jak W ł o d z im i e r z K r y s i c k i

liczono
dawniej
SPIS TNIlSCI

O D R E D A K C JI ............................................................................................................................. 5
51 P O C H O D Z E N IE C Y F K - „W Y N A LA Z EK " ZERA M NO
Z E N I E H I N D U S K I E .................................................... . . . . 7
i i U K Ł A D P O Z Y C Y JN Y * D Z I E S I Ą T K O W Y - U K Ł A D Y - P I Ą T ­
KOW Y I S I Ó D E M K O W Y ........................................................... li
J> . U K Ł A D Y . D W C N A S T K O W Y I D W Ó JK O W Y - 1 1 / 1A l A N I A
N A L I C Z B A C H W U K Ł A D Ź III D W Ó J K O W Y M ............................... 1«
5 ł UKŁAD T R Ó JK O W Y I N A JH A R D Z IE J E K O N O M IC Z N Y
U K Ł A D O D W A Ż N I K Ó W .......................................................................................... 24
JS N A JS T A R S Z Y D Z IE S IĄ T K O W Y UKŁAD - UKŁAD -K O
IIIW Y " - N A J D A W N I E J S Z Y Z N A K Z E R A .......................................... 24
IA J A K Z A P IS Y W A N O L I C Z B Y W E G IP C IE Z N A K I G R E C K IE -
UKŁAD R Z Y M S K I ....................................... . II
i i . JA K I SYSTEM Z A P IS Y W A N IA L IC / II s r w O K / Y K l IN ­
D I A Ń S K I E P L E M I E M A J Ó W - ....................................................................... «1
t 3 . N U M E R A C J A S Ł O W I A Ń S K A .......................... «1
J ) . N A Z W Y W I E L K I C H 1 .I U Z I I I I C I I P O C H O D Z E N I E - H I S T O ­
R IA P O W S T A N IA SZA C H Ó W - N A JS T A R S Z A PO LSKA
A R Y T M E T Y K A .................................................................................. II
*111 I .I C / I I A Z I A I I t N P I A S K C W K U L I O O B J Ę T O Ś C I - Ś W I A T A " W
4 11 W I K I .K IE L IC Z B Y - JA K DA LEKO D O SŁO Ń C A - - |4K
„ D Ł U G I " J E S T „ R O K S W I A T L A " ? - N A JA K A O U I H l.l.l lS O
S I E O N A L D O T Y C H C Z A S W Z R O K L U D Z K O ........................ Ml
S i l L IC 2 Y D L A S Z N U R O W E - P E R U W IA Ń S K IE IJU IP U ................
S IS . U C Z E N IE N A PA LC A C H ................................................................................ »
S IŁ N A JS T A R S Z E L IC Z Y H 1 A : A HAN ! I JC Z B N IE N A N IM 9)
S IS S U W A K I R A C H U N K O W I ....................................................................................... «1
JIA M A SZYN Y I H > L I C Z E N I A ............................................... 71
417. E L E K T R O N IC Z N E M A S Z Y N Y M A T E M iU Y C Z N E . . W
Z A K O Ń C Z E N IE ..................................................... VI
o d p o w ie d z i d o Ćw ic z e ń •«
L IT E R A T U R A ........................................................................................................................... 9i

I S B N ft$-10-07795-5

P R IN T E D IN P O LA N D

I i i i y r a i W yJ.-A -nii»» . N a m K iic g tr m o * .

i m o . 1 1 9 7 9 . W y d a n ia I V .
N ik la s M W O 2 M « r r.
A r t . w y d . % K . A r t . d r u k . 8 .5 2 .
IN n iir i i H k i . im p . U . I I I , 1 1 0 g . 8 3 * 9 0 ) 1 » .
O i J i n u i l e p r e d u łc jl I . I X . I « I 9 r .
P o d p b a n O d o d n i k il w p . * J . i c r r - i » u 1 9 7 9 t.
U n i k u i c d c r t m u - m u i l n i u 1 9 7 9 r.
D c u k u n -ii N u r c d c * o , K ra k W r
Z l i c . IK 9 7 9 / 7 9
 § I . P o c h o d z e n i e c y f r - „ W y n a l a z e k ” ze r a
- M n o ż e n ie hinduskie
Z n ak i, za pom ocą których zapisujem y o b e c­
n ie lic/by, nazyw am y c y fra m i; używ am y dzie­
sięciu c y f r : I , 2, 3 , 4 , 5, 6 , 7 . 8 , 9 i 0. W yraz
cy tra pochodzi ud arabskiego wynizu sifr.
oznaczającego zero . Z e ro n ie je st jed n ak „w y­
n a la z k ie m " arabskim . A rabow ie bow iem z a ­
czerpn ęli je od H indusów . N iepodobna dziś
u stalić dokładnej daty tego przełom ow ego
faktu , ułatw iającego w znakom ity sposób za­
rów no zapisyw anie liczb, ja k i w ykonywanie
na n ic h działań. Z erem operow ał ju ż uczony
indyjski A riabhata, którego d zieło pt. „ S u r-
jasid d h an ta” w zachow anej sw ej p o staci się ­
g a w ieku V ; użyty tam je st term in „siunia” .
k tó ry oznacza pustkę, zero. Z ero było zapi­
syw ane początkow o ja k o p u n k t; jeszcze dziś
w T u r c ji, F g ip cie i k rajach B liskiego W schodu
zero zapisuje się w kształcie kropki czw orokąt­
nej (znaczek lewy na ry s. 1) i co cie k a w e -p ią tk ę
w k ształcie zera (znaczek praw y na ry s. 1),
W późniejszych czasach zero upodobniło się
sw ym kształtem do dzisiejszego znaku ow a-
$)•
N a jsta rsz e dokum enty zaw ierające znaki
licz b sięgają czw artego tysiąclecia p .n .c. R z u ­
ca sic w ięc w o cz y bard zo późne pow stanie
znaku zero.
C z y m w ytłum aczyć, źe jed en ze znaków,
za pom ocą których zapisujem y liczby, p o
w stał kilka tysięcy lut później od innych ? Fakt
te n tłum aczym y tru d n ością uznania zera za
licz b ę , z czy m je sz c z e dzisiaj spotykam y się
u u cz ą cej s ię m łodzieży. B o ję cie liczby (np.
p ięć, trzyn aście itp .) m łodzież wiąże zawsze
z pew n ą liczb ą przedm iotów , a w ięc n p . pięć
zeszytów , trzyn aście książek itp . Z ero juko
odpow iednik w yrazu „ n ic " w ydaje się czym ś
różnym od „ ta m ty ch ” liczb.
L ic z b y ja k gdyby stw ierdzają istn ien ie okre­
ślo n ej ilo ści przedm iotów , g d y zero stwierdza
zupełny b ra k , n ieistn ien ie grupy przedm io­
tów . W yd aje się w ięc pierw otnie czym ś g a ­
tu nkow o różn ym od licz b pozostałych.
Rył. I. Znaczki mipóie
N ależy zaznaczyć, ż c u m iejętn ość nazywa-
n ia lic z b zn acznie w yprzedziła um iejętność
ich zapisyw ania, przynajm niej je ś li chodzi
 8
o liczb y w zględnie niew ielkie. Ju ż R zym ianie
m ieli zupełnie podobny d o naszego system
nazyw ania liczb. L iczy m y d o d ziesięciu - m a ­
m y d ziesięć różnych nazw - jed en , dw a, trz y ...
d o d ziesięciu. F otem doliczam y d o dziesięciu,
icd en , d w a, tr z y ... m ów iąc w sk ró c ie : jed e­
n a ście, dw anaście itd. (jed en aście pochodzi
z daw nego „ je d e n n a dziesięcie” ) aż d o dwu­
d ziestu . D w ad zieścia to dwa razy dziesięć.
D a le j liczy m y d ajac now e nazwy dziesiątkom ,
a nazwy jed nostek dołączam y d o nazwy dzie­
siątków (m ów im y n p . czterd zieści osiem , sześć­
d ziesiąt p ięć). Now a nazw ę nadajem y dopie­
r o d ziesięciu dziesiątkom - je st to setka, sto.
D a le j d o tysiąca liczym y setkam i, m ów iąc
dw ieście, trzy sta... aż do dziew ięciu setek.
W prow adzam y now ą nazw ę: tysiąc i liczym y
tysiące jak przed tem jed n o stk i. M ó w im y np.
sto dw adzieścia sied em tysięcy siedem set sie­
dem dziesiąt d ziew ięć. D o p iero tysiąc tysięcy
otrzym ało now ą nazwę m ilio n , używaną przez
R zym ian . Zobaczym y w $ 9 , ja k so b ie radzim y
z nazw am i bard zo d użych licz b . W id zim y,
że d o m iliona w ystarczy 13 ró żn y ch nazw
(w łączając w to m ilion ), a b y nazw ać dowolną
licz b ę z tego zakresu. Jcż.cli doliczym y 25
słów o b rzm ien iu n ie co się różniącym od zwy­
kłego staw iania ob o k sieb ie ty ch 1 3 nazw
(w ięc jed en aście, pięćd ziesiąt, trzysta, osiem ­
set itp .i, otrzym am y łącznic 3 8 słów , które
trzeb a poznać, ab y b ez żad n ych trudności
nazyw ać liczby d o m iliona, a w łaściw ie do
9 9 9 9 9 9 9 9 9 (nazw ij tę licz b ę !)
Stosow any o b ecn ie system zapisywania liczb

dostał się d o E u ro p y od Arabów {ry *. 2 ), d la ­
tego c y fry używ ane p rzez nas nazywamy
arabskim i, m im o ż c - ja k ju ż wiemy - sa one
p o ch o d zen ia hinduskiego.
N ajstarszy w E u rop ie znany zapis liczby
w o becnym system ie je s t d atą um ieszczona
o a m onetach wydanych p rzez R o g e r a z
S y c y 1 i i ; je st to rok 1138.
B ard zo duży w pływ na rozpow szechnienie
się o b ecn eg o sposobu zapisywania liczb wy­
warła książka w ydana w ro k u 1202 p t. „ L i ­
b e r a b a c i" , tz n . książka o abak u sie (abakus,
R y s.
patrz dalej § 6 i § 14). Autorem je j je st wioski
kupiec z m iasta P iz y - L eo n ard o F ib o n acci.
N astaw ienie tej książki je st w yraźnie praktycz­
n e : autorow i chodzi o wykazanie niezw y­
kłych zalet zapisywania liczb w układzie p o ­
w stałym przez dołączenie znaku zero d o zna­
n y ch i od daw na używ anych pozostałych zna­
ków o d 1 d o 9 . Z książki tej zacy tu jem y po­
czątek :
9
J e s i d z iew ięć z n a k ó w h in d u sk ich , oso o n e :
9 , 8 , 7 , 6 , 5 , 4 , 3 , 2 , 1 . Z a p o m o c ą t y c h zn ak ów
i z n a k u 0 , k t ó r y p o a r a b r k u zsoie si( „ sifr" ,
n a p is a ć m o żn a w s z e lk a , j a k a k r o c h c e , lic z h f.
D u ż o jeszcze upłynęło czasu, zanim ten
system rozpow szechnił się w całej E uropie.
Ja k pow oli to się odbyw ało, niech świadczą
następ u jące d a n e: w Szw ajcarii pierw sze m o ­
n e ty z cyfram i hin d u skim i pojaw iły się w 1424
r., w A u strii w 1484 r ., w e F ra n cji w 1485 r,,
w N iem czech w 1489 r ., w P olsce w 1 5 0 6 r .,
w A n g lii w 1551 r ., w R o sji w 1655 r. R y s . 3
i. T a la r Z y g m u n t» I I I W ./ y
przedstaw ia talar Z ygm unta I I I W azy z dw o­
m a stem plam i dokonanym i w R o s ji, wskutek
czego stały się tam obiegow ą m o n etą : n a je d ­
n ym ze stem pli w idoczna d ata 1 6 5 5 . Pew ne jest,
żc w X V I w ieku te n system zapisywania liczb
b y ł ju ż w pow szechnym użyciu. B ra k jest
dokładniejszych danych o pochodzeniu zna­
ków- liczbow ych w Polsce.
W B ib lio tece Jag iello ó sk icj zn ajd u je się
 10

n ajstarszy polski te k si m atem atyczny z 1397
ro k u ¿redagow any w języku łaciń sk im , w krń-
rym w ystępu je ju ż system liczbow y indyjsko-
-arah ski. N azyw am y g o : układ dziesiątkowy
pozycyjny. W y raz „d ziesiątko w y" oznacza, że
każda następna jed n o stk a w yższego rzęd u za­
w iera 10 jed n ostek rzędu bezpośrednio niższe­
g o ¡setk a zaw iera 1 Ił dziesiątków , tysigc zawiera
p oczątku licz b y (trz e cie m iejsce od prawej
s tro n y ) oznacza liczbę 100 .
O czyw iście h in d u sko-arabskic cy fry n ic od
razu p rzybrały o b ecn ą sw ą postać.
Ja k w id ać z załączonego rysunku (ry s. 4 ),
w różnych o kresach czasu cy fry wyglądały
bard zo od m ien n ie od naszych i jeszcze w X V
wieku zapis ic h różn ił się od współczesnych.

C/"y '» 'B u l e 2 i » .p .i.c , — —

9
— Y P > 3
Cytiy t i u l u ..« 0
» m w w ry c / io sij lin ..w . 1 * y ?

C/tl/ » . t u . « w<) IJ1.C.

1 ts 0
2 i 6 ‘l V
*
M >i«i~.r« rytiY
ik im u r* z 3 \ n •
-.».-.i * r X II * . ______________ %
----- ^——■ ■ ------
Cytt» s ii» li« .i« i XII v.. 0
i i i f j Jl ‘l 6 / t . 9
■ H ir -IIH ir/liy
2 3 * V 6 Z\
8 9 o
< i. l « l /

z*pn MipjfcKfriy i 2 3 i 5 6 I o 9 0

Rys. -I. Zj ?ii cyfr w różnych cistach

10 setek itd .j. D ru g i w yraz „ p o zy cy jn y " okreś­
la b liżej nasz system zapisyw ania licz b , w yra­
żając znaną w łasność, żc z n a c z c n i c c y ­
f r y j e s t z a l e ż n e o d m i e j s c a (p o ­
z y c ji!, k tó re o n a zajm u je w liczbie.
T a k na przykład liczba 1 16 zaw iera dwie
jednakow e c y fr y : 1 ; każda z n ic h m a jednak
zupełnie inne zn aczen ie: 1 um ieszczone na
d ru gim m ie jscu , licząc od praw ej strony,
o zn acza liczb ę 1 0 , natom iast u m ieszczone na
In teresu ją ce będ zie porów nanie hinduskie­
g o zapisu działań pochodzącego sprzed ty­
siąca la t z o b ecn y m zapisem . D la zilustrow a­
nia o bierzm y m nożenie licz b , na przykład
6 2 7 precz 37.
W y k o n u jąc m n o żen ie, H indusi zapisywali
czynniki (licz b y , k tóre m nożym y) przy bo­
k a ch prostokąta złożonego z odpowiedniej
ilości kwadratów, jak w skazano ob o k ¡patrz
T a b lic a I).
 11
W szystkie kwadraty dzielono na pyłowy za Ćwiczenia
pom ocą ruwnolegtyeh do siebie przekątnych
i w każdym z nich zapisywano odpowiedni L W ykonaj m nożenie 29ó przez 74 metodą
Iloczyn. T.aiwu zauw aży^ żc liczby, które my hinduską.
przy mnużenlu nocujem y „ w p a m i ę c i ” c a l e m
d udania ich do jednostek w y is z e j^ rzędu, 2. Pod obnie pumnóż 2 3 4 |>r/jev! 12, n ie b io ­
H in d u s i zajiif,y w H tc n a d my
p r z e k ln ij in p . rąc iKid uwagę linii d / jdacych prosrpk;|L
m nożąc 7 p r z e z 7 zapisujem y y , a ,Ą w p a ­ rLii kwadraty.
m ięci” dodajem y do następnego iluc-zymi).
N astęp n ie sum ow ano liczby położone w uko­ 3. C zy m się rćiżui h in d u sk i zapis m n o żen ia
śnych r z ę d a c h I w i m sposób otrzym yw ano lic z b v ć w icz e n ia 2 nd d/j^ien s z tg o zap isu
wynik m nożenia - iloczyn. m n o żen ia ty ch ż e liczb ?1

Tihiijj [
6 1 T
 § 2, U k ł a d p o z y c y j n y d z i e s i ą t k o w y -
Układy: piątkowy i siótfBmkowy

Ł iim iim y się obecnie szczegółow iej ulchi- I . i e *. b ę 1 0 u T ' ! i i i m y is pierw­

d em pozycyjnym dziesiątkowym. P rzy p om n i­ si« potęgę 10.
my przede wszystkim |Kijęcle potęgi. Zam iast Jest w i ę c 10J 10
„ d ziesięć razy dziesięć” mówimy „d ziesięć
W ykorzystam y teraz potęgi dn innego spo­
do drugiej p o tę g i” Lnb - „dziesięć do kw a­
so b u zapisyw ania liczb- U c s b ę 2 4 7 , zaw ie­
d ratu” (gdyż pole kwadratu oblicza się jako
rającą 2 seik i, 4 dziesiątki i 7 jed n ości, m o­
drugą potęgę hol:u kwadraru) i zapisujem y t
żemy o p is a ć Lak:
10 - 10 - lcF
¿4 7 - 700 40 - 7 2 -1 0 0 4
D ziesięć razy dziesięć razy dziesięć nazy­ ■ tO | 7 - 2 ■ L0* 4 ■ 1 0 3+ 7
wamy „d ziesięć do Trzeciej potęgi” iuh tcż
W ten sposób m ożem y zapisać kyZdy inni)
„ d ziesięć do sześcdunu” (gdyż obliczenie o b ­
liczb ę, n p .:
jętości sześcianu wymaga obliczenia trzeciej
potęgi krawędzi sześcianu) i zapisujem y: 00057 — CiO n o n -: f>Ol>o 50 7 ó ■

■ 10 U00 0 ■ 1000 I- 0 - 100 + ó ■ 10 T

H> ■ tO ■ El> - LIP
Z ap iszm y je sz c z e kilka w yis/.yeh
liczb y 10. 7 Intw ościs sp ra w d z im y , że;
io - io - io - do — ity iy uou
i y ■ i o ■ 10 ■ 10 ■ 10 - i o r - ioo ooo
pod obnie hedzie l O — I OflLłOLK)
L iczb ę JOj krórą pod nns-i-m y du potęgi, na­
zywamy |i o ii s I ¡i w ą p o t ę g i ; „m ata”
liczbę, która zapisujem y z praw ej strony u g ó ­
ry podstaw y, nazywamy w y k ł a d n i k i e m
p o t ę g i (w nfiramiej nywności pest nim 6 jt
liczbę 1 0 r -'m ilion) nazywamy p o t ę g ą licz­
by dziesięć (dukładnie szóstą potęgą dzie­
sięciu). W idoczne jesT, żę wykładnik poLegi
lięzby dziesięć je s t równy liczbie zer nastę­
pujących po 1 ; tak n p . m ilion, który zawiera
f> zer po 1. jesr szósią potęgą li « b y ll>.
■ 7 — ń ■ I 0 ł - 9 ■ LIP + 0 ■ 101 ■ ó ■
i*n ę g ■ Ifl' 1 7
Ł atw a zrozum iem y, fcc i odw rotnie, każda
snmę pow y/isej postaci, n p .:
7 ■ I 0 :| — 5 ■ L0! + 0 - JO 1 — 4
mu żerny natychm iast zapisać w nkhidzie p o ­
zycyjnym dziesiątkow ym - w naszym przy­
kładzie otrzym ujem y liczbę 7 5 0 4 , w pisując
kolejno pierw sze czynniki Iloczynów w upu-
rzgdkowanyra wyrażeniu podług wielkości wy­
kładników potęg liestby 10 (krócej m ów im y:
uporządkow anym podług m alejących poTęg
liczby 10, a pierw sze czynniki przy poLegach
ii niby 10 nazywamy w'spół czynnikam i). lJ a-
jn iętae oczyw jócię należy, żc w razie hiaku
jakiejś kolejnej potęgi należy w lym m iejscu
n apisać zera.
________
T a k n p . 5 ■ 1 0* - 9 - 1 0 1 - 7 ■ 10* - ł -
= 5CW 7 0 4 ; n a m ie js c u b r u k u ją c y c h p o tę g
o zw u rL ej i p ie r w s z e j p o s t a w iliś m y z e ra .
O bserw u jąc powyżej objaśn ioną budowę
LEczhy napisanej w układzie dziesiątkow ym ,
m ożem y postaw ić p ytan ie: jakie znaczenie
m iałoby w yrażenie podobnej budow y, g d y ­
byśm y p o d s t a w ę 1 0 z a s t ą p i l i p r z e z
i li li ą 1 i c 7. h ę ? W spółczynniki potęg tej
Jitrzby m usiałyby by ć m niejsze nd liczby pod­
staw ionej zam iast 10 :'iak jak to jcst w układni e
dziasiąikow yinł-
W układzie dziesiątkow ym WRpólcsiynniki:
I, % 3 , 4 , i , ( j, 7 , |J, i Jk^ba zero Lo właśnie
były cyfry używane w tym układzie. Je śli
wiec podstaw ą układu byłaby liczba gt całko­
wita dodatnia w iększa od jedności. to w Takim
układzie używ ałibyirny cyfr od 1 do g -
i liczbę zero dta oznaczenia braku jakiejś p o ­
tęgi.
U c z ą c w układzie dziesiątkow ym , m ów im y
o num em eji d ziesiętnej. 13ziesLęć jedności
zbieram y w dziesiątkę^ dziesięć dziesiątek
zbieram y w setkę iid . P rzy zap U a stawiamy
jadnotirki riy pierw szym ; dziesiątki na drugini,
setki na trzecim m iejscu itd ., licząc z praw a
na lew o, i mówimy o jednostkach pict-wsEcscij
drugiego rzędu ird- N p. m ilkm jest jednustką
7 rzędu,
L icząc w innym układzie, np. w piątkow ym ,
zbieralibyśm y p ięć jed ności w jednostkę dru­
giego rzędu, Li. w piątkę, pięć piątek w jed ­
n ostkę trzeciego rzędu. ti. w dwudziestkę
piątkę, pięć dwudziestek piątek w jednostkę
LZwarlę|fHi rzędu odpowiadającą liczbie 125
w układzie dziesiątkow ym itd. N a pierwszym
13
m iejscu byłyby ¡«tlnośei, na drugim pitiLki,
na trzecim dw udziestki piątki itd . L icz b a
jednostek każdego rzędu nie przekraczałaby
czterech, tak jak w układzie dziesiątkow ym
nie przekracza dziew ięciu. M ielib yśm y w ów ­
czas, n um erację piątkową.
Rozważmy bliżej dla przykładu lic z b ę :
4 ■5' | 2 - 5 1 | 5,
którą będziem y uważali za Liczbę układu po­
zycyjnego piątkow ego. W okładzie tym jest
o c z y w iś c ie '5 cy fr:
0 , i , 2 , 3 , 4.
LLęy.bę 5 , jednostkę wyższego rzędu,
5 5L
napiszemy jako „ 1 0 ” ; dla odróżnienia jednak
1 od dziesięciu u jm iem y ten znak w- nawias
i z praw ej strony u doltr napiszemy 5 , dla
z a z n a cz m y , ze jest to liczba zapiHana w ukła­
dzie piątkow ym , l a k w ięc:
5 ( io ;t.
L ic z b ę 6 1 - 5 | 1 zapiszem y jako (1 1 ), l
łiczbę 1 0 - 2 - 5 - 0 jako (2 0 }h, a Liczbę
2 5 = J ■5 Ł — 0 ■5 — 0 oczyw iście jako fl 0 0; b.
Jk s i i o zupełnie zrozum iała, jeśli zważymy, że
100 1 0 a, a 25 5^ uraz że w układzie
piątkowym liczba 5 odgrywa tę Ramą rolę
Co lić z b i 10 w układzie dziesiątkowym.
Ale nie zapom nijm y o naszej licz b ie:
4 5 a . 2 ■5 L 3 4 ■ 25 ■ 2 ■5 | 3
- IflO + L0 + I ^ 1 13,
k tó rą w uktadzic piątkowym zapisze m y oczy­
w iście tak:
■4231, 113.
 14

Układ piątkowy spolykumy u Judów p ie r­ T u ia j więc nbserw ujemy powiązanie układu

w otnych, np. u Indyjskiego plem ienia Szoszo- piątkow ego z układem dzięsiąikow ym .
nów w Północnej Am eryce j m am y go też W Innym azczepie Papuasów Lzam ieszku­
w lęz.yku W ęda u na N otvę] Ciwicjtip (wyspa jących osiedle Dsgoi': obserw ujem y również
nu p ółn oc ud Au yi.rLi.lilj. Zacytujem y kilku ślady układu piąikow pgo, naiomiasr nowością
nazw Liczb w tym języku : jest to, że liczbę dw adzieścia oznacza słowu
] - L3KUK: „ m a n id a 1 k T Ó r c jednocześnie znaczy „czło ­
2 — h i h s 'j wiek” , skojarzenie narzuca się: człow iek ma
3 — Lu eu k ';!
dw adzieścia palców u rak i nóg.
■i — T iu x 'j- m a .- T i ja g 'j f d w i t dh łslik i. ¡a k tiy ¡L id dnw neEO
■Ślady układu piąrfcowcgo widać w zapisie
u k ła d u i- ir a ik a w i E i o :
5 — u r-i i iu l jc z b z.ii p o m o c ą C y fr r z y m s k ic h (c z ę S E O L iiy -

6 — ut -.j -. ę u Ij .-Lj k u i ł iw U iK ic d L ; ó i n k o 5 . L'- wanyoh i o b ecn ie; daty buduwy mi domncJi;

7 - un-s iLi iui^j n ('/ jolu S Z? nazwy m iesięcy — np. 2 5 .X I I oznacza 25
& - un-jĆKlii Toimg'a :"il jakn -> 0' g rud n ia; godziny na zegarku). R zym ianie
'> ■ Uri i'clą- ruig'H-mfl-ruig/fl i'i jukr-"i4j
ll> ura-ruag.'D-i-¡¡a (IU |:ik'.i 2 - Sj pisali 5 w postaci V , a &, 7 , b pisali V I , YTT,
11 - uia-Tiia(j,'ń-i-(js-iiii-si;-rsmi;i i|] ¡^ku 3 5 — Li. V I I I — w yraźnie jako 5 |- 1, 5 - 2 , 5 Z
itp. 10 pisali wr poHtaci 2Í.; reat co znak jakby
O branie liczby pieó jako pudsUiwy układu
liczeniow ego chimaczy się niew ątpliw ym związ­
kiem z liczbą palców jed n ej ręki. Palce bowiem
składający się z dw óch
V z łą cz o n y ch
ludom pierw otnym , podobnie juk i dzieciom ,
bardzo pom agaj u w liczeniu. A
Rów nież u Papuasów zamieszkałych na
w jedną całość X , czyli rozum ieli 10 2 ■ ‘5
wyspLP H ansa-YulLan przy w y b rreiu Mowej
(układ rzymski palrz £ ó).
G w inei używ ane aa n astępu jące licz e b n ik i;
] il-i; t> IL m i t «
D la w ypróbow ania, czyśmy pokonali i u i;
Z rm 7 lunn run pewien opór m yślow y, spowodowany' p rzy -
3 L'jJld WlimD c(iLI i zwyczujerLlarn do układu dziesiątkowego^ wy­
J- dliii 'ł Ijnia dnni staw m y się na nową próbę i zajm ijm y się
5 lin ia 10 U|±IY1E
jeszcze układem siódem kow ym . W układzie
O bserw u jem y tutai zupełnie w yraźnie układ
tym występować będ zie 7 c y fr:
piątkowy- d e ^wróćmy uwagę na dalsze l i ­
I L 2. % \f ■), ó
czebn iki:
J i uknuj, ku 1AuLema liznz Lee L ic z b ę 7, ju ż pako jednostkę wyższego rzędu,
J3 uldiu tui TT uJsmi linu. tui zapiszem y w poscaci „ 1 0 ” :
Tl uLenii tolld lt) ulema Lmi idlLi
14 jLema cinrri IR uk-uu lioia ciani 7 (lO ),
11 ■iilinii lima 20 ulon liuuiis L ic z b ę El — 1 ■7 ■ 1 zapiszemy jako '1 1 )T ;
 ____________ 15

lieubę I I = J ■ 7- 6 ja to ( I 6 j , , d e 14 ■ N ajpierw m usim y ubliczyó, ile ¡Btlnosiek

2 ■ 7 I U ju * jako (2 0 ).. D la porów nania, w yższego rzędu, czu. siódem ek, m le ś a się
¡ak następują po sobie kolejno lio b y rego w Ó54- cł-dtiuiiiiiy więc Ó54 przez 7 :
Ltkładu, wypiszemy pewna Liczbę pocztu ko-
034 7 — M-3 L l7 I C - l« ,e :
w ych licz b układu dziesiątkow ego, a pod nimi
*3
rów ne co do wiirtośoi lUz.by układu siódcm -
2-1
knwego: ¿l_
n iJ a d d jiL -iia ^ o a -y
1: ż, 3, t, 5: 6, 7, S, 9: ]0 ; ]1 ,
3
Tlij ad dL'jLk.Tlli.aWV
K tsz ta 3 oznacza, że liczba Ó54, zapisami
J, 2, 3. t, 5: 6 ,ł ó , 1 1 , 1 2 , L 3, 14.
u ld a d d 2 Lesio d t w e
w układzie siódem kow ym , n a m iejscu jed ­
12. I I. Id , i-ł, Lii. J /. Ifc, 19, 2 0 ności zHwieriLĆ lujdzie s y f r ę . 3- 7. kolei on-zy-
M tlad -lirK lftulK iw y m ane w ilorazie 93 siódem ki zam ienim y nu
1 5 , 1(>, 7 0 , 2.1, ¡32. 7 1 , 2 4 , 2 S , H i
jednostki następnego wyższego rzędu ; każda
liklwl ^1 r.k^di^l ki^w^1
z n u h Kjiwierjć będzst; sid łem s-iódcmek.
31: 22, 2 h 2 4 , £ 5 . ■>(,, 2 7 , 7 Z ...

u k ła d di■j l L - j c j i ,-v>
D zielim y 93 przez 7 :
30: 31, 32, 33. 34: 3 5 , 3(-> 4 0 .
93 : 7 13 lU r iiiii, iS U i i l m i z i
N astępna jednostka wyższego rzędu w xió- 7
dem kow ym układzie zaw ierać bedzie 7 jed ­
23
nostek, s których kafcdfl liczy 7 ¡cdnnści, _2J
rzn. 1- — 4 9 jedności. Zapiszem y ją więe caki
2
[\W\. - 49
W obec lego £ 2 5 1 - 2 ■7= - 5 ■7 + 1 - K o w s reszta 2 oznacza, żc Liczba 6 5 4 , za­
.= 2 ■4 9 1 35 1 134 pisana w uk-hul z.i e sióde-i okowy m , zaw ierać
W cen sposób każda tlczbę zapisami w ukła­ będzie cy frę 2 n a m iejscu drugim , licząc i>d
dzie uLudemluiwym iKicraflmy zapisać w ukła­ j>rawcj strony. N astępnie trzynaście ¡ednusLek
dzie dzlesLatkuwym. Podajem y jeszcze dwa lieząeycb po siedem siódem ek zam ieniam y na
przykłady: jed n o stk i leszcze w yi-s^egn rzędu. D zielim y
1:2034), - 2 ■ 7 :' + fl ■ 7 “ ■ 3 ■7 L 4 11 przez 7 :
- 2 -3 4 3 21 4 - 71 I
L3 : 7 1 ,'i,rcri± diicIcDihJ
L-7 > - 0 -7 *
ill> 2 4 ó ;T - 2 - 7* : 4 -7 ' +
. 6 24111 | Óft + 2fi - ń - 2533
ii
A teraz odw róćm y r y ia n lc : Jak la -
1i i a 1 1 liczbę u t t a d u dziesiaL- iłirzymaLLśmy więc jedna jednostkę zaw ie­
k o w c g o, np. (>54, w u k ł a d z i e s i o - rającą siedem razy po siedem siódem ek oraz
l] d ni Ł o w y ni ? jako reszie ó i« Ii-hiki tik jio SLcdem siódem ek.
 16____________
Zestaw m y otrzym any wynik. l i c z b a 6 5 4
Ziiwiera :
5 ¡edrto&ei (mszTa z pierw szego dzieleniu.;;,
2 siódem ki (reszlii t. drugiego dzielenia} l
fi razy po siedem siódem ek (reszta z rrzc-
ciegu dzielenia} ■
I raz siedem mzy po oiedcm siódem ek (ośca­
Sp rób u icm y teraz dodać do siebie liczby
mipiyiTie w układzie siódem kow ym ( 5 3 6 2 j,
i (31Ó 6;,. Podpisujem y jedi^ą pod drugą:
;5 w . ; ,
(ł]U fv ,
I I L iO Jj,

mi iloraz},
P rzy dodaw aniu jed noslek dowolnego raędu
c z y lr (154 — 1 ■ 7 ! i 6 ■ 7* | 2 7 I 3
m u lim y stale uważać, aby sumy poszczegńl nc _L
a wiec liczbę 6 5 4 w układzie siódemkowym
np. 2 6 , używane przez nas przez przyzw y­
zapiszem y jaku 1625,
czajen ie w układzie dziesiąrkeiwyLn - zam ieniać
654 (1623/. ■zaraz na układ siódemkowy- P o d a ją c jed ności
obu liczb, liczym y ta k : 2 - 6 S I ■7 —
Spraw dzuny jerjycze nrrzymany w yniki
+ L — ( 1 1 ) ,; jędeu zapisujem y pod jed n ościa-
L ■T ' - S4ł
rjii i jeden d odajem y do nHslępntfio rzędu
6 ■7 ‘ 2 «
2 1 L4 ó i 0 I 7 — itd.
5 - 3 H teąc pozbyć się Lego siatego pośrednictw a
układu dziesiątkow ego, układamy Lżw - lahiicz-
n o z ił. — 651
kę dodawania (w układzie siód em kow ym }:
A zatem wszys-iko icsl w porządku.
1
M o żn a wszystkie powyższe dzielenia za­ 0 ] ■ł ł 4 -> ć i
pisać w jednym schem acie, utmeszcanĄe w
L 2 i 4 il 10
n im kolejno (yiko ilorazy i reszty:

Z i \ 5 & Jó 11

s 6 JO JJ 12
i
4 1 łl LÓ 1L 12 Lji

5- fc lii LI IZ li L4

6 10 ]] L3 lł 14 Ls

W yp isu jąc dolne liczby z kolum n w odwró­

conym porządku, (zn. ziic*ynająe od prawej K o r z y s t a m y z t e j t a b l i c z k i w b a r d z o p r O S iy

strony, otrzym ujem y uzyskany uprzednio wy­ sp osób . A by dodać d w ie lic z b y , np. 5 i 4,

n ik 1623- w u k ła d z ie s ió d e m k u w y m , n a le ż y w p ie r w -
 17
sS.ym wierszu odszukać Liczbę 5, w picrwszei biLeibezyoy pierw si znuJi 7 plancT (M erk u ry ,
kolum nie odszukać liczbę 4 , na skrzyżuwanm W enus, K sięż y c, Sionce, M ars, Jow isz i S a ­
odnaj il ujemy ich su m ę: liczbę r o m ;: K sięż y c i S ło ń c e uważano do czasów
(12)„ = 1 - 7 - i ii 5 4. M ik o ła ja K operniku za planeTy, a Ziem ię za
T a b liczk a m nożenia dJu liczb zapisanych nieru chom y ośrodek świata i pruwdopodohn ic
w układzie s iódcrnkowyrn ma postać taka: sUnLego wprow adzono siedm iodniow y tydzień,
C iż sami E abi Luńczycy nazywali siódem kę
] 2 t ! 4 5 t, częstokroć „ k issa ln " — pełnia, łączność.
Z siódem ka związana jesr znana przyjwi-
3 i i, L] 13
11 wiastka - drahina. Spotykam y się z nią po raz
1 ń L2 15 31
pierw szy w luj-srarszym znanym dziele m a-
24
I . ,_| rcm aryeznym . J c H t nim słynny papirus egipski
A LI 15 22 20 3-3 Ahm es« sprzed 3 6 -3 9 wieków.
Pow iastka ta brzm i tak m niej w ięcej: 7
Jj 2i ¿■!'l 3-t 43
ludzi ma po 7 kotów , każdy kot zjad a 7 myszy,
<? J5 Z1 12 sl
każda m ysz zjad a 7 kłosów jęczm ien n ych ,
L i 7. każdego kłosa może w yrosnąć 7 m iar z b o ia .
K orzystam y ?. rej tabliczki w podobny spusób Ile razem hylo lu d zi, korów, m yszy, kłosów
jak z poprzed niej. D la znalezienia iloczynu i m iar zboża? O czyw iście m am y w układzie
siódem knw ym :
licab 4 i b postępujem y juk wyżej i na skrzyżo­
waniu odnajd u jem y liczbę 33. T.aiwo spraw­ 1 -7 1 ■7 ‘ I ■ 7* | 1 - 7* -r I
dzamy zfcotlność wyniku, w ra ca ja td o tabliczki ( I I I 1 10). - 7 49 - 343 - 2401
mnrtóeniH bardziej dla nas zrozumianej układu ■+ 16 8 0 7 = 19 607
dziesiątkow ego:
Pow iastkę Lę w różnych odmianach spoty­
( 3 3 .) . -=31 | i 24 - 4 - 6
kamy po dzii dzicó y wielu narodów E u rop y,
P osłu gu jąc się w odpowiedni sposbh, można między innym i u Anglików i R osjan , Z m ie ­
za pom ocą pierw szej tabliczki wykonywać niają się przedm ioty, ale sens powiastki jesi
Odejmowanie, a za pom ocą drugiej tabliczki - ten santr Anglicy w swym wierszyku zatrzymują
dzielenie. sie na czwartej poLedze siódem ki, u R osjanie
Zatrzym aliśm y się dłużej p rzy liczbie 7. idą aż do szóstej.
J(dyż ona w yróżnia się wśród liczb rym, że
o d daw na przypisyw ano fej s p e c ja ln y
ezc znaezeme. , w i c z e n i a

M am y 7 dni tygodniu, 7 ii# iu m cn ró w , 4. Z a p is * lic z b ę 4 6 E 1 w u k la d / ie ó s e m k o w y m .

V grzechów głów nych itp. Stó|odĄjv[ 5. Zapisz 1562 w układzie piątkow ym .
 IB

6. Zapisz Liczbę 999 w układzie dzicwLątko- m icii te LLe/.by tui uJdiid dziesiątko wy,
w ym . ]Ułrtirti'iM ¡c i furów nai wyniki nbu m n o icń .
7. Ziipi^. Lic^bc i l f l l w układzie trójk o ­ 10. Zapisz licz b ę 7 7 7 7 w układzie siik km -
wym. kow ym .
R. W jakim układzie 5 ■4 24? U . Zapisz w układzie dtiesńi Lkowym liczbę
9. Pćimnói. i2-i)ł przez następnie za- iio i u i ; , .
 § 3. l í U a d r dwunaattovy i dvdjlfow^ - Działania
na liczbach w układzie dwdjkinffym

G dybyśm y ch cieli zapisy wąć liczby w u kt*- innych trzeba by na nowo opracow ać, d o­
ilzic n a ptzyklad dw unasikow ym , m usielibyś­ tychczasow e m aszyny do liczenia stałyby się
m y w pryivadzié now e cy fiy día 10 i I I , nieprzydatne...
odm ienne od 10 używanych w układzie dzie­ In teresu jące je ir fcrfuak, żc w Si linach
siątkowym.
Z jcdn uczonych istn ieje stowarzyszenie pod
P rzyp n ijm y np. ¡ako nowe cyfry pierwsze nanwg „ The DLiKięcim al liocicry o f A m erica11,
litery wyrazów dziesięć i jedenaście, tm . mujuce jako sw oję zadanie propagowanie zaicr
napiszem y zamiasr 10 znak T>. u zam iast i cclow n& i wprowadzenia w ży cic okładu
jctlenasxu znak y, dwu ruletkowego.
Uyloby ivipc dEa przykładu: Układem pozycyjnym zawierającym n a j­
4 - 12 t II 50 m n iejszą ilość c y fr jasi oczyw iście ufctad
Ul 1U - 12 4 U - \ D J j^ dwójkowy, W szystkie liczby zapisuje się w tym
uŁłudńe za pom ocy dw óch cy fr Ó, |.
L icz b a dw anaście dzieli a ip przez I, 2 , 3- J e s t więc n p .;
4, íid 12, gdy tym co lte m 10 dzieli mç tylko
przez 1, 2 , 5. 10, P oza tym sropu ma 12 cali, iu ćt - z ,;loo). - 4 ; k x b ;., - u .to o w ), - in
(100 000)± — -J2 (| OftliKią)3 ai
rok je s t podziejemy na 12 m iesięcy, dzień
fi 0(10amwM), - & - 512
i noc Tnajii po 12 Rodzin. W handlu po dziś
dicień niektóre przedm ioty (guziki, stalów ki; R ok 1973, zapisany w układzie dw ójkowym ,
na tuziny i grosy foros to 12 tuzinów ).
iL c z y m y m ialhy Lmlcą p o sia ć:
T o rcí nie m ożna się zbytnio dziw ić, żę m a -
le iij się tacy entuzjaści liczby 12 tK a ro l X JI^ 11 110 110 101
król szw edzki; A ugust C om ię, francuski fiLn- i « t b o w iem ;
zoż X I X w ieku), którzy proponowali porzu­
cenie układu dziesiątkowego i przejście do 1973 L-Z J 1 ■ 1 -3 ^ -1 2> I I -2- h ] 2a4 L 2*- 1 Z3-ę]

układu dwunasi kowego.

H ic należy jednak liczyć się r e a ln ie z L ym ,
ahy i;ika zm iana mogłu kiedykolw iek nastąpić.
Spow odow ałoby to bowiem niesłychanie wiele
zam ętu, kłopotów i biirdzu wielkie
W szyscy m usielibyśm y się nauczyć nowej
tabliczki m nożenia i przyzw yczaićdo używania
dwunastu c y fr ; książki do arytm etyki i wiclę
Ślady układu dwójkowego H zupełnie
w idoczne u jed n eg o ¡j plem ion M ikronezji.
Św iadczą o tym nazw y:
1 - kc-yap. 2 - pułlct^ i - k e-yap -p u llet,
mm>\ 4 - p u llet-p u ilrt. H a iym ¡ędnak kończy się
podobieństw o, gdyJ ną oznacsrcnic licrzb w ięk­
szych o d 4 uiywu ono wyrazu^ którego zna­
czenie je s t : w itlę,
 20
A rytm etyce f,raiocgipskLei smany byt rów­
nież iakr, że każdą Liczbę n atu ralną pracdstn-
wtć moż-iia w jeden iylfeo sposób iukn sum ę
fóżn v ch wyrazów ctągu zletinncgo z L itd i:
] ; 2, 2 ■2 , 2 ■ 2 ■2 , 2 ■ 2 ■2 ■ 2 , ...
ęo Rtanowitu - by ć może - pozosLatóść jeszcze
dawniej Rzcj num eracji dw ójkowej.
U kładem cym zajm ow ało się w ięlu w y­
bitn y ch m alem a ryków : L eib n iz (marce ma tyk
niem iecki X V I I - X V I I ] w.1-, F r a n c i l.c g c n -
dre (t-nycaj L cżand r) i inni, gdyż jest on imd
w zględem teoretycznym niezw ykle interesu ­
jący, a ostatnio znaLazt zastosowanie w m aszy­
nach elektronicznych-
Zauw ażyliśm y już, że pisanie liczb w ukła­
dzie dwójkowym nic jest wygodne ze względu
na rozw lekłość zapisu: do zapisu te j samei
liczby w układzie dwójkowym trzeba użyć
znacznie wjęcei cy fr niż w uktadzie dziesiąLko-
wym.
Zapoznajm y sie obecn ie z dodaw aniem
liczb w u tiad zie dw ójkow ym :
L0
— i li
10 101
IL
1IH1
lJ rzv dodaw aniu kilku (trzech Lub w ięcej)
Składników w iel o cyfr owych należy zachow ać
pew ną ostrożność ze względu na fakt, że
sum ow anie jednostek dowolnego rzędu może
dać w wyniku np. ł (lub w ięcej) jednostek
tego rzędu , a ponieważ ł w układzie dziesiąt­
kowym w yraża sie w układzie dw ójkowym
liczba i Tliycy fr ową 10U, więc s|snwoduje tu
dodanie pierw szej jednostki do rzędu nie
bezpośrednio następującego (na lewo?, «Le do
następnego (dwa rzędy w lewo od tego,
w którym otrzym ano 4 ) . Dlu uslrzcżcm a sLe
od ew entualnych błędów pożądane jest sy ste­
m atyczne zapisyw anie tego, oO zachow ujem y
„w pam ięci1' przy dodawaniu.
TT oclu dokładnego objaśnienia dodawania
w układzie dwójkowym i porów nania z do-
diiwïioiciu w uktatl/.ie dziesiątkow ym doduj-
my do siebie dła przyLdadu cziery składniki-
w układzie dziesiątkow ym i Le susie Rkładnikt
wvtüzone w układzie dw ójkowym ;
IL IL
2i 1L]1111
ST llLOtU
Hi 100311
-rodnik i HO JDL01LO iklńiinikL
LH LÛDL0
2W J LWIOOO ¥u mc
LU D odaw anie liczb w układzie dw ójkowym
- n rozpoczynamy od jed n ości, t j. jednostek pierw -
szego rzędu, Licząc mi prawej srrony, sum ując
]010
je otrzym ujem y dw ie jednostki* tj. jed n ą jed-
n o itk e drugiego rzędu, k tó rą zapisujem y nad
kreską w drugim rzędzie od prawej strony.
Su m ując je w raz z trzemu jednostkam i dru­
giego rzędu , w ystępującym i odpow iednio w
drugim , trzecim i czw artym składniku, u lrzy -
m ujem y cztery jed n o stk i rzędu drugiego, tzn.
dw ie jednostki rzędu trzeciego, które 'zapisu­
jem y nad kreską w trz-tcim rzędzie o d pm w ej
strony- T rak pcHtępujemy dalej, a i do otrzy­
 21
mania i u m lecznego w yniku 1 L 001 OtW, wy­ Ja k widzimy, mnożenie w układzie
raźm y tę liczbę w u k ł a d y dziesiątkow ym : dwójkowym p o l e g a na dodawaniu
pierwszego czynnika przesuw anego o o d p o­
:.l I 001 OOU\ 1 ■2 ? - J ■ 2ł i 1 ■ 2*
12B ■■ 6 4 - fi - 200,
wiednią liczbę m iejsc w lewo. Ta władnie
w łasność je s t wykorzystywana w now oczes­
co jest zgodne z wynikiem m tzymanym w ukła­ nych m aszynach elekirrm owych.
dzie dziesiątkowym. P ij ryzpaLrzeniu kilku różnych układów
^ podanym algorytm ie dodawaniu wi- pozycyjnych pow staje pytanie' c z y m w y-
dciLv,nii jest celow ość zapisywania jedynek różnia się liczba 10 spośród
mid pom ocniczą górną kreska, stanow iąca i nny ch liczb, ż * o b r a n o właśnie
duże u łatw ien i*; oczywiste jeHt, żc przy d o­ ją za p o d s t a w ę u k ł a d u L i c z b o ­
dawaniu większej Liczby składników może w e g o ? O dpnw icdżj jak Larwo przewidzieć,
zajśćp o trzeb a zapisu „pom ocniczych jed ynek” b rz m i: z p u n k i li w i d z e n i a t e o r e ­
na więcej niż dw óch „p iętra ch ” nad uorną t y c z n e g o l i c z b a 10 n i c w y r ó ż ­
kreską. nia się niczym szczególnym
M n o żen ie Liczb w układzie dwójkowym jcat spośród innych liczb i każda
szczególnie p ro sie, gdyż cala tabliczka m noże­ całkow ita L większa od
i 1111 a —
nia w cym układzie przedstaw ia aię n a stę p u ją co : jedności — liczba równię J y
brze mogłaby być przyjęta za
] jednostkę wyższego rzędu. O
! 0
w yborze liczby 10 'a nastąpiło to u riieklóryc-h
Ó ludów jn ż przed CO Tuijmniei p ięciu tysiącam i
*
Lar) rdw yduw aly względy przede wszystkim
1 il :
p rak ty czn e: ilość palców u ch u rąk.

Ćwiczenia
W y k o n a j m y d la p r z y k ła d u m n o ż e n ie lic z b
43 ■ 13 w u k ła d z ie <Jvti i s ia t k o w y m i t y c h s a ­ 12. W układzie dw unastkow ym zapisz 1729.
m y c h lic z h w y ra ż o n y c h w u k ła d z ie d w ó jk o ­ 13. Zapisz 341 w układzie dw ójkowym .
w ym ; 14. Pom nóż i 10 l O l ; a przez Cl 1 0 0 1 ;.,, wyrtik
LólOll zapisz w układzie dziesiątkow ym , a na­
4? LLOi si ip u ie wyraź czynniki w układzie dzie­
1i -------------
siątkow ym , pom nóż je i porównuj oba
lliiiu i
wyniki.
L29 :; i i i.n i
■li LMimi 15. Spraw dź. Ze rów ność lłJ - 11 110 jest
słuszny n ie lylko w układzie dziesiątko­
55'h i i:>:ki i >:n 111 wym, lecz i dw ójkowym . C zy są itinę
 22

p^ry Liczb O tci w łasności r1 Czy podana I LO L00 L0 0 0 10 0 0 0

rów ność jt.si słuszna tylko w łych dwóch Sil L |;flk dobrane liczby. :
u układzie d w ój­ ż l w

układach r kowym m ają odpow iednio na In TI, I I I , IV

lEi. Uzupełnii tabliczkę m n o Jin ia w układzie alb a V miejaniL Licząc od Lewej serany,
dw ójkow ym i jedynki* a na w szystkich pozastatycb m iej­
scach zera. ^ sz y sL k ie pozostałe lis>b.y w da­
i JO j] igi?
n ej tablicy* zapisane w układzie dw ójkowym ,
u? . .
n . .
zaw iąrjjĄ jedynkę na rym samym nticiscu*
u>? . . cu liczba um ieszczona n a pierw szym miejscu-

a następnie zbuduj rów naważna je j ta b li­

n . nr 3 □r 3 □r 4 OT 5
czkę. rn ri 11L::bic1□:d w układzie dziesi ątfcnwyni.
]7- Zapisz liczbę (LI 0 1 1 'Ł w układzie t r ó j­ L .* 1 5 LĆ
kowym- y ■i 5 ■0 L7
I fi. Zapisz liczbę '32 21U jt w układzie dw ój­ 3 6 s- III L-H
7 7 7 11 l'J
kow ym .
U in 17 17 2i.1
]L 11 13 13 il
li lł ]ł 14 23
ZAS T OS OWANI E D lU A D lI 15 15 15 15 23
DWÓJ K OWE GO 17 16 2C- 2ł 2L
14 li 21 25 25
BU D OGADY WANI A LI CZB
¿1 22 21 25 26
TiJajc się kom uś pięć ponum erow anych ui- 21 21 21 27 27
25 26 25. 23 33
blic z w ypisanymi na nich liczbam i od 1 do
27 2/ 2<i 21) 2W
21 i p roponu je taę> by w ybrał jedna z tych 24 HI? :ill ¥.\ ■n.1
1i cslij, w ym ieniając jed ynie num ery Lublic, w 31 31 31 31 31
których zm iidujc się wyhrana liczba.
O dgadujący wuth^ k w pamięci pierwsze ; n p , w szystkiu Liczby u m ies zczo n e w Ltze-
Liczby w ym ienionych tab lic i ko zdum ieniu ciej tabliczce, zapisane w układzie dw ójko­
gracza wypowiada w ybraną Liczbę. wym. zawierają jedynkę na trzecim miejscu*
Sekret odgadywania polega na wykorzy­ licząc ud p raw ej s ir o n y .

staniu uktadu dwójkowegu-

m r z n .i: ii:,, - - ,1 1 1 ) ; ^ ( 7 ;,, - ■ l l i ;i.
Zauw ażym y, że Liczby u m ie ^ ^ o n e na ■I “"3"1,,, — ? l i n a i 3. i l j . ; . HTCbOreil' USlMlUW
pierw szych m iejscach cabliczck:
1 — 2V 2 2' 4 - £ Ł fi — 2 :' 16 - 2*
zapisuje się w układzie dwójkowym udpo- C y n ik a stąd* że liczba 12* mająca jedynki
w m l run i i ak o : na TTT i TV miCjSCLi* pu-wimió figurowin': I ylko
 23
w tiz eciej i (.-zwartej tabliczce, a 1i-c^liia 31, n e na pietwszyoh m iejsciich w tych ta b licz ­
rr:;ijiiui jedynki n a pięciu m iejscach, m usi kach, tj. lio/by 2 , » , Ib , i w ym ienia szybko
być m nicRzcsona tni wszystkich pięciu Ta­ liczbę 26 — 2 — fl + I fi.
lii iczfcach. T mJs ie st istotnie, cc mniua s-p t ^ w - W yja^nitnLe tajem nicy tych ,,czarod ziej­
;.\ńt w zaiączonycb w y iej gięciu tabliczkach skich Publiczek" je t t proste. L iczb y um iesz­
liczb. czone n a pierw szych m iejscach pibliczek. za­
Aby zwiększyć ilość liczb do zgadywanki: pisane w układzie Jw óikuw ym zawieraj a je ­
nuEbiiy odpow iednio ZWiękRZyć ilość tabliczek, dynkę tm pierw szym m iejscu z Ecwej srrony..
a m ianow icie: dla lieidn ud 1 do 63 trzeba p o ­ a na w szystkich pozoHtałych m iejscach zm -j :
sługiw ać rłc recśchi tabliczkam i, bo { 6 ł ; iń — zsum ow anie kilku rakieb rdżnych liczb , n p .:
--={111 l ] 1 D la licz b od I do 327 trzeba
io - io o o - jo non - i l oi o :
posługiwać Ric siedm iom a tabliczkam i, po-
n iew ai liczby ie mogą m ieć jedynki na mifcj- d aje sum e, która posiada jedynki no ty-Lita
Rcacli ixl T do V I I , a największa /. nich licz- sam ych m iejscach co kaSdy ze skladm ków .
b;i i 127; M -- { l 111 LI I ; ma m ły n k i na wszy­ O trzym ujem y w su m ie:
stkich aiedmiu micjsonch.
1 - 2* - 1 ■2-' - 1 ■ 2' - 16 » | 2 2ć>
J e ic łi fu7.y użyciu pięciu tabliczek grac/
ośw iadczy, że w ybrana przez jiicgn liczba ;i w-Lec liczb ę, która wobec zapii-u w układzie
'■ruijduje się w I I j IV i V nibliezce, to odga­ dwójkowym jako ! 1 0 1 0 je s t um ieszczana
dujący w pamięci sum nie Liczby um ieszczo­ w tablicach II> IV> V .
 § 4. U k ł a d t r ó j k o w y i n a j b a r d z i e j e k o n o m i c z n y
d.i,, - £ 3 " ;,. ii;-.
£3';,. ino.
30 m
ę27:,„. - 3 '? ,, - uom :
to za pom ocą odpow iednio dobranej sumy
lu b też różnicy ty ch w łaśnie liczb potrafim y
przedsraw ić każdą inną licsh ę m ającą w ukła­
dzie ry jk o w y m w artość od I do I1L3* czyli
w układzie dziesiątkow ym każdą liczbę od 1
do liczby będącej sumą 1 3 i 9 | 27,
ij. do 40.
Fozw ala to — ja t wykażemy - na zważenie
przedm iotu o ciężarze od I g do 4 0 g (ale
bez ułamków gram aj, przy użyciu łych czLe-
rcch odważników* a m ianow icie 1 g, 3 g, 9 g
i ¿7 g.
O czyw iście w czLerech p rz y p a d k a c h do
zważenia przedm iotu p w ystarczy użyć tylko
jednego 7. czte re ch odważników.
W pozuzLalych 3ó przypadkach 12 rjzy
potrzebujem y tylko 2 odw ażników , w 16
przypadkach potrzebu jem y tylko 1 odważni­
ków, a w pozostałych H przypadkach - wszy
stkieb czterech odważników'.
A nalogicznie dołączając do w ym ienionych
wyżej 4 odważników jeszcze i k i odważniki,
których ciężary w gram ach wyrażałyby się
liczbam i :;S 3 j.n { 3 ł ; in - (.10 0 0 0 ^ i
l'2 4 3 \ 1 - (inO flO łl),, pnrrafilihyitny
zważyć każdy przedm iot o ciężarze równym
całkowitej liczbie gramów' od 1 g do 113 l l l g
w układzie trójkow ym , Lj. do;
lg + 3g + 9 g | 2Tg ■ B ig | 2 4 3g 3ó4g
układ odważniki)!
Ale jak to zro b ić? K tó re odważniki kłaść na
które i szaice, a które n atom iast odważniki zą
zbyTeeznc?
P rzypuśćm y. że ch cem y rozstrzygnąć tę
spraw ę dia przedm iotu o dężarze 104 g.
W tym celu zapiszem y tę liczbę w układzie
1rójknw ym . On-zymamy *10 2 1 2 :,.
Poniew aż mumy tyli,u po jednym odważniku
każdego rodzaju, a w zapisie Lintby w ystępują
dw ójki, m usim y odważniki tak u m ieścić na
jed naj bądź na d łu g iej szalce, aby przedm iot
został zw ażony, wręc postępujem y w Laki
sposób* aby w zapisie Liczby ^10 2 1 2 ;n „znik­
n ęły 1L dwójki.
W tym wdaśnie celu do cy fry jednostek
fi uiuj 2 ) ii udajem y i odejm ujem y I i otrzym u -
¡e m y ; [2 1 1\ (1 0 1J Ł. W ten sposób
n a m iejscu ¡ednottefc o tr^ m u je m y — 1* czyli 1.
Fow stalą ¡eduą „d ziesiątkę” dodajem y do
cyfry „d ziesiątek” i uLrzymu i emy (Id 2 2 1?.
Z k olei dodajem y do cyfry (teraz 2ł „d zic-
iiiHek” ¡edną „d ziesiąike” i odejm ujem y ¡edną
;;dziesiątke” (2 dz. ' 1 dz. - 1 lizj (1 0 0 -
— 1 0 1.,, a więc jed n ą „ ¿etk ę" i - 1 „d ziesiątkę” .
Olrzytimruj jed n ą .jse ik ę” dodajemy do cyfry
2 „ s e te k " i otrzym ujem y zero „ se te k " i jed en
„ty siąc” . F rz ch icg przekształcenia lic ih y bez
zmiany je j watcości przebiega w raki sp o só b :
(1 1 )2 1 2 ^ - (l02_l[(2 ^ 3j —31J-n
{102((2 | l J - l ł l j j , [1 0 (2 0111, (1 1 0 1 1 \
la k i zapis f i l 0 1 1 ^ Liczby ( 1 0 2 1 2 ;., ozna­
cza, że wysiuręzy m itę lylkn [?ih jednym od-
 25
\ p . ? n i d m in i k ls U łis J D V k l~ w ażniku, |>rv.y czym odważnik ^L” kkidziemy
V : 1LU¥ i i.- p O l 1 Si-HlLV riu T] r-7.u\c:- na ¡cdnpj szajce, odważnik na drugiej
L-1 - -,M
r IX
szalce, a wi^c na na której kładziem y
r -A _n ■ ]p
■18
ważony przed mioL.
V 3k 0 ! * P oniew aż: (ŁO.OGO^ i S I \ 0: ;iOOO)n -
V te L1 ■t i27ji|tL L oznaczona ujeninyini jed ynkam i:
K P - Ls 3=
V t ie
Hty., = 0 0 LłJ < i\ f i ; , , ! wynika v iego>
1 p - 3* 9&
p "c p - 3*
żc na jed n ej szalce kładziem y ol1wiivnilu S I g
■90 ■ i*
p p - 1* 9t i 27 g, na drugiej zai fiivedm kil ważacy 104 g
p - p 9* uraz odważniki ł g i ] g. O dw ażnika 9 g wcala
p - p VP - li nie używamy w tym przypadku, ponieważ
p "Ł p ifi 9 ii 3.Ę
w liczbie '11 01 ]) 3 oirzym ;m ri a liczby (.10 2 1 2 ^
r - 1 ? !;
p 9s 3«
i: -■ n *
Li
na m iejscu „ seiek ” w uktadzic trójkow ym ,
H 34 'e
.i ■ H *
Li - L* - 3* ■ 9fc 2 'S Tzn. dziew iątki w układzie l1zi eiLąLkowymu
I1 L 5ji r - 3* - i* zn ajd u je d e zero.
W L 6j! p — 3 * ■■ 9 * i Le G d y b v im y po dokonanym przekształceni u
P L 7* p - 1* ' 9* ^7£
pewnef 1ic^łi >■ w układzie trójkowym otrzym ali
P 1e s V + 9* 27C
P 10k p - 2 7 li
tylko dodatnie jedynki i /crii. o sn u ci a toby ro,
- 1*
T -2 ftg p ■ i i 3{ OTt - 3* ¿ c n a jed n ej szalce k la j zjem y tyjfco odważniki,
T- - 2 ia p 27* - 3* na d rugicj rylko skul przedmiotu np. (] 0 011 ) a
r P LJS 27* - 3* i lp - ^ 5 ) ig oznacza, żc do zw aicnin przedm iotu
n ~ ^\i P łz ■ Li n *
w ażącego fi5 j należy na drugiej szalce pu*
- rxK [i 27*
L1 - i.s 3* Z/Ę
łożyć odważniki l g 1 3 g — S I s , liy ] |
li
r - 26S r - 1* Z/Ę 3' 3* — 8 5. F ososiale odważniki tą tu
r 27s p ■ TSl zbyteczne.
V 2<& j : 7 - 'S l*
V 26* p + J* 77g 3*
y 20* p 77£ 3* G w i e v. e n i a
p -3 1 * p 17* - 3* - 1*
p ■- '^ 5 p 1« 'S 27* - 9* 15. Ile waży przedm iot p, je ili zapis rewoniesz-
P ■ łifi P ■fc 27* . łję-
v«m ui odw am ików w układzie Lrójkowym
P ■- « ii P 3t 27* ■ -9h i li;
w ynosi d 0 L 0 i ; v n i i " i r v (Tciii 101)i3
r ■- ^ r 'e J7 * | :.lĘ
■ H i M l ; ¥.
p ■■■ 3 ó * r ] '? 1 'J s
j; ■ 37* 1 Z lĘ 1 'J s 20. ^ a p ta z l i c z b ę ( 1 2 0 2 i 0 3R w u k ła d z ie d z ie ­
j- lii
p 35* p - 1* ZTę - Ju
s ią tk o w y m ,
p 39* p Q- - J* 21. Zapisz liczbę ¡2 2 0 0 1121, w układzie
1
p ■W * p 1 27£ — 3* dziesiątkowym.
 § 5, N a j s t a r s z y d z i e s i ą t k o w y u k ł a d - U k ł a d „ k ę p o w y 41
- Najdawniejszy znak zora

W czw artym tysiącleciu p.n .e. dolny Eufrat dziesiątki zapisywani: na lewo od jedności-
i tir ? ti dzisiejszego pmfiSiwa Irak) zamiei-dii- A zyicin np. zespól znaków:
wal lud SuitittViw, odznaczający się wysoko,
pik na (jw t czasy, rozw iniętą kulturą. P isali
oni rylcom półokrągłym , a l i n i e j
uLastym na płytkach drewnianych^ kam ien­
tró jg ra- <Y
<
nych, nwiuiiiśwtj jednak glinńmy d i , które
później były wypalane I dzięki tem u mogły
nznaczał liczbę- 2 ł.
dotrw ać do naszych czasów. Tym właśnie
sposobem najłatw iej było napisać znak w p o ­ L ic z b ę 1-U0 oznaczano znakiem puwsialym
staci klina. ^ połączeń dw óch klinów- - pionowego i p o ­
Sum erow ie posługiwali się iiajsTarRzymz do­ ziom ego w sposób następ uń|cv:

V
tych czas znanych sposobów zapisywani a liczlu
upartych n a liczbie Jfl-
T.iezhę 1 zapisywali Sum ew iffic znakiem
pionowemu k lin a : Aby zapisać Liczbę 10U0, o m ieszczona znak
10 przed m akiem 100, co mi<do oznaczać

Y m nożenie liczbv 10 przez 100. U m ieszczenie

jis re z e ¡zdnego znaku liczby 10 przed zmikiern
LOOP p r ę d s i awlaio liczbę 10 3000, czyli
Za pom ocą tegu ¡uniku zapisywano Liczby
od 1 do i>, g ru p u jąc je w tzeókeh uhok siebie LOOM .

lub też zapis-ujne jedne nad drugmu- D m ^ i
znak. d u ią c y do uzmic^.m i a Liczby 10, ¡skiu-
diil się v dwóch tak ich klinów , połączonych
razem i Lwur^-ący ch kąt:
D la łatw iejszego zdania siihie sprawy z tego
sposobu zapisywania liczb ożyjmy ■I■■ na-szycb
rozważań oznac/jeń zastępczych. Oznaczm y
klin pionow y przez a , znuk 10 przez ć
araz klin poziomy pr7.cz. c. Zapis niektórych

<
Liczb wygiadatby w r?n sposóh:
|— -J . . '2 - JJ Jb l1 u ; .1 " .../V lil'il

im sposób, pow tarzając te s im c znaki

50 K Lł h ' I-i i
i grupując ju - zależnie od w ielkości liczby - jd .L

zapisywano liczby od I do 9 9 ; przy czym

 27
£ AE' Ui i i
wyższego rzędu, liczby ód (zor), tak więc
1\JÓ ar, ¡4 } - i d. 1 IZ U — Ad.:
na przykład z a p is;
rj n.'> iiiv

o iiir ■il.1-:-! aa it ia j
5000 t iih if l i : Jf

■iid nL.'j aa 6t J oznacza! I W 1 ■Id | 2 72.

Nu pudstaw ie zapisu pndanych liczb zw ró- Jeż eli teraż um ieścim y na lewo m ak 10,
™ .ł' uwagę na imm-esurący fakt, żc znaki to oznacza on już 10 ■ (30 — 6 0 0 (ner).
liczbow e p o s ia d a j m podw ójne znaczenie; A więc n p ,:
prócz z wykładu znaczenia maj ą jes/cze w pew ­
nym sensie znaczenie ¿iiieżne od m iejsca

(pozycji), na kTórych stoją, Forów najm y za-
pla liczby (Hi (drugi z podanych), gdzie 30
jesr przedstaw ione jako 3 ■ Id, z napisem
li oz by 53 (.zawartej w ustatniei z podanych
Jiczb ( > 4 5 3 ' . w [aórym 53 jc R T zanotowane
jako 5d -o Znak 3 ma w pierw szym przy­
padku znaczenie „ 3 rasy (.liczba naRtępująca
po 3'-“ . W drugim przypadku liczba 3 ma
znaczenie „ .,, dodać 3 'd o Liczby poprze­
dzającej 3 j " .
Zapis pow yższy, jak widzimy, jest jeszcze
burdzu niedoskojtaly, rrnjżeniy go jednak u-
w ażać za pierwszy szkic tak udoskonalonej
o b ecn ie num eracji dziesiętnej.
OkNu 2500 lat p .n .e., jed nocześnie z uży­
w anym uktadeni dziesiętnym , na E cm iscli
dzisiejszego pańsLwH Irak u zaczai pojaw iać
Ric u k ła d pozycyjny opariy
jako jednostce wyższego rzędu.
J_iczby od L do 51* były zapisywane w dal­
szym ciqj[u (uk, j a t opisaliśmy wyżej i iak to
czyniono już o d 1000 lat. N atom iast klin
(b ęd ący znakiem jednostki): um ieszczony
przed znakiem |Q, nabiera znaczenia jcdim siki
%H«H
4 - (io ■ óo; ^ 2 ■ «o + 2 ■ m - 1 -
-- 42 ■ód + 2 ■ 10 - 1 - 2541.
G d y brakow ało jednostek pewnego rzędu,
pozostaw iono n a tym m iejscu pewien o d stę p :
my zapisalibyśm y zeru. Jeśli brakowało dw-ijdi
lub w ięcej jednostek rzędów zapisywanych
obok -siebie^ natężało powiślu wić podw ójny
lu b większy odRtęp, rnogio to - jak łatw o się
d om yślić — powodować nieporozum ieniu w y­
nik ające z niepew ności oceny fprzy o d czy ty ­
w aniu licz b ), j|u rzędom braku jącym odpo­
wiada pozostaw iona luka. T o te ż na kilka
na liczbie fifl, wieków p.n .e. (n i* wcześniej niż w V I w.
i n ie |tdiniej n iż w I I w .) nainiasL odstępu
zaczyna się pojaw iać specjalny znak - n a j­
pierw w obliczeniach astronom icznych - w
k ształcie dwóch m ałych, ukołnię um ieszczo­
nych znaków kii ta J
 28
zapisvwano za pom ocą n iego mi wet Liczby
15-cyfpowe iw naszym układzie dziesiątko­
l a k np- hczhu: wymi I T a k ą jest największa ?. dotych-wza1,
cidcyfrowanych licz b (tabliczki znalezione w
oznae-m la 2 ■0 0 “ 0 ■6U i 2 ■ 10 + L- św iątyni N ip p u r, pochodzące z trzeciego ty ­
- 7221 siąclecia p .n .e .j:
T e n znak podw ójnego kąta, stw ierdzający
fiO * ■ 1 0 ■ (iO 7
bruk ¡edrmsrek pewnego rzetlu, jest n a j-
k tó ra zapisana w układzie dziesiąikow ym w y­
s t £ r s 3! y n znanym symbolem
gląda tak:
z e r a .
195 'J55 2 0 0 000 0 0 0 , czy'.L
Iriicresu iące je s t ¡edimk, że sym bolu braiku
jednostek pewnego rzędu n ie spotykam y w na­ ki u dzicw ięćdziesiąi pięć bilionów d ziew ięć­
pisie nigdy na końcu. W ynika z tego bardzo set pięćdziesiąt p ięć m i l i a r d ó w dw ieście m i­
oryginalna w łaściw ość system u Humeryj skie^ lionów ! Jak widzimy, przed kilku tysiącam i
yo. kiórą można nazwać w z g l ę d n o ś c i ą lai ludzie u m ieli zapisać - za pom ocy znaków
p o z y o y j n ;j : polega ona na tym , że liczba licz b z n ik n ie bardziej skom plikow anych niż
zapisana w tym sys Lemie m oże posiadać wiele dzisiejsze - Lak wielką liczbę, is1 nhccnic nie
znaczeń będących w ielokrotnościam i w zajem - każdy przeczytać ja p o iio ti.
nvm l w st-us on ku potęg liczby 60. T a k np. Układ JizcśćdzLcsLątkuwy przetrw ał po tlziś
Liczba napisana pow yżej zapisem aum eryjskiiu, dzień zarówmi w inLarach czusu (godzina ma
prócz w artości: 6fi m inut, m inuPi ma fifl sekundż, jak w li­
2 ■ó flŁ + 0 - ó < )L 2 - 1 0 1 I czeniu na kopy (6 0 szinkj.
mogła posiadać /i m czcnic: Podział kąta pełnego o a 160 stopni jest

2 ■* 0 - | 0 - 6 0 ' (2 ■ U l I :6 0 '
rów nież w iuidym związku z układem aześć-
cbiies ¡ ąTk-owym. ro d d a ł okręgu nu 6 rów nych
albo np.
części był od dawna zoimy. Każdą z tych
2 ■ fiO'1 - 0 ■ 60* [2 ' 10 — I)(i0-
części podziel inlfi Ltą 60 ruwoycll części,
M oglohy s lf wydawać, że taki sposób z a ­
»używ anych stopniam i. Jed en sLopitn, który
p is y w a n ia liczb budzit liczne nieporozum ieniu ;
jest jednostką m iary kaiów (Lub tu ków j; dzie­
nic Tsprvmln:iimy jednak, że Liczby występowa-
lim y n a 60 m i o u r kątow ych, a 1 m inutę kątową
ly w tekście: kL óry sensem swoim wskazywał
na (ifi sekund kaiow-ydt. la p isu je m y to w na­
nied w uzua-czuie na w łaściwe znaczenie sym ho-
stępu ¡JP i sposób'
Lu liczbowego^ oczyw isto je^h żc w teorety­
I ■ — 6 0 ': T 6 0 ".
cznych rozw ażaniach taki sp o s ó b zupi^u nic-
Piszem y w iec: M t ćfl '23 3 4 " , udezytuicm y:
byłby możliwy do stosowania.
Ciekaw e jes-, że układ sześcdzicsiątkaw y kaL 6 0 smpni 22 m inuty i 34 sekundy-
vo-irał konsekwęniTiie rozbudow any, lak iż Istn ie je kilka hipotez duiye^ących puwsia-

nitt uł:iadu sześćdziesiątko wego m niej lub
więcej praw dopodobnych. Jod 114 £ dość t f t t -
rywuyeh ttipuLez i& t następująca, podana
przez 0 . N eugebau cra w L927 r.
Państw o Kahilon powstało —j a t wiadomo —
z połąezun i a dwóch koczow niczych Indów :
Sum erów i Akadów. M iarą wagi u Sum erów
była m ina, odpow iadająca w przyhliżcniu na­
szemu. pól kilogram ow i, używimo oczyw iście
rów nież i ułamków m iny;
1/2, 1,'3, 2/3> 1 ;4 , 1,'5. Jed nostką pieniężną
była n n ich mina srebra.
U Akadów umominsL jednostką wagi byl
szekeL, m niejszy od m iny przeszło 5 0 razy.
lJ o połączeniu się obu ludów w jed no pańsTwn —
co dokonało się w ciągu m niej więcej dw óch
wieków -- posługiw ano się zarówno jednym i
jednostkam i, jak i drugim i. W obec konieczno­
ści ustalenia dokładnego związku ppmiędwy
rymi radnymi jednostkam i należało w ybrać
taki stosunek m iędzy m iną a szokcicm^ aby
najprostsze ułamki uiiuy wyrażały vie całko­
witą Liczba szekeli. Ja k o taką liczbę, większą
oczyw iście od p ięćdziesięciu - w ohcc przy­
toczonego w y iej stosunku m iar wag —pr-syjęto
lic z b ę óQ - "L a k w ię c m n l;i d z ie liła
szekeli. K ied y zaszła p otrzeba utw orzenia
jcazczc większej jednostki m iary w agi, u sta­
lono ją szeiędziesięęiułsroiilie wyższii niż minii i
byL lo tzw. Liiłent. Jako wyższą jednostkę
29
p ien iężn i wprow adzono rów nież talent srebra,
który zawieTal 60 m in srebra, i z n . :
ób ■6 0 - 3Ó0TI szekęli -srebra.
Ć w i si i ę n i 11
22. Z apisz łiczhę 219 Sól w okładzie sześć-
dwiiiiinkuwym.
23. Zapisz klinow ym i znakam i 3 6 0 1 .
24. Zapisz rok hicżący w układzie czw órko­
wy m.
2 5. Zapisz 1 9 5 5 w układzie piątkowym.
26. Z a p isz 9 0 0 0 w u k ła d z ie czw órkow ym .
27- Z y p iti (16 3 4 0 ; jm wr układzie siódentko-
wym.
2 5. Zapisz 1955 w układzie dzicwiąckewyna.
2 9. L ic z b ę (-2641}) Ł zapis/, w ukhidzit dzie-
wiątkowym.
3 0. L ic z b ę C5Ó2)T zapisz w układzie piątko­
wym.
31. Zapisz Jiućbę 15 w układach poczynając
k o lejn o od dw ójkow ego a i do pięinastkn-
wego.
3 2. O znaczm y 19 ■ a , 11 — 6, 12 — c y 13 —
- d i lite T y te traktujm y jako cyfry w od­
s ię n il óO pow iednich układach w y iej dziasiąiko-
w yeh, zależnie ud potrzeby- Znpisz licz b y :
a j (iTC>vl wr układzie dziesiątkowym
h j 1212 w uk1adz.it d wu na sitow ym
efl w układzie dziesiątkow ym .
 § 6. J a k z a p i s y w a n o l i c z b y w E g i p c i e -
N ajstarszym znanym dokum entem , zaw ie­
rającym zapisy liczb w H gipcic, je st pomnik
pochodzący z początku I d ynastii (około
3300 la t p .n .c .), wystaw iony dla uczczenia
zw ycięstw a; od czytan e na nim h ieroglify (o d ­
pow iednik naszego drukow anego pism a) p o ­
d a ją liczb ę w ziętych jeń có w na 120 0 0 0 oraz
zd obytych 4 0 0 0 0 0 sztuk hydla rogatego i
4 2 2 0 0 0 kóz.
R ys 5 fc s ip tk ir M a k i
N ajdaw niejszym zaś pisanym dokum entem
;est w spom niany ju ż papirus A hm csa, zn a-
Iczio n y w T c b a c h (dzisiejszy L u k so r;, żak u -
Znaki greckie - Układ rzymski
piony przez R h in d a , u wydany drukiem w
1877 r. w tłum aczen iu i opracow aniu n iem iec­
kim . Z n a jd u je się o h ecn ic w M u zeu m Bry­
tyjskim w L o n d y n ie . Z aczyn a sie od stów :
„ P r z e p is d o osiąg n ięcia p o z n a n iu w szelkich
r z e c z y cie m n y ch ... w sze lkich tajem n ic, k tó re
s a z a w a r te w p r z e d m io ta c h . U ło ż o n a b y ła ta
k s ięg a to r o k u 3 3 , M e s o r i d n ia ... z a h róia
(¡o rn e g o i D oln eg o F.giptu R A - A ,U S ży cic
d a ją c e g o , w ediu g w z o ru stary ch p ism , htfirć
w y g otow an e b y ły z a czasózc k r ó ia { R A - E N - M l
A T . O to pisarz, A hm es p is a ł k o p ą ¡ę" .
 31

J e s t to dokum ent niezw ykle ce n n y , za­ ob o k sieb ie, a naw et usystem atyzow ane według
w ierający w iele bard zo interesu jących in­ Stopnia tru d n o ści, a rysunki są starannie
fo rm a cji o m atem aty ce egip skiej. P isan y je st wykonane.
tu szem czerw onym i czarn ym , tzw . h i c- D aw ny egipski system zapisyw ania liczb
r u l y k s , tj. p ism em stosow anym w życiu o pierał się rów nież n a liczb ie 10 jako na
codziennym n a papirusach. podstaw ie. N a oznaczenie kolejnych potęg
O czyw iście n ie je st to d zid o naukow e, lecz licz b y 10 aż d o I 0 ? w łącznie istn iały specjalne
zb iór (8 6 ) zad ań rozw iązanych, k tó ry ch treść znaki.
różnorodna została zaczerpnięta ■/. zagadnień Z n ak dla jed y n k i przedstawia) tyczkę do
ro ln ictw a, hudow nictw u, gospodarki itp. Z a ­ m ierzenia, a zapisyw ało się g o jako pionową
dania o pokrew nej treści są zgrom adzone k re sk ę ; znak dla 1 0 podobny je s t d o podkowy

U J ,A M
1 M 1 *% n .
^ 2 X - * a
0L 5
1 4 6 7 8 9 10 20

* ' 1
m H i M J ?

30 40 50 60 70 80 90 100 200

u / i y u / 3
i v 3 ? y
3

300 400 500 600 700 800 900 1000

3000

ijiM yJj" A ^ J i
flisa?.- -e.ió cco ^ u c ►aco-« oc-*-3co—so*-?;

Ky, 6 H i c r j i y « o t n u l e licz ti
 32

¡pod obny d o odw róconej d użej lite ry u ) .
N iew iad om e je st jed n ak dokładne znaczenie
tego znaku. Z n ak lilu 10U przedstaw ia spiral­
n ie zw inięty liś ć palm y, zw inięta taśm ę m ier­
n iczą alb o - jak niektórzy tw ierdzą — toskę
sied ząca ż a b a (k ija n k a ), których olbrzym ie
ilo ści znajdow ały się p o wylewach w biotach
N ilu . Z n ak dla 1 0 0 0 0 0 0 test n ajpraw dopo­
d obniej o b o z e m b o g a (H c h ) podtrzym ującego
sklepienie niebieskie jako sym bol „n ieskoń ­

) </ V V 1 ^ 2 2 \ 6

H c
1 L o 6 7 8 9 10 20

V * ^ y
% c . ? 2 % • y
30 40 50 60 70 80 90 100 2 0 fl 300

u y - H
^ 3 J H A >

-100 500 600 700 800 9C0 1000 2000

_ U f - .O C f

3000 4000 50 00 6000 7000

8000 9000

KyŁ 7. D em m yezn e ’ mxi lic ib

kapłańska- Znak dla 1000 przedstaw ia kwiat czon ości” lu b „w szystkiego” . L ic z b « 10 0 0 0

(p ęd ! lotosu, sym bol N ilu , którem u lig ip t 0 0 0 oznaczano pod kreślając kolo (znaczenie
zaw dzięcza swe istnienie. D aw nie) oznaczał d otych czas n ic w yjaśnione).
„b ard zo d u ż o ". Znakiem l d 0U0 je st (wskazu- L ic z b y zapisyw ano od lew ej strony do
ią c y l palec podniesiony ku có rz e , a 100 0 0 0 - praw ej, u m ieszczając ob o k siebie jednostki
 _______________s ą

danego rzędu, a:i do ¡ego wyczerpaniu. T i k Hcrndiarui, kLúry żył koto roku 2 0 0 m e.),
na przykład: polega! na zapisyw aniu początkow ych liter

CC UUUIIIi
nazw licz b «lmiaM tych liczb . T a k więe
- liczbę 5 (po g re c k u : p e n i e ; Oznaczono
1Hi ery n (cz y ta j: p ij. L iczb ę 10 (juk wiadomo
Ł atw o zauważyć, ¿ e p rzy tym sysiem ie po g re c k u : d e k a ) zapisywano znakiem A (czy­
zapisywaniu liczb nic odczuwalni yip zupełnie t a j: detraj. Pod obnie KHJ (greckie: h c k a -
liTrjki.i znaku dla zeta. r o rij spolszczone jako hektn) zapisywano
.fednsk npnóes: sym bolów tiicroglificziiyuh literą H ; 1000 (greckie: e b i l i o i , spoE-
używanych do napisów na różnego rr/alzaju szezyiw. jako krtoj oznaczono przez (greek a
pom nikach począwszy nd XXV TT wieku p .n .c. lircra c b ij. Najw iększą liczbą, która miała
używane byty łączniń s.? wypomnianym już oddzielny znak, hyln 1 0 0 0 0 ig te ck ie : m y-
pism em hieratycznym (tzw . LtLcrarykąj w życiu r L o i, spolszczone w nazwach m iar jako
codziennym sym bole hieratyczny, Porów nanie m iria, rip, m iiiag cam - 10 kilogram ów , lub
sym boli hLeTogLLHoznycb z hieratycznym i w ska­ jako m iríada - m ówimy np. n m iriadaoh m u ch
zywały n a to. że puwsLaly one pod kąicm lacem j. O znaczano ją znakiem iVl.
uproszczenia rych pioTwszych, cbcieiaż nie­ D odatkow e znaki utw orzono za ¡Kironc-^
które sym bole uległy w yraźnie poważnym Im ie n ia znaku 5 — II oraz jednego z pozosta­
¿m ianom , jak nakazu i e io rys. -6. Istotna łych znaków, przy czym znak ż> przybiera!
różnica polega! s jednak na ty m , żc począwszy najczęściej kszralr uproszczony T. W ten
od IH nie powLatzano obok siebip (ych sam ych s|łosób były leszcze w użyciu z n a k i:
Symboli (jak njn. w zapisie podanym wyżej
I" 5 0. F - 6 0 d , P - 501)0, P 50 0 0 0
liczby 2 5 4 w ysiępuje 2 razy sym bol s t n i m y
razy sym bol d ziesięciu!, ale używano nowych ] tak np.
zupełnie sym boli. N a iys. fj interesujący je st MM T'x xa F e ih [ :A A i f 'l oznacza 2S7fl(i
zapis liczby 90P jako sumy iUO i 300 — 500.
P m m F x x F hnh P a P oznacza 77 Ró5
1-Viżnier ( V I I I wiek p .n .e .) nastąpiły dalsze
zmiany. gdy powstało pism o dcm olyozne, F M M M M II F i i A i oznacza 00 100
a WTiiy, z nim pojaw iły sic ” owe znaki liczby l.ic z b ę I zapisyw ano jako pionową kreskę.
lid; na rys. 7 . W a r m zw rócić uwagę na faki, R azem w szystkich znaków było wiec 10;
żc 7 0 0 0 zapisyw ano ja to sum ę 4 0 0 0 (od za ich pom ocą zapisywano wszystkie liczby.
prawej sLrony) i 5000 'Cul leivej stremyj. A by zapisać więc liczby, np. 67 & Í7, um iesz-
*
l:/hitio kolejno od lew ej strony dn prawej
znaki lictrb: 50 0 0 0 , 10 0 0 0 , 5 0 0 ) , 1000, 1000,
W O r e q i pierw otny spa&óh zapisu liczb, 5 0 0 , EOOj JflO, mO, 10, 10, 10: 5 , I , L a więc
pLSchodzaoy z V I wieku p.n .e, (opisany przez razem 3 5 smaków.
 34
T ru d n o taki zapis zji wygodny. m p — ¡0 0 s ip n u - 203 i a .i t — J W

Vi ¡u lyckich* nL'.pi'íiiLli Rpotykarm le hero- ¿ ■ p ik in e - -W0 ii t> 503 lIh j - ¿03

l - ,e , _ 7C0 o r iĘ ję n im — ftO J = a i :i p i O O fl
dianskú m a k i Li.cz-tK.iwi.: przez p ra & íJ o 400
la t, aż j o T w. p .n .e. Za c-iasńw L^eryklesít, D la oznaczenia tysięcy d o d a t n io przed
kiñ ry rzad zil w Atenach í V w. p .n .c .j, ay odpowiednia Literą przecinek, n p .:
■Lliywa:10 UrzędoWU ■
,u LCHHi .0 - 2003 o - il!,Al LlJ-
NLeco późniejszy HpoHÓb zapisu pochodzi z
miasTa MiLeLu, i>wczcRnc¡ stolicy kolonii grec- ZeRpót Jiter oznaczaj a-cych i echoL liczlię „przy -
klei w A z¡ LM n ie jsz e j, ki Izi c od czasn pow siania kryw ano daszkiem ” , i m . um ieszczano nad
ü fabelu siunicklcgo ¿ydvi- a naRcępnie G recy n im i krirskę, n p .:
raezcLi używuć Iítoí alfabetu jnikn cyfr. Uposób } J .= 35: w5 = m ł : .l i n ^ i O O l : ,0|)yi: = 9157
leu pe-legal nil wykmüyscaiim w szjsrk ich ii-
cer airabutu greckiego oríiz trzech Ińer rc- r.lhi odnńinLcnia od Liler -illio Tei n a końcu
m lck ich (illa oznaczenia ó, 00 i VOCO jaku m n iesn v o n o przecinek n gury n ji.:

znaków liczb. '. r. elbo A-i

Fuczijiknw c osiem kolejn ych liter a Jfłb c n i
greckiego wraz ze wstawioną na szosLym L itera M . yznaezala 10 OtKJ i miri^Lla;-. ALiy
rnieiKcu. LLceTa digainm a oznarzuly kolejna 1 , v:npif.ać dziesiątki lub ^erlti tysięcy, tunieSH-
czirrm oad litera M Jiczbp il zio.ii iysiecy
li, V -- 9.
a ] h tti K 7 ji i n n s : ’ tej Liczby. T nk n p .:
,1t|-u i i b j -I ¡janir.iu i fi i
W n x r .:.'.'z u l u l i '1 -i^ L e in ę ć ■ i /-j i m i l O O I>
-O tri ., 7 tu r tf :.ie r .i 0 11
|i,n
N isręp n e osiem kolejn ych liici tegoż aJfu .-VI li ., .. ,: 41U
beui wraz ze wstawi mul na dziewLaLyni ¡nicjscu
wjZl
Miera kqppa oznaczały kolejno peine d ziesi^ ki
M ,R :a r l x l d ^ .v h I ., i Ż 9f 3 tf !R
10 , :?0 ....Ł 90.
g.ls I - 111 j e - r z 11 K ■■ lii' Irnnli:!* /■ ~ *1 KaiRtarszy zapis przy użyciu ty ch znaków
n i" |. — a>J Ili I.' — ’l '-1 k ii M_ ■i'k' p.Ki mdzi z potowy V w. p n e-, s|łopularyzo-
■iT.ikr u ■ ■" "Ji ' - SU k - jp p j ; - «I wat slp okcln r. 4 0 0 p .n .e., a w szedł do urzędo­
Pozostałe usiem kolejnych liit:r z nzupel- wego n ż y d a około r. LÓ0 p .n .c. To by] n a j­
■-Llmi.| lstam im m iejscu litera siimpi ozna- hardziej pospoiity spusób z j pisywania, ch o ­
czak- czHiowii 4 liczbę sei r k : 100, 2tXJn —, ciaż i oo się zm ienił z czasem i tuk np. D iofan tes
■VP. r I i i w. n .ed od dziel al dzLcRiatkl tysiycy i>d
ly s ijc y kropkam i:
i u „ ¡“¡n nil ^ HIH 1HH
■ ' -j. ii:> i'■■■■ i ( ! : ■ * : . i l U i r w ; : " i - s r o k i i
i.\ iÁl'JliO i_i|.-.::.. U w o -LoO3 J O
 35
Rył to sywrcni zapisywania bardzo niew y­ wo od w iększej. T a k ie położenie w zajem nie
godny. T a k u p ,: dwńeh liczb wskazywały, ¿c te liczby' należy
i — 5 - 6 la p iir w iń n in k o -< ■ r - q
dodać. F h znaczyło 500 — JOP — bUO. R z y ­
3C : 1,1) — HO „ - - -■ _ r m ianie. sum ując ten sam rodzaj ząpisu, w pro­
iOO Tillh ■■■HW ,. ., ic wadzają do niego nowość potęgująca na ty m ,
Znaki „ : i LL= o c z y w i ś c i e p óżniejtiegu że m ożna bydo zapisy w ai:rów nież liczbę m n iej­
pochodzenia. szą przed w iększa, i takie potn ien ie wvyjem-
nc dwóch liczb oznaczało- i c niniejszą należy
W układzie dziesiątkow ym pozycyjnym d ru ­
o d jąć od większej.
c ie i trzecie dodaw anie opierają się na w y­
niku pierw szego dodawania, z tą różnicą- żc W idzim y to dubrze z następujących zapi­
sów :
w drugim dodaw aniu sum ujem y dzicsiąiki.
a w lrz e tim serki. ił la O Ttków re ir ty dzjH- v] - 3 + ] 6; U Ł - i( i i;i ■« i:

IM ' - SW - 100 S& 0;

H:inltt n ie hyly ¡w soba niczym uwiązane, za
każdym liow iem razem używali oni zupełnie - 3 1 4| X L 5 0 - Ji) - 40:
CD - SIH) im — 400:
innych sym boli liczb. W Lym należy stu k ać
pisiyozyny, dlaczego arytm etyka grejcku roz- lub też 7. ta k ich :
wLju±u. się bardzo powoli. XI - L(| t - U; CX - HHi I l l ) - ]!0d

MC. - 1000 - 100 - l uh):

*
IX - Ul I - *>■, XC LOO - JO - U0:
C yfry rzym skie su pochodzenia etruskiego C1M — L(HH) 1110 -- R00
tok. 5 0 0 p .n .e .j, W ten sposób w sysi ernie rzym skim w pro­
EzyrrhianLe początkow o zapisywali l i « b y za w adzono upniń/i-eenie w zapisie Liczb w przy­
pom ocą pionow ych kresek I. IT, I I I , 1111,..., padku, gdy ilo ść jednostek isjw nego rzędu
później używali lit« :. W końcu w szedł w uży- wynySila 4 Lub 9 j w innych przypadkach lim ­
tic jcsz.cEę działaj pow szechnie znany system by m niejsze um ieszczano po w iększych, p o ­
- c y f r rzym skich” . 7.n sminiczymi znakam i s a : wtarzając znaki aż do wyczerpania jednostek
1 1, 5 = V , 10 - X , <50 100 - C : danego rzędu.
5 0 0 = TT ]0U0 - M. Tak. w ice do zapisu liczby należało
użyć aż 10 znaków:
Zasada Zapisywania liczb przez um ieszczę-
nic kolejn ych znaków od stron y lewej do p ra ­ D<:cr:xxxvii
w ej, pod obnie jak Lo było w E gip cie i G re c ji, N ato m iast Liczbę większą od niej - y45
zastała [uirjj iv pew nym siiipniu uproszczona. zapisywano przy użyciu rylko pul o wy te j ilo ­
W E gip cie i G re c ji dwie różne Liczby, np. ści znaków :
'5DU i 100, u ni icszcsano obok siebie iyJko w C M X J_ V
len sposób. i c m niejszą um ieszczano na p ra ­ W dziesiątkow ym układzie pozycyjnym Lak
 36_____________
b y ć n ic m oże* większa liczb ę całkow itą za­
pisujem y za pom ocą le j sam ej ilo ści c y f r (n p .
9 0 7 i 1 4 3 ) -illm za pom ocą w iększej ilo ści cy fr
(1 0 9 4 i 7 5 8 ;, lecz nigdy za pom ocą m niejszej
ilości cyfr.
L ic z b a podkreślona u gory zwiększała sw o­
ją w artość tysiąckrotnie, l a k n p .:
X V oznaczało 13 0 0 0 , C'.IX oznaczało 109000.
Vf rzym skim system ie zapisyw ania liczb
m ożna zauważyć śl3dy układu piątkow ego
Kys. H. Pierwszy obiktu
(liczhy IV , V , V I , V I I , V i l l i oraz d ziesiątko-
w ego ( I X , X , X I ...) -
A lin io skom plikow anego zapisu liczb K zy
m ianie potrafili w ykonyw ać spraw nie dzia­
łaniu, bo w ykonując ch o ćb y ta k p ro sie dzia­
łan ia, ja k dodaw anie i odejm ow anie licz b ud
k ow ity ch , n ajczęściej n ie zapisywali rachun­
ków. Ja k w ięc licz y li? L icz y li u żyw ając pierw ­
szej w sw iecie „m aszyny d o licz e n ia ", o kló
re j w spom ina ju ż historyk grecki H erodot
(V w . p .n .e .).
A bakus ia b ak ; b v L to początkow o tablica
(deska) p okryta piaskiem , na k tó rej, przecia-
gnąwszy rysy rów nolegle i w jednakow ych
od stępach, w ykonywało się rachunki za po-
m o cą kam yków . R ach u n k i wykonywane były

w układzie dziesiątkow ym , kam ienic um ie­
szczone w pierw szej kolum nie od prawej
strony oznaczały jed n o ści, w drugiej dzie­
siątki. w trzeciej setk i itd. N a ry s. 8 z łatw o­
ścią od czy tu jem y liczb ę 2 4 0 5 0 1 3 . Później
uproszczono n ie co te n sp o só b, ja k w skazuje
jed en z cztere ch zachow anych d o d ziś aba-
kusów z n acięciam i, w k tó ry ch zam iast ka­
m ieni znajdow ały się przesuw ane kulki. J e ­
den z ty ch przyrządów , m etalow y, m iał sie­
dem n a cięć, opatrzonych od stro n y prawej
d o lew ej znakam i oznaczającym i odpow ied­
n io : 1, 10, 100 , 1 0 0 0 , 1 0 0 0 0 , 1 0 0 0 0 0 ,1 0 0 0 0 0 0 .
K ażd e n a d ę c ie składało się z dw óch nierów ­
37
nych c z ę śc i. w iększej części m ożna byio
u m ieścić 4 kulki, a w m niejszej ty lk o 1 , która
oznaczała ty le c o 5 kulek w części większej.
Ja k wykonywano dzi3lani3 na 3hakusic?
W ykonyw anie dodaw ania i od ejm ow ania ła­
tw o so b ie w yobrazić. N a to m ia st m nożenie
jako trud n iejsze o b jaśn im y na przykładzie.
A b y p om nożyć n p . 3 0 8 9 przez 5 7 , um ieszcza­
my kam yki, ja k w skazuje rysunek 11. M n o ­
żenie rozpoczynano o d jednostek najw yższych ;
obliczam y w ięc iloczyn 3 - 5 1 5 i tu nasu­
wa się n atych m iast p ro b lem : w k tó ic j kolum ­
n ie u m ieśd ć 15 i dalsze częściow e iloczyny?
T o b y ła jed y n a tru d n o ść, której rozstrzygnie-
 :íh

cic -/nunc ju ż b y ło A ichim ed esow i. R eguła p ią te j, 3 1 0 jednoscck te g o tzęd u {tz n . 10 •

- łatw a <ln uzasadnienia - je s t następ u jąca:
częściowy iloczyn umieszcza­
my w k o l u m n i e , k i 6 r e j n u m e r
o trzym ujem y sumuj«« numery
kolumn, w k t ó r y c h z n a j d u j ą się
czynniki, i o d e jm u ją c
• 1 0 0 0 0 — 100 0 0 0 ; um ieszczam y jako 1 je d ­
nostkę rzędu w yższego w kolum nie szóstej
¡p a trz zn aczki x x na ry s. 11). D alej postępu­
jem y p od obnie. P od ajem y k olejn o ść postępo­
w ania, oznaczając dla ułatw ienia sk on tro lo ­
w ania każdą czynność in n ym i znakam i.
je d e n .

R y s. 10- Z iu k i a j a tu k m ie

1
M

R y t. I I . M m « n i l - 113 a .io k u s :«

K o l e jn e ilo c z y n y N u m e r k o lu m n y O * n i e ł o u a n a r y * - 11
Poniew aż 3 znajd u je się w k olu m nie czw artej,
a •> w k olu m nie d ru g iej, w ięc iloczyn 15 1. Mnożenie yr?c* >r*y ^
u m ieścić należy w kolum nie opatrzonej nu­ 1 - 5 - 1 5 4 f 2 - 1 - ' Q

m erem ł - 2 - 1 , tz n . w piątej. I-c c z 15 - 3 - 7 — 21 a 1 - 1 - 4

5 + 10, a w ięc 5 um ieszczam y w kolum nie P o c v > k a m i e n i c l>- p i w n c a i m y n a M l.
 39

1 Mówienie priea 0 f " H' i l 3 C ;1 i ;i

' Y.- f.
32. Z a p is z lic z b ę 2 1 0 0 4 5 I>7 z n a k a m i e g ip ­
>. .VlnjouenLe y m v ¡3 s k im i.
i 5 10 n. ?. \ ■ ’i
a ■7 - ii. : i i —i + 34- Z nakam i herculiuńsk i 111 i za p h z liczbę
T± kaim .in.i j; rn»im'Łir.y nn o .M. V 61 409.

4 . Mnwiei ie [n/fi.-. u 35. T e ta m ą lic z b ę z a p is z sy ^ rem em rn -

9 ■5 - 15 1 Z I- Z , s k i n :- 'W k lO r y m Sy S IC rtlic llilc z y UŹyi

9 7 ii 1- J - L J * m niejszej ilości zniikyw f

7. Ł^.e£iiie i iijAeirininy ■ 1 Ti 0 73 iuul zya. . J j .
 § 7. J a k i s y s t e m z a p i s y w a n i a l i c z b s t w o r z y ł o
indiańskie plemię Majów?

R im in i oryginalny sysTcm zapisywania Liczb 20 u id - L Ł a tu n - 31? ■ i n l? —

stworzy Jo plem ię indiańskie M ajów - które za­ 20 fc a tn n - I h n lc o jn - 31? ■ 7 S B —

20 tin k m r . - I g iim m - 31? ■ 144CKH ? -
m ieszkiw ała pciludniowu-wschiid ni ą cz ę ić M e­
2(1 fiifc r u n — 1 c s la D r u n — 31? ■ 2 łi& i OOO
ksyku, tiw atrm ały i część H ond u rasu ; zusm-
2(1 ii« I h I ii i i n - l k ¡n d u l m i L 29 ■ 57 600 00 0 -
| ,
l o d k r y ic
l u k i i podbiec przez Hiszpanów 3KJ Io i u S il U u il ] a la iH u n 20 L 1 5 2 M B 0011 -
w XVI wieku, ^ y li wiedy gdy było ju ż
wr upadku. - 72W

D uża Liczba zachow anych /.apisńw liczb, - L«O0<?

3H B0M B
czy co w rękopisach, czy też na przykład mi
57 600 009
pom nikach, odnaai się do spraw zw iązanych 1 1 5 2 M B (B O
z kalendarzem . - 33 040 0 0 0 0 0 0
N ajstarszą znaną daltj w hism rii Tcgn ple­
Zero osmaeznnc by to rysunkiem przypo­
m ienia jest rok 2 9 2 n .e. odczytany z napisu
m inającym skorupkę ślimaka lub j a k Lnni
na steli z T i k a l -
tw ierdzą — półotw arte oko i zostało użyte
.fuż ud początków naszej ery jednostki do
w zupisaeli im :-az pierws/y oknki ńOf) r. n.e.
czterech w łącznie M ajow ie oznaczali kropkami-
'a u le , jak przypuszczano daw niei, ua początku
¡ednnsrkę nazywali k i n, czyli dzień, a pięć
naszej ory). Jcsr co wlec niewątpliwie n a j­
o z n a o / j i b p o z i o m i ] kref-ką j i.|l;i p r / y k l i - i d i j p o ­
starszy S y mtail zera.
dajem y zapisy kilku liczb n ie przekraczających
iiapls liczb byt dokonywany n ie wr kierunku
dw udziestu:
poziomym jak u większości narodów, lecz
w kierunku pionow ym w len sposób, że n a j­
1 2 LU 14 LR
wyższe rzędy zapisywane b y :y u góry, a je d ­
nostki na ilnle.
Jed n o stk ą wyższego rz ę d u była liczba 20
■A olo przykłady Ilustrujące zapisy lis:/b
i nazywana ■- ! :i :i 1?. ryle liowLcm dni liczyt
u p lem ienia -Majów:
m i e > i i | :' U i p o n ie w a ż ro k u o u ih hyl

podzielony na 1 ió pełnych miesięcy oraz 5

dni dndatkowyel. :liczyl więc 3bó dnij, więc . . 3 tu ' lf: ■ łW I — S Y ń l)

m i s i o p n ą |li: I ri i i i - I L ' y / -/ . i ' ; i -y. ■.:■: -.. h v l : i . ¡ .i / l i l l

3ÓU li ■ 2 0 , “ i-Z'.'. ami I . 1-1 );ilei ¡ 11/ ^ ■ t(? - j ni?

obserw ujem y c z y ij p-.o.yc■.in;■ ..kl.i-.J ó c _ - <Q> 411 4 -1 1

dzies Iko w y .
1 tak: s931
 J 2 ean oimj üfSBOiHo X V U Ï w ., gdzie jednak dotydiezas &U nazywa
0 JÎJ ĆBju - 144 IXB się quatrc-v i i Lgt ¡c z y ta j: kąir w eó co oznacza
ki ■
cztery dwudziettkL, a dalsze liczby a i du
ÏZ lKI 12 000
W nusza nazwę wskazujucq na tę jiozosndyść już
5- 3ćó - JlHVI
tylko r a k o w ą , n^. % - 4 - 20 1 0 {q u a in >
— - ■- (i- W) 120
-vingr-scizeO, R ów nież w D an ii wpływ układu
ID ■ ] - ]Ó
dw udziestkow ego obserw ujem y wyrai.nie je ­
szcze dzisiaj. W języku duńskim wyraz t y v e
3- 0 9 7 Î J O
oznacza 20 .
ÓO rre-sinciü-cyvc ¡ î mży dw adzieścia), 50
3ludy układu dw udziestkow ego r>bs<erwujc- h a h r-trc-si ud s- Ljwe tpóltrzccia razy dwa­
my również. jeszcze dzisiaj u niektórych n a ­ d zieścia),
rodów. T a k n ji. w A nglii fu n t sztcrling dzie­ RO iir-stn d s-ty v c \4 ■ 20), 70 h a lv -fje id -
lił się na 20 szylingów. Jesi to pozr^ndość -ïin d s-ty v c ¡pOJczwarca razy dw adzieś­
i czasów K aro la W iclkiegci, k tóra przetrw ała cia).
około divunastu wieków, a wc F ru n tji sosrala 90 haLv-fem -sinds-tyvc ¡pólpieta razy dwji-
zarzLfLiuiia w okresie R ew o lu cji pod k nnjw d id tśd a).
 § 8. N u m e r a c j a s ł o w i a ń s k a

D o zapisyw ania liczb posługiw ano się 27 Zau w ażm y, ż c podobnie jak u R zym ian
m ałym i Literami alfabetu slow iańskieno. Aby n ie zn an o pojęcia cy fry w naszym rozum ieniu,
m ożna b y ło ro z m in ie literę tui liczby, używano icąd w ynikały w szystkie trudności zarówno

specjalnego znaku t i 11 u, k tó ry um ie­ w tw orzeniu licz b , ja k i w w ykonyw aniu na

szczano nad pierw sza literą liczby. n ich działań. K a m w ystarczy d z iesięć cy fr:
P ierw szych '1 lite r alfab etu o zn aczało liczby 1 . 2 , 3 , 4 . *>, 6 . 7 , 8 , 9 i 0 d o napisania do­
w olnej d użej liczby. Ja k to ro b ili Sło w ian ie?
u d I d o 9 , n astęp n y ch 9 k olejn y ch lite r slu-

X t r A 6 5 3 H A

1 2 3 4 5 8 9
6 i 1 1
r-*
T K 1 X W N 3 0 ff H

10 20 30 40 50 60 70 80 90

r"
f r T V *x * W

100 200 300 400 500 600 700 800 900 |

K ,* .. IZ . K u n * .- “ : ' il< n v i o O ik a

żyło do oznaczenia pełnych d ziesiątek, w reszcie O tó ż pisali licz b ę tak, ja k ią w ym aw iali,

pozostałe 9 lite r oznaczały liczby od 10U d o tzn- k olejn o ść lite r w liczbie odpowiadała
9 0 0 . N a d każdą z ty ch lite r użytych oddzielnie nazwie liczby. N p - M wypowiadali V a
siaw ia się d tło . J a k w id ać, je st tu uderzające ..cztery na d ziesięć"» w ię c oznaczali ¿A , I
podobieństw o do zapisu pochodzącego z m ia ­
s ta M ile m , scosowanego w G recji |>o hero- ą . 19 w
i*» ypow iadali ...dziewięć na d z iesięć".
wypowiatitn
I I I w iec uznaezali
diańskim zap isie irys. 12 ).
 43
NatomiaRi w liiib a c h od 21 do na pierw ­ N ic znano liczby zeroL stąd króiŁj zapis
szym m ia s tu piHali Literę /. ib iem oznaczający niektórych Liczb
iio ić d z ie s ią t e j a na prawo od niej Utcię bez
□tia, wyra-żyjacą liczbę jedttosiak, N p .:
/ M M
M f j

OH =’s MF 5,3 500005 - ¿p C

A więc nic hyl lo system pozycyjny, p o ­ M ilion oznaczający cyaiąc cyniccy, oznacza­
nieważ pozycja lilcry w zapisanej lim bie nic no dw ukrotnym znaczkiem rysiąca
zm ieniała je j w artości: n p .:

n - n m p - «
BO B13M 0 / / n ^ w r i XM
L ite ra f * zarówno y? pierwszym, jak i na K | łM

drugim m iejscu oznaczyła tę samą w artość ł . 15000fllfl # £| HI

D la oziiHC^mia tysięcy stawiano przed p ie r­
wszy litera znak * Poniew aż w ów czesnych czasach nic o p e­
X row ano m iliardam i - I 0 1, bilionam i ■ 1 0 3“
L więkaaymi liczbam i, om ów ione znaki w zii-

Np. pelności wystarczyły do zapisu używ anych

liczb.
D op iero w X V I I wieku pojaw ia się sysrem
* 3 3 U / K A 67 324 zwany „w ielka liezhą słow iańską” , pozwala­
jący n a zapisyw anie dużych liczb. W rękopi­
sach pochoL Łżący eh z tego wieku znajdują się
ji < n A t A 6 81735 takie rerm iny, jak „ ćm a ” - m ilion, hlćm a
d cm ” „legio n ” = 11>1i , czyli hilion.L J e s i o n
legionów ” ■■ „ leo d r” — ij. Jswatfryhon,
^ (1 i| f € 80 ™ 5 „Lsodr leod rów " — „kruk” JU**, tj. oktyiiu n ;
o tei liczbie w jednym rękopisie podano, że
„ponad oną tde sposób jw iym ow ać".
Zw róćm y uwagę na fakt, fcc lid o zostało tn 7.4 najw iększą ( !) Liczbę uważano LicsT>ę
użyte dw ukrotnie dla odróżnienia liczby peł­ „kltMia" - „10kruków " 10 ■ ]0łH
- l[)A*
n ych cyHięcy od rHi^osliiJei liczby setek, dzie­ d ziesięć okrylionów , o której podano, że
siątek i jedności. hlod cuiey liczby nic masz w ięiszey".
 § 9. N azw wielkich liczb i ich D o c h o d z e n i a
- H i s t o r i a powstania szachów
- N a j s t a r s z a polska arytmetyka

T v d ą e cyniccy nazywamy m ilionem i za- gluw neso) i try lio n , kró ry zaw iera irz y g ru py

piflujcmy 1 OOO CKłO- lu b też ja to Lf1’'- po 6 zer i podobnie k w in ta i fcw iniylion,

T y R iac m ilion ó w n azy w am y m ilia rd em i z a ­
p isu je m y I 0 0 0 OSO (WL) -
Tysiao miliardów nazywamy b i l i o n e m i z a ­
pisujemy 1 OSO 0 0 0 OSO OOO - 1 fl: ł . Miliom
milionów ta również ( > i l i- n n : 1 0 d - U l ł — IO fl d
— 10J ■ ^ W ypiazm yJsolejno Liczby, pocaiiwRzy
okrawa i oktyJion-
Pod«ny w yżej sy stem tw o rzen ia nu/w licz b
LS ł .
w ie lk ic h u p a rty ¡ k c na g ru p a ch sz eściu cy fro -
w y ch (ilo ść zer w m ilio n ie j i RtoRowany ¡ eri
w Pulsoc, w N Leni c/^eh, w A n g d , n iek tó ry ch
k ra ja c h p ó łn o c n e j P o m p y i puwsueehnLc w

od bLLLomi, p o p ad li ące specjalne nazw y ; n au k ach śc isły ch (fizyku , m arcm acykaj- N s t o -

[]u;iRT w ZSRR; sre b ra n e j i, w A m e ry s*.
OdlL-ji'- — n u l i 'j u i- u li o n o m im ■■ - LO "' w k ra ja c h pohidniuw ej iim o p y , w nau k ach
Tiyliy:i - rriliin tuaoiter - 10' ■ ■ —lO” e k o n o m icz n y ch - częściej używ a sie sy stem u
K v r u i3 ry ]iu ii — m iliu n i c y l u jr u i Y — l i ) 11 ■ 1 — -U ix o p o n e g o na g ru p ach trz y cy fro w y cli filo ść zer
K v r i n l 3 'luj|i — m i li re i b w M lryl km i.Iw - JO-1 ' ■l ii 5
w Ly^iąeu:. W tych więc k ra ja c h p rz e z b ilio n ,
S e fc itv liu n — m i l i r a i l e w i = i l i '- i i 'i ^ v - J t ' 1 - ll!,łl
zwany Lzęsrc. m ilia rd e m , ro z u m ie ją ty s ią c m i­
S 4 ji c f ] i i x i — in i liT-n iE k b ly lu " " ' w — I& ' '' 1 IJ3 '
ilfc r d L o n - iin .lio r . s u p L i l i u r ó '') — LO' ' ■ lii1' lio n ó w , tz n . I 0 fl, p rzez try lio n - ty s ią c b ilio­
K i i o y li u d iK iiIiiin u Ij .Ij I ljuuló''.- LO1 ' l 'i jl n ó w , tzn. 1CL! ¡[d. A m erykanie za i przez
L )tc v lk ic . - l iilz i n □ n n y liu tii'^ » LO1'' 1 IO c"
m ilia rd rozum iej«

N azw y p o w y ż s z y c h lic z b p o c h o d z i ł ud La- 100 000 000 - 1 0 “,

c lu R k ic łi n a z w lic z b o d d w u c h d o d z ie s ię c iu
(b i^ ozn acza dwu ta z y , w ię c b ilio n z a w ie r a a więc sco m ilio n ó w . Powiększa to znakom icie
2 ■b d cccm ozn u e/ zi 1 0 , a w i ę c d e c y i i o n ilość m iliard eró w w U-SA.
z a w ie r a 1 0 ■ó z e r j. le n sp o só b m ożna Juk w id z im y , używ anie Hamych Lylkr* nazw
lw n r z y ć n a z w y lic z b je s z c z e w i ę t R z y c h , n p . ; oznaczających w ielkuśi liczb m ogłoby d o ­
pro w ad zić do bardzie w ielu rośnych nieporo­
c e n ty lio n - 10 l ł n - ń ll> f,M zu m ień . T o te ż jedynie tiilkow icie pewTie jcHt
■zapisywanie liczb cyfram i lu b reż używając
lk I w y ra z u c e n to m (p o ł a d n i e : s t ó j.
2ruLllostowy nazw wielkich Liczb nic będa p o ię * lic zb y 10. okreflie inflacji po pieTW-

o b ce dla uczących się m uzyki: spotykam y 1nm Rzej w o jnie kwiatowej w N iem czech o p ła ty
p o a ta w e uiszczano... w m iliardach m urek
nazwy zbliżone brzm ieniem i oczyw iście z n a ­
czeniem . jak np. tercja (trzeci ton ód ronu (rys. 11).
 45

Przytoczone tu taj nazw y w ielkich liczb te c y fr y b tu iz ą rc n im u czu cie ja k ie jś p od n io słej

spotykam y w m atem atycznych, czasem astro ­ p o tęg i. N ie id z ie o ic h w a rto ś ć r e a ln ą , a le o ich
nom icznych książkach od X V w iek u ; były ton u czu ciow y. T rz e ź w y E u r o p e jc z y k w id z i
one jed n ak znane n a pewno w cześn iej, jak w tym n iesm aczni/ p r z e s a d ę , z a r z u c a H in d u ­
o tym św iadczą pism a podróżnika M arco som d z iec in n a w y o b ra ź n ię i j a k b y ci sa m i H in ­
Polo, zm arłego w 1124 roku. U żyw ano wów­ d u si n ie u m ieli b y ć z n a k o m ity m i ra ch m istrz a m i
czas nazw identycznych z podanym i bądź też i n a u cz y ciela m i F u r o p y j, a t o s<i ty lk o sku tki
o b rzm ien iu zbliżonym , ja k n p . byrnilion, w sz e ch w ła d z y n astroju ... ,,W d z id a ch litera­
trym ilion. ck ic h spotykam y w ięc ta k ie zw roty dotyczące
Tak było w F. u ropie. B u d d y , który ży ł „ cz terd z ieści setek tysięcy
T y m czu sem daw ny hinduski język sanskryt - m ir i a d d z ie s ią te k m ilionów ok resó w istn ien ia
k tó ry był ju ż m artw y za czasów Aleksandra św ia ta , ty le , iie z ia r n p ia s k u w r z e c e G an g es..." ,
M aced oń sk i e g o * — posiada! w łasne nazwy żc je g o prawdziwa religia trwała .¿ e r k i tysięcy
licz b , przynajm niej d o 10 * 1 (tallakszana), co m ir ia d d z ie s ią te k m ilion ów okresóv.< istnienia

K > ). 1 3 . Z n a - z k i n ie tn lr c ż lc

św iadczy, że H in d u si lubow ali się w bardzo śz c ia ta " , ż c przychodziło na św iat p o kolei

dużych liczbach. W ystęp u ją one czę sto w wielu ..d w a d z ieśc ia setek ty sięcy m ir ia d d z iesią tek
ich d z id a ch literack ich . T a k n p . p rof. A. m ilio n ó w " takich sam ych Buddów itd.
G a w roń sk i, znaw ca ty ch spraw , podaje, żc W pływ y in d y jskie dotarły d o C h in , gdzie
„ p o e ta -e p ik in d y jsk i... ż o n g lu je m ilion am i la t rów nież była nazw a dla 1 0 **: piasek G angesu
n ie d ia liz a , ż e b y n ic w ie d z ia ł, ż e b ohaterow ie 'h e n g h o ch a).
je g o ż y l i p r z e c ie k r ó c ej, a le d la teg o . ż e d op iero T ru d n o je st u stalić dokładną d atę pow stania
szach ó w ; nazw a pochodzi z pew nością od
sanskryckiego „ cz a tu ra n g a ", g ry , w której
' A ic k to n d e r W ie lk i ; i % - 3 2 3 p .o .e .) - k r ó l znx c e d o ó i k i ,

ie d e n 7 H9 | »lęk fc/ }v h w d i i c i j c t i z d o b y w c ó w : w o d zó w .
w ystępow ały różne figury, ja k k ró l, koń.
pieszy u p. Pew ne je s t , żc istniała w V I I w. 4 K Ib 32 61 138
l 2
n .c . w In d ia ch , a w P o lsce rozpow szechniła
się zapew ne od X I V w ieku. 256 12 024 2t 4t 8t lec 32l
L eg en d a g ło si, żc w ynalazca g ry w szachy.
Sessa E b n D ah er (w edług innego |>odania - 64t 28t 56l 512i 1m 2m •1m 9 31

S issa N a ssir) wpraw ił władcy indyjskiego Sh ch - l rd 2oid

ICO 32 m 6 ł m 128 iii 256 in 512 m
ram a w lak niebyw ały zachw yt now ą grą.
ż c o w ysokości nagrody m iał zadecydow ać 4md Hmd lbmd 32md bfcnd 123cni 25Ó1I.4 51?ind
sam wynalazca.
Jak ież było zdziw ienie w ładcy indyjskiego, 1b 2b 4 n 8b 16 b 32 b 61 b 128 b
g d y z u st wynalazcy usłyszał „skrom ne ży­
256 b 112 h I tb 2 ib •1ib “ tb 16 ib 33 Ib
c z e n ie ", b y nagroda w ynosiła su m ę ziaren
pszenicy, o b liczo n ą w bardzo p ro sty sp o só b: 6 i tb 128 Ib 236 tb p i2 ib 1u 2 ir \ ir 6U
pierw szem u kw adratow i szachow nicy przy­
porządkow uje sic jed n o ziarno p szen icy, a każ­ Objaśnienie: « <i7iue?a ryai«ce
m „ milion
dem u nasrępnem u kw adratow i szachownicy
b „ bilion
przyporządkow uje się dwa razy w ięcej ziaren tb „ tysiąe bilieue»
aniżeli poprzedniem u kwadratowi szachow ­ ir „ trylion
n icy. Onenticyjw oblKaenie liczby ziaren, iwCłąwszy od 12
Poniew aż szachow nica m a 6 4 kwadraty, pola przyblitnne. coraz mniej dottadn:
zw ane polam i, w ysokość żąd an ej nagrod y w y­
M ożn a w ykazać, ze d la każdej liczby n atu ral­
dała się w ładcy indyjskiem u w prost śm iesznie
ne], t j. d odatniej całkow itej licz b y « , zachodzi
mala.
ró w n ość:
W ezw ani przez w ładcę m atem atycy d o­
konali o b liczen ia podporządkow ując: I + 2 + 2*' + ... + 2 n" 1 = 2 ’ — 1.

I kwwlMuwi tuchiynniey 1 ziarnu W naszym przypadku » — 6 4 . N ależy więc

II 2 ziarna, tzn. 2 '
4 „ 2‘ o b liczy ć 2 '* - 1 . O tóż p o o b liczen iu otrzym u­
I II
IV 8 .. » 21
jem y dw udzicstocyfrow ą liczbę
itd. 18 4 4 6 7 4 4 0 7 3 7 0 9 551 615
LXIV „ liczb; ziaren — 2 ".
ziaren p szen icy, c o czy tam y: 18 trylionów ,
Ł atw o zauw ażyć, ż c: 4 4 6 7 4 4 b ilio n ó w , 7 3 m iliardy, 7 0 9 m ilionów

1 + 2 = 3 = 2* - 1 ;
551 tysięcy 6 1 5 ziaren pszenicy. A by zro­
zu m ieć w ielkość tej liczby ziaren pszenicy,
1 - 2 + 2‘ - 7 2 * - 1;
zauw ażm y, ż c 1 litr pszenicy zaw iera około
I + 2 + 2* + 2* - 15 2 * - 1. 22 0 0 0 z ia ren , 1 m -1 zaw iera w ięc około
 ____________ 47
2 2 OCR) (M)0 ziaren pszenicy. A w ieo nagrod a z a m ia st d z isie jsz e g o m ilio n a „ m ilo n :: lu b tiil
m iała w y n o sić o k o ło „ ty s ią c ty s ię c y ” .
1538 4&E 3Gń 9ńti m-' pszenicy. W dziaEku Zed zUnowskLego ¡¡K a m u a a
W ym agatnhy io obsumia pszenicą w szv- p rz estro g i tń eb itik ie}” ., z p o czątk u X V T w ieku,
?■i b u b e e m e o rnej ziem i n a całej kuli ziem ­ Liczbę 2D 0 4 2 7 0 2 au tor lak kafco czy Lać r „ d w a ­
skiej L p ion uzyskany nie v. ¡odrn^o ro k u ; d z ieścia m il [y iiĘ cy Lyśięcy, cz te rd z ie ści y dwa
lecz z ośm iu Lar pijuwolijby nu „w reczenie lyśiącp sied em set y d w a” .
naft-rody” wymdozcy szachów. Na k on iec zacytujem y* co o rer/ę pi^d
W tadca indyjski S h ebran ia m ocno prs.r. autor d ru g ie j w języku polskim arytm etyki
iiczyl się w swoich m o iliw n i^ ie h , ..AlgtiTilhTn" B rrtta rd W oiew odka 'w ydanej
■* w 1533 r .J: „ a d ziesią za {Jię/ura) jćjo* kiftrti
ZO V .'ą e ifr ą * h l ń r /1 srnna z d o b ić KtC nie !ClTŚ>' a n i
N ajstarsza w języku ¡solskim aryLmelyka iDorajiOiHJfl a ie m a ją c tnieszee p r z y drugich
drukow ana pochodni i: ryku 1539. T y tu ł je j: dazza innym zmitnionoanMieya a. m jes t { j" .
„ A IfrarilM U i-: tv jesz- Z iliik a L ic z b y J
rjzr-czu w y d a n a ; P r z e z Jizedzei T&ttitma K io m . Ć f f i C Z e u i 31
.■\lI rra^i1 radsci .<aę d zieli, p ier w sz a frpcizie
36. Ile to ¡fet m ilion m iliardów ?
l'1 Qttbtie.fi lic z b y . ri:.ri!irii <> Reenie- d i Sri, z r z ęd a
3 7 . Z ap isz i p rz e c z y ta j licz h ę I f d 1* [ 0 '° .
.' ra& n aitych ra ch u n ka ch v sp ó łk a ch ku p ieckich . 39. Ile tuttig m a 1 k m 3?
Croc& i^a ex O ffid n a lio g ltn ita w 1538". D la 39. Ile ton a ma m iligram ów ?
zrozum ienia rymlu. w owych czasach zawsze
!S * ± r e g cA hrtyrb ju ló n iu iu i: d p trc z n c y c h hisTori: MljiO
b a n lzc długiego, wyjaśniamy* £c Algorirmus
d sle li» £ £ o W w iiu d u i l n d i r , C h m y ' u w d n ę c a i n i p , Jtm w L
oznacza n i naukę rachunków. Roguki detri - T\. S l i jt y h ^ i L B U w L j p r u j . U D i m c m i s n i T * r n n ^ k j n ' , j j .
to reguła trzeeki. Spolykiim y w tej książce l i 1:- ii:-t-iij s m M L ' i a d e n n e jr a t a ie f c iw s p li;) .
 § 10. L i c z b a z i a r e n p i a s k u w k u l i
o objętości „świata"

A rch im cd cs, najsław niejszy m atem atyk i fi- g o rozszerzenia zakresu używ anych liczb,
zy k sl.drożym o ści ( I I I w . p .n .e .), postaw ił toteż A rch im cd cs stw orzy! sp ecjaln y system
zagadnienie nu stęp u jące: o bliczy ć liczb ę zia- oznaczania licz b w iększych od 10 0 0 0 .
ren piasku w ypełniających kulę w ielkości „św ia- L ic z b y aż d o m iriady m iriad . tzn. d o 10 0 0 0 •

Rvs. 11 Śmieić AtsliiiiK-dc*» (ires* z Herkulanum:

ta” . N ajw iększą liczb a, posiadającą własną • 1 0 0 0 0 = 1 0 0 0 0 0 0 0 0 - nazw ał on liczbam i

nazw ę, była u G reków liczba 1 0 0 0 0 (m iriada). pierw szego rzędu, należały o n e d o tzw . pierw -
R ozw iazanic zagadnienia wymagało znaczne- *z c j „ o k ła d y " (o k lu o zn acza o siem ). Nadanie
 40
takiej nazwy wakazuj-p, ż c Ard-iim edes m zy- Największą liczbą byJa tu : 10*^ ™>uw/■ononr^» _
m iai ]OnOO ■ 1 0 0 0 0 juko ósm ą pulpgę Lire- = lU“ “ '™ ™ / r ™ . jedynka z/gOOUU bi­
by d ziesięć- aczkolwiek pojęci p potęgi nip lionów lir .
byJo j e s z c z e w ó w c z a s z n a n e . L iczb y w i ę k s i
Nip będziem y tutaj \* iw tarza] J ani metody
o d l i c z b p i e T W R z e g o r*pdu, a ż d o 100 0 0 0 0 0 0 ■
oceny' odlpgJoścL KJcdoa od Ziem i, ani mż
lOOOOOOUd = F0R - ](F = I (1™ □¿lzlvaJ l a b a m i obliczen ia prom ienia kuli rozm iarów „iw -inui",
rirn£jpęu rzędu. L it z by w ięksip od liezh d lu - ocenionego ™ poniżej 111 bilionów km (po
ęiego rzęd n, ;iż d o HKIOnOOOO-lOOnnOOOU ■ przeliczeniu dawnych fm lnottck „siiu LLns km),
■IOOiKHIOOO -■ JO" 10" JO- - ip n nazw a] licz­ przytoczym y tylko wynik, ORiąunięty po wielu,
bam i (rzocicEn ripdu itd.„ iti d o rjiędll ¡ru d ach . Lic/bu ziaren piusku okazała sic
miruL-łJo — m iriudow cfło (U r.. K tm niIioitow ceo)Ł sioi-unkowo J;rmd4 liczb a” w rym s p e c ja ln ie
Lzn.do l i c i U 7 j wicrii^cycJL vip od stworzonym tystem ip licz b ; wynosi ona blisko
Hjiik. ichi>k ^ aiwi^kŁai Liczni Lego ri^du z a .- LA Ofiy jJDO jednostek iRm cifo rzędu pierw sze-
w itiy E o ia z fi 1 0 0 0 0 0 W a -:. t?n. o s ie m s e t rfł.i okresu.
m ilionów zęr!
Jest ro liczba budzącą i-trach swoim ogro­
mem, lpc£ ... Arclnrnedisi nic zu Irzymal ^ip na
niej, wszystkie opijane liczby do tzw. kw iczenia
pierwszego okresu. do dr-urnego okresu zaś ?a- 40. Zapisz liczbę ziaren piaaku w ypełniających
Jiczyl Jiczby od JO' ' L d o L 0 " ' *, a n ad ep n ie
„w szechaw iai" otrzym any przez A rch i-
nwmiy] coraz w yi^ p oŁrcsy liż dci minudo-mi-
m edesa jako potęgę liczby 10, n następnie
riadowego rzędu miriado ■miruidnwego okresu. przeczytaj j ą !
 § 11.
- Ne j a k ; o d l e g ł o ś ć s i ę g n ą ł d o t y c h c z a s w z r o k l a d z k i ?
J.siw ie j z a p ia ć Liczbę- m ilion liLż zdać
sobi-e sprawę z ¡ci znaczenia. Od p i ą t k u
i-.ry chrześcijańskiej nie upłynęło j e l c z e
1 00O (KIO d n ii c-zy m y doczekam y ń ę m ilio-
n ow esn dnia, nieci] czytelnik obliczy. MLLLrra
centym etrów co jesl 10 kilom etrów .
A ile luib.i żyje na św ińcie? N a o d e j kuli
ziemskiej zyj= obecnie ok. 4 [tuJiuidów Ludzi.
Ile kg waży kuln ziem ska) Je s t to ii^ b a
dw udziestopięciocyirow ą, a m ianow icie ó 00U
0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 0 000 00Ü kg-
Średnia ndiegtość K siężyca od Ziem i wyrmd
około 383 0 0 0 km , a wi^e mniej niż 0 ;4 mlllonu
km. G dybyśm y tę odległość „ c h c ie li" przebyć
pod-iglcm pośpiesznym z prędkością 100 km ;
.'godz., m podroż trwałaby około lóO dm-
R yłaby w każdym razie m ożliw a do odbycia,
jeśli chodzi o ovas. A gdybyśm y „ZŁiiy/.yko-
w ali,L podróż na S łp ó cc? Śred n ia odległość
Zi cm Lod Sło ń ca w ynosi praw ic 15Ü 0 0 0 0 0 0 km .
Rudróż pociągiem pośpiesznym trwałaby więc
1 500 0 0 0 godzin. Pi mieważ rok zawiera 365 ■24
{aiho 3 6 6 ■ 24J godzin, a więc w każdym razie
mrdej niż 10 0 0 0 godzin, podróż zajęłaby
nam czasu więcej niż 150 ku, czyli że w yru­
szając w iwidróż zuiaz po urodzeniu się-
zdążylibyśm y w ciągu culcRP życia, oceniając
je ■■ ¡ tak dość opiym istycznic — na 100 ^aT>
przebyć ułmło 2;3 diOfli do Słońca.
P o tych „m ilio n o w ych " niespodzi an tach
będziem y pewno ostrożniejsi w naszych p rzc-
Wielkie liczby - Jak daleko do Słońca?
- J a k „ d łu g i” je st „rok ś w ia t ł a ’ ?
w idywaniacli, tym hardziej że ch cem y wyko­
nać skok w v rejon y:> m iliardów , bilionów
i Innych... lipuów.
J a t dtugi okres czasu stanowi m iliard m i­
n u t? 100 hu czy L0O& la t? D okładne oblicze­
nie - ciekaw y ey.yiclnit sprawdzi podany
tutaj w ynik — stw ierdź«, ie cd narodzeniu
Ghrystusu upłynął już miLiwrd m inui na po-
cząiku bieżącego wieku, a m ianow icie ^calo
sie tu w 1902 roku, 2 lJ kwicrula o godzinie
10 m in u t 40.
Znacznie szy b ciej obliczyć m ożna, juką
o b jęto ść zajm ie m iliard ziaren, z których
każde ma o b jęto ść 1 m m 1. Ł atw y rachunek
d aje od pow ied ź: 1 m s-
A teraz wTóćmy jeszcze do naszej podróży
n a Słońce.
A by dotrzeć szybciej do Słońca, dajmy się
u nieść fantazji i powiększmy Hzybkuść do
m aksim u m , a w ięc załóżm y, że poruszam y
ń e i prędkością św iniła: 3 0 0 0 0 0 km.'S£t-
{sciśle biorąc - jest n ieco m n iejsza). W ów czas
odległość Z iem ia - Słońce przebyw am y w
5 0 0 sekund- czyli w fi m inut 20 yekund.
N o - myślimy Hoble - teraz możemy wyruszyć
w podróż międzygwiezdną. F ó isrzoazto g o ­
dzinnej podróży m ijam v Saturna z jego pier­
ścieniem , u pn przeszło p ięciu godzinach
m ijam y ostatnią pluneię U kładu S km celn ego ,
PlLitona.
D alsza podróż nic o b fitu je w ciekawo wł-

d oki; m ijają Linii, Lygodjiie, m iesiące, rvJi,
dwa i Ttzy Um i nic nic napotykam y po drodze
p recz pustki bezkresu, D op iero po p r z ^ J o
czteroletniej podróży dotarlibyśm y do n aj­
bliższej jiwi;iiidy. U dlcgłości ywiazd są tak
w ielkie, ¿ e najpraktyczniejsza jednostką do
ich m ierzenia o k s*u h się odległość. który
światło przebywa w ciągu mku,
T ę jednostkę nazywamy ..Trikiem świarta::.
Ponićważ św iatło w godzinę przebyw a 3(i<H) ■
ICłO 0 0 0 k m , tzn . przeszło m iliard km , więc
nok światła liczy b tz mała ]0 bilionów km
(ofcnlo 9,^5 biliona km ).
L ró cz roku św i*i Inegu używa się jeszcze
w astm ulotnić jed n o stk i dł upuści zw anej p ji r-
s ę k i e m (skrót p c lu b psj. J « t to odległość,
ju-zy Łtórep paralaksa roczmi je s t równa 1 se­
kundzie łuku ( ! " } ; paraJaksa gwiazdy fest to
kat, p od jakim z tej gwiazdy widać prom ień
ofhiry Ziem i (wynoszący około 150 milionów
k m j.
1 parsek ■1 0 l s k m ::= 3,2(5 łarśw icilr.yoh,
Odłcgjońci iim ycli gwiazd wynoszą kilka
(oczyw iście więcej niż 4jl, kilkanaicii;, kilkaset,
a Jiawei kiJka tysięcy lar ćwięLJnyuh. L e c z
odległości (ę ¡hi d robne w iKirówmmiu z od ­
ległościam i pew nych grup gw iezdnych zw a-
nyełi g r o m a d a m i t u l j s t y m i . Z n aj­
dują się one w odległościach dziesiątków
rysięcy jjit św iatła, a odległość najdalszych
przekracza 2 2 0 0 0 0 h i światła.
„ Ó c o p ii i j i e n i'u 2 2 fi 0 0 0 ia z iz z d a iia
ei-p-n ż a d zie g c ? z c y i& r a ź r .m a o e d ie g ia ic i
n a jd a z i z c e j g r o m a d y g T r.ia s d # i? ? e }.
U p r z y n ittn d m y s<?bte ie p ie j, w z ią w s z y
51
fizy&gft i i hniatfo, które dzi£ <><! gromad}? zej
oirąyfwujćmy, rozpoczęto wtią dhzgzi w ędrów kę
eaicdy mmc} reó^d/i /ósr ccorny ¿skwiir.k
pOfOWli JEf Wit Ziemi. P rz ez l’Siii dzief.iĄstWat
tftlczdoiei i .tLurziści nte^Hesorcych pokedeń iu ds-
k ich , prze?, długie w tik i pTzzdhiitaiycLza, pt>-
w d n y izcit cy&iiiz.afji, a późn iej przez ctłJy
■-1¿rej dziejów łńłi#rycznych: w zm u i ttpadek
zyiu pazietie i iiynasSyj - izciadn ,',j biegło titi-
ar.Ziinnie, beze pfiieriLy, przebyw ając „Tfifl 0 0 0
kiiotneirów ii1 h a id e j zskimdzie, i dopierz? dsit.
doz.fmdzi dc? tiaa !” (wg $. I, Jeansa „W szech­
świat” , w doskonałym tłumaczcnm dm W.
Kapuścińskiego),
D łu g o ió Ta, określona w km , wyraziłaby
się w praybliżeniu jako iloczyn 220 0 0 0 \fr?^t
m niej n iż 10 bilionów km , tzn . 2/2 ■ l O ■
■ L0ia — 2,2 ■ 1 0 L\ a w ięc w ynosi około 2
trylionów km .
L e c z nic jesteśm y n granic w idzialnego
wszechświata, P rzecież w spm iała Algławica
A n d ro m e d y , widziana nHwet okiem n ieu zbro­
jo n y m , znajduje się w odległości około 9 0 0 0 0 0
Jat św iatła. N ajdalsze z m gław ic, widziane
przez teleskop 100-ealow y na A le o n i-W i Ison
w K a lifo rn ii { U S A ), zn ajd u ją się - wedtog
H o b b le’a (astronom pracujący przy tvm in-
strum eneie; - w odległości około 140 0 0 0 01X1
Lat światła, G d y świadu, które obecnie doszło
do nas, opuszczało te kresy znanego nam
w szechśw iata - H im alajów i A lp jeszcze n ie
było na ziem i.
Tiir. z i a j e A le i ten stanow iący przez w icie hL rekord
<az,ej zasięgu wyroku został uw icłokm tn iony dzięki
rzw. rad ioteleskop om .
pod O tóż w 1971 r. w odległości Okoio 40 km
 52

ud Boon w lic a c h klifcl Tnstytm Hm. M an a m u i f w p i e r w s z y m r z ę d z i e b l i ż ^ ą p e n e t r a c ję

Plancka u ru ch o m ił najw iększy radiu(tleshop D ry g i M le c z n e j.

z d o ty c h ^ a s zbudow anych na św keie. Poło­ i"c T a z Im w o z r o z u m i e m y , d l a c z e g o u w i e l ­

k i c h l i c z b a c h m ó w i m y : L icz b y iis c ro n o m L C iT ic ■
żony on tesi w ko tlin ie A lzru, w mLcincu o il-
sepiim w anym ud elektronicznych zaklócefu
L d/i-jkl te m u m y i.m na tutti u zy sk iw ać dane i\ w I c z u u i a
7. 10-k ro ln ic większa czuluicią u d [Liiiw ięt-
szcro z dotychczasowych angielskiego ra d io ­ 4 1. N ap o d staw ied an y ch ic^n paragrafu Lib-Iicz
teleskopu w .lochali Rank. R uch o m a czasem przybliżony o d l e g ł o ś ć Plcmma c d S l o ń c i i .
teleskopu ił irc d n ic y 10Cł m p otrafi w yłow ić 4 2. W yraź rok św iada w bilionach km .
falc wvsy)«ne przez fia ty niebieskie odlcfitc 43. O b l i c z o d l e g ł o ś ć w i e lk i e j M g ł a w i c y A n­

u 12 m iliard ów lar św ietlnych! N a taka o d ­ d r o m e d y i n a jd a l s z y c h z m m y cli n a m o b e c ­

ległość :okoto K i-* km;, sięga w tfą\i koHizK.au n ie m g ła w ic fo b ie o d le g ło ś c i o b lic z z d o ­

m ,,elek[rim icznc uchu” . P ro gtam b a d ifi o bej- k ła d n o ś c ią du I n - y lio n a k m l .

§ 12. L i c z y d ł a s z n u r o w e - P e r u w ia ń s k ie quipu
 54
K iedy L>anus-v T { 0 2 1-«¡*5 p .n .e . i, król Per>i i,
wyruszy] ua jedno ze ywujt;h wyiiT-JW w o jen ­
nych, wręc/.ył dowódcy w ojsk, które puzosliiły,
sznur z ÓU w ędum i i polecił m u, aby rozw ia-
ryw auo każdego dnia I wę^c.1 i czekano na
lęgo pnwióT rak dtugo, dopóki os Lutni wę^el
cne będzie rozw iązany. Jcsr do bodaj najstarsza
i u farm acja dotyczącą użycia węzłów n a sznu-
tvo jal-.fi liczby.
Ruwnicii w Chinach używano sznurów , na
których zawiązywane w-j^iy miały specjalne
znaczenie. 1‘i.eTwsza in-ku wzmianka pochodzi
z V I wieku p .n .c., z czasów gdy żyj L w T s e ,
w :ilk i m ędrzec chiński. Pod obnie w n iektó ­
rych k rajach Południow ej Ameryki* przede
w^/ysrkim w P eru , były czę^Lu używane
liczydła sznurowe.. rzw. quipu {czytaj kapuj.
^K-iadomo, że I t . F iz a rro * przywiózł wiele
lakieh sznurów z węzłami ze sw ojej wyprawy
do Pc-ł ud n i i iwcj Ameryki. W yraz quipu uzna-
* lJi^a, f,i PranciKO iiik LIT] - LS41tłiaijwn. adoh7»™
1'iT.i; ui-^rj. sms okrucidOscwu, cbun»ułt ■V*w*sledMiić
spwue-jYnil Jinitrcksnii biipniei i ii cju iuaIufj kulmry
Tr_r
LziL w języku Inków w ę z e ł . Jak w i d a ć z ry ­
sunku n , L|Lnpij składało się * głównego
s z n u r a , do którego p rz y m eto w a n t były cień ­
sze niejed n okrotn ie różniące s i-; ko­
s z n u r k i,
loram i. W ęzty oznaczały liczby', na końcu
sznura um ieszczano judoiwrki, w pewnym
odstępie od nich dziesiątki, a w dalszych
odstępach syiki i Tysiące. Były one używane
m .in. do rejestrów urzędow ych w ykorzysty­
wanych dla celów statystycznych, juk np.
liczba w ojska, zapasy z hoża. zaw artość złocą
w skarbie państwa Toków iTp.
Nocow anie liczb za pom ocą węzJów sto-
sow anc hyło rów nież dawniej w R o sji.
Ale ciekaw e je si, żi mn s|wisńb rejestro ­
w ania pewnych danych stosowany jesl jeszcze
o becn i^ ! K p . na wyspach Hawai, n a JNowej
G w in ei, n a w yspach A rchipelagu Su n d a jsk ic-
g o, a uawet ua stałym ladzie w G u jan ie H o len ­
derskiej : gdy dla przykładu M urzyn ■/. icj
os rur niej otrzym uje urlop, dostaje on od
swego przełożonego sznurek z odpowiednia
Liczbą węztówi po każdym dniu urlopu M u ­
rzyn rozw iązuje jeden węzet, a rozwiązanie
ostatniego dowodzi zakońe/.cnin urlopu.
§ 13. L i c z e n i e na p a l c a c h

K y i. 1 6 Z r u k i l i c i b w y ia z o o c
u p o m o c ą p o * i « v i rą k
 56____________

O d najd aw n iejszych czasów używane były só b stul się szybko niew ysi ¡« cz a ją cy , więc
d o liczeniu p u lcei poeząlkow o du oznaczania obm yślon o sposoby, aby za pom ocą o d p o ­
licz b o d jed nego do d ziesięciu używ ano lej w iednich p o z y cji palców lu b reki m ożna było
sam ej liczby palców , a k ten najp rostszy spo­ przedstaw ić liczby w iększe. R ysu n ek 17 p rzed ­

Rvv. 1”. tiapikj minia Uluipnti

Ryt. 1H- Znaki licib wyrttoae za pomocą palców iDccii : rak

 57
staw ia część egipskiej m iary d łu gości zaw iera­
szeroko zakrojona działalność pedagogiczną
ją c a rysunki liczb od 4 d o 7 przedstaw ione
w pierw szym ćw ierćw ieczu V I I I wieku.
z a pom ocą ręk i, a rysunek Iłi, aczkolwiek
N ie u w szystkich narodów te S3nie liczby
pochodzi z pierw szej połowy X V I I wieku.
przedstaw iane były- w ten sam sposób. T a k

R y s. 19. Z n a k i l i c z b w y r o V .i i . p a n « -.-* [w J tó w d lr> ii j ruk

to iednak przedstaw ia system liczenia na

n p . rysunek 1«, p ochod zący z X I I I wieku
p alcach p ochod zący od angielskiego m nicha
(H iszp an ia), wykonany je s t w stylu b iz a n ­
benedyktyna nazw iskiem Ueda, rozw ijającego
ty jskim i przedstaw ia liczby od IOO d o 9 0 0
 58
c«i s io o ra z o d 1000 d o 0 0 0 0 c o ty siąc - za
p o m o u i odpow iednich ru chów d ło n i, poniżej
z aś podane są p ozy cje rąk oznaczające 10 000
i 2 0 000.
L iczen ie na palcach było bard zo rozpo­
w szechnione jeszcze u R zym ian i przetrw ało
przez cały szereg wieków, skoro leszcze pod
K y s . 19 j W c te s n o iC T e łjn i^ iw y l i o m a n k u p lr e k i u u r y a i-
b e n fc L
sam kon iec X V wieku w pierw szym większym
drukow anym d z iele m atem atycznym pt. „ S u m ­
m a” , którego autorem h y ł W ło ch L u c a P a-
cioli, znajdujem y szczegółow e ob jaśn ien ia d o­
ty czące liczen ia na palcach.
Z lego d zieła zaczerpnięty je st rysunek 19
zam ieszczony n a stro n ic 57.
§ 14. N a j s t a r s z e l i c z y d ł a : a b a k i l i c z e n i e na n i m
N a jsta rsz y m przyrządem d o liczenia b y ła -
jak ju ż dow iedzieliśm y sic z '¿6 — prostokątna
deska, zw ana p o łacin ie 3 h a c u a lub
abak.
W ynalazcam i te j „m aszyny d o liczenia’ ’ nic
byli jed n ak R zym ianie. U żyw ali je j w cześniej
G recy , nazyw ając ją „ab3ks” , a sztuka liczenia
n a n ie j przyszła d o G re c ji najpraw dopodobniej
z E gip tu . J a k p o d aje historyk grecki H erodoi
( V w iek p .n .e .): „ E g ip cja n ie p i s z ą w iersze
sw eg o p ism a i ra ch u ją k a m y k a m i, p osu w ając
rp k f o d p r a sc e; d o le w e j, g d y H ellen ow ie kieru ją
c d le w ej k u p r a w e j" . L iczen ie w ięc kam ykam i.
czyli w ykonyw anie m echaniczne rachunków ,
b y ło pow szechnie stosow ane w E g ip cie , ja k ­
kolw iek bezpośredniego śladu tego d otąd n ie
mamy,
C o praw da na papiru sie pochodzącym ju ż
z czasów k ró la M en e fta h a 1 (1 3 4 1 -1 3 2 1 p .n .e .;
je s t ja k g d y b y rach u n ek w ykonany kamykami
(w postaci kółek), lecz n iektóre z n ic h zarów no
pionow e, ja k i p oziom e rzędy zaw ierają po
dziesięć kamyków.
N ajsta rsz ą zachow aną tuką tablicą d o li­
czen ia je s t m arm u row a, biała ta b lica w yko­
pana w połow ie ubiegłego wieku n a wyspie
 60

i E H B B

3îl
U
19 -------
03

Kyt 21.
K A Jn e p r a w i " l a k u
w túinydi matach

Ky<t. 2 2 . S o r v t jD
61

Rv». n .
L 'œ n ;îp c ô s k i lic * y
na urobÄiuc

Ky> 24. Saanpon

 62 ____________
Salam ina fry s. 2 0 ) ; z. jakieg o jed n ak okresu
pochodzi - dokładnie n ic wiadomo.
L iczen ie na abaku rozpow szechniło się sze­
roko i przetrw ało w różnych fo rm ach i p o sta­
ciach aż d o naszych czasów.
Z am ieszczone rysunki przedstaw iają różne
kształty abaku z czasów najdaw niejszych,
średniow iecza i w spółczesne.
W różnych k rajach istn ieją o p arte na po-
R > s 25. L ic z y d ła ix c r o tv
dobnyuh zasad ach przyrząd y. N p . w Ja p o n ii:
so ro b an , w C h in a ch : sw anpan, w R o s ji: szczo­
ty’, w P o ls c e : liczydła itp . Pow staw ały one
w różnych okresach. A b ak i rozpow szechnione
były rów nież szeroko w P olsce, i z ty ch wzglę­
dów zajm iem y się m m i szczegółowiej.
R ysu n ek 2 6 o b ja śn ia szczegółow o znaczenie
poszczególnych lin ii na abaku. D la łatw iej­
szego zorientow ania się zaznaczono krzyży­

kam i lin ie, któ rym odpow iadały tysiące, tysiące
ty sięcy , czy li m ilio n y , oraz tysiące m ilionów ,
c/.yli m iliardy. P rzejd źm y teraz d o opisu
m etod y w ykonyw ania działań.
D O D A W A N I E Nil A B A K U
W dw óch kolu m n ach układamy na abaku
kam yki oznaczające składniki 7938 i 5 2 675.
Poszukiw aną su m e um ieszczam y w trze­
ciej kolum nie.
R ozp oczynam y dodaw anie od jed ności, tzn.
posuwamy się od pierw szej lin ii w górę.
Kv*. 27. Dodinantc na alu t u
63
Poniew aż na pierw szej lin ii są tylko 3 jedno­
stk i (kam y ki!, przesuwamy je w praw o, u-
m icszczając w kolum nie sum y.
Dw a kam yki nad pierw sza lin ią oznaczają
5 i 5 , czyli 1 k am yk ¡1 0 jed n o stek ) drugiej
lin ii. W o b ec tego je d e n kamyk przesuwamy
na drugą lin ię w k olu m n ie któregokolwiek
składnika, n p . w d ru giej kolum nie, odrzu­
ca ją c 1 zb y teczn y kam yk d o pudelka z kam y­
kam i. W te n sposóh na drugiej lin ii m am y
6 kam yków (6 0 jednostek 10 jed n ostek +
5 0 jed n ostek). Je d e n kam yk pozostawiamy
na d ru giej lin ii, t j. lin ii dziesiątków w kolum nie
su m y, drugi zaś ( 5 0 ) przesuw am y nad drugą
 64
lin ię składnika. Fonlewyż znajduje się cam
już I kamyk, więc mamy dwa kiimyki nad
drugą linia; orientu jem y się już, że dwa ka­
myki nad którąkolw iek linia m ają to Ramo
✓naczcnic co jed en kamyk na linii następnej,
wyższej- O drzucam y więc jed en kamyk do
pudełka, drugi zaś um ieszczam y na trzeciej
linii, on nam daje 6 kamyków nH
i n v ceicj lin ii,
czyli Liu/.bę 600. Odrzucając na bok 4 kamyki
zbyteczne, 1 kamyk, cj. 100, kładziem y na
trzeciej lin ii w kolum nie seiek, drnfti zaś (5001
przesuwamy wówczas nad trzecią lin ię, w ko­
lum nie składnika. Poniew aż mamy tam już
2 kam yki, więc I kamyk iiOUO umieszczamy'
wtedy nad lrzceią linią w kolumnie sum y.
I przesuw am y n a to m i^ ! nad czwartą linię
składniku (oznacza on 1 0 0 0 ;, u Lr/eei zby­
teczn y kam yk odrzucam y.
Poniew aż na czwór Lej linii otrzym aliśm y
5 kamyków (po LOOOj, odrztKutoy 4 zhytccznc,
a 1 ku myk (50001 przesuw am y na czwairlą
lin ię składnika- Pm iicw aż ¡CRt cam ju ż jeden
kamyk, odrzucam y ¡eden zbyicczny i nie m ając
żadnych kamyków n a piącej Linii, umieszczam y
w te j linii w kolum nie sumy L kam yk (1 0 ODO).
N astępnie 1 kam yk, znajdujący d ę nad piątą
Linią (50 fłOfl), przesuwamy do kolumny sumy
na te j sam ej wysokości.
O dczytujem y tertiz uzyskaną sum yi 50 iy -
M^ey L 10 tysięcy, u więc łącznie 00 tysięcy,
mżej 50TI i L00, a więc szeiiS ai, w reszcie
10 i 5. O trzym aliśm y 60 613.
O czyw iście w podobny sposób mnżna rów ­
nież dodać kilku składników , iranem/czając
wówczas kamyki w kilku kul u mu ach pierw­
szych składników.
O D E J M O W A N I E HA A 0 AKU
Z nacznie ciekaw sze od dodawania iesL odej­
mowanie n a abaku, ponieważ wykonywano je
nu ogól w kierunku przeciw nym , a m ianow icie
z góry n a duj, Lu '/naczy zaczynając od jed ności
najwyższego rzędu.
M am y od liczby 70RL o d jąć liczbę- 411^0.
O dicm ną układam y w uhaku w pierw szej
kolum n ie. odj em nik w drugiej kol u m o i e, orrzy-
mann różnicę w trzeciej kolum nie.
O dcim cw anie zaczynam y od jed ności n a j­
wyższego rzędu.
Poniew aż ] kam yk nad czw artą linią od jem -
nej ma w ąriuść i kam yków czw artej lin ii, z a ­
bieram y 1 kamyk nasi uzwuną Linią odjem nej
i po od jęciu 4 kam yków z czwartej linii od jem -
nikn rmzisstaje J kam yk na czw artej linii
o d jem n ej. W ykonaliśm y od ej mi iwanie ■ńflOO -
- 4 0 0 0 — ltKJd. Z kolei I kam yk czw artej
linii odiemuei przesuw am y nad n-zecią Unię
o d jem n ej, od rzucając L kamyrk znajdujący się
nad trzecią Linią udjem nika. WykonaLLśmy
o d ejm o w a n ic; lOtMJ - 500 500- Poniew aż
odejm ow anie kamyków na czw artej linii zu-
■SEało zakończone, pozostałe 2 kam yki na
^ w atT cj lin ii od jem n ej przesuwamy nad czw ar­
ta linie różnicy.
T eraz 1 kam yk, /.najdujący się nad trzecią
Linią o d jem n ej, przesuwamy na trzecią linię
udiem nej. odrzucając do pudelka 4 kamyki
z trzecie] linii odjem nika.
E kam yk nad drugą linia udjem nej i L kam yk
nad drugą li niąodicmnLka znoszą sienaw /ńjcm j
więc ¡e odkłada my na bok.
 ____________ 65

1 kam yk z trzecie) linii od jem n ej przesuwamy drugą lin ię kolum ny ró żn icy i 3 kam yki na
nad d ru g a lin ią o d je m n ej, usuw ając 4 kamyki d ru gą lin ie kolumny, różnicy.
z d ru giej lin ii o d jem n ik a i klad ac rów nocześnie Spostrzegam y teraz, ż c m e m a kamyków

1 kam yk n a d ru giej lin ii o d jem n ej. W ykonaliś­ nad pierw szą lin ią od jem n ika. a ilo ść kamyków
m y w te n sposób od ejm ow anie: 100 - 4 0 60. na pierw szej lin ii je s t ta sam a w kolum nie

N astęp n ie je d e n kantyk z d ru giej linii od jem n ej i o d jem n ik a. Przesuw am y w ięc 1

od jem n ej przesuw am y nad pierw sza lin ię od ­ kam yk nad pierw szą lin ię różnicy i rów no­
je m n e j, o d rzu cając rów nocześnie 1 kamyk cześnie od rzucam y w szystkie kam yki znajdu­

znad pierw szej lin ii odjem nika. ją ce się n a pierw szej linii.
Pon iew aż ukończyliśm y odejm ow anie nad O d czy tu jem y w ynik - ró ż n icę: 2 tysiące

i na d ru giej Unii, przesuw am y 1 kam yk nad 5 0 i 3 0 i 5 . czy li 2 0 8 5 .

 66
M N O Ż E N I E NA A B A K U
N a kon iec objaśnim y m nożenie na abaku,
k ió rc w ykonujem y pociobnic ja k dodawanie,
w kierunku ku g ó rze, posluguj-K ‘ '9 oprócz
kam yków je sz c z e palcem lew ej ręki.
M a ją c n a przykład w ykonać m nożenie 2 09 •
• 8 1 7 , układam y n a abaku pierw szy czynnik 20 9
w pierw szej kolum nie, a drugi czynnik «17
na której znajdują, się cz tery kam yki, i n a d nią
I kam yk, oznaczający 5 , i zaczynamy mnożenie
przez 9 . Poniew aż na pierw szej linii i nad nią
w k olu m n ie m nożon ej je st liczb a jed n o ści 7 ,
io 9 - 7 = 6 3 . O trzy m an y częściow o iloczyn
6 3 um ieszczam y odpow iednio w szerszej ko­
lum nie częściow ych iloczynów . Z kolei m no­
żym y 9 - 1 , poniew aż na drugiej lin ii m nożnej
je s t 1 kam yk. O trzym any drugi iloczyn czę­

1 fv U
wc" - cU--- i -U
•.■
— ■=—
S & r* IV
3 i u 3 »i o
lO C O O O c^i
50000
10000
5000
1000
500
100
50
10
5
1
I czym-lk II czynni l leczyr

Ry j 29 M n u te n i« n a j:u k - j

w drugimi, trzecia, zn acznie szerszą kolum nę ściow y 9 zaznaczam y d 3 lcj w k olu m n ie cz ę­

przeznaczam y na o trzy m an e iloczyny c z ę ścio ­
w e, w reszcie czw artą kolumnę, d la ostatc-
czego w yniku m nożen ia, co znaczy dla ilo ­
czynu.
D otyk am y palcem pierw sze) linii mnożnika,
ściow ych iloczynów . Z atrzym ując w dalszym
ciągu palce n a pierw szej linii m nożnika, wy­
kon u jem y m n o ż en ie 9 - 8 7 2 , poniew aż na
irzccicj lin ii m nożnej i n3d nią sa 4 kam yki,
ozn aczające 3 0 0 5U0 8 0 0 . C zęściow y ilo­
 67
czyn 7 2 odkładamy w kolumnie iloczynów
częściow o iloczyny d o sieb ie, pam ięrając, żc
częściowych.
przestaw ianie kam yków należy rozpocząć od
Ukończyliśmy mnożenie przez jedności i
pierw szej dolnej lin ii, o ile o n e ram się znajdują.
możemy pizesunąć palec n3 drugą linie, ej.
W y n ik przesuw anych kam yków zaznaczamy
na linię dziesiątków mnożnika. Ponieważ nie
w kolum nie czw artej - iloczynu zupełnego.
zawiera ona kamyków, przesuwamy palce na
O trzy m u jem y 1 7 0 7 5 3 .
linię w iek z 2 kamykami i rozpoczynamy *
mnożenie przez 2 (dwie setki).
W w iekach późniejszych (w P o lsce od X V I
Pierwszy częściowy iloczy n 2 • 7 odkładamy
w ieku; zam iast kam yków używ ano liczmanów
jako czwarty iloczyn częściowy.
(żetonów ). Służyły o n e jednak zasadniczo do
Następnie mnożymy 2 • 1, ponieważ m no­
in n y ch ce ló w , by] to bowiem rod zaj m onety
żna zawiera 1 dziesiątkę. I znowu otrzymany
b itej przez różn e in sty tu cje lu b naw et przez
iloczyn 2 umieszczamy w kolum nie iloczynów
osoby pryw atne, tak n p . w łaścicieli d ó b r dla
częściowych n a linii tysięcy jako piaty z kolei.
ułatw ienia różnych obrachu nków . W aw ersie
Pozostało jeszcze mnożenie 2 • 8, ponieważ
liczm an y m iały m onogram , herh w łaściciela
na trzeciej linii mnożnej są trzy kamyki
alb o też nazw ę zakładu, w rew ersie w artość.
i nad nią 1 kamyk. Częściowy iloczyn 16 odkła­
W P o lsce n ajb ard ziej rozpow szechnione były
damy w kolum nie pom ocniczej jako ostatni -
licz m a n y podskarbiow skic, poczynając
IZ W .
szósty częściowy iloczyn na linii dziesiątków od X V I w ieku.
tysięcy.
Przetrw ały w różnych p ostaciach do naszych
Uwalniamy palce / linii setek, dodajemy
czasów . Je d e n z n ic h w idzim y n a rysunku 2Óa.

K y s. 2 ‘f i - I y .;i u u a b aro k i**,,' lfi7 i


Z n an e su i>d daw na liczy d ła, których bu ­
dowa i sposób u życia o p arte są na układzie
dziesiątkow ym . Służą o n e d o sum ow ania lu b
odejm ow ania lic z b całkow itych i d aj« wyniki
zupełnie dokładne. W w ielu jed n ak zagadnie­
n iach w ystarczają w yniki przybliżone i w tej
d zied zinie d o bard ziej pom ysłow ych należy
suwak lo g ary tm iczn y, na którym m ożna m no-
Rys. JO.
A B
C ZL
Rys. >1.
ż y ć , d zielić, potęgow ać lu b pierw iastkow ać
zarów no liczby całkow ite, ja k i ułam kow e.
S u o n e n ajczęściej w ykonane z drew nianych
listew ek o długościach n ajczęściej spotyka­
n y ch 2 5 0 m m , 1 25 m m , 8 3 1/3 m m , przy czym
te n ajk ró tsze suwaki często >u noszone przez
techn ików w górnej kieszonce m arynarki,
aby w każdej chw ili m ogły służyć d o szybkiego
§ 15. S u w a k i r a c h u n k o w e
w ykonania obliczeń 7. dokładnością d o trzech
cyfr znaczących.
Bud ow a suwaka oparta je st na dodawaniu
i odejm ow aniu odcinków oraz na pojęciu
potęgi d ziesięciu. W łaśnie w ykładnik potęgow y
d ziesięciu nazyw am y logarytm em d an ej liczby.
N p . lO* = 1 0 0 , m ów im y w ięc, ż e 2 jest
logarytm em 1 0 0 przy podstaw ie 10. Inny
D
przykład : 1 0 °*’ « - 3 , 0 2 , oznacza, ż c 0 ,4 8 jest
p rzybliżon ą w artością logarytm u dziesiętnego
licz b y 3 ,0 2 . L icz b a 2 ,9 4 je s t logarytm em
d ziesiętnym liczby 8 7 0 , poniew aż i 0 , , ł *-a
= -8 7 0 .
W eźm y dw ie listew ki połączone br/egami
w te n sp o só b , że jed n a z n ich je s t w puszczona
w w yżłobiony row ek d ru giej i m oże się sw o­
 69
b o d n ie przesuw ać. N iech d łu g o « odcinków odpow iednią skalę, uw idocznioną za pom ocą
AB a m m , C D — b m m 'ry s. 3 0 ). W ów ­ cien iu tkich n a cięć - kresek. K a ż d e j takiej
cz a s o d cin ek ¿ 0 = A l f - C D - (a - K m m . kresce odpowiada określony w ykładnik po-
C o fa ją c dolną listew kę lak , abv punkt D cęgowy.
pokrył się p u nktem U (rys. 3 1 ), olrzvm am v W te n sposób na każdej listew ce od kreski
odcm ek A C A R - CD = - 6 ,m m . obran ej /a początek sk3li o d m i e r z o n e
Poniew aż 1 0 « -1 0 » 10 *''» . zaś l i h i u '- są o d cin k i o długościach rów nych w ykładni­
10" , czn. przy m nożeniu p otęg o tych kom potęg licz b y 10 (p atrz górna skala rys. 32,
sam ych podstaw ach d od ajem y wykładniki po- k tó rej sic na suwaku n ie u m ieszcza), •/. u-

c -4 V-> 0.6 0.7 0.8 09 i

a 3
i li irrtn
4 5 6 7 8 9 10

R ‘ >- 5 7 . S k a l a lo g a r y tm ic z n a

• » V » » 9 13
♦ 7.5
♦

R y ł. ii. M m -e tn ir n o suw aku

tęgi, przy dzieleniu zaś potęg o ty ch samych

podstaw ach odejm ujem y w ykładniki, w ięc w y­
korzystujem y te n w łaśnie la k i dla zastąpie­
n ia m nożenia dodaw aniem , a d zielen ia o d ej­
mow aniem .
A h y m ożna było operow ać wykładnikami
(licz b y 10 ) , um ieszczono na o b u listew kach
p i s a n e zaś są liczby -p otęg i ¡p atrz dolna
skala ry s. 3 2 ). W y jaśn im y m nożenie na pro­
stym p rzy kład zie:
C hcem y n p . o b liczy ć iloczyn 2 ,5 • 3 . Prze­
suwamy w ię c d olną ru ch om ą listew kę, zw aną
suw akiem , tak ab y począcek skali suwaku
znalazł się nad lic/.bą 2 ,5 d o ln ej listew ki (rys.
 70
3 3 ). W ów czas kreska suwaka, odpow iadająca
liczbie 3 , zbiegnie się z kreską skali dolnej
listew ki ndpowiadajgcn liczb ie b ęd ącej szu­
kanym iloczynem 7 ,5 . A 010 w yjaśnienie.
P oniew aż:
10' 2 :5 , 1 0 * = 3 , zaś 1 0 “" * - 2 , 5 - 3
w ięc d h ig ość o d cin ka górnej skali liczo n a od
początku d o otrzym anej k reski je st równa
a b ;ij- logarytm ow i d ziesiętn em u iloczynu
lic z b 2 ,5 prze/ 3 ) , a poniew aż n a skali zapisy­
w an e sa liczb y odpow iadające odm ierzonym
logarytm om , w ięc od czytujem y na suwaku
w ynik 7,5.
K n. S J. D z i r t m i e : ih 6 i i - - * k u
D zięki skalom n a listew kach operujem y
w ykładnikam i potęg b e z potrzeby ic h oblicza­
nia i znajom ości i cala techn ika polega wy­
łączn ie na przesuw aniu listew ki suwaka i od ­
czytyw aniu wyniku.
Poniew aż dzielenie je s t działaniem odw rot­
n ym w zględem m nożenia, przesuw anie suwaka
od byw a eie w kierunku przeciw nym .
M am y n p . w ykonać 7 0 : 3 ,5 . W cym celu
um ieszczam y k reskę suwaka odpowiadającą
licz b ie 3 ,5 nad kreską d olnej listew ki, od ­
pow iadającej licz b ie 7 (ry s. 3 4 ). K resk a na
d o ln ej listew ce, odpow iadająca początkow ej
skali suwaku, d a nam cy trę znacząca 2 wyniku
dzielenia. Ilo raz je s t rów ny oczyw iście 20 .
B ęd zie to p o p rostu różnica długości od ­
cinków.
7. pow yższego w n iosk u jem y , że um iejętn e
„od czytyw anie k re s e k " m a tu ważne znaczenie,
tech n ika je s t prosta, a korzyść w posługiwaniu
się suw akiem — wielka.
O czyw iście, suw aki służące d o obliczania
n ie ty lk o iloczynów i ilorazów , lecz także
2 i 3,C- •! S S 7 « 9 IC-
p o tęg , pierw iastków , logarytm ów - muszą
m ie ć odpow iednią licz b ę skal. L>o specjalnych
nhliczcń istn ieją suwaki m ające oko ło 1 m
długości. Su w aki n ajlepsze, jap o ń sk ie, są wy­
konane z d rzew a bam bu sow ego; istn ieją też
suw aki w ykonane z m etalu.
Su w a k je s t to jed n a z najpopularniejszych
„m aszyn d o liczen ia“ , używ ana zarów no przez
uczniów szkół tech n iczn y ch , ja k i przez in ­
żynierów .
 § 16. M a s z y n y d o l i c z e n i a

Najbardziej rozpowszechnioną „m aszyną"

podobnej zasadzie, tzn. n a szeregu kół, których
do liczenia jest... zegar liczący czas, który
ruchy sa wzajemnie od siebie uzależnione;
upłynął. Weźmy pod uwagę zegarek z sekund­
różnica wynika z tego, że w liczeniu stosuje­
nikiem. P o jednym pełnym obrocie wskazówki
m y układ dziesiątkowy, który nic m a zasto­
sekundowej wskazówka minutowa przesuwa
sowania przy mierzeniu czasu. N a te j samej
¡¡ię o jedna m inutę, tzn. o 1 /6 0 pełnego obrotu.
zasadzie oparty jest licznik elektryczny, gdzie
Jeżeli natomiast wskazówka minutowa wykona
koła są walcowe i osadzone na osi (rys. 37).

pełny ob rót, to wskazówka godzinowa obróci

M echaniczna strona trudności puleg3 na
się o 1/12 pełnego obrotu. Zegarek taki za­
uzależnieniu kói w taki sposób, aby po pełnym
wiera w ięc zespół trzech kół (koła: sekundowe,
obrocie koła m ierzącego jednostki (wszystkie
m inutowe i godzinowe), wzajemnie od siebie
kol3 n a obwodzie w jednakowych odstępach
uzależnionych w sposób opisany.
znaczone są koleino 0, I, 2, ... aż do 9) koło
Maszyna d o liczenia opiera się n a zupełnie
dziesiątkowe obróciło się o 0 ,1 obrotu, to
 72
znaczy ab y ilo ść dziesiątków powiększyła
się o 1 .
Je ż e li n p . ilo ść jed nostek (m * gazu, kilow ato-
god zin itp .) w liczniku czy te ż m aszynie do
d o licze n ia w ynosi 9 i n astęp u je dodanie
3 jed n o stek, to p o o b ro cie k o la jednostkow ego
ukaże się n a tarczy cy fra 2 . K olo dziesiątkow e
pow inno jed n o cześn ie przesu nąć się o 1 ( 9 I
| 3 = 1 • 1 0 I 2 ) . D la pokonania tej trud ­
n o ści m ożna stosow ać system kota p o śred n i­
cząceg o , ja k w skazuje rysunek 36.
J e d e n z zębów kota jednostkow ego (za­
czerniony na rysunku i oznaczony przez a)
n ic zn ajd u je się w te j sam ej płaszczyźnie,
c o pozostałe zęby, gdyż je s t w ygięty nieco
d o góry. Je ż e li n astęp u je przekroczenie dzie­
sięciu jed n o stek, tzn. jeż eli zaczerniony ząb
z n a jd u je się w tak im położeniu ja k na rysunku,
io przesuw a o n koło śred n ic 6 , k tó reg o w szy­
stkie zęb y zn ajd ują s ic w płaszczyźnie czar­
nego zeb a, a w ięc w yżej od płaszczyzny koła
jednostkow ego. K o lo p ośredniczące b , o b ra­
ca ją c s ię o je d e n ząb , przesuw a jed nocześnie
koło dziesiątkow e c o jed en z ą b — a więc
o jed n ą cy frę - d alej. W te n sposób trudność
z o sta je pokonana.

M aszyny d o liczenia sa oczyw iście bardzo
skom plikow anym i przyrządam i i w iele lal
upłynęło, zanim doszły d o d zisiejszej d o­
skonałości. Pierw sze m echan iczne urządzenia
d la celów obliczeniow ych pojaw iły się w
X V I I w ieku. Pierw szeństw o w le j dziedzinie
m a teolog niem iecki W ilh elm S ch ick ald , który
w 1623 roku zbudow ał z drew na urządzenie
R y *. 37. M a s z y n a P a s c a la i ł y i ł o d s w i n i s i e d e jm n u -.* » :* lic z b
dla celów dodaw ania liczb kilkucyfrow ych.
Niesw p ó źn iej - niezależnie jed n ak od swego
poprzednika - R lażej (U laisc) P ascal (filozof
i teolog francuski) zbudow ał w 1642 r. „m a­
s z y n ę " d o dodawania i odejm ow ania licz b ;
m iała o n a u łatw ić je g o o jcu , k tó ry b y ł królcw -
73
skim radcą podatkow ym , o b liczan ie różnego
rod zaju podarków . W la ta ch 1 6 7 3 -1 6 7 9 Ci.
W . I.e ib n iz zbudow ał prym ityw ny arytm om etr,
przy pomocy- którego m ożna ju ż było w y­
konyw ać cztery działania arytm etyczne.
N ow oczesne m aszyny d o liczen ia dadzą
się z grubsza podzielić na dw ie kategorie,
zależnie od ic h zastosow ania. Je d e n rodzaj
m aszyny służy w zasadzie d o dodaw ania;
na ta śm ie papierow ej zap isu je licz b y w ko­
lum nie i za naciśn ięciem odpow iedniego gu ­
ziczka, o b licza ich sum ę. T a k ie są np. dobre
w łoskie m aszyny su m ujące T o ta lia , których
m odel elektryczny przedstaw ia rysuncu 4 ! .
 74

R y ł- < K B la iw Panal

R y t- W.

G c rtín td W ilb ilm L o b n ix

75

R y , 40.
A ry tm o m etr L r i b n i n

R y *. 41.
M ttty m ski liirz e n u
: * u n u c y jo « ;
 76
D ru g i rod/aj - to m aszyna kalkulacyjna,
bardziej w szechstronna (ry s. 4 2 ) ; wykonuje
w szystkie te czynności c o m aszyny pierwszego
rod zaju i o p ró cz tego m nożenie i dzielenie
w zakresie liczb w iclocyfrow ych, aż d o 17
c y f r ! P rz y czym m aszyny tego rodzaju mogą
R y s. 1 2 . M a s z y n a d o lic z e n iu ( t u l ł u l a c y i n a !
b y ć ręczn e, ja k n p . znane arytm om etry B ru n -
sviga (m od el przedstaw iony n a ry s. 4 3 daje
w yniki d o 13 c y fr ), alb o elektryczne, ja k na
ry s. 4 2 , dujące w yniki d o 17 cy fr.
W m aszynie (ry s, 4 2 ) zw róćm y uwagę na
rozległa k law iaturę, w k tó rej dw ie skiajr
praw e kolum ny (o b ie czarn e) n otu ją w
ch u n kach g ro sze, następn e trzy kolum ny ;bm
łe ) - id ąc w lew o - n o tu ją jed n o ści, dziesiątki
i setki złotych, n astępne trzy (cz a rn e ) -
jed n o stk i, dziesiątki i setk i ty sięcy złotych
i ostatnia sk ra jn a lew a kolum na (b ia ła , n o tu je
m iliony z ło ty ch . Z praw ej strony u dołu zn aj­
d u ją się cz tery p rzyciski z e znakam i czte­
re c h d ziałań : odejm ow ania, dodaw ania, dzie­
le n ia i m nożenia.
 77

D o m aszyn liczących zalicza się rów nież kow o lu b też całku jący ch fu n k cje, których
różnego rod zaju przyrządy, k tó ry ch celem w ykres je s t zn an y. S ą to przyrząd y: pla­
je s t obliczanie pew nych w ielk o ści, n p . pól n im etry , in teg ro m etry , in tegrim etry, in teg ra­
zaw artych w ew nątrz krzyw ych d an ych rysun­ to ry , in teg rafy . R y s . 4 4 przedstaw ia plani­

R y i. l i . A ry tm o m e tr D r tin itig a

K ys. 4 4 . P ln iiim tU b ie g u n o w y
 78
m etr biegunow y dirmy tio rad i (Z u rych). 1 tu ­
taj natęży w ym ienić wybiciićjfO k im iim k iu n
m echanicznych pr^yrzydów B ru n o m Abdarik-
-Abnkunowieza i 1H 52-19ti0j, przyjaciela H en ­
ryka Sienkiew icza, który wnlawi] się swoimi
mregrnm errami ■ i m eg raf; im i, chudsiż p ie r­
wsze aparaty tego rodzaju wymyślili H erm ann,
inżynier baw arski (1814) i Szw ajcar O ppikp-
Fcr (1flŻ7). D p ruij biirtl ń e j znanyeh należy
pliiTiimelr AmaJem i 1854) produkow any przez
wymienił 11:13 ju i firm ę CoradL, która rów nież
w yrabia aparaty Abakanow icza, 'l e n omtami,
z zawodu inżynier dróg i mosrów, byt kon­
struktorem rów nież przyrządów du w ykreśla­
nia Itrr.ywyfh m atem atycznych 'paraboloprai',
t-pirograf i in n e), a naw et jest: tw órcą iinw ign
typu lam py elektrycznej. J c s ^ i jstlórl l>p
im ęgrdtora upartego n a oryginalnej zasadzie
skonstruow ał prod'. U niw ersytetu we l.w nw ic
(1 861) W aw rzyniec Am orko.
 § 17. E J a k t i D n i c z n c m a s z y n y matematyczne

Ju ż od z am icrtch ły ch czasów cz!i>wiek prag­ delow ane przez odpowiednie przebiegi napięcia
ną] ulaiw ić sobie proces liiZ(enin, poszukiwał fub naięł^nia prijdu elektrycznego, podczas
s a itm przyrządów czy urządzeń, które m ogły­ gdy zm ienną n iezależną jasi czas, zwany
by usprawni £ rachow anie. iTicm y z własnej zazw yczaj czasem maszynowym. N a przy­
praktyki., it wykonywanie onwet proHtycb kład ch cem y dokonać pewnych operacji ma-
dziaisn arytm etycznych przez dhiższy okres icm a cy ęm y ch n a fu n k cji kwa d rai owej _v .yJ ,
ęzasu jest zajęciem Kn-d/o m ozolnym i n u ­
żącym .
lJ icrwsze u ra d z e n ia i maszyny uspraw niają­
ce prcues liczenia omówiony są w poprzednim
ruzdziale, były tn maszyny liczące m echaniczne
in b elektryczne om z m odele budowane w
oparciu o ar.ulogie zjawisk- dopiero jednak
elektroniczne: m aszyny m atem atyczne doko­
nały w prost rew olucyjnego przełomu w p ro ­
cesie liczenia. M aszyny rp w yróżniają się
ogrom ną szy h k o id ą w ykonywania działań do
m ilionów operacji ma tem atyczny cli na jotlruL
yekunde oraz m ożliw ością zapam i pływania o -
grom nej ilości inform acji. lo być m iliony
liczb czy słów. W iem y , ¿o w ykresem tej fu n k cji jesc para­
^lekLncmiczne maszyny muLematycznc właś­ bola : ry s . 45).
nie ze względu mi specyfikę wyłam yw a­ W m aszynie analogowej wym ieniane o-
n ych opernej i m atem atycznych i organizację p e ra cjc zasraną dokonane n a przebiegu na­
ich działania m ożna podzielić na następujące pięcia u — i 1, ydzie u jest napięciem clck -
trzy zasadnicze g ru p y : a n a l o g o w e , c y- rry o .n y m : a r — czasem . Pr/eŁ s>ńakenia te
frowc i hybrydowe. wykonywane są na diodzp d ek komicznej w nd-
F lćk iro n iczn e m aszyny analogowe w ykonują pow ieduieh elem en tach operacyjnych.
op eracje m am m aiyczne w spoHÓb ciągły w cza- Z asad niczym i elcm cnram i nmszyny analogo­
Hic n a fu nkęjąoh, a n ie na odrębnych liczbach, w ej, realizującym i ndjiowi ednie działania m a ­
i dlaiego noszą nazwę m a s z y n ra a t e- tem aty czn ej są człony sum ujące, całkującej
m atycznych u działaniu c i ą- m nożące, przekszcaltniki funkcji i generatory
g t y m . Fu nk ęio, na których są dokonywane funkcji. W y m ien ian e elcm cnry operacyjne po­
op eracje inolem atycznc w m aszynie, sa m o ­ łączone są p r ze w od Am i elektrycznym i z gniazd-
 80

R y t 46.
M a s * }n a m m keow a W A T 10]

R y t. 4 7 . K o ic n c io in e tr
 81
kurni ta b lic y połączeń, zw anej czę sto t a b l i ­ n y , odbyw a się przez dokonanie połączeń
c ą k r o s o w a ń . Przygotow anie elektro­ pom iędzy odpow iednim i elem en tam i opera­
nicznej m aszyny analogow ej d o rozwiązania cy jn ym i za p o m o cą przew odów elektrycznych
postaw ionego zagadnienia m atem atycznego, na tab licy połączeń. T ablica połączeń z przy­
zw an e p rogram ow aniem m a n y - gotow anym układem przew odów widoczna

R y s . 4.H. S t o ł o w a m a t z y n a « n a ło g o w a
 «2
jest na rys- łń - M nożenie przez liczby d o­
datnie mniejs-m od jedynki w ykonywane jest
pizy użyciu dzielnika napięcia, zwanego p n-
t e n c j [ i m c t r e i f l . N a przykład mnożenie
fnnV L:j i przez h c z b t ii ¡0 -■■: a 1 j .yCO —
o x ( 0 przedstaw ione je$i na rys. 47, gdzie
napięcie a^X' i « t proporcjonalne do y(/j
oraz je s t proporcjonalne do y\ń- R o z -
wiązanie zagadnienia uzyskane przy użyciu
elektronicznej maszyny analogowej je s t przed­
staw ione w postaci fu n k cji, kcórci wykres
m n ie m y obserwiswać na ekranie oscyloskopu
t naniesioną pudzitalką. M ożem y rów nież u-
zyskaó wykres otrzym anej funkcji na papierze
m ilim etrow ym , jeżeli podłączym y przewodami
ełeki tycznym i do maszyny analogowei u r a ­
dzenie piszące zwane p i s n k i c m.
P isak taki w idoczny j esc na rys. 4<j. I S ta w io ­
ny o n ¡ l i s i na stoic przy maszynie analogowej
WAT 101. M aszyna ra jear zbudow ana na
lam pach elektronow ych- Od wielu ¡uż In r
są buduwuna zarówno w kraju , jak i za cranicsi
maszyny analogowe pracujące n a pmizysco-
rach. M im o Icti w iększych m ożliw ości nuiją
one znacznie m niejsze wymiury od maszyn
Luropowych 1 działają pewniej.
W ym ienim y obecnie kilka pudsiuwnwych
zalet i wad elektronicznych m aszyn umil li­
gowych. Du oajważniei szych zalcr zaliczam y;
l ; prostotę obsłu gi: 2) łatw e progriimowanle
n ie w ym agające głębszej znajom ości mufli i zy
m atem atycznej czy też m etod num erycznych;
dj m ożliw ość obwirwacji w szystkich p izcb ie-
gów w ystępujących w piiincdnirh przekszral-
cculach w czasie rozwiązywani^ zagadnieniu i
4 } m ożliw ość użycia maszyny jako elem entu
układu autom atycznego sterow ania różnegu
rodzaju procesam i technologicznym i i i ) Hto-
suLtkowo mały koHzt budowy m aszyny.
G1dwnvmi wadami elektronicznych maszyn
analogowych są: J j smiumfcowo tnala dokład­
ność uzyskiw anych wyników. zazw yczaj rzędu
kilku procent, przy czym mi ogól n ie m oże
b y ć wyższa od 0 , 1 % ; 2 } wszystkie wielkości
m odelow ane są f u n k c j a m i t y I k o j c d-
n t j z m i e n n e j n i e z a l e ż n e - j , a m ia ­
now icie czasu m aszynow ego, co znaczenie o gra­
nicza zakres zastosow ań m aszyny.
M aszyny analogowe są z pow odzeniem
stosow ane przez kuns.1ryknarów do analizo­
wania pracy projektow anych urrądzeń i po­
szukiwania n ajlepszych rozwiązań konstruk­
cy jn ych , ponadto są one wykorzystywane
przy różnego rodzaju pracach naukowych
do badania jakościow ego zjawisk. D otyczy m
prac nic tylko o charakterze technicznym .
N a rrzyklad w pracach naukow ych z zakresu
m edycyny m odeluje s ir n a mfliwynic analo­
gowej prace serCU i układu krążeniu dla ana-
Jizowonia stanów przedzawałowych, rów nież
m odeluje się układy m cho w e przy badaniu
1iiawridtowuści pruey m ięśni itp.
Jed n o z poważnych zastosowań clcfctru-
mczTiyeh maszyn analogow ych slflnowi w y­
korzystanie ich jul-n elem entów układów au to ­
m atycznego sterowanui TÓż.nego rodzaju pro­
cesam i, np. procesam i produkcyjnym i w prze­
m yśle them icznym .
Zakres zusmsuwań m aszyn aiia logowych
jłisr ha rdzo szeToki, fl w ym ienione wyżej
przykłady przedstaw iają jed ynie fragm ent ich
m ożliwości.
R y». D a le k n jx t : p o fn ta ro r (ir in v FA C T I
 B4_______________
łatw e d o o p a n o w a n ia i morgą b y ć p o w szech n ie
O b e c n ie z a jm ie m y s ię m i u y n a m i c y-
fruwymi, u k tó ry c h te o re ty c z n ie m ów i u żyw ane p rz e z każdego? k to zna podntaw ow e

się? Łe są 10 m aszy n y o n ie o ira n ic z o H y c h d ziałan ia n ry tm cty cz n e r M a s z y n a c y fro w a m o ­

m o żliw o icL ach . S tą d b io rą się tafcie o p ty ­ ż e w szakże b ea p n S rcd n io k o rz y sta ć w sw ym

m isty cz n e sfo rm u ło w a n ia i MncHiwe? Żc p o d z ia ła n iu je d y n ie z p ro g ra m u n a p isa n eg o w je ­

p rz e cz y ta n iu te g o ro z d z ia łu cz y te ln ik b p J i i c żyku w ew n ętrz n y m i d late g o p ro g ra m na­

m ó g ł d aó o d p o w ied ź n a TO p ytaiue- pisany w a u t ok ud się i w p row ad zo n y d o m a­

R u z w iązyw an ie z a g a d n ie ń n a m a sz y tli* c y fr o ­ sz y n y c y fto w c j je s t autom aitycznie Llijm aczuny

w ej sp ro w ad za się d o w y k o n y w an ia p o d sta w o ­ n i ję z y k w ew n ętrzn y p r a ż u rz ą d z en ie zw ane

w ych d ziałań a ry tm ety cz n y ch n a z a d a n y ch L r a n & la to r tm .

licz b a ch - K o le jn o ś ć w y k o n y w a n ia ty c h d z ia ­ K o r z y s ta ją c z m e to d analizy m a te m a ty cz n e j
ła ń n a rz u co n a je s t m a sz y n ie p rzez tz w . p r i - m ożna za pom ocy m a sz y n y cy fro w e j ro z ­
g r a u i ? k tó r y sta n o w i u k ład w zo ró w m a - w iązyw ać ró ż n o ro d n e zudąnia m a te m a ty cz n e 1?,
te m a ly cz n y n h i zw iązków lo g ic z n y c h p o d a n y c h poniew aż dzięki m e to d o m a fliliz y n u m e ry ­
w o d p o w ied n iej k o le jn o ś c i i z a p isa n y ch w j ę ­ c z n e j ro z w ią z a n ie m iw ei n a jb a rd z iej sk o m p li­

zy k u z ro z u m ia ły m d la rn ssay n y . k ow an eg o zad an ia n u iT cm acycm eg o sp ro w a-

Progruin jest zazwyczaj njipisany nt) caim ie d ? ą się d c k o le jn e g o w y k o n y w a n ia p o d sta w o ­

dziurkowanej? przy czym różne okłady dzi arek w y ch d ziałań ary l m c ty c z n y c h ; d od aw ania,
odpow iadają różnym cyfrom? literom ? znakom od ejm o w ania? m nożeniu i d zielen ia.

działań uryim etycznych lub Logicznych- I n ­ K u id a uniw erSłL na elektroniczna m asZyua

gram na taśm ie dziurkowanej (p eriorow iincjj ^ y fm w a m o ż e by ć rozpatryw ana z p im k lu
przygotowany jest prr.y użyciu daickoplsuj w id z en ia je j otęym iyńcji pracy ¡sk o u rz ą d z e ­
stanow iącego zew nętrzne urządzenie dodatko­ n ie sk ła d u ją ce się z tiz e c h zasa d n icz y ch cz ę ści:

we m aszyny cyfrowej- Dalekopis przypom ina a r y t m o m e t r u ? p a m i ę c i (w ew n ę­

z wyglądu znaną niuu m aszynę do pisanki. trz n ej o p e ra c y jn e j i z e w n ę trz n e j d łu g ie j) i

Je s t on wraz z urządzeniem J o dziurkowania u r z ą d z e n i a H t e i u j ą c c g o . N ą TyH.
taśm y, zwanym p e r f o r a L i t r e m , przed­ ^ 0 p rz ed sta w io n y jca t u p ro sz cz o n y sc h e m a t

stawiony n a ty s. 49. b lok o w y m a sz y n y cy fro w e j - Strzedki n a lin ia ch

Istn ieje bard zo wiele języków program o­ łą c z ą c y c h o d p o w ied n ie b lo k i w sk a z u ją k ie ru ­
wania m aszyn cyfrow ych. Języ ki te modna n e k p rz d ia z y w a n ia in fo rm a c ji lu b o d d z ia ły ­
podzielić na dwie następu jące g ru p y : a) j ę z y- w aniu.
fei w e w n ę trz n e j bj ję z y k i ze­ O becnie om ów im y krótko poszczególne b lo ­
w n ę trz n e zwane a u to k o d a m i. ki uw idocznione n a rys. 50.
Je ż y k i w e w n ętrz n e są tru d n o p rz y sw a ja ln e A r y tm o m e tr s łń iy d o w y k o n y w a n ia o p era cji
: -j.+.nłrjłri.- i i jan.vv.r-x7i? jjrra iia - a ry tm K iy cz n y ch i lo g ic z n y c h n a lic z b a c h w sy ­
m iatńw zu w od ow y cln n a to m ia st autofcody są s te m ie d w ó jk o w y m . ^ sy ste m ie tym c y fr y

50 . U j>M «H ;Kjny k Piciuh L th k io w y fk k [r a n ic z u c i
IDDSRyity (..yfcEWij
mogą przybierać, jak w iem y, tylko fcdną
z dw óch w artości: O ałbo 1, cyfry ic tęm
by ć przedstaw ione ja t o w ystępow anie
lub brak Impulsu elektrycznego, L iczb y w u-
kiadzic dwójkowym są Lulaj przcdsiaw iune
jako ukJudy im pulsów elektrycznych, K ażdą
więc liczbę układu dziesiątkow ego zmienią
się uprzednio nu liczbę w układzie dw ófkow ym .
A to. jak wierny^ pow oduje [patrz J 3 ) w za­
jm ie znaczne zw iększenie Liczby cyfr. T a k
n p .;
i " 1 - 104H J76 - iJ OJ DOO000 OfHh0UQ KB
z taegu w idać, i c do naatawicn ją Lvlko jed nej
(iczb],r rzędu m iliona użyć Lrzeba było ukuło
dw udziestu Jamp w pierwszych maszynach
ck k iro n icz n y ch . Podstaw ow ym i elem entam i
arytm om etru S5|: s u m a i u r i u klą d
m n o ż e n i a . W szystkie elem enty aryLmo-
m etru są wykonane w postaci układów elektro­
85
niczn ych , początkow o budow anych n a la m ­
pach clckrronow ych, następnie na tranzy­
storach, a o-bccnie na obw odach scalonych-
W ym ieniony p o sltp w budowie arytm om etrów
powodował coraz lepszą m iniaturyzacje urzą­
dzenia przy jedn oczesn ym w zroście pewności
jego działania.
P a m i ę ć m a s z y n y c y f r o w ę j słu ­
ży do zapam iętyw ania liczb, sym hnli, wzorów
m aid iu ity m n ych , związków logicznych ori\z
całych program ów za|mnnych w systemie
dw ójkowym , zwanym binarnym. Pa­
m ięć składa się z kom órek ^dolnych zap im ię-
tywać całe liczby lub słowa, podczas gdy
każda kumórka utw orzona jesr z szeregu
kom órek ełem cum m ych zw anych k o m ó r ­
kami jedno bitowymi. K ażd ą ko­
mórka cleinenLurna możę zapam iętyw ać tviko
jed n ą z dw óch cy fr 0 lu b J. L ic z b ę jed n o ­
cyfrow ą w ukłudzie dwójkowym nazy wa my
jednym bitem i m ów im y, że b i l stanowi
j c l! [ j o s t k e i n f o r m a c j i , l«rarro za­
uważyć, że przy użyciu zer i jedynek można
zapisać w pam ięci maszyny cyfrow ej ucwór
Literacki, utw ór m uzyczny ud.
Pam Lfć maszyny cyfrow ej pow inna m ieć
trzy podstawowe w łaściw ości: al duwą szyb­
kość przyjm ow ania, wydawania oraz w ym a­
zywania in fo rm a c ji; b j du>ą szybkość odnaj­
dywania odpow iedniej k om ó rk i; c) dużą po­
jem n o ść, O pam ięci posiadającej trzy wymie­
nione cech y m ów im y, że jest pam ięcią szybką,
łatw o d osicpuą i bardzo pojem n ą. Budow a
takiej pam ięci jest hardsu kosztowna i dla­
tego konstruktorzy m aszyn cyfrow ych p o ­
dzielili ją na dwie części, a m ianow icie na
 86
pam ięć o p eracy jną i pamięć
zewnętrzną.
P a m i ę ć o p e r a c y j n a je st pam ięcią
szybką i łatw o dostępną, lecz o stosunkow o
m alej p o jem n o ści, przystosow aną d o jedno­
czesnego przechow yw ania 8 01 d o 3 0 0 0 liczb
(słów ).
P a m i ę ć z e w n ę t r z n a , zw ana rów ­
nież pam ięcią długą, n ic je st pam ięcią ani
szy bką, ani te ż łatw o d ostęp ną, ale za to
o ogrom n ej p ojem ności. J e s t on a zdolna zapa-
Ry*. SI. Pamięć rtęduwj
m iotać setki ty sięcy , a naw et m ilio n y liczb
(słów ;.
Je d n y m z pierw szych rozw iązań konsiruk
c y jn y c h pam ięci o p eracy jn ej b y ła tzw. p a -
m i ę ć r t ę c i o w a , k tó ra schcm arycznic
przedstaw iona je st n a ry s. 5 1 . Zasadniczym
je j elem en tem je s t ru ra w ypełniona rtęcią
i zakończona n a o b u k oń cach m em branam i,
z k tó ry ch je d n a należy d o nadajnika im pulsów
m ech an iczn y ch , druga zaś d o odbiornika ty ch ­
że im pulsów . N ad ajn ik z odhiornikiem jest
pow iązany poprzez w zm acniacz przew odam i
elektrycznym i. P ojed yn czy b it in fo rm acji za­
w arty w pam ięci rtęciow ej krąży w obwodzie
zam kniętym , przy czy m w części elektronicz­
n e j jed y n k ę oznacza im puls elektryczn y, a zero
b rak im p u lsu , podczas gdy w rtę ci jedynkę
ozn acza im puls m echaniczny, a b rak tego
im pulsu z ero . Trnpuls elektryczny odpowia­
d ający jed y n ce, d ziałając na nad ajnik N ,
w praw ia w ru ch m em branę w yw otuiąc Im puls
m ech an iczn y , który z prędkością rozchodzenia
s ię fali dźwiękowej w rtęci dohiega d o m e m ­
b ran y o d b io rn ika 0 , w praw iając ją w ruch,
c o pow oduje pow stanie im pulsu elektrycznego.

Im p u ls te n p o p rzejściu przez w zm acniacz
W podany je st z pow rotem d o nadajnika .V.
P ojem n o ść pam ięci rtęciow ej zależy w pierw ­
szym rzędzie od długości ru ry, wypełnionej
rtę cią . U k ład im pulsów stanow iący liczbę
w układzie dw ójkow ym i krążący w pam ięci
rtęciow ej m oże b y ć przekazyw any na zew nątrz
przew odam i elektrycznym i. M ów im y wówczas,
że od byw a sic czy tanie. W przypadku d ostar­
czania d o układu im pulsów elektrycznych
z zew nątrz do pam ięci rtęciow ej - mów imy,
u lż e ń z fe u o T O g n cty K a
K>n. 5 2 .
że od byw a się proces zapisyw ania inform acji.
U la w ym azania zapam iętanej liczby z pa­
m ięci rtęciow ej w ystarczy przerw ać obwód
elektryczny zam ykający układ krążenia in fo r­
m acji.
Z asad n iczą wadą pam ięci rtęciow ej
i ej m ała pojem ność przy bard zo d użych w y­
miarach.
W bard zo krótkim czasie po zbudow aniu
87
pam ięci rtęciow ej pow stało w iele znacznie
doskonalszych rozw iązali kon stru k cy jn ych p a ­
m ię ci i dlatego ju ż od daw na p a m ięć rtęciow a
n ic je s t stosow ana.
W o b ecn ie budow anych elektron iczn ych
m aszynach cyfrow ych n ajczęściej p am ięć o-
p cra cy jn a je st tzw . p a m i ę c i ą f e r r y t o-
w ą . T u t3 j jed nohitow ą kom órkę pam ięci sta­
now i krą/ck w ykonany z d a ła ferrom agne­
tycznego o p ęd i h i s t c r c z y magne­
t y c z n e ; zbliżonej d o prostokąta, jak jest
K i a z ę k p a m ię c i I m y l e t n : ;
to pokazane na ry s. 5 2 . N am agnesow anie
krążka w jed n y m kierunku o zn acza jed y n kę,
a przem agnesow anic w przeciw nym k ierun­
ku - z ero . P rzez każdy krążek przew leczone
są dwa lu b trzy przew ody służące d o zapi­
jest syw ania, czy tan ia i w ym azyw ania inform a­
c ji p rz y pom ocy im pulsów prądu elektrycz­
nego. Je d n a kom órka w ielobitow a zawiera
kilkadziesiąt krążków ferrom agnetycznych.
 88
Średnica zew nętrzna stosow anych krążków
m agnetycznych w ynosi 0,6 — 2.2 m m . JPaimęó
ferrytow a bundzu szybką i łatw e dostępną
p i m ięk si. D ta m aszyn cyfrow ych średniej
w ieJknści czas jed n eg o cyklu pracy komórki
pam ięci ferrytow ej w ynosi 6 do 12 m ikrn-
S ik u n Jr W ada pumięcL ferrytow ych jesr ich
wysoki kosze.
F am lęć aew nąirzna jest p am ięcią pom ocni­
c y i w spółpracuje ona z arytm om etrem za
pośrednictw em pam ięci o p eracy jn ej, jak jesL
Lo uw idocznione na rys. 50.
H istorycznie najstarszym rodzajem pam ię­
ci zew nętrznej jest p a m i ę ć h ę h n o w a
{rys. i i ) . Ząsądniczym elem entem pam ięci
lręhnowęj jest waiec w ykonany z m ateriału
głuwice
K js . 53-. P a r a L fi1 tuhneiWH
nicm agnc[yc*fle£Lin pokryty cienką warstwa
magn eryuzna i zam ocow any obrotow o. N a
pow ierzchni b ęb n a um ieszczone Hą głow ice
elektrom agnetyczne służące do zapisu j o d '
czytywania in form acji. Zapis cyfry (I nu p o ­
w ierzchni bębna jest wywoluny im pulsem
ujem nym i następującym po nim dodatnim ,
zaś cyfry 1 - im pulsem dodatnim i następu­
jący m p o n im u jem n ym . O prócz pamięci
bębnow ej są stosow ane obecn ie ¡a to pam ięć
zew nętrzna k a r t y magnet czne, t aś-
m y j d y s k i 'ryH. 5 4 ). W ejście m do m a­
szyny cyfrow ej jest zazw yczaj tzw . c z y t n i k ,
którego zadanie polega na przetwaraani u in -
tisrm asji zapisanych n a taśm ie perforow anej
w postaci układów dsiurek na układy im pul­
sów clckTeyc/.oych, k tó re są n astęp n ie przeka­
zywane do kolejn ych kom órek pam ięci o p e­
racyjn ej. F ro ccs ten siannwi zazwyczaj um ie­
szczanie program u obliczeń w raz z danym i
w pam ięci Ttmszyny cyfrow ej.
W yjściem z maszyny cyfrow ej je s t d z Lu-
r k a r k a., zwana lów ni ęś. p e r f o r a t o r e m .
Zadaniem urządzenia w yjściow ego je s t prze­
kształcanie układów impulRÓW cEcltl ryftrtyoh
pochodzących z pam ięci operacyjn ej m aszy-
ny [ stanow iących na^wyczaj wvnik obliczeń
na system y olw orów na taśm ie papierow ej,
D la uzyskaniu tabeli licz b zapisanych cyfram i
arabskim i n a arkuszu papieru korzystam y
a dalekopisu £ryv 4 9 ), d o którego w o d p o­
wiedni iiposóh wprowadzamy uzyskaną taśm ę
perforow aną z w ynikam i obliczeń.
W szystkie elem cm y maszyny cyfrow ej po­
wiązane są ze sobą urządzeniem steru jącym ,
k tó re n a n ie oddziałuje, podczas gdy na

układ steru jący od działu je jed y n ie pam ięć
o p eracy jn a. Sp o só b oddziaływaniu pam ięci
o p eracy jn ej je st uzależniony od program u
w niej zapisanego.
Z pu n ktu w idzenia konstrukcji m aszy n cy­
frow ych zostały o n e podzielone na kolejne
R e n e r a c j c od z e r o w e j do piątej.
G e n e r a c j a z e r o w a o b ejm u je m a-
szyny cy frow e budow ane n a przekaźnikach
i d atu je się od roku 1 944, kiedy to pod kie­
ru nkiem p rof. H . A ikena została zbudow ana
89
pierw sza m aszyna cyfrow a całkow icie zauto­
m atyzow ana o nazw ie M ark I . M aszyn a ta
wykonywała 3 ,5 o p era cji dodawania na s e ­
ku n d ę, a dzielenie trw ało 11 sek u n d ; wyzy­
skano ją przy projektow aniu pierw szych bom b
atom ow ych.
G e n e ra cja pierwsza o b ejm u je
R>-i -> }. nic dyskiy* wymimnydi w parowci dy licowej
m aszyny zbudow ane n a lam pach elektrono­
w ych i d aru je s ię od 1 9 4 6 r . , w którym na pod­
stawie p rojek tów J . W . M auch ly-cgo i I . P.
E ck e rta zo stała zbudow ana pierw sza na święcie
 «0
maszyna cyfrow a oparta na leeh tijce elekliu-
n lczn cj. M aszyna m r> nazwie F-N IA C (EJec-
Tronic N u m erk ał In teg rator unii C om puter)
bytu wyposażona w I S 0 0 lamp elektrono­
w ych. W ykonywała o n a 5iKHl operacji doda­
wania i odejnięiwji 11iH
i na sekundę oraz 3LHJ—
— 5(HJ operaoji m nożenia na sek. Skradała się
z około -iOOnon części tw tym Lip. 700110 opor­
ników ) i zajmowała pomiesECzenie wielko­
ści kilku iz b ; u miuo p otrzebna do je j u ru ­
chom ienia wynosiła 150 łOif.
U d chw iłi pojaw ienia się maszyny cy fro ­
wej EN TA C TOzpuezplo w bardzo wielu kra-
jacłi butkjwę elektronicznych m aszyn cy fro ­
w ych, jednak żywiołowy rozw ój m aszyn cy­
frow ych 113 Sw iocii daruję ile dopiero otl
roku 1LŻ5H. W tym co roku zbudow ano pierw ­
sze m aszyny cyfrowe n a crauzysro rach. kTÓrc
Tworaą d r u g ą ¡ ¡ e i i f t u i : j ( , Kasi ei>nie
w tuku tO ói w ykorzystano do budowy m a­
szyn cyfrow ych obw ody scalone i w ten spo­
sób powstała g e n e r a c j a t r z e c i a . O b e ­
cnie przygornmuj c się produkcję elekt runicz­
n ych m aszyn cyfrow ych c z w a r t e j g e ­
n e r a c j i przy zastosowaniu elektron iti m o ­
leku larn ej. M aszyny rej generacji wykonują
Około ló milionów op eracji arytm etycznych
nu sekundę. Ponadto prowadzt się obeuie
badania nad konstrukcją m aszyn p i ą t e j
generacji w ykorzystujących zjawiska
nadprzew odnictw a w tem peratu rach z h łiio -
nyeli do absól Uruęgo zera i efekly kwunlowo-
'm echau L cm e w ciałach stałych i gazowych.
R ozw ój polskich ełckcronicznych maszyn
cyfrow ych wiąże się z tokiem L950. w którym
zasiała wybudowana pierwsza w kraju m a­
szyna cyfnywu o nazwie G A M I. Od tej chwih
wybudowano w P olsce szereg typów elek tro­
nicznych m aszyn cyfrow ych. Pow staje seria
maszyn Z A H , konsrrunwanych w Tnsryiucie
M aszyn M m em arycziiych w.' W arszaw ie. S ą
Ló maszyny pierw szej i drugiej generacji.
W iększe serie m aszyn O dra (rys. 5 5 j bu d o­
wane Hą.w Jśbryee Plw ro we W rocław iu . M a ­
szyn O dra wyprodukowano szereg typów
pierw szej, drugiej oraz trzeciej generacji,
O becnie w fab ry ce filw ro b u d u je się wyłącz­
nic maszyny trzeciej g en eracji, p rzy czym
oprócz maszyn s^rii O dra produkuje się m a­
szyny cyfrow e R ia d -i2 . Ponad u> w Polsce
budow ane są małe miissyny cyfrowe trzeciej
generacji zwane m inikom puteram i, iią ro
rrm^zyny serii M e ra -3 0 0 oraz Mera-fOO. (XI
znaczają się one d u ią n ięzuwudnością dzia­
łania oraz sze ivik i m i m u¿1iw1ościam i zastoso­
wań .
ZuLcres zastosow ań m aszyn cyfrowych jest
ogrom ny. E lektron iczn e maszyny cyfrow e
w kraczają do w szystkich dziedzin działalno­
ści ludzkiej, techniki, ekonom ii, ad min istni
cji, Lecznictwa, nauk hum an i stycznych , sztu­
ki w ojennej Lcd.
Podam y przykłady kilku s g a d n ie ń rozw ią-
zunych przy użyciu elektronow ych maszyn
cyfrow ych. Z a pom ocą maszyny ^TN IVAC
rozstrzygnięto pewne zagadnienie wym agają­
ce rozwiązania układu 3LK.1 rów nań pierw sze­
go stopnia z cyluż niew iadom ym i. Od chwili
przekazania danych cyfrow ych maszynie elek­
tronow ej rozwiązanie rrwalo ZHledwie pót
godziny. D la porów nania dodam y, żc rozwią­
zanie układu 25 rów nań iin iow rch z Tfłuż

niewiadomymi przez jednego rachmistrza
erwa około tygodnia, a przy ubyciu tzw.
- k r a k o w i a n ń w" (specjalnej metody
upraszczającej, której twórcą był niedawno
zmarły prof. T . Banachicwicz), zostało skró­
cone do około jednego dnia.
Za pomocą maszyny SW A C wykazano, że
R y i. 5 5 . M a n y n f l c y f i m r a O d f ł 1-114 / A '»!av> cm z e w o K r a i y c h u r « d 7 e i i i t o a i u e n i c t ji f a
liczba 2 SI ‘ | 1 Jo której przypuszczano przez
pewien czas, że jest liczbą pierwszą) n ie jest
liczbą pierwszą. Największą znana liczbą
pierwszą była przez pewien czas 2 * ” *— 1,
91
jest to liczba 687 — cyfrowa. Ja k podaje czaso­
pismo belgijskie M athesis Szwed H . Riesel
stwierdził przy pomocy maszyny d o liczenia
B E S K w Sztokholmie, że liczba pierwszą jest
liczba 2 ” 17— 1 ,.m ająca 969 cyfr.
W zastosowaniu do fizyki za pomocą ma­
szyn cyfrowych bada się strukturę kryszta-
łów, rozkład pola magnetycznego we wnętrzu
ziemi i wykonuje sie wiele innych obli-
czcń.
Budowane sa obecnie również specjalne
 92
elektronowe maszyny cyfrowe do użytku mc-
teomlogii, które potrafią - na podstawie roz-
micszczcnia asm enia, temperatury itp. w wie­
lu punktach kuli z ie m s k ie ,-u s t a lić pro8 no-
na 1 dzień naprzód w ciągu około pię­
tnastu minut. Maszyny cyfrowe stosuje sie
równic* w statystyce, planowaniu, a nawet
dokonano już prób tłumaczenia tekstów apa­
ratem cyfrowym IB M 701 (U SA ).
O becnie maszyny cy frowe są używane rów­
nież do dowodzenia tw e rdzeń oraz tworze­
nia nowych twierdzeń i teorii, l i i e k t r o ­
n . c z n e m a s z y n y h y b r y d o w e są
to maszyny o działaniu mieszanym analogo­
wo-cyfrowym. W iążą one w sobie cccliy obu
typów maszyn. Maszyny hybrydowe są ma­
szynami stosunkowo drogimi. Stosowane są
one do rozwiązywania złożonych problemów
wymagających dużej szybkości i dokładno-
ić i obliczeń. Jed en z typów maszyn hybrydo­
wych przedstawiony je s , na rys. 5 6 wraz
dodatkowymi urządzeniami zewnętrznymi.
EDW ARD K Ą C K t