Słownik terminów literackich

Adaptacja - przeróbka utworu literackiego, mająca na celu dostosowanie go do potrzeb nowych odbiorców
bądź do innych niż pierwotnie zakładano środków rozpowszechniania.
Aforyzm - zwięzłe sformułowanie ogólnej prawdy o charakterze filozoficznym, psychologicznym czy
moralnym, odznaczające się stylistyczną wyrazistością i błyskotliwością. Mechanizm wypowiedzi
aforystycznej opiera się najczęściej na chwytach antytezy i paradoksu.
Adres wydawniczy - informacja o miejscu i roku wydania oraz wydawcy. Adresat dzieła literackiego -
odbiorca dzieła literackiego.
Agitacja - oddziaływanie za pomocą wypowiedzi mówionej bądź pisanej na opinię publiczną w celu
pozyskania zwolenników dla jakiegoś przedsięwzięcia politycznego, idei czy poglądu.
Akcja - typ fabuły w utworze literackim, filmowym, w którym przeważają działania i przeciwdziałania
bohaterów, zmierzających do osiągnięcia określonych celów.
Akt - część utworu dramatycznego.
Alegoria - pojedynczy motyw lub rozbudowany zespół motywów w utworze literackim lub dziele
plastycznym, który poza znaczeniem dosłownym i bezpośrednio przedstawionym ma jeszcze inne ukryte i
domyślne znaczenie.
Anafora - powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na początku kolejnych segmentów wypowiedzi.
Anakolut - konstrukcja składniowa niezgodna z ogólnie przyjętymi normami poprawności, powstała
wskutek rozchwiania więzi syntaktycznych. Wprowadzona celowo jako figura retoryczna.
Anakreontyk - utwór poetycki sławiący uroki życia.
Anegdota - krótkie opowiadanie o komicznym zdarzeniu, przedstawiające epizod z życia znanej postaci.
Anonim - autor którego nazwisko nie jest znane.
Antologia - publikacja zawierająca wybór utworów jednego lub wielu autorów.
Antonimy - pary słów związanych semantycznym kontrastem.
Antrakt - przerwa pomiędzy aktami przedstawienia teatralnego.
Antropomorfizacja - przypisywanie cech ludzkich elementom przyrody.
Antyteza - przeciwstawna tezie wypowiedź.
Apokryf - anonimowy tekst religijny związany z tematyką biblijną, nie zaliczony do ksiąg biblijnych.
Apologetyka - dział piśmiennictwa religijnego, zajmujący się uzasadnianiem postaw chrześcijańskich.
Apostrofa - bezpośredni patetyczny zwrot do osoby, bóstwa, upersonifikowanej idei lub przedmiotu.
Archaizm - element językowy pochodzący z minionej epoki, który wyszedł z powszechnego użycia.
Artykuł - wypowiedź publicystyczna na aktualne w danym momencie tematy polityczne, społeczne,
kulturalne.
Autobiografia - utwór którego tematem jest życie autora.
Awangarda - zbiorowa nazwa kierunków artystycznych, które sprzeciwiały się zastanej sztuce.
Bajka - opowiadanie o treści fantastycznej osnutej na podaniach i legendach. Utwór przeważnie
wierszowany niewielkich rozmiarów, o charakterze satyryczno - dydaktycznym, często alegoryczna
przypowieść z życia zwierząt.
Ballada - gatunek literacki obejmujący pieśni o charakterze epicko-lirycznym, nasycone elementami
dramatycznymi, opowiadające o niezwykłych wydarzeniach legendarnych lub historycznych.
Barbaryzm - wyraz, zwrot lub konstrukcja składniowa pochodząca z innego języka.
Barok - podstawowy kierunek we wszystkich dziedzinach sztuki pomiędzy renesansem a klasycyzmem i
oświeceniem.
Baśń - gatunek epicki literatury ludowej; zazwyczaj krótki utwór o treści fantastycznej, ukazujący dzieje
bohaterów swobodnie przekraczających granice między światem poddanym motywacjom realistycznym a
sferą działań sił nadnaturalnych.
Behawioryzm - ukształtowany w Ameryce kierunek psychologiczny, zakładający badanie jedynie zachowań
człowieka i jego reakcji na świat zewnętrzny; w literaturze nazwa tendencji w powieści amerykańskiej.
Beletrystyka - w znaczeniu współczesnym są to utwory narracyjno-fabularne prozą, w szczególności lżejsze,
o charakterze rozrywkowym.
Bestseller - popularna nazwa poczytnych książek.
Biblia - zbiór ksiąg 'Starego i Nowego Testamentu'. 'Stary Testament' jest zbiorem ksiąg objawionych religii
judaistycznej. ' Stary i Nowy Testament' jest zbiorem ksiąg objawionych chrześcijaństwa, według
interpretacji świeckiej zawiera mity i relacje historyczne, jest dziełem literackim.
Bibliografia - dziedzina nauki zajmująca się rejestracją, opisem, systematyką i statystyką wytworów
piśmienniczych.
Biografia - życiorys, opowiadanie o kolejach życia wybitnej osoby.
Bohater liryczny - postać literacka przedstawiona w utworze lirycznym zasadniczo różna od podmiotu
lirycznego, jest to bohater o którym się opowiada.
Brzydota - w sztuce kategoria estetyczna określana zazwyczaj przez opozycję do historycznych kryteriów
piękna.
Charakter - postać literacka wyraziście zindywidualizowana, wyposażona w dobitne cechy osobowościowe i
odpowiadający im kodeks norm moralnych oraz reguł postępowania.
Charakterystyka - ogół zabiegów mających na celu prezentację, analizę i interpretację postaci, jej wyglądu,
zachowań, psychiki, postawy moralnej i światopoglądowej.
Chór - grupa osób wypowiadających się zbiorowo.
Commedia dell'arte - włoska komedia ludowa.
Cyganeria artystyczna - bohema, ugrupowanie o charakterze nieformalnym, złożone zazwyczaj z młodych
artystów, zbuntowanych przeciwko istniejącym obyczajom i normom moralnym.
Dadaizm - awangardowy kierunek artystyczny rozwijający się w latach 1916 - 1924 w Szwajcarii,
Niemczech, Francji i USA, był protestem przeciwko cywilizacji burżuazyjnej i toczącej się wojnie, miał
charakter anarchistyczny; odrzuca europejską tradycję kulturalną, ustalone instytucje społeczne i polityczne,
ideologię, autorytety, normy moralne.
Dialog - rozmowa, zespół wypowiedzi co najmniej dwóch osób na określony temat.
Diariusz - dziennik, w którym zapisywane są na bieżąco wydarzenia z życia prywatnego lub publicznego,
prowadzony bez starań o literacką formę przekazu.
Dominanta kompozycyjna - element świata przedstawionego nadrzędny wobec pozostałych.
Dramat - jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich obejmujący utwory sceniczne.
Dzieło literackie - wypowiedź spełniająca w danym okresie historycznym warunki literackości, wzorce
artyzmu; w przeciwieństwie do innych form wypowiedzi dominuje w niej funkcja estetyczna.
 Dzieło otwarte - utwory sztuki współczesnej, które nie mają z góry określonych form i znaczeń; zakładają
aktywny udział odbiorcy, który dokonuje konkretyzacji i interpretacji dzieła.
Dziennik - zespół prowadzonych z dnia na dzień zapisów, w celu utrwalenia bieżących wydarzeń.
Egzegeza - metodyczne objaśnianie tekstów, w szczególności interpretacja i komentowanie tekstów
biblijnych.
Eklektyzm - w sztuce odwoływanie się do różnych stylów, bez stapiania ich w spójną całość.
Ekspozycja - sytuacja zarysowana w punkcie wyjścia fabuły epickiej, dramatycznej czy filmowej.
Ekspresja - samoistna wartość estetyczna wypowiedzi; zdolność sugestywnego wyrażania uczuć i przeżyć w
wypowiedzi.
Elegia - utwór żałobny wywodzący się ze starożytnej Grecji.
Elipsa - pominięcie w zdaniu lub wyrażeniu jakiegoś składnika, który przy odbiorze daje się
zrekonstruować.
Emploi - rodzaj roli, w jakiej specjalizuje się dany aktor.
Epifora - powtórzenie tego samego słowa lub zwrotu na końcu kolejnych segmentów wypowiedzi.
Epigonizm - bierne naśladowanie koncepcji artystycznych i myślowych.
Epigramat - zwięzły utwór poetycki o charakterze aforystycznym.
Epika - jeden z trzech podstawowych rodzajów literackich.
Epilog - końcowa partia utworu epickiego lub dramatycznego, informująca o dalszych dziejach bohaterów,
po zamknięciu fabuły.
Epitet - wyraz pełniący w tekście funkcję określającą wobec rzeczownika. Przydomek nadany komuś,
często żartobliwy lub złośliwy.
Epizod - samodzielne zdarzenie nie mające dużego wpływu na główną akcją utworu.
Epos - główny gatunek epicki, ukazuje dzieje legendarnych bądź historycznych postaci.
Erystyka - sztuka prowadzenia sporów i dyskusji.
Esej - krótka rozprawa filozoficzna, naukowa, publicystyczna na dowolny temat; zabarwiona świadomym
subiektywizmem autora.
Estetyka - nauka o procesach psychicznych zachodzących przy odbiorze dzieł sztuki.
Eufemizm - wyraz lub zwrot używany dla zastąpienia określonego słowa, które z jakichś względów (np.
estetycznych, kultowych czy cenzuralnych) nie może być bezpośrednio użyty.
Fabuła - układ zdarzeń w świecie przedstawionym utworu epickiego, dramatycznego i filmowego,
składających się na koleje życiowe ukazanych postaci.
Farsa - odmiana komedii posługująca się komizmem sytuacyjnym, efektami groteski i karykatury.
Felieton - jeden z gatunków publicystyki; dotyczy zazwyczaj aktualnych w danym momencie wydarzeń lub
problemów, nie jest nigdy programowym komentarzem do nich, składają się nań raczej swobodne
rozważania o satyrycznym charakterze.
Figlik - w poezji staropolskiej zwięzły utwór o charakterze żartobliwym.
Figury retoryczne - szczególne sposoby kształtowania wypowiedzi, sklasyfikowane przez klasyczną
retorykę, gramatykę i poetykę jako właściwe sztuce oratorskiej i poetyckiej.
Fikcja literacka - właściwość świata przedstawionego dzieła polegająca na tym, że jest on tworem '
wymyślonym' przez autora, nie dającym się weryfikować przez zestawienie z rzeczywistością zewnętrzną
wobec dzieła.
Fraszka - drobny utwór poetycki wierszem, często o charakterze żartobliwym, będący odmianą epigramatu.
Frazeologia - ogół połączeń wyrazowych występujących w danym języku.
Gawęda - gatunek staropolskiej prozy epickiej.
Grafomania - dosłownie mania pisania, chorobliwa potrzeba pisania utworów literackich o niskim poziomie
artystycznym.
Groteska - kategoria estetyczna realizująca się w utworach literackich, muzycznych i plastycznych o
elementach komicznie przejaskrawionych, nieprawdopodobnych lub karykaturalnych.
Hamletyzm - postawa życiowa będąca rezultatem wewnętrznego konfliktu między sferą myśli i działań
ludzkiej jednostki.
Hermeneutyczne koło - chwyt interpretacyjny polegający na przechodzeniu od analizy szczegółowych
właściwości tekstu do jego całościowego ujęcia i następnie na wyjaśnianiu dalszych szczegółowych
właściwości za pomocą uchwyconej wcześniej całości.
Homilie - przemówienia do wiernych, w których komentuje się wybrane fragmenty 'Biblii'.
Homonimy - wyrazy o jednakowej pisowni i brzmieniu , ale nie spokrewnione etymologicznie i różniące się
znaczeniem.
Humanizm - prąd umysłowy ukształtowany w XIV w. we Włoszech, przeciwstawiający średniowiecznej
kulturze teocentrycznej zainteresowanie człowiekiem.
Humor - zdolność dostrzegania pogodnych, wesołych lub zabawnych stron życia.
Humoreska - krótkie opowiadanie o zabawnym zdarzeniu.
Hymn - uroczysta i podniosła pieśń pochwalna sławiąca bóstwo, bohaterskie czyny, wielkie idee.
Idea - myśl przewodnia utworu, główna prawda, której utwór dowodzi.
Idealizacja - sposób przedstawienia rzeczywistości według określonego wzorca estetycznego czy
moralnego.
Idiom - stały związek frazeologiczny.
Iluzja - doznawanie wrażenia, że widzi się coś czego istotnie nie ma.
Interpretacja - tłumaczenie, wyjaśnianie lub odtworzenie utworu literackiego bądź muzycznego.
Inwersja - odstępstwo od zwykłego szyku w zdaniu.
Ironia - ukryta drwina.
Kalambur - żartobliwa, dowcipna gra słów oparta na dwuznaczności wyrazów i identyczności lub
podobieństwie ich brzmienia.
Kicz - bezwartościowe dzieło sztuki.
Klasycyzm - kierunek w sztuce nawiązujący do wzorów antycznych.
Klechda - podanie ludowe.
Komedia - gatunek dramatu obejmujący utwory o pogodnej tematyce i żywej akcji zamkniętej szczęśliwym
zakończeniem.
Komiks - fabuła opowiedziana za pomocą serii obrazków rysunkowych.
Komizm - przedstawianie pewnych zdarzeń w sposób dowcipny, zabawny, wywołujący śmiech.
Kompilacja - praca naukowa pozbawiona oryginalności, powstała z zestawienia wyników wcześniejszych
opracowań.
Kompozycja - budowa dzieła sztuki, układ określający funkcję jego elementów, wzajemnie ustosunkowanie
treściowe i formalne elementów w ramach całości.
Koncept - wyszukany pomysł literacki.
Kronika - gatunek prozy historiograficznej, opowieść o dziejach przeszłych lub współczesnych w porządku
chronologicznym.
Lakonizm - kształtowanie wypowiedzi w sposób maksymalnie zwięzły i oszczędny.
Legenda - opowieść o treści fantastycznej nasyconej pierwiastkami cudowności.
Legenda literacka - zespół mniemań krążących w społeczeństwie na temat prądu literackiego bądź pisarza.
Liryka - utwory literackie, których cechą jest wyrażanie osobistych przeżyć, uczuć i refleksji.
List - wypowiedź pisemna skierowana do określonego adresata.
Literatura piękna - dział piśmiennictwa obejmujący wypowiedzi, w których dominuje funkcja estetyczna, w
przeciwieństwie do typów wypowiedzi o charakterze informacyjnym, naukowym i publicystycznym.
Litota - zastąpienie jakiegoś określenia odpowiadającym mu zaprzeczonym określeniem.
Maksyma - zasada postępowania lub ogólne prawidło moralne sformułowane w sposób zwięzły, zwykle w
jednym zdaniu.
Manifest literacki - opublikowane w czasopiśmie lub jako druk samodzielny założenia programowe i
postulaty ideowo-artystyczne.
Mesjanizm - pogląd historiozoficzny przypisujący jednostkom lub narodom (narodowi polskiemu wraz z
innymi narodami słowiańskimi) szczególne posłannictwo w dziejach ludzkości.
Metafora - figura stylistyczna polegająca na takim łączeniu wyrazów, iż przynajmniej jeden wyraz zyskuje
nowe znaczenie; przenośnia.
Metonimia - figura stylistyczna polegająca na oznaczeniu przedmiotu za pomocą nazwy oznaczającej inny
przedmiot związany z poprzednim stosunkiem przyczyny do skutku, części do całości.
Metrum - jednostka miary wierszowej powtarzająca się w wersie.
Mimesis - naśladowanie rzeczywistości w sztuce.
Misterium - gatunek średniowiecznego dramatu religijnego.
Mitologia - zbiór podań antycznych o bogach i bohaterach.
Monodram - utwór dramatyczny, jednoaktówka, w której występuje tylko jeden monologujący bohater.
Monografia - praca naukowa poświęcona wyczerpującemu opracowaniu jednego zagadnienia, faktu,
życiorysu jednej osoby.
Monolog - dłuższa wypowiedź jednej osoby kierowana do siebie lub odbiorcy.
Moralitet - gatunek dramatyczny ukształtowany w średniowieczu, obejmujący utwory o charakterze
dydaktycznym lub filozoficznym, w którym występowały alegoryczne postacie.
Morał - końcowy wniosek o charakterze pouczającym, wyjaśniający sens zdarzeń w utworze.
Morfologia dzieła literackiego - to samo co struktura lub poetyka opisowa.
Motto - cytat postawiony przed tekstem utworu lub jego fragmentem.
Motyw - element kompozycji, określona myśl, zasada formalna lub treściowa dająca się wyróżnić w
utworze literackim.
Motywacja - wyjaśnienie pobudek, umotywowanie działań postaci.
Mowa niezależna - jeden ze sposobów przytaczania wypowiedzi postaci w tekście narracyjnym.
Mowa zależna - jeden ze sposobów przytaczania wypowiedzi postaci w tekście narracyjnym; cytat
podporządkowany jest składniowo narracji i stanowi zdanie podrzędne.
Narracja - wypowiedź monologowa prezentująca ciąg zdarzeń uszeregowanych w jakimś porządku
czasowym, powiązanych z postaciami w nim występującymi.
Narrator - osoba opowiadająca w utworze literackim.
Nowela - prozaiczny utwór epicki niewielkich rozmiarów o skondensowanej i wyraziście zarysowanej akcji.
Oda - jeden z podstawowych gatunków liryki; utwór stroficzny o charakterze pochwalno-panegirycznym
lub dziękczynnym, utrzymany w patetycznym stylu, opiewający wybitną postać, wydarzenie, uroczystość
czy wzniosłą ideę.
Oksymoron - związek frazeologiczny obejmujące dwa opozycyjne znaczeniowo wyrazy - antonimy.
Opis - przedstawia szczegółowo: wygląd obiektu, zawartość obiektu, przebieg wydarzenia lub jakiś proces.
Opowiadanie - niewielki utwór epicki napisany prozą, tematycznie ograniczony do jednego wątku
fabularnego; wyróżnia się brakiem wyraźnej konstrukcji, luźnym układem akcji, często wzbogaconej
epizodami.
Oratorstwo - gatunek twórczości językowej, obejmujący wypowiedzi przeznaczone do publicznego
wygłaszania.
Pamflet - utwór satyryczny, często anonimowy, będący napastliwą, demaskatorską i ośmieszającą krytyką
osoby lub osób albo określonych zjawisk z życia społecznego i politycznego.
Pamiętnik - utwór literacki zawierający opisy wydarzeń oparte na bezpośredniej obserwacji autora.
Panegiryk - przesadna wypowiedź wysławiająca jakąś osobę.
Paradoks - sformułowanie zawierające myśl sprzeczną wewnętrznie.
Parafraza - swobodna przeróbka utworu literackiego, rozwijająca i modyfikująca treść pierwowzoru.
Paralelizm - tożsamość lub podobieństwo treściowe, kompozycyjne lub składniowe kilku części utworu,
zdań lub wersów.
Parodia - wypowiedź naśladująca cudzy styl w celu jego ośmieszenia.
Pastisz - utwór świadomie podrabiający manierę stylistyczną konkretnego dzieła.
Patos - ton, styl sposób mówienia lub pisania podniosły, pełen powagi.
Personifikacja - nadanie przedmiotom, zjawiskom, zwierzętom, pojęciom abstrakcyjnym cech właściwych
tylko ludziom; uosobienie.
Peryfraza - figura stylistyczna polegająca na zastąpieniu słowa oznaczającego dany przedmiot, czynność,
cechę przez opis, metaforę lub charakterystykę przedmiotu; omówienie.
Pieśń - synonim utworu lirycznego.
Plagiat - przypisywanie sobie autorstwa dzieła, którego się nie napisało.
Plan treści - materiał znaczeniowy wypowiedzi.
Plan wyrażania - to sposób organizowania materiału językowego w wypowiedzi literackiej.
 Pleonazm - zgromadzenie wyrazów lub zwrotów bliskoznacznych bądź synonimicznych; usterka
stylistyczna.
Podanie - przekazywana z pokolenia na pokolenie opowieść historyczna oparta na legendach lub mitach.
Podanie - pismo z prośbą skierowaną do władz.
Podmiot liryczny - w utworze lirycznym fikcyjna osoba opowiadająca swoje przeżycia, doznania, refleksje i
poglądy.
Poemat dydaktyczny - dłuższy epicki utwór wierszowany o charakterze rozprawy pouczającej.
Poemat dygresyjny - ukształtowany w okresie romantyzmu gatunek poezji narracyjnej, posługujący się
dygresją, łączący elementy epickie z lirycznymi i dyskursywnymi.
Poemat epicki - wierszowany utwór narracyjny o mniej lub bardziej rozbudowanej fabule pozbawionej - w
odróżnieniu od eposu - sytuacji epizodycznych, skupionej na głównym wątku; wierszowana opowieść,
romans lub nowela.
Poemat heroikomiczny - gatunek poezji epickiej obejmujący utwory będące parodiami eposu bohaterskiego.
Poetyka - dziedzina teorii literatury zajmująca się strukturą dzieł literackich.
Poezja - dziedzina twórczości literackiej obejmująca utwory liryczne pisane mową wiązaną.
Porównanie - uwydatnienie wyróżnionych właściwości opisywanego zjawiska lub obiektu, przez wskazanie
jego podobieństwa z innym zjawiskiem lub obiektem.
Porte-parole - w utworach literackich poglądy i przekonania autora wypowiedziane przez postacie utworu.
Posłowie - zamieszczone na końcu książki uwagi o dziele.
Powiastka filozoficzna - narracyjny utwór prozaiczny, którego świat przedstawiony ma za zadanie
ilustrować w sposób nie ukrywany tezę światopoglądową lub moralną.
Powieść - podstawowy gatunek prozy epickiej czasów nowożytnych.
Powieść poetycka - ukształtowany w okresie romantyzmu gatunek poezji narracyjnej, powstały z połączenia
elementów epickich i lirycznych.
Prąd literacki - zespół spójnych tendencji literackich właściwych danemu okresowi historycznemu.
Prometeizm - stanowisko etyczne uznające za ideał moralny poświęcenie się jednostki dla idei.
Proza - utwory pisane mową niewiązaną.
Proza poetycka - typ utworów prozaicznych nasyconych środkami właściwymi mowie poetyckiej
(metaforyka, rytmizacja).
Przerzutnia - środek wyrazu stylistycznego w liryce, polegający na przerzuceniu zapisanej myśli do
następnego wersu lub wydzielenia myśli w wersie.
Przypis - objaśnienie lub uzupełnienie określonego miejsca w tekście na dole strony bądź na końcu
odpowiedniego fragmentu tekstu.
Przypowieść - alegoryczne opowiadanie o treści moralno-dydaktycznej lub religijnej.
Przysłowie - powiedzenie utrwalone w tradycji kulturowej, uogólniające doświadczenie społeczności;
podane często w formie wierszowanej.
Psalm - biblijny utwór poetycki, a także literacki utwór liryczny wzorowany na pieśniach biblijnych.
Psałterz - zbiór psalmów wchodzących w skład 'Starego Testamentu'; księga zawierająca ten zbiór.
Publicystyka - wypowiedzi na aktualne w danym momencie tematy interesujące społeczeństwo.
Punkt kulminacyjny - wyeksponowanie zasadniczego momentu akcji.
Pytanie retoryczne - pytanie na które nie oczekujemy odpowiedzi, ponieważ dotyczy tematu ogólnie
znanego lub zarazem zawiera w sobie odpowiedź.
Rapsod - poetycki utwór epicki (lub samodzielna część poematu) o charakterze patetycznym, opiewającym
doniosłe wydarzenie historyczne lub znaną postać.
Recenzja - publikowana lub wygłaszana krytyczna ocena tworu naukowego lub kulturalnego.
Replika - ustna lub pisemna odpowiedź na zarzuty.
Reportaż - gatunek prozy publicystycznej stanowiącej żywy opis zdarzeń i faktów znanych autorowi z
bezpośredniej obserwacji.
Retoryka - sztuka przemawiania oparta na teorii przekazywania myśli mówcy.
Rodzaj literacki - tradycyjny podział utworów literackich, ujętych w klasy o wspólnych cechach: liryka,
epika i dramat.
Romans - jednowątkowy utwór o tematyce erotycznej.
Rozprawa - obszerna pisemna praca naukowa, prezentująca pełny zasób dostępnego materiału
dowodowego.
Rozprawka - krótka rozprawa.
Rozwiązanie akcji - końcowy etap fabuły ostatecznie objaśniający zdarzenia zawarte w akcji.
Równoważnik zdania - wyraz lub zespół wyrazów pełniących funkcję zdania.
Rym - zgodność brzmieniowa co najmniej dwóch wyrazów na końcach wersów lub wewnątrz wersu.
Rytm - równomierne powtarzanie się elementów dźwiękowych i składniowych np. regularny rozkład sylab,
akcentów, rymów, podobieństwo w budowie zdań.
Satyra - utwór literacki ośmieszający wady i przywary ludzkie, sposoby postępowania i poglądy,
obyczajowość, stosunki społeczne i polityczne
Scena - jednostka kompozycyjna utworu dramatycznego: cząstka akcji wyodrębniona ze względu na
występowanie w niej określonego zespołu osób.
Scenariusz filmowy - tekst literacki służący do kręcenia filmu; zawiera szkic fabuły utworu, ramową
charakterystykę postaci i scenerii wydarzeń oraz dialogi.
Scenografia - plastyczne i architektoniczne ukształtowanie przestrzeni scenicznej widowiska teatralnego;
obejmuje dekoracje, kostiumy i rekwizyty.
Scenopis - szczegółowy opis kolejnych ujęć (obrazu i dźwięku) sporządzony na podstawie scenariusza
filmowego, będący w toku pracy nad utworem filmowym wytyczną dla reżysera, operatora, scenografa i
kompozytora.
Science fiction - proza fantastyczno-naukowa, w której fantastyka dotyczy opisywania przyszłych osiągnięć
nauki i techniki i ich wpływu na życie społeczeństwa i jednostki.
Sielanka - utwór poetycki, zwykle o charakterze liryczno - opisowym, przedstawiający w sposób
wyidealizowany uroki życia wiejskiego, często o tematyce miłosnej.
Skecz - krótki utwór, najczęściej dialogowy, o charakterze humorystyczno - satyrycznym.
Sofizmat - wypowiedź mająca postać logicznego dowodu, w którym świadomie popełniono błąd
rozumowania sprawiający, iż fałszywe twierdzenie zyskuje pozory prawdy.
 Sonet - utwór poetycki o specjalnym metrum i układzie rymów, składający się z dwóch strof
czterowersowych o charakterze opisowo-narracyjnym i dwóch trzywersowych o charakterze liryczno-
refleksyjnym.
Streszczenie - krótkie omówienie zawartości publikowanego dzieła, umieszczone na końcu książki.
Streszczenie - wypowiedź pisemna lub ustna ujmująca w zwięzłej formie treść utworu epickiego, filmu lub
sztuki.
Strofa - zespół wersów stanowiący całość w obrębie utworu wierszowanego, wyodrębniony graficznie i
powtórzony w tym samym kształcie dwa lub więcej razy.
Strumień świadomości - rodzaj monologu wewnętrznego, zastosowany przez J.Joyce'a.
Styl - sposób wyrażania się, formułowania wypowiedzi
Symbol - znak, przedmiot, pojęcie zastępujące inne pojęcia lub przedmioty, mające poza znaczeniem
dosłownym inne ukryte, odczytywane na podstawie doraźnej umowy (symbol matematyczny, chemiczny)
lub na zasadzie nie w pełni określonej analogii (symbol artystyczny, którego istotą jest wieloznaczność).
Synekdocha - rodzaj metonimii polegający na użyciu nazwy całości lub ogółu przedmiotów na oznaczenie
części lub jednego przedmiotu.
Średniówka - ustalony przez reguły dawnego systemu wersyfikacyjnego rytmiczny podział
wewnątrzwersowy.
Świat przedstawiony - treść dzieła, całokształt zaprezentowanych w nim zjawisk (stanów rzeczy, procesów,
przeżyć, działań ludzkich), odczytywany przez odbiorcę.
Teatr absurdu - kierunek we współczesnym dramacie operujący groteską i parodią.
Tekst - wypowiedź utrwalona graficznie.
Temat - podstawowa myśl, przedmiot utworu dzieła; zespół motywów stanowiący ośrodek świata
przedstawionego utworu.
Tendencja - myśl, idea, teza utworu literackiego, dzieła naukowego, którą autor pragnie przekazać odbiorcy
poprzez treść dzieła (często o niskim poziomie intelektualnym i artystycznym).
Tendencyjna literatura - literatura zwłaszcza powieść i dramat, która główny swój cel upatruje w
propagowaniu aktualnych w danym czasie idei społecznych bądź politycznych.
Teoria trzech stylów - rozróżnia się następujące style: wzniosły, średni i prosty.
Teoria stylu wzniosłego - stosowana w wypowiedziach dotyczących doniosłych spraw. W dawnych czasach
używany był w odniesieniu do osób wysoko usytuowanych w hierarchii społecznej. Stosowana w tragediach,
eposach i podniosłych mowach.
Teoria stylu średniego - stosowana w wypowiedziach dotyczących nauki, kultury i spraw społecznych
wyższej rangi. Stosowana w poematach opisowych, elegiach i moralizujących dialogach, oraz w mowach
okolicznościowych.
Teoria stylu prostego - stosowana w wypowiedziach przeznaczonych dla przedstawiania tematów
powszednich i życia prostych ludzi. Stosowana w sielankach, komediach, satyrze oraz pouczeniach.
Termin - wyraz lub grupa wyrazów o ściśle określonym definicyjnie znaczeniu; elementarna jednostka
języka nauki.
Teza - wypowiedź którą się uzasadnia.
Tło - miejsce, środowisko, warunki w których toczy się akcja.
Tragedia - jeden z podstawowych gatunków dramatu. Utwór dramatyczny przedstawiający konflikt dążeń
bohatera z nie dającymi się przezwyciężyć przeciwnościami, prowadzący do nieuchronnej klęski bohatera.
Tragikomedia - jeden z gatunków dramatycznych. Tragedia z pierwiastkami komediowymi.
Tragizm - splot nieszczęśliwych wydarzeń, okoliczności prowadzący do klęski bohatera.
Traktat - rozprawa obszernych rozmiarów, podejmująca podstawowe problemy danej dziedziny wiedzy.
Ważna umowa międzynarodowa.
Treść - to co jest zawarte w wypowiedzi.
Trzy jedności - trzy podstawowe dominanty kompozycyjne dramatu antycznego - jedność czasu, akcji i
miejsca.
Turpizm - programowe włączenie do poezji motywów brzydoty, kalectwa, choroby oraz odrażających
zjawisk i przedmiotów.
Typ - postać literacka mająca cechy ponadindywidualne, właściwe jakiejś grupie ludzi lub tradycyjnie
powtarzanemu wzorowi osoby literackiej.
Tytuł - nazwa nadana dziełu przez autora.
Ujęcie - forma opracowania, sposób przedstawienia czegoś.
Walenrodyzm - postawa człowieka, który poświęca swe życie słusznej walce z wrogiem ojczyzny, ucieka
się w swoim działaniu do metod podstępu i zdrady.
Wartościowanie - sąd stwierdzający występowanie w dziele określonych wartości.
Wartość estetyczna - zdolność jakiegoś zjawiska do wywoływania przeżyć estetycznych.
Wartość stylistyczna - szczególne piętno stylistyczne właściwe określonemu elementowi językowemu ze
względu na jego przynależność do pewnego stylu funkcjonalnego.
Wątek - zdarzenia fabularne, których ośrodkiem jest jedna postać lub parę postaci wyodrębnionych ze
względu na rodzaj wiążących je relacji. Zajmuje miejsce pośrednie między zdarzeniem, a fabułą utworu.
Wątek główny - zdarzenia współtworzące losy postaci pierwszoplanowych.
Wątek uboczny - zdarzenia współtworzące losy postaci dalszoplanowych.
Wątki obiegowe - schematy przebiegu zdarzeń powtarzające się w różnych utworach literackich.
Wdzięk - właściwość dzieła sztuki uważana za konieczny warunek jego piękna. Wdzięk określany był jako
przeciwieństwo sztuczności, będący wynikiem umiejętnego ukrycia wysiłku twórczego, odrzucenia
sztywnych reguł i osiągnięcia efektu lekkości i swobody dzieła.
Wers - wyodrębniona graficznie samodzielna linijka wiersza.
Werset - wyodrębniony graficznie odcinek tekstu, obejmujący kilka zdań, tworzących dwudzielną całość
znaczeniową i rytmiczno-intonacyjną.
Wersyfikacja - budowa wiersza; ogół zasad i właściwości systemowych i strukturalnych kształtujących
mowę wierszową w odróżnieniu jej od prozy.
Wiersz - utwór pisany mową wiązaną ukształtowany przez rytm, często także przez rym.
Wiersze - rodzaje: biały, meliczny, nieregularny, sylabotoniczny, toniczny, obrazkowy, ropaliczny,
składniowo-intonacyjny, stroficzny, stychiczny, sylabiczny, wolny.
Wieszcz - poeta mający dar przewidywania przyszłości.
Wstęp - wyodrębniona graficznie początkowa część dzieła informująca o jego treści.
Wywiad - rozmowa ze znaną osobistością podana do wiadomości publicznej.
Zawiązanie akcji - wstępny etap fabuły budowanej według klasycznych zasad, w którym zarysowuje się
podstawowy konflikt.