ORGAN STOWARZYSZENIA PRZYJACIÓŁ SZCZEBRZESZYNA

NR.4 (4) KWIECIEŃ 2009

Zmartwychwstanie Chrystusa
Pierro Della Franceska , XV wiek.

SZCZEBRZESZYN
CHRZĄSZCZ NR 4 (4)

FILM NA WIELKI POST przygotowywał się do tej roli (studiowanie homilii,

spotkania z rodziną).
W początkach Wielkiego Postu odbyła się Film pokazuje trudną rzeczywistość polską lat
premiera filmu w reżyserii Rafała Wieczyńskiego 1980 – 1984: okres „Solidarności”, stanu
„Popiełuszko. Wolność jest w nas”, a następnie od dn.
wojennego. Obawiałam się , że młodzież, która
27 lutego dzieło weszło na ekrany kin w całej Polsce. I
tłumnie oglądała to dzieło podczas seansów dla
trudno oprzeć się wrażeniu, że właśnie Wielki Post to
szkół, niewiele rozumiała. Były to obawy na wyrost
najlepszy okres na wyświetlanie tego filmu. Dla mnie
– rozmowy z licealistami wskazują, że młodzi ludzie
stał się on przedłużeniem wielkopostnych rekolekcji.
zorientowali się w meandrach naszej historii i
Większość dorosłych zna historię ks. Jerzego
ocenili pozytywnie cały film. A jeśli różne pokolenia
Popiełuszki, bo działa się w naszych czasach, na bieżąco
są zgodne w ocenie – to dobrze świadczy o takim
słyszeliśmy o Jego Mszach za ojczyznę, o zaginięciu i
dziele.
tragicznej śmierci. Wreszcie telewizja pokazywała J. D.
relacje z procesu Jego zabójców. Wydawało się wiec, że
film niczym nas nie zaskoczy.
Tymczasem widzimy młodego księdza, trochę
zagubionego w wielkomiejskiej parafii, który przez Anna Lutostańska
przypadek trafia do Huty Warszawa podczas strajku w
1980 roku. Jest młody, więc niedoświadczony, lecz Jak Piotr
pragnie służyć hutnikom, do których został posłany. zapieram się Ciebie,
Słucha sumienia i głosu Boga, udzielając porad gdy wybieram zło.
robotnikom, szukającym u Niego wsparcia we Jak uczniowie idący do Emaus
wszystkich sprawach życiowych. Czując się nie rozpoznaję Cię
odpowiedzialnym za powierzonych ludzi, spędza długie w człowieku.
godziny w hucie, rozmawiając ze strajkującymi. Jest Jak Tomasz
autentyczny i prawdziwy. Nie występuje jako „uczony” pragnę widzieć i dotknąć,
ksiądz, przyznaje się do niewiedzy, nie zawsze w by uwierzyć.
trudnej sytuacji wie, co podpowiedzieć. Radzi, aby
kierować się sumieniem i dobrem innych ludzi. Prostota,
szczerość, dobroć, gotowość niesienia pomocy,
bezkompromisowość – to cechy z taką siłą ujawniane
przez ks. Popiełuszkę, że aż wzruszają. To osobowość
sprawia, że ks. Popiełuszko zostaje kapelanem
„Solidarności” i staje się przedmiotem rosnącego
zainteresowania esbeków. Niejednokrotnie musi używać
forteli, by zgubić swego „anioła stróża”. Cały czas stara
się żyć dla innych, również wtedy, gdy jest już pewny,
że grozi mu śmiertelne niebezpieczeństwo. Odczuwa
zwykły ludzki strach, lecz nie chce opuścić ludzi,
którym służy.
Spotkałam się z recenzją zarzucającą filmowi
hagiograficzność. To prawda – film pokazuje ks.
Popiełuszkę jako postać świętą. Ale czy można pokazać
tę postać inaczej, skoro toczy się proces beatyfikacyjny
ks. Jerzego Popiełuszki? Nie jestem znawcą sztuki
filmowej, mogę tylko powiedzieć, że film Rafała
Wieczyńskiego uczynił na mnie ogromne wrażenie,
przede wszystkim poprzez uznanie osobowości Księdza.
Film „Popiełuszko” to fabularyzowany dokument, tym
prawdziwszy, że odtwarzający rolę ks. Popiełuszki
Adam Woronowicz jest łudząco podobny do
duchownego, ponadto wyjątkowo starannie

2

Regina Smoter Grzeszkiewicz
Mały słownik historii Szczebrzeszyna – ciąg dalszy
szkoła przyzborowa
Założona została przez Stanisława Górkę przy
zborze kalwińskim powstałym z jego inicjatywy.
Nie znamy programu nauczania – zakładając, że
była to placówka funkcjonująca w ramach
działalności zboru możemy przyjąć, iż nauczano w
niej dzieci szczebrzeszyńskich i okolicznych
kalwinów zgodnie z programem przyjętym dla
tego typu placówek. Jej rozwój przyćmiła szkoła
założona przez Stanisław Górkę w pobliskim
Turobinie. Placówka funkcjonowała podczas
pobytu Górków w Szczebrzeszynie, który przypadł
na lata 1555 – 1582.
Szkoła Rzemieślniczo – Niedzielna
Funkcjonowała od roku 1835; pobierali w niej
naukę terminatorzy zatrudnieni przez
szczebrzeszyńskich rzemieślników. W roku 1835
uczęszczało 65 uczniów, w 1842 – 66, w 1846 –
59.
Szkoły im. Zamoyskich
Ich działalność datuje się w Szczebrzeszynie od
roku 1811. Otwarto wówczas placówkę o nazwie
Szkoła Wydziałowa – funkcjonowała w latach
1811 – 1819. Rektorem został Michał
Siekierzyński. Szkoła Wojewódzka (1819 –
1831), zgodnie z wymogami ustawy z dnia 8
czerwca 1819 roku o szkołach wojewódzkich
posiadała sześć klas. W rzeczywistości nauka
trwała lat siedem, bowiem program klasy VI
przeznaczano do realizacji w przeciągu dwóch lat.
W czerwcu 1822 roku generalny wizytator,
członek Komisji Rządowej Wyznań Religijnych i
Oświecenia Publicznego - Lipiński dokonał
wizytacji szkoły, przekonał się wówczas " o
korzyści jaką uczniowie czerpali z nauki religii,
dziejów narodowych i powszechnych, matematyki,
łaciny...".
 W roku szkolnym 1822/1823 oddano do
użytku nowy gmach szkolny – "odtąd datuje się
istotny rozwój szkoły szczebrzeskiej". W roku
1830 naukę w Szkole Wojewódzkiej pobierało
337 uczniów. W latach 1831 – 1833 ponownie
otwarto Szkołę Wydziałową – miała charakter
tymczasowy do chwili opracowania nowego
planu edukacyjnego, po czym przemianowano
ją na Szkołę Obwodową - jako taka istniała w
latach 1833 – 1834. Na mocy pisma Komisji
CHRZĄSZCZ NR 4 (4)
Rządowej Spraw Wewnętrznych Duchowych i Oświecenia
Publicznego z dnia 18 września 1834 roku utworzono
Gimnazjum; okres jego działalności przypada na lata 1834
– 1849. Utworzono w nim trzy klasy techniczne, po kilku
latach (1840 rok) przemianowane na na filologiczne – stąd
nazwa placówki: Gimnazjum Filologiczne im.
Zamoyskich w Szczebrzeszynie. Po roku 1849 decyzją
Kuratora Okręgu Naukowego Warszawskiego gimnazjum
przemianowano na Szkołę Realną z dążnością
agronomiczną (1849 – 18520). Program nauki w Szkole
Realnej obejmował:
 nauki zasadnicze – naukę religii i moralności, języki
polski i niemiecki, arytmetykę i algebrę, geometrię,
trygonometrię, zoologię, botanikę z mineralogią, fizykę,
chemię, geografię z wiadomościami statystycznymi,
rysunki linearne, kaligrafie, wiadomości z historii
naturalnej
 nauki pomocnicze – miernictwo z rysunkami
topograficznymi, buchalterię, gospodarkę niższą i
podwójną, technologię gospodarstwa, mechanikę ogólną
i gospodarską, architekturę wiejską, projektowanie
praktyczne z architektury
nauki główne – wiadomości z gospodarstwa wiejskiego,
ogrodnictwo, pszczelarstwo, gospodarstwo rybne.
Szlomo
Żyd szczebrzeszyński, który uzyskał przydomek
"dobrotliwy". Zmarł około roku 1840, jego macewa
znajduje się przy wejściu na kirkut – "pierwsza po lewej
stronie pomiędzy dwoma dębami". Opowiadano o nim, że
gdy dorośli zgromadzeni byli w Jom Kipur w synagodze
Szlomo chodził od domu do domu i uspokajał małe dzieci,
które pozostawały pod opieka troszkę starszych. Tekst o
reb Szlomo opublikował w Księdze Pamięci Gminy
Żydowskiej w Szczebrzeszynie (Kiriat Yam 1984) Mendel
Farber.
Sznuk Andrzej
Burmistrz miasta Szczebrzeszyna w roku 1830.
Szper Icek
Postać znana w środowisku szczebrzeszyńskim z racji
nowatorskich jak na połowę XIX wieku poczynań – biegle
władał językami: francuskim, niemieckim i polskim. W
roku 1835 zwrócił się do Komisji Rządowej Spraw
Obywatelskich z prośbą o przyznanie mu polskiego
obywatelstwa "za moralne swe postępowanie,
przychylność do prawego rządu i usiłowania w
prowadzeniu gospodarstwa rolnego...". Icek Szper założył
kolonię rolniczą nazwaną od jego nazwiska "Szperówką",
gdzie pracowali wyłącznie Żydzi.
Cdn.
3
CHRZĄSZCZ NR 4 (4)
Dzieje gminy Szczebrzeszyn
praca zbiorowa pod redakcją Reginy Smoter
Grzeszkiewicz i Bogusława Garbacika
ciąg dalszy
Klemensów.
Początki miejscowości sięgają XVIII wieku, wiemy,
że na mocy dekretu cesarza Józefa II z 1772 roku
potwierdzającego Ordynację Zamoyską - posiadłości
ordynackie, w obrębie których był już Klemensów,
podzielone zostały na klucze dóbr, miejscowość znalazła
się wówczas w kluczu szczebrzeskim.
Część gruntów należących do Bodaczowa, na
których z czasem powstał Klemensów, odstąpili w latach
1744 – 1745 Franciszkanie zamojscy Tomaszowi
Antoniemu Zamoyskiemu, który wybudował na nich
(ulegając prośbom swej żony – Anieli Teresy Michowskiej)
późnobarokowy, jednopiętrowy murowany pałac. Obiekt
został ofiarowany synowi ordynatorstwa – Klemensowi.
Projektantami pałacu byli: Jan Andrzej Bem i Jerzy de
Kawe, budowniczym – Jan Columbani. Pałac wystawiony
został w latach 1747 – 1767; kilkakrotnie był
przebudowywany. Znałam te pomieszczenia, były tam
piękne parkiety – wspomina Maria Loc – Oczkoś, która
wiele lat mieszkała w Klemensowie – piękne kominki,
wejściowe schody. Piękna też była biblioteki, regały po tej
bibliotece zachowały się w pałacu do dziś, można je
obejrzeć.
Wraz z budową pałacu rozpoczęto urządzanie
ogrodu, prace nad nadaniem mu ostatecznego kształtu
zajęły ogrodnikom zatrudnionym przez Zamoyskich wiele
lat – dla zapewnienia ich socjalno – bytowych potrzeb
wzniesiono "dom ogrodnika", zwany obecnie "domem w
ogrodzie". Jest to dom, w którym mieszka w tej chwili 5
rodzin. Ten dom zawsze był taki wyjątkowy, ponieważ
znajdujące się tam mieszkania są chyba najładniejsze
spośród tych, jakie znajdują się w parku, poza
mieszkaniami pałacowymi. Raz, że położenie tego domu
jest przepiękne, ściana południowa jest z widokiem na
ogród, dom zawsze był obrośnięty winoroślą. Te
pomieszczenia są takie wysokie. Co ciekawsze, mimo zmian
jakie powstają przy jego modernizacji przeprowadzanych
przez mieszkających tam ludzi – pozostał niezmieniony
zapach tego domu.
Kiedyś odwiedziła dom taka Marta, która
przyjeżdżała tutaj na wakacje do swojej babci - p.
Szymańskiej i spędzała w Klemensowie wakacje;
przyjechała zobaczyć to miejsce po prawie 40 latach i
stwierdziła , że pomimo różnych zmian z a pa ch d o m u
się n i e z m i e n i ł...
W chwili obecnej park zajmuje 130 ha
powierzchni, w jego obrębie występuje 35 gatunków drzew
4
(m. in. dęby, lipy, sosna wejmutka, modrzew, wiąz), w tym
roślinność egzotyczna (magnolia gwiaździsta, orzech
czarny). Mój tata zawsze ubolewał – relacjonuje cytowana
powyżej Maria Loc Oczkoś – że ten park został
4
Zdewastowany. Był posadzony w takie klomby
przedzielone trawnikami i ścieżkami, zrobione zostało to z
dużym rozmysłem, ludzie, którzy tu pracowali, pozostawili
po sobie piękne okazy drzew, które były rzadko spotykane
nie tylko w tych okolicach ale i w Polsce – do dzisiejszego
dnia, przynajmniej w części te drzewa zostały. Wiele z
nich powinno być pomnikami przyrody, chociażby ze
względu na wiek.
Był taki zamiar w latach 80 – 90 [ubiegłego wieku] – nad
parkiem objęło przez pewien czas patronat Ministerstwo,
które zajmowało się ochroną dziedzictwa [narodowego]
terenów zielonych. Wszyscy w parku mówili, że otworzyła
się złota żyła dla parku. Została zatrudniona pewna ilość
osób...,. Zamiarem tych ludzi miało być przywrócenie
parku do stanu pierwotnego, pamiętającego czasy sprzed
II wojny światowej. Nawet przychodzili ci Państwo do
mojego taty, żeby tata sięgnął pamięcią do tych lat i
przypomniał im jakie kwiaty , jakie drzewa były
posadzone w konkretnych miejscach. Ale ta działalność
była dość krótka, bo chyba 2 – 3 lata tylko, po czym
prawdopodobnie zabrakło pieniędzy....Za zgodą ś. p.
Jana Zamoyskiego wycięto 13 sztuk modrzewi na
wykonanie mozaiki podłogowej na Zamku Królewskim -
chociaż nie był oficjalnie właścicielem. Kolejni
właściciele, którzy przejmowali park, nie robili nic, by go
utrzymać w należytym porządku, poza koszeniem czasem
jakiejś trawy, przycinaniem żywopłotów... Pomimo swej
zdziczałości jest wciąż piękny i wiele osób zachwyca.
W latach 1842 – 1857 w Klemensowie funkcjonowała
szkoła ogrodnicza prowadzona przez pozostającego do
dyspozycji Zamoyskich ogrodnika Sierugowskiego -
placówka przestała istnieć z chwilą gdy klemensowski
park przekazany został w dzierżawę na okres 12 lat.
Klemensowska rezydencja Zamoyskich była
miejscem spotkań "Klemensowczyków" – ziemiańskiego
ugrupowania zorganizowanego przez Andrzeja hr.
Zamoyskiego (istniało w latach 1843-1847, w pracach
ugrupowania udzielali się m. in: L. Górski i W. Grabiński;
w roku 1858 Klemensowszczycy zainicjowali powstanie
Towarzystwa Rolniczego). Podczas dorocznych spotkań
dyskutowano nad problemami modernizacji rolnictwa,
jego aspektów technicznych. Andrzej hr. Zamoyski
prowadził w pobliskim Michalowie i Deszkowicach
wzorcowe folwarki, które odwiedzane były przez
Klemensowczyków; podczas tychże zjazdów,
współredagował również Rocznik Gospodarstwa
Krajowego.
W roku 1895 z inicjatywy ordynata Maurycego
hr. Zamoyskiego uruchomiono w Klemensowie
cukrownię (funkcjonowała do roku 2004). Obiekt został
zlokalizowany na gruntach wsi Klemensów. W prace
przygotowawcze do budowy zakładu zaangażowani
zostali: Otto Kubicki, ówczesny plenipotent generalny
Ordynacji – sprawował nadzór nad całością prac
budowlanych, inż. Aleksander Szymański – architekt
ordynacki, kierował pracami budowlanymi, Piotr Gdula –
szczebrzeszyński grabarz – wykopał studnie oraz doły do
lasowania wapna, Mortka Flejszer - zwoził do

Klemensowa drewno budulcowe z magazynu
ordynackiego w Zwierzyńcu.
Cukrownia pobudowana została na drewnianych palach
wbitych w ziemię na głębokości 12 metrów; podczas
modernizacji wymieniono je na tzw. Pale Worholtza
(betonowe i zbrojone zarazem).
Pierwszym dyrektorem cukrowni był Michał
Lubiński, w roku 1912 funkcję tę pełnił inż. Wyszyński.
Pierwsza kampania cukrownicza uruchomiona została pod
koniec 1895 roku, surowiec przerobowy, buraki uprawiano
na gruntach ordynackich, także miejscowi chłopi mogli
sprzedawać zasiane przez siebie buraki. Dla potrzeb
zakładu uruchomiono sieć kolei wąskotorowej o długości
50 km łącznie, którą obsługiwało 6 parowozów i 90
wagonów. W latach trzydziestych ubiegłego wieku
cukrownię wydzierżawiono spółce akcyjnej "Towarzystwo
Cukrowni i Rafinerii Klemensów". W roku 1940
obowiązki dyrektora pełnił Stanisław Maliński. Po
wyzwoleniu cukrownia została zmodernizowana.
Największą moc przerobową uzyskał zakład w latach
sześćdziesiątych ubiegłego wieku – produkowano
wówczas rocznie ok. 12.000 ton cukru.
W okresie międzywojennym (1905 rok) z
inicjatywy działaczy ludowych – Jana Korby i L.
Śledzińskiego powstało w Klemensowie Koło Polskiej
Macierzy Szkolnej (PMS).
Na wniosek Zarządu Ordynacji pobudowano
również drewniane domy dla pracowników (z czasem
powstała Osada Urzędnicza), w których mógł zamieszkać
każdy spełniający określone wymogi – przede wszystkim
wykazać się sumienną i uczciwą pracą. Wniosek o
przyznanie mieszkania podpisywał majster i kierownik,
zatwierdzał dyrektor zakładu.
W okresie poprzedzającym wybuch II wojny światowej
przy cukrowni funkcjonowała orkiestra – na 3 Maja
pracownicy chodzili wraz z orkiestrą w uroczystych
pochodach do Szczebrzeszyna; każdy z robotników, który
miał słuch, należał do orkiestry. Istniało Kółko Teatralne –
grałem w kilku przedstawieniach – wspomina autor
powyższych relacji Stanisław Flis. Miałem wąsy (były
wówczas modne), więc musiałem je zgolić, by zagrać role
młodego chłopca (w krótkich spodenkach). Była świetlica,
biblioteka – dyrektor wybierał gramotnych ludzi, którzy ją
prowadzili...W ciekawy sposób zorganizowano
Spółdzielnię Spożywców – każdy miał książeczkę, mógł w
niej zapisywać codziennie dokonywane zakupy,
niekoniecznie płacąc. Na koniec miesiąca sprzedawczynie
robiły podsumowanie i wówczas każdy regulował dług.
Był taki Wojtaś , miał pasiekę w lesie, to on przysyłał po
zakupy psa. Sprzedawczyni czytała co jest napisane na
kartce, pies stał w kolejce, a później przychodził Wojtaś -
regulował wszystko. W maju żony urzędników urządzały
sobie wycieczki wąskotorówką po najbliższej okolicy,
często jeździły do Stasina, tam jest piękny las,wymarzone
miejsce na pikniki...
W 1915 roku w budynku klemensowskiej świetlicy
(istniała przy cukrowni) zlokalizowano szpital wojskowy –
tereny polskie znajdowały się wówczas jeszcze pod
CHRZĄSZCZ NR 4 (4)
zaborem austriackim, w okolicach Klemansowa toczyły
się walki. Po jednej z takich bitew ciężko rannych
żołnierzy przyniesiono do budynku wspomnianej
świetlicy; tych , którzy zginęli podczas potyczki "złożono
na kupę" i przysypano ziemią. Gdy po kilku dniach po
okolicy zaczął unosić się specyficzny zapach
rozkładających się ciał, austriaccy oficerowie w obawie
przed epidemią polecili ekshumować zwłoki i umieścić je
w specjalnie wykopanych dołach, w niedużej odległości od
obecnej klemensowskiej szosy. Na tym nietypowym
cmentarzu spoczęli żołnierze różnych nacji, pochowano
razem z nimi zmarłych w szpitalu żołnierzy polskich,
węgierskich, austriackich.. "Są to długie zbiorowe mogiły
w liczbie 12 w dwóch rzędach. Groby są zaniedbane i
trudno je odróżnić od zwykłego kawałka ziemi..."
Szerokim echem na Zamojszczyźnie odbiło się
zorganizowanie w Klemensowie i Szczebrzeszynie w 1920
roku obchodów Dnia Śląska Cieszyńskiego, (któremu
groziło oderwanie od Polski i przyłączenie do Czech),
połączonych z akcją charytatywną na rzecz Macierzy
Szkolnej. W okresie międzywojennym w Klemensowie
powstało Towarzystwo Gimnastyczne "Sokół", pracami
którego kierował kierownik miejscowej szkoły
powszechnej – Jan Kamiński. Członkami "Sokoła" była
młodzież z osiedla otaczającego cukrownię, istniały sekcje:
piłki nożnej, lekkoatletyczna i turystyki.
Staraniem Rodziny Zamoyskich zorganizowany
został (także w okresie międzywojennym) w pałacu
teatrzyk przy którym funkcjonowało kółko recytatorsko –
dramatyczne. W pracy kółka zaangażowana była młodzież
z okolicznych zamożnych rodzin oraz członkowie
Towarzystwa Gimnastycznego "Sokół" ze Szczebrzeszyna
( m. in. Kazimiera Kapeć) pozostającego pod opieką
Adama Zamoyskiego z Kozłówki. Kółko miało swoje
locum przy cukrowni w Klemensowie, a wszystkie
inscenizacje odbywały się w pałacu klemensowskim. Na
premierach poza ordynatorstwem bywali: plenipotent –
Stanisław Grabski, przyjaciele Zamoyskich, urzędnicy
ordynaccy, młodzież szlachecka z okolicznych dworów;
rekwizyty sprowadzano z Warszawy.
Podczas okupacji w Klemensowie Niemcy zorganizowali
lotnisko - pod datą 17 marca 1941 roku dr Klukowski
zapisał: Ludność jest zaniepokojona olbrzymimi zapasami
benzyny, cały wygon koło cukrowni założony beczkami, w
parku pałacowym w Klemensowie pomiędzy drzewami
beczki z benzyną ułożono w 3 warstwy – jedna na drugiej.
Oprócz benzyny, zdaje się, że gromadzą jakieś inne
materiały. Na lotnisku robota wre od rana do nocy.
Przyjechało bardzo dużo lotników. Ruch samochodowy
wzmożony. W czerwcu 1943 roku w klemensowskim
pałacu zatrzymały się duże oddziały żandarmerii i SS.
Funkcjonująca pod niemieckim zarządem
Cukrownia stanowiła łakomy kąsek dla miejscowego
(zamojskiego) Ruchu Oporu z prostej przyczyny – braku
podstawowych środków spożywczych , do których
niewątpliwie należał cukier. W czerwcu 1944 roku
radeczniccy partyzanci dokonali napadu na gospodarstwo
rolne w Michalowie i cukrownię Klemensów – wspomina
5
CHRZĄSZCZ NR 4 (4)
żołnierz Batalionów Chłopskich z Radecznicy
Władysław Jezierski - zbiórkę żołnierzy BCh z
placówek Radecznica, Zaporze, Zaburze, Gorajec i
placówek pobliskich zwołano w Kolonii Zaburze (na
Świniarkach) na godzinę 22.00. Na akcję wyruszono
przez wieś Szperówka do mostu na szosie Szczebrzeszyn
- Rozłopy; przy moście odcięto druty telefoniczne.
Jedna grupa udała się do gospodarstwa
Michalów, druga z wozami konnymi do Cukrowni
Klemensów. Z Michalowa zabrano kilkanaście sztuk
bydła i koni (były to sztuki mające licencję) i zabito tam
kilka sztuk trzody chlewnej, zabierając je na furmanki;
w stajni moich rodziców (Jezierskich w Radecznicy)
była przetrzymywana klacz przez kilka dni. Po
wyzwoleniu część zwierząt wróciła do gospodarstwa
Michalów. Z Cukrowni Klemensów zabrano
kilkanaście ton cukru. Otrzymaliśmy po 10 kg cukru;
cukier wydawano nam w piekarni Bogdana
Strusińskiego w Radecznicy; furmani dostali po 30 kg
cukru.
O innej akcji, zorganizowanej przez miejscowych
partyzantów (z oddziału "Podkowy") opowiada córka
jednego z nich – Jana Loca - Maria Loc – Oczkoś: jak
sobie przypominam z opowiadań, mój tata wraz ze
swoim bratem Bolesławem brał udział w akcji lokalnej,
kiedy to oddziały AK uniemożliwiały
przetransportowanie armii niemieckiej żywności na
wschód. Ta akcja miała miejsce między mostami w
Michalowie. Później była obława na akowców
zaangażowanych w tę akcję, wskazano nazwisko
mojego taty. Tata ukrył się wtedy u mojego dziadka, a
swojego stryja w gajówce Krzywe zlokalizowanej w
lasach kosobudzkich. Dziadek Józef też bardzo pomagał
w wojnę żołnierzom AK. Zawsze mieli schronienie, jak
to się mówi – wikt i opierunek.
W AK była wówczas konspiracja – mój tata po
śmierci swego brata, kiedy jego żona i córki starały się
o rentę rodzinną , tę wojenną – chciał im pomóc i co
najciekawsze nie znał pseudonimu stryjka Bolesława,
nie znał też nikt z rodziny, a trzeba było udowodnić
jego przynależność do AK. Okazało się, że archiwa
znajdują się w Londynie...Przy okazji dowiedziałam się,
że tata miał pseudonim "Gąsienica".
***
W Klemensowie przez wiele lat mieszkała rodzina
Loców - o jej losach opowiada Maria Loc Oczkoś:
spędziłam tam kilka dziesiątków lat swego życia, każdy
kamień był mi bardzo drogi, zresztą pozostaje wciąż,
tak że z ogromnym sentymentem wspominam tamte lata.
Były to lata dzieciństwa – w moim odczuciu
szczęśliwego dzieciństwa. Miałam dwoje rodziców,
którzy mnie kochali, przy tym była jeszcze babcia, a
taką dojeżdżająca babcią była babcia ze strony mamy.
Tak, że wychowywaliśmy się w takiej rodzinie
wielopokoleniowej. Później już pod koniec swojego
życia, zamieszkała z nami ta druga babcia – Józia; a
tak to wiecznie jakieś babcie wokół nas były, no i też
6
wspierały . Właśnie tak sobie je przypominam – babcia Ania
– opowiadała mi ewangelię, czy też czytała Pismo Święte – a
znała je tak doskonale, że cytowała jak bajkę.... Babcia Ania
to była żona Aleksandra – mama mojego ojca. Kiedyś, mogę
powiedzieć że chyba stał się cud , ponieważ babcia złamała
nogę w biodrze, a była już po osiemdziesiątce. Pamiętam jak
wszyscy w rodzinie przeżywaliśmy to wydarzenie, a często tez
klękaliśmy razem do wspólnej modlitwy wieczorem. Tak jakoś
żarliwie modliliśmy się i babcia po pół roku leżenia w łóżku
po prostu wstała i zaczęła chodzić, więc w wieku 80 lat to
było trochę dziwne zjawisko...
Mój ojciec był bardzo gościnnym człowiekiem i takim
serdecznym, w związku z tym przyjeżdżało do nas mnóstwo
ludzi , zarówno z rodziny jak i znajomych, bywał też hrabia
Zamoyski i jego siostry: pani Krysia, pani Teresa i pani
Maria. Z tego co pamiętam, te panie bywały także na
wakacjach u Sióstr, więc zapraszane często wpadały do nas
na jakieś kolacyjki, czy herbatki. Moja mama podejmowała je
bardzo serdecznie, bo trzeba przyznać była dobrą
gospodynią; zawsze było w domu ugotowane , upieczone, a
przez to zawsze bywało u nas mnóstwo gości... Przyjeżdżali
też moi kuzyni zarówno ze strony mamy jak i taty , tak że było
nas na wakacje bardzo dużo młodych ludzi, spędzaliśmy
wakacje raczej przyjemnie.
Moja mam była z domu Niemczuk, pochodziła z Łabuniek;
tata miał na imię Jan – urodził się w Bodaczowie w 1917
roku, w czerwcu. Całe życie pracował w okolicach: park,
Michalów – Bodaczów, bywał też w gajówce Krzywe, gdzie
mieszkał mój dziadzio, gajowy, był to stryj mojego ojca –
Józef. Obecnie gajówka nazywa się Dębowiec.
W okresie przedwojennym dziadzio był żonaty z babcią
Marią; z tego co mi wiadomo babcia była 13 lat od niego
starsza, w związku z czym szybciej odeszła z tego świata.
Dziadzio ożenił się po raz drugi z babcią Wandą, były to lata
pięćdziesiąte [ubiegłego stulecia]. W latach
siedemdziesiątych , nie pamiętam dokładnie kiedy – zmarł –
był to rok 1971 lub 1972. Babcia przez wiele lat żyła tam
sama w tej gajówce.
Mieli konia Basię, siwą arabkę, która miała u nich
dożywocie. Służyła im przez wiele lat, ponieważ zimą - a
zimy bywały tam raczej ciężkie – trzeba było wszystko do
gajówki dowieźć, mydło i powidło, mąkę i kaszę, i wszystko...
Więc zawsze były wyprawy, przynajmniej raz na tydzień,
wozem w dół do miasta [z Brodzkiej Góry do
Szczebrzeszyna]. Żyli tam w bardzo prymitywnych ,
powiedziałabym spartańskich warunkach – bez światła, bez
bieżącej wody. Studnia była bardzo głęboka, na 56 betonów,
a przecież trzeba było wody naciągnąć i dla konia, i dla
krowy...
Mój tata przez wiele lat tam jeździł, ponieważ mieli
wspólną pasję – pszczoły; tata podzielił swoją pasiekę –
część miał w parku, część stacjonowała w gajówce Krzywe,
mieliśmy przez to możliwość konsumpcji miodu leśnego.
Gajowy Jan Józef Lotz używał na co dzień imienia
Józef aby nie mylić dwu Janów – opowiada Romuald
Kołodziejczyk - gdyż imię Jan miał również jego bratanek,
przed wojną osobisty kierowca hr. Zamoyskiego. Józef Lotz
był wnukiem sprowadzonego przez Ordynację Zamojską z

Niemiec leśnika. Był gorącym patriotą, który pomimo
szykan gestapo nie podpisał volkslisty. Nie podpisali jej
wszyscy członkowie rodziny - ani bratanek Jan, ani drugi
bratanek Bolesław, ani brat zamieszkały w miejscowości
Zamch, ojciec córki Lodzi, którego za to zesłano do
Oświęcimia czy na Majdanek, skąd wrócił ledwo żywy.
Józef przepracował w leśnictwie ponad 60 lat, mieszkając
zawsze w tej samej gajówce, noszącej od wieków wśród
ludności, a także w oficjalnych dokumentach Ordynacji
Zamojskiej, nazwę "Krzywe". Gajówka położona jest w
głębi lasów ordynackich, dzisiaj w sercu Roztoczańskiego
Parku Narodowego. Trzeba przy tym powiedzieć, że
ówczesna funkcja gajowego odpowiadała dzisiejszej
leśniczego. Józef Lotz był żonaty z Marią Luge (Luż), o
piętnaście lat od niego starszą, rezydentką hrabiów Łosiów
z Krasnobrodu. Być może była córką nauczyciela
francuskiego w domu Łosiów. Małżeństwo było bezdzietne.
Po śmierci Marii w roku 1943 Lotz ożenił się powtórnie.
Drugie małżeństwo też było bezdzietne.
Drugim gajowym mieszkającym w tej samej
gajówce był Kawka o daleko krótszym okresie pracy,
zakończonej zesłaniem na Sybir w roku 1944. W gajówce
spotykali się dowódcy dywersji, a nieraz i całe oddziały
partyzanckie. Kilometr od gajówki Krzywe w uroczysku
Mokra Debra stacjonował oddział ppor Stefana Poździka
"Wrzosa", który był stałym gościem gajowych, i przez
których szło prawie cale zaopatrzenie oddziału. U Lotza
kilkadziesiąt lat służył "za wikt i opierunek" poczciwina,
znany jako Leon, analfabeta, prawosławny gdzieś spod
Tarnogrodu. Opiekował się on aż do wyzwolenia, za
wiedzą i przy pomocy Lotza, całą żydowską rodziną
ukrywającą się w lesie niedaleko gajówki. Po wyzwoleniu
rodzina ta wyjechała do Warszawy zabierając z sobą
Leona.
Trzy pokolenia ludzi ze Szczebrzeszyna i okolicy
znały Lotza ze spraw służbowych, lub chodząc do lasu na
poziomki, borówki i grzyby, a najczęściej całymi rodzinami
dla zebrania chrustu na opał. Zatrzymywali się u Lotza na
kilka słów pogawędk i dla napicia się wspaniałej w smaku
wody ze studni liczącej kilkadziesiąt metrów głębokości.
Postać Lotza jest do dzisiaj popularna wśród
mieszkańców najbliższych okolic pomimo tego, że wielu go
nie zna, gdyż Lotz nie żyje już od kilkudziesięciu lat. Do
dzisiaj np rozdzielając się w poszukiwaniu grzybów
umawiają się na późniejsze spotkanie "koło Lotza" lub "u
Lotza", a także przekazują sobie informacje terenowe: 'w
prawo od Lotza', "za Lotzem", "przed Lotzem" itp.
Ostatnio administracja Roztoczańskiego Parku
Narodowego, dla kilku rosnących tam dębów (nie takich
znowu starych) zmieniła wielowiekową nazwę leśniczówki z
"Krzywe" na "Dębowiec”. Doprawdy dziwna mania
zmieniania starych, historycznych nazw zapanowała w
Polsce.
Dziadek Aleksander (tata mojego ojca) –
kontynuuje rodzinną opowieść Maria Loc - Oczkoś młodo
zmarł, tata miał wówczas pół roku, było to w 1918 roku.
Zostawił żonę Annę z trojgiem dzieci – Bolesławem
CHRZĄSZCZ NR 4 (4)
(najstarszym), ciocią Marysią (nazywaliśmy ją Marysia,
później miała zakonne imię Bolesława) i moim tatą.
Ciocia Marysia najpierw była w Zgromadzeniu Sióstr w
Klemensowie, później zmieniała Zgromadzenie – miała jakąś
przerwę, bo zajmowała się babcią. Babcia podupadła na
zdrowiu, ciocia musiała przy niej zostać i ta przerwa była
zbyt długa żeby wrócić ponownie do tego klasztoru.
Ponownie wstąpiła do do Zakonu św. Teresy od
Dzieciątka Jezus. Zaczynała swoja posługę od Rychnowa, a
później przez inne Domy się przemieszczała. Była też w
Domu Generalnym w Podkowie Leśnej; odwiedzałam ciocię
w Rychnowie i w Podkowie Leśnej. Ostatnie lata swego
życia spędziła w Mońkach, w Białostockiem. Tam zmarła 3
lata temu..
Ciocia Marysia miała takie niespotykane
umiejętności – haftowała i malowała.. Wszystkie dzieła w
postaci ornatów, stuł, szat liturgicznych, to były prace cioci.
Haftowała pięknie haftem richelieu, malowała też. Mam
parę obrazków po cioci , obrusik, który wspólnie
wyhaftowałyśmy na moją wyprawę . Ciocia jeśli już, to
haftowała na potrzeby zakonu.
Mój pradziadek Józef był gajowym, jego żona miała
na imię Albina - ostatnie lata jako gajowy spędził w
Podborku, w Bodaczowie; dom w którym mieszkał istnieje
do dnia dzisiejszego. Leśnikiem był również Zdzisław Loc,
jego ojciec także był leśnikiem. Było takie powiedzenie, że
Loce/Lotze to albo młynarze, albo leśnicy – takie dwa
zawody wykonywali.
Mój pradziadzio miał 5 synów i jedną córkę –
dziadek Józef i Aleksander to byli jego synowie. Aleksander,
o ile mi wiadomo ożenił się zbyt późno, już chyba po
trzydziestce – zmarł mając 37 lat. Kupił młyn na spółkę z
dziadziem Kaziem, też Locem, bratem rodzonym. Razem
gospodarzyli. Przeziębił się w tym młynie a panowała
wówczas grypa zwana hiszpanką, była nieuleczalna na owe
czasy, no i zmarł w młodym wieku. Stryj Kazio jakiś czas
prawdopodobnie gospodarował sam, po czym wziął do
spółki mojego stryja Bolka, najstarszego z synów
Aleksandra. Nie wiem jak się toczyły losy młyna, w końcu
został odsprzedany rodzinie Pomarańskich w Bodaczowie.
Dziadzio Kazio przeniósł się później do Jatutowa i tam też
miał młyn, później do Gardzienic, i tam też miał młyn – całe
życie z młynem...
***
Ciekawe wspomnienia o Klemensowie zachowała również
Wanda z Pomarańskich Banach: w klemensowskim pałacu
Zamoyskich mieszkały Siostry Franciszkanki, zajmowały się
prowadzeniem lekcji religii w szkole podstawowej w
Bodaczowie to było w latach pięćdziesiątych ubiegłego
stulecia (1955, 1956), religii uczył również ks. Żurawski.
Mój kontakt z Siostrami trwa już wiele lat – gdy
uczęszczałam do liceum w Zamościu (część Sióstr z
Klemensowa była przeniesiona do Zamościa na ulicę
Żdanowską) Matka Mistrzyni zwróciła się do mnie –
gdybym znalazła czas , bo z internatu w tamtych czasach
trudno było się zwolnić, nawet w takich celach - abym
przychodziła do nich celem recytowania poezji religijnej.
7
CHRZĄSZCZ NR 4 (4)

Ona później wykorzystywała to na lekcjach religii. w okresie formowania się państwowości wiślańskiej i
Siostry prowadziły również Dom Dziecka – polańskiej – osadą czy grodem ? Zachowane do naszych
tragiczny był dzień, gdy decyzją ówczesnych władz czasów grodzisko, analiza analogicznych, dostępnych
politycznych dzieci ewakuowano z Klemensowa do różnych dokumentów potwierdzają, że być może pod inną nazwą,
miejscowości w Polsce. Znałam te dzieci, razem z nimi mógł w X wieku pełnić rolę grodu warownego, centrum
grałam sierotkę Marysię w przedstawieniu, które administracyjnego i z dużą dozą pewności ośrodka
przygotowały Siostry na przyjazd Matki Generalnej, była religijnego.
wówczas we Francji..., to było w 1955 albo 1956 roku. Duże znaczenie dla wyjaśnienia roli
Znałam dziewczynkę, która grała Koszałka Opałka... Szczebrzeszyna i życia jego mieszkańców w okresie
piastowskim mają badania naukowe przeprowadzone na
Wybiegłam na drogę, zauważyłam oplandekowane,
terenie cerkwi pounickiej. W latach 1982 – 1991
ciężarówki dzieci nie było widać [pojechały wcześniej w
prowadził je Zakład Archeologii UMCS. Badania te były
autobusach], słyszałam jedynie ich krzyk, i tumany kurzy - prowadzone przez doc. S. Hoczyk Siwkową i mgr
do dzisiaj zostało mi to w sercu i w pamięci... Siostry A.Rozwałkę. Później badania były kontynuowane przez
bardzo dbały o te dzieci, ich higienę, czyniły wszystko by Spółkę ARCHET z Warszawy. Kierownikiem tych
zastąpić im rodziców... Większość dzieci były to sieroty badań był mgr Ryszard Cendrowski, sponsorem -
powojenne. Towarzystwo Opieki nad Zabytkami w Warszawie –
Sekcja Sztuki Cerkiewnej. Równocześnie z pracami
Maria Loc – Oczkoś. Regina Smoter Grzeszkiewicz. wykopaliskowymi prowadzone były badania malowideł
Wanda z Pomarańskich Banach ściennych cerkwi.
Prace te prowadzili mgr Andrzej Guzik pracownik
Badania naukowe przeszłości Szczebrzeszyna naukowy konserwacji malowideł ściennych z Wydziału
Konserwacji Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie i
Gród i kościół pounicki.
mgr Józef Kucaba konserwator dzieł sztuki z Krakowa.
Konsultantami prowadzonych prac byli archeolog prof.
Szczebrzeszyn zawdzięcza swoje zaistnienie warunkom Jerzy Gąssowski z Warszawy , architekt J.
geograficzno – przyrodniczym. Wzgórze Zamkowe, u podnóża Więcławowicz i dr Jan Radzik z Zamościa. W wyniku
którego, równolegle do rzeki Wieprz ,biegła ze wschodu na przeprowadzonych prac odsłonięto fundamenty
zachód droga handlowa o znaczeniu międzynarodowym, pierwotne świątyni z czasów przedgórkowskiego
nadawało się ono do zamieszkania i obrony. Położony w kościoła. Dotychczasowe ustalenia pozwalają na
bliskim sąsiedztwie gród Sutiesk, ze swoimi połączeniami określenie czasu powstania świątyni na XII lub początek
drogowymi, zwiększał znaczenie gospodarcze i obronne XIII wieku. W prezbiterium odkryto dobrze zachowaną
Szczebrzeszyna. kryptę, w której znaleziono szczątki ciał z pucharkami
Bród na Wieprzu, w pobliżu północnych zboczy szklanymi. Stwierdzono także, że przynajmniej dwie
Roztocza, stanowił jedną z głównych przyczyn uformowania trumny obite były tkaniną purpurową i zieloną za
się we wczesnym średniowieczu szczebrzeskiej osady i grodu pomocą brązowych nitów. Dekoracje tych trumien
strzegącego przeprawy. Dzieje historyczne naszego miasta wyróżniają je od innych i przywołują pamięć o
sięgają czasów kształtowania się państwa polskiego. legendzie, która głosi o pochowaniu w podziemiach
Badania naukowe przeprowadzone na terenie grodziska i kościoła dawnych właścicieli miasta lub członków ich
kościoła pounickiego w latach 1978, 1981, 1992 przez Zakład rodzin. W przeszłości zwłoki obrabowano z
Archeologii Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej w kosztowności, niszcząc przy tym trumny, przez to trudno
Lublinie ujawniły, że pierwsi mieszkańcy Szczebrzeszyna jest ustalić, kto w nich został pochowany.
osiedlili się na wzgórzu zamkowym w III tysiącleciu p.n.e. Był Wyniki badań malowideł ściennych są ciekawe i
to neolityczny lud kultury pucharów lejkowatych. Trudnił się zaskakujące. Odkryto dwie warstwy dekoracji ściennych.
rolnictwem, hodowlą, a także wyrobem narzędzi. Później, z Warstwa z XVI wieku stanowi obramowanie glifów
niewyjaśnionych dotąd przyczyn, wzgórze zostało na wiele okiennych i absyd. Druga warstwa to polichromia
stuleci opuszczone przez mieszkańców. Fakt ten może wiązać datowana na koniec XVIII wieku. Odsłonięta część na
się z wędrówką ludów, podczas której wyludniły się tereny ścianie północnej przedstawia scenę kuszenia Chrystusa.
dzisiejszej Polski. W glifach okiennych odkryto dwa herby. Jeden
Grodzisko zostało ponownie zasiedlone w VIII wieku, czyli składający się z dwu części (dwudzielny) to Jelita
200 lat przed powstaniem państwa polskiego. Wzgórze Zamoyskich i Trach Gnińskich, drugi również
zamkowe ponownie ożyło, świadczą o tym zabytki z tego dwudzielny to Jelita Zamoyskich i Korczak
okresu. W trakcie badań odkryto chatę z kamiennym piecem Zahorowskich. Herby ułatwiają określenie czasu
z X wieku, cmentarzysko szkieletowe, jamę do powstania i fundatorów polichromii.
przechowywania ziarna i wiele innych przedmiotów Pozostałe pytania i niejasności dotyczące historii
codziennego użytku. Na podstawie dokonanych odkryć można tego regionu i roli w nim Szczebrzeszyna wyjaśnić mogą
stwierdzić, że osadnicy trudnili się rolnictwem, hodowlą, następne prowadzone badania naukowe.
myślistwem, łowieniem ryb i wyrobem narzędzi. Badania
miały także dać odpowiedź na pytanie, czym był Aleksander Przysada
Szczebrzeszyn

8

Suplement do artykułu Badania naukowe
przeszłości Szczebrzeszyna Gród i kościół pounicki
pana Aleksandra Przysady.
Przed kilkunastu laty podczas prac
zmierzających do wzmocnienia konstrukcji ścian
cerkwi w Szczebrzeszynie natrafiono pod górnymi
warstwami tynku na malowidła ścienne. Dopiero w
ubiegłym roku udało się jednak dzięki zabiegom ks.
Jarosława Biryłki rozpocząć kompleksowe
odkrywanie tych dzieł i konserwację, prowadzoną
przez specjalistów z Akademii Sztuk Pięknych w
Krakowie.
Już pierwsza faza tych działań przyniosła bardzo
interesujące efekty. Herby ukazane na cerkiewnych
malowidłach (Jelita/Trach IV ordynata Marcina
Zamoyskiego i Anny Franciszki z Gnińskich (
małżeństwo od 1967 roku do 1689 roku) oraz
Jelita/Korczak V ordynata Tomasza Józefa
Zamoyskiego i Anny z Zahorowskich) , a także
zastosowany w nich obficie ornament akantowy
(poskręcane liście ostu) pozwala zadatować te
malowidła na koniec w. XVII. Nie sposób jeszcze
określić całościowej tematyki malowideł, ale na ich
odkrytych partiach ukazały się postacie Matki
Boskiej, aniołów, brodatych świętych (apostołów?),
rycerzy w renesansowych zbrojach, a także
apokaliptycznej Bestii.
Dzieła zachowały żywą, wyrazistą kolorystykę,
a ich uszkodzenia, spowodowane przez nasiek nie są
– wbrew pozorom – zbyt poważne. Można więc
pokusić się o wstępną analizę malowideł i stwierdzić,
że zachowują one dość tradycyjne późnorenesansowe
formy, a zarazem cechują się sprawnym, miejscami
spontanicznym rysunkiem i wykwintną kolorystyką.
Malowidła zachowały się najprawdopodobniej na
większości powierzchni ścian w nawie, a
rekonstrukcja ich uszkodzonych partii nie nastręcza
poważnych trudności. Pod koniec bieżącego roku w
Szczebrzeszynie ukaże się więc najpewniej
największy zespół cerkiewnych malowideł ściennych
z XVII w., zachowany w obecnych granicach państwa
polskiego. Mniejsze zespoły z tego stulecia
zachowały się tylko w cerkwi katedralnej w Lublinie i
w cerkwi w Posadzie Rybotyckiej, ale ustępują one
szczebrzeskim zarówno klasą artystyczną, jak i
stanem zachowania.
Zygmunt Krasny
CHRZĄSZCZ NR 4 (4)
Cmentarz w Szczebrzeszynie
Zmarli. Epitafia – ciąg dalszy
Feliksa Warchałowska
(1983 – 1958)
Urodziła się 27 marca 1883 roku. Była córką Jana.
Żona rejenta Stanisława Warchałowskiego.
Po ukończeniu szkoły średniej i zdaniu matury
w Sierpcu studiuje medycynę w Warszawie i na
Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie. Po
ukończeniu studiów, z tytułem doktora nauk
medycznych, pracuje jako lekarz w Biłgoraju. Lata po
pierwszej wojnie światowej charakteryzowała wielka
liczba rozprzestrzeniających się chorób zakaźnych
jak: cholera, czerwonka, gruźlica i tyfus. Masowo
umierali na te choroby chorzy, a także lekarze. W celu
opanowania tych chorób, obok istniejących, były
tworzone szpitale epidemiologiczne. W latach`1920 –
1922 Feliksa Warchałowska pełniła funkcję
kierownika szpitala epidemiologicznego w Biłgoraju.
Tam zachorowała na tyfus.
Epidemia chorób zakaźnych, a zwłaszcza
tyfusu panowała również w Szczebrzeszynie. Tu
także utworzono szpital epidemiologiczny. Choroby
zakaźne zbierały obfite żniwo już w czasie pierwszej
wojny światowej. Umarło wielu pacjentów a także
lekarzy. W Szczebrzeszynie zamarł w 1919 roku
lekarz Kozicki. Po jego śmierci pozostał jeden lekarz
– Zygmunt Klukowski, który był dyrektorem dwu
szpitali – ogólnego i epidemiologicznego. Dlatego w
roku 1922 dr Warchałowska została przeniesiona do
naszego miasta. Przez okres lat dwudziestych XX
wieku stanowili oni kadrę lekarską, która starała się
zapewnić opiekę zdrowotną miasta i okolic.
Lata powojenne to czas, w którym panowała
wielka bieda, ciemnota , zabobony i zacofanie wśród
warstw ubogiej ludności, a zwłaszcza wśród ludności
wiejskiej, pracowników folwarcznych oraz
robotników. Powodowały one dużą umieralność gdyż
leczeniem zajmowali się znachorzy, zamawiaczki
chorób. Przerywania ciąży dokonywały ,,babki”.
Dużo kobiet umierało przy porodach. Wysoka była
śmiertelność wśród niemowląt i noworodków.
Aby zapewnić szerokim kręgom społecznym
profilaktykę i leczenie dr Warchałowska zakłada ,
wspólnie z dr Klukowskim, pierwszy ośrodek
zdrowia. Zostaje jego kierownikem. Oprócz leczenia
stara się prowadzić edukację kobiet w zakresie ciąży,
zapobiegania jej, walczy z plagą nielegalnego
usuwania ciąży. Propaguje naukowe metody leczenia
w oparciu o szpital, ośrodek zdrowia i lekarstwa
9
CHRZĄSZCZ NR 4 (4)
przepisane przez lekarzy i nabywane w aptece pana
Jana Szczygłowskiego.
Dr Warchałowska była patriotką oddaną sprawie
wolności i niepodległości Polski. W okresie
rozbiorów należała do młodzieżowej organizacji
niepodległościowej. W roku 1939 , wspólnie z dr
Józefem Spozem, przeprowadziła szkolenie harcerek
z hufca im Emilii Plater, dające im uprawnienia
sanitariuszek, na wypadek wojny.
Po wybuchu wojny, wspólnie z opiekunką
sanitariuszek panią Z. Sas – Jaworską, jako zastępca
dyrektora szpitala ( dr Klukowski został powołany do
wojska) organizowała ucieczkę ze , leczonych w nim,
rannych polskich żołnierzy, kiedy Szczebrzeszyn był
już zajęty przez Niemców. Z poświęceniem leczyła
przywożonych do szpitala , z pobliskich placów walk,
rannych polskich żołnierzy.
Podczas okupacji leczyła w szpitalu
(konspiracyjnie) rannych partyzantów. Nawet we
własnym domu, z narażenia życia, gdyż w jednym z
pokojów mieszkał gestapowiec, leczyła ludzi
potrzebujących pomocy. Wyjeżdżała również do
pobliskich wsi i lasów, aby leczyć ukrywających się
członków ruchu oporu.
Dr Warchałowska była zawsze tam, gdzie toczyła się
walka o zdrowie i życie Polaków, nie zważając na
grożące jej niebezpieczeństwa. Cieszyła się wielkim
szacunkiem i uznaniem mieszkańców naszego miasta
i okolic, i to zarówno Polaków, jak i poprzednio
Żydów.
Zmarła 9 maja 1959 roku i została pochowana
na miejscowym cmentarzu.
Julian Sołowiej
(1917 – 1990)
Urodził się 24 grudnia 1917 roku
w Majdanie Surhowskim (powiat
Krasnystaw). Był nauczycielem,
pedagogiem, członkiem ruchu
oporu w latach 1940 – 1944,
działaczem społecznym.
Od roku 1931 zamieszkał wraz z
rodzicami we wsi Zabylów w
gminie Stary Zamość. Gimnazjum ukończył w 1937
roku w Krasnymstawie, a następnie Liceum
Pedagogiczne w Chełmie. W roku 1961 ukończył
kierunek geografia na SN w Lublinie.
W czasie okupacji był czynnym uczestnikiem ruchu
oporu. Początkowo był członkiem Związku Walki
10
Zbrojnej, a od 1943 roku Batalionów Chłopskich. W
B.Ch. pełnił funkcje: komendanta placówki,
rejonowego skarbnika Komendy Gminnej oraz
członka Gminnej Komisji Oświatowej. Przyjął
pseudonim ,,Sęp”. Dowodził stworzonym przez siebie
oddziałem zbrojnym liczącym 27 osób. Oddział
posiadał własną łączniczkę i pięć sanitariuszek. Jedna
z nich Wincentyna Popielec została jego żoną. Jako
dowódca współpracował z grupami partyzantów
radzieckich kołpaka i Werszyhory. Uczestniczył we
wspólnych akcjach zbrojnych prowadzonych na
terenie wschodniej Zamojszczyzny. Za udział w
bitwach z Niemcami w miejscowościach: Wiosłowiec
i Pańska Dolina został odznaczony przez Komendę
Główną Batalionów Chłopskich Srebrnym Krzyżem
Zasługi z Mieczami i awansowany do stopnia
podporucznika. W odwecie za działalność w ruchu
oporu i akcjach zbrojnych przeciw Niemcom gestapo
aresztowało jego ojca Jana Sołowieja i osadziło go w
obozie śmierci w Oświęcimiu, gdzie został
zamordowany. Po zakończeniu wojny rozpoczął pracę
pedagogiczną w szkolnictwie podstawowym w
powiecie Zamojskim. Na polecenie władz szkolnych
zorganizował polską szkołę w poniemieckiej Huszcze,
w której pracował w latach 1944 – 1945. Następnie
był kierownikiem szkół podstawowych w
Niedzieliskach (w latach 1945 – 1947), Mokrem koło
Zamościa (lata 1947 – 1951).
W 1952 roku wraz z żoną – nauczycielką
języka polskiego został przeniesiony do szkoły
podstawowej w Błoniu, gdzie pełnił funkcję
kierownika. W placówce tej pracował aż do przejścia
na emeryturę. Jego staraniem powstała nowa szkoła
tzw. tysiąclatka, która została oddana do użytku w
1968 roku. Wincentyna i Julian Sołowiejowie
organizowali życie kulturalne dla rodziców, uczniów i
mieszkańców Błonia i Kawęczyna. Wspierali pracę
teatru wiejskiego, którego opiekunem był znany i
zasłużony partyzant Armii Krajowej pan Edward
Czuk. Prócz pracy zawodowej dużo pracował
społecznie w organizacjach spółdzielczych
Szczebrzeszyna i Zamościa.Za tę prac e został
uhonorowany wieloma dyplomami. Otrzymał też
wiele wyróżnień i nagród za pracę zawodową i
wybitne osiągnięcia w pracy dydaktycznej. W 1973
roku otrzymał nagrodę Ministra Oświaty i
Wychowania.
Pan Julian Sołowiej – długoletni dyrektor
Szkoły Podstawowej w Błoniu – był szanowanym
przez uczniów, społeczeństwo i władze nauczycielem,
wychowawcą i działaczem społecznym.
Zmarł w 1990 roku i został pochowany na
miejscowym cmentarzu. cdn.
 CHRZĄSZCZ NR 4 (4)

Nowości wydawnicze naszej biblioteki

Światowy bestseller – „ Ocalona aby mówić”

to opowieść kobiety, która przeżyła ludobójstwo w
Ruandzie, tracąc większość swoich bliskich. Cztery
lata później emigruje do Stanów Zjednoczonych.
Tam zakłada fundację mającą na celu niesienie
pomocy cierpiącym z powodu długotrwałych
skutków wojny. Książka ukazuje podróż poprzez
mroki ludobójstwa i naprawdę wstrząsającą
opowieść kobiety, która widziała i przeżyła
ludobójstwo.

tęskniąc...
na Roztoczu pachną zboża
wiatr je pieści już od rana
księżyc mruczy kołysanki
gdy dorodne kłosy kładą się do snu
polną dróżką po cichutku
spaceruje cisza
by nie zbudzić starej wrony
co przysiadła wśród gałęzi
na Roztoczu noce są wspaniałe
bo utkane z marzeń
Rodzicom polecamy książki p.t. „ Czytam dzieciom i z mojej tęsknoty
– bajki, które leczą”. Nasze maluchy tak kochane i kiedyś w noc głęboką szliśmy razem
cudowne, czasem mają problemy, o których trudno trzymając w dłoniach nasze pragnienia
im mówić. Doris Bratt autorka tych książek, na Roztoczu żyłam kiedyś
pokazuje, w jaki sposób nawiązać kontakt z z polną myszką
dzieckiem. Choć rodzicielstwo to jeden z uroków z burym kotem
życia, może stać się również jedną z życiowych co na strychu kąt swój miał
prób. Trudno jest czasem odkryć, jak dotrzeć do nasz dom tonął w barwach lata
dzieci i jak im pomóc w ujawnieniu tego, co w nich dzikim bluszczem opleciony
najlepsze. na Roztoczu....
Regina Smoter Grzeszkiewicz

11
CHRZĄSZCZ NR 4 (4)

Tradycje wielkanocne miały identyczny, do każdej monety dodawane będzie

W piątek 3.04.2009 r. w Miejskim Domu
Kultury w Szczebrzeszynie odbyło się
podsumowanie konkursu plastycznego „Tradycje
Wielkanocne”. Uzupełnieniem uroczystości był
spektakl „Misterium Męki Pańskiej” przygotowany
przez uczniów Szkoły Podstawowej nr 3 w
Szczebrzeszynie.
Obwieszczenie informacyjne z krótką historią miasta. W
dniach 12 – 14 czerwca 2009 roku podczas letniego
festynu „Dni Chrząszcza” nastąpi inauguracja
szczebrzeszyńskiej monety. Od tego momentu moneta
znajdzie się w obiegu i każdy będzie mógł ją nabyć (no,
kto pierwszy ten lepszy, ze względu na limit). Emisja
będzie trwała do końca sierpnia 2009 roku.
Obecnie prowadzone są rozmowy z różnymi punktami
handlowymi w mieście, które chciałyby wprowadzić u
siebie chrząszcze jako bony towarowe. Polegałoby to na
tym, że robiąc zakupy w takim sklepie resztę
otrzymalibyśmy w chrząszczówkach (4chrząszcze = 4
złote).
Dystrybucją monety zajmie się Miejski Dom Kultury w
Szczebrzeszynie ul. Sądowa 3, tel. (084) 6821 060 oraz
administrator emisji Pan Michał Kamieński tel.
604 113 192, e.mali: dukat.szczebrzeszyn@interia.pl
M. Szczepaniak Derkacz

Moneta z chrząszczem
„W Szczebrzeszynie Chrząszcz brzmi w
trzcinie”, to znane porzekadło znajdzie się na
monecie w towarzystwie szczebrzeszyńskiego
chrząszcza i rozsławiać będzie nasze miasto w
Polsce i za granicą. Wszystko za sprawą akcji
promocyjnej miasta „Dukat Lokalny”. Emitentem
monety jest Urząd Miejski w Szczebrzeszynie,
projektem i produkcją zajmuje się Mennica Polska.
Nominał monet to 4 i 40 chrząszczy.
Moneta 4 chrząszcze będzie miała ALLELUJA
postać mosiężnego krążka o średnicy 27 Alleluja, Alleluja!
milimetrów, na rewersie znajdować się będzie Huczą dzwony, grają dzwony.
ozdobny herb 650 - lecia Szczebrzeszyna, awers Zmartwychwstania dzień wyśniony.
przedstawiać będzie szczebrzeszyńskiego Alleluja, Alleluja! Szumią drzewa.
chrząszcza w trzcinach. Moneta wybita będzie w Alleluja, Alleluja ! Serce śpiewa.
nakładzie 20 tysięcy. Natomiast srebrna 40 I człek każdy i stworzenie
chrząszczówka wybita będzie w limitowanej emisji czuje sił swych odrodzenie
500 sztuk. Będzie większa (32 milimetry), i dech wiosny w serce wchłania,
kapslowana i jej znaczenie będzie wyłącznie w dniu słonecznym Zmartwychwstania.
kolekcjonerskie. Obie monety awers i rewers będą Maria Przysada

„Chrząszcz” – miesięcznik informacyjny

Wydawca – Stowarzyszenie Przyjaciół Szczebrzeszyna
Redakcja –Zygmunt Krasny, Joanna Dawid, Leszek Kaszyca, Zbigniew Paprocha
Adres : 22-460 Szczebrzeszyn ul. Pl. T. Kościuszki 1
E-mail: sps@onet.eu
Projekt rysunku Chrząszcza – Monika Niechaj

12