Wykład I – 29.

10

Zaliczenie:
⁃ kolokwium zaliczeniowe (po jednym lub po dwa pytania z każdych zajęć)
⁃ np. Czym jest filozofia?, Kim jest człowiek?, Etyka

Każdy myślący człowiek ma duży potencjał by stać się filozofem:

Stawia pytania filozoficzne:
 O sens istnienia – Czy moje życie ma sens?
 Tożsamość – Kim jestem?
 Wolność i jego granice – Co mogę i co mi wolno?
 Możliwość poznania prawdy – Jaka jest moja kondycja poznawcza?
 Istotę człowieczeń stwa – Czy człowiek jest jedynie bardzo złożonym
organizmem? Czy posiada jakiś niematerialny pierwiastek? Pytanie o duszę?
 Dobro i zło – Czy dobro i zło moralne istnieją? Czy są jedynie ludzkim
konstruktem?
 Piękno – Czym jest piękno? Czy można je definiować jedynie subiektywnie?

Zerknij czasopismo „Filozofuj”!!!

Wszyscy pró bują filozofować, ale nie każdy filozofować potrafi. Potrzebne są nie
tylko chęci, ale też wiedza.
⁃ Język filozoficzny
⁃ Metody filozoficzne (np. fenomenologiczna, analizy pojęciowe, hermeneutyczna,
eksperymenty myślowe)
Najlepiej filozofię i jej przedmiot charakteryzować przez prezentację DYSCYPLIN
FILOZOFICZNYCH I METAFILOZOFICZNYCH.

LOGIKA
dwuznaczność terminu „logika” i „logiczny”
 odniesienie do nauki lub do jej przedmiotu [zgodny z prawami logiki],
 logiczny – sensowny, celowy; mó wi się także o tzw. „logice uczuć”, „logice
wydarzeń ”

DZIAŁY LOGIKI:
1) logika formalna
2) logika języka (semiotyka)
3) logika nauki

Ad.1 Logika formalna

Jest to nauka o:
Związkach (logicznych) pomiędzy wyrażeniami językowymi – uwzględniając
jedynie ich formę.
 Jako taka 1.f. Jest TEORIĄ POPRAWNEGO WNIOSKOWANIA, ustalającą schematy
niezawodnego wnioskowania;
 Obejmuje tzw. klasyczny rachunek zdań (i klasyczny rachunek kwantyfikatoró w).
Wśró d praw rachunku zdań można wymienić:
- prawo tożsamości
- prawo niesprzeczności
- prawo wyłącznego środka
- zasada podwó jnego przeczenia (itd.)
Ad.2 Logika języka (semiotyka)
Nauka o poznawczych funkcjach czy poznawczej sprawności języka.
• Syntaktyka (znak-znak) – relację między wyrażeniami językowymi (spó jność
składniowa, wynikanie, niesprzeczność) p→q
~p
―—―
q
• Semantyka (znak-znaczenie) – relację między wyrażeniami językowymi a
przedmiotami, do któ rych one się odnoszą (nazywanie, oznaczanie,
prawdziwość)
• Pragmatyka (znak-znaczenie-użycie) – relacja między językiem a jego
użytkownikami – nadawcami i odbiorcami (wyrażanie, komunikowanie,
rozumienie)

Ad.3 Metodologia nauk

Obejmuje rozważania nad czynnościami nauko-twó rczymi, może mieć charakter
opisowy lub normatywny:
• Opisowy (opis historii nauk, uchwycenie procedur nauko-twó rczych
uchodzących w danym środowisku naukowym za wartościowe, charakter
rozwoju: linearny, paradygmatyczny)
• Normatywny (ocena wartości stosowanych czynności i ich rezultató w,
konstruowanie wzorowych typó w procedur i struktur teorii)

PROBLEMY METODOLOGII NAUK (empirycznych, humanistycznych)

percepcji, rozumienia, obserwacji, eksperymentowania
• porządkowania (podział, klasyfikacja, typologizacja, definiowanie)
• rozumowania, uzasadniania, wyjaśniania, sprawdzania, dyskutowania
• budowa teorii, wysuwania hipotez
• utrwalanie i przekazywania poznania

Epistemologia (teoria poznania)

1. Ogó lnie zajmuje się:
 prawdziwością
 prawomocnością ludzkiego poznania

2. Ź ró dła problematyki teoriopoznawczej

 fakt rozbieżności rezultató w poznawczych (złudzenia, pomyłki)
 fakt dogmatyczności nauk (złożenia i metody, któ rych się nie uzasadnia i
uzasadnić nie można bez popełniania błędó w logicznych (np. petitio principii =
błędne koło w uzasadnieniu lub ciąg w nieskoń czoności));

PYTANIA
⁃ Jakie są przyczyny błędó w poznawczych i jakie są sposoby ich unikania, jakie są
granice i podstawy pewności poznania?
⁃ Czy można zbadać i ocenić wartość tych podstawowych założeń , stosowanych
metod, bez popełniania wspomnianych błędó w logicznych?

3. Problemy i stanowiska w epistemologii

 aprioryzm vs aposterioryzm – o ilość i wzajemne związki źró deł poznania i
pozycję doświadczenia (konstrukty poznawcze aprior/aposteriori, własności
dyspozycjonalne)
 racjonalizm vs irracjonalizm – o rolę intelektu jako ostatecznej instancji w
 ocenie wartości poznawczej (intelekt/emocje, np. problem kognitywnej funkcji
emocji w etyce)
 realizm vs idealizm – przedmiot poznania – granice poznania (tylko przedmioty
dostępne zmysłom czy też przedmioty wieczne, idealne, np. problem istnienia
uniwersalió w_nominalizm)
 subiektywizm vs obiektywizm – podmiot poznania (możliwości poznania,
docierania do prawdy, niezależnie od pragnień , oczekiwań )
 absolutyzm vs relatywizm vs sceptycyzm – kryteria prawdziwości poznania i
nasza kondycja epistemiczna (korespondencja, koherencja)

Ontologia (metafizyka) – teoria bytu

Problem podstawowy – pojmowanie „bytu” i „istnienia”
• Def. bytu – jako czegoś, co ma treść (istotę) i istnienie (METAFIZYKA) bądź może
istnieć (ontologia)
• Byt przygodny – istnieje, ale istnieć nie musi
• Byt konieczny – jego istotą jest istnienie

Czy sferę bytu traktuje się jako racjonalną (INTELIGIBILNĄ-[daje się poznawać?,
czy jest poznawalny byt?]), czy nie?
• Czy byt podlega zasadą tożsamości, niesprzeczności, racji dostatecznej?
Możliwe stanowiska racjonalizm vs irracjonalizm metafizyczny.
Wiążą się z nimi także zagadnienia jak:
• determinizm (byty są określone i uwarunkowane wg ścisłych i jednoznacznych
praw)
• kauzalizm (każdy byt posiada swoją przyczynę sprawczą)
• finalizm metafizyczny (byty są uprzyczynowane celowo)

Teodycea lub teologia naturalną – filozofia Boga

(uważam za dział metafizyki lub osobną nauką filozoficzną)

To nauka o istnieniu bytu koniecznego (Absolutu), istocie Boga (przymiotach Boga

– jedności, wszechwiedzy, wszechmocy, wszechobecności, nieskoń czone dobro...) i
jego relacji do świata.

Dlaczego to część metafizyki?

• argumenty za istnieniem Boga mają charakter metafizyczny (związane z
określoną teorią bytu)
• Dowody na istnienie Boga:
◦ Dowó d ontologiczny (św. Anzelm) – z samego pojęcia bytu koniecznego
◦ Dowó d kosmologiczne (św. Tomasz) – ze śladó w Boga w świecie
(przygodność, wieczne niezaspokojenie)
• analiza przymiotó w Boga (wszechwiedza, wszechmość a wolność i
dobroć_argument za zła za istnieniem Boga)

Antropologia filozoficzna – teoria człowieka

⁃ inne nauki o człowieku: archeologia, etnologia, socjologia, ekonomia,
językoznawstwo i psychologia
⁃ antropologia była nazywana psychologią metafizyczną, p. racjonalną, p.
spekulatywną

Przedmiot materialny
Przedmiot formalny (aspekt badania)
• Bada człowieka jako szczegó lnego typu byt;
• Poznać jego istotę i sposó b istnienia;
• Co konstytuuje i warunkuje jego pozycję w świecie

Odpowiada na te typowo metafizyczne pytania wykorzystując wiedzę empiryczną

na temat ludzkiego zachowania, sposobu spostrzegania swego ciała, przeżyć i
stanó w świadomych, strumienia świadomości, tendencji, dyspozycji, mechanizmó w
psychicznych.

Problematyka szczegó łowa:

⁃ monizmem a pluralizmem – Czy człowiek jest bytem w swej strukturze i
jakościowym uposażeniu jednorodnym czy wielorodnym?
⁃ Skrajne monizmy: spirytualizm, materializm
⁃ Dualizmy: hylemorfizm, interakcjonizm

Od wiekó w ten sam problem: dusza/ciało (od starożytności); umysł/ciało

(wspó łcześnie mind/body).

Filozofia umysłu (natura umysłu)

• Eliminatywizm – materializm (umysł to tylko złudzenie, żadne stany mentalne
nie istnieją, działanie człowieka efekt mechaniczny, biochemicznych
procesó w);
• Naturalizm materialistyczny – materializm (umysł = mó zg/teoria identyczności),
monizm
• Naturalizm nieredukcjonistyczny (umysł pochodną elementarnych cząsteczek
fizycznych/superwenientyzm/emergentyzm [emerge – wyłaniać się]; rodzaj
dualizmu (nowa własność) – dualizm własności);
• Nonnaturalizm – dualizm substancji, istnieją dwie nieredukowalne do siebie
substancje: materialna (ciało) i niematerialna (umysł).

Antropologia zajmuje się człowiekiem (istotą) i jego działaniem

• filozofia społeczna (społeczna natura człowieka, natura wspó lnoty,
wielokulturowość, tolerancja)
• filozofia polityki (sprawiedliwy ustró j polityczny, problem władzy, wolność
słowa)
• filozofia prawa (obowiązek wobec prawa, relacja prawa do moralności,
obywatelskie nieposłuszeń stwo)
• filozofia religii (racjonalność przekonań religijnych, wiara a nauka, rola religii w
kulturze)
• filozofia dziejó w
• filozofia kultury

Aksjologia – teoria wartości moralnych i estetycznych (od gr. aksia = wartość)

Rozró żnienia:
◦ Opis/FAKTY = ocena/ WARTOŚCI
◦ JEST – POWINIEN
• NAUKA – FAKTY (dystans wobec wartości – FILOZOFIA NAUKI, ETYKA NAUKI)
• Co to jest wartość?
• Pluralizm wartości/monizm – istnieje jedna wartość czy wiele ró żnych wartości
(hedonizm), czy istnieje jedna uporządkowana hierarchia wartości czy raczej
wartości są niewspó łmierne i przez to nieporó wnywalne.
Jak istnieją wartości?
Realizm (nonnaturalizm, naturalizm) vs antyrealizm (emotywizm/woluntaryzm)

Estetyka – to nauka o pięknie oraz o ujmowaniu i ocenie czegoś w aspekcie piękna,

o kontakcie z pięknem.

Aisthesis – wrażenie, spostrzeżenie zmysłowe, dla stoikó w także bezpośrednie

wyczucie piękna
„Estetyczny” = zmysłowy, naoczny; piękny; wzniosły; powabny; wzruszający

PROBLEMATYKA:
1. teoria wartości estetycznych
2. istota piękna (wartości estetycznej), postaci piękna i jego odmiany, sposó b
istnienia piękna, wyró żnienie wielu wartości estetycznych (wdzięk,
wzniosłość, ładność);
3. teoria dzieła sztuki
4. istota dzieła sztuki, klasyfikacja, rola estetyczna (rola sztuki);
5. teoria piękna pozaartystycznego
6. sztuka użytkowa, piękno naturalne
7. teoria przeżycia estetycznego
8. jak kontaktujemy się z pięknem?, teoria twó rczości artystycznej

Filozofia przyrody – bada byt materialny, jego istotę, strukturę, sposó b istnienia,
przyczyny

PROBLEMY BADAWCZE:
• wewnętrzną strukturę (czy i jak byty materialne są złożone i podzielone);
• ich najogó lniejsze właściwości (rozciągłość; przestrzenność; zmienność;
czasowość; złożoność i podzielność);
• problem jednostkowienia (jak to jest możliwe, że poszczegó lne byty są pod
pewnymi względami takie same, iż istnieje wiele jednostek tego samego
gatunku?);
• istota i typy życia (jaka jest geneza życia?, Jakie są zasadnicze stadia jego
rozwoju?, czy można mó wić o kierunkowej ewolucji biosfery?)
• struktura istnienia świata (co to jest (wszech) – świat?, czy jest jeden świat, czy
wiele świató w?, czy świat jest ograniczony i skoń czony w czasie i
przestrzeni (czy ma początek i koniec?)?, W jaki sposó b zaistniał i trwa?
(kreacjonizm, panteizm, naturalizm, ewolucjonizm))
Wykład 2 – 13.11.2016

Jestem Osobą (co wiem o sobie na podstawie introspekcji?)

Co to znaczy być osobą?

a. ŚWIADOMOŚĆ (co to jest?)
- Metafora lustra odbijającego zewnętrzny świat (nietoperz-echolokacja: jak
to jest być nietoperzem?)
- Wewnętrzność (ktoś a nie coś) – myśli, uczucia, emocje
- Samoświadomość
- Poznanie (rozumienie a percepcja)
- kreatywność
b. PRZYCZYNOWOŚĆ-SPRAWCZOŚĆ
(przyczynowanie z dó ł/z siebie)
- decyzja (co się właściwie z nas dzieje w momencie decydowania)
- wola (miłość)
- samodeterminacja
Czy tylko ludzie są osobami? (poważny problem ontologiczny – zarodki ludzkie,
zwierzęta…)
c. doświadczanie zmienności w czasie

CO TO ZNACZY ROZWIJAĆ SIĘ JAKO OSOBA?

1. Osoby jako miejsce zmian i dynamizmów

- zmiany biologiczne (rozwó j, starzenie się, choroba)
- zmiany psychiczne: - skutki uboczne decyzji (pośrednie kształtowanie
siebie, przechodniość czynó w), - kształtowanie charakteru (samokontrola)
- co wzmacnia osobę jako osobę? (świadomość/ wolność)
2. Rozwój
- płaszczyzny rozwoju: poznanie, wola, twó rczość
- miłość/egoizm
- integracja
3. Wartość osoby – godność osobowa vs godność osobista

DOŚWIADCZENIE (WARTOŚCI) OSOBY

Wartość innych osób:

- skąd wiesz, że inne osoby istnieją (oczy, dialog, „przy-jaźń ”)
- sztuczna inteligencja:
Test Turinga – maszyna symulująca dokładnie pracę ludzkiego umysłu

Chiński pokój Searle’a – samo zastosowanie się do instrukcji = myślenie,

rozumienie; komputer jedynie symuluje myślenie i rozumienie. Komputer
jedynie manipuluje symbolami, na podstawie zaprogramowanej instrukcji,
nie rozumie, nie myśli).

Wartości własności osobowych

- Eksperyment myślowy: Sprzedaj mi jedną z twoich cech wolę albo
świadomość (podaj cenę). Uczyń mnie niewolnikiem.
- Mó wiący melon (zjadłbyś go?), zaprzyjaźniony kot i pies
 Równość osób (co do wartości):
- Eksperyment myślowy: wczesnym rankiem biegniesz przez park. Jesteś
umó wiony na rozmowę o pracę. Bardzo ci zależy, bo to bardzo dobra oferta.
Biegnąc widzisz w oddali tonącego w stawie.
- Co zrobisz?
- Jakie byłyby twoje oczekiwania, gdybyś ty tonął? Czy to tylko kwestia ceny?
- Czy cena nie ma żadnego znaczenia?
- Jakie masz INTUICJE?

PROBLEM UMYSŁ – CIAŁO

Jesteśmy istotami cielesnymi (tak się przynajmniej wydaje). Czym wobec tego jest
umysł?
1. Czy mó zg myśli?
2. Funkcje umysłu:
- język
- rozumienie
- świadomość (jak istnieje? – tzw. twardy problem)
- samokontrola
3. Stany mentalne
- przykłady (myśli, przekonania, pragnienia, uczucia, emocje…)
- jak istnieją?
- Na czym polega percepcja
- Kwalia (jakości w umyśle, reprezentujące własności zewnętrznych rzeczy –
kolor, smak, faktura) – jak istnieją, gdzie?
4. Czy komputery mają umysł?

PROBLEM RELACJI MIĘDZY UMYSŁEM A CIAŁEM: (jak to możliwe, że ciała

mają umysły?)

A. PODEJŚCIA DUALISTYCZNE:
Problem wzajemnego oddziaływania – JAK?

INTERAKCJONIZM (Kartezjusz)
Głosi: istnieje wzajemne oddziaływanie diametralnie odmiennych sfer,
niematerialnego świadomego umysłu (res cogitans) i materii (res extensa).
 Dualizm substancji (Kartezjusz - szyszynka)
 Dualizm własności (wspó łcześnie – nie dają się zredukować, ale bez
potrzeby osobnego metafizycznego substratu)
Zarzuty:
- czysto negatywna wiedza na temat umysłu, brak wyjaśnienia. Skoro
radykalna heterogeniczność, jak możliwa interakcja?
- Sprzeczność z nauką (ewolucyjna ciągłość w budowie układó w nerwowych
świadczy przeciw tezie o diamentralnej odmienności umysłu ludzkiego od
zwierząt? Kiedy miałaby się pojawić nie-fizyczne substancje?)
- Niemożność zidentyfikowania duszy inaczej jak za pośrednictwem ciała, gdy
takie same doświadczenia i treści świadomości;

PARALELIZM (np. przedustanowiona harmonia)

Procesy mentalne i fizyczne zachodzą ró wnolegle bez wzajemnego oddziaływania,
zgodnie ze swoimi własnymi prawami.
Argumenty za:
- nie istnieje problem interakcji
 - nie łamie zasady domknięcia kauzalnego (wyklucza istnienie innych
przyczyn niż fizyczne)
Zarzuty:
- niezgodność z naukowym założeniem, że przy długotrwałej korelacji;
zachodzi silny związek przyczynowy pomiędzy tym, co fizyczne i tym co
mentalne; paralelizm uznaje związki psychofizyczne za akcydentalne.

HYLEMORFIZM (Arystoteles, św. Tomasz z Akwinu)

Nie istnieją dwie odrębne substancje, ale dwie własności jednej substancji. Całe
ciało jest umysłowe/duchowe, dusza umysł jest cielesna. Dusza jest substancjalną
formą ciała.
Problem: nadal niewyjaśnione, jak ciało generuje świadomość?

EPIFENOMENALIZM (epifenomen – wtó rne zjawisko)

Istnieją nieredukowalne zdarzenia mentalne (świadomość), ale są one tylko
skutkiem ubocznym procesó w fizycznych; przyczynowość jest tylko w jednym
kierunku od tego, co fizyczne do tego, co mentalne.
Argumenty za:
- nie łamie zasady domknięcia przyczynowego – (wyklucza istnienie innych
przyczyn niż fizyczne). Istoty ludzkie są częścią zamkniętego systemu
przyrody i podlegają jego prawom.
Zarzut: (nieintuicyjność)
- myślenie nie determinuje naszych działań
- brak istotnej ró żnicy pomiędzy świadomym organizmami a zombie
(dlaczego ewolucja doprowadziła do powstania świadomości?)

SUPERWENIENCJA
Teza: Własności mentalne są superwenientne w stosunku do własności fizycznych
(zależne);
 nie ma dwó ch identycznych stanó w fizycznych, któ re ró żniłyby się pod
względem mentalnym
 nie ma zmiany w (superwenientnych) stanach mentalnych, któ re nie byłoby
poprzedzone zmianami w ich fizycznej podstawie
Zarzut: brak przyczynowania „w dó ł”, zdarzeń mentalnych na zdarzenia fizyczne.
 własności wyższe są zdeterminowane przez własności bazowe, ale nie
odwrotnie
 efekt placebo (jak wyjaśnić?)

B. PODEJSCIA MONISTYCZNE (problem redukcji)

FENOMENALIZM – przekonanie, że możemy myśleć o ciałach jako istniejących

niezależnie od umysłu jest złudzeniem (esse=percipi). Cała materia to tylko
fenomeny bez podstawy w sobie (Berkeley).
Zarzut:
 problem istnienia, gdy nikt nie postrzega (Berkeley - Bó g)
 skąd wiedza o innych substancjach myślących, jeśli nasza wiedza dotyczy
jedynie fenomenó w (naszych spostrzeżeń , bez ontycznej podstawy)
 konsekwencja – SOLIPSYZM (solus ipse) – istnieję tylko ja – postrzegający
podmiot.

PANPSYCHIZM
Teza: wszystko ma życie psychiczne (tylko o ró żnej intensywności)
  naiwny PP: wszystkie przedmioty mają życie wewnętrzne
 krytyczny PP: odró żnia stany świadome od dyspozycji do bycia świadomym.
PP może być materialistyczny i niematerialistyczny.
Argumenty za:
 wyjaśnia, jak świadomość mogła powstać z materii
 zgodność z tezą o ciągłości ewolucyjnej pomiędzy człowiekiem i bardziej
prymitywnymi organizmami (protopsychiczność – samoutrzymanie w
istnieniu Kosmosu, celowe zachowanie niższych organizmó w)
Zarzuty:
 nie wyjaśnia natury świadomości
 nieprzydatność teorii w rozwiązaniu problemu mind-body – eliminacja
problemu zamiast rozwiązania;
 zbyt ogó lna hipoteza – rozciąganie pojęcia psychiczności

TEORIA PODWÓJNEGO ASPEKTU (Spinoza, Fechner)

Teza: istnieje trzeci element (obok ducha i materii) – boska substancja, któ rej te
dwa są aspektami (monizm neutralny).
Zarzuty:
- teoria nie mó wi czym jest ta substancja (przesuwa problem)
- na czym polega i jakie mamy pozytywne racje za jej przyjęciem?
- Nie rozwiązuje problemu, tylko przeformułowuje

BEHAWIORYZM
- metodologiczny b.: introspekcyjne doniesienia są często zawodne, lepiej
zwracać uwagę nie na to, co ludzie myślą bądź mó wią, ale na to jak się
zachowują
- filozoficzny b.: nie istnieją zdarzenia wewnętrzne, a jedynie zewnętrzne
(obserwowalne) zachowanie i ró wnież jego zewnętrzne przyczyny
sprawcze.

TEORIA IDENTYCZNOŚCI
Teza: każdy stan mentalny jest identyczny z określonym stanem fizycznym w
mó zgu.Stany mentalne sa okrslone przez prawa materialnego swiata. Mamy tu do
czynienia jedynie z dwoma odmiennymi opisami tego samego stanu.
Zarzuty:
- jeśli twierdzimy, że mamy do czynienia z dwoma opisami tej samej rzeczy,
powinniśmy wykazać, że mamy do czynienia z tym samym desygnatem. To,
w przypadku problemu umysł-ciało, wydaje się nie niemożliwe.
- Absurdalne konsekwencje – jaką temperaturę ma myśl, ze np. Warszawa
jest stolicą Polski? Jeśli dwie osoby podzielają tę samą myśl, to czy ich mó zgi
są w takim samym stanie fizycznym?

MATERIALIZM ELIMINACYJNY
Teza: zjawiska mentalne nie istnieją
Zarzuty:
 problem redukcji/eliminacji
 problem tzw. potocznej psychologii – całej wiedzy uzyskanej dzięki
introspekcji, naszym doświadczeniem (Psychologia potoczna wiele nie
wyjaśnia – choroby umysłowe, kreatywność wyobraźni, iluzje percepcyjne,
zawodność pamięci; PP jest heurystycznie nieowocna – żadnych postępó w,
daleka od ideału wiedzy)
 ME „nie do wiary”, sam się znosi:
 - zdania opisujące jego treść = jedynie ślady atramentu na papierze, albo
stukanie klawiatury
- by ME te zdania muszą mieć znaczenie
- „znaczyć” = ma odniesienie do stanó w intencjonalnych, racje (argumenty)
istnieją wtw, gdy istnieją podmioty, uznające te racje.

FUNKCJONALIZM – (nawiązuje do behawioryzmu) przyjmuje, że adekwatna

interpretacja natury umysłu ludzkiego musi odwoływać się tylko do dającego się
obserwować zachowania, ale też wewnętrznych stanó w organizmu i ich
wzajemnych oddziaływań .
 istnieje jakaś sieć fukcjonalnych powiązań . Umysł nie jest tożsamym z
żadnym materialnym nośnikiem tylko z tą strukturą wzajemnych powiązań
(mó zg-komputer, umysł-software)
 ma obecnie najwięcej zwolennikó w. Funkcjonalizm może być monistyczny i
dualistyczny. Neuronauki (monizm) na tym modelu pracują – komputacyjna
teoria umysłu.
 Dyskusja gorąca i nieustająca

TOŻSAMOŚĆ OSOBOWA

PROBLEM – czy jestem tą samą osobą w czasie?

- podlegam zmianom (co do poglądó w, wspomnień , atomó w w ciele, czasami w stu
procentach)

CO DECYDUJE O TOŻSAMOŚCI OSOBOWEJ?

„Czy jeśli wymienimy wszystkie elementy jakiegoś złożonego obiektu na nowe, a

więc cały obiekt zostanie zastąpiony nowym, to czy pozostaje on tym samym
obiektem?” (problem statku Tezeusza)

Czy jak zacerujemy swoje ulubione skarpetki, to jeszcze będą to te same skarpetki,
nawet wó wczas, gdy tych cer

1. CIĄGŁOŚĆ CIELESNA – jestem tą samą osobą, o ile jestem tym samym

ciałem.
- skąd wiem, że inne osoby są (mają) tymi samymi ciałami. Nie śledzę ich
nieustannie. Co jeśli idealni bliźniacy, sobowtó ry, idealnie kopie?
- Co z przypadkami, w któ rych mamy pewność, że ciała są te same, ale mamy
inne powody, aby wątpić, że mamy do czynienia z tymi samymi obiektami
(schizofrenia, osoba w śpiączce)
2. PAMIĘĆ
- jestem tą samą osobą, bo doskonale pamiętam, że…, znam intymne
szczegó ły z mojego życia (z życia osoby, z któ rą się identyfikuję), któ rych
prawdziwość mogą poświadczyć moi bliscy
- jednak ludzka pamięć jest zawodna (mogę nie pamiętać i być ta samą osobą
– cegła w głowę, można mieć fałszywe wspomnienia)
3. CIĄGŁOŚĆ TEGO SAMEGO MÓ ZGU
- wyobraźmy sobie: po wypadku Piotrka, przeżył tylko jego mó zg, któ ry
implantowane w ciało Pawła (któ ry w wypadku stracił tylko mó zg). Kto to
będzie Piotr czy Paweł?
 4. REINKARNACJA
- rozważmy: brak ciągłości mó zgu, ciała itd., ale pewnego dnia pewien
człowiek zaczyna twierdzić, że był/jest Abrahamem Lincolnem (przykład z
J. Hospersa). Zna wszystkie szczegó ły z życia L. nawet takie któ rych nikt nie
zna, a któ re można będzie zweryfikować. Czy uwierzylibyśmy, że to ta sama
osoba?
5. ABSURDALNE KONSEKWENCJE naszego myslenia o tożsamości osobowej:
TELEPORTACJA – wyobraźmy sobie, że mamy rok 2100 , nareszcie
opanowaliśmy technologię teleportacji i właśnie przeprowadzona jest
pierwsza historyczna pró ba teleportowania Jana Kowalskiego na Marsa. Jan
Kowalski wejdzie do odpowiedniej kabiny, w któ rej jego ciało zostanie
zeskanowane z dokładnością co do jednego kwantu energii, po czym
specjalna niszczarka zainstalowana w kabinie unicestwi znajdujące się na
Ziemi ciało Jana. …….
ALTERNATYWNA (NIEUDANA) WERSJA PRÓ BY TELEPORTACJI – wszystko
zadziałało, z tym wyjątkiem, że niszczarka w kabinie na ziemi się zepsuła i
ciało Jana Kowalskiego nie uległo anihilacji. Wyszedł on z kabiny i zadzwonił
do swoich bliskich, oznajmiając, że nie udało się. Po czym, po około
dwudziestu minutach przyszła wiadomość, „udało się, jestem już na Marsie”.
Czy w takiej sytuacji odmó wimy Janowi na Marsie prawa do utożsamiania
się z Janem sprzed teleportacji? Czy na pewno wiemy, na czym polega
tożsamość osobowa?

DOŚWIADCZENIA BLISKIE ŚMIERCI – na ile one mogą wpłynąć na nasze myślenie

o tym, kim jesteśmy?

CZY JESTEŚMY WOLNI?

- co rozumiemy przez „wolność”?
- o jaką wolność w tym pytaniu chodzi? (wolność ontologiczną, polityczną…)
- jak siebie postrzegamy? Jako istoty wolne czy zdeterminowane?
- Jeśli zdeterminowane, to w jakim stopniu?
- Czy takim, któ ry pozwala na wniosek, że nie jesteśmy wolni?
- Co to jest wolna wola? (alternatywne możliwości i sprawczość)

ALTERNATYWNE MOŻLIWOŚCI

Eksperyment myślowy T. Nagela

Masz wybó r: brzoskwinia albo tort czekoladowy;
Co to znaczy: „Mogłem zjeść brzoskwinię”?
- miałem okazję zjeść brzoskwinię zamiast tortu (dwie rzeczy leżały przede
mną);
- mogłem zrobić coś innego niż faktycznie zrobiłem (zdecydowałem,
wybrałem spośró d ró żnych dostępnych i osiągalnych członó w alternatywy,
to był mó j wybó r)
Wykład III – 26.11.
Eksperyment B. Libeta:
⁃ dwie serie badań zainicjowane przez Benjamina Libeta:
⁃ stan fizyczny → stan mentalny
⁃ stan mentalny → stan fizyczny
(badano działania wolicjonalne, niezapoczątkowane przez żaden bodziec z
zewnątrz)
PRZYCZYNOWOSĆ PSYCHOFIZYCZNA:
Nasze działanie a praca naszego mó zgu
• Pytanie o sprawczość?
Kto, co jest przyczyną sprawczą?

EKSPERYMENT BENJAMINA LIBETA

Badani zostali podłączeni do aparatury rejestrującej nerwową aktywność mó zgu

(elektroencefalografu).
Zadanie badawcze – zapoczątkowanie dowolnego ruchu dłoni w dowolnie
wybranej przez siebie chwili. Mieli tylko zakomunikować badaczowi, kiedy podjęli
decyzję o wykonaniu ruchu (komunikat werbalny zamieniono na zegar)
1. decyzja o wykonaniu ruchu pojawiła się około 200 milisekund przed
wykonaniem ruchu.
2. narastanie aktywności mózgu pojawiało się u badanych około 550
milisekund przed wykonaniem ruchu, czyli około 350 milisekund przed
tym, nim podjęli decyzję, żeby wykonać ruch dłonią (aktywności neuronalna
– readiness potential [RP] – potencjał gotowości)
WNIOSEK – Świadomy wybó r ma swoje źró dło w nieświadomych procesach
zachodzących w mó zgu – ERGO- to nie świadomy wybó r … źródłem działania,
lecz jest nim nieświadomy obszar mózgu, któ ry reguluje i naszym działaniem i
naszym myśleniem.

INTERPRETACJE:
• Wolna wola nie istnieje – świadomość jest tylko informowana o czymś, co
zachodzi; wolna wola ⟶ złudzenie;
• świadome działanie rodzi się na tyle wolno, że nie może być przyczyną działania;
• wolna wola może jedynie zablokować wykonanie działania, po wystąpieniu
aktywacji RP; stany mentalne ⟶ funkcja kontrolna [wg Libeta]

KRTYKA:
• wspó łwystępowanie (koincydencja) 2 zjawisk vs przyczynowanie;
• mało ważne czynności motoryczne mogą być inicjowane na poziomie
podświadomym;
• wzrost aktywności mó zgu nie musi sygnalizować momentu podejmowania
decyzji, ale koncentracji, zaangażowanie w wykonywanie zadania;
• sztuczność warunkó w eksperymentalnych – eksperyment nakazuje
spontaniczność, ale jednocześnie czynność jest nakazana, (nie można
wykluczyć wcześniejszej deliberacji „teraz nie teraz”)

CZY JESTEŚMY WOLNI?

DETERMINIZM
Każde zdarzenie jest zdeterminowane jakąś przyczyną.
• w każdym przypadku warunki istniejące zanim podejmujemy działanie,
wyznaczają z gó ry to działanie i czynią je nieuniknionym; Wszystkie
poprzednie decyzje, doświadczenie, wiedza, pragnienia, warunki społeczne i
kulturowe, w któ rych żyje x determinuje jego wybory i przez to działanie
• rozró żnienie: determinizm a fatalizm („nieważne, co zrobię i tak wynik jest już z
gó ry określony”).

KONSEKWENCJA: brak moralnej i prawnej odpowiedzialności

TRUDNA DO WYOBRAŻ ENIE KONSEKWENCJA

DETERMINIZM
ARGUMENTY NA RZECZ DETERMINIZMU:
• Niepodważalny sukces nauki uprawianej w paradygmacie naturalistycznym –
deterministycznym (medycyna, genetyka, neurofarmakologia...)

ARGUMENTY PRZECIW DETERMINIZMOWI:

• Introspekcja (mamy poczucie realności alternatywnych możliwości działania i
sprawczości);
• Organizacja życia społecznego zgodna z założeniem istnienia jednostek
obdarzonych wolną wolą (idea demokracji, prawa – PRAWNEJ
ODPOWIEDZIALNOŚCI, uniwersytetu)

DWA ROZUMIENIA WOLNOŚCI - WOLNOŚĆ NEGATYWNA I POZYTYWNA

WOLNOŚĆ NEGATYWNA
„wolność od”

WOLNOŚĆ NEGATYWNA - „Wolność od” - „mogę nie muszę”

a) Wolność jako brak przymusu:
Przykład: „Nie oddałem pieniędzy z własnej woli, zmuszono mnie”; czy jednak nie
byłem w jakimś sensie wolny? Mogłem przecież ponieść niechciane konsekwencje
Czy bycie uwarunkowanym do działania (np. za pomocą sugestii) oznacza
przymus? A jeśli nie, czy jest to wolne działanie?
Dwa odmienne czynniki determinujące nasz wybó r:
- Ślub z powodu szantażu (przymusu) ze strony narzeczonego/narzeczonej
- Ślub z powodu pragnienia/pożądania (chcenia)
(Sąd przyjąłby pierwszy czynnik za unieważniający ślub, drugiego nie)

b) Wolność jako brak zewnętrznych ograniczeń

Przykłady: inne osoby, przeszkody, brak pieniędzy

c) Wolność jako brak wewnętrznych ograniczeń

wewnętrzne przeszkody (np. uzależnienia)?
Sugestia post hipnotyczna („Obudziwszy się z transu, kiedy usłyszysz słowa 'to nie
tu', podejdziesz do okna i otworzysz je”).
Elektrody w mó zgu generujące, z woli innej osoby, pragnienia któ rych w innych
okolicznościach byś nie miał/a.
Osoba urodzona w silnie zindoktrynowanym środowisku.

WOLNOŚĆ POZYTYWNA
„wolność do”
a) Zdolność do wyboru spośró d alternatywnych możliwości:
„mogę x lub y”;
b) Zdolność do działania zgodnego z tym wyborem. Czego potrzebujemy,
abyśmy byli wolni w tym sensie?
akrasia – paradoks słabej woli (paradoks – człowiek istota racjonalna, słaba wola –
działanie wbrew sobie, jestem przekonany, że x jest dobre, ale mimo to działam
inaczej)
siła woli – siła samokontroli – (Baumeister, przykład Davida Blaine)
Wola jako mięsień , któ ry można ćwiczyć – im więcej ją trenujesz, tym większe
zasoby; zjawisko wyczerpywania się woli;
Czynniki osłabiające wolę (głó d, zmęczenie, choroba...);
Stawianie sobie celó w, motywujących do działania;
Internalizacja celó w – moje cele motywują mnie działania znacznie efektywniej niż
narzucone (heteronomiczne).

INDETERMINIZM

INDETERMINIZM: Wolność to brak determinującej przyczyny.

• Nie każde zdarzenie ma swoja przyczynę.
◦ Nie wyklucza to tezy, że większość zdarzeń jest zdeterminowana.
◦ W sytuacji wolnego wyboru przekraczamy determinację kauzalną:
Co wybiorę zależy ode mnie (nie jest w nieunikniony sposó b określone przez
przyczynowy stan świata w danej chwili) – WOLNOŚĆ WYBORU.
To JA inicjuję nowy łań cuch przyczynowy – SPRAWCZOŚĆ.
Ktoś posiadający pełną wiedzę na temat świata nie byłby w stanie przewidzieć (w
100%) moich wyboró w.

ZARZUTY:
a) Brak dowodó w na istnienie nieuprzyczynowanych działań ludzkich
• Owszem dla wielu ludzkich działań nie znamy przyczyn, ale to nie to samo, co
powiedzieć, że wiemy, że te działania nie mają przyczyn.
b) „Poczucie” wolności nie oznacza jeszcze, że jesteśmy wolni (może jedynie jakiś
złośliwy demon nas nieustannie zwodzi)
c) W naszym codziennym życiu ciągle zakładamy prawdę determinizmu:
• Wychowując dzieci mamy nadzieję, że dzięki odpowiednim zabiegom określimy
ich zachowanie;
• Tłumacząc kryminalistó w wskazujemy na ich dzieciń stwo etc.

• Indeterminizm = nieprzewidywalność = brak wolności

◦ Wyobraźcie sobie kogoś porażonego atakiem „indeterministycznej wolności”.
Czy nazwalibyście to wolnością? To nie ja powoduję swoje działania, ale one
„spontanicznie” ze mnie wyskakują.
◦ Wolność zatem zdaje się koniecznie zakładać jakiś determinizm
(autodeterminizm);
◦ Indeterminizm nie jest zatem „moralną koniecznością”, to raczej jak zaproszenie
chaosu; DETERMINIZM – IDEALNY PORZĄDEK (PRZYCZYNA ⟶ SKUTEK) –
INDETERMINIZM – TOTALNY CHAOS
◦ Uniemożliwia ocenę moralną, ponieważ neguje odpowiedzialność moralną;
◦ Przewidywalność nie wyklucza wolności. Jeśli masz przyjaciela, na któ rego
możesz liczyć, to jest on w jakimś sensie przewidywalny. To nie oznacza
jednak, że nie jest on wolny.
◦ Rola przypadku – moralnego trafu.
TRAF MORALNY [moral luck]

Eksperymenty myślowe T. Nagela:

⁃ uratowanie kogoś z płonącego budynku vs zrzucenie go z okna dwunastego
piętra przy pró bie ratowania
⁃ wariacka jazda samochodem vs taka sama jazda zakoń czona zabiciem człowieka
⁃ funkcjonariusz obozu koncentracyjnego, któ ry wió dłby pewnie spokojne życie,
gdyby naziści nie doszli do władzy vs ktoś spokojnie i niewinnie żyjący w
Argentynie, kto mó gł być funkcjonariuszem obozu koncentracyjnego, gdyby
w 1930 roku nie wyjechał z Niemiec.

O JAK WIELU RZECZACH W NASZYM Ż YCIU DECYDUJE PRZYPADEK?

TRAF MORALNY – czynnik, któ ry istotnie wpływa na moralną ocenę naszego
działania i jednocześnie jest poza naszą świadomością i kontrolą. Może wpływać
dodatnio i ujemnie.
TYPY TRAFU MORALNEGO
1.Konstytuowany - jakim jestem człowiekiem, nie chodzi po prostu, jak człowiek
rozmyślenie czyni, tylko jakie ma skłonności, zdolności, temperament;
2. Sytuacyjny - dotyczy okoliczności, w któ rej stajemy, trudności , z jakimi się w
życiu mierzymy;
3. Przyczyny działania - do jakiego stopnia jestem zdeterminowana przez
poprzednie okoliczności i wybory;
4. Skutki - czym koń czą się nasze projekty i zamiary: rozbieżność naszych
przewidywań i faktycznych skutkó w działania.

KOMPATYBILIZM
MIĘDZY DETERMINIZMEM I INDETERMINIZMEM
- KOMPATYBILIZM: Wolność ludzką da się pogodzić z faktem determinizmu
- Organizmu ludzkie choć należą do świata przyrody, to można je traktować jako
częściowo wyizolowane systemy, któ re posiadają wolną wolę rozumianą jako
efektywne akty chcenia drugiego rzędu (akty woli II rzędu - H.Frankfurt)
- Przy orzekaniu wolności liczy się to, co dana osoba uczyniła coś sama z siebie, a
nie w wyniku zewnętrznego przymusu (ze strony innych osó b).

KOMPATYBILIZM H.FRANKFURT
1. Pragnienia I rzędu - ,,chcę x,y,z" (,,chce mi się zapalić"; ,, nie chce mi się uczyć");
2. Pragnienia II rzędu - ,,chcę x,y,z" (nie akceptuję mojego pragnienia zapalenia",
,,nie akceptuję mojego lenistwa")- zdolność do refleksyjnej samooceny
3. Akt woli III rzędu - ,,chcę by moje pragnienie x było efektywne"; ,, chcę by moje
akceptowane pragnienie niezapalenia stało się efektywne"; ,, chcę by moje
akceptowane pragnienie nieleniuchowania stało się efektywne";
WOLA TO MOJE GŁĘBOKIE ,,JA" (DEEP SELF)

KIM JEST SOBA W UJĘCIU H. FRANKFURTA?

Osoba to ktoś, kto posiada akty woli II rzędu vs lekkoduch (Wanton) posiada wiele
pragnień i nie dokonuje żadnych refleksji nad nimi (chce mi sie vs chcę chcieć);
lekkoduch (Forest Gump - życie go niesie )- nie interesuje się tym, jakie pragnienia
nim kierują (nie dokonuje nad nim refleksji);
- Narkoman lekkoduch (obojętność wynikająca z braku refleksji)
- Niechętny narkoman ( pragnienie wzięcia narkotyku to obca siła, któ rej w sobie
nie akceptuje i z nią walczy)
- Brak wolności działania nie oznacza braku wolnej woli (narkoman niechętny-
choć nie chce, bierze narkotyk, bo jest uzależniony ) - determinizm na poziomie
działania
- WOLNA WOLA - wolność pragnienia tego, czego chce się pragnąć (pragnienie, by
jego pragnienie niebrania narkotyku stało sie efektywne) - wolność na poziome
pragnień i aktó w woli II rzędu.
- Pomimo braku alternatywnych możliwości - głó wny zarzut wobec determinizmu -
można bronić moralnej odpowiedzialności .

ODPOWIEDZIALNOŚĆ MORALNA
A ZASADA ALTERNATYWNYCH MOŻ LIWOŚCI
- Mogę postąpić inaczej (wybrać x albo y)
→ Jeśli nie mogę wybrać inaczej (DETERMINIZM), to nie jestem odpowiedzialna.
KONTRPRZYKŁADY:
Jones (postanawia zabić x)
Jones I - groźba wywiera na nim wrażenie
Jones II - niezależnie od groźby chce zabić x

A CO TO ZNACZY NIE MÓ GŁ POSTĄPIĆ INACZEJ ?

(mó gł, tylko musiałby ponieść niechciane konsekwencje)
Udoskonalony kontrprzykład: Jones i Black (możliwość sterowania aktami
decyzyjnymi J)
Brak alternatywy nie musi oznaczać działania pod przymusem. Niezależnie od
bycia przymuszanym, można tego, do czego jesteśmy przymuszani chcieć,

ODPOWIEDZIALNOŚĆ MORALNA
POMIMO BRAKU ALTERNATYWNYCH MOŻ LIWOŚCI
Nie mogłem pomó c - determinizm
Nie mogłem się spotkać - determinizm
Nie mogłem przestać palić - determinizm
→ ALE CZEGO CHCIAŁEŚ NAPRAWDĘ ?
- odpowiedzialność moralna istnieje nawet pomimo barku alternatywnych
możliwości działania.
- Jesteśmy odpowiedzialni za pragnienia II rzędu i akty woli II rzędu ( te
akceptowane pragnienia, któ re chciałbyś, by były efektywne);
- Odpowiedzialność zależy od tego. CZY CHCIAŁEŚ pomó c, spotkać się nie palić
(deep self).
CZY ODPOWIEDZIALNOŚĆ MOŻ NA OCALIĆ NAWET W RAMCH DETERMINIZMU?

PROBLEMY KOMPATYBILIZMU
Ale w filozofii trudno szukać ostatecznych rozstrzygnięć. KOMPATYILISTÓ W
ZAWASZE MOŻ NA JESZCZE ZAPYTAĆ:
- Dlaczego żywię takie, a nie inne pragnienia II, III, IV rzędu?
- Skąd one się wzięły? (determinacje psychologiczne, społeczne, historyczne,
ekonomiczne, itp.) Co konstytuuje moje ,,Ja"?
- To daje determinizm - oddala problemy, podnosi na wyższy poziom, ale go nie
rozwiązuje.
- Dalej nie ma miejsca na ,, działanie z siebie"
- Wszystko jest już wcześniej ustalone aż do Wielkiego Wybuchu
CZY ZATEM MOŻ NA MÓ WIĆ, Ż E WOLNOŚĆ ZOSTAŁA OCALONA ?

CO Z TĄ WOLNOŚCIĄ?
CZY IDEA WOLNOŚCI JEST ZATEM SPRZECZNA W SOBIE?
(Peter van Invagen)
- Wydaje się, że zaró wno determinizm i indeterminizm wykluczają się
- Jednak poza determinacją i brakiem determinacji istnieje jeszcze
,,AUTODETERMINACJA" - ja sam siebie determinuję (przyjmowane przeze mnie
racje, argumenty, akty zrozumienia mogą mogą determinować moje działanie, a nie
tylko fizyczne przyczyny sprawcze) - determinizm racjonalny Leibniza, kauzacja
immanentna - szczegó lnego rodzaju R. Chisholma
- Ontologicznie - w obliczu braku odpowiedzialności pozostaje wierzyć w istnienie
wolnej woli jako czegoś tajemniczego (miracle) . van Invagen.
FILOZOFIA
- Nie ma łatwych odpowiedzi.
- Trudne pytania.
- Ogó lne pytania.
- Egzystencjalnie ważne.
WYKŁAD IV i V - 11.12.2016
Czym jest etyka?
Czym zajmuję się etyka?
Co jest przedmiotem badań etyki/ etyka?
W jakim aspekcie etyka bada swó j przedmiot ?
Jaki charakter ma etyka?
Na czym polega jest ocena etyczna?
Jakie są dyscypliny etyczne i czym się zajmują?

MORALNOŚĆ
- Jedyna z dziedzin ludzkiego życia (indywidualne i społecznych; WAŻ NA I
POWSZECHNA
- moralne oceny i normy, rady .. obecne w naszym zachowaniu, myślach,
postawach wobec świata stosunkach społecznych, systemach, systemach
wychowawczych, politycznych przemó wieniach, rozmowach z przyjació łmi
- wytwó r konkretnych jednostek lub grup społecznych, formułowanych na
przestrzeni dziejó w

ETYKA
- jedna z dyscyplin filozoficznych
- filozoficzna refleksja, któ rej przedmiotem są normy, wartości, oceny i
zachowania moralne. Twó r teoretyczny
- ma charakter bezosobowy. Nie wyraża niczyich prywatnych poglądó w i nie
powołuje się na żadnego opiniodawcę tylko na obiektywne racje.

MORALNOŚĆ od wiekó w poddawani ró żnym badaniom naukowym. Na przełomie

XIX wieku pod wpływem ewolucjonizmu Darwina i w kontekście rozwoju nauk
społeczni - historycznych powstała etologia rozumiana jako NAUKA EMPIRYCZNA
któ ra miała analizować zależności ludzkich postaw i obyczajó w od warunkó w
społecznych.
W ramach etnologii prowadzono ró żne badania (lingwistyczne, historyczne,
psychologiczne, socjologiczne) Badanie te miały charakter interdyscyplinarny. w
wyniku tego namysłu powstał szereg dyscyplin zajmujących się fenomenem
moralności:
- historia moralności ( jakie zasady moralne ludzie na przestrzeni wiekó w
przyjmowali i według nich żyli )
- psychologia moralności ( jakie mechanizmy psychologiczne stoją u podstaw
takich a nie innych zachowań moralnych człowieka)
- socjologia moralności ( jak ró żnicują się ludzkie zachowania moralne w zależności
od społecznych kontekstó w ich życia)
- prowadzone były i są badania lingwistyczne na temat języka moralności ( tego jak
rozumie się w poszczegó lnych językach podstawowe kategorie moralne ,,
dobre" , ,,zły" ,, słuszny" ,, niesłuszny"
Czasami utożsamia się z ETNOLOGIĄ Z ETYKĄ ale ró żnią się one zasadniczo swoim
charakterem.
Etyka nie jest nauką o ludzkim zachowaniu obyczajach zwyczajach choć jej nazwa
pochodzi od greckiego pojęcia ethos (obyczaj, zwyczaj, stały sposó b postępowania),
ehikos- obyczajowy
Ró żne obyczaje mogą być w kategoriach etycznych oceniane jako moralne
neutralne, dobre lub złe.

Z OPISU FAKTÓW NIE WYNIKAJĄ NORMY. Z tego jak ,,jest" nie wynika jak być ,,
powinno" (kradzież, kara śmierci, eutanazja). Wyniki badań z zakresu etnologii nie
mają prostego przełożenia na normy etyki.
Ale każda ,,powinność działania" musi zakładać jego ,,możliwość". Każde ,,ought"
zakłada ,,can". Tu miejsce na wykorzystanie wynikó w badań etologó w (np.
psychologó w moralności)

NORMATYWNOŚĆ ETYKI
Jednak nie każda dyscyplina normatywna zajmująca się moralnością jest etyka .
TEORIA MORALNA normuje zachowania odpowiada na pytania co powinienem
czynić a jednak nie jest etyką. Inne źró dła - dodatkowe (nadnaturalne) -
uzasadnienia norm moralnych.
Etyka odwołuje się jedynie do naturalnych źró deł uzasadniania norm
postępowania. Może wykorzystywać np. przypowieści biblijne ale w charakterze
egzemplifikacyjnym a nie eksplancyjnym (np. o miłosiernym Samarytaninie)

ETYKA jest jedną z dyscyplin filozoficznych w któ rej - tak jest w nauce -
obowiązuje odpowiednia dyscyplina myślenia, krytycyzm. ścisłość i precyzja
rozumowań , otwartość na dyskusje.
Etyka chrześcijańska - inspirowana przykazaniami religijnymi, poszukująca dla
nich uzasadnienia na naturalnej drodze. Pokazanie że wymogi moralności
chrześcijań skiej są uniwersalne dla każdego.
Etyka niezależna (Kotarbiń ski, Czeżowski, Styczeń ) - punkt wyjścia -
doświadczenie powinności, intuicja moralna; dalej antropologia, epistemologia,
ontologia...
Przedmiot etyki:
Przedmiot materialny : Co bada etyka?
sprawca Czyn Okoliczności czynu Konsekwencje
czynu
Intencje Treść czynu Traf moralny Bezpośrednie
Motywy Pośrednie
Postawy Aktualne
dyspozycje Przewidywane

Czyn - analiza samego czynu jako takiego

Zabó jstwo – odbieranie komuś życia
kradzież - odbieranie komuś jego własności
- niedotrzymywanie danych obietnic
- pomoc w potrzebie

ETYKA CZYNU - TEORIA FORMALISTYCZNE KONCENTRUJĄ SIĘ NA SAMEJ

STRUKTURZE (FORMIE) CZYNU
- SĄ CZYNY SAME W SOBIE ZŁE I SAME W SOBIE MORALNIE DOBRE

SPRAWCA ró żne założone kwestie związane ze sprawcą działania intencje motywy

- cele - zamiar działania (pomoc - uzależnienie, złamanie obietnicy- dobro
przyjaciela, kradzież chleba i ekskluzywnych kosmetykó w
- to co bezpośrednio skłania nas do działania ( afekt planowe
przygotowanie zbrodni - premedytacja zabó jstwo z premedytacją- w afekcie)

POSTAWY - jaką prezentujemy postawę w stosunku do działania adresata

(spó źnienie raz z określonego ważnego powodu lub notorycznie z błahych
powodó w; dotrzymywanie obietnic)

DYSPOZYCJE – cnoty i wady moralne (nabyte i trwałe dyspozycje do moralnie

dobrego/złego działania)

ETYKA PRZEDMIOTU – wartościowanie czynu na podstawie jego przedmiotowego

aspektu (intencji, motywó w…) Dobry moralnie czyn wypływa z dobrych intencji.

OKOLICZNOŚCI DZIAŁANIA
OKOLICZNOŚCI PODMIOTOWE - kondycja psychiczna, fizyczna i intelektualna
sprawcy (kim jest sprawca dziecko / dorosły; silny/ słaby; jakie posiada
umiejętności)
OKOLICZNOŚCI PODMIOTOWE - okoliczności zewnętrzne, okoliczności życia,
sytuacje z któ rymi przyszło sie mierzyć (wojna i pokó j, stany podwyższonego
ryzyka, zwykle okoliczności życia)

PROBLEM MORALNEGO TRAFU [moral luck]

- konstytutywny (podmiotowy)
- sytuacyjny ( przedmiotowy)
ETYKA SYTUACYJNA - NIE MA UNIWERSALNYCH NORM MORALNYCH. OCENA
WARTOŚCI MORALNEJ CZYNU ZALEŻY OD PARTYKURALNEJ SYTUACJI, W
KTÓREJ ZOSTAŁ DOKONANY .

KONSEKWENCJE DZIAŁANIA
ZAMIERZONE/ NIEZAMIERZONE - chciane lub niechciane (zazdrosny
naukowiec ,,dobroczyń ca", polityk filantrop)

PRZEWIDYWALNE/AKTUALNE - to co przewidziałam, że będzie skutkiem

działania i co było faktycznie jego skutkiem. Pytanie co mogłam była przewidzieć
(np. suszenie włosó w w wannie, niezdany egzamin i samobó jstwo); inżynieria
genetyczna (podwyższenie inteligencji, ale obniżenie progu bó lu)

KRTÓTKOFALOWE/DŁUGOFALOWE - tu i teraz np. wyró wnanie biegu rzeki,

odległa przyszłość - powodzie lub susze

ETYKA CZYNU
Konsekwencjalizm – wartość czynu jest wypadkową jego skutkó w (nie ma
samych w sobie dobrych ani złych czynó w)

Zasada podwójnego skutku (zamierzenia pośredniego), skutek zamierzony i

niezamierzony, bezpośredni i pośredni.

PRZEDMIOT MATERIALNY można jednak dzielić innymi dyscyplinami:

PSYCHOLOG - też analizuje intencje i czyny pacjenta i analizuje je pod kątem jego
zdrowia psychicznego
SOCJOLOG - interesuje się ludzkim zachowaniem i ich konsekwencjami
społecznymi
PRAWNIK - ocenia ludzkie czyny (także intencje) pod kątem ich zgodności z
prawem.

PRZEDMIOT FORMALNY - TO SZCZEGÓ LNY ASPEKT BADANIA PRZEDMIOTU

MATERIALNEGO
moralne dobro
moralna słuszność

Ocena wartości moralnej w kategoriach:

- moralnego dobra (intencje, motywy)
- moralnej słuszności (reguły, zasady)
- moralnej godziwości

Problem z oceną w kategoriach moralnego dobra (brak bezpośredniego dostępu

do cudzych stanó w psychicznych)

etyka czynu - moralna słuszność

etyka podmiotu - moralne dobro

Etyka jest normatywną dyscypliną filozoficzna (korzysta z ró żnych

rozstrzygnięć filozofii, szczegó lnie w zakresie epistemologii i antropologii oraz
metodologii), neutralną światopoglądowo i religijnie, zajmuje się oceną moralną
sprawcy działania (jego intencji, motywó w, postaw i dyspozycji ) oraz jego czynó w
i konsekwencji (przedmiot materialny). Oceny tej dokonuje w kategoriach
moralnego dobra i moralnej słuszności (przedmiot formalny).

W tak rozumianej etyce można wyró żnić kilka działó w:

ETYKĘ OGÓ LNĄ
ETYKI SZCZEGÓ ŁOWE
METAETYKĘ
KAZUISTYKĘ

Etyka ogólna - formułuje się i uzasadnia uniwersalne normy moralne (zasady)

podaje procedury decyzyjne i reguły wyprowadzania z norm ogó lnych norm
szczegó łowych)

ETYKA STOSOWANA - wykorzystuje narzędzia etyki ogó lnej: zasad i norm jako
kryterió w wartościowania moralnego w etyce szczegó łowej dokonuje się analizy
szczegó łowych zagadnień moralnych czy to dotyczących życia indywidualnego czy
też społecznego (np. prawo do dysponowania swoim ciałem; samobó jstw,
eutanazja... czy też zagadnienie warunkó w posłuszeń stwa wobec prawa, tolerancji,
sprawiedliwości)

W ramach etyki szczegółowej można wyró żnić: etykę życia indywidualnego i

etykę społeczno-polityczną, etykę życia gospodarczego, etykę biznesu, bioetykę
etykę nauki, etyki zawodowej itp., w zależności od zagadnień , na któ rych się
koncentruje).

Metaetyka czasem określana mianem etyki krytycznej: bada ró żne teorie

moralnej pod względem poprawności uzasadnień , sposobu rozumowania,
odpowiedniego wykorzystania terminó w etycznych.
Odpowiada między innymi na pytania:
- Czy istnieje dobro i zło moralne? (realizm/antyrealizm)
- Jeśli tak to jaka jest ich natura? (naturalizm/nonnaturalizm)
- Czy sądy moralne mają charakter zdań w sensie logicznym?
(kognitywizm/akognitywizm)
- Czy istniej specyficzna funkcja władzy poznawczej - intuicja moralna?
(intuicjonizm)

KAZUISTYKA - analiza konkretnych sytuacji moralnych, biorąc pod uwagę

konkretne okoliczności, sprawcę i adresata działania, oceny tu i teraz

UTYLITARYZM
- utylitaryzm jako doktryna filozoficzna - Francis Hutcheson (1694-1746)
Zasada GHP ,,To działanie jest najlepsze któ re prowadzi do największej
przyjemności"
- Pierwszy raz sformułowana w pracy pt: ,,Inquiry into the Orginal of our Ideal of
Beauty and Virtue"
Jeremy Benthan (1748-1832) sformułował zasadę użyteczności w bardziej
prawnik, konstytucjonalista niż filozof.

Użyteczność to własność każdego przedmiotu dzięki któ rej ma on tendencję do

wytwarzania KORZYŚCI, PRZYJEMNOŚCI I SZCZĘSCIA lub tendencję do
zapobiegania oszustw, złu lub nieszczęściu.
UTYLITARYSTA - to ktoś kto wierzy w promowanie przyjemności i szczęścia.
(Natura umieściła w ludzkim życiu dwó ch panó w: bó l i przyjemność)

SPOŁECZNY CHARAKTER UTYLITARYZMU - W CENTRUM NIE JESTEM JA

TYLKO ,, JAK NAJWIĘCEJ LUDZI"- OGÓ Ł.

Moralnie dobre życie (najlepsze życie !) polega na maksymalizacji szczęścia i

minimalizować bó lu w świecie.

Bentham wprowadza tzw. rachunek przyjemności. To system rozró żniania i

mierzenia ró żnych rodzajó w przyjemności i bó lu.
Racjonalna metoda podejmowania decyzji tak w życiu społecznym jak i
indywidualnym. Miała zająć miejsce nieuzasadnionych przesądó w i widzmisję
(panujących w postępowaniu politycznym, prawnym i administracyjnym w tamtym
czasie)
Betham nie widział jednak jakościowych ró żnic między przyjemnościami tylko
ilościowe (pchełki i literatura)

J.S Mill uczeń i kontynuator Benthama. Głó wna praca - UTILITARIANISM (1871)
gdzie sformułował utylitarystyczną teorię.
- teoria użyteczności: fundament moralności- użyteczność (GHP) ... ŻE DZIAŁANIA
SĄ SŁUSZNE W TEJ MIERZE W JAKIEJ ZMIERZAJĄ DO PROMOWANIA SZCZĘŚCIA,
NIESŁUSZNE W TEJ W JAKIEJ ZMIERZAJĄ DO WYTWARZANIA PRZECIWIEŃSTWA
SZCZĘSCIA. PRZEZ SZCZĘŚCIE MILL ROZUMIE PRZYJEMNOŚĆ I BRAK CIERPIENIA;
PRZEZ NIESZCZĘŚCIE CIERPIENIE I BRAK PRZYJEMNOŚCI.

NURT HEDONISTYCZNY. Mill pró bował rozró żnić przyjemności odró żniać
przyjemności wyższego i niższego rzędu: lepiej jest być niezadowolonym
Sokratesem niż zadowoloną świnią...(problem kryterium podziału przyjemności).

Uzasadnienie utylitaryzmu w uniwersalnym pragnieniu bycia szczęśliwym: każdy

chce być szczęśliwy.
Problem: na jakiej podstawie można pokazać że maksymalizowanie szczęścia
innych jest obowiązkiem? Problem ostatecznej sankcji utylitaryzmu- dlaczego
mam ostatecznie zabiegać o szczęście innych ? Ogó łu?
- nadzieja na względny i obawy przed niełaska ze strony bliźnich ( z jednej strony);
- uczucie przykrości w gwałceniu pewnych obowiązkó w - sumienie - miłość, strach;
- ostatecznie sankcja moralności to SUBIEKTYWNE UCZUCIE - wchodzące w skład
ludzkiego sumienia. To co kieruje naszym działaniem to własne subiektywne
uczucie - nie jest ono wrodzone lecz nabyte i może się rozwijać zaró wno ku dobru
jak i złu
UCZUCIE SPOŁECZNE - PRZEKONANIU ŻE CZŁOWIE TAK NAPRAWDĘ MOŻE
ROZWIJAĆ SIĘ TYLKO W SPOŁECZEŃSTWIE - SPOŁECZEŃATWO JEST
NATURALNYM MIEJSCEM ROZWOJU DLA CZŁOWIEKA.

MAKSYMA UTYLITARYSTYCZNA
„MAKSYMALIZUJ SZCZĘŚCIE NAJWIĘKSZEJ LICZBY LUDZI"
- ze względu na sposó b rozumienia każdego pojęcia ujętego w tej maksymie
ró żnicują się poszczegó lne stanowiska głoszone przez utylitarystó w.

- Utylitaryzm nie jest jednolitą teorią etyczną. W jego ramach można sformować
wiele stanowisk, któ re pozwalają mó wić o ró żnych odmianach utylitaryzmu.
 ,,MAKSYMALIZUJ SZCZĘSCIE NAJWIĘKSZEJ LICZBY LUDZI"
|
|
\/
jak rozumieć szczęście?
- SUBIKETYWNE PRAGNIENIE - PREFERENCJE
UTALITARYZM PREFERENCJI
- OBIEKTYWNE POTRZEBY - INTERES, DOBROBYT
UTALITARYZM DOBROBYTU

UTALITARYZM PREFERENCJI
Działanie jest skuteczne wó wczas gdy jego konsekwencje maksymalnie zaspakajają
najwięcej indywidualnych, subiektywnych pragnień jak największej ilości osó b.
Przez preferencje rozumie się ,, tu i teraz" kró tkofalowe pragnienia człowieka mało
konkretne i bardzo zindywidualizowane PRAGNIENIA I PREFERENCJE SĄ RÓ WNIE
SUBIEKTYWNE , CO PRZYJEMNOŚĆ.

PROBLEM
- moralne obligacje w stosunku do samego siebie: czynienie tego czego pragnie się
tu i teraz pragnie ?
- trudno sformułować jakieś nakazy realizacji subiektywnych pragnień INNYCH
LUDZI jak bowiem odgadnąć aktualne, subiektywne preferencje innych jednostek.

Pró ba hierarchizacji preferencji:

1. płytkie: zjedzenie lodó w, zabawa , rozrywka
2. głębokie: wyjście za mąż lub pozostanie w stanie wolnym, dobra praca, rozwó j
intelektualny a życie rodzinne

- Czy da się sztywną hierarchię ustanowić w ramach jednego rodzaju preferencji

np. głębokich ?

UTYLITARYZM INTERESU (DOBROBYTU)

- szczęście rozumie się jako zaspokajanie ludzkich potrzeb - ogó lnoludzki dobrobyt.
Kryterium słuszności działania nie stanowią w tej koncepcji kró tkowzroczne
ludzkie pragnienia, lecz długofalowe interesy, definiowane językiem ludzkich
obiektywnych potrzeb.

Oba stanowiska mogą pozostawać względem siebie w głębokim konflikcie. Nie

zawsze to co ,,tu i teraz pragnione" leży w naszym długofalowym interesie.

PRZYKŁAD RÓ Ż NIC: założenia programowe TV publicznej i komercyjnej

1.UTYLITARYZM PREFERENCJI - SUBIEKTYWIZM (rezygnacja z
obiektywistycznego poszukiwania ludzkiego dobra)
2. UTYLITARYZM INTERESU - OBIEKTYWISTYCZNY - czy można obiektywnie
określić ludzkie potrzeby i interesy? Czy można w oparciu o ich definicje rozdzielać
np. ograniczane dobra?
- można podać listę obiektywnych dó br takich jak życie, zdrowie i środki niezbędne
do ich osiągnięcia: pożywienie, podstawowa opieka medyczna, dostęp do edukacji
na podstawowym poziomie.
,,MAKSYMALIZUJ SZCZĘSCIE NAJWIĘKSZEJ LICZBY LUDZI
|
\/
z jakiej perspektywy ocenić dobroczynne skutki działania ? Czy interesy lub
preferencje mają być brane po uwagę?

1. Perspektywa neutralna - UTYLITARYZM GLOBALISTYCZNY - IDEALNY

- wszystkie jednostki ró wnież ważne - UTOPIA, schizofreniczna osobowości

2. Perspektywa zaangażowania: UTYLITARYZM ZAANGAŻOWANIA

- znamy potrzeby naszych bliskich, grupy społecznej zawodowej, w któ rej
FUNKCJONUJEMY - EGOIZM
Tu!!!!! Potrzeba jakiejś właściwej miary neutralności i zaangażowania .
Perspektywy złotego środka.

,, Maksymalizuj szczęście największej liczby ludzi "

|
|
\/
PYTANIA O KONSEKWENCJALIZM:
1. Czy wartościowaniu działania w kategoriach moralnych NAJWAŻ NIEJSZE SĄ
JEGO SKUTKI ?
2. Czy można pomijać środki, któ re pozwalają osiągać oczekiwane skutki ?

KONSEKWENCJONALIZM - utylitaryzm z silnymi konsekwecjalistycznymi

założeniami NIE BIERZE POD UWAGĘ PODMIOTOWEGO ASPEKTU CZYNU:
INTENCJI, MOTYWÓ W POSTAW I DYSPOZYCJI

- Można wyobrazić sobie działania zgodne z zasadą maksymalizacji użyteczności

wypływające z ODRAŻ AJĄCYCH MORALNIE intencji (np. uzależnienia kogoś),
motywó w, postaw i dyspozycji.
UTYLITARYZM MOTYWÓ W (R.ADAMS), UTYLITARYZM CNÓ T (R.CRIPS)

Silne konsekwencjalistyczne założenie - UTYLITARYZM BEZPOŚREDNI - CZYNU -

liczą się tylko skutki KONKRETNEGO CZYNU

JAKIE SKUTKI? JAK JE KALKULOWAĆ ?

1. KRÓ TKOFALOWE - (tu i teraz) - długofalowe (w perspektywie długofalowej)
2. PRZEWIDYWALNE (jestem w stanie przewidzieć) - nieprzewidywalne (nie
jestem w stanie przewidzieć)
3. ZAMIERZONE (co chciałem) - aktualne (a co wyszło);
4. BEZPOŚREDNIE (to co konkretne działanie spowodowało) – pośrednie

Kontrprzykład
- dzieci wyśmiewające się z niepełnosprawnej koleżanki
- Tramp i utalentowany muzyk, genialny naukowiec, nastolatek
- Zbrodnia i kara - Roskolnikow i etyka ezoteryczna

Konsekwencjalizm wyklucza kategoryczne zakazy i nakazy moralne, są jedynie

warunkowe: o ile maksymalizują szczęście, o tyle są nakazane.
- Dopuszczalne instrumentalizowanie jednostek i małych grup w imię
maksymalizacji szczęścia większości.
- Nie ma żadnych świętości ani kategorycznych zakazó w.
Słabe konsekwencjalistyczne założenia - UTYLITARYZM POŚREDNI - REGUŁ,
MOTYWÓ W, CNÓ T; liczą się skutki, ale już nie partykularne czynu, tylko reguł,
motywów, cnót.
Zasady użyteczności odnosi się do bezpośrednio do reguł, motywó w, cnó t,.., jedynie
pośrednio do aktów.

UTYLITARYZM REGUŁ: z punktu widzenia długofalowego ludzkiego interesu,

bardziej opłaca się - jest bardziej szczęściorodne - respektowanie zastanych zasad
niż zdanie się na indywidualną kalkulację każdego indywidualnie działające
podmiotu, któ ry nie zawsze jest nawet w stanie takie kalkulacje w sposó b
kompetentny przeprowadzić.
Np. Zasada nieinstrumentalizowania drugiego człowiek;
Zasada poszanowania cudzej integralności cielesnej;
Zasada poszanowania cudzej własności;
UWAGA!!!!!!!!! ZASADY TE NIE SĄ JEDNAK BEZWARUNKOWO OBOWIĄZUJĄCE
- unika zarzutu ślepego kultu reguł. (np. pożyczenie sobie samochodu)

UTLITARYZM
MAKSYMALIZUJ SZCZĘŚCIE NAJWIĘKSZEJ LICZBY
LUDZI
U. bezpośredni (aktó w) U. preferencji U. neutralny
U. pośredni reguł, U. dobrobytu (idealistyczny)
motywó w, cnó t,... U. zaangażowany

Różne interpretacje utylitaryzmu:

od skrajnie subiektywistycznej i konsekwencjalistycznej po obiektywistyczną
niemal formalistyczną.

ETYKA OGÓLNA - ETYKA I. KANTA

DWA TYPY TEORII ETYCZNYCH:

- Teologiczne (konsekwencjalistyczne)
hedonizm etyczny
Utylitaryzm
- Deontologiczne (formalistyczne)
etyka Kanta (1724-1804)
etyka kantowska - deontologia kantowska
etyka obowiązkó w prima facie

ETYKA OGÓLNA - TEORIA I. KANTA

Immanuel Kant (1724-1804), filozof, autor ważnych publikacji m.in. z zakresu
filozofii moralności:
- 1785: Grundlegung zur Metaphysik der Sitten
(Uzasadnienie metafizyki moralności)
- 1788: Kritik der praktischen Vernunft
(Krytyka praktycznego rozumu)
-1797: Metaphysik der Sitten
(Metafizyka moralności)

POLSKIE TŁUMACZENIA:
- Uzasadnienie metafizyki moralności, tł. M. Wartenberg (1906)
- Krytyka praktycznego rozumu, tł. F. Kierski (1911)
- Metafizyczne podstawy nauki o cnocie, tł. Włodzimierz Galewicz (2004)
- Metafizyka moralności, tł. Ewa Nowak (2005)
- Metafizyczne podstawy nauki prawa, tł. Włodzimierz Galewicz (2006)
- IMMANUEL KANT
- Krytyka empirycznego punktu wyjścia w etyce
- Etyka oparta na ludzkich pragnieniach i inklinacjach
jedynie warunkowa - hipotetyczna, a nie kategoryczna. Model : ,, o ile chcę ..,,x...",
powinienem czynić ,,y..."
- PROJEKT NAKZAWANEJ CZYSTEJ ETYKI - źró dło normatywności nie jest
empiryczne tylko aprioryczne. Punkt wyjścia: pojęcia czystego rozumu
praktycznego.
Punkt wyjścia filozofii Kanta, tak jak estetyki transcendentalnej (teoria poznania
zmysłowego) i etyki, stanowi podział zdań na

analityczne i syntetyczne

Konieczne i prawdziwe Nie są z konieczności

(,,Kawaler to mężczyzna → prawdziwe (,, stó ł x jest
nieżonaty") zielony")
Prawdziwość orzekana na Prawdziwość - odwołanie
podstawie analizy samych do doświadczenia
→pojęć użytych w zdaniu

Walory: Konieczne i Wady: Nie są z konieczności

prawdziwe prawdziwe (,,stó ł x jest
(,,Kawaler to jest mężczyzna zielony")
nieżonaty")
Wady: Nie są → Walory: Są wiedzotwó rcze,
wiedzotwó rcze dostarczają wiedzy.
Nie poszerzają naszej
wiedzy.

Może by połączyć walory obu zdań ?

Zdania:
Syntetyczne – wiedzotwó rcze
A priori – prawdziwe

Z takich zdań miała być zbudowana TEORIA ETYCZNA Kanta – ze zdań

syntetycznych a priori (Zawsze prawdziwych i zarazem wiedzotwó rczych).

Zdania:
Syntetyczne – treść prawa moralnego
A priori – idea prawa moralnego; co stanowi istotę prawa; powszechność,
kategoryczność;
Powszechność – Każda istota racjonalna jest podporządkowana prawu
moralnemu, bez wyjątku (także anioły, choć im prawo jest niepotrzebne, bo ich
pragnienia są zawsze ukierunkowane)
Kategoryczność – bezwzględność – prawo obowiązuje bez względu na osoby, ich
aktualne pragnienia, chcenia.
- Wyklucza hipotetyczność norm moralnych, kalkulacje skutkó w działania;
- Wyklucza sytuacjonizm etyczny, uzależnianie obowiązkó w moralnych od
partykularnych sytuacji;

Kant formułuje imperatyw kategoryczny: Postępuj wedle tych zasad, co do których

możesz jednocześnie chcieć, żeby stał się prawem powszechnym (prawem przyrody).
FORMA PRAWA MORALNEGO
Materia?
Imperatyw kategoryczny jest jedynie formalnym warunkiem prawa moralnego. Tu
nie ma możliwości ró żnorakiej jego interpretacji.

Zdania:
Syntetyczne – MATERIA PRAWA (przekonania moralne żywione w naszej grupie
społecznej: rodzinie, szkole, pracy).
Maksymy moralne – subiektywne zasady woli.
A priori – FORMA PRAWA MORALNEGO – Imperatyw kategoryczny; zasada
uniwersalizacji.

Tylko przekonania moralne, któ re zdają test zasady uniwersalizacji mogą stać się
PRZEPISAMI PRAWA MORALNEGO.

Zasada uniwersalizacji nakazuje postawić się w sytuacji nie tyle sprawcy (tego,
kto dokonuje czynu), co adresata działania.
- Nie mogę być okłamywany, oszukiwany, lekceważony, by inni składali mi
kłamliwe obietnice, nie mogę też chcieć by inni byli egoistami
- Ergo: nie powinienem kłamać, oszukiwać, lekceważyć innych, składać
fałszywych obietnic, zachowywać się egoistycznie, itp.

Przykład I. Kanta:
- Samobó jstwo (maksyma: Kiedykolwiek przyszłość obiecuje więcej zła niż
dobra, zabij się). Kto jest adresatem?
- Kłamliwa obietnica spłaty pożyczki (destrukcja instytucji obietnicy jako
takiej)
- Utalentowany leń (niemożliwe jest pragnienie takiego świata, w któ rym
każdy zaprzepaszcza swoje talenty)
- Niedbający o los biednych bogacz (każdy może zbankrutować)

Co jest według Kanta RACJONALNE?

EGOIZM:
- egoizm racjonalny – racjonalne działanie to takie, któ re zaspokaja moje
indywidualne potrzeby
- egoizm motywacyjny – przewidywanie ich zaspokojenia może mnie jedynie
zmotywować do działania;
Dala Kanta racjonalne to to, co da się pomyśleć jako UNIWERSALNE. Da się
pomyśleć jako uniwersalne prawo przyrody.
Gdybyśmy byli czysto rozumnymi istotami to działalibyśmy zawsze zgodnie z
obiektywnym prawem moralnym. Nie doświadczalibyśmy powinności, bo nie
mielibyśmy żadnych rozterek.
Święta wola Absolutu nie przeżywa żadnych powinności, bo zawsze postępuje
zgodnie z powszechnym prawem, zawsze postępuje zgodnie z rozporządzeniem
naszego rozumu.
Człowiek obdarzony wolą (autonomiczną) wolą może działać niezgodnie z tym, co
podpowiada mu rozum.
Element aprioryczny – forma prawa moralnego – gwarant prawdziwości
(poprawności) prawa moralnego.

Formuły imperatywu kategorycznego [UMM s.62]

- postępuj tylko wg takiej maksymy, co do któ rej mó głbyś chcieć, by stała się
ogó lnym prawem.
- Postępuj tak jak gdyby maksyma twego postępowania, przez wolę twą miała
stać się ogó lnym prawem przyrody

ZASADA UNIWERSALIZACJI
- postępuj tak, byś człowieczeń stwa tak w twej osobie, jako też osobie każdego
innego używał zawsze zarazem jako celu nigdy tylko (wyłącznie) jako środka.

ZASADA CELU
Nie jest jedynie formalna. Zawiera silnie wartościujące pojęcie osoby. Kto jest
osobą?
Czy zasada celu jest formą prawa moralnego? Dyskusyjne.

Działanie zgodne z przepisami prawa moralnego – OBIEKTYWNYCH ZASAD WOLI –

są jedynie słuszne. Są one co najwyżej legalne, ale jeszcze nie są moralne.

Co jest warunkiem dobrego moralnie działania?

Przez co działanie staje się nie tylko moralnie słuszne, ale też moralnie dobre?
Warunkiem moralnie dobrego działania jest dobra wola, sama w sobie, bez
ograniczeń dobra (????!!!)

DOBRA WOLA
„Nic nie może być nazwane dobrym SAMYM W SOBIE opró cz dobrej woli […]
talenty […] są bez wątpienia na wiele sposobó w dobre i pożądane, ale mogą stać się
czyms skrajnie złym i szkodliwym, jeśli wola, któ ra ma używać tych daró w natury,
a któ ra […] to jest nazwana charakterem, nie jest dobra. Władza, bogactwo, honor,
nawet zdrowie, ogó lny dobrobyt […], szczęście mogą stać się przyczyną dumy, a
nawet arogancji, jeśli dobra wola nie koryguje ich wpływu na umysł i na jego
zasady w taki sposó b, by czynić je dopasowanymi uniwersalnie do jego celó w. Tak
więc dobra wola zdaje się konstytuować niezbywalny warunek wartościowego
życia.” (UMM s.11-12)

Dobra wola? – to właściwa intencja działania

Wg Kanta liczy się dobra wola, bez względu na skutek.
UTYLITARYZM – konsekwencje określają wartość czynu.
ETYKA KANTA – intencja określa wartość czynu.

O jaką intencję chodzi?

SZACUNEK DLA PRAWA MORALNEGO
Wg Kanta należy działać nie tylko zgodnie z prawem moralnym, ale też ze względu
na obowiązek moralnego prawa, z samego szacunku dla prawa [UMM, s.16-17]

To nie jest takie niedorzeczne jakby się wydawało:

Dobra wola, oznacza zdolność wyboru swego działania, niezależnie od pobudek
zmysłowych, popędó w, potrzeb i namiętności, niezależnie od doznawania czegoś
przyjemnego bądź nieprzyjemnego.
- czym jest moralnie słuszny wg Kanta, gdy jest zgodny z nakazem
obowiązku;
- Moralnie dobry, gdy jest motywowany szacunkiem dla tegoż prawa, a nie
jakimkolwiek samolubnymi celami czy skłonnościami

Przykłady Kanta:
- przykład kupca (działa zgodnie z prawem moralnym, ponieważ wie, że to
leży w jego długofalowym interesie – utylitaryzm interesu). Motywacja moralna –
szacunek dla prawa moralnego, bez względu na to czy mu się to opłaci czy nie
- przykład filantropa, któ ry pomaga cierpiącym, potrzebującym, ponieważ
kocha ludzi, ze wspó łczucia, miłości, sympatii. Motywacja moralna – z szacunku
dla prawa moralnego.

Szacunek dla prawa gwarantuje kategoryczność – bezwarunkowość –

obligatoryjności norm moralnych – bez względu na interes, pozytywne czy
negatywne uczucia.

Legalność nie stanowi żadnej alternatywy dla moralności, moralność nie

konkuruje z legalnością tylko ją dopełnia, zaostrza jej rygory.

Krytyka etyki Kanta

Etykę Kanta krytykuje się za formalizm: imperatyw kategoryczny jest pusty,
trywialny, czysto formalny, nie określa żadnych zasad. Skądś trzeba czerpać treść
moralnego prawa.
MacIntyre: wystarczy tylko sformułować maksymę w taki sposó b, by pozwalała
podmiotowi robić, co chce, a innym zabraniała czynienia tego, co by tę
maksymę obalało. „Niech wszyscy będą traktowani jako środki do celu, opró cz
mnie” Jest niesprzeczne, choć niemoralne. Mogę się na to zgodzić wg MacIntyre’a.
- taki sposó b myślenia pokazuje, że MacIntyre nie rozumie Kanta.

Odpowiedź obrońców Kanta:

W imperatywie są zapisane już pewne treści
- konieczność otwierania się na społeczny wymiar ludzkiego życia,
- niedopuszczalność czynienia z siebie wyjątku,
- podana formuła wyklucza natomiast maksymy przymusu, szkodzenia,
kontrolowania czy zniewalania innych (O’Neill)

Kantowi zarzuca się także RYGORYZM. Teoria Kanta ma prowadzić do sztywnych i

zimnych prawideł, nie bierze pod uwagę okoliczności zewnętrznych i ró żnic
charakterologicznych sprawcó w działania.
Uniformizuje, a nawet algorytmizuje życie moralnych jednostek.

ODPOWIEDŹ NA ZARZUTY
- kantowskie prawo moralne pozostawia jeszcze cały wachlarz możliwych
sposobów ich realizowania
- nakazy moralnego prawa – szeroko rozumiane wskazówki dla różnych
indywidualnych i społecznych działań człowieka – trudno mó wić o rygoryzmie
- ogó lne prawo moralne nie jest w stanie determinować ludzkich działań ze
sztywną dokładnością, instruować krok po kroku, co podmiot moralny powinien
czynić. Algorytmizacja ludzkiego działania zakłada możliwość dokładnego
opisu każdej sytuacji;
- wypełnianie obowiązkó w, zawsze zakłada szczegółowy osąd partykularnej
sytuacji. Ó w osąd zakłada indywidualną analizę wszelkich okoliczności oraz
wybó r najbardziej odpowiedniego sposobu działania, zgodnego z nakazami
moralnego prawa.
- O’Neill zarzut algorytmizacji życia moralnego bardziej niż do etyki kantowskiej
stosuje się do teorii konsekwencjalistycznych. Radykalni zwolennicy
konsekwencjalizmu są przekonani, ze etyka może być zredukowana do quasi
algorytmu. Wypełnianie nakazu maksymalizowania użyteczności koncentruje się
na poszukiwaniu optymalnych działań, dzięki któ rym można najskuteczniej
osiągnąć pożądany cel.
- Na zarzut rygoryzmu moralnego prawa można odpowiedzieć jeszcze inaczej: jak
etyka Kanta, wskazująca jedynie na formalne uniwersalne pryncypia moralne,
może być rygorystyczna? Czy nie jest tak, że formalizm teorii moralnej niejako
automatycznie wyklucza rygoryzm teorii, któ ry w konsekwencji prowadziłby do
sztywnej uniformizacji życia moralnego poszczegó lnych jednostek.

Wiele krytyki budzi miejsce skłonności i uczuć w etyce Kanta. (Czy ja mam
działać ze względu na mego przyjaciela czy jakiś abstrakcyjny obowiązek
względem moralnego prawa).

Odrzucenie przez Kanta inklinacji czy pragnień jednostek jako moralnych

motywó w, co miało gwarantować bezwarunkowość nakazom moralnym wyklucza
działania kierowane uczuciem wspó łczucia, miłości, przyjaźni jako moralnie
dobre.

Kant nie radzi sobie z wyjaśnieniem roli uczuć i emocji w moralności.

Początkowo całkowicie zanegował ich rolę, albo wręcz uważał, że one
przeszkadzają w osiąganiu moralnego dobra, pó źniej w doktrynie cnót nawet
przyznał im pozytywną rolę, jako środkó w (wspó łczucie czy żal)
wspomagających działanie zgodne z prawem moralnym.
SŁABY PUNKT ETYKI KANTA

- zarzut ślepego posłuszeństwa prawu. Przykład Eichmana ( zbrodniarza

hitlerowskiego zaangażowanego eksterminatora narodu żydowskiego,
schwytanego po wojnie i osądzonego w Jerozolimie, któ ry bronił się odwołując się
do etyki Kanta):
Twierdził, że postępował zgodnie ze wskazó wkami Kanta. Dowodził, że w czasie
„pań stwa legalizującego przestępstwa” nie tylko porzucił kantowskiej formuły, ale
postępował zgodnie z nią, działając zgodnie z powszechnie wó wczas
obowiązującym prawem.

KONTYNUACJE ETYKI KANTA:

- deontologia współczesna – rygory deontyczne (sytuacja katastrofalna)
- etyka obowiązków prima facie (intuicja moralna – podwó jna rolav)

ODPOWIEDŹ:
H. Arendt zwraca uwagę, że Eichman zdeformował formułę Kanta, zinterpretował
ją jako: Działaj tak, aby maksymy twojego działania były takie same jak te
prawodawcy, czy też prawa danego kraju[…]. Kant […] nigdy nie zamierzał
powiedzieć czegoś podobnego[…]
Jest jednak prawdą, że ta Eichmana nieświadoma deformacja prawa była w
zgodzie z tym, co można nazwać wersją Kanta: „na domowy użytek dla
maluczkich”, w któ rej pozostaje z ducha Kanta jedynie żądanie, aby człowiek
czynił więcej niż jedynie okazywał posłuszeń stwo prawu, aby identyfikował
własną wolę z zasadą stojącą poza prawem – ze źró dłem, z któ rego istnienie
bierze prawo”.
Dla Arendt taka postawa była typowo niemiecka (czy ogó lniej: typowo
biurokratyczna); praworządność nie tylko oznacza posłuszeń stwo prawu, ale
działanie tak, jakby się samemu było prawodawcą prawa, któ remu okazuje się
posłuszeń stwo.

ETYKA CNOT - ETYKA MORALNEGO SPRAWCY

DEONTOLOGIA I UTYLITARYZM - ETYKI ZASAD
1. Najważniejsza etyka moralnego sprawcy!
2. Dobry moralnie sprawca - gwarant dobrego moralnie działania!!!!!
3. Zasady moralne wtó rne wobec moralnego charakteru!!!!
4. Edukacja moralna - najważniejsze zadanie etyki etykó w !!!!!!!

EDUKACJA MORALNA - CEL: WYCHOWANIE MORALNIE DOBREGO

SPRAWCY !!!
ETAPY EDUKACJI
1. Wczesnodziecięca:
- warunkowanie(habituacja)
- behawioralnie rozumiana cnota (proto- cnota, nawyk, mechanizm)
- dyrektywne metody wychowania (bajki, opowieści heroiczne , wyraźnie
zarysowane wzorce moralne - realne i fikcyjne).
2. Wiek dojrzalszy:
- odpowiedni poziom świadomości i autonomii
- niedyrektywne metody wychowania (klasyfikacja wartości, analiza moralnych
dylemató w, deliberacje moralne, budzenie moralnej wrażliwości...)
-kognitywno-afektywna cnota - właściwa obejmuje zaró wno procesy poznawcze
(moralne przekonania) i motywacyjne (pragnienia), częściowo zreflektowana
(procesy świadome), częściowe zautomatyzowanie (procesy nieświadome) - teoria
D. Kahnemana (dwu- procesualna teoria umysłu).

WSPÓŁCZESNA ETYKA CNÓT A DEONTOLOGIA I UTYLIZTARYZM

1. Spór o przedmiot etyki - czym etyka powinna się zajmować? Jakie jest
fundamentalne pytanie etykó w?
DEONTOLOGIA I UTYLITARYZM: Co powinien czynić? CZYN
ETYKA CNÓ T: Kim powinienem się stać? SPRAWCA, JEGO KONDYCJA MORALNA
- cech moralnego charakteru
- dyspozycje moralne
- intencje, motywy

2. ETYKA PODMIOTU VERSUS ETYKA CZYNU

Pytanie czy to są pytania wykluczające się czy dopełniające ?
Czy perspektywa moralnego sprawcy kłó ci się z perspektywą moralnego czynu?
Spór o kryterium wartościowania - czy powinna być nią jakaś uniwersalna
zasada, czy może coś innego?
Deontologia i utylitaryzm: uniwersalne zasady moralne ( zasada uniwersalizacji,
zasada użyteczności) - przewodnik w życiu moralnym.
Etyka cnót: paradygmatyczny tym moralne dobrego charakteru - autorytet
( przykłady tzw. świeckich świętych: Sokrates, Jezus Budda, Gandhi, Martin Luter,
Matka Teresa, Albert Schweitzer...)

Etyka charakteru versus etyka zasad

- Problem moralnego przewodnictwa (zasady cnó t),
- Autorytet w edukacji moralnej ważniejszy niż uniwersalne ( dla wszystkich takie
same) i abstrakcyjne zasady:
- Pojęcie cnó t - (thick concepis) - wartościujące.

3. SPÓR O JĘZYK ETYKI - jakich pojęć używać w etyce?

Deontologia i utylitaryzm: pojęcie deontyczne (obowiązek, obligacja, nakaz,
zakaz)
Etyka cnót: pojęcie aretyczne (dobro, zło, cnoty, wady)
POJĘCIE ARETYCZNE VERSUS POJĘCIE DEONETYCZNE
Etycy cnót chcę albo redukować pojęcia deontyczne (pokazywać, że można znaleźć
dla nich odpowiedniki aretyczne), albo je eliminować ( w ogó le wyrzucać ) z języka
etyki.
- zamiast mó wić ,,nie kłam" - ,,osoba cnotliwa nie kłamie, jest prawdomó wna";
- ,,nie kradnij" - ,, osoba uczciwa nie kradnie".

4. SPÓR O SPOSÓB UPRAWIANIA ETYKI

Deontologia i utylitaryzm teoretyczny ( wzó r nauk empirycznych -teorie etyczne
Etyka cnót: model antyteoretyczny - rezygnuje z budowania teorii etycznej
Teoria versus antyteoria
1. Ogólna - z jednej zasady można wyprowadzić szereg szczegó łowych nakazó w i
zakazó w moralnych
2. Niesprzeczna - nie generuje jakiś sprzecznych nakazó w moralnych
3. Obiektywna - brać pod uwagę interesy wszystkich niezależnie od
subiektywnych preferencji
4. Abstrakcyjna - zgodnie z któ rym, każdy kto przyjmuje założenia teorii i stosuje
poprawne metody rozumowania dojdzie dojdzie do poprawnych rozwiązań ,
niezależnie od charakteru indywidualnego podmiotu
5. Rozwiązywać problemy etyczne ( w miarę)
6. Rozwiązuje moralne dylematy.
Etyka cnót - moralność to zbyt złożony fenomen, by go ująć w ramy sztywnej
teorii.
Kontekstualność etyki cnó t versus abstrakcyjność utylitaryzmu i deontologii

SUKCES ETYKI CNÓT

1. Przekonanie deontologó w i utylitarystó w do ważności podmiotowego aspektu
ludzkiego działania. Zwró cenie uwagi na wagę:
- intencji,
- motywó w,
- moralnych postaw,
- trwałych dyspozycji do moralnie dobrego działania- cnó t;
2. Powstało wiele publikacji interpretujących lub rozwijających deontologię i
utylitaryzm w duchu etyki cnót:
- O. O'Neill. R. Loudena, O. Hoffe, N. Sherman - interpretujące etykę Kanta w duchu
etyki cnó t; R. Audi - etykę obowiązkó w prima facie
- R. Adamsa (motive utilitarianism), R, Crispa (virtue utilirarianism).
J. Driver, P.Railtona.
3. Wysoka pozycja etyki cnót w rankingu ,,teorii" biorących udział we
wspó łczesnym dyskursie etycznym
- rozwó j etyki szczegó łowej w tym nurcie ( etyk medycznej, pielęgniarskiej,
bioetyki, etyki biznesu, etyki politycznej, itp.)

Etyka Arystotelesa
- inspiracja dla współczesnych etyków cnót
Krytyka utylitaryzmu i deontologii
- Uprawnienie etyki na wzó r deontologii - obowiązki (zakazy, nakazy moralne)
pytanie o ich źró dło (?);
- Jedyne wiarygodne źró dło tak ujętej etyki - Absolut; problem: świeckości
wspó łczesnej etyki;
- Stąd XX w EMOTYWIZM (Ayer, Stevenson) - śmierć etyki racjonalnej;
Emotywiści uważali, że za naszymi ocenami moralnymi, normami moralnymi nie
stoją żądne racjonalne racje tylko emocje pozytywne lub negatywne, któ re
towarzyszą pewnym działaniom. Kłopot w tym, że o emocjach trudno dyskutować,
są na tyle subiektywne, że nie mogą stać się podstawą jakiegokolwiek etycznego
dyskursu. Etykę tym samym pozbawia sie możliwości prowadzenia racjonalnej
argumentacji, dyskusji.
- wezwanie do konstruowania teorii etycznej w zupełnie innym sposó b , na wzó r
Arystotelesa. Punktem wyjścia takiej teorii miała być analiza kategorii DOBREGO
ŻYCIA i tego, co do niego prowadzi - dyspozycji moralnych - cnót
- TELEOLOGICZNE UZASADNIENIE MORALNOŚCI - krytyka deontologii
EUDAJOMNIA - trudno znaleźć właściwy odpowiednik - (subiektywne poczucie
przyjemności ?, zaspokajaniem pragnień ?, satysfakcja z życia?)...
Eudajmonia - szczęście rozumiane
- z jednej strony uniwersalnie i obiektywnie (warunki rozwoju, spełnienia się
jako człowiek - potencjalności typowo ludzkie: rozumność i autonomiczność.
- z drugiej indywidualnie i subiektywnie (indywidualne możliwości, talenty,
ograniczenia oraz kierunek rozwoju.
Eudajmonia w etyce cnó t ma głęboko moralnych charakter,
- jest w konieczny sposó b powiązana z rozwojem moralnie dobrego charakteru,
a ściślej etycznych cnó t, któ re go konstytuują.
Szczęścia - spełnienia należy szukać:
- nie tylko w zewnętrznych czy wewnętrznych okolicznościach życia (stan
posiadania, zdrowie czy powodzenie w życiu) - bardzo efemeryczne,
nieprzewidywalność i niezależność naszego losu.
- ile w naszym sposobie przeżywania tego, co nas w życiu spotka - charakterze
(typ, jak postrzegamy to, co nas spotyka i jak na to reagujemy w swoim działaniu).
- inaczej postrzega świat i reaguje na to, co niesie los osoba życzliwa, pełna nadziei,
ufna, rozumiejąca, roztropna, gotowa do niesienia pomocy, uczciwa, przyjazna,
panująca nad emocjami ...,
- inaczej egoista, złośliwiec, pyszałek, kłamczuch, intrygant,...
Centralne miejsce w moralnie dobrym charakterze spełnienia MĄDROŚĆ
PRAKTYCZNA ( rozsądek i emocjonalna ró wnowaga)
- pozwala adekwatnie reagować na przeciwności losu ( nie lekceważyć i nie
przeceniać, stosowanie do sytuacji znajdować najlepszy sposó b działania).
- zapanować nad nadmiarem emocji ( zdystansować się) albo niedomiarem
emocji ( pobudzić, w sytuacji obojętności lub bezsilności).
ARYSTOTELESOWSKA DOKTRYNA ZŁOTEGO ŚRODKA
Cnoty etyczne- trwałe i nabyte dyspozycje do moralnie dobrego działania
- życzliwość, gotowość do pomocy, lojalność (nawiązywanie i pielęgnowanie
dobrych relacji, dają poczucie zadowolenia
- pracowitość, wytrwałość i zdyscyplinowanie (wspierają człowieka w
osiągnięciu celó w zawodowych, dają poczucie indywidualnego szczęścia.

CZYM SĄ CNOTY ?
Cnoty etyczne definiuje się jako stałe i nabyte dyspozycje do moralnie dobrego
działania.
- nie mają charakteru jedynie instrumentalnego
- same w sobie są wartościowe ( środki wewnętrzne wobec eudajmonii).
Cnoty etyczne ponad to nie mogą być ujmowane jedynie behawioralnie (jako
określone zachowania), tylko kognitywno - afektywnie - (jako procesy poznawcze
i motywacyjne.

BEHAWIORALNIE rozumiana cnota

- uproszczenie (przeciwnicy etyki cnó t )
- ślepy, bezmyślny nawyk
- prawdomó wność, gotowość do pomocy, życzliwość a nawyk (absurdalne
konsekwencje)
- edukacja moralna a warunkowanie (wyuczenie prostych mechanizmó w
zachowania)

KOGNITYWNO - AFEKTYWNE rozumiana cnota (Arystoteles) i rola praktycznej

mądrości - phronesis)
- przekonania moralne nt. wartości, oraz identyfikowanie się z nimi,
- autonomia (!) a nie heteronomia
- wrażliwość i dojrzałości emocjonalnej ( emocjonalne zró wnoważenie i motywacja
do moralnie dobrego działania)
- phronesis -charakter praktyczny, odpowiada za właściwe stosowanie zasad
cnó t ( życzliwości, uczciwości, sprawiedliwości, umiarkowania,...) w konkretnych
sytuacjach moralnych.

PHRONESIS - MĄDROŚĆ PRAKTYCZNA

Zakłada umiejętność podejmowania najlepszych moralnych decyzji - warunki:
- najszersze i najbardziej szczegó łowe rozpoznanie sytuacji moralnej (odczytanie i
kojarzenie związanych z nią moralnie znaczących faktó w)
- przewidywanie i kalkulowanie możliwych konsekwencji działania
Arystoteles - cnotliwe działanie: ,, we właściwym czasie, z właściwych przyczyn,
wobec właściwych osób, we właściwym celu i we właściwym sposób" (EN 1106B16-
17). Miarę tego co ,,właściwe" określa phronesis.
1. z jednej strony ma charakter deliberatywnt ( to dyspozycja do poszukiwania
najlepszych środkó w do realizacji moralnego dobra.
-musi zakładać także wiedzę na temat moralnego dobra (,, Co to znaczy żyć
moralnie dobrze?")
- mądrość praktyczna ≠ inteligencja, spryt, przebiegłość; dobro!!!!!!!
2. z drugiej strony - intuicyjny (wgląd):
- uchwytuje wprost, co tu i teraz powinienem czynić, szczegó lnie wó wczas, gdy
sytuacja jest dość standardowa.
- analogiczny do intuicji eksperckich, efekt lat pracy - zdobytej wiedzy i
doświadczenia .