Jacek Sieradzan

JEZUS CHRYSTUS JAKO EGZEMPLIFIKACJA POSTACI SZAMANA

Poniższy tekst ma charakter fenomenologiczno-komparatystyczny. Przyjmując za punkt

wyjścia cechy kompleksu znaczeniowego szamana, wymienionymi w pracach szamanologów,
autor szukał ich potwierdzenia w postaci Jezusa, przedstawionej w tekstach
wczesnochrześcijańskich, głównie ewangeliach i listach Pawła.
Jest to kolejne podejście autora do postaci Jezusa. W dotychczas opublikowanych pracach
pokazałem Jezusa w związku z szaleństwem,1 magią,2 gnostycyzmem3 i politycznym
mesjanizmem.4 Wskazywałem też na to, co wcześniej zauważył David Aune, a mianowicie,
że w postaci w Jezusa zlewają się cechy maga, szamana i mesjasza.5 Porównywałem go z
Sokratesem, Buddą Śakjamunim oraz Apolloniuszem z Tiany.6 W ich żywotach można
znaleźć wiele cech typowych dla szamanów.
Taki punkt widzenia pozwala na rozmaitą interpretację czynności Jezusa. Przykładowo,
przypisywane Jezusowi nadzwyczajne umiejętności dla jego zwolenników były cudami
dowodzącymi, że działa w nim moc boża (Dz 2.22), a dla przeciwników magią kojarzoną z
diabelskim opętaniem (Mk 3.22, 30).
Zanim przejdę do analizy porównawczej szamanów i Jezusa, wspomnę, że – mając na
względzie dostępne mi teksty7 – dotychczas Jezusa za szamana uznawali Siergiej A.
Tokariew,8 Weston La Barre,9 Bum Yung Sung,10 [[Eric]] Söderholm,11 Steven L. Davies,12
John Pilch,13 Hi-ah Park14 i Robert Wright.15 Żaden z tych autorów nie przedstawił jednak

1
J. Sieradzan, Szaleństwo w religiach świata: Szamanizm, religia starogrecka, judaizm, chrześcijaństwo,
hinduizm, buddyzm, islam, Inter Esse, Wydawnictwo Wanda, Kraków 2005, s. 242-249.
2
J. Sieradzan, Jezus Magus: Pierwotne chrześcijaństwo w kręgu magii, Zakład Wydawniczy „Nomos”, Kraków
2005; tenże, Jezus Chrystus jako model dla postaci Apolloniusza z Tiany, „Vox Patrum”, 24 (2004), s. 415-422.
3
J. Sieradzan, Jezus Chrystus: mesjasz czy gnostyk?, w: M. Piróg, P. Bogalecki (red.), Odcienie gnozy: Wybór
materiałów z Ogólnopolskiej Konferencji Naukowej Koła Naukowego WolnoMISHlicieli, Wydawnictwo KOS,
Katowice 2007, s. 61-67.
4
J. Sieradzan, Szaleństwo w religiach świata, s. 235-237; tenże, Jezus Chrystus: mesjasz czy gnostyk?, s. 59-61.
5
J. Sieradzan, Szaleństwo w religiach świata, s. 235-241. Por. D.E. Aune, Magic in Early Christianity, „Aufstieg
und Niedergang der Römischen Welt”, Teil II: Principat, Walter de Gruyter, Berlin, 23:2 (1980), s. 1539.
6
J. Sieradzan, Sokrates nieznany: Studia o recepcji postaci Sokratesa, Wydawnictwo Psychologii i Kultury
ENETEIA, Warszawa 2011, s. 395-409; tenże, Sokrates, Budda i Jezus: od mitu do autorytetu, w: J. Sieradzan
(red.), Mit autorytetu – autorytet mitu, Wydawnictwo Uniwersytetu w Białymstoku, Białystok 2009, 72-130; tenże,
Jezus Magus, s. 45-57; tenże, Jezus Chrystus jako model dla postaci Apolloniusza z Tiany.
7
Nie udało mi się dotrzeć do tekstów P.F. Crafferta: The Life of a Galilean Shaman: Jesus of Nazareth in
Anthropological-Historical Perspective, Cascade, Eugene 2008 i Jesus and the shamanic complex: First steps in
utilizing a social type model and historical figure. „Neotestamentica”, 33 (1999) 321-342. Zob. recenzję R.J.
Millera z książki The Life of a Galilean Shaman (www.bookreviews.org/pdf/6328_6809.pdf, stan na
13.06.2011).
8
S.A. Tokariew, Pierwotne formy religii i ich rozwój, Książka i Wiedza, Warszawa 1969, s. 270.
9
W. La Barre, The Ghost Dance: Origins of Religion, Doubleday & Company, Garden City 1970, s. 161.
10
B.Y. Sung, Rites of Purification in Korean Shamanism [w:] Proceedings of the XIth International Congress of
the International Association for the History of Religions held with the Support of UNESCO and under the auspices
of the International Council for Philosophy and Humanistic Studies at Claremont, California, September 6-11,
1965, vol. 2, E.J. Brill, Leiden 1968, s. 35.
11
Cyt. w: Y. Pentikäinen, Introduction, w: tenże (red.), Shamanism and Northern Ecology, Mouton de Gruyter,
Berlin 1996, s. 6.
12
S.L. Davies, Jesus the Healer: Possession, Trance, and the Origins of Christianity, Continuum, New York 1995,
s. 178.
13
J.J. Pilch, The nose and the altered states of consciousness: Tascodrugites and Ezekiel, „Hervormde
Teologiese Studies”, 58 (2002), s. 716-717. Wprawdzie w tym artykule Pilch nie nazywa wprost Jezusa
szamanem, ale do takiego wniosku można dojść po analizie ekstatycznego charakteru modlitwy Jezusa w
kontekście szamanizmu (zob. dalej, pkt 19). O tym, że Pilch uznaje Jezusa za szamana świadczą też hasła John
analizy potwierdzającej taki punkt widzenia. Wyjątkiem jest krótki podrozdział „Jezus jako
szaman” w haśle dotyczącym chrześcijaństwa i szamanizmu zamieszczonym w encyklopedii
szamanizmu.16 Niniejszy tekst pokazuje paralele między Jezusem a szamanami. Zostały one
ujęte w 40 zagadnieniach podzielonych na cztery części: (1) desygnaty szamana; (2) formy
elekcji szamana; (3) moce szamana; (4) władza i jej dziedziczenie.

I. Desygnaty szamana

1. Prymarna właściwość szamana: dualna natura – ludzka i boska

Szaman to istota o podwójnej naturze: ludzkiej i boskiej,17 to człowiek-bóg, albo syn boży.18
Jezus to zarazem człowiek („syn człowieczy”) (Mk 2.28) i bóg (J 1.1). Jako taki jest synem
ducha (Mt 1.18, 20), albo synem bożym (Mk 3.11; 14.61).

2. Pośrednik

Szaman to pośrednik między tym, co nadnaturalne (bogami, duchami) a ludźmi.19

Zdaniem Pawła Jezus był pośrednikiem „między Bogiem a ludźmi” (1Tm 2.5). Za takiego
pośrednika Żydzi uznawali mesjasza (zob. dalej, pkt 39).

3. Zbawiciel

Szaman to zbawiciel.20 Paragwajski lud Avá-Cziripá uważa Wielkich Szamanów za

zbawicieli.21 W tej roli, zdaniem Stevena Hugh-Jonesa, szaman „przypomina Chrystusa”.22
Według Stevena Larsena, szaman zajmuje się zbawianiem ludzi.23 Zdaniem Andrzeja
Szyjewskiego szaman „jest najbardziej pierwotną postacią zbawczą”.24
Jezus był zbawicielem (Łk 2.11; 2Tm 1.10). W grece Nowego Testamentu słowo sōzō
oznacza zarówno „leczyć” jak i „zbawiać”. Jezus-uzdrowiciel to Jezus-zbawiciel, ktoś, kto

J. Pilch i Holy People, w: G. Harvey, R.J. Wallis, Historical Dictionary of Shamanism, The Scarecrow Press,
Lanham 2007, s. 103, 167.
14
Zraniona uzdrowicielka: Rozmowa z koreańską szamanką tańca Hi-ah Park, w: G. von Lüpke, Dawna
mądrość na nowe czasy, Wydawnictwo Czarna Owca, Warszawa 2009, s. 232.
15
R. Wright, Ewolucja boga, Prószyński i S-ka, Warszawa 2010, s. 274.
16
B. Wilhelmi, Christianity and Shamanism, w: M. Namba M. Walter, E.J.Neumann Friedman (red.),
Shamanism: An Encyclopedia of World Beliefs, Practices and Culture, ABC-CLIO Inc., Santa Barbara 2004, s.
37-39.
17
N. Drury, Szamanizm, Dom Wydawniczy „Rebis”, Poznań 1994, s. 21; P. Vitebsky, Szaman, Świat Książki,
Warszawa 1996, s. 91.
18
M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, PWN, Warszawa 1994, s. 82-84.
19
M.A. Czaplicka, Samoyed, w: J. Hastings (red.), Encyclopaedia of Religion and Ethics, vol. 11, Charles
Scribner's Sons, New York 1920, s. 174; M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, s. 322; M.
Ripinski-Naxon, The Nature of Shamanism: Substance and Function of a Religious Metaphor, State University of
New York Press, Albany 1993, s. 65.
20
L.E. Sullivan, Icanchu’s Drum: An Orientaton to Meaning in South American Religions, Macmillan
Publishing Company, New York 1988, s. 406, 576; A. Szyjewski, Szamanizm, Wydawnictwo WAM, Kraków
2005, s. 102.
21
M.A. Bartolomé, Shamanism Among the Avá-Chiripá, w: D.L. Browman, R.A. Schwarz (1979) (red.), Spirits,
Shamans and Stars: Perspectives from South America, Mouton Publishers, Hague 1979, s. 117.
22
S. Hugh-Jones, Shamans, Prophets, Priests, and Pastors, w: N. Thomas, C. Humphrey (red.), Shamanism,
History, and the State, University of Michigan Press, Ann Arbor 1994, s. 38.
23
S. Larsen, The Shaman's Doorway: Opening Imagination to Power and Myth, Station Hill Press, Barrytown
1988, s. 10.
24
A Szyjewski, Szamanizm, s. 104, podkr. A.S.
uzdrawia, a więc zbawia człowieka od problemów zdrowotnych (por. np. Mk 5.23). Zbawiciel
dla hellenistów był tym, kim szaman dla mieszkańców Syberii, czy czarownik dla
Afrykańczyków.25

4. Mag / czarownik

Zakresy znaczeniowe słów „szaman” (i paralelnie „czarownik”) oraz „mag” w wielu

kontekstach się pokrywają.26 Przykładowo, Morton Smith, który generalnie uważał Jezusa za
maga,27 zauważył też, że postać Jezusa stanowi „typowy wzorzec inicjacji szamańskiej”,
nawiązujący do opisów analogicznych postaci znanych z greckich papirusów magicznych.28
Jezusa uważał więc bardziej za maga-szamana niż maga. Według Andrzeja Wiercińskiego:
„magia zrodziła się wraz z szamanizmem”,29 a zatem mag i szaman od początku współistnieli
obok siebie. Dogłębną transkulturową analizę specjalistów od sacrum mającą wykazać, że w
praktyce nie sposób odróżnić maga od szamana a ich obu od kapłana, przeprowadził Michael
Winkelman.30 Różnica między magiem a szamanem czy magią a szamanizmem jest płynna. 31
Badacze zarówno w początkach badań nad szamanizmem jak i obecnie pisali, że szaman to
mag,32 bądź czarownik.33
Mianem czarownika określił Jezusa Max Weber.34 O tym, że Jezus był postrzegany jako
„mag/czarownik”, pisał też Graham N. Stanton.35 Maga widział w nim głównie Morton
Smith,36 ale także – piszący w tym samym czasie i niezależnie od niego – John M. Hull.37
Jednak również John D. Crossan, który widział w Jezusie żydowskiego kynika, dostrzegł w
jego postaci cechy maga.38
Niektóre analizy pokazują szamana jako „czarnego” maga,39 kierującego „negatywną moc (...)
na jednostkę, która w poważny sposób naruszyła reguły postępowania”,40 lub jest uznawana za
niebezpieczną.41

25
Por. słowa M. Webera: „Jego zbawiciel (= Jezus) jest przede wszystkim czarownikiem” (Gospodarka i
społeczeństwo: Zarys socjologii rozumiejącej, PWN, Warszawa 2002, s. 480).
26
Por. np. D. Watson (red.), A Dictionary of Mind and Spirit, Andre Deutsch, London 1991, s. 189.
27
M. Smith, Jesus the Magician, Harper & Row, San Francisco 1981. Por. J. Sieradzan, Jezus Magus.
28
M. Smith, The Secret Gospel: The Discovery and Interpretation of the Secret Gospel According to Mark, Dawn
Horse Press, Clear Lake 1984, s. 106. Por. tenże, Clement of Alexandria and a Secret Gospel of Mark, Harvard
University Press, Cambridge 1973, s. 224.
29
A. Wierciński, O pojęciu magii, w: tenże, Magia a religia: Szkice z antropologii religii, Zakład Wydawniczy
„Nomos”, Kraków 1997, s. 107.
30
M.J. Winkelman, Shamans, Priests and Witches: A Cross-Cultural Study of Magico-Religious Practitioners,
Arizona State University, [Phoenix] 1992.
31
Por. choćby Zbiór porozumień zawartych za czasów Trzech Królestw (XII w.), nazywający moce szamańskie
magicznymi (Kun Shi, Ny Dan the Manchu Shamaness, w: D.S. Lopez Jr. [red.], Religions of China in Practice,
Princeton University Press, Princeton 1996, s. 224, 227).
32
D. Banzarow, Czernaja wiera ili szamanstwo u mongołow, w: tenże, Sobranie soczienij, Izdadielstwo Akademii
Nauk SSSR, Moskwa 1955, s. 88, 90; M.A. Czaplicka, Aboriginal Siberia: A Study in Social Anthropology,
Clarendon Press, Oxford 1969, s. 193-194; M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, s. 15.
33
D. Banzarow, Czernaja wiera ili szamanstwo u mongołow, s. 88, 90; M.A. Czaplicka, Aboriginal Siberia, s. 191;
P. Vitebsky, Szaman, s. 6.
34
M. Weber, Gospodarka i społeczeństwo, s. 480. Por. wyżej, przyp. 18.
35
G.N. Stanton, Jesus and Gospel, Cambridge University Press, Cambridge 2004, s. 147.
36
M. Smith, Clement of Alexandria and a Secret Gospel of Mark; tenże, The Secret Gospel; tenże, Jesus the
Magician. Por. J. Sieradzan, Jezus Magus.
37
J.M. Hull, Hellenistic Magic and the Synoptic Tradition, SCM Press, London, 1974, s. 18.
38
J.D. Crossan, Historyczny Jezus: Kim był i czego nauczał, Książka i Wiedza, Warszawa 1997, s. 442, 490 (kynik)
325 (mag).
39
Å. Hultkrantz, Means and Ends in Lapp Shamanism, w: L. Bäckman, Å. Hultkrantz (red.), Studies in Lapp
Shamanism, Almquist & Wiksell International, Stockholm 1978, s. 57; J.S. Wasilewski, Podróże do piekieł: Rzecz
o szamańskich misteriach, LSW, Warszawa 1985, s. 48.
 Negatywny obraz Jezusa jako „czarnego” maga nie jest w ewangeliach kanonicznych tak
jaskrawy, jak w apokryficznych ewangeliach dzieciństwa.42 Wszelako i w nich zachowały się
jego pozostałości, które Morton Smith uznał za wskazujące na praktykowanie przez niego
„czarnej” magii (por. Mk 4.12; Mt 10.35-36; 13.15; Łk 12.49).43

5. Kapłan

Szaman to kapłan.44
Jezus to kapłan (Mt 26.26-27) .

6. Mędrzec

Szaman to mędrzec.45
Według Pawła Jezus był „mądrością Bożą” (1Kor 1.24).

7. Prorok

Szaman to prorok.46
Jezus nazwał siebie prorokiem (Łk 13.33).

8. Mistyk-wizjoner

Szaman to mistyk.47
Jezus miał wiele wizji (Mk 1.10; Mt 4.2-11).

9. Hipnotyzer

Szaman to hipnotyzer.48 Badacze szamanizmu, antropolodzy, socjolodzy oraz teoretycy i

praktycy hipnozy doszukują się analogii między metodami stosowanymi przez szamanów i

40
M.A. Bartolomé, Shamanism Among the Avá-Chiripá, s. 143.
41
M. i A. Posern-Zielińscy, Indiańskie wierzenia i rytuały, Wydawnictwo Zakładu Narodowego im. Ossolińskich,
Wrocław 1977, s. 122; Shi Kun, Shamanic Practices in Southwest China: Comparative Perspective of the
Minorities, „Temenos”, 24 (1988), s. 125-126.
42
Por. np. te fragmenty, w których Jezus niszczy słowem świątynię pogańską, dlatego, że spadła na niego cegła
(Dzieciństwo Pana, Ewangelia Tomasza [Dzieciństwa] B 2, w: M. Starowieyski [red.], Apokryfy Nowego
Testamentu: Ewangelie apokryficzne, cz. 1, Wydawnictwo WAM, Kraków 2003, s. 397), dokonuje transformacji
dzieci w świnie (tamże, B 4, s. 398) i kozły (Ewangelia Dzieciństwa Arabska 40, tamże, s. 425), oraz manipuluje
umysłem nauczyciela, który pada na ziemię trzęsąc się ze strachu (Dzieciństwo Pana, Ewangelia Tomasza
[Dzieciństwa] A 15, s. 395).
43
Zob. J. Sieradzan, Jezus Magus, s. 164-167.
44
D. Banzarow, Czernaja wiera ili szamanstwo u mongołow, s. 88, 90; M.A. Czaplicka, Aboriginal Siberia, s. 191;
M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, s. 15; 42, 322.
45
D. Banzarow, Czernaja wiera ili szamanstwo u mongołow, s. 88; J. Fazekas, Hungarian Shamanism, Material
and History of Research, w: C.-M. Edsman (red.), Studies in Shamanism: Based on papers read at the Symposium
on Shamanism helt at Åbo on the 6th-8th of September 1962, Almquist & Wiksell, Stockholm 1967, s. 106.
46
D. Banzarow, Czernaja wiera ili szamanstwo u mongołow, s. 95-96; M.A. Czaplicka, Aboriginal Siberia, s. 191,
193-194; I.M. Lewis, What is a Shaman?, w: M. Hoppál (red.), Shamanism in Eurasia, Edition Herodot, Göttingen
1984, s. 9.
47
M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, s. 15; J. Halifax, Shaman: The wounded healer, Thames and
Hudson, London 1997, s. 3; P. Vitebsky, Szaman, s. 10.
48
T.M. Michajłow, Struktura buriatskogo szamanizma, w: I.N. Giemujew, A.M. Sagałajew (red.), Tradicionnyje
wierowania i byt narodow sibiri (XIX – naczało XX w.), Izdadielstwo „Nauka”, Nowosibirsk 1987, s. 50. Prace
dotyczące związków szamanizmu i hipnozy omawiam w: J. Sieradzan, Sokrates nieznany, s. 478-481.
hipnoterapeutów.49 James McClenon, który obserwował pracę uzdrowicieli w Azji
Południowo-Wschodniej i Wschodniej, stwierdził istnienie wspólnej, fizjologicznej podstawy
uzdrowień chrześcijańskich uzdrowicieli żyjących w zachodniej Europie i we wschodniej
Azji, oraz działających na Wschodzie uzdrowicieli szamańskich.50
Według Mortona Smitha i Iana Wilsona Jezus najpierw hipnotyzował siebie, a potem swoich
uczniów i pod hipnozą indukował im halucynacje słuchowe i wzrokowe, w tym wizje królestwa
bożego.51 Przypisywane Jezusowi powiedzenia w kontekście hipnozy oraz ich podobieństwo do
sugestii hipnotycznej zanalizował Steven Davies.52

10. Poeta / śpiewak / tancerz

Szaman to poeta/śpiewak.53 Święty taniec może być jedną z form elekcji szamana.54
Według Dziejów Jana (94-97), Jezus – podobnie jak czynił to król Dawid (2Sm 6.5) – śpiewał
hymny i praktykował święty taniec.55

II. Formy elekcji szamana

11. Powołanie przez boga (ducha)

Szamanem zostaje się wskutek nadnaturalnego powołania przez bóstwa lub duchy,56 nierzadko
„jeszcze w łonie matki”.57 Jeden z szamanów eskimoskich stwierdził: „wszystko było
przygotowane dla mnie, gdy wciąż jeszcze znajdowałem się w brzuchu matki”.58
Jezus to człowiek powołany przez Boga (Mk 1.10-11) w łonie matki (Mt 1.18).

12. Inicjacyjne wniknięcie do ciała mocy bożej

Szamanem zostaje się wskutek wniknięcia do ciała „niepojętej siły”.59

Jezus podczas inicjacyjnego chrztu miał wizję otwierającego się nieba „i Ducha zstępującego
nań jako gołębica” (Mk 1.10). Przed śmiercią Bóg (Mk 15.34) albo moc boża,60 opuściły go.
Jezus przez 40 dni na pościł i modlił się na pustyni, doświadczając przy tym demonicznych
wizji (Mt 4.2-11). Zdaniem Mortona Smitha odosobnienie to było „zgodne z wzorcem
zachowania szamana” i „szamańską sesją” .61 To, że na pustynię nie udał się dobrowolnie, lecz
49
Zob. J. Sieradzan, Sokrates nieznany, s. 479 i przyp. 143 na s. 493.
50
J. McClenon, Wondrous Healing: Shamanism, Human Evolution and the Origin of Religion, Northern Illinois
University Press, DeKalb 2002, s. 60.
51
M. Smith, The Origin and History of the Transfiguration Story, „Union Seminary Quarterly Review”, 36 (1980), s.
43; I. Wilson, Jesus: The Evidence, Pan Books, London 1985, s. 93-95. Por. J. Sieradzan, Sokrates nieznany, s. 408.
52
S.L. Davies, Jesus the Healer, s. 137-140.
53
M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, s. 15, 42; P.T. Furst, Hallucinogens and Culture, Chandler &
Sharp Publishers, Novato 1997, s. 4; M. Ripinski-Naxon, The Nature of Shamanism, s. 64.
54
T. Dajczer, Inicjacje i ich wymiar kosmiczny u ludów Kalifornii, ATK, Warszawa 1984, s. 83-84, 111-113.
55
Dzieje Jana 27-30, w: Apokryfy Nowego Testamentu: Apostołowie, cz. 1, Wydawnictwo WAM, Kraków 2007, s.
305-309.
56
W. Sieroszewski, 12 lat w kraju Jakutów, Warszawa 1900, s. 394; M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki
ekstazy, s. 420; M. Winkelman, Shamanism: The Neural Ecology of Consciousness and Healing, Bergin & Garvey,
Westport 2000, s. 66.
57
A. Nawrocki, Szamanizm i Węgrzy, Iskry, Warszawa 1988, s. 150; M.M. Kośko, Mitologia ludów Syberii, WAiF,
Warszawa 1990, s. 130.
58
S. Larsen, The Shaman's Doorway, s. 77.
59
B. Piłsudski, Szamanizm u tubylców na Sachalinie, cz. 1, „Lud”, 15 (1909), s. 263.
60
Ewangelia Piotra 19, w: M. Starowieyski (red.), Apokryfy Nowego Testamentu: Ewangelie apokryficzne, cz. 2, s.
619.
61
M. Smith, Jesus the Magician, s. 106.
„powiódł (ēkbāllei) go [tam] Duch” (Mk 1.12). można uznać za przejaw choroby szamańskiej
(zob. dalej, pkt 16), przypominającej doświadczenie menad „porwanych, gnanych przez
Dionizosa”, które zamieszkały w górach.62

13. Ujrzenie halucynacji

Szamanem można zostać w wyniku ujrzenia halucynacji lub wizji.63

Jak wspomniano, Jezus podczas inicjacji miał wizję nieba i ducha (Mk 1.10), a podczas
odosobnienia na pustyni wizje Jerozolimy i całego świata (Mt 4.5, 8).

14. Otrzymanie pouczeń od bóstwa w odmiennym stanie świadomości

Szamanem można zostać wskutek otrzymania inicjacji i pouczeń od bóstwa (duchów) we śnie,
wizji lub stanie ekstatyczno-transowym.64
Zdaniem Stephena Daviesa Jezus był „człowiekiem nawiedzonym przez ducha bożego”
mającym podwójną osobowość: Jezusa z Nazaretu i Chrystusa (ducha bożego).65 Słowa o
własnej boskości, które Jezus wypowiadał w stanie ekstatyczno-transowym, nie pochodzą od
niego, lecz od Chrystusa, czyli boskiego ducha, który wówczas zastępował osobę Jezusa.66

15. Inicjacyjna śmierć i zmartwychwstanie

Na Syberii znano mit o szamanie, który umiera podczas inicjacji i zmartwychwstaje po trzech
dniach.67 Pewien szaman z Alaski miał podczas inicjacyjnej śmierci przebywać dwa dni w
świecie podziemnym.68
Jezus zmartwychwstał „po trzech dniach” (Mk 8.31; 9.31; 10.34).

16. Choroba szamańska

Szamanem można zostać po przejściu przez tzw. chorobę szamańską, cechującą się
nietypowym, ekscentrycznym zachowaniem.69
Objawy „choroby szamańskiej” Jezusa opisał znakomicie we współczesnym apokryfie Nikos
Kazantzakis. Jego Jezus doświadczał dziwnych snów, zmagał się sam z sobą („Nie wytrzymam
dłużej, mam już dość”), zachowywał się jak obłąkany („Wrzasnął i upadł na ziemię. Z ust ciekła
mu piana”), wybuchał śmiechem. Niejednokrotnie czuł, jak „dziesięć szponów (...) wbijało się w
jego głowę”. Miewał wizje i słyszał głosy: „ktoś przemówił do niego z góry”.70

17. Inicjacyjne próby

62
Eurypides, Bakchantki 118-119, w: tenże, Tragedie, t. 4, Prószyński i S-ka, Warszawa 2007, s. 24.
63
Halucynacja: B. Piłsudski, Szamanizm u tubylców na Sachalinie, s. 263; wizja: J. Sieradzan (tł.), Szamanizm w
Buriacji i Kazachstanie: Rozmowy Namkhai Norbu Rinpocze i Fabio Andrico z buriacką szamanką i kazachskim
uzdrowicielem, „Smok Wadżry”, 1993, nr 43/44, s. 53.
64
W. Jochelson, The Koryak, E.J. Brill, Leiden 1908, s. 47; M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, s.
50, 62, 94, 420; M. Winkelman, Shamanism, s. 66.
65
S.L. Davies, Jesus the Healer, s. 178.
66
Tamże, s. 135-154.
67
M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, s. 47.
68
Tamże, s. 291.
69
L.J. Szternberg, Religia giljakow, w: tenże, Pierwobytnaja religija w swietie etnografii: Issledowanija, stati,
lekcji, Izdatelstwo Instituta Narodow Siewiera, Leningrad 1936, s. 47; M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki
ekstazy, s. 35-47, 420; M.J. Winkelman, Shamans, Priests and Witches, s. 50.
70
N. Kazantzakis, Ostatnie kuszenie Chrystusa, Kantor Wydawniczy SAWW, Warszawa 1992, s. 9-16, 28-30.
 W wizjach inicjacyjnych szamani syberyjscy znajdowali się w różnych miejscach.71
„Kuszenie” Jezusa przez diabła odbywało się w sposób analogiczny do doświadczeń
inicjacyjnych niektórych szamanów: zły duch zabrał go do na dach świątyni i na szczyt góry (Mt
4.5, 8).

18. Próby ascetyczne

Aby zostać szamanem, kandydat z reguły musiał przejść szereg prób rytualnych. 72
Trwające 40 dni odosobnienie Jezusa na pustyni można potraktować jako czas ascezy
przygotowującej do zostania szamanem (Mt 4.2-11).

III. Moce szamana

19. Ekstaza będąca skutkiem ascezy

Dla Mircei Eliadego szamanizm to archaiczna technika ekstazy.73

O ile dla swojej rodziny Jezus był człowiekiem niespełna rozumu, który „odszedł od
zmysłów” (eksēste) (Mk 3.21), to dla Winkelmana był szamanem czyli „zawodowym
medykiem, który wykorzystuje odmienny stan świadomości”.74 Następny wers tekstu (22)
informuje, że Jezus wykorzystywał ten stan do egzorcyzmów. O tym, że nie mamy tu do
czynienia z obłędem, lecz kontrolowanym w szamańskim rytuale stanem ekstatyczno-
transowym świadczą też słowa pewnego Eskimosa, który stwierdził: „Kiedy szaman leczy,
odchodzi od zmysłów (ang. he is out of mind), ale nie jest szalony”.75 Z tego wynika, że rodzina
Jezusa nie była świadoma tego, że jego ekscentryczne zachowanie nie dowodzi obłędu, ale
przebywania w szamańskim stanie świadomości. Także Morton Smith – zwolennik tezy o
Jezusie-magu – uznał ten fragment za dowód na to, że Jezus był szamanem.76
Na to, że Jezus wchodził w ekstazę, wskazuje nie tylko powyższa analiza Ewangelii Marka
(3.21-22), ale także paralelne fragmenty Ewangelii Marka (1.12) i Ewangelii Hebrajczyków
(4). W drugim z tych tekstów czytamy: „Dziś wziął mnie Duch Święty, matka moja, chwycił
mnie niedawno za jeden z włosów moich i zaniósł mnie na wysoką górę Tabor”.77
Jezus wykorzystywał modlitwę do indukcji stanu ekstatyczno-transowego: „jeszcze
gorliwiej się modlił; i był pot jego jak krople krwi, spływające na ziemię” (Łk 22.44).
Modlitwa była tak intensywna, że powodowała upadek na ziemię (Mk 14.35). John Pilch
odniósł to do cytowanej przez francuskich misjonarzy praktyki afrykańskich czarowników,
„którzy tańczyli dopóty, dopóki nie padli na ziemię wycieńczeni i pokryci krwią strumieniami
lejącą się im z nosów”.78 Sugerował, że Jezus leżąc na ziemi, zatykał lewą dziurkę od nosa,
stymulując w ten sposób prawą półkulę mózgową, odpowiedzialną za wejście w ekstazę.

71
A.-L. Siikala, The Siberian Shaman's Technique of Ecstasy, w: A.-L. Siikala, M. Hoppál (red.), Studies on
Shamanism, Finnish Anthropological Society, Akadémiai Kiadó, Helsinki, Budapest 1998, s. 109-110.
72
S. Larsen, The Shaman's Doorway, s. 61; R. Hutton, Shamans: Siberian Spirituality and the Western
Imagination, Hambledon and London, London 2001, s. 73.
73
Por. tytuł jego książki (zob. wyżej, przyp. 18).
74
M. Winkelman, Shamanism, s. 58.
75
J.M. Murphy, Psychiatric Labelling in Cross-Cultural Perspective: Similar kinds of disturbed behaviour appear
to be labeled abnormal in diverse cultures, „Science”, vol. 191, 1976, s. 1022, pierwsze podkr. J.S., drugie J.M.
76
M. Smith, Jesus the Magician, s. 143, 106.
77
Ewangelia Hebrajczyków 4, w: M. Starowieyski (red.), Apokryfy Nowego Testamentu: Ewangelie apokryficzne,
cz. 1, s. 101.
78
J. Clottes, D. Lewis-Williams, Prehistoryczni szamani: Trans i magia w zdobionych grotach, Wydawnictwo
Uniwersytetu Warszawskiego, Warszawa 2009, s. 36. Por. tamże, s. 55.
Mógł w tym naśladować wyznawców Tammuza, którzy w celu indukcji odmiennych stanów
świadomości zatykali dziurkę od nosa winną latoroślą (por. Ez 8.17).79

20. Uzdrawianie

Szaman przyjmuje na siebie wiele ról związanych z kompleksem uzdrawianie, w tym

znachora, lekarza i uzdrowiciela.80
Jezus leczył z ośmiu wymienionych z nazwy chorób i innych, których nazw nie podano.81

21. Egzorcyzmy

Szaman jest specjalistą od egzorcyzmowania złych duchów.82

Jezus praktykował egzorcyzmy (Mk 1.22-26; 3.10-11; 3.22). Jak każdy egzorcysta, pytał
demony o ich imiona (Mk 5.9), co – zdaniem ezoteryków – pozwala mu przejąć kontrolę nad
nimi.

22. Wstępowanie do nieba

Wstępowanie do świata górnego jest jedną z najważniejszych umiejętności przypisywanych

szamanom.83
Przykładem wniebowstąpienia Jezusa było przemienienie na górze (Mk 9.2-13).84
Chrześcijańską wersję szamańskiego wstępowania duszy do nieba podał Ambroży z Mediolanu,
który porównał Chrystusa do woźnicy jadącego na duszy jak woźnica na rydwanie.85

23. Zstępowanie do świata podziemnego

Drugą spośród najważniejszych umiejętności , którymi dysponują szamani, jest zstępowanie do

świata podziemnego.86 Szaman zstępuje do świata podziemnego głównie w celu odzyskania
„skradzionej” duszy, jej części, albo (jako psychopompos) po to, by odprowadzić duszę
zmarłego. Czyni to tylko wtedy, gdy przywołanie duszy okaże się bezskuteczne.87
Sprzeczność między słowami Jezusa, który obiecał ukrzyżowanemu wraz z nim, że „dziś”
znajdzie się z nim „w raju” (Łk 23.43), a tradycją, która przez trzy dni kazała Jezusowi
przebywać w świecie podziemnym (Mk 8.31), można wyjaśnić stylizacją jego postaci na
modelowego szamana.
Według Credo Atanazego – używanego obecnie w chrześcijaństwie z pewnymi modyfikacjami
– Jezus musiał na trzy dni „zstąpić do piekieł” czyli do świata podziemnego, aby przeżyć śmierć

79
J.J. Pilch, The nose and the altered states of consciousness, s. 713-717.
80
D. Banzarow, Czernaja wiera ili szamanstwo u mongołow, s. 88; M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki
ekstazy, s. 15, 42, 188; P. Vitebsky, Szaman, s. 6, 10.
81
Ich wyszczególnienie podaję w: J. Sieradzan, Jezus Magus, s. 54.
82
S.M. Shirokogoroff, Psychomental Complex of the Tungus, Kegan Paul, Trench, Trubner & Co., London 1935, s.
269, 315; M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, s. 240; A.F. Majewicz, Dzieje i wierzenia Ajnów,
CIA-Books-Svaro, Poznań 1991, s. 191.
83
M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, s. 61-62, 135, 139-145, 149-151, 188, 195, 199, 237-248,
291-292, 323-327, 347, 351-352, 364, 426-427, 480-488.
84
Por. M. Smith, Clement of Alexandria and a Secret Gospel of Mark, s. 243-248.
85
Ambroży, O Izaaku lub duszy 65-67, w: tenże, Wybór pism, t. 2, ATK, Warszawa 1986, s. 162-164.
86
M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, s. 237-253; M. Harner, The Way of the Shaman, Harper &
Row, San Francisco 1990, s. 24-30, 76-97; P. Vitebsky, Szaman, s. 70, 74.
87
M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, s. 221.
inicjacyjną88 i, jak szaman, uwolnić stamtąd więzione przez demony dusze,89 w tym proroków
Starego Testamentu.90
Chcąc zrozumieć ideę zstąpienia Jezusa do „piekieł”, należy najpierw uściślić, że terminy
takie, jak „otchłań”, „podziemia”, Hades i Szeol – są synonimami. Różni autorzy
nowotestamentowi piszą, że Jezus zstąpił do otchłani (Rz 10.7 i Dz 2.31), „do podziemi” (Ef
4.9), albo przez trzy dni przebywał „w łonie ziemi” (Mt 12.40). Inspiracją do tej wiary mógł być
apokryficzny tekst Testamentu Beniamina (9), stanowiący część Testamentu dwunastu
Patriarchów, powstały około 130/100 p.n.e., który mówi, że Jednorodzony: „Powróciwszy z
otchłani wstąpi z ziemi do nieba”.91 Zstąpienie do świata podziemnego poprzedzało wstąpienie
do świata górnego.

24. Prekognicja

Szamanom przypisuje się zdolności do przepowiadania przyszłości.92

Jezus przepowiadał przyszłość swoją (Mk 8.31; Mt 16.21), swoich uczniów (Mk 9.1; 14.30),
oraz narodu żydowskiego i świata (Mk 13.7-27; Łk 21.5-8).

25. Jasnowidzenie

Szaman to jasnowidz,93 dysponujący umiejętnością czytania w umysłach innych.94

Jezus zarówno przepowiada przyszłość (Mk 14.13; 14.30), jak i czyta w umysłach innych
([[]]Mk 2.8; 12.15; 14.18-20). Wskazując miejsce połowu ryb, zyskuje wielki autorytet uczniów-
rybaków (Łk 5.4-9). Wspomniany przez [[Ágnes Kerezsi]] szaman, któremu nie udają się
połowy ryb, szybko traci prestiż.95 Jezus czynił swoich uczniów „rybakami ludzi” (Mt 4.19).

26. Panowanie nad duchami

Szaman jest ktoś, kto utrzymuje bezpośrednie kontakty z bóstwami, duchami i duszami,
czyli z tym, co nadnaturalne.96 Dlatego jest władcą duchów97 i znawcą ich świata.98
Jezus miał władzę nad duchami (Mk 1.24-27), znał świat duchowy (Mt 18.10), widywał
duchy: spadającego Szatana (Łk 10.18) i anioła (Łk 22.43). Słuchały go zarówno demony (Mk
5.12), jak i anioły (Mt 4.11).

88
M. Eliade, Od Zalmoksisa do Czyngis-chana, PWN, Warszawa 2002, s. 31.
89
A. Sharma, Ecstasy, w: M. Eliade (gen. red.), The Encyclopedia of Religion, vol. 5, Macmillan, New York 1987,
s. 12.
90
G.G. Stroumsa, Hidden Wisdom: Esoteric Tradition and the Roots of Christian Mysticism, E.J. Brill, Leiden
1996, s. 176-177.
91
Testament Beniamina 9, w: R. Rubinkiewicz (opr.), Apokryfy Starego Testamentu, Oficyna Wydawnicza
„Vocatio”, Warszawa 2000, s. 80.
92
D. Banzarow, Czernaja wiera ili szamanstwo u mongołow, s. 90, 95-96; M. Eliade, Szamanizm i archaiczne
techniki ekstazy, s. 42; 72, 298, 323; M. Winkelman, Shamanism, s. 66.
93
M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, s. 189, 348; Å. Hultkrantz, Means and Ends in Lapp
Shamanism, s. 47-48; M. Harner, The Way of the Shaman, s. 22, 43-44, 50.
94
M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, s. 42; H. Kalweit, Shamans, Healers, and Medicine Men,
Shambala, Boulder 2000, s. 116.
95
A. Kerezsi, Similarities and differences in Eastern Khanty shamanism, w: Y. Pentikäinen (red.), Shamanism
and Northern Ecology, s. 191.
96
D. Banzarow, Czernaja wiera ili szamanstwo u mongołow, s. 88, 90; B. Piłsudski. Szamanizm u tubylców na
Sachalinie, s. 269-273; M. Harner, The Sound of Rushing Water, w: tenże (red.), Halluciongens and Shamanism,
Oxford University Press, London 1973, s. XI-XII.
97
D. Banzarow, Czernaja wiera ili szamanstwo u mongołow, s. 88; S.M. Shirokogoroff, Psychomental Complex of
the Tungus, s. 269; M. Winkelman, Shamanism, s. 66.
98
L.E. Sullivan, Icanchu’s Drum, s. 651, 656.
27. Nawiedzenie przez ducha/y, który/e przemawia/ją przez usta szamana

Szaman bywa, choć rzadko, nawiedzany przez ducha.99

Słowa o logosie jako inkarnacji „Ducha zstępującego z nieba” (J 1.32) na Jezusa G.W.H.
Lampe interpretował jako „nawiedzenie” albo „opętanie” (ang. possession) „przez Ducha”.100
Według Stevena Daviesa Jezusa w odmiennym stanie świadomości nawiedzał duch boży
(chrystusowy), wypierając jego ludzką świadomość.101

28. Władza nad życiem i śmiercią

Szamanom przypisuje się wskrzeszanie zmarłych.102

Jezusowi przypisuje się wskrzeszanie zmarłych (Mk 5.35-42). W opinii współczesnego
polskiego duchownego owo „wskrzeszenie” było w istocie wyleczeniem. Porównując z sobą
Apolloniusza z Tiany, Jezusa i Pawła (Dz 20.9-12), Tomasz Hergesel stwierdził, że „cudotwórcy
wnikliwiej oceniali stan zdrowotny chorego”.103 Nawiązał tym do znanego „cudu” wskrzeszenia
w Rzymie w I wieku p.n.e., opisanego przez Apulejusza.104 Jego bohaterem był Asklepiades z
Prusy, który stwierdził, że człowiek niesiony na marach jeszcze żyje; mimo to dla postronnych
stał się on „cudotwórcą”.105
W związku z tym tzw. wskrzeszenie Łazarza (J 11.1-44) może być albo (jak chce Morton
Smith) inicjacją przekształconą w legendę o wskrzeszeniu,[[106]] albo wskazaniem na
szamańskie umiejętności Jezusa, który sprowadził ze świata podziemnego do ciała duszę
znajdującego się w letargu Łazarza.

29. Panowanie nad zjawiskami atmosferycznymi

Do najczęściej wzmiankowanych mocy szamańskich należą: okiełznanie wiatru,107

uspokajanie wzburzonego morza,108 oraz sprowadzanie109 lub powstrzymywanie deszczu.110
Jezus uspokaja wzburzone morze i silny wiatr (Mk 4.39). Nie ma wprawdzie świadectw na to,
że Jezus sprowadzał deszcz jak czynili to żydowscy zaklinacze deszczu, ale analiza Gezy
Vermesa pokazała ich fenomenologiczną tożsamość.111

99
M.A. Czaplicka, Aboriginal Siberia, s. 172; S.M. Shirokogoroff, Psychomental Complex of the Tungus, s. 269;
M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, s. 346.
100
G.W.H. Lampe, The Holy Spirit and the person of Christ, w: S.W. Sykes, J.P. Clayton (red.), Christ, Faith, and
History: Cambridge Studies in Christology, Cambridge 1972, s. 117.
101
S.L. Davies, Jesus the Healer, s. 104.
102
M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, s. 139; A.J. Hebert, Przywróceni życiu: Wiarygodna
opowieść o czterystu wskrzeszeniach, Exeter, Gdańsk 1995, s. 321; Mudrooroo, Mitologia Aborygenów, Dom
Wydawniczy Rebis, Poznań 1997, s. 58.
103
T. Hergesel, Jezus cudotwórca, Księgarnia św. Jacka, Katowice 1987, s. 109.
104
Apulejusz, Florida 19, H.E. Butler (tł.), The Apologia and Florida of Apuleius of Madaura, Clarendon Press,
Oxford 1909, s. 205-206.
105
Por. T. Sapota, Magia i religia w twórczości Lucjusza Apulejusza z Madaury: Studium wpływów orientalnych w
kulturze rzymskiej w drugim wieku naszej ery, Zakład Wydawniczy „Nomos”, Kraków 2001, s. 173-174.
106
[[M. Smith, Jesus the Magician, s. 45-62.]]
107
B. Piłsudski, Szamanizm u tubylców na Sachalinie, cz. 2, „Lud”, 16 (1910), s. 123.
108
Tamże, 123-124; A.F. Majewicz, Dzieje i wierzenia Ajnów, s. 175.
109
B. Piłsudski, Szamanizm u tubylców na Sachalinie, cz. 2, s. 124; E. Lips, Księga Indian, Wiedza Powszechna,
Warszawa 1960, s. 161, 164; M. Ripinski-Naxon, The Nature of Shamanism, s. 89.
110
M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, s. 323, przyp. 41.
111
G. Vermes, Jezus Żyd: Ewangelia w oczach historyka, Wydawnictwo Znak, Kraków 2003, s. 90-98. Por. J.
Sieradzan, Jezus Magus, s. 40-41.
30. Chodzenie po wodzie

Szamani mają dysponować umiejętnością chodzenia po wodzie.112

Jezus miał chodzić po wodzie (Mk 6.49).

31. Autotransformacje w inne byty

Szamanom przypisuje się umiejętność przekształcania się w duchy i zwierzęta.113

Jezus na ziemi przebywał „w postaci Bożej” (Flp 2.6). Według gnostyckich walentynian
Jezusa nie można było rozpoznać, ponieważ demiurgom jawił się jako demiurg, „aniołom jako
anioł i ludziom jako człowiek”.114 Jezus miał przekształcić chleb w swoje ciało, a wino w
swoją krew (Mk 14.22-25).

32. Materializacja, transformacja, multiplikacja przedmiotów

Szamanom przypisuje się zdolności do przekształcania przedmiotów.115

Jezusowi przypisuje się umiejętność przekształcenia wody w wino (J 2.7-11).

33. Rozmnażanie jedzenia

Rozmnożenie pożywienia przez Jezusa dla 5000 osób (Mk 6.35-43; 8.1-9) jest wzorowane na
analogicznym opisie nakarmienie przez szamana Elizeusza stu ludzi (2Krl 4.42-44), i/lub
nakarmieniu przez Buddę 500 uczniów.116 W postaciach Elizeusza i Buddy można się
dopatrzyć wielu cech szamańskich.117

34. Niewidzialność

Szamanom przypisuje się umiejętność stawiania się niewidzialnymi.118

Jezus zniknął sprzed oczu ludziom, którzy usiłowali go pochwycić (Łk 4.29-30), oraz swoim
uczniom po zmartwychwstaniu (24.31).

35. Przechodzenie przez materię

Szamanom przypisuje się panowanie nad materią: przechodzenie przez ściany i pozostawianie
w skale odcisków rąk i stóp.119

112
M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, s. 398, przyp. 60; M. Hoppál, Shaman Traditions in
Transition, International Society for Shamanistic Research, Budapest 2000, s. 78.
113
W. Sieroszewski, 12 lat w kraju Jakutów, s. 381; M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, s. 98-105;
M. Winkelman, Shamanism, s. 66.
114
Ewangelia Filipa 26a, w: W. Myszor (tł.), Biblioteka z Nag-Hammadi, Księgarnia św. Jacka, Katowice 2008, s.
236.
115
J. Halifax, Shaman, s. 15.
116
Illisa-jataka (78), w: R. Chalmers (tł.), The Jataka or Stories of the Buddha’s Former Births, vol. 1,
Cambridge University Press, Cambridge 1895, s. 197.
117
Do szamanów Elizeusza zaliczyli m.in. J. Wach (Socjologia religii, Książka i Wiedza, Warszawa 1961, s. 338)
i J.D. Crossan (Historyczny Jezus, s. 178). Budda wywodził się z ruchu śramanów, których nawet etymologia wiąże
z szamanami. Według Aśwaghoszy (II w.), Budda miał o sobie powiedzieć, że jest szamanem (Czyny Buddy
[Buddhacarita] 343, S. Beal (tł.), The Fo-sho-hing-tsan-king: A Life of Buddha by Aśvaghosha Bodhisattva, Motilal
Banarsidass, Delhi 1984, s. 49).
118
M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, s. 149, 346; J.S. Wasilewski, Podróże do piekieł, s. 149;
L.E. Sullivan, Icanchu’s Drum, s. 424, 655-656.
 Jezus miał przechodzić przez zamknięte drzwi (J 20.19, 26).

36. Znajomość języka zwierząt (języka duchów, języka tajemnego itp.)

Szamanom przypisuje się znajomość języka zwierząt, języka duchów i innych tajemnych
języków.120
Jezus miał znać język duchów (Mk 1.25, 34).

37. Posiadanie władzy nad dzikimi zwierzętami

Szamanom przypisuje się umiejętność okiełznania dzikich zwierząt.121

Jezusowi przypisywano przekazywanie umiejętności odporności na ukąszenia wężów (Mk
16.18).

38. Transmutacja trucizn

Szamanom przypisuje się umiejętność transmutacji trucizn.122

Jezusowi przypisywano przekazywanie umiejętności likwidowania negatywnego wpływu
trucizn (Mk 16.18).

IV. Władza i jej dziedziczenie

39. Szaman jako przywódca polityczny i wojskowy, rzecznik społeczności, strażnik tradycji

Szaman jest rzecznikiem społeczności, w której żyje,123 strażnikiem tradycji religijnej i

przestrzegania tabu,124 systemu wartości, wierzeń, tożsamości kulturowej i dziedzictwa swojej
grupy.125
Jak władzę świecką i duchową w społecznościach plemiennych koncentrował w swoim ręku
szaman, to wśród Żydów skupiał ją król-mesjasz. Jezus sam się uważał za kandydata na
mesjasza (Mk 14.61-62), który wyzwoli Izrael z niewoli Rzymian; był też za takiego uznawany
przez swoich zwolenników (Łk 2.11). Został osądzony jako buntownik przeciw władzy, skazany
i stracony za uzurpację władzy królewskiej (Mk 14.53-15.20; Mt 27.37). Według Wiercińskiego
szaman to typ mesjaniczny,126 albo prototyp mesjasza.127

40. Dziedziczność profesji

119
H. Kalweit, Shamans, Healers, and Medicine Men, s. 116, 123; M. Ripinski-Naxon, The Nature of Shamanism,
s. 89.
120
M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, s. 103, 106-109; 337, 345, 347; H. Kalweit, Shamans,
Healers, and Medicine Men, s. 116.
121
T. Dajczer, Inicjacje i ich wymiar kosmiczny u ludów Kalifornii, s. 86.
122
J. Parry, Sacrificial death and the necrophagous ascetic, w: M. Bloch, J. Parry (red.), Death and regeneration of
life, Cambridge University Press, Cambridge 1987, s. 95, 99.
123
Å. Hultkrantz, A Definition of Shamanism, „Temenos”, 9 (1973), s. 34; R. Walsh, What is Shaman?: Definition,
Origin and Distribution, „Journal of Transpersonal Psychology”, 21:1 (1989), s. 5; M. Winkelman, Shamanism, s.
66.
124
M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, s. 42, 322.
125
B.G. Myerhoff, Peyotlowe łowy: Sakralna podróż Indian Huiczoli, Znak, Kraków 1997, s. 72; P.T. Furst,
Hallucinogens and Culture, s. 4; M. Hoppál, Shamanism: An Archaic and/or Recent Belief System [w:] A.-L.
Siikala, M. Hoppál (red.), Studies on Shamanism, s. 128.
126
Por. A. Wierciński, Model postaci szamana, w: tenże, Magia a religia, s. 126.
127
Tenże, Mesjasz i ekspansja, w: tamże, s. 163-166.
 Szamańską wiedzę przekazuje się w cyklu sukcesji od mistrza do ucznia.128
Jezus posiadał tajemną mądrość, którą przekazywał najbliższym uczniom (Mk 4.10-12, 33-
34).129 Bardzo możliwe, że na drodze do Damaszku Paweł z Tarsu w odmiennym stanie
świadomości miał nie tyle wizję Jezusa,130 ale że Jezus, który przeżył ukrzyżowanie,
inicjował go w nauki tajemne.131 Wskazuje na to fragment Dziejów apostolskich (9.5-9), w
którym czytamy, że Paweł przez trzy dni nic „nie widział i nie jadł, i nie pił” (w. 9). Można
zrozumieć, że światło wizji oślepiło go na trzy dni, ale tekst nie wyjaśnia, dlaczego przez te trzy
dni zachowywał post. Staje się to zrozumiałe, jeśli przyjmie się, że przez te trzy dni Jezus
przekazywał Pawłowi nauki i inicjacje w ciemności, a ich częścią była głodówka. Potem Paweł
przekazał te nauki Elymasowi (13.8-11), rytualnie oślepiając go „do pewnego czasu” (w. 11).

Wnioski

Autor nie sugeruje, że Jezus był „bardziej” szamanem niż zbawicielem, mesjaszem,
magiem, bądź gnostykiem. Wszystko zależy od definicji tych pojęć, a one zmieniały się w
miarę upływu czasu. Pytanie o to, czy jest on „bardziej” tym bądź kimś innym – jest źle
postawione, ponieważ ich znaczenia zachodzą na siebie. Teza o Jezusie-szamanie wydaje się
słabiej potwierdzona źródłowo od Smitha tezy o Jezusie-magu. Jednak o ile jego teza znajduje
oparcie głównie w lokalnym kontekście kulturowym – żydowskim, hellenistycznym i
bliskowschodnim – to pierwsza jest potwierdzona w materiale pochodzącym z całego świata.
Ukazuje Jezusa jako transnarodowego, transkulturowego, a więc kosmopolitycznego
specjalistę od sacrum, nastawionego – jak każdy szaman – na przynoszenie pożytku lokalnej
społeczności. Wiara w hellenistycznego zbawiciela żyjącego przed dwoma tysiącami lat w
Azji była i jest dla pierwotnych mieszkańców Australii, Afryki czy Ameryki Południowej
całkowitą abstrakcją. Co innego postać Jezusa-szamana, który – jak ich czarownicy czy
uzdrowiciele – wchodzi w odmienny stan świadomości po to, leczyć i spełniać inne, ważne
dla ich wspólnot cele.

SUMMARY

Jesus seen through the prism of literature of beginnings of Christianity and that of specialistic
shamanic is transnational, transcultural, and cosmopolitical specialist of the sacred. His aim
was the same as aim of every shaman: giving help to local community. Jesus-shaman – in
similar way as witch-doctor or healer – enters alternate state of consciousness in order to heal
and perform other, important social aims.

KEY WORDS

shaman, healer, specialist of the sacred, alternate state of consciousness

MIEJSCE PRACY: Uniwersytet w Białymstoku

TYTUŁ: dr hab.

128
M.A. Czaplicka, Aboriginal Siberia, s. 169, 177; M. Eliade, Szamanizm i archaiczne techniki ekstazy, s. 24-35,
346; L.E. Sullivan, Icanchu’s Drum, s. 392-93.
129
Ewangelia Tomasza, Incipit, w: W. Myszor (tł.), Biblioteka z Nag-Hammadi, s. 203.
130
Tak sugerował np. J.J. Pilch, Paul’s ecstatic trance experience near Damascus in Acts of the Apostles,
„Hervormde Teologiese Studies”, 58 (2002), s. 697. W samych Dziejach apostolskich istnieją trzy sprzeczne
wersje tego wydarzenia (por. 9.1-9; 22.6-11; 26.12-18).
131
Odnośnie Jezusa, który przeżył ukrzyżowanie zob. J. Sieradzan, Jezus Magus, s. 203-212.
STANOWISKO: adiunkt
PUBLIKACJE KSIĄŻKOWE:
Szaleństwo w religiach świata: Szamanizm, religia starogrecka, judaizm, chrześcijaństwo,
hinduizm, buddyzm, islam, Inter Esse, Wydawnictwo Wanda, Kraków 2005
Jezus Magus: Pierwotne chrześcijaństwo w kręgu magii, Zakład Wydawniczy „Nomos”,
Kraków 2005
Od kultu do zbrodni: Ekscentryzm i szaleństwo w religiach XX wieku, Wydawnictwo KOS,
Katowice 2006
Sokrates magos: Autsajderstwo, magia i charyzma w kontekście antropologii symbolicznej
Victora Turnera, Wydawnictwo Psychologii i Kultury ENETEIA, Warszawa 2011
Sokrates nieznany: Studia o recepcji postaci Sokratesa, Wydawnictwo Psychologii i Kultury
ENETEIA, Warszawa 2011