Mig tyke a Morse Geary ela mipdeymorea V1 peed Chr ‘Wydsnmem Ponsa -MARCIN IGNACZAK Rola szlakow migdzymorza w rozwoju spoteczenstw kultury tuzyckiej u schytku epoki brazu i w poczatkach epoki zelaza Problem szlak6w tranzytowych, tozumianych jako in spiracia ,obiegu weorcow kulturowych w strefie po: sgranicea Wschodu i Zachody Europy” (Kosko, Klog ko, w ym tomie), wydaje sig jednym z podstawoweych zagadnief w badaniach kultur przetomu epok bra { zelaza. Dla okresu tego wainiankowany limes regio- nalay powinien dotyczye 2 jedne} strony wschodnie- go zasiggu tradycji identyfikowane) z polskim oda. mem kregu kultur p61 popielnicowych (kultury tuzye- kc} [KE]), az druplej zachodniego kresu oddzialywat srodowisk kulturowyeh lasostepu strefy pontyjskie} Granica preestraenna dla take zarysowanych zjawisk nie przcbiega jednak liniowo | trudno jg 7definiowae na podstawie dostepnych Zr6det. Problemem jest tak- 2e je) prredmiotowe (archeologiczne) zobrazowanie, bo odpowiedzieg powinnismy na praynaimni) jedao podstawowe pytanie: czego srukac na obszarze po- sranicza i czy moze to byt zestaw ZrSdet o jedaym, ‘wspolnym mianowniku. Zaryzykowaé mozna tez, 22 2 punktw widzenia poruseane) w artykule tematyki istotne beda wszelkie preejawy kontakt kulturowe- 0, odczytywanego na podstawie Zrédet archeolo- gicenych. Kivestiaselakuy nie powinna wige byé w taki vie iu rozumiana dostownie, jako droga, ktér4 poruszali sig domniemani tworcy odkrywanych praedmiot6w. Powinno tu raczej chodzi¢ 0 identyfikacie modliwych zewngtrznych inspiracii obserwowanych na misco- ‘wym tle kulturowym, Kontekst genetyczny takich in spiracji moze preyblizyé nas do wyjasnienia roll funk- «ji kontakt, lecz raczej nie poxwoli na jednoznacana ideneyfikacig trasy, kt6rq on nastepowal W literature znanych jest uz killa interpretacii precbiegu proceséw kulturowych w opisywane} stre- fie, 2 potozeniem szczegdlnego nacisku na pograni ‘ze Wyzyny Matopolskie} i Wyayny Wolytisko Pod! skicj_(blize} curopejskic} strefy laséw_mieszanych | wschodnie} strefy lesno stepowe) [Kondrack! 1988 243, 248)). Ujgeia te akcentuja role kontakiow regio- ralaych we wzmiankowanych strefach (Cropek 2003; 20074; 2007b; w tym tomie; Klosifiska 2005; 2007 2007b) i dotyeza zr62nicowania kulturowego a ob- searach wschodnie) czeSci Wyzyny Lubelskie} i Wyzy- ny Zachodniowolyiskie} (Klosifiska 2005: 161) oraz Koiliny Sancomierskie} (Scislej je) cagSci zwane} Brax ng Praemyska [Czopek, w tym tomie)) i Plaskowyzu Saisko-Dniestrzafskiego (Kondracki 1988: 400) |W kardyn 7 omawianych aspektow wymienione koncepeje opisula adckwatnie tytutowe zagadnienie, Ich rozwinigciem winno byé jednak og6lniejs7e pyta- nie o charakter wiezi kontaktOw take w szet0ko to zumiane} strefie Nu Polskiego. 1. Kontakt przez pryzmat srodowiska aturalnego Dorychezasowe charaktenystyki rozpreestrzeniania sig waorc6w kulturowych w strefle pogranicza Wschodu | Zachodu Buropy odnosea sig do weryikowanyeh na podstawie danych preyrodniczych naturalnych cech krajobrazu, Obraz powstalych w ten sposob preferen- ci slakowych w ramach ekumeny spoleczeastw pra- dziejowych jednozacznie narzuca mozliwose wyod- rebniania stref kontaktowych. Ograniczyé go moze tylko weryfkacja historyczna, trudna jednak do prac prowadvenia dla badanego okresu pradzlej6w \W chwil obecne} dopuszeza sig movliwos¢istnie nia dwoch podstaworwych drog rozpreestrzeniania sig Impulsow kulturowych: szlaku DaiestrSan, przebie~ ‘aajaceno preer Brame Przemyska, rozciagaiaca sig po migdzy Roztoczem a Karpatami (C2opek, w tym to388 Migdey Rattykiem a Morzem Cearnym. Sclaki migdeymorza IVI proed Chr mic) oraz szlaku Boh ~ Bug, wytyczanego pracz Bramg ‘Wotytiska (Makohonienko, w tym tomie; por. wezes- hicjsze sugestie na temat istnlenia wamiankowanego lak: Klosifiska 2005; 2007) W awiqzku 2 faktem, Ze pierwszy 2 cytowanych svlakow jest tematem osobnego opracowania (Cz0- pek, w tym tomie), nasza uwage skupimy na drugimn z wyinienionych. Jego domniemana rola zostata juz ‘zreszia doceniona w wyniku interpretacit preephywu ‘Zrédel ruchomych | potencjalnych walorow przyrod- niczych (Klosidska 2005: 161; 2007: 241). Wedtug po Gaialow ftogeograficenych preebiega on przez grani= ‘og dwéch prowincj: stepowej Panossko-Pontyjskic] ‘oraz lesne} Srodkowoeuropejskie} Nizowo-Wyzynne| (Makohonienko, w tym tornie). Stef o najwigkszyn nasileniu wystepowania wschodnich elementow kul- turowych jest w jego obrgbie zachodnia czgse Wy ny Wolyfskic), gdzie obserwujemy najdalej na zachod ‘wysunigta granice Prowincji Panovisko-Pontyjskie} Charakteryzje sig ona dominacia element6w stepo- -wyech I jest ekologicznym preeduyeniem ekosysteru typowego dla strefy potnocnopontyjskie), stanowige naturalny pomost pomigdzy Wschodem i Zachodem ‘Obszar ten ma wige bardzo caytelne dla cyrkulac} ele- ments kulturowych walory. 2. Kontakty zachéd — wschéd. Etap epoki brazu. Zarys problemu Punktem wylscia, a w zasadzie prologiem, dla dal- szyeh rozwataf jest definicla maksymalnego, w kie runku wschodnim, zasiggu zjawiskezwiqzanych 2 KL (szerze) krggiem kultur popielnicowych). Popreez 7a- sigg bezposrednich inspicacii caytelnych w stylistyce cceramiki modna ja wyznaczyé na obszarze disiejsze ‘20 Wolynia po géme doplywy Prypect (Tawain 2008, Fig. 17; por. podobne ujgcie Czopek 20073, Fig. 6). W chwili obecnej obsrar 6w uanany jest a najbardzic} ‘wysunigty w kierunku wschodnim skraj ekumeny KE, Na podstawie pojedynezych érddet ceramicanych ‘trudno jest spekulowaé o charakterze te .popielnico- we)" infitragi, lecz w swietle najnowszych ustales podwazajgcych zasadnose wyodrebaienia tz. grupy ulwoweckle} KL (Ceopek 1997: 220 - 221; Klosiiska 2005: 171 ~ 183) swiadeg one bardziej o mozliwosei Istnienia strefy kontaktowse| pomigdry spolecznoscia mi KE. oraz kultury wysockiej (KW; Dabrowski 1972 211-212). Kontakty te nie byly prawdopodobnie dlugotrwate, lecz wpisuia sie w og6lay obnuz interake cliw strefie rubiezy KE (por. problem interakej aeno- Drzeskiej KEI KW — Czopek 2007b: 214 216) | — Dy moze — poddkreslié nalezy ich awigzek 2 migra ia grup ludzkich, odezytywang poprzer obecnose 2r6del ceramicznych. Pewna proba wyjasnienia mate Fialnego (Zr6dtowego) aspektu tego zjawiska moze bye podkrestenic oli egzogami dla spoleczefistw tego. ‘okresu i jednaczesnie identyfikacia kobiet jako glow: nych wytiGrcow ceramiki (Mierzwifiski 2003: 8899 Klosifska 2005; 177), W écislym rorumienia pewna pula cech bytaby dystrybuowana za pomocg przemies ‘caajgcych sig grup ludzkich, Z punktu widzenia pertodyzacy kullu pogranicza stosowne propozycje cwschodniego exodus” spole= ‘zeristw KE. w epoce brizu byly juz zarysowywane, _glownie w kontekécie cheonologli berw7glgdne} i na- stepstwa w caasie wrorcow kulturowyeh (Ugnaczak, Slusarska-Michalie 2003: 394-395, Fig. 4). Proble- mem nieco wyése} rangi byloby zdefiniowanie cha- rakteru tych incerakej ich intensywnosei, @zarazem ‘znaczenia historyeznego dla nastepujacych po nich ziawisk kulturowych, Rozwigzanie tych kwestt nie jest jednak proste, poniewaz niezaprzecralnych do- woddw dostarcza tylko rozprzestrzentenie stosunko: ‘wo raadkiej w kontekstach KE. formy pucharka ulw6. ‘weekiego (Purowski 2003, Fig. $8; Hats 2008, Fig 17), a wszelkie porostale cechy kulturowe nalery uuznaé za malo crute do badaniatakich interakej (prey- kluclem moze byé powszechna krytyka koncepejt Ta- deusea Sulimirskiego o obecnosci KE na wschoddie, ‘dauddowana na bazie odkrye preedmiotow metalowych © tax. ,tuzyckie;” proweniencit [Sulimitski 1936)), 'W koncepcji wschodnich oddzialywas KE nie pod- Tega dyskusi tylko zaktadana ich trasa zavigzana 2 Wi shy oraz migdzyrzeczem Bugu i Wiepraa. Co intere= sulace, wigks70s¢ kontaktow migdzyulturowyeh Ww tym ‘okresie praebiegalaby dorzeczami Wisty i Bugu. Kon- takty te nalezatoby odr6dnié od zgola innych proce sGw obserwowanych w tarmobreeskie) KL i KW (a wige vw dorzecrach Daiestru i Samu), gdzie koineydencja identyfikatorsw kulturowych bylyby efektem swoiste), wspélne) genezy tych dwéch ugrupowat (Czopek 2008; 20074; 2007). 3. Kontakty wschéd — zachéd. Etap wezesne} epoki telaza ‘Wemiankowana w zakosiczeniu popreedniego akapin ‘asa Wisla ~ Bug (Wiepr2) odgrywa takze spora role w wowrotnym” (wschéd - zachGd) pradaie kulturo- ‘wym (0 pochodzenia wywodzonym ze strefylasoste= Pu pontyjskicgo), ktorego wrorce pojawiaja sie we ‘wcresne| epoce 7elava, Identyfikowane w ramach te) koncepeii Zrédta zostaly juz szczegétowo oméwione ww Iteraturze jako ceramiea .typu Breese Kujawski” (ignacrak 2008: 143). Zawarte tam charakterysykl po- ‘zwalaja w miarg jasno sprecyzowaé cechy ceramiki, ‘obce| genetycenie w ramach zespotow kulturowych na obszarze Nizu Polski. Warto wige podkreslic, ze 7a nie powtarvalne w miejscowym (nizowym) stodowisku klrurowym uznano tam zdobnictwo ceramik: orna-ola sclakow migdzymorza w rozwaju spoteczerst kuury hezyckiey 389 ye 1 Lolalzaciastanowise'sweresnego okressepolé lars, zawierajcych clemency kulurowe pochodece 7 strely asostep ‘ontyiskiego(perspekaywaslaka wolyshiego): 1 Bilawska Wie stan. 5,2 Botejewice, tan 22, 3 Brzese Kaj, san J Chabieie stan 12,5 ~ Chyagstow Polwarcany, stan. 1, 6~ Clechez stan 2;7~ Dopiewo, sta. 29; 8 Droz}, tan. Kara rowha (Wegrainowicz 1978); 9Daleanow, san 22:10 Glazow, stan 8; 11 Grodek Kolonia, sta, BN; 12 ~ Kaerym tan. 23 13 —Kotude Wietka, stan, 13; 14 Komorowo, stan. I 15 Kowalewice stan 677; 16= Linow stan. 6; 17 —tgkocn, staf 18 Ferespa, stan 55, 19 Pes, stn, §) 20 Powoddw, stn. 1,2) Radojence, stan, 29.22 Reaalein, stn. 21,28 Skoszew Katy, stan 8, 24~ Stawsko Wilke, stan. 16,25 Syma sian. 4 26 Transor, la BN; 27 Wysexd, stan 128 Zeon, Stan. 2 Zodiac 1 Micha 1985, 2), 12,17, 21, 28~ Glogowsk, Seale, graczak 2005, }~ Gye 1985; 4 Frasiak, God? Sins 2000; §— Dudak, Herman, Kutasnsht 7,10, 20 Ignacrak 2008; 8 Wegraynowicz 1978-9 = Andtzejoska 2008 11,18 ‘losinska 2005, 13 Andraloje 1995; 14~ Malinowski 1006, 15 ~Marchela, Tyler 2003; jackowsh! 2009, 19, 22,24— Gogol Ignacrale 2004, 23, 27~Ignacrae 2007, 25--Gackcwskt 200%, 26~ Orisa 2007 ment dziurki nakhuwane] (odciskane))* w wersji oka Iajace stefe wylewu naczyni, ornament pseudasenu- rowy w watkach krokwiastych, ornament plastyezny ‘Ww postaclistew zdobionych odeiskami palcowytni. sot ny jest take fat, 2e wartose styistycena naczyA jest scisle mwigzana 7 technologig ich wytworzenia, znac7- nie ustepuiaca sporykanym we wezesne| epoce #elaza standarddom (cerainika o warstewkowanytn przetomie, ‘ey ze slabo wymieszane} masy, oraz intencjonalna domiestea szamotu jako sulpstancji schudzajace) Lista stanowisk reprezentujgcych takie stlistyki na lobszarze Nitu Polski stale sie powigksza,sigeajac 32 po rzcke Odrg (rye. 1), i nic nie wskazuje, 2e moglaby na tym ctapie zostaé zamknigta, Precksztatcenia ej trady- ii sq obserwowane w bardzo dyskretny sposab i za pewnego rodzaju wyrd2niki zespolow zachodnich (ow dorzecau Odry | Wary) mozna prayiaé zmnicisze- nie udiahs ormamentyki: dziuret naktuwane} oraz pla- siyerne, Szcregolowe badania pomwalaja 7 Kolei na. costromne wlgczenie do dyskusli #xddel metalowych (oystepulaeych z ceramila we wspélnych kontekstach Tub znajdowanych w jej pobliu). Wymienié tu nalezy ‘aw. zausenice gwoddziowate ors ceckany seytyskic ‘0 wschodnie} (lesnostepowe}?) prowenien "Ww chill obecnel dcaesna niepena (nieprecyzyna) charahtersykenalctaloy uzupelsi o omament der pelt wang), cagato stanomigeyglowny siladnisyescany nespolow390 Migdey Rattykiem a Morzem Cearnym. Sclaki migdeymoraa IVI ps proed Chr Opréce opisywanych ,twardych" przestanck 2r6a Jowych pewne swiato na kwestie roaprzestraenienia obeyeh weorow kulturowych reucaja pozostatoset pokonsumpeyine (por. Ignaczalk 2008: 161). Ieh wae loryzacia zajmiemy sig w dalszej czesci pracy. Kontakt przez pryzmat érédet rela kontaktowa w prdziejach odnosi sig do ‘dwéch modliwych sytuacji: (1) zetknigcia sig dewoch Jub wigcej grup pochodacyeh z roznych cente6w lub @) pojawienia sie grupy ludzkiej na nowym obszarze (aiezasiedlonym?), w oddalenia od swych tiem max cieraystych (Marciniak 2006) W zwigeku 2 faktem, Ze zetknigcie sig dwéch lub ‘wigce} roanych grup ludekich powinno doprowadeié do wytworzenia sig swoistego, synkretyeznego zespo- lu rddel, sytuacja obserwowana w zespolach typu Brac$¢ Kujawski, pochodzacych z wezesne} epoki Ze laza na obsrarze Nizu Polski, przypuszcralnie jest egzempliikacja pierwsze| 2 modliwych hipotez Wemiankowane punkty kontaktowe, 7 perspelaywy ‘Zrodetarcheolagicenych, charakteryzuje bowiem niepowtarzalnos¢ identyfikatoraw kulturowyeh, przy jednoccesnym zachowaniu relaci ze Swiatem mic} scomym, Relacje te wspattworgyta prawdopodabna Dliskose z grapami ludzkimi KB. Brak dobrych kryte= ridw wenyfkacit ww. bliskiego sqsiedztwa powoduje, ye a akowe nale/y tw? wznaé osadvanie sie w obre bie reliktgw opuszczonych asad, prey respeltowania ich seruknury przestrzenne}. Jest to widoczne w obre- bie wielu osad zawierajacych elementy kulturowe la- sostepu pontyiskiego. Interesujgce nas pozostatosei podomowe (poosadowe) sq tam przewainie lokalizo- ‘wane na poboczu zwarych zalozefi KE, czgsto na ich peryferlach, Struktury te tworza pewne zamknigte systemy definiowane popreez obecnos¢ domu (hipo: tetyczne konstrukeji mieszkalne)) oraz killa jam go- spodarczych, Zachowania tego rodzaju obserwujemy w obrebie ‘wigkszosci dobree zachowanych osad. zawieraigcych ‘2rGdia o proweniencit wschodniej, a preyktadem eno- sa byt relikty Breescia Kujawskiego, stan. 3 Grygiel 1995), Piecek, stan. 8 (Glogowski, Tgnaczak 2004), Slawska Wielkiego, stan, 16 (Glogowski,Ignaczak 2004), Koludy Wielkic, stan, 13 (Andralojé 1993), Drohiczy na, stan. Kovargwka Li Kowardwica ll (Wegreynowicr 1978), Transboru, stan. bn. (Orliiska 2007), Dvieci- rnowa, stan, 22 (Andr7ejowska 2008), czy Kowalewic, stan, 6~7 (Marchelak, Tyszler 2003). Prawdopodob- ie reminiscencja podobnych sytuacyi sa znaleziska 2r6del ceramicenych odkrywane w warstwach kultu- rowych osiedli KE, Ich potozenie w ramach uktadéw stralygraficznych wskazuje kazdorazowo na mlodsea, metry niz pozostalych materialow osadowych (g6w- nie KE. 7 epoki zelaza). Odkrycia takie pochodra 2: Komorowa, stan. 1 (Malinowski [red] 2004; Malinow- ski 2006; 2009), Glazowa, stan, 8, on Wyszkowa, stan, 1 (gnaczak 2007), Pray zalabeniy, Ye weniankowane Zrddla $4 pochod: nig Kontakte czy tex interakeyé kultarowe, ich wary siylistycznie (enaczeniowo) charakter moglby byé wena ry za rezullat poszukivan wspélnych odnosnikow przea praemieszcaajace sie grupy ludzkie, Powtarzajac ZA Marciniakiem, mozna dojs¢ do konkluyji: ,ele- menty kultury materialne), kt6re postadajg charakter ‘nak lub znaku niepelnego, 54 aktywnie wy kor7ysty- wane (mobilizowane) w celu budowania tozsamosei sgrupy” (Marciniak 2006: 16). To poszukiwanie tarsa- mosci doryczy wsrystkich ‘ypow wyworGW poczaw say od konstrukeji mieszkalnych, a skosiczywszy na wy- tworach materialnyeh takich jak ceramike, Zaryykowae moina swwierdzenic, Ze wytwércy cceramiki 7 tego okresu tworzyi mate enklawy 0 wy spowyin charakterze, polozone na obszarach aktyw- nie wykorzystywanych przez wezesniejsza (czgsciowo ‘wspotezeseia) ludnose KE. Powodem takich deialas mogla bye ekologiczna charakterystyka tych obsza- r6w, prawdopodobnie écisle odpowiadajacych prefe- rencjorn osadnicaym wamniankowsanych grup ludzkich, ‘Wnioski plynace 2 analy ceramill w nym stop- nit: mozna urupelnie obserwacjami dréde! metalowych, wa spotykane, w interesujjeych nas kontekstach, rodzaje wyrwordw, zausznice gwoddziowate | czeka- ny Zeluyne typu scytyiskiego, maja inne konotacje tak vwytodreze, jak i funkejonalne. Zausznice, dzigki wspatwystepowanit 7 cerarnika ‘ypu Brzese Kujawski (por. osady w Brzesciu Kujaw- skim — Grygiel 1995 1 Bielawskie} Wsi, stan ‘Michalski 1986; Ignaczak 2008) lub odkryeiu w bli: skich je) Kontekstach osadowych (Grygiel 1995), stala sig atrakcyjne dla interpretaci Ich szceegotowa anali 7a genetyczna pozwolita na kilka istotnych spostrze ef. W wariancie wezesnoscytyjskim ((ormalnie, naj- bardziejzblizonym do exyemplaray 2 Nina Polski) spo- tykamy je glownie w dorzecru Bohu i Dniepru (Gaw- lik 2007, Fig. 1), a zastanawiajgcy jest fa, 2e $4 one rozpowszechnione wlasciwie tylko w stzefie lasoste- pu (Gawlik 2007: 229). Na terenach wschodnich za- bytki take wystepula takze w pone} epoce braz w kontekstach mlodsaych faz kultury czarnoleskiej (Kpyumensmuusexa 1998; Daragan 2004). W teraturze lostgpne sq wrec interpretacje tacaace wspormniane ‘wytwory wlasnie 7 lesnostepow, kultury crarnolesk i pomijajace udzial kultuty scytyjskie w ich rozpree- strzenianiu (Kanloummta 1956: 181). Poglady takowe sa jednak na gruncie obecnej wiedzy uwazane za nie do kosica umotywowane, praede we7ystkim ze wrglei ra brak pierwowzoraw — zausznic charakteryseye7- nych dla wezesnych faz kultur lesnostepowych (Gaw: lik 2007: 231). Istotne 2 naseego punktu widzenia moze by¢ takze rorwarstwienie tej grupy znalevisk na kilka pod2bior6w i stosunkowo niewielkie podobies-ola sclakow migdzymorza w rozwoju spoteczenst kultury hyckigj 391 stwo form spotykanych na Nizu Polski do grupy za Dytkow pochodacych z tamobraeskiej Kultury tuzye- ke} CTKE), 0 masywne) formie i duzych ezopkach na kosicu Kablaka (Gawlik 2007: 232). Odpowiadaé to moze pewne} opozycji pomigdzy wytworamt ,taeno~ Drzeskimi”, prawdopodobnie powstalym w mieisco- ‘wych ofrodkach produkeyiayeh (Czopek 2007 2007¢) i niemajgcymi nawiqzaf do szeroko rozumi- nj strefylasostepu (Gavlik 2007: 232), a wytworari ze strely Nizu rdradvajacymi — byé more wschodnie konotacje (por. okazy 7 Brzescia Kujaw- skiego i Gustorzyna — Grygiel 1995, Fig. 28, 30) Problem ren wymaga jednak gruntownego rozpatrze- nia, glownic w swietle najnowszych znalezisk z TK pochodzaeyeh 2e stan, 22 w Grodzisku Dolayn (C20 ek 2007e: 179, Fig. 166), a takze innych egzemplarzy 2 Lubelsrcrymy (Bukowski 1977). Wrmiankowana jednak ostroznic teza o modliwosci pierwornego rz przestrzeniania sig zausznic ze strely nad srodkowym Bohem jest realna na gruncie obecne| wiedzy Innego rodzaju danyeh dostarcza bros, a mianowi- ie czckany Zetazne ,typu seytyjskiego”, Stanowig one przejaw kontaktow 0 zasadniczo podobne} do zausznic prowenienci leczich wystepowanle est rzadsze, a — 0 ciekawe — nie obserwujemy tych form na obsza- rach bezposrednio zwiqzanych z pograniczem. Odkry- 10 je 1ylko w migdzyrzeceu Ody i Wily, a kontekst ich ‘wystepowania nie pokrywa sig ceramika typu Br7ese Kujawski, choe w kale preypadkach jest jejbliski — pryladem moze byt relacja znalezisk 7 Biclawskic| Wsi (Michalski 1986) oraz skarbu z Bakowa Dolnego. (Michalski 2002). Trudno jednak na tak watlyeh prze slankach budowaé szersve interpretacie, wazne jest jednak porwierdzenie tezy o wystepowaniu tych znale- isk w depozytach innych niz zwiqzane ze zbtojna ‘obecnoscia ludnose seytyskiej na Nid Ostatnia kategoria arddet wabogacajaca nasza wie ‘dzg na temat komtaktéw na linit Wsehod — Zachod .@ Zr6dla osicologiczne, pochodzace z zespolt z Brzc~ Scia Kujawskiego stan. 3 Grygiel 1995). Ouzymany vw wyniku szczegolowych analiz obraz struktury kon- sumpeji zwierzat w obrebie tego punktis osadniczego Jest dose atypowy (Makowiecka, Makowieck 2005: 352, Fig, 2). Uwage zwraca rzadko wystepujaca w ma- terialach osadowych rownowaga pomigdzy domowy ri gatunkami konsumpeyinymi, a talere due dyspeo- porcje wieku dla zwierzgt rzeznych, glownie krowy I konia, Stwiendzono, 7e sporywano bardzo stare 7wie- ragta tych dwéch katunk6w, co w przypadku krowy oznacaa pul osobnikow nawet Lletnich, a konia jeszcze starszych, bo mieszczacych sig w prredziale 15 ~20 lat, Wysoki odsetck kosci konta, wskazujacy ra jeg duza role w diecie os6b 2 osady, maze Swiad ‘cxyé 0 efekcie oddzialywatt ludéw poludniowowscho- ich (Grygiel 1995). Posrednio moga to potwierdzi¢ ‘wyniki oznaczen archeozoologicanych dla osad sc Iyiskich, gczic udrial tego zwierzecia sigga 31% (Be- necke 1998). Niewielka pula danych z obszaru Niza Polski nie upowaznia nas jednak do generalizowania ‘otraymanych wnioskow, tym bardzic} ze gospodarcea ceksploataciz konia, zwlaszcza w srodowisku stepo- ‘wym, jest. wiele bardvie} zlozona (Levine 1999), 4 jego wykorzystanie Konsumpeyine prawdopodob: nie siggalo ake strefy obrzedowe} (Marciniak 2004), Blizsze realnego wykorzystania mop. bye wnioski plynace z aceny poglowia innych gatunkaw. Réwnie maczaca mote byé wielkose pogtowia Swini, ktsra jako awierze 0 stosunkowo duze} wartosci hodowia- rej, poprze7 szybki prayrost osobnikow w stadac, moze byé hodowana w okresach nieustabilizowane} ospodarki (Lasota Maskalewska 1997: 198 200) 3.2. Chronologia kontaktow w swietle analiz “C Wrioski na temat dacowania bezwzglgdnego mate rialow w typie Brzescia Kujawsklego opieraa sig na ornaczeniach 2 dwoch obsearGw ich wystepowania (Niu Polskiego, zachodnie} Ukrainy). Dla terytorium Polski szezegstowa charakterystykg mona przepro- wadzié w praypadku tzech siref: Mazowsea, Polski Srodkowe} | Kujaw (Ignaczak 2008). Nieco mniejsza proba dysponujemy dla obszarow Ukrainy, gezie naj- Dardziej inspirujace sq oznacvenia dla osady kultury ‘czarnoleskie) z Subotiva (Klochko, Kovalyukh, Skrip- kkin, Motzenecker 1998), a wige jednego z domnie: manych Srodowisk wyiseiowych dla zespolow w typie Brzescia Kujawskiego. Wartose datowan dla omawi ne} problematyk! polega takze na potwierdzeniu na stgpstwa crasowego W wystepowaniu wspormnianych swaarcéw kullurowych oraz zdefiniowaniu ich hipote- tycanych obszarow wyisciowych i docelowych. Szczegsing uwage naledy wige zwrdci€ na potwier dzony kalibracja fakt starszerstwa zespotow wschod- nich, datowanych na preedaia! lat 1200-800 BC (Klo- ‘chk iin, 1998: 667 673; Ignaczak, Slusarska-Michale 2003, ‘ab. 2). Dia stanowisk z obszary Nizu Polski prawdopodobieristwo zaistnienia zdarzed jest najwig- Iesze w dwéch przedzialach: (a) pierwszym, zadzivia jaca weresniym dla Mazowsieai Pols Srodkowey, sytu ‘lacy sig w prrediziale 800 ~ 660 BC oraz (b) deugin, east contacts during the Bronze Age — an outline First it is necessary to define the forest traces in an east cry radius of materials related to the Lasation culture (LO) — broadly speaking, Uenfeld Culture (UC). By means of the area covered, citect and discernable stamull inthe de- sign of ceramic ware can be marked out inthe area of pres fentay Volhynia up to the upper tributaries of the Prypec (Tannin 2008, Fig 17, Crap 20078, Fig. 6). One attempt at explcating the contest of materials (finds) of this phe ‘nomenon could be the emphasis ofthe role that exogamy played in societies during ths period and a the same ume, the identifation of women a the main producers of ce ramie ware (Micraitski 2003°88 ~ 99; Klostska 2005-177) Ina particular sense, a certain numberof wats would have ‘been disseminated by respective aurotochton communities ‘migrating (and interacting) Tn terms of LC influences cowards the east there is no doubt only as to the formation ofits route associated with the Vistula and the Bug Wepre interMuvial area. OF note, the majonty of intercultural contacts during this period zn along the tributaries ofthe Vistola und Bug, These con "acts ought tobe distinguished from those of other peo ‘esses per se, observed in the Tamobreeg circle ofthe LC and Wysocko culture (WyC) — the enbutares of the Doiester and San where the overlap of cultural markers ‘would Becomes particular effet ofthe common genesis of these two groups (Czopek 2005; 2007; 2007b). 2. Kast > west contacts during the tron Age — an outline "The above mentioned Vistula ~ Bug (Wiepe?) Route played substantial ole in che ‘mutual’ (east west cultural stream ‘that came from the Pontic forest steppe and whose cultural ‘models appear inthe Farly Iron Age. I this context finds that have been identified have already been discussed in detail in the Merate as ceramic wate from e2ese Kujawski” dgnacrak 2008-143). “These materials are charactensed by onnaments with 4 pierced (impressed) hole around the vessel spout, 4 corded like omament in chevron ike patterns and aa {istc’ omament with leaves embellished by finger impres- sions. The lst of sites that represent these designs in the Polish Lowland is growing ll the time, reaching even upto the Odra and there is nothing to indicate that it shall not ‘continue to do so, Parcula esearch projects allow in urn to pethaps consider including into this discussion metal finds (occurring with ceramic ware in comamon contexts ot found near 10 these types of materials). In this light, nal pin earrings and Seythian pick-axes ought 0 be also mentioned (easter, forest-steppe?) ‘Conctusion Te would appear that at present is necessary to accept the argument that social contacts took place between the soci ceties of the Pomc foreststeppe and those of the Late lsation culture. Most likely these relations can be placed fn the subsperiod of Halsat D, sndizectly confiemed by C14 dating to 650-510 BC, which appears certain, also in the light of dendrocheonologial markings (Trachsel 2004) In this period ir iS most likely that there occured 4 gridual disappearance of LC design patterns and atthe Same time, a weakening of settlement processes. Its poss bole that this le tothe inflration ofthe Polish Lowand by the forest steppe communities (a result of nomads creating, setlements in the steppe?) In relation o the genetic as. pect it should be noted tha the above cultural models in the arez of the Polish Lowland appear only in culeural ‘groups during the LCL and disappear — together with this culture “Arguments put Forward in respect to the smpact of fr ceststeppe societies on the teitories of the Vistula eribu- tary and subsequently that of the Orra, are recenly being Linked to the hypothesis of Neur communities migrating there (Ceopeke 2007b, in this vokime; Klosfiska 2007) 1 i ‘therefore eifficule not to contend that such a hypothesis best serves to characterise the facts a were, a8 recorded by archaeological nds 9 Ar present the past (imprecise) outline of characteris ought to be augmented with dhe ormameatal hoe plrced, oem ‘the main design element of cake groupsola sclakow migdzymorza w rozweaju spoteczenst kultury hyckigj 395 Extrapolating therefore on the basis of identifying the correct bearets of cultural trnsmisson fom the east (com munities of Caamoleska, Cherepino Lagodisk or Leznice), {eis natural fo maintain that cultural contacts uring thie period ran along several roads with # common denomina torbeing the forest-steppe as a departure point. mall prob ability the significant demographic stimulus in question Bibliografia Andealoe M1993 Pocbot pte kultury htyclte) na stane- twiskach 121 13 Kotudeie Welk ym arto 007 bydgosie), ema Kyaviska 9, 183 19 Andasjowska M, 2008 Sawisko ze syle epoki braze 1s wesesne) epok zelana tr Daiecinow i, pot. otek, ‘Wiadomoset Archeologicane 60, 225 ~ 315. ‘Benecke N. 198 Diachromer Vergleich der Plerdebaltg ne ‘Karpatonbecken und in der oseuropaiscben Seppe ‘wabrend der corchridichenStetalzetten, (7) 8. Hansel, Fe Machaik (2) Das Karpatenbecken und die oseurop- ‘aiscber Sueppe. Nomadenbowegungen und Kulturaus- lausch in der vorchritichen setallziten (4000-500 te Chr), Munchen, Rahden'West, 91 98 Bronk Ramsey C. 2005 Radiocarbon Calibration Programme ‘Qxcal 9 310 Bukowski 1977 The Scytblan influence tn the area of tsa: ‘an culture, Wroclaw Warsaw Krakow Gai Ceopek $1997 Vinagh a kultura usychie| naLubrlsexyanie, Arcola Polls Seodkcwonrschode 2,210 226. Ceopek 2008 Mipdsy Potudnione a Wicbodems — impory ‘ nasladownctea cera wo materiatach grupy tarno- aes, (J Gancarh (te) Booka bras tween epoka 2elaza w Karpatach polkich,Keost, 215~ 288 aopek $200": Gudtonseuropeista rubiee kulurona — ‘nigy sched a sachodem ¢ Fpoce brs ieee) pace telaza,(") M- Debies, Mt Wolosayn (et) U reel op Salton Wong pga poly ukraine tw perpottmce badan archealagconyeh, Rese, 109125 (Czopel 52007 Zuiaaks dorzecaa Wis) = tenant lasote i ubkraiskicgo we epoce brgsu s weseone epoce Zola, (Gr) 1 Balalarska(red.) Wipanota deiedeictea arcbeolo gtcznego siem Ukrainy { Polk. atcriaty = konferencie Porganizowane) prs Osrodek Ochrony Deiedzicia Ar heoloiezneg, Lact 26-28 X 2005»), Wasa, 213— om. CCzopek §, 2007 Grodzisto Dale, stanowisho 22 — wien Tuluyowe stanowisko nad dotnym Wistokem, Od poke kamienia do secoeate] sok Solara, Rees ‘Caopek S, 2009 Rola statu Dntestr — Sane konfereni. Bay Stok 2824 wrzesnaa 2002 oka, Balto, 6.912 Gackowski J. 2009 Koleine materaiy sadn do dssieg ‘0 sachodnim sasgg ceramiki podkratdnte dsturko- thane) = poczatn epokiZelaza, (:) A Baer Wedblew ska, G,Iwanowsla (ted) Baton Ich aside Marian Kaczpnstt in memoriam, Warsz, 5. 793~ 79. Gawlike A. 2007 Gonena ‘sausanie gucsidiowanyeh, () J. Chochorowskt (re) Studia nad epota brian # exe sng epole selaza w Buropte. Kuga posetgcona Profeso ont Marbowt Gedlowt ma pipcéstegeolece pracy {© Uniwersyece Jagiellonskim, Krakow. 219 ~ 240, (Glogs 7, Inacrak M2004 Osan spofecsente tury tuyekie, (J. Bednarezy. A Kesko (fed) Od di lego domu najstarszyh robnikow do dwar staropol Shingo. Wonk badan ma tase pazocia Mego Woe. laiok | KPMG MegitnesWydariouo, Poznan, 373 ~397 Gogg, SvamalekK, Igacrak M. 2004 Oxadhicco spo Teczersn kulturcyki fuzyekieg we sree nadnoweeko- rnadgoplanieh,(w)). Benaray Caer, A Koso (ved) Arcbeolgicone badanta ratonrse wiles tay _sezociggu ranaytowego, tI Kujany, cz. 5: Osadnicho ‘poles kultura fucka, Pavnat,s 203 ~ 338 Gry 1995 Syacja kultuowaw Pony okreste base Tackin{wcaeenyn latenshi w ron Breetcia Kua shiego, :) 7. Wereynowice M. Anrejowsia, J Andeze Jowsh, E Radaisewska fe.) Kula pomorsta kur grobow klossouyeh, Razom czy osobmor, Warsz, 319 8 Ignaczak M. 2007 Osadnicnvo spoteconocetkultury tase, (or). Coeeniak (ed) Od palo do nonosyinose Ar chealogicene badania ratouoncae ma trae budouy Ob- twodniey Wyszkowa, Gdanskie Studia Archeologiczne 1, 31-110, Ignazak M2008 Waorce kulturowe laswlasostepu sre on lnfktey se misouyeh zespolach Are lusyelicg, (0) I Bednarciyk, |. Ceebreszu, P. Makarowicz, M. Semye (wed). Na pogranicen sctatiw, Studia x pradsteju mip deymorsa bulycko pontyjskiego oftarowane Profesor let Aleksandrowt Kosko w 69. vocenice urodsin, Po- znas, M165, lgnacrale M, Sloss Michalik K 2008 The radiocarbon chro- ‘nology ofthe Urnfleldcomplex and the dating of cultural phenomena inde Porc Area Mate Bronze Age and Ear fy tron Age), sBakse-Ponut Studies", vol. 12, 382395 Klochko V., Kowajukl N, Skaphin V., Motzenecker 1.1958 ‘he chronology ofthe Sub setlement,,Ragiocson” 40.0), 667-573, sila 2003 Na poludniowe-usebodnich peryferiach por Dicinicowego stata — syuacia kultura tosadnicza 18 moda pace brazu ice wczesne) apace elaza w dor roves Hcy # Brig, () 5. Coop (we) Problemy Iuluoy wysockiy, Reese, 161 ~ 192396 lostsha F. 20072 Lubelseczy2na | Ukraina w mlodszych od ‘inkach epokibrgzu {ite wezese epoce flaca py ania 0 fosy uspaine 4 nicspoine, (0°) 1. Bakaarska (Ged) Wspdlnota deiedsicnea archeologiconego, zien Urainy 4 Poses Materiaty = konforench corgantzonea ne) praez Osrodok Oebrony DeiedvieaAvcbeologiczne- fo, banat 26-28 X 2005 7}, Warsaw, 226-249. rosnska 2007 Issues ofthe east- and central. European ‘contacts ofthe Lublin region i tbe younger Bronze Age ‘aed tho early iron Age im te light of existing research land sources, (0) } Baron, I Lasak (88s) Long Distance ‘ade ne Bro Age and Early tron Age. Conference as terials, roca, 19-20 April 2005, Wroca, 271-292, Kondeach! J 1988 Geografia fisycona Polk, Warza0a, Tasota Moskalewska A197 Podstawy archeosoologt Scrat. 1 sake, Warsz, Levine M199 The origins of horse busbandary onthe Euro ‘asian sep, (i) M. Levine, Y.Rassamakin, A. Kien, NoTataintseva (Eds) Late praistonie exploitation of tbe uroasian steppe, Cambie, 5 ~ 58. Makowecka M, Makowieck D. 2005 Stan badan nad waytho- ‘Waniem suteraq w abrese rswofu posthychich gr powarpomorako bosoouyeh” (we) M. Fisk, I. Ps hee (Cod) -Atiuaineprobiemy tulturs pomorskiy, Gide, 349 ~258 Malinowski 7 2004 (red) Komorowo,stanowisko 1. Grodst So kulerytycliasosadvictvo wezesnosredniwiecs- ne Badania spejalisyezne, lors Gora MalinwslT.2006 Komorow, stanowicko 1 gvadstsko Ku Tury hdychi — fatioria na slabu bursiynacyn, eewsan Malinowsk!T. 2009 Donniemane lady addeialywan .tarno- braeakich” w sachodnie) Wielkopolce, w) 8. Caopel, XK TryblaZawsak ed} Tarnobracska Kultura hzicka — sradla#interpretacje, Rees, 227~ 236 Marchel Tyler L 2008 Osada hulry tuayckil = epoki raat 1 okresu balstackiego, (wc) K Gaye (te.) Via Avebacvlogica Leviton, 1. Ratoundeze badania ar ‘healagicene na stanouiseu 6~7 1 Kowalowicach, pow Yasere, woh adhe (rasa autsrady A 2), Ld “sr Miazy Batykiem a Morzem Czarnyn.Sclaki migdzymorza IVI) praed Chr. Marca A. 2008 Mibrospotecony tym pasterstea 4 no- dye # tafonomicsne podiany ich identyftacst te materiatach faunisieanyeb, () A. Kosko, M6. Sumy. (Ged) Nomadyan 1 pastoraizm w migdeyracceu Wis Diop tneolit,enooi epoka brags), Arologi Bi mans 8, Poznan, 358 Marcniak A. 2006 Problemaiyke svef komtakiowyeh w pra diejach, (w) W. Machajewse, |. Rola (fe) Pradolina Noteci na ile pradatejouyeh 1 wczesnosredniowtecenseh ‘lak bandlowyeh,Poonat, 15-21 Michalsll J. 1986 Sprawozdante © badan wykopalichowyeb (pracprowadzonych w obresie 422 werzesen 1986 rok nna Stanowis 5 w Biclauski Wt, ge Biclay, wep shiemiewrckie (maszynopisprzechowywany w atchiwach Michlsh J 2002 Skar® 2 Bakowa Dotnego i jogo wlascice, “hecealopia Zp" 20 (12002) iris A 2003 Zak sraiome w gine Spolecsno-ob- ‘reedowe aspety dsialan wytedrczycb konica epok br ‘au wczese epoks selaza Model nadodraanstt, Webe iw ‘Onktska G. 2007 Materiaty osadnicze 2 Teansboru. gm Lato- wiez, woj_ mazoweckie, -Wiadomose! Archealogiczne™ 59, 115-163, Puro T2003 Cnentarzyo kuliury tsyekie w Ossante ‘chu ex pnocnym Mazotsa, Warsz, samsey 8. 2005 Oxcal «340, Oxford (omaha ox uk) Solis T. 1936 Zaacdtenie esparg ulry faye tna Ukraine, .Wiadomose) Acheologczne” 14, 4054, ‘Trachsel M. 2004 Untersuchungen zur relativen ond absol tem Chronolagie der Halstatrt,Uniwersatstorsn- ‘gen 2ur pribstrschen Archiologi<” 104, Bonn. ‘Wopraynomice T. 1978 Outen kalury trociniocki {he {ehie) w Drobiczynie, wos bialostocke, na Stanowiski Rozarducka,-Wiadomose! archeologiane” 43,3261 anoxia C1 1956 0 exuponte seewoumar « xisumype Ot ‘a, Matepuas ccesosaiie no apeeoseri CCCP” 3, iss, ‘Kpyimemsinniya JL, 1998 Sopnonicuee rynamspa Cepedneoce Tldsiempors, Tas. ana J 2008 Veneer, .Marepiann | aoeniamsin 3 apxcasorMpwwapneria | Bosal” 12, 68-102,