c
 


 
 
 



W wyniku układu Ribbentrop -Mołotow (23 VIII 1939) i późniejszych roboczych uzgodnień
między ZSRR i III Rzeszą terytorium przedwrześniowej Polski podzielono na strefy okupacji
niemieckiej i radzieckiej. 17 IX Armia Czerwona dokonała inwazji na wschodnie granice
Polski, łamiąc tym samym wszystkie traktaty pokojowe. W nocy z 17 na 18 IX władze polskie
opuściły kraj i przekroczyły granicę rumuńską. 28 IX ustalono granicę niemiecko -radziecką
wzdłuż Pisy, Narwi, Bugu i Sanu.
Na ludność polską zamieszkującą terytoria przyłączone do ZSRR już w październiku spadły
ciężkie represje stalinowskiego aparatu bezpieczeństwa.W atmosferze terroru milicji i NKWD 22
października 1939 odbyły się wybory do zgromadzeń ludowych, które ͣpoprosiły͟ o włączenie do
republik radzieckich: Ukraińskiej i Białoruskiej w konsekwencji czego mieszkańcom nadano
obywatelstwo ZSRR.
Od momentu wkroczenia Armii Czerwonej na wschodnie tereny Rzeczpospolitej okupant prowadził
politykę eksterminacji w stosunku do ludności. Obligatoryjne przyznanie obywatelstwa radzieckiego
byłym obywatelom państwa polskiego na terenach okupowanych dało podstawę do powołania w
latach 1939-1941 ok. 150 tys. Polaków do Armii Czerwonej. Likwidacją elity społeczeństwa zajęło się
skutecznie NKWD. Setki tysięcy osób wywieziono do łagrów, więzień i miejsc odosobnienia w
azjatyckiej części ZSRR. Sądy radzieckie wydawały masowo wyroki śmierci w procesach, które były
parodią wymiaru sprawiedliwości. W łagrach sowieckich przebywało w nieludzkich warunkach (głód,
choroby, mrozy, ciężka praca) ponad 1700 tysięcy przedwojennych obywateli polskich. Kilkanaście
tysięcy Polaków Sowieci rozstrzelali podczas ewakuacji Lwowa, Wilna oraz innych miast na Kresach
Wschodnich po agresji III Rzeszy na Związek Radziecki w czerwcu 1941.
Ofiarami NKWD padło również ponad 15 tysięcy polskich oficerów i funkcjonariuszy policji
aresztowany na przełomie IIIʹIV 1940. Przetrzymywani w obozach w: Kozielsku, Starobielsku i
Ostaszkowie, którzy zostali zamordowani. Stany Zjednoczone na czele z Prezydentem Roosveeltem
zabraniały ujawniać jakichkolwiek informacji i materiałów amerykańskich na temat Katynia. Ci, którzy
próbowali cokolwiek na ten temat opublikować, musieli rozstać się z pełnionymi funkcjami
państwowymi. 13 IV 1943 Niemcy ogłosili, że odkryli groby polskich oficerów zamordowanych przez
NKWD. Sowieci gwałtownie temu zaprzeczyli oskarżając Niemców. Rząd polski zwrócił się do
Międzynarodowego Czerwonego Krzyża w Genewie o zbadanie sprawy. W odwecie Związek Radziecki
zerwał stosunki dyplomatyczne z rządem polskim i oskarżył go o współpracę z Hitlerem. Brytyjczycy i
Amerykanie zachowując bierność poparli właściwie działania Moskwy. Stalin uzyskał w ten sposób
wolną rękę w tworzeniu struktur komunistycznej agentury w celu objęcia władzy w Polsce.
W 1944 sfabrykowano dowody mające służyć oskarżeniu Niemców o tę zbrodnię. Mimo wysiłków
sowieckich nie włączono tych pomówień do aktu oskarżenia w procesie Norymberskim. Władze PRL
podtrzymywały sowiecką wersję wydarzeń aż do 1990. Mówienie prawdy o tych wydarzeniach
kończyło się szykanami komunistycznej administracji, a czasami prześladowaniem przez SB. W 1992
Polska otrzymała kopię decyzji Ł. Berii o rozstrzelaniu 25 700 osób cywilnych i wojskowych
pochodzenia polskiego.
7 marca 1940 na mocy rozkazu NKWD nr 00308, podpisanego przez komisarza bezpieczeństwa
państwowego Ławrientija Berię, zostały powołane do życia trójki operacyjne, których zadaniem miało
być przygotowanie list osób przeznaczonych do wywózki na wschód.
W latach 1939-41 odbyło się pięć deportacji i przymusowych przesiedleń; pierwsza ʹ na przełomie
października i listopada 1939. Wprawdzie celowym miejscem zesłania nie była Syberia ani
Kazachstan, tylko wschodnie obwody Białoruskiej i Ukraińskiej SRR, mimo wszystko była to pierwsza
klasyczna deportacja. Wszystkim deportowanym władze sowieckie natychmiast nadały swoje
obywatelstwo. W sumie represje dotknęły ok. 55,1 tysiąca osób. Władze okupacyjne oczyściły z
Polaków głównie duże miasta. Przesiedlonych skierowano do pracy w sowchozach, kołchozach i
kopalniach węgla.
Druga deportacja odbyła się 10 lutego 1940. Była ona reakcją na rzekome ͣusilne prośby miejscowej
ludności ukraińskiej i białoruskiej͟ dotyczące pozbycia się ͣz ich ziem polskich krwiopijców͟.
Zagrożeni byli przede wszystkim polscy osadnicy i służba leśna, którzy na Kresy Wschodnie przybyli
tuż po wojnie polsko-bolszewickiej 1920roku. Według miejscowych władz deportacje pozwoliły
zyskać ponad 200 tysięcy ha ziemi ornej i łąk oraz 40 tysięcy krów i 20 tysięcy koni. Dla Kremla gra
była więc warta całego zachodu.
Trójki operacyjne NKWD wytypowały do przesiedlenia około 150 tysięcy osób. Ostatecznie wysłano
na wschód 139,7 tysięcy osób. Szacuje się, iż w czasie transportu w bydlęcych wagonach, z
ograniczonym dostępem do wody i żywności, zmarło od 400 do 3500 osób. Po kilkudniowej podróży
deportowani dotarli do specjalnych osad głównie w Komi oraz na północnych obwodach RFSRR.
Polaków skierowano do niewolniczej pracy w przemyśle leśnym i budowlanym oraz hutnictwie i
górnictwie.
Trzecia deportacja miała miejsce 13 kwietnia 1940. Tym razem Sowieci postanowili usunąć z polskich
Kresów wschodnich rodziny żołnierzy przebywających w niewoli, policjantów, żandarmów, właścicieli
ziemskich, fabrykantów i pracowników administracji terenowej. Do tej grupy dołączono również
byłych podoficerów Wojska Polskiego, którzy po wojnie wrócili w rodzime strony. Represje dotknęły
nieco ponad 60 tysięcy ludzi. W większości transportów 65-70% wywożonych stanowiły kobiety i
. nowością było określanie czasu zesłania ʹ 10 lat. Zesłańców skierowano do północnego
Kazachstanu, do pracy w kołchozach, sowchozach oraz w kopalniach złota.
Czwartą deportację przeprowadzono 29 czerwca 1940. Jak na ironię, tym razem sowieckie represje
dotknęły tych, co byli już wcześniej prześladowani ʹ pierwszych przesiedleńców z października-
listopada 1939. W większości byli to bieżeńcy z terenów centralnej Polski, którzy we wrześni 1939
szukali schronienia na Kresach Wschodnich. W ramach tej deportacji usunięto z Kresów Wschodnich
około 97 tysięcy osób. W tej grupie znalazło się 22 tysiące dzieci od lat 16 oraz ok. 8 tysięcy
przedstawicieli polskiej inteligencji: lekarzy, nauczycieli, inżynierów. Deportowanych kierowano do
specjalnych osad w autonomicznych republikach.
Piąta deportacja została przeprowadzona w maju i czerwcu 1941, w przededniu niemieckiej agresji na
Związek Radziecki. Przesiedlenia dotknęły nie tylko Polaków, ale także ludność zamieszkującą
Mołdawię oraz wcielonych siłą do Związku Sowieckiego mieszkańców republik nadbałtyckich.
Najbardziej ucierpiała Białostocczyzna, skąd wywieziono prawie 11,5 tysiąca Polaków.
Deportowanych umieszczono w kraju Krasnojarskim oraz w Kraju Ałtajskim i Kazachstanie.
We wszystkich pięciu deportacja przeważali Polacy, których ogółem zesłano na wschód ponad 200
tysięcy, Żydów ʹ 115 tysięcy, Ukraińców ʹ 50 tysięcy, Białorusinów ʹ 25 tysięcy. Jeśli się doda do tego
Polaków wcielonych przemocą do Armii Czerwonej oraz aresztowanych i uwięzionych przez NKWD,
liczba polskich zesłańców wzrośnie do 35-400 tysięcy, Polaków narodowości ukraińskiej ʹ do 95 -100
tysięcy, a Żydów zamieszkujący przed wojną polskie ziemie ʹ do 145 tysięcy. W sumie daje to 725
tysięcy osób represjonowanych. Powyższe liczby są bardzo prawdopodobne. Badaczom udało się

wreszcie dotrzeć do list NKWD oraz innych dokumentów sowieckiego resortu bezpieczeństwa
wewnętrznego i na ich podstawie zweryfikować mocno zawyżone dane opracowane przez władze RP
i historyków emigracyjnych, którzy swoje szacunki opierali głównie na literaturze wspomnieniowej
oraz nielicznych dokumentach polskich organizacji działających w Związku Radzieckim.
Na ziemiach dawnej Polski prowadzono także brutalną politykę niszczenia śladów polskości. Ludność
poddawano indoktrynacji komunistycznej i jednocześnie prowadzono rabunkową politykę
gospodarczą. Podsycano konflikty narodowościowe między Ukraińcami, Polakami i Żydami. Polacy
pod okupacją radziecką zostali zmuszeni do przyjęcia radzieckich wzorców w szkolnictwie
podstawowym i średnim, wprowadzono komunistyczne podręczniki i programy nauczania. Za
oficjalny uznano język rosyjski. Zamknięto księgarnie i biblioteki polskie, kościoły, kaplice i klasztory.
Niszczono krzyże i przydrożne kapliczki. Pozmieniano nazwy ulic i miast, rabowano zbiory sztuki,
biblioteki, muzea. Prowadzono propagandę antypolską. Zezwolono na rozwój życia kulturalnego, ale
pod ścisłą kontrolą władz. ZSRR. Państwo radzieckie zagarnęło majątki ziemskie, fabryki i banki.
Zablokowano konta bankowe. Ze sklepów znikły towary wykupywane masowo przez Rosjan
przyjeżdżających. Brak pracy i pozbawienie ludności wszelkich oszczędności spowodowały masową
migrację ludzi w poszukiwaniu źródła utrzymania w głąb ZSRR. Ok. 200 tys. osób opuściło w okresie
okupacji radzieckiej z przyczyn ekonomicznych swe dotychczasowe miejsca zamieszkania, co wraz z
1,2 mln przesiedlonych przymusowo doprowadziło do znacznego wyludnienia terenów
okupowanych.
Wywózki ludności, terror, szeroko rozbudowana siatka NKWD nie pozwalały praktycznie na
prowadzenie pracy konspiracyjnej. Przewidywany na komendanta Związku Walki Zbrojnej (ZWZ) na
obszarze okupacji radzieckiej generał M. Tokarzewski-Karaszewicz został aresztowany w momencie
przekraczania granicy radziecko-niemieckiej. Nie rozpoznany, uniknął niechybnej śmierci.
Konfidentem NKWD okazał się, wyznaczony na stanowisko komendanta lwowskiego okręgu ZWZ,
pułkownik E. Macieliński.
Niechlubną rolę odegrali niektórzy polscy komuniści, pracując w charakterze informatorów dla
potrzeb radzieckich służb specjalnych. Działalność konspiracyjna na tych terenach, w praktyce
kierowana i koordynowana przez Komendę Główną ZWZ w Warszawie, nie nabrała takiego
rozmachu, jak pod okupacją niemiecką.