WYKŁADY

Z MATEMATYKI

dr RENATA JURASIŃSKA

UNIWERSYTET RZESZOWSKI
LITERATURA PODSTAWOWA:
1. PISZCZAŁA J. MATEMATYKA I JEJ ZASTOSOWANIE W NAUKACH EKONOMICZNYCH /; AKADEMIA
EKONOMICZNA W POZNANIU. - WYD. 8 ROZSZ. - POZNAŃ : AE, 2008.
2. GURGUL H., SUDER M.: MATEMATYKA DLA KIERUNKÓW EKONOMICZNYCH. PRZYKŁADY I
ZADANIA WRAZ Z REPETYTORIUM ZE SZKOŁY ŚREDNIEJ, WYD. 6, WOLTERS KLUWER, WARSZAWA
2015.
3. GAWINECKI J.: MATEMATYKA DLA EKONOMISTÓW, UCZELNIA ŁAZARSKIEGO, WARSZAWA 2010.
4. BANAŚ J.: MATEMATYKA DLA EKONOMISTÓW, WYDAWNICTWO WYŻSZEJ SZKOŁY ZARZĄDZANIA,
RZESZÓW 2001.

5. MATOŁKA M.: MATEMATYKA DLA EKONOMISTÓW, WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU

EKONOMICZNEGO W POZNANIU, POZNAŃ 2011.
LITERATURA UZUPEŁNIAJĄCA:
1. KRYSICKI W., WŁODARSKI L.: ANALIZA MATEMATYCZNA W ZADANIACH, CZĘŚĆ I, II,
WYDAWNICTWO NAUKOWE PWN, WARSZAWA 2012.
2. LEITNER R.: ZARYS MATEMATYKI WYŻSZEJ DLA STUDENTÓW, CZĘŚĆ I, II, WYDAWNICTWO
NAUKOWO-TECHNICZNE, WARSZAWA 2005.
3. LEITNER R., MATUSZEWSKI W., ROJEK Z.: ZADANIA Z MATEMATYKI WYŻSZEJ, CZĘŚĆ I, II,
WYDAWNICTWO NAUKOWO-TECHNICZNE, .WARSZAWA 2003.
 ELEMENTY
LOGIKI I TEORII
ZBIORÓW
 ZDANIE LOGICZNE

Zdaniem logicznym nazywamy zdanie oznajmujące,

któremu możemy przyporządkować jedną z ocen
logicznych: PRAWDA, FAŁSZ.

Zdania oznaczamy małymi literami p, q, r, s …

O zdaniu prawdziwym mówimy, że ma wartość

logiczną 1, a o zdaniu fałszywym, że ma wartość
logiczną 0.
 Nie każde zdanie gramatyczne jest
zdaniem logicznym!
Przykłady zdań, które
Przykłady zdań
nie są zdaniami
logicznych
logicznymi
Czy 5+1=6?
5+1=6
(zdanie pytające nie jest zdaniem
(jest to zdanie logiczne prawdziwe)
logicznym)
13 jest nieszczęśliwą liczbą
3+2=1
(nie można przypisać wartości
(jest to zdanie logiczne fałszywe)
logicznej)

Słońce jest gwiazdą Ucz się matematyki!

(jest to zdanie logiczne prawdziwe) (nie jest to zdanie oznajmujące)
Z danych zdań można utworzyć zdania złożone,
używając spójników logicznych, zwanych
w logice funktorami zdaniotwórczymi.

NEGACJA (ZAPRZECZENIE)
Negację oznaczamy symbolem ~p i czytamy:
nieprawda, że p. Wartość logiczna zdania ~p
zależy od wartości logicznej zdania p.
 p ~p

0 1

1 0

Negacja zdania p jest:

 fałszywa, gdy zdanie p jest prawdziwe,
 prawdziwa, gdy zdanie p jest fałszywe.
 Przykład

p ~p

7 jest liczbą parzystą (zdanie Nieprawda, że 7 jest liczbą

fałszywe) parzystą (zdanie prawdziwe)

Nieprawda, że 3 jest liczbą

3 jest liczbą nieparzystą
nieparzystą (zdanie
(zdanie prawdziwe)
fałszywe)

2+1 = 4 2+1 ≠ 4
(zdanie fałszywe) (zdanie prawdziwe)
 KONIUNKCJA (ILOCZYN LOGICZNY)
Koniunkcję oznaczamy symbolem 𝑝 ∧ 𝑞
i czytamy „p i q”.

p q p∧q

0 0 0
0 1 0
1 0 0
1 1 1

Koniunkcja jest prawdziwa, gdy oba jej człony

są prawdziwe, w pozostałych przypadkach
jest fałszywa.
 Przykład

wartość logiczna
p q p∧q

7 jest liczbą
7 jest liczbą 7 jest liczbą
nieparzystą
pierwszą (zdanie nieparzystą i prawda
(zdanie
prawdziwe) pierwszą
prawdziwe)

Słońce jest pięć

Słońce jest planetą
Słońce jest planetą razy większe od
i jest pięć razy fałsz
(zdanie fałszywe) Jowisza
większe od Jowisza
(zdanie fałszywe)

2+3=5
3+6=11 (2+3=5) ∧
(zdanie fałsz
(zdanie fałszywe) (3+6=11)
prawdziwe)
 ALTERNATYWA (SUMA LOGICZNA)
Alternatywę oznaczamy symbolem 𝑝 ∨ 𝑞
i czytamy „p lub q”
p q p∨q
0 0 0
0 1 1
1 0 1
1 1 1

Alternatywa jest fałszywa, gdy oba jej człony są

fałszywe, w pozostałych przypadkach jest
prawdziwa.
 Przykład

wartość logiczna
p q p∨q

7 jest liczbą 7 jest liczbą 7 jest liczbą

nieparzystą pierwszą (zdanie nieparzystą lub prawda
(zdanie prawdziwe) prawdziwe) pierwszą

Słońce jest pięć

Słońce jest planetą
Słońce jest planetą razy większe od
lub jest pięć razy fałsz
(zdanie fałszywe) Jowisza
większe od Jowisza
(zdanie fałszywe)

2+3=5 3+6=11 (2+3=5) ∨

prawda
(zdanie prawdziwe) (zdanie fałszywe) (3+6=11)
 IMPLIKACJA (WYNIKANIE)

Implikację oznaczamy symbolem 𝑝 ⇒ 𝑞

i czytamy „ jeżeli p, to q”,
albo „z p wynika q”
p q p⇒q
1 1 1
1 0 0
0 1 1
0 0 1

Implikacja jest fałszywa, jeżeli ze zdania

prawdziwego wynika zdanie fałszywe, w
pozostałych przypadkach jest prawdziwa.
 Przykład

p q p⇒q wartość logiczna

7 jest liczbą 7 jest liczbą Jeżeli 7 jest liczbą

nieparzystą pierwszą (zdanie nieparzystą prawda
(zdanie prawdziwe) prawdziwe) to jest liczbą pierwszą
Jeżeli Słońce jest
Słońce jest pięć razy
Słońce jest planetą planetą to jest pięć
większe od Jowisza prawda
(zdanie fałszywe) razy większe od
(zdanie fałszywe)
Jowisza
2+3=5 3+6=11
(2+3=5) ⇒ (3+6=11) fałsz
(zdanie prawdziwe) (zdanie fałszywe)
2–4=2 4+1=5
(zdanie fałszywe) (zdanie prawdziwe) (2 – 4 =2) ⇒ (4+1=5) prawda
 RÓWNOWAŻNOŚĆ
Równoważność oznaczamy symbolem 𝑝 ⇔ 𝑞
i czytamy „p wtedy i tylko wtedy, gdy q”
albo „p jest równoważne q”
p q p⇔q
1 1 1
1 0 0
0 1 0
0 0 1

Równoważność jest prawdziwa, jeśli obydwa

jej człony mają tę samą wartość logiczną.
 Przykład

(𝑥 + 1 = 0) ⇔ (𝑥 = −1)
(równoważność prawdziwa)

(𝑥 > 1) ⇔ (𝑥2 > 1)

(równoważność fałszywa)
 SCHEMAT ZDANIA

Definicja
Schematem zdania nazywamy wyrażenie
zbudowane w sposób sensowny z
oznaczeń zdań, funktorów
zdaniotwórczych i nawiasów.

Przykład
1) 𝑝 ∧ (𝑞 ∧ 𝑟) ⇔ (𝑝 ∧ 𝑞) ∧ 𝑟
jest schematem zdania
2) (𝑝 ⇒ 𝑞) ⇔
nie jest schematem zdania
 TAUTOLOGIA

Definicja
Prawem rachunku zdań inaczej tautologią
nazywamy schemat zdania, który bez
względu na wartość logiczną zdań
składowych przedstawia zdanie prawdziwe.
 PODSTAWOWE PRAWA RACHUNKU ZDAŃ

1) Prawo wyłączonego środka

𝑝 ∨ ~𝑝
2) Prawo niesprzeczności
~(𝑝 ∧ ~𝑝)
3) Prawo przemienności koniunkcji
(𝑝 ∧ 𝑞) ⇔ (𝑞 ∧ 𝑝)
4) Prawo przemienności alternatywy
(𝑝 ∨ 𝑞) ⇔ (𝑞 ∨ 𝑝)
5) Prawo łączności koniunkcji
𝑝 ∧ (𝑞 ∧ 𝑟) ⇔ (𝑝 ∧ 𝑞) ∧ 𝑟
6) Prawo łączności alternatywy
𝑝 ∨ (𝑞 ∨ 𝑟) ⇔ (𝑝 ∨ 𝑞) ∨ 𝑟
7) Prawo rozdzielności koniunkcji względem
alternatywy
𝑝 ∧ (𝑞 ∨ 𝑟) ⇔ (𝑝 ∧ 𝑞) ∨ (𝑝 ∧ 𝑟)
8) Prawo rozdzielności alternatywy względem
koniunkcji
𝑝 ∨ (𝑞 ∧ 𝑟) ⇔ (𝑝 ∨ 𝑞) ∧ (𝑝 ∨ 𝑟)
9) Prawo podwójnej negacji
~(~𝑝) ⇔ 𝑝
10) Prawa de Morgana
~(𝑝 ∧ 𝑞) ⇔ (~𝑞 ∨ ~𝑝)
~(𝑝 ∨ 𝑞) ⇔ (~𝑞 ∧ ~𝑝)
11) Prawo kontrapozycji
(𝑝 ⇒ 𝑞) ⇔ (~𝑞 ⇒ ~𝑝)
12) Prawo zaprzeczenia implikacji
~ (𝑝 ⇒ 𝑞) ⇔ (𝑝 ∧ ~𝑞)
13) Prawo przechodniości implikacji
[(𝑝 ⇒ 𝑞) ∧ (𝑞 ⇒ 𝑟)] ⇒ ( 𝑝 ⇒ 𝑟)
14) Związek implikacji z alternatywą
(𝑝 ⇒ 𝑞) ⇔ (𝑞 ∨ ~𝑝)
15) Związek równoważności z implikacją
(𝑝 ⇔ 𝑞) ⇔ [(𝑝 ⇒ 𝑞) ∧ (𝑞 ⇒ 𝑝)
 Do dowodzenia tautologii
wykorzystujemy
metodę „zero-jedynkową”

Przykład
Udowodnimy prawo kontrapozycji

A B
p q ~p ~q A⇔ B
p⇒q ~q ⇒ ~p

1 1 1 0 0 1 1

1 0 0 0 1 0 1

0 1 1 1 0 1 1

0 0 1 1 1 1 1
 FUNKCJE ZDANIOWE (FORMY ZDANIOWE)

Niech będzie dany zbiór X ≠ Ø.

Definicja
Wyrażenie p(x), w którym występuje zmienna
x i które staje się zdaniem prawdziwym lub
fałszywym, gdy w miejsce x podstawimy
dowolny element zbioru X, nazywamy funkcją
zdaniową (formą zdaniową) jednej
zmiennej x o dziedzinie X.
Definicja
Mówimy, że element a ze zbioru X spełnia
funkcję zdaniową p(x) o zakresie X, jeżeli
zdanie p(a) jest prawdziwe.

Przykład
Równanie 𝑥 – 2 = 0
rozpatrywane w dziedzinie R wszystkich liczb
rzeczywistych jest funkcją zdaniową jednej
zmiennej o zakresie R.
Liczba 2 spełnia tę funkcję zdaniową.
Definicja
Zbiór elementów należących do dziedziny
formy zdaniowej, dla których otrzymujemy
zdanie prawdziwe nazywamy zbiorem
elementów spełniających formę zdaniową.

Przykład
Zbiór {−2,2} jest zbiorem elementów
spełniających formę zdaniową 𝑥2 = 4.
Za pomocą funktorów ~, ∧, ∨, ⇒, ⇔
tworzymy funkcje zdaniowe złożone.

Jeżeli p(x), r(x) są funkcjami zdaniowymi

o dziedzinie X, to możemy utworzyć
funkcje zdaniowe:

~𝑝 𝑥 , 𝑝(𝑥) ∧ 𝑟(𝑥),
𝑝(𝑥) ∨ 𝑟(𝑥),
𝑝(𝑥) ⇒ 𝑟(𝑥), 𝑝(𝑥) ⇔ 𝑟(𝑥)

o dziedzinie X.

Przed funkcją zdaniową możemy też

postawić kwantyfikator.
 KWANTYFIKATORY

Są to znaki graficzne (symbole) zastępujące zwroty

„dla każdego” oraz „istnieje”.

Kwantyfikator duży (ogólny)

𝒑(𝒙)
𝒙

∀𝒙: 𝒑(𝒙)

„dla każdego x zachodzi p(x)”

Kwantyfikator mały (szczegółowy)

𝒑(𝒙)
𝒙

∃𝒙: 𝒑(𝒙)

„istnieje x, dla którego zachodzi

zachodzi p(x)”
Jeśli przed funkcją zdaniową jednej zmiennej
postawimy kwantyfikator dotyczący tej
zmiennej, to otrzymamy zdanie logiczne.

Przykład
𝒙𝟐 > 𝟎
𝒙∈ℝ

𝒙 + 𝟒 = 𝟏𝟎
𝒙∈ℕ
 PRAWA DE’MORGANA
DLA KWANTYFIKATORÓW

~ 𝒑(𝒙) ⇔ ~𝒑(𝒙)
𝒙 𝒙

~ 𝒑(𝒙) ⇔ ~𝒑(𝒙)
𝒙 𝒙
Przykład

~ 𝒙𝟐 > 𝟎 ⇔ 𝒙𝟐 ≤ 𝟎
𝒙∈ℝ 𝒙∈ℝ

~ 𝒙 + 𝟒 = 𝟏𝟎 ⇔ 𝒙 + 𝟒 ≠ 𝟏𝟎
𝒙∈ℕ 𝒙∈ℕ
 ZBIORY
Pojęcie zbioru jest w matematyce
pojęciem podstawowym i często
stosowanym, a ucząc się matematyki
napotykamy bez przerwy na przeróżne
zbiory (zbiór liczb całkowitych, zbiór
punktów kwadratu, zbiór prostych, zbiór
funkcji wykładniczych itp.)
Pojęcie zbioru to pojęcie pierwotne
(niedefiniowalne).
Zbiory będziemy oznaczać na ogół dużymi
literami alfabetu łacińskiego A, B,...;
elementy zbiorów literami małymi a, b, ...
Zdanie: a jest elementem zbioru A
zapisujemy:
a ∈ A i czytamy „a należy do A”.
Jeżeli b nie jest elementem zbioru A
będziemy pisać:
b ∉ A i czytać „b nie należy do A”.
Zbiory możemy określać podając ich
elementy
np. A = {1, 2, 3}, B = {…-1, 0, 1,…}

lub opisując ich własności

np. 𝐂 = 𝒙 ∈ ℕ: 𝟐|𝒙 ,
D- zbiór liczb całkowitych mniejszych od
5 i nie mniejszych od 0
Zbiór, do którego nie należy żaden element
nazywamy zbiorem pustym. Zbiór ten
oznaczamy symbolem Ø.

Zbiór B jest zawarty w zbiorze A, jeżeli

każdy element zbioru B jest elementem zbioru
A. Symbolicznie piszemy wówczas
B ⊂ A.
A B
Jeżeli B ⊂ A, to zbiór B
nazywamy podzbiorem zbioru A.
Zbiór A jest równy zbiorowi B, jeżeli
każdy element zbioru A jest elementem
zbioru B i każdy element zbioru B jest
elementem zbioru A.
Piszemy wówczas A = B.

A
B

Łatwo zauważyć, że A = B wtedy i tylko

wtedy, gdy A⊂B i B⊂A.
 DZIAŁANIA NA ZBIORACH

SUMĄ (ZŁĄCZENIEM) zbiorów A i B nazywamy

zbiór tych elementów, które należą do zbioru A
lub do zbioru B.
Sumę zbiorów A i B oznaczamy symbolem A⋃B.

A
B
ILOCZYNEM MNOGOŚCIOWYM (CZĘŚCIĄ
WSPÓLNĄ) zbiorów A i B nazywamy zbiór tych
elementów, które należą do zbioru A i do zbioru B.
Iloczyn zbiorów A i B oznaczamy symbolem A⋂B.

AB
RÓŻNICĄ ZBIORU A I ZBIORU B nazywamy
zbiór tych elementów, które należą do zbioru A
i nie należą do zbioru B.
Różnicę zbioru A i zbioru B oznaczamy
symbolem A – B.
Definicja
Mówimy, że zbiory A i B są rozłączne,
jeżeli ich iloczyn jest zbiorem pustym.

A B

A⋂B=Ø
W teorii mnogości przyjmuje się na ogół, że
wszystkie rozważane zbiory są zawarte w
pewnym ustalonym zbiorze. Ten ustalony
zbiór nazywamy przestrzenią.
Niech X będzie przestrzenią, a zbiór A niech
będzie podzbiorem X.

DOPEŁNIENIEM ZBIORU A (do przestrzeni

X) nazywamy zbiór oznaczany przez –A lub
A’ określony w następujący sposób
A’ = X – A
 PRAWA ALGEBRY ZBIORÓW:
• (A’)’ = A
Dopełnienie dopełnienia zbioru A jest
identyczne ze zbiorem A.
• A  B ⇔ B’  A’
Zbiór A zawiera się w zbiorze B wtedy i
tylko wtedy, gdy dopełnienie zbioru B
zawiera się w dopełnieniu zbioru A.
• (AB)’ ⇔ A’ B’ - prawo de Morgana dla
sumy zbiorów
Dopełnienie sumy dwóch zbiorów jest
równe iloczynowi dopełnień tych zbiorów.
• (A B)’ ⇔ A’ B’ - prawo de Morgana dla
iloczynu zbiorów
Dopełnienie iloczynu dwóch zbiorów jest
równe sumie dopełnień tych zbiorów.
• AA’ ⇔ X
Suma zbioru i jego dopełnienia jest całą
przestrzenią.
• ØA
Zbiór pusty jest podzbiorem dowolnego
zbioru.
• AØ=A
Suma dowolnego zbioru A i zbioru
pustego jest równa zbiorowi A.
• X’ = Ø
Dopełnieniem przestrzeni zbiorów jest
zbiór pusty.

• Ø’= X
Dopełnieniem zbioru pustego jest
przestrzeń zbiorów.
Inne prawa

• A = A  (A  B)
• A = (A  B)  (A  B’)
• A = A  (A  B)
• AB⇔AB=B ⇔AB=A
• A  B ⇔ A  B’ = Ø
• A  B’ ⇔ A  B = Ø
• A  B’ ⇔ A  B = X
• A  B = A  (B A)
PARA UPORZĄDKOWANA
Para uporządkowana, jest to układ dwóch
elementów, z których jeden wyróżniono jako
pierwszy. Pierwszy element pary nazywamy
poprzednikiem pary, a drugi
następnikiem. W parze (x, y) element x jest
poprzednikiem a element y następnikiem
pary.
Mając jakiekolwiek dwa obiekty możemy
zawsze utworzyć parę uporządkowaną
wskazując, który z nich jest poprzednikiem,
a który jest następnikiem.
Parę uporządkowaną należy odróżnić od pary
elementów lub zbioru dwuelementowego.
W parze uporządkowanej istotna jest
kolejność elementów.

Dwie pary uporządkowane (𝑥, 𝑦) 𝑖 (𝑥′, 𝑦′) są

równe, gdy mają równe zarówno poprzedniki
jak i następniki
[(𝒙, 𝒚) = (𝒙′, 𝒚′)] ⇔ [𝒙 = 𝒙′ 𝒊 𝒚 = 𝒚‘].
 ILOCZYN KARTEZJAŃSKI

Iloczynem kartezjańskim (produktem

kartezjańskim) zbiorów X i Y, oznaczanym
przez 𝑋 × 𝑌, nazywamy zbiór złożony z
wszystkich par uporządkowanych (𝑥, 𝑦) takich,
że 𝑥 ∊ 𝑋 i 𝑦 ∊ 𝑌,

[(𝒙, 𝒚) ∊ 𝑿 × 𝒀] ⇔ [𝒙 ∊ 𝑿 𝒊 𝒚 ∊ 𝒀].
Z definicji iloczynu kartezjańskiego wynika,
że jeśli jeden ze zbiorów jest pusty, to
produkt 𝑋 × 𝑌 też jest zbiorem pustym, bo
nie można utworzyć ani jednej pary
uporządkowanej.

Jeśli natomiast X ma m elementów, a Y n

elementów, to można utworzyć 𝒏 ∙ 𝒎
różnych par.
 Dla dowolnych zbiorów X i Y, ich iloczyn
kartezjański nie jest przemienny, tzn.
𝑋 × 𝑌 ≠ 𝑌 × 𝑋.
Przykład
𝑋 = {1, 3, 5}; 𝑌 = {2, 3}

𝑋 × 𝑌 = {(1,2); (1,3); (3,2); (3,3); (5,2); (5,3)};

𝑌 × 𝑋 = {(2,1); (2,3); (2,5); (3,1); (3,3); (3,5)};

𝑋 × 𝑌 ≠ 𝑌 × 𝑋.
Przykład
Na płaszczyznę Euklidesową patrzymy jak na
zbiór wszystkich punktów postaci
(𝑥, 𝑦), gdzie x jest odciętą punktu, a y rzędną
punktu oraz 𝑥 ∊ ℝ i 𝑦 ∊ ℝ.
Zatem płaszczyzna rzeczywista to po prostu
produkt kartezjański ℝ × ℝ.
Przykład

Iloczyn kartezjański przedziałów A i B

Własności iloczynu kartezjańskiego

Dla dowolnych zbiorów X, A, B zachodzą

równości:
𝑋 × (𝐴 ∪ 𝐵) = (𝑋 × 𝐴) ∪ (𝑋 × 𝐵),
𝑋 × (𝐴 ∩ 𝐵) = (𝑋 × 𝐴) ∩ (𝑋 × 𝐵),
𝑋 × 𝐴 − 𝐵 = 𝑋 × 𝐴 − (𝑋 × 𝐵).
ZBIORY LICZBOWE