (1988) zawarto układ NAFTA, łączący Kanadę, USA i Meksyk (1994).
Mimo że ma on ograniczony charakter i dotyczy głównie handlu i inwestycji,
jego znaczenie dla wszystkich sygnatariuszy jest doniosłe. Siatka powiązań
między trzema największymi państwami Ameryki Północnej stała się znacznie
bogatsza, a współzależność wydatnie się zwiększyła. Dzięki układowi NAFTA
wielkie wsparcie uzyskała transformacja gospodarki meksykańskiej. Po kilku
latach okazało się, iż wymiana handlowa między trzema państwami dynamicznie
rośnie, a Meksyk awansował na drugiego w świecie partnera gospodarczego USA.
Szersze cele niż NAFTA stawia sobie ugrupowanie integracyjne Mercosur,
istniejące od 1991 r., a łączące Brazylię, Argentynę, Urugwaj i Paragwaj. Zmierza
ono do ustanowienia wspólnego rynku, wspólnej taryfy celnej wobec partnerów
zewnętrznych oraz pełnej koordynacji polityki makroekonomicznej. Mimo opóź­
nień w realizacji niektórych zadań, proces integracji czterech państw południowo­
amerykańskich nabrał tempa.
W sferze negocjacji pozostaje nadal wielki projekt utworzenia strefy wolnego
handlu na zachodniej półkuli. Zgłosił go prezydent Bush w 1990 r., a rozwinął
i skonkretyzował prezydent Clinton w trakcie I spotkania na szczycie Ameryk
w Miami (1994). Przygotowania do utworzenia FTAA prowadzone są intensywnie,
a terminarz procesu negocjacyjnego jest dokładnie określony. Osiągnięcie celu,
a więc powstanie strefy wolnego handlu „od Alaski do Ziemi Ognistej" w 2005 r.
wydaje się coraz trudniejsze, ale wciąż jeszcze możliwe.
VŁ Główna £7

BIBLIOGRAFIA
1. Ź R Ó D Ł A I D O K U M E N T Y
* Alape Arturo, Bogotazo: memorias del olvido, Havana 1983.
* American Foreign Policy. Current Documents, Department of State, Washington
1986-1991.
Aplicaciones del Tratado Interamericano de Asistencia Reciproca 1948-1958,
Washington 1959.
Arevalo Juan Jose, Escritos politicos y discursos, Havana 1953.
Argentina en la X Conferencia Interamericana, Buenos Aires 1954.
Arosemena Diogenes A. (red.), Documentary Diplomatic History of the Panama
Canal, Panama 1961.
* Bagley Bruce Michael, Roberto AWarez, Katherina Hagedorn (red.), Contadora
and the Central American Peace Process. Selected Documents, Westview
Press 1985.
Betancur Belizario, Paz, Bogota 1982.
Bieleń Stanisław (red.), Prawo w stosunkach międzynarodowych. Wybór dokumen­
tów, Warszawa 1998.
* Blaustein Albert P., Gilbert H. Flanz, Constitutions of the Countries of the
World. Chile Suplement, New York 1994.
* Bolivar Simon, List z Jamajki, Wyd. UW-CESLA, Warszawa 1990.
Burr Robert N., Roland D. Hussey (red.), Documents on Inter-American Co-
operation, Philadelphia 1955.
Cabot Lodge Henry, Selections from the Correspondence of Theodore Roosevelt
and Henry Cabot Lodge, New York-London 1925.
Charter of the Organization of American States: As Amended by the Protocol of
Buenos Aires in 1967 and by the Protocol of Cartagena de Indias in 1985,
OAS, Washington 1989.
Clissold Stephen (red.), Soviet Relations with Latin America 1918-1968. A Do­
cumentary Survey, London 1970.
Cordero Torres Jose M. (red.), Textos basicos de America, Madrid 1955.
Debray Regis, Conversación eon Allende, Mexico 1971.
* Documents on International Relations in the Caribbean, Trinidad-Puerto Rico
1970.
ŹRÓDŁA I DOKUMENTY 449
Drago Mariano J. (red.), Luis Drago, discursos y escritos, t. M I I , Buenos Aires 1938.
* First International Conference of American States, Washington 1890.
Finan John, John Child, Latin America: International Relations. A Guide to
Information Sources, Michigan 1981.
* Foreign Relations of the United States. Diplomatic Papers 1945, (FRUS). Vol
IX: The American Republics, Washington 1960.
* Garcia Robles Alfonso, 338 dias de Tlatelolco, Mexico 1977.
* Gelberg Ludwik (red.), Prawo międzynarodowe i historia dyplomatyczna.
Wybór dokumentów, t. I - I I I , Warszawa 1954-1960.
* Gilmore William C , The Grenada Intervention. Analysis and Documentation,
New York 1984.
Goulart Joao, Desenvolvimento e independencia: Discursos, t. I - I I , Brasilia
1962-1963.
* Grenada: Backgroung and Facts, USIA, Washington 1983.
Grieb Kenneth, Research Guide to Central America and the Caribbean, University
of Wisconsin Press 1985.
Handbook of Existing Rules Pertaining to Humań Rights in the Inter-American
System, OAS, Washington 1985.
* Hearings before Select Committee to Study Governmental Operations with
Respect to Intelligence Activities. Covert Action in Chile, Washington 1975.
History ofthe Office ofthe Coordinator Inter-American Affairs, Washington 1947.
lmprovement and Coordination of Inter-American Peace Instruments, t. I-V,
Washington 1944.
Inter-American Treaties and Conventions, Washington 1957.
* Jones Howard (red.), Safeguarding the Republic. Essays and Documents in
American Foreign Relations 1890-1991, New York 1992.
Kubitschek OUveira Juscelino de, Discursos, t. I - I V , Rio de Janeiro 1958-1960.
La Cooperación International de Venezuela. La Solidaridad en Acción 1974-1985,
Secretaria de la Presidencia, Caracas 1981.
Lauerhass Ludwig Jr, Communism in Latin America: A Bibliography, Los Angeles
1962.
Malloy William M . (red.), Treaties, Conventions, International Acts, Protocols
and Agreements between the United States of America and Other Powers,
t. I - I I I , Washington 1910-1923.
Manning William R. (red.), Arbitration Treaties Among the American Nations to
the Close ofthe Year 1910, New York 1924.
* Manning William R. (red.), Diplomatic Correspondence of the United States
Concerning the Independence ofthe Latin American Nations, New York 1925,
t. I - I I I .
Manuał of Inter-American Relations, Washington 1956.
Meyer Michael (red.), Suplement to a Bibliography of United States - Latin
American Relations sińce 1810, University of Nebraska Press 1980.
Operacao Pan - Americana: documentario, t. I-VLI, OAS, Rio de Janeiro 1958-1959.
 450 BIBLIOGRAFIA
Organizations of American States, Inter-American Treaty of Reciprocal Assistance:
Applications 1948-1964, Washington 1965.
O Ul Reich e Brasil, t. I - I I , Rio de Janeiro 1968.
Paz Estenssoro Victor, Discursos parlamentarios, La Paz 1956.
Peron Juan Domingo, Argentinas International Policy, Buenos Aires 1948.
Peron Juan Domingo, Libro azul y blanco, Buenos Aires 1946.
Preiswerk Roy (red.), Documents of International Relations in the Caribbean, St.
Augustine, Trinidad 1976.
* Procedimiento para establecer la paz firmę y duradera, Esąuipulas II, Managua
1987.
Quadros Janio, Mensagem ao Congresso Nacional, Brasilia 1961.
* Report on the National Bipartisan Commision on Central America, New York 1984.
Romero Jose Luis (red.), Pensamiento politico de la Emancipación, t. I - I I , Bar­
celona 1985.
Relaciones sovietico-latinoamericanas (Recopilación de documentos), Moscu 1981.
Report on the Activities of the Organization of American States 1948-1953,
Washington 1953.
* Schlesinger Arthur M . Jr (red.), The Dynamics of World Power. A Documentary
History of United States Foreign Policy 1945-1973, New York 1973.
Solana Fernando, Mexico y Estados Unidos en el nuevo orden internacional,
Mexico 1993.
* Tello Manuel, Mexico: una posicion internacional, Mexico 1972.
* Tercera Conferencia de Ministros de Relaciones Exteriores de Centroamerica,
Comunidad Europea y Grupo de Contadora, Guatemala 1987.
* The Committee of Santa Fe. A New Inter-American Policy for the Eighties,
Council for Inter-American Security, Washington 1980.
The OAS and the Evolution of the Inter-American System, Washington 1988.
* Tratados y convenciones interamericanos de paz, Washington 1973.
Treaties and Acts of Congress Relating to the Panama Canal, Government
Printing Office, Washington 1917.
* Vargas Getulio, Mensagem ao Congresso Nacional, t. I - I V , Rio de Janeiro
1951-1954.
Yrigoyen Hipolito, Mi vida y mi doctrina, Buenos Aires 1957.
The International Conferences of American States: P' Suplement 1933-1940,
Carnegie Endowment for International Peace, Washington 1940.
The International Conferences of American States: 2nd Suplement 1942-1954,
Pan American Union, Washington 1958.
2. O P R A C O W A N I A O G Ó L N E
Aguilar Monteverde Alonso, Teoria y politica del desarrollo latinoamericano,
Mexico 1967.
Alcala de Armas Eleazar, El Panamericanismo, Caracas 1953.
OPRACOWANIA OGÓLNE 451
Alexander Robert J., Communism in Latin America, New York 1957.
Alfaro Ricardo J., Commentary on Pan American Problems, Cambridge 1938.
AWarado Garaicoa Teodoro, Los principios de no intervención y autodetermina-
ción, La Haya 1962.
AWarez Alejandro, The Monroe Doctrine: Its Importance in the Internationale
Life ofthe States ofthe New World, New York 1924.
Anderson George L . (red.), Issues and Conflicts: Studies in Twentieth Century
American Diplomacy, University of Kansas Press 1959.
Atkins Pope G., America Latina en el sistema politico internacional, Buenos
Aires 1991.
* Atkins Pope G., Encyclopedia ofthe Inter-American System, Westport, London
1997.
* Baena Soares Joao Clemente, Profile of a Mandate. Ten Years of the OAS,
Washington 1994.
Bali Margaret M., The OAS in Transition, Durham 1969.
Baro Herrera Silvio, El Nuevo Orden Economico Internacional, antecedentes,
problemas actuales y perspectivas, La Habana 1980.
Barreiro Julio, Violencia y politica en America Latina, Mexico 1971.
Berle Adolf A., Latin America - Diplomacy and Reality, New York 1962.
* Bethell Leslie (red.), Historia de America Latina, t. I - X , Barcelona 1991.
* Bierzanek Remigiusz, Bezpieczeństwo regionalne w systemie ONZ, Warszawa
1977.
* Boersner Demetrio, Relaciones internacionales de America Latina. Breve
historia, Caracas 1982.
Briceno-Vasquez, El eąuilibrio del Universo y la politica internacional del
Libertador, Caracas 1983.
* Cabot Lodge Georg, Engines ofChange: United States lnterests and Revolution
in Latin America, New York 1970.
Caicedo Castilla J.J., El derecho internacional en el sistema interamericano,
Madrid 1970.
* CaWert Peter, Boundary Disputes in Latin America, London 1983.
Canyes Manuel, The Organization of American States and the United Nations,
Washington 1963.
Cardoso Fernando H., Enrique Faletto, Dependencia y desarrollo en America
Latina, Mexico 1981.
* Carothers Thomas, In the Name of Democracy. U.S. Policy Toward Latin
America in the Reagan Years, Berkeley 1991.
Carrol John M., George C. Herring, Modern American Diplomacy, Wilmington
1988.
Cavalla Antonio, Geopolitica y seąuridad nacional en America Latina, Mexico
1978.
Chilcote Ronald H., Joel C. Edelstein (red.), Latin America: the Struggle with
Dependency and Beyond, New York 1974.
452 BIBLIOGRAFIA
Child John, Uneąual Alliance: The Inter-American Military System 1938-1979,
Boulder Westview Press 1980.
Cockroft James D., Neighbors in Turmoil: Latin America, New York 1989.
Combs Gerald A., The American Diplomatic History: Two Centuries ofChanging
lnterpretations, University of California Press 1983.
* Connell-Smith Gordon, El sistema interamericano, Mexico 1971.
* Connell-Smith Gordon, Los Estados Unidos y la America Latina, Mexico 1977.
Corominas Enriąue V., La practica del hispanoamericanismo, Madrid 1952.
* Cotler Julio, Richard R. Fagen (red.), Latin America and the United States: the
Changing Political Realities, Stanford 1974.
Cuevas Cancino Francisco, Del Congreso de Panama a la Conferencia de Cara­
cas, t. I - I I , Caracas 1955.
* Davis Harold Eugene, John J. Finan, F. Taylor Peck, Latin American Diplomatic
History. An Introduction, Baton Rouge 1977.
Davis Harold Eugene (red.), Goverment and Politics in Latin America, New York
1958.
Davis Harold Eugene, Larman C. Wilson (red.), Latin American Foreign Policies.
An Analysis, Baltimore 1975.
Debray Regis, Revolución en la revolución, La Habana 1967.
Deese David A., The New Politics of American Foreign Policy, Boston College
1994.
* Dent David W., The Legacy of the Monroe Doctrine. A Reference Guide to
U.S. Involvment in Latin America and the Caribbean, Westport, London 1999.
Diaz Albonico Rodrigo (red.), Antecedentes, balance y perspectivas del sistema
interamericano, Santiago de Chile 1978.
Diaz Muller Luis, America Latina y el Nuevo Orden Internacional, Mexico 1982.
* Dobrzycki Wiesław, Ameryka Łacińska we współczesnym świecie, Warszawa 1989.
* Dobrzycki Wiesław, Historia stosunków międzynarodowych w czasach nowożyt­
nych 1815-1945, Warszawa 1996.
Dominguez Jorge I . , Economic Issues and Political Conflict: U.S. - Latin American
Relations, London 1982.
Downes J.E. (red.), Latin America and Hemisphere Solidarity, Boston 1943.
Dozer Donald M . , Are We Good Neighbors? Three Decades of Inter-American
Relations 1930-1960, Gainesville 1959.
Dreier John C , The Organization of American States and the Hemisphere Crisis,
New York 1962. \
Drekonja Gerhard K., Juan G. Tokatlian (red.), Teoria y practica de la politica
exterior latinoamericana, Bogota 1983.
Dunkerley James, Power in the Isthmus: A Political History of Modern Central
America, New York 1988.
Dunkerley James, The Pacification of Central America, London, New York 1994.
Eisenhower Milton Stover, The Wine is Bitter: The United States and Latin
America, Garden City 1963.
OPRACOWANIA OGÓLNE 453
* Falcoff Marc, Robert Royal (red.), The Continuing Crisis. U.S. Policy in
Central America and the Caribbean, New York 1987.
Farer Tom J., The Grand Strategy of the United States in Latin America, New
Brunswick 1988.
Farer Tom J., The United States and the Inter-American System, St. Paul 1978.
Fenwick Charles G., The Organization of American States, Washington 1963.
* Fernandez Guido, El desafio de la paz en Centroamerica, San Jose 1989.
Fernandez-Shaw Felix, La Organización de los Estados Americanos, Madrid 1963.
Ferguson Y.H. (red.), Contemporary Inter-American Relations, Englewood Cliffs
1972.
Ferrell Robert H., American Diplomacy. A History, New York 1975.
* Ferrell Robert H., American Diplomacy: The Twentieth Century, Indiana Univer-
sity Press 1988.
Ferris Elizabeth, Jennie K. Lincoln (red.), Latin American Foreign Policies.
Global and Regional Dimensions, Boulder Westview Press 1981.
Fishlow Albert, James Jones, The United States and the Americas: A Twenty-First
Century Wiew, New York 1999.
Flagg Bemis Samuel, A Short History of American Foreign Policy and Diplomacy,
New York 1959.
Furtado Celso, Los Estados Unidos y el subdesarrollo de America Latina, Lima
1971.
Gil Enriąue, Evolución del panamericanismo, Buenos Aires 1933.
Gil Federico G., Latin American - United States Relations, New York 1971.
Glinkin Anatoli, Inter-American Relations. From Bolivar to the Present, Moscu
1990.
Goldhamer Herbert, The Foreign Powers in Latin America, Princeton 1972.
Gomez Robledo Antonio, Idea y experiencia de America, Mexico 1958.
* Gonzalez Casanovą Pablo (red.), America Latina: historia de medio siglo,
t. I - I I , Mexico 1977-1981.
* Gonzalez Casanovą Pablo (red.), No intervención, autodeterminación y democ-
racia en America Latina, Mexico 1983.
Grabendorff Wolf, Adonde Latinoamerica, Madrid 1979.
Graebner Norman A., Cold War Diplomacy 1945-1960, New York 1962.
Grunwald Joseph (red.), Latin America and World Economy: A Changing Inter­
national Order, Beverly Hills 1978.
Gunder Frank Andre, Capitalismo y subdesarrollo en America Latina, Mexico 1978.
Halperin Donghi Tulio, Historia contemporanea de America Latina, Madrid 1969.
* Hamilton Nora, Jeffry A. Frieden, Linda Fuller, Manuel Pastor Jr (red.), Crisis
in Central America, Boulder Westview Press 1988.
Hartmann Frederick H., The Relations of Nations, New York 1957.
Hastedt Glenn P., American Foreign Policy: Past, Present, Futurę, James Madison
University 1991.
Haya Dela Torre Yictor Raul, La defensa Continental, Buenos Aires 1942.
454 BIBLIOGRAFIA
Hayes Margaret Dały (red.), Latin America and the U.S. National Interest.
A Basic for U.S. Foreign Policy, Boulder Westview Press 1983.
Hennelly Alfred, John Langan (red.), Humań Rights in the Americas: The Struggle
or Consensus, Washington 1982.
Herring Hubert A., Latin America. A History from Beginning to Present, New
York 1961.
Hill Eduardo, Luciano Tomassini (red.), America Latina y el Nuevo Orden
Economico Internacional, Santiago de Chile 1979.
Houston John A., Latin America in the United Nations, New York 1956.
Inman Samuel Guy, Inter-American Conferences 1826-1954. History and Proh-
lems, Washington 1965.
Karen Ruth, Neighbors in a New World: The Organization of American States,
Cleveland 1966.
Kommers Donald P., Gilburt D. Loescher (red.), Humań Rights and American
Foreign Policy, Indiana 1979.
Krieger Vasena Adalbert, Javier Pazos, Latin America. A Broader World Role,
London 1973.
* Kryzanek Michael J., U.S.-Latin American Relations, New York 1985.
Kutzner Gerhard, Die Organization der Amerikanischen Staaten, Hamburg 1970.
* Lai David (red.), Global Perspectives. International Relations.. U.S. Foreign
Policy and the View from Abroad, Boulder, Colorado 1997.
Langley Lester D., America and the Americas: The United States in the Western
Hemisphere, Athens 1989.
Lieuwen Edwin, Arms and Politics in Latin America, New York 1960.
Lippmann Walter, U.S. Foreign Policy: Shield ofthe Republic, New York 1943.
Lleras Camargo Alberto, The Inter-American Way of Life, Washington 1953.
Lockey Joseph B., Pan Americanism: Its Beginnings, New York 1920.
Lowenthal Abraham F. (red.), Armies and Politics in Latin America, New York 1976.
* Lowenthal Abraham F., Gregory F. Treverton (red.), Latin America in a New
World, Westview Press, Boulder, San Francisco, Oxford 1994.
* Łepkowski Tadeusz (red.), Dzieje Ameryki Łacińskiej od schyłku epoki kolonial­
nej do czasów współczesnych, t. I - I I I , Warszawa 1977-1983.
Łepkowski Tadeusz (red.), Zamachy stanu, przewroty, rewolucje. Ameryka Łaciń­
ska w XX w., Warszawa 1983.
Marinho Ilmar Penna, O funcionamento do sistema interamericano dentro do
sistema mundial, Rio de Janeiro 1959.
Martz John D. (red.), Latin America, The United States and the Inter-American
System, Boulder Westview Press 1980.
* Martz John D. (red.), U.S. Policy Toward Latin America: Quarter Century of
Crisis and Challenge, University of Nebraska Press 1987.
* Materski Wojciech, Narodziny ONZ, Warszawa 1982.
* Mecham John Lloyd, A Survey of United States - Latin American Relations,
Boston 1965.
OPRACOWANIA OGÓLNE 455
* Mecham John Lloyd, The United States and Inter-American Security 1889-1960,
Austin 1960.
Medina Quiroga Cecilia, The Battle of Humań Rights. Gross, Systematic Violations
and the Inter-American System, Dordrecht, Boston, London 1988.
Middlebrook Kevin J., Carlos Rico (red.), The United States and Latin America
in the 1980s, Pittsburgh 1986.
* Molineu Harold, U.S. Policy toward Latin America. From Regionalism to
Głobałism, Boulder Westview Press 1990.
Morales y Morales Minerva, Aspectos połiticos deł sistema interamericano,
Mexico 1961.
* Moreno Pino Ismael, Origenes y evolucion del sistema interamericano. Mexico
1977.
Moreno Quintana Lucio M., El sistema internacional americano, Buenos Aires 1925.
Munoz Heraldo (red.), From Dependency to Development. Strategies to Overcome
Underdevelopment and Ineąuality, Boulder Westview Press 1981.
Munoz Heraldo, Joseph S. Tulchin, Latin American Nations in World Politics,
Boulder Westview Press 1991.
* Newfarmer Richard (red.), From Gunboats to Diplomacy. New U.S. Policies
for Latin America, Baltimore 1984.
* Nowicki Józef (red.), Ameryka Łacińska. Rozwój społeczno-ekonomiczny, War­
szawa 1977.
Ocampo Lopez Javier, Historia de las ideas de integration de America Latina,
Tunja 1981.
Parkinson Fred, Latin America, the Cold War and the World Powers 1945-1973,
London 1974.
* Pastor Robert A. (red.), Democracy in Americas. Stopping the Pendulum, New
York 1989.
* Pastor Robert A. (red.), Latin America 's Debt Crisis. Adjusting to the Past or
Planning for the Futurę, Boulder, London 1997.
* Perez-Brignoli Hector, A Brief History of Central America, Berkeley 1989.
* Policy Alternatives for the Caribbean and Central America, Changing Course:
Blueprint for Peace in Central America, PACCA, Washington 1984.
* Prebisch Raul, El capitalismo periferico: crisis y transformación, Mexico 1981.
Prebisch Raul, Transformación y desarrollo. La gran tarea de America Latina,
Washington 1970.
Puig Juan Carlos, Doctrinas internacionales y autonomia latinoamericana, Caracas
1980.
Rippy J. Fred, Latin America in World Politics, New York 1938.
* Robinson Linda, Intemention orNeglect. The United States and Central America
Beyond the 1980s, New York 1991.
Rodriguez Octavio, La teoria del subdesarrollo de la CEPAL, Mexico 1980.
Rogers William D., The Twilight Struggle: The Alliance for Progress and the
Politics of Development in Latin America, New York 1967.
456 BIBLIOGRAFIA
Ronfeld David F., Caesar Sereseres, U.S. Arms Transfer, Diplomacy and Security
in Latin America and Beyond, Santa Monica 1977.
Ronning C. Neal, Law and Politics in Inter-American Diplomacy, New York 1963.
Sanson Terran Jose, El interamericanismo in marcha, Washington 1949.
Scheman L. Ronald, The Alliance for Progress: A Retrospecłive, New York 1988.
Schmitter Philippe C. (red.), Military Rule in Latin America. Function, Con-
seąuences and Perspectives, Beverly Hills 1973.
Schulzinger Robert D., American Diplomacy in the Twentieth Century, Oxford
University Press 1994.
Scott James Brown (red.), The International Conferences of American States
1889-1928, New York 1931.
* SepuWeda Cesar, El sistema interamericano. Genesis, Integration, Decadencia,
Mexico 1974.
Slater Jerome, The OAS and United States Foreign Policy, Ohio State UnWersity
Press, Columbus 1967.
Spykman Nicholas John, America's Strategy in World Politics, New York 1942.
Stoetzer Carlos O., The Organization of American States, Westport, London 1993.
Stuart Graham H., Latin America and the United States, New York 1955.
* The Americas in a New World. The 1990 Report ofthe Interamerican Dialogue,
Washington 1991.
The Inter-American System: Its Development and Strengthening, Inter-American
Institute of International Legał Studies, New York 1966.
Theberge James D., Roger W. Fontaine, Latin America: Struggle for Progress,
Lexington 1977.
* Thesing J. (red.), Politica y desarrollo en America Latina, Buenos Aires-Bonn 1976.
Urąuidi Victor L., Free Trade and Economic Integration in Latin America,
Berkeley 1962.
Van Wynen Thomas Ann, A.J. Thomas Jr, La Organización de los Estados
Americanos, Mexico 1968.
Verea Campos Monica, Jose Luis Barros Horcasitas (red.), La politica exterior
norteamericana hacia Centroamerica. Reflexiones y perspectivas, Mexico 1991.
* Weintraub Sidney, Latin American Economic Prospect for the 1990s, Washin­
gton 1990.
* Whitaker Arthur P. (red.), Inter-American Affairs: An Annual Survey 1941-1945,
t. I - V , New York 1942-1946.
Whitaker Arthur P., The United States and the Independence of Latin America
1800-1830, Baltimore 1941.
Whitaker Arthur P., The Western Hemisphere Idea: Its Rise and Decline, New
York 1954.
Wionczek Miguel, Integration de America Latina: Experiencias y Perspectwas,
Mexico 1964.
Wolf AWin, Jack R. Fraenkel, Foreign Policy: Intervention, Involvement or
Isolation?, California State College 1977.
OPRACOWANIA SZCZEGÓŁOWE 457
* Wood Bryce, The Dismantling of the Good Neighbour Policy, Austin 1985.
Woodward Ralph Lee Jr., Central America: A Nation Divided, New York 1985.
Yalem Ronald J., Regionalism and World Order, Washington 1965.
* Yepes Jesus Maria, Del Congreso de Panama a la Conferencia de Caracas
1826-1954, t. I - I I , Caracas 1955.
3. O P R A C O W A N I A S Z C Z E G Ó Ł O W E
Agro-Melina Robert Joseph, John Francis Cronin, The USSR Courting of Latin
America: Soviet Forward Policy and Strategy in the Southern Western Hemi­
sphere, Laguna Beach 1984.
Alberdi Juan Bautista, Bases para la organización politica y economica de la
Confederación Argentina, t. I - I I , Buenos Aires 1913.
* Alexander Robert J., The Bolivian National Revolution, New York 1958.
* Alexander Robert J., The Peron Era, New York 1951.
Allison Graham T., Essence of Decision: Explaining the Cuban Missile Crisis,
Boston 1971.
Almeida Clodomiro, La politica internacional del Gobierno de la Unidad Popular,
Mexico 1977.
Ameringer Charles D., Democracy in Costa Rica, New York 1982.
Anderson Thomas P., The War of the Dispossessed, UnWersity of Nebraska Press
1981.
* Andrade Victor, My Missionfor Revolutionary Bolivia 1944-1962, UnWersity
of Pittsburgh Press 1976.
Arevalo Juan Jose, The Shark and the Sardines, New York 1961.
Armstrong Robert, Janet Shenk, El Sahador: The Face of Revolution, Boston
1982.
Atkins Pope G., Larman C. Wilson, The United States and the Trujillo Regime,
New York 1972.
Aybar de Soto Jose M., Dependency and Intervention: The Case of Guatemala in
1954, Boulder WesWiew Press 1978.
Bandeira Moniz, Presenca dos Estados Unidos no Brasil (dois seculos de historia),
Rio de Janeiro 1978.
Barreda Laos Felipe, Hispano-America en guerra?, Buenos Aires 1941.
Bartlów Martin John, Overtaken by Events: The Dominican Crisis from the Fali
of Trujillo to the Civil War, New York 1966.
* Bartnicki Andrzej, Donald T. Critchlow (red.), Historia Stanów Zjednoczonych
Ameryki, t. I - V , Warszawa 1995.
Basadre Jorge, Historia de la Republica del Peru, Lima 1963.
Bender Lynn-Darrell, Cuba vs United States: The Politics ofHostility, San Juan 1981.
Bianchi Barros Agustin, Las relaciones diplomaticas entre Chile y los Estados
Unidos, Santiago 1964.
Bitar Sergio, Chile: liberalismo economico y dictadura politica, Lima 1980.
458 BIBLIOGRAFIA
Black George, Triumph of the People The Sandinista Revolution in Nicaragua,
London 1981.
* Blasier Cole, The Giants Rival. The USSR and Latin America, Pittsburgh 1983.
Blasier Cole, Carmelo Mesa-Lago (red.), Cuba in the World, Pittsburgh 1979.
Blight James, Bruce J. Allyn, David A. Welch, Cuba on the Brink: Castro, the
Missile Crisis and the Soviet Collapse, New York 1993.
Blum John Morton, Woodrow Wilson and the Politics of Morality, Boston 1956.
Bologna Alfredo B., Conflicto Honduras - El Sahador, Buenos Aires 1977.
Bond Robert D. (red.), Contemporary Wenezuela and its Role in International
Affairs, New York 1977.
Bonner Raymond, Weakness and Deceit: the U.S. Policy and El Sahador, New
York 1984.
Bonsal Philip W., Cuba, Castro and the United States, Pittsburgh 1971.
* Bortnik Ruben, Historia elemental de los Argentinos, Buenos Aires 1973.
Bosch Juan, The Unfinished Experiment, New York 1969.
Bradford Colin I., Caroline Pastieau, Canada and Latin America. The Potential
for Partnership, Toronto 1971.
Brown Peter G., Douglas Mac Lean (red.), Humań Rights and U.S. Foreign
Policy, Lexington 1980.
* Bruce James, Those Perplexing Argentines, New York 1954.
* Bryla Jolanta, Uwarunkowania i implikacje amerykańskiej interwencji zbrojnej
w Panamie w grudniu 1989 roku, Toruń 1993.
Buckley Tom, Wiolent Neighbors: El Sahador, Central America and the United
States, New York 1984.
Bunau-Varilla Philippe, The Great Adventure of Panama, New York 1920.
Burr Robert, Our Troubled Hemisphere: Perspectives on U.S. Latin American
Relations, Washington 1967.
Bussey James L., Political Aspects of the Panama Canal. The Problem ofLocation,
Tucson 1974.
Cabalero Manuel, Latin America and the Comintern, Cambridge 1986.
Calcott Wilfred Hardy, The Western Hemisphere: Its Influence on United States
Policies to the End of World War II, Austin 1968.
Calhoun Frederick S., Power and Principle: Armed Intervention in Wilsonian
Foreign Policy, Kent State UnWersity Press 1986.
Calmon Pedro, Historia Diplomatica do Brasil, Belo Horizonte 1941.
CaWert Peter, 77ze Central American Security System: North-South or East-West?,
Cambridge UnWersity Press 1988.
Carasales Julio C , National Security of States: Argentina, New York 1992.
Cardon Luis Raul, La solución pacifica de controversias internacionales en el
sistema americano, Buenos Aires 1954.
Carey John (red.), The Dominican Republic Crisis 1965, New York 1967.
Castańeda Jorge, Mexico y el orden internacional, Mexico 1956.
Castillero Ernesto P., Panama y los Estados Unidos, Panama 1964.
OPRACOWANIA SZCZEGÓŁOWE 459
Cavelier German, La politica internacional de Colombia, Bogota 1960.
* Cayuela Jose, CEPAL 40 ańos 1948-1988, Santiago de Chile 1988.
Las relaciones economicas externas de America Latina en los ańos ochenta,
CEPAL, Santiago de Chile 1980.
Cervo Amado Luiz, Clodoaldo Bueno, Historia da politica externa Brasileiro
1822-1985, Sao Paulo 1992.
Collin Richard H., Theodore Roosevelt's Caribbean: The Panama Canal, The
Monroe Doctrine and Latin American Context, Baton Rouge, London 1990.
Cortes Guzman Armando, La estructura politica de la ALALC, Mexico 1974.
Costa Licurgo, Urna nova politica para as Americas. Doutrina Kubitschek e OPA,
Sao Paulo 1960.
Crassweller Robert, Trujillo: The Life and Times of a Caribbean Dictator, New
York 1966.
Daniels Walter M., Latin America and the Cold War, New York 1952.
De Castro Gomes Angela (red.), O Brasil de JK, Rio de Janeiro 1991 (o Juscelino
Kubitschku).
* Deconde Alexander, A History of American Foreign Policy, New York 1963.
Deconde Alexander, Herbert Hoover's Latin American Policy, Stanford 1951.
De Kadt Emmanuel, Patterns of Foreign Influence in the Caribbean, London 1972.
* De la Colina Rafael, El Protocolo de reformas al Tratado Interamericano de
Asistencia Reciproca, Mexico 1977.
Destefani Laurio H., Mahinas, Georgias y Sandwich del Sur ante el conflicto
eon Gran Bretana, Buenos Aires 1982.
Diederich Bernard, Somoza and the Legacy of U.S. Involvement in Central
America, New York 1981.
Dinerstein Herbert S., The Making of a Missile Crisis: October 1962, The Johns
Hopkins UnWersity Press 1976.
DWine Robert A., The Cuban Missile Crisis, Chicago 1971.
Dixon Marlenę, Susanne Jonas (red.), Revolution and Intervention in Central
America, San Francisco 1982.
* Do Couto e Silva Golbery, Geopolitica do Brasil, Rio de Janeiro 1967.
Dominguez Jorge I., Cuba: Internal and International Affairs, Beverly Hills 1982.
Dominguez Jorge I., To Make a World Safe for Revolution: Cuba's Foreign
Policy, Cambridge 1989.
Dos Santos Theotonio, Imperialismo y dependencia, Mexico 1978.
Dowbor Władysław, Brazylia bez egzotyki. Formowanie się kapitalizmu zależnego
w Brazylii, Wrocław 1981.
Drago Luis M . , La Republica Argentina y el caso de Wenezuela, Buenos Aires
1903.
Duggan Laurence, The Americas: The Search for Hemisphere Security, New
York 1949.
Dulles Foster Rhea, America's Rise to World Power 1898-1954, New York 1954.
Duncan Raymond W., The Soviet Union and Cuba, New York 1985.
460 BIBLIOGRAFIA
Dunkerly James, Rebellion in the Veins: Political Struggle in Bolivia 1952-1982,
London 1984.
Dunn Peter M., WATSON Bruce W. (red.), American Intervention in Grenada:
The Implications of Operation "Urgent Fury", Boulder WesWiew Press 1985.
Einaudi Luigi R., Peruvian Military Relations with the United States, Santa
Monica 1970.
Eisenhower Dwight D., Mandate for Change, New York 1963.
Erisman Michael H., John Martz (red.), The American Colossus Challenged: The
Struggle for Caribbean Influence, Boulder WesWiew Press 1982.
Escude Jose Carlos, Realismo periferico. Fundamentos para la nueva politica
exterior Argentina, Buenos Aires 1992.
* Fabela Isidro, La Conferencia de Caracas y la actitud anticomunista de Mexico,
Mexico 1954.
Fagen Richard R., Olga Pellicer de Brody (red.), The Futurę of Central America:
Policy Choices for the U.S. and Mexico, Stanford 1983.
Fait Carlos S. (red.), La naturaleza del peronismo, Buenos Aires 1967.
Fajardo Jose, Centroamerica hoy: todos los rostros de conflicto, Bogota 1980.
Falcoff Mark, Ronald H. Dolkart (red.), Prologue to Peron. Argentina in Depres-
sion and War 1930-1943, Berkeley 1975.
Farrell Barry R., America Latina y Canada frente a la politica exterior de los
Estados Unidos, Mexico 1975.
Feinberg Richard E. (red.), Central America: International Dimensions of the
Crisis, New York 1982.
Fernandez Castro M . Pedro, Fronteras abiertas. Expansionismo y geopolitica en
el Brasil contemporaneo, Mexico 1980.
Fletcher Johnson Willis, Four Centuries of the Panama Canal, New York 1906.
Fontaine Roger W., The Andean Pact: A Political Analysis, Beverly Hills 1977.
Fox William C , International Bureau of the American Republics, Washington 1906.
Francis Michael J., The Limits of Hegemony. United States Relations with Argen­
tina and Chile during World War II, Indiana 1977.
Frank Gary, Struggle for Hegemony in South America: Argentina, Brazil and the
United States during the Second World War, Miami 1979.
Frye Alton, Nazi Germany and the American Hemisphere 1933-1941, New
Haven 1967.
Gaddis John Lewis, Strategies of Containment: A Critical Appraisal of Postwar
American National Security Policy, Oxford UnWersity Press 1982.
Galindez Jesus de, La era de Trujillo, Santiago de Chile 1956.
Garcia Antonio, Gaitan y el problema de la revolución colombiana, Bogota 1955.
Garcia Bedoya Carlos, Politica exterior peruana. Teoria y practica, Lima 1981.
* Garcia Robles Alfonso, El Tratado de Tlatelolco, Mexico 1967.
Gardiner Harvey, The Japanese and Peru 1873-1973, Albuquerque 1975.
Gauhar Altof (red.), Regional Integration: The Latin American Experience.
Boulder WesWiew Press 1985.
OPRACOWANIA SZCZEGÓŁOWE 461
Gellman Irwin F., Good Neighbor Diplomacy: United States Policies in Latin
America 1933-1945, Baltimore 1979.
Gellman Irwin F., Roosevelt and Batista: Good Neighbor Diplomacy in Cuba
1933-1945, Albuquerque 1973.
Geylin Philip, Lyndon B. Johnson and the World, New York 1966.
Gilderhus Mark T., Pan American Visions. Woodrow Wilson in the Western
Hemisphere 1913-1924, Tucson 1986.
Giraldo Leonel, Centro America entre dos fuegos, Bogota 1984.
* Goldwert Marvin, Democracy, Militarism and Nationalism in Argentina
1930-1966. An Interpretation, Austin 1972.
Gomez Aparicio Pedro, La doctrina Kubitschek en marcha, Madrid 1959.
Gomez Robledo Antonio, La seąuridad colectiva en el continente americano,
Mexico 1960.
Gorman Stephen M . (red.), Post-Revolutionary Peru. The Politics of Transfor-
mation, Boulder WesWiew Press 1982.
Gorostiaga Xavier, Panama y la Zona del Canal, Buenos Aires 1975.
Goslinga Cornelius Ch., A Short History ofthe Netherlands Antilles and Surinam,
The Hague 1979.
Goure Leon, Morris Rothenberg, Soviet Penetration of Latin America, Miami 1975.
Grayson George W., The United States and Mexico. Patterns of Influence, New
York 1984.
Grabendorff Wolf, Heinrich W. Krumwiede (red.), Political Change in Central
America. Internal and External Dimensions, Boulder WesWiew Press 1983.
Gray Richard (red.), Latin America and the United States in the 1970s, Itaca 1970.
Grunwald Joseph, The Alliance for Progress, Washington 1965.
Gruszczak Artur, Ameryka Łacińska wobec kryzysu środkowoamerykańskiego,
Toruń 1996.
Guani Alberto, La solidaridad internacional en America, Montevideo 1942.
Guerra-Borges Alfredo, La integration de America Latina y el Caribe: la practica
de la teoria, Mexico 1991.
Guerrant Edward, Roosevelt's Good Neighbour Policy, Albuquerque 1950.
Guglialmelli Juan Enrique, Geopolitica del Cono Sur, Buenos Aires 1979.
Hackett Charles W., The Mexican Revolution and the United States 1910-1926,
Boston 1926.
* Haig Alexander M . Jr, Caveat: Realism, Reagan and Foreign Policy, New
York 1984.
Hansen Roger D., The Politics of Mexican Development, Baltimore 1971.
Herrera Caiceres H. Roberto, El diferendo Hondureńo-Sahadoreńo, Tegucigalpa
1976.
Herwig Holger H., Politics of Frustration: the United States in German Naval
Planning 1889-1941, Boston 1976.
Hilton Ronald (red.), The Movement toward Latin American Unity, New York
1969.
462 BIBLIOGRAFIA
Hull Cordell, Peace and War: United States Foreign Policy 1931-1941, Depart­
ment of State Publication 1953.
Humphrey John P., The Inter-American System: A Canadian View, Toronto 1942.
Immerman Richard H., The CIA in Guatemala, Austin 1982.
Ince Basil (red.), Contemporary International Relations of the Caribbean, Trini-
dad-Tobago 1979.
* Iwanek Jan, Problemy Kanału Panamskiego w stosunkach bilateralnych między
Panamą a Stanami Zjednoczonymi, Katowice 1989.
Jaguaribe Helio, O nacionalismo na atualidade Brasileira, Rio de Janeiro 1958.
* Janitschek Hans, Oscar Arias: en Busca de la Paz, Mexico 1989.
Jose R. James, An Inter-American Peace Force within the Framework of the
Organization of American States, New York 1970.
Joxe Alain, El conflicto chino-sovietico en America Latina, Montevideo 1967.
Kapłan Marcos, El estado en el desarrollo y de la integration de America Latina,
Caracas 1968.
Karnes Thomas, The Failure of Union: Central America (1824-1960), Chapel
Hill 1961.
Kaufman Purcell Susan (red.), Mexico - United States Relations, New York 1981.
* Kaufman Purcell Susan, Luis Rubio (red.), Mexico under Zedillo, Boulder,
London 1998.
Kelchner Warren H., Latin American Relations with the League of Nations,
Boston 1929.
* Knothe Tomasz, Ameryka Łacińska w polityce USA 1945-1975, Wrocław,
Warszawa, Kraków 1976.
Kuczyński Pedro Pablo, Latin American Debt, Baltimore 1988.
Kula Marcin, Anatomia rewolucji narodowej. Boliwia w XX wieku, Wrocław 1999.
* Kula Marcin, Historia Brazylii, Wrocław 1987.
Lafer Celso, Felix Pena, Argentina e Brasil no sistema das relacoes internacionais,
Sao Paulo 1973.
Lafeber Walter, Inevitable Revolutions: The United States in Central America,
New York 1983.
Laino Felix H., De Irigoyen a Alfonsin. Relato de un testigo del drama argentino,
Buenos Aires 1985.
Langley Lester, The United States and the Caribbean in the Twentieth Century,
University of Georgia Press 1976.
Larkin Bruce D. (red.), Vital Interests. The Soviet Issue in Central American
Policy, Boulder WesWiew Press 1988.
* Lee Fluharty Vernon, La danza de los millones. Regimen militar y revolución
social en Colombia 1930-1956, Bogota 1981.
Leffler Melvyn P., A Preponderance of Power: National Security, the Truman
Administration, and the Cold War, Stanford 1992.
Leiken Robert S., Central America: Anatomy of Conflict, New York 1984.
Leiken Robert S., Soviet Strategy in Latin America, New York 1982.
OPRACOWANIA SZCZEGÓŁOWE 463
Liberska Barbara, Brazylia przyszłości. Strategia rozwoju Brazylii jako przyszłej
potęgi światowej w okresie rządów wojskowych 1964-1985, Warszawa 1989.
* Liberska Barbara, Nowe wyzwania integracyjne. NAFTA i inne regionalne
inicjatywy na kontynencie amerykańskim, Warszawa 1995.
Lievano Aguirre Indalecio, Bolivarismo y Monroismo, Bogota 1969.
Liss Sheldon B., The Canal: Aspects of United States-Panamanian Relations,
Notre Dame 1969.
Litwark Robert S., Detente and Nixon Doctrine: American Foreign Policy and
the Pursuit of Stability 1969-1976, Cambridge 1984.
Lobo Helio, O Pan-Americanismo e o Brasil, Sao Paulo 1939.
Lowenthal Abraham F., The Dominican Intervention, Cambridge 1972.
Lowenthal Abraham (red.), The Peruvian Experiment: Continuity and Change
under Military Rule, Princeton 1975.
Łepkowski Tadeusz, Historia Meksyku, Wrocław 1986.
Mac Eoin Gary, Nevita Riley, No Promised Land.: American Refugee Policies
and the Rule of Law, Boston 1982.
Mack Gerstle, The Land Divided: A History of the Panama Canal and Other
Isthmian Canal Projects, New York 1944.
Malloy James M., Bolivia: The Uncompleted Revolution, Pittsburgh 1970.
Manger William, Pan America in Crisis, Washington 1961.
Manley Michael, Jamaica: Strugle in the Periphery, London 1983.
Martinez Legoreta Omar, Relations between Mexico and Canada, Mexico 1990.
Martins Mario, Peron - um Confronto entre Argentina e Brasil, Rio de Janeiro
1950.
McBride Robert H. (red.), Mexico and the United States, Englewood Cliffs.
Prentice-Hall 1981.
McCann Frank D. Jr, The Brazilian-American Alliance 1937-1945, Princeton
1973.
Methol Ferre Alberto, Geopolitica de la Cuenca del Plata, Buenos Aires 1973.
Meyer Karl E., Tad Szulc, The Cuban Invasion, New York 1962. '
Meza Victor, Honduras. La evolución de la crisis, Tegucigalpa 1982.
* Michałek Krzysztof, Mocarstwo. Historia Stanów Zjednoczonych Ameryki
1945-1992, Warszawa 1995.
* Milenky Edward S., Argentina's Foreign Policies, Boulder WesWiew Press 1978.
Miller Nicola, Soviet Relations with Latin America 1959-1987, Cambridge 1989.
Miner Dwight Carroll, The Fight for the Panama Route, New York 1940.
Ministerio de Relaciones Exteriores, Sintesis de 1983-1987, Mexico 1988.
Molina Chocano Guillermo, Integration Centroamericana y dominación inter­
nacional, San Jose 1977.
Monteforte Toledo Mario, La revolución de Guatemala 1944-1954, Guatemala
1971.
Morris James A., Honduras: Caudillo Politics and Military Rulers, Boulder
WesWiew Press 1984.
464 BIBLIOGRAFIA
* Ojeda Mario, Alcances y Umites de la politica exterior de Mexico, Mexico 1976.
Orrego Vicuna Francisco, La participación de Chile en el sistema internacional,
Santiago de Chile 1972.
Pajovic Slobodan S., Concertación politica regional en America Latina: el caso
del Grupo de Rio, Belgrado 1996.
Palmer Bruce, Intewention in the Caribbean: The Dominican Crisis of 1965,
Lexington 1989.
Paradiso Jose, Debates y trayectoria de la politica exterior Argentina, Buenos
Aires 1993.
* Pastor Robert A., Condemned to Repetition. The United States and Nicaragua,
Princeton UnWersity Press 1987.
* Pastor Robert A., Whirlpool: U.S. Foreign Policy toward Latin America and
the Caribbean, Princeton 1992.
Perkins Witney T., Constraint of Empire. The United States and Caribbean
lnterventions, Connecticut 1981.
Perloff Harvey S., Alliance for Progress, Baltimore 1969.
Peron Eva, Historia del peronismo, Buenos Aires, b. daty.
Petersen Harold F., Argentina and the United States 1810-1960, New York 1960.
Petras James, Morris H. Morley, The United States and Chile: Imperialism and
the Overthrow ofthe Allende Government, New York 1975.
Pommerin Reiner, Das Dritte Reich und Lateinamerika, Duesseldorf 1977.
Pratt Julius W., The Expansionists of 1898, Baltimore 1936.
Preiswerk Roy (red.), Regionalism and the Commonwealth Caribbean, UnWersity
ofthe West Indies 1969.
Purcell Kaufmann Susan, Mexico in Transition. Implications for U.S. Policy,
New York 1988.
Puyana de Palacios Alicia, Economic Integration among Uneąual Partners: The
Case of the Andean Group, New York 1982.
Ramirez Sergio (red.), El pensamiento vivo de Sandino, San Jose 1980.
Ramos Jorge Abelardo, Revolución y contrarevolución en la Argentina, Buenos
Aires 1961.
Rapoport Mario, El laberinto argentino. Politica internacional en un mundo
conflictivo, Buenos Aires 1997.
* Reagan Ronald, An American Life, New York 1990.
Rios Ferrer Roberto (red.), Exegesis de la Carta de Derechos y Deberes Econo-
micos de los Estados, Mexico 1976.
* Rock David, Argentina 1516-1987. Desde la colonización espańola hasta
Alfonsin, Madrid 1988.
* Roett Riordan (red.), Mexico and the United States. Managing the Relationship,
Boulder, Colorado 1988.
* Roett Riordan (red.), Mexico's External Relations in the 1990s, Lynne Rienner
Publishers 1991.
Roig Emilio, Historia de la Enmienda Platt, La Habana 1973.
OPRACOWANIA SZCZEGÓŁOWE 465
Rojas Armando, Los creadores de la diplomacia venezolana, Caracas 1965.
Romero Jose Luis, Las ideas politicas en Argentina, Mexico 1956.
* Rondero Javier, Mexico en Punta del Este, Mexico 1962.
Rosati Jerel A., The Carter Administration 's Quest for Global Community: Belief
and their Impact on Behavior, UnWersity of South Carolina Press 1987.
Rosenthal Mario, Guatemala: The Story of an Emergent Latin - American Democ-
racy, New York 1962.
Rouquie Alain, Poder militar y sociedad politica en la Argentina, t. I: hasta
1943, t. II: 1943-1973, Buenos Aires 1982.
Rowles James, El conflicto Honduras - El Sahador y el orden juridico inter­
nacional, San Jose 1980.
* Rozental Andres, La politica exterior de Mexico en la era de modernización,
Mexico 1993.
Rubinstein AWin Z. (red.), Soviet and Chinese Influence in the Third World, New
York 1975.
* Ruiz Novoa Alberto, El Batalion „Colombia" en Corea, Bogota 1956.
Russell Roberto, La politica exterior argentina en el nuevo orden mundial,
Buenos Aires 1992.
Saavedra Carlos Lamas, La Conferencia Interamericano de Consolidación de la
Paz, Buenos Aires 1938.
* Santa Cruz Hernan, La CEPAL, encarnación de una esperanza de America
Latina, Santiago de Chile 1985.
* Santiago Dantas Francisco Clementino de, Politica Externa Independente, Rio
de Janeiro 1962.
Sardemberg Ronaldo M., A politica externa do Brasil e a America Latina, Rio
de Janeiro 1980.
* Schlesinger Arthur M . Jr, A Thousand Days, New York 1965.
* Schlesinger Stephen, Stephen Kinzer, Bitter Fruit: The Untold Story of the
American Coup in Guatemala, New York 1982.
Schilling Paulo R., El expansionismo Brasileno, Mexico 1978.
Schmitt Karl M., Mexico and the United States 1821-1973: Conflict and Coexis-
tence, New York 1974.
Schori Pierre, El desafio Europeo en Centroamerica, San Jose 1982.
Schneider Roland M., Communism in Guatemala 1944-1954, New York 1959.
Schneider Roland M . , Brazil: Foreign Policy of Futurę World Power, Boulder
Westview Press 1977.
* Schoultz Lars, Humań Rights and United States Policy toward Latin America,
Princeton 1981.
Schoultz Lars, National Security and United States Policy toward Latin America,
Princeton UnWersity Press 1987.
* Seara Vazqez Modesto, La politica exterior de Mexico, Mexico 1970.
Selcher Wayne A. (red.), Brazil in the International System. The Rise of a Middle
Power, Boulder WesWiew Press 1981.
466 BIBLIOGRAFIA
Selser Gregorio, Honduras, Republica Aląuilada, Mexico 1983.
Sharp Daniel (red.), U.S. Foreign Policy and Peru, Austin 1972.
Sigmund Paul E., The Overthrow of Allende and the Politics of Chile 1964-1976,
Pittsburg 1977.
Silva Carlos Alberto, La politica internacional de la Argentina, Buenos Aires 1946.
Silva Seitenfus Ricardo Antonio, O Brasil de Getulio Vargas e a formacao dos
blocos 1930-1942, Sao Paulo 1985.
Sizonenko Alexandr, Sowetskij Sojuz i Latinskaja Amerika (Sowremiennyj etap
otnoszenij), Kyjiw 1996.
* Slater Jerome, Intervention and Negotiation. The United States and Dominican
Revolution, New York 1970.
Smith Peter H., Mexico: The Guest for a U.S. Policy, New York 1980.
* Sorensen Theodore C, Kennedy, New York 1985.
Soward Frederick Hubert, A . M . Macauley, Canada and the Pan American System,
Toronto 1948.
Stephan Alfred, The Military in Politics. Changing Patterns in Brazil, Princenton
1971.
Stimson Henry, McGeorge Bundy, On Active Service in Peace and War, New
York 1948.
Stuart Graham H., The Department of State: A History of its Organization,
Procedurę and Personnel, New York 1949.
Sudoł Silvia, Democratización y politica exterior. Los procesos de transición en
Argentina y Polonia, Buenos Aires 1996.
Sunol Julio, Insurección en Nicaragua: la historia no contada, San Jose 1981.
Szulc Tad, Twilight of the Tyrants, New York 1959.
Tokatlian Juan G., Klaus Schubert (red.), Relaciones internacionales en la Cuenca
del Caribe y la politica de Colombia, Bogota 1982.
Tomassini Luciano, Nuevas formas de concertación regional en America Latina,
Buenos Aires 1988.
Tondel Lyman M . Jr (red.), The Inter-American Security System and the Cuban
Crisis, New York 1964.
Toriello Guillermo, La batalia de Guatemala, Mexico 1955.
* Torres Blanca, Pamela S. Falk, La adhesión de Mexico al GATT (red.), Mexico
1990.
* Tuchman Barbara W., Telegram Zimmermanna, Warszawa 1988.
Tulchin Joseph S., The Aftermath of War: World War 1 and U.S. Policy toward
Latin America, New York 1971.
Tyler Alice Felt, The Foreign Policy of James G. Blaine, Minneapolis 1927.
Ulloa Alberto, Posicion internacional del Peru, Lima 1977.
Uribe Vargas Diego, Panamericanismo democratico. Bases para una transfor­
mación del sistema continental, Bogota 1958.
Valenzuela Arturo, Samuel Valenzuela (red.), Military Rule in Chile, Baltimore
1984.
OPRACOWANIA SZCZEGÓŁOWE 467
Vance Cyrus, Hard Choices, New York 1983.
Varas Augusto (red.), Soviet-Latin American Relations in the 1980s, Boulder
WesWiew Press 1987.
* Vega Canovas Gregorio (red.), Mexico ante el librę comercio en America del
Norte, Mexico 1991.
Vianna Helio, Historia diplomatica do Brasil, Rio de Janeiro 1958.
Villanueva Victor, El militarismo en el Peru, Lima 1962.
* Vizentini Paulo G.F., Relacoes internacionais e desenvolvimento. O nacionalis-
mo e a politica externa independente 1951-1964, Petropolis 1995.
Walker Thomas (red.), Nicaragua in Revolution, New York 1982.
Walker Thomas (red.), Reagan versus the Sandinistas: The Undeclared War on
Nicaragua, Boulder WesWiew Press 1986.
Wallace Elisabeth, The British Caribbean: From the Decline of Colonialism to
the End of Federation, Toronto 1977.
* Walters Vernon A., Missoes silenciosas, Rio de Janeiro 1980.
Weinberg Albert K., Manifest Destiny: A Study of Nationalist Expansion in
American History, Baltimore 1935.
* Weintraub Sidney, Free Trade between Mexico and the United States, Washing­
ton 1984.
* Weintraub Sidney, A Marriage of Convenience. Relations between Mexico and
the United States, New York 1990.
Welles Sumner, The World of the Four Freedoms, New York 1943.
Welles Sumner, Where Are We Heading?, New York 1946.
Wesson Robert (red.), Communism in Central America and the Caribbean,
Stanford 1982.
Wesson Robert, The United States and Brazil: Limits of Influence, New York 1981.
Wesson Robert (red.), U.S. Influence in Latin America in the 1980's, New York 1982.
Whitaker Arthur P., Argentine Upheaval. Peron's Fali and the NewRegime, New
York 1956.
* Wiarda Howard J., American Foreign Policy toward Latin America in the 80s
and 90s: Issues and Controversies from Reagan to Bush, New York 1992.
Wiarda Howard J., Dictatorship and Development: The Methods of Control in
Trujillos Dominican Republic, UnWersity of Florida Press 1968.
Wiarda Howard J., Finding Our Way: Toward Maturity in U.S.-Latin American
Relations, Washington 1987.
Wiarda Howard J., The Iberian - Latin American Connection. Implications for
U.S. Foreign Policy, Boulder WesWiew Press 1986.
Williams Mary W., Anglo-American Isthmian Diplomacy 1815-1915, Washington
1916.
Wood Bryce, The Making ofthe Good Neighbour Policy, New York 1961.
Wood Bryce, The U.S. and Latin American Wars 1932-1942, New York 1966.
Wrzos Conrad, Juscelino Kubitschek - Estados Unidos - Europa, Rio de Janeiro
1960.
468 BIBLIOGRAFIA

Wynia Gary, Argentina in the Postwar Era, Albuquerque 1978.

INDEKS TRAKTATÓW, DEKLARACJI,
Zavaleta Mercado Rene (red.), Bolivia hoy, Mexico 1983.
DOKTRYN, POROZUMIEŃ I KONFERENCJI
* Zorrilla Luis G., Historia de las relaciones entre Mexico y los Estados Unidos
de America 1800-1958, t. I - I I , Mexico 1977.
Akt Contadory w sprawie pokoju i współpracy w Ameryce Środkowej, 1984-
Zyblikiewicz Lubomir, Polityka Stanów Zjednoczonych wobec Ameryki Łacińskiej
350, 351, 388
i Karaibów w latach 1981-1988, Warszawa 1992.
Akt dominikańskiego pojednania, 1965: 211
Żuławska Urszula, Stabilizowanie gospodarki a wzrost. Doświadczenia Argentyny,
Akt kubańskiej wolności i demokratycznej solidarności (ustawa Helmsa-Burtona)
Brazylii, Chile i Meksyku, Warszawa 1994.
1996: 407, 408, 444
Akt niepodległości Wenezueli, 1811: 22
Akt z Bogoty, 1960: 172, 180, 197, 198, 220
Akt z Buenos Aires, 1990: 439
Akt z Chapultepec, 1945: 78, 79, 83, 88, 90, 92, 94, 101, 103, 114, 115, 118, 157
Akt z Santo Domingo, 1965: 210
Amerykańska Deklaracja Praw i Obowiązków Człowieka, 1948: 161
Cuban Democracy Act, 1992: 407
Deklaracja antykomunistyczna, 1948: 97
Deklaracja Esąuipulas I, 1986: 352
Deklaracja Francji i Meksyku, 1981: 349
Deklaracja George Canninga, 1825: 70, 71
Deklaracja Grupy z Cartageny, 1984: 359
Deklaracja hawańska o wzajemnej pomocy i współpracy narodów Ameryk, 1940:
67, 68, 79
Deklaracja Kissinger-Tack, 1974: 266
Deklaracja ludów Ameryki, 1961: 180, 198
Deklaracja niepodległości Teksasu, 1836: 31, 60
Deklaracja osiemnastu państw latynoamerykańskich, 1932: 57
Deklaracja solidarności dla zachowania politycznej integralności państw amerykań­
skich przeciw interwencji międzynarodowego komunizmu, 1954:135,138,149
Deklaracja waszyngtońska, 1951: 121, 122
Deklaracja waszyngtońska, 1977: 268
Deklaracja w sprawie zasad regulujących stosunki między państwami amerykańs­
kimi, 1973: 237
Deklaracja zasad szczytu Ameryk w Miami, 1994: 435
Deklaracja z Ayacucho, 1974: 252
Deklaracja z Belem, 1980: 280
Deklaracja z Bogoty, 1966: 272
Deklaracja z Caraballeda, 1986: 352
Deklaracja z Caracas, 1954: 138
Deklaracja z Hyde Park, 1941: 68
Deklaracja z Limy, 1971: 236
Deklaracja z Panamy, 1939: 66, 111
Deklaracja z Quito, 1984: 357, 389
Deklaracja z Salty, 1971: 236, 301
 470 INDEKS TRAKTATÓW, DEKLARACJI, POROZUMIEŃ I KONFERENCJI INDEKS TRAKTATÓW, DEKLARACJI, POROZUMIEŃ I KONFERENCJI 471

Deklaracja z San Jose, 1960: 168, 176 Konferencja Ekonomiczna OPA, 1957: 130
Deklaracja z San Jose, 1987: 353 Konferencja Grupy 77, 1976: 296
Deklaracja z Santiago I I szczytu Ameryk, 1998: 435 Konferencja ministrów spraw zagranicznych Ameryki Łacińskiej w sprawie
Deklaracja z Santiago O demokrację i odnowę systemu międzyamerykańskiego współpracy kontynentalnej, 1973: 237
1991: 432, 433, 447 Konferencja ONZ ds. handlu międzynarodowego; Karta hawańska, 1948: 155, 156
Deklaracja z Tlatelolco, 1974: 238, 239, 309 Konferencja w Alta Gracia, 1964: 205
Deklaracje hawańskie, 1962: 178, 189 Konferencja w Dumbarton Oaks, 1944: 76-81
Dekret o prawie reformy rolnej, Boliwia, 1953: 141 Konferencja w Punta del Este, 1962: 176-178
Dekret o utworzeniu Unii Środkowoamerykańskiej, 1885: 39 Konferencja w sprawie umocnienia kontynentalnego pokoju i bezpieczeństwa,
Doktryna bezpieczeństwa narodowego, Brazylia: 299 Rio de Janeiro, 1947: 90-94, 116, 117
Doktryna Calvo, 1868: 44, 58, 101 Konferencja założycielska ONZ w San Francisco, 1945: 80-83
Doktryna Carranzy, 1918: 56 Kongres panamski oraz traktat o unii, lidze i stałej konfederacji, 1826: 26-28
Doktryna dobrego sąsiedztwa, 1933: 57, 63, 112 Kongresy hispanoamerykańskie - w Limie, 1847-1848; Santiago de Chile, 1856;
Doktryna Drago, 1902: 46, 47 Limie, 1864-1865: 39, 61
Doktryna Estrady, 1930: 106 Kongresy Świętego Przymierza, 1818-1822: 24-25
Doktryna Guaniego, 1944: 83, 84 Konstytucja Meksyku, 1917: 56, 63
Doktryna Johnsona, 1965: 200, 201, 210, 305, 306 Kontrakt z Ameryką N . Gingricha, 1994: 402
Doktryna Larrety, 1945: 89, 90, 115 Konwencja Ekonomiczna z Bogoty, 1948: 104, 130
Doktryna Manna, 1964: 200, 201, 305, 306 Konwencja im. Andresa Bello, 1970: 273
Doktryna Monroego, 1823: 30, 32, 33, 38, 48, 57, 60, 62, 63, 66, 120, 174, 175, Konwencja o prawach i obowiązkach państw, 1933: 58
210, 401, 407 Konwencja o tymczasowej administracji europejskich kolonii i posiadłości, 1940: 67
Doktryna Monroego - uzupełnienie T. Roosevelta: 63 Konwencje - o umacnianiu stosunków kulturalnych; o azylu terytorialnym;
Doktryna Monroego w interpretacji J.K. Polka, 1845-1848: 32, 33, 35 o azylu dyplomatycznym, 1954: 138
Doktryna Stimsona, 1931: 57 Konwergencja demokratyczna, Salwador, 1988: 367
Doktryna Trumana, 1947: 116 List z Jamajki, 1815: 24, 26
Doktryna Wilsona, 1913: 56, 65 Mandat z Cartageny, 1979: 274
Dokument celów Grupy Contadora, 1983: 350, 351 Manifest Destiny (Objawione Przeznaczenie), 1845: 32
Dwustronne porozumienia ramowe w ramach Inicjatywy dla Ameryk 1990-1991: Manifest z Ostendy, 1854: 36
400, 401, 443 Memorandum o doktrynie Monroe, 1930: 57
Dwupartyjne porozumienie w sprawie Ameryki Środkowej, USA, 1989: 396, 443 Międzyamerykańską Konferencja w sprawie Wojny i Pokoju, 1945: 113, 114
Dyplomacja dolarowa: 53 Międzyamerykańską konwencja o zwalczaniu nielegalnego handlu bronią, 1997: 430
Estado Novo, Brazylia, 1937: 109 Międzyamerykański traktat o pomocy wzajemnej, traktat Rio, 1947: 27, 92-94,
Inicjatywa Basenu Karaibskiego, 1982: 318-320, 323, 385 117, 239-242, 309
Inicjatywa dla Ameryk, 1990: 400, 443 Międzynarodowa Konferencja Karaibska, 1941: 71
Inter-American Cojfee Agreement, 1940: 70 Międzynarodowa Konferencja Pokojowa, Haga 1907: 46, 47
„Iran-contras", USA, 1986: 342, 364 Międzynarodowe konferencje państw amerykańskich I - X , 1889/90 - 1954: 43-47,
Justycializm: 152, 158, 193 58, 59, 62, 64, 66, 94, 117, 119, 129, 135-138, 190, 191, 218
Karta Ekonomiczna Ameryk, 1945: 79 Nadzwyczajna Sesja Międzyamerykańskiej Rady Gospodarczo-Społecznej, 1954:
Karta OPA, 1948: 28, 41, 98-104, 117, 118, 120, 135, 17, 212-221, 239-242, 130, 131
430-438, 446 New Manifest Destiny (Nowe Objawione Przeznaczenie): 49, 60
Karta Praw i Obowiązków Ekonomicznych Państw, 1974: 294-296, 312 Nowy międzynarodowy ład ekonomiczny, 1974: 236, 276-278, 296, 311, 312
Karta Punta del Este, 1961: 180-182, 198, 233, 272, 205, 206, 269 Operacja Panamerykańska, 1958-1961: 119, 169-172, 180, 197
Koncepcja latinidad: 203 Pakt Amazoński, 1978: 279, 280, 312
 472 INDEKS TRAKTATÓW. DEKLARACJI, POROZUMIEŃ 1 KONFERENCJI
Pakt Andyjski, 1969: 252, 272-274, 311, 441
Pakt o konfederacji pięciu państw Ameryki Środkowej, 1872: 39
Pakt Organiczny, 1948: 94, 98, 101
Pakt o unii tymczasowej Ameryki Środkowej, 1889: 39
Pierwsza Konferencja Solidarności Ludów Ameryki, 1967: 204
Pięciopunktowy plan Haiga, 1982: 330, 331, 386
Plan Bakera, 1985: 315, 360-362, 390, 399
Plan Brady'ego, 1989: 315, 362, 390, 399, 418, 443
Plan Marshalla, 1947: 91, 95, 116, 127, 171, 190, 360
Plan pokojowy Oscara Ariasa, 1987: 352, 353, 388, 389
Plan Reagana-Wrighta, 1987: 364, 365
Platforma z Detroit, 1980: 316
Poprawka Platta, 1901: 51, 58, 62
Poprawka Tellera, 1898: 50
Porozumienie Mercosur z Unią Europejską, 1995: 439, 441
Porozumienie partii dla demokracji, (Concertación), Chile, 1984: 374, 377, 391
Porozumienie pokojowe w Salwadorze, 1992: 368, 369, 403
Porozumienia obronne USA z państwami latynoamerykańskimi, 1941-1943: 68-70
Porozumienie o miejscach obrony USA i Panamy, 1947: 260
Porozumienie o utworzeniu „Komitetu 21", 1958: 171
Porozumienie w sprawie El Chamizal, 1964: 202, 203
Porozumienie w sprawie trwałego pokoju w Gwatemali, 1996: 405, 406
Porozumienie w sprawie zasolenia wód rzeki Colorado, 1965: 202, 203
Porozumienie USA i Wielkiej Brytanii o dzierżawie baz, 1940: 68
Porozumienie z Dickenson Bay, 1965: 289
Porozumienie z Foz de Iguazu, 1985: 439
Porozumienie z Ogdensburga, 1940: 68
Porozumienia z San Pedro Sula, Honduras, 1995: 354
Porozumienie z Vińa del Mar, 1969: 232-236, 303
Procedura dla ustalenia pewnego i trwałego pokoju w Ameryce Środkowej,
Esąuipulas //, 1987: 353, 354, 388, 396, 403, 443
Proces Odnowy Narodowej, Argentyna, 1976: 328
Projekt z Tegucigalpy, 1984: 352
Protokół dialogu i negocjacji układu pokojowego na gruncie sprawiedliwości
i pokoju, Meksyk, 1995: 429
Protokół pokoju, przyjaźni i granic między Peru i Ekwadorem, 1942: 73
Protokół poprawek do Karty OPA z Cartagena de Indias, 1985: 430, 431, 446
Protokół reform międzyamerykańskiego traktatu o pomocy wzajemnej, traktatu
Rio, 1975: 239
Protokół reformy Karty OPA, Protokół z Buenos Aires, 1967: 216-218
Protokół waszyngtoński (trzecia reforma Karty OPA), 1992: 446
Protokół z Managui, 1993: 446
Protokół z Ouro Preto, 1994: 440
INDEKS TRAKTATÓW, DEKLARACJI, POROZUMIEŃ I KONFERENCJI 473
Raport Inter-American Dialogue, 1990: 399
Raport komisji Kissingera, 1984: 227, 323-327, 384, 389
Raport komisji Rettiga, Chile, 1991: 377, 378
Raport Międzyamerykańskiej Komisji Praw Człowieka, 1989: 381
Raport N.A. Rockefellera, 1969: 227-232, 242-245, 307
Raport Panamerican Postwar Organization Observation and Sugestions of the
Executive Committee, 1944: 75
Raport z Santa Fe, 1980: 316-318, 383, 384
Raporty M.S. Eisenhowera, 1953, 1958: 128, 129, 131, 132
Raporty S. Linowitza, 1974, 1976: 242-245, 254, 307, 316, 399
Referendum konstytucyjne w Chile, 1980: 373, 391
Referendum prezydenckie w Chile, 1988: 376, 377, 391
Regionalna Konferencja Ekonomiczna Basenu La Platy, 1941: 71
Rezolucja 2069 ONZ w sprawie niepodległości Karaibów, 1965: 286
Rezolucja Kongresu USA o niepodległości hiszpańskich prowincji w Ameryce,
1811: 25
Rezolucja o utworzeniu międzyamerykańskich sił zbrojnych, 1965: 210
Rezolucja OPA w sprawie Haiti, 1991: 409
Rezolucje OPA w sprawie inwazji na Panamę 1989-1990: 383
Rezolucje Rady Bezpieczeństwa ONZ w sprawie Haiti, 1993, 1994: 410-412, 444
Rezolucja Reorganizacja, konsolidacja i umocnienie systemu międzyamerykańs­
kiego, 1945: 78, 114
Rezolucja w sprawie przystąpienia do Karty Atlantyckiej, 1942: 73, 112
Rezolucje Kongresu USA o nieuznawaniu transferu terytoriów w zachodniej
hemisferze, 1811, 1940: 67, 112
Selective Service and Training Act, 1940: 74
Socjalizm duchowy, Gwatemala: 146, 192
Socjalizm chilijski: 303, 304
Sojusz dla Postępu, 1961: 119, 178-184, 198, 205, 230, 231, 269, 308, 319, 321,
325, 356, 430
Specjalna konferencja międzyamerykańską w sprawie umocnienia pokoju (Buenos
Aires), 1936: 58, 59
Specjalne konferencje międzyamerykańskie, 1964, 1965, 1967: 214-218, 308
Spotkania konsultacyjne ministrów spraw zagranicznych państw amerykańskich
I - X V I : 59, 65-68, 70, 72, 73, 83, 93, 94, 112, 120-122, 135,161,162, 168, 169,
176-178, 190, 203, 204, 209-211, 213, 220, 238, 239, 297, 306-308, 382, 383
Spotkania prezydentów państw amerykańskich, Panama 1956, Punta del Este
1967: 205, 206, 272, 434, 435
Statut westminsterski, 1931: 41
Strategia pokoju Betancura, 1982-1986: 348
Środki budowy zaufania i bezpieczeństwa, Deklaracja z Santiago (1995) i De­
klaracja z San SaWador (1998): 434
Telegram Zimmermanna, 1917: 56
474 INDEKS TRAKTATÓW, DEKLARACJI, POROZUMIEŃ I KONFERENCJI

Tercera posición: 152, 153, 155, 156, 193

The Burke-Wadsworth Military Selective Service, 1940: 68
The Rosa Garden Agreement, 1991: 401
Traktat amerykański o pokojowym załatwianiu sporów (Pakt Bogotański), 1948-
103, 104
Traktat antywojenny o nieagresji i koncyliacji (Saavedry Lamasa), 1933: 58
Traktat basenu La Platy, 1969: 275, 312 INDEKS NAZWISK
Traktat Bryan - Chamorro, 1916: 54
Traktat Clayton - Bulwer, 1850: 35, 38, 52
Traktat Eisenhower - Remón, 1955: 261 A
Traktat generalny o przyjaźni i współpracy między USA i Panamą, 1936: 58 Arias Madrid Arnulfo - 69, 260, 261,
Abrams Elliot - 342, 375, 415
Traktat Gondry: 47, 62, 103 366, 378, 379
Acheson Dean Gooderham - 89, 120,
Traktat Guadalupe Hidalgo, 1848: 33, 34 Arias Sanches Oskar - 352-354, 388,
121, 127, 167
Traktat Itaipu, 1973: 275, 312 396
Agosti Orlando - 302
Traktat kończący spór o Kanał Beagle, 1984: 334 Arico Jose - 394
Traktat między Peru i Boliwią, 1873: 40 Aguirre y Salinas Osmin - 159
Alaman Lucas - 28 Aristide Jean-Bertrand - 403, 407,
Traktat Montevideo powołujący ALALC, 1960: 269-271 409-412, 444
Traktat o wspólnym zarządzaniu przez USA i Anglię terytorium Oregonu, 1818: 32 Alape Arturo - 97
Traktat o zasadach wykorzystania rzek Colorado i Bravo, 1944: 107 Albaraccina Alberto - 248 Armas Carlos Castillo - 149, 150, 159
Traktat pokojowy między USA i Hiszpanią, 1898: 50 Alberdi Juan Bautista - 85 Arnson C. - 341
Traktat Rio —> Międzyamerykański traktat o pomocy wzajemnej Aleksander 1 - 2 4 Arriola Eduardo Castillo - 148
Traktat pokoju między Hondurasem i Salwadorem, 1980: 285 Alexander Robert J. - 88, 97, 141, 156 Aronson Bernard W. - 367, 396, 397
Traktat Tlatelolco, 1993: 221-227, 310 Alfonsin Raul - 334, 358, 370, 371, Arthur Chester Alan - 42
Traktat transkontynentalny, 1819: 31 391 Atkins Pope G. - 354, 379, 383, 410,
Traktat USA-Kuba, 1934: 58 Allen Richard - 343 411
Traktat między USA a Nową Granadą (Kolumbią), 1846: 34 Allende SaWador Gossens - 236, 303, Austin Hudson - 323
Traktat ustanawiający Organizację Państw Wschodniokaraibskich, 1981: 322
304, 314, 375, 378 Avalos Eduardo - 150Aylwin Azocar
Traktat w Ancón, 1883: 41
Allessandri Arturo - 302 Patricio - 377, 391
Traktat w sprawie Kanału Panamskiego, 1903: 53, 63
Anaya Jorge - 327, 328
Traktat Yacyreta, 1973: 275, 312
Anderson Richard - 27 B
Traktat z Asunción, 1991: 439-441
Traktaty Hay-Pauncefote, 1900-1901: 52 Anderson Robert B. - 131 Baena Soares Joae Clemente - 382,
Traktaty między Chile i Boliwią, 1884, 1904: 41 Andrade Victor - 142 431
Traktaty o przyjaźni, handlu i rozwoju ekonomicznym, 1949-1956: 127 Aramayo Carlos Victor - 141 Bagley Bruce Michael - 349, 350
Traktaty USA-Haiti, 1915, 1933: 55, 58 Aramburu Pedro - 159 Baker James A. - 315, 360, 361, 362,
Traktaty Torrijos-Carter, 1977: 266-268, 308, 317, 318, 378 Arana Francisco Javier - 145, 147 368, 382, 390, 396, 397, 399
Traktat z Chaguaramas, 1973: 290 Aranha Oswaldo - 70 Balaguer Joaąuin - 206, 211, 212, 256
Ustawa amnestyjna „Punto finał", Argentyna, 1986: 371 Aranjo Castro Joao Augusto de - 297 Balbin Ricardo - 154
Układ ogólny o środkowoamerykańskiej integracji gospodarczej, 1960: 281, 282, 310 Arbelaez Urdaneta Roberto - 163, 306 Ballivian Rojas Hugo - 140
Ustawa Hartke-Burke, 1973: 235 Arbenz Guzman Jacobo - 144, 145, Balmaceda Manuel Jose - 302
Ustawa o lend-lease (pożyczce-dzierżawie), 1941: 69, 70, 74, 108, 166 147, 149, 160, 192, 201, 281, 306 Barletta Ardito Nicolas - 379
Ustawa o wzajemnym bezpieczeństwie (Mutual Security Act), 1951: 124, 166 Barnes Harry - 376
Arce Bayard - 336
Ustawa Simpson-Mazzoli, 1984: 416 Barreda Laos Felipe - 70, 71
Arevalo Bermejo Juan Jose - 144-148,
Ustawa Simpson-Rodino, 1986: 416
167, 192 Barrientos Ortuno Rene - 246-248, 312
 476 INDEKS NAZWISK
Barrios Justo Rufino - 39
Bartnicki Andrzej - 68
Batista Fulgencio - 125, 159, 161,
173, 195, 363
Bayard Thomas F. - 43
Beckmann Geisel Ernesto - 255, 300
Belaunde Terry Fernando - 250, 251,
253, 331, 363
Bello Andreas - 273, 311
Benavides Oscaro R. - 249, 250
Benett W. Tapley - 208
Bentsen Lloyd - 421
Berrocal Fernando - 279
Betancourt Rómulo - 105, 106, 167,
168, 195, 207
Betancourt Belisario - 358
Bethel Leslie - 50
Biaggini Angelo - 105
Bidlack Benjamin - 34
Bierzanek Remigiusz - 81-83
Bigelow John - 38
Billinghurst Guillermo E. - 249
Bishop Maurice - 321, 322, 323, 386
Blaine James - 42, 43, 45
Blanco Otilio Ulate - 110
Blandon Jose - 381
Blasier Cole - 147
Blaustein Albert T. - 376-378
Blumenthal Michael - 253
Bolivar Simon - 21, 22, 24, 26, 27,
28, 39, 60, 97, 273
Bonaparte Napoleon - 23, 24
Borón Atillo A. - 153
Bortnik Ruben - 302
Bosch Juan - 202, 207, 208, 211, 212,
306, 363
Bouches L . Francis - 317
Bowdler William G. - 130
Boyd Aąuilino - 261, 263
Braden Spruille - 88, 89, 90, 115, 145,
148, 150, 151, 159, 192
Brady Nicholas - 315, 362, 324, 390,
399, 418
Bramuglia Juan - 95, 156, 157
Breżniew Leonid - 258
Briand Aristide - 47, 100
Brooke James - 370
Bruce James - 157, 158
Bryan William Jenning - 54
Bryła Jolanta - 382
Brzeziński Zbigniew - 253, 255, 258
Buchanan James - 35, 36
Buchanan Pat - 428, 436
Bulwer Henry Lytton - 35, 38, 52, 61
Bundy McGregor - 211
Bunau-Varilla Jean Philippe - 63, 264
Bunker Ellsworth - 211, 264
Bush George - 317, 346, 361, 365,
367, 369, 382, 395, 401^103, 410,
421, 422, 436, 443, 444, 446, 447
Burnham Linden Forbes - 287
Burton Dan - 407, 408, 444
Bustamante de Rivero Jose Luis
- 250, 284
Buthler Anthony - 31
Byrd Robert - 258
Byrnes James Francis - 90, 106
C Cristiani Alfredo - 367, 368, 390
Cabot Moors John - 136
Cabot Lodge Henry - 48, 184
Cabral Donald Reid - 208, 210
Caceres Andreas Avelino - 249
Calderon Guardia Rafael Angel - 110
Calero Arturo - 337
Campinas Herrera Luis - 320, 349
Calles Plutarco Elias - 56, 65
Calvo Carlos - 4 4 , 58, 101, 118
Camacho Manuel Avila - 74, 107, 112
Camacho Manuel Solina - 423
Camargo Alberto Lleras - 81, 121,
133, 135, 165,182
Campora Hector - 301
Canning George - 70, 71
Caperton William B. - 54
Caputo Dante - 371, 410, 411
INDEKS NAZWISK
Carpio Jorge de Leon - 405
Carpizo Jorge - 418
Cardenas Cuauhtemoc - 419, 430
Cardenas Lazaro - 69, 107, 108
Carothers Thomas - 344, 357, 364,
366, 372, 375, 377
Carranza Venustiano - 56
Carington Peter - 331
Carter James (Jimmy) - 199, 242-259,
266-268, 291, 293, 294, 300, 316,
317, 333, 335, 369, 370, 375, 375,
379, 382, 387
Casey William - 340, 380
Cass Louis - 36
Castańeda Jorge - 349, 393, 394
Castello Branco de Alencar Humberto
- 215, 298, 299
Castillero Reyes Ernesto - 261
Castillo Ramon S. - 85, 201
Castro Fidel - 97, 168, 171, 173,
174, 175, 178, 184, 188, 196, 202,
211, 236, 244, 247, 257, 258, 259,
298, 379
Castro Maria Cristina Vilanova - 148
Castro Ruiz Cipriano - 51
Catterberg Edgar R. - 300, 301
Ceres Vinicio - 352
Cedras Raoul - 409, 411, 412
Cerutti Francisco Morales Bermuder
- 253
Chamorro Edgar - 337
Chamorro Emiliano - 54
Chamorro Fernando - 338
Chamorro Violetta - 403
Chamorro Pedro Joaąuin - 291, 292
Chamorro Barrios Violetta de - 293,
365, 390, 403
Cheysson Claude - 349
Christopher Warren - 255, 401, 408
Chiari Roberto - 262
Child Jack - 329, 330
Chinchilla Maria - 145
477
Chruszczow Nikita S. - 174, 175, 184,
186-189, 196, 394, 317
Church Frank - 309
Churchill sir Winston - 76
Cisneros Henry G. - 324
Clark Mark - 74
Clark William - 344
Clayton John - 35, 38, 52, 61
Clements William S. Jr - 324
Cleveland Grover - 43, 48, 49
Clinton Bill (William Jefferson) - 401,
408, 410^112, 425, 426, 428, 429^
430, 434, 436. 441, 443, 444, 447
Coffey Peter - 439
Collins Josepf - 326
Collor de Mello Fernando - 401, 439
Colosio Luis Donaldo - 424, 425
Connel-Smith Gordon -171,213,216
Cook Juan - 90
Coolidge John Calvin - 57
Cornicelli, pułkownik - 301
Cortesi Arnold - 88
Cortines Ruiz - 131
Costa e Silva Arturo da - 299
Cotler Julio - 298
Critchlow Donald T. - 68
Crus Arturo - 340
D
D'Amato Alphonse - 429
Daniels Paul C. - 167
Dartiguenave Philippe Sudre - 55
D'Aubuisson Roberto - 343, 345, 346,
367, 368, 388
Davis Harold Eugene - 180
Dawson Thomas C. - 53
Daza Hilarión - 41
Debray Regis Julies - 247
De Castro Gomes Angela - 169
Deconde Alexander - 45, 52
DeWalle E. - 381
Deno Camano Francisco A. - 208, 211
478 INDEKS NAZWISK
Dent David D. - 379
Derrick Butler Karolina - 341
Dewey George - 51
Diaz Adolfo - 53, 54, 428
Diaz Alejandro Carlos F. - 279, 324
Diaz Carlos Enriąue - 150
Diaz Herrera Robert - 380
Diaz Ordaz Gustavo - 205
Diaz Porfirio - 38, 55, 63, 74
Diehl Jackson - 371
Do Cuoto e Silwa Golbery - 313
Dobrynin Anatolij - 184
Dobrzycki Wiesław - 22, 162, 266,
299, 301
Doyl Robert - 341
Drago Luis Mario - 46
Dreier John C. - 121, 206, 213, 220
Duarte Jose Napoleon - 343-346, 349,
366, 387, 390
Dulles John Foster - 126, 128, 129,
135-137, 142, 144, 148, 149, 170,
190-192
Duque Carlos - 381
Dutra Enrico Gaspar - 109
Duvalier Francois - 159, 409
Duvalier Jean Claude - 159, 256, 364
E
Echandia Dario - 96
Eder George - 143
Echeverria Alvarez Luis - 276,
294-296, 312, 445
Eisenhover Ike Dwight David
- 125-128, 130, 138, 142, 143,
158, 168, 169, 172-174, 179, 191,
196, 200, 261, 262
Eisenhower Milton Stover- 128, 129,
131, 132, 142, 158, 191, 193, 194,
227
Ellacuria Ignacio - 346
Endar Guillermo - 381
Enders Thomas - 329, 336, 337, 345
Engelberg Stephen - 380
Escalante Diogenes - 105
Estrada Juan J. - 53, 106
Evatt Herbert - 80
F H
Fabela Isidro - 136, 138
Falk Pamela - 415
Fagen Richard - 298, 326
Falcoff Marc - 319, 325
Farrell Edelmiro J. - 86-88, 150, 151
Feinberg R. - 319
Feinstein Dianne - 429
Ferdynand V I I - 24, 59
Ferrell Robert H. - 115, 165, 166,
188, 207
Fiallo Viriato Alberto - 207
Figueiredo Joao Baptista - 358, 372
Figueres Ferrera Jose - 110, 167, 195,
207
Fillmore Miliard - 35
Finan John J. - 180
Flanz Gilbert H. - 376-378
Flood Daniel - 262
Flores Juan Jose - 28
Fontaine Roger W. - 317, 343
Ford Gerald - 242, 254, 255, 258, 259,
266, 307, 382, 403
Foster C. - 223
Fountura Neves da - 121
Franciszek Józef 1 - 3 7
Franco Bahamonde Francisco - 106,
157, 406
Frei Montalve Eduardo - 215, 216,
271, 298, 299, 302, 303
Freire Jose Maria - 153
Frelinghuysen Frederic - 42
Frias Tomas - 41
Fritz Sara - 380
Frondizi Arturo - 125, 154, 159, 179
Frydrychowicz A. - 328
Fujimori Alberto - 404
Fullbright William - 212, 306
Furlong William L. - 381
INDEKS NAZWISK
G - 178, 179, 196, 203, 204, 247, 296
Gairy Erie Mattew - 321, 385
Gaitan Jorge Eliecer - 96, 97
Galindez Jesus Maria - 168
Gallegos Rómulo - 105-107, 167
Galtieri Leopoldo - 327-329, 332, 385
Gamarra Augustin - 249
Garcia Abre Juan - 429
Garcia Alan - 359, 360
Garcia Antonio Lozano - 429
Garcia Carlos Ibarra - 88
Garcia Godoy Hector - 211
Garcia Robles Alfonso - 222, 223
Garfield James - 42
Garret James L . - 334
Gaulle Charles de - 203, 216
Gavin John 415, 416
Gelberg Ludwik - 47
Gephard Richard - 402, 421
Ghioldi Rodolfo - 150
Gilmore William C. - 322
Gingrich Newt - 402, 408
Giuliano Maurizio - 407
Goldwert Marvin - 85, 86
Gomez Aruan Remedios - 427
Gomez Juan Vicente - 105
Gomez Laureano - 163-165
Gondra Manuel - 47, 62, 103
Gonzales Aguayo Leopoldo - 237, 238
Gonzales Casanovą Pablo - 139, 153
Goodsell James Nelson - 372
Goodwin Richard - 179
Goulart Marques Joao Melchior - 176,
222, 296-298
Grabendorff Wolf - 299
Griffith John - 154
Gromyko Andriej - 185
Guahalla Efrain - 248
Guani Alberto - 72, 83, 84
Guardia Ernesto de la - 261
Guerreiro Saraiva Ramiro - 280
479
Guevara de la Serna „Che" Ernesto
Guillaume-Sam Vilbrun - 54
Haas Richard N . - 401
Habsburg Maksymilian —> Maksymi­
lian I
Haig Alexander M . - 329, 330, 334,
335, 337, 344, 375, 386
Hamilton C. - 341, 346
Hammer Michael - 343
Handal Shafik - 364
Harnish Hans - 157
Harpa Helu Alfredo - 424
Harrison Benjamin - 43
Hasenfus Eugene - 342
Hay John - 52, 264
Haya de la Torre Victor Raul - 249, 250
Hearst William Randolph - 50
Helms Jesse - 375, 402, 407, 408, 444
Hernandez Martinez Maximiliano
- 144,159
Herran Tomas - 52
Hersh Seymur M . - 380
Herter Christian - 176
Herzog Silva Jesus - 355, 356
Hidalgo Miguel - 23
Hise Elijah - 35
Hitler Adolf - 69
Hochschild Mauricio - 141
Hoover Herbert Clark - 41, 57, 63, 65
Houston Samuel - 31
Huerta Victoriano - 56
Hughes Charles Evans - 48
Hull Cordell - 66, 67, 71, 77, 86,
87, 113
Humphrey George M . - 120
Hurtado A. Montesinos - 245, 248
I
Ibarra P. - 245
Irigoyen Arzu AWaro - 405
480 INDEKS NAZWISK
Irigoyen Hipolito - 84
Iturbide Augustin - 23
Iwanek Jan - 260, 267
J
Jackson Donald - 97
Jackson Higgins Andrew - 157
Jagan Bharat Cheddi - 287
Jan V I - 23
Jan Paweł I I - 333, 405
Janitschek H. - 353
Jefferson Thomas - 30
Jimenez Enriąue A. - 260
Jimenez Nunez - 97
Johnson Lyndon Baines - 183, 184,
199-202, 204, 206, 208-212, 231,
246, 251, 263, 264, 305, 306, 317
Johnson Wilson F. - 324
Jonas Susan - 405
Jones Wesley - 251
Jordan David C. - 317
Juarez Garcia Benito - 37, 38
Justo Augustino Pedro - 85
K Miranda Francisco de - 22
Kaufman Purcell Susan - 406, 427,
429, 445
Keenleyside Hugho L. - 140, 347
Kellogg Frank B. - 47, 100
Kennan George - 116
Kennedy John Fitzgerald - 175, 179,
183-189, 196-198, 200-202, 208,
263, 269, 297, 317
Kerry John F. - 380
Kinzer Stephen - 144
Kirkpatrick Jeane - 316, 344, 345,
369, 375, 383
Kirkland Lane - 324
Kissinger Henry Alfred - 227, 237,
238, 266, 304, 309, 315, 323-327,
346, 360, 372
Kryzanek Michael J. - 212
Kubitschek Juscelino - 169-172, 182,
197, 222
Kula Marcin - 108, 140
Kułaga E. - 225
L Lusinchi Jaime - 349
Lai David - 401
Lamas Carlos Saavedra - 58, 100
Landau Saul - 326
Lange Oskar - 133
Langley Lester D. - 262
Lanusse Alejandro Augustino - 236,
301
Larreta Eduardo Rodriguez - 89, 90,
113
Lascurain Pedro - 248
Lechin Oąuendo Juan - 139, 140, 143,
193, 246, 247
Lee Fitzhug - 50
Lee Fluharty Vernon - 162, 163
Leguia Augusto Bernardino - 249
Lemus Jose Maria - 281
Leitao da Cunha Vasco - 298
Lenin Włodzimierz Iljicz - 258
Leo Grandę William - 326
Lesseps Ferdynand de - 38, 51
Levingston Robert Marcel - 301
Lia Sosa C. - 275
Liberska Barbara - 437
Lima Hector - 150
Linhares Jose - 109
Linowitz Sol - 201, 242, 243, 244,
253, 254, 307, 316, 399
Liiwill Robert R. - 210
Lonardi Eduardo - 159
López Baltazar - 368
López Contreras Eliazar - 105
López de Santa Anna Antonio - 29
López Francisco Solano - 40
López Mateos Adolfo - 202, 221
López Narcizo - 36, 37
López Portillo Jose - 349, 414, 445
Loveman Brian - 374
INDEKS NAZWISK
Lowenthal Abraham F. - 393, 395
Lowenfeld Andreas F. - 408
Ludwik X V I I I - 24
Lumumba Patrice - 409
Ł McKinley William - 50, 51
Łepkowski Tadeusz - 140, 166
M Medici Garrastazu Emilio - 299
MacArthur Douglas - 75
Mace G. - 268
MacKenzie King William Lyon - 68
Madero Francisco I . - 55, 56, 192
Madison James - 25
Madrid Miguel de la - 351, 352, 358
Madrid Hurtado Miguel de 413^115,
417, 445
Maksymilian I Ferdynand Józef - 37,
38, 61
Maj ano Adolfo - 342
Malinari Luis Diego - 156
Maluf Salim Paulo - 372
Malval Robert
Manger William - 218
Manley Michael - 258
Mann Thomas C. - 200, 201, 211, 305
Manning William R. - 23
Marcy William L . - 36, 37
Marks Karol - 314
Margain H.B. - 417
Marąuesado Castilla Ramon - 249
Marąuez Gabriel Garcia - 97, 266
Marshall George Catlett - 90, 91, 95,
97, 116, 127, 128, 156, 157, 171,
190, 360
Marti Farabundo - 343, 349, 388
Martin John Bartlów - 165, 168, 207
Martinez Alfonso - 149
Martinez de la Hoża - 328
Martz John D. - 97, 329, 358
Massera Emilio - 302, 371
481
Massieu Jose Francisco Ruiz - 424,
425, 429
Materski Wojciech - 80
Mazzili Ranieri - 298
McCaffrey Barry - 429
McCarthy Joseph Raymond - 125
Mecham John Lloyd - 33, 54, 66, 75,
77, 124, 128, 183
Medina Angarita Isaiac - 104-106
Mena Fidel Chavez - 285
Mena Luis - 54
Menchu Tum Rigoberta - 405
Mendes-France Pierre - 133
Menem Carlos Saul de - 439
Menendez Benjamin - 154
Menendez Mario - 330, 332
Mercado Jose - 139
Messersmith George - 106, 157
Meyer Charles A. - 234
Michałek Krzysztof - 173
Michalski Teodoro Picado - 110
Miller Edward G. - 120
Miranda Rogelio - 248
Mitrę Bartolome - 85
Mołotow Wiaczesław - 80
Molina Jorge L . - 426
Molina Urena Jose - 208
Molineu Harald - 256
Monet Caros J. - 300
Monroe James - 25, 30, 33, 35, 38,
48,51,53,57,60-63,66, 112, 120,
174, 175, 196, 210, 395, 401
Montague Edy John - 153
Montero Juan Esteban - 302
Morales Bermudes F. 313
Morales Carlos - 106
Moreno Pino Ismael - 234
Morgan Junius Spencer i John Pier-
p o n t - 37
Mosca Enriąue - 151
482 INDEKS NAZWISK
Motley Laghorne - 372
Muller Steadman Fagot - 338
Mulroney Brian - 422
Munoz Marino Luis - 207
Murphy Gerald - 168
Murphy Robert D. - 125
Mussolini Benito - 84
N 396, 402, 419, 337, 338, 341, 349,
Napoleon I —> Bonaparte Napoleon
Napoleon I I I - 36, 37, 38, 61
Naser Gamal Abdel - 296
Neves Tancredo - 372, 373, 391
Newfarmer Richard - 319
Newman Joseph - 88
Nixon Richard - 125, 126, 169, 178,
191, 199, 227, 231, 232, 234, 235,
237, 242-244, 251, 254-256, 307
Noriega Manuel Antonio Morena
- 379-382
North 01ivier - 342
Novoa Ruiz Alberto - 164
Nowicki Józef - 271
Nunn Sam - 412
O Peron Duarte Maria Eva „Evita"
Obando y Bravo Manuel - 403
Obregon Alvaro - 46, 56
Odria Manuel A. - 159, 250, 363
Ojeda Mario - 98
Olney Richard - 48, 49
0'Meara A.P. - 263
Ougania Juan Carlos - 301
Orr B. - 319
Ortega Daniel - 336, 340, 352, 365,
390
Ortega Humberto - 336
Ovando Candia Alfredo - 247, 248,
312, 313
Oven David - 133
P Poindexter John M . - 342, 380
Padilla Ezeąuiel - 75, 76
Padilla Nervo Luis - 77, 78, 80, 137
Paez Jose Antonio - 29
Palma Solis Manuel - 381
Palmer Bruce - 210
Panasco Alvin Hugo - 249
Pardo Manuel - 249
Paredes Ruben D. - 379
Pastor Robert A. - 253, 254, 257-259,
356, 363
Pastora Eden - 338, 387
Patino Simon - 139, 141
Pauncefote Julian - 52
Paz Estenssoro Victor - 139-143, 193,
245, 246, 312
Paz Hipolio D. - 122
Pearlman Mark - 343
Pedro I - 23
Pena Roque Saenz - 44
Penaranda Castillo Enriąue - 83
Perez Carlos Andreas - 276, 340
Perez de Cuellar Javier - 331, 368
Perez Jimenez Marcos - 105-107,
125, 126, 159, 161, 363
Perez Mariano Ospina - 96, 98, 162
- 150, 151, 153, 154, 164, 194, 275
Peron Juan Domingo - 86-88, 90,
109, 115, 150-159, 193, 194, 222,
301, 370
Peron Maria Estella Izabelita Martinez
de - 301, 314, 327
Perot Ross - 436
Pershing John J. - 56
Pierce Franklin - 36
Pierola Nicolas de - 249
Pineda Buenaventura - 145
Pinochet Ugarteche Augusto - 253,
274, 302, 305, 311, 314, 357, 364,
374-378, 391
Platt Orville - 51, 55, 58, 62, 63
Poinsett Joel Robert - 25, 31, 358
Polk James Knox - 32-35, 60
INDEKS NAZWISK
Ponce de Leon Ernesto Zedillo - 424
Ponce Manuel - 249
Ponce Naftale - 122
Porter Horace - 46
Powell Colin - 412
Prado Mariano Ignacio - 249
Prado y Ugarteche Manuel - 250
Prats Carlos - 305
Prebisch Raul - 134, 135, 197, 268,
269
Prestes Carlos - 109
Preval Rene - 409, 412, 444
Puchę Jaime Serra - 426
Puyo Jaime - 164
Q Roosevelt Franklin Delano - 57, 58,
Ouadros de Silva Janio - 176, 296, 297
Quezada Aguayo Sergio - 419
Quijano Hortensjo J. - 151, 154
Quintero Caro Rafael - 416
R Rosental G. - 398
Rables Alfonso Garcia -
Ramirez Pedro Pablo - 85, 86, 115
Rapacki Adam - 221
Rawson Arturo - 85
Reagan Ronald - 268, 294, 315, 316,
318, 319, 321, 323, 324, 326, 334,
335, 337, 339-341, 343, 345, 346,
351, 354, 357, 360, 363-366,
369-371, 374, 376, 379, 380,
384-388, 391, 396, 399, 401, 415,
417, 444
Rebelio Gutierrez Jesus - 429
Remón Jose Antonio - 261
Remorino Jeronimo - 137
Repetto Nicolas - 150
Rettig - 377, 378
Reynolds Clark Winton - 228
Rio Branco Jose Maria da Silva Paran-
hos, baron - 109
Robelo Alfonso - 338
Robinson Linda - 344
483
Robles Marco A. - 264
Roca Julio A. - 85
Rockefeller Nelson - 70, 89, 227-232,
242-244, 251, 307
Rodriguez Francisco - 381
Roett Riordan - 358, 419
Rojas de Moreno Maria Eugenia
- 162, 164
Rojas Pinilla Gustavo - 119, 159,
162-164, 169, 195, 363
Rojas Ricardo - 150
Roland Astrel - 167
Roldan Reni - 363
Romero Carlos Humberto - 362
Romero Oscar Arnulfo - 342
63, 65, 66, 68-70, 74, 76, 87, 107,
111-113, 144, 145, 160, 166, 259
Roosevelt Theodore - 50-53, 57, 63
Rosas Jose Manuel - 29
Royal Robert - 319, 325
Rostenkowsik Dan - 421
Rozman S.L. - 250
Rubio Luis - 427, 429, 444
Ruiz Samuel - 423
Rusk Dean - 184, 188, 203, 207,
215, 251
S
Sabato Ernesto - 371
Salazar Camarena Enriąue - 416
Salinas de Gortari Raul - 415, 417,
424, 425, 436, 445, 446
Salisbury Robert Arthur Talbot Cecil
-48
San Martin Jose de - 23, 26
San Martin Ramon Grau - 167
Sanchez Cerro Luis - 249, 250
Sandino Augusto Cesar - 54, 160
Santa Cruz Hernan - 133
Santamarina Antonio - 150
Santamarina Carlos Sanz de - 233
484 INDEKS NAZWISK
Santamarina Enrique - 86
Santander Francisco de Paula - 23, 27
Santiago Dantas Francisco Clementino
de - 177, 297
Saxe Fernandez John - 395
Sargeant John - 27
Sarmiento Domingo Faustino - 85
Sarney Jose - 359, 373
Sattori Fernando - 248
Scali J.A. - 265
Scammon Richard M . - 324
Schlesinger Arthur M . Jr - 111, 113,
125, 172, 175, 306
Schlesinger Stephen - 144
Schneider Rene - 304
Schneider Roland M . - 144, 149
Schoultz Lars - 256
Scowcroft Bent - 396
Seleme Antonio - 140
SepuWeda Cesar - 90, 91, 228
Serrano Jorge - 404, 405, 444
Seward William Henry - 38
Seydoux Roger - 210
Sheppard Moris - 68
Sheridan Philip - 38
Shultz George - 340, 376, 379
Sierra Cesar - 285
Siles Zuazo Hernan - 140, 143, 245
Silva AWaro Braza - 210
Silva Luis Ignacio da - 373
Slater Jerome - 206, 208, 212
Smith Connel G. -
Smith Earl E.T. - 173
Soares Joao Baena - 404, 405
Sojo Carlos - 400
Smith Wayne S. - 406
Somoza Debayle Anastasio - 160,
292, 293
Somoza Debayle Luis - 160, 161
Somoza Garcia Anastasio - 54, 110,
159, 160, 166, 167, 194, 195, 295
Somoza rodzina - 119, 159, 160, 194,
195, 291
INDEKS NAZWISK 485
Sorensen Theodore - 201, 202 Torrijos Herrera Omar - 265-268, Velasco Ibarra Jose Maria - 250
Soule Pierre - 36 308, 318, 349, 378 Videla Jorge Rafael - 301, 302, 371
Spadofora Hugo - 380 Toruno Quezada Rodolfo - 404 Vieira Jose - 343
Stepan Alfred - 373 Villa Francisco „Pancho" - 55, 56
Tower John - 342
Stettinius Edward R. - 77, 86 Villagran Ariz Eduardo - 145
Trescot Henry - 44
Stevenson Adlai E. - 175, 185, 186, 263 Villarroel Gualberto - 83, 84, 138, 139
Treverton Gregory F. - 393, 395
Stewart Potter - 324 Viola Roberto Eduardo - 327, 328
Trudeau Pierre Aliot - 267, 268
Stimson Henry L . - 57, 65 Vizertini Paulo G.F. - 296
Trujillo Gavinia Cesar - 434
Stiner Carl W. - 382 Volcker Paul - 358
Trujillo Hector - 165
Stones Richard - 258 Trujillo Molina Rafael Leonidas - 106, W
Stoni, minister - 86 119, 125, 165-169, 176, 195. 206
Strauss Robert - 324 Walker William - 37, 61
Trujillo Ramfis - 165
Stroessner Alfredo - 159, 275, 364 Walsh William - 324
Trujillo rodzina - 159, 165, 206-208,
Walters Vernon - 298
Suarez Hugo Banzer - 253 211, 212
Watson Alexander F. - 401, 402
Sucre Antonio Jose de - 23 Truman Harry S. - 89, 91, 92, 95, 97,
Weinberger Caspar - 344
Summer Gordon - 317 115, 116, 121, 127, 167, 190
Weintraub Sidney - 397, 398, 400,
Tuchman Barbara - 56
T 420
Tupać Amaru - 22
Tach Juan - 266 Welles Sumner - 66, 72, 75, 76, 85,
89, 113
Taft William H. - 53, 56, 63, 74, 428 U
Wellington Arthur Wellesley ks. de
Talbott Strobę - 432 U T h a n t - 186-188, 197, 221
- 24
Tamborini Jose - 151 Ubico Jorge - 144-146
Wessin y Wessin Elias - 207, 208
Taylor Peck F. - 180 Ungo Guilermo Mauel - 342
Weyler Valeriano - 49
Taylor Zachary - 33, 35 Uriburu Jose Felix - 84, 85
Wheeler Burton - 68
Teller Henry M . - 50 Urriolagoitia Harriague Mamerto Whitaker Arthur P. - 69, 70
Tello Manuel - 176, 177 - 140 Wilson Thomas Woodrow - 53, 54,
Terry Karl - 346
Utzinger Gustaw - 157 55, 56, 63, 65
Thatcher Margaret - 329, 330
Wilhelmina, królowa - 289
Theberge Janes - 375, 376 V Wionczek Miguel - 271
Thesing I . - 301
Valdes Miguel Alemano - 108 Woerner Fred - 344
Theodore Davilmar - 54 V al des Federico Ponce - 145 Wood Bryce - 160
Thorp Willard L. - 121 Valdes Gabriel - 215, 216 Wood Leonard - 50
Todman Terrence - 256 Valdes Subercaseaux Gabriel - 234 Wright James - 364, 365, 396
Toriello Garrido Guillermo - 137, 145, Vance Cyrus - 253, 258
148, 149 Y
Vandenberg Artur H. - 68, 80-82, 91
Toriello Jorge - 145 Vanderbilt Cornelius i William Henry Yepes Jesus Maria - 100, 130
Torres Bodet Jaime - 91 - 37 Young Andrew - 256
Torres Juan Jose - 248 Vargas Getulio - 69, 70, 108, 109, 363
Torres Blanca - 415 Z
Vega Canovas Gregorio - 420
Torres Manuel - 25 Vega Luis Adolfo Siles Salinas - 248 Zamora Paz Jaime - 397, 398
Torres RWas E. - 144 Velasco AWarado Juan - 236, 250, Zamora Ruben - 367
Torricelli Robert - 407 251, 276, 313 Zapata Emiliano - 55
486 INDEKS NAZWISK Wydawnictwo Naukowe „Scholar"
i Fundacja Studiów Międzynarodowych
Zavaleta Mercado Rene - 139 Zimmermann Alfred - 56
Zedillo Ernesto - 425, 426, 428, 430, Zorilla Luis G. - 74, 107 wydały w serii „Stosunki Międzynarodowe w Ujęciu Regionalnym"
446 Zorin Walerian A. - 186
Zelaya Jose Santos - 53 Zozaya Jose Manuel - 25
E. Haliżak, Stosunki międzynarodowe w regionie Azji i Pacyfiku,
Warszawa 1998

W 2001 roku ukaże się książka:

J . J . Milewski, W Lizak (red.), Stosunki międzynarodowe w Afryce

Ponadto rekomendujemy:

J . Kukułka, Teoria stosunków międzynarodowych, Warszawa 2000

W. Dobrzycki, Historia stosunków międzynarodowych
w czasach nowożytnych: 1815-1945,
wyd. III, Warszawa 2000

W 2001 roku ukaże się nowe rozszerzone wydanie książki:

J . Kukułka, Historia współczesna stosunków międzynarodowych:

1945-2000

Bliższe informacje: W W W . S C h o l a r . C O I T I . p i
 Wypożyczalnia
Biblioteki Głównej US

sygn w.204802
W . 2 0 4 8 0 6

Książka je: 000102 048069

zania stosunl
skiej na tle dziejów politycznych tego regionu w XIX i XX
wieku. Prof. dr hab. Wiesław Dobrzycki (UW) - autor
między innymi Historii stosunków międzynarodowych w
czasach nowożytnych 1815-1945 (wyd. III, Scholar 2000)
- pisze we wstępie: „Analiza całej skomplikowanej siatki
interakcji państw latynoamerykańskich i USA stanowi
jeden z głównych wątków tej książki. Będzie więc nurt
konfliktów, ale i współpracy; nurt dominacji i hegemonii,
ale też kształtującego się stopniowo poczucia wspólnych
'wartości amerykańskich'. Ukazane zostaną nie tylko
wszystkie kontrowersje i imperialne tendencje głównego
mocarstwa zachodniej półkuli, lecz także rezultaty polityki
dobrego sąsiedztwa, która doprowadziła do wielkiego
zbliżenia obu Ameryk w latach II wojny światowej i na
początku okresu powojennego".

ISBN 8 3 - 8 8 4 9 5 - 1 3 - 5