Dr Jakub Kuna

Katedra Geomatyki i Kartografii

UMCS Lublin, 2020
jakub.kuna@umcs.pl

Systemy i analizy przestrzenne w gospodarowaniu zasobami turystycznymi

Turystyka i rekreacja, III r.

Ćwiczenie 1
Modele Ziemi i obliczenia na współrzędnych geograficznych

Cele:
1. Poznanie idei kulistości Ziemi i rozwoju modeli matematycznych opisujących jej bryłę
2. Wykonanie prostych ćwiczeń związanych z obliczaniem odległości przy użyciu współrzędnych
geograficznych

1. Kula Ziemska

Trudno jednoznacznie wskazać datę początków idei kulistości Ziemi, jednak z pewnością sięga ona czasów
starożytnych i jest ściśle powiązana z obserwacjami astronomicznymi. Wiadomo, że taką koncepcję przedstawiali m.
in. Pitagoras (V-VI w. p.n.e. – obserwacje geometryczne) oraz Platon (IV-V w. p.n.e. – kula jako bryła idealna). W IV w.
p.n.e. Arystoteles starał się zebrać dowody kulistości Ziemi. Były nimi: kolisty cień Ziemi na Księżycu w czasie jego
zaćmienia, stopniowe zmiany wysokości bieguna świata przy podróży wzdłuż południka, kołowy kształt widnokręgu,
stopniowe wyłanianie się statków spoza horyzontu morskiego poczynając od wierzchołków masztów, gór –
poczynając od szczytów, itp.

W III w. p.n.e. Eratostenes z Cyreny przeprowadził

eksperyment, w sposób naukowy udowadniający kulistość
Ziemi i umożliwiający matematyczne obliczenie jej obwodu.
Eratostenes porównał długość cieni rzucanych w południe, w
czasie letniego przesilenia, pomiędzy Syene (dzisiejszy Asuan
w Egipcie) i Aleksandrią. Założył przy tym, że Słońce jest tak
odległe, że promienie światła w obu miejscach są praktycznie
równoległe. W dniu letniego przesilenia promienie słoneczne
w Syene oświetlały dno głębokiej studni, padały więc pionowo
(Słońce było w zenicie), podczas gdy w tym samym czasie w
Aleksandrii, leżącej według Eratostenesa na tym samym południku (co nie jest prawdą, ale popełniany błąd jest
niewielki), padały one pod kątem 7,2 stopnia, co stanowi 7,2/360, czyli 1/50 pełnego okręgu. Eratostenes wiedział, że
odległość pomiędzy tymi miastami wynosi ok. 5000 stadionów (dokładna wartość tej miary nie jest znana). Obwód
Ziemi powinien być więc 50 razy większy. Obliczenia Eratostenesa zawierają pewne niedokładności, ale do dziś używa
się tej metody do wykonywania dokładnych pomiarów Ziemi.

Zadanie 1
a) Wykorzystując aplikację Google Maps odszukaj Asuan i Aleksandrię w Egipcie. Sprawdź współrzędne
geograficzne wskazanych markerów i oblicz różnicę współrzędnych tylko po południku – o ile stopni pomylił
się Eratostenes wykonując pomiar kąta padania promieni słonecznych?
b) Przypomnij sobie lub sprawdź faktyczną długość równika w Internecie. Oblicz długość 1 stopnia łuku równika.
Znając faktyczną długość równika oblicz odległość między miastami jako proporcjonalną część pełnego
okręgu.
c) Wykorzystując funkcje aplikacji, wyznacz trasę między tymi miastami, ustaw funkcję „piesza” i zapisz
wskazaną odległość. Znając odległość między miastami oblicz obwód Ziemi metodą Eratostenesa. Jak duża
jest różnica między obliczoną wartością a faktyczną długością równika?
d) Znając odległość między miastami oblicz przybliżoną długość 1 stadionu (jednostki miary używanej przez
Eratostenesa).
 2. Elipsoida obrotowa

Prekursorzy nowożytnej fizyki – Izaak Newton i Johannes Kepler (XVIII w.) dowiedli,
że wirujące ciało niebieskie nie może zachowywać idealnie kulistego kształtu, ze
względu na zróżnicowany rozkład siły odśrodkowej, działającej na powierzchnię
tego ciała w sposób proporcjonalny do prędkości liniowej obrotu wokół własnej osi.
Działanie tej siły jest równoważone przez działanie przyciągania grawitacyjnego, w
wyniku czego dochodzi do rozszerzenia się bryły sferycznej w płaszczyźnie
równikowej i proporcjonalnego spłaszczenia bryły w osi biegunowej. Powstała bryła
jest nazywana elipsoidą obrotową spłaszczoną i w przekroju pionowym ma kształt
elipsy o półosiach: równikowej (dłuższej, „a”) oraz biegunowej (krótszej, „b”).
Od XVIII w. wykonywano kolejne coraz bardziej dokładne pomiary elipsoidy
ziemskiej, jednak dopiero w II poł. XX w. loty rakietowe i budowa systemu GPS umożliwiły opracowanie jednolitego i
wystarczająco dokładnego modelu elipsoidy ziemskiej. Obecnie obowiązującym modelem jest międzynarodowa
elipsoida World Geodetic System WGS 84 o półosiach a = 6.378.137,0 m oraz b = 6.356.752,3 m.

Zadanie 3
a) Wiedząc, że Ziemia obraca się o 360 stopni w ciągu doby, oblicz prędkość kątową Ziemi wyrażoną
w stopniach na 1 godzinę.

b) Znając długość 1 stopnia łuku równika oblicz prędkość liniową obrotu Ziemi wokół własnej osi dla
obiektu położonego na równiku. Podaj wartość w km/h.

c) Ile wynosi prędkość liniowa obrotu Ziemi wokół własnej osi dla punktu położonego na biegunie?
Podaj wartość w km/h i uzasadnij odpowiedź.

d) Znając wartości półosi elipsoidy WGS84 oblicz wartość skrócenia półosi biegunowej względem
półosi równikowej.

e) Oblicz spłaszczenie biegunowe elipsoidy obrotowej wyrażone wzorem:

f) Oblicz mimośród elipsoidy obrotowej wyrażony wzorem:

g) Oblicz promień kuli odpowiadający średniej arytmetycznej 3 półosi elipsoidy obrotowej w

płaszczyznach X, Y, Z oznaczonych na rysunku powyżej.

3. Współrzędne geograficzne i długość równoleżnika.

Istnieje kilka sposobów określania położenia na powierzchni ciała niebieskiego. Jednym z najstarszych i najbardziej
znanych, jest system współrzędnych kątowych, których układ jest zgodny z parametrami obrotu ciała niebieskiego:
osią obrotu, położeniem krańców osi, tj. biegunów i największej płaszczyzny siecznej, prostopadłej do osi obrotu, tj.
płaszczyzny równikowej. Taki system nazywamy układem współrzędnych geograficznych. Układ współrzędnych
geograficznych składa się z dwóch rodzajów elementów: południków i równoleżników.

Południki to łuki łączących przeciwległe bieguny w najkrótszy możliwy sposób po

powierzchni sfery. Współrzędne mierzone wzdłuż południków nazywamy
szerokością geograficzną i wyrażamy jako odległość kątową od równika od 0 do
+90 stopni w kierunku północnym (90N) oraz od 0 do -90 stopni w kierunku
południowym (90S). Południki łączą wszystkie punkty o jednakowej długości
geograficznej. W modelu kuli, południki są połówkami kół wielkich (płaszczyzn
siecznych przechodzących przez środek sfery), przez co wszystkie fragmenty
południków o jednakowej wartości kątowej (różnice szerokości geograficznej) mają
stałą długość rzeczywistą (np. w kilometrach).
Równoleżniki, to łuki płaszczyzn prostopadłych do osi obrotu ciała niebieskiego.
Współrzędne mierzone wzdłuż równoleżników nazywamy długością geograficzna i
wyrażamy jako odległość kątową od wybranego południka początkowego (obecnie
Greenwich) od 0 do +180 stopni w kierunku wschodnim (180E) oraz od 0 do -180
stopni w kierunku zachodnim (180W). Wartość długości geograficznej równa 180
stopni jest tożsama w obu kierunkach (180E = 180W). Najdłuższym, a zarazem
jedynym równoleżnikiem będącym kołem wielkim (przechodzącym przez środek
sfery) jest równoleżnik 0 stopni, tj. równik. Najkrótsze są równoleżniki o
wartościach 90N i 90S, których długość wynosi 0 – równoleżniki te są jednocześnie biegunami (północnym i
południowym). Pozostałe równoleżniki są kołami siecznymi, a ich długość jest mniejsza niż długość równika i większa
niż 0 (długość biegunów). W modelu kuli stosunek zmniejszenia równoleżnika (na danej szerokości geograficznej) do
równika jest wyrażony funkcją trygonometryczną cosinus z wartości kąta szerokości geograficznej. W związku z
powyższym przeliczanie różnicy długości geograficznej (po równoleżnikach) z wartości kątowej na długość
rzeczywistą (np. w kilometrach) ma charakter niestały i jest zależne od położenia obiektów na powierzchni Ziemi.

Najkrótsza droga między dwoma dowolnymi punktami na powierzchni Ziemi to

ortodroma. Stanowi ona zawsze fragment koła wielkiego. Linię ortodromy
otrzymuje się przez przecięcie kuli płaszczyzną przechodzącą przez punkty A,B na
powierzchni tej kuli oraz przez środek kuli. Ręczne wyznaczanie ortodromy jest
jedną z trudniejszych, a jednocześnie ważniejszych rzeczy w nauczaniu nawigacji.
Długość ortodromy między dwoma punktami na kuli ziemskiej można wyliczyć z
następującego wzoru:

Zadanie 3
a) Używając aplikacji Google Maps znajdź miasta Sosnowiec i Kapsztad. Zapisz współrzędne wskazanych
markerów. Dokonaj zaokrąglenia zmierzonych wartości do pełnych stopni. Oblicz jaka jest odległość między
miastami mierzona po łuku południka. Przedstaw ją w wartości kątowej i w kilometrach (w zaokrągleniu do
pełnych kilometrów). Czy jest to najkrótsza odległość między tymi miastami? Uzasadnij.

b) Używając aplikacji Google Maps znajdź miasta Neapol i Stambuł. Zapisz współrzędne wskazanych
markerów. Dokonaj zaokrąglenia zmierzonych wartości do pełnych stopni. Oblicz jaka jest odległość między
miastami mierzona po łuku równoleżnika. Przedstaw ją w wartości kątowej i w kilometrach (w zaokrągleniu
do pełnych kilometrów). Czy jest to najkrótsza odległość między tymi miastami? Uzasadnij.

c) Używając aplikacji Google Maps wybierz dwa dowolne miasta na różnych kontynentach. Zapisz
współrzędne wskazanych markerów. Dokonaj zaokrąglenia zmierzonych wartości do pełnych stopni. Oblicz
jaka jest odległość między miastami mierzona po ortodromie.

Termin oddania ćwiczenia 18.10.2020.