10

Cena 6 zł (w tym 0% VAT)

Nakład 9,5 tys. egz. ISSN 1642-8722 indeks 373761
październik
2007 (58)

DAWNIEJ PLEXIFORM e-mail: redakcja@elektro.info.pl www.elektro.info.pl

 obliczanie współczynnika
utrzymania instalacji oświetleniowych
 oświetlenie awaryjne w budynkach –
– wymagania i zasady zasilania
 projekt instalacji oświetlenia obiektu
usługowego w centrum handlowym 04-051 Warszawa
ul. Poligonowa 3
tel. (0-22) 810 65 61
810 25 90, 810 28 14
26-28 września fax (0-22) 810 27 42
V Międzynarodowe Targi Sprzętu Elektrycznego i Systemów Zabezpieczeń
elektro.info – hala 2, stoisko H2
 Drodzy Czytelnicy
Witam Państwa w kolejnym targowym numerze „elektro.info”. Zaledwie dwa tygodnie
temu zakończyły się 20. Międzynarodowe Energetyczne Targi Bielskie ENERGETAB 2007
(fotoreportaż na s. 12), a już przed nami kolejna impreza targowa, V Międzynarodowe Tar-
gi Sprzętu Elektrycznego i Systemów Zabezpieczeń w Warszawie.
W okresie międzytargowym odbyła się natomiast kolejna konferencja ELSAF, poświęcona
bezpieczeństwu w elektroenergetyce, nad którą już od kilku lat patronat medialny sprawu-
je nasza redakcja. Konferencję od kilkudziesięciu lat organizuje Instytut Energoelektryki
Politechniki Wrocławskiej, a tradycyjnie kończy ją odbywająca się ostatniego dnia obrad
Szkoła Ochrony Przeciwporażeniowej, którą kieruje dr inż. Lech Danielski, na co dzień kierownik podyplo-
mowego studium teorii i techniki ochrony przeciwporażeniowej. Tegoroczny ELSAF odbył się w Szklar-
skiej Porębie i zgromadził 110 uczestników (relacja z konferencji w kolejnym numerze „elektro.info”).
Warszawskie targi w dużej mierze zostały poświęcone oświetleniu elektrycznemu, które jest również tema-
tem przewodnim październikowego wydania „elektro.info”. Prowadzone na szeroką skalę badania nauko-
we wykazują silny wpływ oświetlenia na zdrowie ludzi. Od właściwego oświetlenia zależy na przykład wy-
dajność pracowników oraz ich samopoczucie. Wyniki tych badań w znacznym stopniu przyczyniły się do
końcowej wersji normy PN-EN 12464-1 Światło i oświetlenie. Oświetlenie miejsc pracy, która stanowi zbiór
podstawowych wymagań w tym zakresie. Na naszą prośbę specjaliści opisali zagadnienia, które powinny
pomóc Państwu przy projektowaniu oświetlenia. Krzysztof Wandachowicz z Politechniki Poznańskiej zajął
się problematyką obliczania współczynnika utrzymania instalacji oświetleniowych znajdujących się we wnę-
trzach (s. 20), a o oświetleniu dróg i ulic w Polsce pisze Jan Grzonkowski z Polskiego Komitetu Oświetle-
niowego SEP (s. 40). Wymagania i zasady zasilania oświetlenia awaryjnego w budynkach, zgodnie z wy-
maganiami SITP, znajdą Państwo w moim artykule na temat oświetlenia awaryjnego (s. 32).
Uzupełnieniem tematyki oświetleniowej jest artykuł inż. Marcina Orzechowskiego zamieszczony w stałej
rubryce „e.projekt” pt. „Projekt instalacji oświetlenia obiektu usługowego w centrum handlowym” (s. 94)
oraz fotoreportaż mojego autorstwa poświęcony elektrycznemu niechlujstwu (s. 18). Natomiast w „e.pora-
dach” tym razem publikujemy materiał, który powinien zainteresować przede wszystkim zarządców nie-
ruchomości. Opisaliśmy sprawdzone sposoby zmniejszenia kosztów ponoszonych z tytułu opłat za energię
elektryczną zużywaną przez odbiorniki administracyjne w wielorodzinnych budynkach mieszkalnych. Mi-
łej lektury.

WYDAWCA: ADRES REDAKCJI 04-051 Warszawa, ul. Poligonowa 3, tel. 022 810-65-61, 810-58-09, 810-23-18, 810-25-90, faks 810-27-42,
DOM WYDAWNICZY MEDIUM e–mail: redakcja@elektro.info.pl, www.elektro.info.pl, REDAKTOR NACZELNA Bogusława Wiewiórowska-
Paradowska, tel. 022 810-30-99, bw@medium.media.pl, REDAKTOR PROWADZĄCY mgr inż. Julian Wiatr,
SEKRETARZ REDAKCJI Anna Kuziemska, akuziemska@elektro.info.pl, REDAKTOR Karol Kuczyński,
redaktor@elektro.info.pl, REDAKCJA I WSPÓŁPRACA Jarosław Guzal, Jacek Sawicki, REKLAMA I MARKETING
jest członkiem tel./faks 022 810-25-90, 810-28-14, dyrektor ds. marketingu i reklamy Joanna Grabek, tel. 0-600-050-380,
Izby Wydawców Prasy
jgrabek@medium.media.pl, KOLPORTAŻ I PRENUMERATA tel./faks 022 810-21-24, dyrektor ds. marketingu i sprzedaży
ISSN 1642-8722
Michał Grodzki, mgrodzki@medium.media.pl, specjalista ds. dystrybucji Aneta Kacprzycka, kierownik ds. promocji
Agnieszka Bartoszewska, abartoszewska@medium.media.pl, DTP Agencja Reklamowa MEDIUM, skład Michał Czyżewski,
dtp@medium.media.pl, DRUK Invest-Druk. Redakcja zastrzega prawo do adiustacji tekstów. Nie zwraca tekstów
niezamówionych. Nie ponosi odpowiedzialności za treść reklam i ogłoszeń oraz ma prawo odmówić publikacji bez
podania przyczyn. Wszelkie prawa zastrzeżone © by Dom Wydawniczy MEDIUM.

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
4
 spis treści/indeks firm
od redakcji 4 ALARMNET 75
e.nowości 6 ALUMAST 51
ASTAT 11, 48, 71
e.informuje 8 ATMOR 97
AURORA 100
e.fotoreportaż 12 AUTOMATEX 47, 51
20. Międzynarodowe Energetyczne Targi Bielskie ENERGETAB 2007 AUTOMATYKA ON LINE 71
AWEX 45
e.fotoreportaż 18 BIALL 7, 74
elektryczne niechlujstwo BRILUX 37
COSiW 93
oświetlenie ELEKTROMETAL 17
obliczanie współczynnika utrzymania instalacji oświetleniowych 20 EL-JACK 6
ELMARK AUTOMATYKA 6
dr inż. Krzysztof Wandachowicz – Politechnika Poznańska
ELMONTAŻ 33
diody i moduły LED 28 ELTRON 7
Andrzej Wiśniewski – Politechnika Warszawska ENERGOHANDEL 73
ERA-GOST 82
oświetlenie awaryjne w budynkach – wymagania i zasady zasilania (cz. 1.) 32 ERGOM 108
mgr inż. Julian Wiatr ETI-POLAM 49, 69
F&F 48
oświetlenie dróg i ulic w Polsce – stan obecny i perspektywy 40
FLUKE 81
dr inż. Jan Grzonkowski – Politechnika Warszawska, Polski Komitet Oświetleniowy SEP GRUPA RONDO 43
HARTING 6
inteligentny budynek IRTECH 61
cyfrowe zegary sterujące jako elementy inteligentnego budynku 46 LABIMED 84, 85
mgr inż. Karol Kuczyński
LOVATO ELECTRIC 57, 64
LUG 2, 27
e.zestawienie cyfrowych zegarów programowalnych 48 LUXAN 35
mgr inż. Karol Kuczyński
MOELLER ELECTRIC 25, 49, 52
MY-SOFT 26
systemy inteligentnych budynków (cz. 1.) 54 NOWA PLUS 107
dr inż. Krzysztof Duszczyk – Politechnika Warszawska OMRON 50
OMS POLSKA 31
ochrona odgromowa i przeciwprzepięciowa ORMAZABAL 55
OSRAM 106
wyrównywanie potencjałów w obiektach budowlanych 66 PIONET 84
prof. dr hab. inż. Andrzej W. Sowa – Politechnika Białostocka PLEXIFORM 1
POKÓJ 8
instalacje elektroenergetyczne PROMET 10
urządzenia elektryczne w przestrzeniach zagrożonych wybuchem (cz. 2.) 77 RELPOL 61, 63
SALICRU 59
Michał Świerżewski
SBT 21
systemy komputerowe SEMICON 70
SIEMENS 50
kurs praktycznego wykorzystania programu ATP – EMTP (cz. 5.) 90 SOCOMEC 72, 79
mgr inż. Jarosław Wiater – Politechnika Białostocka TARGI AMPER 83
TM TECHNOLOGIE 38, 39
e.projekt instalacji TOMTRONIX 86, 87
oświetlenia obiektu usługowego w centrum handlowym 94 TRANSFER
MULTISORT ELEKTRONIK 50
inż. Marcin Orzechowski
TRONIA 6
e.porady 99 VOSSLOH SCHWABE 3
WAEL-BIS 7
e.normy 101
WAMTECHNIK 23
e.dystrybucja 104 ZAE 77
e.recenzja 105 ZAKŁADY KABLOWE BITNER 80
ZAMEL 51
e.krzyżówka 106 ZEXT 51

nr 10/2007 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
5
 nowości
nowa kompaktowa
klasa ethernetowa – eCon 2000
E Con 2050-A firmy
H A RT I NG jest
płask i m, z wa r t y m
i t a n i m s w it c hem
ethernetowym. Za po-
mocą eCon 2050-A
można połączyć w sieć
do 5 portów etherne-
towych w bardzo małej prze-
strzeni (1,5 jednostek po-
działow ych) w szafie roz-
dzielczej. Dzięki parametrom
technicznym i mechanicz-
nym ma wiele zastosowań.
Funkcje Auto-Negotiation,
Auto-Crossing oraz Auto-Po-
larity powodują, że switche
eternetowe typu eCon są
urządzeniami działającymi
w systemie Plug&Play i mo-
gą sprostać wielu wymaga-
niom. Urządzenie pracuje
jako niezarządzany switch
MOXA EDS-309 – nowy niezarządzalny
ethernetowy switch przemysłowy
M OXA EDS-309
to nowa seria
przemysłow ych
switchy etherneto-
wych wyposażonych
w ciekawy zestaw
interfejsów: 6 portów Ether-
net 10/100BaseT(X) i 3 porty
światłowodowe wielomodowe
Ethernet 100BaseFX, umożli-
wiających ograniczenie liczby
różnych przełączników oraz
mediakonwerterów w syste-
mie, zastępując je jednym
switchem. Wygodnym roz-
wiązaniem zastosowanym
w tej serii jest również możli-
wość przekazania alarmu
przez przekaźnik alarmowy,
w przypadku w ystąpienia
awarii zasilania lub awarii
któregoś z portów. Switche
MOXA EDS-309 są przystoso-
wane do pracy w trudnych
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
6
( Unmanaged Switch )
w trybie magazynowa-
nia i przekazy wania
danych (Store and For-
ward Switching Mode).
Dzięki solidnej alumi-
niowej obudowie i sze-
rok iemu za k resow i
temperatur pracy od -10 do
70°C switch idealnie nadaje
się do wykorzystania w prze-
myśle. Switch ethernetowy ze
zi nteg rowa ny m i dioda m i
świetlnymi na poszczególnych
por tach umożliwia łatwą
i szybką diagnozę sieci. Do ro-
dziny produktów eCon 2000
obok switcha ethrnetowego
z 5 portami należą również
dwa inne warianty – z 4 i 3
portami. Wszystkie produkty
mają identyczne parametry
techniczne.
warunkach ze-
wnętrznych, w tem-
peraturze od 0 do
60°C (lub od -40 do
75°C w przypadku
wersji rozszerzonej)
oraz chronione sztywną i od-
porną metalową obudową o kla-
sie IP30. Przełączniki tej serii
zostały wyposażone w redun-
da ntne wejście zasila nia
12 - 48 V DC. Ponadto zaimple-
mentowany mechanizm Store
and Forward, dzięki analizie
poprawności przesyłanych pa-
kietów, pozwala na bezbłędną
transmisję danych. Duża od-
porność na trudne warunki
pracy sprawia, że przełączniki
tej serii mogą być stosowane
w przemysłow ych sieciach
Ethernet. Dystrybutorem urzą-
dzeń jest ELMARK AUTOMA-
TYKA Sp. z o.o.
zaciski uziemiające
do połączeń wyrównawczych
Z aciski uziemia-
jące są prze-
znaczone do mon-
tażu instalacji po-
łączeń wyrównaw-
czych w obiektach budowla-
nych. Firma EL-JACK z Beł-
chatowa wyprodukowała dwa
typy zacisków: pierwszy –
Z S A -16 o w y m i a r a c h
30×40×15 mm (na zdjęciu),
który dzięki odpowiedniej kon-
strukcji elementu naciągowe-
go bez trudu dopasowuje się do
zewnętrznych średnic rur,
tworząc dokładne i pewne po-
łączenie z elementem przezna-
czonym do uziemienia. Umoż-
liwia on podłączenie przewo-
dów instalacji wyrównawczych
do rurociągów i konstrukcji
metalowych (o poprzecznym
przekroju kołowym) w prze-
myśle i budownictwie. Styk za-
cisku z elementem konstruk-
cyjnym jest zapewniony przez
rejestratory SRZ-AMP
J eszcze do niedawna użyt-
kownikom wystarczały
przebiegi prądów i napięć za-
rejestrowane podczas awarii.
W tej chwili od rejestratorów
wymaga się o wiele więcej.
Prostocie obsługi powinny to-
warzyszyć coraz bardziej wy-
szukane narzędzia programo-
we do przetwarzania zareje-
strowanych danych. Wykresy
z kursorami wskazującymi
wartości chwilowe lub skutecz-
ne sygnałów, szybki pomiar od-
cinków czasowych, komenta-
rze, pomocnicze linie odniesie-
nia to podstawa. Dodatkowo
urządzenia powinny umożli-
wiać analizę harmonicznych,
zestawianie przebiegów z róż-
nych rejestracji, wyświetlać
przebiegi wyliczane, a więc
miedzianą obejmę
zaciskaną na podłą-
czonym elemencie
w trakcie montażu
zacisku. Drugi za-
cisk – ZS-4, przeznaczony jest
do uziemienia wyprowadzeń ar-
matury sanitarnej w instala-
cjach wykonanych z rur polipro-
pylenowych. Składa się ze sta-
lowego korpusu ze śrubą i pod-
kładką (elementy galwanicznie
pokryte ZnCr) oraz mosiężnej
nakrętki. Nakręca się ją na me-
talową część podłączonej (uzie-
mianej) baterii g1/2”, na nią na-
suwa się korpus zacisku z pod-
łączonym przewodem uziemia-
jącym – uzupełnioną w ten spo-
sób baterię można już podłączyć
do sieci wodociągowej. Pewność
podłączenia z przedmiotem
uziemianym uzyskujemy odpo-
wiedno dokręcając mosiężną
nakrętkę. Wyroby posiadają
oznaczenie CE.
wartości skutecznych, różnicy
faz, impedancji, mocy czynnych
i biernych itp. Program „Anali-
za”, przeznaczony do przetwa-
rzania rejestracji wykonanych
przez systemy SRZ-AMP, ma te
wszystkie narzędzia oraz wiele
innych, bardziej specjalistycz-
nych, jak na przykład wylicza-
nie odległości do miejsca zwar-
cia w liniach przesyłowych wy-
sokiego napięcia, wyświetlanie
trajektorii impedancji czy wy-
kresu zmian kąta wirnika turbi-
ny generatora w elektrowni.
W wersji rozszerzonej, umożli-
wia prezentację na wspólnym
wykresie sygnałów zarejestro-
wanych przez urządzenia róż-
nych producentów. Dystrybuto-
rem rejestratorów SRZ-AMP jest
firma TRONIA.
nr 10/2007
BRYMEN opracował
nowy multimetr uniwersalny BM 815
M ultimetry marki
BRYMEN są wy-
posażone w optycznie
izolowany interfejs
RS-232 do współpracy
z PC, który umożliwia
zapis, wydruk i anali-
zę pomiarów. Produ-
cent wprowadził nowe
standardy, takie jak szybkie
próbkowanie do 5 razy/s, bardzo
szybkie bargrafy do 128 razy/s,
ekstremalne rozdzielczości
i maksymalne zakresy oraz wie-
le innych. Nowy multimetr BM
815 zapewnia bezpieczeństwo
pomiarów zgodnie z wymoga-
mi normy PN-EN61010-1 dla
kat. II 1000 V AC/DC i 600 V AC/
DC dla kat. II. Ochrona przeciw-
przepięciowa w tym modelu
wynosi 6,5 kV. Miernik spełnia
też wymogi kompatybilności
elektromagnetycznej (EN 55022,
EN 50082-1) i jest oznakowany
CE. BM 815 mierzy: napięcia do
1000 V AC/DC z rozdzielczością
maksymalną 0,01 mV, prądy do
10 A AC/DC (do 20 A przez 30 s)
z rozdzielczością maksymalną
0,1 μA, rezystancję do 50 MΩ,
pojemność do 9999 μF, często-
tliwość w zakresie 5 Hz÷125 kHz
i temperaturę do 1000°C. Mul-
timetr posiada test diody i aku-
nr 10/2007
styczny sygnał zwar-
cia z czasem zwłoki
zaledwie 100 μs.
Przyrząd został wy-
posażony w funkcje
dodatkowe, m.in. re-
jestrację wartości
maksymalnej, mini-
malnej, obliczanie
różnicy i wartości średniej,
HOLD (zatrzymanie wyniku po-
miaru na LCD), CREST – pomiar
bardzo krótkich impulsów
(≥1 ms), tryb pomiarów względ-
nych Δ i Hz – natychmiastowe
przejście do pomiaru wskazania
częstotliwości, np. podczas po-
miaru napięć i prądów.
Czytelny wyświetlacz LCD
3-5/6 cyfry pozwala na zlicza-
nie do 5000 maks. z próbkowa-
niem 5 razy/s), a 52-segmento-
wy bargraf analogowy z prób-
kowaniem 60 razy/s jest bardzo
przydatny np. do wykrywania
nieprawidłowości w połącze-
niach, przerw potencjometrów,
wskazywanie impulsów sygna-
łów podczas strojenia itp. Obu-
dowa jest bryzgoszczelna, wy-
konana z trudno palnego two-
rzywa i wyposażona w gumowy
holster. Importerem i dystrybu-
torem wyrobów BRYMEN w Pol-
sce jest BIALL Sp. z o.o.
wyłącznik bezpieczeństwa TK
z zabezpieczającym sworzniem blokującym
E uchner zaprojek-
tował wyłącznik
bezpieczeństwa TK
specjalnie do zastoso-
wań, gdzie nie mogą
być użyte wyłączniki
bezpieczeństwa ze
zworą. Przy sile zamy-
kania ponad 5000 N, prze-
znaczony jest on do bardzo
dużych obciążeń. Wyłącznik
TK jest wyposażony w sys-
tem monitorowania blokady
zabezpieczającej i przełącza-
jące styki bezpieczeństwa.
Zasada działania jest jednak
prosta: jeśli system bezpie-
uniwersalny uziemiacz VERUS
F irma WAEL-
bis, produ-
cent uziemiaczy,
wprowadziła na
rynek nowy uzie-
miacz VERUS. VERUS to nowo-
czesny uziemiacz pełniący
funkcję uziemiacza uniwersal-
nego, zastępując w swoim dzia-
łaniu użycie kilku uziemiaczy.
To praktyczny uziemiacz wy-
posażony w zaciski nożowe,
które można łatwo wymienić
jednym ruchem. Ten użytecz-
ny przyrząd może być używa-
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
czeństwa ma zostać
zamknięty, wówczas
sworzeń blokady za-
bezpieczającej unie-
możliwia jego otwar-
cie. Sworzeń blokady
zabezpieczającej cofa
się dopiero wtedy, gdy
na blokadę elektromagnetycz-
ną przyłożone zostanie napię-
cie. Wówczas otwarcie syste-
mu bezpieczeństwa staje się
możliwe. Styki kontrolne po-
zwalają na monitorowanie po-
zycji sworznia. Wyłącznik bez-
pieczeństwa TK dystrybuuje
ELTRON.
ny w podstawach
i rozłącznikach
b ez pie c z n i ko -
wych grup 00
i 1 - 3 różnych
producentów. VERUS to pierw-
szy tego typu uziemiacz polskie-
go producenta na rynku. Wygod-
ny w użyciu komplet składa się
z linki zwierająco-uziemiającej
z zaciskiem uziomowym oraz
dwóch kompletów wymiennych
fazowych zacisków nożowych.
Całość spakowana jest w po-
ręcznym pokrowcu.
reklama
7
 informuje
II Karpacka Konferencja
Techniczno-Biznesowa
Już po raz drugi w miejscowości By-
stre koło Leska odbędzie się II Karpac-
ka Konferencja Techniczno-Bizneso-
wa, jej uczestnicy spotkają się
w dniach 4 - 5 października. I tym ra-
zem patronat medialny objęła nad nią
redakcja „elektro.info”. Tradycyjnie już,
głównymi tematami spotkania, które
kierowane jest do dyrektorów technicz-
nych, głównych energetyków, projek-
tantów i instalatorów oraz pracowni-
ków sektora energetycznego, będą spo-
soby właściwego gospodarowania
energią elektryczną oraz poprawa efek-
tywności energetycznej urządzeń elek-
trycznych w kontekście sposobu popra-
wy jakości energii elektrycznej.
Oprac. ak
reklama
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
8
wycieczka do huty na pożegnanie wakacji…
O statniego dnia sierpnia pracownicy
ASTORA i dziennikarze zwiedzali
hutę Mittal Steel Poland Oddział w Dą-
browie Górniczej. Dzięki zaproszeniu z HK
Zakładu Automatyzacji, ostatni dzień wa-
kacji spędzili w nietypowy sposób. W trak-
cie 20 lat działalności firmy ASTOR w pol-
skich fabrykach zainstalowano ponad
7 tysięcy systemów sterowania, przeszło
5000 oprogramowania SCADA i przemy-
słowych baz danych z oferty firmy, z cze-
go znaczna ich część pracuje w przemyśle
ciężkim. Produkty oferowane przez ASTO-
RA można znaleźć zarówno w pojedyn-
czych instalacjach, jak i w takich syste-
mach sterowania jak drogi transportowe,
systemy wzbogacania węgla, systemy ste-
rowania obiektów technologicznych hut,
 w tym w Mittal Steel Poland SA Oddział
w Dąbrowie Górniczej. Wszystkie syste-
my sterowania i wizualizacji oparte na
komponentach ASTORA w dąbrowskim
oddziale Mittal Steel Poland SA wdrożył
i serwisuje HK Zakład Automatyzacji
Sp. z o.o., który jest Autoryzowanym In-
tegratorem Systemów ASTOR.
Zwiedzającym udostępniono obiekty
technologiczne i systemy automatyzacji
w Zakładzie Wielkopiecowym, Zakładzie
Stali i Półwyrobów oraz Zakładzie Wal-
cowni Gorących. We wszystkich tych
obiektach zastosowano m.in. komponenty
z oferty firmy ASTOR. Obecnie bowiem
wszystkie istotne funkcje technologiczne
w Mittal Steel Poland są zautomatyzowa-
I Dolnośląskie Targi Energii Odnawialnej
R osnący wzrost znaczenia odnawialnych
źródeł energii w rozwoju gospodarczym
Polski oraz wymagania stawiane w tym za-
kresie przez Unię Europejska powodują, że
konieczne staje się rozpropagowanie wiedzy
na ten temat wśród odbiorców.
ne, a oferowane przez ASTORA kompo-
nenty i rozwiązania wdrożone przez HK ZA
Sp. z o.o. wpływają m.in. na utrzymanie
odpowiedniego poziomu i jakości produk-
cji w hucie, a także ułatwiają obsługę ope-
ratorską produkcji.
Z kolei pod koniec września, w Hotelu
Belweder w Ustroniu odbyła się konferen-
cja poświęcona praktycznym zastosowa-
niom systemów automatyki w branży hut-
niczej i górniczej. Partnerem ASTORA
przy tym przedsięwzięciu jest HK Zakład
Automatyzacji, którego przedstawiciele
zabierali głos podczas dyskusji na temat
automatyzacji i śledzenia produkcji
w obiektach przemysłowych Mittal Steel
Poland SA (systemy MES – Manufacturing
Execution Systems). Konferencja przezna-
czona była dla osób zajmujących się zarzą-
dzaniem i rozwojem przedsiębiorstw, tech-
niką, utrzymaniem ruchu, automatyką
oraz systemami informatycznymi w tych
sektorach przemysłu. Podczas spotkania
pokazano przykłady zastosowań systemów
automatyki przemysłowej oraz nowości
w tym zakresie. 
Oprac. ak, fot. ASTOR
Rozwój energii odnawialnej na Dolnym
Śląsku jest słabszy niż w innych regionach
Polski. Nie wynika to z braku potencjału,
ale raczej z małej aktywności społecznej.
Aby to zmienić i przyspieszyć tempo roz-
woju, zorganizowane zostaną I Dolnoślą-
nr 10/2007

skie Targi Energii Odnawialnej, które od-
będą się w dniach 23 - 24 października
w hali IASE we Wrocławiu. Ich celem jest
przybliżenie mieszkańcom, samorządom
i przedsiębiorstwom Dolnego Śląska tej te-
matyki. Tego zadania podjęły się Stowarzy-
szenie na Rzecz Promocji Dolnego Śląska
i CEPRIM Centrum Promowania Innowacji
w Energetyce.
W pierwszym dniu targów imprezą to-
warzyszącą, odbywającą się w tym samym
obiekcie, będzie I Dolnośląskie Forum Ener-
gii Odnawialnej, w którym weźmie udział
250 przedstawicieli dolnośląskich samorzą-
dów. Tematem Forum będzie strategia roz-
100 lat przemysłu oświetleniowego w Polsce
Z okazji 100-lecia przemysłu oświetle-
niowego w Polsce pod koniec czerwca
odbyła się międzynarodowa konferencja
„Energooszczędne oświetlenie – perspek-
tywy rozwoju w Europie i w Polsce”. Orga-
nizatorami spotkania byli: Związek Produ-
centów Sprzętu Oświetleniowego „Pol-li-
ghting”, Krajowa Agencja Poszanowania
Energii SA, Urząd Miasta Stołecznego War-
szawy oraz Polski Komitet Oświetleniowy
Stowarzyszenia Elektryków Polskich. Pa-
tronat honorowy nad konferencji objęli: Mi-
nister Gospodarki, Minister Środowiska
i Prezydent Miasta Stołecznego Warszawy.
Miejscem imprezy był Pałac Kultury i Na-
uki w Warszawie. Jako cel konferencji przy-
jęto integrację środowiska na rzecz wspie-
rania i rozwoju efektywności energetycz-
nej w dziedzinie oświetlenia. Zaprezento-
wane zostały także zagadnienia dotyczące
europejskiej strategii energooszczędności
oraz prawne i finansowe aspekty jej wdra-
żania w Polsce.
Spotkanie uroczyście otworzył Jan Kos-
sakowski – honorowy przewodniczący Pol-
Dr inż. Jan Grzonkowski – przewodniczący Polskiego
Komitetu Oświetleniowego SEP podczas prezentacji
nr 10/2007
reklama
woju odnawialnych źródeł energii na Dol-
nym Śląsku, możliwości wykorzystania za-
sobów energii wiatru, wody, słońca, a tak-
że sposobów finansowania inwestycji w od-
nawialne źródła energii z funduszy krajo-
wych i unijnych. W trakcie Forum jego
uczestnicy spotkają się bezpośrednio na te-
renie ekspozycji targowej.
Patronat nad targami objęli: Marszałek
Województwa Dolnośląskiego, Wojewódz-
ki Fundusz Ochrony Środowiska, Rektor Po-
litechniki Wrocławskiej, Rektor Uniwersy-
tetu Przyrodniczego we Wrocławiu oraz
prezes KGHM Polska Miedź SA. 
Oprac. ak
Prezydium konferencji (od lewej): Narcyza Barczak-
Araszkiewicz – dyrektor generalna Związku Produ-
centów Sprzętu Oświetleniowego „Pol-lighting”, Ry-
szard Zwierchanowski – kierownik projektów z Krajo-
wej Agencji Poszanowania Energii SA, Jan Kossakow-
ski – honorowy przewodniczący Polskiego Komitetu
Oświetleniowego, Marek Kalinowski – główny specja-
lista z Biura Drogownictwa i Komunikacji Urzędu Mia-
sta Stołecznego Warszawy
skiego Komitetu Oświetleniowego. W refe-
racie otwierającym prof. Tadeusz Skocz-
kowski, prezes Krajowej Agencji Poszano-
wania Energii SA, omówił zmiany na świa-
towych rynkach energii pod względem
efektywności energetycznej. Jako pierwszy
zabrał głos Bogdan Atanasiu – przedstawi-
ciel Komisji Europejskiej DG-JRC, który za-
prezentował kluczowe zagadnienia euro-
pejskiej strategii energooszczędności. Za-
gadnienia zużycia energii elektrycznej
w Polsce, w tym na cele oświetleniowe oraz
sposoby jej oszczędzania, przedstawił
dr inż. Jan Grzonkowski – przewodniczą-
cy Polskiego Komitetu Oświetleniowego
SEP. Przemysł i rynek oświetleniowy w Pol-
sce scharakteryzowała Narcyza Barczak-
Araszkiewicz – dyrektor generalna Związ-
ku Producentów Sprzętu Oświetleniowego
„Pol-lighting”. W swoim wystąpieniu przed-
stawiła ranking najbardziej konkurencyj-
nych gałęzi polskiego przemysłu, opraco-
9
 reklama
wany przez Departament Analiz i Prognoz
Ekonomicznych Ministerstwa Gospodarki,
na podstawie oceny wyników 93 gałęzi
przemysłu przetwórczego w latach
2000 - 2003. Produkcja sprzętu oświetle-
niowego i lamp elektrycznych zajmuje
3 miejsce, tuż za wyrobami gumowymi
i sprzętem RTV, ze względu na kryteria
rynkowe i efektywność. Głównymi czynni-
kami dynamizującymi rozwój przemysłu
oświetleniowego i wpływającymi na osią-
gnięcie tak wysokiej pozycji były: rozwój
eksportu, inwestycje związane z moderni-
zacją i rozbudową zakładów produkcyjnych,
wdrożenia nowych technologii i systemów
zarządzania. Wraz z modernizacją i rozbu-
o oświetleniu raz jeszcze…
W Kołobrzegu odbyła się V Ogólnopolska
Konferencja Naukowo-Techniczna
„Sztuka Oświetlania – Elektroenergetyczne
Urządzenia Rozdzielcze”. Organizatorami
konferencji, podobnie jak w latach ubiegłych,
byli: Polski Komitet Oświetleniowy, Stowa-
rzyszenie Elektryków Polskich Oddział Kosza-
lin, Koncern Energetyczny ENERGA Oddział
Zakład Energetyczny Koszalin, Zakład Oświe-
tlenia Drogowego Koszalin, Zakład Energe-
tyczny Szczecin Oświetlenie Ulic, Zakład Bu-
downictwa Energetycznego Koszalin, Zaopa-
trzenie Energetyki Koszalin, Philips Lighting
oraz Jean Muller Polska. W skład komitetu ho-
norowego weszli: dr Jan Grzonkowski – prze-
wodniczący Polskiego Komitetu Oświetlenio-
wego, Zbigniew Herman – Dyrektor Gene-
ralny Koncernu ENERGA Oddział w Koszali-
nie, Janusz Gromek – Prezydent Miasta Ko-
łobrzeg, Zbigniew Błażejewski – prezes za-
rządu Jean Muller oraz Bogdan Rogala – pre-
zes zarządu Philips Lighting Poland.
10
dową parku maszynowego przemysł oświe-
tleniowy realizował inwestycje z troską
o poprawę środowiska naturalnego.
Rezultatem konferencji jest list wysłany
przez organizatorów do następujących adre-
satów: Ministra Rozwoju Regionalnego, Mi-
nistra Gospodarki, Ministra Środowiska i Mi-
nistra Budownictwa. Dotyczy on wniosków
płynących z konferencji, które powinny zna-
leźć odzwierciedlenie w ustawie o efektyw-
ności, która powinna wejść w życie najpóź-
niej do końca maja 2008 roku oraz w Krajo-
wym Planie na Rzecz Efektywności Energe-
tycznej wymaganym przez Komisję Europej-
ską zgodnie z dyrektywą 2006/32/WE. 
Tekst i fot. kk
W konferencji uczestniczyło ponad 130
przedstawicieli: zakładów energetycznych,
spółek oświetlenia zewnętrznego, administra-
cji samorządu terytorialnego, instalatorzy oraz
projektanci. Konferencję uroczyście otworzy-
li: Tomasz Tamborski – zastępca Prezydenta
Miasta Kołobrzeg, dr Jan Grzonkowski – pre-
zes PKOś., dr Piotr Myślinski – wiceprezes za-
rządu SEP oraz Romuald Wojtkowiak – wice-
prezes zarządu Philips Lighting Poland. W trak-
cie powitania uczestników konferencji przed-
stawiony i powitany został również gość z Ho-
landii, przedstawiciel Philips Lighting z Ein-
dhoven Neil Mclean – European Market Seg-
ment Manager Outdoor BU Lamps, który
przedstawił w dalszej części konferencji wy-
kład na temat najnowszych badań dotyczą-
cych białego światła w oświetleniu zewnętrz-
nym. Jego prezentacja została wysoko ocenio-
na przez uczestników konferencji.
Podczas sesji naukowych przedstawicie-
le wyższych uczelni oraz producentów –
nr 10/2007

Philips Lighting oraz Jean Muller, prezen-
towali najnowsze wyniki badań, trendy,
normy, dostępne technologie dedykowane
w sektorze energetycznym. Równolegle zo-
stały zorganizowane wystawy, producen-
tów biorących udział w konferencji, na któ-
rych zaprezentowane zostały innowacje
techniczne oraz nowe urządzenia z zakre-
su techniki świetlnej i urządzeń elektro-
energetycznych dedykowanych dla sekto-
ra profesjonalnej energetyki. Na wystawach
można było zdobyć dodatkowe informacje
na temat oferowanych produktów i ich za-
stosowań. Cieszyły się one dużym zainte-
resowaniem zwiedzających. Dla uczestni-
ków konferencji zorganizowano także wy-
cieczkę do największej w Polsce farmy wia-
trowej (o mocy zainstalowanej 50 MW)
w miejscowości Tymień pod Kołobrzegiem.
pomiary wielkości magnetycznych CSMAG 2007
W Koszycach na Słowacji w dniach
9-12 lipca odbyła się 13. konferen-
cja Czech and Slovak Conference on Ma-
gnetism (CSMAG’07). Spotkanie zorgani-
zowali: Wydział Nauk Przyrodniczych Uni-
wersytetu Pavla Jozefa Šafárika w Koszy-
cach, Instytut Fizyki Eksperymentalnej
Słowackiej Akademii Nauk we współpra-
cy z Stowarzyszeniem Fizyków Słowac-
kich i Europejską Fundacją Nauki (ESF)
w ramach programu COST – ECOM P16.
CSMAG to międzynarodowe, głównie
z Czech i Słowacji, spotkanie specjalistów
zajmujących się problematyką związaną
z teorią i techniką pomiarów wielkości ma-
gnetycznych. Sympozjum jest forum wy-
miany doświadczeń i poglądów wszystkich
osób zainteresowanych tą tematyką.
Wśród uczestników konferencji byli
również goście spoza Europy, naukowcy
Prof. Vittorio Basso z INRIM w Turynie w czasie pre-
zentacji
nr 10/2007
reklama
Zdaniem organizatorów cel jubileuszowej
V Konferencji Naukowo-Technicznej „Sztu-
ka Oświetlania – Elektroenergetyczne Urzą-
dzenia Rozdzielcze” został zrealizowany,
ponieważ jej uczestnicy wysoko ocenili or-
ganizację, jakość wygłaszanych referatów,
wystaw oraz części techniczno-wycieczko-
wej. Wszyscy otrzymali najbardziej aktual-
ne kompendium wiedzy na temat przepi-
sów prawnych obowiązujących w Polsce
i Unii Europejskiej oraz oferty Philips Ligh-
ting (szczególnym zainteresowaniem cie-
szyły się prezentacje na temat nowych roz-
wiązań oświetlenia zewnętrznego z wyko-
rzystaniem systemów LED oraz systemów
zarządzania oświetleniem drogowym (te-
lemanagment). 
Sławomir Guss,
Stanisław Radzikowski
Komitet organizacyjny konferencji CSMAG
z USA, Turcji i Japonii. Referaty prezen-
towane były w czasie 17 sesji plenarnych
i dwóch sesji plakatowych. Duże zainte-
resowanie wzbudził swoim wystąpie-
niem prof. Robert C. O’Handley z Mas-
sachusetts Institute of Technology, któ-
ry omówił właściwości ferromagnetycz-
nych stopów z pamięcią kształtu i ich za-
stosowania praktyczne. Prof. Vittorio
Basso z INRIM w Turynie zaprezentował
termodynamiczne aspekty ferromagne-
tyzmu oraz wpływ struktury materiału
na histerezę magnetyczną. Natomiast dr.
Stefan Roth z IFW w Dreźnie przedsta-
w ił najnowsze stopy mag net yczne
o strukturze amorficznej i nanokrysta-
licznej typu bulk.
W czasie konferencji nie zabrakło
także spotkań koleżeńskich i koncer-
tu muzyki poważnej w miejscowej fil-
harmonii.
Tekst kk, fot. kk i CSMAG
11
ENERGETAB 2007
20. Międzynarodowe Energetyczne Targi Bielskie

T argi, targi i po targach… Kolejne, tym razem jubileuszowe Mię-

dzynarodowe Energetyczne Targi Bielskie przeszły do historii.
Impreza „pod Szyndzielnią” jak co roku okazała się doskonałym miej-
scem do towarzyskich spotkań, negocjacji handlowych, a czasem po
prostu dobrą okazją do podpatrzenia, co robi konkurencja. Potwier-
dza się także fenomen targów, w branży mówi się bowiem, że jeśli
„nie ma Cię w Bielsku, to… nie ma Cię w branży”. Świadczy o tym
także zwiększająca się z roku na rok liczba wystawców i proporcjo-
nalnie do nich – powierzchnia wystawiennicza.
W tym roku chęć prezentacji swoich najnowszych aparatów, urzą-
dzeń, maszyn i technologii zgłosiło jeszcze więcej firm niż w roku
ubiegłym. Liczba wystawców przekroczyła 600 firm. Z myślą o nich
organizatorzy zwiększyli powierzchnię o kolejne dwa pawilony wy-
stawowe oznaczone X i Y. Podobnie jak w ubiegłych latach, zwiedza-
jący mogli odwiedzić stoiska zarówno najbardziej znaczących dla pol-
skiej energetyki firm krajowych i mających swoje oddziały w Polsce
koncernów międzynarodowych, jak i liczne (73) stoiska firm zagra-
nicznych – z Europy, Ameryki Północnej i Chin. Ponad 60 (a dokład-
nie 67) najnowocześniejszych wyrobów ubiegało się w Konkursie
Targowym o prestiżowe wyróżnienia. W ciągu ostatnich 10 lat wrze-
śniowa impreza bardzo się rozwinęła, a wyróżnione podczas niej pro-
dukty zawsze znajdowały uznanie również w oczach użytkowników.
– Rozwój międzynarodowych targów energetycznych w Polsce jest
także wynikiem inwestycji w elektroenergetyce i elektrotechnice,
które w Europie wynoszą 610 mld euro, w czym Polska ma 10 pro-
cent udziału – w ten sposób podsumował bieżącą sytuację w branży
prof. Wiesław Seruga, przewodniczący tegorocznej Komisji » 13

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
12
 » 12 Konkursowej, podczas uroczystości wręczenia nagród przy-
znanych wystawcom. Laureaci tradycyjnie już spotkali się w sali kon-
ferencyjnej hotelu ZIAD (na kolejnych stronach prezentujemy listę
nagrodzonych). Tradycyjnie już podczas targów spotkali się członko-
wie Stowarzyszenia Elektryków Polskich, tym razem tematem prze-
wodnim zorganizowanego przez nich seminarium była „Elektroener-
getyka w budownictwie”. Po raz pierwszy odbyło się natomiast se-
minarium redaktorów naczelnych czasopism technicznych branży
energetycznej. Targom towarzyszyły liczne seminaria i prezentacje
organizowane nie tylko przez organizatorów, ale również przez wy-
stawców, którzy spotkania z „kluczowymi klientami” nie ograniczy-
li jedynie do terenu ZIAD-u. Honorowy patronat nad targami ENER-
GETAB 2007 objęli: Minister Gospodarki, prezes Stowarzyszenia
Elektryków Polskich, prezes Polskich Sieci Elektroenergetycznych,
prezes Polskiego Towarzystwa Przesyłu i Rozdziału Energii Elektrycz-
nej oraz Prezydent Miasta Bielsko-Biała.
O wszystkim, co działo się podczas imprezy, wspólnie z organizato-
rami informowaliśmy w kolejnych numerach „Informatora Targowe-
go”, który przygotowywała nasza redakcja. „elektro.info” ufundowa-
ło również dla organizatorów targów ENERGETAB urodzinowy pre-
zent z okazji jubileuszu – występ rewii tanecznej „Viva” z Poznania,
która w rytm brazylijskiej samby czy dzikich afrykańskich rytmów za-
prosiła uczestników bankietu do wspólnej zabawy. Kulminacją wystę-
pu był żywiołowo odtańczony przez tancerki kankan. Oczywiście z ra-
cji jubileuszu nie mogło zabraknąć urodzinowego tortu, który wspól-
nie kroili dyrektor ds. targów i szkolenia ZIAD Bielsko-Biała Ryszard
Migdalski oraz redaktor naczelna „elektro.info” Bogusława Wiewió-
rowska-Paradowska i redaktor prowadzący Julian Wiatr. 40-kilogra-
mowy malinowy tort w kształcie elektrowni z liniami napowietrzny-
mi SN był zaledwie początkiem wieczornej uczty dla ciała, którą za-
kończyła trwająca do białego rana dyskoteka.
Drugiego dnia targów pogoda okazała się dla zwiedzających nieco
łaskawsza. Jednak nawet błoto, kałuże, skalne nierówności i wyrwy
na targowych traktach między pawilonami nie zniechęciły zaintere-
sowanych odwiedzeniem ekspozycji wystawców. Tegoroczny ENER-
GETAB zapisuje się na szczęście jako ostatni organizowany w trady-
cyjnie improwizowanych warunkach. Trwające przez kilka dni przed
targami ulewne deszcze, które spowodowały lokalne podtopienia i za-
grożenie powodziowe na Podbeskidziu, poważnie utrudniły pracę eki-
pom budującym i wyposażającym w eksponaty stoiska targowe. Do
ostatniej chwili trwały także prace doprowadzające drogi i parkingi na
terenie targowym do stanu używalności.
Według zapowiedzi organizatorów i deklaracji włodarzy Podbeski-
dzia już za rok nastąpi istotna poprawa warunków ekspozycji: w tym
miejscu stanie zespół hal o łącznej powierzchni ponad 12 tys. m2 i po-
wstaną tak długo oczekiwane obszerne parkingi. Podczas otwarcia tar-
gów prezydent Bielska-Białej Jacek Krywult zapowiedział rozstrzy-
gnięcie we wrześniu przetargu na budowę wielofunkcyjnej hali wraz
z rozległymi parkingami. Wypada tylko trzymać kciuki za spełnienie
tych ambitnych planów, bo tegoroczna infrastruktura przy kiepskiej
pogodzie dała się nieco wystawcom we znaki.
Już teraz zapraszamy wszystkich do Bielska-Białej na 21. edycję tar-
gów zaplanowaną w dniach 16-18 września 2008 roku. Więcej zdjęć
znajdą Państwo na www.elektro.info.pl. 
Tekst ak, współpraca jasa, kk, fot. ak, jasa, kk, kp

nr 10/2007 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
13
 fotoreportaż

Laureaci 20. Międzynarodowych

Energetycznych Targów Bielskich
ENERGETAB 2007
Komisja konkursowa po obradach, które
odbyły się 10 września, działając na pod-
stawie regulaminu konkursu, po zapozna-
niu się z dokumentacją produktów zgłoszo-
nych do konkursu i uzyskaniu dodatkowych
informacji na stoiskach wystawców, posta-
nowiła przyznać następujące nagrody i wy-
różnienia.
Puchar Ministra Gospodarki za typosze-
reg przewodów energetycznych zgłoszony
przez firmę Fabryka Przewodów Energe-
tycznych SA
Puchar Prezesa Polskiego Towarzystwa
Przesyłu i Rozdziału Energii Elektrycznej
za system stalowych pomiedziowanych
uziemień dla urządzeń energetycznych, te-
lekomunikacyjnych i ochrony odgromowej
zgłoszony przez firmę GALMAR MARCI-
NIAK Spółka jawna
Złoty Lew Kazimierza Szpotańskiego za
wyrób wysokiej jakości elektrotechnicznej
produkcji fabryki polskiej, fundacji Jacka
Szpotańskiego za AMR system APATOR
dla APATOR SA
Medal Prezesa Stowarzyszenia Elektry-
ków Polskich za MIC-5000 zgłoszony przez
firmę SONEL SA
Medale Polskich Sieci
Elektroenergetycznych SA
Medal Złoty za zabezpieczenie częstotli-
wościowe typu RFT-451 zgłoszone przez
firmę ZEG-ENERGETYKA Sp. z o.o.
Medal Srebrny za KABLOWE LINIE UNI-
WERSALNE z przewodami w pełnej izola-
cji i stalową linką nośną – opracowanie
i wdrożenie technologii projektowania i bu-
dowy zgłoszone przez firmę PPHU „TRAN-
ZEX” Sp. z o.o.
Medal Brązowy za technologię oraz urzą-
dzenie do wymiany izolacji i osprzętu na
słupach odporowych i odporowo-naroż-
nych linii 400kV w zawieszeniu Ł02 i Ł03
realizowaną pod napięciem zgłoszoną przez
firmę ENERGA – OPERATOR S.A. Oddział
w Toruniu
Medale 20. Międzynarodowych
Energetycznych Targów Bielskich
ENERGETAB 2007
Medal Złoty za system monitoringu infra-
struktury technicznej obiektów telekomu-
16 »

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
14
 fotoreportaż
14 »
nikacyjnych i transmisji danych dla ener-
getyki zgłoszony przez firmę ELECTRONIC
POWER AND MARKET Sp. z o.o.
Medal Srebrny za cyfrowy rejestrator za-
kłóceń RZ-1 zgłoszony przez firmę KARED
Sp. z o.o.
Medal Brązowy za grupę słupów SAL-P
(SAL-P dz) zgłoszoną przez firmę Zakład
Produkcji Sprzętu Oświetleniowego ROSA
Stanisław Rosa

Wyróżnienia
 za akustyczno-optyczny uzgadniacz
faz AOUF-1/2 zgłoszony przez firmę
Wytwórnia Sprzętu Elektroenerge-
tycznego AKTYWIZACJA Sp. Pracy
 system przeciwawaryjnego wyizolo-
za
wania elementów średniego napięcia
Głównych Punktów Zasilania zgłoszony
przez firmę Przedsiębiorstwo Produk-
cyjne BEZPOL Spółka jawna
 za system odgromowych masztów wol-
no stojących zgłoszony przez firmę
ELKO-BIS Systemy Odgromowe R. Ko-
hut, Sz. Klaczak Spółka jawna
 za XINUS zgłoszony przez firmę C&T
ELMECH Sp. z o.o.
 system oceny jakości energii elek-
za
trycznej SOJE zgłoszony przez firmę In-
stytut Automatyki Systemów Energe-
tycznych
 za miernik parametrów sieci N14 zgło-
szony przez firmę LUMEL – ŚLĄSK
Sp. z o.o. LUMEL SA
 za metodę oceny stanu technicznego li-
nii kablowych SN na podstawie pomia-
ru WNZ zgłoszoną przez firmę PRZED-
SIĘBIORSTWO BADAWCZO-WDROŻE-
NIOWE OLMEX S.A.
 za rozłączniki wnętrzowe SN z telesko-
pową komorą gaszeniową, typ KL, KLS,
CK zgłoszone przez firmę UESA POLSKA
Sp. z o.o.
 za trójtorową linię napowietrzną 20 kV
z przewodami niepełnoizolowanymi
(typu PAS) o przekroju 70 mm2, zgłoszo-
ną przez firmę Przedsiębiorstwo Produk-
cji Strunobetonowych Żerdzi Wirowa-
nych WIRBET S.A.
 system przełączania zasilań zgłoszo-
za
ny przez firmę ZPUE S.A.
Wyróżnienie za aranżację stoiska
przyznano firmie MEDCOM Sp. z o.o.

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
16
 fotoreportaż

elektryczne
niechlujstwo
P odczas moich letnich podróży po kraju obserwowałem różne
urządzenia elektryczne. Znaczna część z nich była wykona-
na zgodnie z przepisami i bezpieczna w eksploatacji. Zdarzały się
jednak zaniedbania, które stwarzały realne zagrożenie dla życia
i zdrowia ludzi, którzy użytkowali daną instalację. Mimo wielu
konferencji i szkoleń poświęconych budowie i bezpieczeństwu
eksploatacji urządzeń, sieci oraz instalacji elektrycznych ciągle
jeszcze spotyka się wiele nieprawidłowości w tym zakresie. Prze-
„Bezpieczna” instalacja odgromowa
rażająca jest statystyka wypadków śmiertelnych w naszym kra-
ju powstałych w wyniku porażenia prądem elektrycznym, którą
przedstawili uczestnicy XVI Konferencji Naukowo-Technicznej
Bezpieczeństwo Elektryczne i VI Szkoły Ochrony Przeciwporaże-
niowej ELSAF 2007, która odbyła się w dniach 19-21 września
w Szklarskiej Porębie (więcej na ten temat w kolejnym numerze
„elektro.info”).
Obligatoryjnie krąży w środowisku elektryków przekonanie, że
oprawy oświetleniowe instalowane są poza zasięgiem ręki i nie
podlegają dodatkowej ochronie przeciwporażeniowej. Moim zda-
niem to nieporozumienie, gdyż ochrona przeciwporażeniowa, po-
legająca na umieszczaniu urządzeń poza zasięgiem ręki, ma do
Przyłączenie oprawy oświetleniowej
spełnienia zupełnie inne zadania. W żaden sposób nie można sta- Odgromniki pozbawione uziemienia na targowisku miejskim
wiać takich wymagań w odniesieniu do opraw oświetlenia elek-
trycznego. Jak mało odpowiedzialni potrafią być użytkownicy
energii elektrycznej, dowodzi statystka wypadków śmiertelnych
spowodowanych porażeniem prądem elektrycznym. W normie
PN-IEC 60364 zostały wymienione obiekty szczególnie niebez-
pieczne, do których należy zaliczyć m.in. łazienki, place budów,
baseny sauny itp. Jak bardzo można zlekceważyć wymagania
norm, pokazuje zdjęcie oprawy oświetleniowej, która służy jako
uchwyt dla prysznica. Widać użytkownik chciał poprawić » 19
Przyłącze do budynku

„Wzorcowo” eksploatowana rozdzielnica

„Bezpieczne” gniazdko elektryczne w łazience Rozdzielnica zasilająca urządzenia ppoż. główna urządzeń ppoż.

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
18
Pożarowo „bezpieczna” instalacja
Oprawa oświetleniowa, która służy jako uchwyt dla prysznica
Zjedzenie posiłku w tym miejscu może dostarczyć nie lada wrażeń...
nr 10/2007
Przyłącze izolowane Zasilanie oprawy drogowej
» 18 komfort zażywanych kąpieli i zainstalował w kabinie na-
tryskowej oprawę oświetleniową, nie zdając sobie sprawy z zagro-
żenia, jakie stworzył.
W wielu przypadkach budzi podziw i strach zarazem, jak wielka
jest odwaga i brak wyobraźni osób odpowiedzialnych za oświetle-
nie uliczne w miastach. Spotyka się słupy oświetleniowe pozba-
wione osłon na złączu kablowym. Często podstawy zainstalowa-
nych tam bezpieczników są pordzewiałe. Niejednokrotnie wypad-
kom porażenia prądem elektrycznym można by zapobiec, gdyby
eksploatacja i konserwacja zdewastowanych urządzeń elektrycz-
nych była prowadzona we właściwy sposób. Temu powinny służyć
okresowe kontrole instalacji elektrycznych prowadzone przez oso-
by uprawnione. Inaczej brak nadzoru oraz okresowych kontroli pro-
wadzą do tworzenia potencjalnych zagrożeń porażenia prądem.
W majowym wydaniu „elektro.info” publikowaliśmy zdjęcia ob-
razujące brak odpowiedzialności ludzi odpowiadających za stan in-
stalacji elektrycznych, szczególnie w miejscach publicznych, któ-
rzy swoją nieumiejętną pracą stwarzają śmiertelne zagrożenie dla
osób postronnych. Niewłaściwa eksploatacja instalacji w budyn-
kach jest częstym powodem pożarów lub porażeń prądem elek-
trycznym. Znane są mi przypadki śmiertelnego rażenia prądem
elektrycznym podczas wymiany żarówki w niesprawnej oprawie
lub używania przenośnej lampki przy lekturze książki w wannie.
Tym razem demonstrujemy zdjęcia różnych urządzeń elek-
trycznych, których autorem oprócz mnie jest nasz Czytelnik,
Pan Stanisław Cały. Przedstawiają one zdewastowane urządze-
nia elektrycznie czynne oraz urządzenia pozornie wykonane po-
prawnie. Myślę, że pozwolą one wyciągnąć właściwe wnioski
i podjąć działania mające na celu neutralizację zagrożeń na „wła-
snym podwórku”. Dziękujemy Państwu za wszystkie przesłane
zdjęcia, których otrzymujemy bardzo wiele. Z racji ograniczonej
powierzchni nie jesteśmy w stanie zamieścić wszystkich. Mamy
jednak nadzieję, że będą je Państwo nadsyłali nadal, a my pu-
blikując je będziemy piętnowali zagrożenia oraz lekceważące po-
dejście osób odpowiedzialnych za eksploatację urządzeń, sieci
oraz instalacji elektrycznych.
Tekst Julian Wiatr, fot. jw, Stanisław Cały
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
19
 oświetlenie

obliczanie współczynnika
utrzymania instalacji
oświetleniowych
dr inż. Krzysztof Wandachowicz – Politechnika Poznańska

W artykule przedstawiono problematykę obliczania współczynnika utrzymania instalacji

oświetleniowych znajdujących się we wnętrzach. Szczególną uwagę poświęcono meto-
dzie, jaka jest zalecana przez Międzynarodową Komisję Oświetleniową. Opisano możli-
wości wykorzystania popularnych programów komputerowych wspomagających proces
projektowania oświetlenia do obliczania współczynnika utrzymania.

W listopadzie 2004 r. Polski Ko- z wykorzystaniem nowoczesnego

Rys. K. Wandachowicz
mitet Normalizacyjny wydał sprzętu, jeżeli będzie wykonany przez
w języku polskim normę PN-EN profesjonalistę posługującego się
12464-1:2004 Światło i oświetlenie. ugruntowaną wiedzą o oświetleniu.
Oświetlenie miejsc pracy. Część 1: Jedno z nowych wymagań wpro-
Miejsca pracy we wnętrzach [1]. wadzanych przez normę [1] dotyczy
Norma ta jest tłumaczeniem angiel- współczynnika utrzymania. Projek-
skiej wersji normy europejskiej tant powinien:
EN 12464-1:2002. Nowa norma zastę-  ustalić wartość współczynnika
puje dotychczas obowiązujące normy utrzymania i podać wszystkie zało-
dotyczące oświetlenia wnętrz [2] żenia uzasadniające jego wartość,
i wprowadza szereg nowych wyma-  określić sprzęt oświetleniowy odpo-
gań. Norma [1] charakteryzuje się no- wiedni dla warunków środowiska, Rys. 1 Krzywa spadku strumienia (wartości LLMF) oraz krzywa wygasania (war-
tości LSF) dla świetlówki o mocy 36 W z luminoforem trójpasmowym
wym podejściem do problematyki  przygotować plan konserwacji (kod 840) oraz z luminoforem standardowym, dwupasmowym (kod 640).
oświetlenia wnętrz. Z treści ustano- oświetlenia, zawierający często- Cykl pracy przerywany wyłączaniem co 12 godzin, praca ze statecznikiem
magnetycznym SM (indukcyjnym)
wionej normy wynika, że projektan- tliwość wymiany lamp, czyszcze-
towi została pozostawiona duża swo- nia opraw, odnawianie pomiesz- Właściwie opracowany plan konser- prowadzi do zmniejszenia kosz-
boda przy określaniu wymagań. Jed- czenia oraz metodę czyszczenia. wacji powinien prowadzić do uzyska- tów inwestycji (mniejsza liczba
nocześnie na projektancie ciąży teraz Ustalenie odpowiedniej wartości nia korzyści ekonomicznych polegają- zainstalowanych opraw oświetle-
duża odpowiedzialność za uzyskany współczynnika utrzymania pozwala cych na osiągnięciu kompromisu po- niowych i lamp elektrycznych),
efekt. Projekt oświetlenia wykonany na zachowanie wymaganego poziomu między następującymi elementami:  koszty energii elektrycznej dostar-
na podstawie wymagań PN-EN natężenia oświetlenia na płaszczyź-  koszty inwestycji w sprzęt oświe- czonej do zainstalowanego sprzętu
12464-1:2004 [1] może skutkować do- nie roboczej w całym okresie eksplo- tleniowy; założona większa war- oświetleniowego; założona więk-
brą i ciekawą realizacją oświetlenia atacji danej instalacji oświetleniowej. tość współczynnika utrzymania sza wartość współczynnika utrzy-
mania prowadzi do zmniejszenia
Czasy pomiędzy zabiegami 3 lata 2 lata 1 rok zużycia energii elektrycznej (mniej-
Otoczenie
Typ oprawy
C N B C N B C N B sza moc zainstalowana),
A – bez odbłyśnika • • •  koszty konserwacji; założona
B – z odbłyśnikiem, otwarta, obudowa posiada otwory większa wartość współczynnika
• • •
wentylacyjne (efekt samooczyszczania) utrzymania prowadzi do zwięk-
C – z odbłyśnikiem, otwarta, obudowa bez otworów szenia kosztów konserwacji urzą-
wentylacyjnych (bez efektu samooczyszczania)
• •
dzeń oświetleniowych (koniecz-
D – zamknięta IP2X (z kloszem) • •
ność wykonywania zabiegów kon-
E – pyłoodporna IP5X • • •
serwacyjnych w mniejszych od-
F – świecąca w górę • •
stępach czasu).
Objaśnienia: otoczenie: C – czyste, N – normalne, B – brudne.
Tab. 1 Zalecane czasy pomiędzy kolejnymi zabiegami konserwacyjnymi dla opraw oświetleniowych pracujących w różnych wa-
Brak właściwego planu konserwacji
runkach środowiska może prowadzić do wystąpienia szeregu

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
20
niekorzystnych zjawisk w danej instala-
cji oświetleniowej. Jeżeli np. projektant
nie określi sposobu i czasu wykonania
grupowej lub indywidualnej wymiany
lamp, to zbyt długa eksploatacja lamp
wyładowczych może nawet powodować
uszkodzenia opraw oświetleniowych, co
prowadzi do powstania kosztów zakupu
nowego sprzętu i jego wymiany.
współczynnik utrzymania
Zalecane przez normę [1] wartości
średniego natężenia oświetlenia są
wartościami użytecznymi, które mu-
szą być utrzymane przez cały czas eks-
ploatacji instalacji oświetleniowej. Na-
tężenie oświetlenia uzyskane z nowej
instalacji oświetleniowej ulega z bie-
giem czasu stopniowemu obniżaniu.
Współczynnik utrzymania „u” jest
definiowany jako stosunek średniego
natężenia oświetlenia na płaszczyź-
nie roboczej, jakie występuje po pew-
nym okresie użytkowania instalacji
oświetleniowej Et, do średniego natę-
żenia oświetlenia na płaszczyźnie ro-
boczej uzyskiwanego z nowej instala-
cji oświetleniowej Et=0 (1):
Et
u= (1)
Et =0
Obliczana przez projektanta war-
tość średniego natężenia oświetlenia
musi być utrzymana w całym okre-
sie eksploatacji, również po pewnym
czasie „t”. Projektant oblicza war-
tość średniego natężenia oświetle-
nia dla nowej instalacji oświetlenio-
wej, a więc dla czasu t=0. W związku
z tym w projekcie należy przyjąć (ob-
liczyć) odpowiednią wartość współ-
czynnika utrzymania. Wtedy po-
czątkowa wartość średniego natęże-
nia oświetlenia Et=0 dla nowej insta-
lacji oświetleniowej będzie większa
od wymaganej przez normę wartości
średniego natężenia oświetlenia.
Istnieje szereg metod wyznacza-
nia współczynnika utrzymania. Za-
kładają one konieczność wyznaczenia
cząstkowych współczynników utrzy-
mania, które związane są m.in. z za-
brudzeniem i starzeniem się materia-
łów oprawy oświetleniowej oraz ma-
nr 10/2007
teriałów pokrywających powierzchnie Okres pomiędzy Kategoria czystości
Przykład pomieszczenia
tworzące wnętrze, wygasaniem i spad- przeglądami otoczenia
kiem strumienia lamp w trakcie ich Pomieszczenia o podwyższonej czystości,
3 lata C – Czyste
montaż części elektronicznych, szpitale
eksploatacji [2, 3]. Współczynnik utrzy-
Biura, sklepy, szkoły, laboratoria,
mania „u” jest wtedy obliczany jako 2 lata N – Normalne
restauracje, magazyny, warsztaty
iloczyn cząstkowych współczynników 1 rok B – Brudne
Przemysł stalowy, chemiczny,
utrzymania. W polskiej literaturze [3] drzewny, odlewnie, spawanie, polerowanie
opisana jest m.in. metoda wyznacze- Tab. 2 Zalecane czasy pomiędzy przeglądami urządzeń oświetleniowych pracujących
w różnych warunkach środowiska
nia sześciu cząstkowych współczynni-
ków. Natomiast Międzynarodowa Ko- mi montowanymi do powierzchni sufi- Szybkość spadku strumienia jest cha-
misja Oświetleniowa (CIE) zaleca sto- tu, jak i oprawami wiszącymi. Oprawy rakterystyczna dla danej lampy i zale-
sowanie metody czterech cząstkowych typu A, D i F nie są zalecane jako opra- ży od takich czynników jak rodzaj sta-
współczynników utrzymania [4] (2): wy stosowane w otoczeniu, w którym tecznika (indukcyjny, elektroniczny)
występuje duże zabrudzenie. Oprawy oraz częstość włączeń (im więcej za-
u = LLMF ⋅ LSF ⋅ LMF ⋅ RSMF (2)
C, D i F nie są zalecane w przypadku łączeń, tym większy spadek strumie-
gdzie: stosowania okresów konserwacji więk- nia i mniejsza trwałość lamp wyładow-
LLMF (lumen lamp maintenance fac- szych niż dwa lata. W przypadku urzą- czych). W publikacji CIE [4] zamieszczo-
tor) – stosunek strumienia świetlnego dzeń oświetleniowych eksploatowa- na jest tabela (tab. 3) zawierająca warto-
lampy w danym czasie do początkowe- nych w różnych warunkach otocze- ści współczynników LLMF oraz LSF dla
go strumienia świetlnego. Początkowy nia zaleca się przeprowadzanie regu- kilku najbardziej popularnych lamp.
strumień świetlny żarówek podawany larnych przeglądów (tab. 2). Na rysunku 1 pokazano krzywe spad-
jest po 1 godzinie pracy, a lamp wyła- ku strumienia (wartości LLMF) oraz
dowczych po 100 godzinach pracy, współczynniki krzywe wygasania (wartości LSF) udo-
LSF (lamp survival factor) – stosunek LLMF oraz LSF stępnione przez producenta świetlówek
działających lamp w danym czasie do o mocy 36 W z luminoforem trójpasmo-
wszystkich zainstalowanych lamp, W trakcie eksploatacji lamp ich stru- wym (kod 840) oraz z luminoforem stan-
LMF (luminaire maintenance factor) mień ulega stopniowemu zmniejszaniu. dardowym, dwupasmowym (kod 640).
– stosunek sprawności oprawy w da-
reklama
nym czasie do początkowej sprawno-
ści (nowej) oprawy,
RSMF (room surface maintenance
factor) – stosunek średnio ważone-
go współczynnika odbicia strumienia
świetlnego powierzchni pomieszcze-
nia w danym czasie do początkowej
wartości współczynnika odbicia (dla
nowego pomieszczenia).
procedura obliczania
współczynnika utrzymania
według CIE [4]
Na początku należy wybrać odpo-
wiedni dla danych warunków eksplo-
atacji system oświetlenia składający
się z oprawy oświetleniowej i lampy
(tab. 1). Przyjęcie zalecanych w tabe-
li czasów pomiędzy kolejnymi zabie-
gami konserwacyjnymi powoduje za-
chowanie cząstkowego współczynni-
ka utrzymania LMF o wartości nie
mniejszej niż 0,8.
Oprawy typu B i C mogą być zarów-
no oprawami przeznaczonymi do wbu-
dowania w sufit podwieszany, oprawa-
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
21
 oświetlenie

Czas pracy w tysiącach godzin 0.1 0.5 1.0 1.5 2.0 4.0 6.0 8.0 10.0 12.0 14.0 16.0 18.0 20.0 22.0 24.0
LLMF 1.00 0.97 0.93 0.89
Żarówka
LSF 1.00 0.98 0.50 0.03
Świetlówka luminofor LLMF 1.00 0.98 0.96 0.95 0.94 0.91 0.87 0.86 0.85 0.84 0.83 0.81
trójpasmowy LSF 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 0.99 0.95 0.85 0.75 0.64 0.50
Świetlówka luminofor LLMF 1.00 0.97 0.94 0.91 0.89 0.83 0.80 0.78 0.76 0.74 0.72 0.70
standardowy LSF 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 1.00 0.99 0.95 0.85 0.75 0.64 0.50
LLMF 1.00 0.99 0.97 0.95 0.93 0.87 0.80 0.76 0.72 0.68 0.64 0.61 0.58 0.55 0.53 0.52
Lampa rtęciowa
LSF 1.00 1.00 1.00 1.00 0.99 0.98 0.97 0.95 0.92 0.88 0.84 0.80 0.75 0.68 0.59 0.50
Lampa LLMF 1.00 0.96 0.93 0.90 0.87 0.78 0.72 0.69 0.66 0.63 0.60 0.56 0.52
metalohalogenkowa LSF 1.00 1.00 0.97 0.96 0.95 0.93 0.91 0.87 0.83 0.77 0.70 0.60 0.50
LLMF 1.00 1.00 0.98 0.97 0.96 0.93 0.91 0.89 0.88 0.87 0.86 0.85 0.83 0.82 0.81 0.80
Lampa sodowa
LSF 1.00 1.00 1.00 1.00 0.99 0.98 0.96 0.94 0.92 0.89 0.85 0.80 0.75 0.69 0.60 0.50
Tab. 3 Wartości cząstkowych współczynników utrzymania LLMF i LSF

Porównując wartości współczyn-
ników LLMF i LSF przedstawione na
rysunku 1 z wartościami zamieszczo-
nymi w tabeli 3 można zauważyć, że
występują pomiędzy nimi duże róż-
nice. Proponowane przez CIE [4] war-
tości cząstkowych współczynników
utrzymania są jedynie wartościa-
mi przybliżonymi i nie uwzględnia-
ją postępu technologicznego w bran-
ży lamp elektrycznych. Poza tym CIE
przedstawia dane dla jedynie kilku
przykładowych lamp, bez uwzględ-
nienia zmiany ich własności wynika-
jących m.in. z różnych układów zasi-
lania (stateczniki indukcyjne, statecz-
niki elektroniczne) oraz różnych try-
bów pracy (różna częstość załączeń).
Brak jest w publikacji CIE danych dla
żarówek halogenowych, świetlówek
kompaktowych, świetlówek zasila-
nych z użyciem stateczników elektro-
nicznych oraz różnych odmian lamp
metalohalogenkowych. Publikacja
CIE zaleca w związku z tym korzysta-
nie z aktualnych danych udostępnia-
nych przez producentów lamp.
Istnieją dwa sposoby wymiany
lamp: wymiana grupowa i indywi-
dualna. W przypadku wymiany in-
dywidualnej, która następuje po za-
uważeniu uszkodzenia lampy, współ-
czynnik LSF ma wartość jeden. Nie za-
wsze ten sposób wymiany jest moż-
liwy do zrealizowania. Na przeszko-
dzie może stanąć np. konieczność za-
pewnienia ciągłości produkcji i zabu-
dowa pomieszczenia, która uniemoż-
liwia dokonanie wymiany. W takim
przypadku wymiana grupowa nastę-
puje np. w okresie konserwacji urzą-
dzeń produkcyjnych. Wymiana gru-
powa korzystna jest również w przy-
padku jednakowej eksploatacji opraw
w danej instalacji (ten sam czas pra-
cy). Wtedy wymiana lamp następuje
przed końcem okresu ich trwałości.
współczynnik LMF
Proces brudzenia opraw może być
przyczyną największych spadków
natężenia oświetlenia na płaszczyź-
nie roboczej. W trudnych warunkach
pracy sprawność oprawy po pewnym
okresie eksploatacji może być mniej-
sza nawet o połowę w stosunku do
sprawności początkowej. Zabrudze-
nie opraw jest mniejsze w przypadku
stosowania opraw z systemem wen-
tylacji. Oprawy takie posiadają w gór-
nej części obudowy otwory. Ogrza-
ne przez lampę powietrze przepły-
wa przez odbłyśnik i obudowę two-
rząc efekt kominowy, który powodu-
je zmniejszenie osadzania się brudu
na elementach optycznych oprawy.
Zmniejszenie zabrudzenia elemen-
tów optycznych można również osią-
gnąć zamykając oprawę szybą ochron-
ną lub kloszem, które w połączeniu
z odpowiednią uszczelką zapewnia-
ją pyłoodporność (IP5X) lub pyłosz-
czelność (IP6X) oprawy. W publika-
cji CIE [4] zamieszczona jest tabela
(tab. 4) zawierająca wartości współ-
czynników LMF dla opraw opisanych
w tabeli 1.
Czyszczenie opraw powinno się
wykonywać z należytą staranno-
ścią i ostrożnością tak, by nie znisz-
czyć powierzchni elementów optycz-
nych oprawy. Nieostrożne obchodze-
nie się z oprawą, używanie nieodpo-
wiednich narzędzi i środków myją-
cych może prowadzić do zarysowa-
nia powierzchni odbłyśnika lub klo-
sza. Powszechnie występującą prak-
tyką jest wykonywanie czyszczenia
opraw przy okazji dokonywania wy-
miany lamp. Jednak czyszczenie opra-
wy (oraz lampy) w okresach pomiędzy
wymianami lamp może być koniecz-
ne i może przynieść znaczne korzyści,
gdy oprawa funkcjonuje w zanieczysz-
czonym środowisku lub w przypadku
krótkich, rocznych godzin pracy lamp
(wtedy wymagane okresy pomiędzy
wymianami lamp są długie).
Niektóre zmiany własności elemen-
tów optycznych oprawy mogą być nie-
odwracalne. Elementy plastikowe
mogą żółknąć, a powierzchnie me-
talowych odbłyśników utleniają się.
Wtedy wykonanie zabiegu konserwa-
cji nie przywraca oprawy do stanu po-
czątkowego. W dłuższym okresie eks-
ploatacja opraw noszących znamio-
na trwałych zmian jest nieopłacalna
i w takim przypadku należy wymie-
nić całą oprawę lub tylko jej elemen-
ty optyczne (klosz, odbłyśnik).
współczynnik RSMF
Zabrudzenie powierzchni pomiesz-
czenia powoduje zmniejszenie tzw.
składowej pośredniej natężenia oświe-
tlenia, która powstaje w wyniku wie-
lokrotnych odbić strumienia świetlne-

Czas w latach 0 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0

Otoczenie
C, N, B C N B C N B C N B C N B C N B C N B
Typ oprawy
A 1 0.95 0.92 0.88 0.93 0.89 0.83 0.91 0.87 0.80 0.89 0.84 0.78 0.87 0.82 0.75 0.85 0.79 0.73
B 1 0.95 0.91 0.88 0.90 0.86 0.83 0.87 0.83 0.79 0.84 0.80 0.75 0.82 0.76 0.71 0.79 0.74 0.68
C 1 0.93 0.89 0.83 0.89 0.81 0.72 0.84 0.74 0.64 0.80 0.69 0.59 0.77 0.64 0.54 0.74 0.61 0.52
D 1 0.92 0.87 0.83 0.88 0.82 0.77 0.85 0.79 0.73 0.83 0.77 0.71 0.81 0.75 0.68 0.79 0.73 0.65
E 1 0.96 0.93 0.91 0.94 0.90 0.86 0.92 0.88 0.83 0.91 0.86 0.81 0.90 0.85 0.80 0.90 0.84 0.79
F 1 0.92 0.89 0.85 0.86 0.81 0.74 0.81 0.73 0.65 0.77 0.66 0.57 0.73 0.60 0.51 0.70 0.55 0.45
Objaśnienia: otoczenie: C – czyste, N – normalne, B – brudne.
Tab. 4 Wartości cząstkowych współczynników utrzymania LMF w funkcji czasu pomiędzy zabiegami konserwacyjnymi

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
22
 Czas w latach 0.5 1.0 1.5 2.0 2.5 3.0
Otoczenie C N B C N B C N B C N B C N B C N B
K Klasa oświetlenia
I 0.97 0.96 0.95 0.97 0.94 0.93 0.96 0.94 0.92 0.95 0.93 0.90 0.94 0.92 0.89 0.94 0.92 0.88
0.7

III 0.94 0.88 0.84 0.90 0.86 0.82 0.89 0.83 0.80 0.87 0.82 0.78 0.85 0.80 0.75 0.84 0.79 0.74
V 0.90 0.84 0.80 0.85 0.78 0.73 0.83 0.75 0.69 0.81 0.73 0.66 0.77 0.70 0.62 0.75 0.68 0.59
I 0.98 0.97 0.96 0.98 0.96 0.95 0.97 0.96 0.95 0.96 0.95 0.94 0.96 0.95 0.94 0.96 0.95 0.94
2.5

III 0.95 0.90 0.86 0.92 0.88 0.85 0.90 0.86 0.83 0.89 0.85 0.81 0.87 0.84 0.79 0.86 0.82 0.78
V 0.92 0.87 0.83 0.88 0.82 0.77 0.86 0.79 0.74 0.84 0.77 0.70 0.81 0.74 0.67 0.78 0.72 0.64
I 0.99 0.97 0.96 0.98 0.96 0.95 0.97 0.96 0.93 0.96 0.95 0.94 0.96 0.95 0.94 0.96 0.95 0.94
5.0

III 0.95 0.90 0.86 0.94 0.88 0.85 0.90 0.86 0.83 0.89 0.85 0.81 0.87 0.84 0.79 0.86 0.82 0.78
V 0.92 0.87 0.83 0.88 0.82 0.77 0.86 0.79 0.74 0.84 0.77 0.70 0.81 0.74 0.68 0.78 0.72 0.65
Objaśnienia: K – wskaźnik pomieszczenia, K=a·b/h(a+b), gdzie: a, b – długość i szerokość pomieszczenia, h – wysokość zawieszenia opraw nad płaszczyzną pracy.
Klasa oświetlenia: I – oświetlenie bezpośrednie, III – oświetlenie mieszane, V – oświetlenie pośrednie. Otoczenie: C – czyste, N – normalne, B – brudne.
Tab. 5 Wartości cząstkowych współczynników utrzymania RSMF w funkcji czasu pomiędzy zabiegami konserwacyjnymi

go pomiędzy ścianami, sufitem i pod-
łogą. Odnawianie pomieszczenia po-
winno prowadzić do przywrócenia po-
czątkowych własności tych powierzch-
ni, tzn. początkowych wartości współ-
czynników odbicia strumienia świetl-
nego. Częstotliwość zabiegów konser-
wacyjnych wykonywanych w pomiesz-
czeniu należy zwiększyć w przypad-
ku stosowania opraw oświetlenio-
wych w klasie trzeciej, czwartej i pią-
tej (oświetlenie mieszane, przeważ-
nie pośrednie i bezpośrednie). W pu-
blikacji CIE [4] zamieszczona jest tabe-
la (tab. 5) zawierająca wartości współ-
czynników RSMF dla trzech przykłado-
wych wartości wskaźników pomiesz-
czenia K oraz trzech klas oświetlenia.
przykładowe obliczenia
 Pomieszczenie: hala fabryczna,
przemysł lekki, montaż monito-
rów komputerowych, pomiesz-
czenie duże, wartość wskaźnika
pomieszczenia K około 5.
 Otoczenie: otwarta przestrzeń na
obrzeżach dużego miasta, otoczenie
o normalnej (N) kategorii czystości.
 Rodzaj opraw oświetleniowych: li-
nia szybkiego montażu z odbłyśni-
kiem białym bez otworów wenty-
lacyjnych w obudowie (typ C, patrz
tab. 1), świetlówki liniowe z lumi-
noforem trójpasmowym (kod 840),
klasa oświetlenia pierwsza (oświe-
tlenie bezpośrednie).
 Warunki pracy: 4000 godzin pra-
cy na rok z indywidualną wymia-
ną uszkodzonych lamp, wymiana
grupowa lamp, czyszczenie opraw
i lamp – co 2 lata, odnawianie po-
mieszczenia – co 4 lata.
 Wartość obliczonego współczyn-
nika utrzymania:
– według danych z publikacji
CIE:
u = 0.86 ⋅ 1.00 ⋅ 0.69 ⋅ 0.94 = 0.56
– według danych przedstawio-
nych przez producenta świe-
tlówki:
reklama

nr 10/2007 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
23
 oświetlenie

Współczynnik Wartość Uwagi podawane są na podstawie informacji

LLMF 0.86 (0.92)
LSF 1.00
LMF 0.69
RSMF 0.94
Z tabeli 5. Dla tego rodzaju pomieszczenia można przyjąć, że zabiegi konserwacyjne będą wykonywane
co 4 lata, wtedy wartość współczynnika RSMF oblicza się ekstrapolując wartości z tabeli 4.
Tab. 6 Wartości przykładowych, cząstkowych współczynników utrzymania
u = 0.92 ⋅ 1.00 ⋅ 0.69 ⋅ 0.94 = 0.60
Jeżeli czyszczenie opraw i lamp wy-
konywane będzie co roku, to współ-
czynnik LMF zwiększy swoją war-
tość z 0.69 do 0.81, a współczyn-
nik utrzymania „u” będzie równy
0.65 (uwzględniając dane producen-
ta świetlówki u=0.70). Pozwoli to za-
oszczędzić 16 % nakładów inwestycyj-
nych (zakup sprzętu i koszty montażu)
oraz tyle samo procent kosztów zuży-
cia energii elektrycznej (mniejsza moc
zainstalowana). W drugim roku eks-
ploatacji wykonywane są dwa zabie-
gi konserwacyjne (czyszczenie opraw
i wymiana świetlówek), po których
wartość współczynnika utrzymania
zwiększa się do 0.95 (rys. 2). Po czwar-
tym roku eksploatacji wykonuje się do-
datkowo odnawianie pomieszczenia.
Wartość współczynnika utrzymania
powinna wtedy wzrosnąć od warto-
ści 0.65 do wartości początkowej. Jed-
nak najczęściej jest ona mniejsza od
Z tabeli 3. Po 8000 godzin pracy. Wartość w nawiasie uzyskanych od producentów.
dotyczy danych przedstawionych przez producenta świetlówki (rys. 1) W opisywanych programach można
Indywidualna wymiana uszkodzonych lamp wydrukować raport zestawiający wszyst-
Z tabeli 4. Czyszczenie oprawy co dwa lata, typ oprawy C kie informacje potrzebne do przedsta-
wienia planu konserwacji oświetlenia,
który ponadto zawiera obliczoną war-
tość współczynnika utrzymania i zało-
jedności ze względu na nieodwracalne runków wykonania instalacji oświe- żenia przyjęte w obliczeniach.
zmiany, jakie zachodzą w elementach tleniowej (tab. 8). Przeprowadzono obliczenia weryfiku-
optycznych opraw oświetleniowych jące dokładność wyznaczania współczyn-
(tzw. trwałe pogorszenie stanu insta- obliczanie współczynnika nika utrzymania w obu programach [6].
lacji). Bez wykonywania zabiegów kon- utrzymania w programach Na podstawie wyników obliczeń moż-
serwacyjnych współczynnik utrzyma- DIALux i Relux na stwierdzić, że uzyskiwane wartości
nia osiągnąłby wartość 0.56 po dwóch współczynników utrzymania obarczo-
latach oraz 0.44 po czterech latach eks- Programy DIALux i Relux są naj- ne są możliwym do zaakceptowania błę-
ploatacji (rys. 2). popularniejszymi na rynku europej- dem. Wartości cząstkowych współczyn-
W praktyce oświetleniowej moż- skim aplikacjami wspomagającymi ników utrzymania wyznaczane są z błę-
na spotkać wiele charakterystycz- proces projektowania oświetlenia. dem wynoszącym od kilku do kilkuna-
nych i częstych przypadków instala- W obu programach można wyliczyć stu procent. Błąd wyznaczenia całkowi-
cji oświetleniowych. W literaturze [5] wartości współczynnika utrzymania tego współczynnika utrzymania zazwy-
zostały one opisane, podano także na podstawie czterech wartości cząst- czaj nie przekracza dziesięciu procent.
zalecane wartości współczynników kowych, tak jak opisano to w publika-
utrzymania (tab. 7). cji CIE [4]. Podstawowa różnica doty- podsumowanie
Na potrzeby wstępnych, przybliżo- czy wartości współczynników LLMF
nych obliczeń lub w przypadku, gdy i LSF. Lista lamp w programie DIALux Konieczność wyznaczania współ-
szczegółowe informacje na temat in- ograniczona jest wyłącznie do tych, czynnika utrzymania instalacji oświe-
stalacji oświetleniowej nie są znane, które wymienione są w publikacji tleniowej jest nowym wymaga-
literatura [5] zaleca, aby przyjąć od- CIE. Program Relux zawiera rozszerzo- niem wprowadzonym przez normę
niesieniową wartość współczynnika ną listę lamp zawierającą m.in. świe- PN-EN 12464-1 [1]. Każdy projekt insta-
utrzymania równą 0.67. Wartość ta tlówki T16, T26 oraz T38, kilka typów lacji oświetleniowej powinien zawierać
może być modyfikowana na podsta- świetlówek kompaktowych oraz lamp dokumentację obliczeń współczynnika
wie znajomości szczegółowych wa- sodowych. Dane dotyczące tych lamp utrzymania oraz dokumentację przy-

Wartość
Instalacja ze świetlówkami liniowymi
wskaźnika
z luminoforem trójpasmowym
utrzymania
Otoczenie czyste, konserwacja co 1 rok, 2000 godzin
pracy na rok z wymianą lamp po 8000 godzin, wymiana
0.80 indywidualna lamp, oprawy w klasie oświetlenia I i III
z niewielką zdolnością do gromadzenia brudu, SE
LLMF=0.93, LSF=1, LMF=0.90, RSMF=0.96
Otoczenie normalne, konserwacja co 3 lata, 2000 godzin
pracy na rok z wymianą lamp po 12 000 godzin, wymiana
0.67 indywidualna lamp, oprawy w klasie oświetlenia I i III
z niewielką zdolnością do gromadzenia brudu, SE
LLMF=0.91, LSF=1, LMF=0.80, RSMF=0.90
Otoczenie normalne, konserwacja co 3 lata, 2000 godzin
pracy na rok z wymianą lamp po 12 000 godzin, wymiana
0.57 indywidualna lamp, oprawy z przeciętną zdolnością
do gromadzenia brudu, SE
LLMF=0.91, LSF=1, LMF=0.74, RSMF=0.83
Otoczenie brudne, konserwacja co 3 lata, 8000 godzin
pracy na rok z wymianą lamp po 8000 godzin, wymiana
0.50 grupowa lamp, oprawy z przeciętną zdolnością
do gromadzenia brudu, SM
LLMF=0.93, LSF=0.93, LMF=0.65, RSMF=0.94
Objaśnienia: SE – statecznik elektroniczny, SM – statecznik magnetyczny (indukcyjny).
Tab. 7 Wartości współczynników utrzymania dla przykładowych instalacji oświetleniowych
Instalacja ze świetlówkami kompaktowymi
Otoczenie czyste, konserwacja co 1 rok, 2000 godzin Otoczenie czyste, konserwacja co 1 rok, 2000 godzin
pracy na rok z wymianą lamp po 4000 godzin,
wymiana indywidualna lamp, oprawy w klasie
oświetlenia I i III z niewielką zdolnością
do gromadzenia brudu, SE
LLMF=0.92, LSF=1, LMF=0.90, RSMF=0.96
Otoczenie normalne, konserwacja co 3 lata,
2000 godzin pracy na rok z wymianą lamp
po 6000 godzin, wymiana indywidualna lamp, oprawy
w klasie oświetlenia I i III z niewielką zdolnością
do gromadzenia brudu, SE
LLMF=0.91, LSF=1, LMF=0.80, RSMF=0.90
Otoczenie normalne, konserwacja co 3 lata,
2000 godzin pracy na rok z wymianą lamp
po 6000 godzin, wymiana indywidualna lamp, oprawy
z przeciętną zdolnością do gromadzenia brudu, SE
LLMF=0.91, LSF=1, LMF=0.74, RSMF=0.83
Otoczenie brudne, konserwacja co 3 lata, 6000 godzin
pracy na rok z wymianą lamp po 6000 godzin,
wymiana grupowa lamp, oprawy z przeciętną
zdolnością do gromadzenia brudu, SM
LLMF=0.88, LSF=0.95, LMF=0.65, RSMF=0.94
Instalacja z lampami metalohalogenkowymi
pracy na rok z wymianą lamp po 2000 godzin,
wymiana indywidualna lamp, oprawy w klasie
oświetlenia I i III z niewielką zdolnością
do gromadzenia brudu
LLMF=0.87, LSF=1, LMF=0.94, RSMF=0.97
Otoczenie czyste, konserwacja co 2 lata, 2000 godzin
pracy na rok z wymianą lamp po 4000 godzin,
wymiana indywidualna lamp, oprawy w klasie
oświetlenia I i III z niewielką zdolnością
do gromadzenia brudu
LLMF=0.81, LSF=1, LMF=0.90, RSMF=0.96
Otoczenie normalne, konserwacja co 2 lata,
2000 godzin pracy na rok z wymianą lamp
po 4000 godzin, wymiana indywidualna lamp, oprawy
w klasie oświetlenia I i III z niewielką
zdolnością do gromadzenia brudu
LLMF=0.81, LSF=1, LMF=0.82, RSMF=0.83
Otoczenie normalne, konserwacja co 2 lata,
2000 godzin pracy na rok z wymianą lamp
po 4000 godzin, wymiana indywidualna lamp, oprawy
z przeciętną zdolnością do gromadzenia brudu
LLMF=0.81, LSF=1, LMF=0.74, RSMF=0.83

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
24
Rys. K. Wandachowicz

reklama
Rys. 2 Zmiana wartości współczynnika utrzymania w trakcie eksploatacji instala-
cji oświetleniowej

jętego planu konserwacji. W artykule 2. K. Wandachowicz, Wyma-

przedstawiamy wymagania Międzyna-
rodowej Komisji Oświetleniowej [4], po-
winien on ułatwić projektantom speł-
nienie tych wymagań. Projektanci po-
sługujący się w swojej pracy progra-
mami DIALux i Relux mogą korzystać
z wbudowanych algorytmów realizują-
cych obliczenia współczynnika utrzy-
mania.
literatura
1. PN-EN 12464-1:2004 Światło
i oświetlenie. Oświetlenie miejsc
pracy. Część 1: Miejsca pracy we
wnętrzach.
gania dotyczące oświetlenia
wnętrz w aspekcie normy PN-EN
12464-1, „elektro.info” nr 11/2005
i nr 1-2/2006.
3. J. Bąk, Obliczanie oświetlenia
ogólnego wnętrz, WNT, Warsza-
wa 1983.
4. CIE 97-1992: Maintenance of in-
door electric lighting systems.
5. ZVEI: Guide to DIN EN 12464-1.
6. T. Kaczmarek, Obliczanie współ-
czynnika utrzymania w progra-
mach Relux i DIALux. Praca dyplo-
mowa, Politechnika Poznańska,
Instytut Elektrotechniki i Elektro-
niki Przemysłowej, Poznań 2007.

Opis u
Jeżeli wystąpi co najmniej jedna z opisanych niżej sytuacji, można zwiększyć
wartość współczynnika utrzymania:
 zastosowano lampy charakteryzujące się małym spadkiem strumienia w czasie
eksploatacji (np. świetlówki z luminoforem trójpasmowym),
 zastosowano oprawy charakteryzujące się mniejszą zdolnością
do gromadzenia brudu,
0.80
 zastosowano układy zasilania zwiększające trwałość lamp
(np. stateczniki elektroniczne),
 zmniejszono czas pomiędzy konserwacjami,
 zmniejszono roczny czas pracy opraw,
 zastosowano indywidualną wymianę lamp,
 mniejsze zanieczyszczenie
Wartość odniesieniowa współczynnika utrzymania: 0.67
Jeżeli wystąpi co najmniej jedna z opisanych niżej sytuacji, należy zmniejszyć
wartość współczynnika utrzymania:
 zastosowano lampy charakteryzujące się dużym spadkiem strumienia w czasie
eksploatacji (np. lampy metalohalogenkowe),
 zastosowano oprawy charakteryzujące się większą zdolnością
do gromadzenia brudu,
0.50
 zastosowano układy zasilania zwiększające trwałość lamp
(np. stateczniki elektroniczne),
 zmniejszono czas pomiędzy konserwacjami,
 zmniejszono roczny czas pracy opraw,
 zastosowano indywidualną wymianę lamp,
 mniejsze zanieczyszczenie
Tab. 8 Opis sytuacji, w których zaleca się zmianę wstępnie oszacowanej, odniesie-
niowej wartości współczynnika utrzymania „u”

nr 10/2007 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
25
 prezentacja
system monitoringu oświetlenia
firmy MY-SOFT
mgr inż. Mirosław Maksymiuk, mgr Leszek Karliński – MY-SOFT Sp. z o.o.
W raz z rozwojem systemów
oświetleniowych, rosnącym
poziomem ich złożoności i różnorod-
ności oraz wdrażaniem kolejnych za-
stosowań zwiększa się potrzeba kon-
troli ich działania i sterowania. Firma
MY-SOFT opracowała system spełnia-
jący te wymagania.
Rozdzielnica monitoringu oświetle-
nia (RMO) służy do zasilania i moni-
toringu stanu lamp oświetlenia. Sys-
tem składa się z kilku współpracują-
cych modułów, z których głównym
elementem jest moduł MS-GUARD.
 moduł MS-GUARD
Moduł ten monitoruje stan lamp
poprzez pomiar mocy czynnej po-
bieranej przez lampy w czasie pracy.
Za każdym razem w trakcie monta-
żu rozdzielnicy systemu monitoru-
jącego w obiekcie należy zautokali-
brować moduł MS-GUARD na potrze-
by konkretnej instalacji oświetlenio-
wej. W trakcie tego procesu wartości
mocy są uśredniane i zapisywane jako
prawidłowe. W trybie pracy aktual-
nej wartości są porównywane z war-
tościami uzyskanymi przy autokali-
bracji. Zaletą takiego rozwiązania jest
to, że bezwzględne wartości mocy po-
bieranej przez lampy nie muszą być
ręcznie wprowadzane do urządzenia
i dokładnie znane. W celu uniknię-
cia zakłóceń odczytu, tolerancja mo-
nitoringu na zmiany mocy może być
ustawiana wstępnie, za pomocą pre-
definiowanych wartości, co pozwa-
la na obsługę lamp, których moc po-
bierana waha się w większym zakre-
sie. W przypadku lamp, których po-
bór mocy zmienia się znacznie w za-
leżności od temperatury otoczenia,
twórcy systemu przewidzieli możli-
wość wbudowania odpowiedniego al-
gorytmu, wiążącego dopuszczalne po-
ziomy mocy pobieranej i temperatury
rejestrowanej przez czujnik. Zmiany
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
26
trybu pracy modułu (tryb kalibracji/
tryb pracy) są regulowane za pomocą
ustawienia zworek.
Moduł MS-GUARD ma obudowę
o szerokości 9 modułów (9×17,5 mm)
montowaną na szynie TH35. Zasto-
sowane w rozdzielnicy RMO rozwią-
zania pozwalają monitorować i sy-
gnalizować określone stany, takie
jak np. obecność zasilania sieciowe-
go (230/400 V AC), czy zabezpiecze-
nie jednofazowego obwodu zasila-
nia lamp sprawnych. System został
także wyposażony w łącze światło-
wodowe służące do łatwego wprowa-
dzenia sygnałów alarmowych. W celu
pełnego monitoringu opraw przeszko-
dowych o mocy całkowitej do 1600 W,
rozdzielnica zawiera także elemen-
ty wykonawcze i sterujące: stycznik
LC1K09, automat zmierzchowy AZ-B,
przełącznik faz PF 431 oraz wyłączni-
ki nadprądowe typu S301. Mimo że
w podstawowym założeniu rozdziel-
nica RMO jest zasilana napięciem jed-
nofazowym, możliwe jest jej wykona-
nie w wersji dla instalacji odbiorczych
trójfazowych, o większych mocach.
 moduł MS-SMS
W skład systemu monitorowania
oświetlenia wchodzi także moduł
MS SMS, który pozwala na powia-
domienie użytkownika za pomocą
SMS-a o zaistniałych alarmach. Prze-
kazywany tą drogą komunikat za-
wiera również podstawowe parame-
try monitorowanej instalacji. Moduł
ma wyjście zewnętrznej anteny GMS
i komunikuje się z urządzeniem mo-
nitorującym MS-GUARD za pomocą
światłowodu. Połączenie komunika-
cyjne między urządzeniami jest moni-
torowane i w razie wystąpienia prze-
rwy w komunikacji zostaje wysłana
informacja o tym zdarzeniu. MS-SMS
wysyła SMS-y pod numery telefonów
wpisane do pamięci urządzenia. In-
Rozdzielnica monitoringu oświetlenia (RMO) służy do zasilania i monitoringu stanu lamp
formacje te mogą być konfigurowa-
ne z zewnętrznego komputera. Mo-
duł MS-SMS wysyła SMS-a zawierają-
cego aktualny stan przekaźników wyj-
ściowych modułu MS-GUARD. Przeka-
zuje też informację o aktualnej war-
tości mocy pobieranej przez instala-
cję oświetleniową.
 moduł MS-LINK
Moduł MS-LINK jest zasilany na-
pięciem DC 24 V, ma osiem parame-
trycznych wejść alarmowych, w tym
cztery z izolacją galwaniczną i cztery
bez izolacji, do których można podłą-
czyć czujniki oraz wejście światłowo-
dowe. Wejścia alarmowe umożliwia-
ją rozróżnienie stanu alarmu oraz sa-
botażu czujnika. Na obudowie modu-
łu MS-LINK znajdują się diody LED
opisujące stany wejść, zasilanie oraz
stan pracy modułu. Obudowa modu-
łowa wykonana z tworzywa sztuczne-
go ma szerokość 158 mm i jest monto-
wana jest na szynie TH35.
 moduł MS-TRAF
Moduł MS-TRAF zasila urządze-
nia monitorujące prądem 24 V DC.
Sam moduł zasilany jest napięciem
230/400 V AC. Na obudowie zainstalo-
wano diody LED opisujące obecność
napięcia zasilającego 230/400 V AC
oraz napięcia wyjściowe 24 V DC.
Obudowa modułowa wykonana jest
z tworzywa sztucznego. Ma szero-
kość 105 mm i jest montowana na
szynie TH35.
Do zalet systemu monitorowania
oświetlenia można zaliczyć jego uni-
wersalność, modułową konstrukcję,
prosty montaż i sprawną komunika-
cję. System może być wykorzystywa-
ny do monitorowania dowolnych in-
stalacji oświetleniowych, jednak jego
podstawowym przeznaczeniem jest
monitoring oświetlenia w obiektach
bezobsługowych. Znacznie skraca to
drogę informacji o awarii i przyśpie-
sza jej usunięcie. Jest to szczególnie
istotne w przypadku obiektów wy-
korzystywanych do celów nawigacyj-
nych przez lotnictwo oraz ogólnych
systemów monitorowania oświetle-
nia używanych w miastach.
reklama
MY-SOFT Sp. z o.o.
03-310 Warszawa
ul. Staniewicka 18
tel. 022 519 41 50
faks 022 814 54 32
mysoft@mysoft.com.pl
www.mysoft.com.pl
nr 10/2007
 prezentacja
oświetlenie obiektów sportowych
LUG S.A.
O siągnięcia sportowców cieszą
się zawsze dużą popularnością,
dlatego imprezy sportowe, podczas
których zdobywają medale, skupiają
rzesze widzów. A najlepsze warunki
do obserwacji wydarzeń sportowych
stwarzają profesjonalnie zaprojekto-
wane, wykonane i dobrze oświetlone
obiekty sportowe.
Odpowiednie oświetlenie terenów
i obiektów sportowych jest niezwy-
kle istotne. Wpływa na warunki, w ja-
kich sportowcy uprawiają różne dys-
cypliny sportowe, oraz pozwala na
komfortowe oglądanie telewizyjnych
transmisji z wydarzeń sportowych.
To właśnie odpowiednio dobrane
i zaprojektowane sztuczne oświetle-
nie może sprawić, że nawet niewiel-
ka impreza sportowa przeobrazi się
we wspaniałe widowisko. Należy pa-
miętać, że stadiony i hale sportowe
są wykorzystywane nie tylko do roz-
grywania zawodów, ale również jako
miejsca, w których odbywają się kon-
certy czy przedstawienia teatralne.
Przy projektowaniu oświetlenia
obiektów sportowych należy korzystać
z Polskich Norm, a szczególnie z nor-
my PN-EN 12193 Oświetlenie stosowa-
ne w obiektach sportowych. Określa
ona minimalne wymagania, jakie po-
winny zostać spełnione, aby osiągnąć
dobrą widzialność dla zawodników, sę-
dziów, widzów oraz transmisji telewi-
Oświetlenie sportowe – oprawa Petrol
nr 10/2007
zyjnej. Wymagania te są określone przez
klasę oświetlenia (I, II, III), którą ustala
się biorąc pod uwagę stopień rozgrywek
czy zajęć (zawody międzynarodowe, kra-
jowe, regionalne, lokalne, trening, rekre-
acja/sport szkolny) oraz rodzaj uprawia-
nego sportu (w normie wymieniono kil-
kadziesiąt dyscyplin rozgrywanych we
wnętrzach obiektów sportowych i na ze-
wnątrz, np. na stadionach).
Dla każdej objętej normą dyscypliny
sportu określono przestrzeń (długość
i szerokość), w której wyróżnia się prze-
strzeń zasadniczą (wymiar do gry) i prze-
strzeń otaczającą pole gry. W dwudzie-
stu ośmiu tablicach zgrupowano dys-
cypliny sportowe, dla których określo-
no – w zależności od klasy oświetlenia
– luminancję poziomą i pionową oraz
współczynnik oddawania barw.
Firma LUG ma w ofercie duży wybór
opraw przeznaczonych szczególnie do
oświetlania otwartych i zamkniętych
obiektów sportowych – boisk, kortów,
stadionów, aren czy hal sportowych i wi-
dowiskowych. Naświetlacze marki LUG
mają zastosowanie w pomieszczeniach
wymagających oświetlenia o dużej ukie-
runkowanej światłości. Ich szczególne
zalety to: wysoka jakość, duża wydaj-
ność, niskie koszty eksploatacji, a tak-
że wysoki stopień oddawania barw
stosowanych w nich źródeł metaloha-
logenkowych. LUG niedawno powięk-
szył ich wybór o oprawy PowerLug Pre-
Obiekty sportowe oświetlone oprawami marki LUG
mium o mocach 1000 i 2000 W oraz He-
velius Premium Circular o mocach 1000
i 2000 W. Oprawa Hevelius Premium za-
pewnia precyzyjną kontrolę strumie-
nia świetlnego i pożądaną redukcję
olśnienia. Z kolei PowerLug Premium
z symetrycznymi odbłyśnikami posia-
da 2 typy optyk – z średnim i wąskim
strumieniem oraz dwie możliwości emi-
sji światła – do dużych terenów otwar-
tych oraz wewnętrznych zamkniętych.
PowerLug Premium z odbłyśnikiem sy-
metrycznym gwarantuje średnioszero-
ki i średniowysoki strumień światła
oraz wysokie właściwości fotometrycz-
ne. W obiektach sportowych doskonale
sprawdzają się również oprawy przemy-
słowe, takie jak Petrol i LugSfera.
LUG już wielokrotnie sprawdził się
jako wykonawca profesjonalnych pro-
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
jektów oświetlenia obiektów sporto-
wych, uwzględniających wymogi Pol-
skich Norm i preferencje klientów.
Firma uczestniczyła jako wykonawca
oświetlenia w takich inwestycjach jak
m.in. boisko sportowe Polonez (War-
szawa), hala sportowa i basen Uniwer-
sytetu Zielonogórskiego oraz Centrum
Sportu i Rekreacji Uniwersytetu War-
szawskiego, sale gimnastyczne liceów
w Zgorzelcu i Zielonej Górze, korty te-
nisowe (Łapino, Rheinau, Wrocław,
Częstochowa) oraz hale widowiskowo-
sportowe (Ścinawka, Pszczyna, Poraj).
Wysoka jakość opraw marki LUG, za-
awansowane rozwiązania techniczne
oraz walory estetyczne sprawiają, że
doskonale odpowiadają one kryteriom
oświetlania obiektów sportowych.
reklama
LUG S.A.
65-770 Zielona Góra
ul. Kręta 7
tel. 068 453 32 00
faks 068 453 32 01
handlowy@lug.com.pl
www.lug.com.pl
27
 oświetlenie

diody i moduły LED

Andrzej Wiśniewski – Politechnika Warszawska

Diody elektroluminescencyjne (LED) należą do najnowocześniejszych i bardzo dynamicz-

nie rozwijających się źródeł światła. W obecnej chwili diody są powszechnie stosowane
w oświetleniu sygnalizacyjnym, motoryzacji, reklamie świetlnej i iluminacji obiektów.
Nowe konstrukcje diod pozwalają na coraz szersze ich zastosowanie w oświetleniu.

D o głównych zalet diod i modu-

łów diodowych w porównaniu
z tradycyjnymi źródłami światła moż-
na zaliczyć:
 bardzo długą trwałość (średnio
30 000 godzin diody wytwarza-
jące białe światło i 50 000 godzin
diody wytwarzające światło kolo-
rowe), co oznacza, że diody LED
świecą od 30 do 50 razy dłużej niż
tradycyjne żarówki,
 wysoką skuteczność świetlną
(w przypadku białych diod sku-
teczność świetlna dochodzi do
40 lm/W, czyli diody są od dwóch
do trzech razy efektywniejsze niż
tradycyjne żarówki, co w prakty-
ce oznacza, że dioda LED o mocy
12 W wytwarza tyle samo światła
co żarówka o mocy około 40 W,
 wysoką odporność na wstrząsy
i wibracje,
 brak promieniowania podczerwone-
go (IR) i nadfioletowego (UV) w świe-
tle, co oznacza, że kolory oświetla-
nych przedmiotów nie blakną.
Firma OSRAM jako jeden z nielicz-
nych producentów oferuje moduły
diodowe, które mogą być stosowane
w oświetleniu wnętrz i są bardzo atrak-
cyjną alternatywą dla tradycyjnych źró-
deł światła. Dają one projektantom
Fot. 3 i 4 OSRAM
Fot. 1 Dioda DRAGONeye® i przykład jej zastosowania w oświetleniu akcentującym
wręcz nieograniczone możliwości two-
rzenia nowoczesnego oświetlenia ogól-
nego i akcentującego. Optymalną pracę
diod LED i modułów diodowych uzy-
skuje się dzięki zastosowaniu zasilaczy
elektronicznych OPTOTRONIC®. Za-
silacz OPTOTRONIC® i LED stanowią
komplet, który został stworzony z my-
ślą łatwego i niezawodnego użytkowa-
nia systemów diodowych firmy OSRAM.
W artykule zostanie przedstawiona krót-
ka charakterystyka i możliwości zastoso-
wania wybranych modeli diod i modu-
łów diodowych.
moduły
LED i pojedyncze LED
Moduły LED składają się z określo-
nej liczby diod elektroluminescencyj-
nych. Poszczególne diody montowane
są na drukowanych płytkach zbudo-
wanych ze sztywnego lub elastyczne-
go materiału. Moduły diodowe moż-
na podzielić na dwie grupy: zawierają-
ce układ optyczny skupiający światło
i niezawierające układów optycznych.
Do modułów LED z elementami
optycznymi można zaliczyć: DRAGO-
Neye®, DRAGONpuck®, DRAGONta-
pe® (opcjonalnie nakładka DRAGON-
tape® Optics), LINEARlight (opcjonal-
nie nakładka LINEARlight Optics)
i EFECTlight. Do modułów LED bez
elementów optycznych można zali-
czyć: LINEARlight Flex®, LINEARli-
ght POWER Flex®, LINEARlight Co-
lormix, LINEARlight Colormix Flex,
BACKlight, BACKlight BL02, BACKli-
ght BL04 i COINlight v.
Fot. 1 i 2 OSRAM
Fot. 2 DRAGONpuck®
W modułach LED stosowane są
diody nowej generacji o wysokiej sku-
teczności świetlnej i trwałości. Do do-
datkowych cech modułów LED moż-
na zaliczyć:
 możliwość równoległego łączenia
modułów,
 możliwość dzielenia modułów na
mniejsze jednostki,
 zasilanie napięciem stałym o do-
godnej wartości 10 lub 24 V.
Nowym rozwiązaniem technicz-
nym, zaproponowanym przez firmę
OSRAM są diody COINlight-OSTAR®,
które swoim kształtem przypominają
żarówkę halogenową DECOSTAR 51.
Jest to dioda o mocy 12 W zasilana
prądem stałym o napięciu 24 V.
przegląd modułów
diodowych

DRAGONeye®
Jest zwartym miniaturowym źródłem
światła (długość 25 mm, średnica 22 mm)
wyposażonym w jedną diodę Golden
DRAGON® o mocy 1,1 W (0,8 W barwa
czerwona i żółta). Obudowa wykonana
z metalu zapewnia dobre odprowadze-
nie ciepła i wysoką szczelność o stop-
Fot. 3 COINlight-OSTAR® Fot. 4 Kształt modułu DRAGONtape® i soczewek niu ochrony IP65. Obudowa dodatko-

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
28
wo wyposażona jest w śrubę M10, która
umożliwia łatwe przymocowanie diody.
Jest to idealne źródło światła do zastoso-
wania w oświetleniu miejscowym i ak-
centującym. Wytwarza dużą ilość świa-
tła w wąskim kącie rozsyłu, wynoszą-
cym zaledwie 15 stopni (18 stopni bar-
wa czerwona i żółta). Moduł DRAGO-
Neye® jest dostępny w barwach światła:
białej, czerwonej, żółtej, zielonej i niebie-
skiej. Kształt diody DRAGONeye® i jej
przykładowe zastosowanie w oświe-
tleniu akcentującym pokazano na fo-
tografii 1.
DRAGONpuck®
DRAGONpuck® jest modułem dio-
dowym zawierającym trzy diody wy-
posażone w układ optyczny skupiają-
cy wiązkę światła. Moc panelu wyno-
si 3,6 W (2,4 W barwa czerwona i żółta).
Kąt rozsyłu światła wynoszący zaled-
wie 20 stopni (18 stopni barwy: czer-
wona, żółta, zielona i niebieska), zapew-
nia efektywne zastosowanie w oświe-
tleniu małych powierzchni (np. oświe-
tlenie miejscowe biurka) i oświetleniu
akcentującym. DRAGONpuck® oferowa-
ne są w barwach światła: białej, czerwo-
nej, żółtej, zielonej i niebieskiej. Kształt
modułu pokazano na fotografii 2.
COINlight-OSTAR®
Ten typ LED przypomina swo-
im kształtem reflektorową żarów-
kę halogenową DECOSTAR®, wytwa-
rza białe światło, ma bardzo dużą sku-
teczność świetlną i trwałość. Dioda
COINlight-OSTAR® stosowana jest
w wielu oprawach oświetleniowych
używanych w oświetleniu wewnętrz-
nym i zewnętrznym (głównie w oświe-
tleniu miejscowym, akcentującym i ilu-
minacji). Dzięki wysokiej skuteczności
świetlnej zapewnia energooszczędne
oświetlenie (fot. 3).
DRAGONtape®
Moduł diodowy DRAGONtape skła-
da się z sześciu diod dużej mocy Golden
DRAGON® umieszczonych na elastycz-
nej taśmie samoprzylepnej. Moc całe-
go modułu wynosi 7,2 W (4,8 W barwa
czerwona i żółta). Podstawowe wymia-
ry modułu wynoszą (dł.×szer.×wys.)
150×25×2 mm. DRAGONtape® może
być opcjonalnie wyposażony w so-
czewki, które skupiają wiązkę światła
nr 10/2007
do kąta 10 stopni i 30 stopni lub umoż-
Fot. OSRAM
liwiają uzyskanie asymetrycznej wiąz-
ki światła. Diody DRAGONtape® mogą
być stosowane w oświetleniu akcen-
tującym i dekoracyjnym, na przykład
do oświetlenia regałów sklepowych
lub mebli. DRAGONtape® dostępne
są w barwach światła: białej, czerwo-
nej, żółtej, zielonej i niebieskiej. Kształt
modułu DRAGONtape® i soczewek po-
kazano na fotografii 4, a efekt stoso-
wania soczewek skupiających światło
– na fotografii 5.
LINEARlight®
Moduł LINEARlight® składa się
z 32 diod LED umieszczonych na sztyw-
Fot. 5 Efekt stosowania soczewek skupiających światło
nej płytce drukowanej o wymiarach
(dł.×szer.×wys.) 448×10×4 mm. Istnie- oświetlanych elementach. Wygląd pa- ght Flex®, w którym diody świecą do
je możliwość podziału na mniejsze jed- nelu EFFECTlight i przykład jego zasto- góry. Wymiary modułu zależą również
nostki bez utraty funkcjonalności, naj- sowania pokazano na fotografii 7. od jego typu. LINEARlight Flex® i LI-
mniejsza jednostka zawiera 4 diody. Mo- LINEARlight Flex® i LINEARlight NEARlight Power Flex® idealnie na-
duł może być wyposażony w zestaw so- Power Flex® dają się do tworzenia długich linii
czewek skupiających światło w wiązkę LINEARlight Flex® i LINEARlight świetlnych, podświetlania struktur
światła o kącie rozsyłu wynoszącym Power Flex® to moduły, w których przestrzennych, konturów lad lub po-
20 stopni. Kształt i przykładowe zasto- diody umieszczone są na elastycznej ręczy, czy materiałów rozpraszających
sowanie modułu w podświetleniu ścia- taśmie samoprzylepnej. W zależno- światło. Są dostępne w barwach świa-
ny pokazano na fotografii 6. LINEAR- ści od typu LINEARlight Flex®, dio- tła: białej, czerwonej, żółtej, zielonej
light® ma uniwersalne zastosowanie dy świecą do góry lub w bok. W za- i niebieskiej. Kształt modułów poka-
w oświetleniu akcentującym, wspania- leżności od typu modułu liczba zasto- zano na fotografii 8, a przykładowe
le nadaje się do oznakowania dróg i kon- sowanych diod wynosi 120 – w przy- zastosowanie – na fotografii 9.
turów (np. do oznakowania dróg ewaku- padku LINEARlight Power Flex®, 300 LINEARlight Colormix i LINEARli-
acyjnych, krawędzi i stopni schodów). – w przypadku modułu LINEARlight ght Colormix Flex
Można ją wykorzystać wszędzie tam, Flex®, w którym diody świecą w bok, Moduły te są idealne do zastosowa-
gdzie istnieje potrzeba bezpośredniego i 600 diod – w przypadku LINEARli- nia w oświetleniu dynamicznym, ponie-
kierowania światła w materiały przezro-
Fot. 6 i 7 OSRAM
czyste i rozpraszające światło. Moduły
LINEARlight oferowane są w barwach
światła: białej, czerwonej, pomarańczo-
wej, żółtej, zielonej i niebieskiej.
EFFECTlight®
To panel diodowy składający się
z 10 LED, które dzięki zastosowaniu
soczewek emitują bardzo wąską wiąz-
kę światła o kącie rozsyłu zaledwie
4 stopni. Typowym zastosowaniem
panelu EFFECTlight jest iluminacja.
Panele można ułożyć w linie świetl-
ną wzdłuż ściany, światło tworzy ko-
lorowe smugi o dużym zasięgu. Diody
EFFECTlight oferowane są w różnych
barwach światła: czerwonej, żółtej, zie-
lonej i niebieskiej. Moduły wytwarza-
jące światła o różnych barwach można
Fot. 6 Moduł LINEARlight® i przykła-
stosować w jednej linii świetlnej, która dowe zastosowanie w podświe- Fot. 7 Panel EFFECTlight i przykład
tleniu ściany jego zastosowania
tworzy kolorowe akcenty świetlne na
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
29
 oświetlenie
Fot. 8, 9 i 10 OSRAM
Fot. 8 Moduł LINEARlight Flex®
waż umożliwiają realizację płynnej regu-
lacji barwy światła (tak zwany system
RGB). Każdy z modułów wyposażony
jest w diody, które mogą wytwarzać nie-
zależnie trzy podstawowe barwy świa-
tła (czerwoną, zieloną i niebieską). Każ-
dą z podstawowych barw można nieza-
leżnie sterować i mieszać w różnych pro-
porcjach. Dzięki temu możliwe jest uzy-
skanie dowolnej barwy światła. Moduły
te regulowane są za pomocą specjalnych
zasilaczy OPTOTRONIC® DIM lub sys-
temów sterujących opartych na sygna-
le analogowym 1 - 10 V, cyfrowym DALI
i DMX. Moduł LINEARlight Colormix®
wykonany jest podobnie jak moduł LI-
NEARlight® na sztywnej płytce zawie-
rającej 30 diod, podstawowe wymiary
(dł.×szer.×wys.) to 450×11,5×3,65 mm,
może być także podzielony na mniejsze
jednostki zawierające po 10 diod.
Moduł LINEARlight Colormix Flex®
(fot. 10) składa się z 200 diod umiesz-
Fot. 11 OSRAM
Fot. 11 Moduły LINEARlight Colormix i LINEARlight Colormix Flex, przykłady zastosowania
Fot. 12 i 13 OSRAM
Fot. 12 BACKlight BL02, BACKlight BL04 i BACKlight
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
30
Fot. 9 Przykład zastosowania modułów LINEARlight Flex®
i LINEARlight Power Flex®
czonych na elastycznej taśmie samo-
przylepnej, podstawowe wymiary
(dł.×szer.×wys.) – 4200×11,5×2,2 mm.
Moduł można podzielić na mniejsze
jednostki bez utraty ich funkcjonal-
ności, najmniejszy moduł zawiera
10 LED. Przykłady zastosowania po-
kazano na fotografii 11.
BACKlight®, BACKlight BL02®, BACK-
light BL04®
Rodzina paneli BACKlight (BACKli-
ght, BACKlight BL02, BACKlight BL04)
(fot. 12) stosowana jest w reklamach
świetlnych i napisach wykonanych na
bazie tak zwanych liter kanałowych.
Wielu właścicieli sklepów, restaura-
cji i kawiarni wykorzystuje reklamy
świetlne wykonane na bazie diod elek-
troluminescencyjnych (fot. 13). BACKli-
ght wykonany jest w postaci łańcucha
składającego się z małych paneli dio-
dowych zawierających 2 (BACKlight
BL02) lub 4 diody (BACKlight i BACKli-
Fot. 10 Moduły LINEARlight Colormix i LINEARlight Color-
mix Flex
ght BL04). Panele BACKlight oferowa-
ne są w różnych barwach światła: bia-
łej, czerwonej, pomarańczowej, żółtej,
zielonej i niebieskiej.
zasilacze
do paneli diodowych
Urządzenia OPTOTRONIC® są elek-
tronicznymi zasilaczami prądu stałe-
go zapewniającymi stabilne zasilanie
modułów LED. Zasilacze elektronicz-
ne skonstruowane są specjalnie do za-
silania modułów diodowych i pojedyn-
czych diod. Odpowiednie zasilanie diod
ma duży wpływ na ich znamionowe pa-
rametry (głównie na trwałość i skutecz-
ność świetlną). Do głównych zalet zasi-
laczy OPTOTRONIC® można zaliczyć:
 elektronicznie stabilizowaną war-
tość napięcia wyjściowego (war-
tość napięcia niezależna od obcią-
żenia w szerokim zakresie),
 odporność na zwarcia i przeciążenia,
 małe straty mocy,
 pracę w szerokim zakresie tempe-
ratur otoczenia od -25 do 50°C.
Firma OSRAM posiada również
zasilacze OPTOTRONIC® i urządze-
nia sterujące pracą diod elektrolu-
minescencyjnych (LED) przystoso-
wane do wszystkich powszechnie
stosowanych systemów sterowania
oświetleniem.
Fot. 13 Przykłady zastosowania modułów BACKlight w reklamie
podsumowanie
Stosowanie modułów diodowych
umożliwia projektantom oświetlenia
i opraw tworzenie nowych rozwiązań
oświetleniowych. Różne barwy świa-
tła (żółta, pomarańczowa, czerwona,
niebieska, zielona, lub biała) umożli-
wiają tworzenie dowolnych efektów
świetlnych. Dzięki małym wymia-
rom modułów i dostępności układów
optycznych, diody można wykorzysty-
wać do precyzyjnego kierowania świa-
tła w różnorodne małe struktury, np.
do podświetlania liter i tablic rekla-
mowych. Moduły diodowe mogą być
zastosowane również w oświetleniu
ogólnym wnętrz, ciągów komunikacyj-
nych, krawędzi schodów lub w oświe-
tleniu ewakuacyjnym. Dzięki odpor-
ności na wysokie i niskie temperatury
mogą być zastosowane w oświetleniu
zewnętrznym, np. w iluminacji obiek-
tów. Istnieje również możliwość wyko-
rzystania energii słonecznej dzięki ma-
łemu poborowi energii elektrycznej.
Zastosowania modułów diodowych
mogą być różnorodne – to zależy od in-
wencji projektantów i użytkowników.
Rozwój tego typu źródeł światła jest nie-
unikniony. Diody w niedalekiej przyszło-
ści będą stanowić znaczącą część ogólnie
stosowanych źródeł światła w oświetle-
niu wewnętrznym i zewnętrznym.
nr 10/2007
Projekt i realizacja AR MEDIUM © 2007

615 mm

TUBUS PRO PENDANT

ŚWIATŁO NIE Z TEJ ZIEMI

Ciekawy wygląd
Wysoka jakość
Prosta obsługa
Odpowiednia do oświetlenia
obiektów użyteczności publicznej

∅ 292 mm

ul. Przecławska 9
03-879 Warszawa
Tel.: 0-22 832 46 31
Fax: 0-22 832 46 32
dzialhandlowy@oms-polska.pl

Ponadto w OMS POLSKA www.oms-polska.pl

OPRAWY RASTROWE WSTROPOWE (RELAX) • OPRAWY RASTROWE NASTROPOWE (CLASSIC) • OPRAWY WNĘTRZOWE Z KLOSZEM (CHUBBY)
SYSTEM SZYBKIEGO MONTAŻU (PRESTIGE) • KINKIETY (WALL) • OPRAWY HERMETYCZNE IP65 (TORNADO) • OPRAWY TYPU DOWNLIGHT
OPRAWY PRZEMYSŁOWE (BELL) • BELKI OTWARTE (SIMPLE) • OPRAWY ULICZNE (FORSTREET)
 oświetlenie
oświetlenie awaryjne
w budynkach (część 1.)
wymagania i zasady zasilania
mgr inż. Julian Wiatr
Wśród różnych przyczyn pożarów instalacje elektryczne stanowią aż 10 % (niektóre źró-
dła podają 15 %). Powodem powstawania pożaru od instalacji elektrycznych w obiek-
tach budowlanych jest najczęściej złe dobranie rodzaju zabezpieczenia w stosunku do
przekroju przewodu. W takiej sytuacji dochodzi do szybkiego nagrzewania się przewo-
dów powyżej dopuszczalnej temperatury. Podobna sytuacja może zaistnieć podczas
zwarć w odbiornikach lub instalacji, gdy czas działania zabezpieczenia jest dłuższy niż
dopuszczalny.
P owstający w budynku pożar stwa-
rza zagrożenie dla konstrukcji,
a przede wszystkim, dla przebywają-
nych obiektów budowlanych i terenów
[DzU nr 80/2006, poz. 563]) [4].
Zgodnie z wymaganiami Ustawy Pra-
cych tam ludzi. Podczas akcji gaśniczej wo budowlane [3], oświetlenie może zo-
najważniejszym problemem, z jakim stać wykonane na podstawie projektu
musi uporać się straż pożarna, jest bez- opracowanego przez uprawnionego pro-
pieczna ewakuacja ludzi do bezpiecz- jektanta instalacji elektrycznych. Opra-
nego miejsca. cowany projekt zgodnie z wymagania-
W budynkach o powierzchni co naj- mi [4] należy uzgodnić z rzeczoznawcą
mniej 1000 m3 wymaga się instalowa- ds. zabezpieczeń ppoż. Wykonana na
nia przeciwpożarowego wyłącznika podstawie uzgodnionego projektu in-
prądu, który ma za zadanie odcięcie do- stalacja oświetlenia awaryjnego i ewa-
pływu energii elektrycznej do wszyst- kuacyjnego może zostać dopuszczona
kich odbiorników poza urządzeniami do eksploatacji po wykonaniu prób od-
przeciwpożarowymi. Do takich urzą- biorczych potwierdzających jej popraw-
dzeń należy zaliczyć oświetlenie awa- ne działanie. Natomiast instalacja prze-
ryjne oraz ewakuacyjne (podstawa § 2, kazana do eksploatacji wymaga okre-
ust. 1, pkt. 7 Rozporządzenia Ministra sowych badań, które należy prowadzić
Spraw Wewnętrznych i Administracji zgodnie z wymaganiami producenta,
z 21 kwietnia 2006 r. w sprawie ochro- nie rzadziej jednak niż raz w roku (pod-
ny przeciwpożarowej budynków, in- stawa: wymagania § 3, ust. 2 i 3 [4]).
Rys. J. Wiatr
oświetlenie
awaryjne
oświetlenie oświetlenie
ewakuacyjne zapasowe
oświetlenie
oświetlenie oświetlenie
strefy otwartej
drogi ewakuacji strefy szczególnej
(antypanicznej)
Rys. 1 Rodzaje oświetlenia awaryjnego
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
32
Wymagania dotyczące projektowa-
nia oraz wykonywania oświetlenia awa-
ryjnego zostały przedstawione w Roz-
porządzeniu Ministra Infrastruktu-
ry z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie wa-
runków technicznych, jakim powinny
odpowiadać budynki i ich usytuowa-
nie [DzU nr 75/2002, poz. 690, z póź-
niejszymi zmianami, DzU nr 33/2003,
poz. 270, DzU nr 109/2004, poz. 1156]
(dokument aktualny w chwili oddania
artykułu do druku). W cytowanym do-
kumencie § 181 przedstawia podstawo-
we wymogi dotyczące oświetlenia awa-
ryjnego i ewakuacyjnego:
1. Budynek, w którym zanik napię-
cia w elektrycznej sieci zasilającej
może spowodować zagrożenie ży-
cia lub zdrowia ludzi, poważne za-
grożenie środowiska, a także znacz-
ne straty materialne, należy zasilać
co najmniej z dwóch niezależnych,
samoczynnie załączających się źró-
deł energii elektrycznej, oraz wypo-
sażać w samoczynnie załączające się
oświetlenie awaryjne (bezpieczeń-
stwa i ewakuacyjne). W budynku
wysokościowym jednym ze źródeł
zasilania powinien być zespół prą-
dotwórczy.
2. Oświetlenie bezpieczeństwa nale-
ży stosować w pomieszczeniach,
w których nawet krótkotrwałe wy-
łączenie oświetlenia podstawowego
może spowodować następstwa wy-
mienione w ust. 1., przy czym czas
działania tego oświetlenia powinien
być dostosowany do warunków wy-
stępujących w pomieszczeniu i wy-
nosić nie mniej niż 1 godzinę.
3. Oświetlenie ewakuacyjne należy
stosować:
1) w pomieszczeniach:
a) widowni kin, teatrów i filhar-
monii oraz innych sal widowi-
skowych,
b) audytoriów, sal konferencyj-
nych, lokali rozrywkowych
oraz sal sportowych przezna-
czonych dla ponad 200 osób,
c) wystawowych w muzeach,
d) o powierzchni ponad 1000 m2
w garażach oświetlonych wy-
łącznie światłem sztucznym,
e) o powierzchni ponad 2000 m2
w budynkach użyteczno-
ści publicznej i zamieszkania
zbiorowego,
2) na drogach ewakuacyjnych:
a) z pomieszczeń wymienionych
w pkt. 1,
b) oświetlonych wyłącznie świa-
tłem sztucznym,
c) w szpitalach i innych budynkach
przeznaczonych przede wszyst-
kim do pobytu ludzi o ograniczo-
nej zdolności poruszania się,
d) w wysokich i wysokościowych
budynkach użyteczności publicz-
nej i zamieszkania zbiorowego.
4. Oświetlenie ewakuacyjne nie jest
wymagane w pomieszczeniach,
nr 10/2007
 w których oświetlenie bezpieczeń-
stwa spełnia warunek określony
w ust. 5. dla oświetlenia ewakuacyj-
nego, a także wymagania Polskich
Norm w tym zakresie.
5. Oświetlenie ewakuacyjne powin-
no działać przez co najmniej 2 go-
dziny od zaniku oświetlenia pod-
stawowego.
6. W pomieszczeniu, które jest użyt-
kowane przy zgaszonym oświe-
tleniu podstawowym, należy sto-
sować oświetlenie przeszkodowe,
zasilane napięciem bezpiecznym,
służące uwidocznieniu przeszkód
wynikających z układu budynku,
drogi komunikacyjnej lub sposo-
bu jego użytkowania, a także pod-
świetlane znaki wskazujące kie-
runki ewakuacji.
7. Oświetlenie bezpieczeństwa, ewa-
kuacyjne i przeszkodowe oraz pod-
świetlane znaki wskazujące kierun-
ki ewakuacji należy wykonywać
zgodnie z Polskimi Normami doty-
czącymi wymagań w tym zakresie.
W projekcie Rozporządzenia Mi-
nistra Budownictwa [18], ustępy 1 - 5
oraz 7, § 181, otrzymały brzmienie
(w chwili oddania artykułu do druku,
trwały prace nad cytowanym projektem
rozporządzenia, w przypadku zatwier-
dzenia ostatecznego kształtu ww. roz-
porządzenia należy sprawdzić cytowane
zapisy w materiale źródłowym):
1. Budynek, w którym zanik napięcia
w elektroenergetycznej sieci zasila-
jącej może spowodować zagrożenie
życia lub zdrowia ludzi, poważne za-
grożenie środowiska, a także znacz-
nr 10/2007
a)
> 0,5 lx
0,5 m
0,5 m
Rys. 2 Wymagania w zakresie natężenia oświetlenia ewakuacyjnego w strefie otwartej: a) kontury światłości, b) parametry
oświetlenia ewakuacyjnego strefy otwartej [17]
ne straty materialne, należy zasilać
co najmniej z dwóch niezależnych,
samoczynnie załączających się źró-
deł energii elektrycznej, oraz wypo-
sażać w samoczynnie załączające się
oświetlenie awaryjne (zapasowe lub
ewakuacyjne). W budynku wysoko-
ściowym jednym ze źródeł zasilania
powinien być zespół prądotwórczy.
2. Oświetlenie zapasowe należy sto-
sować w pomieszczeniach, w któ-
rych po zaniku oświetlenia podsta-
wowego istnieje konieczność konty-
nuowania czynności w niezmienio-
ny sposób lub ich bezpiecznego za-
kończenia, przy czym czas działania
tego oświetlenia powinien być do-
stosowany do uwarunkowań wyni-
kających z wykonywanych czynno-
ści oraz warunków występujących
w pomieszczeniu.
3. Oświetlenie ewakuacyjne należy
stosować:
1) w pomieszczeniach:
a) widowni kin, teatrów i filhar-
monii oraz innych sal widowi-
skowych,
b)
oś ściany
odległość
pomiędzy
oprawami
oś ściany odległość pomiędzy oprawami
b) audytoriów, sal konferencyj-
nych, czytelni, lokali rozryw-
kowych oraz sal sportowych,
przeznaczonych dla ponad
200 osób,
c) wystawowych w muzeach,
d) o powierzchni netto ponad
1000 m2 w garażach oświe-
tlonych wyłącznie światłem
sztucznym,
e) o powierzchni netto po-
nad 2000 m 2 w budynkach
użyteczności publicznej,
budynkach zamieszkania
zbiorowego oraz w budyn-
kach produkcyjnych i ma-
gazynowych,
2) na drogach ewakuacyjnych:
a) z pomieszczeń wymienionych
w pkt. 1,
b) oświetlonych wyłącznie świa-
tłem sztucznym,
c) w szpitalach i innych budyn-
kach przeznaczonych przede
wszystkim do użytku ludzi
o ograniczonej zdolności poru-
szania się,
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
Rys. W. Cholewa, CHOLEMASTER
kontury
światłości
2 lx
0,5 lx
2 lx
d) w wysokich i wysokościo-
wych budynkach użyteczno-
ści publicznej i zamieszkania
zbiorowego.
4. Oświetlenie ewakuacyjne nie jest
wymagane w pomieszczeniach,
w których oświetlenie zapasowe
spełnia warunek określony w ust. 5.
dla oświetlenia ewakuacyjnego,
a także wymagania Polskich Norm
w tym zakresie.
5. Oświetlenie ewakuacyjne powinno
działać przez co najmniej 1 godzi-
nę od zaniku oświetlenia podsta-
wowego.
7. Oświetlenie awaryjne należy wyko-
nywać zgodnie z Polskimi Normami
dotyczącymi wymagań w tym za-
kresie.
Natomiast w § 187 określono wyma-
gania, jakie powinny spełnić przewo-
dy zasilające obwody oświetlenia awa-
ryjnego:
3. Przewody i kable wraz z zamoco-
waniami stosowane w systemach
zasilania i sterowania urządzenia-
mi służącymi ochronie przeciwpo-
reklama
33
 oświetlenie
Rys. W. Cholewa, CHOLEMASTER
a) b)
2m
c) d)
Rys. 3 Zasady oświetlania sprzętu ppoż., punktu pierwszej pomocy medycznej oraz zmiany poziomu: a) minimalny promień stru-
mienia światła, b) umiejscowienie oprawy nad punktem pierwszej pomocy lub/i sprzętem ppoż., c) w pobliżu każdego
punktu pierwszej pomocy, urządzenia ppoż. i przycisku alarmowego, d) w przypadku zamiany poziomu [17]
żarowej powinny zapewniać cią- 3. Przewody i kable elektryczne wraz
głość dostawy energii elektrycznej z zamocowaniami stosowane w sys-
w warunkach pożaru przez wy- temach zasilania i sterowania urzą-
magany czas działania urządzenia dzeniami służącymi ochronie prze-
przeciwpożarowego, jednak nie ciwpożarowej powinny zapewniać
krótszy niż 90 minut. ciągłość dostawy energii elektrycz-
4. Dopuszcza się ograniczenie cza- nej w warunkach pożaru przez wy-
su zapewnienia ciągłości dosta- magany czas działania urządzenia
wy energii elektrycznej do urzą- przeciwpożarowego.
dzeń służących ochronie przeciw- 4. Dopuszcza się ograniczenie czasu za-
pożarowej, o której mowa w ust. 3, pewnienia ciągłości dostawy ener-
do 30 minut, dla przewodów i ka- gii elektrycznej do urządzeń służą-
bli znajdujących się w obrębie prze- cych ochronie przeciwpożarowej
strzeni chronionych stałym urzą- do 30 minut, dla przewodów i ka-
dzeniem gaśniczym tryskaczowym bli znajdujących się w obrębie prze-
oraz dla przewodów i kabli zasila- strzeni chronionych stałym samo-
jących i sterujących urządzeniami czynnym urządzeniem gaśniczym.
klap dymowych. Dopuszczenie to nie dotyczy oświe-
W projekcie Rozporządzenia Mini- tlenia ewakuacyjnego, o którym
stra Budownictwa [18], ustępy 1, 3 oraz mowa w § 181 ust. 5.
4, § 187, otrzymały brzmienie: W § 183 zostały przedstawione wy-
1. Przewody i kable elektryczne nale- magania dotyczące stosowania prze-
ży prowadzić w sposób umożliwia- ciwpożarowego głównego wyłączni-
jący ich wymianę bez naruszania ka prądu:
konstrukcji budynku w sposób za- 2. Przeciwpożarowy wyłącznik prą-
grażający jej bezpieczeństwu. du, odcinający dopływ prądu do
Maksymalna światłość Imax przy oświetleniu
Wysokość H, umieszczenia
dróg ewakuacyjnych i stref otwartych
oprawy nad poziomem podłogi
(zapobiegającym panice), w [cd]
H<2,5 500
2,5≤H<3,0 900
3,0≤H<3,5 1600
3,5≤H<4,0 2500
4,0≤H<4,5 3500
H>4,5 5000
Tab. 1 Dopuszczalne wartości natężenia oświetlenia dróg ewakuacyjnych, stref otwartych oraz stref wysokiego ryzyka [1]
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
34
wszystkich obwodów, z wyjątkiem
obwodów zasilających instalacje
i urządzenia, których funkcjonowa-
nie jest niezbędne podczas pożaru,
należy stosować w strefach pożaro-
wych o kubaturze przekraczającej
1000 m3 lub zawierających strefy za-
grożone wybuchem.
3. Przeciwpożarowy wyłącznik prądu
powinien być umieszczony w pobli-
żu głównego wejścia do obiektu lub
złącza i odpowiednio oznakowany.
4. Odcięcie dopływu prądu wyłączni-
kiem przeciwpożarowym nie może
powodować samoczynnego załą-
czenia drugiego źródła energii elek-
trycznej, w tym zespołu prądotwór-
czego, z wyjątkiem źródła zasilające-
go oświetlenie awaryjne, jeżeli wy-
stępuje ono w budynku.
Zgodnie z wymaganiami [4] zapew-
nienie oświetlenia awaryjnego w obiek-
tach, w których jego funkcjonowanie
jest niezbędne dla ewakuacji ludzi, na-
leży do obowiązków właścicieli, zarząd-
ców i użytkowników tych obiektów.
Maksymalna światłość Imax
przy oświetleniu stref wysokiego
ryzyka, w [cd]
1000
1800
3200
5000
7000
10000
Zarówno w budynkach, jak i tunelach
oświetlenie awaryjne jest często pro-
jektowane niezgodnie z wymagania-
mi norm i przepisów, a niejednokrot-
nie pomijane przez inwestorów chcą-
cych zmniejszyć koszty poniesione na
inwestycję.
W celu przybliżenia Czytelnikom wy-
magań norm oraz przepisów w artyku-
le zostaną przedstawione podstawowe
wymagania PN-EN 1838:2005 Oświetle-
nie awaryjne. Na rysunku 1 przedsta-
wiono rodzaje oświetlenia awaryjnego
zgodne z cytowaną normą.
Na uwagę zasługuje określenie oświe-
tlenia strefy otwartej nazwanego często
oświetleniem antypanicznym. Jest to
oświetlenie ewakuacyjne stosowane
poza drogami ewakuacyjnymi na prze-
strzeniach otwartych w budynkach,
w celu umożliwienia bezpiecznego po-
ruszania się w kierunku dróg ewaku-
acyjnych [1]. Natężenie oświetlenia stre-
fy otwartej nie powinno być mniejsze
niż 0,5 lx na poziomie podłogi, na nie-
zabudowanym polu czynnym strefy
otwartej z wyjątkiem wyodrębnionego
przez wyłączenie z tej strefy obwodowe-
go pola o szerokości 0,5 m. Wymagania
w zakresie oświetlenia strefy otwartej
przedstawia rysunek 2.
Oświetlenie awaryjne należy również
instalować w strefach szczególnych, do
których należy zaliczyć: kabiny windy,
schody i platformy ruchome, czy parkin-
gi zadaszone (piesze drogi ewakuacyjne
na parkingach zadaszonych muszą speł-
niać wymagania w zakresie dróg ewaku-
acyjnych). Ponadto oświetlenie awaryj-
ne należy instalować w następujących
pomieszczeniach:
 toalety, lobby, przebieralnie i szat-
nie (pomieszczenia o powierzch-
ni podłogi powyżej 8 m2 powinny
zawierać oświetlenie ewakuacyj-
ne spełniające wymagania jak dla
strefy otwartej),
 pomieszczenia techniczne,
 szpitale (na salach operacyjnych
oraz bloku OIOM, natężenie oświe-
tlenia ewakuacyjnego nie może byc
mniejsze od natężenia oświetlenia
podstawowego).
W cytowanej normie przedsta-
wiano wymagania ogólne, które
nr 10/2007
musi spełniać każde oświetlenie
awaryjne:
 minimalna wysokość montażu
opraw oświetleniowych h≥2 m,
 znaki instalowane wzdłuż drogi mu-
szą jednoznacznie wskazywać kie-
runek ewakuacji do bezpiecznego
miejsca,
Oprawy oświetlenia ewakuacyjnego
należy instalować:
 przy każdych drzwiach stanowią-
cych wyjście ewakuacyjne oraz na
zewnątrz i w pobliżu każdego wyj-
ścia końcowego (w odległości nie
większej niż 2 m mierzonej, w pozio-
mie),
 w pobliżu schodów tak, by zapew-
niały oświetlenie każdego stopnia,
 w odległości nie większej niż 2 m od
każdego miejsca zmiany poziomu,
 przy znakach bezpieczeństwa,
 przy zamianie kierunku drogi ewa-
kuacyjnej,
 przy skrzyżowaniu korytarzy dróg
ewakuacyjnych,
 po zewnętrznej stronie wyjścia
z każdego budynku,
nr 10/2007
 w pobliżu punktu pierwszej po-
mocy,
 w pobliżu każdego urządzenia ppoż.
oraz przycisku alarmowego (w tym
głównego wyłącznika prądu).
Natężenie oświetlenia musi wyno-
sić nie mniej niż 1 lx, a przy punktach
pierwszej pomocy oraz urządzeniach
ppoż. nie mniej niż 5 lx. Dla wybranych
przypadków wymagania te zostały zilu-
strowane graficznie na rysunku 3.
W przypadku drogi ewakuacyjnej
o szerokości do 2 m, natężenie oświe-
tlenia mierzone w jej osi przy podłodze
musi wynosić ≥1 lx, natomiast w obsza-
rze środkowym nie mniejszym niż po-
łowa szerokości drogi, natężenie oświe-
tlenia nie może się zmniejszyć więcej
niż o 50 %. W przypadku dróg o szeroko-
ści większej niż 2 m należy oświetlenie
ewakuacyjne uzupełnić oświetleniem
antypanicznym lub projektować je jak
oświetlenie dróg równoległych. Wyma-
gania te zostały graficznie przedstawio-
ne na rysunku 4.
Na drogach ewakuacyjnych stosunek
maksymalnego do minimalnego natęże-
nia oświetlenia nie może być większy
niż 1:40. Ma to na celu wyeliminowa-
nie zjawiska olśnienia przykrego. Pod-
czas projektowania oświetlenia awaryj-
nego należy również pamiętać o maksy-
malnym czasie, po którym powinno ono
zadziałać, oraz o spełnieniu warunku
odległości widzenia znaku ewakuacyj-
nego. Czas zadziałania opraw oświetle-
nia awaryjnego w zależności od przezna-
czenia nie może być dłuższy niż: 5 s na
drodze ewakuacyjnej i strefie otwartej
i 0,2 s w strefie szczególnej (czas liczony
od zaniku napięcia zasilającego w źródle
podstawowym).
Wzdłuż drogi ewakuacyjnej należy
instalować znaki wskazujące kierunek
ewakuacji. Znaki te powinny spełniać
warunek dobrej widoczności i jedno-
znacznie wskazywać kierunek ewaku-
acji. Stosowane są znaki podświetlane
oraz oświetlane piktogramy. Warunek
odległości widzenia znaków wskazują-
cych kierunek ewakuacji określa nastę-
pujący wzór:
D = s⋅p
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
gdzie:
D – odległość widzenia, w [m],
d – wysokość znaku, w [m],
s – stała określana jako wartość 100 – dla
znaków podświetlanych; 200 – dla zna-
ków oświetlanych wewnętrznie.
Zasadę określania odległości widzenia
znaku ewakuacyjnego przedstawia ry-
sunek 5.
Znaki bezpieczeństwa dotyczące ewa-
kuacji i znaki pierwszej pomocy powin-
ny być oświetlane w taki sposób, aby
w czasie nie dłuższym niż 5 s osiągały
luminację o wartości 50 % wartości lu-
minacji znamionowej z jednoczesnym
zastrzeżeniem osiągnięcia wartości zna-
mionowej w czasie nie dłuższym niż
1 minuta. Luminacja każdej części barw-
nej znaku bezpieczeństwa nie może być
mniejsza niż 2cd/m2 we wszystkich kie-
runkach widzenia znaku.
Stosunek maksymalnej luminacji do
minimalnej luminacji dla wszystkich
barw znaku bezpieczeństwa nie może
być większy niż 10:1. Natomiast stosu-
nek luminacji białej części znaku do lu-
minancji części barwnej nie może być
reklama
35
 oświetlenie
Rys. W. Cholewa, CHOLEMASTER
a) 0,5 + 0,5 = 1 lx
1 lx przy ścianie
odległość pomiędzy odległość
oprawą a ścianą pomiędzy oprawami
Rys. 4 Graficzne określenie wymagań w zakresie oświetlenia dróg ewakuacyjnych: a) wymagania w zakresie natężenia oświe-
tlenia, b) wymagania w zakresie równomierności rozkładu oświetlenia [17]
mniejszy niż 1:5 oraz nie może być więk-
szy niż 1:15.
W budynkach użyteczności publicz-
nej zaleca się stosowanie znaków pod-
świetlanych od wewnątrz, które są
oświetlone ciągle. Wszystkie znaki okre-
ślające wyjścia oraz drogi ewakuacyjne
powinny charakteryzować się równo-
mierną barwą i jednakowym forma-
tem. Norma [13] definiuje również wy-
magania dotyczące likwidacji zjawiska
olśnienia przykrego w obszarze twarzy
przy zastosowaniu zbyt silnego światła
na drogach ewakuacyjnych. Wartości
światłości wewnątrz strefy określonej
kątami bryłowymi przedstawionych na
rysunku 6 dla poziomych dróg ewaku-
acyjnych oraz pozostałych innych dróg
ewakuacyjnych nie mogą przekraczać
tych podanych w tabeli 1.
Wymiary, kolory i treść znaków ewa-
kuacyjnych oraz zasady ich rozmieszcza-
nia można znaleźć w normach [8 - 11, 14].
Z zapisów zamieszczonych w tych nor-
mach wynika, że z każdego miejsca dro-
gi ewakuacyjnej powinien być widocz-
ny przynajmniej jeden znak ewakuacyj-
ny określający jednoznacznie kierunek
ewakuacji. Natomiast w normie [12] zo-
stały określone zasady projektowania in-
Rys. J. Wiatr
k
zna
p
Rys. 5 Odległość widzenia znaku ewakuacyjnego
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
36
b)
stalacji oświetlenia awaryjnego, zaś za-
sady budowy opraw oświetlenia awa-
ryjnego określa norma [13]. Normy te
podają również wymagania dotyczące
miejsc pomiarowych natężenia oświe-
tlenia podczas badań odbiorczych lub
okresowych, piktogramów zamiesz-
czanych na oprawach oraz oznaczania
opraw oświetlenia awaryjnego.
W części 2. artykułu zostaną przed-
stawione podstawy zasilania oświetle-
nia awaryjnego.
literatura
1. W. Cholewa, Sterowanie ewakuacją
za pomocą nowoczesnych urządzeń
technicznych, [w:] Rola oświetlenia
awaryjnego w ewakuacji, Konfe-
rencja Techniczna SIPT Poznań, 27
stycznia 2005 r.
2. Ustawa o ochronie przeciwpoża-
rowej z 24 sierpnia 1991 r. (DzU nr
147/2002, poz. 1229 z kolejnymi
zmianami, DzU nr 52/2003, poz.
452, DzU nr 96, poz. 959 oraz DzU
nr 100/2005, poz. 835).
3. Ustawa Prawo budowlane z 7 lip-
ca 1994 r. (DzU nr 156/2006, poz.
1118).
oko a)
180°
Rys. 6 Kąty bryłowe oświetlenia: a) na poziomych drogach ewakuacyjnych, b) na drogach niepoziomych lub
schodach
0,5 lx 1 lx 0,5 lx
1m
2m
4. Rozporządzenie Ministra Spraw
Wewnętrznych i Administracji z 16
czerwca 2003 r. w sprawie ochrony
przeciwpożarowej budynków, in-
nych obiektów budowlanych i tere-
nów (DzU nr 121/2003, poz. 1138).
5. Rozporządzenie Ministra Infra-
struktury z 12 kwietnia 2002 r.
w sprawie warunków technicz-
nych, jakim powinny odpowiadać
budynki i ich usytuowanie (DzU nr
75/2002, poz. 690, DzU nr 33/2004,
poz. 270 oraz DzU nr 109/2004,
poz. 1156).
6. Rozporządzenie Ministra Transpor-
tu i Gospodarki Morskiej z 30 maja
2000 r. w sprawie warunków tech-
nicznych, jakim powinny odpowia-
dać drogowe obiekty inżynierskie
i ich usytuowanie (DzU nr 63/2000,
poz. 735, Dział VIII Bezpieczeństwo
pożarowe).
7. PN-EN 1838/:2005 Zastosowanie
oświetlenia. Oświetlenie awaryjne.
8. PN-92/N-01255 Barwy bezpieczeń-
stwa i znaki bezpieczeństwa.
9. PN-92/N-1256/01 Znaki bezpieczeń-
stawa. Ochrona przeciwpożarowa.
10. PN-92/N-1256/02 Znaki bezpieczeń-
stawa. Ewakuacja.
b)
180°
60
–9
0°
11. PN-EN 01256-5 Znaki bezpieczeń-
stwa. Zasady umieszczania znaków
bezpieczeństwa na drogach ewaku-
acyjnych i drogach pożarowych.
12. PN-IEC 60364-5-56 Instalacje elek-
tryczne w obiektach budowlanych..
Dobór i montaż wyposażenia elek-
trycznego. Instalacje bezpieczeń-
stwa.
13. PN-EN 60598-2-22 Oprawy oświe-
tleniowe. Część 2: Wymagania
szczegółowe. Dział 22: Oprawy
oświetlenia awaryjnego.
14. PN-EN 01256-4 Znaki bezpieczeń-
stwa. Techniczne środki przeciw-
pożarowe.
15. Z. Gabryjelski, Oświetlenie awaryj-
ne, materiały konferencyjne 2002.
16. Materiały marketingowe firmy LU-
XMAT.
17. W. Cholewa, Projektowanie oświe-
tlenia awaryjnego krok po kroku.
Warunki techniczne wykonania
wytycznych projektowania oświe-
tlenia awaryjnego SITP WP-01:2006,
materiały konferencyjne XL Konfe-
rencji KRGB „Inżynieria elektryczna
i energetyczna w budownictwie”, 17
maja 2007 r., Warszawa.
18. Projekt rozporządzenia Ministra
Budownictwa zmieniający Rozpo-
rządzenie Ministra Infrastruktu-
ry z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie
warunków technicznych, jakim po-
winny odpowiadać budynki i ich
usytuowanie.
19. J. Wiatr, M. Orzechowski, Porad-
nik projektanta elektryka. Podsta-
wy zasilania budynków mieszkal-
nych, użyteczności publicznej i in-
nych obiektów nieprzemysłowych
w energię elektryczną, DW Me-
dium 2006, 2007.
Rys. J. Wiatr
60–90°
nr 10/2007
 prezentacja
ISE – Inteligentny System
Ewakuacji
Dariusz Borowski – TM TECHNOLOGIE
N a rynku europejskim nie ma w tej
chwili kompaktowego rozwiązania
łączącego działanie systemów przeciw-
pożarowych oraz systemów zasilania
oświetlenia awaryjnego i ewakuacyjne-
go. Dotychczas w obiektach instalowa-
no dwa niezależne systemy, przeciwpo-
żarowy oraz zasilania oświetlenia awa-
ryjnego i ewakuacyjnego. Powodowało
to wiele błędów i niejednoznaczności,
mających źródło w działaniu coraz po-
wszechniej stosowanych systemów EIB.
Brak synchronizacji danych pomiędzy
obwodem zabezpieczenia przeciwpoża-
rowego a systemem oświetlenia awaryj-
nego i ewakuacyjnego, w sytuacji zagro-
żenia mogł być przyczyną nieprecyzyj-
nego określania drogi ewakuacji użyt-
kownikom budynku, często kierując
ewakuujących się do obszarów zagrożo-
nych, narażając ich tym samym na utra-
tę życia lub zdrowia.
Wyobraźmy sobie sytuację, w której
w obiekcie występuje zagrożenie poża-
rem, zaś czujniki dymu czy ciepła prze-
kazują informację do centrali BMS o wy-
stąpieniu niebezpieczeństwa. Wtedy
BMS automatycznie rozpoczyna stan-
dardową procedurę przeciwpożarową:
otwierane są klapy oddymiające, uru-
chamiane zraszacze, a sygnał alarmo-
wy daje znak do rozpoczęcia ewakuacji
budynku. Osoby znajdujące się w obiek-
cie, sugerując się znakami ewakuacyjny-
mi, kierują się do wyjść. Wydawałoby
się, że akcja ewakuacji przebiega w spo-
sób zaplanowany i prawidłowy. Istnieje
jednak możliwość, że to właśnie na jed-
nej z oznaczonych dróg zaistniało zagro-
żenie. W ten sposób osoby opuszczają-
ce obiekt mogą zostać skierowane bez-
pośrednio w stronę zagrożenia (tym sa-
mym stopień ryzyka utraty zdrowia lub
życia drastycznie wzrasta). W jaki spo-
sób możemy zapobiec tego typu zda-
rzeniom?
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
38
Firma TM Technologie stworzyła
nowy, innowacyjny produkt ISE Intelli-
gent Solution for Evacuation (Inteligent-
ny System Ewakuacji), którego zastoso-
wanie rozwiązuje problem nieprzewi-
dzianych okoliczności podczas ewaku-
acji ludzi z budynków użyteczności pu-
blicznej. Największą zaletą ISE jest dwu-
kierunkowa wymiana danych pomiędzy
systemem awaryjnego zasilania opraw
ewakuacyjnych a systemami przeciwpo-
żarowymi. Otwiera to przed nami nie-
spotykane dotąd możliwości kierowa-
nia ewakuacją poprzez inteligentne ste-
rowanie oświetleniem ewakuacyjnym ze
szczególnym uwzględnieniem miejsc za-
grożonych pożarem lub zadymieniem.
Działanie i zastosowanie systemu:
Aby poprawnie zaimplementować
ISE – inteligentne kierowanie ewaku-
acją w obiekcie – muszą być spełnione
następujące warunki:
 zainstalowany system przeciwpoża-
rowy BMS, sterujący pracą klap od-
dymiających, zraszaczy oraz kontro-
lujący informacje pochodzące z czuj-
ników ciepła/dymu,
 zainstalowany rozproszony system
monitorowania oświetlenia awaryj-
nego i ewakuacyjnego DATA-S, któ-
ry otrzymał I Nagrodę Prezyden-
ta RP Lecha Wałęsy na III Między-
narodowych Targach Sprzętu Elek-
trycznego i Systemów Zabezpieczeń
ELEKTROTECHNIKA 2005 lub sys-
tem centralnego zasilania baterią
PowerTech.
Działanie ISE jest niezależne od spo-
sobu zasilania opraw awaryjnych i ewa-
kuacyjnych. Możemy zatem zastoso-
wać zarówno oddzielnie lub jednocze-
śnie centralne zasilanie baterią, jak i roz-
proszony system awaryjnego zasilania
(oprawy z autonomicznym źródłem za-
silania). Elementem zapewniającym za-
równo prawidłową komunikację pomię-
dzy zainstalowanymi systemami oraz
sterowanie oprawami ewakuacyjnymi
(kierunkowymi) jest ISE – Inteligentny
System Ewakuacji. Stanowi on platfor-
mę, która analizuje informacje dotyczą-
ce stanu czujników w obiekcie, a następ-
nie podejmuje decyzje, w jaki sposób ma
zachować się system oświetlenia awaryj-
nego DATA-S.
Wynikiem obliczeń systemu ewaku-
acji jest właściwa sieć dróg ewakuacyj-
nych, na których nie ma zagrożenia po-
żarowego i można nimi bezpiecznie opu-
ścić budynek. Na drogach ewakuacji
automatycznie uruchamiane są wszyst-
kie oprawy awaryjne i wybrane kierun-
kowe w sposób zapewniający optymal-
ną i najkrótszą drogę do wyjścia. Oprawy
ewakuacyjne kierujące do stref o najwyż-
szym poziomie zagrożenia pozostają wy-
gaszone. Wywołana sytuacja zadziała an-
typanicznie dla potencjalnego użytkow-
nika – będzie miał on pewność, że wy-
znaczona droga prowadzi do najbliższego
bezpiecznego wyjścia ewakuacyjnego.
Algorytm wyznaczania wszystkich
niezagrożonych dróg ewakuacyjnych
został oparty na sieci neuronowej,
z czego wynika szybka analiza proble-
mu i wykluczenie popełnienia błędu.
System został przystosowany do obsłu-
gi wielu nieprzewidzianych sytuacji, co
sprawia, że jest odporny na zakłócenia
i błędy (jedna z wielu zalet sieci neuro-
nowych). Dodatkowo wyposażono go
w narzędzia wizualizacji i powiado-
mień. W narzędziu wizualizacji na rzu-
cie budynku przedstawione są informa-
cje, takie jak:
 rozmieszczenie czujników przeciw-
pożarowych,
 miejsca wystąpienia zagrożenia,
 rozmieszczenie opraw awaryjnych
i ewakuacyjnych,
 rozmieszczenie wyjść ewakuacyj-
nych,
 umiejscowienie gaśnic i przycisków
alarmowych,
 miejsca o podwyższonym stopniu
ryzyka pożarowego.
Udostępniono opcje wszelkich sy-
mulacji pożarowych w obiekcie, co
umożliwia nam sprawdzenie, w jaki
sposób oznaczona zostanie droga ewa-
kuacji oraz szacowany czas ewakuacji
do wyjść z poszczególnych stref. Do-
datkowo wizualizacja awarii w obiek-
cie stanowi znaczne ułatwienie dla
kierującego akcją pożarniczą, który
może wizualnie na monitorze zloka-
lizować miejsce pożaru oraz uzyskać
informację, do których wyjść ewaku-
acyjnych są kierowane osoby z zagro-
żonych obszarów obiektu. Nowym roz-
wiązaniem jest również system powia-
domień, którego idea opiera się na ko-
munikacji GSM. Informacje o zagroże-
niu są przesyłane:
 w wiadomości SMS, zawierającej in-
struktaż tekstowy, które drogi ewa-
kuacyjne są bezpieczne i w jaki spo-
sób należy się zachować,
 w wiadomości MMS, zawierającej
mapki bezpiecznych dróg ewaku-
acyjnych w formie graficznej,
 w wiadomości głosowej; system sa-
moczynnie dzwoni do wskazanej
jednostki straży pożarnej oraz do
wszystkich użytkowników budyn-
ku, których numery kontaktowe są
zapisane w bazie i objęte polityką
prywatności,
Najwłaściwszym rozwiązaniem pro-
blemu bezpieczeństwa użytkowników
budynku w trakcie ewakuacji jest ISE –
Inteligentny System Ewakuacji. W znacz-
nym stopniu skraca on czas ewakuacji
poprzez prawidłowe oznaczenie dróg
adekwatne do zaistniałego zagrożenia.
W efekcie tego otrzymujemy zasadnicze
podwyższenie poziomu bezpieczeństwa
osób w sytuacji krytycznej.
nr 10/2007
 oświetlenie

oświetlenie dróg i ulic w Polsce

stan obecny i perspektywy
dr inż. Jan Grzonkowski – Politechnika Warszawska, Polski Komitet Oświetleniowy SEP

W pierwszych pięciu latach XXI

wieku zużywano w Polsce na
oświetlenie dróg i ulic około 1,8 TWh
Rok realizacji
pierwszego
etapu
Miasto, rejon
Przed modernizacją
Źródła światła

Po realizacji pierwszego etapu

Oszczędność
energii, w [%]
energii elektrycznej. Do wytworze- modernizacji
1993 sodowe
nia tej ilości energii trzeba spalić oko- 1994
Łódź rtęciowe – wysokoprężne
wysokoprężne
55,4
ło 900 tys. ton węgla. Przy jego spa- sodowe
Zabrze-
laniu wytwarza się ponad 2,5 mln ton 1998
Mikulczyce
rtęciowe – wysokoprężne wysokoprężne 63,1
metalohalogenkowe
dwutlenku węgla (gazu cieplarniane-
sodowe
go) i liczące się ilości substancji sil- 1998 Bielsko-Biała
rtęciowe – wysokoprężne,
wysokoprężne 55
niewielka ilość sodowych wysokoprężnych
nie toksycznych, np. rtęci. Dlatego metalohalogenkowe
szczególnie ważne jest ograniczenie sodowe
rtęciowe – wysokoprężne,
1998 Żywiec wysokoprężne 58
emisji gazów cieplarnianych. Umo- niewielka ilość sodowych wysokoprężnych
metalohalogenkowe
wy międzynarodowe (Protokół z Kio- sodowe
rtęciowe – wysokoprężne,
to) i dyrektywy europejskie zobowią- 1998 Wilkowice
niewielka ilość sodowych wysokoprężnych
wysokoprężne 52
metalohalogenkowe
zują Polskę do ograniczenia emisji ga-
sodowe
zów cieplarnianych i zużycia energii rtęciowe – wysokoprężne,
1998 Oświęcim wysokoprężne 50
niewielka ilość sodowych wysokoprężnych
o około 1 % rocznie w ciągu najbliż- metalohalogenkowe
szych dwudziestu lat, począwszy od sodowe
rtęciowe – wysokoprężne,
1998 Jastarnia wysokoprężne 42
2008 roku. niewielka ilość sodowych wysokoprężnych
metalohalogenkowe
W związku z tym nasuwa się wie- sodowe
rtęciowe – wysokoprężne,
le pytań o możliwości redukcji zuży- 1998 Jasienica wysokoprężne 56
niewielka ilość sodowych wysokoprężnych
metalohalogenkowe
cia energii we wszystkich dziedzi-
sodowe
nach gospodarki, w tym w oświetle- rtęciowe – wysokoprężne,
1998 Gniezno wysokoprężne 60
niewielka ilość sodowych wysokoprężnych
niu wnętrz przemysłowych i użytecz- metalohalogenkowe
ności publicznej, oświetleniu miesz- sodowe
Czechowice- rtęciowe – wysokoprężne,
1998 wysokoprężne 46
kań i oświetleniu drogowym (ulicz- Dziedzice niewielka ilość sodowych wysokoprężnych
metalohalogenkowe
nym), m.in.: Gorzów rtęciowe – wysokoprężne,
sodowe
1998 wysokoprężne 60
 czy oszczędność w zużyciu energii Wielkopolski niewielka ilość sodowych wysokoprężnych
metalohalogenkowe
oświetlenia drogowego (moderniza-
Tab. 1 Przykładowe efekty w pierwszym etapie modernizacji oświetlenia
cja oświetlenia) ma istotne znacze-
nie w realizacji wymienionych zobo- jaka skala oszczędności stało – w podanym wcześniej rozumie-  wymagania techniczne określone
wiązań międzynarodowych? energetycznych wchodzi niu tego pojęcia – zmodernizowanych. w normie EN-13201,
 czym należy kierować się prowadząc w rachubę w oświetleniu Oszczędzono w tym etapie średnio oko-  możliwie dużą oszczędność energii,
przemyślaną (racjonalną) moderni- ło 50 % energii elektrycznej dbając, by  spełnienie wymagań dotyczących
zację?
polskich dróg? stan oświetlenia po modernizacji speł- ochrony środowiska, które w Eu-
 jakie narzędzia należy wykorzy- Starania o zmniejszenie energo- niał wymagania polskiej normy z 1976 r. ropie pojawiły się w postaci dyrek-
stać przy planowaniu modernizacji chłonności oświetlenia ulicznego pod- opartej na aktualnych wówczas zalece- tyw dotyczących sprzętu i instalacji
oświetlenia drogowego? jęto w Polsce już w 1990 r. – po powro- niach CIE. Proces pierwszego etapu cią- oświetleniowych (eco-design direc-
 jakie są obowiązki projektantów i ad- cie do gospodarki rynkowej. Pierwszy gle trwa, a od 2004 r. prowadzony jest tive for Energy Using Products).
ministratorów (właścicieli) oświetle- etap modernizacji polegał na wymianie na podstawie projektu, a następnie tek- W warunkach polskich i wielu in-
nia drogowego w procesie moderni- źródeł światła i opraw – na mniej ener- stu finalnego normy PN-EN 13201. Jed- nych krajów europejskich instalacje
zacji? gochłonne – bez naruszania geometrii nocześnie w 2004 r. rozpoczął się drugi oświetlenia ulicznego przed moderni-
 jak prowadzić postępowania prze- zawieszenia opraw i elektroenergetycz- etap racjonalnego zmniejszenia energo- zacją są często instalacjami o nieuza-
targowe gwarantujące racjonalną nej sieci zasilającej – i zakładał niepo- chłonności – innymi dostępnymi tech- sadnionej, wysokiej energochłonno-
modernizację? gorszenie stanu oświetlenia. nicznie metodami. ści, ponieważ tworzą warunki oświe-
W artykule spróbujemy odpowiedzieć W 2005 r. około 80 % punktów świetl- Przez racjonalną modernizację należy tleniowe (np. luminację jezdni) znacz-
na te pytania. nych oświetlenia ulicznego w kraju zo- rozumieć modernizację zapewniającą: nie przekraczając wymagania normy

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
40
EN 13201. Oznacza to, że możliwe jest Wyniki pomiarów Klasa oświetleniowa Wymagania
Ulica Lzmi/LPN
2-, 3-krotne zmniejszenie zużycia ener- Lśr, w [cd/m2] wg PN-EN 13201 dotyczące luminancji
gii tylko w wyniku modernizacji, która Al. Ujazdowskie (A) 3,21 ME5 1,0 3,21
polegałaby na zmniejszeniu mocy źró- ul. Gagarina (B) 2,36 ME4a 0,75 3,14
deł światła – przy zachowaniu tego sa- ul. Belwederska (C) 2,11 ME3a 1,0 2,11
mego rodzaju źródeł. W tabeli 1 przed- ul. Solec (D) 3,68 ME4a 0,75 4,91
stawiono przykłady pierwszego eta- ul. Czerniakowska (E) 2,60 ME4a 0,75 3,46
pu modernizacji oświetlenia uliczne- ul. Wybrzeże Gdańskie (F) 2,71 ME5 0,75 3,61
ul. Solidarności (G) 3,04 ME4a 1,0 3,04
go w Polsce i uzyskane efekty.
ul. Wybrzeże Gdańskie (H) 2,58 ME5 0,75 3,44
ul. Wolska (I) 1,41 ME3a 0,75 1,88
pierwszy etap
ul. Okopowa (J) 1,57 ME3a 0,5 3,14
modernizacji, efekty
Tab. 2 Wyniki pomiarów luminancji jezdni w Warszawie przed modernizacją w zestawieniu z wymaganiami normy PN-EN 13201

Z danych przedstawionych w ta-
beli 1 wynika, że w pierwszym eta-
pie osiągnięto średnio 50 % oszczęd-
ności energii, przy czym w latach
1991 - 1995 oszczędności były zwy-
kle wyższe niż 50 %, ponieważ punk-
tem wyjściowym było zastosowa-
nie wyłącznie wysokoprężnych źró-
deł rtęciowych, podczas gdy w latach
1996 - 2004 w obrębie miast i ich oko-
lic – w większości lamp rtęciowych
wysokoprężnych z udziałem lamp so-
dowych wysokoprężnych na zmoder-
nizowanych przed 1996 rokiem nie-
których ulicach. 50 % oszczędności
energii związane z zakończeniem eta-
pu pierwszego obejmującego pozosta-
łych 20 % instalacji oświetlenia ulicz-
nego da w skali kraju zmniejszenie
energochłonności o około 10 %.
drugi etap modernizacji
oświetlenia ulicznego
Wszystkie inne kroki, które mogą
 oświetlenie poszczególnych części
składowych ulicy zgodnie z potrze-
bami ich użytkowników – w zgo-
dzie z normą PN-EN 13201,
 zmniejszenie strumienia świetlne-
go oświetlającego drogę w okresach
poza szczytem ruchu ciemnej części
doby (zmieniając klasę oświetlenia
zgodnie z normą PN-EN 13201),
 redukcja poziomu oświetlenia jezd-
ni ulicy do poziomu określone-
go jako minimalny przez normę
PN-EN 13201.
Wymiana nawierzchni jezdni na ja-
śniejszą (o wyższej wartości współ-
czynnika odbicia)
W wyniku niezrozumienia przez
projektantów dróg (drogowców) roli
właściwości optycznych nawierzch-
ni jezdni i odrzucenia ze wzglę-
dów klimatycznych – nawierzchni
betonowych – typową nawierzch-
nię w Polsce trzeba zaliczyć do ka-
tegorii R III – o wartości zredu-
kowanego wskaźnika luminancji
Wymiana dotychczas stosowanych nych, trawników itp. Przyjęte rozwią-
opraw oświetleniowych na nowocze- zania nie zapewniały funkcji oświe-
sne oprawy o bardziej racjonalnym tlenia wynikających z potrzeb różnych
rozkładzie przestrzennym światłości grup użytkowników (np. oświetlenie
Większość stosowanych w Polsce jezdni z wysokich podpór mostów nie
opraw pochodzi z okresu przed 1990 r. gwarantowało dobrych warunków wi-
Ich systemy optyczne są źródłem świa- dzenia pieszym.
tła rozproszonego poza kątem ochrony, Bilanse energii zużywanej na oświe-
co jest źródłem imisji światłem – nie- tlenie ulicy traktowanej jako mono-
chcianego rozświecania wnętrz miesz- lit i ulicy traktowanej jako zbiór po-
kalnych w budynkach położonych wierzchni o różnych przeznaczeniach
wzdłuż ulicy i możliwości olśnienia i głównych użytkownikach wykazały
mieszkańców. możliwość oszczędzenia w tym dru-
Nowoczesne oprawy z ustawianymi gim przypadku od 10 do 40 % energii
odbłyśnikami kierunkowymi (zwiercia- – średnio 25 %.
dlanymi) o złożonej strukturze umożli- Zmniejszenie strumienia świetlne-
wiają poprawę sprawności użytecznej go oświetlającego drogę (zmieniając
opraw (sprawności mierzonej stosun- klasę oświetlenia zgodnie z normą
kiem strumienia użytecznego padające- PN-EN 13201)
go na oświetloną część ulicy – np. jezd- Typowy dla Polski okres znacznie
nię do strumienia źródła światła o oko- zmniejszonego ruchu pojazdów to pięć
ło 10 % w stosunku do opraw montowa- godzin między 24:00 a 5:00. Jeżeli w tym
nych przed 1990 r. okresie jezdnie przeciętnych ulic dwu-
Oświetlenie poszczególnych części jezdniowych można przenieść z kla-
składowych ulicy zgodnie

Fot. ZPSO ROSA

być włączone do modernizacji insta-
lacji oświetleniowej (prowadzące za-
równo do racjonalnego zużycia ener-
gii, jak i ochrony środowiska), są wy-
mienione poniżej, oszacowano rów-
nież potencjalną wartość oszczędno-
ści energii osiągniętą w wyniku re-
alizacji każdego kroku. Najważniej-
sze z nich to:
 wymiana nawierzchni jezdni na ja-
śniejszą (o wyższej wartości współ-
czynnika odbicia),
 wymiana dotychczas stosowanych
opraw oświetleniowych na nowo-
czesne oprawy o bardziej racjonal-
nym rozkładzie przestrzennym
światłości,
q0%=0,06 - 0,07 [sr -1] (asfalty szare).
Nic poza koniecznością uświadomie-
nia problemu nie stoi na przeszko-
dzie, by wprowadzając zamiast sza-
rego tłucznia tłucznie jasne (nieróż-
niące się ceną i dostępne w kraju)
– o wartości q0%=0,08 [sr -1], a więc
jaśniejsze o około 14 %, lub droższe
asfalty technologicznie rozjaśnione
o q0%=0,10 [sr -1], jaśniejsze o oko-
ło 50 - 60 %. Przyjmując za realną
zmianę rodzaju stosowanego tłucz-
nia na jasny, można dla stworzenia
tej samej wartości średniej lumi-
nancji jezdni zmniejszyć strumień
świetlny stosowanych źródeł świa-
tła o 14 - 30 % – średnio 22 %.
z potrzebami ich użytkow-
ników – w zgodzie z normą
PN-EN 13201
W wielu polskich insta-
lacjach oświetlenia ulicz-
nego ulica traktowana była
jako monolit, który powi-
nien być oświetlony zgod-
nie z potrzebami zmotory-
zowanych – jako osób, dla
których warunki widzenia
są trudniejsze. Stosowano
więc wymagania wspólne
– zgodne z potrzebami kie-
rowców, również dla: chod-
ników, ścieżek rowerowych, Przykład modernizacji oświetlenia ulicznego –
parkingów wzdłuż ulicz- Tychy

nr 10/2007 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
41
 oświetlenie

gii (50 %) a o 1/3 – umożliwiło- cji i zgodne z zapisanymi w normach  wymaga, by fragmentem projektu
Fot. ZPSO ROSA

by oszczędność energetyczną na warunkami. był projekt konserwacji oświetlenia

poziomie 33 %. podający optymalną wartość współ-
Uwzględniając tylko pięć omó- PN-EN 13201:2005 (U) czynnika utrzymania (współczyn-
wionych sposobów zmniejszenia Oświetlenie dróg nika zapasu) oraz program konser-
energochłonności (tab. 3) można wacji.
oczekiwać osiągnięcia po reali- Norma obejmuje zagadnienia racjo-  ograniczenie wartości współczynni-
zacji drugiego etapu moderniza- nalnego oświetlenia dróg i ulic. Zawiera ka zapasu jest równoznaczne z ogra-
cji w skali całego kraju oszczęd- określone wymagania i zalecenia: niczeniem zużycia energii w znacz-
ności rzędu 65 %, traktując jako  każe rozpatrywać ulicę jako zbiór ele- nej części okresu między konserwa-
stan początkowy poziom energo- mentów różniących się co do inten- cjami.
chłonności uzyskany po zakoń- sywności i sposobu oświetlenia, ta-
czeniu etapu I. kich jak: nawierzchnie jezdni, chod- informacje ogólne
Z przedstawionych sposo- niki, ścieżki rowerowe, rejony par-
bów wynika, że najtańszym kowania przyjezdniowe, strefy kon- Norma PN-EN 13201 ma charakter
Przykład modernizacji oświetlenia ulicznego – jest redukcja poziomu oświe- fliktowe (skrzyżowania potoków normy uznaniowej – tzn. Polski Ko-
Świnoujście
tlenia jezdni ulic (redukcja bez różnych użytkowników drogi, np. mitet Normalizacyjny uznał angielski
sy oświetleniowej ME3a do ME4a lub odczuwalnego zmniejszenia stanu przejścia dla pieszych, ronda, skrzy- tekst normy EN-13201 za tekst do wy-
z ME4a do ME5, to oznacza zmniejsze- oświetlenia). Efekty związane z wy- żowania ulic itp.). Ta filozofia normy korzystania w kraju wyposażając go
nie średniej luminancji jezdni z 1cd/m2 mianą nawierzchni jezdni na jaśniej- umożliwia znaczne zmniejszenie zu- w strony tytułowe (okładki) w języku
do 0,75cd/m2 lub z 0,75cd/m2 do 0,5cd/m2, sze będą uzyskiwane powoli – przez życia energii wobec możliwości słab- polskim. Na stronie tytułowej arkusza
czyli o 25-33% – średnio 29%. długie lata. Gdybyśmy założyli, że etap szego oświetlenia tych elementów pierwszego podano, że norma PN-EN
Ściemnienie oświetlenia uliczne- II potrwa w Polsce ok. 20 lat – śred- drogi, których użytkownikami są 13201:2005 (U) zastępuje normę PN-76/
go na 6 godzin oszczędza więc średnio nie roczne oszczędności energetycz- wolno poruszający się użytkownicy. E 02032. Zgodnie z dzisiejszym stanem
w skali roku (oświetlenie średnio 11 go- ne w oświetleniu drogowym wynio-  wskazuje na możliwość oszczędno- prawnym w kraju istnieją dwie – nie-
dzin) energię na poziomie (0,4×11 go- są 2 - 3 %, co przekracza wynikające ści energii w wyniku ściemniania obligatoryjne normy:
dzin)×0,29=0,116∼11,5 %. z wymienionych dyrektyw i protoko- oświetlenia w tej części nocy, w któ-  aktualna norma europejska PN/EN
Redukcja poziomu oświetlenia jezdni łu z Kioto wartości o 1 % rocznie. rej ruch jest skrajnie niewielki – pod 13201 (U), stawiająca wymagania
ulicy do poziomu określonego przez warunkiem spełnienia przed i po według poziomu wiedzy i techniki
normę PN-EN 13201 normalizacja europejska ściemnieniu wymagań normy dla przełomu XX i XXI wieku,
Ta droga oszczędności energe- jako narzędzie właściwych klas oświetleniowych.  norma zastąpiona PN-76/E-02032,
tycznych w oświetleniu drogowym obowiązkowej oszczędności  określa graniczne dolne poziomy której stosowanie jest z punktu wi-
jest możliwa w krajach, w których ze energii elektrycznej intensywności oświetlenia (natęże- dzenia technicznego, ekonomiczne-
względu na sztucznie niskie ceny ener- nie oświetlenia, luminancji). Pozio- go i interesów ochrony środowiska
gii w przeszłości poziomy oświetlenia Oszczędzanie energii na cele oświe- my te określone są z uwzględnie- nieracjonalne.
były luksusowo wysokie. W tabeli 2 tleniowe musi zakładać, że głównym niem uzasadnionych potrzeb użyt-
przedstawiono wyniki pomiarów lumi- zadaniem jest osiągnięcie oświetle- kownika w zakresie dobrego i wy- Uwaga!
W dobrze pojętym interesie społecz-
nancji jezdni przed modernizacją (Lzmi) nia spełniającego swoją podstawową godnego widzenia. Nie jest uzasad-
nym stosowanie normy zastąpionej
w zestawieniu z wymaganiami normy funkcję – umożliwienie użytkowni- nionym znaczne przekraczanie po- znajduje uzasadnienie w przypad-
PN-EN 13201 (LPN). Zmniejszenie obec- kom dobrego i wygodnego widzenia. ziomów granicznych wymaganych ku urządzeń oświetlenia drogowe-
nej luminancji jezdni o połowę przy za- Chcemy więc prowadzić moderniza- przez normę, chyba że jest to uza- go, które powstały przed 2005 r., np.
chowaniu tego samego rodzaju źródeł cję oświetlenia w sposób racjonalny sadnione szczególnym znaczeniem w zakresie oceny pomiarowej stanu
światła (lampy sodowe wysokoprężne) – ma to być oświetlenie możliwie ta- oświetlanej ulicy (reprezentacyjne, oświetlenia. W tym samym dobrze
pojętym interesie społecznym za-
pozwoliłoby zaoszczędzić połowę ener- nie w etapach inwestycji i eksploata- śródmiejskie, handlowe).
sadnym jest, by podstawą wszyst-
kich nowo projektowanych i wyko-
Średnie potencjalne oszczędności
Sposób uzyskania oszczędności
w etapie drugim, w [%] nywanych urządzeń oświetlenia
Wymiana nawierzchni jezdni na jaśniejszą (o wyższej wartości współczynnika odbicia) 22%
drogowego (nowe instalacje i mo-
dernizacje) były wymagania normy
Wymiana dotychczas stosowanych opraw oświetleniowych
na nowoczesne oprawy o bardziej racjonalnym rozkładzie przestrzennym światłości
10% europejskiej PN/EN 13201 (U).
Oświetlenie poszczególnych części składowych ulicy zgodnie
25% Biorąc pod uwagę realia – fakt, że
z potrzebami ich użytkowników – wg PN-EN 13201
norma PN-EN 13201 (U) wprowadzona
Zmniejszenie strumienia świetlnego oświetlającego drogę
(zmieniając klasę oświetlenia zgodnie z normą PN-EN 13201)
11,5% w Polsce w marcu 2005 r. nie jest doku-
Redukcja poziomu oświetlenia jezdni ulicy do poziomu określonego mentem obligatoryjnym – zamawiają-
min. 33%
przez normę PN-EN 13201 cy przy opracowaniu Specyfikacji Istot-
Tab. 3 Sposoby zmniejszenia energochłonności oświetlenia dróg nych Warunków Zamówień (SIWZ) ma

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
42
prawo ustalić techniczne wymagania
oświetleniowe według własnego uzna-
nia – ale racjonalnym rozwiązaniem
jest, by były one zaczerpnięte z tej wła-
śnie normy. Warto podkreślić, że zama-
wiający ma prawo ustalić według wła-
snego uznania wymagania do SIWZ i ża-
den uczestnik przetargu nie może tego
prawa kwestionować (może natomiast
zrezygnować z udziału w przetargu, je-
żeli warunki SIWZ mu nie odpowiada-
ją). Szczegółowe omówienie normy wraz
z komentarzami znajduje się w wydaw-
nictwie Polskiego Komitetu Oświetle-
niowego pod tytułem Komentarz do
Polskiej Normy PN-EN 13201:2005 (U)
„Oświetlenie dróg”, Warszawa 2006.
czy norma PN-EN 13201
może stanowić bazę
dla aktu prawnego –
rozporządzenia właściwego
Ministra – i czy powstanie
zarządzenia jest konieczne?
Ponieważ omawiana norma dotyczy
oświetlenia dróg – nasuwa się pytanie,
nr 10/2007
czy należy ją zakwalifikować do aktów
prawnych związanych z bezpieczeń-
stwem użytkownika. Odpowiedź nie
jest oczywista. Głównymi argumenta-
mi za i przeciw są:
 norma nie jest zharmonizowana
z żadną dyrektywą unijną, co ozna-
czałoby, że nie uznano konieczności
stworzenia specjalnego aktu praw-
nego dotyczącego bezpieczeństwa
na drodze,
 wpływ istnienia racjonalnego
oświetlenia dróg na bezpieczeń-
stwo użytkowników jest dobrze
rozpoznany: kierowcy lepiej widzą
– mniej wypadków, gdy pieszych le-
piej widać, mniej wypadków drogo-
wych z udziałem pieszych i mniej-
sza liczba zdarzeń kryminalnych,
takich jak napady, kradzieże, itp.,
 oświetlenie dróg kosztuje (inwesty-
cja, koszty zużytej energii, konser-
wacji),
 brak oświetlenia dróg oznacza kosz-
ty społeczne – więcej ofiar śmiertel-
nych, większe koszty leczenia więk-
szej liczby pokrzywdzonych, więk-
sze koszty prewencji
Fot. ZPSO ROSA
policyjnej itp.
Te i inne argumenty
nie przesądzają, czy tekst
normy PN-EN 13201 po-
winien być obligatoryj-
ny poprzez jego powoła-
nie w zarządzeniu mini-
stra. Decyzja o powoła-
niu tekstu normy w za-
rządzeniu ministra mo-
głaby pomóc w rozwią-
zaniu następujących Przykłady modernizacji oświetlenia ulicznego –
obwodnica Jędrzejów
problemów:
 zostałyby określone jednoznacz- w życie zarządzenia) urządzenia
nie kryteria oceny pomiarowej sta- oświetlenia drogowego muszą być
nu oświetlenia dróg (proponuję, projektowane z uwzględnieniem
by zarządzenie powoływało normę wymogów normy PN-EN 13201, co
PN-76/E 02032 dla urządzeń oświe- miałoby zapewnić: właściwą wygo-
tlenia drogowego wybudowanych dę widzenia użytkownikom dróg
lub ostatnio modernizowanych przy najbardziej energooszczędnych
przed marcem 2005 r. i normę PN- rozwiązaniach możliwych przy dzi-
EN 13201 dla nowych lub moderni- siejszym poziomie techniki sprzęto-
zowanych – projektowanych i wyko- wej i projektowej, optymalną kon-
nywanych od 1 kwietnia 2005 r.), serwację urządzeń oświetlenia,
 decydowałoby jednocześnie, że  perspektywicznie tworzyłoby stan
nowo projektowane (po wejściu oświetlenia dróg w Polsce na pozio-
reklama
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
43
 oświetlenie
tzn. normą ogłoszoną w innym
Fot. ZPSO ROSA
języku niż polski, a taka nor-
ma nie może być powoływana
przez żaden dokument praw-
ny – w tym przypadku projek-
ty powinny być wykonywane
zgodnie z wymaganiami nie-
aktualnej dzisiaj normy PN76/
E-02032.
W dobrze pojętym intere-
sie społecznym zasadne jest,
choć prawnie jeszcze nieobli-
gatoryjne, zamawianie moder-
nizacji oświetlenia na podsta-
wie wymagań wymienionych
nowych norm PN-EN identycz-
nych z normami Unii Europej-
Przykład modernizacji oświetlenia ulicznego – skiej. Na tej podstawie powin-
deptak w Świnoujściu
ny być też stawiane wymagania
mie odpowiadającym normie euro- w Specyfikacjach Istotnych Warunków
pejskiej, co wykluczy różnice w stan- Zamówienia dotyczących konserwacji
dardach oświetleniowych dróg oświetlenia.
w krajach sąsiadujących.
etapy procedury
prawne aspekty przetargowej
modernizacji oświetlenia na modernizację
(w tym budowę nowej)
Ujednolicony tekst Ustawy z 29
instalacji oświetleniowej
stycznia 2004 r. Prawo zamówień pu-
blicznych ze zmianami wprowadzony- Kolejnymi etapami procedury po-
mi Ustawą z 13 kwietnia 2007 r. żąda winny być:
w art. 30, żeby warunki techniczne a) ustalenie wymagań – zgodnych
przetargu zawarte w Specyfikacji Istot- z PN-EN, które powinny zostać za-
nych Warunków Zamówienia (SIWZ) warte w SIWZ,
były zgodne z wymaganiami zharmo- b) ustalenie danych niezbędnych do
nizowanych Polskich Norm, przy czym projektowania, np. w przypadku
definicję normy zharmonizowanej po- modernizacji oświetlenia dróg i ulic
daje ustawa o systemie oceny zgodno- danych o:
ści w art. 5.14. – dopuszczalnych i niedopusz-
To cenne stwierdzenie chroni za- czalnych użytkownikach po-
mawiających modernizację oświetle- szczególnych obszarów drogi
nia przed kosztownym wydatkiem – (jezdnia, chodnik, ścieżka ro-
niepoprawiającym, lecz pogarszają- werowa),
cym warunki widzenia – ale cenio- – dobowej intensywności ruchu na
nym dlatego, że po modernizacji eks- poszczególnych obszarach drogi
ploatacja „złego” oświetlenia będzie i intensywnościach ruchu w wy-
tańsza niż dotychczas. Z powodów, branych przedziałach czasowych
które podano w informacjach ogól- nocy,
nych (rozdział II), stan prawny w dniu – rejonach niebezpiecznych
29.08.2007 uniemożliwia realizację (o zwiększonym ryzyku występo-
postanowień artykułu 30. Ustawy wania zdarzeń kryminalnych),
Prawo zamówień publicznych na pod- – złożoności pola widzenia,
stawie norm identycznych z norma- – trudności nawigacji,
mi europejskimi, gdyż norma PN-EN – częstotliwości i rodzajach skrzy-
13201:2005 (U) jest normą uznaniową, żowań,
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
44
– poziomie luminacji otoczenia
i innych,
c) ustalenie warunków środowisko-
wych – typowego dla danego obsza-
ru stopnia zapylenia powietrza,
d) ustalenie rodzaju nawierzchni i jej
klasy z punktu widzenia odbicia
światła,
e) ogłoszenie przetargu na moderni-
zację oświetlenia ulicznego, które-
go częścią składową musi być wy-
konanie przez oferenta projektu
zgodnego z wymaganiami PN-EN
13201:2005 (U). Projekt powinien
zawierać:
– dane o siatce punktów, dla któ-
rych wykonane są obliczenia,
– kontrolę możliwości występo-
wania olśnienia poprzez kon-
trolę wartości wskaźników
UGR (oświetlenie wnętrz) i TI
(oświetlenie dróg i ulic). Czę-
sto w praktyce, ze względów
finansowych, modernizacja
nie może obejmować zmiany
punktów zawieszenia opraw.
W tym przypadku projektant
musi znaleźć rozwiązanie speł-
niające wymagania odpowied-
niej normy poprzez taki wybór
opraw oświetleniowych i sto-
sowanych w nich źródeł świa-
tła, które przy narzuconej geo-
metrii zawieszenia zagwaran-
tują spełnienie wymagań wła-
ściwej normy pod kątem ogra-
niczenia olśnienia,
– określenie rodzaju i często-
tliwości zabiegów konserwa-
cyjnych przy założonej warto-
ści współczynnika utrzyma-
nia strumienia świetlnego.
Wykonanie projektu mo-
dernizacji musi być elemen-
tem przetargu na moderniza-
cję oświetlenia ulic, co ozna-
cza, że każdy z oferentów wy-
konuje własny projekt speł-
niający wymagania normy
PN/EN; określając – w tej sytu-
acji – z nazwy (typ fabryczny,
producent, parametry oświe-
tleniowe) sprzęt, jaki propo-
nuje zastosować. Taki projekt
wymaga weryfikacji technicz-
nej przez niezależnego oświe-
tleniowca powołanego przez
inwestora,
f) powołanie ekspertów oświetle-
niowców, którzy mogą, choć nie
muszą, być członkami komisji prze-
targowej,
g) zbadanie technicznej prawidłowo-
ści oferty i spełnienia przez nią
wymagań PN-EN 13201. W kon-
sekwencji prac ekspertów powin-
no nastąpić ewentualne odrzuce-
nie ofert niespełniających posta-
wionych wymagań technicznych –
z uwzględnieniem przyjętych kry-
teriów i ich wag,
h) realizacja zadania modernizacyj-
nego,
i) pomiarowa weryfikacja oświetle-
nia zmodernizowanego przez jed-
nostkę akredytowaną, a jeszcze le-
piej – notyfikowaną.
Uwaga!
Niedopuszczalne jest – zgodnie
z art. 7.1 Ustawy – włączenie wzor-
cowego projektu do SIWZ – szcze-
gólnie, jeżeli zawiera on informacje
o zastosowanym w projekcie rodza-
ju sprzętu i adnotację, że „dopusz-
cza się projekty równoważne”. Do-
puszcza się tylko równoważny stan
oświetlenia.
literatura
1. Protokół z Kioto 1997.
2. Dyrektywa 2006/32/EC z 5 kwiet-
nia 2006 r. w sprawie efektywności
końcowego wykorzystania energii
i usług energetycznych.
3. P. Bertoldi, B. Atanasiu, Electrici-
ty Consumption and Efficiency
Trends in the Enlarged European
Union – status report 2006 – Insti-
tute for Environment and Sustaina-
bility 2007.
4. PN-EN 13201, Oświetlenie dróg
(4 arkusze) – marzec 2005.
5. PN-76/E-02032.
6. Ujednolicony tekst Ustawy z dnia
29 stycznia 2004 r. Prawo zamó-
wień publicznych ze zmiana-
mi wprowadzonymi Ustawą z 13
kwietnia 2007 r.
7. Materiały Krajowych Konferencji
Oświetleniowych, 1994, 1998.
nr 10/2007
 inteligentny budynek

cyfrowe zegary sterujące

jako elementy inteligentnego budynku
mgr inż. Karol Kuczyński

Szybki postęp, jaki dokonuje się w technice mikroprocesorowej, informatyce oraz tele-
komunikacji powoduje, że również w tradycyjnych instalacjach elektroenergetycznych
pojawiają się odmienne podejścia do zagadnień sterowania, nadzoru i zabezpieczeń.
Pierwsze budynkowe instalacje elektryczne były wyposażone w tradycyjne urządzenia,
takie jak bezpieczniki, gniazdka, wyłączniki zwarciowe, łączniki krzywkowe, czy opra-
wy żarowe. W chwili obecnej stan zaawansowania i złożoności instalacji zmusza produ-
centów do szukania innego podejścia do sposobów zasilania, szybkości lokalizacji i usu-
wania ewentualnych zakłóceń.

C iągła presja konsumentów oczeku- W ostatnich latach nasila się trend, troinstalacyjnych. Instalacja EIB łączy

jących coraz wyższego standardu
powoduje, że techniczne możliwości roz-
woju tradycyjnych instalacji elektrycz-
nych zostały już praktycznie wyczerpa-
ne. Producenci urządzeń tworzą własne
systemy sterowania i regulacji, wprowa-
dzając do techniki budynkowej elemen-
ty automatyki. Systemy te są bardzo spe-
cjalizowane i choć spełniają większość
wymagań, to w większości przypadków
nie są ze sobą kompatybilne. W przypad-
ku, gdy w jednym obiekcie stosuje się
kilka z nich, wtedy liczba wymaganych
w takich sytuacjach kabli i przewodów
rośnie w zastraszającym tempie. Sytu-
ację pogarsza jeszcze fakt, że połączenie
tych systemów w jedną funkcjonalną
całość nie jest na ogół możliwe bez za-
stosowania dodatkowych drogich urzą-
dzeń sterowania nadrzędnego [1].
Rys. ZAMEL
by przy zakupie nowych urządzeń lub
instalacji nowych systemów, zwracać
uwagę na ich energochłonność i kom-
fort obsługi. Nierzadko czynnikiem
decydującym o wybraniu konkretnego
rozwiązania jest większa oszczędność
energii. Tendencja ta będzie się nasi-
lać w miarę wzrostu kosztów energii,
która w Polsce jest jeszcze stosunkowo
tania w porównaniu z krajami Europy
Zachodniej. Obecnie decydujemy się
na zakup urządzeń nowocześniejszych
i przez to droższych, na szczęście za-
inwestowane pieniądze zwracają się
w miarę upływu czasu. Jednym z takich
nowoczesnych, energooszczędnych sys-
temów jest EIB (European Installation
Bus). Został on opracowany w 1990 ro-
ku wspólnymi siłami czołowych euro-
pejskich producentów systemów elek-
Rys. AUTOMATEX
w sobie wszystkie funkcje zarządzania
budynkiem. Służy do włączania, stero-
wania, sygnalizowania, regulacji i nad-
zoru urządzeń elektrycznych instalowa-
nych w budynku. Zastępuje klasyczną
instalację elektryczną, która nie może
sprostać stale rosnącym wymaganiom
użytkowników [2].
programowalne
zegary sterujące
Rys. 1 Przykładowy schemat połączeń
obwodów wyjściowych [5]:
Odpowiedzią na rosnące potrzeby za- CN – wyjście sterujące cało-
stosowania inteligentnych systemów nocne, PN – wyjście sterują-
ce północne (wyłączenie w no-
sterowania instalacjami elektryczny- cy), L – wyjście sterujące licz-
mi jest projektowanie technologii sys- nikiem dwutaryfowym, M – za-
silanie 220 V AC [6]
temów elektronicznych do wykorzy-
stania w budownictwie mieszkalnym gary sterujące, które służą do realizacji
i użyteczności publicznej. Przykładem funkcji czasowych w układach automa-
takich urządzeń są programowalne ze- tyki i sterowania (rys. 1). Programato-
ry tygodniowe, miesięczne, roczne wy-

konują operacje sterowania przekaźni-

kiem wyjściowym w zależności od na-
staw programowych, które uwzględ-
niają aktualny dzień tygodnia i mie-
siąc w roku. Najczęściej układy posia-
dają funkcję wejścia sterującego, która
pozwala na zmianę trybu pracy ukła-
du za pomocą przycisku zewnętrzne-
go. Konstrukcja obudowy zapewnia za-
montowanie układu na szynie TH 35
oraz ewentualne zaplombowanie urzą-
dzenia. Prostą, wręcz intuicyjną obsłu-
gę umożliwia przejrzysty układ menu
oraz ergonomiczny kształt panelu ze-
Rys. 2 Wygląd przykładowego programatora czasowego oraz funkcje wyświetlacza [3]
wnętrznego [3]. Zegary sterujące naj-

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
46
częściej są wyposażone w podświetla-
ne wyświetlacze LCD, które wskazują
bieżące tryby pracy oraz aktualne pa-
rametry (rys. 2).
kalendarz astronomiczny
Istnieją również cyfrowe zegary ste-
rujące z wbudowanym kalendarzem
astronomicznym. Włączenie lub wy-
łączenie urządzenia związane jest ze
wschodem i zachodem słońca. W ob-
liczeniach czasu wschodu i zachodu
słońca wykorzystywana jest informa-
cja o współrzędnych geograficznych
miejsca zainstalowania zegara, bieżąca
data oraz przesunięcie względem cza-
su uniwersalnego. Układ oblicza wte-
dy koniec zmierzchu cywilnego, czyli
fazę, w której środek tarczy słonecznej
znajduje się 6° kątowych poniżej hory-
zontu. Tarcza słoneczna nie jest wtedy
widoczna, ale niebo podświetlone jest
rozproszonym światłem słonecznym.
Układy dodatkowo posiadają funkcję
programowanej przerwy nocnej oraz
możliwość przesunięcia wyliczone-
nr 10/2007
go czasu wschodu lub zachodu słoń-
ca w zakresie nawet ±120 minut [3].
Konstrukcja układów gwarantuje ba-
teryjne podtrzymanie wszelkich na-
staw nawet do 10 lat przy braku na-
pięcia zasilającego.
programowanie zegara
Programowalne zegary stosowa-
ne są do automatycznego włączania
i wyłączania obwodów elektrycz-
nych według programu zapisane-
go w pamięci elektronicznej przez
użytkownika. Programowanie pole-
ga na wprowadzeniu do pamięci dni
i godzin wybranych nastaw włącze-
nia i wyłączenia. Sterowniki posia-
dają ekran ciekłokrystaliczny z wy-
świetlanymi godzinami i minuta-
mi, dniem tygodnia, trybem pracy,
stanem styków, programem dzien-
nym, czy rodzajem zasilania. Progra-
mowanie tych urządzeń jest znacz-
nie uproszczone, dzięki zastosowa-
niu kilku przycisków na panelu czo-
łowym. Istnieje także możliwość
zmiany na „czas letni” wcześniejsze
Rys. ZAMEL
zaprogramowanie lub funkcję obsłu-
gi ręcznej [4].
podsumowanie
Proces załączania i wyłączania
oświetlenia realizowany jest przez
zegar sterujący, a nie przez wyłącz-
nik. Dlatego bez względu na to, czy
wyłącznik klawiszowy będzie prze-
łączany wolno, szybko, czy też będzie
przytrzymywany w trakcie przełącza-
nia, styki wyłącznika nie będą wy-
palane. Zarówno włączenie, jak i wy-
łączenie oświetlenia w obecnie pro-
dukowanych zegarach programowal-
nych następuje szybko, bez iskrzenia
Fot. 1 Programator czasowy [3]
styków. Elementami przełączającymi
są najczęściej specjalizowane prze- literatura
kaźniki lub tranzystory. W ten spo-
sób oświetlenie jest również zabez- 1. www.rolety.czest.pl
pieczone przed bardzo szybkimi na- 2. www.eib.info.pl
przemiennymi włączeniami i wyłą- 3. www.zamel.pl
czeniami, co istotnie zwiększa żywot- 4. www.tme.pl
ność żarówek, zwłaszcza energoosz- 5. www.elvision.pl
czędnych [5]. 6. www.automatex.com.pl
reklama
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
47
 zestawienie

zestawienie cyfrowych zegarów programowalnych

Producent FINDER F&F

ASTAT Sp. z o.o. F&F

60-451 Poznań, ul. Dąbrowskiego 441 95-200 Pabianice, ul. Konstantynowska 79/81
Dystrybutor
tel. 061 848 88 71, faks 061 848 82 76 tel./faks 042 227 09 71, 042 215 23 83
info@astat.com.pl, www.astat.com.pl fif@fif.com.pl, www.fif.com.pl

Model 12.71.8.230.0000 12.11.8.230.0000 PCZ-521.1 jednokanałowy PCZ-523.1 Impulsowy (Szkolny)

Znamionowe napięcie zasilania AC, w [V]

230 (-15/+10) 230 (-15/+10) 24 - 264 24 - 264
(± tolerancja, w [%])
Częstotliwość napięcia zasilania AC, w [Hz]
50/60 50/60 50/60 50/60
(± tolerancja, w [%])
Znamionowe napięcie zasilania DC, w [V] 24 (-15/+10)
– 24 - 264 24 - 264
(± tolerancja, w [%]) (typ 12.71.9.024.0000)
Rodzaj instalacji przyłączeniowej TN-S/TN-C TN-S/TN-C TN-S/TN-C/TN-C-S TN-S/TN-C/TN-C-S
Znamionowy prąd obciążenia, w [A] 16 16 16 16
Maksymalne obciążenie, w [W] 2000 4000 3500 (dla cosϕ=1) 3500 (dla cosϕ=1)
Liczba kanałów 1 CO 1 CO 1 1
125 cykli zał/wył 2 alternatywne linie programowe
Liczba programów 30 96
(250 komórek pamięci) po 62 cykle zał/wył
Program tygodniowy dzienny dzienny/tygodniowy dzienny/tygodniowy
Kalendarz astronomiczny nie nie tak tak
Czas podtrzymania zegara, w [latach] 6 70 h zegar 5 - 6 tygodni (program 10 lat) zegar 5 - 6 tygodni (program 10 lat)
Dokładność pracy zegara
1,5 1,5 1 1
przy temperaturze 20°C, w [± s/dzień]
Współczynnik mocy wejściowej, cosϕ, w [-] – – – –
Moc pobierana, w [W] 1,5 1,5 1,5 1,5
Klasa ochronności II II II II
Stopień ochrony IP obudowy IP20 IP20 IP20 IP20
Przekrój przewodów 1 - 4 (drut) 1 - 4 (drut)
<2,5 <2,5
przyłączeniowych, w [mm2] 1 - 2,5 (linka) 1 - 2,5 (linka)
Sposób montażu szyna TH 35 szyna TH 35 szyna TH 35 szyna TH 35
Wymiary zewnętrzne
90×17,6×60 90×17,5×64,6 2 moduły (35 mm) 2 moduły (35 mm)
(wys.×szer.×gł.), w [mm]
Masa, w [kg] – – 0,125 0,125
Temperatura pracy (otoczenia), w [°C] od -20 do 50 od -20 do 50 od -20 do 50 od -20 do 50

opcjonalnie zestaw ustawiana długość impulsu

Uwagi techniczne – –
do programowania za pomocą PC 1 s÷99 min 59 s

Certyfikaty, normy, znaki jakości CE, PT CE, PT CE CE

Gwarancja, w [miesiącach] 12 12 24 24

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
48
 zestawienie cyfrowych zegarów programowalnych

ETI ETI ETI Moeller Electric

Moeller Electric Sp. z o.o.
80-299 Gdańsk
ETI POLAM Sp. z o.o.
ul. Galaktyczna 30
06-100 Pułtusk, ul. Jana Pawła II 18
tel. 058 554 79 00, 10
tel. 023 691 93 00, faks 023 691 93 60, infolinia: 0 801 501 571
faks 058 554 79 09, 19
etipolam@etipolam.com.pl, www.etipolam.com.pl
gdansk@moeller.pl
www.moeller.pl
ASTROCLOCK ETICLOCK-10 ETICLOCK-2 SA-TD/1W

230 230 230 230 - 240 (-15/+10)

50/60 50/60 50/60 50/60

– – – –

TN-S/TN-C TN-S/TN-C TN-S/TN-C TN-C-S

16 16 16 16
3000 3000 3000 3680
2 1 2 1

22/kanał 50 32 40 komórek pamięci

dobowy dzienny/tygodniowy dzienny/tygodniowy dzienny

tak nie nie tak
4 5 4 10

1 (przy 23°C) 1 (przy 23°C) 1 (przy 23°C) 1

– – – –
6VA 6VA 6VA 6 VA
II II II II
IP20 IP20 IP20 IP20
1 - 4 (drut)
2,5 2,5 2,5
1 - 2,5 (linka)
szyna TH 35 szyna TH 35 szyna TH 35 TS 35

88×35×60 88×35×60 88×35×60 90×35×65,5

0,14 0,138 0,14 0,17

od -25 do 45 od -25 do 45 od -25 do 45 od -30 do 55
łatwość programowania (tylko cztery łatwość programowania (tylko cztery łatwość programowania (tylko cztery
przyciski), przystosowany do plombowania, przyciski), przystosowany do plombowania, przyciski), przystosowany do plombowania,
wykonany w technologii CMOS
możliwość programowania zegara możliwość programowania zegara możliwość programowania zegara
bez przyłożenia napięcia bez przyłożenia napięcia bez przyłożenia napięcia
wykonanie zgodne z DIN EN 60730-1,
CE CE CE
EN 60730-2-7
24 24 24 12

nr 10/2007 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
49
 zestawienie

zestawienie cyfrowych zegarów programowalnych

Producent OMRON Schneider Electric Siemens A.G.

Transfer Multisort Elektronik Sp. z o.o.
93-350 Łódź, ul. Ustronna 41
Dystrybutor Omron Electronics Sp. z o.o. Siemens Sp. z o.o.
tel. 042 645 55 55, faks 042 645 55 00
tme@tme.pl, www.tme.pl
Model H5F SCH-IHP/2 7LF4 4

Znamionowe napięcie zasilania AC, w [V]

100 - 240 (±10) 230 (±10) 24 - 230 (-15/+10)
(± tolerancja, w [%])
Częstotliwość napięcia zasilania AC, w [Hz]
50/60 50/60 50/60
(± tolerancja, w [%])
Znamionowe napięcie zasilania DC, w [V]
– – 24
(± tolerancja, w [%])
Rodzaj instalacji przyłączeniowej – – –
Znamionowy prąd obciążenia, w [A] 15 (przy 250 V AC) 10 16
Maksymalne obciążenie, w [W] 3500 2300 3500 (cosϕ=1)
Liczba kanałów 1 2 1/2/4
Liczba programów 24 42 8 - 336 (4×3×28)
Program dzienny/tygodniowy dzienny/tygodniowy dobowy/tygodniowy/roczny
Kalendarz astronomiczny nie tak tak
Czas podtrzymania zegara, w [latach] 10 5 6
Dokładność pracy zegara przy
0,5 – 0,2 - 2,5
temperaturze 20°C, w [± s/dzień]
Współczynnik mocy wejściowej, cosϕ, w [-] – – –
Moc pobierana, w [W] 2,4 VA 6 ok. 1
Klasa ochronności II II II
Stopień ochrony IP obudowy IP65 IP20 IP20
Przekrój przewodów 1,5 - 4 (drut)
1,5 - 4 (drut) do 6
przyłączeniowych, w [mm2] 2,5 - 4 (linka)
Sposób montażu szyna TH 35 lub pulpitowy szyna TH 35 szyna TH 35
Wymiary zewnętrzne
48×48×89 45×83×65 szer. 1 - 6 modułów
(wys.×szer.×gł.), w [mm]
Masa, w [kg] 0,15 0,19 0,185 - 0,455
Temperatura pracy (otoczenia), w [°C] od -10 do 55 od -10 do 50 od -20 do 55
podświetlany wyświetlacz,
wskaźnik dnia/godziny, regulacja kontrastu, funkcje: impulsowa,
Uwagi techniczne podświetlany wyświetlacz LCD, – cykliczna, losowa, czas wakacyjny,
łatwe programowanie z przycisków blokada przez PIN-kod, plombowana osłona,
programowanie przez PC
Certyfikaty, normy, znaki jakości CE, UL, CSA, EN EN 60730 CE

Gwarancja, w [miesiącach] 12 – 12

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
50
 reklama
zestawienie cyfrowych zegarów programowalnych

Zakład Automatyki i Elektroniki

ZAMEL ZeXt Sp. z o.o.
AUTOMATEX Sp. z o.o.
ZAMEL Sp. j.
Zakład Automatyki i Elektroniki 43-200 Pszczyna, ul. Zielona 27
ZeXt Sp. z o.o.
AUTOMATEX Sp. z o.o. tel. 032 210 46 65, faks 032 210 80 00
www.zamelcet.com
PSO-02P i odmiany ZCM-31/U TSGE2

230 (-15/+10) 24 - 250 (-15/+10) 220 - 240

50 50/60 50

– 30 - 300 (-15/+10) –

TN-S/TN-C dowolna – wyjście przekaźnikowe 1 NO/NC –

4 16 10
2000 3200 3500
3 1 –
5 100 7 cykli zał/wył
roczny, astronomiczny astronomiczny tygodniowy
tak tak nie
6 - 10 3 1

1 1 1

– 0,8 0,8
1 - 2 VA 2 1
II II II
IP20 IP20 IP20

do 2,5 0,20 - 2,50 2,5

szyna TH 35 szyna TH 35 szyna TH 35

90×70×75 90×35×66 85×35×65

0,3 0,13 0,3

od -20 do 60 od -20 do 60 od -20 do 50
programowalna przerwa nocna,
wybór strefy, poprawki lokalne
dowolne współrzędne geograficzne lub strefa
i geograficzne, przerwa nocna, wersja
czasowa, zewnętrzne programowalne wejście –
kolejowa, wersja ze współrzędnymi
sterujące, podświetlenie wyświetlacza LCD,
geograficznymi, wydzielony programator
czas podtrzymania programu: 5 lat
PN-EN 60730-1, PN-EN 60730-2-7,
CE CE, RoHS
PN-EN-61000-4, 2 , 3, 4, 5, 6, 11
24 24 12

nr 10/2007
51
 prezentacja

system Xcomfort
automatyka do sterowania instalacjami w domu jednorodzinnym
Izabella Betiuk, Maciej Rzepecki – Moeller Electric

W dobie ciągłego postępu techno-

logicznego tylko innowacyjne
rozwiązania mogą przyczynić się do
poprawy jakości życia codziennego. Na
nasyconym produktami rynku nie ma
już miejsca na urządzenia, które nie
przynoszą ciekawych rozwiązań
w dziedzinie automatyki budynków
i pozostają jedynie wiernymi kopiami
swoich poprzedników. Wobec tego za-
chodzi potrzeba wykreowania produk-
tu zarządzającego w sposób komplek-
sowy. Z pewnością jest nim system
Xcomfort, który usatysfakcjonuje naj-
bardziej wymagających użytkowni-
ków. W artykule zaprezentujemy jego
możliwości, a także prostotę progra-
mowania i sterowania budynkiem,
którą gwarantuje firma Moeller Elec-
tric. Zastosowanie rozwiązań systemu
Xcomfort zostanie opisane na przykła-
dzie domu jednorodzinego o po-
wierzchni 140 m2.
możliwości systemu
System Xcomfort może być in-
stalowany zarówno w nowo zakła-
danych instalacjach elektrycznych,
jak i w już istniejących. Pozwala na
modyfikację lub rozbudowę bez ko-
nieczności kucia ścian i prowadze-
nia dodatkowych przewodów. Wy-
starczy odpowiednie odbiorniki za-
montować w typowych puszkach in-
stalacyjnych (najlepiej pogłębionych)
i podłączyć je do uruchamianego ob-
wodu. Sygnał sterujący jest wysyła-
ny przez nadajnik, którym może być
bezprzewodowy przycisk, pilot, pa-
nel sterujący lub tradycyjny włącz- Fot. 1 Budowa bezprzewodowego przycisku sterującego
nik, z podłączonym nadajnikiem
z wejściami binarnymi. urządzenia zastosowane bezprzewodowe czujniki ruchu, pilot
Xcomfort pozwala na programo- w systemie sterowania sterujący oraz jednostka centralna –
wanie w trybie BASIC za pomocą panel sterujący Room Manager.
śrubokrętu, wtedy dostępne są tylko W instalacji zostały użyte następu-
podstawowe funkcje, ale w ten spo- jące elementy: odbiorniki sterujące sterowanie oświetleniem
sób urządzenie może zaprogramo- (CSAU-01/01), służące do zdalnego za- na przykładzie salonu
wać praktycznie każdy. Drugi rodzaj łączania/wyłączania oświetlenia, od-
programowania to tryb COMFORT, biorniki ściemniające (CDAU-01/01) W salonie umieszczono żyrando-
w przypadku którego potrzebne są oraz odbiorniki sterujące roletami le i kinkiety, do których podłączo-
do tego komputer i specjalna przej- (CJAU-01/02). Dodatkowo do urucha- no odbiorniki ściemniające systemu
ściówka. Całość musi zostać wykona- miania odbiorników zostały wyko- Xcomfort. Światłem sterujemy za po-
na przez przeszkolonego instalatora rzystane nadajniki w postaci: bez- mocą bezprzewodowych przycisków
i pozwala na wykorzystanie wszyst- przewodowych przycisków z nadajni- z wbudowanymi nadajnikami, które
kich zalet oferowanego systemu. kami – pojedynczych i podwójnych, dzięki zupełnie płaskiej budowie od

Rys. 2 Rzut parteru z rozmieszczeniem urządzeń sterujących roletami i gniazdami

Rys. 1 Rzut parteru z rozmieszczeniem urządzeń sterujących oświetleniem wtykowymi

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
52
Fot. 2 Efekt zaprogramowanych scen świetlnych w salonie
spodu można umieścić na dowolnych
powierzchniach. Nie ma potrzeby do-
prowadzenia do nich przewodów zasi-
lających. Ich lokalizację można zmie-
nić w dowolnym momencie – to jed-
na z większych różnic między trady-
cyjną instalacją a tą, która wykorzy-
stuje system Xcomfort. System jest
również dużo bardziej funkcjonalny
i ma większe pole manewru. W tra-
dycyjnej instalacji nie ma możliwo-
ści załączania grup oświetlenia i po-
jedynczego odbiornika za pomocą jed-
nego przycisku. W Xcomfort – jak naj-
bardziej. Krótkie przyciśnięcie przyci-
sku będzie załączało jeden odbiornik,
a dłuższe przytrzymanie – całą grupę
oświetlenia. Jeżeli chcemy mieć sceny
świetlne, tak jak na pokazano na foto-
grafii 2, to jest to tylko kwestia zapro-
gramowania oraz wymagań użytkow-
nika. W tym przypadku zostały wyko-
nane sceny z wykorzystaniem trzech
źródeł światła (halogeny sufitowe, ży-
randol oraz lampa stojąca). Można je
uruchamiać pilotem, przyciskiem lub
za pomocą panelu sterującego.
Często, a w zasadzie zawsze, po
skończeniu instalacji użytkownik
chce „coś” zmienić w instalacji, np.
Fot. 3 Panel sterujący Room Manager
nr 10/2007
żeby światło było zapalane również
z innego miejsca albo działało w in-
ny sposób. W przypadku tradycyj-
nej instalacji jest to niewykonalne,
a jeżeli już, to przy dużym nakładzie
pracy. Xcomfort pozwala osiągnąć to
w krótkim czasie i bez kucia ścian.
System pozwala także na uruchamia-
nie urządzeń z opóźnieniami, wypo-
sażony jest również w funkcje sy-
mulacji obecności, wyłącznik głów-
ny, czy przycisk „panika”.
Panel sterujący Room Manager ma
nowoczesny, elegancki wygląd, dzię-
ki czemu pasuje do każdego wnętrza.
Jednostka centralna umożliwia: ste-
rowanie urządzeniami w zależności
od dnia tygodnia oraz pory dnia, sy-
mulację obecności w domu, sterow-
nie ogrzewaniem i roletami, ponad-
to wyświetla komunikaty o aktual-
nych warunkach panujących w po-
mieszczeniach.
sterowanie roletami
oraz wybranymi
gniazdami wtykowymi
W salonie zastosowano rolety
okienne, które zostały wyposażone
a) b)
Fot. 4 Bezprzewodowy pilot sterujący
w odpowiednie odbiorniki sterują-
ce. Sterowanie nimi jest wykonane
indywidualnie dla każdego z okien,
za pomocą bezprzewodowych przy-
cisków pojedynczych umieszczo-
nych przy oknach i Room Manage-
ra (fot. 3). Panel sterujący dba o sa-
moczynne opuszczanie, bądź pod-
noszenie rolet w wybranych porach
dnia (poniedziałek – piątek – pod-
noszenie o 6:30, kiedy domownicy
wstają do pracy, opuszczanie o 7:30,
kiedy wychodzą z domu. Po powro-
cie do domu jest podobnie).
Wszystkie opcje sterowania wy-
konywane przyciskami można wy-
bierać za pomocą pilota, który umoż-
liwia sterowanie nawet 12 różnymi
odbiornikami bezprzewodowymi.
Obecnie wprowadzany jest aparat
o nowym wyglądzie (fot. 4a) oraz
mniejszy, do sterowania dwoma
urządzeniami (fot. 4b).
W instalacji wykorzystano bez-
przewodowy przycisk znajdują-
cy się przy wejściu głównym do
budynku jako wyłącznik główny,
który opuszcza wszystkie rolety
w domu, wyłącza światła i napię-
cie w wybranych gniazdach (w tym
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
przypadku tam, gdzie zazwyczaj
podłącza się żelazko).
podsumowanie
Ciekawą cechą systemu Xcom-
fort jest możliwość podzielenia
kosztów instalacji na etapy. Moż-
na zacząć od zainstalowania sys-
temu w jednym pomieszczeniu
i z czasem montować w kolejnych.
Warunkiem jest przygotowanie
puszek elektrycznych lub miejsca
w obudowach sterowanych urzą-
dzeń, ograniczając przy tym nie-
potrzebne wydatki. Dodatkowo
system Xcomfort jest dostępny
w wielu opcjach, a jego prostota
i łatwość montażu przekonała już
niejednego konsumenta. Eleganc-
ki i nowoczesny wygląd urządzeń
oraz duży wybór kolorów gwaran-
tują dopasowanie do każdego wy-
stroju wnętrza.
Xcomfort został stworzony z my-
ślą o potrzebach użytkowników.
Jego elastyczność i funkcjonalność
powodują, że idealnie spełnia in-
dywidualne wymagania klientów.
Dlatego cieszy się bardzo dużym
uznaniem użytkowników.
reklama
Moeller Electric Sp. z o.o.
02-673 Warszawa
ul. Konstruktorska 4
tel. 022 843 44 73
faks 022 843 49 92
www.xcomfort.pl
www.moeller.pl
53
 inteligentny budynek

systemy inteligentnych budynków

(część 1.)
dr inż. Krzysztof Duszczyk – Politechnika Warszawska

Rozwój nowoczesnych technologii w elektronice, informatyce i automatyce powoduje

przenikanie ich do wielu innych dziedzin – między innymi do budownictwa. W latach
osiemdziesiątych pojawił się termin „inteligentny budynek”. Pojęciem tym określa się
budynki o różnym przeznaczeniu i różnej wielkości, np. budynki biurowe, handlowe,
obiekty przemysłowe, banki, szkoły, szpitale, rezydencje, domy prywatne itp., mają-
ce zintegrowany system zarządzania i nadzoru. Istnieje wiele systemów sieciowych, któ-
re można zastosować w nowoczesnym obiekcie budowlanym. Szczególne znaczenie na
rynku mają uniwersalne systemy, takie jak EIB, LCN, LonWorks, czy BACnet, których za-
sady działania zostaną opisane w artykule (w części 1. i 2.).

I nteligentne budynki muszą speł-

niać wiele wymagań zarówno
pod względem zaawansowanych
technologii urządzeń automatyki
sterowania, jak i organizacji pracy
układów automatyki. Obiekty bu-
dowlane z uwagi na ich „poziom in-
teligencji” zostały podzielone na
sześć grup (tab. 1).
Zintegrowany system zarządza-
nia obejmuje wiele autonomicznie
pracujących układów automatyki
i awaria któregokolwiek z nich nie
może dezorganizować pracy pozo-
stałych. Istnieje wiele różnych de-
finicji „inteligentnego budynku”,
jednak wszystkie zawierają w so-
bie stwierdzenie dotyczące integra-
cji systemów występujących w bu-
dynku, pozwalającej na funkcjo-
nalność, wzrost bezpieczeństwa
i komfortu oraz na minimalizację
kosztów eksploatacji i moderniza-
cji. Integracja dotyczy systemów:
 zarządzania energią elektryczną
 ogrzewania, wentylacji i klima-
tyzacji (H.V.A.C.),
 oświetlenia,
 ochrony i bezpieczeństwa ludzi
i mienia (kontrola dostępu, sys-
tem antywłamaniowy, system
przeciwpożarowy),
 telekomunikacji i przepływu
informacji (systemy multime-
dialne).
Klasa Nazwa klasy
Klasa „0” Brak systemów sterowania
Brak zintegrowanych
Klasa „1”
systemów sterowania
Klasa „2” Częściowy monitoring
Klasa „3” Pełny monitoring
Pełny monitoring i częściowe
Klasa „4”
centralne zarządzanie
Pełne scentralizowane
Klasa „5”
zarządzanie
Tab. 1 Podział obiektów budowlanych na klasy, w zależności od zaawansowania automatyki budowlanej
Obecnie można zauważyć zwięk-
szenie zainteresowania inwestorów
inteligentnymi budynkami, z pew-
nością mają na to wpływ znaczne
oszczędności, jakie można osiągnąć
podczas eksploatacji. Czas „życia” bu-
dynku szacuje się na ok. 40 lat. Kosz-
ty inwestycyjne budynku wynoszą
tylko ok. 11% kosztów w całym cy-
klu jego życia. W tych 11% kosztów
początkowych, tylko około 1 - 2 % to
koszt inteligentnych systemów stero-
wania, czyli niewielka część. Te 1 - 2 %
ma wpływ na ograniczenie kosztów
związanych z późniejszym użytkowa-
niem budynku. Dlatego procentowo
niewielkie koszty poniesione w po-
czątkowej fazie inwestycji pozwala-
ją na późniejsze, znaczne oszczędno-
ści energii (nawet do 50 %).
Rozwój inteligentnego budow-
nictwa w Polsce datuje się na lata
Opis
Obiekt nie jest wyposażony w zabezpieczenia lub sterowania
Obiekt jest wyposażony w systemy nadzoru i/lub sterowania, jednak poszczególne systemy
nie komunikują się ze sobą i nie korzystają ze wspólnych zasobów
Obiekt jest wyposażony w wiele systemów nadzoru i sterowania, a niektóre z nich
są połączone jednym wspólnym systemem wizualizacji informacji
Obiekt jest wyposażony w systemy nadzoru i sterowania i wszystkie z tych systemów
są połączone jednym wspólnym systemem wizualizacji informacji
Obiekt jest wyposażony w systemy nadzoru i sterowania praktycznie wszystkimi funkcjami,
większość systemów jest połączona jednym wspólnym systemem wizualizacji informacji,
natomiast niektórymi systemami można sterować z jednego wspólnego systemu zarządzania
Obiekt jest wyposażony w systemy nadzoru i sterowania praktycznie wszystkimi funkcjami
i wszystkie te systemy są połączone jednym wspólnym systemem zarządzania
1995 - 1996. Szacuje się, że w Pol- sne procesory oraz pamięć. Takie roz-
sce do chwili obecnej powstało wiązania zwiększają niezawodność
ok. 250 obiektów zawierających cen- systemu oraz szybkość reakcji na róż-
tralny system zarządzania budyn- nego rodzaju stany alarmowe.
kiem. Zainteresowanie wprowadza- Wszystkie te systemy cechuje
niem nowoczesnych technologii do również otwartość, tzn. prosta moż-
budownictwa z roku na rok rośnie. liwość rozbudowy (dodanie nowego
elementu nie wymaga konieczno-
przegląd istniejących ści rekonfiguracji istniejącego sys-
systemów temu). Jako medium transmisyjne
sygnałów używane są: dedykowane
Wszystkie oferowane na rynku przewody elektryczne (skrętka lub
systemy inteligentnych budynków przewód koncentryczny), istniejąca
należą do tzw. rozproszonych syste- sieć energetyczna zasilająca, świa-
mów automatyki, w których poszcze- tłowody oraz fale elektromagnetycz-
gólne urządzenia rozmieszczone ne (podczerwone i radiowe).
w budynku mogą wykonywać swoje
funkcje kontrolne i sterownicze na- system EIB
wet w przypadku zakłócenia komu-
nikacji z zarządzającymi jednostkami EIB ( European Installation Bus)
nadrzędnymi. Jest to możliwe dzięki to opracowany w 1990 r. przez
wyposażeniu tych urządzeń we wła- czołowych producentów europej-

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
54
Rys. K. Duszczyk
ogrzewanie sieć SELV (24 V DC)
klimatyzacja
wentylacja
żaluzje
aktory
sensory
termostat czujnik
wiatru
Rys. 1 Przykładowy schemat instalacji EIB
skich system elektroinstalacyjny
stosowany w budownictwie. To-
pologia EIB opiera się na struktu-
rze drzewiastej. Podstawową czę-
ścią struktury jest linia, do któ-
rej podłączone są elementy ma-
gistralne (maks. 64). Po dodaniu
specjalnych elementów, takich
jak sprzęgła liniowe, można połą-
czyć ze sobą 12 linii w jeden ob-
szar. Po dodaniu sprzęgieł obsza-
rowych, możliwe jest połączenie ze
sobą obszarów, co pozwala na pra-
cę ponad 10 000 elementów magi-
stralnych. Przy pełnym wykorzy-
staniu ilości obszarów istnieje
możliwość zainstalowania w sys-
temie nawet 61 455 urządzeń ma-
gistralnych.
W tak stworzonej sieci każdy ele-
ment ma swój własny jednoznacz-
nie określony adres fizyczny, po-
zwalający na jego szybką identy-
fikację. Komunikacja odbywa się
zazwyczaj w obrębie jednej linii,
Rys. K. Duszczyk
Rys. 2 Budowa modułu komunikacyjnego: MZ – moduł zasilający, MK – moduł ko-
munikacyjny, KPM – kontroler portu magistralnego, INFO – informacja
nr 10/2007
reklama
Rozdzielnice gazowe pierwotnego
oświetlenie i wtórnego rozdziału energii,
transformatory olejowe
220 V
do 36 kV
EIB
czujnik
natężenia
światła
sensory nadają telegramy zgodnie
z zasadą losowego dostępu do ma-
gistrali, które rozchodzą się po ca-
łej linii. Aktory, dla których prze-
znaczone są informacje, odbiera-
ją je i potwierdzają nadawcy pra-
widłowe przyjęcie telegramu. Inni
użytkownicy, dla których tele-
gram nie jest przeznaczony, igno-
rują go. Sprzęgła liniowe i obszaro-
we zapobiegają rozprzestrzenianiu
się informacji po całym systemie.
Poza tym odgrywają one rolę fil-
trów i wzmacniaczy. W momencie
uruchomienia systemu w sprzęgle
zapisywana jest tablica filtracyjna
określająca, które telegramy należy
wzmocnić i przekazać dalej, a któ-
re wytłumić. Przepływ informacji
i filtracja są możliwe w obie strony.
Długość jednej linii nie może prze-
kraczać 1000 m, a największa od-
ległość elementów magistralnych
od zasilacza wynosi 350 m. Mak-
symalna odległość między dwoma
ORMAZABAL POLSKA Sp. z o.o.
90-626 ŁÓDŹ, Żeromskiego 46
tel./fax: +48 42 659 36 13
www.ormazabal.com
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
55 i Energopomiaru
Posiadamy certyfikaty Instytutu Energetyki
 inteligentny budynek
Rys. K. Duszczyk
Rys. 3 Budowa telegramu
urządzeniami magistralnymi wy-
nosi 700 m.
Transmisja danych oraz zasila-
nie poszczególnych elementów od-
bywa się za pomocą tych samych
przewodów. Istnieje więc koniecz-
ność rozdzielenia sygnałów sterują-
cych i kontrolnych. Jako magistralę
stosuje się sieć SELV (Safety Extra
Low Voltage) o napięciu nominal-
nym 24 V DC. Każdy z elementów
wyposażony jest we własny mikro-
procesorowy układ elektroniczny,
pozwalający realizować funkcje in-
teligencji rozproszonej. Urządzenia
występujące w systemie EIB może-
my podzielić na trzy grupy:
 urządzenia podstawowe – zasi-
lacze napięciowe, cewki sprzę-
gające, łączniki szyn danych,
przewody magistralne i magi-
stralne szyny danych,
 urządzenia systemowe – sprzę-
gła liniowe, sprzęgła obszaro-
we, wzmacniacze liniowe oraz
Fot. K. Duszczyk
Fot. 1 Ekran przykładowej struktury budynku
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
56
bramki (urządzenia sprzęgające)
do innych systemów,
 urządzenia użytkowe – senso-
ry, aktory.
Na rysunku 1 przedstawiono przy-
kładowy schemat instalacji EIB.
Sensory są urządzeniami zadają-
cymi polecenia. Należą do nich ta-
kie urządzenia jak włączniki klawi-
szowe, czujniki (natężenia oświe-
tlenia, wiatru, ruchu itp.). Aktory
są urządzeniami wykonawczymi
zdolnymi np. do załączania oświe-
tlenia i ogrzewania. Każdy z ele-
mentów magistralnych ma wbudo-
wany układ odpowiadający za ko-
munikację z magistralą instalacyj-
ną, do której jest podłączony.
Budowa modułu komunikacyjne-
go, bazująca na właściwościach in-
dukcyjności i pojemności, umożli-
wia odseparowanie jednego napię-
cia od drugiego. Stałe napięcie zasi-
lające odkłada się w pełni na kon-
densatorze, a informacja, zakodo-
wana pod postacią napięcia zmien-
nego, traktuje pojemność konden-
satora jako małą reaktancję i zamy-
ka obwód uzwojenia pierwotnego
transformatora, powodując induko-
wanie się napięcia po stronie wtór-
nej. Transformator natomiast pełni
funkcję filtru oddzielającego napię-
cie zmienne od stałego, czyli infor-
mację od zasilania. Na rysunku 2
przedstawiono schemat blokowy
modułu komunikacyjnego.
Informacje przesyłane są w try-
bie symetrycznej, asynchronicznej
transmisji szeregowej jako modu-
lacja napięcia, gdzie impuls to lo-
giczne zero, a jego brak, to logicz-
na jedynka. Telegramy składają się
z trzech podstawowych części: na-
główka, rdzenia oraz części kon-
trolnej. Nagłówek zawiera adres
nadawcy i odbiorcy, licznik kontro-
li przejścia oraz informację o długo-
ści pakietów danych. W systemie
EIB zastosowano telegramy długie
i o zmiennej długości. Maksymalna
długość telegramu może wynosić
184 bity. Dla zapewnienia synchro-
nizacji zegarów, nadajnika i odbior-
nika, podczas transmisji szeregowej
asynchronicznej, telegram jest dzie-
lony na pakiety (ramki) po osiem
bitów, między którymi następuje
synchronizacja. Każdy pakiet po-
siada bit startu, bity danych, część
kontrolną (bit parzystości) oraz bit
stopu. Całkowita długość ramki wy-
nosi 11 bitów. Telegram w zależno-
ści od przesyłanych informacji za-
wiera od 8 do 23 ramek. Łączna dłu-
gość telegramu razem z bitami ste-
rującymi i kontrolnymi to maksy-
malnie 253 bity. Budowę telegramu
przedstawiono na rysunku 3.
Pole sterujące zawiera priory-
tet przesyłu telegramu, który może
przybierać cztery wartości. Priorytet
najwyższy posiadają telegramy funk-
cji systemowych, następnie funkcji
alarmowych oraz sterowania ręczne-
go. Najniższy priorytet posiada tele-
gram funkcji sterowania automatycz-
nego. Ponadto w polu sterującym za-
warty jest także bit powtórzeń, okre-
ślany przez uczestnika, który wyko-
nał rozkaz, czy ma ten rozkaz powtó-
rzyć, oraz licznik przejść, który liczy
kolejne przejścia przez złącza/sprzę-
gła liniowe, obszarowe i segmento-
we, zapobiegając krążeniu telegramu,
przy błędnej instalacji.
Adres nadawcy zawiera adres
fizyczny sensora nadającego tele-
gram. Dzięki temu właściwy aktor,
gdy przyjmie polecenie, potwier-
dzenie odbioru polecenia wysyła
do nadawcy telegramu. Adres od-
biorcy wyznacza miejsce dostar-
czenia informacji. Różni się on
od adresu nadawcy tym, że posia-
da o jeden bit więcej. Bit ten rów-
nież określa, czy adres docelowy
jest adresem fizycznym, czy gru-
powym. W adresie logicznym na
najbardziej znaczącym miejscu
ustawiony jest bit 0, ponieważ ad-
res grupowy składa się z 15 bitów,
a adres fizyczny z 16. Transmisja
w magistrali odbywa się z prędko-
ścią 9600 bps. Wysłanie jednego pa-
kietu, wraz z przerwą, zajmuje ma-
gistralę na 13×104=1,35 ms. Insta-
bus-EIB jest systemem zdecentra-
lizowanym – nie ma wydzielone-
go sterownika, który zarządzałby
całą instalacją.
W systemie EIB istnieją dwa
typy adresów: fizyczny i grupowy.
Pierwszy z nich ma określić miej-
sce konkretnego elementu w struk-
turze systemu. Drugi przyporząd-
kowuje dany element do funkcji, ja-
kie powinien spełniać, i zaszerego-
wuje go do grupy urządzeń, z który-
mi powinien współpracować. Adres
fizyczny jest to niepowtarzalny nu-
mer, jaki otrzymuje każdy element
w systemie, który określa odbiorcę
telegramu.
oprogramowanie
Oprogramowanie ETS ( EIB Tool
Software) jest zestawem narzędzi
umożliwiającym projektowanie,
uruchamianie i serwisowanie in-
stalacji EIB. Program ten jest prze-
znaczony do pracy w środowisku
Windows. Umożliwia wpisanie do
pamięci urządzenia wybranej apli-
nr 10/2007

Fot. 2 Port magistralny
kacji wraz z parametrami i sym-
bolami określającymi powiązania
funkcyjne. Na fotografii 1 przed-
stawiono okno programu ETS z pro-
jektem struktury budynku.
ETS jest środowiskiem stan-
dardowym, neutralnym, otwar-
tym i niezależnym, rozprowadza-
nym przez zrzeszenie producen-
tów urządzeń do systemu EIB –
TNX. To program modułowy, skła-
dający się z kilku części, wspólnie
ze sobą współpracujących. Dzięki
temu możliwe jest ich łatwe, wielo-
krotne implementowanie i konser-
wacja. Pakiet programowy ETS jest
zbudowany na podstawie środowi-
ska komponentów do projektowa-
nia komputerowego w środowisku
Windows, zwanego EIB Tool Envi-
ronment (ETE). Ten zbiór interfej-
sów programowania aplikacji (API
– Application Programming Inter-
face) tworzy część standardu EIB.
ETS Developer Edition udostępnia
mechanizmy niezbędne do łatwe-
go importu do ETE wyników pro-
gramowania tworzonego np. w ję-
Fot. 4, 5 JUNG
Fot. 4 Przycisk pięciokrotny z wyświe-
tlaczem LCD i termostatem
nr 10/2007
reklama
Fot. 3 Aktor żaluzji 1-kanałowy (wyko-
nanie podtynkowe) i jego spo-
sób podłączenia
zyku ANSI C. Dostęp do sieci EIB
można uzyskać za pośrednictwem
standardowych urządzeń dostępu
do magistrali EIB. ETS daje rów-
nież możliwość odsłuchiwania tele-
gramów wysyłanych po magistrali,
odnajdowania urządzeń, po okre-
śleniu adresu fizycznego, odczyty-
wanie parametrów i funkcji urzą-
dzeń oraz inne opcje do serwisu
instalacji.
Zasada projektowania jest dość
prosta – polega na przeciąganiu po-
szczególnych obiektów do projektu
z logicznym zastrzeżeniem, że nie
można wstawić obiektu większego
do mniejszego. Elementami, które
muszą znajdować się w projekcie, są
urządzenia. Po umieszczeniu urzą-
dzeń w projekcie nadaje się im ad-
resy fizyczne. Adres fizyczny okre-
śla konkretne miejsce w topologii
systemu. Ze względu na ogranicze-
nia techniczne, urządzenia posiada-
jące bliski adres fizyczny muszą być
podłączone do tego samego przewo-
du. Każde urządzenie wprowadzo-
ne do projektu posiada obiekty ko-
Fot. 5 Timer Jung 2154 REG M
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
57
 inteligentny budynek

przewodów transmisyjnych. W ce- nie tylko sam obiór, ale i prawi-

Rys. LCN

lu uproszczenia instalacji, zgodnie dłowe wykonanie polecenia,

Rys. 4 Przykładowy schemat instalacji LCN
munikacyjne, które należy powią-
zać z obiektami innych urządzeń.
Zabezpieczenia programu pozwala-
ją na łączenie we wspólnej grupie
tylko obiektów o tym samym typie.
ETS umożliwia sprawdzenie stanu
poszczególnych portów magistral-
nych rozmieszczonych w budynku
– dzięki temu możemy konserwo-
wać instalację sprawdzając popraw-
nośc funkcji realizowanych przez
system. Na fotografiach 2 - 5 przed-
stawiono wybrane elementy syste-
mu EIB.
EIB Powernet
Jedną z opcji systemu EIB jest
system EIB Powernet. Aby wykorzy-
stać istniejącą linię energetyczną
jako medium transmisyjne, zosta-
ła zastosowana technika modula-
cji sygnału (Speared Frequency Shi-
fting Keying ). Sygnały sterujące, te-
Rys. LCN
legramy, są nakładane na napięcie
sieci. Częstotliwość sygnałów ste-
rujących wynosi 105,6 kHz (logicz-
ne 0) i 115,2 kHz (logiczna 1). Pręd-
kość transmisji wynosi 1200 bps.
Maksymalna odległość pomiędzy
dwoma uczestnikami bez stosowa-
nia repeatera wynosi 600 m.
system LCN
System LCN ( Local Control Ne-
twork) jest produktem niemieckiej
firmy Issendorff Mikroelektronik
GmbH. Na rynku inteligentnych
instalacji system LCN pojawił się
w 1992 roku. Na rysunku 4 przed-
stawiono przykładowy schemat in-
stalacji LCN.
Moduły LCN zasilane są napię-
ciem 230 V. System wykorzystuje
do transmisji danych tylko jeden
dodatkowy przewód w kablu YDY.
Zbędna jest zatem dodatkowa sieć
z normą VDE, przewód transmisyj-
ny z definicji jest przewodem sie-
ciowym, chociaż podczas regular-
nej pracy występują napięcia mak-
symalne o wartości tylko ± 30 V.
Moduły są chronione przed wyż-
szymi napięciami, do 2 kV, na przy-
łączu transmisyjnym.
Prędkość transmisji wynosi, po-
dobnie jak w systemie EIB, 9600 bi-
tów na sekundę, lecz dzięki wydaj-
niejszej transmisji rzędu 100 pakie-
tów na sekundę, system LCN osiąga
trzy razy wyższą prędkość użyteczną
transmisji. Maksymalna długość od-
cinka sieci wynosi 1 km, ale przy za-
stosowaniu modułów galwanicznej
separacji, wzmacniaczy i światłowo-
dów, można sieć znacznie wydłużyć.
Dolny poziom sieci może zawierać
do 250 modułów. Dzięki ich uniwer-
salności jest to liczba wystarczająca
na około 100 pomieszczeń. W bardzo
dużych instalacjach można za pomo-
cą sprzęgieł segmentowych połączyć
ze sobą 120 takich instalacji, co daje
łącznie ok. 30 000 modułów. Ponie-
waż sprzęgi pracują bez żadnych ta-
blic filtrujących, każdy moduł ma
możliwość bezpośredniej komunika-
cji z innym modułem. W LCN wystę-
puje trzystopniowy system potwier-
dzeń i komunikatów:
 bezpośrednio po otrzymaniu pa-
kietu następuje potwierdzenie
funkcji. Odbiorca potwierdza
 komunikaty o stanie nadawane
są automatycznie, gdy na jed-
nym z wyjść modułu nastąpią
zmiany. Komunikaty te pocho-
dzą bezpośrednio z miejsc zda-
rzeń i są one analizowane przez
pulpity sterownicze i programy
wizualizacyjne,
 polecenia stanu mogą również
zostać wysłane na życzenie, je-
śli na wyjściach lub wejściach
nastąpią zmiany. W taki sposób
można wykonać np. sterowanie
następcze.
Transmisja i analiza komuni-
katów odbywa się automatycznie.
Ponadto potwierdzenie i komuni-
katy LCN są również w pełni do-
stępne w sytuacji sprzężenia z ob-
cym systemem. Sprzęgnięte syste-
my mogą bezpośrednio komuniko-
wać się i sterować każdym uczest-
nikiem sieci za pomocą poleceń.
Dlatego sprzęgnięcie systemu LCN
z innymi układami w budynku jest
względnie proste. Dużym atutem
LCN jest fakt, że wszystkie funkcje
systemu zespolone są w niewiel-
kiej liczbie modułów.
Sieć LCN może przesyłać pakie-
ty o różnej długości, ale przeważa-
ją pakiety ośmiobajtowe. Budowa
takiego pakietu została pokazana
na rysunku 5. Aby odbiorca roz-
poznał, że bajty są wysyłane, naj-
pierw wysyłany jest impuls (bit
startowy). Natomiast, aby jedyn-

ka kończąca jeden bajt nie pokry-

ła się z kolejnym bitem startowym,
po każdym przesłanym bajcie na-
stępuje przerwa (bit stopujący). Za-
tem minimalny czas transmisji jed-
nego bajta to 10 bitów, przy pręd-
kości 9600 bitów na sekundę, co
daje 1,04 ms.
Rys. 5 Schemat budowy pakietu danych, gdzie: źródło ID – jest to bajt zawierający adres logiczny modułu, który wysyła infor- W systemie LCN potwierdzenie
mację do sieci. Dzięki niemu adresat danych będzie w stanie odesłać informację zwrotną potwierdzającą wykonanie po-
lecenia, INFO – są to bity informujące o rodzaju transmisji i poszczególnych opcjach wysłanego telegramu. Zawierają one o dostarczeniu pakietu do odbior-
takie dane jak: rodzaj adresowania (moduł/grupa), wymóg potwierdzenia funkcji, wskazówki dotyczące transmisji wykra-
czającej poza aktualny segment oraz kilka bitów rezerwowych, które mogą być wykorzystane w przyszłości do rozszerze-
cy jest odłączone od tego pakietu.
nia pakietów o dodatkowe informacje, CRC – bit kontroli poprawności danych (suma kontrolna CRC), segment docelowy Powraca ono jako samodzielny pa-
– w tym bajcie określa się adres segmentu, do którego powinien dotrzeć pakiet, segment ID – to miejsce w pakiecie da-
nych jednoznacznie określa moduł w segmencie sieci, do którego ma dotrzeć informacja, 24-bitowe dane użytkowe – kiet do nadawcy. W sytuacji adreso-
jest to najważniejsza część wysyłanego pakietu. To właśnie tutaj znajdują się informacje dotyczące rozkazu, jaki ma zo- wania grupowego każdy z odbior-
stać wykonany. We wszystkich systemach dąży się do tego, aby stosunek długości danych użytkowych do długości ca-
łego telegramu był jak największy. W systemie LCN transmituje się zawsze przynajmniej trzy bajty użytkowe. Dzięki temu ców, który otrzymał pakiet, wysy-
osiąga się wysoką wydajność na poziomie 3/8 i w zasadzie jest ona górną granicą dla tej długości pakietu
ła potwierdzenie zwrotne. Moduły

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
58
LCN nie potwierdzają, tak jak ma
to miejsce w innych sieciach, same-
go odbioru pakietu, ale wykonanie
żądanej funkcji. Jest to wyjątkowo
korzystne, ponieważ w wielu sy-
tuacjach otrzymanie pakietu nie
jest jednoznaczne z wykonaniem
zawartego w nim polecenia.
Wszystkie moduły logiczne sieci
LCN zasilane są napięciem siecio-
wym 230 V. Jest to możliwe dzięki
wbudowanemu zasilaczowi z potrój-
nym regulatorem napięcia, który wy-
klucza konieczność stosowania za-
silaczy zewnętrznych. Poza tym, za-
równo wejścia zasilające, jak i przyłą-
cza dalszych rozszerzeń chronione są
przed przepięciami (do 4 kV), a ma-
gistrala danych dodatkowo posiada
ochronę przeciwzwarciową.
Do modułów podstawowych LCN
należy doprowadzić przewód fazo-
wy (L), neutralny (N) oraz przewód
magistrali danych (D), za pomocą
którego przez magistralę sterują-
cą można komunikować się z we-
wnętrznym mikrokomputerem. Mi-
nr 10/2007
krokomputer elementów LCN po-
siada częstotliwość taktowania rzę-
du 4,9 MHz oraz pamięć operacyj-
ną konfiguracji typu EEPROM. Prze-
tworzone za jego pomocą dane mogą
być gromadzone w pamięci, bądź też
przekazane na wyjścia modułu.
Bus-moduły LCN posiadają
dwa regulowane, niezależne wyj-
ścia o mocach od 300 do 2000 VA.
Przełączanie następuje w momen-
cie przejścia napięcia przez zero,
a zmiana wartości mocy na wyj-
ściu zrealizowana jest z wykorzy-
staniem przesunięcia faz. Szcze-
gółowa budowa modułu logiczne-
go sieci LCN przedstawiona zosta-
ła na rysunku 6.
W celu identyfikacji elementów
systemu LCN stosowane są trzy
rodzaje adresów: adresy fizyczne,
adresy logiczne i adresy grupowe.
W przypadku modułów LCN adres
fizyczny jest zapisany w pamięci po-
szczególnych elementów logicznych
i zawarty w numerze seryjnym, wi-
docznym na obudowie. W zasadzie
tylko cztery ostatnie znaki jedno-
znacznie identyfikują moduł w sie-
ci i są niezbędne do prawidłowego
rozpoznania go w programie kon-
figuracyjnym. To właśnie te znaki
stanowią adres fizyczny i powin-
ny być zanotowane przed zainsta-
lowaniem modułu. Pozostałe lite-
ry i cyfry z numeru seryjnego infor-
mują jedynie o dacie wgrania opro-
gramowania firmowego do modu-
łu. W momencie programowania
w programie konfiguracyjnym na
podstawie adresów fizycznych na-
daje się modułom adresy logiczne,
według przyjętego klucza. To wła-
śnie te adresy, zwane w systemie
LCN „ID modułu”, są wykorzystywa-
ne do programowania zamiast adre-
su fizycznego.
LCN, podobnie jak EIB, wyko-
rzystuje dwubajtowy system adre-
sowania docelowego. Różnicę sta-
nowi jedynie określenie adresu
źródłowego. EIB wykorzystuje do
tego również dwa bajty (pierwszy
do określenia obszaru i linii, drugi
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
do określenia elementu magistral-
nego), natomiast LCN tylko jeden
bajt. Za jego pomocą identyfikuje
się ID nadawcy. Zdecydowano się
na takie rozwiązanie, gdyż w trak-
cie transmisji danych na obszarze
jednego segmentu informacja o je-
go adresie jest zbyteczna. Taką in-
formację dołączają sprzęgi segmen-
towe, gdy pakiet opuszcza segment.
W ten sposób zaoszczędzono 8 bi-
tów, które mogą być w dalszej ko-
lejności wykorzystane do przesyłu
innych informacji.
W systemie LCN grupy tworzy
się niezmiernie rzadko i tylko wte-
dy, gdy rzeczywiście kilku użyt-
kowników powinno być urucha-
mianych jednocześnie. W takich
przypadkach adresowanie odbywa
się z wykorzystaniem adresu gru-
powego. Każdemu segmentowi sie-
ci LCN można nadać 250 adresów
grupowych w zakresie 5 - 254. Licz-
ba członów każdej grupy jest nie-
ograniczona, a każdy moduł może
należeć maksymalnie do 12 grup.
reklama
59
 inteligentny budynek
Rys. LCN
Rys. 6 Wewnętrzna budowa modułu logicznego sie-
ci LCN
oprogramowanie
Do parametryzacji modułów sieci
LCN służy oprogramowanie LCN-PRO,
które jest programem konfiguracyjnym,
pracującym w środowisku Windows.
Oprogramowanie to ma możliwość pra-
cy w dwóch trybach on line i off line.
Parametryzację wykonuje się w trybie
on line. W trybie off line wstępnie kon-
figuruje się sieć LCN, a następnie prze-
nosi się ustawione parametry do pro-
jektu. Odpowiednio do swoich wymo-
gów, użytkownik może ustawić para-
metry standardowe i następnie prze-
nieść je do dowolnych urządzeń LCN.
Na fotografii 6 przedstawiono główne
okno programu.
podstawowe
elementy systemu
Moduł podtynkowy LCN-UPP po-
kazany na fotografii 7 jest modułem
o funkcji czujnika i elementu przełą-
czającego sieci LCN. Wyposażony jest
Rys. LCN
Rys. 7 Schemat połączeń modułu UPP
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
60
Fot. 6 Główne okno programu
w dwa elektroniczne wyjścia przełącz-
nika lub regulatora 230 V. Posiada rów-
nież własny procesor, a także przyłącze
T oraz I do podłączania dalszych czujni-
ków i wejść. Wewnętrzny program ope-
racyjny może być dowolnie parametry-
zowany za pomocą oprogramowania
konfiguracyjnego LCN-P lub LCN-PRO.
Moduł UPP jest przeznaczony do mon-
tażu w dowolnym miejscu, w głębokich
puszkach pod włączniki lub puszkach
rozgałęźnych. Na rysunku 7 przedsta-
wiono schemat połączeń modułu UPP.
Moduł standardowy LCN-SH+ po-
kazany na fotografii 8 jest modułem
przeznaczonym do montażu na szy-
nie. Posiada takie same funkcje jak mo-
duł UPP, lecz jest wyposażony w przy-
łącze P, do którego można podłączyć
moduły wyjściowe. Moduł SH+ jest
modułem o funkcji czujnika i elemen-
tu przełączającego sieci LCN. Wyposa-
żony jest w dwa elektroniczne wyjścia
dla przełącznika lub regulatora 230 V.
Posiada także własny procesor i przy-
łącze T oraz I do podłączania dalszych
czujników i wejść LCN. Wewnętrzny
program operacyjny może być dowol-
nie parametryzowany za pomocą opro-
gramowania konfiguracyjnego LCN-P
lub LCN-PRO. Moduł UPP jest przezna-
czony do montażu na standardowej
szynie w rozdzielnicy, posiada także
uchwyty umożliwiające montaż bez-
pośredni. Miarą funkcjonalności syste-
mu LCN jest możliwość współpracy za-
równo ze standardowymi przyciskami
z obszaru osprzętu elektroinstalacyjne-
go, jak i z wielofunkcyjnymi przyciska-
mi dedykowanymi dla instalacji EIB.
literatura
1. P. Petykiewicz, EIB – Nowocze-
sna instalacja elektryczna w in-
teligentnym budynku, COSIW
SEP 2001.
2. K. Duszczyk, Inteligentny Bu-
dynek – Nowoczesne Techno-
logie w Laboratorium Dydak-
tycznym, „Przegląd Elektro-
techniczny” 10/2006.
Fot. 6 i 7 LCN
Fot. 7 Moduł UPP
3. K. Mittnacht, R. Merten, Inte-
ligentne instalacje elektrycz-
ne – świat instalacji Elektrycz-
nych w XXI wieku, „Technika
budowlana” 2000.
4. T. Niedziałkowski, Projektowa-
nie i programowanie instalacji
w systemie LCN, LCN POLSKA
Biuro Wielkopolska 2005.
5. H Möbus, LCN – Technika au-
tomatyzacji budynków, „Elek-
troinstalator” 5/2005.
6. K.Mittnacht, R.Gerten Inteli-
gentne instalacje elektryczne –
świat instalacji elektrycznych
w XXI wieku, „Technika Bu-
dowlana” 2000.
7. www.busch-jaeger.de
8. www.eib.pl/
9. www.wago.com
10. www.echelon.com
11. www.lonmark.org
12. www.lonworks.plwww.lcn.pl
13. www.bacnet.org /Tutorial/in-
dex.html
14. www.big-eu.org/eng/bacnet/
Fot. LCN
Fot. 8 Moduł SH+
nr 10/2007
 prezentacja

układy Samoczynnego Załączenia

Rezerwy – SZR
z zastosowaniem sterowników programowalnych NEED
Bartłomiej Szydłowski – Relpol SA

Wymagania związane z niezawodnością i ciągłością zasilania wielu obiektów są coraz

większe, dlatego odbiorcy często decydują się na zastosowanie układów eliminujących
dłuższe przerwy w zasilaniu. Jednym z rozwiązań są układy Samoczynnego Załączenia
Rezerwy SZR. W wielu przypadkach mamy do czynienia z dość drogimi i skomplikowa-
nymi układami, które stosuje się w dużych budynkach użyteczności publicznej i obiek-
tach przemysłowych. Często zdarzają się jednak aplikacje, w których nie ma potrzeby
inwestowania w tego typu rozwiązania, a wystarczy jedynie zaprojektować prosty układ
automatyki oparty na monitorowaniu napięcia oraz załączeniu rezerwowego źródła
energii elektrycznej i powrotu podstawowego zasilania. W tego typu układach znako-
micie sprawdza się sterownik programowalny NEED firmy Relpol, będący urządzeniem
prostym w programowaniu, a jednocześnie pewnym w działaniu.

K iedy mamy do czynienia ze znacz-

nym obniżeniem wartości napięcia
utrzymującym się przez długi czas lub cał-
niu i wdrażaniu układów SZR, jest norma
PN-EN 60947-6-1 Aparatura rozdzielcza
i sterownicza niskonapięciowa. Łączni-
U
[V]

kowitym jego brakiem w podstawowym ki wielozadaniowe. Automatyczne urzą- Un

źródle zasilania układ SZR ma za zadanie
odłączyć źródło podstawowe i załączyć
zasilanie ze źródła rezerwowego. Powo-
duje to minimalizację przerw w dostawie
energii odbiorcom w stanach awaryjnych
oraz podczas przełączeń planowych.
Tworzenie układów Samoczynnego Za-
łączania Rezerwy SZR wiąże się z ogrom-
ną odpowiedzialnością i musi być udoku-
mentowane zgodnością z odpowiedni-
mi normami. Podstawową normą, któ-
rą należy kierować się przy projektowa-
dzenia przełączające. Z uwagi na swoją
specyfikę, układy te muszą spełniać do-
datkowo wymogi zawarte w dwóch bar- to1 tp2
K1 t
dzo ważnych dyrektywach:
 7323/EEC – Dyrektywa Rady K2 tp1 to2 t
z 19 lutego 1973 r. w sprawie har-
monizacji ustawodawstwa państw t
członkowskich dotyczących wypo-
Diagram działania algorytmu układu SZR
sażenia elektrycznego przewidzia-
nego do stosowania w niektórych  89/336/EEC – Dyrektywa Rady państw członkowskich w zakre-
granicach napięcia (tzw. dyrektywa z 3 maja 1989 r. w sprawie ujed- sie kompatybilności elektroma-
niskonapięciowa), nolicenia przepisów prawnych gnetycznej.
reklama

nr 10/2007 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
61
 prezentacja

Układ Samoczynnego Załączania Rezerwy SZR typu sieć – sieć – produkcja Integra-
tor Systemów NEED – Relpol firma Profesjonalne Systemy Automatyki – Radom Sterownik programowalny NEED w aplikacji SZR

Wymienione dokumenty określa-
ją jednoznacznie wymagania, jakie
muszą spełniać układy SZR. W celu
zapewnienia użytkownikom bezpie-
czeństwa, dana aplikacja powinna
posiadać przede wszystkim blokady
uniemożliwiające załączenie obydwu
źródeł zasilania na linię odbiorczą:
 blokadę mechaniczną pomiędzy
stycznikami lub wyłącznikami,
 blokadę elektryczną pomiędzy
stycznikami lub wyłącznikami,
 blokadę programową w urządze-
niu sterującym, w naszym przy-
padku w sterowniku programo-
walnym NEED.
Kolejnym ważnym wymaganiem jest
kontrola stanów członów wykonaw-
czych, czyli badanie położenia styczni-
ków (ON/OFF) oraz w przypadku wy-
łączników stanu wyzwolenia – TRIP.
Zapewnieniu bezpieczeństwa służy
również możliwość współpracy ukła-
dów SZR z wyłącznikami przeciwpo-
żarowymi. Algorytm programu musi
K1
FP
L1 L2L3 N
A1 MR
kontrola nap.
L1 L2 L3 N
podstawowego
zasilanie
podstawowe
również posiadać możliwość ustawia-
nia zwłok czasowych pomiędzy załącze-
niami i powrotem napięcia podstawo-
wego. Pozwala to uniknąć wyłączeń ob-
wodów zasilania w przypadku wahań
napięć zasilania podstawowego i rezer-
wowego. Normy precyzują wymagania
dotyczące zapewnienia pracy układu
SZR z samopowrotem i bez samopow-
rotu napięcia zasilania podstawowego
tak, aby zachować ciągłość zasilania.
Elementy instalowane w torach ro-
boczych układu SZR muszą zostać przy-
stosowane do przeniesienia mocy za-
potrzebowanej przez zasilane odbior-
niki. W niektórych przypadkach moż-
na stosować układy SZR z tzw. zrzu-
tem obciążenia (odłączenie mniej waż-
nych odbiorników w przypadku przy-
łączenia źródła rezerwowego).
W przypadku odbiorów niskiego na-
pięcia, gdzie nie ma potrzeby stosowa-
nia specjalistycznych urządzeń, kon-
trola napięcia może polegać na elek-
tronicznym monitorowaniu napięcia
K2
F1
FR
L N
L1 L2L3 N
G1
A2 MR
L N
kontrola nap.
rezerwowego
L1 L2 L3 N L1 L2 L3 N
zasilanie
rezerwowe
odbiór
sieci poprzez nadzorcze przekaźniki
napięcia Relpol serii MR-EU3M1P. Na
podstawie informacji o poziomie na-
pięcia układ automatyki podejmuje
decyzję o przełączeniu obciążenia na
zasilanie rezerwowe. Bardzo ważnym
elementem przy projektowaniu pro-
stych układów SZR jest czas działa-
nia, czyli okres od chwili powstania
zakłócenia, które uruchamia działanie
automatyki, do momentu przywróce-
nia zasilania na skutek załączenia toru
zasilania rezerwowego. Należy tutaj
wziąć pod uwagę pewną zwłokę czaso-
wą będącą zabezpieczeniem przed nie-
potrzebnymi przełączeniami.
Wykorzystując urządzenia fir-
my Relpol możemy stworzyć układy
automatyki dla dwóch sieci zasilania
400 V, 50 Hz, lub dla jednej sieci zasila-
nia i agregatu prądotwórczego. Projek-
towaniem, montażem i wdrażaniem
układów automatyki SZR bazujących
na podzespołach Relpol zajmuje się fir-
ma Profesjonalne Systemy Automatyki
X1
S1
A1 A2 S faz, zanik faz, czy ich symetria. Apli-
X2
L N N I1 I2 I3 I4 I5 I6 I7 I8
NEED
Q1.1 Q1.2 Q2.1 Q2.2 Q3.1 Q3.2 Q4.1 Q4.2
X1
A1 A1
H1
A2
K1
A2
K2
X2
z Radomia, będąca integratorem syste-
mów NEED-Relpol. W jej ofercie moż-
na znaleźć układy SZR serii P-NEED-2Z
(2 sieci zasilania) lub P-NEED-1Z (1 sieć
zasilania + 1 agregat). Więcej szczegó-
łów dotyczących konfiguracji można
znaleźć na stronie www.need.com.pl.
Układy te są modułami, które po pod-
łączeniu niezbędnego okablowania
nie wymagają konfiguracji lub regula-
cji i są samodzielnymi urządzeniami,
które mogą współpracować ze zdalną
blokadą automatyki, czyli oddalonymi
urządzeniami, których celem jest moż-
liwość załączania lub wyłączania całe-
go układu. Cała automatyka projekto-
wana i wdrażana jest na bazie sterow-
ników programowalnych NEED, na-
tomiast w obwodzie wykonawczym
pracują styczniki z nowej linii Relpol
z blokadą mechaniczną lub wyłączni-
ki mocy, w zależności od przeznacze-
nia i wielkości prądu obciążenia.
Praca całego układu SZR bazującego
na sterownikach NEED polega przede
wszystkim na nadzorze parametrów
sieci trójfazowej, takich jak kolejność
kacja pracuje w trzech trybach: praca
ręczna, praca automatyczna lub układ
odstawiony. Cały układ zabezpieczo-
ny jest dodatkowo wyłącznikiem bez-
pieczeństwa lub/i wyłącznikiem po-
żarowym. Dodatkowymi funkcjami
całego systemu są opcja tzw. zezwo-

blokada
lenia na samopowrót oraz optyczna
mechaniczna sygnalizacja stanu SZR.
Schemat połączeń układu SZR, gdzie: K1 – stycznik zasilania podstawowego, K2 – stycznik zasilania rezerwowego, FP – zabez- Po upływie określonej, w zależności
pieczenie przekaźnika kontroli napięcia zasilania podstawowego, FR – zabezpieczenie przekaźnika kontroli napięcia zasilania re- od aplikacji, zwłoce czasowej [to1] od
zerwowego, F1 – zabezpieczenie sterowania układu SZR, A1 – przekaźnik kontroli napięcia zasilania podstawowego, A2 – prze-
kaźnik kontroli napięcia zasilania rezerwowego, S1 – przełącznik zezwolenia na pracę, S – styk lub szereg styków pomocniczych momentu zaniku zasilania podstawo-
do blokowania układu automatyki, H1 – lampka kontrolna
wego zostaje wyłączony stycznik zasi-

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
62

Struktura przekaźnika NEED MAX
lania podstawowego K1. Zwłoka czaso-
wa pozwala uniknąć przełączeń pod-
czas chwilowych zaników napięcia. Na-
stępnie po upływie kolejnego opóźnie-
nia czasowego [tp1] zostaje załączone za-
silanie rezerwowe za pomocą styczni-
ka K2 i jest to sygnalizowane migają-
cym światłem lampki sygnalizacyjnej.
Od tego momentu cały obwód zasilany
jest z obwodu rezerwowego. W chwili
powrotu zasilania podstawowego zosta-
je zliczona kolejna zwłoka czasowa [to2],
która pozwala uniknąć przełączeń, jeże-
li napięcie jest niestabilne lub załącza-
ne, co się często zdarza, na bardzo krót-
ki czas. Po odmierzeniu tej zwłoki cza-
sowej zostaje wyłączony stycznik zasila-
nia rezerwowego K2 i załączony po ko-
lejnym czasie opóźnienia [tp2] stycznik
K1 zasilania podstawowego, co sygna-
lizowane jest światłem ciągłym lamp-
ki kontrolnej.
Większość układów SZR wymaga wy-
łącznie wymienionych funkcji, a my nie
zdajemy sobie sprawy, że zastosowanie
drogich i często dość skomplikowanych
układów nie jest konieczne. Warto wów-
czas zastanowić się nad wdrożeniem
tańszych i niezawodnych rozwiązań.
Mocną stroną w wyżej wymienionych
dwóch układach SZR (sieć – sieć i sieć
– agregat) jest sterownik programowal-
ny NEED. Swobodnie programowalny
sterownik (dodatkowo w atrakcyjnej ce-
nie) posiada wszystkie funkcje niezbęd-
ne do sterowania układem SZR. Sygnali-
zacja stanów 8 wejść i 4 wyjść za pomocą
diod sygnalizacyjnych pozwala w prosty
sposób monitorować pracę całego ukła-
du. Członem wykonawczym są styczniki
sterowane wyjściami sterownika NEED.
Wysoka jakość przekaźników wyjścio-
nr 10/2007
reklama
wych, dzięki dużej obciążalności zna-
mionowej pozwala na pewność wyste-
rowania obydwu obwodów zasilania.
Warto tutaj również zwrócić uwagę na
wysoką jakość styków styczników i ich
możliwości łączeniowych, co jest dodat-
kowym atutem i świadczy o pewności
pracy całego układu SZR.
Elementem kontrolującym obie sie-
ci zasilania są przekaźniki nadzorcze
produkcji firmy Relpol, których ce-
lem jest nadzór kolejności faz, zaniku
fazy (zakres napięć 0,7<Un<1,3) oraz
kontroli poziomu asymetrii (w zakre-
sie 5 - 25 %). Przekaźniki mogą praco-
wać zarówno w sieciach 3-przewodo-
wych, jak i 4-przewodowych. Sygnał
z przekaźnika wyjściowego podawany
jest na wejście sterownika NEED, któ-
rego zadaniem jest przetworzenie tej in-
formacji i zgodnie z algorytmem pracy
układu SZR.
Niebawem do oferty Relpol wejdzie
nowy sterownik NEED (NEED MAX) po-
siadający 16 wejść i 8 wyjść przekaźniko-
wych, co jest całkowicie wystarczającą
liczbą przy wysterowaniu automatyki
dowolnych układów SZR. Jedną z pod-
stawowych zalet tego sterownika będzie
możliwość monitorowania napięcia trój-
fazowego dla wersji zasilania AC (sprzę-
towa kontrola asymetrii i kierunku faz),
co pozwoli na dużo większe możliwo-
ści monitorowania sieci trójfazowej oraz
na dowolne i zgodne z oczekiwaniami
użytkownika parametry nadzoru. Bę-
dzie to zatem sterownik wyraźnie de-
dykowany do automatyki SZR, ponie-
waż dzięki zasobom sprzętowym, pro-
gramowym oraz dużo większym moż-
liwościom pomiarowym będzie miał
dużo szerszy zakres zastosowań.
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
63
 prezentacja

przekaźniki czasowe
seria TM
Norbert Borek – LOVATO Electric

L OVATO Electric wprowadziło na ry-

nek nowe serie produktów modu-
łowych z grupy DIN (przeznaczonych do
montażu na standardowej szynie insta-
lacyjnej), oznaczonych jako Modulo. Jed-
norodny charakter tej serii został pod-
kreślony elementami stylistyki przyję-
tej podczas projektowania. Z punktu wi-
dzenia funkcji i przeznaczenia w serii
Modulo można wyróżnić: styczniki mo-
dułowe, przekaźniki czasowe, przekaź-
niki nadzorcze, przekaźniki kontroli po-
ziomu płynów przewodzących i prze- Fot. 1 Przekaźniki czasowe mo- Fot. 2 Przekaźnik cza- Fot. 3 Przekaźniki czasowe do gniazd wtykowych i montażu ta-
dułowe sowy TMM1 blicowego
kaźniki ziemnozwarciowe. W artykule
zostaną zaprezentowane przekaźniki LOVATO Electric może zagwaranto- po wystąpieniu określonego zdarzenia na (przy maksymalnym obciążeniu) –
czasowe (fot. 1). wać wysoką jakość oraz bezpieczeń- (np. zaniku napięcia zasilania). Wszyst- 100 tysięcy łączeń. Przekaźniki mogą
Seria przekaźników czasowych TM stwo i niezawodność w użytkowaniu kie przekaźniki czasowe serii TM mają pracować w zakresie temperatury od
zawiera najnowocześniejsze kompo- przekaźników. szerokość jednego modułu (17,5 mm). -20 do 60°C. Spośród innych przekaź-
nenty elektroniczne i produkowana Przekaźniki czasowe stosuje się Przeznaczone są do montażu na szy- ników oferowanych na polskim rynku
jest z zastosowaniem najlepszych pod w prostych układach sterowania ogrze- nie 35 mm lub na płycie za pomocą śrub wyróźniają się m.in.
względem technologicznym i inżynie- waniem, oświetleniem i wentylacją. i specjalnych klipsów. Charakterystycz-  bardzo szerokim zakresem napięć
ryjnym, dostępnych obecnie na rynku, Bardzo często stosowane są w ukła- ną cechą przekaźników jest duża po- zasilania,
systemów montażu i kontroli. Dzięki dach rozruchowych gwiazda – trójkąt wtarzalność ustawionych czasów dzia-  zakresami nastaw czasowych, które
zastosowaniu nowoczesnych rozwią- silników indukcyjnych, układach na- łania (uchyb powtarzalności < ±0,2 %). wynoszą od 0,1 sekundy do 100 dni,
zań projektowych oraz testowaniu każ- wrotnych oraz wszędzie tam, gdzie za- Trwałość mechaniczna wynosi 30 mi-  dużą odpornością na zakłócenia
dego wyprodukowanego przekaźnika działanie przekaźnika jest konieczne lionów zadziałań, a trwałość elektrycz- przemysłowe,
 wyjątkową dokładnością nastaw
a) b) c)
czasowych oraz ich powtarzal-
nością.
Funkcje oraz nastawy czasowe wy-
bieramy za pomocą przełączników i po-
tencjometrów umieszczonych na pane-
lu przednim przekaźnika. Umieszczo-
ne w tym miejscu diody LED sygnalizu-
ją stan przekaźnika. Zielona dioda LED
Rys. 1 Sposoby podłączania zestyku sterującego w przekaźnikach TM: a) sterowanie z wyjściem statycznym, podłączenie senso-
ra z wyjściem PNP, b) sterowanie z wyjściem statycznym, podłączenie sensora z wyjściem NPN, c) sterowanie zestykiem
informuje o obecności napięcia zasila-
nia, natomiast czerwona określa stan
Typ TM P TM M1 TM M2 TM PL TM D TM ST TM LS przekaźnika wyjściowego (w zależności
opóźnione opóźnione rozruch automat od realizowanej funkcji dioda ta może
Funkcje wielofunkcyjny wielofunkcyjny praca cykliczna
zadziałanie odpadanie gwiazda – trójkąt schodowy
świecić światłem ciągłym lub przery-
24 - 48 V DC 24 - 48 V DC
Zasilanie 12 - 240 V AC/DC 12 - 240 V AC/DC 12 - 240 V AC/DC 24 - 240 V AC/DC 220 - 240 V AC wanym). Zaciski śrubowe umożliwia-
24 - 240 V AC 24 - 240 V AC
Zakresy 0,1 s – 10 dni 0,1 s – 10 dni 0,1 s – 10 dni 0,1 s – 100 dni 0,06 s – 2 min 0,1 s – 10 min 0,5 min – 20 min ją podłączenie przewodów o średnicy
czasowe (8 podzakresów) (8 podzakresów) (8 podzakresów) (10 podzakresów) (4 podzakresy) (4 podzakresy) (1 zakres) od 0,2 do 4,0 mm2. Ze względu na licz-
Zestyki 1 przełączny
wyjściowe
1 przełączny 1 przełączny
+1 zwierny
1 przełączny 1 przełączny 2 zwierne 1 zwierny bę funkcji czasowych przekaźniki serii
Obciążalność TM możemy podzielić na dwie grupy:
8 A 250 V AC 8 A 250 V AC 8 A 250 V AC 8 A 250 V AC 5 A 250 V AC 8 A 250 V AC 16 A 250 V AC
na wyjściu jednofunkcyjne (TM P, TM PL, TM D,
Tab. 1 Podstawowe parametry przekaźników serii TM TM ST, TM LS) i wielofunkcyjne (TM

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
64
M1, TM M2). W tabeli 1 przedstawio-
S S

no podstawowe parametry przekaźni- A1 S 15 23 ON

A1
A2
ON
A1
A2
A1 S 15 27 ON
A1
A2
ON
A1
A2
E F E F
D G D G

ków serii TM.

E F E F
C H D G C H D G
B I C H B I C H
A J I A J I
S B B
18 J 18 S J
A A
15 15
24 16 18 28 16 18
A2 16 18 t 15 A2 16 18 t 15
27 16 27 16
28 t t 28 t t
23 27
24 28

przekaźniki wielofunkcyjne
A1 A1 A1 A1
IST A2 A2 DEL A2 A2
ON E F
ON ON E F
ON
D G D G
E F E F
C H D G C H D G
B I C H B I C H
A J A J

TM M1 oraz TM M2
B I B I
18 S 18 S
A J A J
15 15
16 18 16 18
t 15 15
23 16 27 16
24 t t 28 t t
23 t 27
24 28
A1 A1 A1 A1
A2 A2 A2 A2
ON E F ON ON E F
ON
D G D G
C H E F E F

Przekaźniki TM M1 (fot. 2) (zgłoszo-

D G C H D G
B I B I
C H C H
A J A J
B I B I
18 S 18 S
A J A J
15 15
16 18 16 18
t t t t
23 (pause) (work) (pause) (work) 15 15
27

ne do konkursu „Elektroprodukt 2006”, 24 16 16

t t t t 28 t t t t
23 t t t t 27
24 (pause) (work) (pause) (work) 28
A1 A1 A1 A1
A2 A2 A2 A2

organizowanego przez „Elektrosyste-

ON E F ON ON ON
D G E F
D G
C H E F E F
D G C H D G
B I I
C H B C H
A J A J
B I B I
18 S S
15 A J 18 A J

my”), i TM M2 ze względu na możliwość 16 15

t t t t 18 16 18
(work) (pause) (work) (pause) 15 15
23 16 27 16
24 28
23 t t t t 27
24 (work) (pause) (work) (pause) 28

realizowania wielu funkcji czasowych ON

A1
A2

E F
ON
A1
A2

E F
ON
A1
A2

E F
ON
A1
A2

E F
D G D G D G D G

mają najszersze zastosowanie w ukła-

C H C H C H C H

S B I B I B I B I
S S S
A J A J A J A J

18 18 18 18
15 15 15 15
16 16 16 16

dach automatyki w przemyśle i energe-

t t 0,5s t 0,5s t t 0,5s t 0,5s
23 23 27 27
24 24 28 28

tyce. W przekaźnikach TM M1 i TM M2 Rys. 2 Tryby pracy przekaźnika TM M2

dostępne są różne funkcje:
 opóźnione zadziałanie, odmierzanie
czasu do zadziałania od chwili załą-
czenia napięcia zasilania,
 odmierzanie nastawionego czasu za-
działania, start w chwili załączenia
napięcia zasilania,
 praca cykliczna symetryczna, start
od przerwy,
 praca cykliczna symetryczna, start
od zadziałania,
 opóźnione odpadanie sterowane ze-
stykiem sterującym S,
 odmierzanie nastawionego czasu za-
działania sterowane zestykiem ste-
rującym S,
 odmierzanie nastawionego czasu
odpadania sterowane zestykiem ste-
rującym S,
 opóźnione zadziałanie i odpadanie
sterowane zestykiem sterującym S,
 pojedynczy impuls sterowany zesty-
kiem sterującym S,
 generator pojedynczego impulsu
0,5 sekundy.
Przełącznik zakresów czasowy ma
dwie dodatkowe pozycje ON oraz OFF.
W położeniu ON wyjściowe przekaźni-
wy potrzebne są zwłaszcza na etapie te- przekaźnik do klatek nie w stan niezadziałania. Mimo stoso-
stowania całego układu, w którym pra- schodowych (automat wania coraz częściej sterowników i in-
cują przekaźniki czasowe. Dodatkowo nych układów mikroprocesorowych,
schodowy) TM LS
w przekaźnikach wielofunkcyjnych TM przekaźniki czasowe nadal są bardzo
M1 i TM M2 możliwe jest sterowanie Przekaźnik TM LS przeznaczony często używane w układach automa-
działaniem przekaźnika za pomocą ze- jest do sterowania oświetleniem na tyki przemysłowej. Wynika to z trzech
styku sterującego S. Jako element wyko- klatkach schodowych, maksymal- powodów: są atrakcyjne cenowo oraz
nawczy możemy zastosować normalny nie można podłączyć 50 elementów bardzo proste w obsłudze i niezawod-
zestyk, możliwe jest też sterowanie za po- świetlnych (np. żarówki, lampy ja- ne w eksploatacji (rys. 3).
mocą sensora (dla napięć 10…30 V DC). rzeniowe, lampy halogenowe). Mak- LOVATO Electric oferuje także peł-
Sposoby podłączenia zestyku sterujące- symalna moc podłączonych elemen- ny zakres przekaźników czasowych do
go przedstawiono na rysunku 1. tów nie może być większa niż 4000 VA. gniazd wtykowych i do montażu tabli-
Przekaźnik TM M2 wyposażony jest Przekaźnik można stosować w insta- cowego w rozmiarze 48×48 mm:
w przełącznik INST-DEL. Umożliwia lacjach 3- i 4-przewodowych. Sposo-  31L48T… – opóźnione zadziałanie,
on wybór sposobu działania jednego by podłączenia pokazano na rysun- jedenozakresowy, jednonapięciowy,
z przekaźników wyjściowych (z zesty- ku 2. Na przednim panelu przekaź- 1 zestyk przełączny,
kiem zwiernym). W położeniu INST po nika umieszczony dodatkowo jest  31L48TP… – opóźnione zadziała-
przyłożeniu napięcia zasilania następuje przełącznik, za pomocą którego mo- nie, wielozakresowy, wielonapięcio-
bezzwłoczne załączenie zestyku 23 - 24, żemy włączyć na stałe całe oświetle- wy, 1 zestyk przełączny,
natomiast w położeniu DEL zestyk ten nie (świecenie ciągłe). Jest to przydat-  31L48TPB… – opóźnione zadziała-
zachowuje się w taki sam sposób jak ze- ne przy naprawach lub konserwacji in- nie, wielozakresowy, jednonapięcio-
styk zwierny 15 - 18 drugiego przekaźni- stalacji oświetleniowej. wy, 2 niezależne zestyki przełączne,
ka wyjściowego. Użytkownik ma wybór, Interesującą funkcją tego przekaźni-  31L48M… – wielofunkcyjny, wielo-
w jaki sposób mają zachowywać się ze- ka jest „długie załączenie”. Jeżeli jeden zakresowy, wielonapięciowy, 2 ze-
styki wyjściowej. W pozycji INST ma do z przycisków zostanie załączony przez styki przełączne (fot. 3).
dyspozycji 1 zestyk przełączny działają- czas dłuższy niż 3 sekundy, to prze-
cy zwłocznie i 1 zestyk zwierny działa- kaźnik czasowy zostanie w stanie za- reklama

ki są w stanie zadziałania, natomiast jący bezzwłocznie, natomiast w pozy- działania (załączone oświetlenie) przez
w pozycji OFF przekaźniki te są w po- cji DEL ma do dyspozycji 1 zestyk prze- 1 godzinę. Przy ponownym naciśnięciu
zycji niezadziałania (niezależnie od na- łączny i 1 zestyk zwierny, oba działają- przycisku przez czas dłuższy niż 3 se-
stawionej funkcji czasowej). Takie nasta- ce zwłocznie (rys. 2). kundy, przekaźnik przejdzie bezzwłocz-

N 3 N 3 LOVATO Electric Sp. z o.o.

L L

ON
N
ON
N
51-162 Wrocław
L/N ul. Jana Długosza 2-6
L 4 L 4
3
L
>3s >3s >3s
L
tel. 071 797 90 10
L L 4 t t 1h 4 faks 071 797 90 20
N N
info@LovatoElectric.pl
Rys. 3 Schemat podłączeń przekaźnika TM LS www.LovatoElectric.pl

nr 10/2007 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
65
 ochrona odgromowa i przeciwprzepięciowa

wyrównywanie potencjałów
w obiektach budowlanych
prof. dr hab. inż. Andrzej W. Sowa – Politechnika Białostocka

Jednym z podstawowych zadań wewnętrznej ochrony odgromowej jest ochrona osób,

instalacji i wyposażenia znajdującego się wewnątrz obiektu przed efektami oddziaływa-
nia prądu piorunowego oraz przepięć występujących w instalacji elektrycznej oraz syste-
mach przesyłu sygnałów. Ochrona przed występującymi zagrożeniami wymaga zwróce-
nia szczególnej uwagi na: wyrównywanie potencjałów instalacji wchodzących do obiektu
budowlanego oraz przeprowadzenie ekwipotencjalizacji wewnątrz tego obiektu. Istot-
ne są również dobór i rozmieszczanie urządzeń ograniczających przepięcia i chroniących
instalację elektryczną, systemy przesyłu sygnałów oraz urządzenia przed bezpośrednim
oddziaływaniem części prądu piorunowego.

artykule zostaną przedstawio-
ne podstawowe zasady wy-
równania potencjałów związane
z ochroną urządzeń i systemów elek-
tronicznych przed zagrożeniami wy-
wołanymi przez prądy wyładowań
piorunowych oraz przez różnego ro-
dzaju typowe zaburzenia występują-
ce w obiektach budowlanych.
wyrównywanie
potencjałów instalacji
wprowadzanych do obiektu
Wyrównanie potencjałów należy
wykonać za pomocą przewodów wy-
równawczych lub urządzeń ogranicza-
jących przepięcia [5, 6, 7, 11]. Z syste-
mem uziomowym obiektu powinny
być połączone konstrukcje metalowe,
metalowe instalacje, zewnętrzne czę-
ści przewodzące oraz instalacje elek-
tryczne i telekomunikacyjne. Połącze-
nia wyrównawcze powinny być wy-
Zastosowanie
Szyny wyrównywania potencjałów
Połączenia pomiędzy szynami wyrównywania
potencjałów oraz szynami a systemem uziomowym
Połączenia pomiędzy metalowymi elementami
a szynami wyrównywania potencjałów
Połączenia urządzeń do ograniczania przepięć
Tab. 1 Minimalne przekroje poprzeczne przewodów stosowanych w systemach wy-
równania potencjałów [7]
Rys. A. Sowa
konane możliwie najbliżej punktów
wejściowych do obiektu.
Optymalnym rozwiązaniem jest
wprowadzanie wszelkich instalacji
w jednym, wspólnym miejscu. Przy-
kładowe rozwiązanie wprowadzania
w jednym miejscu instalacji elek-
trycznej, przewodów sygnałowych
oraz innych instalacji przewodzących
przedstawiono na rysunku 1.
Jeżeli instalacji zewnętrznych, li-
nii zasilających, telekomunikacyj-
nych oraz sygnałowych nie można
wprowadzić do obiektu w jednym
miejscu i wymagane jest zastosowa-
nie kilku szyn wyrównawczych, to
powinny być one połączone możli- Rys. 1 Połączenia przewodów z szyną wyrównywania potencjałów w miejscu ich
wprowadzenia do obiektu
wie najkrótszym przewodem do uzio-
mu lub metalowych elementów kon- tu (np. otoku), który jest połączony ce na zewnątrz obiektu. Obszar zagro-
strukcji żelbetowej obiektu. Zaleca- z uziomem przewodami odprowadza- żenia obejmuje odległości dochodzą-
nym rozwiązaniem jest wzajemne po- jącymi instalacji odgromowej lub ele- ce do ok. 5 m od uziomu obiektu.
łączenie szyn przewodem ułożonym mentami konstrukcji żelbetowej. W obiekcie, w którym pracują sys-
wewnątrz (ale zawsze po ścianach ze- Analizując zagrożenie występują- temy elektroniczne o szczególnych
wnętrznych) lub na zewnątrz obiek- ce podczas bezpośredniego uderze- wymaganiach dotyczących nieza-
nia pioruna w budynek należy rów- wodności ich pracy (centra kompu-
Materiał Przekrój, w [mm2] nież zwrócić uwagę na wyrównywa- terowe, budynki telekomunikacyjne),
Cu, Fe 50
Cu 14
nie potencjałów na zewnątrz budyn- zalecane jest stosowanie szyny wy-
ku, gdyż różnice potencjałów między równawczej w postaci płyty metalo-
Al 22
Fe 50 poszczególnymi elementami uziemio- wej w miejscu wprowadzenia insta-
Cu 5
Al 8
nymi w różnych punktach mogą osią- lacji do obiektu, tzw. płyty dławią-
gnąć znaczne wartości. W celu ochro- cej [6, 7]. Wytrzymałość mechanicz-
Fe 16
Klasa I 5 ny przed tego rodzaju zagrożeniem na płyty powinna zapewniać utrzy-
Klasa II 3
Klasa III 1 należy łączyć z uziomem obiektu manie elementów koniecznych do za-
wszelkie metalowe przedmioty, ele- pewnienia przejścia wszystkich in-
menty konstrukcyjne itp., występują- stalacji i przewodów do budynku,

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
66
Rys. A. Sowa

Rys. A. Sowa
Rys. 2 System wyrównywania potencjałów w obiekcie budowlanym Rys. 3 Szyna wyrównywania potencjałów połączona z uziomem fundamentowym

np. rur, złączy wtykowych, bolców
lub gniazd przyłączeniowych, itp. Me-
talowe rury stosowanych przepustów
należy dokładnie na całym ich obwo-
dzie zespawać lub szczelnie przyluto-
wać do płyty.
Nieprzewodzące rury lub przewo-
dy, np. światłowodowe, powinny
być wprowadzane do obiektu przez
króćce rurowe. Falowody, zewnętrz-
ne przewody kabli koncentrycznych,
metalowe powłoki, ekrany i osłony
kabli telekomunikacyjnych i energe-
tycznych należy łączyć na całym ich
obwodzie z płytą.
wyrównanie potencjałów
wewnątrz obiektów
budowlanych
Podstawowym zadaniem połączeń
wyrównawczych wykorzystywanych
nych i być tak zlokalizowane w obiek-
cie, aby istniała możliwość ich połą-
czenia z uziomem możliwie najkrót-
szymi przewodami. Odległości mię-
dzy połączeniami powinny wynosić
kilka, kilkanaście metrów (w przy-
padku I poziomu ochrony odgromo-
wej nawet 5 m – rys. 3).
W celu uzyskania najkrótszych
połączeń z uziomem wskazane jest
instalowanie pierścienia lub szyny
wyrównawczej w suterenie obiektu.
W budynkach nieposiadających pod-
ziemnych kondygnacji pierścień lub
szyna wyrównywania potencjałów
powinna być zamocowana możliwie
najniżej, nie niżej jednak niż 300 mm
nad poziomem ziemi.
Pierścień wyrównywania poten-
cjałów powinien być wykonany
z nieizolowanego przewodu stalo-
wego ocynkowanego lub miedzia-
chemicznych. Przy przechodzeniu
przez ściany pierścień powinien być
umieszczany w rurach z PCV lub ce-
ramicznych.
W niewielkich budynkach dopusz-
czalne jest stosowanie szyny wyrów-
nywania potencjałów umieszczonej
na jednej ze ścian wewnątrz obiektu.
W obiektach budowlanych do celów
wyrównywania potencjału można
stosować metalową siatkę w posadz-
ce oraz dodatkowe połączenia prętów
zbrojeniowych, kanałów kablowych
oraz innych elementów przewodzą-
cych. W takich obiektach urządzenia
elektryczne i elektroniczne oraz me-
talowe elementy i instalacje należy
łączyć bezpośrednio do siatki lub ele-
mentu stosowanego do wyrównywa-
nia potencjałów.
W budynkach wielokondygna-
cyjnych szynę lub przewód wyrów-
nawczy, najlepiej obiegający dookoła
od wewnątrz całą kondygnację, na-
leży instalować na każdym piętrze.
Umieszczone na poszczególnych pię-
trach pierścienie wyrównywania po-
tencjałów powinny być ze sobą po-
łączone przewodami pionowymi od-
dalonymi od siebie o kilka, kilkana-
ście metrów.
Systemy, elementy i urządzenia,
które z przyczyn eksploatacyjnych lub
ochrony przed korozją nie mogą być
na trwałe uziemione, należy łączyć
z pierścieniem, szyną wyrównawczą
lub innymi, spełniającymi tę rolę, ele-
mentami konstrukcji stalowej za po-
średnictwem iskierników ochron-
nych. Poszczególne elementy stoso-
Rys. A. Sowa

do celów ochrony przed różnego ro-
dzaju zaburzeniami jest wyelimino-
wanie niebezpiecznych różnic poten-
cjałów w obiekcie budowlanym oraz
zredukowanie natężenia pola magne-
tycznego w jego wnętrzu. Do wyrów-
nywania potencjałów wykorzystywa-
ne są pierścienie lub szyny wyrów-
nawcze. Przykładowe rozwiązanie po-
łączeń wyrównawczych w typowym
obiekcie budowlanym przedstawio-
no na rysunku 2.
Pierścienie wyrównawcze powin-
ny obiegać dookoła od wewnątrz cały
budynek po jego ścianach zewnętrz-
nego w postaci linki, pręta okrą-
głego, taśmy lub szyny o przekro-
ju co najmniej 120 mm 2 – w przy-
padku stali i 50 mm 2 w przypad-
ku miedzi. Pierścień wyrównywa-
nia potencjałów powinien być za-
mocowany do wsporników na we-
wnętrznej stronie ściany, w dolnej
kondygnacji budynku, w miejscach
łatwych do kontroli i obserwacji,
chroniących przed uszkodzeniem
mechanicznym. Nie należy go pro-
wadzić przez akumulatorownie i in-
ne pomieszczenia, w których jest on Rys. 4 Rozbudowany system wyrównywania potencjałów połączony z systemem
uziomowym
narażony na działanie czynników

nr 10/2007 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
67
 ochrona odgromowa i przeciwprzepięciowa
Rys. A. Sowa
a)
Rys. 5 Konfiguracje połączeń urządzeń: a) promieniowa typu S, b) siatkowa typu M
wane do wyrównywania potencjałów
mogą tworzyć rozbudowane sieci po-
łączeń. Przykład różnorodnych sieci
wyrównywania potencjałów w obiek-
cie budowlanym oraz ich połączenia
z rozbudowanym systemem uziomo-
wym przedstawiono na rysunku 4.
W normie dotyczącej ochrony odgro-
mowej [9] podano zalecane wartości
minimalnych przekrojów poprzecz-
nych różnorodnych przewodów sto-
sowanych w systemach wyrównania
potencjałów (tab. 1).
Na poszczególnych piętrach połą-
czenia wyrównawcze mogą tworzyć
obwody o konfiguracji promieniowej
typu S lub siatkowej typu M (rys. 5),
przy czym zalecana jest konfigura-
cja siatkowa. Sieć promieniowa jest
najczęściej stosowana do systemów
elektronicznych o stosunkowo nie-
wielkich częstotliwościach znamio-
nowych, w których wszystkie insta-
lacje wchodzą do systemu w jednym
punkcie. W sieci promieniowej, w ce-
lu uniknięcia pętli, należy wszelkie
kable zasilające i sygnałowe biegną-
Rys. A. Sowa
Rys. 6 Kombinacje sieci promieniowej i siatkowej wyrównywania potencjału rozbu-
dowanego systemu elektronicznego
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
68
b)
ce pomiędzy urządzeniami układać
równolegle do przewodów wyrówny-
wania potencjałów (odzwierciedlając
konfigurację promieniową).
Sieć siatkową stosuje się dla syste-
mów dużych, rozległych i otwartych,
w których między poszczególnymi
urządzeniami biegną liczne prze-
wody i kable oraz instalacje i kable
wchodzą do systemu w kilku miej-
scach. Utworzona sieć wyrównywa-
nia potencjałów zapewnia małą im-
pedancję także dla wielkiej częstotli-
wości, a ponadto liczne zwarte pętle
– oka sieci redukują wypadkowe pole
magnetyczne w sąsiedztwie syste-
mu elektronicznego. Sieci siatkowe,
układane najczęściej pod podłoga-
mi podniesionymi, wykonywane są
z przewodów miedzianych o prze-
kroju od 25 do 35 mm 2 lub taśm
miedzianych o szerokości 10 - 30 cm
i grubości od 0,3 do 0,5 mm. Często
stosowane są przewody o średnicy
6 mm, co umożliwia użycie ogólno-
dostępnych złączek wykorzystywa-
nych do tworzenia instalacji pioru-
nochronnej. Przewody powinny two-
rzyć siatkę o okach od kilkudziesię-
ciu do kilku metrów. Obserwacje wy-
kazują, że siatki o okach 3×3 m lub
2×2 m są wystarczające dla większo-
ści zakłóceń elektromagnetycznych.
Można również przyjąć, że długość
oka siatki nie powinna być większa
od 1/20 najkrótszej długości fali za-
kłócającej.
Metalowe wsporniki podłogi na-
leży połączyć z siatką wyrównywa-
nia potencjałów. Optymalnym roz-
wiązaniem jest połączenie do siatki
każdego wspornika. Najczęściej jed-
nak łączony jest co drugi lub co trze-
ci wspornik. W złożonych systemach
można wykorzystać obie konfigura-
cje sieci wyrównywania potencjału
(rys. 6).
Zasady tworzenia promieniowej
lub siatkowej sieci wyrównywania
potencjałów dotyczą nie tylko urzą-
dzeń na danym piętrze, ale również
całych obiektów. Tworząc komplek-
sowy system wyrównywania poten-
cjałów należy uwzględnić istnienie
Rys. 7 Kompleksowy układ wyrównywania potencjałów w obiekcie budowlanym
różnorodnych instalacji w obiek-
cie oraz zastosowane rozwiązania
instalacji odgromowej. Przykłado-
we rozwiązanie kompleksowego
układu wyrównywania potencja-
łów w obiekcie budowlanym przed-
stawiono na rysunku 7. W dużych
obiektach stosowana jest również za-
sada „hybrydowego” (izolowanego)
wyrównywania potencjałów. Podsta-
wowe właściwości takiego systemu
wyrównywania potencjałów przed-
stawiono poniżej.
Grupa urządzeń na danym piętrze
lub w danym pomieszczeniu powin-
na posiadać wyodrębniony wieloocz-
kowy obwód wyrównywania poten-
cjałów o małej impedancji, stanowią-
cy tzw. lokalny układ wyrównawczy
systemu. Poszczególne systemy wy-
równywania potencjałów należy łą-
czyć z przewodami uziemiającymi
nienależącymi do systemu tylko
w jednym, wyodrębnionym punk-
cie, tzw. punkcie odniesienia (ozna-
czany w dalszej części jako p.o.). Po-
łączenie takie powoduje, iż każdy
z przewodów i elementów połączo-
nych z systemem wyrównywania po-
tencjałów (np. ekrany kabli, metalo-
we obudowy urządzeń) jest też połą-
czony z p.o. (rys. 8).
Każdy system powinien mieć swój
własny p.o., zaś duże systemy moż-
na dzielić na podsystemy, z których
każdy ma odrębny p.o. Impedancja
wzajemnego połączenia między po-
szczególnymi p.o. musi posiadać małą
Rys. A. Sowa
nr 10/2007
Rys. A. Sowa
Rys. 8 System „hybrydowego” wyrównywania potencjałów
wartość. Wszystkie kable wchodzą-
ce do systemu i wychodzące z nie-
go powinny przechodzić przez p.o.
Wówczas ograniczone zostają do mi-
nimum pętle indukcyjne. Punkt ten
jest również optymalnym miejscem
do montażu ograniczników przepięć.
Nie wszystkie urządzenia muszą być
łączone z układem uziemiającym –
izolowane od ziemi systemu są np.
urządzenia oświetleniowe czy wen-
tylacyjne.
Należy zaznaczyć, że hybrydowy
(izolowany) system wyrównania
potencjałów może być stosowany
w obiektach już istniejących, w któ-
rych instalowane są nowoczesne sys-
temy elektroniczne.
literatura
1. P. Hasse, Overvoltage protection
of low voltage systems, 2nd Edi-
tion, IEE Power and Energy.
2. P. Hasse, EMV – Orientiertes
Blitz-Schutz-Konzept mit Be-
ispielen aus der Praxis, VDE –
Verlag GmbH, 1991, Series.
A. Sowa, Kompleksowa ochrona od-
gromowa i przepięciowa, COSiW
SEP, Warszawa.
3. T. Williams, K. Armstrong, EMC
for systems and installations,
Newnes, 2000 and 2005.
4. PN-86/E-05003/01 Ochrona od-
gromowa obiektów budowla-
nych. Wymagania ogólne.
nr 10/2007
reklama
5. PN-IEC 61024-1:2001 Ochrona
odgromowa obiek tów budow-
lanych. Zasady ogólne (oraz Po-
prawka PN-IEC 61024-1:2001/
Ap1:2002).
6. PN-IEC 61024-1-2:2002 Ochrona
odgromowa obiektów budowla-
nych. Zasady ogólne. Przewod-
nik B. Projektowanie, montaż,
konserwacja i sprawdzanie urzą-
dzeń piorunochronnych.
7. PN-IEC 61312-1:2001 Ochrona
przed piorunowym impulsem
elektromagnetycznym. Zasady
ogólne.
8. PN-EN 62305-1:2006 (U) Ochrona
odgromowa. Część 1: Wymagania
ogólne.
9. PN-EN 62305-4:2006 (U) Ochro-
na odgromowa. Część 4: Urzą-
dzenia elektryczne i elektronicz-
ne w obiektach budowlanych.
10. ITU-T Recommendation K.27.
(05/96) Bonding configurations
and earthing inside a telecom-
munication building.
11. ITU-T Recommendation K.40.
(10/96); Protection against inter-
ference: Protection against LEMP
in telecommunications centers.
12. PN-T-45000-3:1998 Uziemie-
nia i wyrównywanie potencja-
łów w obiektach telekomunika-
cji radiofonii i telewizji. Wyma-
gania i badania. Systemy uzie-
miające w obiektach radiofonii
i telewizji.
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
69
 prezentacja
analizator zakłóceń mocy
i energii Mavowatt 50
mgr inż. Marek Winiecki – Astat Sp. z o.o.
A nalizator Mavowatt 50 wyprodu-
kowany przez niemiecką firmę
Gossen Metrawatt służy do pomiaru,
rejestracji i analizy mocy w sieci prądu
stałego oraz przemiennego jedno-
i trójfazowego obciążonego symetrycz-
nie i niesymetrycznie. Zakres często-
tliwości 1 kHz sygnału wejściowego
umożliwia pomiar systemów wykorzy-
stywanych na kolei, w lotnictwie, prze-
myśle i telekomunikacji. Przyrząd dzię-
ki licznym opcjom umożliwia rejestra-
cję i prezentację mierzonych danych
oraz, co jest bardzo ważne, wykrywa-
nie, rejestrację i analizę zakłóceń i ano-
malii. Mierzy harmoniczne i subhar-
moniczne, zjawiska migotania oraz
analizy i badania wyjść falowników.
Zwarta obudowa analizatora (fot. 1)
pozwala na wykorzystanie go jako
urządzenie stacjonarne lub przenośne.
Dystrybucją przyrządu na rynku pol-
skim zajmuje się firma Astat.
Analizator Mavowatt 50 ocenia ja-
kość napięcia zasilającego zgodnie
z normą EN 50160, do pomiaru wy-
korzystuje metody opisane w normie
EN 61000-4-30. Przyrząd jest wyposa-
żony w cztery kanały do pomiaru prą-
du i cztery kanały do pomiaru napię-
cia (fot. 2). Galwaniczna separacja mię-
reklama
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
70
dzy nimi, próbkowanie o częstotliwo-
ści 100 kHz i wbudowane 16-bitowe
przetworniki A/C pozwalają na dokład-
ny i rzetelny pomiar. Układ wejściowy
umożliwia bezpośredni pomiar napię-
cia do 900 V (kategoria pomiarowa III).
Wyższe wartości napięcia mierzymy za
pomocą przekładników napięciowych.
Do pomiaru prądu wykorzystywane są
boczniki lub cęgi prądowe posiadające
wyjście napięciowe, natomiast w przy-
padku wykorzystania do pomiaru cę-
gów elastycznych (cewki Rogowskie-
go) do prawidłowego ich zasilania mo-
żemy wykorzystać 9 V napięcie zasila-
jące dostępne na wyjściu analizatora.
Każde wejście, zarówno prądowe, jak
i napięciowe, może być zaprogramowa-
ne oddzielnie, co ma szczególne zna-
czenie w sytuacji, kiedy analizujemy
sprawność falownika.
Przyrząd umożliwia prowadzenie
ciągłej rejestracji aż do 1000 wielkości
z interwałem czasowym od 0,2 sekun-
dy do 2 godzin. Wewnętrzna pamięć
o wielkości 50 MB pozwala nie tylko
na długą rejestrację, dodatkowo mo-
żemy skorzystać z wejść USB (fot. 3),
do których podłączamy zewnętrzny
dysk twardy lub pamięć przenośną,
oraz z kart pamięci typu flash, na któ-
Fot. 1 Analizator Mavowatt 50
rych możemy zapisywać wszystkie
dane. Dzięki odpowiedniemu zapro-
gramowaniu ośmiu wejść cyfrowych
możemy w łatwy sposób zdalnie ste-
rować pracą analizatora – jego włącze-
niem/wyłączeniem, rozpoczęciem i za-
kończeniem rejestracji itd. Analizator
posiada dodatkowo złącze Ethernet
oraz wbudowany serwer sieci WWW,
dzięki temu możemy w sposób zdal-
ny konfigurować, analizować oraz od-
czytywać pomiary. Urządzenie stan-
dardowo jest zasilane napięciem od
85 do 250 V AC/DC lub 12 V DC. Dodat-
kowo, Mavowatt 50 ma wbudowaną
baterię akumulatorów, która pozwa-
la na 30 minut nieprzerwanej pracy.
Pomiary oraz wielkości zarejestrowa-
Fot. 2 Widok wejść z analizatora
ne możemy przedstawić na kilka spo-
sobów (fot. 4). Do dyspozycji są różne
formy, np. lista, tabela, macierz, wiel-
kości maksymalne i minimalne, prze-
biegi oscyloskopowe, wskazania wek-
torowe oraz tryb rejestracji.
Do prawidłowego i rzetelnego po-
miaru niezbędna jest synchronizacja
między wszystkimi kanałami pomia-
rowymi. Bardzo popularne w urządze-
niach jest wykorzystanie dwóch syste-
mów do synchronizacji GPS i DCF77,
lecz jeśli dokonujemy pomiaru w miej-
scu, w którym mogą być silne zakłóce-
nia, to wykonanie rzetelnego pomiaru
może okazać się trudne. Dlatego ana-
lizator Mavowatt został wyposażony
w bardzo precyzyjny zegar czasu rze-
nr 10/2007

Fot. 3 Zestaw dodatkowych wyjść/wejść
czywistego o rozdzielczości 10 ms i błę-
dzie nieprzekraczającym różnicy 5 se-
kund w skali miesiąca.
Analizator umożliwia również po-
miar falowników stosowanych do
kontroli prędkości obrotowej silni-
ków elektrycznych. Jak wiadomo, fa-
lowniki posiadają wyjście, w którym
występuje napięcie impulsowe wyso-
kiej częstotliwości o kształcie prosto-
kątnym. Szerokość tych impulsów jest
modulowana częstotliwością obrotów
silnika. Specjalna procedura pomiaro-
wa takich sygnałów wymaga wstępne-
go odfiltrowania sygnału o częstotli-
wości użytecznej z falownika, co po-
zwala na określenie efektywnej czę-
stotliwości modulacji (częstotliwości
podstawowej). Otrzymane dane po-
miarowe są następnie wykorzystywa-
ne przy analizie mocy i energii.
Dzięki licznym funkcjom analiza-
tora możemy jednym urządzeniem
przeprowadzić pomiary i analizę róż-
nych systemów odbiorczych począw-
szy od sieci DC i AC, kończąc na fa-
lownikach. Na uwagę zasługuje rów-
nież fakt, że bezpośrednio po wyko-
nanym pomiarze otrzymujemy infor-
mację, czy badana sieć spełnia wa-
a) b) c)
e) f)
Fot. 4 Sposoby przedstawienia pomiarów: a) lista, b) macierz, c) tabela, d) warto-
ści max/min, e) przebiegi oscyloskopowe, f) wskazania wektorowe
nr 10/2007
reklama
“
Jestem zadowolony z mojej
nowej pracy. Znalazłem ją
w ogłoszeniach na wortalu
AutomatykaOnLine”
runki normy. Do wykonania pomia-
rów wystarczy zakup standardowe-
go zestawu zawierającego: jedną sztu-
kę analizatora Mavowatt 50, 1 zestaw
4 kabli o długości około 2 m do po-
miaru napięć wyposażonych w son-
dy pomiarowe lub chwytaki kroko-
dylkowe, 3 krótkie kable wyposa-
żone we wtyczki o średnicy 4 mm
wykorzystywane do wykonywania
mostków pomiarowych, 1 kabel za-
silający, 1 kabel USB, 1 kabel Ether-
net oraz jedną sztywną walizkę. Do-
datkowym elementem, w jaki powi-
nien zaopatrzyć się użytkownik, są
cęgi do pomiaru prądu, które są rów-
nież dostępne w ofercie firmy Gossen
Metrawatt.
reklama
Astat Sp. z o.o.
60-451 Poznań
ul. Dąbrowskiego 441
tel. 061 848 88 71
faks 061 848 82 76
info@astat.com.pl
www.astat.com.pl
d) www. AutomatykaOnLine pl
W O R TA L A U T O M AT Y K I P R Z E M Y S ŁO W E J
Wortal AutomatykaOnLine jest źródłem cennych infor-
macji z zakresu automatyki. Codziennie aktualizowane
wiadomości gospodarcze. Nowinki techniczne. Baza
wiarygodnych podwykonawców. Informacje o produktach.
Ogłoszenia pracodawców i poszukujących pracy. Forum
wymiany doświadczeń. Rozwiązania techniczne.
Twój partner w biznesie.
Wortal AutomatykaOnLine
ul. Puławska 303,w02-785
w w . eWarszawa,
l e k t r o . itel./fax:
n f o . p l046 857 73 72
e-mail: redakcja@automatykaonline.pl 71
 prezentacja

zasilanie stadionu piłkarskiego

Alfred Mosonyi – Socomec UPS Germany, Robert Makarewicz – Socomec UPS Polska

Polska rozpoczyna przygotowania do organizacji mistrzostw Europy w piłce nożnej EURO

2012. W związku z tym powstanie wiele nowych obiektów sportowych. Ze względu na
bezpieczeństwo uczestników i powodzenie imprez, wszystkie będą musiały być wypo-
sażone w odpowiednie systemy zasilania gwarantowanego. Przed podobnym proble-
mem zapewnienia ciągłości zasilania w energię elektryczną stali nasi sąsiedzi podczas
organizowanych w Niemczech mistrzostw świata w piłce nożnej w 2006 roku. Jak so-
bie z nim poradzili? Za przykład niech posłuży rozwiązanie zastosowane na stadionie
Allianz Arena w Monachium.

S tadion Allianz Arena jest kon-

strukcją doskonałą pod każdym
względem: futurystyczna architek-
tura w połączeniu z innowacyjną
techniką robi na odwiedzających
obiekt duże wrażenie. Zanim wyko-
nano wszystkie instalacje elektro-
energetyczne, zaplanowano i prze-
analizowano każdy ich szczegół.
koncepcja
Opracowania kompleksowej kon-
cepcji informatycznej dotyczącej
projektu stadionu w Monachium
( Münchener Fröttmaninger Sta-
dion) podjęło się Biuro Planowa-
nia IT w Monachium. Musiała ona
sprostać wysokim wymogom narzu-
conym przez organizatora imprezy
i właściciela obiektu tak, aby sta-
dion można było wykorzystać pod-
Schemat logiczny sieci UPS
czas zbliżających się mistrzostw
świata oraz, by mogły z niego ko-
rzystać oba miejscowe kluby pił-
karskie: FC Bayern Monachium
i TSV 1860, a także mogły być roz-
grywane mecze Bundesligi, Ligi Mi-
strzów oraz mecze pucharowe.
Pod uwagę zostały wzięte najlep-
sze urządzenia mające sprawdzić
się w przyszłości, szczególnie w od-
niesieniu do sieci elektrycznej, te-
lekomunikacji, bezawaryjnego zasi-
lania i sieci telefonii komórkowej.
Zastosowano sprzęt o najwyższym
poziomie technicznym, począwszy
od systemów parkowania, dostępu
i opłat, poprzez system informatycz-
ny i podłączenie centrali telefonicz-
nej IP, aż po kwestię kompleksowego
zapewnienia bezpieczeństwa.
Najistotniejszym elementem sys-
temu było od samego początku cen-
Widok ogólny Allianz Arena
trum obliczeniowe o wysokiej wy-
dajności, ukierunkowane na reali-
zację różnorodnych potrzeb i wy-
tycznych FIFA i Komitetu Organi-
zacyjnego MŚ. W celu zagwaranto-
wania sprawnego działania zapla-
nowano zastosowanie wysoko wy-
dajnego i dyspozycyjnego systemu
serwerów oraz towarzyszącego im
systemu zasilania. Allianz Arena
jest także doskonale przygotowa-
na na sytuacje awaryjne. Zainsta-
lowana sieć Ethernet, posiadająca
6000 portów, odpowiada najnow-
szym standardom techniki. Wyko-
rzystanie technologii IT, w tym bez-
przerwowych systemów zasilania
w energię elektryczną produkcji So-
comec UPS, sprawiło, że stadion Al-
lianz Arena stał się w Europie jed-
nym z pierwszych obiektów spor-
towych, gdzie wykorzystano tego
typu rozwiązanie.
zdecentralizowane
rozwiązania
„szyte na miarę”
Ze względu na zaawansowaną kon-
strukcję oraz 8 kondygnacji budynku
zdecydowano się na zdecentralizowa-
ny system zasilania gwarantowane-
go – na obszarze całej Allianz Arena
rozmieszczonych jest ponad 70 zasila-
czy UPS. Dzięki podłączeniu przez sieć
Ethernet do centralnego systemu zarzą-
dzania i monitoringu, urządzenia So-
comec UPS są monitorowane na bieżą-
co, a informacja natychmiast przeka-
zywana do dyspozytorni. W przypad-
ku tego typu obiektu konieczna była
realizacja rozwiązania o odpowiedniej
wydajności, skalowanego i zapewniają-
cego redundancję dla szczególnie wraż-
liwych grup odbiorników. Zastosowa-
no więc UPS-y wykonane w technologii
podwójnej konwersji mocy VFI-SS-111,

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
72

UPS Masterys EB 3x30 kVA
zgodnie z wymogami IEC 62040-3. Sze-
roki zakres produkcji Socomec UPS po-
zwolił optymalnie dobrać odpowiednie
urządzenia dla różnych potrzeb.
komunikacja urządzeń
UPS z centralnym
systemem sterowania
Dzięki innowacyjnej koncepcji in-
frastruktury informatycznej, sieć
Ethernet wykorzystywana jest do ko-
munikacji między systemem stero-
wania a zasilaczami UPS. Podłączenie
UPS-ów poprzez protokół TCP/IP do
systemu zarządzania pozwoliło na re-
dukcję kosztów okablowania. Za ko-
munikację odpowiedzialne są adaptery
SNMP w poszczególnych UPS-ach, któ-
re przesyłają dane do centralnego sys-
temu sterowania i zapewniają zwrot-
ną kontrolę nad zasilaczami. Interfejs
został indywidualnie zaprojektowany
i zaprogramowany we współpracy z fir-
mą programistyczną obsługującą sys-
tem sterujący oraz informatykami So-
comec UPS. W centralnym systemie
sterowania na monitorze wskazywa-
ny jest na bieżąco status wszystkich
rozmieszczonych w obiekcie urządzeń
UPS (ponad 70 szt.), podczas gdy nor-
malnie ich sprawdzenie trwałoby go-
dzinami. Dzięki zintegrowanemu roz-
wiązaniu kontrola jest możliwa w cią-
gu zaledwie kilku sekund. Zarówno in-
formacje o stanie pracy zasilaczy, jak
i zgłoszenia ostrzegawcze UPS-ów po-
kazywane są centralnie na monitorze
tak, aby reakcja osób nadzorujących ich
pracę mogła nastąpić natychmiast.
nr 10/2007
bezpieczeństwo,
reklama
zasilanie i redundancja
Ze źródeł gwarantowanych są zasila-
ne w energię elektryczną najważniejsze
elementy infrastruktury stadionu:
 elementy aktywne ośrodka prze-
twarzania danych,
 monitoring,
 system biletowy,
 urządzenia ELA,
 kontrola dostępu,
Ośrodek przetwarzania danych za-
silany jest przez redundantne modu-
łowe UPS-y Modulys o mocy od 1,5 do
24 kVA. System MODULYS jest zinte-
growany w szafach systemowych IT.
Poprzez zintegrowanie UPS-ów zbu-
dowanych z modułów HOT Swap
w obudowach razem z Backbone
można było osiągnąć najwyższą re-
dundancję i umożliwić łatwą obsługę,
dzięki czemu wymiana modułu może
nastąpić w czasie pracy systemu, bez
jej przerywania. Do zasilania urzą-
dzeń ELA z 6200 głośnikami oraz ser-
wera centralnego zastosowano UPS-y
MASTERYS 8 o mocy 60 kVA. W zależ-
ności od potrzeb, zastosowano układ
redundantny lub pojedynczy.
Wszystkie urządzenia są wypo-
sażone w zewnętrzne by-passy, aby
umożliwić konserwację lub naprawę
bez wyłączania urządzeń. System ma
w pełni redundantny obwód baterii,
co dodatkowo zwiększa dostępność
zasilania. Kontrola dostępu z 110 ob-
rotowymi kołowrotami oraz monito-
ring dysponujący 90 kamerami są za-
silane przez UPS-y rackowe Enterpri-
se o mocach od 1 do 6 kVA, rozmiesz-
czone na terenie całego obiektu.
Zastosowanie wyrobów jednego
producenta pozwoliło na użycie jed-
nolitego oprogramowania, co z kolei
zapewniło bezproblemową integra-
cję z siecią logiczną i spójny system
kontroli i nadzoru. Inwestycje na sta-
dionach w Polsce będą wykonywane
kilka lat po zakończeniu omawianej
budowy, dlatego do dyspozycji będą
nowe, jeszcze bardziej wydajne mode-
le urządzeń. Zastosowana architektu-
ra systemu zasilania nie powinna jed-
nak ulec zasadniczej zmianie.
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
73
 prezentacja
KEW 3125
miernik rezystancji izolacji
mgr inż. Sławomir Binder – BIALL Sp. z o.o.
P omiar rezystancji izolacji to je-
den z najczęściej wykonywa-
nych pomiarów instalacji elektrycz-
nej, kabli i urządzeń elektroenerge-
tycznych, takich jak transformato-
ry, silniki, generatory, linie energe-
tyczne itp. przy napięciach testu naj-
częściej od 500 V do 5 kV. Rezystan-
cja izolacji mierzona jest również
w instalacjach telekomunikacyjnych
– ale przy znacznie niższych napię-
ciach testu.
dlaczego przeprowadzamy
pomiar rezystancji izolacji?
Pomiar rezystancji izolacji jest ko-
nieczny w celu zapewnienia ochrony
przeciwpożarowej i przeciwporaże-
niowej instalacji elektrycznej. Do za-
grożenia pożarowego prowadzą naj-
częściej zwarcia doziemne oraz mię-
dzyprzewodowe. Natomiast zagro-
żenie porażeniowe jest stosunkowo
rzadkie w przypadku prowadzenia in-
stalacji w dostępnych do dotyku osło-
nach lub korytach metalowych. Jest
za to wysokie w przypadku uszko-
dzeń izolacji przewodów ruchomych
lub izolacji roboczej w urządzeniach
klasy ochronności 0 i I z częściami
przewodzącymi dostępnymi do do-
Fot. 2 Pomiar rezystancji izolacji – KEW 3125
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
74
tyku. Skutkiem niskiego stanu izo-
lacji jest zawsze pojawienie się prą-
dów upływowych, co wywołuje stra-
ty energii i wzrost kosztów eksplo-
atacji instalacji. Ponieważ stan izo-
lacji podlega degradacji wskutek od-
działywania czynników elektrycz-
nych, mechanicznych, klimatycz-
nych itp., konieczna jest okresowa
kontrola jej stanu.
Pomiar rezystancji izolacji jest
przeprowadzany na odłączonej od
napięcia instalacji elektrycznej i po-
lega na obciążeniu jej odizolowanych
(odseperowanych) fragmentów sta-
łym napięciem próby w określonym
czasie.
charakterystyczne
cechy pomiarów
rezystancji izolacji
Podczas testu rezystancji izolacji
do obiektu zostaje przyłożone napię-
cie probiercze. Jednocześnie mierzony
jest płynący prąd upływowy wywoła-
ny obciążeniem izolacji napięciem pro-
bierczym (fot. 2). Na podstawie tych
dwóch wielkości wyliczana jest war-
tość rezystancji izolacji. Jest charakte-
rystyczne, że wartość rezystancji izo-
lacji jest zmienna w czasie pomiarów
i zależy od charakteru obiektu, wilgot-
ności, temperatury i wartości napię-
cia probierczego. Wraz ze wzrostem
napięcia próby rezystancja izolacji po-
czątkowo bardzo szybko maleje, aby
ustalić się na ogół przy napięciu rzę-
du kilkuset woltów. Jeżeli przez pe-
wien czas będziemy utrzymywać sta-
łe napięcie próby, to zaobserwujemy
wzrost rezystancji izolacji spowodowa-
ny spadkiem wartości płynącego prą-
du upływowego. Podczas pomiarów
rezystancji izolacji mamy do czynie-
Fot. 1 Miernik KEW 3125
nia z pojemnością układu, jaki tworzą
żyły, izolacja, płaszcze i pancerze ka- przy tym, że wartość tego prądu bę-
bli, co powoduje, że od momentu roz- dzie zależała od rodzaju i stanu izola-
poczęcia testu płynie prąd ładowania, cji. Wartość tego prądu nie może prze-
który stopniowo zmniejsza się aż do kraczać określonych dopuszczalnych
ustalenia stałego prądu upływowego. wartości. W przypadku kabli energe-
Czas zaniku prądu ładowania zależy tycznych według danych producen-
od pojemności badanego obiektu i re- ta izolacja każdej żyły kabla o napię-
zystancji wewnętrznej źródła napięcia. ciu powyżej 1 kV obciążona napięciem
Po pewnym czasie (zalecane 60 s) ob- równym 75 % probierczego napięcia fa-
ciążenia w stałych warunkach obiektu brycznego przy długości linii 330 m po-
badań danym napięciem probierczym winna zapewniać ograniczenie prądu
ustala się stała wartość rezystancji izo- upływowego do maks. 100 μA).
lacji. Od tego momentu w mierzonym W tabeli 1 podano wymagania do-
obwodzie płynie ustalony prąd upły- tyczące minimalnej wartości rezy-
wowy. Tylko w teorii możemy bowiem stancji izolacji i wartości napięć po-
założyć, że rezystancja izolacji jest nie- miarowych dla instalacji elektrycz-
skończenie wielka i nie będzie płynął nych niskiego napięcia zgodnie z nor-
przez nią żaden prąd. Oczywiste jest mą PN-EN 60364-6-61:2000.
Fot. 3 Wyświetlacz KEW 3125
nr 10/2007
zasady przeprowadzania
pomiarów
 Należy upewnić się, że zosta-
ło odłączone główne zasilanie
i obiekt nie jest pod napięciem.
 Instalację rozległą należy badać
osobno na odłączonych od sie-
bie fragmentach. Jednocześnie
wyłączniki badanej części insta-
lacji powinny być załączone tak,
aby badać instalację według zasa-
dy skonfigurowania jej dla jak naj-
mniejszej rezystancji.
Uwaga!
Pomiary izolacji pomiędzy przewo-
dami napięciowymi (zasilającymi)
prowadzimy po upewnieniu się, że
obiekt badany jest rozwarty. Zwar-
cia obwodu mogą być spowodowa-
ne przyłączeniem do obwodu sprzę-
tu elektrycznego, przez lampy fluore-
scencyjne, cewki przekaźników itp.
Obwody lub składniki obwodów,
które mogą zostać zniszczone na sku-
tek pomiaru rezystancji izolacji, mu-
szą być usunięte z mierzonego obwo-
du na czas pomiaru. Pomiary prowa-
dzimy kolejno pomiędzy przewoda-
mi fazowymi (L1-L2, L1-L3, L2-L3) –
przy instalacji trójfazowej.
Pomiar rezystancji izolacji pomię-
dzy przewodami fazowymi (L)
i uziemieniem/przewodem ochron-
nym (PE) prowadzimy na instala-
cji odłączonej od głównego zasila-
nia. Przewód pomiarowy podłączo-
ny do gniazda „Uziemienie” mierni-
ka podłączamy do przewodu uzie-
mienia, a przewód napięciowy łą-
czymy kolejno z przewodami fa-
zowymi. Jeżeli nie można odłą-
czyć wszystkich obiektów, można
przeprowadzić próbę między prze-
wodem ochronnym PE i zwartymi
przewodami fazowymi.
 Należy dobrać odpowiednio na-
pięcie próby testu według ogólnej
zasady, że napięcie testu powinno
w przybliżeniu być 2× większe od
nominalnego napięcia pracy. Nie
należy stosować do testów wyż-
szych napięć niż zalecane, gdyż
może to niepotrzebnie i nieko-
rzystnie wpłynąć na stan i trwa-
łość izolacji.
 Sprawdzić wilgotność względną
i temperaturę otoczenia i określić
nr 10/2007
jej możliwy wpływ na wynik te-
stów.
 Należy określić wstępnie charak-
ter izolacji wynikający m.in. z ty-
pu kabli i dobrać odpowiednią
metodę badania.
 Należy zachować odpowied-
nią ostrożność przy pomiarach,
gdyż napięcie testu może stwa-
rzać poważne zagrożenie pora-
żeniowe dla operatora i osób po-
stronnych. Niektóre obwody, sil-
niki, pompy elektryczne zawie-
rające zespoły elektroniki w ogó-
le nie mogą być poddawane te-
stom z uwagi na niebezpieczeń-
stwo uszkodzenia.
 Mimo że w zasadzie wszystkie
mierniki posiadają układy auto-
matycznego rozładowania mie-
rzonego obwodu, zawsze na ko-
niec pomiarów należy upewnić
się, że obwód jest rzeczywiście
rozładowany.
 Jeżeli istnieje jakiekolwiek podej-
rzenie, że miernik rezystancji izo-
lacji nie funkcjonuje prawidłowo,
należy bezwzględnie upewnić się,
czy jego wskazania są wiarygodne,
a napięcie próby jest odpowiednie
(w zasadzie prawidłowość pracy
miernika powinna być sprawdza-
na przed każdym rozpoczęciem
i po każdym zakończeniu pomia-
rów). Praktycznym sposobem jest
zastosowanie do testu miernika
uniwersalnego z odpowiednim za-
kresem pomiarowym napięcia sta-
łego i znaną rezystancją wewnętrz-
ną (jest to najczęściej 10 MΩ). Po
połączeniu gniazda „E” miernika
rezystancji z gniazdem „+” mier-
nika i gniazda „LINE” z gniazdem
„COM” i kolejnym naciśnięciu
przycisku testu na sprawdzanym
mierniku rezystancji izolacji od-
czytamy wartość napięcia wyjścio-
wego testującego. Jednocześnie na
mierniku rezystancji izolacji od-
czytamy wartość rezystancji we-
wnętrznej multimetru. Jest to jed-
nak metoda przybliżona, gdyż po-
miar napięcia testu przebiega przy
prądzie testu znacznie mniejszym
od nominalnego.
Napięcie Napięcie Wymagania minimalnej
robocze instalacji pomiarowe, w [V] rezystancji izolacji, w [MΩ]
Do 50 V napięcia
przemiennego lub do 120 V 250 0,25
napięcia stałego
Od 120 do 500 V 500 0,50
Od 500 do 1000 V 1000 1,00
Powyżej 1000 V 2500
zgodnie z wymaganiami
wytwórcy
Tab. 1 Wymagania minimalnej rezystancji izolacji
ograniczenia oceny co powoduje, że charakter prądów
instalacji na podstawie upływowych ma inny przebieg.
W warunkach normalnej eksplo-
badań rezystancji izolacji atacji instalacji mogą pojawiać się
Przy całościowej ocenie stanu in- też przepięcia, składowe harmo-
stalacji na podstawie wyniku badań niczne, które mogą wpływać na
rezystancji izolacji należy pamiętać pogorszenie stanu izolacji i po-
o ograniczeniach tej metody: wstawanie prądów upływowych,
 pomiary odbywają się na instala-  podczas badania rezystancji insta-
cji odłączonej od zasilania. Jest to lacji odłączane są lub nie pracu-
oczywista trudność, gdyż wyma- ją filtry, aktywne lub bierne ukła-
ga wyłączenia badanej instalacji dy kompensacji mocy biernej czy
z eksploatacji, co często jest wręcz też harmonicznych, falowniki itp.
niemożliwe, urządzenia mające wpływ na po-
 pomiary rezystancji odbywają się wstawanie prądów upływowych,
stałym napięciem testu, podczas  z względu na wszystkie uwagi,
gdy rzeczywista instalacja pracu- pomiar rezystancji izolacji tylko
je pod napięciem przemiennym, z dużymi ograniczeniami może
reklama
2-przewodowy, kolorowy system wideodomofonowy
 kolorowe monitory z ekranami LCD
 2-przewodowe okablowanie (łącznie z zasilaniem monitora)
 do 8 aparatów interkomowych u każdego abonenta
 240 użytkowników
 do 600 metrów pomiędzy panelem wejściowym
a ostanim monitorem
 centrala portierska
 nieograniczona ilość głównych
i dodatkowych paneli wejściowych
NOWOŚĆ
Dystrybutorem w Polsce:
ALARMNET Sp. j.
ul. Karola Miarki 20C, 01-496 Warszawa
tel. (22) 6634085; faks (22) 8338795
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l biuro@alarmnet.com.pl
75
www.alarmnet.com.pl; www.comelit.com.pl
 prezentacja

cia, testów instalacji elektroener- zwłaszcza przy pomiarach wysoko-

Rys. 1 Pomiar rezystancji izolacji z wykorzystaniem gniazda GUARD
być uznany jako miarodajny co
do oceny prądów upływowych
instalacji, a w szczególności co do
określenia maksymalnej wartości
okresowego prądu upływowego,
mającego duży wpływ na powsta-
wanie strat energii i zagrożeń.
Niezależnie od tych ograniczeń,
sprawdzenie rezystancji izolacji
jest jednym z podstawowych i naj-
częściej stosowanych testów insta-
lacji elektrycznej, w tym jako je-
den z podstawowych testów insta-
Pomiar rezystancji izolacji
Prąd zwarciowy
Pobór prądu podczas pomiaru
Napięcie próby 500 V DC (+30 %, -0 %)
Zakres
Dokładność
Rozdzielczość maksymalna
Prąd wyjściowy
Napięcie próby 1000 V DC (+20 %, -0 %)
Zakres
Dokładność
Rozdzielczość maksymalna
Prąd wyjściowy
Napięcie próby 2500 V DC (+20 %, -0 %)
Zakres
Dokładność
Rozdzielczość maksymalna
Prąd wyjściowy
Napięcie próby 5000 V DC (+20 %, -0 %)
Zakres
Dokładność
Rozdzielczość maksymalna
Prąd wyjściowy
Pomiar napięcia AC
Zakres
Dokładność
Rozdzielczość maksymalna
Prąd wyjściowy
Tab. 2 Dane techniczne KEW 3125
lacji oddawanych do eksploatacji, te-
stów fabrycznych i okresowych ka-
bli, zwłaszcza energetycznych, czy
okresowego sprawdzania instalacji
elektrycznych.
miernik rezystancji
izolacji KEW 3125
KEW 3125 to miernik rezystan-
cji izolacji, który służy do pomia-
rów instalacji zarówno niskie-
go (230 V), jak i wysokiego napię-
ok. 1,3 mA
maksymalnie 1 A
0…99,9 - 999 MΩ
±(5 % +3 c.)
0,1 MΩ
1÷1,2 mA przy 0,5 MΩ
0…99,9 - 999 MΩ - 1,99 GΩ
±(5 % +3 c.)
0,1 MΩ
1÷1,2 mA przy 1 MΩ
0…99,9 - 999 MΩ - 9,99 - 99,9 GΩ
±(5 % +3 c.)
0,1 MΩ
1÷1,2 mA przy 2,5 MΩ
0…99,9 - 999 MΩ-9,99 - 99,9 - 1000 GΩ
±(5 % +3 c.) ±20 %(≥100 GΩ)
0,1 MΩ
1÷1,2 mA przy 5 MΩ
30÷600 V AC (50/60 Hz)
±(2 % +3 c.)
1V
110 mA
getycznych i kabli energetycz-
nych. Miernik KEW 3125 ma czte-
ry zakresy pomiaru. Mierzy rezy-
stancję izolacji z napięciami próby
500/1000/2500/5000 V z tolerancją
+20 %/0 % (+30 %/0 % dla 500 V), co
gwarantuje przeprowadzanie te-
stów z napięciem co najmniej nomi-
nalnym. Wyniki pomiarów przed-
stawiane są w postaci cyfrowej na
dużym czytelnym wyświetlaczu
LCD (fot. 3) z podświetlanym tłem
oraz na łukowym 36-segmentowym
wskaźniku analogowym (bargrafie),
co pozwala śledzić zmiany wartości
rezystancji podczas testu.
Miernik posiada 5 autozakresów
rezystancji izolacji: 99,9 M/999 M/
9,99 G/99,9 G/1000 GΩ (najlepsza roz-
dzielczość 0,1 M Ω), przy czym dla
napięcia próby 500 V maksymalny
zakres wynosi 999 MΩ, dla 1000 V –
9,99 GΩ, dla 2500 V – 99,9 GΩ i dla
5000 V – 1000 GΩ. Miernik mierzy
również napięcie stałe i przemien-
ne do 600 V (dane techniczne mier-
nika zostały przedstawione w ta-
beli 2). KEW 3125 jest wyposażony
w stoper uruchamiany w momencie
testu z wyświetlaniem MM:SS (mi-
nuty:sekundy) oraz posiada funkcję
programowania dwóch czasów T1
i T2, po upływie których wynik po-
miaru rezystancji izolacji R1 i R2 zo-
stanie wyliczony i zapamiętany. Na-
stępnie wewnętrzny algorytm mier-
nika automatycznie wylicza współ-
czynnik polaryzacji (zdefiniowany
jako iloraz R2/R1). Wartość ta wy-
świetla się na wyświetlaczu. Możli-
we jest też wyświetlanie wyników
pomiarów R1 i R2. Referencyjny czas
T1 wynosi 01:00 (1 minuta) – progra-
mowalny zakres 00:10÷59:30, a T2
wynosi 10:00 (10 minut) – programo-
walny zakres 00:20÷60:00. Miernik
umożliwia prowadzenie pomiaru
ciągłego (po blokadzie przycisku te-
stu). Funkcja automatycznego rozła-
dowania została uzupełniona o moż-
liwość monitorowania napięcia (za-
kres 30 V÷60 V) w celu sprawdze-
nia, czy obiekt jest rozładowany, co
znacznie zwiększa bezpieczeństwo
napięciowych.
KEW 3125 jest zaopatrzony tak-
że w dodatkowe gniazdo pomiaro-
we GUARD, służące do podłączenia
dodatkowego przewodu pomiaro-
wego w celu eliminacji wpływu na
wynik pomiaru powierzchniowych
prądów upływowych. Pomiar z wy-
korzystaniem gniazda „GUARD” po-
kazano na rysunku 1. Budowa mier-
nika KEW 3125 jest zgodna z normą
IEC 61010-1 i zapewnia bezpieczeń-
stwo pomiarów dla kat. III 600 V
i kat. IV 300 V. Ochrona przed prze-
ciążeniem wynosi dla wejść napię-
ciowych 720 V AC dla pomiaru re-
zystancji izolacji 1200 V AC. Mier-
nik może być używany w tempera-
turze od 0 do 40°C, przy wilgotno-
ści względnej ≤85 % (bez wystąpie-
nia kondensacji).
podsumowanie
Wygoda pomiarów (nieomal intu-
icyjna obsługa), czytelne przedstawia-
nie wyników (także w postaci analo-
gowej), szeroki zakres programowal-
nych czasów pomiaru T1 i T2 to nie-
wątpliwie zalety miernika KEW 3125.
Jest on dostarczany w komplecie z so-
lidnymi przewodami pomiarowymi
i w twardej walizie transportowej.
Dodatkowo, jego cena jest najniższa,
jeśli chodzi o urządzenia w klasie po-
miarów do 5 kV, zatem KEW 3125 cie-
szy się zasłużonym uznaniem odbior-
ców. W ofercie firmy BIALL są również
mierniki rezystancji izolacji obejmują-
ce napięcia testów od 50 V do 10 kV.
reklama
BIALL Sp. z o.o.
80-174 Gdańsk, Otomin
ul. Słoneczna 43
tel. 058 322 11 91, 92
faks 058 322 11 93
biall@biall.com.pl
www.biall.com.pl

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
76
 instalacje elektroenergetyczne
urządzenia elektryczne
w przestrzeniach zagrożonych
wybuchem (część 2.)
Michał Świerżewski
E lektryczne urządzenia w wyko-
naniu przeciwwybuchowym są
to urządzenia elektryczne, w których
budowie zastosowano środki (rozwią-
zania konstrukcyjne) zapobiegające
zapaleniu otaczającej je mieszaniny
wybuchowej. Zaliczamy do nich:
 urządzenia z osłoną olejową „o”
– to urządzenia elektryczne, któ-
rych wszystkie części mogące spo-
wodować zapalenie otaczającej
mieszaniny wybuchowej są tak
głęboko zanurzone w oleju lub
w innej cieczy izolacyjnej, że po-
wstające iskry, łuki elektryczne,
podwyższone temperatury, nie
mogą spowodować zapalenia mie-
szaniny wybuchowej znajdującej
się na zewnątrz oleju. Części nie-
zanurzone w cieczy mają innego
rodzaju wykonanie przeciwwybu-
chowe,
 urządzenia w osłonie ciśnienio-
wej „p” – to urządzenia elektryczne,
w których bezpieczeństwo wobec
mieszanin wybuchowych jest osią-
gnięte przez umieszczenie ich w za-
mkniętej obudowie wypełnionej po-
wietrzem lub innym gazem niepal-
nym znajdującym się stale pod nad-
ciśnieniem w stosunku do otaczają-
cej urządzenie atmosfery w celu nie-
dopuszczenia do wnętrza mieszanin
wybuchowych. Może to być przewie-
trzanie lub nadciśnienie statyczne,
 urządzenia z osłoną piaskową „q”
– to urządzenia elektryczne, któ-
rych osłony wypełnione są pia-
skiem w taki sposób, aby ewentual-
nie powstające iskry, łuki elektrycz-
ne lub podwyższone temperatury
wewnątrz osłony nie mogły spowo-
dować zapalenia otaczającej urzą-
dzenie mieszaniny wybuchowej,
nr 10/2007
Podgrupy mieszanin wybuchowych
i urządzeń w osłonach
ognioszczelnych i iskrobezpiecznych
Maksymalny bezpieczny Stosunek minimalnego prądu zapalającego
prześwit szczeliny gaszącej mieszaninę z powietrzem gazu lub pary do prądu
MESG, w [mm] zapalającego metan laboratoryjny MIC
IIA >0,9 >0,8
IIB od 0,5 do 0,9 od 0,45 do 0,8
IIC <0,5 <0,45
Tab. 1 Wzajemne zależności klasyfikacji gazów i par oraz urządzeń przeciwwybuchowych w osłonach ognioszczelnych i iskrobez-
piecznych
 urządzenia z osłoną ogniosz- czone są do stosowania wyłącznie no w czasie normalnej pracy urzą-
czelną „d” – to urządzenia elek- w strefie 2. zagrożenia wybuchem, dzenia (np. zamykanie lub otwie-
tryczne, których wszystkie czę-  urządzenia iskrobezpieczne „i” – ranie obwodów) lub w przypad-
ści mogące wywołać zapalenie to urządzenia lub układy elektrycz- ku pojedynczego lub wielokrotne-
otaczającej mieszaniny wybucho- ne o małej energii elektrycznej, któ- go uszkodzenia (np. zwarć, przerw
wej umieszczone są w osłonie rych elementy są tak dobrane, aby w obwodzie) nie mogły spowodo-
ognioszczelnej, tzn. takiej, któ- iskry elektryczne lub zjawiska ter- wać zapalenia otaczającej urządze-
ra bez uszkodzenia wytrzymu- miczne, które mogą powstać zarów- nie mieszaniny wybuchowej,
je ciśnienie wybuchu powstałe-
reklama
go w jej wnętrzu i skutecznie za-
pobiega przeniesieniu wybuchu
z jej wnętrza do otaczającej urzą-
dzenie elektryczne przestrzeni za-
wierającej mieszaninę wybucho-
wą. Ognioszczelność osłony uzy-
skiwana jest przez zastosowanie
szczelin gaszących o odpowied-
nich prześwitach,
 urządzenia budowy wzmocnio-
nej „e” – to urządzenia elektrycz-
ne niezawierające części normal-
nie iskrzących lub nagrzewających
się, wykonane ze zwiększoną pew-
nością mechaniczną i elektryczną,
w celu ograniczenia do minimum
prawdopodobieństwa powstania
uszkodzeń mogących spowodować
zapalenie mieszaniny wybuchowej,
 urządzenia z zabezpieczeniem
typu „n” – to urządzenie elek-
tryczne, w którym ze względów
konstrukcyjnych i zasady działa-
nia nie powstają zjawiska mogące
spowodować zapalenie mieszani-
ny wybuchowej. Urządzenia z za-
bezpieczeniem typu „n” przezna-
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
77
 instalacje elektroenergetyczne

Klasa temperaturowa mieszaniny Temperatury samozapalenia mieszanin Maksymalna temperatura powierzchni W oznaczeniu urządzeń elek-
gazu lub pary z powietrzem gazów lub par z powietrzem, w [°C] urządzeń elektrycznych, w [°C] trycznych w wykonaniu przeciwwy-
T1 >450 450 buchowym powinny być uwzględ-
T2 300 do 450 300 nione zarówno wymagania nor-
T3 200 do 300 200 my PN-EN 60079, jak i rozporządze-
T4 135 do 200 135 nia Ministra Gospodarki (dyrektywy
T5 100 do 135 100
ATEX 100a). Oznaczenie urządzenia
T6 85 do 100 85
elektrycznego przeciwwybuchowego
Tab. 2 Podział mieszanin wybuchowych na klasy temperaturowe powinno być umieszczone w miejscu
 urządzenia hermetyzowane masą  podgrupa IIA – MESG powyżej W tabeli 1 przedstawione są wzajemne widocznym, na jego głównej części.
izolacyjną „m” – to urządzenia 0,9 mm, zależności klasyfikacji urządzeń ogniosz- Oznaczenie to powinno być czytelne,
elektryczne, których części iskrzą-  podgrupa IIB – MESG pomiędzy czelnych i iskrobezpiecznych według trwałe i zabezpieczone przed korozją.
ce i nagrzewające się są zalane masą 0,5 mm i 0,9 mm, MESG i MIC. Urządzenia podgrupy IIB W przypadku urządzeń zaliczonych
izolacyjną uniemożliwiającą zapale-  podgrupa IIC – MESG poniżej spełniają wymagania stawiane urządze- do grupy II symbol EEx powinien być
nie znajdującej się na zewnątrz urzą- 0,5 mm. niom podgrupy IIA, a urządzenia pod- poprzedzony: symbolem Ex wpisanym
dzenia mieszaniny wybuchowej. Szczeliny konstrukcyjne w osło- grupy IIC spełniają wymagania stawiane w sześciokąt, symbolem II, cyfrą 1, 2 lub
nach ognioszczelnych są wielokrot- urządzeniom podgrup IIA i IIB. 3 oraz literą „G” lub „D”. Cyfry oznacza-
podział urządzeń nie węższe od szczelin klasyfika- ją kategorię urządzenia (wg ATEX 100a),
grupy II na podgrupy cyjnych. klasy temperaturowe zaś litera „G” przeznaczenie urządzenia
W przypadku urządzeń elektrycz- do pracy w obecności mieszanin wybu-
Czynniki tworzące z powietrzem nych w wykonaniu iskrobezpiecz- Mieszaniny wybuchowe zostały chowych gazów lub par z powietrzem,
mieszaniny wybuchowe i urządze- nym gazy i pary (a zatem i urządze- podzielone na klasy temperaturo- a litera „D” przeznaczenie urządzenia
nia elektryczne w wykonaniu prze- nia elektryczne) podzielone są we- we w zależności od ich temperatu- do pracy w obecności mieszanin pyłów
ciwwybuchowym grupy II, w osło- dług stosunku ich minimalnych prą- ry samozapalenia. Temperatury po- lub włókien z powietrzem. Jako przy-
nach ognioszczelnych i w wykona- dów zapalających do prądu zapalają- wierzchni zewnętrznych elektrycz- kład podano oznaczenie elektryczne-
niu iskrobezpiecznym, są podzielone cego metan laboratoryjny MIC (Mini- nych urządzeń przeciwwybucho- go urządzenia przeciwwybuchowego
na podgrupy IIA, IIB i IIC, w zależno- mum Igniting Current – minimalny wych nie mogą przekroczyć tempe- w osłonie ognioszczelnej „d”, podgrupy
ści od ich właściwości fizykochemicz- prąd zapalający). Stosunki minimal- ratur maksymalnych dopuszczalnych IIC, kategorii 1G, klasy temperaturowej
nych. Podział na podgrupy urządzeń nych prądów zapalających mieszani- przy poszczególnych klasach tempe- T6 atestowanego do pracy w strefie 0
w osłonach ognioszczelnych przepro- ny wybuchowe do prądu zapalającego raturowych (tab. 2). zagrożenia wybuchem, według normy
wadzany jest na podstawie maksy- metan laboratoryjny MIC wynoszą: PN-EN 60079 i dyrektywy ATEX 100a:
malnych doświadczalnych bezpiecz-  podgrupa IIA – stosunek MIC po- oznaczenia sEx II 1G EEx d IIC T6.
nych prześwitów szczelin ognioszczel- wyżej 0,8, elektrycznych urządzeń
nych – MESG (Maximum Experimen-  podgrupa IIB – stosunek MIC po- przeciwwybuchowych dobór urządzeń
tal Safe Gap – największa doświad- między 0,45 i 0,8, elektrycznych do stref
czalna bezpieczna szczelina gasząca),  podgrupa IIC – stosunek MIC po- Urządzenia elektryczne w wyko- zagrożenia wybuchem
określonych za pomocą pojemnika niżej 0,45. naniu przeciwwybuchowym są ozna-
doświadczalnego ze szczeliną o dłu- Aby zaliczyć gaz lub parę do odpo- czane zgodnie z wymaganiami normy Wymagania wspólne
gości 25 mm. Maksymalne doświad- wiedniej podgrupy wystarczy, w więk- PN-EN 60079-0:2006. Urządzenia znaj- Poprawna i bezpieczna praca urzą-
czalne bezpieczne prześwity szczelin szości przypadków, wyznaczenie jednej dujące się w eksploatacji, wyproduko- dzeń elektrycznych w przestrzeniach
ognioszczelnych wynoszą: z tych wielkości – albo MESG, albo MIC. wane przed wejściem w życie norm eu- zagrożonych wybuchem zależy przede
ropejskich, są oznaczone zgodnie z już wszystkim od prawidłowego ich do-
T1 T2 T3 T4 T5 T6 nieaktualną normą PN-83/E-08110. boru do warunków pracy, tzn. do wła-
I metan
Oznaczenia te różnią się od siebie tyl- ściwości występujących w danej prze-
aceton,
amoniak, ko tym, że według obowiązującej nor- strzeni czynników tworzących z po-
benzyna,
benzen, alkohol
olej my zaczynają się od symbolu EEx po- wietrzem mieszaniny wybuchowe,
etan, n-butylowy, aldehyd
IIA etyl, n-butan,
napędowy,
octowy,
azotyn przedzonego symbolami wynikającymi przyjętej klasyfikacji do stref zagroże-
paliwo etylenu
metan, octan
lotnicze,
eter etylowy z postanowień dyrektywy ATEX 100a, nia wybuchem, prawidłowego mon-
metanol, i-amylowy zaś według normy poprzedniej od sym- tażu, zasilania i zabezpieczenia przed
n-heksan
propan,
toluen bolu Ex. Pozostałe symbole: rodzaju skutkami zwarć i przeciążeń.
gaz wykonania (o, p, q, d, e, i, n, m), grupy W strefach zagrożonych wybuchem
IIB świetlny
etylen siarkowodór
lub podgrupy urządzenia elektryczne- mogą być instalowane tylko urządze-
dwusiarczek
IIC wodór acetylen
węgla go (II, IIA, IIB, IIC) i klas temperaturo- nia elektryczne w wykonaniu przeciw-
Tab. 3 Przykłady klasyfikacji mieszanin wybuchowych do grup i podgrup wybucho-
wych (T1 – T6 ) są w obu oznaczeniach wybuchowym lub innym o odpowied-
wości i klas temperaturowych identyczne. nich parametrach, oznakowane zgod-

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
78
nie z certyfikatem. W przypadku nie-
zgodności danych w certyfikacie i na
urządzeniu przeciwwybuchowym,
urządzenie to powinno być wycofane
z montażu do czasu wyjaśnienia i po-
prawienia tych niezgodności.
Strefa 0 zagrożenia wybuchem
W miejscach zagrożonych wybuchem
zaliczonych do strefy 0 zagrożenia wybu-
chem mogą być instalowane tylko urzą-
dzenia i obwody iskrobezpieczne kate-
gorii 1. atestowane do strefy 0, tzn. prze-
znaczone do użytku w miejscach, w któ-
rych mieszaniny wybuchowe są obecne
stale lub często w długich okresach cza-
su, oznaczone symbolem Ex II 1G Eexia.
W czasie eksploatacji urządzenia te po-
winny zapewnić bardzo wysoki stopień
bezpieczeństwa.
Strefa 1. zagrożenia wybuchem
W miejscach zagrożonych wybu-
chem zaliczonych do strefy 1. zagroże-
nia wybuchem mogą być instalowane
urządzenia elektryczne w wykonaniu
przeciwwybuchowym atestowane do
stosowania w strefie 1. zagrożenia wy-
buchem, kategorii 2., oznaczone sym-
bolem Ex II 2G EEx. Urządzenia te po-
winny pracować zgodnie z parametrami
ustalonymi przez producenta zapewnia-
jąc wysoki poziom zabezpieczenia.
Strefa 2. zagrożenia wybuchem
W strefie 2. zagrożenia wybuchem
mogą być instalowane urządzenia
elektryczne w wykonaniu przeciw-
wybuchowym atestowane do stref
0 i 1., ale przede wszystkim urządze-
nia kategorii 3. tak zaprojektowane
i wykonane, aby mogły funkcjono-
wać zgodnie z parametrami rucho-
wymi ustalonymi przez producenta
i zapewniać normalny poziom zabez-
pieczenia.
Strefa 20. zagrożenia wybuchem
W miejscach zagrożonych wybu-
chem mieszanin pyłów z powietrzem
zakwalifikowanych do strefy 20. zagro-
żenia wybuchem mogą być instalowa-
ne urządzenia elektryczne w wykona-
niu przeciwwybuchowym grupy II, ka-
tegorii 1. atestowane do strefy 20. za-
grożenia wybuchem, oznaczone sym-
bolem Ex II 1 D EEx oraz w wykona-
niu nieprzeciwwybuchowym pyłosz-
czelne o stopniu ochrony IP6X.
nr 10/2007
Strefa 21. zagrożenia wybuchem
reklama
W strefach 21. zagrożenia wybu-
chem mogą być instalowane urządze-
nia elektryczne: w wykonaniu prze-
ciwwybuchowym grupy II, kategorii 2. NIE
atestowane do strefy 21., oraz urządze-
nia przeciwwybuchowe grupy II kate- JESTEŚ
gorii 1. atestowane do strefy zagroże-
nia wybuchem 20., oznaczone symbo- WIELBŁĄDEM!
lem Ex II 1D EEx lub Ex II 2D EEx, urzą-
dzenia w wykonaniu nieprzeciwwy-
buchowym ze stopniem ochrony IP6X
urządzeń z częściami nieiskrzącymi
przy pyłach przewodzących i IP5X
urządzeń z częściami iskrzącymi przy
pyłach nieprzewodzących.
Strefa 22. zagrożenia wybuchem
W strefach 22. zagrożenia wybu-
chem mogą być instalowane urządze-
nia elektryczne w wykonaniu prze-
ciwwybuchowym atestowane do pra-
cy w strefach zagrożenia wybuchem
20., 21. i 22., oznaczone symbolami
Ex II 1D EEx..., Ex II 2 D EEx..., Ex II
3 D EEx... oraz w wykonaniu nieprze-
ciwwybuchowym o stopniu ochrony
IP6X z częściami nieiskrzącymi przy
pyłach przewodzących i IP5X z czę-
NIE GROMADŹ ENERGII W GARBACH
ściami iskrzącymi przy pyłach nie-
przewodzących. Energię magazynuj w Socomec UPS Delphys MP i Delphys MX
z bateriami o sprawdzonej jakości, nadzorowanymi przez systemy Expert
Wymagania w stosunku do wykona- Battery System®*, Battery Health Check®*, lub z VSS+DC*.
nia instalacji elektrycznych UPS-y Delphys zapewniają najwyższą na rynku niezawodność zasilania
i niskie całkowite koszty eksploatacji.
Wymagania odnośnie do wykona-
nia instalacji elektrycznych w prze-
strzeniach zagrożonych wybu-
chem określone są w normie PN-EN
60079-14:2002 (U). Urządzenia elek-
tryczne w przestrzeniach zagrożo-
nych wybuchem. Część 14: Instalacje
elektryczne w przestrzeniach zagrożo-
nych wybuchem (innych niż w kopal-
* Expert Battery System® – układ mierzący parametry baterii i środowiska,
niach). Ponadto instalacje elektryczne dostosowujący charakterystykę ładowania baterii, zapewnia pełne wykorzystanie
żywotności baterii (ograniczenie kosztów wymiany baterii).
w przestrzeniach zagrożonych wybu- * Battery Health Check® – układ wczesnego ostrzegania o złym stanie baterii,
zapobiega nieoczekiwanej awarii baterii (wzrost niezawodności zasilania).
chem muszą przede wszystkim odpo- * VSS+DC – system kinematycznego magazynowania energii z kołem wirującym
54000 razy na minutę, naładowanym w 20 sekund, pracującym w temperaturze
wiadać warunkom określonym w Roz- od -20 do +50°C i serwisowanym co 7 lat (redukcja obsługi i ograniczenie
porządzeniu Ministra Infrastruktu- całkowitego kosztu posiadania).
ry z 12 kwietnia 2002 r. i 7 kwietnia Sprawdź na www.socomec-ups.pl
2004 r. w sprawie warunków tech-
nicznych, jakim powinny odpowiadać
budynki i ich usytuowanie (DzU nr tel./faks 022 234 52 23, e-mail: ups.poland@socomec.com
75/2002, poz. 690 i DzU nr 109/2004,
poz. 1156). Dystrybucja:
Od redakcji: Literatura do artyku-
łu na www.elektro.info.pl.
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
79
 prezentacja

PH90 czy E90?

którą klasyfikację wybrać?
Alina Rychlik-Paradowska

Zgodnie z dyrektywą nr 89/106/EWG „Wyroby budowlane” zachowanie bezpieczeń-

stwa pożarowego jest podstawowym wymaganiem dla obiektów budowlanych. Dlate-
go prawidłowo zaprojektowane i eksploatowane instalacje elektryczne, które są jed-
nym z najważniejszych elementów budynku, mają istotny wpływ na bezpieczeństwo lu-
dzi podczas pożaru.

K olejnym dokumentem mówiącym

o wymaganiach dotyczących in-
stalacji elektrycznych jest Rozporzą-
dzenie Ministra Infrastruktury z dnia
12 kwietnia 2002 r. w sprawie warun-
ków technicznych, jakim powinny od-
powiadać budynki i ich usytuowanie
(DzU nr 75 poz. 690), rozdział 8., w któ-
rym w ustępach 3. i 4. określono:
 ust. 3. Przewody i kable wraz z za-
mocowaniami stosowane w syste-
Test ogniowy według PN-EN 50200 Test ogniowy według DIN 4102-12
mach zasilania i sterowania urzą-
dzeniami przeciwpożarowymi, ści dostaw energii elektrycznej Klasyfikacja podtrzymania funk- nych klasyfikacjach. Obie klasyfika-
służącymi ochronie przeciwpo- do urządzeń służących ochronie cji przez kable i przewody wraz z za- cje, PH90 i E90 (E30), łączą wspólne
żarowej, powinny zapewniać cią- przeciwpożarowej, o której mowa mocowaniami przez 90 minut może badania dla kabli, do których może-
głość dostawy energii elektrycz- w ust. 3., do 30 minut dla przewo- być określona przez PH90 lub E90. my zaliczyć:
nej w warunkach pożaru przez dów i kabli znajdujących się w ob- W związku z brakiem polskiej nor-  badanie odporności pojedynczego
wymagany czas działania urzą- rębie przestrzeni chronionych sta- my dotyczącej badania kabli ognio- kabla na rozprzestrzenianie pło-
dzenia przeciwpożarowego, jed- łym urządzeniem gaśniczym try- odpornych wraz z systemami prowa- mienia według IEC 60332-1:1993
nak nie mniejszy niż 90 minut, skaczowym oraz dla przewodów dzenia, panuje pewien chaos infor- (PN-EN 50265),
 ust. 4. Dopuszcza się ogranicze- i kabli zasilających i sterujących macyjny dotyczący stosowania ka-  badanie odporności wiązki kablo-
nie czasu zapewnienia ciągło- urządzeniami klap dymowych. bli i systemów prowadzenia o poda- wej na rozprzestrzenianie płomie-
nia według IEC 60332-3 (PN-EN
PH90 E90 (E30) 50266) kategoria A,
Kable energetyczne według DIN-VDE 0266
Kable bezhalogenowe ognioodporne według norm zakładowych
Kable telekomunikacyjne według DIN-VDE 0815  sprawdzenie odporności izo-
Badanie typu w Pruf and Zertifizierungsinstytut lacji na długotrwałe działanie
–
w Offenbach (certyfikat VDE) ognia według IEC 60331-11 i IEC
Badania według norm PN-EN 50200 i PN-IEC 60331-31
Badanie według normy DIN 4102-12, 60331-21 – klasyfikacja FE180,
pod warunkiem wcześniejszego uzyskania certyfikatu VDE
Badanie tras kablowych, czyli pojedynczych kabli
 sprawdzenie poziomu emisji ga-
Badanie pojedynczego kabla na uchwytach oraz wiązek kablowych na: uchwytach pojedynczych, zów korozyjnych według IEC
najczęściej 1015 i kotwach FNA OBO BETTERMANN podwójnych, obejmach zatrzaskowych, korytkach, drabinkach, 60754-2 (PN-EN 50267),
kanałach metalowych, rynienkach
 sprawdzenie gęstości wydzielane-
Trasy kablowe prowadzone po suficie betonowym
Badanie przeprowadzone na tablicy pionowej
lub żelbetowym (wyniki badań przenoszone na ułożenie pionowe) go dymu podczas pożaru według
z tworzywa niepalnego
komory o minimalnych wymiarach 3×3×3 m IEC 61034-1 i IEC 61034-2 (PN-EN
Temperatura badania 830 - 840°C
Temperatura narastania według krzywej podanej w normie. 50268).
Po 30 minutach wynosi 830°C, a po 90 minutach – 980°C
W tabeli 1 zestawiono istotne różni-
Jednorazowe badanie wybranych próbek z typu Badane równocześnie dwie próbki z każdego typu kabla oraz dwa
(klasyfikacja dla pełnego zakresu) określone normą typy kabli (klasyfikacja dla pełnego zakresu) ce pomiędzy klasyfikacjami.
Brak wyłączenia obwodu spowodowany zwarciem Brak wyłączenia obwodu przez 30 minut daje klasyfikację E30, Z analizy przytoczonych podo-
lub przerwą przez 90 minut daje klasyfikację PH90 przez 90 minut – E90 bieństw i różnic w badaniach i do-
Tab. 1 Badania funkcji podczas pożaru (istotne różnice) świadczeń wyniesionych z przepro-

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
80
 PH90 E30, E90
(N)HX(C)H FE180/E30
HTKSH (ekw) FE180/PH90 (N)HX(C)H FE180/E90
HD(L)Gs (ekwf) FE180/PH90 JE-H(St)H FE180/E30 - E90
NKGs FE180/PH90 Dwa rodzaje konstrukcji: izolacja z wykorzystaniem
taśm mikowych lub izolacja z silikonu ceramizującego
Certyfikaty i aprobaty Certyfikaty VDE Offenbach oraz raporty testów
wydane przez CNBOP i raporty klasyfikacji laboratorium badań ogniowych
Tab. 2 Typy oraz uzyskane certyfikacje kabli produkowanych przez Zakłady Kablo-
we Bitner
wadzonych testów ogniowych jedno- nej wydanej przez CNBOP, która za-
znacznie wynika, że kable o klasyfi- leca, aby:
kacji E30 i E90 spełniają wymagania  pojedyncze kable prowadzić na
Wnętrze komory do badań ogniowych według DIN 4102-12
stawiane PH90, jednak nie wszystkie uchwytach i kotwach (w odległo-
kable o klasyfikacji PH90 spełniają ściach co 30 cm), takich jak użyto mocniejszą budowę od kabli o PH90. wytycznych w zakresie projektowa-
wymogi klasyfikacji E30 i E90. przy testach, czyli na 1015 i FNA Natomiast kable konstrukcji E30 prze- nia i instalowania bezpiecznych in-
Problemem dla instalatorów mon- OBO BETTERMANN lub innych chodzą testy na PH90, stąd podwój- stalacji elektrycznych.
tujących instalacje z kablami o funk- użytych podczas testów lub ta- ne oznaczenia na kablach np. NKGs
reklama
cji PH90 jest dobór systemów prowa- kich, które mają klasyfikację E90, FE180/PH90 (E30). Zakłady Kablowe
dzenia i montażu. Nie występuje on  wiązki lub wspólne prowadzenie Bitner produkują kable obu wymie-
w przypadku klasyfikacji E90 (E30), kabli na innych rodzajach syste- nionych typów. W tabeli 2 zestawio-
klasyfikacja obejmuje bowiem bada- mów dopuszczalne jest pod wa- no typy oraz uzyskane przez firmę
ne kable i systemy wsporcze określo- runkiem, że systemy i trasy (dra- certyfikaty. Zakłady Kablowe BITNER
nego producenta oraz jest przenoszo- binki, korytka, obejmy) posiadają Kompleksowe badania tras kablo- 30-009 Kraków
na na innych producentów, jeżeli ich klasyfikację E90. wych w komorze pokazują całą zło- ul. Friedleina 3/3
produkty mają zgodne z normą DIN Oczywiście zastosowanie kabli żoność zjawisk mechanicznych, che- tel. 012 389 40 24
4102-12 wymiary i parametry. o klasyfikacji PH90 z systemami pro- micznych i elektrycznych występują- faks 012 380 17 00
bitner@bitner.com.pl
Rozwiązaniem tego problemu jest wadzenia E90 nie daje wspólnej kla- cych podczas pożaru, a płynące z nich
www.bitner.com.pl
stosowanie się do aprobaty technicz- syfikacji E90. Kable E90 mają inną, wnioski posłużyły do opracowania
reklama

nr 10/2007 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
81
 prezentacja

pomiary rezystancji izolacji

mgr inż. Michał Komorowski – ERA-GOST Sp. z o.o.

Istotą pomiarów rezystancji izolacji urządzeń elektrycznych jest określenie stanu izola-
cji. Od kondycji izolacji zależy gwarancja ochrony przed dotykiem bezpośrednim, ma
ona zatem bezpośredni wpływ na bezpieczeństwo użytkowników oraz działanie urzą-
dzeń elektrycznych.

D latego tak ważne jest systema-

tyczne wykonywanie badań sta-
nu izolacji urządzeń elektrycznych. Ma
to na celu kontrolę stanu izolacji i wy-
krycie jej ewentualnych uszkodzeń.
induktorowe mierniki
izolacji – IMI
Do pomiaru rezystancji izolacji sto-
suje się różne rodzaje mierników. Ze
względu na sposób zasilania mierni-
ków wyróżnia się ich dwie zasadnicze
grupy: induktorowe i bateryjne. Od
wielu lat do pomiarów rezystancji izo-
lacji używane są analogowe indukto-
rowe mierniki typu IMI produkowane
do tej pory przez firmę ERA-GOST. Jed-
nym z nich jest miernik IMI-413Z. Jest
to induktorowy miernik rezystancji izo-
lacji przeznaczony do bezpośredniego
pomiaru rezystancji izolacji urządzeń
elektrycznych oraz linii kablowych
przy napięciu pomiarowym 2500 V.
IMI-413Z to najnowsza wersja mier-
ników z serii IMI-41x produkowanych
nieprzerwanie od pierwszej połowy
lat 60. ubiegłego wieku. Mierniki te
używane są przez wielu użytkowni-
ków od kilkudziesięciu lat.
Fot. 2 Miernik IMI-413B (miernik nie jest już produkowany)
dlaczego IMI-413Z?
Przez prawie pół wieku miernik z se-
rii IMI-41x produkowany był w kolej-
nych odmianach, różniących się kon-
strukcją i parametrami. W tabeli 1 zo-
stały przedstawione kolejne modele
IMI-41x i ich podstawowe parametry.
Produkcja miernika w wersji IMI-413B
była kontynuowana do 2006 roku w za-
kładzie produkcyjnym ERA-GOST w Go-
styninie. Miernik pracuje w układzie
omomierza szeregowego. Głównymi
podzespołami miernika są:
 prądnica prądu przemiennego
z mechanicznym stabilizatorem
obrotów i wyprowadzoną na ze-
wnątrz korbką,
 układ pomiarowy zmontowany na
płytce drukowanej,
 magnetoelektryczny wskaźnik
analogowy, którego ustrój pomia-
rowy stanowi cewka i zewnętrzny
magnes o wyprofilowanych nabie-
gunnikach,
 przełącznik obrotowy służący do
zmiany zakresów pomiarowych.
Wszystkie podzespoły i elementy
miernika są umieszczone w obudowie
z tworzywa termoutwardzalnego.
Fot. 3 Wnętrze zmodernizowanego IMI-413Z
Fot. 1 Miernik IMI-413Z
Typ Zakres pomiarowy, w [MΩ] Napięcie znamionowe, w [V]
IMI-411 50-1000
IMI-412 50-2000
IMI-413 200-20 000
Tab. 1 Modele mierników serii IMI-41x i ich podstawowe parametry
Miernik IMI-413Z (fot. 1) to funk-
cjonalnie ten sam przyrząd co znany
wcześniej IMI-413B (fot. 2). Posiada te
same parametry i zakres zastosowania,
jednak jego konstrukcja różni się pod
wieloma względami. Przede wszystkim,
najważniejszą zmianą konstrukcyj-
ną miernika IMI-413Z jest jego obudo-
wa. Dotychczas mierniki serii IMI-41x
były produkowane w obudowach z ba-
kelitu. Ze względu na wady tego ma-
teriału (kruchliwość, toksyczność fe-
1000
2500
2500
nolu i formaldehydu, brak możliwości
recyklingu bakelitu) firma ERA-GOST
systematycznie się z niego wycofu-
je. Obudowa IMI-413Z została zapro-
jektowana z nowoczesnego materiału
ABS+PA o bardzo dobrych właściwo-
ściach mechanicznych i elektrycznych.
Zmiana konstrukcji obudowy miernika
wymusiła modernizację wielu innych
jego elementów, dzięki czemu obecna
konstrukcja spełnia najnowsze stan-
dardy i jest niezawodna. Dodatkowo
miernik nabrał nowoczesnego wyglą-
du i otrzymał czytelną etykietę.
Wśród zmian w konstrukcji
IMI-413Z, w stosunku do jego po-
przednika, warto zwrócić szczególną
uwagę na:
 nietłukącą się szybkę z metapleksu,
wklejaną na uszczelniający klej,
 nowy przełącznik zakresów, za-
pewniający kilkadziesiąt tysięcy
cykli przełączeń; dodatkowo sty-
ki posiadają powłokę srebra popra-
wiającą przewodność,

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
82

Fot. 4 System pomiarowy miernika
IMI-413Z
 obwód pomiarowy został zabezpie-
czony bezpiecznikiem przed przy-
padkowym podłączeniem mierni-
ka do obwodu pod napięciem,
 ustrój pomiarowy został umiesz-
czony w dodatkowej obudowie
zapewniającej ochronę przed
kurzem,
 zmiana konstrukcji płytek dru-
kowanych umożliwiła dodat-
kową ochronę obwodu w przy-
padku wykonywania pomiarów
w warunkach o podwyższonej
wilgotności.
nr 10/2007
Na fotografii 3 pokazano wnę-
trze zmodernizowanego miernika
IMI-413Z. Na zdjęciu nie widać prąd-
nicy, która znajduje się w spodniej czę-
ści obudowy. Ustrój pomiarowy ukry-
ty jest w obudowie widocznej pod płyt-
ką drukowaną miernika, która dzięki
silikonowej uszczelce chroni system
przed kurzem. Miernik IMI-413Z został
przebadany pod kątem wpływu śro-
dowiska o podwyższonej wilgotności
w komorze klimatycznej w zakładzie
ERA-GOST. Mimo tak niekorzystnych
warunków, pomiary wykonane zaraz
po wyjęciu z komory były w granicach
błędu pomiarowego.
Produkcja analogowych mierników
nakłada na producenta wymóg prze-
strzegania wysokich standardów tech-
nicznych i technologicznych. Wytwa-
rzanie czułych i delikatnych systemów
pomiarowych wymaga stosowania me-
chaniki precyzyjnej, specjalistycznego
oprzyrządowania oraz wykwalifikowa-
nej i doświadczonej załogi. Na fotogra-
fii 4 przedstawiono system pomiaro-
wy miernika IMI-413Z.
Mierniki z serii IMI-41x są produk-
tami unikalnymi. Źródłem zasilania
miernika jest napędzana ręcznie prąd-
nica, a napięcie pomiarowe przy tego
typu konstrukcji to 2500 V. Moc do-
starczona do obwodu pomiarowego
jest na tyle duża, iż pozwala na wy-
konywanie pomiarów rezystancji izo-
lacji długich linii kablowych o znacz-
nej pojemności elektrycznej. Dzięki
temu miernik nie jest zależny od sta-
nu naładowania baterii i zawsze goto-
wy do pracy. Analogowy ustrój pomia-
rowy umożliwia odczyt wartości mie-
rzonej w sposób prosty i intuicyjny.
Ruch wskazówki na analogowej ska-
li ustroju pomiarowego jest dla do-
świadczonego użytkownika źródłem
bardzo przydatnych informacji. Moż-
na zaobserwować, czy wskazówka po-
rusza się płynnie, skacze, jednostaj-
nie narasta, czy chwilami opada. Tego
typu zjawiska są trudne lub niemożli-
we do zaobserwowania na cyfrowym
wyświetlaczu.
Dzięki wieloletniej tradycji i do-
świadczeniu firma ERA-GOST pro-
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
dukuje analogowe mierniki cieszące
się popularnością zarówno na rynku
krajowym, jak i zagranicznym. Mimo
to wykonywanie pomiarów analogo-
wymi przyrządami wymaga od użyt-
kownika wysokiej kultury technicz-
nej. W połączeniu z prostotą i spraw-
dzoną przez lata konstrukcją mierni-
ka, z pewnością pozwoli to na wie-
loletnią i niezawodną pracę oraz za-
pewni poprawne i powtarzalne wy-
niki pomiarów.
reklama
ERA-GOST Sp. z o.o.
09-500 Gostynin
ul. Płocka 37
tel. 024 235 20 11
faks 024 235 33 81
eragost@eragost.pl
www.eragost.pl
reklama
83
 prezentacja
amperomierz cęgowy 3291
mgr inż. Leszek Halicki – Labimed Electronics Sp. z o.o.
A mperomierz cęgowy 3291 to dru-
gi już z serii przyrządów cęgo-
wych o unikatowej konstrukcji „flip
clamp” wprowadzony do produkcji
przez japońską firmę HIOKI. Urządze-
nie ma obudowę dwuczęściową. Jed-
na z nich jest zakończona cęgami,
druga zaś zawiera wyświetlacz i trzy
przyciski. Obie są połączone ze sobą
przegubem. Amperomierz można ob-
sługiwać zarówno w formie złożonej,
jak i rozłożonej, przy czym część za-
wierającą wyświetlacz można ustawić
pod kątem od 0 do 180° w stosunku
do części drugiej. Aby ułatwić obser-
wację wyników pomiarów w pozycji,
w której przyrząd jest rozłożony,
wskazanie cyfrowe i symbol jednost-
ki [A] ulegają automatycznie odwró-
ceniu o 180° przy otwieraniu i zamy-
kaniu obu części lub po naciśnięciu
przycisku DISPL.
Przyrząd po złożeniu (fot. 1) ma
wymiary: 50×136×26 mm, jest za-
tem zaledwie wielkości telefonu ko-
mórkowego i można go łatwo scho-
wać w kieszeni. Po rozłożeniu (fot. 2)
długość amperomierza wzrasta dwu-
krotnie, dzięki czemu można go z ła-
twością wsunąć w trudno dostępne
miejsce z przewodami i bez kłopotów
odczytać wynik pomiaru, gdyż prze-
wody nie będą zasłaniać wyświetla-
reklama
Oprawy oświetleniowe firmy IMT
z wykorzystaniem indukcyjnych źródeł światła QL to:
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
www.imt.com.pl
84
cza (fot. 3). Amperomierz jest też lek-
ki – jego masa nie przekracza 90 g.
cęgi
W porównaniu z amperomierzem
3293 (mierzącym zarówno prądy prze-
mienne duże (do 1000 A), jak i ma-
łe (dolny podzakres 30 mA)), ampero-
mierz 3291 ma większe cęgi. Mogą one
objąć przewód (z mierzonym prądem)
o średnicy nie większej niż 30 mm. Cęgi
rozwiera się naciskając jedną z dwóch
dźwigni umieszczonych po obu stro-
nach obudowy, co ułatwia ich obsługę
osobom leworęcznym. Zasilanie ampe-
romierza włącza się automatycznie, gdy
jego użytkownik rozewrze cęgi. Na wy-
świetlaczu pojawia się wtedy wskaza- Fot. 1 Amperomierz HIOKI 3291 – po Fot. 2 Amperomierz HIOKI 3291 – po
złożeniu rozłożeniu
nie 000 i zaświecają się na krótką chwi-
lę dwie pomarańczowe diody umiesz- i 1 A. Podzakresy pomiarowe są wy- czonym filtrze dolnoprzepustowym –
czone po obu bokach wyświetlacza. bierane automatyczne, przy czym ±2 % (w zakresie częstotliwości od 45
Wpływ na dokładność pomiaru niecen- wskazanie mniejsze od pięciu zli- do 66 Hz). Zadaniem filtru jest wyeli-
trycznego położenia przewodu w ob- czeń jest samoczynnie sprowadzane minowanie zakłóceń powodowanych
szarze cęgów wynosi ±5,0 % do zera. Czas odpowiedzi przyrządu przez harmoniczne i inne źródła sy-
jest nie dłuższy niż 5 s, co oznacza, że gnału. Częstotliwość odcięcia filtru
podzakresy pomiarowe tak długo trzeba czekać na pojawienie wynosi 180 Hz ±30 Hz (-3 dB).
i dokładność pomiaru się wskazania wyświetlacza odpowia-
dającego 90 % wyspecyfikowanej do- pomiar prądów
Przyrząd mierzy prądy przemien- kładności amperomierza. Dokładność odkształconych
ne na trzech podzakresach 60, 600 ta wynosi ±5 % wartości wskazywa-
i 1000 A, a rozdzielczość wskazania nej przy częstotliwości mierzonego Gdy kształt mierzonego prądu
wynosi odpowiednio: 10 mA, 100 mA prądu równej 50/60 Hz, a przy włą- odbiega od sinusoidy, to wskaza-
tylko komponenty najwyższej jakości i materiały długotrwałej żywotności,
wysoka odporność na wibracje i brak żarnika,
wysoka jakość światła,
wydajność i oszczędność energii,
CENELEC standard EN60079-17, oprawy dostępne również w wersji
oraz…
10-letnia gwarancja, która obejmuje także źródło światła!
Dystrybutorem lamp holenderskiej firmy IMT b.v. od 2006 r. jest firma PIOnet Sp. z o.o.
Biuro Handlowe
ul. Balladyny 3, 81-524 Gdynia
tel. 058 622 02 08
faks 058 622 01 85
n r 1 0 / 2 0 0 7pionet@pionet.pl
www.imt.com.pl
nie typowego amperomierza zosta-
je obarczone błędem przekraczają-
cym znacznie błąd podany w jego da-
nych technicznych. Pomiar przyrzą-
dem wyposażonym w funkcję True
RMS (pomiar rzeczywistej warto-
ści skutecznej) jest w dużym stop-
niu niezależny od kształtu mierzo-
nego prądu. Tę zależność odzwier-
ciedla współczynnik szczytu, któ-
rego maksymalna wartość w przy-
padku amperomierza 3291 wynosi
2,8, a gdy mierzony prąd przekracza
600 A, to 1,6).
wyświetlacz
Dużą część niewielkiej obudo-
wy amperomierza zajmuje kontra-
stowy wyświetlacz ciekłokrystalicz-
ny. Oprócz pola, na którym jest wy-
świetlany wynik pomiaru w posta-
ci cyfrowej, zawiera on szybki bar-
graf zastępujący wskazówkę mierni-
ka analogowego. Wskazanie cyfro-
we jest odświeżane w przybliżeniu
2 razy na sekundę, a bargrafu – 4 razy
nr 10/2007
na sekundę. W razie potrzeby można (CR2032) wystar-
włączyć podświetlenie wyświetlacza czającej na 10 h cią-
(dwie pomarańczowe diody umiesz- głej pracy. Stan ba-
czone po obu jego bokach). Wyłącza terii, a ściślej, pozo-
się ono automatycznie po krótkim stałą jeszcze jej po-
czasie, oszczędzając baterię. Można je jemność, wskazuje
też wyłączyć wcześniej samemu, na- wskaźnik złożony
ciskając odpowiedni przycisk. Wska- z czterech segmen-
zanie wyświetlacza można w dowol- tów. Gdy napięcie
nym momencie „zamrozić” naciska- baterii spadnie do
jąc przycisk HOLD. W tym stanie 2,0 V, wskaźnik ze-
przyrządu jego zasilanie wyłącza się ruje się, a gdy na-
automatycznie po 5 minutach, a gdy pięcie to osiągnie
wskazuje on nieprzerwanie 0 – to już 1,8 V – ampero-
po 1 minucie. mierz wyłącza się.
Przydatną funkcją jest wskazy- Amperomierz wy-
wanie wartości maksymalnej MAX. łącza się też sam,
Fot. 3 Wykonywanie pomiarów amperomierzem 3291
Wskazanie tej wartości automatycz- gdy zerowe wska-
nie znika z wyświetlacza po 15 se- zanie wyświetlacza utrzymuje się szenia przyrządu na przegubie ręki
kundach od włączenia funkcji MAX. dłużej od 1 minuty. W razie potrzeby oraz futerał. Amperomierz 3291 speł-
Funkcję MAX wyłącza się też w każ- funkcję automatycznego wyłączania nia wymagania normy bezpieczeń-
dym z trybów naciskając przycisk. zasilania można wyłączyć. stwa EN 61010-2-032 (czujnik prądu
typu A) i ma kategorię III 600 V oraz
zasilanie akcesoria i zabezpieczenia IV 300 V. Przyrząd spełnia też wy-
magania normy EN 61326 dotyczą-
Amperomierz 3291 jest zasilany Wraz z amperomierzem producent cej kompatybilności elektromagne-
z jednej, 3-woltowej baterii litowej dostarcza baterię litową, pasek do no- tycznej (EMC).
reklama
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
85
 prezentacja
uniwersalny miernik rezystancji
uziemienia Megger DET 4TCR
Tomasz Koczorowicz – TOMTRONIX
U ziemienie odgrywa ważną rolę
w sieciach i instalacjach elektro-
energetycznych. Właściwa wartość re-
zystancji uziemienia ma wpływ na
poprawność funkcjonowania sieci.
Wartość rezystancji uziemienia jest
też jednym z parametrów decydują-
cych o bezpieczeństwie systemu elek-
troenergetycznego. Najnowszy mier-
nik rezystancji uziemienia brytyjskiej
firmy Megger Limited to pierwszy
tego typu przyrząd, który mierzy re-
zystancję uziemienia wszystkimi
obecnie znanymi metodami. Charak-
terystykę miernika uzupełniono opi-
sem metod pomiarowych rezystancji
uziemienia.
charakterystyka miernika
Obudowa
Miernik Megger DET 4TCR umiesz-
czono w obudowie z tworzywa ABS
oraz ze specjalnej gumy o odpowied-
niej elastyczności (fot. 1). Górną
i dolną część obudowy zaprojektowa-
no w taki sposób, aby zapewnić wła-
ściwą klasę szczelności. Wzdłuż całej
długości krawędzi górnej części obu-
dowy umieszczono rowek wypełnio-
ny silikonową uszczelką, natomiast
Fot. 2 Zawiasy mocujące pokrywę
obudowy
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
86
wzdłuż dolnej – dodatkową krawędź,
która szczelnie wypełnia przestrzeń
rowka w momencie połączenia obu
części obudowy. Okno wyświetlacza
zabezpieczono szybką z poliwęgla-
nu, przymocowaną do obudowy ta-
śmą o dużej przyczepności i szczelno-
ści. Na osi obrotowej przełącznika za-
kresów umieszczono uszczelkę typu
O-ring, a przycisk funkcyjny zamoco-
wano na gumowej płaszczyźnie przy-
legającej całą swoją powierzchnią do
obudowy. Dzięki tym zabiegom osią-
gnięto stopień szczelności obudowy
IP54 i szeroki zakres temperatur pra-
cy od -15 do 55°C.
Integralną część obudowy stanowi
zamocowana na dwóch zawiasach po-
krywa (fot. 2), której położenie moż-
na ustalać w dwóch pozycjach. Można
zamknąć pokrywę nad płytą czołową
miernika, skutecznie chroniąc przy-
rząd przed mechanicznym oddziały-
waniem, lub po stronie spodniej obu-
dowy – podczas wykonywania po-
miarów. Takie rozwiązanie umożli-
wia bezpieczne noszenie przyrządu
w torbie narzędziowej. Na pokrywie
umieszczono skróconą instrukcję ob-
sługi w przyjaznej dla użytkownika
obrazkowej formie. Przewody pomia-
Fot. 3 Gniazda pomiarowe
Fot. 1 Obudowa miernika Megger DET 4TCR
rowe mogą pozostawać podłączone
do miernika niezależnie od położe-
nia pokrywy (fot. 3).
Wyposażenie
Zestaw akcesoriów, w które został
wyposażony przyrząd, jest konse-
kwencją przyjętego założenia, iż mier-
nik będzie pracować w trudnych wa-
runkach przemysłowych i środowi-
skowych. Przyszły użytkownik wraz
z przyrządem otrzymuje solidną wa-
lizkę z tworzywa, z wytłoczonymi
stanowiskami do przechowywania
miernika, cęgów i przewodów pomia-
rowych czy sond, dodatkowo z miej-
scem do przechowywania instrukcji
obsługi, certyfikatów itp. (fot. 4). Do-
datkowo dostaje również kompletny
zestaw solidnych przewodów pomia-
rowych o długości 15, 10, 10, 3 m, cęgi
prądowe Iclamp, cęgi napięciowe Uclamp,
adaptery kątowe do podłączania prze-
wodów bez końcówek, skrzynkę ka-
libracyjną do sprawdzania przyrzą-
du, ramkę kalibracyjną do spraw-
dzania cęgów, zasilacz do ładowania
akumulatorów oraz cztery sondy po-
miarowe. Producent oferuje również
opcjonalną walizkę z zestawem prze-
wodów pomiarowych o długości 50,
50, 30, 30 m oraz sondami typu „świ-
der” (fot. 5).
Możliwości funkcjonalne
Miernik wyposażono we wskaźnik
cyfrowy. Pomiar rezystancji uziemie-
nia jest wykonywany prądem prze-
miennym. Sygnał pomiarowy ma czę-
stotliwość 128 Hz, odległą od harmo-
nicznych sieci po to, aby maksymalnie
ograniczyć wpływ prądów błądzących
w gruncie na wynik badania. Megger
DET4TCR umożliwia pomiar rezystan-
cji uziemienia wszystkimi stosowany-
mi obecnie metodami pomiarowymi.
Przyrząd wykonuje badanie w ukła-
dzie dwu-, trój-, czteroprzewodowym
(rezystywność gruntu), a także mierzy
dwoma metodami rezystancję uzie-
mienia pojedynczych elektrod bez ich
odłączania od systemu uziemienia –
metodą cęgową z wbijaniem sond po-
nr 10/2007
Fot. 4 Miernik uziemień DET 4TCR
wraz z akcesoriami
mocniczych (metoda ART od Attached
Rod Technique) oraz metodą cęgową
bez wbijania sond pomocniczych. Do-
datkową możliwością funkcjonalną
jest pomiar prądu upływowego w in-
stalacji. Zakres pomiarowy wynosi od
0,01 Ω do 20 kΩ, a maksymalna roz-
dzielczość pomiaru 0,01 Ω.
Miernik przed wykonaniem bada-
nia z użyciem sond pomocniczych
sprawdza parametry w układzie po-
miarowym. Kontrolowana jest rezy-
stancja zarówno pętli prądowej, jak
i w obwodzie pomiaru napięcia. Je-
żeli wartość rezystancji jednego z ob-
wodów przewyższa wartość dopusz-
czalną, na wyświetlaczu urządzenia
pojawia się stosowna informacja,
a pomiar zostaje zablokowany. Ope-
rator ma możliwość wyboru napię-
cia pomiarowego: 25 lub 50 V. Przy-
rząd wyposażono w automatyczną
blokadę pomiaru w obecności takie-
go poziomu napięcia zewnętrznego
(40 V pik-pik), przy którym podane
w instrukcji obsługi dokładności po-
Rys. 2 Warunek dokładnego pomiaru pojedynczej elektrody Ru<20 Rs w metodzie ART
nr 10/2007
Fot. 5 Opcjonalna walizka z zestawem
przewodów pomiarowych i sond
miaru nie mogą być spełnione. Użyt-
kownik może samodzielnie skalibro-
wać cęgi prądowe. Miernik jest zasi-
lany z akumulatora. Ma wbudowaną
ładowarkę oraz posiada sygnalizację
rozładowania akumulatora.
metody pomiaru uziemień
Trójprzewodowa metoda pomiaru
Metoda trójprzewodowa jest me-
todą zalecaną przez normę i najbar-
dziej rozpowszechnioną. W tej me-
todzie pomiar wykonywany jest prą-
dem przemiennym o stałej wartości.
Przepływ prądu wymuszany jest mię-
dzy elektrodą badanego systemu uzie-
mienia a sondą pomocniczą (prądo-
wą). Druga sonda pomocnicza (na-
pięciowa) używana jest do pomiaru
spadku napięcia będącego rezulta-
tem przepływu prądu pomiarowego.
Z wartości napięcia i prądu obliczana
jest wartość rezystancji. Metoda trój-
przewodowa, w wyniku wieloletnich
doświadczeń jej stosowania, doczeka-
Rys. 1 Układ pomiarowy w metodzie ART
ła się kilku wariantów, które stosuje
się w zależności od specyfiki badane-
go systemu uziemienia. Błąd pomia-
rowy dla tej metody wynosi ±3 % war-
tości odczytanej ±3 cyfry.
Trójprzewodowa metoda pomiaru
rezystancji uziemienia stwarza wa-
runki do uzyskania najbardziej wia-
rygodnego wyniku badania. Ma ona
jednak dwie podstawowe wady. Po
pierwsze, jest czasochłonna, po dru-
gie, pracochłonna, gdyż wymaga odłą-
czania poszczególnych elektrod od
systemu uziemienia, co wpływa na
bezpieczeństwo sytemu elektroener-
getycznego. W praktyce zdarza się, że
odseparowanie elektrody od syste-
mu nie jest możliwe, na przykład ze
względu na trwały sposób połączenia
elektrody z systemem. Bywa również
tak, że nie można odłączyć elektrody
ze względów bezpieczeństwa, gdyż
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
w badanym systemie elektroenerge-
tycznym nie można wyłączyć zasi-
lania. W takich sytuacjach jedynym
rozwiązaniem pozostaje skorzystanie
z jednej z dwóch metod pomiaru re-
zystancji uziomu bez jego odłączania
od systemu uziemienia.
Metoda ART pomiaru cęgami z wbi-
janiem sond
Metoda ART gwarantuje rzetelne
wyniki pomiarów pojedynczych elek-
trod w systemach uziemień bez ich se-
parowania od systemu. Stosując tę me-
todę, przyrząd podłącza się do syste-
mu uziemienia w taki sam sposób, jak
przy klasycznej metodzie trójprzewo-
dowej. Dodatkowo, na przewodzie łą-
czącym badaną elektrodę z systemem
uziemienia, zapinane są cęgi prądo-
we. Cęgi mierzą prąd płynący wyłącz-
nie przez badany uziom. Miernik na
podstawie porównania wartości prą-
reklama
87
 prezentacja
Rys. 3 „Obszary rezystancji” elementów systemu uziemienia
nachodzą na siebie
dów płynących przez system uziemie-
nia i przez badany uziom precyzyjnie
oblicza rezystancję przejścia do ziemi
badanej elektrody. W metodzie ART,
podobnie jak w trójprzewodowej me-
todzie pomiaru, krytyczne znaczenie
ma sposób rozmieszczenia sond po-
mocniczych. Wyniki pomiarów moż-
na weryfikować zmieniając kierunek
rozmieszczenia sond oraz odstęp mię-
dzy sondami. Aby wyjaśnić zasadę po-
miaru metodą ART prześledźmy na
przykładzie kolejne etapy w sekwencji
badania (rys. 1). W pierwszej kolejno-
ści mierzony jest prąd całkowity IS ge-
nerowany przez miernik, doprowadza-
ny do systemu uziemienia oraz spadek
napięcia między elektrodami pomocni-
czymi – napięciową i prądową. Na pod-
stawie wyników tych pomiarów obli-
czana jest rezystancja RS całego syste-
mu uziemienia. Załóżmy, że rezystan-
cja ta wynosi RS=1,9 Ω, a wartość prądu
IS=9 mA. Następnie, za pomocą uchwy-
tu cęgowego mierzony jest prąd IU pły-
nący przez badaną elektrodę systemu
uziemienia IU=4 mA. Spadek napięcia
między systemem uziemienia a miej-
scem wbicia sondy napięciowej (tzw.
Rys. 5 Nieprawidłowa konfiguracja układu pomiarowego
w metodzie ART
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
88
Rys. 4 „Obszary rezystancji” elementów systemu uziemie-
nia nie nachodzą na siebie
ziemią odniesienia) wynosi US=IS× Specyfika metody ART
RS=0,017 V. Na podstawie prawa Ohma Czułość amperomierza cęgowego
obliczana jest rezystancja przejścia do i zakres pomiarowy przyrządu decy-
ziemi badanej elektrody uziemienia dują o zakresie pomiaru rezystancji
RU=US/IU=4,25 Ω. Metoda ART ma uziemienia pojedynczej elektrody,
również pewne ograniczenia w prak- która nie została odłączona od syste-
tycznych zastosowaniach, które należy mu uziemienia. Amperomierz cęgowy
brać pod uwagę. Otóż, w realnych wa- miernika DET 4TCR mierzy z deklaro-
runkach przez badaną elektrodę może waną dokładnością wszystkie te po-
płynąć prąd związany z funkcjonowa- jedyncze elektrody, których rezystan-
niem systemu elektroenergetycznego, cja przejścia do ziemi nie jest więk-
co może pogarszać dokładność pomia- sza niż 20-krotna wartość rezystan-
ru. Również dokładność pomiaru wy- cji uziemienia całego systemu, które-
konanego amperomierzem cęgowym go częścią składową jest badana elek-
jest mniejsza niż w przypadku pomia- troda (rys. 2). W większości przypad-
ru amperomierzem podłączonym sze- ków wynik pomiaru pozwala ocenić
regowo do obwodu. sprawność pojedynczej elektrody. Je-
Miernik Megger DET4TCR wyposa- żeli rezystancja przejścia do ziemi da-
żono w ochronę przeciwzakłócenio- nej elektrody jest zbyt duża, wówczas
wą oraz skuteczną cyfrową filtrację miernik zasygnalizuje ten fakt na wy-
prądów innych niż generowane przez świetlaczu. Dla operatora stanowi to
przyrząd. Mikroprocesor urządzenia również informację, która pozwala
automatycznie wykonuje wszystkie podjąć czynności naprawcze.
obliczenia konieczne do uzyskania Wykonując pomiary metodą ART
wyniku pomiaru rezystancji bada- trzeba również, podobnie jak w tra-
nej elektrody podłączonej do syste- dycyjnej metodzie trójprzewodowej
mu uziemienia. Błąd pomiarowy dla (spadku potencjału), brać pod uwagę
tej metody wynosi ±5 % wartości od- obecność „obszarów rezystancji” po-
czytanej ±3 cyfry. szczególnych elektrod wchodzących
Rys. 6 Konfiguracja układu pomiarowego w metodzie pomia-
ru dwoma cęgami bez wbijania sond
w skład systemu uziemienia. W wie-
lu przypadkach „obszar rezystancji”
uziemienia wewnątrz budynku (rury
instalacji wodnej i gazowej, uzbroje-
nie budynku) stanowi rozległą strefę,
która może nakładać się na „obszar re-
zystancji” badanej elektrody wpływa-
jąc na rzetelność pomiaru. Na rysun-
kach 3 i 4 pokazano sytuacje, w któ-
rych „obszary rezystancji” poszczegól-
nych elementów systemu uziemienia
nachodzą i nie nachodzą na siebie.
W przypadku nachodzenia na siebie
„obszarów rezystancji” do układu po-
miarowego dodawana jest pasożytni-
cza rezystancja. W takiej sytuacji po-
miar metodą ART okaże się niewiary-
godny i jedynym sposobem na uzyska-
nie rzetelnego wyniku pozostanie sko-
rzystanie z metody trójprzewodowej
po uprzednim oddzieleniu badanej
elektrody od systemu uziemienia.
Jak zawsze podczas wykonywania
pomiarów rezystancji uziemienia,
również i w tym przypadku opera-
tor musi znać budowę systemu uzie-
mienia, aby prawidłowo skonfigu-
rować układ pomiarowy. Na rysun-
ku 5 przedstawiono sytuację, w któ-
rej układ pomiarowy został skonfigu-
rowany nieprawidłowo. Maszt stabili-
zowany jest linkami stalowymi przy-
mocowanymi do wspólnej kotwicy
umieszczonej w gruncie. W celu zmie-
rzenia rezystancji przejścia do ziemi
jednej z lin mocujących maszt podłą-
czono do niej cęgi pomiarowe. Prąd
mierzony przez cęgi pomiarowe nie
jest prądem płynącym bezpośrednio
do ziemi. Zawiera on również składo-
we płynące przez pozostałe linki do
masztu i dalej do ziemi. Zawsze pod-
czas wykonywania pomiaru metodą
ART należy przeanalizować ścieżkę
przepływu mierzonego prądu. Musi
on płynąć wyłącznie do gruntu wo-
kół badanej elektrody (w danym przy-
kładzie linki).
Metoda pomiaru dwoma cęgami bez
wbijania sond
Metodę pomiaru rezystancji uzie-
mienia cęgami bez wbijania sond sto-
suje się wówczas, jeżeli wymagana jest
szybka lokalizacja problemu w systemie
uziemienia. Główną zaletą metody jest
nr 10/2007
bardzo prosta konfiguracja układu po-
miarowego, która nie wymaga wbijania
sond pomocniczych oraz separowania
elektrod od systemu uziemienia (rys. 6).
Zawsze jednak pomiary wykonane tą
metodą traktuje się jako wstępne. Jeże-
li wynik pomiaru odbiega od normy, na-
leży potwierdzić diagnozę przyrządem
mierzącym metodą trójprzewodową. Po-
stępując w ten sposób, zwiększa się efek-
tywność sprawdzania i zachowuje wy-
maganą dokładność wyników. Metoda
pomiaru cęgami oparta jest na prawie
Ohma. Błąd pomiarowy dla tej metody
wynosi ±7 % wartości odczytanej ±3 cy-
fry. Sygnał pomiarowy doprowadzany
jest do układu pomiarowego przez son-
dę prądową, natomiast sondą odbior-
czą (napięciową) mierzone jest napię-
cie w układzie. Na rysunku 7 przedsta-
wiono układ pomiarowy. Pętla, w któ-
rej płynie prąd pomiarowy, musi być za-
mknięta. Mierzona jest rezystancja całej
pętli, na którą oprócz rezystancji przej-
ścia do ziemi badanej elektrody składa
się także równoległe połączenie rezy-
stancji pozostałych elektrod w systemie
uziemienia, oraz rezystancja przewodów
i połączeń w systemie uziemienia. O ile
w metodzie trójprzewodowej mierzona
jest tylko rezystancja przejścia do ziemi
badanej elektrody, o tyle w metodzie cę-
gowej bez wbijania sond uwzględniane
są wszystkie okoliczności, które mają
wpływ na rezystancję ścieżki, którą prąd
płynie do ziemi w czasie zwarcia, np.
niepewne połączenie z elektrodą lub
duża rezystancja przewodów połącze-
niowych. Im więcej jest ścieżek powrot-
nych dla prądu pomiarowego (elektrod
w systemie), tym mniejszy jest błąd po-
miaru wynikający z metody. Przyrząd
zapina się na badanej elektrodzie o re-
zystancji przejścia do ziemi Rx (rys. 8).
Prąd pomiarowy płynie przez rezystan-
cję Rx, a następnie dzieli się między rezy-
stancje pozostałych elektrod, aby przez
grunt zamknąć pętlę. Rezystancję pętli
można obliczyć z równania:
R petli=R x +(1/(1/R1+1/R 2+1/R 3 ...+1/R n ))
Rys. 7 Układ pomiarowy w metodzie pomiaru dwoma cęga-
mi bez wbijania sond
niesie Rpętli=10+2,5=12,5 Ω, a dodat-
kowy, zawsze dodatni, błąd związa-
ny z metodą pomiaru – 2,5 Ω. W przy-
padku 50 elektrod ten błąd wyniesie
zaledwie 0,2 Ω. Warunkiem stosowa-
nia tej metody pomiarowej jest dobra
znajomość systemu uziemienia. Na-
wet w przypadku nieskomplikowane-
go systemu uziemienia można popeł-
nić błąd i niewłaściwie skonfigurować
układ pomiarowy (rys. 9).
Specyfika pomiaru dwoma cęgami
bez wbijania sond
Z tej metody pomiarowej można ko-
rzystać wyłącznie w przypadku dużych
systemów uziemień opartych na wie-
lu elektrodach połączonych równolegle.
Natomiast nie jest ona przydatna wów-
czas, kiedy mamy do czynienia z jedno-
elektrodowymi uziomami, gdyż w ta-
kiej sytuacji pętla dla przepływu prą-
du pomiarowego nie zamyka się. Z te-
go powodu z metody cęgowej nie korzy-
sta się przy sprawdzaniu lub odbiorach
poszczególnych elektrod w trakcie bu-
dowy systemu uziemienia. Poza tym,
nie można z niej korzystać również
wówczas, kiedy istnieje alternatywna,
w stosunku do gruntu, ścieżka powro-
Rys. 8 Schemat zastępczy dla metody pomiaru dwoma cęga-
mi bez wbijania sond
tu o małej rezystancji. Taka sytuacja
występuje na przykład w przypadku
podstacji lub masztów sieci komórko-
wych. W przykładzie przedstawionym
na rysunku 10 prąd pomiarowy będzie
płynął przez pierścień (otok) w grun-
cie, a nie przez grunt. W tym przypad-
ku wynik uzyskany cęgowym mierni-
kiem uziemienia nie będzie świadczył
o jakości badanego systemu uziemie-
nia – będzie rezystancją pętli utworzo-
nej przez elementy systemu uziemie-
nia. Operator musi również uwzględ-
niać takie sytuacje, kiedy część syste-
mu uziemienia znajduje się w obszarze
oddziaływania badanej elektrody. W ta-
kich przypadkach wynik pomiaru elek-
trody będzie mniejszy od rzeczywistej
wartości. W tej metodzie, ze względu
na ograniczenia związane z praktycz-
nym wykorzystaniem cęgów (wymia-
ry), sygnał pomiarowy ma dużą często-
tliwość. Takie rozwiązanie jest mniej
reprezentatywne niż w przypadku
przyrządów korzystających z trójprze-
wodowej metody pomiaru lub meto-
dy ART, które pracują na częstotliwo-
ści 128 Hz. Ponadto przyrządy te są czu-
łe na zakłócenia pochodzące od znaj-
dujących się w pobliżu urządzeń elek-
trycznych. Tym, co różni metodę cęgo-
wą od trójprzewodowej metody pomia-
ru oraz metody ART, jest również to,
że nie ma możliwości weryfikacji uzy-
skanych wyników, tak jak na przykład
w metodzie trójprzewodowej lub ART
poprzez zwiększenie odległości między
sondami pomocniczymi.
podsumowanie
Użytkownik wraz z miernikiem
Megger DET 4TCR otrzymuje instruk-
cję obsługi w języku polskim i angiel-
skim, a także indywidualny certyfi-
kat wystawiony przez laboratorium
posiadające akredytację brytyjskiego
urzędu miar, które potwierdza wyko-
nanie w systemie jakości ISO:9001,
zgodność z odpowiednimi normami
Unii Europejskiej oraz zawiera szcze-
gółowe wyniki pomiarów tych para-
metrów, których dokładności wy-
specyfikowano w instrukcji obsługi.
Urządzenie odpowiada obecnym wy-
maganiom prawodawstwa Unii Euro-
pejskiej i zostało oznaczone symbo-
lem zgodności CE.

W systemie składającym się z 5 elek-

trod z rzeczywistą rezystancją przej-
Rys. 9 Nieprawidłowa konfiguracja układu pomiarowe- Rys. 10 Nieprawidłowa konfiguracja układu pomiarowe-
ścia do ziemi poszczególnych elektrod go w metodzie pomiaru dwoma cęgami bez wbija- go w metodzie pomiaru dwoma cęgami bez wbija-
nia sond nia sond
10 Ω, zmierzona rezystancja pętli wy-

nr 10/2007 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
89
 ssyysstteem
myy kkoom
mppuutteerroow
wee

kurs praktycznego wykorzystania

programu ATP – EMTP (część 5.)
spadki, straty napięcia oraz rozpływ mocy w sieciach elektroenergetycznych
mgr inż. Jarosław Wiater – Politechnika Białostocka

W piątej części kursu zostanie przedstawiony praktyczny przykład wykorzystania pakietu

ATP do obliczenia rozpływu prądów, poziomu napięć w węzłach, rozpływu mocy w za-
danej sieci elektroenergetycznej w stanie ustalonym. Obliczenia mogą być przydatne
na przykład podczas projektowania linii kablowych.

D ana jest linia trójfazowa dwustronnie zasilania o napięciu znamiono-

wym Un=0,4 kV zasilająca odbiorców w sposób przedstawiony na rysun-
ku 1 – obciążenie jest połączone w gwiazdę z uziemionym punktem neutral-
nym. Napięcia w punktach zasilania wynoszą odpowiednio:
o o
U A =0,4ej0 [kV]; U B =0,4ej1,5 [kV]
Parametry jednostkowe linii wstępnie dobranej wynoszą odpowiednio:
R o =0,9 [Ω/km]; L o =1,2 [mH/km]
Docelowo dążymy do wyznaczenia:
 rozpływu prądów w sieci,
 rozpływu mocy w sieci,
 obliczenia straty i spadku napięcia.
W celu zaprezentowania idei wykorzystania programu ATP w sposób jak
najprostszy założono, że odbiory charakteryzowane są tylko przez odpowied-
nie rezystancje i indukcyjności. Docelowo w dalszych częściach kursu zapre-
zentowany zostanie specjalny element symulujący obciążenie o zadanej war-
tości mocy pozornej.
Opierając się na wiedzy zaczerpniętej z poprzednich części kursu, wprowa-
dzamy pokazaną na rysunku 1 sieć do ATP. Wykorzystane muszą być elementy
o nazwach: AC 3Ph Type 14, PROBE VOLT, PROBE CURRENT, Coupled RL 3-pha-
se line, RLC branch 3-phase Y-coupling (więcej na ich temat w poprzednich czę-
ściach kursu). Należy w tym momencie przypomnieć, iż w przypadku źródła na-
pięcia należy wprowadzić wartość amplitudy napięcia (326,59 V), a nie wartość
skuteczną międzyfazową (400 V); więcej na ten temat w 2. części kursu.
Aby program ATP prezentował wyniki obliczeń na tle schematu, czyniąc
go przejrzystym i wygodnym w użyciu, należy zmienić domyślne ustawie-
Rys. J. Wiater
Rys. J. Wiater
Rys. 1 Analizowana sieć elektroenergetyczna
nia elementów PROBE CURRENT i PROBE VOLT. Standardowe parametry
tych elementów są przewidziane do użycia w obwodach 1-fazowych. Ma-
jąc na uwadze fakt wykorzystywania uproszczeń dostępnych w ATP opisa-
ną procedurę należy przeprowadzić przed włączeniem wymienionych ele-
mentów do obwodu:
krok 1: umieścić w dowolnym miejscu w oknie ATP element PROBE CUR-
RENT – nie podłączając go do nowo tworzonej sieci,
krok 2: po wskazaniu elementu i naciśnięciu prawego klawisza myszy użyt-
kownik będzie miał możliwość zmiany jego parametrów (rys. 2),
krok 3: w pierwszej kolejności ze względu na fakt używania elementów 3-fa-
zowych należy parametr #Phases ustawić na wartość 3,
krok 4: zaznaczyć A-1, B-2, C-3 w okienku „Monitor”. W części dotyczącej sta-
nu ustalonego sieci (Steady-state) zaznaczyć opcję „Curr/Pow” i CURRENT.
Uzyskujemy w ten sposób możliwość obserwacji na tle sieci w programie ATP
wyników obliczeń – wartości prądów,

Rys. J. Wiater

Rys. 2 Zmiana parametrów elementu PROBE CURRENT Rys. 3 Wygląd elementu PROBE CURRENT po zmianach parametrów

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
90
Rys. J. Wiater

Rys. J. Wiater
Rys. 4 Zmiana parametrów elementu PROBE VOLT Rys. 5 Wygląd elementu PROBE VOLT po zmianie parametrów

Rys. J. Wiater
krok 5: parametr „Scale” pozostawiamy bez zmian (powinien być równy 1).
Akceptujemy zmiany wybierając OK.
Jeśli wszystko przebiegło poprawnie, element powinien zmienić swój wygląd
zgodnie z rysunkiem 3.
W podobny sposób postępujemy z elementem o nazwie PROBE VOLT. Po
umieszczeniu go na schemacie przystępujemy do zmiany jego parametrów:
#Phases=3, Monitor: A-1, B-2, C-3, Scale=1. Zaznaczamy w części „Steady-sta-
te” opcję VOLT, zaś w „On screen” opcję „U” (rys. 4). Podobnie jak poprzed-
nio, element powinien zmienić swój wygląd (rys. 5). Rys. 6 Analizowana sieć elektroenergetyczna w programie ATP przed wykonaniem
obliczeń
W każdym miejscu, w którym użytkownik chce obliczyć wartość płynące-
go prądu i panującego napięcia, powinien znaleźć się jeden z powyższych ele-  ATP został skonfigurowany do wykonywania wstępnych obliczeń (patrz 3.
mentów z odpowiednio ustawionymi parametrami. Ze względu na dużą licz- część kursu),
bę węzłów i gałęzi, aby uniknąć żmudnego, wielokrotnego ustawiania para-  parametry Network connectivity, Steady-state phasors, Extremal values
metrów wymienionych elementów, można skorzystać z opcji Copy/Paste do- w zakładce ATP Settings/Output są ustawione (rys. 8).
stępnej w zakładce EDIT – górne menu programu. Poprawnie wprowadzony Jeśli jeden z tych punktów nie został spełniony, obliczenia nie zostaną
schemat sieci przedstawiono na rysunku 6. przeprowadzone lub po ich wykonaniu nie uzyskamy wyników widocznych
Przed przeprowadzeniem obliczeń należy się upewnić czy: na tle analizowanej sieci.
 częstotliwości wszystkich źródeł są jednakowe (rys. 7),
 parametr Tstart we wszystkich źródłach powinien być równy co do wartości obliczenia
i jednocześnie mniejszy od zera (ze względu na analizę sieci w stanie usta-
lonym) – np. Tstart=-1. Jeśli przewidujemy, że czas potrzebny do uzyskania Procedurę obliczeniową uruchamiamy naciskając klawisz funkcyjny „F2” lub
ustalonego stanu pracy w analizowanej konfiguracji sieci jest dłuższy niż wybierając z zakładki ATP w górnym menu funkcję „run ATP”. Po przeprowadze-
1 sekunda, wtedy należy parametr Tmax w zakładce ATP Settings/Simula- niu niezbędnych obliczeń na ekranie komputera powinien pojawić się schemat
tion odpowiednio zwiększyć (szczegóły w poprzednich częściach kursu). układu z naniesionymi wartościami obliczonych prądów w gałęziach, napięć w wę-
Rys. J. Wiater

Rys. J. Wiater

Rys. 7 Parametry źródła, o których nie powinno się zapomnieć przed włączeniem
obliczeń Rys. 8 Prawidłowe ustawienie parametrów symulacji

nr 10/2007 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
91
 systemy komputerowe
Rys. J. Wiater
Rys. 9 Wyniki obliczeń zaprezentowane na tle schematu analizowanej sieci
złach (rys. 9). Wszystkie wyniki obliczeń napięć w węzłach i prądów w gałęziach
sieci są przedstawione za pomocą liczb zespolonych – pod postacią wykładniczą.
Odpowiednikiem jednostki urojonej „ej” w pakiecie ATP jest duża litera „L”.
Wracając do definicji parametrów elementu PROBE CURRENT i zmieniając
opcję w części ON SCREEN z CURRENT na POWER, zmieniamy rodzaj pre-
zentowanych na ekranie wyników obliczeń (rys. 10). Po zatwierdzeniu zmian
na ekranie automatycznie zostanie wyświetlona wartość mocy pozornej od-
bieranej lub wysyłanej w danym punkcie, bez konieczności przeprowadzania
po raz kolejny obliczeń. Należy w tym momencie zwrócić uwagę, iż zmienia-
jąc wymieniony parametr w jednym punkcie, nie uzyskamy zmiany rodza-
ju prezentowanych wyników we wszystkich gałęziach. Zmiany dotyczą tylko
tej jednej gałęzi, wybranej przez użytkownika.
Warto pamiętać, że w przypadku otrzymanych wartości program ATP do-
konuje zaokrąglenia wyników obliczeń automatycznie tak, aby przedstawić
je w jak najbardziej czytelny sposób na tle schematu sieci. Dokładne nieza-
okrąglone wyniki można odczytać otwierając okno, w którym dokonywane
są zmiany parametrów elementów PROBE CURRENT/VOLT (rys. 2 i 4). Otrzy-
mane w wyniku obliczeń wartości mocy pozornej S również są przedstawio-
ne za pomocą liczb zespolonych, ale tym razem w postaci arytmetycznej. Ko-
rzystając z definicji:
S = P + jQ [ VA ]
użytkownik bezpośrednio z ekranu może odczytać wartość mocy czynnej
i biernej, zaś wykorzystując zależność:
cos ϕ =
P
[−]
P + Q2
2
obliczyć współczynnik mocy.
W elementach PROBE CURRENT i PROBE VOLT istnieje możliwość auto-
matycznego przeliczenia otrzymanych wyników obliczeń na inny poziom na-
Rys. J. Wiater
Rys. 11 Modyfikacja parametru „Scale” i odpowiadająca mu zmiana prezentowa-
nego wyniku
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
92
Rys. J. Wiater
Rys. 10 Zmiana rodzaju wyników prezentowanych na ekranie
pięcia. Wystarczy wówczas zmienić wartość parametru „Scale”. Otrzymane
wyniki dzielone są przez jego wartość. I tak, zastosowanie tego przelicznika
dla elementu PROBE CURRENT umożliwi szybkie ustalenie wartości prądu
na stronie nN przekładnika prądowego (rys. 11). Aby uniknąć ewentualnych
pomyłek, trzeba pamiętać, że wartość obliczonej mocy pozornej również jest
dzielona przez wartość parametru „Scale”.
Podczas tworzenia schematu analizowanej sieci należy jeszcze zwrócić uwa-
gę na jeden aspekt programu ATP. Ze względu na zasadę prowadzonych obli-
czeń nie w każdym miejscu układu można zastosować element PROBE VOLT
– dotyczy to tylko wykorzystania ATP do obliczeń z jednoczesną prezenta-
cją wyników na tle sieci [1]. Poszczególne węzły muszą być łączone między
sobą za pomocą elementów o skończonej impedancji. Bezimpedancyjne po-
łączenia są niedopuszczalne. W przypadku popełnienia błędu otrzymamy za-
wsze jako wynik zero. Aby ominąć to ograniczenie, należy w szereg z PROBE
VOLT włączyć element rezystancyjny o R=0.001 Ω. Nie wypływa on na koń-
cową wartość napięcia ze względu na przyjętą w ATP bardzo dużą impedan-
cję elementu PROBE VOLT. Na rysunku 12 przedstawiono praktyczny przy-
kład ilustrujący problem.
spadek i strata napięcia
Spadek napięcia możemy obliczyć wyznaczając różnicę algebraiczną na-
pięć między wybranymi węzłami sieci. I tak spadek napięcia między punk-
tem 1 i 2 wynosi odpowiednio:
ΔU12 = U1 − U2 = 16, 8 − 2, 768 = 14, 03 [ V ]
Procentowy spadek napięcia:
ΔU12 U − U2 16, 8 − 2, 768
ΔU12% = ⋅ 100% = 1 ⋅ 100 % = ⋅ 100% = 83, 51[%]
U1 U1 16, 8
Rys. J. Wiater
Rys. 12 Element PROBE VOLT w układzie
nr 10/2007
Rys. J. Wiater

Rys. J. Wiater
Rys. 13 Rozpływ prądów i wartości napięć po zmianie parametrów linii Rys. 14 Rozpływ mocy i wartości napięć po zmianie parametrów linii

Strata napięcia obliczana jest jako różnica geometryczna napięć między wy- podsumowanie
branymi węzłami sieci i wynosi w przypadku punktów 1 i 2:
W piątej części kursu został przedstawiony praktyczny przykład wykorzystania
ΔU12 = U1e jϕ1 − U2 e jϕ2 = 16, 8e − j55,4° − 2, 768e − j19,3° =
pakietu ATP do projektowania i doboru linii kablowych/napowietrznych z punk-
= ( 9, 53 − j13, 82) − ( 2, 612 − j0, 91) = 6, 91 − j12, 91 = 14, 64e − j61,8° [ V ]
tu widzenia dopuszczalnego spadku napięcia. Nie korzystając z kalkulatora moż-
na w sposób prosty i przejrzysty dobrać i obserwować rezultaty wprowadzonych
dobór parametrów linii zmian. W przypadku rozległych i skomplikowanych sieci program jest nieodzow-
nym narzędziem do pracy, jednak może również posłużyć do weryfikacji otrzyma-
Z analizy wyników przeprowadzonych obliczeń wynika, iż przyjęty prze- nych w sposób analityczny wyników obliczeń.
krój wszystkich linii łączących odbiory jest za mały. Napięcia w punktach 1 - 5 Pakiet ATP ma ogromne możliwości. W rękach sprawnego inżyniera możliwość
znacząco się różnią i przekraczają dopuszczalny procentowy spadek napięcia. przeprowadzania prostych, szybkich i bezbłędnych obliczeń może być przydatna
Mając to na uwadze dokonujemy zmiany parametrów linii – wyniki obliczeń w pracy zawodowej, a sam pakiet – okazać się nieocenionym źródłem pomocy.
przedstawiono na rysunkach 13 i 14.
Procentowy spadek napięcia po zmianie: literatura
ΔU12 U − U2 325 − 324, 4
ΔU12% = ⋅ 100 % = 1 ⋅ 100 % = ⋅ 100 % = 0,18 [%] 1. ElectroMagnetic Transients Program (EMTP) Rule Book, http://www.
U1 U1 325
eeug.org
reklama

Komentarz do normy
PN-EN-12464-1 Światło i oświetlenie miejsc pracy,
Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach
prof. dr hab. inż. Jerzy Bąk
COSiW SEP, Warszawa 2006

Komentowana norma charakteryzuje się nowym po-

dejściem do oświetlenia wnętrz. Polega ono przede
wszystkim na różnym potraktowaniu wymagań
oświetleniowych, tj. wymagań, ze spełnienia których
wynikają konieczne (pożądane) cechy oświetlenia,
na podaniu wskazań dotyczących niektórych czynności
projektowych i uwzględnieniu procedur weryfikacyjnych
w ujęciu wybiórczym — bardzo praktycznym, a przy
tym przydatnym do oceny zarówno projektu oświetle-
niowego, jak i jego realizacji oraz sposobu eksploatacji
oświetlenia. W komentarzu Czytelnik znajdzie wiele
cennych informacji dotyczących kryteriów projekto-
wania i wymagań o charakterze nakazowym, a także Centralny Ośrodek
wiadomości o czynnikach szkodliwych (jak np. różnego Szkolenia i Wydawnictw SEP
rodzaju olśnienia) oraz wartości natężenia oświetlenia ul. Świętokrzyska 14
i wskaźniki olśnienia w różnych wnętrzach. 00-050 Warszawa
tel. 022 336-14-19,
336-14-20,
336-14-21
Książki dostępne również w księgarni technicznej DW MEDIUM faks 022 336-14-22
www.ksiegarniatechniczna.com.pl, www.cosiw.pl
e-mail: eib@ksiegarniatechniczna.com.pl poczta@cosiw.pl
tel. 022 810 65 61, 810 21 24, faks 022 810 27 42 http://sklep.cosiw.pl
nr 10/2007 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
93
 pprroojjeekktt

uproszczony projekt instalacji

oświetlenia obiektu usługowego
w centrum handlowym
mgr inż. Marcin Orzechowski

P rojekt instalacji oświetlenia obiektu usługowego w centrum handlowym,

który przygotowaliśmy dla naszych Czytelników w tym numerze, stano-
wi opracowanie koncepcyjne, które może być podstawą do wykonania prac
 zabezpieczenie zainstalowane w rozdzielni głównej niskiego napięcia


(RGnN) – stacja transformatorowa): WTN00gG160,
przewidywana długość WLZ: 90 m,
montażowych, po wcześniejszym zatwierdzeniu go przez kierownictwo bu-  instalację należy wykonać w układzie zasilania TN-S,
dowy. Projekt oświetlenia (dobór opraw i ich rozmieszczenie) z wykorzysta-  typ kabla WLZ: YKXSżo 5×50,
niem programu DIAlux wykonał pan Dariusz Kamiński z firmy Golland z War-  współczynnik mocy (maks.): cosϕ=0,8 – centralna kompensacja mocy biernej,
szawy. Projekt został opracowany na podstawie projektu zasadniczego insta-  moc szczytowa zainstalowanych w lokalu urządzeń nie może przekroczyć
lacji lokalu. Psz_dop=55 kW,
 układ pomiarowy należy wykonać jako półpośredni w rozdzielni głównej
warunki przyłączenia lokalu (RGL).

Projektowany obiekt stanowi wydzieloną część centrum handlowego, w któ- opis techniczny
rym została zainstalowana rozdzielnica główna przeznaczona do zasilania
obiektów uzupełniających. Dane uzyskane od inżyniera projektu: 1. Podstawa opracowania:
 moc stacji transformatorowej: 1600 kVA,  uzgodnienia z inwestorem – najemcą lokalu,
Rys. M. Orzechowski

RGL
RGO
1; 2; 3; 4; 5; 6; 7;

oprawa z modułem oprawa z modułem

awaryjnym o czasie awaryjnym o czasie
oprawa wskazująca kierunek podtrzymania 120 minut;
ewakuacji o mocy 10 W podtrzymania 120 minut
IP56

Uwaga! Wszystkie przewody układać w drabinkach Cablofil nad sufitem podwieszanym. Odejście przewodu do oprawy chronić w rurze Peschla. W przypadku wystąpienia
kolizji z innymi instalacjami, należy stosować się do wymagań Rozporządzenia Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie warunków technicznych, jakim powinny
odpowiadać budynki i ich usytuowanie (DzU nr 75/2002, poz. 690 i DzU nr 109/2004, poz. 1156).

Rys. 1 Instalacja oświetlenia

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
94
 PN-IEC 60364 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych,
 Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie
warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usytu-
owanie (DzU nr 75, poz. 690 ze zmianami z 7 kwietnia 2004 r., DzU nr 109,
poz. 1156),
 PN-EN 1838:2005 Zastosowania oświetlenia. Oświetlenie awaryjne,
 PN-EN 12464-1:2004 Światło i oświetlenie. Oświetlenie miejsc pracy.
Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach,
 PN-EN 12665:2003 (U) Światło i oświetlenie. Podstawowe terminy oraz
kryteria określania wymagań dotyczących oświetlenia,
 książka najemcy opracowana przez głównego projektanta obiektu.
2. Rozdzielnicę oświetleniową lokalu należy zasilać przewodem YDYżo 5×6,
który należy wyprowadzić z RGL.
3. Rozdzielnicę oświetleniową lokalu należy wykonać zgodnie z rysunkiem 2.
4. Przewody obwodów oświetleniowych należy układać w korytkach kablo-
wych firmy Cablofil o szerokości 100 mm, nad sufitem podwieszanym.
Włączniki poszczególnych obwodów oświetleniowych należy instalować
na wysokości 1,6 m nad podłogą.
Plan instalacji oświetlenia został przedstawiony na rysunku 1, natomiast roz-
kład izolinii projektowanego oświetlenia zamieszczono na stronach www.
elektro.info.pl.
obliczenia
Zapotrzebowanie mocy obwodów oświetlenia (na podstawie informacji
uzyskanych od inwestora oraz projektanta oświetlenia) – wartości zosta-
ły podane w tabeli 1.
Dobór przewodów na długotrwałą obciążalność i przeciążalność prądową:
Uwaga!
W opracowaniu przeprowadzono tylko dobór przewodów instalacji oświe-
tlenia. Projekt pozostałej instalacji odbiorczej lokalu stanowi osobne opra-
cowanie.

Rys. M. Orzechowski

Rys. 2 Schemat ideowy ROL

nr 10/2007 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
95
 projekt

Moc zainstalowana cosϕ, tgϕ, Sośw, Zabezpieczenie główne obwodów oświetleniowych: WTN00 gG 32.
Obwód
Pi, w [kW] w [-] w [-] w [kVA] Przewody i zabezpieczenia do poszczególnych obwodów oświetleniowych:
Oświetlenie ewakuacyjne 0,350 0,8 0,75 0,438 Obwód nr 6 (obwód o największym obciążeniu):
Oświetlenie sali konsumpcyjnej 2,530 0,8 0,75 3,163
Oświetlenie awaryjne 0,500 0,8 0,75 0,625 Posw 5 770
I B5 = = ≈ 4,18 A
Oświetlenie zaplecza 1,456 0,8 0,75 1,820 Unf ⋅ cos ϕ 6 230 ⋅ 0, 8
Oświetlenie reklamowe 1,000 0,8 0,75 1,147
Na tej podstawie należy przyjąć wyłącznik nadprądowy o charakterystyce C
Razem 5,836 7,193
i prądzie znamionowym 10 A.
Tab. 1 Zapotrzebowanie mocy obwodów oświetlenia

Zabezpieczenie główne obwodów oświetleniowych: I Bosw 5 ≤ I nosw 6 ≤ I Z ⇒ 4,18 A ≤ 10 A ≤ I Z

k 2 ⋅ I nosw 6 1, 45 ⋅ 10 A
Sosw 7193 IZ ≥ = = 10 A
I Bosw = = ≈ 10, 39 A 1, 45 1, 45
3 ⋅ Un 3 ⋅ 400
I Bosw = 10, 39 A ≤ I nosw = 32 A ≤ I Z Na podstawie PN-IEC 60364-5-523, warunki spełnia przewód YDYżo 4×2,5,
k 2 ⋅ I nosw którego:
1, 6 ⋅ 32
IZ ≥ = = 35, 31 A
1, 45 1, 45 I Z = k p ⋅ I'z = 0, 7 ⋅ 26 A = 18, 2 A > 10 A
Na podstawie PN-IEC 60364-5-523 warunki spełnia przewód YDYżo 5×6, którego: gdzie:
Sosw – moc pozorna zapotrzebowana przez odbiorniki oświetlenia, w [VA],
I Z = 0, 9 ⋅ 40 = 36 A > 35, 31 A
IBosw – obliczeniowy prąd obciążenia obwodów oświetleniowych, w [A],
Un – napięcie nominalne, w [V],
Rys. M. Orzechowski

Inosw – prąd znamionowy zabezpieczenia głównego obwodów oświetlenio-

wych, w [A],
1 2 4 IZ – wymagana minimalna długotrwała obciążalność prądowa przewodu, w [A],
Q1 F1 Q1 F2 Q2 F5 Q4 k2 – współczynnik krotności prądu powodującego zadziałanie urządzenia za-
bezpieczającego w określonym umownym czasie, przyjmowany jako: 1,6 - 2,1
dla wkładek bezpiecznikowych; 1,45 dla wyłączników nadprądowych o cha-
rakterystyce B, C oraz D, w [-],
Idd – długotrwała obciążalność przewodu, w [A],
kp – współczynnik poprawkowy uwzględniający sposób ułożenia przewodu
3 5 lub kabla, w [-],
F3 F4 Q3 F6 F7 Q5
I’z – długotrwała obciążalność przewodu odczytana z katalogu producenta, w [A],
IBoswn – obliczeniowy prąd obciążenia n-tego obwodu oświetlenia, w [A],
Poswn – moc czynna obciążenia n-tego obwodu oświetlenia (Poswn=Pin), w [W],
cosϕn – współczynnik mocy n-tego obwodu oświetlenia, w [-].
Dobór przewodów do pozostałych obwodów został przedstawiony w tabeli 2.
Sprawdzenie dobranych przewodów na warunki zwarciowe:
6 7
F8 F9 Q6 F10 F11 Q7 Na podstawie danych uzyskanych od inżyniera projektu, impedancja transfor-
matora zasilającego wynosi ZkT=0,0066 Ω: RkT=0,0017 Ω; XkT=0,0065 Ω (na
podstawie tabeli Z.3.1 [6]). Impedancja WLZ o długości 90 m (dla przekrojów
przewodów o S≤50 mm2 Cu lub S≤70 mm2 Al, w obliczeniach praktycznych re-
aktancja może zostać pominięta [6]):
L 90
8 9 10 ZL = R L = = = 0, 033 Ω
F12 F13 Q8 F14 Q9 F15 Q10 γ ⋅ S 55 ⋅ 50
Impedancja dla zwarć symetrycznych na końcu WLZ:
Z k3 =Z kT +Z L =0,0066+0,033=0,0396 Ω
Prąd zwarcia na końcu WLZ:
c max ⋅ Un 1⋅ 400
I"k 3 = = = 5831, 82 A
3 ⋅ Zk3 3 ⋅ 0, 0396
Uwaga! Rozdzielnicę wykonać z tworzyw termoutwardzalnych. Liczba modułów – Na podstawie wyznaczonego prądu zwarcia symetrycznego należy wniosko-
48, IP40.
wać, że każdy z zainstalowanych aparatów zabezpieczających w RGO zadzia-
Rys. 3 Schemat montażowy ROL – bez osłon ła w czasie krótszym niż 0,1 s. Do sprawdzenia dobranych przewodów na wa-

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
96
runki zwarciowe należy posłużyć się wartością całki Joule’a odczytaną z ka- Moc Spodziewany
Nr Typ
talogu producenta zabezpieczeń. zainstalowana prąd obciążenia Przewód
obwodu zabezpieczenia
Pi, w [W] IB, w [A]
Zabezpieczenie główne obwodów oświetleniowych wykonane bezpieczni-
1 700 3,80 S301C10 YDYżo 3×2,5
kiem topikowym WTN00 gG 32: 2 378 2,05 S301C10 YDYżo 3×2,5
3 500 2,72 S301C10 YDYżo 4×2,5
1 I2 t w 1 5750
S≥ = ≈ 0, 56 mm2 << 50 mm2 4 210 1,14 S301C10 YDYżo 3×2,5
k 1 135 1 5 742 4,03 S301C10 YDYżo 4×2,5
Zabezpieczenia obwodowe wykonane wyłącznikami nadprądowymi S301C10 6 770 4,18 S301C10 YDYżo 4×2,5
7 686 3,73 S301C10 YDYżo 4×2,5
o charakterystyce C i prądzie znamionowym 10 A:
8 100 0,54 S301C10 YDYżo 4×2,5
1 I2 t w 1 20000 9 350 1,90 S301C10 LiYCY 2×1,5
S≥ = ≈ 1, 23 mm2 << 2, 5 mm2 10 1000 5,43 S301C10 YDYżo 3×2,5
k 1 115 1
Tab. 2 Wymagane przewody oraz ich zabezpieczenia dla poszczególnych obwodów
gdzie:
ZkT – impedancja transformatora, w [Ω], Zabezpieczenie główne WLZ WTN00gG160 (w RG) o prądzie znamionowym
RkT – rezystancja transformatora, w [Ω], In1=160 A z zabezpieczeniem głównym obwodów oświetlenia WTN00 gG 32
XkT – reaktancja transformatora, w [Ω], (w RGL) o prądzie znamionowym In2=32 A:
ZL – impedancja przewodu, w [Ω], I n1 160
RL – rezystancja przewodu, w [Ω], = = 5 > 1, 6
In2 32
L – długość przewodu, w [m],
γ – konduktywność przewodu, w [m/(Ω mm2)], Warunek spełniony [6].
S – przekrój przewodu, w [mm2], Zabezpieczenie obwodów oświetlenia WTN00 gG 32 (w RGL) z zabezpiecze-
I”k3 – początkowy prąd zwarcia symetrycznego, w [A], niami poszczególnych obwodów oświetlenia wyłącznik instalacyjny nadprą-
cmax – współczynnik korekcyjny (dla U≤1 kV, cmax=1), w [-]. dowy S301C10:
Un – napięcie nominalne linii zasilającej, w [V], a) najmniejszy spodziewany prąd zwarciowy:
Zk3 – impedancja dla zwarcia symetrycznego, w [Ω],
U0 230
k – jednosekundowa dopuszczalna gęstość zwarciowa, w [A/mm2], I k1min = = ≈ 174, 37 A < I kdop = 1150 A
Z k1oC 1, 319
I2tw – całka Joule’a podawana w katalogach producentów zabezpieczeń, w [A2s].
reklama
Uwaga!
Na podstawie powyższych obliczeń należy uznać, że dobrane przewody w pro-
jektowanej instalacji spełnią warunek wytrzymałości zwarciowej. Typy oraz
przekroje przewodów instalacji odbiorczej zostały podane na rysunku 2.

Sprawdzenie skuteczności samoczynnego wyłączenia podczas zwarć jed-

nofazowych w zasilanych oprawach:
Obwód nr 1 (najdłuższy):
2 ⋅ 40
Z k1o = ≅ 0, 59 Ω
55 ⋅ 2, 5
– impedancja najdłuższego obwodu oświetleniowego.
Z k1oC = Z kT + 2( Z L + Z k1o ) = 0, 0066 + 2( 0, 033 + 0, 590 ) ≈ 1, 319 Ω
0, 8 ⋅ U0 0, 8 ∗ 230
I k1 = = ≈ 139, 49 A >> I a = 10 ⋅ 10 = 100 A
Z k1oC 1, 319
gdzie:
Zk1oC – impedancja dla zwarcia jednofazowego na końcu obwodu nr 1,
w [Ω],
U0 – napięcie pomiędzy przewodem fazowym a przewodem neutralnym,
w [V],
Ik1 – prąd zwarcia jednofazowego, w [A].
Warunek spełniony.
W pozostałych obwodach impedancja pętli zwarciowej jest mniejsza przy
nie większych wartościach prądów znamionowych zabezpieczeń, należy za-
tem uznać, że warunek skuteczności samoczynnego wyłączenia zostanie za-
chowany w całej instalacji.
Sprawdzenie selektywności zadziałania zabezpieczeń:

nr 10/2007 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
97
 projekt

b) największy spodziewany prąd zwarciowy (najkrótszy obwód zwarciowy):  poprawność doboru przewodów i ich zabezpieczeń,
2⋅5
 poprawność doboru przekładników prądowych,
Z k1o = ≅ 0, 073 Ω  skuteczności samoczynnego wyłączenia w całym układzie zasilania pro-
55 ⋅ 2, 5 jektowanego obiektu,
– impedancja najdłuższego obwodu oświetleniowego.  spadki napięć.
Z k1oC = Z kT + 2( Z L + Z k1o ) = 0, 0066 + 2( 0, 033 + 0, 037 ) ≈ 0, 213 Ω 2. Po wykonaniu instalacji należy przeprowadzić wszelkie niezbędne próby
odbiorcze oraz pomiary, zgodnie z PN-IEC 6-364-6-61.
U0 230
I k1max = = ≈ 1079, 81 A < I kdop = 1150 A 3. Ochrona przeciwporażeniowa:
Z k1oC 0, 213
 przy uszkodzeniu: samoczynne wyłączenie w układzie TN-S,
Zgodnie z katalogiem producenta selektywność zadziałania kaskadowo po-  uzupełniająca: wyłączniki różnicowoprądowe o czułości IΔn=30 mA.
łączonego wyłącznika instalacyjnego nadprądowego z bezpiecznikiem topiko- 4. Ochrona przepięciowa dwustopniowa:
wym WTN00 gG 32 zostanie zachowana przy prądach zwarciowych Ik≤1,15 kA.  RGnN obiektu – ogranicznik kl. I,
Należy zatem uznać, że selektywność zadziałania zabezpieczeń w instalacji  RGL – ogranicznik kl. II.
oświetleniowej projektowanego lokalu zostanie zachowana. 5. Wszelkie kable i przewody prowadzone nad sufitem podwieszanym na-
leży układać korytkach systemu Cablofil o szerokości ustalonej podczas
uwagi końcowe prac montażowych.
6. W obwodach oświetlenia awaryjnego i ewakuacyjnego należy stosować
1. Przy wykonywaniu projektu zasadniczego należy bezwzględnie spraw- oprawy o czasie podtrzymania nie krótszym niż 120 minut.
dzić: 7. Minimalne natężenie oświetlenia awaryjnego 1 lx/m2.
Rys. M. Orzechowski

literatura
1. PN-IEC 60364 Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych.
2. Rozporządzenie Ministra Infrastruktury z 12 kwietnia 2002 r. w sprawie
warunków technicznych, jakim powinny odpowiadać budynki i ich usy-
tuowanie (DzU nr 75, poz. 690 ze zmianami z 7 kwietnia 2004 r., DzU
nr 109, poz. 1156).
3. PN-EN 1838:2005 Zastosowania oświetlenia. Oświetlenie awaryjne.
4. PN-EN 12464-1:2004 Światło i oświetlenie. Oświetlenie miejsc pracy.
Część 1: Miejsca pracy we wnętrzach.
5. PN-EN 12665:2003 (U) Światło i oświetlenie. Podstawowe terminy oraz
kryteria określania wymagań dotyczących oświetlenia.
6. J. Wiatr, M. Orzechowski, Poradnik projektanta elektryka. Podstawy za-
silania budynków mieszkalnych, użyteczności publicznej i innych obiek-
tów nieprzemysłowych w energię elektryczną, DW Medium 2006, 2007.

Zestawienie ważniejszych materiałów

1. Przewód YDYżo 5× 2,5 – 100 m, 2. przewód YDYżo 3× 2,5 – 500 m,
4. rozdzielnica oświetleniowa według rysunku 1 – 1 komplet, 5. opra-
wa ewakuacyjna – 5 szt., 6. oprawa kinkietowa ALVI 1×100 WA8533.40
– 7 szt., 7. oprawa wisząca ALVI 1×100 W E 27 L 8533.40 – 8 szt., 8. opra-
wa wisząca ALVI 1×100 W E 27 L 8533.40 – z modułem awaryjnym o cza-
sie podtrzymania 120 minut – 5 szt., 9. oprawa Downlight 190 mm
LED 100TE – 1×42 z szybą typu uplighter 2028017+2928610 – 17 szt.,
10. oprawa Downlight 190 mm LED 100TE – 1×42 z szybą typu upli-
ghter 2028017+2928610 z modułem awaryjnym o czasie podtrzymana
120 minut – 1 szt., 11. oprawa rastrowa 600/600 wpuszczana w sufit
z szybą mleczną GOW 4×14 W IP40; świetlówka TS – 10 szt., 12. opra-
wa rastrowa 600/600 wpuszczana w sufit z szybą mleczną GOW 4×14
W IP40; świetlówka TS – 10 szt., z modułem awaryjnym o czasie pod-
trzymania 120 minut – 5 szt., 13. oprawa rastrowa 600/600 wpuszcza-
na w sufit z szybą mleczną GOW 4×14 W IP20; świetlówka TS – 2 szt.,
14. oprawa rastrowa 600/600 wpuszczana w sufit z szybą mleczną GOW
4×14 W IP20; świetlówka TS – 10 szt., z modułem awaryjnym o czasie
podtrzymania – 120 minut – 4 szt., 15. oprawa Downlight kwadrato-
wa wpuszczana w sufit z szybą DL226KW EVG IP 20 – 1 szt., 16. pozo-
Rys. 4 Schemat montażowy ROL – z osłonami
stałe materiały instalacyjne według potrzeb.

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
98
 porady

jak zmniejszyć wydatki za energię elektryczną?

zużywaną przez odbiorniki administracyjne w wielorodzinnym budynku mieszkalnym

mgr inż. Julian Wiatr

Częstym problemem, z jakim spotykają się spółdzielnie mieszkaniowe ku zbędne są włączniki instalowane na każ-
oraz wspólnoty mieszkańców, są wysokie opłaty za energię elektryczną dym piętrze do sterowania załączeniem oświe-
zużywaną przez odbiorniki administracyjne. Do takich odbiorników można tlenia, stosowane w klasycznych instalacjach
zaliczyć przede wszystkim oświetlenie klatek schodowych i piwnic, do- oświetlenia klatek schodowych. Innym pro-
mofony oraz oświetlenie zewnętrzne. blemem jest zasilanie oświetlenia zewnętrz-
nego oraz numeru porządkowego (policyjne-

O świetlenie klatek schodowych jest naj-

częściej zasilane w układzie sterownika
czasowego, który uruchamiany włącznikami
W takim przypadku pojedyncza oprawa za-
świeci się dopiero po wykryciu ruchu osoby
wchodzącej do budynku. Natomiast zainsta-
go) instalowanego na budynku. W tym przy-
padku do oświetlenia zewnętrznego można
stosować oprawy wyposażone w detektor
astabilnymi załącza oświetlenie na określony lowany w niej detektor zmierzchowy uniemoż- zmierzchowy oraz detektor ruchu. Natomiast
czas. Najczęściej czas ten jest nastawiany przez liwi świecenie w dzień. oświetleniem numeru możemy sterować wy-
wykonawcę instalacji oświetleniowej tak, aby Tego typu oprawy zainstalowane na klatce korzystując klasyczny detektor zmierzchowy
włączenie oświetlenia na parterze umożliwia- schodowej świecą przez określony czas po wy- lub sterownik astronomiczny. Ten drugi jest
ło swobodne dojście lokatora lub jego gościa kryciu ruchu (czas świecenia można regulo- urządzeniem automatycznie zmieniającym
do ostatniego piętra budynku i wejście do lo- wać i nastawić wartość optymalną z punktu czas z letniego na zimowy i odwrotnie, ale nie-
kalu mieszkalnego. widzenia eksploatacji). Wskutek przemieszcza- stety stosunkowo drogim. Z powodzeniem
Przy takim rodzaju sterowania załączane są nia się osoby wchodzącej do klatki schodowej można go jednak wykorzystać do sterowania
wszystkie źródła oświetlenia zainstalowane zaświecą się tylko te oprawy, w których polu zasilaniem grupy opraw. Przykład zastosowa-
na klatce schodowej budynku. Czas ich świe- dozorowym znajdzie się przechodzący czło- nia sterownika astronomicznego do zasilania
cenia jest na ogół dosyć długi, co powoduje wiek. Jeżeli osoba wchodząc do klatki planu- reklamy świetlnej prezentowaliśmy w „elek-
niepotrzebne zużycie energii elektrycznej je wejście na niższe piętra, oprawy zainstalo- tro.info” w numerze 10/2006. Natomiast na
w przypadku konieczności wejścia na niższe wane na wyższych piętrach nie zostaną wy- rysunku 1 został przedstawiony schemat ide-
piętra. W celu uniknięcia tych problemów pro- sterowane. owy rozdzielnicy administracyjnej, z której są
ponujemy rozwiązanie polegające na instalo- Takie rozwiązanie pozwala na uzyskanie zasilane obwody oświetlenia klatki schodowej,
waniu opraw oświetleniowych wyposażonych oszczędności do 30 % energii zużywanej do oświetlenia zewnętrznego budynku oraz nu-
w detektory zmierzchowe i detektory ruchu. oświetlania klatki schodowej. W tym przypad- meru policyjnego. Instalacja zasilana z tej roz-
Rys. J. Wiatr

Rys. J. Wiatr
YDYżo 5x4 z RG

SPD TYP

nieprzewodząca
obudowa
IP44 o pojemności
12 modułów

oświetlenie
obwód gniazdo poziom „0” parter I piętro II piętro nr policyjny oprawa narożna domofon
nr obwodu 1 2 3 4 5
moc
zabezpieczenie P312C-16-30-A S301 C10 S301 B10 S301 B10 S301 B10
przewód YDYżo 3x2,5 YDYżo 3x2,5 YDYżo 3x1,5 YDYżo 3x2,5 YDYżo 3x1,5

oprawa PIR z detektorem zmierzchowym oraz detektorem

ruchu i regulowanym czasem działania produkcji firmy ENSTO
oprawa PIR z nr. budynku wyposażona w detektor zmierzchowy Objaśnienia: Z1 – oprawa oświetleniowa o mocy 60 W wyposażona w detektor ru-
produkcji firmy ENSTO
chu IP55, Ż2 – oprawa o mocy 60 W IP55, RPL – rozdzielnica piwnicy lokatorskiej
oprawa oświetlenia zewnętrznego PIR z detektorem zmierzchowym w obudowie o pojemności 12 modułów IP55, RPiwn. – rozdzielnica główna piwnicy,
produkcji firmy ENSTO
P2/L1 – numer piwnicy lokatorskiej.

Rys. 1 Schemat ideowy rozdzielnicy RADM Rys. 2 Plan instalacji piwnicy

nr 10/2007 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
99
 reklama
Rodzaje oferowanych produktów:
Oprawy do oświetlenia dekoracyjnego
oraz iluminacji LED LITE, ekskluzywne
lampy wewnętrzne, oprawy do wbudo-
wania (rastrowe, downlight), oprawy
biurowe, najazdowe, elewacyjne, uliczne
nowoczesne oraz stylizowane, parkowe,
naświetlacze, reflektory.
Zastosowanie:
Wnętrza mieszkalne i reprezentacyjne,
obiekty użyteczności publicznej (han-
dlowe, biura, kluby, restauracje, bary),
biura, tereny otwarte (parki, skwery),
ulice, drogi, boiska sportowe, fasady
budynków oraz wiele innych.
Seria opraw LED LITE wyznacza nowe
trendy w oświetleniu, oprawy skon-
struowane w oparciu o diody LED oraz
system soczewek, mały pobór mocy od
2W do 24W, długa żywotność, brak pro-
mieniowania UV i podczerwieni (idealne
do oświetlania dzieł sztuki i zabytków),
małe gabaryty 9x9 cm, IP 65
Aurora Technika Świetlna
ul. Poezji 19
04-994 Warszawa
tel. (022) 872 55 10
faks (022) 872 16 34
e-mail: aurorats@aurorats.pl
w w w . a u
100
r o r a t s . p l
YDYżo 5x4 z RPiw.
YDYżo 3x2,5
obwód oświetlenie piwnicy
moc 60 W
zabezpieczenie S301 B10
przewód YDYżo 3x1,5
Rys. 3 Schemat ideowy rozdzielnicy RPL
dzielnicy pozbawiona jest jakichkolwiek włącz-
ników załączających oświetlenie. Oprawy wy-
posażone są w detektory zmierzchowe oraz
detektory ruchu, dzięki czemu liczba jedno-
cześnie święcących opraw została ograniczo-
na do bieżących potrzeb.
Innym negatywnym zjawiskiem jest insta-
lowanie przez lokatorów w piwnicach różnych
odbiorników energii elektrycznej pracujących
w sposób ciągły (lodówki, zamrażarki) lub
tworzenie miniwarsztatów. Wszystkie te od-
biorniki powodują znaczne zużycie energii
elektrycznej, za które płaci zarząd spółdzielni
lub wspólnoty mieszkaniowej. Próby wykony-
wania instalacji elektrycznej w piwnicy na na-
pięcie 24 V są nieopłacalne ze względu na ko-
nieczność stosowania transformatorów obni-
żających o znacznej mocy oraz dużych prze-
krojów przewodów na duże spadki napięć.
Znacznie lepszym rozwiązaniem mającym na
celu zlikwidowanie niekontrolowanego pobo-
ru energii przez lokatorów jest zainstalowa-
nie w każdej piwnicy lokatorskiej licznika zu-
żytej energii elektrycznej przeznaczonego do
rozliczeń wewnętrznych. Jest to możliwe tak-
że dlatego, że nie pozostaje w kolizji z prawem
i jest zgodne z art. 32, ust. 4, rozdział 5. Usta-
Rys. J. Wiatr
nieprzewodząca
obudowa IP55
o pojemności
12 modułów
gniazdo
600 W
S301 B16
YDYżo 3x2,5
wy z 10 kwietnia 1997 roku Prawo energe-
tyczne [DzU nr 89/2006, poz. 625 z później-
szymi zmianami; tekst jednolity ze stanem
prawnym na dzień 2 lipca 2007 roku jest do-
stępny na stronach internetowych URE].
Na rysunkach 2 i 3 przedstawiono plan in-
stalacji piwnic budynku oraz schemat ideowy
rozdzielnicy piwnicy lokatorskiej (RPL), w któ-
rym zainstalowano wewnętrzne układy po-
miarowe zużytej energii elektrycznej w każ-
dej piwnicy lokatorskiej. Na korytarzu piwni-
cy tego budynku zainstalowano również opra-
wy oświetleniowe tego samego typu co na
klatce schodowej. Pozwoliło to uniknąć niepo-
trzebnego świecenia źródeł światła np. wsku-
tek niewyłączenia oświetlenia po opuszczeniu
piwnicy przez lokatora. Zasilanie obwodów
piwnicznych jest prowadzone z rozdzielnicy
piwnicy (RPiwn.), zasilanej WLZ-tem wypro-
wadzonym z rozdzielnicy głównej budynku
(RGB) zainstalowanej na parterze. Pomiaro-
wy układ rozliczeniowy zużytej energii obej-
mujący odbiorniki administracyjne oraz
wszystkie odbiorniki zainstalowane w piwni-
cy, służący do rozliczeń pomiędzy dostawcą
energii a zarządem wspólnoty mieszkaniowej,
został zainstalowany w RGB.
nr 10/2007
 normy
oświetlenie, inteligentny budynek
Polskie Normy w branży elektrycznej
Z estawienie zawiera wybrane Polskie Normy dotyczące wymienionego zakresu
tematycznego, które zostały ustanowione lub przyjęte na podstawie odpowied-
nich uchwał Polskiego Komitetu Normalizacyjnego. Zakres Polskich Norm dotyczą-
cych oświetlenia i inteligentnego budynku jest ujęty w następujących katalogowych
grupach i podgrupach klasyfikacji ICS:
 instalacje oświetleniowe – podgrupy ICS: 29.140.01, 29.140.30, 97.200.30,
 lampy oświetleniowe i żarówki – 29.140.01, 29.140.20, 29.140.30,
97.200.30,
 trzonki lampowe i oprawy oświetleniowe – 29.140.10, 29.140.40,
 urządzenia pomocnicze do lamp – 29.140.99.
Zakres Polskich Norm dotyczących budynkowych systemów elektronicznych (in-
teligentny budynek) jest ujęty w grupach: 13.310, 13.320, 97.120.
W zestawieniu zamieszczono również wykaz norm z zakresu oświetlenia oraz bu-
dynkowych systemów elektronicznych wycofanych i zastąpionych przez nowe
normy. Z uwagi na ciągłą nowelizację i aktualizacje Polskich Norm zachęcamy
Czytelników do odwiedzenia strony internetowej Polskiego Komitetu Normaliza-
cyjnego www.pkn.pl i zbadania możliwości zastosowania najnowszego wydania
tych norm.
Polskie Normy dotyczące oświetlenia
PN-EN 50294:2006 Metoda pomiaru całkowitej mocy wejściowej obwodów sta-
tecznik – lampa.
PN-EN 60061-1:2001/A36:2006 (U) Trzonki i oprawki lampowe wraz ze spraw-
dzianami zamienności i bezpieczeństwa. Część 1: Trzonki lampowe. Lamp caps
and holders together with gauges for the control of interchangeability and safety.
Part 1: Lamps caps.
PN-EN 60061-1:2001/A37:2006 (U) Trzonki i oprawki lampowe wraz ze spraw-
dzianami zamienności i bezpieczeństwa. Część 1: Trzonki lampowe. Lamp caps
and holders together with gauges for the control of interchangeability and safety.
Part 1: Lamps caps.
PN-EN 60061-2:2002/A33:2006 (U) Trzonki i oprawki lampowe świetlne do insta-
lacji elektrycznych stałych domowych i podobnych. Część 2: Oprawki lampowe.
Lamp caps and holders together with gauges for the control of interchangeability
and safety. Part 2: Lampholders.
PN-EN 60061-3:2002/A35:2006 (U) Trzonki i oprawki lampowe świetlne do insta-
lacji elektrycznych stałych, domowych i podobnych. Część 3: Sprawdziany. Lamp
caps and holders together with gauges for the control of interchangeability and sa-
fety. Part 3: Gauges.
PN-EN 60061-3:2002/A36:2006 (U) Trzonki i oprawki lampowe wraz ze spraw-
dzianami zamienności i bezpieczeństwa. Część 3: Sprawdziany. Lamp caps and
holders together with gauges for the control of interchangeability and safety. Part 3:
Gauges.
PN-EN 60061-4:2002/A10:2006 (U) Trzonki i oprawki lampowe wraz ze spraw-
dzianami zamienności i bezpieczeństwa. Część 4: Wskazówki i informacje ogólne.
Lamp caps and holders together with gauges for the control of interchangeability
and safety. Part 4: Guidelines and general information.
PN-EN 60238:2007 Oprawki lampowe z gwintem Edisona.
PN-EN 60432-1:2001/A1:2006 Żarówki. Wymagania bezpieczeństwa. Część 1:
nr 10/2007
Żarówki z żarnikiem wolframowym do użytku domowego i podobnych ogólnych
celów oświetleniowych.
PN-EN 60432-2:2001/A1:2006 (U) Żarówki. Wymagania bezpieczeństwa. Część 2:
Żarówki halogenowe do użytku domowego i podobnych ogólnych celów oświetle-
niowych. Incandescent lamps. Safety specifications. Part 2: Tungsten halogen
lamps for domestic and similiar general lighting purposes.
PN-EN 60570:2007 Elektryczne systemy szynoprzewodowe zasilające do opraw
oświetleniowych.
PN-EN 60598-1:2007 Oprawy oświetleniowe. Część 1: Wymagania ogólne
i badania.
PN-EN 60598-1:2007/A1:2007 (U) Oprawy oświetleniowe. Część 1: Wymagania
ogólne i badania. Luminaires. Part 1: General requirements and tests.
PN-EN 60598-1:2007/A1:2007 (U) Oprawy oświetleniowe. Część 1: Wymagania
ogólne i badania. Luminaires. Part 1: General requirements and tests.
PN-EN 60598-2-3:2006 Oprawy oświetleniowe. Część 2-3: Wymagania szczegó-
łowe. Oprawy oświetleniowe drogowe i uliczne.
PN-EN 60598-2-12:2006 (U) Oprawy oświetleniowe. Część 2-12: Wymagania
szczegółowe dla wtyczkowych lampek nocnych. Luminaires. Part 2-12: Particular
requirements. Main socket-outlet mounted nightlights.
PN-EN 60598-2-13:2006 (U) Oprawy oświetleniowe. Część 2-13: Wymagania
szczegółowe. Oprawy oświetleniowe wbudowane w podłoże. Luminaires. Part 2-13:
Particular requirements. Ground recessed luminaires.
PN-EN 60598-2-19:2002/AC:2006 Oprawy oświetleniowe. Część 2-19: Wymaga-
nia szczegółowe. Oprawy oświetleniowe napowietrzne (wymagania bezpieczeń-
stwa). Luminaires. Part 2: Particular requirements. Section 19: Air-handling lumi-
naires (safety requirements).
PN-EN 60598-2-20:2000/A2:2006 Oprawy oświetleniowe. Wymagania szczegó-
łowe. Girlandy świetlne.
PN-EN 60598-2-22:2004/AC:2006 Oprawy oświetleniowe. Część 2-22: Wymaga-
nia szczegółowe. Oprawy oświetleniowe do oświetlenia awaryjnego.
PN-EN 60838-2-2:2006 (U) Różnorodne oprawki lampowe. Część 2-2: Wymaga-
nia szczegółowe. Złącza do modułów LED. Miscellaneous lampholders. Part 2-2:
Particular requirements. Connectors for LED-modules.
PN-EN 60921:2005/A1:2006 (U) Stateczniki do świetlówek. Wymagania funkcjo-
nalne. Ballasts for tubular fluorescent lamps. Performances requirements.
PN-EN 60929:2006 (U) Stateczniki elektroniczne prądu przemiennego do świetló-
wek. Wymagania funkcjonalne. AC supplied electronic ballasts for tubular fluore-
scent lamps. Performance requirements.
PN-EN 60923:2006/A1:2006 (U) Urządzenia pomocnicze do lamp. Stateczniki do
lamp wyładowczych (z wyłączeniem świetlówek). Wymagania funkcjonalne. Auxi-
liares for lamps. Ballasts for discharge lamps (excluding tubular fluorescent lamps).
Performance requirements.
PN-EN 61048:2006 (U) Urządzenia pomocnicze do lamp. Kondensatory stosowa-
ne w obwodach świetlówek i innych lamp wyładowczych. Wymagania ogólne i bez-
pieczeństwa. Auxiliares for lamps. Capacitors for use in tubular fluorescent and
other discharge lamp circuits. General and safety requirements.
PN-EN 61347-2-1:2003/A1:2006 (U) Urządzenia do lamp. Część 2-1: Wymagania szcze-
gółowe dotyczące urządzeń zapłonowych (innych niż zapłonniki tlące). Lamp controlge-
ar. Part 2-1: Particular requirements for starting devices (other than glow starters).
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
101
 normy
PN-EN 61347-2-2:2003/A1:2006 (U) Urządzenia do lamp. Część 2-2: Wyodręb-
nione wymagania dotyczące przekształtników elektronicznych obniżających napię-
cie, zasilanych prądem stałym lub przemiennym, do żarówek. Lamp controlgear.
Part 2-2: Particular requirements for d.c. or a.c. supplied electronic step-down co-
nvertors for filament lamps.
PN-EN 61347-2-2:2003/A2:2006 (U) Urządzenia do lamp. Część 2-2: Wyodręb-
nione wymagania dotyczące przekształtników elektronicznych obniżających napię-
cie, zasilanych prądem stałym lub przemiennym, do żarówek. Lamp controlgear.
Part 2-2: Particular requirements for d.c. or a.c. supplied electronic step-down co-
nvertors for filament lamps.
PN-EN 61347-2-3:2005/A2:2006 (U) Urządzenia do lamp. Część 2-3: Wymaga-
nia szczegółowe dotyczące stateczników elektronicznych prądu przemiennego do
świetlówek. Lamp controlgear. Part 2-3: Particular requirements for a.c. supplied
electronic ballasts for fluorescent lamp.
PN-HD 60364-7-717:2006 (U) Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych.
Część 7-717: Wymagania dotyczące specjalnych instalacji lub lokalizacji. Zespo-
ły ruchome lub przewoźne. Electrical installations of buildings. Part 7-717: Require-
ments for special installations or locations. Mobile or transportable units.
PN-EN 61347-2-7:2007 (U) Urządzenia do lamp. Część 2-7: Wymagania szcze-
gółowe dotyczące stateczników elektronicznych zasilanych prądem stałym, do
oświetlenia awaryjnego. Lamp controlgear. Part 2-7: Particular requirements for
d.c. supplied electronic ballasts for emergency lighting.
PN-EN 61347-2-8:2003/A1:2006 (U) Urządzenia do lamp. Część 2-8: Wyodręb-
nione wymagania dotyczące stateczników do świetlówek. Lamp controlgear. Part
2-8: Particular requirements for ballasts for fluorescent lamps.
PN-EN 61347-2-8:2003/Ap1:2007 (U) Urządzenia do lamp. Część 2-8: Wyodręb-
nione wymagania dotyczące stateczników do świetlówek.
PN-EN 61347-2-9:2006 (U) Urządzenia do lamp. Część 2-9: Wymagania szczegó-
łowe dotyczące stateczników do lamp wyładowczych (z wyłączeniem świetlówek).
PN-EN 61347-2-9:2002/A2:2006 (U) Urządzenia do lamp. Część 2-9: Wymaga-
nia szczegółowe dotyczące stateczników do lamp wyładowczych (z wyłączeniem
świetlówek). Lamp controlgear. Part 2-9: Particular requirements for ballasts for
discharge lamp (excluding fluorescent lamps).
PN-EN 61347-2-12:2006 (U) Urządzenia do lamp. Część 2-12: Wymagania szcze-
gółowe dotyczące stateczników elektronicznych zasilanych prądem stałym lub prą-
dem przemiennym do lamp wyładowczych. Lamp controlgear. Part 2-12: Particu-
lar requirements for d.c. or a.c. supplied electronic controlgear for LED modules.
PN-HD 60364-7-715:2006 (U) Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych.
Część 7-715: Wymagania dotyczące specjalnych instalacji lub lokalizacji. Instala-
cje oświetleniowe o bardzo niskim napięciu.
Projekt PN-EN 60061-1:2001/prA39 Trzonki i oprawki lampowe wraz ze spraw-
dzeniami zamienności i bezpieczeństwa. Część 1: Trzonki lampowe. Lamp caps
and holders together with gauges for the control if interchangeability and safety.
Part 1: Lamp caps. Wprowadza EN 60061-1:1993/prA39.
Projekt PN-EN 60061-2:2002/prA36 Trzonki i oprawki lampowe wraz ze spraw-
dzeniami zamienności i bezpieczeństwa. Część 2: Oprawki lampowe. Lamp caps
and holders together with gauges for the control if interchangeability and safety.
Part 2: Lampholders. Wprowadza EN 60061-2:1993/prA36.
Projekt PN-EN 60061-3:2002/prA38 Trzonki i oprawki lampowe wraz ze spraw-
dzeniami zamienności i bezpieczeństwa. Część 3: Sprawdziany. Lamp caps and
holders together with gauges for the control if interchangeability and safety. Part 3:
Gauges. Wprowadza EN 60061-3:1993/prA38.
Projekt PN-EN 60061-4:2002/prA11 Trzonki i oprawki lampowe wraz ze spraw-
dzeniami zamienności i bezpieczeństwa. Część 4: Wskazówki i informacje ogólne.
Lamp caps and holders together with gauges for the control if interchangeability
w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
102
and safety. Part 4: Guidelines and general information. Wprowadza EN 60061-4:1992/
prA11.
Projekt PN-EN 12193 Światło i oświetlenie w sporcie. Lihgt and Lighting. Sports
lighting. Wprowadza EN 12193:1999, zastąpi PN-EN 12913:2002 (U).
Projekt PN-EN 13201-2 Oświetlenie dróg. Część 2: Wymagania oświetleniowe.
Road lighting. Part 2: Performance requirements. Wprowadza EN 13201-2:2003,
zastąpi PN-EN 13201-2:2005 (U).
Projekt PN-EN 13201-3 Oświetlenie dróg. Część 3: Obliczenia oświetleniowe. Road
lighting. Part 3: Calculation of performance. Wprowadza EN 13201-3:2003, zastą-
pi PN-EN 13201-3:2003/AC:2005 (U).
Polskie Normy dotyczące budynkowych systemów elektronicznych
(Inteligentny Budynek)
PN-EN 40-4:2006/AC:2006 (U) Słupy oświetleniowe. Część 4: Wymagania dla
słupów oświetleniowych żelbetowych i z betonu sprężonego. Lighting columns.
Part 4: Requirements for reinforced and prestressed concerte lighting columns.
PN-EN 13321-1:2006 (U) Otwarta wymiana danych w automatyce budynków, ste-
rowaniu i zarządzaniu budynkami. Domowe i budynkowe systemy elektroniczne.
Część 1: Wymagania dotyczące wyrobów i systemu. Open data communications
in building automation, controls and buildings managment. Home and building elec-
tronic system. Part 1: Product and system requirements.
PN-EN 13321-2:2006 (U) Otwarta wymiana danych w automatyce budynków, ste-
rowaniu i zarządzaniu budynkami. Domowe i budynkowe systemy elektroniczne.
Część 2: Komunikacja KNXnet/IP. Open data communications in building automa-
tion, controls and buildings managment. Home and building electronic system.
Part 2: KNXnet/IP Communication.
PN-EN 14908-1:2006 (U) Otwarta wymiana danych w automatyce budynków, ste-
rowaniu i zarządzaniu budynkami. Domowe i budynkowe systemy elektroniczne.
Część 1: Stos protokołu. Open data communications in building automation, con-
trols and buildings managment. Home and building electronic system. Part 1: Pro-
tocol Stack.
PN-EN 14908-2:2007 (U) Otwarta transmisja danych w automatyzacji budynków,
sterowaniu i zarządzaniu budynkami. Protokół sieci sterowania. Część 1: Transmi-
sja za pomocą skrętki dwużyłowej.
PN-EN 14908-3:2006 (U) Otwarta wymiana danych w systemach automatyzacji,
sterowania i zarządzania budynkami. Protokół sieci sterowania. Część 3: Wyma-
gania dotyczące kanału wykorzystującego energetyczną sieć zasilającą. Open data
communications in building automation, controls and buildings managment. Home
and building electronic system. Part 3: Power Line Channel Specification.
PN-EN 14908-4:2006 (U) Otwarta wymiana danych w systemach automatyzacji,
sterowania i zarządzania budynkami. Protokół sieci sterowania. Część 4: Transmi-
sja za pomocą protokołu internetowego (IP). Open data communications in buil-
ding automation, controls and buildings managment. Home and building electro-
nic system. Part 4: IP Communication.
PN-EN 50090-4-1:2006 Domowe i budynkowe systemy elektroniczne (HBES). Część
4-1: Warstwy niezależne od nośników. Warstwa aplikacji dla HBES klasy 1.
PN-EN 50090-4-2:2006 Domowe i budynkowe systemy elektroniczne (HBES).
Część 4-2: Warstwy niezależne od nośników. Warstwa transportowa, warstwa sie-
ciowa i główne elementy warstwy łącza danych dla HBES klasy 1.
PN-EN 50090-5-1:2007 Domowe i budynkowe systemy elektroniczne (HBES).
Część 5-1: Nośniki i warstwy zależne od nośników. Transmisja liniami zasilający-
mi w systemach HBES klasy 1.
PN-EN 50090-5-3:2007 Domowe i budynkowe systemy elektroniczne (HBES).
Część 5-3: Nośniki i warstwy od nich zależne. Częstotliwości radiowe.
nr 10/2007
PN-EN 50090-7-1:2006 Domowe i budynkowe systemy elektroniczne (HBES).
Część 7-1: Zarządzanie systemem. Procedury zarządzania.
PN-EN 50090-9-1:2006 Domowe i budynkowe systemy elektroniczne (HBES).
Część 9-1: Wymagania dotyczące instalacji. Okablowanie strukturalne dla HBES
klasy 1., skrętka dwużyłowa.
PN-EN 60598-2-11:2006 Oprawy oświetleniowe. Część 2-11: Wymagania szcze-
gółowe. Oprawy oświetleniowe do akwarium.
PN-EN 60794-2-11:2006 (U) Kable światłowodowe. Część 2-11: Kable światło-
wodowe do układania wewnątrz pomieszczeń. Szczegółowe wymagania dotyczą-
ce kabli jedno- i dwuświatłowodowych stosowanych do okablowania budynków.
Optical fibre cables. Part 2-11: Indoor cables. Detailed specyfication for simplex
and duplex cables for use in premises cabling.

Polskie Normy wycofane (przez zastąpienie) z zakresu oświetlenia

Lp. Normy wycofane Zastąpione przez
PN-EN 50294:2002 (U) Metoda pomiaru całkowitej mocy wejściowej obwodów
PN-EN 50294:2006 Metoda pomiaru całkowitej mocy wejściowej
1. statecznik – lampa. Measurement metod of total input power of ballasts-lamp circuit
obwodów statecznik – lampa.
oraz PN-EN 50294:2002/A2:2003 (U).
2. PN-EN 60238:2005 (U) oraz PN-EN 60570:2005/AC:2006 (U) PN-EN 60238:2007 Oprawki lampowe z gwintem Edisona
PN-EN 60570:2007 Elektryczne systemy szynoprzewodowe
3. PN-EN 60570:2004 (U)
zasilające do opraw oświetleniowych.
PN-EN 60598-1:2001/A11:2002 (U) Oprawy oświetleniowe. Wymagania ogólne
i badania (zmiana A11). Luminaires. Part 1: general requireents and tests
4. (Amendment A11) oraz PN-EN 60598-1:2005 (U), PN-EN 60598-1:2001, PN-EN 60598-1:2007 Oprawy oświetleniowe. Część 1: Wymagania ogólne i badania.
PN-EN 60598-1:2001/A11:2002, PN-EN 60598-1:2001/A12:2003,
PN-EN 60598-1:2001/Ap1:2002, PN-EN 60598-1:2001/Ap2:2005
PN-EN 60598-2-3:2006 Oprawy oświetleniowe.
5. PN-EN 60598-2-3:2003 (U) oraz PN-EN 60598-2-3:2003/AC:2006 (U)
Część 2-3: Wymagania szczegółowe. Oprawy oświetleniowe drogowe i uliczne.
PN-EN 60598-2-11:2006 Oprawy oświetleniowe.
6. PN-EN 60598-2-11:2005 (U)
Część 2-11: Wymagania szczegółowe. Oprawy oświetleniowe do akwarium.
PN-EN 60923:2002 (U) Urządzenia pomocnicze do lamp. Stateczniki do lamp
wyładowczych (z wyłączeniem świetlówek). Wymagania funkcjonalne. PN-EN 60923:2006 (U) Urządzenia pomocnicze do lamp. Stateczniki do lamp
7.
Auxiliares for lamps. Ballasts for discharge lamps (excluding tubular fluorescent lamps). wyładowczych (z wyłączeniem świetlówek). Wymagania funkcjonalne.
Performance requirements oraz PN-EN 60923:2002?A1:2005 (U).
PN-EN 60929:2006 (U) Stateczniki elektroniczne prądu
8. PN-EN 60929:2002 (U)
przemiennego do świetlówek. Wymagania funkcjonalne.
PN-EN 61048:2002 (U) Urządzenia pomocnicze do lamp. Kondensatory stosowane
w obwodach świetlówek i innych lamp wyładowczych. Wymagania ogólne
i bezpieczeństwa (zmiana A2). Auxiliares for lamps. Capacitors for use in tubular PN-EN 61048:2006 (U) Urządzenia pomocnicze do lamp. Kondensatory stosowane
9.
fluorescent and other discharge lamp circuits. General and safety requirements w obwodach świetlówek i innych lamp wyładowczych. Wymagania ogólne i bezpieczeństwa.
(Amendment A2) oraz PN-EN 61048:2000, PN-EN 61048:2000/A2:2002,
PN-EN 61048:2000/Ap1:2001.
PN-EN 61199:2000 Świetlówki jednotrzonkowe. Wymagania bezpieczeństwa.
10. PN-EN 61199:2006 Świetlówki jednotrzonkowe. Wymagania bezpieczeństwa.
Single-capped fluorescent lamps. Safety specifications.
PN-EN 61347-2-7:2007 (U) Urządzenia do lamp.
11. PN-EN 61347-2-7:2005 Część 2-7: Wymagania szczegółowe dotyczące stateczników
elektronicznych zasilanych prądem stałym, do oświetlenia awaryjnego.
PN-EN 61347-2-9:2002 (U) Urządzenia do lamp. Część 2-9: Wymagania szczegółowe
dotyczące stateczników do lamp wyładowczych (z wyłączeniem świetlówek). PN-EN 61347-2-9:2006/A2:2006 (U) Urządzenia do lamp. Część 2-9: Wymagania
12.
Lamp controlgear. Part 2-9: Particular requirements for ballasts for discharge lamp szczegółowe dotyczące stateczników do lamp wyładowczych (z wyłączeniem świetlówek).
(excluding fluorescent lamps) oraz PN-EN 61347-2-9:2002/A1:2004 (U).
PN-HD 60364-7-715:2006 (U) Instalacje elektryczne w obiektach budowlanych.
13. PN-HD 60364-7-715:2002/A1:2004 (U) Część 7-715: Wymagania dotyczące specjalnych instalacji lub lokalizacji.
Instalacje oświetleniowe o bardzo niskim napięciu.

Polskie Normy wycofane (przez zastąpienie) z zakresu budynkowych

systemów elektronicznych (Inteligentny Budynek)
Lp. Normy wycofane Zastąpione przez
PN-EN 50090-4-1:2006 Domowe i budynkowe systemy elektroniczne (HBES).
1. PN-EN 50090-4-1:2005 (U)
Część 4-1: Warstwy niezależne od nośników. Warstwa aplikacji dla HBES klasy 1.
PN-EN 50090-4-2:2006 Domowe i budynkowe systemy elektroniczne (HBES). Część 4-2: Warstwy niezależne od nośników.
2. PN-EN 50090-4-2:2004 (U)
Warstwa transportowa, warstwa sieciowa i główne elementy warstwy łącza danych dla HBES klasy 1.
PN-EN 50090-5-1:2007 Domowe i budynkowe systemy elektroniczne (HBES).
3. PN-EN 50090-5-1:2005 (U)
Część 5-1: Nośniki i warstwy zależne od nośników. Transmisja liniami zasilającymi w systemach HBES klasy 1.
4. PN-EN 50090-7-1:2004 (U) PN-EN 50090-7-1:2006 Domowe i budynkowe systemy elektroniczne (HBES). Część 7-1: Zarządzanie systemem. Procedury zarządzania.
PN-EN 50090-9-1:2006 Domowe i budynkowe systemy elektroniczne (HBES).
5. PN-EN 50090-9-1:2005 (U)
Część 9-1: Wymagania dotyczące instalacji. Okablowanie strukturalne dla HBES klasy 1., skrętka dwużyłowa.
PN-EN 14908-2:2007 (U) Otwarta transmisja danych w automatyzacji budynków, sterowaniu i zarządzaniu budynkami.
6. PN-EN 14908-2:2006 (U)
Protokół sieci sterowania. Część 1: Transmisja za pomocą skrętki dwużyłowej.
7. PN-ISO 16484-3:2005 (U) PN-ISO 16484-3:2007 Systemy automatyzacji i sterowania budynków (BACS). Część 3: Funkcje.
Jerzy Nowotczyński, Krystyna Nowotczyńska

nr 10/2007 w w w. e l e k t r o . i n f o . p l
103
 dystr ybucja

elektro.info można kupić w całej Polsce

euroKABEL-prorem Sp. z o.o. Starachowice, ul. Kościelna 98A

ZAKŁAD ENERGETYCZNY TORUŃ Bydgoszcz, ul. Fordońska 248 J, tel. 52/329-91-40

ENERGOHANDEL Sp. z o.o. Toruń, ul. Wschodnia 36 b, tel. 56/659-57-75
www.energohandel.com.pl Włocławek, ul. Duninowska 8, tel. 54/233-29-25
Brodnica, ul. 18 Stycznia 40, tel. 56/697-53-67
Grudziądz, ul. M. Curie-Skłodowskiej 6/7, tel. 56/642-18-80
Nowe Miasto Lubawskie, ul. Kościelna 8, tel. 56/697-23-95
ACEL Gdańsk, ul. Twarda 6c, tel. 58/340-14-45 Rypin, ul. Pisaki 31, tel. 54/423-13-90
www.acel.com.pl Radziejów Kujawski,ul. Brzeska 19, tel. 54/285-34-48
AMPER sp. j. Bolesławiec, ul. Wróblewskiego 7e, tel. 75/732-61-54 Toruń, ul. P.Fr.Skarbka 7/9, tel. 56/659-56-35
Lipno, ul. Mickiewicza 46, tel. 54/287-25-05 w. 32
Szczecin, ul. Firlika 41, tel. 91/812-55-12
ARTELEK sc FERT KSIĘGARNIA BUDOWLANA Kraków, ul. Kazimierza Wielkiego 54A, tel. 12/294-73-99
ASTE Sp. z o.o. Gdańsk, ul. Wielopole 7, tel. 58/340-69-00 FHU MAKRO Bochnia, ul. Proszkowa 40A, tel. 14/611-15-75
www.aste. pl Kraków, ul. Królewska 2, tel. 12/292-80-51
BARGO Sp. z o.o. Dziekanów Polski, ul. Kolejowa 223, tel. 22/751-29-29 Wieliczka, ul. Narutowicza 24, tel. 12/278-59-74
www.bargo.pl IN MEDIO SALONY SPRZEDAŻY PRASY IN MEDIO
BIELTOR s.j. Bielsko-Biała, ul. Warszawska 56, tel. 33/811-99-20
KSIĘGARNIA „QUO VADIS” Elbląg, ul. 1 Maja 35, tel. 55/232-57-91
COSIW-SEP Warszawa, ul. Świętokrzyska 14,
www.cosiw.sep.com.pl tel. 22/336-14-19, 336-14-20, 336-14-21 Platforma Handlowa ELENET e-hurtownia ELENET
ZAKŁAD ENERGETYCZNY Białystok, ul. Elewatorska 17/1, tel. 85/662-75-27 www.elektrotechnika.net.pl
BIAŁYSTOK Białystok, ul. Świętojańska 12, tel. 85/748-22-66 POLAMP Sp. z o.o. Giżycko, ul. Przemysłowa 1, tel. 87/429-89-00
PPH EKTO Sp. z o.o. Łomża, ul. Polowa 1, tel. 86/215-01-52 www.polamp.com Giżycko, ul. Armii Krajowej 7, tel. 87/428-32-68
www.ekto.com.pl Bielsk Podlaski, ul. Rejonowa 6, tel. 85/730-08-06 Ełk, ul. Suwalska 82B, tel. 87/621-62-18
Ełk, ul. Sportowa 1, tel. 87/621-14-80 Mrągowo ELTA, ul. Mrongowiusza 54, tel. 89/741-25-05
Projektowanie Augustów, ul. Elektryczna 2, tel. 87/643-73-52 Kętrzyn ELTA, ul. Rycerska 4/2, tel. 89/752-21-94
Sprzedaż hurtowa i detaliczna Sokółka, ul. Kolejowa 25, tel. 85/711-20-02 Ełk, ul. Stary Rynek 2, tel. 87/610-96-26
Produkcja Giżycko, ul. Przemysłowa 3, tel. 87/429-86-16
Wykonawstwo Suwałki, ul. Piaskowa 1, tel. 87/562-12-98 HURTOWNIA Warszawa, ul. Obrzeżna 3,
Usługi eksploatacyjne ELEKTROTECHNICZNA ROMI tel. 22/499 23 21, tel./faks 22/857-31-83
M. Olszewski R. Drabik Spółka Jawna
ELECTRIC Gdańsk, ul. Grunwaldzka 481, tel. 58/344-73-54
www.romisj.pl
ELEKTROHURT Poznań, ul. Małe Garbary 7a, tel. 61/853-02-53 hurtownia@romisj.pl
HURTOWNIA ELEKTROTECHNICZNA biuro@romisj.pl
I OŚWIETLENIOWA
ELEKTRO-PARTNER Leszno, ul. Obrońców Lwowa 18, tel. 65/520-25-19
RUCH SA SIEĆ SPRZEDAŻY RUCH W CAŁYM KRAJU
HURTOWNIE ELEKTRYCZNE
ELEKTRO-PARTNER Ząbkowice Śląskie, ul. Niepodległości 24, tel. 74/815-40-00 SEP STOWARZYSZENIE ELEKTRYKÓW POLSKICH
www.sep.org.pl Oddziały SEP w calym kraju.
ELGED Inowrocław, ul. Metalowców 7, tel. 52/356-55-40
HURTOWNIA ARTYKUŁÓW SOLAR Kraków, ul. Radzikowskiego 35, tel. 12/638-91-22
ELEKTRYCZNYCH Polska Sp. z o.o. Lublin, ul. Witosa 3, tel. 81/444-25-05
Łódź, ul. Rokicińska 162, tel. 42/677-58-30
FH EL-INSTAL Bartoszyce, ul. Szewców 7
Wrocław, ul. Krakowska 141-155, tel. 71/341-69-16
PPH ELKABEL sp.j. Bielsko-Biała, ul. Komorowicka 39-41, tel. 33/821-23-20 Szczecin, ul. Heyki 3, tel. 91/462-48-79
www.elkabel.pl Kielce, ul. Zagnańska 71, tel. 41/343-13-39
SPE STOWARZYSZENIE POLSKICH ENERGETYKÓW
Lublin, ul. Zemborzycka 112, tel. 81/748-90-73
www.spe.org.pl Oddziały SPE w całym kraju.
Parczew, al. Jana Pawła II 38, tel. 83/355-19-99
Pruszcz Gdański, ul. Sikorskiego 2, tel. 58/691-76-39
Rzeszów, ul. Magazynowa 1, tel. 17/864-22-87 WYBIERZ PRENUMERATĘ „ELEKTRO.INFO” – NAPRAWDĘ WARTO!
HURTOWNIA ELEKTROTECHNICZNA Żary, ul. Hutnicza 1
ELMAT
PRENUMERATA ROCZNA – 50 zł
PRENUMERATA EDUKACYJNA – 30 zł
ELMI Giżycko, ul. Smętka 6A, tel. 87/428-47-88
www.elmi.net.pl Kruszewiec 21, 11-400 Kętrzyn, tel. 89/752-20-68  10 numerów w roku (numery łączone: 1/2, 7/8 – w cenie numeru pojedynczego),
PPH ELNOWA Bydgoszcz, ul. Szubińska 17, tel. 52/375-45-71  przesyłka na koszt wydawnictwa,
 w prenumeracie koszt 1 egzemplarza taniej o 15 % w stosunku do ceny w sprzedaży detalicznej,
ELPIE Sp. z o.o. Lublin, ul. Inżynierska 3, tel. 81/744-26-51  dla studentów – zniżka – 50 % ( po przesłaniu kserokopii aktualnej legitymacji studenckiej),
www.elpie.com.pl Chełm, ul. Mickiewicza 7A, tel./faks 82/564-86-91  bezpłatna prenumerata próbna.
Zamość, ul. Hrubieszowska 63, tel./faks 84/639-84-95
Puławy, ul. Włostowicka 3, tel./faks 81/886-41-50 Zamówienia będą realizowane po dokonaniu wpłaty na konto: BANK ZACHODNI WBK S.A.
Biała Podlaska, ul. Handlowa 1, tel./faks. 83/342-07-61 VI O/WARSZAWA 46 1090 1753 0000 0000 7406 8950. Kontakt w sprawie prenumeraty i dystrybucji
Hrubieszów, ul. Polna 1, tel./faks 84/697-23-56 z p. Anetą Kacprzycką, e-mail: akacprzycka@medium.media.pl, tel. 022 810 21 24, faks 022 810 27 42.

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
104
 recenzja

metrologia elektryczna
Cennym elementem prezentowanej
książki jest rozdział na temat pomiarów

i elektroniczna wykonywanych za pomocą oscyloskopu,

które sprawiają dużo trudności studentom
odrabiającym ćwiczenia laboratoryjne
dr inż. Stanisław Derlecki w ramach przedmiotu metrologia. Autor
opisał w tym rozdziale budowę i zasadę

W spółczesny rozwój nauki i techniki

jest nierozerwalnie związany z po-
stępem w metrologii, która jest nauką
o miarach i mierzeniu. Dlatego też przed-
miot poświęcony metrologii jest prowadzo-
ny na pierwszych latach studiów technicz-
nych, a wielu studentów ma pro-
dowa i zasady działania najpopularniej- działania oscyloskopu oraz szczegółowo
szych mierników analogowych i cyfrowych. omówił podstawowe pomiary wykonywa-
W kolejnych czterech rozdziałach zamiesz- ne za jego pomocą. Po zanalizowaniu po-
czono informacje na temat pomiarów mocy miarów podstawowych wielkości elek-
i energii prądu stałego oraz przemien- trycznych poruszył również tematy-
nego. Autor poświęcił dużo miejsca po- kę związaną z pomiarami wybranych
wielkości nieelektrycznych meto-

65
25
blem z jego opanowaniem. Wykła- dami elektrycznymi. W tym roz-
dowcy prowadzący zajęcia z tego dziale czytelnicy znajdą wyczer-
przedmiotu, chcąc pomóc swoim ZŁ z VAT
pujące informacje dotyczące po-
studentom w opanowaniu tematu, miarów z wykorzystaniem prze-
opracowują skrypty uczelniane sta- tworników tensometrycznych,
nowiące pomoc dla studentów. Za- Halla, piezomagnetycznych, foto-
kres materiału zamieszczonego elektrycznych, pojemnościowych,
w skryptach różnych uczelni może indukcyjnych i innych. W ostat-
nieco się różnić wskutek rozbież- nim rozdziale znalazły się podsta-
ności programowych, ale podsta- wy projektowania, opisano rów-
wowy materiał w nich zawarty nież interfejsy stosowane w tech-
obejmuje te same zagadnienia. nice pomiarowej.
Przykładem takiej publikacji jest Cały materiał zgromadzony
książka pt. „Metrologia elektrycz- w książce jest bogato ilustrowa-
na i elektroniczna” autorstwa dr. ny rysunkami. Wzory matema-
inż. Stanisława Derleckiego, pra- tyczne zostały ograniczone do
cownika naukowego Politechniki podania ich ostatecznej postaci
Łódzkiej. To skrypt uczelniany prze- na korzyść jakościowego opisu
znaczony do nauki przedmiotu me- prezentowa nych zagadnień.
trologia elektryczna i elektronicz- Mimo że książka jest adresowa-
na. Książka została podzielona na na do studentów wydziałów elek-
osiemnaście rozdziałów, w których trycznych wyższych uczelni tech-
autor omawia poszczególne zagad- nicznych, to ze względu na poru-
nienia związane z pomiarami wiel- szane w niej zagadnienia, mogą
kości elektrycznych oraz wielkości z niej również korzystać inżynie-
nieelektrycznych metodami elek- rowie zajmujący się w praktyce
trycznymi. W pierwszych sześciu pomiarami elektrycznymi. Może
rozdziałach znalazły się podstawowe wia- miarom rezystancji, reaktancji oraz impe- być również przydatna w codziennej pra-
domości dotyczące pomiarów, wzorce po- dancji, ze szczególnym uwzględnieniem po- cy nauczycieli średnich szkół technicz-
miarowe wielkości elektrycznych, metody miarów wykonywanych za pomocą różnych nych o profilu elektrycznym.
pomiarowe, dokładność pomiarów oraz bu- mostków pomiarowych. mgr inż. Julian Wiatr

wwww
. k. skisei ge ag ranr inai taet cehc nh incizcnz an .ac.oc m
om. p. lp l

KSIĘGARNIA TECHNICZNA tak, zamawiam

tak, zamawiam
książkę ............................................................
książkę ............................................................
w liczbiew.........
liczbie egz.,
.........
w cenie
egz., .................
w cenie ................. KSIĘGARNIA TECHNICZNA
DW MEDIUM DW MEDIUM
imię imię nazwiskonazwisko firma firma
zawód wykonywany
zawód wykonywany NIP: NIP:
kod kod miejscowość
miejscowość
tel. 022 810 21 24 ulica ulica nr nr lok. lok. tel. 022 810 21 24
faks 022 810 27 42 faks 022 810 27 42
tel./faks tel./faks e-mail e-mail
Wyrażam zgodę
Wyrażam
na wystawienie
zgodę na wystawienie
faktury VAT
faktury
bez mojego
VAT bez
podpisu
mojego podpisu

eib@ksiegarniatechniczna.com.pl data data podpis podpis eib@ksiegarniatechniczna.com.pl

27 42 810 n
27r421 0 / 2 0 0 7
www.ksiegarniatechniczna.com.pl w w w. e l e k t r o . i n f o . p l www.ksiegarniatechniczna.com.pl
106
Kupon należy
Kupon
nakleić
należy
na kartę
nakleić
pocztową
na kartęi pocztową
przesłać pod
i przesłać
adres: DW
pod MEDIUM,
adres: DW04-051
MEDIUM,
Warszawa,
04-051 Warszawa,
ul. Poligonowa
ul. Poligonowa
3, lub przesłać
3, lub
faksem
przesłać
(0-22)
faksem
810 (0-22)

Wyrażam zgodę na wprowadzenie i przetwarzanie przez Dom Wydawniczy MEDIUM moich danych w celach marketingowych,
zgodnie z Ustawą z 29.08.1997 o ochronie danych osobowych (DzU z 2002 r., nr 101, poz. 926, z późn. zm.). Wydawnictwo zapewnia mi prawo wglądu do moich danych i ich aktualizacji.
 krzyżówka

nagrodę ufundowała firma

1 2 3 4 5 6 7

16
8

9 10 11

13
12

14 7
13 14

17
15 16 17 18

19 20 21 22 23

11
24

12 9 2
25 26

3
27

28 29 30 31 32

Do wygrania 35
33

36
34

15

12 lampek 4

DOT-itTM 37

6 1
8

10

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 12 13 14 15 16 17
z późn. zm.). Wydawnictwo zapewnia mi prawo wglądu do moich danych i ich aktualizacji.
marketingowych, zgodnie z Ustawą z 29.08.1997 o ochronie danych osobowych (DzU z 2002 r., nr 101, poz. 926,
Wyrażam zgodę na wprowadzenie i przetwarzanie przez Dom Wydawniczy MEDIUM moich danych w celach

hasło krzyżówki: ...................................................................................................................

kod .. .. – .. .. .. miejscowość ..................................................................................................
telefon...................................................... e-mail .............................................................
ulica: ...................................................................................... nr ............... lok. ...................
zawód wykonywany ..........................................................................................
imię: ................................................... nazwisko: .................,...............................................
Kupon należy nakleić na kartę pocztową i przesłać na adres: 04-051 Warszawa, ul. Poligonowa 3 lub

Poziomo: 1 dźwiękowe wyrażenie nastroju; 5 zaszczyt; 8 skwar; 9 źródło stałego prądu elektrycznego; 11 po-
emat epicki przypisywany Homerowi; 12 gruszka smaczliwka; 13 ojciec zięcia; 14 tłuszcz techniczny; 15 ro-
dzaj tkaniny bawełnianej; 19 pomieszczenie; 21 rodzaj wgłębienia w murze; 24 urządzenie do rozdzielania
Data: ................................ Podpis: ....................................................

izotopów; 25 ponoć myli się tylko raz; 26 dokument dopuszczający urządzenie do użytkowania; 28 warstwa
przydenna; 30 kłamca; 31 materiał opatrunkowy; 35 określa Bliski Wschód; 36 uszkodzenie; 37 rodzaj po-
przesłać faksem na numer: (0-22) 810-27-42

limerycznych reakcji chemicznych.

Pionowo: 2 iskrownik; 3 wąski bęben z tarczami o dużej średnicy na zwoje kabli; 4 ogrodzenie; 6 rodzaj zja-
wiska optycznego w atmosferze; 7 rodzaj fachu; 10 rodzaj krzywej zamkniętej; 11 bożyszcze; 15 zalotna roz-
mowa; 16 najmniejsza cząstka pierwiastka chemicznego zachowująca jego właściwości chemiczne; 17 prze-
pływa przez Saragossę; 18 rocznik; 19 arkan; 20 niewielkie skupisko włosów rosnących na skórze; 22 po-
wierzchnia kuli; 23 choroba płuc; 27 gremium dowódcze w firmie; 29 urządzenie podciśnieniowe wspoma-
gające działanie hamulców w samochodach; 32 węgierski trunek; 33 ucieczka przed ciosem; 34 skała osa-
dowa będąca podłożem bardzo żyznych gleb.
(jasa)

Litery z pól ponumerowanych od 1 do 17 utworzą hasło. Rozwiązanie

prosimy nadsyłać do 20 listopada pod adres redakcji (kupon zamiesz-
czamy obok). Do wygrania są najnowsze lampki DOT-itTM firmy OSRAM.
DOT-itTM to okrągła przenośna lampka wyposażona w trzy diody LED.
Montuje się ją dzięki samoprzylepnej warstwie. Zasilana jest bateriami, przyda się więc wszędzie tam,
gdzie brakuje stałego źródła światła lub potrzebujemy doświetlenia jakiejś strefy.

Nagrodę w krzyżówce z numeru 7-8, opalarko-zgrzewarkę Multi-Tip ufundowaną przez firmę BOSCH,
wygrał Pan Roman Kobyliński z Warszawy. Gratulujemy!

w w w. e l e k t r o . i n f o . p l nr 10/2007
106
 Dystrybutor i producent transformatorów
olejowych oraz osprzętu kablowego

Firma Nowa Plus Sp. z o.o. z siedzibą w Suchym Lesie

Transformatory TPC k. Poznania jest producentem i dystrybutorem osprzętu
stacyjne
kablowego oraz materiałów elektroizolacyjnych. Od 2003
roku jest głównym dystrybutorem transformatorów fran-
cuskiej firmy Transfix Toulon, produkującej transformatory
rozdzielcze SN o mocach od 40 do 2000 kVA oraz trans-
formatory TPC z funkcją zabezpieczenia/rozłączenia. Trans-
formatory rozdzielcze SN zostały przebadane przez Instytut
Energetyki w Warszawie i posiadają dopuszczenie do sto-
sowania w krajowych przedsiębiorstwach energetycznych.

Transformatory T3O
i T3OE stacyjne i słupowe
TPC to opracowane i opatentowane przez firmę TRANS-
FIX rozwiązanie integrujące transformator z układem za-
pewniającym odłączenie zasilania z sieci SN w przy-
padku wystąpienia zwarcia wewnętrznego transformatora.
Transformatory TPC są szczególnie zalecane:
• w stacjach usytuowanych blisko zabudowań,
• w strefach ochronnych, np. skupiska ludzi,
zbiorniki wodne, parki, lasy itp.,
• w sieciach SN o dużych prądach zwarciowych.

Transformatory TPC instalowane na stacjach słupowych

nie wymagają stosowania bezpieczników napowietrz-
nych po stronie SN. W stacjach kontenerowych po-
zwala to na uproszczenie instalacji SN przez zastąpienie
funkcji zestawu rozłącznika z bezpiecznikami układem
Transformatory TPC
nasłupowe wiszące
„zabezpieczenie – rozłączenie”.

Nowa Plus Sp. z o.o.

ul. Klonowa 7,
62-002 Suchy Las k. Poznania
tel. +48 61 652 59 58 Ulgowa infolinia - 0 801 34 34 01
tel. +48 61 652 59 59 e-mail: biuro@nowaplus.com.pl

w w w . n o w a p l u s . c o m . p l
®

PERFEKCJA W POMIARACH
 automatyka przemys³owa
®

 elektronika
 energetyka
®
®
®
®
®
®
®
®

® 02-784 Warszawa, ul.Janowskiego 15 tel./fax (0-22) 641-15-47, 644-42-50

http://www.ndn.com.pl e-mail: ndn@ndn.com.pl