Jean — Jacques CHEVALLIER, Ives GUCHET VEPRAT E MEDHA POLITIKE NGA MAKIAVELI DERI NE DITET TONA Pérktheu Bajram MUCA LIRATituli i origjinalit: Les grandes couvres politiques, de Machiavel a nos jours ‘Ouvrage publié avec le concours du Ministére frangais chargé de ta Culture - Centre National du Livre Kjo vepér botohet me ndihmén e Ministrisé franceze te-Kulturés — Qendra Ndérkombétare e Librit. © ARMAND COLIN, 4°" édition, 2001 © LIRA pér botimin shqip iSBN 99943-730-1-3 Redaktoi : lida LOCI DURA, Rruga Hoxha Tahsin, nr. 25, Tirané, Tel. 35 69 2834387, Email: edit_lira@yahoo.com André Sigfried-it,icili,i pari, pati idené gé t8 shkruhoj ky libér, né shenjé mirénjohje dhe respekt.PARATHENIE Jo vetém ngjarjet e médha shérbejné si piketa t8 hisiorisé. ® tila jané edhe disa vepra t8 médha politike t8 cilat, mése nj heré che pér njé kohé pak a shumé té gjaté, kané ndihmuar né pérgatitjen @ kétyre ngjarjeve. Né kété libér do t& gjenden “portretet” e kétyre veprave té médha, aysh nga Rilindja (me Princin e Makiaveilt) e deri né ditét ona. Kjo do 16 jeté njé galerie gjaté, e shtriré né m& shumé se katér sheku}. Kjo galeri, a8 edhe késhtu Sshté mjait e gjeré, do té pérjashtojé veprat e Lashtésisé (Reoublikén dhe Ligjet e Platonit Politikén @ Aristotelit) si dhe veprat kryesore politike t& Mesjetés sé krishteré. Pérse i quajmé vepra t8 m&dha politike? | quajmé polltike sepse kéto vepra kané pér objekt kryesor Shtetin, i cili an ré fo njé rol té dorés s@ paré; Shtetin, si arganizim té shogérisé dhe para sé giithash si pushtet t& késaj shogérie, organizim i citi duhet p&rshkrusr, pérligjur, lavdéruar ose gortuar; Shtetin, k&t8 personazh té fuaishém 8 né thelb lakmon té cénojé pronésiné e individit dhe 18 grupeve t& ndryshme qé ndodhen midis tj dhe individit. Po ¢'shté kjo pronési igishme, madje a ekziston ajo? Vetém kjo pystje do té mjaftonte pér t8 treguar se njé vepér politice medoemos duhet t8 merret me oblemet e natyrés sé njeriut, t8 gjendjes sociale dhe t6 fatit t8 ti. Kéto jané probleme 18 natyrés morale, filozofike e fetare gé do ti trajtojé edhe paraqitja joné e ideve politike, ku veprat pér t& cilat do 18 flasim futen si hallka veganérisht t8 ndritshme t& njé zinxhiri té gieté P&rse i quajmé vepra té médha? Té médha kéto veprajané né min se kané léné gjurmé té thella né shpirtin e bashkékohésve ose t8 brezave té m&vonshém dhe se, né castin e botimit ose mé ‘vyoné o né njé faré kuptimi né ményré retrospektive, kané pérbéré njé ngjarje t réndésishme. Théné ndryshe, menjéheré apo pas njé faré kone, ato kané fituar até qé mund % quhet rezonancé historike, 2po fat historik. Kjo nuk do t8 thoté aspak se t8 giitha ato jané me %8 vérteté 18 m&dha, té médha né vieré absolute, t& médha né vetvete pér nga pasuria e piképamjeve, kuptimi i garté | mekanizmave incividualé & hogéroré, zotérimi i léndés, kthiallésia dhe forca e shprehjes. Midis veprave gé do té shohim, mé tepér se njra syresh Sshié me t8 meta 2 padarabarté, jo e bukur, n& mos e prishur nga pasione partizane dhe t8 paktén né disa ané t8 saj - madje ndodh gé nganjéheré ky t8 jet edhe veté thelbl i sj - ésht8 e urryer, Por kéto mengési ¢ “nadie cene nuk e kané penguar t8 fitojé njé rezonaneé historike e t8 keté nj8 fat historik, parkundrer®, ka ndodhur késhtu, sepse Kio vepér i éshis pargjigjur posagérisht shgetésimeve e pasioneve politike t& gasitt. Pér fat #8 keq mund t8 ndodhé edhe e kundérta, domethané gé fatt histork t& l8r& ménjané njé vepér politike me viera, nj vepér g8 né vetvete Ssht8 e mache. | fil Sshté rastilibrit 8 Cournot-sé, botuar mé 1872, me titull Pérqasje mbi zhvillimin e ideve dhe ngjarjeve né kohét moderne, Nga shumé pikpamije ky lib8r meritonta njé vend t& réndésishém. Mirépo nuk ndodhi késhiu, Par crjedhojé, k&io Pérqasjo 16 fugishme, t& mprehta dhe serioze, nuk do té hyiné né galeriné ton’. Pasi pércaktuam kuptimin e veprés sé madhe politike ja se cilat jané veprat gé na u dukén se i pérgiigieshin kétj pércaktimi, ni cdo etapé té historisé. Sé pari, duke piketuar zhvillimin @ penguar © Shteteve té médha té kohés drejt absoiutizmit monarkik, vijné kéto vepra: Princi i Makiavelit, Republika ¢ Bodinit, Leviatani | Hobsit dhe Politika e nxjerré nga Shkrimet ¢ shenjta e Bosyesé*. Mé pas, duke shénuar pikénisjen dhe zhvillimin e njé lévizje 18 kund&rt, q& i kundérvihet Monarkisé absolute, vijné veprat Skicé ¢ qeverisé civile e Lokut, Fryma e ligjeve e Monteskjésé, Kontrata sociale Rusoit dhe C’8shté Rendi i tret8? @ Siesit; kio vepér e fundit na shpie né pragun e Revolucionit francez. Pastaj do t8 vijné tri vepra a8, veg té tjerash, dallohen shumé pre njéra-tietrés sepse kané frymézime krejt 8 ndryshme, por té cilat pérputhen né kohé me Revolucionin Francez (revolucion, ndikimi i t8 cilit ndihet edhe sot e kdsaj dite}; kato vepra, té botuara nga viti 1780 deri mé 1348, jané: Shénime pér Revolucionin francez ¢ Burkes, Fjalime kombit 1) Testamenti politic i kardinalit Rishayjé, q& padyshim &shté nj& vepér 2 madhe politike, u bé objekt i nj@ botimi kritik, 7 pari dhe i fundit do t& thoshim ne, i té nojerit Louis André, botuar me njé parathénie t8 Z. Leon Noé!. Prandaj parapélyem gé né k&t8 libér t6 mos paragitnim njé kapitut pr két8 Testament té famshém, aq pak t8 lexuer gjer ma sotgjerman e Fites, Demokracia né Ameriké ¢ Aleksis dé Tokévil Mé né fund, p&r periudh&n e gjaté dhe dramatike qé nisi mé 1848 dhe gé u shénua prej dy luftrave botérore, periudhé gjaté sé cilés socializmi dhe nacionalizmi mbiné si dy bimé gjigende, zgjodhém disa vepra, ngarkesa shpérthyese e t& cilave, mé tepér pasionante se sa intelektuale, nuk éshté shterur ende. Ato jané: Manifesti komunist i Marksit dhe Engelsit, Anketé pér monarkiné e Maurras, Shénime pér dhunén e G.Sorel, Shteti dhe Revolucioni e Leninit dhe Mein Kampf ose Lufta ime e Hitlerit. Sigurisht, kjo nuk do t thoté se aysh prej vitit 1927 e kéte, qysh prej fageve té urryera © pérvéluese té fanatikut t8 *racés ariane’~ tharmi i sotém i ideve politike nuk ka prodhuar mé tepér se njé vepér t8 denjé pér tu pérmendur, ¢ ne do té shohim disa syresh. Por fati historik nuk ka shenjuar, ose ende nuk ka shenjuar, ndonjérén prej tyre me gishtin e vet tregues. Kritika e some éshté gortuar shpesh se e tepron shumé me sqarimet historike dhe me shkogiljen e rrethanave se si dhe kur u shkrua njé vepér monumentale (André Rousseaux), madje tepron ag shumé, sa qé nga kato shpjegime kéto monumente “nuk shihen mé se ku jané". Autorét @ kétij libri do té Kishin merituar njé gortim t8 kundért e jo mé pak té réndé, nése nuk do té kishin paraqitur pér secilén prej veprave gé pérmendém, njé pérmbledhje pér mjedisin historik ku ato u ngjizén, pérmblechje gé duhe] té ishte samé e shkurtér dhe sugjeruese. Por njékohésisht ata kané dashur té shmangin edhe gortimin e paré, prandaj né faget gé vijoiné lexuesi do t8 gjejé citime t8 shumta e t8 gjera, né ményré q@ ai “t' shohé" kéto vepra té réndésishme, e t8 marré drejtpSrdrejt, pa asnjé ndérmjetasim, goditjen e tyre intelektuale. Veg késaj, né zgjedhjen e kétyre citimeve autorét jané udhéhequr jo aq nga shgetésimi i erudicionit dhe i dhénies sé njé “ngjyrimi vendor", se sa nga shgetésimi i njohjes sé njé kulture té madhe politike. Me fjalé té tlera, pa 1éné pas dore até g& pérbén njé vegori té kohés dhe té personalitetit t8 shkrimtarit, theksi éshté véné n& ményré sistematike tek ato fage q& ndinmojné pér té ndriguar problemet Kryesore politike, gé e kané_munduar shpirtin njerézor adér shekuj. Po té pérdornim nj& shprehje t8 romancierit t8 madh angiez Charles Morgan, sado e angazhuar t8 ket8 qené njé vepér nd rrethanat historike kur éshté shkruar, ajo gé kjo vepér ka mé t8 miré, ajo gé éshté menduar dhe shprehur mé fort né t8, synon gjithmoné ti shpétojé objektit t& caslit, pér té kryer fluturimin e vet 8 pavarur népér kohéraPJESA E PARE NE SHERBIM TE ABSOLUTIZMIT “Kétej e tutje shpétimi varet nga njé sovran i cili, pér ti ruajtur 18 gjitha, té gjitha né duart e tij i mban’. Corneille, Cinna Hallani Makiavel, francezi Bodin, anglezi Hobs, seshkopi madh Bosye, stolla ¢ Kishés s8 Francés: a ka ndonjé lidhje intelektuale g@ t8 mund ti bashkonte kéta auloré kag 18 ndryshém, té mund ti bashkonte ata pértej ndryshimeve 18 epokave dhe té endeve gé i ndajné? Njé lidhje e tilé ekziston dhe ajo &shté shumé forts; ata gé t8 gjthé kané mbrojtur t njéjtén cEshije, gashijen shtetit 18 pandashém t& njé njeriu 18 vetém, pra absolutizmin monarkik, Kéta autoré u pérpogén ti zgjidhnin apo ti képusnin frerét sipas mendsisé sé krishteré e té Mesjetds i kundérvineshin kat] ssolutizmi (shénojmé kaiimthi, par t& mos e pérséritur ma, se edhe kur absolutizmi ishte né kulmin ¢ fugisé sé vet, ende ekzistonin disa freré q@ e pengonin che e shtréngonin fort até). Kur béhet fjalé par ‘Shtetin, Makiaveli i flak tutje parimet e zakonshme {€ moralit dhe shpall autonominé e politikés. Bodini, trashagimtar i juristave lé vjetér mbretéroré, | spraps pretendimet historike t8 odo tloji q& kérko ndarjen e sovranitetit. Duke u nisur nga njé kuptim i kulluar materiatist i natyrés sé njeriut si egoist ¢ frikacak, Hobsi e pérligj racionalisht pushtetin absolut. Ngrehina e tj @ fugishme, ndonése ka huajtur disa gur8 nga Makiaveli e sidomos nga Bodini, éshté rrénjésisht crigfinala. Ashtu si edhe Makiaveli, Hobsi shihet nga té gjithé adhuruesit ¢ pushtetit si njé mjeshtér i fshehté. Drejtpérdrejt apo térthorazi, Bosye frymézohet prej tj. Aii pérdor Shkrimet e shenjta pér ti thurur lavde monarkisé absolute gé trashégohej brez pas brezi tek djali i paré i jamiljes. Né gdo fage t& veprés sé ti] ndihet ngazéliimii bindjes. Dhe nése Bosye, natyrshém, vé té drejtén e Zotit pérmbi até t& Pushtetit pérséri ai bén gmos gé ti interpretajé rrequilate shkathdta 18 Kishés né nj& ményré t8 tilé g& shpie n nénshtrimin @ pakushtézuar t& shtetasve.KAPITULLI | PARE “PRINCI” MAKIAVEL 1513 “Sepse forca Sshté & drejté kur éshté e nevojshme”. Makiavel Dekori dhe rrethanat Makiavell - ky emér i pérvegém i njohur né mbaré botén, o& do t' faite gjuhés franceze substantivin “makiavelizém’ dhe mbiemrin “makiavelik” - na sjell ndérmend njé epoké, Rilindjen, njé komb, ftaling, njé qytet, Firencen; dhe mé né fund veté njeriun né fale népunésin e miré florentin i cli krejt patajésisht, duke mos ditur asgjé par té ardhmen e cuditshme g@ e priste, mbante emrin Makiavel, gé do t8 fitonte famén mé t madhe dhe mé me dy kuptime se odo emér Yetér. 1 Né kuptimin & ngushté #8 fjalés, Rilindja éshté njé tévizje intelektuale gé nis né fundin e shekullit XV, lulézon gjaté cerekut 8 paré 18 shekullit XVI dhe qé synon t& hedhé poshté disiptinat intelektuale té Mesjetés, pér fu rikthyer né lashtésiné klasike, té cilén humanistat e studiojné drejtpérdrejt né burime e jo mé népérmjet transmetimit t8 krishteré. Por, né njé kuptim mé t& gjeré, Rilindja &sht8 shumé mé tepér se kag: ajo Eshté njé bemé e mache, éshté pérmbysja njé heré e miré e asaj ngrehine madhéshtore mesjetare g@ mbéshtete} mbi dy autoritete: mbi autoritetin e Papés né rrafshin shpirtéror che mbi autoritetin e Perandorit né rrafshin material. Né rrafshin material, gjaté Rilindjes foreohen Shtetet e médha té njésuara monarkike si Franca, Anglia e Spanja, sovranéve t8 t8 ciléve gjithn)é e mé tepér u duken gesharake pretendimet rivatizuese apo pajtuese «8 Papés dhe t& Perandorit. Zoulimi i Amerikés nga Kolombi dhe i rrugés sé Indisé napérmjet Kepit {8 Shpresés sé Miré nga Vasko de Gama, do té trondisin ekonoming botérore. Né rrafshin shpiriércr, ekonomia e shpirtit, n& mund t8 shprehemi késhtu, pak e nga pak tronditet prej zbulimit té shtypshkronjés: né fund t8 shekullit XV té gjitha gytetet e médha kané shtypshkronjat e tyre. Kriza evropiane e ndérgjegies (qé Paul Hazard ¢ studion né kryeveprén e tii, duke e vendosur diku midis viteve 1680 e 1715) nuk do té jeté gjé tjetér vegse zhvillimi | farérave shpérthyese t8 mbjelia né shpirtra dhe né zemra: zhvillimi i pasionit pér té kérkuar e zbuluar, i kérkimit kritik dhe i shayrtimit t€ liré, t@ etur pér tiu vérsulur goo dogme, pérté shayer cdo skolastika; i krenarisé njerézore té gatshme p8rt'u pérballur me hyjnoren, pér ti kundérvéné Zotit krijues njeriun, njeriua 8 ciliti mjafton vetvetia, njeriun g& béhet Zot pér njeriun, gé ushtron pushtetin e vet krijues mbi njé natyré sé cilés i jané preré tashmé rrénjat fetare dhe gé pérséri éshté b&ré pagane. “Koha e teknikés” né shérbim 18 njeriut dhe t& veprimtarisé sé ti, zévendéson kohén mesjetare “t8 soditjes”, t8 drejtuar dhe té sunduar prej Zotit. Individi, i vendosur brenda kornizave té bashkésive, gé fillonin me bashkésiné e families mbaronin me bashkésiné e zanatit, bashkési 18 cilave ky individ u pérkiste me dekret té Peréndisé dhe %é cilin mé pas Kisha e pércillte né mbretériné @ Qieliit, n& emshim, pak e nga pak 28 e glirohet nga kjo disipling e repté ketolike e Mesjetés. | vetém, pérmes nié vetmie pjellore apo28 shterpat, al k@rkon me kémbéngulje rrugén e ti Pikérisht n& itali mé tepér se Kudo gieiké, ky individ i pSvieriré, me t8 ndieré sedopak foreén e tj, energjin’ dhe vierén & tj (githgka gé shpreh fjala italisht virtu dhe g8 nuk e shpreh dot me pérpikéri fala fréngjisht vertu — virtut), i lsh-er nga zinxhirét, snpérthen me furi dhe i gézohet si i azdisur emancipimit té ti). Duke tallur me mbretéring ¢ Qiellit ai mendon si i babézitur vetém e vatém gt zotérojé mbretriné e tokés, me 18 gjitha gézimet e saj: irupore, estetike ¢ intelektuale. Sig thoté plot adhurim Charles Benoist né studimin e tj Mbi Makiavelizmin, “ky éshté individi i lirS dhe i azdisur gé turret nén godifjet e fatit, kjo ésht8 kefshe e zhdérvjellét dhe madhéshtore, dhelpra dhe luani, g& githmoné € gjen duke 2éné pusi apo duke sulmuar prené.” Né kéto rreshta mund t8 dallosh Borxhian apo Benvenuto Celinin gé nuk jané mé t& Kéqlj se 18 fjer8t, se ata pér t8 cilét historia flet mé pak, por t8 cilét po ashtu jané t8 afté t& kryejné krimet mé t& bukura (kuptimi i krimit % bukur, | estetikés 88 krimit, na ka ardhur nga Rilindja). Né kéto sreshta prvijohet gjithashtu mbinjeriu i Niges. Eshté mé se ¢ garté nbinjeriu nuk éshté vegse maska luksoze e njé jonjeriu, e shtazés mé té ulét. Gjendja politike e Italisé e favorizon kété shpérthim 18 individéve plot virtu, matané sé mirés e sé keges. Pluhuri i principatave jetéshkurtra po i merr frymén shpirtit ‘8 italianitetit g& &shté | mbrujtur me krenariné e trashégimisé romake, atij shpirti t8 miegullt tek shumica e njerézve, por t kulluar e plot drité tek dis individé t8 rrall8. Midis katér strumbullaréve t& palévizshém, Romés Venesias, Milanos e Firences, ekziston njé shumicé Shtetesh “gé gélojné, buisnin e kalben, qé béhen, zhbéhen e ribhen’, kryesisht me ndihmén e té huajve, francezéve apo spanjolléve, t& cilét e kané pushtuar Italing. Roma, Roma papnore (veganérisht nén sundimin @ Aleksandrit VI Borxhia), ofron shfagjet mé pak té moralshme, mé pak ungjilore; sipas rastit, ajo pérdor vet ushtrité e huaja apo gdo imjet tietér g& © gjykon t& nevojshém, pér té shtuar hisen e vet, apo pronat e bijve, véllezérve, nipérve e kushérinjve 1é sovranit papnor. condotierét gé i japin me gira bandat e tyre té mercenaréve atij gé paguan mé shumé, luftoiné keq, por diné t& tradhtojné mir’ fa pérpigen ti zgjasin luftérat dhe mé pas merren vesh gé ti vyazhdojné plagkitjet edhe né koné pageje. E tlé éshté Htalia e fundit 19 Né Firencen ¢ utd, me ajér té thaté e té lehté, aq té vol e giykime té thella, kompiotet 2 ndryshme b8iné k&rdi kudo gjetké. Késhtu vezhdon deri mé 1434 kur M pankierésh 18 pasur) martin push Medi¢i q@ vjen mé voné né pushtet, ndonése metiton cilésimin i Shkélqyeshmi, pér shkak té shijes sé ti pér ertin (ai vet shté poe!) gjuetin, verérat e mira dhe graté, i rrénon lirité e vjetra sublike a3 inasit i kané aq pér zemér. M8 1477 déshion kompioti Makiaveli ~ 9 atéheré Sshté vel&m nénié vjec — shen 18 (6 kryepeshkopit t8 Pizés, Salviati dhe 18 Frances unden né dritaret e Paliatit t8 Senjorisé, ndérsa Ar kufomén @ Jacopo Pazz-it me té citén fémijét sage kishin lug e térhegur zvarré népér rrugét e aytetit” (Gutier Vignal). Lore vdes mé 1492: mé 1494, Pjetri, pasardhési i ti, ia mbath nga syté kémbét pérpara turmés sé popullit q8 &shié zeméruar par shkak té marréveshjes gé ai ka lidhur me mbretin e Francés, Karli VIE. Né Firence vendoset Republika. Pér tre vjet ajo bie ni murgut dominikan Jeronim Savonarola, nié profet oshénar, shandetlig dhe i rrémbyer i cili, kur predikon pér Apokalipsin, tund “d #8 bukura e té tejdukshme”. Predikimi i tij i mrekullon flor mendjelenté. Ata nuk mendojné pér gjé tjetér vegse pér t8 jetuar e pér tiu gézuar késaj jete, kurse Savonarola u flet veg pér vdek’ dhe ata e d&gjnjna: graié heqin dor& nga bizhuterité dhe twaletet; gjaté Kreshméve té 1497, né shenjé pendimi, turma deg na zjarrin @ auicdafesd shumé libra dhe vepra arti. Ky kryemurg i Firences, por pa lituil zyrtar (sig do t8 jeté mé voné Kalvini né Gjenevé), themeion njé demokraci teokratike dhe puritane. Duhet t8 tregohesh | rrepté, pérndryshe ndéshkohesh; ekipe fémijésh spiunojn népér shtdpira dhe kalizojné mékatarét. Fryma e Reformés, “nj zgjim i paprit. ndérgjegjes sé krishter’, por i njé reforme t& kryer brenda pérbrenda Kishés nga murgj oshénaré, fryn me tepri tek Savonarola. Ais @ ka pérpir8 té térin urrejtja ndaj vesit. Ai maiixon lakrniné dhe neosin © Roomés papnore; nuk pranon kapelen e kardinalit dhe 2 fye apénAieksendér VI Borxhia; Savonarola girret e bértet se do “vec até a6 hte dhéné glithé shenjtve té tjeré, vdekjen, njé kapele t8 kuge, pele gjaku". Vértet, pas disa peripecive dramatike — gjykim dhe torturé — aventura e tij do t& pérfundojé me vdekje. Savonarota varet ¢ digjet sé bashku me dy besniké té vet, m& 23 Maj 1498; té githé florentinasit e braktisin. Ky episod i guditshém i ndihmon qé rohen aga misticizmi, NM8 45 Qershor 1498, pak dité pas varjes sé murgut dominikan, Nikola Makiaveli, tashmé 29 vjegar, hyn zyrtarisht né ‘Sn publike si sekretar i Kancelarisé sé dyté t8 Republikés sé rences, Ali pérket njé familje 8 shkélayer t borgjezisé toskanase bai { ti} Ashté jurist i rénddsishém. Shpejt, pa e léné Kancelariné yié, vihet né dispozicion té “Dhjetéshes sé Lirisé e t8 Pages’, organ | pérbéré prej giykatésish t8 zgjedhur, 1 ngarkuar me shérbime ‘8 ndryshme publike @ vecanérisht me letérkémbimin 2 pérfaadsuesit e Firences jashté shtetit. Kétu Makiaveli kryen rén © sekretarit. Gjendja e tij ésht8 mediokre. Paguhet keq Nikole Makiavel kalon njé jet prej népunési burokrat, i cili zbaton urdhérat ¢ shefave duke u pérpjekur tia dalé mbané mes intrigave meskine t& Kolegéve dhe nevojés pér para. Jeta e tij nuk éshté aspak eta e njé diplomat, e “njé ambasador'’, sig besohet nganjéheré e sic ganjehet, duke e fryré enkas. Ngatérresa ka ardhur pa dyshim ga takti se Makiaveli, i ngjitur n& shkallét e larta té népunésisé, ngarkohet shpesh me misione qofté jashté shtetit, qofté edhe brenda lialisé. Ai i kryen ato pér mrekulli, ¢’ka ndihmon gé t8 jeté njeri me ndikim n& diplomaciné fiorentinase. Pér mé tepér, megé &shté vézhgues i mprehté dhe di 8 depértojé né thelbin e gjérave, on koren e maskave té ndryshme g@ ato mbajné, arrin g3 né sajé & kétyre misioneve, 18 fitojé nj& kthjelitési t& veganté né niohjen e temperamenteve t8 kombeve t& ndryshme dhe t8 marrédhénieve 's popujve. Késhtu ka rastin té njohé Francén e Luigiit XII e nind e perandorit Maksimitian, e cila shquhet pér pasuriné teteve dhe shpirtin luftarak t8 banoréve: “Atyre, ushtarét nuk hiojné fare, ngacé té gjithé banorét jané té armatosur dhe té stérvitur”. Pas kate rmb&dhjeté vjetésh shérbimi t8 zgjuar e vetmohues, etarit fiorentinas merr pér mbar’ kur papritur, mé 1512, regjimi né Firence ndryshon pérséri. Republika, © 28né né darén 6 luftés midis papés Jul Il dhe mbretit té Francs Luigj Xi sheh se si forcat e Lidhjes papnore shfarosin miliciné e saj (aime, vepra e Makiavelit nuk ia arriti qallimit). ithtarét e Medicave pérfitojné nga kjo mynxyré “pér tii kthyer Medicave 18 shkalgyer té gjitha nderet dhe gradat e paraardhésve t8 tyre”. Makiavelin, si népunés té Republikés, e pérzéné nga puna dhe ¢ largajné nga Firence “Giithcka humbi, shkruan Charles Benoist, por edhe gjthgka u fitua, Makiaveli humbi vendin e vet té punés, por ne fituam Makiavelin’, D.mth. se po t8 mos kishte qené kjo godije e fatit, sekretari fiorentinas nuk do t kishte gjetur dot kohén ¢ liré pér t8 shruar veprén e ti Kjo vepér, pérfshin sé pari Discorsi apo Fjalime mbi dhjetévjetéshin e paré 16 Tit Livit. Ky éshté njé traktat i vértelé i shkencés politike, njé traktat i papérfunduar mbi qeverisjen republikane, qé Makiaveli e harton me rastin e “Historisé romake" (“historisé sé njé populli ambicioz"). Pastaj viiné Historia e Firences dhe Traktati mbi artin e luftés. Pa harruar sigurisht até vepér t8 vogéi, al “vepérth’, sig e ciléson veté autori, té shkruar si plotésim té Fjatimeve. Fiala éshté pér Princin (‘historia e njé njeriu ambicioz”), titullt i vrteté i sé cilés &shté “Mbi Principatat’. Pérmendim kelimthi edhe Mandragora, njé komedi shumé e lehté dhe Jeta e Castruccio Castracani, historia e njé kondotieri nga Luka. Makiavelii pafat jeton né njé shtépi té thieshté fshati, proné e tij, prané San Casciano, né rrethinat e Firences. Eshté nevojtar, pas! ka grua dhe fémijé pér t ushayer; éshté plot méri dhe i mérzitur, U mban méri Medigéve, zotérve té rinj t8 Firences, té cilét nuk e gmojné, Megjithaté éshté i gatshém tu shérbej, ndonése mbetet njé republikan i thekur. Eshté i mérzitur ngagé éshté larguar nga punét publike 18 cilave, gjaié katérmbédhjeté vjetive, i kishte kushtuar gjithd dijen e vet. Né letrat gé shkruan, ia hap zemrén mikut t tj shquar Vettori, ambasador i Firences né Romé, i cili e njeh nga afér dhe ia vé veshin késhillave 18 Makiavelit mbi g&shtjet politike delikate. Njé ga kato letra, ajo e 10 dhietorit 1513, éshté = famshme dhe do ta shohim pérse: Né kété letér Makiaveli pérshkruan se sii kaion ditét 0 ti 8 zymta. U ngre gracka mullibardhave, pret druré né pyll duke bisecuar me druvarét, pastaj lexon Danten, Petrarkén, apo qarjet e thekshme§ Tioullt e Ovidit (‘afshet dashurore té t& ciléve i kujtojnd ato té tat") ashpér Rishel Mé pas, cl @ zjarré #8 populit, Luigi XIV do ti jepte dorén » funcit ndértesds o& monarkisé, duke ¢ béré até mé t8 pérsosur Pér kété mbéshtetje t@ zjarrté t popullit na déshmon Michelet: “Atéheré ngadhnjeu monarkia dhe u shfag ajé harmon’ paparé midis popullit dhe njé njeriu 18 vetém. Risheljé kishie thyer fisnikét dhe protestantét; Fronda kishte rrénuar Parlamentin. N3 Francé géndronin mé kémbé vetém populli dhe mbreti. Madje poputi: mishérohej né figurén e mbretit” Harmon’ né mes té popullit dhe njé njeriu t& vetém, poputli 8 mishérohet né figurén e mbretit— a nuk na kujtojné kéto formula viganin @ Hobsit tek ballina ¢ Laviatanit, até vigan t8 pérbéré prej individésh t& panumért té ngjeshur pas njéri-{jetrit? Sigurisht q8 ideja gistinte n8 ajér dhe fjalét e famshme té Luigiit XIV “Shted jam ung do ta shprehnin pér mrekulli k&té. Edhe forma doktrinore @ pérpikté 4g i kishte dhné Hobsi, nuk ishte e panjohur né Franc8. Ndonése mungonte Leviatan-i, Sorbiére, qysh m8 1649, kishte pérkthyer De Cive dhe De carpore politico. Mé 1660, Francois Bonneau, senjor i Verdus-é, mik personal i Hobsit, botoi njé pérkthim té dy pjeséve t8 para t& De Cive me titull Elementet e politixés sé zotit Hobs. Ai ia kushtonte pérkthimin Luigiit XIV me kété sugjerim interesant: "Do t mertja guximin tUu siguroja, Sir, se nése Madhérisé Suej do ti péigenie qé disa profesoré besniké tia lexonin oopullit k8t8 p&rkthim ose ndonjé tjetér mé 18 miré se ky, atéheré gjaté mbretérimit té Madhérisé Suaj nuk do té kishte as kryengritje dhe as revolta’ Né historiné e ideve politike, ky lulézim alla Luigi XIV i monarkisé absolute, i mbéshtetur tek e drejta hyjnore, shprehet me ana té veprés qé Bossuet (Bosye) shkroi “vetém me fjalé t8 nxjerra nga Librat e Shenjta’, vepér té cilén e hartoi pér edukimin e nxénésit 18 ti, dofinit, djatit t& madh té mbretit té Francés. Bosye ishte mésues i dofinit prej vitit 1670 deri mé 1679. Ai iu pérkushtua késaj detyre sikur ti pérkushtohej meshtarisé, N& moshén dyzetetre vjegare Bosye p&rtériu giithé kulturén e tj né tet paris | ka né dora Per nuk ka kurrferé rastésie, Fati — kjo iS veose njé fale pa tat che KEIE © bn jo né ményrd 88 prekshie e né ¢do é par njé “udhéheqje t& miréfilté hyjnore’ dofini do té dégjojé sé tepér zBrin e veld Zot Sense kjo vepér asht8 marré drejtpérdrs Shkrimet e Shenjta Politika 9% -at ishin cal 879, pikérisht até vit kur dj dhjeté vie dhe kur pérfundoi edhe edukimi i ti (sa i famshém ag edhe zhgérjyes). Fillimisht Bosys mendonte se gjashté librat e paré do mund 18 mjaftonin pr edlukimin politi 16 nxénésit t8 ti, sepse na to trajtoheshin gshtjet mé thelbésore. Md pas, ndonése migté e nxisnin cé ta vazhdonte e ta mbaronte veprén, ai nuk oati mundési, ngaqé ishte i 26n8 me puné té tjera mé t& nguishme. Ma 1700 njoftonie se co #8 sifillonte punén pr ti dhéné dorén e fundit Poltikés. Mé pas, mé 1701, shpjegonte se aysh < taj disa muajsh e kishte rritur goxha véllimin e veprés, por nuk kishte mundur té rishikonte pjesén e paré 18 saj "98 ishte shkruar para njézetedy vjetésh”. Mé 1703 dekleronte @ donte ta rishikonte pér heré t8 fundit Politikém duke punuar odo méngjes. Por shumé shpejt, mé 1704, vdekia do t& bénte t sajén Por ndérkag pati kohé ta plotésonte veprén qé e kishte aq shumé pér zemér, duke shtuar edhe ketér libra t& jjeré. Nuk arriti dot t& shkruante vetém pérfundimet e veorés. K&t8 e béri | nipi, ksyeprifti Bossye, i cili mé 1709, e botoi Politikén t& shoqéruar me disa pérfundime t8 huazuara pre] librit Qyteti i Zotit, 18 Shén Agustinit {ku ky i drejtohej perandoréve 16 krishterd) Né dukje, Politika éshté njé tekst m&simor i garté, me shuma adarje e néndarje, por ajo Sshté njéherésh edhe njé manuat hijerénca, Né 8, sipas njé renditje té zakonshme, trajtohen té glitha temat h dhe vetém lin @ dofinit. Ato u pérfu Hi Luigjit XIV mbushi shtatémi gjashté (6 juan meicasike t8 letérsisé politike: parimet e shogérisé civile, forma ma e miré © qeverisies, tiparet e mbretérisé, detyrat e shtetasve dhe ato t& sovranit, mjetet e Pushtetit mbretéror, armét, financat, késhill Secili proj t& dhjeté librave ndahet né kapituj g& kané néndarjet ¢ tyre t cilat jané rrjedhim logiik i njéra-tjetrés, Kjo béhet ag bukur sa duket sikur pasqyra e lendés paraget gjthé veorén, sikur t8 ishte njé ligiérim i mira. Né njé shikim té paré duket sikur té gjitha néndarjet, 18 gjitha proval, (é gjithé shembuj, jané nxjerté prej Librave té Shenjta: Sig shkruante mé 1875 njé komentues i pérshpirtshém, nén penén e Bosyesé Tekstet e Shenjta “renditen aq bukur dhe ndjekin njéri- tietrin né njé lidhje aq t& pérkryer, sa duket se jané béré enkas pér ti shérbyer e pr t& mbéshtetur njéri-tjetrin’. Kétu qéndron edhe origiinaliteti i veprés. Bosye i pérdor Shkrimet e Shenjta me njé art 8 habitshém, Por nése thyhet kjo lévore e dapériohet mé né brendési, atéheré shihet garté se pérveg Librave t8 Shenjta autori pérdor edhe burime té tjera dhe se Bosye nuk mediton thjesht pér historiné e popuilit @ vogél cifut. Pér t8 shkruar kété vepér ai u familjarizua me Polltikén © Arisiotelit dhe me ideté e Hobsit. Kjo s'duhet té na habisé. Rebelliau déshmon se né bibliotekén e Bosyesé gjendeshin botime té ndryshme t De Cive-s dhe Leviatan-it, Origjinaliteti dhe forca e argumenteve me té cilat anglezi i pafe kishte ditur t& mbéshteste pushtelin absolut @ kishin éruar si me parmendé mendimin judaik e t8 krishteré té Bosyesé. Pér mé tepér Bosye, ashtu si dhe Hobsi, provonte té njajtén ndjenjé tmerri ndaj gdo trazire civile, Qysh kur ishte fémjé, stérgjyshi dhe giyshi i Kishin treguar pér katrahurén e Ligés, ndérsa ai veté mé voné, né kohén e rinisé, do té shihte me syté e vet trazirat e Frondés Késhtu, nén hijen e Izraelit e té Judas, n8 syté e mésuesit t8 shquar shpaloset historia troncitése e Francés, me ngércet e pérpélitjet @ saj, té cilave u dha fund njé heré e miré Luigii XIV. Mos vallé shérbimet q@ i kishin béré popullit cifut Jozueu, Davidi apo Salomoni, kané gené mé té médha se aio gé i béri Francés Luigji XIV, pér té cilin rrihte plot adhurim, mirénjohje e chembshuri zemra besnike ¢ Bosyesé? Kato ndjenja e ky afsh, 6 mbuluara me vellon @ njé paragitjeje té ftohté didaktike, kéto shgetésime té dités a8 fshiheshin pas njé dekori madhéshtor g& nuk ishte i késaj kohe ~ gjé gé s'kish si t8 mos e démtonte unitetin dhe p&rkryerjen intelektuale t8 veprés — ja pra cila éshté viera e vérteté e Politikas "sé nxjerré drejtépérsédrejti nga Shkrimet e Shenjta’ Le t’i hyimé edhe ne punés, mbase mé me zell edhe se veté imzot dofini (duhet té vuash shumé g& t8 mésosh nj& mendje kag té shpérgendruar ~ shkruante Bosye mé 1677), le ti hyjmé pra punés pér t8 studiuar kété manual t8 monarkut, t8 sé drejtés hyjnore, kété manual t@ princit sipas Kishés (jo sipas Makiaveiit “LIBRI| PARE: Mbi parimet e shogérisé njerézore. NENI { PARE: Njeriu éshté krijuar p&r té jetuar né shogéri.~ Paragrafi i paré: Njerézit kané vetém njé géllim, Zotin. Dégjo lzrael Peréndia, Zoti yné, éshté njé i vet&m. Ti do ta duash, pra Zotin, Peréndiné ténd, me giithé zemér, me gjithé shpirt dhe me tara foreén ténde” citim nga Ligji i Partériré, libri i fundit nga t& pesé librat e Moisiut (Pentateuku}, Duket se kétu jemi futur né Dhiatén e Vjetér. Por tituli inenit té paré Eshté njé jehoné e drejtpérdrejté e Aristotelit. Zoti i krijci njerézit pér t gené té shogérueshém me njéri-tietrin, ata duhet ta duan njéri-tjetrin pér dashuriné e Zotit; #é giithé jané véliezér mes tyre; interesi ua do gé t& jené té bashkuar: “Shihni se si shumézohen forcat nga shogéria dhe nga ndinma pér njéri-tjetrin!” Mir8po dihet se Hobsi e quante budallaligk me briré pohimin © Aristotelit se “njeriu éshié krijuar pér t& jetuar né shoqéri’. Pér autorin & Leviatanit njeriu, nga natyra, éshté i paarsyeshém dhe i pashogérueshém. Mos do t& thoté kjo se Bosye ka pérgafuar tezén Aristotelit kundér asaj t8 Hobsit? Jo. Por, duke u nisur nga Aristoteti pérmes makati fillestar, ai do 18 arrijé tek Hobsi dhe tek njerézit a “prej natyre jan ujqr pér njéri-tjetrin’, pér t8 arritur mé pas tek nevoja € geverisjes. Né té vérteté, thoté ai, shogéria njerézore qé u krijua népérmiet “lidhjesh té shenjta”, u dhunua dhe u shkatérrua nga pasionet. Ndarja gé ngjau né familjen e njeriut té paré, pér ta dénuar até sepse u largua prej udhés sé Zotit (Kaini vrau Abelin), pérfshiugjithé racdn njerézore. Nuk kishte mé besé dhe siguri «i u périshin nga pasionet dhe nga interesat q@ rridhnin ‘Tashmé me ta ishte e véshtiré té merreshe vesh, pasi nuk shh me njér+tjetrin, ngagé kishin karaktere t8 ndryshme, KSshtu u bénd té pashogérueshém. Qysh atéheré ata nuk mund té bashkoheshin mé, nése nuk do ti nénshtroheshin #8 giithé sé bashku njé qeverie 98 “do ti rreguilonte té giiths’. Vetém autoriteti i késaj qeverie, mund t& bénte qé individi t& higte doré nga “e drejta natyrore primitive" pér t marré me foros até c8 i pélgente. Késhtu lindi e drejta e pronés. “Pargjithésisht, cdo Grejté duhet té vijé prej autoritetit publik. pa pasur askush t drejtén 8 t8 pushtojé apo té dhunojé dicka qa i pélgen’. Késhtu gdo individ “del i fituar", sepse ai rigjen tek personi i sovranit njé forc8 mé 18 madhe sesa ajo prej sé cilés hogi doré: “Tek sovrani pérgendrohet gjithé forca e kombit pér ta ndinmuar individin’ Ja se c'thoté Bosye pér anarkiné dhe autoritetin: "Atje ku giithkush mund té béjé ¢'t8 dojé, atje askush nuk bén até a8 do, atje ku nuk ka zot, atje giithkush ia del pér zot dhe atje ku gjithkush ia del pér zot, atje t& gjithé jané skllevér. Kjo éshté anarkia”. Le ta krahasojmé két me autoritetin. "Nén udhéhegien e Sault dhe té fuaisé sé ligjshme, gjthé Izraeli u ngrit si njé trup f vel&m. Ata ishin dyzet mijé njeréz dhe té gjithé ishin si njé e ter! Ja se ¢'bén uniteti njé populli kur secili, duke hequr doré pre} vullnetit t8 vet, e bert dhe © bashkon até me vullnetin e mbretit’. A mund t& pérmblichen mé thukét se kaq mendimet e Hobsit? Veg késaj, pasi merr prej Hobsit até q@ i nevojitet, Bosye Ié ménjané-tezat e tjera, veganérisht “kontratén’, me individuaiizmin a aj filozofik. Vetém mé voné (mé 1690), tek Paralajimérimi ipesté pér protestantét, ku i pérgjigjet pastorit Jurieu, peshkopi i mach gjykon se tashmé &shté i detyruar t8 hedhé poshté ten e kontratés sé ndérsjellé midis shtetasve dhe sovranit ~ dhe ai do ta béjé kété me njé forcé t& shkélqyer dialektike qé frymézohet prej velé argumenteve t8 Hobsit, Tek Politika Bosye i shmanget kati giykimi e mbetet cisi i mjegulit (fundia pérse ta ngatérronte nxénésin e tj mbretéror me stérhollime té tilla t& padobishme?). Pér #8 shojeguar ka‘imin nga gjendja natyrore — gjendje e zhvierésuar par shkak {8 gabimit t6 Adamit -- tek gjendja shoqrore, Bosye mjattohet ms shojegimin dobiprurés se njerBzve u intereson t8 kené njé kryeter, nd mnyré g& 16 mund té jetojné € page. Kjo e kénaq giykimin e tt shéncoshé. Le ti shtojmé késaj edhe faktin q@ sivas Shkrimave 88 Shenjta, Zoti ka gend vértet mbret né zanafillé t8 bots; pastaj faktin fjet&r Gé “ideja 2 paré e komandimit dhe e autoritetit njerézor u lindi njerézve prej autoritetit atéror; dhe mé né fund faktin se shumé mbretér hypén né fron ose me miratimin e pérgjithshém t8 popujve, ose me ané té sé dreji8s sé trash&gimisé. Késisoj Politika na ka thén8 shumé gjéra par céshijen e koklavitur e delikate 18 zanafillés s& pushtetit. Qysh prej Herodoiit, Platonit e Aristotelit, krahasimi i formave té geverisies ka qené céshija mé klasike e letérsisé politike. Monarki, Aristokraci, apo Demokraci cila prej kétyre tri formave t& qeverisjes ishte mé e mira? Bosye pérgjigjet pa médyshje, duke pohuar fort aysh me titullin e librit 18 dyté té Politikés: “Autoriteti mbretéror dhe itrash&gueshém éshté forma mé e pérshtatshme e qeverisjes”. Ma tulje, né t& njjtin fibér, saktéson: “Sidomos kur tashégohet né inj mashkullore tek djali mé i rrtur’. Sigurisht nuk mund t& parfytyrohej gé mésuesi i trashégimtarit & Luigjit XIV té shprehej ndryshe né njé manual té hartuar enkas pér nxénésin e ti, Por ne jemi t& sigurt se Bosye shpreh kétu bindjn e tij t thellé: Monarkia ashté forma e qeverisjes md e pérhapur, mé e hershme dhe mé e natyrshme, Populi ilzraelit e pérqafoi até megé ishte forma e qeverisjes @ pranuar nga té gjithé. Pra té gjithé e nisin me monarkiné dhe pothuaj té gjithé e ruaing até, megs &shté forma mé e natyrshme € geverisjes. E kemi paré tashmé se ajo mbéshtetet e merr si shémbélityré pushtetin atéror, d.m.th. veté shembullin e natyrés. TE giithé njerézit lindin si subjekte, dhe pushteti atéror qj i méson té binden, i méson edhe me idené gf t& kend vetém njé kryetar...: Vetém nén pushtetin e njé kreu je mé i bashkuar se kurré, je mé i forté se kurré. sepse késhtu t& giithé lidhen e bashkéveproiné me njBritjetrinKésisoj nuk krijohen dasira, qé jané e kegja mé e mache pér Shtetet dhe shkaku mé i sigurt& i rrénimit #8 tyre, por ka vetém qgeverisje 18 forté e jet&gjaté. Kjo qeverisje vazhdon té jetojé pér té njéjtat arsye q& vazhdon té jetojé edhe raca njerézore. Djali i mach | Zé vendin té atit; a ka gjé mé t natyrshme, pra mé té géndrueshme dhe mé t8 miré se kjo? “Pér tu béré mbret i njé Shteti nuk éshis nevoje té bash dallavere a té kurdisésh komplote, sepse veté natyra ka caktuar se kush béhet mbret: mbreti vdes, por djali trashégimtar 26 kémbén e tet dhe késisoj mbreti nuk vdes kurré... Njé gié kaq madhore dhe e domosdoshme pér ajerazit sic Sshté goverisja. duhet i8 ket6 parimet dhe rreguilat e saj mé t& natyrshme’. A nuk ésht8 dicka naiyrshme dhe € miré gé graté “ky seks i lindur pér t'u nénshtruar, {8 cilat kur martohen gjejné njé zot”, 18 pSrjashtohen nga e drejta e trashégimisé sé fronit? NE njé qeverisje té tilé krerét jané drejtpérdrejt 1 interesuar pér ruajtjen e Shtetit. “Mbreti, 8 punon pér Shtetin e ti, punon edhe pér fémijét e ti; dashuria g@ ai ndien pér mbretéring i lind vetvetiu dhe shicrinet me dashuriné g& ndien pér familjen e ti. E dimé tashmé se été argument klasik né té mir t8 monarkisé e paraqiste eche Hobsi, Pothuaj me té njéitat fjalé e pérdorte n& Kuyjtimet e tij edhe Luigii XIV. Sé fundi, Kjo lloj qeverisje, g8 né sajé té trashégimisé moetet jetégjaté, e rrit dinjitetin e shtépisé mbretérore dhe dashuriné © pooullit pér t: “Xhelozia, gé ndien natyrshém njeriu ndaj atyre é ka mbi krye, shndérrohet kétu né dashuri dhe respekt; madje edne vet familjet fisnike i binden pa ngurrim njé shtépie t8 madhe aé ka gené deré e paré qysh né krye té herds’ Sipas citimeve té shkathéta t@ Bosyesé, veté Shkrimet 2 Shenjta e urdhéroiné popullin e Zotit gé t8 keté njé monarki cila i zbaton rregullat a8 pérmendém. Edhe né Francé monarkia trashégohet sipas t8 njéjtave rregulla, Késhtu “Franca... mund 18 krenohet se ka Kushtetutn mé té miré q& mund t8 béhet, Kushieluté a8 pérputhet mé sé miri me até gé velé Zoti ka hartuar. Kjo tregon edhe njéheré urtésiné e t8 paréve tané dhe mbrojijen e vecanté gé kjo mbret&ri gézon prej Zotit” Duke lexuar két8 apologjité zjarrté 18 monarkisé, né mendjen e cdo katoliku skrupuloz do té lindé natyrshém pyetja: Por a nuk shté e vérteté se pér Kishén pushteti crjedh prej Zotit (qofté 88 pushtet monarkik, aristokralik apo demokratik)? Omnis potestas @ Deo, mésonte Shén Pali, Le té qet&sohet katoliku yné skrupuloz pér ortodoksiné e Bosyesé sepse, sado fort qé té rrahé zemra e Bosyesé par monarkin8 € Luigit XIV, ai nuk e harron kurrsesi doktrinén e pakundérshtueshme, gofté edhe ad usumm Delphini, Bosye shprehet fare garté: "Megiithaté ne nuk harrojmé gé né lashtési jané shfaqur forma 8 tjera qeverisje té cilat nuk i kishte urdhéruar Zoti; por edo popull duhet ti bindet geverisé gé ka, ashtu sig i bindet njé urdhéri hyjnor, sepse Zoti do paqen dhe déshiron gé njerézit t8 rrojné né getési". Zoti i merr nén mbrojtje t& giitha qeverité e ligishme, cilado gofté forma e tyre. Ky éshté njé pozicionim tejet ortodoks e vendosmérisht konservator: duhet respektuar rendi i vendosur, g& nénkuptohet se éshté i ligishém ~ pérderisa nuk éshté provuar e kundérta! Si lum Bosye gé velé Peréndia paska dashur té lindte si shietas i njé monarkie té trashégueshme dhe magi i mé té bukurés, i mé harmonikes mbi dhe, i asaj qé pérkonte me veté vulinetin Zolit. Asgié nuk e detyron autorin e Polltikés gé ti jap nxénésit ti leksione t8 hollésishme mbi format e tjera t& qeverisjes jomonarkike, forma t8 cilat, thellé né zemér al i pérbuz me getési dhe pér shtetasit e #8 cilave i vjen singerisht keg, sepse ata jané pengje té dasive, pérbetimeve dhe revolucioneve. Pérkundrazi, giithcka e nxit Bosyen gta mékojé “princin e ri, trashagimtar té njé mbretérie kag 18 madhe” ine “t8 gjitha masimet gé Librat e Shenjta japin pér llojin e ceverisjes né 18 cilén jetojmé...." Ai ia kushton ‘ibrat e treté, té katért e 18 pesté t8 veprés, studimit t@ natyrés ¢ té vetive té autoritetit mbretéror, apo théné ndryshe, stuclimit 8 fipareve 18 tij, Ndérsa libri i gjashté e i fundit né- seriné ¢ librave 18 caktuar pér mésimin e dofinit, synon t& zhvillojS ‘detyrat e shtetasve ndaj princit, detyra g& rrjedhin prej dokirinés sé méparshme’, Cilat jané tiparet e Monarkisé ? Monarkia éshté e shenjté. Mbretérit mbretérojné si ministrat e Zotit e si lejtnantét e ti] mbi toké. Eshté pérdhosje té tentosh t& 89ngrihesh kundér tyre: ata lané i shenjté sepse shté i shenjté. “Mbretérve u jepet tituill Me: e Zotit” Ata kané marr mirosjen, bekimin e sher|té mirosur, pérséri ata mbeten t& shenjté né detyrén ¢ tyre, sepse jans pérfaqésuesit e madhérisé hyjnore, jané t8 deleguarit © Peréndiss pér zbatimin e géllimeve t8 saj. Sic thoshte Tertuliani, mbreti Sshia madhéria e dyté gé rrjech proj madhérisé s& tit, Prandaj giithsecilin @ shtyn ndérgjegja e vet gé ti bindet mbretit. Ska dyshim qé edhe mbretérit duhet t& respektojné pushietin g& u ka dhné Zot, sepse edhe ata do té japin logari para ti; ata duhet ta pérdorin pushtetin vetém pér t& mirSn e pérgjithshme. Por, edhe nse nuk veprojné késhtu, pérséri duhen respektuar. Madje duhen fespekiuar edhe mbretérit “e bezdisur e t8 padreits", edhe mbretérit pagané, ashtu sig bénin qémoti t& krishterét 8 hershém, t8 ci shihnin tek perandorét romaké “njerézit gé Zoti i kis! 1 komanduar mbi gjithé popu” Njé dité prej ditésh edhe Nepoleoni do ta lavdirojé Bosyené: 18 njéjtén gle do té béjé edhe Korneiji, i cili shihte tek mésime! © Bosyesé, modelet e edukimit politik, sease ato “pSrputheshin katércipérisht, me rregullat e kohés kur u shkruan’, Ouket se. né treshtat Gé pérmendém, Bosye i méshon fort ides4 se oushteti mbretéror buron drejtépérdreit nga Zoti, a Deo; por Kisha nuk Kishte mésuar asnjéheré se mund té ndodhhte njé kalim i pushtetit tek mbreti 8i tek njé objekt i drejtépérdrejté i emérimit hyjnor. A Deo, nga Zoti por népérmjet popullt, per populum, kishte saktésuar Shén Thoma d'Akuini dhe kjo ishte doktrina tradicionale e Kishés. € drejta hyjnore g&.shmangte nevojén e ndérmjetésimit té popullit ishte njé doktring monarkike dhe galikane. Q8 Luigii XIV t ishte indoktrinuar me t8, q& n& Kujtimet e tij ai tia mésonte até #8 birit, kjo ishte mése normale. Por gé kété té arrinte ta pranonte edhe Bosye, kjo ishte papritur. Nuk mund té pohojmé kétu se ai vepronte késhtu vetém pér efekt mésimor, vetém e vetém gé tia nguliste kété ide nxénésit té vet. Edhe thjesht pér nga géllimi i saj pedagogjik Politika nuk ishte dhe nuk mund té ishte njé paraqitje ¢ stérhollimeve teologiiko-polltike, Pérkundrazi, mund té themi me plot gojén se autor! isaj, q8 éshté aq i venciosur e i patundurné céshfjen e zanafilés s& pushtett sic e pas mé lart), pushon sé geni tillé n& géshtjen e transmotimit ¢6 pushtatit, ni ku ata rring 1 Dekuarit Por ‘adhe pay aj nuk ivé pikat nbi, al i shmang me shkathtési saktésimet, o Tana vendin shkaigimit 18 formulimeve. “Ouhet #8 pranojmé, shkeu: io! maturi G.Lacour-Gayet, se Bosye, i ndodhur midis doktrinss a icionale 18 K (gé e pranonie té drejtén poputiore} dhe inés galikane q8 asokohe sundonte kudo né Francs dhe e cilz nonte se oushteti | mbret&rve rridhte drejtépérdrejt nga Zoti, pa panié ndérmjet@si. ... duhet té pranojmé pra se Bosye nuk e zgjichi menjéheré me pérpikériné dhe forcén e zakonshme té gjenisé sé {j, céshtjen e transmetimit 18 pushtatit ; Morarkia éshté absolute. Bosye ordor kété fjalé né kuptimin gb e pérdor edhe Hobsi. K&té e tregojné titujt e “parashtresave" té NMorsti nuk duhet 7 japé Hlogari askujt par urdhérat gé nxjerr. nuk do ta kishte kété autoritet absolut, ai nuk do t8 mund t& bénte cpra 18 mira e nuk do #8 mund 18 ndéshkonte veprimet e liga; ai cuhet i keté pushtet & tilé 12 cilit askush nuk mund ti shpatojé" Nése mbreti ka dhéné giykimin e vet, atéheré nuk vien mé giykimi | askyjt: “Kur b&n nj& gabim, ai mund ta ndregé veté até. se vetérm mbreti mund té ngrihet kundér autoritetit mbretéror. Nuk ekziston ndonjé pushtet bashkéveprues gé t8 jet na gier 8 egnhet kundér mbretit Quhet pushtet bashkéveprues ai pushiet 4@ i kundérvihet zbatimit t& urdhrave té ligishme. Vetém mbreti ka {6 drejtén e urdhrit t8 ligjsh8m; pra edhe pushteti bashkévepruese i takon vetém ati... Né njé Shtet, vetém moreti ka pushtet, pérndryshe do té kishte rrémujé dhe shteti do t8 zhytej né anarki. Kush béhet princ Sovran, ai shtie né doré edhe autoritetin pér té giykuar si sovran, e té gjitha pushtetet e tjera Té mos i lésh kéto pushtete né duart e tij do té thoté ta copétosh Shtetin, ta rénosh pagen publike, té krijosh dy kreré, pra t& ngrihesh kundér mésimeve ts Ungiiit, ku thuhet se askush nuk mund t'u shérbejé dy zotérve. Madje edhe kur thuhet, sig thot8 Bosye, se mbretérit nuk mund tu béjné bisht ligjeve, kjo pérmendet né njé kuptim shumé ngushté e piatonik: ashtu si edhe t& fjerst ata i nnshtrohen drejtéssé ligjeve, pérmbaitjes sé tyre juridike, sepse ata duhet té jené tg drejté e t& jené “shembull para popullitté vet pér té treguar se sl ruhe, drejtésia’, - por ata nuk i nénshtrohen “ndéshkimit té ligit’ “apo sig thoté teologjia, ata i nénshtrohen tigiit vetém pérsa i pérket fugise drejtuese”. Sepse autoriteti mbretéror duhet té jeté | pamposhtur duhet t8 jet8 njé fortesé e getésisé publike gé askush s'mund ta cEnojé. "Nése né njé Shtet do té kishte ndonjé autoritet t aft qe 8 ndalonte ushtrimin © pushtetit publik e ta pengonte até, atéhere askush nuk do té ndihej i sigurté.” Ja ku rishfaget Hobsi, Hobsi dhe giithmoné Hobsi dhe tharmi i ideve té ti! Saimadh éshié pushteti mbretéror, sepse 2i nuk varet prej asnjé pushteti tletér mbi dhel Sa joshés éshié ky pushtet pér até gé @ zotéron! Sa absolut! Sa mundésira pér keqpérdorim, arbitraritet ¢ teprim pérmben kjo fjalé! Jo aspak! thoté Bosye, duke u ngritur kundar alyre q&, pér ta béré kété fjalé “t8 urryer e t8 padurueshme’, ngatérrojné enkas geverisjen absolute me geverisjen arbitrare. Absolutizmi ¢ ka njé kundérpeshé “kundérpeshén e vetme t& vértetd t8 pushtetit”: kjo &shté frika prej Zotit. Princi ka friké prej Zotit dhe kjo friké shté me e madhe se e té tjeréve ngagé ai nuk mund ti frikésohet kujt tjetér vec Zotit” Monarkia @shté atérore. Pr m&suesin e mach ky éshté njé rast i miré gé 6 shijetiojé mbi kété tem malléngiyese githé banalitetet @ kohés (odo kohé ka banalitetet e sajté cilat bashkékohésve u duken sikur jané origjinale). Mbretérit jané mékémbésit e Zotit, alit @ racds njerézore. “Mbreiéritjané béré sipas shémbélltyrés sé otérve... emri mbret do té thoté até”. Né Kujtimet e tij Luigii XIV shkruante: “Nése emri madhéri na pérket prej sé drejtés sé parélindjas, emri até duhet té jeté objekti mé i émbél i ambicies soné"), Ati Sshté i miré. Mirésia &shté edhe tipari mé i natyrshém i mbretérve. Ashtu si ati oé jeton pér fémijét e ti), mbreti “nuk éshté lindur pér veten, por pér popullin.” Vetém tirani, vetém princi i keq, mendon vetém pér vete e jo pér grigién. (*Kété e ka théné Aristoteli, por Shpirti i shenjté e thekson mé me forcé"). Ati éshté njerézor, i buté ei dashur. Po ashtu, geverisja © mbretit “éshté e buté,” ashtu si vet natyra e ti. E vendosur, por bute: mos jini “si nj iuan né shtépiné tuaj, duke shtypur njerézit dhe shérbétorét tuaj” thoté Libri i Predikuesit. Sé funci, ashtu si dhe a ' etérit, mbretérit ‘jané béré pér tu dashur’. Kemi kétu banalitetin mé t madh t8 kohés gé doemos do t& shkaktonte njé buzéqeshie tallése tek Gdo ithtar i Makiavelit. Ndérsa shprehjet e tij té thukéta 6 titra kur pérshkruan dashuriné e francezéve pér mbretin jané mé 18 pranueshme: “Njer8zit magjepsen kur shohin mbretin. Asgjé nuk asnté mé ¢ lehté pér té sesa t8 ngjallé adhurimin e populit” Monarkia éshté njé qeverisje e arsyeshme. Njé libér i téré i Politikés, ai i pesti, na @ shtjelion kété tioar t& monarkisé. Le i& mjaftchemi duke u hedhur njé sy parashtresave mé kryesore: mbretériml éshté njé vepér arsyeje dhe mengurie’; *té njohésh ligjin dhe punat e Shtetit, t8 dish t8 dallosh castin e volitshém, té njohésh rjerézit (duke filuar nga vetja), t dish 8 flasésh kur duhet folur dhe t8 heshtésh kur duhet heshtur, ti vash veshin fjalés 88 tjetrit, t8 informohesh pre] tije t& pérzgjedhésh késhillat e ti, Kjo kérkohet prej 1 princi "t8 arsyeshém’. Dhe, veg késaj, duhet t& mésosh ti japésh veié drejtim ounéve: Dégjoni pra miqté e késhilltarét tuaj, por mos. @ lini veten né duart e tyre. Ndigni Késhillén e Librit té Predikuesit q& thoté: ndahuni prej armiqve, por béni_kujdes edhe prej miqve. Kini kujdes se mos ata gabohen. Kini kujdes se mos ju béjné t& gaboni... Pra pyesni shtaté a teté e béni si dini vet8. Pasi e keni peshuar miré e bukur njé cshtje, mermi vendimin g& Ju duket mé i arsyeshém dhe cka mbetet pér'u bérd mé pas, léreni né doré t8 Peréndisé. Né Francén e shekullit XVII, konceptet e krishtera dhe monarkike nuk parashikonin njé shestin t lé drejtave, por njé hierarki (6 detyrave gé niste me shtetasit, vazhdonte me sovranin & pérfundonte tek Zoti. Né pesé librat g& pamé. Bosye na dha njé “ide paraprake" t8 detyrave #8 princit. Ai ruan té drejtén gé ti rikthehet pérséri késaj teme pér “ta shkooitur mé miré”. Por, jemi né vitin 1679, koha nuk pret, sepse edukimit té dofinit po i vjen fundi, Trashégimtarit (8 fronit i duhet té pérqendrohet tek detyrat e shietasve ndaj princit Kétu 28 fil bri i gjashts. K6to detyra rrjedhin natyrshém prej“daktrings sé méparshme’. Pérderisa arsyeja qé udhéheq Shtetin, arsyeja shtetérore,pérfagésohet nga princi personin é tij, atéhere St Shiron ee “Pringi sheh mé larg dhe mélart: 8 gjthé duhet té besojné se ai shes mé miré dhe ti binden pa u ankvar aspak, sepse ankesat i han udhé rebelimit” Por, né kété mes ka edhe njé parjashtim. Princit nuk duet ti bindesh kur urdhérat e tj bien ndesh me fjalén e Zotit. Atéheré dhe vetém atéheré zbatohet porosia e apostujve se duhet t' bindesh Zotit mé tepér se sa njerézve". Fjalé kéto g@, né ju kujtohet, e bezdisnin Hobsin autoritar, Por ¢do i krishteré, i cilido sekti gofté dhe cilitado gofshin parapélqimet e tj politike, éshté i detyruar ti pérmbahet fort KStj parjashtimi! Bosye, nga ana e vet, i pérmbahet me vendosméri. Por ai ia ul vierén kétij pérjashtimi kur mé tej pohon se asgjé, “asnjé vies", asnjé shkak, “cifido qoité ky”, nuk mund té dobésojé nénshtrimin ndaj princlt; se “karakteri mbretéror éshté i shenjté dhe i shenjtéruar madie edhe né rastin e princérve t& pate” (gjé qé ¢ kishte pérmendur mé tari}; se afetarizmi i vet&shpallur i princit apo pérndjekja e shtetasve pre ti], nuk mund ti largojé kéta t8 fundit nga detyrimi gé kané pér tu nénshtruar princit, se shtetasit nuk mund té kundérvané gjé tletér ndgj dhunés s& princrve pérveg sygjerimeve plot respekt, por “pa ngritur krye, pau ankuar, vec duke u lutur gé kéta t8 ndérrojné udhé” Ky ishte pak a shumé thelbi i ideve té mésuesit té familjes mbretérore. Magjithaté mbeten edhe katér libra 18 tjeré, qé Bosye i shkroi mé voné, né kushtet qé pérmendém mé lart, Ato paraqesin, shumé mé pak interes se librat e paré. Nése do t'i masnim gjérat me kutin e kohés, do t8 shihnim se pa to, traktati apo manuali politik nuk do té qe i ploté, sepse do ti mungonte njé paraaitje e hollésishme & “detyrave té vecanta té monarkisé’, vecanérisht e atyre detyrave qé kané t& béjné me fené dhe me drejtésing, do ti mungonte gjithashtu edhe studimi i mjeteve té Pushtetit gé né terma fetaré quhen ndryshe, mirébérasit” e monarkisé FEJA — Nuk mund té keté Shtet pa fe, nuk mund t8 eté autcritet publik pa fe, gofté kjo edhe e g&njeshtért; edhe njé fe e genjesblért ka até dicka t8 mir sepse predixon njohjen e njé jyinie sé ciiés do t nénshtroheshin punérat e nierézve. Por vatém e yertela, ‘méndesha e pages’, mund t ijapé Shtett njé qindrueshméri 18 parkryer. Prandaj mbreti, si ministér i Zotit e si mbrojtés i getésisé publike q6 éshté, © ka pér detyré ta pérdoré autoritetin e vet pér té shkatérruar felé @ génjeshtra. "Ala {6 cil8t nuk pranojné a8 mbreli té pardoré forcén né puné té fesé duke pretenduar se feja duhet té jeté elird, kryeiné njé pérdhosje... Megjithaté forca duhet pérdorur vetém xur ndodhin teprime”. (Kéto jané fraza té rénda nése jané shkruar pas hedhjes poshté 18 Dekretit 6 Nantés ~ dhe ka shumé mundési 6 #8 ket ndodhur késhtul) DREJTESIA - Duke gené e bazuar tek feja, drejtésie nuk ¢ njeh arbitreritetin. Pérkundrazi, kur njerSzit ndjekin mésimet e nié feje 48 drejté as g& mund té ket pushtet arbitrar, pushtet ky gé nuk varet pre] ndonjé figji natyror, “hyjnor apo njer8zor”. Bosye e pérsérit edhe njé heré: qeverisja absolute, d.m.th, ajo formé geverisie ku sovrani vendos veté pér gjithcka, pa e detyruar kurrkush, nuk éshté qeverisje arbitrare “sepse qeverisja arbitrare éshté... barbare dhe e urrye! Qeverisja absolute Sshté njé qeverisje e ligishme, sepse shtetasit Jané té lir8 nén autoritetin publik, sepse prona dhe pasuria e tyre e ligishme nuk dhunohen. Kurse né rastin e qeverisjes arbitrare nuk ka shtetas té liré. Kétu njerézit praktikisht “nuk kané fare prona”, kétu “né thelb giithgka i takon mbretit” i cili vendos si t’ teket pér jetén © shtetasve, (sikur kéta t& jené skllevér!), dhe pr pronat ¢ tyre. Zoti ndéshkai fort Achab-in, mbretin e Izraelit dhe gruan e tij Izabelén, kur vrané Nabothi-in pér ti marré vreshtin, sepse ata “guxuan t8 veprojné sinas tekave t& tyre duke mas zbatuar ligjin e Zotit pér prongn, nderin che jetén e shtetasve’ Sig shihet, pér géshijen e réndésishme té prongs, Bosye nuk ndjek Hobsin, por pérkundrazi, pas mése njé shekulli, bashkohet me Bodinin plak dhe monarkiné e ti] 18 ligishme, A mendonie Bosye se librat IX @ X 98 trajtonin mietet ndinmése té monarkisé ~ "armét, pasurité, financat dhe késhiltarét" ~Zinin njé vend 1& vecanté né veprén € ti? Me sa duket po. Sot ne shohim shumé giéra t8 kota né kéto libra. Bosye i pérmend armat né nj s8ré maksimash moralo-politike mbi luftén 2 drajté e t8 padreité, mbi cilésité © kroréve dhe & ushtaréve... Vegojmé kétu njé késhiliéioe cilén fare miré mund t8 mendohe| se i pérkiste Makiavelit dna 2 Jot0sh né page, kur je i rrethuar prej iginjésh xheloza, uk net harrusr se luftén e ke tek dera. Prandaj né kohé paqeje duhen; ndértuar fortiikime” (gj qé e realizoi Vauban-i, pa u lodhur), Nga Késhillat p8r pasurité e financat vegojmé: mbreti duhet 18 tregohet j a & Mos ta dérrmojé popullin me taksa, Né mbéshtetje 18 késaj hile vien njé citim i goditur, nj shembull urtésie prej Salomon Kush © nduk fort sisén par té nxjerré qumésht duke e shtrydhur dhe munduar, ai nxjerr gjalpé: kush | shfryn fort hundét, nxjerr gjak; Kush i shtyp fort Rjerézit, nxit revolta dhe kryengritje ni serin nt PeSté | Poltkésu shkrua mé 1679. Ky ishte libri parafundt a ne eg 2 Oe dot shérbenin pér shkolimin edit. NE ket ibs, Schis pobiull me tl... Mi machériné che eskortén t, 8 padyshim me eemluli ms tethegas i veprés. Ai shérben si pérmbyllje e librave perehearsh6M t8 cits shpjagonin tiparet e monarkisé dhe pérshkruanin say Teen ® madhe oé bénte tek bashkékohésit mbretérimi | Luigit 1679 eenO8 harrojmé se jemi né kuimin e kétj mbretérimi, sepse vit Eshté vit i pages s6 Nimégue-ut Pérfytyroni_ p&r nj cast mbretin né kabinetin e tij. Prej andej, me rrugé tokésore apo detare, nisen urdhrat gé vené né lévizje té bashkérenduara giykatésit dhe kapitendt, qytetarét Ghe ushtarét, provincat dhe ushtrité. Ai i ngjan Zotit 9. | ulur mbi fron atje fart né ciel, va né lévizje gijiths Aatyrén... Grumbulloni mé né fund t8 gjitha gjérat © médha Ghe fisnike qé kemi théné pér autoritetin mbretéror dhe atéheré do té shihni njé popull té madh, '€ bashkuar te njé njeri i vetém, do t& shihni kate Dushtet té shenjté atéror dhe absolut, do t8 kuptoni arsyen © fshehlé gé qeveris gjthé Shtetin dhe gé Adryhet te nj& koké e vetme; késhtu do t€ arrini t& dalloni tek mbretérit figurén e Zotit che do ta kuptoni MB miré se ¢do té thoté madhéshti mbratérore. ae 5 Por peshkopi i Krishtit nxitohet tu kujtojé kétyre mbretérve kag #8 fugishém, gé kané mbi krye njé kuroré kag madhéshtore, se ng fund té fundit ata jané njeréz dhe se duhet té japin llogari deri né njé para Zotitté Plotfugishém. E kam théné dhe po e pérséris: ju jeni zota, domethéné se né autoritetin tuaj keni njé karakter hyjnor, se né ballin tuaj éshté damkosur njé vulé hyjnore... Mirép0, 0 zota prej mishi dhe gjaku, o zota prej baite dhe pluhuri, ju do té vaisni njé dité si gjithé njerézit e tieré... Madhéshtia ju vegon prej tyre vatm pér pak kohé, por parfundimi do té jeté i njéjté pér té gjithé. O moretér! Ushtrojeni ora burrérisht pushtetin tuaj, sepse ai éshté hyjnor dhe shpétimtar pér racén njerézore, por ushtrojeni me pérunjési, Ai ju Sshte dhéné sé larti. Megjithaté ky pushtet ju lé te dobét; ju lé té vdekshém, ju lé méketaré, ju shton mé tepér pérgiegiésiné para Zotit Crthirrje oratorike fisnike dhe solemne, e denjé pér absolu- tizmin e Luigjit XIV, absolutizém é kishte arritur kulmin e Julézimit ¢ té pérkryerjes! Mirépo kulmet, majat ku arrihet pérkryerja, jané gjtimoné t€ rrezikshme. Poetét i kané thurur vargje dobésisé sé majave. Gjithgka gé arrin kohén ¢ pjekurisé, gjithgka gé realizohet, vyjen njé cast e nis ¢ kelbet. Ditéve té lavdishme 1é mbretérve abso- luté po u afrohej func. Ajo gé mé paré festohej e adhurohej, madje nga mendjet mé té larta t& kohés, nis té urrehet egérsisht dhe njé Gité prej ditésh béhet ¢ pakuptueshme. Pas viteve 1680 do 8 fit lojé sulmi sistematik i mendimtaréve kundér absolutizmit. Ky sul nis né Angli, ku gjen mbéshtetjen e protestantéve té cilét e ndienin veten té rrezikuar, e mé pas, prej periudhés sé regjencés e deri né \igiile t@ Revolucionit, merr né Francé njé pamje shuméforméshe. Né été rrugétim shekullor spikatin katér emra té médhenj: Locke, Montesquieu, Rousseau dhe Sieyés,