POTRZEBY PSYCHOLOGICZNE CHORYCH I ICH RODZIN
1. Potrzeby pacjenta: I.
W praktyce paliatywnej opieki pielęgniarskiej
stosunkowo najlepiej rozumiane i zaspokajane są
potrzeby podopiecznych dotyczące komfortu
fizycznego (skuteczne łagodzenie dolegliwości),
natomiast brak zaspokojenia innych ważnych
potrzeb często wyzwala w chorym przykre reakcje
uczuciowe i wprawia w stan dyskomfortu, co czyni
opiekę nad nim mało efektywną.
W sytuacji stanu terminalnego co prawda na
pierwszy plan wysuwają się potrzeby biologiczne,
jednak w obliczu różnorodnych deprywacji,
zwłaszcza w nowym środowisku opieki
stacjonarnej, daje o sobie mocno znać jedna z
głównych potrzeb psychicznych: - potrzeba
poczucia własnej wartości. Stąd wynika silne
żądanie szacunku i podmiotowego traktowania
przez personel medyczny, podkreślające godność
pacjenta i jego prawa. /na podst. K. de Walden-
Gałuszko/
E. Wesołek podkreśla następujące potrzeby
psychologiczne chorych:
✔ potrzeba czucia empatycznego ze strony
innych
✔ potrzeba bezpieczeństwa
✔ potrzeba przynależności i akceptacji
✔ potrzeba uczuć rodzinnych
Konfrontacja z niepomyślną diagnozą choroby
zagrażającej życiu, powoduje dezorganizację
psychiczną i szereg objawów takich jak:
zahamowanie, milczenie i zamknięcie w sobie u
niektórych, u innych zaś przeciwnie – pobudzenie i
skargi. Zaobserwować można intensywne uczucia,
mogące być źródłem prawdziwych zaburzeń: lęk,
gniew, przygnębienie, rozpacz...
Podświadomie pacjent oczekuje wtedy
wsparcia otoczenia, co można wyrazić wołaniem:
• nie opuszczaj mnie!
• wysłuchaj mnie!
• pomóż mi!
• delikatnie dotykaj mojej duszy!
Dr Elizabeth Kübler-Ross na podstawie swojego
doświadczenia w pracy z umierającymi wyodrębniła
psychologiczne „fazy umierania”, przez które
przechodzą osoby, adaptujące się do odejścia.
Pierwszy etap to zaprzeczanie i izolacja.
Przekonanie, że „to nie może być prawda” lub, że
„lekarz na pewno się pomylił” to forma
mechanizmu obronnego przed wstrząsem, jakim jest
świadomość zbliżającej się śmierci.
Etap ten jest tymczasową formą obrony,
pozwala na opanowanie się i nabranie sił do
walki z chorobą. Nie powinniśmy zwalczać tej
negacji ani wzmacniać poprzez kłamstwa.
Powinniśmy być uważni na sygnały, które
ułatwiają komunikację. Jeśli pacjent odracza
zastosowanie środków leczniczych, właściwym
będzie nacisk z naszej strony na wiarygodne
informacje, przy starannym doborze środków
komunikacji.
II. Kolejnym etapem jest faza gniewu i buntu,
kiedy chory nie ma już wątpliwości, że diagnoza
jest nieunikniona. Wówczas pojawiają się dręczące
pytania: „Dlaczego ja?”, budzące uczucie gniewu i
głębokiego rozżalenia. Ten etap wiąże się z coraz
większym lękiem i niepokojem, który narasta wraz
z doświadczeniem przewlekłego charakteru choroby
i uświadomieniem jej nieuleczalności.
Konieczne jest zrozumienie agresywnego
zachowania chorego jako przejawu buntu
przed chorobą i długą hospitalizacją, a nie
jako agresji przeciwko personelowi, rodzinie.
Bardzo ważne jest zrozumienie i
wyrozumiałość w takiej chwili, bez tego może
dochodzić tylko do notorycznych konfliktów.
Warto bronić chorego przed możliwym
samoobwinianiem zarówno w tej fazie, jak i
następnej.
III. Trzecia faza to targowanie się. Chory
negocjuje swój stan zdrowia z losem, ale przede
wszystkim z Panem Bogiem, składa obietnice: „jeśli
wyzdrowieję, to...”, Targowanie się jest próbą
odraczania śmierci...
Powinniśmy być tolerancyjni i okazywać
szacunek dla wierzeń pacjenta. Możliwe, że w
tej fazie chory będzie poszukiwał
alternatywnych sposobów terapii nie zawsze
bezpiecznych dla zdrowia lub finansów
rodziny, o czym należy odpowiednio
informować. Jeśli nie są one szkodliwe,
można je zintegrować z planem opieki, gdyż
czasem chory przykłada do nich wielką wagę.
IV. Czwarta faza to depresja. Człowiek
przechodząc ten etap pogrąża się w smutku na myśl,
że rozstanie się z najbliższymi i nie zdąży już
zrealizować powziętych planów.
Żal jest potrzebny ciężko chorej osobie, aby mogła
przygotować się na najgorsze. Na tym etapie
pacjent nie potrzebuje pocieszenia, raczej szuka
możliwości wyrażenia żalu. Czasem nie są
potrzebne nawet słowa. Pacjent jednak oczekuje
wsparcia ze strony rodziny i personelu. Warto
ułatwiać mu wyrażanie emocji i unikać błędów,
które przydają dodatkowego cierpienia.
V. Piąta faza i ostania to pogodzenie się. Chory
jest pogodzony z losem i ze spokojem akceptuje go.
W tej fazie potrzebne jest wiele snu. Etap ten osiąga
niewiele osób, aby dojść do tej fazy trzeba
przezwyciężyć przede wszystkim depresję.
Często rodzina w tym czasie potrzebuje większego
wsparcia niż sama osoba chora. Nie potrzeba już
wielu słów, czasem wystarczy samo bycie z chorym,
by nie czuł się sam. W tej fazie jest możliwa głęboka
komunikacja …. Wielu chorych ogarnia rezygnacja,
są oni wolni od buntu i depresji, ale czują
beznadziejność zamiast spokoju.
Paul Sporken dostrzegł pewne różnice we
wspomaganiu umierających w Stanach
Zjednoczonych, gdzie pracowała Kübler – Ross, a
stadiach procesu umierania w Europie. K. Walden-
Gałuszko również zauważa, że w Polsce rzadko
zdarza się świadome przeżywanie od początku
nieuleczalnej fazy choroby. Często spotyka się w
rodzinach postawę „zmowy milczenia”, kiedy np.
bliscy chorego usilnie zabiegają, by nie dowiedział
się o tym, że znalazł się w hospicjum.
W podziale Sporkena dodano:
1. nieświadomość
2. niepewność,
3. zaprzeczenie:
• pośrednie przekazanie prawdy lub poznanie
prawdy
• wyraźne pragnienie, by coś nie było prawdą,
4. Komunikacja prawdziwa
Moment przyjęcia i akceptacji prawdy stanowi
decyzję pacjenta. Sporken twierdzi, że dopiero gdy
pozna prawdę o swojej chorobie, pacjent wkracza w
fazy opisane przez Kübler – Ross. Na pierwszym
etapie nieświadomości
W pierwszym z tych etapów, pomocy wymaga
głównie rodzina chorego. Toczący się proces
chorobowy niesie śmiertelne konsekwencje, lecz
często chory nawet nie domyśla się powagi sytuacji.
Z czasem pojawiają się kolejne objawy. Pacjent
podejrzewający zbliżającą się śmierć i półprawdy
czy zatajoną diagnozę może przeżyć poważny
kryzys zaufania, szczególnie w stosunku do
najbliższych. Niewłaściwe relacje pomiędzy
pacjentem a otoczeniem prowadzą natomiast do
komplikacji w terapii i opiece.
W fazie niepewności dominują wątpliwości.
Przeplata się tu nadzieja na wyzdrowienie z
obawami i smutkiem. Pacjent odczuwa huśtawkę
nastojów i silne pragnienie podzielenia się swymi
niepokojami z rodziną, kapłanem, pielęgniarką czy
lekarzem.
Kolejna faza, zaprzeczanie pośrednie, stanowi
trudny etap przeczuwania nieuleczalnej choroby i
niemożności pogodzenia się z tym faktem.
Nieświadomy opór i zaprzeczanie diagnozie są
formą ucieczki przed prawdą i zaklinania
rzeczywistości. Niekiedy wyprowadzenie pacjenta z
błędu jest niezwykle kłopotliwe, zwłaszcza gdy
strategię tę przyjmie również rodzina.
Psychoterapia elementarna
Możliwość i potrzeba terapeutycznego
oddziaływania pielęgniarek poprzez:
• stosowanie zasad poprawnej komunikacji,
• świadome wykraczanie poza rutynowe
wykonywanie procedur pielęgniarskich,
• adekwatne reagowanie na potrzeby chorego,
• rozmowę, towarzyszenie,
• udzielanie wsparcia,
• pomoc w organizowaniu czasu wolnego, ew.
wspólne spędzanie wolnego czasu pacjenta,
• wzmacnianie poczucia bezpieczeństwa,
• ocalanie prawdziwej nadziei,
• wspieranie pracy zespołowej.
Rozmowa terapeutyczna.
Szczególne uwzględnienie specyficznych potrzeb
chorego i rodziny:
• zaabsorbowanie uwagi problemem ograniczenie
tematów rozmów i
sprowadzenia ich do aspektów tego konkretnego
problemu,
• zmniejszone możliwości przyswajania informacji
odcięcie od zbędnych bodźców oraz powtarzanie,
zapisywanie, przypominanie ważnych informacji,
• silne przeżycia umożliwienie ich ekspresji,
• postawa egocentryczna (ważne jest tylko to, co ja
przeżywam) akceptacja indywidualnego sposobu
myślenia i przeżywania, bez dyskutowania i radzenia na
temat innych możliwości przeżywania tej sytuacji,
• przymus szukania własnego wyjaśnienia zdarzeń
umożliwienie snucia
rozmyślań o swojej sytuacji (słuchanie)
 Unikać: Wizualizacja.
• pochopnego pocieszania,
pochopnego radzenia, 2. Potrzeby rodziny:
• udzielania gotowych, zbyt prostych lub raniących • potrzeba bycia z umierającym,
odpowiedzi
• potrzeba bycia pomocnym umierającemu,
• pochopnego powoływania się na własne
• potrzeba uzyskania od chorego potwierdzenia, że
doświadczenia w cierpieniu
podjęte przez rodzinę starania opiekuńcze przynoszą mu
• kwestionowania przeżyć ulgę,
Rozmowa terapeutyczna z chorym w lęku, • potrzeba informacji o nadchodzącej śmierci,
gniewie, przygnębionym.
• potrzeba wyrażania emocji,
Złość, bunt, agresja ze strony chorego, chory w
• potrzeba otrzymania wsparcia od dalszej rodziny,
logicznym kontakcie:
• potrzeba akceptacji ze strony osób pomagających,
• należy zachować spokój, najpierw pozwolić
jak również potrzeba wsparcia ich oraz ulżenia ich
choremu mówić, a następnie odzwierciedlić jego emocje
trudom.
(np. słowami :„widzę, że Cię to bardzo złości,
denerwuje”),
• należy spróbować zrozumieć te emocje i jeśli to
możliwe, pozwolić na ich wyrażenie. Należy upewnić Źródła niepokoju dla rodziny:
się, że chory czuje się wysłuchany.
• napięcia emocjonalne
• należy zdać sobie sprawę z tego, że powodem
złości może być po prostu strach. Należy starać się • potrzeby fizykalne
wyjaśnić niezrozumiałe kwestie. • nieokreśloność sytuacji
• należy dokonać podsumowania i upewnić się, że • strach z powodu faktu umierania chorego
chory czuje się zrozumiany. Można zaproponować
rozmowę z inna osobą. • finanse

Chory przygnębiony: • spostrzeganie błędów w sposobie prowadzenia

opieki
• nie wycofywać się zbyt szybko, gdy chory
małomówny, • rozbieżne potrzeby domowników

• zapytać, czy można mu towarzyszyć (nawet w

milczeniu),
• jeśli chory chce mówić - słuchać; zapytać o
szczegółowe powody przygnębienia, (jeśli nie są
oczywiste), zapytać o pragnienia i marzenia; zapytać o
myśli samobójcze.
• jeśli chory nie chce rozmawiać - dać do
zrozumienia, że w każdej chwili chory może nas
przywołać, jeśli poczuje potrzebę rozmowy (upewnić
się, czy chory wie, jak nas odnaleźć).
• nie radzić pochopnie, ale gdy chory wypowie już
swe żale, można wspólnie zastanowić się nad
konkretnymi rozwiązaniami trudności.

Metody obniżania napięcia emocjonalnego:

Ćwiczenia relaksacyjne
Trening oddychania.