Sylwetki Johanna Sebastiana Bacha i Georga Friedricha Händla

Johann Sebastian Bach - (* 21.03.1685 w Eisenach, + 28.07.1750 w Lipsku), niem.

kompozytor i organista. Pochodził z rodziny o starych tradycjach muz.; był najmłodszy z 6
synów Johanna Ambrosiusa, muzyka miejskiego w Eisenach. Sam też założył liczną rodzinę;
z pierwszą żoną, Marią Barbarą, miał 7 dzieci, z drugą, Anną Magdaleną – 13. 10 dzieci
Bacha zmarło w młodym wieku. Częste przenosiny z miasta do miasta, wyznaczały
poszczególne etapy drogi muzycznej kompozytora. Trzy główne okresy życia wiążą się
z pełnionymi przez Bacha funkcjami: Weimar – organista, Koethen – nauczyciel, Lipsk –
kantor. Te trzy nurty działalności uwarunkowały charakter jego twórczości. Komponował on
wyłącznie muzykę związaną z funkcją użytkową. W dziedzinie muzyki był właściwie
samoukiem; gry na instrumentach klawiszowych i skrzypcach uczył się w domu rodzinnym,
a później nieco u brata, Johanna Christopha (organisty w Ohrdruf), ale swoją technikę gry na
organach samodzielnie doskonalił słuchając sławnych organistów: G. Boehma, A. Reinkena,
D. Buxtehudego, zaś sztukę kompozycji poznawał kopiując utwory mistrzów baroku. Miał
poczucie swego talentu, toteż popadał w konflikty ze środowiskiem, a zwł. ze swymi
zwierzchnikami. Dla swych współczesnych Bach był tylko organistą, najemnym kantorem,
samoukiem piszącym kompozycje na zamówienie – potomni ujrzeli w nim geniusza
muzycznego.

W swej twórczości pozostał wierny tradycjom muzyki polifonicznej baroku,

wypieranej przez typową w XVIII homofonię. J.S.Bach nie skomponował żadnej opery, nie
zajmował się nowym typem sonaty, zagłębiony w przeszłości doprowadził do apogeum
zdobycze kompozytorskie baroku. Jego warsztat twórczy zasadza się na doskonałym
operowaniu techniką chorałową, koncertującą i wariacyjną, wmontowanymi w strukturę
polifoniczną. Synteza tych technik, bogactwo inwencji melod., wszechstronne wykorzystanie
tonalności dur – moll, różnorodność brzmienia – złożyły się na indywidualny styl
kompozytora.
W spuściźnie artyst. Bacha dominują kompozycje rel., toteż chorał protestancki
stanowi podstawę większości jego utworów org., kantat i innych dzieł wok. – instr.

Utwory wokalno – instrumentalne Bacha, to głównie kantaty, pasje, oratoria, msze,

Magnificat, motety, pieśni religijne oraz wokalne opracowania chorału.
Kantata była gatunkiem, który kompozytor uprawiał we wszystkich okresach
twórczości. Miały one bardzo silny wpływ na inne formy, zwłaszcza oratorium, pasję i mszę.
Bach napisał ponad 200 kantat, przy czym zdecydowaną większość stanowią kantaty
religijne. Najwięcej kantat powstało w lipskim okresie twórczości. Po objęciu stanowiska
kantora, Bach zobowiązany był do wykonania w każdą niedzielę i święto nowej kantaty.
Repertuar tworzył sam kompozytor, a w efekcie powstało kilka roczników kantat
przeznaczonych na pełny cykl roku kościelnego. Przeznaczenie kantat wpływało na rozmiary
i charakter: utwory pisane na niedziele zwykle były krótsze i przeznaczone na skromny skład
wykonawczy. Kantaty świąteczne były okazalsze pod względem strony formalnej
i wykonawczej. Teksty kantat pochodzą z różnych źródeł: z Pisma świętego, poezji religijnej
oraz religijnej pieśni ludowej. Źródłem melodii, a tym samym środkiem wyrazu w kantatach
Bacha był chorał protestancki. Zwłaszcza w późnych kantatach, pisanych w Lipsku,
kompozytor zawarł bogaty zasób figur retoryczno-muzycznych, pełniących ważną rolę
czynnika konstrukcyjnego w ariach i recytatywach. Bach często przenosił części – dosłownie
lub z niewielkimi zmianami – z jednej kantaty do drugiej lub tę samą muzykę zaopatrywał w
nowy tekst. Niewielka grupa kantat świeckich pochodzi z ostatniego okresu twórczości. Nie
występują w nich chorały, w ariach i recytatywach zaznacza się wpływ opery.

1
 Dwa oratoria Bacha powstały w 1725 roku: Weihnachts – Oratorium (Oratorium na
Boże Narodzenie) oraz Oster – Oratorium (Oratorium Wielkanocne). Treść Oratorium na
Boże Narodzenie rozpoczyna się od momentu narodzin Jezusa, a kończy na przybyciu
mędrców ze Wschodu. Pod względem muzyczno – formalnym oratorium to jest
w rzeczywistości cyklem 6 rozbudowanych kantat, wykonywanych według swego
przeznaczenia. Oratorium Wielkanocne pod względem jest rozwinięciem jednej z kantat,
tzw. Kantaty pasterskiej, a w swej treści nawiązuje do wydarzeń przy opustoszałym grobie
Jezusa. Trzecie dzieło oratoryjne Bacha, upamiętniające Wniebowstąpienie, zawiera liczne
fragmenty kantat świeckich.
Pasje Bacha należą do najwspanialszych dzieł tego rodzaju w dotychczasowej historii
muzyki. W całości zachowały się dwa utwory: Pasja według św. Jana oraz Pasja wg. św.
Mateusza. Teksty pasji Bacha, dla których podstawę stanowi Ewangelia, zostały uzupełnione
poezją religijną. Ważne znaczenie w pasjach Bacha mają wirtuozowskie arie z instrumentami
koncertującymi, będące wyrazem uczuć chóru wiernych lub osób dramatu i chóry, które albo
komentują wydarzenia i uczestniczą w akcji dramatycznej jako turbae (łac. tłumy), albo
stanowią chorały, przywołujące na myśl pełną prostoty zbiorową modlitwę. W obu dziełach
wykorzystuje Bach niekiedy te same melodie, jednak z innym tekstem i w innym ujęciu
harmonicznym. Wśród środków wyrazowych największe znaczenie mają figury obrazujące
i określające cierpienie.
Msza h-moll jest typem mszy kantatowej. Zawiera wszystkie części stałe, pozostałe
msze Bacha reprezentują – typowy dla obrządku protestanckiego – rodzaj missa brevis,
złożony tylko z dwóch części. Msza h-moll powstawała w ciągu wielu lat. W całości, tego
utworu Bach prawdopodobnie nigdy sam nie usłyszał. Niemal wszystkie części mszy
wykorzystują materiał różnych kantat Bacha. Utwór pozbawiony jest recytatywów,
a w obsadzie wokalnej przeważają chóry. Gregoriański cantus firmus wprowadzony został do
Credo. Wyraźna jest też obecność liczb 7 i 12 jako symboli aktu stworzenia (7) i wspólnoty
wiernych, Kościoła, jako nawiązania do apostołów (12).

Podstawę twórczości instrumentalnej Bacha stanowią opracowania chorału – bardzo

typowe dla muzyki niemieckiej. Jedne z nich ograniczają się do prostych harmonizacji
melodii, inne przyjmują postać fughetty, przygrywki chorałowej, fantazji chorałowej, partity
chorałowej, wreszcie – fugi chorałowej. Melodia chorałowa (cantus firmus) występuje
u Bacha najczęściej w sopranie, ale kompozytor powierza ją także głosom środkowym,
głosowi basowemu lub przenosi melodię z jednego głosu do drugiego. Większość chorałów
znajduje się w zbiorach, zwłaszcza Orgelbüchlein, Klavierübung oraz w rękopisie lipskim.
W chorałach technika chorałowa łączy się z wariacyjną. Istnieje tu symboliczny język
motywów, który przenosi się z treści poetyckiej pieśni religijnej na samodzielną dziedzinę
muzyki instr.
Obok chorałów, muzyka organowa Bacha to fugi, rozbudowane cykle polifoniczne,
wariacje organowe, sonaty i koncerty. Tak pozornie łatwe utwory, jak inwencje dwu- i
trzygłosowe, zawierają różnorodne środki konstrukcyjne: snucie motywiczne, imitacje, kanon,
inwersję i kontrapunkt podwójny. Literatura dzieł klawesynowych Bacha, to także preludia,
fugi, toccaty, 2 tomy Das wohltemperierte Klavier, inne cykle polifoniczne, sonaty, suity,
pojedyncze tańce i koncerty. Solistycznie Bach traktuje także skrzypce, wiolonczelę, violę da
gamba, flet i lutnię. Najbardziej reprezentatywne pod tym względem są sonaty i suity solowe
lub z towarzyszeniem basso continuo.
Grupę ciekawych utworów zespołowych stanowią Koncerty brandenburskie, napisane
w Koethen w 1721 roku. Reprezentują one różne typy concerto grosso, lub połączenie
elementów concerto grosso i koncertu solowego. Widoczne jest to zwłaszcza w przypadku
koncertów: IV z wirtuozowskimi partiami skrzypiec, i V – w którym klawesyn pełniący dotąd

2
wyłącznie rolę basso continuo został umieszczony w grupie concertino. Typową postać
concerto grosso Bach zrealizował jedynie w dwóch pierwszych koncertach. W sześciu
Koncertach brandenburskich przeważa trzyczęściowa budowa cyklu o układzie części:
szybka – wolna – szybka. Niemniej nie jest ona wyłączną zasadą, o czym przekonuje
czteroczęściowy cykl I Koncertu oraz nietypowa trzyczęściowość III Koncertu: Adagio
oddzielające części skrajne ogranicza się do jednego taktu.
Cztery Suity orkiestrowe Bacha: C-dur, h-moll, D-dur, D-dur, prezentują równie
podobną różnorodność instrumentacji i ukształtowania formalnego, co Koncerty
brandenburskie. We wszystkich najważniejsza jest uwertura, i stąd określenie nieraz całych
dzieł nazwą uwertura. W Suicie h-moll instrumentem koncertującym staje się flet. W Suicie
C-dur Bach połączył zespół smyczkowy z dwoma obojami i fagotem. Najbogatszy skład
wykonawczy występuje w ostatniej Suicie D-dur; tworzą go trzy trąbki, kotły, trzy oboje,
fagot i smyczki.
Znakomitą biografię Bacha, zawierającą nieocenione wskazówki wykonawcze,
napisał Albert Schweitzer.

3
Georg Friedrich Händel (George Frideric Haendel) – (* 23.02.1685 w Halle, + 14.04.1759
w Londynie), działający w Anglii kompozytor i organista pochodzenia niemieckiego. Urodził
się w rodzinie pozbawionej tradycji muzycznych, zmarł bezpotomnie w stanie kawalerskim.
Młodość spędził w Niemczech, pierwsze sukcesy kompozytorskie odniósł w czasie 3-letniego
pobytu we Włoszech, po czym osiadł na stałe w Anglii, stając się najświetniejszym
reprezentantem wł. stylu operowego, następnie twórcą oratoriów, z powodu których Anglicy
uznali go za swego kompozytora narodowego. Był blisko związany z dworem królewskim.
Mimo strat, jakie poniósł w roli przedsiębiorcy operowego, H. był człowiekiem zamożnym;
umierając pozostawił swym spadkobiercom majątek przekraczający 20 tysięcy funtów oraz
przedmioty znacznej wartości, w tym zbiór obrazów.
Händel jest powszechnie uważany za drugiego, obok Bacha, wielkiego kompozytora
późnego baroku. Styl H., wyrastający z tradycji baroku niem., wchłonął silne wpływy
włoskie, a także elementy muzyki ang. I fr.; cechuje go wyrazista bogato zdobiona melodyka
typu wok. z długimi frazami o charakterze improwizacyjnym. Efekty wyrazowe H. realizuje
raczej poprzez zmiany faktury niż środkami harmonicznymi, w operach ważną wyrazowo rolę
odgrywają partie instr. oraz energiczna rytmika, często proweniencji tanecznej. H. uprawiał
wszystkie ówcześnie znane formy muzyczne, wiele jego utworów zyskało uznanie
i popularność już za życia kompozytora. Pełna blasku i siły witalnej muzyka H. była
najwspanialszym wykwitem barokowego stylu reprezentacyjnego. H. nie wytyczał w muzyce
nowych dróg, niemniej jego innowacje wprowadzane do opery typu neapolitańskiego
przygotowywały grunt pod reformę operową Glucka.

Utwory wokalno – instrumentalne

W twórczości H. pierwszoplanowe miejsce zajmują opery i oratoria. Muzykę operową
reprezentuje ponad 40 dzieł powstałych w różnym czasie. Pierwsza opera H. – Almira,
została wystawiona w 1705 roku w Hamburgu. Do wczesnych dzieł operowych należą także
Nero oraz Florindo i Dafne. Podczas pobytu we Włoszech H. zapoznał się dokładnie ze
stylistyką opery włoskiej. Szczególnie silny wpływ wywarła na kompozytora twórczość
Alessandra Scarlattiego. W operach widoczne są wpływy włoskie, niemieckie, francuskie
i angielskie. Niemniej w operach H. przeważa typ opery neapolitańskiej, szczególnie gatunek
opery seria, najczęściej 3-aktowej, z obszerną uwerturą na ogół typu francuskiego. We
Włoszech opanował zasady stylu bel canto, co zaowocowało bardzo starannym
opracowywaniem podstawowych elementów składowych formy opery – recytatywu, ariosa
i arii. To właśnie numery solowe są w operach H. głównym nośnikiem akcji, natomiast duety
i większe zespoły wokalne nie mają tak istotnego znaczenia. H. ograniczył w operach udział
brzmienia chóralnego. Mistrzostwo w operowaniu chórami zarezerwował dla swych dzieł
oratoryjnych. Pobyt w Londynie rozpoczął od napisania nowej opery – Rinaldo, według
Jerozolimy wyzwolonej Torquata Tassa, której premiera stała się wielkim sukcesem. Kolejne
premiery w następnych latach przyniosły H. ogromne uznanie w Anglii. W 1713 roku został
mianowany oficjalnym kompozytorem dworu angielskiego, a w 1719 roku, na życzenie króla
Jerzego, zorganizował zespół operowy Royal Academy of Music i przez dziesięć lat był jego
kierownikiem muzycznym. Działali tam najwybitniejsi śpiewacy europejscy – w większości
kastraci, jako że w baroku panowała konwencja obsadzania tymi właśnie głosami głównych
ról w dziełach operowych. Były to głosy lekkie, odpowiednie dla partii koloraturowych.
Obok arii zachwycają mistrzowskie recytatywy, najczęściej akompaniowane, nie będące
jedynie wstępem do wielkiej arii, ale dorównujące jej głębią emocji i swobodą dramatyczną.
Ważną rolę w operach H. pełni orkiestra, która podkreśla sytuację dramatyczną, realizuje
efekty ilustracyjne, a w partiach solowych staje się pełnoprawnym partnerem śpiewaka.
H. opracowywał wątki historyczne (Juliusz Cezar), mitologiczne (Admeto) i baśniowe
(Orlando, Alcina). U schyłku lat dwudziestych XVIII wieku, w Anglii, powstał i rozwinął się

4
nowy gatunek – opera żebracza (Beggars opera). Jej popularność doprowadziła do
zachwiania pozycji i bankructwa Royal Academy of Music. W operze żebraczej posługiwano
się ironią i parodią wymierzoną przeciwko operze włoskiej, a tym samym również twórczości
Haendla, który na własną rękę podjął się prowadzenia teatru operowego. Pogarszająca się
sytuacja opery i wzrost ilości przeciwników kompozytora spowodowały, że H. całkowicie
zarzucił twórczość operową i skoncentrował się na formie oratorium. Do ostatnich oper H.
należą: Ariodante, Terpsychora, Alcina, Atalanta, Deidamia i Xerxes – jedyna jego
komiczna opera.
Haendel zasłynął bardziej może jeszcze niż kompozytor oper – jako twórca oratoriów.
Uprawiał ten gatunek przez całe swoje życie. Pierwsze oratoria – Zmartwychwstanie (La
Resurezzione) oraz Triumf Czasu i Rozczarowania (Il trionfo del Tempo e del Disinganno)
– powstały w czasie pierwszego pobytu we Włoszech. Najwięcej oratoriów stworzył
H. w latach trzydziestych, w Anglii. Między operami i oratoriami H. można zaobserwować
wiele podobieństw. Należą do nich: 3-aktowa budowa, podobne rodzaje recytatywów i arii
da capo, uwertury, rozbudowane partie instrumentalne oraz muzyczne przedstawienie postaci.
To, co w zdecydowany sposób różni obydwie formy, to rola chóru i - związane z nią –
rozmiary partii chóralnych. Monumentalne chóry w oratoriach H. podporządkowane są
zawsze celom wyrazowym. W związku z ogromną rolą chórów wiele oratoriów można
przyrównać do chóralnych tragedii. Chóry mogą pełnić rolę komentującą, lub brać
bezpośredni udział w akcji; mogą to być chóry o budowie akordowej, jak i fugowane. Sposób
opracowania chóru pozostaje w ścisłym związku z jego charakterem, który może być
hymniczny, błagalny, dramatyczny, opisowy czy modlitewny. Chóry w oratoriach
H. otwierają, bądź zamykają poszczególne części utworu. Ustępy solowe i chóralne są
łączone ze sobą w mistrzowski sposób, poprzez oparcie ich na wspólnym materiale
tematycznym. Zdecydowana większość oratoriów H. wykorzystuje teksty biblijne i wątki
mitologiczne. Świadczą o tym już same tytuły oratoriów: Athalia, Ester, Deborah,
Theodora, Saul, Izrael in Egipt, Judas Maccabeus, Joshua, Solomon, Samson, Jephta,
Herkules. Bohaterowie przedstawieni są na sposób operowy – jako postacie o
zindywidualizowanych osobowościach. Wyraźny wpływ kantaty dostrzec można w oratoriach
o tematyce alegorycznej, pozbawionych akcji dramatycznej (Uczta Aleksandra i Triumf
Czasu i Prawdy). Jednym z symbolicznych oratoriów H. jest Mesjasz. Na jego
obszerny tekst składają się rozmaite wersety i większe fragmenty Starego i Nowego
Testamentu. Trzy części utworu odpowiadają poszczególnym fazom życia Mesjasza –
Zbawiciela: pierwsza zapowiada nadejście Mesjasza, druga mówi o jego życiu, śmierci i
Zmartwychwstaniu, a trzecia – o zbawieniu ludzkości , czyli spełnieniu
mesjanistycznego posłannictwa. Pomimo takiej treści Mesjasz, podobnie jak inne oratoria, nie
jest utworem liturgicznym. Treść jednak zapewnia czytelną ideę oratorium – pojmowanego
jako dzieło religijne. Muzyczna wartość tego dzieła polega na umiejętnym budowaniu
konstrukcji muzycznych wznoszących się od partii solowych, poprzez ansamble, do chórów.
Jedynym przykładem pasji w twórczości kompozytora jest Pasja według św. Jana. Jej cechą
charakterystyczną jest brak chorału. Z tradycjami angielskimi związane są gatunki o
charakterze kantatowym, zwłaszcza ody, anthems, hymny. W sumie tego typu dzieł
chóralnych, kościelnych i świeckich napisał H. kilkadziesiąt: (Chandos Anthems,
Coronation Anthems). H. pisał też liczne kantaty w stylu włoskim, opracowania
psalmów i wersetów biblijnych w języku angielskim, Te Deum, arie, duety oraz pieśni
niemieckie, włoskie i angielskie.

Muzyka instrumentalna
Najważniejsze znaczenie w zakresie muzyki instrumentalnej stanowi twórczość koncertowa,
a w szczególności concerti grossi. H. skomponował 6 concerti grossi op. 3 na instrumenty

5
dęte drewniane i 12 concerti grossi op. 6 na instrumenty smyczkowe. W pierwszej grupie
concertino składa się głównie z 2 obojów i fagotu, oraz dodatkowo: fletów, skrzypiec
i wiolonczel. Liczba części w koncertach tego zbioru waha się od 2 do 6. Zbiór drugi, to
utwory 4 - 6 częściowe. Skład concertina jest typowo włoski – 2 skrzypiec i wiolonczela.
Concerti grossi H. zbliżone są swym układem do sonaty da chiesa z licznymi wpływami
suity. Kompozytor chętnie rozpoczyna swoje concerti grossi częścią utrzymaną w wolnym
tempie. Jej uroczysty charakter stanowi nawiązanie do uwertury francuskiej. Na wzór suity
wprowadza różne części taneczne i nierzadko umieszcza je obok siebie. W concerti grossi
H. oprócz cech właściwych tej tylko formie znalazły też zastosowanie elementy koncertu
solowego. Zjawiskiem typowym jest również skłonność do wprowadzania fugi oraz techniki
wariacyjnej. Do grupy koncertów zespołowych należą też dwie popularne suity, przeznaczone
do wykonania w plenerze – Muzyka na wodzie oraz Muzyka ogni sztucznych. Koncerty
organowe z towarzyszeniem orkiestry składają się z 3 lub 4 części i w swym kształcie
formalnym zbliżają się zarówno do concerto grosso, jak i do koncertu solowego. Orkiestra w
koncertach składa się najczęściej z 2 obojów, 2 skrzypiec, altówki i instrumentów basowych
(wiolonczele, fagoty i klawesyn), a czasami z 2 fletów, kontrabasów i harfy. Cztery koncerty
na organy solo są transkrypcjami concerti grossi op. 6. Była to muzyka antraktowa. Sposób
operowania obsadą kameralną obrazują w twórczości H. sonaty solowe, sonaty triowe i np.
tańce. Wiele z nich zostało zainspirowanych przez arie włoskich oper i kantat, w czym
przejawia się stosowanie lirycznych linii melodycznych. Sonaty solowe przeznaczone są
zwykle na flet, obój lub skrzypce i continuo. Obsada wykonawcza w sonatach triowych
przewiduje z reguły dwoje skrzypiec i basso continuo lub dwa flety i continuo. Niektóre z
sonat triowych reprezentują typ da camera, inne – da chiesa. Suity klawesynowe stanowią
połączenie ówczesnych form i stylów. Wiele kompozycji improwizowanych H. nie
zachowało się do naszych czasów. Dzieła instrumentalne H. cechuje duża niejednolitość
stylistyczna. Muzyka tego kompozytora, balansująca na granicy improwizacji, to z jednej
strony przenoszenie pomysłów ze środków wokalnych na instrumentalne i odwrotnie, z
drugiej – eksperymentowanie w zakresie obsady wykonawczej i nowy na owe czasy sposób
traktowania instrumentów i ich łączenia.