mgr inĪ.

MAREK KAàUSKI
mgr inĪ. MAREK MICHALAK
mgr inĪ. KAROLINA SPALT
mgr inĪ. MONIKA SZAFRAēSKA
Instytut àącznoĞci – PaĔstwowy Instytut Badawczy
Zakáad KompatybilnoĞci Elektromagnetycznej

Potrzeby zmian w zakresie norm regulujących badania

kompatybilnoĞci elektromagnetycznej (EMC)
urządzeĔ górniczych

W artykule zwrócono uwagĊ na potrzebĊ wprowadzenia zmiany wymagaĔ z zakresu

kompatybilnoĞci elektromagnetycznej, wynikającej ze specyfiki Ğrodowiska pod-
ziemnych wyrobisk górniczych. Przedstawiono najwaĪniejsze zjawiska elektroma-
gnetyczne wystĊpujące w kopalniach, które mogą nie byü w wystarczającym stopniu
odzwierciedlone w wymaganiach wynikających z obecnego stanu normalizacji. Za-
znaczono, Īe poruszone zagadnienia są jedynie zarysem problemu, mającym na celu
zwrócenie uwagi na skalĊ zjawisk elektromagnetycznych (EM), wystĊpujących
w podziemnych wyrobiskach kopalni.

1. WPROWADZENIE 2. KOMPATYBILNOĝû ELEKTROMAGNE-

TYCZNA

Wszystkie urządzenia poddawane badaniom na

zgodnoĞü z wymaganiami dyrektywy o kompatybil-
noĞci elektromagnetycznej [1] muszą zostaü na wstĊ-
pie ocenione pod kątem Ğrodowiska, w którym bĊdą
docelowo pracowaü. Dlatego tak istotną kwestią jest
wáaĞciwe zidentyfikowanie tego Ğrodowiska przed
przystąpieniem do badaĔ i okreĞlenie odpowiednich
dla niego parametrów tychĪe badaĔ.
Obecnie w normalizacji kompatybilnoĞci elektro-
magnetycznej (EMC) stosuje siĊ podziaá na dwa
Ğrodowiska: przemysáowe oraz mieszkalne, handlowe
i lekko uprzemysáowione. Nie uwzglĊdnia on Ğrodo-
wisk specyficznych, które nie pasują do takiej klasy-
fikacji. W szczególnoĞci Ğrodowisko podziemnych
wyrobisk górniczych, identyfikowane zwyczajowo
jako przemysáowe, jest na tyle specyficzne ze wzglĊ-
du na charakter wystĊpujących w nim zaburzeĔ
i drogi ich propagacji, Īe wymaga odrĊbnego podej-
Ğcia przy ustalaniu najbardziej wáaĞciwych wymagaĔ
EMC.
Przed omówieniem zagadnieĔ związanych z pro-
blemami normalizacyjnymi dotyczącymi samych
badaĔ kompatybilnoĞci elektromagnetycznej naleĪy
wyjaĞniü, czym ona jest i co uĪytkownik zyskuje
dziĊki odpowiedniemu do niej podejĞciu. Kompaty-
bilnoĞü moĪna opisaü jako wspóáistnienie bez szkody
dla Īadnej ze stron. W praktyce oznacza to, Īe ma-
szyna górnicza, która jest kompatybilna, moĪe dzia-
áaü bezszkodowo w otoczeniu innych maszyn, nie
powodując ich báĊdnej pracy, jak równieĪ sama nie
podlega wpáywom zaburzeĔ ze Ğrodowiska, w którym
pracuje. Z punktu widzenia uĪytkownika speánienie
przez urządzenie wymagaĔ kompatybilnoĞci elek-
tromagnetycznej daje przede wszystkim poczucie
bezpieczeĔstwa. To poczucie bezpieczeĔstwa moĪe-
my zawdziĊczaü temu, Īe przebadane urządzenie
w wiĊkszoĞci przypadków doposaĪone jest w zabez-
pieczenia, które powodują znaczący spadek awaryj-
noĞci urządzeĔ, a takĪe zapewniają, Īe urządzenie nie
14
wykona báĊdnego rozkazu i nie dojdzie przez to do
wypadku lub awarii (przykáadowo rozmowa prowa-
dzona przez radiotelefon nie spowoduje wyáączenia
taĞmociągu).
W związku z powyĪszym istotne jest, aby urządze-
nia byáy zgodne z wymaganiami EMC. Z kolei wy-
magania te powinny zostaü dostosowane do specy-
ficznych warunków panujących w podziemiach ko-
palĔ (opisanych ogólnie w dalszej czĊĞci artykuáu).
3. OGÓLNA CHARAKTERYSTYKA
ĝRODOWISKA
ĝrodowisko elektromagnetyczne w podziemnych
wyrobiskach kopalĔ moĪna ogólnie scharakteryzo-
waü i przeanalizowaü, uwzglĊdniając kilka jego
istotnych elementów, których nie spotka siĊ w ty-
powym Ğrodowisku przemysáowym na powierzchni
ziemi. Są to:
 parametry fizyczne związane z charakterystyką takich
miejsc, jak wąskie i dáugie wyrobiska korytarzowe
(przypominające tunele) czy wyrobiska wybierkowe
wyposaĪone w Īelazne kompleksy Ğcianowe,
 sieü elektroenergetyczna,
 maszyny pracujące pod ziemią, charakterystyczne
dla Ğrodowiska kopalĔ – z silnikami elektrycznymi,
generujące duĪe zmiany prądów i napiĊü przy ich
zaáączaniu/wyáączaniu, posiadające duĪe rozmiary,
 sygnaáy celowo propagowane w wyrobiskach pod-
ziemnych (np. systemy komunikacyjne wykorzy-
stujące cieknący kabel, sterowanie radiowe itp.).
Dodatkowo naleĪy zwróciü uwagĊ na obserwo-
wany ciągáy wzrost zastosowania zautomatyzowa-
nych procesów technologicznych z duĪym wyko-
rzystaniem podzespoáów elektronicznych. Urzą-
dzenia takie, jak nowoczesne kombajny górnicze
wyposaĪone w kamery, systemy zdalnego sterowa-
nia, czujniki, systemy komunikacyjne itp., które
mają na celu poprawĊ bezpieczeĔstwa i uáatwienie
pracy czáowiekowi, a takĪe optymalizacjĊ kosztów
wydobycia, mogą byü znacznie bardziej podatne na
zjawiska EM wystĊpujące w kopalniach. Dlatego
coraz powszechniejsze wdraĪanie ich do podziem-
nych wyrobisk kopalni wymaga poznania zjawisk
elektromagnetycznych juĪ tam wystĊpujących,
odpowiedniego ich zdefiniowania pod kątem bez-
pieczeĔstwa pracy ludzi i urządzeĔ oraz analizy
kompatybilnoĞci. Ze wzglĊdu na kompatybilnoĞü
istotne jest równieĪ dostosowanie wprowadzanych
do kopalni nowych urządzeĔ do istniejących tam
warunków poprzez ustanawianie im odpowiednich
wymagaĔ EMC.
MECHANIZACJA I AUTOMATYZACJA GÓRNICTWA
Jak wspomniano, szczególną uwagĊ naleĪy zwróciü
na badania stanu Ğrodowiska w kopalniach i dokáadny
opis zjawisk w nim zachodzących. Przeprowadzona
wstĊpna ocena pozwala stwierdziü, Īe Ğrodowisko to
róĪni siĊ od typowego Ğrodowiska przemysáowego.
Ponadto naleĪy mieü ĞwiadomoĞü tego, Īe z uwagi na
warunki pracy pod ziemią zagroĪenia tam wystĊpują-
ce są znacznie powaĪniejsze w skutkach, niĪ te zwią-
zane z typowymi Ğrodowiskami naziemnymi, zaĞ
ewentualna nieprawidáowa praca urządzeĔ, spowo-
dowana brakiem odpornoĞci na zaburzenia elektro-
magnetyczne, moĪe zagroziü zdrowiu i Īyciu ludzi
tam pracujących oraz spowodowaü straty materialne.
Celem artykuáu jest zwrócenie uwagi na koniecz-
noĞü nowego podejĞcia do problemu opisu stanu
Ğrodowiska elektromagnetycznego w podziemnych
wyrobiskach kopalĔ. Autorzy od 2006 r. prowadzą
prace pozwalające opisaü i scharakteryzowaü pod
kątem EMC Ğrodowiska podziemnych wyrobisk ko-
palĔ. Dodatkowo znaczący wpáyw na kierunek prac
zespoáu ma wieloletnie, aktywne uczestnictwo
w pracach Komitetu Technicznego nr 104 ds. Kom-
patybilnoĞci Elektromagnetycznej, dziaáającego przy
Polskim Komitecie Normalizacyjnym. Zebrany do-
tychczas materiaá oraz doĞwiadczenie w normalizacji
pozwalają na sformuáowanie tezy, Īe obowiązujące
normy, opracowane dla Ğrodowiska przemysáowego,
wydają siĊ nieadekwatne w stosunku do Ğrodowiska
EM w podziemnych wyrobiskach kopalĔ, w związku
z czym wymaga ono odrĊbnego potraktowania.
Takie doĞwiadczenie zarówno autorów niniejszego
artykuáu, jak i czáonków innych zespoáów badaw-
czych spowodowaáo potrzebĊ powoáania konsorcjum
(http://www.cbsemk.agh.edu.pl/) z udziaáem kilku
znaczących w tej dziedzinie instytucji naukowo-
badawczych. Centrum BadaĔ ĝrodowiska Elektro-
magnetycznego KopalĔ stawia sobie za cel przygo-
towanie odpowiednich zaáoĪeĔ do prac normalizacyj-
nych, w tym ewentualnej korekty wymagaĔ dotyczą-
cych poziomów zaburzeĔ elektromagnetycznych
w Ğrodowiskach kopalĔ. W ramach kooperacji zgáo-
szone zostaáy juĪ pierwsze propozycje do przygoto-
wywanego przez Ministerstwo Administracji i Cyfry-
zacji rozporządzenia.
4. ZBURZENIA WYSTĉPUJĄCE W PODZIEM-
NYCH WYROBISKACH KOPALē
Przy okazji badaĔ EMC Ğrodowiska górniczego
w podziemnych wyrobiskach kopalĔ zespóá zebraá pod-
stawowe informacje o Ğrodowisku elektromagnetycz-
nym zakáadu górniczego w warunkach rzeczywistych.
Nr 7(509) LIPIEC 2013
Stwierdzono, Īe podstawowe znaczenie mają zaburze-
nia przewodzone i zaburzenia promieniowane w polu
bliskim. MoĪna przyjąü, Īe zaburzenia generowane
przez urządzenia przenikają do otoczenia w postaci:
 zaburzeĔ przewodzonych, rozprzestrzeniających siĊ
w ukáadzie wspólnego zasilania lub wspólnego systemu
kabli sygnaáowych (regulacji, sterowania, nadzoru itp.),
 napiĊü indukowanych w przewodach bezpoĞrednio
przez pola elektromagnetyczne lub w wyniku sil-
nych sprzĊĪeĔ wystĊpujących miĊdzy biegnącymi
równolegle kablami,
 pól elektromagnetycznych od generujących takie
zaburzenia urządzeĔ, pracujących w bezpoĞrednim
sąsiedztwie.
Wyniki tych badaĔ potwierdziáy, Īe najistotniejsze
z punktu widzenia Ğrodowiska elektromagnetycznego
kopalĔ są zaburzenia przewodzone. Autorzy przed
przystąpieniem do badaĔ na podstawie wizji lokalnych
stwierdzili, Īe sieü energetyczna w kopalniach jest w
wiĊkszoĞci przypadków siecią „miĊkką”, do której
przyáączone są urządzenia generujące stany przejĞcio-
we o duĪej amplitudzie, co moĪe powodowaü znaczą-
cy udziaá zaburzeĔ przewodzonych w ogólnym udziale
zjawisk wystĊpujących w kopalniach. Ponadto wziĊto
równieĪ pod uwagĊ specyfikĊ górniczych podziem-
nych wyrobisk, wzdáuĪ których na ociosach w bliskiej
odlegáoĞci od siebie podwieszone są przewody niskie-
go i Ğredniego napiĊcia. Dodatkowo w niektórych
przypadkach na stosunkowo niewielkich wysoko-
Ğciach zawieszone są przewody trakcyjne, stanowiące
doskonaáe medium propagujące sygnaáy wysokiej
czĊstotliwoĞci po caáym zakáadzie górniczym [4].
Rys. 1. Zarejestrowany efekt przekroczenia dopuszczalnych poziomów emisji zaburzeĔ promieniowanych [4]
15
Mając na wzglĊdzie powyĪsze ustalenia, naleĪy za-
stosowaü inną niĪ znormalizowaną metodologiĊ ba-
daĔ. Podstawowym urządzeniem do pomiarów zabu-
rzeĔ przewodzonych w warunkach laboratoryjnych
jest sieü sztuczna, której zastosowanie dla sieci ener-
getycznej kopalni (o prądach roboczych do kilkuset
A przy napiĊciach 500/1000 V) jest niemoĪliwe. Nie
ma bowiem odpowiednich sieci sztucznych przysto-
sowanych do tak duĪych prądów roboczych przy
napiĊciu skutecznym powyĪej 500 V. Dodatkowym
utrudnieniem jest takĪe brak moĪliwoĞci ich wáącze-
nia w sieü kopalnianą bez powodowania dáugich
przerw w pracy zakáadu górniczego. W takich wa-
runkach moĪliwe jest jedynie zastosowanie odpo-
wiedniego transformatora prądowego sygnaáy wyso-
kiej czĊstotliwoĞci. Jego niewątpliwymi zaletami
podczas badaĔ in situ są prostota ukáadu pomiarowe-
go oraz áatwoĞü zastosowania w rzeczywistych wa-
runkach kopalni, niewymagającego przerywania
przewodów energetycznych.
Tak jak wspomniano wczeĞniej, w przypadku pod-
ziemnych wyrobisk górniczych to skáadowe związane
z zaburzeniami przewodzonymi są znacznie bardziej
istotne aniĪeli zaburzenia promieniowane. WystĊpuje
tu niewiele sygnaáów promieniowanych, związanych
z zamierzonymi emisjami: komunikacją lub sterowa-
niem maszynami. Emisje niezamierzone, zaburzenia
od maszyn górniczych, mierzalne są najczĊĞciej
w polu bliskim urządzenia i mają znaczenie w ogra-
niczonym zakresie czĊstotliwoĞci (do 200 MHz –
przykáad pokazano na rys. 1). Mogą za to powodo-
waü indukowanie siĊ napiĊü w przewodach.
16
Mając powyĪsze na uwadze, autorzy pragną szcze-
gólnie skupiü uwagĊ na zaburzeniach przewodzonych
i podkreĞliü ich duĪą rolĊ w Ğrodowisku elektroma-
gnetycznym kopalĔ.
5. ZABURZENIA WYNIKAJĄCE ZE ZMIAN
PRĄDU
W latach 2006-2010 zostaáy przeprowadzone po-
miary jakoĞci w kopalnianej sieci energetycznej, na
podstawie których stwierdzono, Īe gáówną przyczyną
zaburzeĔ w kopalni są zmiany prądu w przewodach
energetycznych, w szczególnoĞci zmiany nagáe, po-
wstające w wyniku celowego lub awaryjnego wáą-
czenia/wyáączenia duĪych obciąĪeĔ. Te zmiany prą-
dów powodują powstanie zaburzeĔ EM, które
w kopalnianej sieci zasilania rozchodzą siĊ w postaci
napiĊü/prądów (tzw. zaburzenia przewodzone) lub
pól o charakterze pola magnetycznego/elektrycznego
w bezpoĞrednim otoczeniu kabli energetycznych,
w których te zmiany zachodzą [2].
Z kolei jako gáówne Ĩródáa zaburzeĔ w sieci ener-
getycznej kopalni zidentyfikowano:
Rys. 2. Zmiany napiĊcia w przewodach zasilania silnika napĊdu wentylatora [4]
Związane z tym widmo zaburzeĔ przewodzonych
w sieci energetycznej moĪe stanowiü problem nawet
w zakresie do kilkudziesiĊciu MHz (rys. 3). W sie-
ciach Ğredniej i maáej mocy przeáączanie powoduje
powstawanie szeregu impulsów o bardzo krótkich
MECHANIZACJA I AUTOMATYZACJA GÓRNICTWA
 urządzenia bardzo duĪej mocy o impedancji zespo-
lonej (zwáaszcza o charakterze indukcyjnym);
w wyniku ich nagáego odáączenia generowane są
krótkotrwaáe, bardzo duĪe przepiĊcia o charakterze
impulsowym o wartoĞciach nawet kilkuset V
(o czasie trwania poniĪej 0,1 ms),
 urządzenia o nieliniowym charakterze impedancji;
są przyczyną powstawania duĪych poziomów sy-
gnaáów harmonicznych, problem zaostrza siĊ
w przypadku tzw. „sieci miĊkkiej”, kiedy to nagáe
zmiany obciąĪenia są odczuwalne przez inne doáą-
czone do takiej sieci urządzenia.
Przedstawione w dalszej czĊĞci artykuáu zjawiska
obserwowane w sieci energetycznej kopalni, towa-
rzyszące róĪnym stanom pracy doáączonych urzą-
dzeĔ, nie staáy siĊ przedmiotem kompletnego opisu.
Zwraca siĊ tu uwagĊ jedynie na niektóre, najbardziej
istotne, obserwowane w praktyce zaburzenia.
Nagáe wáączenie/wyáączenie duĪych obciąĪeĔ o cha-
rakterze indukcyjnym, mające miejsce w przypadku
silników napĊdzających maszyny wyciągowe, wenty-
latory gáównego przewietrzania itp., powoduje po-
wstawanie na obwiedni sygnaáu energetycznego du-
Īych impulsów o amplitudzie czĊsto przekraczającej
wartoĞü szczytową nominalnego napiĊcia sieci (rys. 2).
850 V
820 V
czasach narostu (rzĊdu kilku ns), stanowiących po-
waĪne zagroĪenie dla urządzeĔ ze sterowaniem mi-
kroprocesorowym.
Innym charakterystycznym zaburzeniem w sieci
energetycznej są duĪe znieksztaácenia obwiedni sygna-
Nr 7(509) LIPIEC 2013
Rys. 3. Przykáad emisji zaburzeĔ przewodzonych pochodzących od falownika stosowanego w kopalni [4]
áu energetycznego, a w konsekwencji pojawianie siĊ
istotnych sygnaáów harmonicznych. Takie zaburzenia
wywoáywane są w szczególnoĞci przez urządzenia
o nieliniowym obciąĪeniu, np. przeksztaátniki tyry-
storowe (czĊsto stosowane w ukáadach napĊdów
maszyn wyciągowych).
Zarejestrowane zaburzenia pojawiające siĊ w sieci
zasilania przekraczają dopuszczalne poziomy ustalone
dla Ğrodowiska przemysáowego – do oceny zostaáy
uĪyte te poziomy, poniewaĪ obecnie nie istnieją normy
okreĞlające parametry sieci energetycznej w podzie-
miach kopalni. Z drugiej strony badania nowo wpro-
wadzanych urządzeĔ do kopalni opierają siĊ takĪe na
normie przemysáowej. Norma ta podaje limity dopusz-
czalne emisji urządzeĔ i poziomy odpornoĞci. Przy
obecnym stanie normalizacji wartoĞci te są tak dobra-
ne, iĪ speánienie wymagaĔ odpornoĞci i emisji gwaran-
tuje, Īe badane urządzenie bĊdzie bezproblemowo
pracowaü w danym Ğrodowisku. Jednak w przypadku
Ğrodowiska górniczego juĪ na początku wiadomo, Īe
poziomy emisji w sieci zasilającej są na tyle duĪe
(przekraczają znacznie wartoĞci okreĞlone w normie
przemysáowej), iĪ urządzenia, które pomyĞlnie prze-
száy badania EMC dla warunków Ğrodowiska przemy-
sáowego, mogą w Ğrodowisku górniczym pracowaü
w sposób nieprawidáowy [3].
6. PODSUMOWANIE
Wszystkie urządzenia lub instalacje górnicze,
zwáaszcza te wyposaĪone w wiele podzespoáów elek-
17
tronicznych, wymagają indywidualnego podejĞcia
przy badaniu ich pod wzglĊdem kompatybilnoĞci
elektromagnetycznej z uwagi na specyficzne Ğrodo-
wisko, w jakim pracują.
Dla dalszych prac normalizacyjnych istotne jest zi-
dentyfikowanie potencjalnych Ĩródeá, mogących
powodowaü problemy z punktu widzenia EMC –
zarówno w zakresie emisji zaburzeĔ, jak i odpornoĞci
na zaburzenia.
Wyniki licznych pomiarów urządzeĔ górniczych
oraz wstĊpne rozpoznanie Ğrodowiska górniczego
pozwala na stwierdzenie, Īe niezbĊdne jest powstanie
norm górniczych EMC, które uwzglĊdniaáyby pozio-
my emisji przewodzonych rejestrowanych w kopalni.
W konsekwencji niezbĊdne jest równieĪ zwiĊksze-
nie poziomów odpornoĞci urządzeĔ tam pracujących,
gdyĪ nie jest moĪliwe caákowite wyeliminowanie
zaburzeĔ wystĊpujących w sieci zasilania podziem-
nych zakáadów górniczych.
Literatura
1. Dyrektywa 2004/108/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia
15 grudnia 2004 r. w sprawie zbliĪenia ustawodawstw PaĔstw Czáon-
kowskich odnoszących siĊ do kompatybilnoĞci elektromagnetycznej
oraz uchylająca dyrektywĊ 89/336/EWG.
2. Kaáuski M., Michalak M., Pietranik M., Skrzypek K., SzafraĔska M.:
Disturbances in Industrial Power Networks. „Przegląd Elektrotech-
niczny”, SIGMA NOT, nr 9b, 2012, s. 298-300.
3. Kaáuski M., Michalak M., Pietranik M., Skrzypek K., SzafraĔska M.:
Potrzeby zmian w normalizacji badaĔ EMC w Ğrodowiskach specjal-
nych. „Przegląd Elektrotechniczny”, SIGMA NOT, nr 2, 2012, s. 79-81.
4. Worek C., Szczurkowski M.: KompatybilnoĞü elektromagnetyczna
urządzeĔ elektronicznych przeznaczonych do pracy w przestrzeniach
zagroĪonych wybuchem. „Przegląd Elektrotechniczny”, SIGMA
NOT, nr 3, 2010, s. 176-178.
Artykuá zostaá zrecenzowany przez dwóch niezaleĪnych recenzentów.