KRZ – kontynuacja

Relacje logiczne i analityczne

dr Andrzej Stępnik
andrzejstepnik@wp.pl
Metoda skrócona sprawdzania tautologiczności
• Sprawdzamy, czy formuła: [(p → q) ∧ (q → r)] → (p → r)
jest tautologią.
• Gdybyśmy sprawdzali to metodą tabelową musielibyśmy
rozpatrzyć 8 przypadków, gdyż mamy 3 zmienne: p, q, r.
• Zamiast tego zbadamy, czy ta formuła może być
fałszywa. Jeżeli bowiem nie może być fałszywa, to
zawsze będzie prawdziwa, a zatem jest tautologią. Jeśli
zaś jest fałszywa chociaż w jednym wypadku, to nie jest
tautologią.
• Zakładamy zatem, że formuła ta jest fałszywa, czyli
podpisujemy 0 pod głównym jej spójnikiem (czyli pod tą
implikacją, która nie jest w nawiasie).
[(p → q) ∧ (q → r)] → (p → r)
0
 [(p → q) ∧ (q → r)] → (p → r)
0
Z tabeli implikacji wiemy, że jest ona fałszywa, gdy
poprzednik (tutaj jest nim: (p → q) ∧ (q → r)) jest
prawdziwy, a następnik (tutaj: p → r) jest fałszywy.
Podpisujemy te wartości pod główne spójniki
poprzednika i następnika, otrzymując:
[(p → q) ∧ (q → r)] → (p → r)
1 0 0
 [(p → q) ∧ (q → r)] → (p → r)
1 0 0

Z tabeli koniunkcji wiemy, że jest ona prawdziwa, gdy

oba jej człony są prawdziwe (w naszym wypadku
członami koniunkcji są: (p → q) oraz (q → r)). Piszemy
zatem 1 pod głównymi spójnikami tych członów,
dostając:
[(p → q) ∧ (q → r)] → (p → r)
1 1 1 0 0
 [(p → q) ∧ (q → r)] → (p → r)
1 1 1 0 0
Z tabeli implikacji wiemy, że jest ona prawdziwa w trzech
przypadkach, a zatem zostawiamy na razie (p → q) oraz
(q → r). Jest ona jednak fałszywa tylko w jednym
przypadku, gdy poprzednik jest prawdziwy, a następnik
jest fałszywy. A zatem (p → r) jest fałszywe, gdy p jest
prawdziwe, a r jest fałszywe
Podpisujemy te wartości, otrzymując:
[(p → q) ∧ (q → r)] → (p → r)
1 1 1 0 1 0 0
 [(p → q) ∧ (q → r)] → (p → r)
1 1 1 0 1 0 0
Mając wartości zmiennych p i r (p=1, r=0) możemy je
wstawić wszędzie tam, gdzie występują te zmienne.
Dzięki temu dostaniemy:
[(p → q) ∧ (q → r)] → (p → r)
1 1 1 1 0 0 1 0 0
 [(p → q) ∧ (q → r)] → (p → r)
1 1 1 1 0 0 1 0 0
Zajmijmy się nawiasem p → q. Z tabeli implikacji wiemy,
że jeśli p=1 i p → q jest prawdziwe, to q musi się równać
1. Podpisujemy to pod wszystkimi wystąpieniami q:
[(p → q) ∧ (q → r)] → (p → r)
1 1 1 1 11 0 0 1 0 0
 [(p → q) ∧ (q → r)] → (p → r)
1 1 1 1 11 0 0 1 0 0
Na koniec musimy sprawdzić, czy wszystko się zgadza.
Obliczamy jeszcze raz nawias q → r, ponieważ tam
przepisaliśmy wartości q i r, więc nie wiemy, czy wynik
zgadza się z tym, że q → r jest prawdziwe.
Zauważamy, że implikacja o poprzedniku prawdziwym
(q=1) i następniku fałszywym (r=0) jest fałszywa.
Podpisujemy to pod spójnikiem, otrzymując:
[(p → q) ∧ (q → r)] → (p → r)
1 1 1 1 11 0 0 1 0 0
0
 [(p → q) ∧ (q → r)] → (p → r)
1 1 1 1 11 0 0 1 0 0
0
Okazało się, że q → r jest jednocześnie prawdziwe i
fałszywe. Taki stan nazywamy sprzecznością. Jeśli coś
jest sprzeczne, to w naukach formalnych (logice i
matematyce) nie istnieje. Zatem nasze założenie, że
istnieje takie wartościowanie, przy którym nasza formuła
[(p → q) ∧ (q → r)] → (p → r) jest fałszywa, prowadzi do
sprzeczności. Innymi słowy, nie istnieje takie
wartościowanie, przy którym ta formuła jest fałszywa, a
zatem jest ona zawsze prawdziwa, czyli jest tautologią.
Zapamiętaj: jeśli, badając tautologiczność formuły
metodą skróconą, uzyskałeś/aś sprzeczność, to
formuła jest TAUTOLOGIĄ!
 [(p → q) ∧ (q → r)] → (p → r)

p q r p→q (1) q→r (2) 1 ∧ 2 p→r (3) (1 ∧ 2) → 3

1 1 1 1 1 1 1 1
0 1 1 1 1 1 1 1
1 0 1 0 1 0 1 1
0 0 1 1 1 1 1 1
1 1 0 1 0 0 0 1
0 1 0 1 0 0 1 1
1 0 0 0 1 0 0 1
0 0 0 1 1 1 1 1
 Metoda skrócona
• Sprawdzamy, czy formuła: [(p → q) ∧ q] → p jest
tautologią.
• Zakładamy zatem, że formuła ta jest fałszywa, czyli
podpisujemy 0 pod głównym jej spójnikiem (czyli pod tą
implikacją, która nie jest w nawiasie), dostając:
[(p → q) ∧ q] → p
0
 [(p → q) ∧ q] → p
0
Z tabeli implikacji wiemy, że jest ona fałszywa, gdy
poprzednik (tutaj jest nim: (p → q) ∧ q) jest prawdziwy, a
następnik (tutaj: p) jest fałszywy.
Podpisujemy te wartości pod główne spójniki
poprzednika i następnika, otrzymując:
[(p → q) ∧ q] → p
1 0 0
 [(p → q) ∧ q] → p
1 0 0
Z tabeli koniunkcji wiemy, że jest ona prawdziwa, gdy
oba jej człony są prawdziwe (w naszym wypadku
członami koniunkcji są: p → q oraz q → r), dostając:
[(p → q) ∧ q] → p
1 11 0 0
 [(p → q) ∧ q] → p
1 1 1 0 0

Mając wartości p i q (p=0, q=1), podpisujemy je

wszędzie tam, gdzie te zmienne występują:
[(p → q) ∧ q] → p
0 1 1 1 1 0 0
 [(p → q) ∧ q] → p
0 1 1 1 1 0 0
Następnie sprawdzamy, czy nie ma sprzeczności. Jeśli
p=0 i q=1, to p → q jest prawdziwe (zatem zgadza się),
więc nie ma tu sprzeczności. Odnaleźliśmy zatem
wartościowanie – p=0 i q=1 – przy którym formuła
[(p → q) ∧ q] → p jest fałszywa, a zatem nie jest
tautologią.
Zapamiętaj: jeśli, badając tautologiczność formuły
metodą skróconą, nie uzyskałeś/aś sprzeczności
(czyli wszystko się zgadza), to formuła NIE JEST
TAUTOLOGIĄ!
 Tabela dla [(p → q) ∧ q] → p

p q p→q [(p → q) ∧ q [(p → q) ∧ q] → p

1 1 1 1 1

0 1 1 1 0

1 0 0 0 1

0 0 1 0 1
 Metoda skrócona – podsumowanie
• Zakładamy, że formuła jest fałszywa i podpisujemy to pod
jej głównym spójnikiem.
• Korzystając z tabel dla spójników, na podstawie wartości
zdań złożonych, ustalamy wartości zdań zmiennych. Jeśli
uzyskujemy wartość jakiejś zmiennej, możemy ją przepisać
pod wszystkie wystąpienia tej zmiennej.
• Jeśli zachodzi więcej niż jedna możliwość podpisania
wartości, zajmujemy się inną częścią formuły.
• Po ustaleniu wartości sprawdzamy, czy jest sprzeczność
(czyli sytuacja, w której coś jest jednocześnie prawdziwe i
fałszywe). Jeżeli jest sprzeczność, to formuła jest
tautologią. Jeśli zaś brak sprzeczności (tj. wszystko się
zgadza), to formuła nie jest tautologią, a my znaleźliśmy
wartościowanie, przy którym jest fałszywa.
 Wynikanie logiczne
• Ze zdania lub zbioru zdań A wynika logicznie B
(co zapisujemy: A╞ B) wtedy i tylko wtedy, gdy
jeśli A=1, to B=1 (czyli jeśli przesłanki są
prawdziwe, to wniosek też jest prawdziwy).
• Można łatwo udowodnić, że z A wynika logicznie
B wtedy i tylko wtedy, gdy A→B jest tautologią.
• Dlatego też, aby sprawdzić, czy ze zbioru
przesłanek P1, …, Pn wynika logicznie wniosek
W, sprawdzamy, czy schemat
[P1 ∧ … ∧ Pn] → W jest tautologią, a jeśli jest, to
wniosek wynika logicznie z przesłanek.
 Sprawdzanie poprawności logicznej
(formalnej) wnioskowania w KRZ

Jeśli Jan nie lubi logiki, to twierdzi, że ma

zainteresowania humanistyczne i uważa, że
nauka logiki jest humanistom niepotrzebna.
Zatem jeśli Jan twierdzi, że ma zainteresowania
humanistyczne, to uważa, że znajomość logiki
jest humanistom niepotrzebna.
Najpierw musimy przełożyć wnioskowanie z języka
naturalnego na język KRZ. W tym celu zaznaczamy
słowa-klucze, wprowadzamy zmienne, a także
oddzielamy przesłanki od wniosków.

Jeśli Jan nie lubi logiki, to twierdzi, że ma

zainteresowania humanistyczne i uważa, że
nauka logiki jest humanistom niepotrzebna.
Zatem jeśli Jan twierdzi, że ma zainteresowania
humanistyczne, to uważa, że znajomość logiki
jest humanistom niepotrzebna.
Jeśli Jan nie lubi logiki, to twierdzi, że ma
zainteresowania humanistyczne i uważa, że
nauka logiki jest humanistom niepotrzebna.
Zatem jeśli Jan twierdzi, że ma zainteresowania
humanistyczne, to uważa, że znajomość logiki jest
humanistom niepotrzebna.

p:= „Jan lubi logikę”

q:= „[Jan] twierdzi, że ma zainteresowania humanistyczne”
r:= „[Jan] uważa, że nauka logiki jest humanistom
niepotrzebna”
• Przesłanki:
Jeśli Jan nie lubi logiki, to twierdzi, że ma
zainteresowania humanistyczne i uważa, że
nauka logiki jest humanistom niepotrzebna.
~p → (q ∧ r)

• Wniosek:
Jeśli Jan twierdzi, że ma zainteresowania
humanistyczne, to uważa, że znajomość logiki
jest humanistom niepotrzebna.
q→r
• Schemat rozumowania:
[~p → (q ∧ r)] → (q → r)
 Sprawdzamy, czy schemat rozumowania
[~p → (q ∧ r)] → (q → r) jest tautologią

[~p → (q ∧ r)] → (q → r)
011 100 0 1 0 0
Brak sprzeczności, a zatem schemat nie jest
tautologią. Tym samym, wniosek nie wynika
logicznie z przesłanek, a rozumowanie nie jest
poprawne formalnie.
Księżniczka Miranda planuje wybrać przyszłego męża
spośród zalotników w ten sposób, że pierwszy zalotnik,
który poradzi sobie z jej zagadką, zostanie jej mężem.
Umieściła następujące napisy na trzech szkatułkach:
Szkatułka złota: Portretu nie ma w srebrnej szkatułce.
Szkatułka srebrna: Portretu nie ma w tej szkatułce.
Szkatułka ołowiana: Portret jest w tej szkatułce.
Co najmniej jeden z tych trzech napisów jest fałszywy i
co najmniej jeden z tych trzech napisów jest prawdziwy.
Która szkatułka zawiera portret?
 Rozwiązanie zadania z Mirandą
• Niech z:= „Portret jest w złotej szkatułce”; s:= „Portret jest
w srebrnej szkatułce”; o:= „Portret jest w ołowianej
szkatułce”. Wieczka szkatułek głoszą:
Złota: ~s
Srebrna: ~s
Ołowiana: o
Zakładamy, że portret jest w jednej i tylko jednej szkatułce.
Dla s=1, z=0, o=0 wszystkie wieczka głoszą fałsz, co jest
sprzeczne z warunkami zadania.
Dla s=0, z=0, o=1 wszystkie wieczka głoszą prawdę, co
jest sprzeczne z warunkami zadania.
Dla s=0, z=1, o=0 wieczka złotej i srebrnej głoszą prawdę,
a ołowianej fałsz, co spełnia warunki zadania – zatem
portret jest w ZŁOTEJ SZKATUŁCE!
Ktoś, o kim wiadomo, że jest prawdziwkiem
(czyli zawsze mówi prawdę) lub fałszywkiem
(czyli zawsze mówi fałsz), wygłasza następujące
zdania:
- „Jestem filatelistą”;
- „Nie jestem filatelistą lub jestem melomanem”;
- „Jeśli nie jestem brydżystą, to nie jestem
melomanem”.
Czy ten człowiek jest prawdziwkiem czy
fałszywkiem? Jakie są jego pasje (filatelista,
meloman, brydżysta)?
 Rozwiązanie zadania z hobby
• Niech f:= „Jestem filatelistą”; m:= „Jestem melomanem”;
b:= „Jestem brydżystą. Wygłoszone zostają następujące
zdania: f ~f v m ~b → ~m
Mówiący może być prawdziwkiem albo fałszywkiem.
Załóżmy, że jest fałszywkiem, a zatem wszystkie zdania są
fałszywe: f ~f v m ~b → ~m
0 0 0
Zatem: 01 0 10 01
i dostajemy sprzeczność (f=0 i f=1), więc nie jest fałszywkiem.
Załóżmy, że jest prawdziwkiem, a zatem wszystkie zdania
są prawdziwe: f ~f v m ~b → ~m
1 11 1
0 1 01 01
Jest więc prawdziwkiem, filatelistą, melomanem i brydżystą.
 Relacje między zdaniami
Relacja Definicja Spójnik Tautologia

q wynika z p (p╞ q) Jeśli p=1, to q=1 → p→q

p jest równoważne q p i q mają te same ≡ p≡q

wartości logiczne
p jest przeciwne q nigdy nie jest tak, / p/q
(wykluczają się) że oba są 1

p jest podprzeciwne q nigdy nie jest tak, v pvq

(dopełniają się) że oba są 0

p jest sprzeczne z q zawsze mają ⊥ p⊥q

przeciwne wartości
p jest niezależne od q nie są w żadnej z ---------- --------------
powyższych relacji
 Relacje logiczne a analityczne
• Zdania pozostają w danej relacji logicznej wyłącznie na
mocy znajomości spójników, np. zdania p oraz p v q
pozostają w relacji wynikania (ze zdania p wynika p v q,
bo p → (p v q) jest tautologią.
• Z kolei zdania są w relacji analitycznej, gdy istnienie tej
relacji stwierdzamy nie tylko na podstawie znajomości
spójników, ale także znajomości innych wyrażeń, z
których składają się zdania, np. zdania „Jan jest wyższy
od Piotra” i „Piotr jest niższy od Jana” w KRZ byśmy
oznaczyli dwiema różnymi zmiennymi – np. p i q – co
dałoby nam zdania niezależne logicznie; jednakże jeśli
wiemy, że wyrażenie „x jest wyższy od y” znaczy tyle, co
„y jest niższy od x”, to stwierdzamy, że zdania te są
równoważne analitycznie.