Klub Sympatyków i Entuzjastów Doktryn

Skrypt

Doktryny

Polityczne i Prawne

Autorzy:

Jakub Ambicki
Kamil Banasiak
Damian Baron
Aldona Basak
Anżelika Bednarz
Błażej Boch
Paweł Budny
Marta Cempel
Żanetta Charemska
Marta Chorzępa
Dominika Chowańska
Alicja Ciechanowska
 Drogi Studencie!
W Twoje ręce oddajemy efekt wytężonej, wielotygodniowej pracy kilkunastu osób z grupy pierwszej
drugiego roku SSP roku akademickiego 2012/2013. Konieczność powstania nowego skryptu, który w
kompleksowy sposób omawiałby nowe zagadnienia z niezwykle złożonego przedmiotu, jakim
niewątpliwie są Doktryny polityczne i prawne, zaistniała wraz ze zmianą formuły egzaminu na ustny
oraz modyfikacją zagadnień egzaminacyjnych, a także wraz ze zmianą podstawowego źródła wiedzy z
leksykonu na podręcznik. Uczciwość nakazuje zaznaczyć już we wstępie, że skrypt nie gwarantuje
zdania egzaminu. Może się jednak okazać bardzo przydatną pomocą naukową, szczególnie jeśli idzie
o skondensowanie wiedzy i powtórkę materiału do egzaminu. Forma skryptu jest ponadto o tyle
wygodna, iż opracowane w nim są poszczególne zagadnienia egzaminacyjne w określonej kolejności,
co wyłącza konieczność wertowania różnorakich podręczników i leksykonu w celu znalezienia
odpowiednich treści.

Doktryny polityczne i prawne to przedmiot, który co roku spędza sen z powiek wielu studentom.
Chcąc zatem ułatwić naukę, stworzyliśmy ten skrypt, który udostępniamy w wersji elektronicznej.
Główne źródła, z których korzystaliśmy to:

a) H. Olszewski, M. Zmierczak Historia doktryn politycznych i prawnych,

b) K. Chojnicka, H. Olszewski Historia doktryn politycznych i prawnych,
c) Leksykon myślicieli politycznych i prawnych pod red. Elżbiety Kundery i Marka
Maciejewskiego.

Jeśli ktoś wykorzystał w jakimkolwiek zagadnieniu dodatkową literaturę, to jest to wyraźnie

zaznaczone.

Skrypt ten jest efektem pracy dwunastu osób. Z tego też względu sposób opracowania zagadnień, ich
forma, etc. mogą się znacznie różnić. Dlatego przepraszamy, jeśli w tekście znajdą się jakiekolwiek
błędy: czy to ortograficzne, stylistyczne lub interpunkcyjne (mamy nadzieję, iż merytorycznych nie
ma). Staraliśmy się, by wszystko wyglądało co najmniej poprawnie. Z powyższych względów
zachęcamy do uprzedniego zapoznania się z podręcznikiem i leksykonem, a dopiero później o
uporządkowanie swej wiedzy z pomocą skryptu. Ale decyzja należy do Ciebie. 

Życzymy przyjemnej lektury!

Zespół Redakcyjny – Klub Sympatyków i Entuzjastów Doktryn - w składzie:

 Jakub Ambicki (zagadnienia 4, 6, 8, 11, 15, 31, 39, 58, 82, 111),
 Kamil Banasiak (zagadnienia 12,30,40, 83, 87, 88, 89, 90, 91 + korekta),
 Damian Baron (zagadnienia 14, 24, 41, 53,55, 67, 68, 78, 84 + montaż, szata graficzna),
 Aldona Basak (zagadnienia 9, 10, 16, 17, 19, 21, 42, 69, 86),
 Anżelika Bednarz (zagadnienia 26, 28, 44, 56, 62, 63, 63, 92, 93, 109),
 Błażej Boch (zagadnienia 32, 45, 46, 49, 95, 97, 98, 99, 106 + słowo wstępu, korekta),
 Paweł Budny (zagadnienia 22, 33, 47, 70, 94, 103, 108, 114, 115),
 Marta Cempel (zagadnienia 34, 43, 50, 71, 74, 85, 96, 104, 110, 112),
 Żanetta Charemska (zagadnienia 23, 27, 35, 51, 52, 66, 75, 102, 105),
 Marta Chorzępa (zagadnienia 1, 2, 3, 5, 7, 36, 54, 65, 76, 100),
 Dominika Chowańska (zagadnienia 13, 25, 37, 48, , 73, 77, 101, 107),
 Alicja Ciechanowska (zagadnienia 18, 38, 57, 59, 60, 61, 72, 79, 81).

Wrocław, 21.12.2012

2
Spis treści
1. Państwo i prawo w państwach Bliskiego Wschodu i w Egipcie w Starożytności. ........................................................ 6
2. Przed sokratejska grecka refleksja nad prawem, państwem i społeczeństwem. ............................................................ 8
3. Demokracja ateńska i jej krytyka. ............................................................................................................................... 11
4. Sofiści o obywatelu, państwie i prawie. ...................................................................................................................... 13
5. Sokratesa koncepcja człowieka, państwa i prawa. ...................................................................................................... 14
6. Platona koncepcja bytu, państwa, prawa..................................................................................................................... 16
7. Arystotelesa koncepcja państwa, prawa i społeczeństwa. ........................................................................................... 17
8. Cynizm, epikureizm i stoicyzm. ................................................................................................................................. 19
9. Państwo, prawo i społeczeństwo w myśli wczesnochrześcijańskiej. .......................................................................... 20
10. Św. Augustyna koncepcja państwa, prawa i społeczeństwa. .................................................................................... 23
11. Kodeks Justyniana, glosatorzy, komentatorzy i postglosatorzy. ............................................................................... 25
12. Idea imperialna. ........................................................................................................................................................ 26
13. Papalizm i koncyliaryzm........................................................................................................................................... 30
14. Państwo, prawo i społeczeństwo w starożytnych Chinach i w myśli wczesno muzułmańskiej. ............................... 31
15. Awerroes i awerroizm łaciński. ................................................................................................................................ 33
16. Tomasz z Akwinu i arystotelizm chrześcijański. ...................................................................................................... 34
17. Państwo, prawo i społeczeństwo w koncepcjach. Ruchów heretyckich w średniowieczu. ....................................... 37
18. Koncepcja państwa, prawa i społeczeństwa Jana z Salisbury, Dantego i Marsyliusza z Padwy. .............................. 40
19. Erazma z Rotterdamu doktryna konsensusu politycznego i religijnego. ................................................................... 43
20. Renesansowe utopie - Morus, Campanella, Bacon. .................................................................................................. 44
21. Machiavelli o moralności i polityce. ......................................................................................................................... 46
22. Ideał władcy według Machiavellego. ........................................................................................................................ 47
23. Jean Bodin i jego teoria suwerenności władzy państwowej. ..................................................................................... 47
24. Poglądy polityczne przywódców reformacji - Marcin Luter, Jan Kalwin, Ulrich Zwingli. ...................................... 48
25. Myśl Odrodzenia w Polsce- Modrzewski, Ostroróg, Orzechowski. ......................................................................... 50
26. Szkoła prawa natury w XVII w. - Grocjusz, Spinoza, Hobbes, Thomasius i Wolff. ................................................ 51
27. Hugo Grocjusz o prawie natury i jego zasadach. ...................................................................................................... 52
28. Spinoza o demokracji................................................................................................................................................ 53
29. Prawo i bezprawie w XVII w. ................................................................................................................................... 53
30. Umowa społeczna według Thomasa Hobbesa i Johna Locke’a i jej konsekwencje. ................................................ 54
31. John Locke, jako prekursor liberalizmu. ................................................................................................................... 55
32. Klasyczny absolutyzm we Francji w XVII wieku, ideologia i jej twórcy - Richelieu. ............................................. 56
33. Monteskiusz o „duchu praw” i podziale władzy. 34. Monteskiusz o wolności politycznej i jej podstawach. .......... 58
34. Monteskiusz o wolności politycznej i jej podstawach. ............................................................................................. 59
35. Ideologia rewolucji amerykańskiej - B. Franklin i Th. Jefferson. ............................................................................. 59
36. Myśl polityczna francuskiego Oświecenia- Wolter, Diderot, Rousseau, Monteskiusz. ............................................ 61
37. Smith- ojciec liberalnej ekonomii politycznej o przyczynach bogactwa narodów. .................................................. 66
38. Zadania państwa i idea taniego rządu wg Smitha. .................................................................................................... 67
39. Utopie „wieku świateł” – Meslier, Mably, Morelly. ................................................................................................. 68

3
 40. Jean Jacques Rousseau o stanie przed państwowym................................................................................................. 69
41. Treść umowy społecznej według Rousseau i jej konsekwencje. .............................................................................. 70
42. Suwerenność ludu i jej atrybuty według Jana Jakuba Rousseau. .............................................................................. 70
43. Jakobinizm – Robespierre. ........................................................................................................................................ 71
44. Doktryna bonapartyzmu............................................................................................................................................ 72
45. Myśl polityczna polskiego Oświecenia: Leszczyński, Konarski, Staszic i Kołłątaj. ................................................ 73
46. Teokraci francuscy – de Maistre, de Bonald. ............................................................................................................ 76
47.Niemiecka szkoła historyczna: poglądy o genezie i istocie prawa i ich polityczne konsekwencje–Puchta, Savigny.77
48. Idealizm obiektywny Hegla. ..................................................................................................................................... 78
49. Konserwatyzm Edmunda Burke’a i jego argumenty przeciw rewolucji francuskiej. ............................................... 79
50. Cechy charakterystyczne konserwatyzmu. ............................................................................................................... 80
51. Tradycje konserwatyzmu w polskiej myśli politycznej - Czartoryski. ..................................................................... 81
52. Liberalizm – cechy charakterystyczne doktryn liberalnych. ..................................................................................... 82
53. Liberalizm klasyczny – Benjamin Constant.............................................................................................................. 83
54. Pojęcia „wolności negatywnej” i „wolności pozytywnej” u Constanta i u Isaiaha Berlina. ..................................... 84
55. Ustrój państwa według Benjamina Constanta. .......................................................................................................... 86
56. Utylitaryzm, jako podstawa liberalizmu Jeremiego Benthama. ................................................................................ 86
57. Utylitaryzm Benthama a etyka praktyczna Petera Singera. ...................................................................................... 87
58. Karl Wilhelm von Humboldt - liberalizm niemiecki I połowy XIX wieku. ............................................................. 91
59. Alexis de Tocqueville o wolności i demokracji. ....................................................................................................... 91
60. Rewolucja w ujęciu A. De Tocqueville`a. ................................................................................................................ 94
61. Demokracja-dobrodziejstwa i zagrożenia wg de Tocqueville`a................................................................................ 94
62. John Stuart Mill o „rządzie reprezentatywnym”. ...................................................................................................... 95
63. Stosunek J. S. Milla do powszechnego prawa wyborczego i demokracji. ................................................................ 96
64. Tyrania większości wg Milla i Tocqueville`a. .......................................................................................................... 96
65. Konserwatyzm czy liberalizm, która doktryna jest ci bliższa i dlaczego? ................................................................ 97
66. Socjalizm utopijny i jego przedstawiciele - Owen, Fourier, Saint-Simon. ............................................................... 99
67. Koncepcje ekonomiczne i polityczne F. Lassalle`a. ............................................................................................... 101
68. Materializm historyczny Karola Marksa – podstawowe twierdzenia dotyczące rozwoju społecznego. ................. 101
69. Uzasadnienie nieuchronności rewolucji proletariackiej według K. Marksa. .......................................................... 102
70. Eduard Bernstein: krytyka rewolucji i dyktatury proletariatu. ................................................................................ 103
71. Karol Kautsky i centryzm. ...................................................................................................................................... 104
72. Socjalizm czy liberalizm - uzasadnij wybór na podstawie poglądów wybranych myślicieli. ................................. 104
73. Doktryna anarchizmu: Godwin, Stirner, Proudhon, Bakunin, Kropotkin. .............................................................. 110
74. Sorel i anarchosyndykalizm. ................................................................................................................................... 111
75. Polska myśl polityczna w II połowie XIX wieku – Popławski, Świętochowski, Bobrzyński, Dmowski, Kalinka,
Szujski. ......................................................................................................................................................................... 112
76. Leninowska koncepcja roli i organizacji partii proletariackiej. .............................................................................. 115
77. Leninowska teoria rewolucji i jej wpływ na ruch robotniczy. ................................................................................ 116
78. Doktryna stalinizmu. ............................................................................................................................................... 117

4
79. Krytyka demokracji i politycznej roli mas: Nietzsche, Ortega y Gasset. ................................................................ 117
80. XIX-wieczni teoretycy rasizmu: Gobineau, Lapouge, Chamberlain. ..................................................................... 120
81. Darwinizm społeczny i jego twórcy: Herbert Spencer i Ludwik Gumplowicz. ...................................................... 121
82. Augusta Comte`a koncepcja pozytywizmu. ............................................................................................................ 122
83. Teoria krążenia elit Vilfreda Pareto ........................................................................................................................ 123
84. Decyzjonizm Carla Schmitta. ................................................................................................................................. 124
85. Nacjonalizm polski – Zygmunt Balicki i Roman Dmowski. .................................................................................. 125
86. Koncepcje polityczne Józefa Piłsudskiego. ............................................................................................................ 126
87. Geneza, przesłanki i źródła ideologiczne włoskiego faszyzmu i niemieckiego nazizmu. ....................................... 127
88. Charakterystyka ruchów faszystowskich. ............................................................................................................... 129
89. Ideologowie faszyzmu włoskiego. .......................................................................................................................... 130
90. Ideologowie niemieckiego nazizmu. ....................................................................................................................... 132
91. Państwo i prawo w faszyzmie i nazizmie. .............................................................................................................. 133
92. Autorytaryzm i jego ideologiczne uzasadnienia w XX wieku. ............................................................................... 134
93. Pojęcie totalitaryzmu i cechy ustrojów totalitarnych. ............................................................................................. 135
94. Geneza nazizmu według Ericha Fromma ............................................................................................................... 135
95. Wyjaśnianie przyczyn totalitaryzmu przez H. Arendt, K. R. Poppera, R. Arona. .................................................. 137
96. Gandhi i metoda satyagrahy. ................................................................................................................................... 139
97. Kościół katolicki wobec komunizmu, faszyzmu i nazizmu. ................................................................................... 140
98. Jan XXIII, Paweł VI i aggiornamento..................................................................................................................... 144
99. Jan Paweł II o pracy ludzkiej. ................................................................................................................................. 147
100. Pozytywizm prawniczy – John Austin, Rudolf von Ihering i Georg Jellinek. ...................................................... 149
101. Normatywizm prawniczy – Hans Kelsen. ............................................................................................................. 154
102. Solidaryzm prawniczy Leona Duguita. ................................................................................................................. 155
103. Leon Petrażycki psychologizm prawniczy. ........................................................................................................... 156
104. Funkcjonalizm prawniczy – Holmes, Pound......................................................................................................... 157
105. Leon Fuller – twórca koncepcji formalnego prawa natury. .................................................................................. 158
106. Rudolf Stammler i John Finnis - prawo natury po II wojnie światowej. ............................................................... 158
107. John Maynard Keynes i teoretyczne uzasadnienie państwa dobrobytu................................................................. 160
108. Johna Rawlsa teoria sprawiedliwości.................................................................................................................... 161
109. Friedrich A. Von Hayek o wolności, sprawiedliwości społecznej i gospodarce planowej. .................................. 162
110. Milton Friedman i jego krytyka interwencjonizmu gospodarczego. ..................................................................... 163
111. Robert Nozick i uzasadnienie genezy państwa minimum. .................................................................................... 164
112. Libertarianizm – Murray Rothbard. ...................................................................................................................... 164
113. Nurty postmodernizmu – Derrida i Rorty. ............................................................................................................ 165
114. Samuel Huntington i zderzenie cywilizacji. .......................................................................................................... 166
115. Francis Fukuyama i koniec historii. ...................................................................................................................... 167

5
 1. Państwo i prawo w państwach Bliskiego Wschodu i w Egipcie w
Starożytności.
a)

I SUMER

1) URNAMMU (ok. 2112 p.n.e. – ok. 2095 p.n.e.)

 Władca sumeryjski
 Twórca najstarszego znanego dziś kodeksu praw
 Założyciel III Dynastii z Ur; rozpoczął okres względnej stabilizacji i odrodzenia kultury
sumeryjskiej
 Opracował kodeks -> nie był to zbiór wyczerpujący, brak logicznego ułożenia przepisów
 Kodeks -> typowa dla Mezopotamii, prosta kompilacja kazuistycznych reguł (pr. pryw.,
publ., proc., materialne, karne, cywilne)
 Urnammu ustalił m.in. wzorzec miary objętości (sila), standard wagi w srebrze (mina),
ówczesny odpowiednik pieniądza (sykl)
 Przepisy – m.in. ograniczenie możliwości prowadzenia egzekucji wobec wdów i sierot;
 Stosowanie grzywny w przypadku przestępstw między poddanymi
 Występki-> rekompensata w srebrze (pobicie, zranienie, oszustwo, fałszywe świadectwo,
gwałt na niewolnicy innego właściciela) [system kar inny niż u Semitów - Hammurabi]
2) Ok 250 lat wcześniej – Kodeks Urukaginy (obniżenie obciążeń fiskalnych, redukcja
aparatu biurokratycznego, reprywatyzacja ziemi uprawnej) [nie zachował się w postaci
przepisów prawa]
3) Kodeks Lipitisztara (władca semicki, dolna Mezopotamia po upadku III Dyn. Z Ur) [j.
sumeryjski, kazuistyczny -> reguły dot. Małżeństw, podatków gruntowych, władzy nad
niewolnikami, dziedziczenia, najmu określonych przedmiotów (statki, woły, etc), niektóre
przestępstwa -> głównie odszkodowanie]
II MEZOPOTAMIA

1) HAMMURABI [HAMMURAPI] 1792-1750 p. n. e.

 Władca Babilonu, syn Sin-muballita, dyn. z semickiego plemienia Amorytów, tzw. I
Dynastia
 Twórca kodeksu –ostatnie lata panowania [dīnāt šarrim – królewskie rozporządzenie]
 Odziedziczył niewielkie królestwo; skuteczna dyplomacja; przemyślane kampanie
wojenne; sprawne zarządzanie; reformy adm. -> władza na obszarze Płn. i Śrdk.
Mezopotamii
 kodeks – przepisy (przestrogi związane z krzywoprzysięstwem; reguły dot. pracy,
własności, handlu, małżeństwa, rozwodu, spadku, adopcji, statusu służebnic
świątynnych; kary przewidziane za zranienie/ spowodowanie śmierci człowieka;
przepisy dot. Rolnictwa; uregulowanie wysokości zarobków i czynszów; zasady zakupu
niewolników w Babilonii i poza jej granicami)
 kodeks – kategorie osób:
Awilum – człowiek/os. wolna/ pan
Wardum – niewolnik
Muškēnum – os. o statusie pośrednim (niewolnik/wolny)

6
  Częste operowanie karą talionu i karami odzwierciedlającymi (stosowanie ww. kar
uzależnione od pozycji społecznej)
 Reg. dot. ochrony pozycji prawnej i materialnej kobiety i jej potomstwa
 Kodeks dopuszczał małżeństwa niewolników z wolnymi
 Kazuistyczna regulacja (brak wyodrębnienia i odróżnienia sfery publ. i pryw.,
materialnej i proc., cywilnej i karnej)
-brak szerszej refleksji nt. prawa
-władca/prawodawcy -> nie źródło prawa, lecz jego odkrywcy
- różny sposób karania (Sumerowie- grzywna, Semici – k. odzwierciedlające, talion)
-obrona wdów, sierot, słabszych
-poczucie sprawiedliwości
b)

I EGIPT

 Brak kodeksów (sędzia musiał w danym momencie orzec co jest sprawiedliwe)

 „świat jest boski” – panenteizm
 Jeden bóg – Necze (siła boska; panuje nad wszystkim; może się różnie przejawiać – Re,
Amon, etc.)
 funkcjonalne postrzeganie świata
 Rzeczy – charakter pierwotny
 Społeczeństwo (podzielone funkcjonalnie):
 faraon – bóg stworzyciel (sam nie jest w stanie niczego stworzyć - Tot)
 urzędnicy (przekazują informacje)
 ludzie (materia kształtowana przez boga - Nun)
* generalnie: brak niewolników

 Faraon dba o lud, odpowiadał za niego

 Gospodarka czysto rozdzielcza
 maat (dobro, sprawiedliwość, ład, porządek, pokój, harmonia)

c) KRĄG HEBRAJSKI

 demokracja plemienna
 Lud koczowniczy, 12 plemion
 Wspólnota równych sobie osób
 Nie ma która; „szefowie” – mają władzę; rola sędziów
 Przywódcę można powołać ad hoc (np. na czas wojny)
 Ludy semickie
 Mężczyźni – ojcowie rodu
 Element antymonarchistyczny
 teokracja – założenie, że monarchą jest Bóg.
Władza Boga; potem: Samuel, Dawid, Salomon – idea monarchistyczna; upadek
Babilonii ; mesjanizm.

7
 2. Przed sokratejska grecka refleksja nad prawem, państwem i
społeczeństwem.
1) PROTAGORAS z ABDERY (485 – 411 p.n.e.)
 Najstarszy sofista
 Uczeń Demokryta z Abdery
 Odwoływał się do filozofii Heraklita z Efezu, polemizował z naukami eleatów
 Działał w Atenach
 Przyjaźnił się z Peryklesem, Eurypidesem
 411 p.n.e. – oskarżony o bezbożność na mocy ustawy Diopeithesa; opuścił Ateny
 Dzieła:
-„O bycie”
-„O bogach”
-„Peli politeias”
 Państwo, społeczeństwo:
- nie tworzy natury; wynik ludzkiej aktywności
- powstało na określonym etapie rozwoju ludzkości (odp. na potrzeby egzystencjalne) –
wymaga to okiełznania swojej natury przez wyrzeczenie się chęci stałego, wzajemnego
krzywdzenia się.

 nomos – niepisane porozumienie

 Natura człowieka:
-egoistyczny popęd do krzywdzenia innych
- poczucie wstydu (aidos)
- poczucie prawa (dike)

 Cnoty obywatelskie: (nabywane w procesie edukacyjnym)

- sprawiedliwość
- rozsądek
- pobożność

 Człowiek miarą wszechrzeczy – homo mensura [relatywizm]

 Pr. Państwowe, religia, obyczaje, zasady moralne – wynik konwencji (obowiązywanie zależne
od akceptacji społeczeństwa)
 Najlepszy ustrój: demokracja
 kara jako środek edukacyjny
 sensualizm
 relatywizm
 konwencjonalizm
 Opozycja między zasadami pochodzącymi z natury i z umowy
 Kontraktualistyczna geneza państwa i społeczeństwa
 Racjonalistyczne uzasadnienie demokracji

8
2) HOMER
 Dzieła:
- „Iliada”
- „Odyseja”
 monarchia najlepszym z możliwych ustrojem
 themistes (reguły dobrego rządzenia)
 Brak reguł uniwersalnych
 Warstwy społeczne
 Jeszcze brak niewolnictwa
 lud (sądzi, opiniuje, czynnik polityczny; może podnieść bunt)
 monarchia:
a) O charakterze magicznym [Agamemnon]
b) Odyseusza [zeświecczona]

3) HEZJOD
 VI w. p.n.e.
 Próba zrozumienia sprawiedliwości i prawa
 Dzieło: „Teogonia”
 Córki Zeusa i Temidy: [hory]
- Dike (sprawiedliwość; strażniczka prawa wśród ludzi)
- Eunomia (praworządność; potem: słuszny, sprawiedliwy ustrój)
- Ejrene (pokój)
 Bogowie są dobrzy
 Eris (spór, konflikt)
Bia (przemoc, siła)
Hybris (brak umiaru)
 nomos – kosmiczny ład
 Aby istniała wspólnota ludzka musi panować w niej Dike
 Prawo winno być zgodne z etosem (miejsce pochodzenia; determinuje charakter)
________________
Grecja ogólnie – Cd.
 Początki poleis (ustroje: oligarchia; ewentualnie: tyrania/ demokracja – np. Sparta, Ateny)
 „Tyran” nie był określeniem pejoratywnym: jedyny, który sprawuje władzę, chronił lud przed
wyzyskiem, odbierany raczej pozytywnie
 Sparta – najbardziej demokratyczny system, próbowano wprowadzić zasadę równości
wszystkich ludzi
 Demokracja spartańska/ ateńska – b. wąska grupa ludzi (reszta – pracująca na nich – bez praw
politycznych)
 SOLON
- mylnie uznawany za twórcę demokracji ateńskiej
- próba urealistycznienia myślenia Hezjoda (jak wprowadzić sprawiedliwość?) -> aby
wprowadzić Dike trzeba użyć Bia [wg. niego dobra przemoc, bo służy dobremu celowi]
 AISCHYLOS
- twórca tragedii greckiej
- demokrata
- władza musi być ograniczona (przykład w: „Persowie”) [Persowie musieli przegrać, bo
działali przez Hybris]

9
  PINDAR z TEB
- zwolennik rządów szlachetnych (lepiej wykształceni, dzisiejsza inteligencja)
- ustroje państw:
* jedynowładztwo (np. tyrania)
* labros stratos (popędliwy, pracujący lud) – w pewnej mierze nierozumni [demokracja]
*agathos -> aristoi (szlachetni)
- dobrze wychowani lepiej rozeznają sprawy publiczne
- „na drugim miejscu”: tyrania (szlachetna)
- Zeus – tybernator (sternik)

4) HERAKLIT z EFEZU
 Rzeczywistość: zmiana, proces
 wariabilizm (teoria filozoficzna głosząca powszechną zmienność, oddaje ją w skrócie formuła
panta rhei)
 Obliczem tej zmiany jest ogień (pierwotność, ostateczność, doskonałość, czystość,
nierozkładalność, rozumność)
 arche – początek (i jednocześnie zasada, natura świata)
 logos – rozum (utożsamiany z ogniem)
- natura świata (prawo walki przeciwieństw i stawania się)
- wiedza o naturze Świata
- panteistyczne bóstwo
 Źródło zmian: spór, konflikt
 wojna ojcem wszechrzeczy (tylko moralność Mędrców to aprobuje)
 Ludzie:
-rozumni
- nierozumni
 W państwie powinni rządzić mędrcy
 Prawo pisane- dobre
 Nie można wejść 2 razy do tej samej rzeki
 ruch – odwieczny, niestworzony ani przez bogów, ani przez ludzi
 Siła napędowa rzeczywistości: współwystępowanie przeciwieństw
 elitarystyczna koncepcja społeczeństwa
 mędrcy rozumieją konieczność występowania przeciwieństw dla istnienia świata
 Prawo najskuteczniejszym narzędziem kierowania tłumem
 mędrcy przestrzegają prawa, bo to konieczne, przeciętni ludzie- ze względu na autorytet
państwa
 Sprzeciw wobec demokracji
 Świat nieidealny
 relatywizm
 Historia jako proces cykliczny

5) SOFIŚCI
[por. zagadnienie 4]

10
 6) DEMOKRYT z ABDERY
 atomizm (cały świat zbudowany jest z atomów) – pogląd Demokryta i jego nauczyciela-
Protagorasa
 brak podziału na świat materialny i duchowy
 Różne kształty atomów, najlepsze: gładkie (budują naszą duszę)
 Człowiek składa się z powłoki cielesnej i duszy
 Ludzie powinni dbać o duszę
 Dusza ginie wraz ze śmiercią względną (śmierć absolutna nie istnieje)- atomy są wieczne
 Nie ma bytów jednostkowych po śmierci
 Człowiek istnieje póki oddycha – to pobudza atomy do ruchu, życia
 Zafascynowany Protagorasem; przejął od niego koncepcję, iż ludzie powstali z błota i
początkowo żyli w rozproszeniu + egoizm. Katastrofy naturalne i potrzeby życiowe sprawiły, iż
zaczęli się gromadzić, tworzyć społeczności (ale egoizm trwa- dlatego państwa są niedoskonałe);
 Żeby państwa były doskonałe muszą zmienić się ludzie (zmiany muszą dok. mędrcy, bo oni
wiedzą jak żyć, ich dusza jest ognista)
 Mędrcy uczyli:
- umiarkowania
- eutymii (zdolność panowania nad sobą, bycia życzliwym, zdecydowanie, stanowczość)
- powinni uczyć aryte -> cnota jest nauczana, przynajmniej podstawowe elementy
 Nauka powinna polegać na dawaniu dobrego przykładu i perswazji słownej, nie zaś na karaniu +
nakazy/ zakazy
 Najlepszym państwem jest takie, które opiera się o umiar, eutymię, przyjaźń, a nie przemoc
(tyrańskie) ani prawo (też element przymusu)
 Ludzie chcą czynić dobro, ale nie czynią go ze względu na strach
 prawo musi występować w państwie
 Mędrzec jest ponad prawem, sam czyni to, co dobre
 Mędrcy nie zakładają rodzin, są na utrzymaniu społeczeństwa, rządzą. Wystarcza im przyjaźń.
 Demokryt jest krytykiem demokracji
 Propaguje rządy elity (intelektualnej)

3. Demokracja ateńska i jej krytyka.

 PIZYSTRAT – tyrania
 KLEJSTENES (fyle, urząd archonta [<- pozbawiony treści], wzmocnienie eklezji, urząd stratega, sąd
skorupkowy, etc.)
 PERYKLES (wzmacnianie ww. + losowanie urzędów na masową skalę [nie dot. urzędu stratega
(10, wybierani)], diety, urząd pierwszego stratega)
 PODSTAWOWE ZASADY DEMOKRACJI:
- wolność (eleuteria);  wolność słowa, wypowiadania się (isegoria)
[w granicach prawa każdy może robić to, co chce i mówić to, co chce]
- równość praw (isonomia)
[równość głosu i udziału we władzy, równość traktowania przed sądem, na agorze, w urzędzie
podatkowym; preferowała talent i cnoty, a nie urodzenie; gwarancja równego dostępu do urzędów:
losowanie – nie odbiera szans ubogim]
- rządy prawa (nomos despotes) [dobrowolne, ale nie konieczne podporządkowanie się prawu;
obywatele są twórcami prawa- zmieniają je, kiedy przestaje im służyć, ale dopóki obowiązuje,
musi być przestrzegane; prawo = „pan” demokratycznego ładu]

11
 + założenie, że ustrój Aten jest wzorcowy w demokracji
 Ostatnim apologetą demokracji był Demostenes (demokracja była dla niego synonimem wolności,
wzywał Ateńczyków do walki z Filipem Macedońskim)

KRYTYKA DEMOKRACJI :

 KSENOFONT
- uczeń Sokratesa, jeden z twórców ekonomii
- dzieła: „Ustrój Sparty”, „Wychowanie Cyrusa”, „Hieron”
- elitaryzm ( istnieje mała grupa ludzi z natury przeznaczonych do rządzenia)
- władcą nie jest ten, kto ma berło/ kogo wybrał lud/ kto zdobył władzę podstępem, etc. ale ten,
kto potrafi wydawać rozkazy (władza= zdolność do jej sprawowania) + ćwiczenie tej zdolności
- ludzie w naturalny sposób podporządkowują się wydającym rozkazy
- żeby „uzyskać” kogoś, kto jest w stanie być władcą, trzeba takiego człowieka wyszkolić (wzór:
Sparta)
- u władzy powinna być jednostka, najlepiej monarcha („Wychowanie Cyrusa”)
- upadający system demokratyczny najlepiej „pchnąć na zewnątrz” idea rozrostu terytorialnego
cywilizacji greckiej
- zanim się to uzyska: powrót tyranii (tu i teraz)  „Hieron” (skarży się jak ciężko być tyranem,
rozmawia z Symonidesem); [dużo elementów powtarzanych w „Księciu” Machiavellego]

 ISOKRATES
- przejął od Ksenofonta element wyjścia
- panhellenizm (Grecy tworzący jedność i podbijający świat; miały przewodniczyć Ateny, ale
były za słabe; potrzebny ktoś z zewnątrz Filip, król Macedonii; Filipowi jednak na tym nie
zależało, zajął się tym Aleksander)

 SOKRATES
 ARYSTOFANES
 PLATON (synteza krytyki demokracji)
 i inni
 Wg krytyków demokracji:
- wolność nieuchronnie prowadzi do demoralizacji (lud zawsze nadużywa wolności, a zbytek
swobody to krok w stronę anarchii)
- demokracja osłabia więzy naturalnej hierarchii
- ludzie są z natury nierówni
- rządzenie jest trudną sztuką, której nigdy nie opanują prostacy i ignoranci
- demokracja to despotyzm biednych, ustrój w którym motłoch stara się uciskać szlachetnych i
bogatych
- losowanie urzędów, diety poselskie – wyrażają deficyt poczucia odpowiedzialności, są pochwałą
nieróbstwa
- prawo w demokracji jest stronnicze, a cały porządek prawny: kruchy i nietrwały
- pod rządami demokratycznych haseł łatwo doprowadzić do rozpasania tłumów.

12
4. Sofiści o obywatelu, państwie i prawie.
Sofiści byli przedstawicielami powstałej w V w. p.n.e. w Atenach szkoły filozoficznej. Za jej
założyciela uchodzi Protagoras z Abdery, natomiast znani byli także inni filozofowie tej szkoły tacy
jak Gorgiasz, Antyfon, Hipiasz, Kalikles, Krytiasz i Trazymach.
Sofiści dokonali wielkiego działa zlaicyzowania podstawowych pojęć politycznych, odrzucili także
programowo rozważania nad istnieniem i istotą bogów. Według sofistów państwo powstało z woli
ludzi i ma zadania doczesne, nie jest zaś tworem sił pozaziemskich. Ich argumenty mają głównie
charakter racjonalny i sceptyczny. Uznawali, że ludzie nie mają zdolności do poznawania kosmosu, a
jedyne, co mogą poznać to samych siebie. To oni zaczęli także nauczać za pieniądze, uważając
mądrość za towar jak każdy inny. Zakres ich nauczania był bardzo szeroki, jednak przede wszystkim
skupiano się na retoryce, czyli sztuce pisania i przemawiania ( w cywilizacji słowa wygrywa ten, kto
jest w tym lepszy). Człowieka można nauczyć być dobrym obywatelem, ale potrzebne mu są do tego
ćwiczenia i naturalna zdolność do uczenia się, czyli aidos i dicke.
Działający w V p.n.e., ojciec sofistów- Protagoras uważał, że powinno uczyć się ludzi technik
działania w społeczności ludzkiej, a podstawą jest pismo, a nie słowo. W jednym ze swoich głównych
dzieł: „Mowy obalające” pokazywał, w jaki sposób sąd słabszy okazać silniejszym. Inne ważne jego
dzieło to „ O bycie”. Stworzył tzw. relatywizm społeczny- wszystko jest względne, a jego słynne
zdanie to: „ Człowiek jest miarą wszechrzeczy, istniejących, że istnieją, nieistniejących, że nie
istnieją”, co oznaczało, że człowiek-obywatel jest jedyną miarą instytucji społecznych. Państwo
powinno zaś służyć większości. Protagoras uważał, że Bogowie stworzyli świat przyrodniczy, w
którym pojawiła się jednostka i dzięki rozumowi przetrwała. Rozum odróżnia także człowieka od
zwierząt. Rozum ten wykradł Atenie i Hefajstosowi Prometeusz. Atena jako obraz rozsądku i
Hefajstos jako rzemieślnik są według Protagorasa wyrazem cudownej cywilizacji – mądrość
techniczna Hefajstosa na równi z mądrością Ateny. Protagoras nie wie, czy Bogowie są, czy nie-
agnostycyzm. W związku z dominującą w człowieku chęcią krzywdzenia innych ludzi otrzymał on:
a) Aidos ( poczucie wstydu)
b) Dicke ( poczucie sprawiedliwości)
Cechy te otrzymane z rąk Zeusa pozwalały człowiekowi zawierać kontrakty i ich przestrzegać.
Państwo miało za zadanie przestrzegać tego, by panował ład, miało także uprawnienie, by określać, co
dobre a co złe, a także, co jest prawem, a co nie. Zwierzchność prawa była czymś oczywistym,
obowiązywało ono, gdyż było społecznie akceptowane. Protagoras jest ojcem koncepcji, że kara jest
elementem prawa – ma poprawić obywatela. Według niego ludzi powinno nauczać się pobożności
(wtedy łatwiej będzie można nad nimi panować), sprawiedliwości i rozsądku.
Innym znanym sofistą był Gorgiasz (zwany przez Platona „Dedalem słowa”.) – wynalazca retoryki, do
której przywiązywał bardzo dużą wagę, Uważał, że prawdą jest to, co myślimy, to, co zaś widzimy
jest złudzeniem. Zjawiska nas otaczające, nieprawdziwe zwał doxa ( mniemanie). Według niego byt
nie istnieje, gdyż każdy mówi o nim, co innego. Rozdzielił sferę słów od sfery bytu, a także myśl od
bytu, wszystko według niego jest praktycznie nierozpoznawalne. Nie da się skonstruować jednej cnoty
dla wszystkich, wszystko zależy od okoliczności (kajos). Gorgiasz uważał, że państwo wywodzi się z
umowy społecznej i uznawał ważność tylko prawa pisanego – „strażnik odpowiedzialności”.
Kolejny słynny sofista to Prodikos z Keos, autor dzieł ptt. „Pory” i „O naturze człowieka”. Uważał, że
praca fizyczna uszlachetnia i to właśnie ludzie pracujący zawarli umowę społeczną, religię zaś ludzie
wymyślili po to, by mogli czcić to, co pozwala im przeżyć. Prodikos uważał, że celem życia człowieka
powinno być unikanie przykrości i dążenie do przyjemności. To on wymyślił synonimikę, która
pozwala zniszczyć przeciwnika. Uważał, że nie ma życia po śmierci, a bogactwo może być dobre, jeśli
człowiek umiejętnie z niego korzysta.
Wśród pozostałych sofistów wyróżniamy dwie grupy:

13
 a)naturaliści-egalitaryści ( prawo natury polega na równości wszystkich wobec siebie)
b) naturaliści-elitaryści (politycy) – angażowali się w życie publiczne, uważali, że występuje
prawo nierówności.
Do pierwszej grupy należał Hipiasz i Antyfon. Hipiasz ( twórca wielkiej encyklopedii- „Synagoge”
uważał, że byty istnieją obiektywnie, możemy je badać w każdym aspekcie. Prawa natury są prawami
fundamentalnymi dla wszystkich ludzi, umowa społeczna niszczy zaś prawa natury.
Antyfon natomiast uważał, że prawa państwowe są z zasady przeciwne ludziom, a na korzyść
człowieka działają prawa natury, które musimy poznawać. Podstawą prawa natury jest dążenie do
nieśmiertelności, której jednak nie można osiągnąć. W sytuacji, gdy ktoś nas obserwuje powinniśmy
przestrzegać prawa państwowego, w przeciwnym zaś razie, gdy nikt nas nie widzi, prawa natury.
Według niego najlepszym ustrojem była demokracja, a najgorszym anarchia. Jako pierwszy pochwalał
stary ustrój.
Do drugiej grupy zaliczamy Kaliklesa, Trazymacha i Krytiasza.
Kalikles rozróżniał ludzi na silniejszych i słabszych, to słabsi byli twórcami państwa. Realizowanie
planów silniejszych jest zaś ograniczane przez prawa państwowe, będące w sprzeczności z prawami
natury.
Trazymach natomiast mówił, że prawo natury to prawo silniejszego ( mniejszość), który stworzył
państwo, a sprawiedliwość oznacza poszanowanie jego praw.
Krytiasz zaś uważał, że podstawą funkcjonowania człowieka jest egoizm, człowiek natomiast nie
powinien być kontrolowany i ograniczany. Dobry ustrój pozwala zachowywać się ludziom
egoistycznie, a także dzięki prawu utrzymuje porządek społeczny. Prawo bez elementu sankcji nie ma
w ogóle siły oddziaływania. Twórca państwa zdawał sobie sprawę, że prawa mogą nie być
przestrzegane, dlatego wymyślił Bogów, którzy zawsze wszystko widzą i dlatego ludzie przestrzegają
praw.

5. Sokratesa koncepcja człowieka, państwa i prawa.

 Sokrates (470-399 p.n.e.)

 Twórca etyki politycznej
 Sam nie zostawił żadnych pism (jego poglądy są znane z dialogów Platona, Ksenofonta)
 Nie pobierał opłat za swoje nauki (prowadzenie rozmów)
 Porządek obiektywny (ustanowiony przez Mądrość )
 Zwierciadło praw
 Bezpośrednie źródło mądrości – poznanie samego siebie
 Brak zgody na dysharmonię między wolą człowieka, a znanymi mu, ustanowionymi przez bogów
prawami
 cnota = wiedza o tym, co dobre, a co złe
 Wiedzieć, że uczynek jest dobry = chcieć go spełnić
 Sprawiedliwość = legalność (zgodność postępowania obywateli z ustawami obowiązującymi w
państwie)
 normy:
1) Wydawane przez państwo (zmieniają się zależnie od sytuacji politycznej)
2) Ustanowione przez bogów (niepisane prawo o niezmiennej treści)
 Wola bogów: posłuszeństwo nawet złym prawom państwa
 Aby zajmować stanowisko w państwie, trzeba mieć wiedzę i odpowiednie kwalifikacje
 krytyka demokracji

14
 Opowiadał się za arystokratyczną koncepcją ustrojową (państwem powinni rządzić najlepsi, tj.
najmądrzejsi) [najlepsze: monarchia, arystokracja]
 sceptycyzm
 Ironiczny sposób dowodzenia
 Bezpośredni uczniowie: Antystenes z Aten, Platon, Ksenofont
 Archetyp mędrca, męczennika za wolność słowa
 psyché
 arete
 enkrateia (zdolność panowania nad sobą)
 eleuteria (wolność)
 autarkia (samowystarczalność)  dzięki rozumowi
 dajmonion
 ironia (maskowanie się)
 człowiek:
- humanizm Sokratesa: „poznaj samego siebie”, by ustalić prawdy służące uszczęśliwianiu
innych „cierpiących i poniżonych w niewiedzy”
- S. propagował ideę połączenia się w człowieku 2 wartości: piękna i dobra (kalokagatia, kalos-
piękny, k’agathos - dobry), co legło także u podstaw greckiej idei olimpijskości.
- jednostka/ grupa/ społeczność powinny postępować zgodnie z cnotą umiarkowania (sofrozyne)
[Sophrosyne – wyraz grecki oznaczający rozwagę i podporządkowanie się dyscyplinie (np.
Sparta). Pojęcie spotykane już u Homera, określa tam zdrowy rozsądek, „dobry rozum”, który
bogowie jeśli chcą mogą człowiekowi odebrać lub przywrócić. W VII i VI wieku p.n.e. nabiera
nowego znaczenia – rozwagi, panowania nad sobą, umiaru, powściągliwości.]
- cnota umiarkowania dawała wyraz dojrzałości duchowej jednostki, jej skromności, pracowitości,
rzetelności w spełnianiu obowiązków
-człowiek dojrzały moralnie powinien zawsze starać się świadczyć dobro, nawet jeśli doznał
krzywd od innych
-sprawiedliwość, praca -> zasady określające rozwój jednostki
-sprawiedliwość= umiarkowanie, poszanowanie godności innych, praworządność, poczucie
współdziałania ze zbiorowością.
-jednostka powinna pozostawać w zbiorowości (polis) jedynie DOBROWOLNIE (zręby teorii
umowy społecznej)
-przebywanie w konkretnym państwie = domniemanie zgody na poszanowanie praw tam
obowiązujących
- każda jednostka powinna wykonywać pracę użyteczną dla polis (pogląd niemalże rewolucyjny w
dobie niewolnictwa)
 państwo
- S. wyróżniał 4 formy ustrojowe: monarchię(poprawna forma sprawowania rządów przez
jednostkę), tyranię(zdegenerowana…), arystokrację i demokrację.
-MONARCHIA (król- basileus, panuje zg. z prawami i poszanowaniem woli i godności
poddanych, chroniąc obywateli upatruje w tym źródło swych pełnomocnictw, w podejmowaniu
zasadniczych decyzji zawsze liczy się z opinią społeczną)
-TYRANIA (władca- thyrannos, łamie obowiązujące prawa nie biorąc pod uwagę opinii
poddanych, dąży jedynie do ochrony swej władzy, majątku i przywilejów, oderwany od
społeczeństwa, nie szuka z nim porozumienia, które właściwie jest mu nie potrzebne, bo zasadą
jest samowola)

15
 -ARYSTOKRACJA (jak monarchia- poszanowanie prawa, zmierza do zabezp. interesów
zbiorowości-polis, niebezpieczeństwo: możliwość jej degeneracji i powstanie PLUTOKRACJI-
rządów najbogatszych. [plutokracja- dążenie elitarnej grupy bogaczy do wzbogacenia się
kosztem warstw biedniejszych/ całej polis, egoizm panujące grupy])
-DEMOKRACJA (każdy obywatel ma prawo dostępu do władzy; S. nie był jej zwolennikiem-
dem. daje szansę piastowania urzędów ludziom nieposiadającym kwalifikacji; losowanie- złe, bo
wybór przez przypadek, wybory- złe, bo dokonujący wyboru poddają się emocjom
prowokowanym przez demagogów)
-S. opowiada się za elitarnymi formami rządów, o ile monarcha/ grupa panująca będą się
legitymowali wiedzą, umiejętnościami rządzenia, kulturą sprawowania władzy, cnotą
poszanowania i przywiązania do praw.
 prawo
- S. przedstawia obywatelskie posłuszeństwo prawu w skrajnej formie [S. został ,,fałszywie
oskarżony o podważanie autorytetów oraz o demoralizację młodzieży – i skazany na śmierć.
Wyrok był jawnie niesprawiedliwy, stworzono mu jednak możliwość ucieczki. Sokrates nie
skorzystał z okazji, stawiając pytanie: czy może ostać się państwo, w którym pojedyncza osoba
zdoła obalić wyrok sądu? Rzetelny patriota, wiedząc, że wyrok był głęboko niesprawiedliwy,
postawił jednak wyżej pewność prawną, nawet jeśli wyrok wydano na podstawie złego prawa.
Przyznał prawu wartość absolutną: „twarde prawo, ale prawo”.]
- wielki szacunek dla prawa, choćby niesprawiedliwego
-prawo stanowione przez władzę legitymującą się wiedzą, kulturą i odpowiedzialnością cieszy się
domniemaniem godziwości, a mieszkańcy państwa winni go przestrzegać

6. Platona koncepcja bytu, państwa, prawa.

Platon był działającym na przełomie V i IV w. p.n.e. greckim filozofem, uczniem Sokratesa. Jego
ważniejsze działa to : „Państwo” i „Polityk”. Uchodzi za twórcę idealizmu obiektywnego. Wyróżnił:
a) świat idei – doskonały, identyczny z bóstwem lub stanowiący jego odbicie, absolutny, jego prawa
są trwałe, niezmienne i zhierarchizowane
b) świat odbijający te idee
Podzielił wiedzę na zapisaną i niezapisaną, która była ważniejsza. Ideą zwał zaś pewien rzeczywiście
istniejący byt, a sama idea była według niego poznawalna przez umysł. Cechami idei była
inteligibilność ( byt czysto umysłowy), niecielesność (niezbudowana z materii poznawanej przez
zmysł), niezmienność i jedność. Najważniejsza jest idea dobra. Świat idei jest światem rzeczywistym,
my zaś żyjemy w świecie nierzeczywistym. Platon uważał, że istnieje tylko jedna sprawiedliwość.
Państwo powstało według niego z wzajemnej potrzeby ludzi. W państwie powinno rządzić prawo
zwyczajowe i prawo pisane. Idealna polis jest rygorystycznie zhierarchizowana, łączy w sobie
elementy antydemokratyczne i komunistyczne, zapewnia równość praw kobiet i mężczyzn i powinna
powstać w Grecji. Platon opierając się na hierarchii wiedzy wyróżniał 3 grupy społeczne: znajdującą
się na szczycie inteligencję ( mędrców), która rządziła, wojowników (strażników), którzy mieli za
zadania bronić społeczeństwo przed wrogiem i na dole wszystkich tych, którzy zaspokajają
potrzeby materialne ogółu. Cnotą władców jest mądrość, wojska – męstwo, a rzemieślników-
panowanie nad sobą. Strażnikami mogły być także kobiety. Żaden człowiek nie jest samowystarczalny
(autokratyczny), dlatego dopiero wszyscy razem tworzą harmonijną całość. Grupy wojowników i
mędrców nie są rozdzielone nieprzekraczalną granicą i są objęte wspólnym systemem wychowania
obywatelskiego. Wychowanie to było bardzo szczegółowe i długotrwałe. W wieku od 10 do 20 lat
poprzez zabawę uczono matematyki. Po tym etapie, ci którzy nie odpadli zaczynali uczyć się

16
 prowadzenia rozmów. Kolejne 5 lat to zaś poznawanie świata idei. Po tym etapie człowiek wraca do
obywateli, zaczyna żyć pośród nich i pomaga wyrwać się innym ze świata złudzeń. Tylko nieliczni
dochodzą jednak do ostatniego etapu ( filozofowie), odpadający wcześniej zostają strażnikami. Grupy
filozofów i strażników miały żyć we wspólnocie rodzinnej i majątkowej, nie znając rodzin i nie
posiadając własności prywatnej. To wszystko po to, by właściwie rządzić. Filozofowie rządzili w
oparciu o rozum, nie zaś o sztywne normy prawne, gdyż wszystko w około się zmienia. Tylko wtedy
władza jest sprawiedliwa.
Platon wyróżniał 3 rodzaje dusz ( w inny sposób niż Arystoteles):
a)dusza pożądliwa
b)dusza gniewliwa
c)dusza intelektualna
Platon był twórcą pierwszej w dziejach filozofii dziejów – uważał, że każdy kolejny ustrój jest gorszy.
Za najlepszy ustrój uważał timokrację, czyli rządy odważnych, dążących do zaszczytu ( wadą mała
stabilność). Kolejny ustrój to oligarchia – wadą sknerstwo rządzących. Bardzo krytyczny jest wobec
kolejnego ustroju – demokracji ( brak dyscypliny społecznej i respektu dla władzy, anarchia, brak
kompetencji rządzących, demoralizacja wśród ludu). Najgorszym z ustrojów jest tyrania, gdzie liczy
się tylko interes rządzącej jednostki. Sfera cielesna źródłem naszych najgorszych cech. Platon
wyróżnia także monarchię ( podległość ludzi prawu), arystokrację, która chwali, gdyż łatwo można ją
wprowadzić, a także demokrację zepsutą – demagogię (większość rządzi, ale wbrew prawu).

7. Arystotelesa koncepcja państwa, prawa i społeczeństwa.

 (384-322 p.n.e.), zwany Stagirytą, wychowawcza Aleksandra Wielskiego

 355 p.n.e. –zał. W Atenach włoską szkołę filozoficzną zwaną perypatetycką/ Liceum
(zorganizowana na wzór Akademii)
 Dzieła:
a) egzoteryczne (dla szerszego kręgu odbiorców) – prawie całkowicie zaginęły
b) ezoteryczne (tylko dla uczniów):
-„Metafizyka”
-„Etyka Nikomachejska”
-„Etyka Wielka”
-„Etyka Eudemejska”
-„Polityka”
-„Poetyka”
-„Retoryka”
 odrzucał idealizm platoński
 Przeciwstawiał metodę empiryczną platońskiemu aprioryzmowi
 teoria związków społecznych (oparta na analizie rodziny)
 Człowiek jest istotą społeczną – jego popęd do życia w państwie jest naturalny
 państwo – naturalny, doskonały związek wsi, zdolny osiągnąć pełnię całkowitej
samowystarczalności
 Ustrój dobry w jednych warunkach może okazać się zły w innych
 ustrój państwa = uporządkowanie władz, a szczególnie naczelnej z nich wszystkich
 podział ustrojów:
a) Dobre:
- monarchia
-arystokracja
-politeja (najlepszy, wypadkowa między oligarchią a demokracją)
[rządzi grupa średnich obywateli]

17
 b) Złe:
-tyrania
-oligarchia
-demokracja

 natura – twórca ładu i porządku we wszechświecie

 Jako pierwszy oddzielił prawa przyrody od prawa natury (reguły swoiste tylko dla ludzi)
 Łączył prawo z moralnością
 prawa naturalne:
1) Władza ojca i męża w rodzinie
2) Rządy ludzi oświeconych nad prostakami
3) Władza pana nad niewolnikiem
4) Własność
 prawo – nakaz rozumu; posiada „siłę przymusową”
a) Zmienne postanowienia ludzkie
b) Posiadające wszędzie tą samą moc nakazy natury
 W razie kolizji: pierwszeństwo ma prawo pozytywne
 Norma ogólna powinna być uzupełniona normą szczególną (korektywa)
 realizm i relatywizm w analizach społecznych
 złoty środek
 społeczeństwo:
a) Znakomici
b) Stan średni [rządzi w politei]
c) Lud
 Prawo natury zsynchronizowane z zas. nierówności , idea sprawiedliwości, która:
- odzwierciedla zas. równości arytmetycznej, nakazującej (sprawiedliwość wyrównawcza,
komutatywna)
-łączy równość z zas. proporcji : oddać każdemu to, co mu się należy + szacunek dla hierarchii
społecznej (sprawiedliwość proporcjonalna, dystrybutywna)
 nauki:
a) teoretyczne (poszukują wiedzy dla niej samej)
- metafizyka (filozofia pierwsza)
- fizyka ( psychologia) [nauka o duszy]
- matematyka
b) praktyczne (szukają wiedzy dla dobra człowieka)
- polityka
* etyka
* polityka sensu stricte (nauka o ustrojach, o państwie)
c) pojetyczne/wytwórcze (szukanie wiedzy dla możliwości wytwarzania wiedzy)
 dusza – przejawy:
1) Wegetatywna [rośliny]
2) Pożądliwa (zmysłowa) [zwierzęta]
3) Rozumowa (intelektualna) [człowiek]  cnoty dianoetyczne (rozsądek-> praktyka, mądrość -
> teoria)
 cnota – złoty środek między wadami
(np. skąpstwo – hojność - rozrzutność)
 Reguła naczelna prawa naturalnego: czyń to, co dobre
 Normy pr. naturalnego (natury) są nadrzędne nad pr. stanowionego
 CEL życia człowieka: osiągnięcie szczęścia (szczęście-> działanie zgodnie z naszą naturą, tj.
rozumem)
 Władze powinny stanowić prawo zgodne z pr. natury
 Sprzeczność nie oznacza, że nie mamy stosować pr. stanowionego
 Połączenie rozważań prawnych z moralnością

18
 geneza państwa: mężczyzna + kobieta  rodzina  wsie [wspólnota]  państwo (bez niego
człowiek nie jest w stanie rozwinąć swojej natury, nie jest w stanie żyć poza państwem)
 zasady zdobywania dóbr:
1) W sposób naturalny
2) Poprzez wymianę [1 i 2 – zgodne z naturą]
3) Poprzez działania natury zarobkowej, np. lichwa  wynaturzenie (składnia do poszukiwania
bogactw)

8. Cynizm, epikureizm i stoicyzm.

Cynizm to najstarsza szkoła hellenistyczna, zrodzona w IV w. p.n.e. Jej założycielem był Antystenes,
oprócz niego ważnymi cynikami byli też Diogenes z Synopy i Krates. Żaden z nich nic nie stworzył.
Według cyników najważniejszą wartością w życiu człowieka jest jego szczęście, polegające
na cnocie – życie zgodne z naturą. Kultywowali życie proste, ascetyczne, gdyż uważali, że rozkosze
cywilizacji przeszkadzają w praktykowaniu cnoty. Byli przeciwnikami państwa i zastanej
rzeczywistości, nazywali się „obywatelami świata” – kosmopolityzm. Akceptowali tak skrajne
zachowania jak ludożerstw, czy kazirodztwo. Według Antystenesa, jak i pozostałych cyników,
wolność to niczego nie potrzebować, oderwać się od relacji z innymi ludźmi, uwolnić od czci i chwały
– adoksja. Normy społeczne są nienaturalne – atypia, a prawdziwy mędrzec nie przestrzega prawa
stanowionego.
Diogenes głosił zaś ideę życia zgodnego z naturą fizjologiczną, a wolność to według niego bycie
szczerym w każdym działaniu. Powinno się odejść od chęci założenia rodziny, a nauczać tylko
poprzez dawanie przykładów.
Epikureizm – założycielem tego kierunku, również wywodzącego się z kultury helleńskiej był żyjący
na przełomie IV i III w. p.n.e Epikur. Zachowała się tylko cześć jego prac, „O naturze” i „Zasady”.
Uważał on, że świat nas otaczający jest wynikiem przypadkowego układu atomów, z których składa
się wszystko, łącznie z Bogami, którzy w związku z tym nie mają wpływu na życie ludzkie. Celem
życia ( od narodzin do śmierci – brak życia po śmierci) powinno być szczęście, które wiedzie wśród
przyjemności – eudaimonia. Trzeba jednak dokonywać starannego wyboru tych przyjemności.
Epikureizm nie odwraca się od państwa, gdyż to zapewnia minimum moralności i zewnętrzny spokój.
Potrzeby człowieka dzielimy na potrzeby ciała i umysłu, żadnych z nich jednak nie wyróżniając.
Człowiek powinien, bojąc się kary, nie zamartwiać bliźniego, dbać o swe zdrowie i majątek, oraz
przestrzegać dobrych obyczajów. Epikureizm pochwalał postawę aspołeczną, pomoc władzy miała zaś
się ograniczać tylko do sytuacji, kiedy wymaga tego bezpieczeństwo człowieka. Akceptował
koncepcję państw o dużych terytoriach, a za ideał państwa uznawał takie, w którym żyją sami mądrzy
ludzie.
Stoicyzm – najbardziej popularna doktryna hellenistyczna istniejąca od IV-III w. p.n.e, aż do IV-V w.
n.e. Jej główni przedstawiciele to Zenon z Kition, Chryzyp z Soloi i Seneka. Nikt z nich nie stworzył
żadnego dzieła. Zenon był kiedyś cynikiem, stąd wiele pozostałości tej doktryny w jego stanowisku.
Stoicki świat jest rozumnym ładem i harmonią, jest tworem ożywionym. Rozum podlega
stopniowaniu, w pełni rozwinięty mają go tylko Bogowie, u ludzi są braki. Bogowie rozum mają z
natury, zaś człowiek musi go zdobywać, co nie każdemu się udaje. Każdy natomiast ma taką
możliwość, bo ludzie są z natury równi. O człowieku mówić jednak dopiero od 7 roku życia ( cząstka
rozumu), wcześniej jest zwierzęciem. Ludzie powinni uczestniczyć w życiu publicznym. Prawo
stanowione powinno być zgodne z p. natury (nie wpływa to jednak na ważność p. stanowionego).
Cnota zaś to wartość absolutna, taka sama dla wszystkich, nie można jej stopniować – albo się jest
mędrcem (cnota), albo głupcem. Mądrość utożsamiana jest z wolnością, bo tylko człowiek mądry jest
zarazem wolny. Wolność ta miała charakter wewnętrzny – niepodleganie potrzebom zewnętrznym-

19
 nawet niewolnik może być wolny. Rzeczywistość i wszelkie trudy powinno się przyjmować, takimi,
jakie są – apatia. Stoicy pochwalali współpracę z państwem, ale tylko rozumnym. Częstym wyrazem
dezaprobaty były samobójstwa- exagoga. Stoicy chwalili ustrój mieszany(demokracja, arystokracja,
monarchia), jednak unikali systematyk i klasyfikacji ustrojów państwowych. Żadnej władzy nie
uznawali za idealną, żadnej też nie dyskwalifikowali.

9. Państwo, prawo i społeczeństwo w myśli wczesnochrześcijańskiej.

Chrześcijaństwo a państwo

Nowy Testament (ogólnie)

 Problem państwa potraktowany tu został bardzo skąpo

 Poszukiwanie stosunku Jezusa do instytucji państwa – analiza historii grosza czynszowego z
konkluzją: „Oddajcie tedy co jest cesarskie Cezarowi, a co bożego Bogu”, która jest jednak
wyrazem indyferentyzmu wobec spraw doczesnych, zwłaszcza politycznych. E. Meyer
twierdzi, że Cezar raczej to imię własne, grosz wypada więc oddać mu jako jego własność.
Później wywiedziono z tej historii „uznanie” władzy rzymskiego cesarstwa, a jednocześnie
ideę separacji sfer: świeckiej i duchownej
 Opowieść o kuszeniu Chrystusa na górze przez diabła – diabeł kłamie o władzy nad
wszystkimi królestwami
 Wg św. Łukasza Jezus zachowywał pogardliwą i obojętną postawę, odrzuca wersję
mesjanizmu, w której Mesjasz jest królem doczesnych Żydów
 Chrystus odmawia wykonywania funkcji, należących do władzy świeckiej i nie potępia
represji rzymskiego okupanta
 Królestwo boże nie jest z tego świata, jego zwycięstwo przyjdzie wraz z końcem rzeczy
doczesnych
 Doktryna ewangeliczna zrywa z integracją religii i polityki
 Autorzy NT nie wyrażają dążenia do wpływu na władzę, zmian ustrojowych, NT tylko ocenia
i określa postępowanie chrześcijan w kontaktach ze światem zewnętrznym

Paweł z Tarsu
 nurt apokaliptyczny: wizja rychłego końca świata, poprzedzonego starciem Chrystusa z
Antychrystem
 Antychryst – zły król (aluzja do Kaliguli, który jednak nie stał się Antychrystem)
 Przeszkodą dla pojawienia się Antychrysta i katastrofy świata było cesarstwo rzymskie i jego
władza
 Władza świecka jest sługą bożym na wszystkich szczeblach jej hierarchii
 Postulat lojalizmu: kto sprzeciwia się władzy, sprzeciwia się bożemu postanowieniu
 Ład, który gwarantuje państwo jest jednak kruchy i niepewny
 Idea paruzji – ponowne przyjście Zbawiciela, tym razem karzącego zło
 Ponowne przyjście Chrystusa ma nastąpić jeszcze za życia ówczesnego pokolenia, należy
jednak zachować spokój
 Ideał chrześcijanina – nie jest ani anarchistą, ani nierobem, daje przykład spokoju i
uczciwości, przyjazny innym, ze wszystkimi utrzymuje pokój – wśród chrześcijan jest wielu
upośledzonych społecznie, skłonnych do buntu

20
  Konieczność zachowania spokoju i respektu dla władzy, chrześcijanie nie są wrogami
porządku publicznego
 Ideał: autonomia gmin chrześcijańskich i obywatelska bierność
 Chrześcijanin – pielgrzym i cudzoziemiec tej ziemi; żyje w wielkiej społeczności (politeums),
która obejmuje i wiernych w niebie i „czekających na ziemi” ; w doczesnej ojczyźnie
chrześcijanin jest obcym – metekiem
Chrześcijaństwo i państwo w II i III wieku
 Postęp chrystianizmu – określenie kanonu pism świętych, zasad wiary, struktury
organizacyjnej
 Gnostycy – subiektywizowali poznanie Boga jako indywidualną sprawę wierzących

Ireneusz
 Biskup Lyonu
 Sprzeciw wobec anarchizmowi gnostyków
 Dzieło Przeciw herezjom – akceptacja w kościele elementu monarchicznego
reprezentowanego przez biskupów
 Państwo nie pochodzi od diabła, ale od Boga i potrzebne jest do poskramiania złych
 Posłuszeństwo wobec państwa, płacenie podatków, szanowanie decyzji urzędników
 Państwo jest dla pogan, cnotliwi chrześcijanie nie potrzebują go, co wyklucza jakąkolwiek
współpracę; chrześcijanin wykorzystuje ład i pokój cesarstwa dla głoszenia ewangelii, nie
zajmuje się polityką i cierpliwie znosi prześladowania, wierząc, że Bóg ukarze tyrańską
władzę;

Hasła Apologetów w II w głoszone po przejściu pierwszych faz prześladowań i rządów „dobrych

princepsów” , co obudziło nadzieję na tolerancję:

 ugodowy ton wobec władzy – „sprawiedliwy cesarz nie może nakazać nic
niesprawiedliwego”, obrona chrystianizmu przed zarzutami spisku, kanibalizmu i rozpusty
+ z chęć nawrócenia pogan.

Apologeci – bronią teologii chrześcijańskiej przed wpływami i krytyką z zewnątrz, w sensie obalania poglądów
wpływających na jego odśrodkowe osłabienie lub nawet tendencje podziału, czyli schizmy.

Szkoła aleksandryjska: Klemens i Orygenes

Klemens:

 Autor wielkich traktatów apologetycznych, Stromata, Protrepticus

 Wskazuje na zbieżność etycznych założeń filozofii greckiej z nauką chrześcijaństwa
 Krytyka kultu cesarza, „diabelskich” prześladowań chrześcijan
 Widzi walory instytucji politycznych; brzydzi go nie tyle państwo, co siły piekła, które się
nim posługują

Orygenes:

 Dzieło: Przeciw Celsjuszowi

 Miłośnik filozofii platońskiej,
 Odróżnia „diabelskie imperium” od pogańskiego cesarstwa; cesarstwo jest pogańskie, ale
chrześcijańskie są jego cele: misja szerzenia wiary
 Pastwo to dar boży, a chrześcijanie to jego szczególnie dobrzy obywatele

21
  Zła władza = boża kara, opór jest możliwy wyłącznie wobec prawa sprzecznego z wolą Boga

Kościół północno-afrykański: Tertulian

 Krytyka kultury pogańskiej, obrzuca obelgami Rzym i urzędników, nawołuje do modlitwy za

cesarzy (jako nakaz boży modlitwy za prześladowców i nieprzyjaciół)
 Ani cesarze nie mogą być chrześcijanami, ani odwrotnie, jedynym państwem jakie ch. uznają
jest cały świat
 Odrzuca obowiązek służby wojskowej – chrześcijanin broni cywilizacji modlitwą
 Niespójność w filozofii T.: przeklina Rzym, a jednocześnie podziwia jego aparat władzy,
nazywa cesarza wrogiem i aprobuje treści pogańskiego imperium; zezwala na uczestniczenie
w pogańskich urzędach, nie wyklucza sprawowania urzędów przez chrześcijan
 Niemożliwa jest izolacja Kościoła, skoro jego ambicją jest triumf nad światem

Chrześcijaństwo a prawo

Paweł z Tarsu:
 Sprawiedliwość boża polega na wierze, a nie na „przestrzeganiu Zakonu bez przygany”
 Poganie z natury przestrzegają tego co jest w Zakonie, bo jest to prawo wpisane w ich serca
 Najwyższa zasada: miłowanie bliźniego
 Natura wpisująca swe prawa w serca jest tworem Boga
 Ludzie mogą poznawać dzieło boże coraz lepiej i pełniej; tym samym mogą coraz lepiej
poznawać prawo natury

Pisarze kościelni rozwijali naukę o dualizmie prawa naturalnego (bożego) i pozytywnego

(ludzkiego).
Ireneusz
 podkreśla, że Chrystus nadał nową, głębszą treść prawu natury, zdeformowanemu przez
żydowską tradycję. Jeszcze przed prawem mojżeszowym sprawiedliwi znali prawo natury, bo
mieli je zapisane w sercu i duszy, stąd wniosek: znajomość Zakonu nie jest jedynym źródłem
wiedzy o prawie natury.
Klemens
 nadaje prawu natury cechy stoickiego Logosu, ujawniającego się w ludzkim rozumie oraz
nakazującym czynić dobrze i zakazującym czynić źle. Dekalog to dzieło kierowane przez
boski Logos.
Orygenes
 prawa państwowe (dane jest państwom na piśmie) są różne, często sprzeczne, czasami
niesprawiedliwe. Należy je szanować, ale gdy nie jest sprzeczne z prawem natury –odrzucenie
prawa nielegalnego – anomos. Prawa ograniczające chrześcijan nie są lepsze od praw
scytyjskich, czyli barbarzyńskich.
 Drugi rodzaj praw – gdzie Bóg jest ustawodawcą
Tertulian
 Zakończenie procesu kształtowania się dualizmu prawa
 Zwycięstwo idei bezwzględnego prymatu norm bożych
 Ludzkie prawa, zwyczaje, przywileje nic nie znaczą wobec prawdy (Chrystusa), czerpią one
swoja moc ze zgodności z prawem bożym

22
  Ważne jest to co dobre i złe, a nie to co nakazane i zakazane – ustawodawca ludzki jest
omylny,
 Główna treść prawa natury: nakaz miłości bliźniego
 Naruszenie prawa dla chrześcijanina jest świętokradztwem
 Stwierdzenie mocy obowiązującej prawa ludzkiego: przyłożenie do wzorca prawa bożego

Chrześcijaństwo a społeczeństwo

 Wczesne chrześcijaństwo nie było buntownicze (dotyczy także własności i niewoli)

 „Idź, sprzedaj co masz i daj ubogim” zaleceniem dla tych pragnących doskonałości
 Współczucie dla biednych i pochwała ubóstwa
 Własność= czasowe użytkowanie, w istocie należy ona do Boga, przydzielana jest ludziom na
określonych warunkach i na dany czas
 Jezus przyszedł dać ludziom coś cenniejszego od dóbr doczesnych
 Element komunistyczny we wczesnych gminach chrześcijańskich
 Mitygowanie różnic majątkowych jałmużną;
 Gniew przeciw złym bogaczom
 Bogactwo nie polega na własności, ale na używaniu dóbr; nie żądano też rezygnacji z
majątku, ale tylko z „dobrego użytku”, obciążając własność moralnym obowiązkiem jałmużny
 Apele do złych państw o dobre traktowanie poddanych, hasła braterstwa z niewolnikami
 Brak akceptacji dla radykalnych form wyzwolenia i wykupowania niewolników – człowiek i
tak jest niewolnikiem Boga, niewolny chrześcijanin jest bożym wyzwoleńcem, wolny –
niewolnikiem Chrystusowym,
 Równość obowiązuje tylko przed Bogiem, jest kategorią ducha
 Wolność wewnętrzna jest o wiele ważniejsza niż wolność doczesna

10. Św. Augustyna koncepcja państwa, prawa i społeczeństwa.

Św. Augustyn Aureliusz (354 – 430) – ojciec i doktor Kościoła, twórca chrześcijańskiej ideologii
politycznej

Praca: O państwie Bożym

Św. Augustyn o państwie:

 Państwo to twór naturalny wynikający ze społecznej natury człowieka
 Wzorując się na dualizmie platońskim stwarza koncepcję dwóch państw:
a) Państwo ziemskie (civitas terrena) – struktura cielesna znajduje się w stanie walki;
panuje tu zło, gdyż żyje w nim tylko garstka obywateli civitas Dei, a reszta to
grzesznicy, stąd celem państwa jest represja wobec grzeszników, zapewnienie pokoju
i bezpieczeństwa
b) Państwo boże (civitas Dei) –struktura duchowa; niewidzialny Kościół na czele z
Chrystusem, do którego należy ostateczne zwycięstwo, porządki są tu doskonałe, bo
odzwierciedlają dobro;
Wszelka władza pochodzi od Boga, ale Bóg stworzył państwo z powodu grzechu –gdyby nie upadek
ludzi, państwa by nie było. Państwo boże ma trwać wiecznie. A. pojmował dzieje gatunku ludzkiego
jako nieustanną walkę państwa bożego z państwem szatana (civitas diaboli). Współegzystowanie w
realnym państwie obywateli państwa bożego i państwa szatana czyni samo państwo niepewnym,

23
 podatnym na pokusy podsuwane przez diabła, niezdolnym do poprawienia ludzkiej natury. Państwo
jest jednak potrzebne, bo stwarza warunki zewnętrznego pokoju i bezpieczeństwa. A. mówi, że Bóg
daje władzę dobrym i złym. Jeśli chce doświadczyć ludzi, zsyła im nawet tyranów. W ramach
koncepcji państwa pojawia się także formuła cogite intrare (zmuście ich –heretyków, by weszli do
jedności Kościoła), aprobująca strach jako najlepsze lekarstwo przeciwko herezji (kacerstwu) i
interwencję państwa w tej kwestii – zasada: państwo to boski instrument do karania, którego nie
potrzebują jedynie nieliczni sprawiedliwi.
Podkreśla wagę sprawiedliwości w państwie – państwo bez sprawiedliwości to państwo bandyckie.
Wg A. państwo powinno działać zgodnie z zasadami chrześcijańskimi, początkowo sprzeciwia się
ingerencji państwa w spory religijne, ale ostatecznie przyjmuje pogląd przeciwny – państwo powinno
wspierać Kościół w walce o utrzymanie ładu w K.
Św. Augustyn o prawie:
 Prawo naturalne zapisał Bóg w „duszy rozumnej ”, dlatego nie można zasłaniać się jego
nieznajomością
 Niemożliwa jest sprzeczność między prawem a moralnością
 Prawo od moralności odróżnia jego przymusowość
 Cel prawa: unikanie lub wyrównanie nadużycia
 Podział prawa:
a) Prawo wieczne, boskie (lex aeterna) - jest ponadczasowe i doskonałe;
sprawiedliwość = powszechne panowanie idealnego ładu, zawiera najwyższa wiedzę i
powszechną mądrość, człowiek rozsądny, pogłębiający cnoty chrześcijańskie, stosuje
w praktyce tylko zasady prawa bożego, które są wystarczające godziwego życia i
pojednania z Bogiem;
b) Prawo naturalne (lex naturalis) - zostało wpisane przez Boga w duszę ludzką,
człowiek odkrywa je z chwilą osiągnięcia wieku rozumnego, są niezbędne do życia i
prawidłowego rozwoju, wspólne dla wszystkich narodów, wzorowane na ius gentium,
nawiązuje do nakazów moralnych ze Starego Testamentu
c) Prawo stanowione, doczesne (lex temporalis) - zbliżone do rzymskiego ius civilis, nie
zawiera zasad idealnej sprawiedliwości, jest zmienne, w przeciwieństwie do prawa a)
i b) jest zagwarantowane przymusem, opiera się na zewnętrznych ocenach
postępowania człowieka (stanowi o jego niedoskonałości) podczas gdy a) i b)
odwołują się do wartości duchowych ( a i b mają przewagę c) – podkreślenie
istniejącej granicy między prawem a moralnością;
Teoria prawa opiera się na założeniu posiadania przez państwo instrumentów umożliwiających
osiągnięcie stojących przed nim celów, dlatego podstawowym okazuje się być prawo spisane, za
którym stoi władza państwowa. Należy stosować prawo doczesne, bo jest ono gwarantem spokoju i
poczucia bezpieczeństwa, ale w razie konfliktu z prawem boskim, należy zastosować to drugie –
podwaliny pojęcia „prawa oporu”.
Św. Augustyn o społeczeństwie:
W państwie realnym współegzystują obywatele obu – bożego i szatana. Ci ostatni mają znaczną
przewagę liczebną nad tymi sprawiedliwymi, obdarzonymi łaską Boga. Pesymizm A. widoczny jest
już przy założeniu, że ogromna większość ludzi jest zła: ludzie są zachłanni, żądni zaszczytów i
władzy, porównuje ich do połykających się nawzajem ryb – większy zjada mniejszego.
Chrześcijanie powinni być posłuszni także tyranowi. Społeczeństwu przysługuje prawo oporu
(biernego, spokojnego) w sytuacji, gdy normy prawa ludzkiego, pochodzące od państwa naruszają
prawo boże. Jednak nawet najmądrzejszy władca nie może sprawić, by obywatel stał się cnotliwy,
może jedynie z zewnątrz ograniczyć jego złe czyny, być biczem bożym.

24
Nauka społeczna A. opiera się na założeniu poszanowania godności i równości człowieka. Jest
zwolennikiem wspólnoty dóbr na wzór organizacji pierwszych gmin chrześcijańskich. Ideałem byłoby
wyrzeczenie się jej i wspólne wytwarzanie i spożywanie dóbr, ale zdaje on sobie sprawę, że własność
indywidualna mimo wszystko porządkuje stosunki społeczne.
Idea równości prowadzi do uznania powszechności pracy, praca dowodzi godności i przydatności
człowieka, wszyscy powinni po części uprawiać pracę fizyczną i umysłową. A. potępia nieróbstwo.
Św. A. potępiał także niewolnictwo, które zaprzeczało godności, równości i powszechności pracy.
Niewolnictwo zrodziło się z grzechu i należy do państwa szatana. Zdawał sobie sprawę z
niemożliwości eliminacji niewolnictwa w ówczesnych warunkach, dlatego postulował wyzwalanie,
ludzkie traktowanie, przyjmowanie niewolników do rodzin.
Za podstawową jest rodzina, połączona i spojona więzami emocjonalnymi. Stanowi podstawę
dalszych form organizacji politycznej, odpowiada prawu boskiemu i naturalnemu. Władza państwowa
opiera się na rodzinie, a w dalszej kolejności także w prawie bożym . A. przejmuje od Pawła z Tarsu
„non est potestas nisi a Deo”.
Wyróżnia trzy dziedziny stosunków międzyludzkich:
a) Rodzinna (domestica)
b) Państwowa (pax civilis )
c) Międzynarodowa (pax terrena)

*filozofia powinna służyć wierze, inaczej traci wartość; prawdziwa filozofia musi być zgodna z
chrześcijanizmem – filozofia i religia wypływają z wiary
*inspiracja Platonem

11. Kodeks Justyniana, glosatorzy, komentatorzy i postglosatorzy.

Justynian Wielki był cesarzem bizantyjskim w VI w. n.e. Pracę nad jego kodeksem, zwanym
Kodeksem Justyniana rozpoczęły się w VI w. za sprawą specjalnej komisji na czele z Trybonianem.
Składał się on z trzech wielkich dzieł :
1) Kodeks – ogłoszony w 529 r.- zbiór konstytucji będących w mocy – 12 ksiąg
2) Digesta lub Pandecta -533 r. – wyciągi z pism prawników zestawione w układzie rzeczowym,
największa część całej kodyfikacji
3) Instytucje – 533 r. – rodzaj podręcznika prawa rzymskiego, oparty na: ”Instytucjach” Gaiusa
Później pojawiły się też Nowele – zbiory konstytucji wydanych przez Justyniana od czasu
wprowadzenia Kodeksu. Całość kodyfikacji justyniańskiej zwana jest Corpus iuris civilis. Bardzo
znamienne dla rzymskiego prawa prywatnego był jego charakter indywidualistyczny – obywatel mógł
zawierać różnorakie umowy, miał zapewnioną swobodę w swych stosunkach obligacyjnych, a prawo
stało na straży praw indywidualnych właściciela i prawa własności.
Glosatorzy – uczeni związani z Uniwersytetem w Bolonii komentujący w XII i XIII w. poprzez glosy
Corpus Iuris Civilis. Szkołę tą założył Irnerius. Glosatorzy posługiwali się metodą egzegetyczną, która
polegała na tłumaczeniu tytułu za tytułem i zdania za zdaniem tekstów zbiorów justyniańskich.
Wywarli oni ogromny wpływ na rozwój prawa w średniowiecznej Europie.
Postglosatorzy ( komentatorzy) zaczęli działać pod koniec XIII w. i zajmowali się twórczym
przystosowaniem prawa rzymskiego do potrzeb współczesności. Potrafili w swoich obszernych
komentarzach połączyć czysto teoretyczne i abstrakcyjne rozważania z potrzebami praktyki. Ich
twórczość dała początek nowym dziedzinom prawa ( handlowemu, międzynarodowemu prywatnemu).
Ich dzieła stanowiły podstawę znajomości prawa rzymskiego i pełniły rolę czynnika ujednolicającego
wiele systemów partykularnych Europy.

25
 12. Idea imperialna.
I. Teologia imperialna – za jej twórcę uznaje się Euzebiusza (IV w.), biskupa Cezarei, historiografa i
doradcę cesarza Konstantyna Wielkiego. Teologia ta miała uniwersalistyczny i absolutny charakter.
Rozwinęła się w Cesarstwie Rzymskim, następnie przejęło ją Bizancjum, nawiązały do niej również
Cesarstwo Karola Wielkiego i Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego.

1. Cesarstwo Rzymskie:

- Euzebiusz prezentował zwycięstwa Konstantyna jako sukcesy chrystianizmu nad pogaństwem.

Tłumaczył, że Cesarstwo Rzymskie zjednoczyło ludzi, by ułatwić szerzenie ewangelii, w
uniwersalnym cesarstwie widział gwarancję zwycięstwa światowej wiary. Cesarza przedstawiał jako
interpretatora słowa bożego, jako rządcę całej ludzkości. Monarchizm w doktrynie Euzebiusz z
Cezarei miał wkrótce stać się podłożem całej tradycji politycznej Bizancjum, a także podłożem
sporów między władzą świecką, a duchową.

2. Bizancjum:

- Upadek cesarstwa zachodniego nie zniweczył przekonania o trwałości i jedności imperium. Idea ta
przetrwała, a nawet ugruntowała się na Wschodzie, w cesarstwie bizantyjskim. Bizancjum było teraz
głównym pretendentem do władztwa światowego, a doktrynalną podstawę tych aspiracji stanowiła
teza o rzymskości wschodniego cesarstwa.

- Bizantyjską doktryną imperialną był cezaropapizm. Miała ona zapewnić jedność i potęgę państwa.
Doktryna ta łączyła tradycje rzymskie (szczególnie zaś tradycje rzymskiego pryncypatu i dominatu) z
elementami chrześcijańskimi, wpływy hellenistyczne z wątkami orientalnymi.

- Podstawowym składnikiem tej doktryny było boże namiestnictwo cesarza. Cesarz jest władcą
chrześcijańskim. Jeden jest Bóg na niebie i jeden cesarz na ziemi, zastępca Boga do spraw
doczesnych. Jest on naśladowcą Boga i jego ziemskim obrazem. Wiele było w tej symbolice
elementów zapożyczonych z pogańskich tradycji Wschodu, np. obowiązek adoracji cesarza w pozycji
leżącej oraz insygnia cesarskiej godności i władzy: orzeł (ptak Jowisza), kula ziemska (która do dziś
przetrwała w postaci jabłka monarszego), aureola (symbol tarczy słonecznej). Cesarz - wedle
wyobrażeń Bizantyjczyków - był wszechobecny; jego obrazy wisiały w urzędach i kościołach, jego
wizerunki figurowały na znakach wojska, na monetach i nakryciach głowy. Władza cesarska
obejmowała cały świat. Cesarz był też głową Kościoła, a wspólnotę chrześcijan utożsamiano ze
wspólnotą państwową.

- Absolutnego władcy Bizancjum nie uważano jednak za despotę czy tyrana. Cechą charakterystyczną
teologii politycznej tego imperium było to, że potrafiła ona połączyć ideę samowładztwa z teorią
cesarskich obowiązków. Cesarz miał działać dla dobra poddanych, miał im zapewnić sprawiedliwość,
podległe mu organy miały działać "zgodnie z wolą bożą i trwogą wobec Boga".

3. Imperium Karola Wielkiego:

- Karol Wielki, który w 800 roku został koronowany w Rzymie cesarzem wskrzesił i urzeczywistnił
imperialną ideę, co miało wielkie znaczenie dla późniejszych średniowiecznych doktryn politycznych.
Nowy władca nadał swemu państwu charakter chrześcijański. Karol Wielki uznał się za obrońcę i
patrona religii, uważał się za zwierzchnika Kościoła, mianował i usuwał biskupów, czuwał nad
moralnością duchowieństwa, prowadził akcję misyjne i rozstrzygał spory w sprawach o czystość
wiary.

26
4. Święte Cesarstwo Rzymskie Narodu Niemieckiego:

- Odnowione w drugiej połowie X w. przez Ottona I cesarstwo zachodnie było obok Bizancjum
najważniejszą strukturą polityczną w średniowiecznej Europie. Kontrolowało ono rozległe terytoria,
narzucało swe zwierzchnictwo krajom sąsiednim na Wschodzie i Południu, a cesarz uosabiał -
jak jego konstantynopolski konkurent do światowego władztwa - szczyt piramidy godności
monarchicznych i książęcych. Treści nowego cesarstwa (świętego były podobne do
karolińskich. Cesarz to władca wielu krajów i ludów, patron kościoła, bicz boży przeciwko
poganom, symbol jedności europejskiej, sukcesor dawnego Imperium Romanum.

- Doktryna światowej władzy średniowiecznego cesarstwa ukształtowała się w pełni w XII i XIII w
ostrym sporze z papiestwem. Ale uniwersalizm cesarzy nie był wymierzony wyłącznie
przeciwko papiestwu i papalizmowi, jego funkcje były daleko szersze. Uniwersalizm cesarski
to przede wszystkim tytuł prawny, uzasadnienie i wyraz ideologiczny niemieckiej ekspansji
feudalnej - agresywnej polityce niemieckiej na terenie Włoch i w krajach Słowiańszczyzny
oraz interwencji w wewnętrzne sprawy państw Europy.

- W ideologii imperialnej cesarstwa konkurowały z sobą różne wątki. Obóz cesarski korzystał
równocześnie z argumentów religijnych, historycznych i prawnych. Na czoło wysuwano
zasady podkreślające chrześcijański charakter cesarstwa. Argumentacja historyczna w
ideologii imperialnej miała walor pomocniczy. Wskazywano na cesarstwo jako na schedę
odziedziczoną po dawnych Rzymianach (poświadczała tę ideę nazwa cesarstwa, akcentująca
jego rzymskość). Ujmowano jego cele jako misję cywilizacyjną, pozostawioną w testamencie
przez antyczne imperium. Widziano wreszcie w uniwersalnym kształcie dawnego Rzymu
wzorzec ogólnoświatowego mocarstwa, którego średniowieczni władcy cesarscy są
wskrzesicielami i naśladowcami. Znacznie mocniejsze wsparcie znajdowała cesarska
ideologia imperialna w prawie rzymskim. Zwano je często otwarcie "prawem cesarskim".
Prawo rzymskie adaptowali dla potrzeb cesarza glosatorzy. Przenosili oni na osobę cesarza
justyniańskie pojęcia o władzy rzymskiego imperialii.

- Teoria imperialna wyrastała z przewagi cesarstwa niemieckiego w średniowiecznej Europie

Środkowej. Wyrażała tęsknoty i dążenia do umocnienia tej przewagi. Przetrwała ona
średniowiecze, choć od XIV w. nie miała już pokrycia w rzeczywistości, nie potrafiła bowiem
na dalszą metę zapewnić jedności politycznej cesarstwa. Uniwersalizm sprzyjał rozproszeniu
władzy cesarza, jego uzależnieniu od książąt Rzeszy i nie zapobiegł rozdrobnieniu
feudalnemu.

II. Imperializm (łac. imperialis - "imperium", "władza") – polityka państw o statusie lub
aspiracjach mocarstwowych, zmierzająca do rozszerzenia ich wpływów politycznych,
militarnych, gospodarczych i kulturalnych na obszary do nich nienależące. Jest to również
okres historyczny zapoczątkowany w ostatnim ćwierćwieczu XIX wieku, odznaczający się
światową dominacją kilku wielkich mocarstw. W myśli marksistowskiej, to najwyższe
stadium rozwoju kapitalistycznej formacji społeczno-ekonomicznej.

Nazwa tego kierunku pochodzi od nazwy Cesarstwa Rzymskiego - Imperium Romanum. Nawiązuje
więc wyraźnie do uniwersalistycznego charakteru tego państwa, którego nieukrywaną ambicją było
podporządkowanie sobie całego cywilizowanego świata i zdominowanie go, nie tylko pod względem
politycznym, lecz i kulturowym. Pojęcie imperializmu wiąże się niewątpliwe z zagadnieniem
nacjonalizmu - wielu przypadkach refleksja teoretyczna dotycząca tych dwóch kwestii jest tożsama.

1. Imperializm Bonapartego:

27
 - Cesarstwo Napoleona Bonaparte oficjalnie w żadnym dokumencie nie głosiło idei
uniwersalistycznych. Przeciwnie, wydaje się, że sam tytuł Napoleona – Cesarz Francuzów –
zdecydowanie wykluczał podejmowanie jakichkolwiek dążeń w tym kierunku. Z drugiej strony jednak
Pierwsze Cesarstwo nawiązywało zarówno do tradycji Cesarstwa Rzymskiego, jak i do „rodzimej”
tradycji Karola Wielkiego.

- Kult potęgi państwa, jego wewnętrznej spójności, silnej władzy centralnej, hierarchii, jedności
prawa, łączył się z poczuciem misji, a dążenie do rozciągania władzy nad licznymi krajami, przede
wszystkim tymi, które należały niegdyś do Cesarstwa Rzymskiego czy Karolińskiego, wskazywała
wyraźnie na źródło inspiracji. Napoleon posunął się nawet o krok dalej niż Karol Wielki, który
koronował swojego syna – nie tylko nałożył koronę żonie, lecz także samemu sobie, wyjąwszy ją
uprzednio z rąk papieża.

- Nawiązanie do tradycji imperialnej widoczne było także w obrzędowości, sztuce, architekturze, a

nawet strojach damskich. Paryż, intensywnie przebudowywany, przygotowywany był do roli stolicy
Europy.

- Napoleon deklarował, że pragnie dać całej Europie zdobycze Rewolucji Francuskiej. Nie było to
pozbawione racji – szeroka recepcja Kodeksu Napoleona, rozpowszechnianie się w państwach
europejskich konstytucji.

- Sam Napoleon, już jako więzień na Wyspie Świętej Heleny, przedstawiał swój plan, który zmierzać
miał do budowy zjednoczonej Europy, złączonej jednym wspólnym systemem prawa i walutą, Europy
bez granic i barier handlowych. Jednocześnie kontynent miał być federacją narodów, które pragnął
skonsolidować, aby z każdego z nich zrobić jednolitą narodową bryłę. Naród traktował jako świadomą
i dobrowolną wspólnotę polityczno-prawną, w odróżnieniu od koncepcji niemieckich, akcentujących
czynnik historyczny i kulturowy.

2. Rozwój rosyjskiej doktryny imperialnej:

- Powstałe po upadku Napoleona Święte Przymierze i jego dziedzictwo posiadało także charakter
imperialistyczny. Szczególnie wyraziście uzewnętrzniło się to w Rosji – „pogromczyni Napoleona”,
„wybawicielce Europy”.

- Imperializm rosyjski rozwijał dwa kierunki aktywności:

1) Przekonanie o Rosji jako naturalnym centrum Słowiańszczyzny, która powinna zjednoczyć się pod
carskim berłem.

2) Dążenie do panowania nad podbitymi przez Turcję obszarami byłego Cesarstwa Bizantyjskiego.

Jednocześnie Rosja była obecna w sporach dotyczących podporządkowania sobie przez potęgi
europejskie Persji Japonii, czy Chin.

Rosyjskie doktryny imperialne:

1) Panslawizm – swój początek wziął od rozwijającego się w Rosji w latach 40. XIX wieku
konserwatywnego ruchu słowianofilskiego (konstanty Aksakow, Aleksy Chomiakow, Iwan
Kirejewski), podkreślającego wyższość rdzennych rosyjskich i prawosławnych patriarchalnych
rozwiązań społecznych nad kapitalistyczną Europą, który pod wpływem wojny krymskiej (1853-1856)
przekształcił się właśnie w panslawizm. Szczególną rolę odegrał w tym Iwan Aksakow (1823-1886).
Do teorii słowianofilskiej, głoszącej wyższość narodu rosyjskiego nad innymi narodami Europy,
dołączył pochwałę rosyjskiego państwa, które pragnął przekształcić w federację narodów
słowiańskich, pod wyraźną hegemonią Rosji.

28
2) Historiozofia – jej twórcą był Mikołaj Danilewski (1822-1885). Stworzył on koncepcję opartą na
wyróżnieniu kolejnych typów kulturowo-cywilizacyjnych, w ramach których dokonywać się może
rozwój (czteropierwiastkowy) w dziedzinie religii, kultury, polityki i organizacji społeczno -
ekonomicznej. Jego zdaniem istniało dziesięć takich typów, z których ostatni, germańsko – romański
dożywa właśnie swoich dni, ustępując miejsca kolejnemu. Zastąpi go typ słowiański, w którym
główną rolę odgrywać będzie Rosja i który będzie pierwszą kulturą w pełni rozwijająca wszystkie
cztery pierwiastki.

3) Bizantynizm – koncepcję tę wysunął Konstanty Leontiew (1831-1891). Podzielając pogląd

Danilewskiego, dotyczący następujących po sobie typów kulturalno– historycznych, przyszłość Rosji
po zdobyciu Konstantynopola widział on w odrodzeniu imperium na wzór Bizancjum, którego istotne
pierwiastki, w formie prawosławia i samowładztwa przetrwały we współczesnej Rosji.

3. Imperializm brytyjski:

- Począwszy od lat osiemdziesiątych XIX wieku imperializm brytyjski był nie tylko potężnym prądem
politycznym, lecz i kulturowym. Politykę imperialną pod rządami królowej Wiktorii popierali wybitni
intelektualiści i artyści ówczesnej Anglii. Powszechnie traktowano ją w kategoriach misjonistycznych
(ekspansja ujmowana była najczęściej w kategoriach misji cywilizacyjnej, odpowiedzialności za ludy
stojące niżej na szczeblach rozwoju, stanowiącej „brzemię białego człowieka”). Narody podbite
traktowano jako niedojrzałe, znajdujące się w stadium dzieciństwa i stąd niezdolne do samodzielnego
rozwoju.

- Głównymi myślicielami tamtego okresu formułującymi pochwały dla brytyjskiego imperializmu byli
Rudyard Kipling (1865-1936) i John Ruskin (1819-1900).

- Wierny słuchacz Rusina – Cecil Rhodes, powołując się na boski plan stworzenia wszechświatowego
porządku, uznał, że zrealizować ów plan jest w stanie jedynie rasa anglosaska i pod tymi hasłami
rozpoczął uwieńczone znacznymi sukcesami działania zmierzające do podboju Afryki Południowej.

- Przywiązanie do tradycji imperialnej w Anglii sięgało głęboko w wiek XX, skoro jeszcze w 1942 r.
premier Winston Churchill oświadczył: „Nie po to zostałem premierem, aby przewodniczyć przy
likwidacji Imperium Brytyjskiego”.

4. Imperializm w doktrynie komunistycznej:

Termin „imperializm” został uznany zgodnie z tytułem książki, której autorem był Włodzimierz Lenin
(1870-1924) , za „najwyższe stadium kapitalizmu”. Lenin, koncentrując się głównie na ekonomicznej
stronie zagadnienia, uznał za cechy wyróżniające imperializm: powstanie monopoli o zasięgu
światowym, ukształtowanie się oligarchii finansowej, zwiększenie roli eksportu kapitału, podział
świata na strefy wpływów międzynarodowych związków kapitału i zakończenie podziału
terytorialnego świata między mocarstwa. Konsekwencją takiego ukształtowania się relacji
międzynarodowych jest zaostrzenie konkurencji, konfliktów, nieuchronność wybuchu wojen. Ma to
związek z leninowską teorią rewolucji, która zdaniem jej twórcy ma wybuchnąć w kraju, w którym
imperializm rozwinięty jest najsłabiej i który przegrywa w konkurencji ze światowymi potęgami,
nękany wybuchami niezadowolenia obywateli na tle ekonomicznym (chłopstwo) i narodowym – a
więc w Rosji.

5. Imperializm niemiecki: Idee roku 1914:

- W czasach Bismarcka reprezentantem imperializmu niemieckiego był historyk, Heinrich von

Treitschke (1834-1896), autor dzieła „Historia Niemiec w wieku XIX”. Prezentował w nim obraz
historii, który na wiele lat ukształtował poglądy Niemców. Był antysemitą, przeciwnikiem
katolicyzmu, apologetą wojny. Jego wersja nacjonalizmu niemieckiego była konserwatywna.
Pozytywnie oceniał suwerenną monarchię, będącą symbolem jedności i potęgi narodu i starą pruską

29
 szlachtę, jądro narodu niemieckiego, podstawę najlepiej zorganizowanego państwa – państwa
niemieckiego, uprawnionego do walki o swoją przyszłość kosztem wszystkich innych narodów, wśród
których posiada do spełnienia, jako wśród niższych rasowo, misję cywilizacyjną.

- W podobnym tonie formułował swoje poglądy Paul de Lagarde, rówieśnik Treitschkego, twórca
nacjonalistycznej „ideologii niemieckiej”. Nowością był w jego koncepcji projekt stworzenia
narodowej religii (nie tylko Kościoła), opartej na czysto germańskich wierzeniach.

- Imperialne nastroje w Niemczech ujawniły się najbardziej wyraziście w czasach rządów kanclerza
Otto Von Bismarcka, który zajmował to stanowisko od czasu powstania cesarstwa niemieckiego do
roku 1890. W wydaniu Bismarcka zjednoczenie oznaczało raczej zaanektowanie krajów niemieckich i
poddanie ich hegemonii Prus. W rezultacie więc w nowopowstałym cesarstwie dominował duch
monarchii pruskiej ze wszelkimi tradycjami nacjonalizmu i militaryzmu, istniejącymi w tym państwie.

- Pewnym zaniedbaniem polityki Bismarcka w stosunku do ogólnych trendów panujących w

ówczesnej Europie było późne przystąpienie do prowadzonej przez inne mocarstwa polityki
kolonialnej. Naprawienie tego „błędu” kanclerza stało się hasłem dla późniejszej,
ekspansjonalistycznej polityki Niemiec.

- W czasach Bismarcka, począwszy od lat 80. XIX stulecia, narastać zaczęły w Niemczech nastroje,
które apogeum osiągnęły w przededniu Pierwszej Wojny Światowej w 1914 roku. Poza sięgającym
Fichtego nacjonalizmem niemieckim (rok 1914 ogłoszono w Niemczech rokiem Fichtego), kultem
państwa, rozwijanym przez Hegla, obecnym w ideologii obu tych myślicieli kultem wojny,
militaryzmem pruskim, kontynuacji doczekały się i inne idee. Wśród nich można odnaleźć wiążącą się
z myślą niemieckiego Romantyzmu ideę mesjanizmu i pangermanizmu czy wizję Wielkich Niemiec.
Powszechnie wyznawany był też rasizm. Dużą rolę odgrywał również ruch zwany volkizmem,
jednym z jego twórców był wspomniany już de Lagarde. Nazwa tego ruchu wywodzi się od słowa
„Volk”, czyli naród, ale również i lud, które to pojęcie interpretowano różnorako, zawsze jednak
nadawano mu znaczenie bardzo szerokie. Służyło ono jako hasło dla żądań rozszerzenia granic Rzeszy
na ziemie, na których dominował etnicznie niemiecki Volk. Zaczęła się też pojawiać idea wodza,
przywódcy, który zrealizuje wielkomocarstwowe ambicje Niemców. Wszystkie wymienione wyżej
trendy ideowe w przededniu 1914 roku weszły w skład oficjalnej ideologii cesarstwa niemieckiego.

13. Papalizm i koncyliaryzm.

PAPALIZM - ogólnoświatowa, duchowna i świecka (uniwersalna) suwerenność papieża

Powstał już w XI w. dzięki umacnianiu się kościoła, wzrostowi absolutyzmu papieża w kościele.

Do jego rozwoju przyczyniły się:

 Spór gregoriański – spór o inwestyturę (mianowanie) biskupów; rozegrał się między

papieżem Grzegorzem VII a cesarzem Henrykiem I; cesarz dwukrotnie podczas sporu był
pozbawiany władzy przez papieża; Grzegorz VII odwoływał się do nowych sił społecznych,
wykorzystywał opozycyjnych książąt i możnych, wspierał północnowłoską partię, popierał
jedność Włoch przez wskrzeszenie tradycji rzymskich, zawierał sojusze z monarchiami
Rzeszy; Grzegorz VII zapoczątkował również proces desakralizacji władzy świeckiej –
państwo to twór z istoty zły, grzeszny, a władza państwowa zrodziła się z podszeptu szatana
by panować nad równymi sobie; dlatego państwo może istnieć tylko, gdy realizuje postulaty
sprawiedliwości bożej – pobłogosławione przez kościół, na czele papież, jako namiestnik
Boga; papież jest najwyższym, nieomylnym sędzią, może usuwać innych władców;
 Idea krzyżowa – w pełni rozwinęła się w XII w., miała umocnić pozycję polityczną
papiestwa, które chciało własnego państwa na terenie Jerozolimy, by osłabić kościół grecki, a

30
 także pomóc w walce z poganami i heretykami; wyprawy były pod pretekstem odzyskania
grobu Chrystusa i walki z Saracenami; ukazywano je jako idea biblijnego marszu ku ziemi
obiecanej, a śmierć podczas nich poniesiona prowadzić miała do zbawienia;
 XIII w. (apogeum papalizmu) – zakończona centralizacja kościoła, strzeżenie posłuszeństwa
innych duchownych, ściąganie danin – potęga materialna, wzrost rangi sądownictwa
papieskiego w sprawach świeckich, wzrost zakonów realizujących politykę kościoła, wpływ
na uniwersytety, pomnożenie państw lennych papiestwa; pontyfikat Innocentego III
zdecydowanie umocnił papiestwo, Innocenty IV – „najpierw trzeba poskromić smoka (cesarza
Fryderyka II Rogera), potem łatwiej będzie rozprawić się z małymi wężami – monarchami
państw wokół Rzeszy;
 prawo kanoniczne i rzymskie – prawo kanoniczne było zbiorem materiału biblijnego,
patrystyki (nauka ojców kościoła), ustawodawstwa soborowego, prawa papieskiego; w 1234r.
Grzegorz IX kodyfikuje dekretały;
 prawo natury – w dużej mierze utożsamiane z prawem boskim

Teorie wspierające papalizm (nie odbierały całej władzy cesarzowi, tylko ingerowały w nią w
sytuacjach grzesznych):

- teoria jedności świata (świat jak organizm człowieka, nie może mieć dwóch głów, tylko papieską) ·-
teoria kościoła duszy i władzy świeckiej ciała (najważniejszy byt uduchowiony) ·- teoria wyższych
zadań papiestwa i niższych celów państwa (ziemskie cele są zaledwie cząstką ostatecznego) ·- teoria
kościoła, jako instytucji doskonałej i państwa, jako tworu obarczonego grzechem (papież może usunąć
omylnego cesarza, sprawdza czy nadaje się do sprawowania władzy jeszcze przed objęciem urzędu)
- teoria wikariatu ( po śmierci cesarza władza wraca do papieża, jako wikariusza Chrystusa)
- teoria dwóch mieczy ( Bóg dał Piotrowi dwa miecze)
- teoria darowizny Konstantyna ( wspierała ambicje zakonów rycerskich)
- teoria papieża, jako reprezentanta ludu rzymskiego
Nurt hierokracji - druga poł. XIII w.; pogląd, że władza papieska może wykonywać władzę świecką
bezpośrednio, w każdym przypadku; cesarz tylko wykonywał władzę, której istota należała do
papieża; odrzucano wszelkie pozory dualizmu; papież Bonifacy VIII podniósł swą wadzę do godności
dogmatu wiary;

KONCYLIARYZM – odpowiedź na doktrynę pełnej władzy papieża w kościele; jego

przedstawiciele oddawali władze w ręce kolegium biskupów, soboru; rozwinęli tezę o kościele, jako
korporacji, której papież jest głową, przeczyli nieomylności papieża (nieomylny tylko kościół
powszechny) – może być usunięty z urzędu za herezje; w skrajnych poglądach przewidywali elekcję
papieża przez wiernych; koncyliaryzm był odbiciem trudności w kresie wielkiej schizmy, sprzyjał
dążeniom do autonomii kościołów narodowych;

14. Państwo, prawo i społeczeństwo w starożytnych Chinach i w myśli

wczesno muzułmańskiej.
Starożytne Chiny.
Myśl wschodnia jest płynna i nie da się jej pojęć w sposób analityczny. Początkiem wszystkiego jest
Księga Przemian(I-czing). Jest to księga wróżebna opisująca kosmos i rzeczywistość. Daje ona
podstawy do Taoizmu oraz konfucjanizmu. Później pojawia się teoria, że także dla buddyzmu.

31
 Lao-Tsy (VII/VI w. p.n.e.) chiński myśliciel, twórca taoizmu. W jego koncepcji kluczowym pojęciem
jest Dao (Tao, Dzao )-„ nie da się określić czy jest”. Dao jest zabijane przez określanie rzeczy. Im
więcej wiemy tym bardziej oddalamy się od Dao. Nazywanie wyrywa z drogi do harmonii. Harmonię
można osiągnąć przez kontemplacje. Natura(istota rzeczy) także jest Dao. Działanie może
doprowadzić do skrajności, dlatego ważne jest niedziałanie. Jego zdaniem cnotę (Te) osiąga się przez
niedziałanie. Za cnotę uważa miłość, oszczędność, skromność i umiarkowanie. Człowiek ma dążyć do
życia z naturą.
Lao-Tsy uważa, że państwo jest złe, ale konieczne. Ma pomagać w żyć w warunkach niedziałania.
Ważnym warunkiem taoizmu jest prostota. Był przeciwnikiem zawiłego prawa, uważa, że im więcej
praw tym więcej jest przestępców.
Konfucjusz (551-479 p.n.e.)- był filozofem etykiem, myślicielem politycznym. Pierwszy w Chinach
nauczał prywatnie, był założycielem szkoły filozoficznej literati. Najważniejszym jego dziełem jest:
„Lunyu” (Dialogi konfucjańskie), będące zbiorem jego wypowiedzi zebranych przez uczniów.
Konfucjusz prawdopodobnie sam nie chciał nic napisać dla przyszłych pokoleń. Jego nauki wywarły
ogromny wpływ na Chiny, gdzie konfucjanizm był krają ortodoksją do rewolucji z 1911r.
Do głównych założeń jego nauki zalicza się: wprowadzenie zasad moralności do władz politycznych,
zamiana rządów siły na rządy cnoty. Pragnął wprowadzić reformy zapewniające ład i spokój w
państwie oraz rodzinie. Był zwolennikiem doskonalenia się osobowości człowieka, przywracającej
równowagę w państwie. Doskonalenie się na polegać na odczuwaniu troski do innego człowieka- jest
to źródło szczęścia. Dla dobrego funkcjonowania społeczeństwa konieczne jest naprawienie nazw,
które tworzą istotę rzeczy, np. istotą władcy jest sposób bycia władcą, dlatego władcą może być
nazwany tylko ten, który sprawuje realną władze. Toteż nazwa musi się pokrywać z rzeczywistością.
Każda nazwa obejmująca relacje społeczne powoduje pewną odpowiedzialność i obowiązki.
Żył w czasie walczących królestw. Uważał ten czas za nie dobry. Poszukuje on wzorca harmonii w
przeszłości. Należy postępować jak starożytni, żyć moralnie, gdyż umożliwia to budowę dobrej
rodziny(podstawowy element społeczeństwa). Dobry człowiek jego zdaniem cechuje się cnotą.
Człowieka dobry cechuje się cnotą, byciem moralnym, prawym, zdolnością uczenia się oraz
umiejętnością stosowania dobrych wzorców z przeszłości. Konfucjusz uważa, że nie każdy może być
takim człowiekiem, dlatego konieczne jest utworzenie warstwy rządzącej oraz poddanych. Władza
może być sprawowana dobrze dzięki, dobrej administracji, która działa na rzecz państwa.
Mo- Tsy – podstawą wszelkiego ładu społecznego jest miłość. Jeżeli ludzie będą się miłować nie
będzie bałaganu ani wojen. Jego zdaniem państwo jest tworem koniecznym, bo nie wszyscy mogą
wszyscy mogą wszystkich miłować. W stanie przed państwowym ludzie byli źli i agresywni, jednakże
oddali się pod panowanie mądrego władcy. Celem władcy jest zapewnienie dobrobytu gospodarczego
opartego na rolnictwie. Dobrobyt ma być warunkiem do wprowadzenia panowania miłości.
Jang-Czu – odrzuca on wszystkiego rodzaju odniesienia metafizyczne. Istniejemy tylko fizycznie od
narodzin, co śmierci. Dlatego człowiek ma dbać tylko o swoje potrzeby. Za szlachetnego uznaje on
człowieka, który posiada cenne rzeczy materialne. Nie znamy jego pism w oryginalne, tylko, jako
krytykę jego poglądów. Toteż jego poglądy są tylko prawdopodobne. Opierały się one na tym by
państwo nie ingerowało w życie człowiek oraz na wycofaniu się człowieka z życia politycznego.
Legiści- najważniejsze w życiu jest prawo. Za pomocą reguł prawnych można zaprowadzić
ład(fizyczny). Uważali, że istnieją różne elementy regulujące spokój i ład. Zaliczane do tych
elementów jest : autorytet, siła fizyczna i same przepisy. Ich zdaniem prawo musi być nie tylko
skuteczne, ale także użyteczne

32
Wczesny Islam
Al Farbi (870-950) - był filozofem, lekarzem i muzykiem. Studiował i komentował dzieła Platona i
Arystotelesa. Próbował przystosować platońskie poglądy polityczne do muzułmańskich realiów.
Najważniejsze jego działa to „Państwo doskonałe”, „Polityka” oraz „Aforyzmy męża stanu”.
Czerpiąc z greckich wzorców uważał, że doskonałość można osiągnąć tylko przez życie w
społeczeństwie. Podzielił społeczeństwa na doskonałe i niedoskonałe, a wśród doskonałych wydzielił
podział na duże(cała ludzkość), średnie(społeczność np. islamu) i małe(konkretne państwo).
Do niedoskonałych zaliczył: dzielnice, ulice i rodzinę (dom). Zwierzchnikiem państwa doskonałego
powinien być najdoskonalszy z członków społeczeństwa. Osoba taka posiada wykształcenie, mądrość
oraz znajomość praw religijnych, dzięki temu może działać dla pomyślności państwa. W Islamie
pierwszym takim władcą był Mahomet. Jednak połączenie wszystkich cech idealnego zwierzchnika
państwa zdarzają się bardzo rzadko. Cechy te jednakże może posiadać kilka osób, wtedy władza
powinna być rozdzielona pomiędzy te osoby. Jego zdaniem narody różnią się od siebie naturalnymi
cechami oraz językiem. Celem człowieka jest szczęście (brak definicji szczęścia), nie każdy samemu
może je osiągnąć, dlatego ludzie potrzebują kogoś, kto pokaże im jak zdobyć szczęście. Al. Farbi
wyróżniał różne typy państw niedoskonałych, każde z tych państw miało jakiś (fałszywy) cel. Bliskie
doskonałości było państwo demokratyczne gdzie wszyscy są równi i wolni. Państwo takie gromadzi
wszelkie dążenia i sposoby życie, co sprawia, że mogą się tam pojawić wybitne jednostki. W państwie
demokratycznym w równym stopniu występuje dobro i zło jednocześnie.

Al. Gazali (1058-1111) - teolog, filozof, mistyk i prawnik. Najwyższy profesor szkoły religijnej w
Bagdadzie. Przez muzułmanów uważany za drugi filar islamu zaraz po Mahomecie. Jego prace
ogromnie wpłynęły na sufizm. Do ważniejszych jego dzieł zaliczamy komentarze dotyczące rodzajów
szkół prawniczych:, „Ożywienie nauk filozoficznych”, „Sztabka Złota”.
Koncepcje filozoficzne przypominają myśl Platona. Jego doktrynę polityczną trudno oddzielić od
wątków filozoficznych i teologicznych. Dokonał on syntezy muzułmańskiej doktryny moralności,
gdzie głową jest teolog, rozumem filozof, sercem sufizm, a ramieniem szariat(prawo). Na szariacie
oparte ma być państwo Boże. Imam mam stać na czele państwa gdyż jest gwarantem porządku
religijnego. Tylko świecka władze może zapewnić autorytet państwu. Dostrzega potrzebę kalifat, gdyż
zapewnia autorytet religijny. Kalif podporządkowany sułtanowi i przez niego wybierany. Państwo
mam za zadnie ułatwić przeciętnemu obywatelowi przygotowanie do życia po śmieci.

15. Awerroes i awerroizm łaciński.

Awerroes był urodzony w XII w. w Cordobie filozofem tłumaczącym na arabski dzieła Arystotelesa,
robiąc to jednak w sposób odmienny niż jego poprzednicy. Jego najważniejsze dzieło to
„Rozproszenie rozproszenia”. Uważał Arystotelesa za najdoskonalsze stworzenie. Poglądy Awerroesa
dały początek tzw. awerroizmowi łacińskiemu ( tłumaczono je na łacinę).
Awerroiści pochwalali postrzeganie rozumowe, które uznawali za całościowe. Rozum steruje ciałem
ludzkim – jest to element wieczny. Uważali jednak, że nie każdy jest wystarczająco mądry, by
rozsądnie podchodzić do rzeczywistości. Dlatego też inteligentni powinni funkcjonować w świecie
filozofii, zaś pozostali na płaszczyźnie religijnej, która zapewnia ład społeczny i dzięki temu
myśliciele mogą w spokoju funkcjonować. Awerroiści przyjmowali także teorię wieczności świata i
rodzaju ludzkiego. Odrzucali jednak dogmat o nieśmiertelności duszy i ciała - nieśmiertelny był cały
rodzaj ludzki.

33
 Wśród głównych przedstawicieli awerroizmu łacińskiego wyróżniamy działających w XIII w. Sigera z
Brabantu i Boecjusza z Dacji. Za główny ośrodek miłośników Awerroesa uchodził Uniwersytet w
Paryżu. Przejęli oni poglądy Awerrosa o wieczności świata, czy też o tym, że szczęście można
osiągnąć tylko od życia do śmierci. Szczęściem jest zaś uświadomienie sobie tego, że jest się częścią
świata przyrodniczego, poznanie jego reguł i świadomość, że nie da się żyć wbrew nim. Ich poglądy
był sprzeczne z myśleniem chrześcijańskim. Głosili teorię tzw. podwójnej prawdy- filozoficznej i
religijnej. Siger z Brabantu przyjmował, że prawda rozumowa jest uzupełniana przez prawdy
religijne, zaś Boecjusz z Dacji rozdzielił oba systemu – nie mają one na siebie wpływu. Uznano, że
dwa sprzeczne twierdzenia- filozoficzne i religijne, mogą być równocześnie prawdziwe. Wiary nie
można jednak przekształcić w naukę. Awerroiści oddzielili także instytucje od ich składu osobowego,
a także przyjęli ideę emancypacji władzy państwa, która jest całością, spod kościoła, stanowiącego
część. Sfera sacrum miała być podporządkowana sferze wł. publicznej. Awerroizm łaciński
wprowadził także kolektywizm – jednostka sama niewiele znaczy, bo każda umiera, tak naprawdę
liczy się całość.

16. Tomasz z Akwinu i arystotelizm chrześcijański.

Tomasz z Akwinu (1225-1274) – zakonnik-dominikanin, twórca syntezy średniowiecznej nauki
społecznej kościoła, w 1323 papież Jan XXIII zaliczył go w poczet świętych, w 1879 roku papież
Leon XIII uznał filozofię św. Tomasza za oficjalną naukę Kościoła Katolickiego
Prace: Summa teologiczna, Summa przeciw poganom, O władzy monarchów, komentarze do
arystotelowskiej Polityki
 Ostateczne cele człowieka są celami niebieskimi, ale widzi także dużą wagę spraw
doczesnych
 Odrzucenie pesymistycznej tezy o naturze człowieka
 Między prawdami nauki a prawdami wiary nie ma sprzeczności
 Władza państwowa pochodzi tylko pośrednio od Stwórcy: boska jest tylko sama zasada
władzy
 Warunki godne do zbawienia: pokój (pax) i porządek (ordo) – hierarchiczna struktura
społeczeństwa oparta na nierówności
 Społeczeństwo jest z natury zhierarchizowane – jedni służą drugim:
a) Optimates ( najwięksi feudałowie, duchowni i świeccy stanowiący jedną grupę)
b) Populus honorabilis (nie-magnaci, ale posiadający majątek pozwalający im żyć z cudzej
pracy)
c) Villis populus ( nieposiadający majątku)
 Prywatna własność warunkiem niezbędnym normalnego życia
 Stosunek własności – dwa aspekty : posiadanie i użytkowanie
 Dwie natury i dwa cele człowieka :
a) Jako istota ziemska – cele doczesne
b) Jako istota z nieziemską duszą – cele niebieskie
 Popiera rządy monarchiczne, ale ostrzega przed tyranem
 Nadużycie władzy państwowej:
a) naruszenie prawa bożego i naturalnego (uprawnienie do wypowiedzenia posłuszeństwa)
b) naruszenie konstytucji pochodzącej od ludu (z inicjatywą obalenia tyrana może wystąpić
władza duchowna)
 prymat Kościoła – papieża w państwie, kontroluje władze świeckie i interweniuję, ale jest
przy tym wstrzemięźliwy

34
  państwo stwarza warunki ułatwiające wyzwolenie się z grzechu i prowadzi go pod
przewodem Kościoła do bram raju ( polityka bicza w stosunku do kacerzy)
 hierarchia w prawie:
a) lex aeterna – najwyższa mądrość Boża
b) lex naturalis – odbicie a) w umyśle ludzkim postać nakazów etycznych np. dążenie do
dobrego, unikanie złego; miłowanie bliźniego, oddanie tego, co się komuś należy
c) lex humana – stanowione przez kompetentną władzę państwową, w razie sprzeczności z
b) nie jest w ogóle prawem
+ lex divina – prawo zawarte w PŚ i nauczaniu KK
 tomizm stanowi syntezę średniowiecznej doktryny Kościoła

Arystotelizm chrześcijański u św. Tomasza

Tomasz ma mocne poczucie nieadekwatności postawy platońskiej do rozważań o chrześcijaństwie,
zaadaptowanej dotychczas na ten grunt. Poczucie to brało się przede wszystkim z uznania, że
platońska pogarda wobec materii jest nie do pogodzenia z chrześcijańską wiarą w stworzenie świata i
wcielenie się Boga w ciało ludzkie. Jego sposób postrzegania świata stał się taki sam jak Arystotelesa:
 Św. Tomasz z pełnym poczuciem oczywistości akceptował to, co przekazywały mu zmysły,
wprawdzie uznawał rozum za jedyną władzę poznawczą człowieka, ale tak jak Arystoteles uważał,
iż rozum nie powinien zamykać się w swych własnych granicach, lecz musi akceptować dane
zmysłowe, które są dla niego źródłem wiedzy o świecie zewnętrznym.
 Tomasz uznał, że dla filozofa nie ma innej drogi poznawczej do Boga jak poprzez stworzony
przez Niego świat, natomiast teolog poznaje Boga takiego, jakim zechciał się On ukazać w
objawionym Piśmie Świętym. Jeżeli obraz świata ma być jednolity i spójny, to należy te dwie drogi
poznawcze (rozumowa i poznanie zmysłowe) połączyć w taki sposób, aby rozum potwierdzał to, co
głosi wiara, a wiara potwierdzała to, do czego dochodzi rozum – zasada równowagi między
rozumem i wiarą.
 Tomasz postrzegał otaczający go świat tak samo jak Arystoteles. Widział w nim mnogość
jednostkowych rzeczy i uznawał, że są one rzeczywistymi bytami, a więc samoistnymi substancjami,
na których niesamoistnie bytują ich przypadłości. Ujmując zaś daną jednostkową rzecz rozumem
wyróżniał w każdej dwa elementy złożenia: materię i formę, które mają się do siebie jak możność i
akt. Tomasz jako chrześcijanin, wierzył jednak, że żaden byt nie istnieje sam z siebie, lecz każdy
został stworzony przez Boga, który jest jedynym rzeczywistym bytem.
 Bóg jest po prostu samym istnieniem, tzn. jest czystym aktem. O ile więc w każdym bycie
stworzonym można wyróżnić materię i formę, które pozostają do siebie jak możność do aktu, o tyle
w Bogu złożenia takiego nie ma, czyli jest On wyłącznie formą, wyłącznie czystym aktem; istotą
Boga jest to, że istnieje.
 Według Tomasza istnienie stanowi w każdym bycie jego najwyższą i najgłębszą doskonałość,
jest bowiem aktem, dzięki któremu realizuje się istota. Jednak tylko w Bogu istota utożsamia się z
istnieniem, tylko Bóg jest samoistnym i koniecznym istnieniem; we wszystkich innych bytach
istnienie jest im udzielone przez Boga i od Niego zależy.
 Tomasz był pierwszym teologiem, który miał odwagę stwierdzić, że istnienie Boga nie jest
oczywiste, albowiem może być ono oczywiste tylko dla kogoś kto je przeżywa w doświadczeniu
mistycznym. Spekulacja rozumowa również nie prowadzi do oczywistości zmysłowej, zatem dla
filozofa pozostaje jedyny możliwy sposób postępowania: wychodząc w myśleniu od świata
doświadczanego zmysłami dojść do odkrycia istnienia Boga. Tomasz nakreślił pięć takich dróg
dochodzenia od świata do Boga (5 słynnych dowodów istnienia Boga), które wiążą się z:

35
 1. Ruchem
2. Niesamodzielnością świata
3. Jego przypadkowością
4. Stopniami doskonałości
5. Celowością przyrody
 Wiemy, na czym polega dobroć, mądrość czy potęga człowieka, ale nie wiemy, na czym
polegają w istocie te cechy w Bogu, stąd wszystkie pojęcia orzekamy o człowieku w ich sensie
właściwym, o Bogu zaś w sposób analogiczny czyli na zasadzie podobieństwa. Bóg jest bowiem
wyższy ponad wszystko, co umysł ludzki może pomyśleć.
 Tym samym poznawanie świata polega na usiłowaniu zrozumienia celowej myśli Boga.
 Tomasz ujmował świat w kategoriach filozofii arystotelesowskiej i w tychże kategoriach
ujmował człowieka; ale jako chrześcijanin podkreślał wtórny charakter bytowości człowieka w
porównaniu z bytowością Boga. Tylko w Bogu istnienie jest samoistne i konieczne, czyli jest
tożsame z istotą. W przypadku wszystkich innych bytów istnienie zostało im udzielone przez Boga i
jest od Niego uzależnione, a więc istnienie jest różne od istoty.
 Człowiek natomiast jest bytem stworzonym przez Boga jako byt złożony z materii i formy-
dusza ludzka jest formą ciała. Za Arystotelesem przyjmuje Tomasz, iż dusza ludzka z istoty swej
związana jest z ciałem, ale ani dusza, ani ciało nie są zupełnymi substancjami, lecz są to dwa
elementy składowe jednej substancji- człowieka. A więc w strukturze bytów człowiek zajmuje więc
szczególne miejsce. Stoi ponad zwierzętami i poniżej aniołów. Od jednych i drugich różni go rozum
i wola
 Jako chrześcijanin nie ma Tomasz tych wątpliwości, które żywił Arystoteles odnośnie
samodzielnego bytowania duszy po rozpadzie ciała; dusza ludzka może bytować niezależnie od
ciała, co głosi prawda wiary. Jednak Tomasz podkreślał, że takie bytowanie jest niedoskonałe i
niepełne, albowiem ogranicza się do spełniania tych funkcji duszy, które nie są uzależnione od
organów cielesnych. Pozostają jej funkcje czysto rozumowe.
 Tomasz uznał, iż każda dusza ludzka jest z istoty swej różna od innych dusz, albowiem została
stworzona przez Boga jako przystosowana do tego oto ciała, którego jest duszą. To przystosowanie
stanowi istotę danej duszy nie tylko tak długo, jak długo jest ona złączona za ciałem, lecz trwa ciągle
z nieśmiertelną duszą, gdyż właśnie stanowi jej istotę. Dlatego nawet bytując w oderwaniu od ciała
dusza nie traci swej indywidualności. (jako chrześcijanin musiał tu odbiec od teorii Arystotelesa)
 „cnota” to zdolności człowieka do spełniania czynów moralnie dobrych. Ale odmiennie niż
Arystoteles, a zgodnie z własną postawą chrześcijańską, dzielił cnoty nie na rozumowe i praktyczne,
lecz na naturalne i boskie. Cnoty naturalne to roztropność, wstrzemięźliwość, sprawiedliwość i
męstwo, cnoty boskie to wiara, nadzieja i miłość. Pierwsze człowiek nabywa w procesie rozwoju
poznawczego, drugie są mu dane przez Boga i przygotowują do zjednoczenia się z Nim.
 Uznając pierwszeństwo rozumu względem woli Tomasz pozostaje w zgodzie z Arystotelesem.
 Postępowanie zgodnie z sumieniem jest zatem czynem i moralnym i rozumnym
 Prawa moralne obowiązujące człowieka są odbiciem odwiecznych praw boskich
 Wolność - stanowi o wartości człowieka, ale i o jego upadku. Jest przekonany, że wolność
rozumiana jako wielość przedmiotów wyboru nie jest wolnością, lecz niewiedzą, natomiast wolność
rozumiana jako wolność od błędu i niepewności jest wolnością prawdziwą. Wolność w rozumieniu
Tomasza to Prawda, pewność co do tego, które dobra wybierać, aby najszybciej osiągnąć cel
ostateczny.
 Prawdy rozumu i prawdy objawienia nie przeczą sobie wzajemnie, lecz się uzupełniają,
stanowiąc dwie niezależne drogi poznania. W ten sposób Tomasz wyraźnie oddziela teologię,
która opiera się na objawieniu i filozofię, która ma charakter racjonalny.

36
17. Państwo, prawo i społeczeństwo w koncepcjach. Ruchów
heretyckich w średniowieczu.
Herezje:
 określane jako poglądy na zagadnienia objęte wierzeniami religijnymi i mające religijną
sankcję, odmienne jednak od oficjalnej doktryny Kościoła i potępione przez niego
 były problemem społecznym i politycznym, wykraczającym poza dogmatykę Kościoła
 traktowano je jako ideologie protestu społecznego i politycznego, często godzącego w
podstawy systemu feudalnego, ponieważ Kościół był jedną z najpotężniejszych formacji
feudalnych, protest ten skierowany był przeciw Kościołowi i odwrotnie protest przeciwko
Kościołowi= protest przeciwko stosunkom feudalnym
 podłożem dla ruchów heretyckich był najczęściej motyw religijny
 najczęściej twórcami sekt byli przedstawiciele rządzących, często duchowni, tymczasem
rządzeni przyjmowali je za swoje

Kościół o kacerzach:
 wrogowie religii Chrystusowej
 ludzie antypaństwowi, anarchiści, wrogowie społecznego ładu
 obsypani obelgami i drakońskimi karami
 Tomasz z Akwinu : dla k.: skrajna nietolerancja dla z inkwizycją na czele
 uważani za gorszych od Żydów i pogan

37
 Ruchy kacerskie

Nazwa Miejsce, czas Główne założenia

Bogumiłowie Bułgaria; X w. założyciel: pop Bogumił, mimo krwawych prześladowań ruch
przetrwał kilkaset lat, znalazł wyznawców na całych Bałkanach;
poglądy: w świecie toczy się ciągła walka dwóch pierwiastków:
dobra (Boga) i złego (szatana), ucisk i gwałt zrodzone przez zło
nie są wieczne i w końcu ustąpią pod naciskiem ludu; żądają
przywrócenia prachrześcijańskiej równości między członkami
gminy i uznania jej także w stosunkach społecznych; wzywają
do nieposłuszeństwa wobec złej władzy państwowej- gardzili
urzędnikami; sprzeciwiają się bogaczom; potępiają
niewolnictwo.
Katarzy Półwysep poglądy: kwestionują cały dotychczasowy ład: monarchię,
Apeniński i hierarchię duchową, własność, liturgie; odrzucają system
południowa polityczny i kościelny; postrzegają świat ziemski jako emanację
Francja; XI wiecznego zła, a prawdziwą sprawiedliwość przyniesie
chrześcijanom dopiero jego koniec.
Waldensi Francja; XIII wiek Waldez – lioński kupiec, mistrz dla w.
poglądy: odrzucają potrzebą czyśćca, potrzebę modlitw za
zmarłych i potrzebę odpustów; kwestionują konieczność
istnienia kościołów i grzebania zmarłych w miejscach
uświęconych; odrzucają kult świętych, wiarę w cuda, większość
sakramentów oraz obrzędy kościelne (śpiew
kościelny= szczekanie psów); atakowali papiestwo i hierarchię;
wg nich władzę daje osobista zasługa a nie urząd; każdy
człowiek może sam konsekrować krew i ciało Pańskie;
krytyka konwencji politycznych (odmawiali składania przysiąg,
potępiali sądy i kary na życiu i ciele); wyrzekali się majątku i
pracy zadowalając się jałmużną;
ekskomunikowani w 1184 r.
stłumieni zbroją krucjatą; dla neutralizacji skutków działalności
w. powołano zakony żebracze.
Albigensi Włochy, XII w. odrzucili świat materialny, który uznali jako zły; zwracali się
całkowicie ku sferze duchowej; uważali ponadto, że Jezus
Chrystus nie był człowiekiem, a jedynie duchem.
Joachimici Francja, XII w. Joachim z Fiore;
poglądy: podział dziejów ludzkości na trzy epoki; Boga Ojca,
Syna Bożego i Ducha Świętego. Ta trzecia epoka miała dopiero
nadejść a wtedy zniknie obecny Kościół i jego zepsucie a
zapanuje Kościół duchowy, złożony ze świętych.
Begardzi i Holandia ruch ubogich kobiet i mężczyzn, żyjących w zgromadzeniach i
Beginki oddających się pracy dobroczynnej; stanowili konkurencję dla
zakonów żebraczych, dlatego ci ostatni patrzyli na nich
niechętnym okiem; sami b. i b. nie byli uznawani za heretyków,
ale w ich łonie powstawały liczne sekty np. Bractwo Wolnego
Ducha, którego członkowie głosili kazania nago. W 1312 r.
sobór w Vienne stwierdził, że istnieją odłamy heretyków wśród
b. i b.; potępiono twierdzenia, że część z nich uzyskało stan
doskonałości przez co są oni niezdolni do grzechu, nie muszą
przestrzegać postu, nie muszą dokonywać dobrych uczynków, te
bowiem są wymagane jedynie od grzeszników. Za heretyckie
uznano twierdzenia głoszone przez niektórych begardów, że
stosunek płciowy nie ma nic z grzeszności, gdyż domaga się
tego natura.

38
Biczownicy Głównie: Włochy, czarna śmierć, epidemia z lat 1348-51 spowodowała śmierć
Hiszpania, jednej trzeciej mieszkańców Europy, pojawiły się wówczas
Niemcy, Polska; pochody zakapturzonych biczowników smagających wzajemnie
XIII w. swoje nagie ciała batami, co miało przynieść odkupienie win;
Papież Klemens VI wydał w 1349 roku zakaz przynależności do
biczowników, którzy powoływali się na list, który rzekomo spadł
z nieba na ołtarz św. Piotra w Jerozolimie i wzywał do
konieczności takich praktyk.
Lollardzi Anglia; XIV w. Inicjatorem ruchu angielskich kaznodziejów wędrownych był:
John Wycliffe (Jan Wiklef) – ang. teolog; prace: O kościele i O
władzy papieża; jako pierwszy przełożył Biblię na ang.,
nazywany „jutrzenką reformacji”
poglądy: żadna władza nie może wykonywać swych funkcji w
stanie grzechu śmiertelnego – król pozostający w takim grzechu
powinien utracić władzę, zasadę odnosił przede wszystkim
jednak do duchowieństwa; duchowni nie potrzebują dóbr
ziemskich – uzasadnienie królewskiego prawa konfiskaty
majątków kościoła, ludzie własnymi siłami są w stanie osiągnąć
zbawienie doczesne od nędzy i wyzysku; ustrój Kościoła jest
sprzeczny z ewangelią, bo K jest wspólnotą wiernych mających
jedną głowę – Chrystusa

Husyci Czechy; XV w. Twórca ruchu: Jan Hus(1370-1415) - reformator Kościoła,

prekursor protestantyzmu,
poglądy: odnowa Kościoła przez nawiązanie do tradycji
pierwotnego chrześcijaństwa, sprzeciw w stosunku do władzy
polit. papieża i do zależności Czech od Niemiec i ustrojowi
feudalnemu; spalenie Jana Husa (1412) oraz konflikty społeczno-
narodowe w Czechach doprowadziły do wybuchu tzw. wojen
husyckich (1419-1434); główne postulaty husyckie - czterech
artykułów praskich: prawo swobodnego głoszenia Słowa Bożego
przez kaznodziejów, prawo do uczestnictwa w komunii św.
pod obydwoma postaciami dla wszystkich, ograniczenie władzy
świeckiej duchownych, jednakowe karanie za grzechy ciężkie
przedstawicieli wszystkich stanów społecznych;
w trakcie wojen husyckich ruch podzielił się na dwa nurty:
umiarkowany stanowili kalikstyni, zwani inaczej utrakwistami
(dążą do ugody z katolicyzmem), taboryci (łącza reformę
chrześcijaństwa z radykalizmem społecznym- hasła: likwidacja
własności prywatnej, obalenie gnębicieli ludu za pomocą siły,
likwidacja stanowych przywilejów)

39
 18. Koncepcja państwa, prawa i społeczeństwa Jana z Salisbury,
Dantego i Marsyliusza z Padwy.
Awerroizm – niezależność filozofii w stosunku do teologii
epigoni – potocznie mniej znani następcy wielkich ludzi (w tym wypadku pozostający pod wpływem
Arystotelesa)
1. Jan z Salisbury 1115-1180
-angielski filozof, humanista i zwolennik hierokratyzmu; studiował w Paryżu; był biskupem
Chartres
 najważniejsza praca: Polycraticus (1180)
 Państwo:
o jest imitacją natury, stanowi organizm, ciało polityczne (jako że wszystko jest
tworem Boga, także natura i człowiek)
o ciało polityczne = państwo:
 duszą tego ciała jest duchowieństwo
 głowa = monarcha
 serce = rada monarsza
 oczy, uszy, język = sędziowie i najwyżsi urzędnicy
 ręce = wojsko i aparat administracyjny
 żołądek = aparat skarbowy
 nogi = chłopi
o stosunek głowy, czyli króla, do duszy był centralnym punktem tej doktryny
politycznej
o granice władzy panującego, interpretacja zasady quod principi placuit, legis habet
vigorem (co podoba się władcy, ma moc prawa); władca działa tj. w imieniu Boga –
jest obrazem Boga na ziemi
o władca:
 powinien realizować sprawiedliwość przestrzegając praw
 powinien brać pod uwagę w swoim postępowaniu zdanie hierarchii kościelnej
(bo sprawuje niższy urząd, choć jego władza jest też Kościołowi potrzebna,
ponieważ władca stosuje przymus); na tym gruncie przy modyfikacjach
kształtuje się papalizm
 stosunek władzy duchowej do świeckiej -> ciągłe uzupełnianie się, obie są
konieczne, a przymus to przywilej władzy, który nie jest grzechem, ale
powinnością;
 krew na mieczu księcia jest wyrazem jego powinności w obronie prawa
 książę sługą dobra publicznego; karze za wszystkie zbrodnie
 panujący dobro publiczne osiąga przez: 1) szacunek i oddawanie czci Bogu,
2) dyscyplinę wewnętrzną, 3) wykształcenie, 4) prawość
 rozróżnienie postępowania monarchy od postępowania tyrana – król rządzi
zgodnie z prawem, tyran samowolą i bezprawiem unicestwia sprawiedliwość,
a z poddanych czyni niewolników; tyran zasługuje na zgładzenie jako
ucieleśnienie grzechu i występku, monarcha to obraz boży; przeciwko
tyranowi można wystąpić i go zgładzić
 Prawo
o wyznacznik sprawiedliwości
o działa zgodnie z nim władca jako obraz boży
o jest chronione przez przymus; sankcję wymierza władca

40
2. Dante 1265-1321
-poeta, mieszczanin Florencji, bronił jej niepodległości; nie zrobił kariery jako polityk; wygnany
przez propapieskie stronnictwo, skazany na śmierć; eklektyk; krytyk, pesymista; wpływ na jego
twórczość miał awerroizm, ale awerroistą nie był; zajmował się stosunkami państwo i władca –
kościół i papież
dzieła: O monarchii – 1310, Boska Komedia

 Państwo, społeczeństwo:
o D. był krytyczny, jeśli chodzi o współczesne mu czasy (światem rządzą głupi, gnuśni,
występni; Włochy przypominają statek bez sternika podczas wielkiej burzy; Florencja
to nowy Babilon; kuria papieska to wielka nierządnica)
o istnieje tylko jedna droga ku odrodzeniu – idea państwa wszechświatowego (pisze o
tym w O monarchii), idea ta była w pewnym sensie utopią, ale niektóre argumenty
mają trwały walor
o na świecie jest tyle zła, ludzie są źli z natury, istnieje rozdrobnienie, bo każdy jest
chciwy; ale ten, kto ma wszystko, wyzbywa się cechy chciwości – stąd ta idea
o na czele tego państwa stałby cesarz (podległość jemu)
o ma zapewnić pokój i szczęście (cel państwa: doczesna szczęśliwość rodzaju ludzkiego
– civilitas humana, pełne zaspokojenie duchowych i cielesnych potrzeb człowieka)
o szczęście = dobra materialne, tak, by nie czuć głodu i móc się rozwijać intelektualnie
(dobra materialne + możliwość rozwoju intelektualnego)
o władca w tej monarchii jest ograniczony ze względu na cel – jest sługą ludzi,
ludzkości; tylko on, jako że wszystko już posiada, i niczego nie pragnie, może
skutecznie utrzymać pokój między podległymi ludami i monarchiami; nie ma interesu
w tym, by pokój mącić
o władca musi być silny i wyposażony w pełnię środków
o D. odrzuca średniowieczny kanon, że państwo to element w bożym planie zbawienia
ludzkości
o wspólnota ludzka; wszyscy tworzymy wspólnotę
o wg. D. człowiek ma duszę rozumną i nieśmiertelną; powinien o nią dbać, bo w
zależności od tego będzie zbawiony lub potępiony
o istnieją 2 niehierarchiczne, równorzędne, niepodporządkowane sobie cele: szczęście
na ziemi (zapewnia to struktura państwa) i szczęście po śmierci (kościół) = istnieją
dwa słońca ogrzewające człowieka; rozdział filozofii i teologii (awerroistyczny
pogląd)
o papież nie może wpływać na cesarza i odwrotnie
o rola filozofów: podpowiedzi dla cesarza
o wspólnota ponadpaństwowa wyznaczona przez 1) wspólną tradycję 2) wspólne
korzenie prawne, 3) wspólny język (Rzym)
o wspólnota kulturowa – Włochy jako ogród państwa wszechświatowego; terytorium
podobne do dawnego imperium cesarzy niemieckich; hegemonem powinien być lud
rzymski, cesarzem – cesarz rzymski; Włosi spadkobiercami Rzymian, którzy potrafili
zapanować nad światem; (D. był patriotą) możliwe są odrębności prawne
poszczególnych monarchii

 Prawo:
o Dante ostro krytykował papieskie ustawodawstwo i tradycję kościelną,
identyfikowane przez jego przeciwników z podstawami wiary. Podobnie jak Occam
twierdził, że zasady wiary reguluje tylko Pismo Święte. Papież musi poprzestawać na
ukazywaniu swym wiernym drogi do Boga.

41
 3. Marsyliusz z Padwy - Marsilio Mainardini 1275-1343 (ważny!)

-twórca, prekursor zasady suwerenności ludu (chociaż M. nie posługuje się dokładnie tym
określeniem), prekursor pozytywizmu prawniczego; oryginalny umysł przełomu średniowiecza;
lekarz; pod wpływem arystotelesowskiej myśli (empiryzmu) i awerroizmu - awerroista; profesor
uniwersytetu w Paryżu; uznany przez kościół za heretyka (sceptycyzm w sprawach religii) zbiegł
do Monachium i schronił się na dworze Ludwika Bawarskiego

dzieło: Obrońca Pokoju, 1309

 Państwo, społeczeństwo:
o suwerenność ludu podstawową zasadą organizacji nowoczesnego państwa (suw. ludu
= udział wszystkich obywateli w powoływaniu organów państwowych oraz
stanowienia prawa, wyłonienie, odwołanie i kontrola rządu, korygowanie jego
błędnych decyzji); tylko wtedy państwo może spokojnie trwale funkcjonować z
poszanowaniem praw
o ludzie wolą nawet gorsze prawo jeśli pochodzi od nich samych; skuteczność; jeżeli
lud będzie sam na siebie nakładać prawo, to się mu podporządkuje lub z niego
skorzysta
o jeśli kilka tys. ludzi coś myśli, jest to bardziej prawdopodobne, niż jak myśli coś
jednostka
o wola prawodawcy (legislatora) utożsamiona z wolą suwerennego ludu jako oparcie
dla władzy
o eksperci przygotowujący ludowi projekty ustaw (lud dywaguje nad nimi i ewentualnie
przyjmuje)
o możliwość delegowania władzy prawodawczej (J. J. Rousseau odmówił delegowania;
to umożliwia coś takiego jak systemy wodzowskie); wg Marsyliusza cesarz może być
w ten sposób uprawniony przez lud
o antyindywidualizm – dążenia i interesy jednostek mogą być sprzeczne z dążeniami i
interesami zbiorowości
o sprawy życia wiecznego nie można rozpatrywać empirycznie
o akcent na ekonomiczne i społeczne wartości które ma gwarantować państwo
o podobieństwo do Occana
o za Arystotelesem Marsyliusz twierdzi: państwo jest tworem najdoskonalszym, prawie
wiecznym; jego celem jest zapewnienie bezpieczeństwa, ładu
o podział społ. na 6 grup ludzi (nieistotni: rolnicy, rzemieślnicy, kupcy; istotni:
władający, żołnierze…)
o władca może odbierać majątki, zabijać, jeśli służy to porządkowi; ogranicza go
jedynie prawo stanowione przez lud
o państwo jako organizacja która dysponuje techniką, aparatem, środkami
rządzenia (płód woli ludzi; jego doskonałość wyraża się w komplecie środków
jakimi dysponuje by zaspokajać potrzeby ludzkie)
o państwo to stróż bezpieczeństwa i pokoju między ludźmi, gwarant ładu, harmonii w
społeczeństwie; dlatego do najw. jego zadań należy tępienie występków
o podstawowa treść państwa = władza (pars principans) = rząd nieograniczony
(monopolityczny – w jego ręku wszystkie funkcje przymusu: administracja,
sądownictwo, kontrola urzędników); rząd nie zmieniłby się w tyranię, bo działałby w
granicach prawa pochodzącego od ludu
o uzasadnienia dla państwa z Pisma Św. -> tylko państwo zawiera prawdziwe, czyste
słowo boże; Pismo wspiera prawdy, ale tylko te wywnioskowane za pomocą rozumu
o idea podziału władzy (po raz pierwszy – wł. ust. od wyk.); ustanawianie praw wolą
większości

42
  Prawo:
o cały lud jest prawodawcą (!)
o stanowią je tylko normy:
 opatrzone sankcją przymusu
 wydane przez uprawnionego ustawodawcę
*nawet prawo niesłuszne i niesprawiedliwe jest prawem jeśli posiada właściwą
formę
o jako że prawo boże nie ma sankcji, nie jest żadnym prawem, a doktryną (zespołem
niewiążących zaleceń, poglądów); dopiero w życiu niebieskim, po śmierci, prawo
boże będzie normą sensu stricto
o jako że prawa kościelne nie pochodzą od uprawnionego ustawodawcy – ludu, nie
mają mocy obowiązującej
o kościół jako instytucja w państwie i jemu podporządkowana (część państwa)= zasada
etatyzacji kościoła
o kościół nie ma żadnych uprawnień dot. karania ludu i tworzenia reguł prawnych; kara
jest zmonopolizowana przez państwo
o idea sankcji pojawia się potem u T. Hobbesa i J. Austina; do innych poglądów M.
nawiązuje też Bodin, Rousseau
o prawo może być dowolnej treści; nie można go oceniać z pkt. widzenia
sprawiedliwości/niesprawiedliwości
o brak rozważań dotyczących prawa natury
(na podst. leksykonu + wykładów + podr.)

4. Wnioski. Podobieństwa i różnice

 granice prawa jako gwarant ładu; podkreślanie roli sankcji

 rola monarchy; dbanie o dobro i bezpieczeństwo poddanych celem państwa; tyran
 różne stanowiska co do kwestii prawa kościelnego: u Jana z S. inaczej niż u dwóch
pozostałych, którzy prawo boże czy kościelne traktowali odrębnie (!);
 kwestia awerroizmu
 kres panowania podstawowych średniowiecznych konstrukcji teoretycznych w drodze
ewolucji poglądów tych myślicieli (Dante i Marsyliusz)

19. Erazma z Rotterdamu doktryna konsensusu politycznego i

religijnego.
Erazm z Rotterdamu (1469-1536) – wczesnorenesansowy filozof niderlandzki, zwany papieżem
humanistów;

Dzieła: Rozmowy potoczne, Podręcznik żołnierza Chrystusowego nauk zbawiennych pełny, Pochwała
głupoty.

 Zwolennik republikanizmu jako ustrojowej gwarancji, gdzie lud ma władze zwierzchnią

(przysługuje mu prawo weta wobec samowolnych decyzji władcy).
 W dziele O władcy chrześcijańskim przedstawia postać władcy – humanisty. Cechy idealnego
władcy: odznacza się głęboką moralnością, znajomością natury ludzkiej, wolą służenia
poddanym, jest władcą oświeconym, wcieleniem rozsądku i sprawiedliwości, wzór moralności
i cnót obywatelskich, nie może być tyranem, panuje w interesie poddanych i gotów jest
prędzej ustąpić niż wyrządzić komuś krzywdę .
 Stosunek między panującym a poddanymi opiera się na miłości.

43
  Realizacja założonych ideałów jest jednak niemożliwa na ówczesnym gruncie. Z czasem
władza powinna przejść w ręce elity, jak u Platona. Jednak póki co, władca powinien otaczać
się wspierającymi go filozofami.
 E. ostro krytykował feudalizm.
 W Pochwale głupoty E. definiuje ją jako niebezpieczeństwo przybierające różne formy i
przejawy. Jest ona nie tylko brakiem wiedzy, ale także złym jej wykorzystaniem (zarzuca
głupotę wszystkim ówczesnym władcom, papieżowi, większości hierarchii kościelnej, a także
uniwersytetom).
 E. nie tworzy konkretnej koncepcji państwa, ale podaje ogólne wskazówki.
 Jest także zwolennikiem idei pacyfizmu, która stanowi podstawę stosunków wewnętrznych i
zagranicznych, ale dopuszcza wojny obronne i militarne przygotowanie. Na przykładzie
wojen barbarzyńskich wskazuje na ich bezcelowość. Władcy, którzy wszczynają wojny winni
zdawać sobie sprawę z nieszczęść, jakie sprowadzają one na poddanych. Wojna nie jest
działaniem racjonalnym, ani moralnie czy religijnie uzasadnionym, zasługuje na potępienie.
W obliczu zagrożenia inwazji tureckiej na Europe dopuszcza wojnę obronną. W decyzji o
wojnie powinna mieć udział także reprezentacja miast i wsi, gdyż ciężary wojenne dotkną
przede wszystkim ludność, a nie władcę. Wojna jest więc ostatecznością, złem. Był
przeciwnikiem państw narodowych jako potencjalnych źródeł konfliktów.
 Wielokrotnie w swoich pracach podkreślał wagę kompromisu i dyskusji jako sposobów
rozstrzygania sporów światopoglądowych.
 Wg E. ideał politycznego spokoju i stabilizacji zawierał się we wspólnocie chrześcijańskiej.
Chrześcijaństwo jest tym, co łączy Europę. Głosi stworzenie wspólnoty europejskiej opartej
na wspólnych wartościach. W zjednoczeniu widzi ogrom zalet – możliwość swobodnego
przemieszczania towarów i przemieszania się ludzi.
 E. stał się rzecznikiem irenizmu-ruchu, będącego głosem w obronie pokoju religijnego, pełnej
tolerancji (także dla heretyków), wykluczenia przymusu państwowego ze spraw wiary i
Kościoła. Wyznanie powinno być potwierdzeniem wolności, a wolność sumienia jest jedną z
podstawowych gwarancji wolności sumienia. Jako przedstawiciel nurtu reformatorskiego
(choć nie włączył się w nurt reformacji) dążył do uproszczenia prawd religijnych i odejście od
niezrozumiałych dogmatów religijnych.

*E. był przekonany o konieczności moralnego odrodzenia człowieka.

*Ideał moralny zawsze jest związany z religią chrześcijańską.
*Wychowanie miało polegać na wykształceniu w jednostce pełnej woli
*Przeciwnik kary śmierci
*Poproszony przez Pawła III, wspierał swoim autorytetem Kościół kat. na Soborze Trydenckim

20. Renesansowe utopie - Morus, Campanella, Bacon.

Tomasz Morus (1478- 1535) Twórca dzieła: Utopia
Pełnił ważne funkcje państwowe z Lordem Kanclerzem Anglii na czele. Jednak po powstaniu
anglikanizmu stał się krytykiem Henryka VIII, co przypłacił życiem. Za obronę papieża i katolicyzmu
został kanonizowany w 1935 r.
Jego dzieło powstało pod wpływem relacji Rafała Hytlodeusza oraz poglądów Platona. Składa się z
dwóch części. W pierwszej krytykuje ustrój angielski, dla zmyłki cenzury używa jednak przykładów z
Francji i Hiszpanii. Główne zarzuty Morusa wobec władzy to tyrania, nadmierne podatki, psucie

44
monet, rozpusta, łamanie prawa, nadmierny absolutyzm władcy oraz słuchanie złych rad rzekomych
ekspertów, prowadzących do wojny.
Druga część to opis wyspy Utopia. Jest on bardzo realny, 54 miasta, każda rodzina składa się z 40
członków, obowiązek pracy przez 6 godzin dziennie, tylko jedna świątynia do wyznawania wszystkich
religii, itd. Ludzie na tej wyspie nie znają źródła wszelkiego nieszczęścia według Morusa, czyli
własności prywatnej. Jedynie własność osobista mająca związek z osobą np. pamiątki. Na wyspie nie
ma pieniędzy i sklepów, tylko magazyny wymiany. Wolny czas poświęca się na zdobywanie wiedzy.
Wszyscy mieszkańcy wyspy są równi. Osoby pazerne skazane są na niewolę (ciężką i przykrą prace).
Ustrój utopii jest hierarchiczny i demokratyczny zarazem. 30 rodzin wybiera, co roku swoich
urzędników, urzędnicy zaś wyłaniają spośród siebie swoich szefów. Na czele państwa stoi dożywotni
książę wybierany przez urzędników. Książę ma dbać o politykę zagraniczną i roboty publiczne, może
zostać usunięty, jeżeli posuwa się do tyranii.
Tomasco Campanella (1568-1634) Twórca dzieła: Miasto Słońca
Był Włochem, pochodził z ubogiej rodziny. Wstąpił do zakonu dominikanów, by dalej się uczyć.
Odrzuca scholastykę. Miał proces przed trybunałem inkwizycyjnym. 25 lat spędza w więzieniu.
Dla niego fundamentem życia społecznego była nauka. Głosił kult wiedzy mający być orężem
władcy. Podobnie jak u Morusa Miasto Słońca znajduje się na wyspie, na której nie ma własności
prywatnej. Praca na wyspie zajmuje tylko 4 godziny dziennie i zapewnia każdemu dobrobyt, pieniądze
tylko w wymianie zewnętrznej, pozostały handel drogą wymienną. Dominuje idea wspólnoty. Dzieci
dzięki dobrym pedagogom przygotowywane są od najmłodszych lat do pracy najlepszej dla nich.
Szereg środków kontroli: donosy, spowiedź powszechna, surowe kary za krytykę państwa.
Mieszkańcy wyspy są bardzo religijni, wierzą w jednego boga. Ogromne znaczenie ma także nauka
umożliwiająca poprawę warunków życia, gdyż tylko osoba wykształcona może sprawować stanowiska
państwowe.
Polityczny ustrój tego państwa ma charakter republiki kapłańskiej. Władze sprawuje 24 kapłanów, z
których wybiera się wielkiego Metafizyka (Słońce). Do pomocy ma 3 współrządców: Mocy, Mądrości
i Miłości ( tytuł = funkcja). Każdy Solaryjczk po 20 roku życia zasiada z zgromadzeniu ludowym.
Daje to możliwość wypowiadania się w kwestiach państwowych oraz umożliwia wybór kandydatów
na urzędników. Samego wyboru urzędników zgromadzenie złożone z funkcjonariuszy państwowych.
Francis Bacon (1561-1626) Twórca dzieła: Nowa Atlantyda
Przedstawiciel empiryzmu, podobnie jak Morus był Lordem Kanclerzem, pełnił też inne ważne
funkcje na dworze Jakuba I. Również jak Morus był więziony w Tower, jednak jego uniewinniono.
Twierdził, że człowiek w swoim umyśle posługuje się mylnymi wyobrażeniami o rzeczywistości
(idolami). Przekonywał, że miejsce idoli powinna zająć wiedza zdobyta za pomocą doświadczenia.
Celem nauki powinno dobro powszechne. Poznanie i opanowanie przyrody prowadzi do usprawnienia
funkcjonowania struktur gospodarczych i politycznych.
Państwo powinno być centralistyczne i rządzone przez króla. Ważne decyzje podejmowanie powinny
być przez króla w parlamencie, pozwoli to osiągnąć równowagę między stanami. Aparat państwowy
powinien być kierowany przez kompetentnych urzędników. Celem rządzenia jest walka z nędzą, a
cechą dobrego rządzenia powinno być umiarkowanie. Podatki tylko za zgodą parlamentu.
Nowa Atlantyda podobnie jak dwie wcześniejsze utopie znajduje się na wyspie na ocenie. Występuje
tam własność uspołeczniona, z możliwością zachowania własności prywatnej. Ustrój panujący na
wyspie to monarchia patrymonialna z doradzającym senatem. Dom Salomona to organ doradczy w
sprawach gospodarczych oraz akademia nauk przyrodniczych. W państwie panuje harmonia pomiędzy
kościołem katolickim, a władzą.

45
 21. Machiavelli o moralności i polityce.
Machiavelli (1469-1527) – przedstawiciel doktryny politycznego realizmu; najwybitniejszy teoretyk
państwa wczesnego Renesansu;
Dzieła: O sztuce wojennej, Rozważania nad pierwszymi dziesięcioma księgami Tytusa Liwiusza,
Historia Florencji, Książe (1532)

 M. postrzega wszechświat jako wieczną harmonię, podobnie ziemska planeta: dobro i zło
równoważą się na niej oraz przemieszczają w przestrzeni i czasie. W cyklicznym rozwoju
państwa staczają się na dno nędznej wegetacji, by wkrótce wznieść się ku szczytom sławy.
Dlatego nigdy nie należy wątpić w odrodzenie narodowej potęgi.
 Zachowanie człowieka poddane jest dwóm zasadom: fortunie (los przeznaczenie, zespół
wydarzeń, których nie można przewidzieć i reglamentować, bo człowiek nie jest w stanie
zrozumieć związku przyczynowego, do którego te zachowania doprowadziły) i Viru
(przedsiębiorczość człowieka, zdolność rozumowania i przewidywania, aktywność). Fortuna
doświadcza częściej tych słabszych, mało ambitnych – życie sprzyja śmiałym. Władca
powinien być świadomy, że ludzie są z natury skłonni do złego, niż do dobrego. Do
uszlachetniania natury ludzkiej potrzeba presji.
 Wskazuje konieczność twardej władzy absolutnej monarchy. Dyktatura jest niezbędna, bo
nowy ustrój musi na początku stanowczo rozprawić się z wrogami. Przestrzeganie reguł
moralnych nie może być w tym przypadku przeszkodą.
 Polityka nie jest ani moralna, ani nie moralna. Pod uwagę bierze się jej skuteczność. Ci, którzy
zwyciężyli nie podlegają krytycznej ocenie; sukces w polityce (dyktowanej racją stanu)
usprawiedliwia w pełni te czyny, które moralnie oceniane są jako złe.
 M. nie był jednak amoralny – zbrodnia zawsze była zbrodnia (moralnie naganna), ale niekiedy
przynosiła lepszy rezultat niż działanie moralnie uzasadnione. Według M. nie można być
moralnym. Kiedy epoka jest niemoralna – dla Włochów trzymanie się reguł moralnych=
pewna klęska.
 M. postrzegał politykę jako sztukę możliwości, dlatego przywódca musi być realistą, mieć
zdolność przewidywania i odróżniania to co przypadkowe od tego co jest konieczne; musi
umieć wykorzystywać okazję – occasione (ma ich tylko kilka, o. przyrównuje do postaci
kobiety z twarzą ukrytą we włosach).
 Jako pierwszy określił państwo jako „stato”
 M. docenia społeczną funkcję religii, która jednak powinna wyzbyć się własnych ambicji
politycznych; musi być religią państwową, obywatelską, wspartą autorytetem władcy.
Dyktatura księcia u M. jest programem podniesienia Włoch z upadku i zjednoczenia kraju.
 Absolutyzm monarszy jest warunkiem stworzenia silnego narodowościowo państwa, ale jest
to rząd przejściowy, który po ustabilizowaniu nowego porządku powinna zastąpić republika.
Lepiej gwarantuje ona trwałość ustroju i chroni powszechną wolność. Najlepsza wersja
republiki łączy elementy monarchiczne, arystokratyczne i demokratyczne. Jednak lud w
rozumieniu M. to bogate i średnie mieszczaństwo, rząd ludu= polityczna przewaga warstw
najzamożniejszych. Takie władze powinny dalej popierać produkcję, handel, wpajać nawyk
oszczędzania i dbać o nietykalność własności poddanych.
 Prawo i silna armia to podstawa republiki. Ustawodawcą jest państwo, ale na straży prawa
musi stać siła. Najlepszą armią jest ta, złożona z własnych obywateli – armia narodowa.
*M. głosi, że człowiek sam jest kowalem własnego losu, ale aktywność rządu i prawo mogą zmienić
człowieka

46
22. Ideał władcy według Machiavellego.
Niccolo Machiavelli (1469-1527)- Przedstawiciel doktryny politycznego realizmu. Urodził się we
Florencji, tam też zmarł. Uchodzi za najwybitniejszego teoretyka państwa wczesnego Renesansu, a
jego doktryna polityczny otwiera nowy etap w historii rozważań nad państwem i prawem. Głosił jak
inni luminarze odrodzenia, że człowiek jest sam kowalem swojego losu. Ważniejsze dzieła to:
„Książę”
„O sztuce wojennej”
Wśród powszechnego zepsucia potrzebna jest twarda władza absolutna monarchy. Jego fundamentalne
dzieło „Książę” ma charakter poradnika dla dzielnego władcy, który chce zdobyć i utrzymać władzę w
państwie.
•Skuteczny władca powinien być lwem i lisem i zależnie od sytuacji stosować podstęp, wiarołomstwo
lub siłę
•Panujący przy podejmowaniu decyzji powinien liczyć się z rzeczywistymi warunkami i
możliwościami wykonywanych decyzji.
•Władca powinien dobrze znać historię, dzięki czemu będzie mógł zapobiegać wielu kryzysom
politycznym bądź ekonomicznym
•Władca powinien zachowywać pozory łaskawości, prawości, ludzkości i pobożności łamiąc je w
razie potrzeby
•Panujący jest bezwzględny, tępiąc tylko tych, którzy spiskują przeciwko władzy
•Nie stara się wzbudzać nienawiści swych poddanych. Nie nastaje na ich własność
•Dba też o to, by skrajne różnice majątkowe ulegały złagodzeniu i nie rodziły trwałego wyzysku ze
strony garstki bogatych i ambitnych.
•Mądry despota prowadzi aktywną politykę wiązania ze sobą jak najszerszych kręgów obywateli
•W przypadku działań, które są konieczne, a które są źle widziane w oczach poddanych i mogą
wpłynąć negatywnie na opinię o władcy, najlepiej, aby zlecał on ich wykonanie swoim pomocnikom.
W ten sposób ewentualna nienawiść nie spadnie na księcia, ale na nich.

23. Jean Bodin i jego teoria suwerenności władzy państwowej.

Jean Bodin ( 1530-1596) – prawnik, wykładowca prawa rzymskiego na uniwersytecie w Tuluzie,
adwokat przy parlamencie w Paryżu, gdzie zbliżył się do grupy legistów uzasadniających absolutną
władzę monarchy. Występował w obronie tolerancji religijnej.
Jego najważniejsze dzieła : „Sześć Ksiąg o Rzeczypospolitej” ( Les six livres de la Republique ),
Methodus ad facilem historiarum cognitionem, Demonomanie de sorciers.
Wprowadził do prawoznawstwa metodę historyczną. Wierzył w feralne okresy w dziejach ludzkości.
Odrzucił Biblię jako źródło dowodzenia, uważał, że przy prowadzeniu badań ważne jest
doświadczenie. Określany mianem pioniera historii państwa i prawa jako nauki.
Element podstawowy w doktrynie Bodina to państwo : „Państwo to sprawiedliwy rząd nad wieloma
rodzinami i nad tym, co jest dla nich wspólne, z władzą suwerenną na czele.”
1) Twierdził, że państwem można nazwać tylko taki rząd , który jest sprawiedliwy – kieruje się
prawem bożym i naturalnym.
2) Rodziny stanowią podstawowe i naturalne komórki życia w państwie i jako że istniały
wcześniej niż państwo są jego fundamentem i wzorcem. Jednakże państwo to organizacja
publiczna stojąca ponad rodzinami.
3) Najbardziej charakterystyczną cechą państwa jest to, że na jego czele stoi suwerenny władca.

47
 Państwo określał mianem „rzeczpospolita”, jednakże nie należy tego utożsamiać z republiką, a
monarchią absolutną.
Suwerenność jest głównym znamieniem państwa, absolutną i nieustającą jego władzą :
1) konstytutywna cecha władzy państwowej
2) zapewnienie absolutnej niezależności zewnętrznej
3) pełna niezawisłość od poddanych
4) niepodzielność ( należy odrzucić teorie o mieszanej formie rządu jako bezsensownej;
najbardziej naturalny ustrój to monarchia)
5) główny przejaw – wyłączność prawodawcza – tylko suwerenna władza może tworzyć i
znosić prawa, a zatem decyduje o wszystkich innych dziedzinach publicznej działalności
6) nie oznacza zgody na dowolne stanowienie prawa; prawo powinno być zgodne z prawem
bożym i naturalnym

Prepozytywistyczna teoria Bodina o tym, że prawo jest rozkazem suwerena i podstawą wiążącej
mocy normy jest jej pochodzenie od suwerennej władzy, wynikała z wyłączności prawodawczej
suwerena.

Poddani nie mogą czynnie wystąpić przeciwko władzy nawet gdyby naruszyła prawo wyższego rzędu
( boskie i naturalne), ponieważ monarcha jako wizerunek Boga zawsze pozostaje bliższy swego
pierwowzoru niż poddani.
Mimo prawnych różnic wszyscy są jednakowo poddani suwerenowi. Obowiązek posłuszeństwa
wobec monarchy nie zna granic nawet, gdy narusza wolność i własność, ponieważ legalny władca nie
może być nigdy tyranem swoich poddanych ( jednakże można stawiać bierny opór )
Bodin był reprezentantem poglądu o nietykalności własności, którą uważał za ostoję porządku, dlatego
twierdził, że mądry suweren nie będzie wyciągał ręki do poddanych po jałmużnę, a na dodatek
popierać powinien inicjatywy prowadzące do rozwoju bogactwa poprzez stwarzanie bezpieczeństwa i
pewności obrotu.
Suwerenność władcy jest niepodzielna i zupełna na zewnątrz państwa, dlatego nie można od niego
żądać by np. uznawał zwierzchnictwo papieża nad sobą.

24. Poglądy polityczne przywódców reformacji - Marcin Luter, Jan

Kalwin, Ulrich Zwingli.
Marcin Luter (1483-1546) -zakonnik, teolog, tłumacz, twórca idei reformacji. Sławę zyskał dzięki
opublikowanie 95 tez przeciwko sprzedaży odpustów. Dało to początek reformacji, która urosła w siłę
po spaleniu bulli papieskiej. Po ogłoszeniu klątwy przez papieża zrzucił habit oraz dokonał
tłumaczenia biblii na niemiecki.
Doktryna luteranizmu łączy w sobie rewizjonizm religijny oraz konserwatyzm społeczny. Podobnie
jak św. Augustyn głosił twierdzenie o całkowitym upadku natury ludzkiej i nic nie może go wyzwolić
od grzechu pierwotnego i niewoli szatana. Tylko wiara umożliwia zbliżenie do Boga. Nie potrzebni do
tego zbliżenia są jacykolwiek pośrednicy. Chciał on powrotu do chrześcijaństwa bez autorytetów w
postacie papieża czy soboru. Odrzucił wszystkie sakramenty oprócz chrztu i komunii. Był
przeciwnikiem celibatu księży oraz wszelkiego kultu w liturgii (obrazy, pielgrzymki, itp.) . Zwolennik
języków narodowych w liturgii. Zdaniem Lutra Boga można poznać przez Biblię, ale jej interpretacje
zastrzegł sobie(uważał, że jest nieomylny).

48
Od świętego Augustyna zaczerpnął też idę kościoła, jako niewidzialnego związku wiernych. Według
tej tezy wszyscy w Kościele są równi i wolni, jednak nie każdy może rozstrzygać o sprawach religii
(przeciwnik demokratyzacji kościoła). Luter zbliżył Kościół do państwa. Państwo nie może ułatwić
zbawienia, jednak kontrolując postępki człowieka może uchronić człowieka od dalszego upadku. W
czasach powszechnego zepsucia potrzeba jest silna władza, która kara najbardziej krnąbrnych
obywateli. Obywatel ma być posłuszny nawet złej władzy-brak prawa oporu. Twierdzenie o pełnej
suwerenności księcia rozstrzyga wszystkie problemy na linii państwo –Kościół. Państwo jest
protektorem religii, w którą może ingerować. Książę jest dysponentem władzy w sprawach wiary.
Reformacja wpłynęła na umocnienie pozycji książąt niemieckich, co utrudniało zjednoczenie kraju.
Wzmocniła natomiast niemiecki lojalizm wobec władzy państwowej.
Jan Kalwin (1509 – 1564) - prawnik i teolog z Francji. Aktywnie działający na terenie obecnej
Szwajcarii. Szef rady miejskiej w Genewie gdzie wprowadził „dyktaturę religijną”. Jego prace
powstały pod wpływem nauk Lutra. Był teoretykiem absolutyzmu Boga. Swoją doktrynę zawarł w
traktacie „Urządzanie wiary chrześcijańskiej”.
U Kalwina w teologii politycznej sąsiadowały ze sobą poglądy Lutra i Zwingliego. Kalwin zaostrzył
luterański pogląd o złej naturze człowieka, wprowadzając doktrynę predestynacji. Polegającą na tym,
że Bóg z góry decyduje lub potępiony. Jednocześnie obdarzając ludzi łaską wiary. Człowiek od
swojego początku podporządkowany jest Bogu. Według Kalwina Bóg jest jedynym suweren,
mającym wpływ na podejmowanie wszelkich decyzji państwowych. Dlatego absolutyzm władcy jest
absolutyzmem Boga. Władza pochodzi od Boga i nie stanowi osobistego przywileju rządzącego.
Wystąpienie przeciwko władcy jest, zatem świętokradztwem. Sam oporu przeciwko władcy jest nie
możliwy, bo nie można się przeciw wstawić Bogu. Chyba, że w państwie istnieje organ do walki ze
złą władzą (parlament) lub pojawi się osoba natchniona przez Boga do takiej walki.
Niechętny był monarchii, gdyż ludzie będąc zdeprawowanymi nie mogą w pojedynkę imitować Boga.
Powołując się na Stary Testament uważał, że najlepsza jest republika arystokratyczna. Odrzucił on
tezę Lutra, że państwo ma kierować kościołem. Kościół jest widzialny i samoistny, a dobry pastor
łączyć w sobie mógł godność świecka i duchową. Kalwin podporządkował świecką władzę
kościołowi. Grzechy pociągały za sobą nie tylko karę kościelna, ale również sankcję prawne. Pomimo
konserwatywnych poglądów, pochwalał pracę i zyski z kapitału, natomiast potępiał kontemplacje oraz
nieproduktywne życie. Bogactwo miało być przejawem łaski boskiej. Kalwinizm dał podwaliny pod
rozwój kapitalizmu, jako nurt pozytywnie odnoszący się do mieszczaństwa.
Ulrich Zwingli (1484-1531) - duchowny, pierwszy ideolog reformacji w Szwajcarii. Potępiał
instytucję dziesięciny, celibatu kapłanów, postu, kultu świętych indywidualnych spowiedzi oraz
pielgrzymek. Jego zdaniem sakramenty i klasztory były niezgodne z ewangelią.
W 67 tezach, które przedstawił w Zurychu przedstawił dwie podstawowe zasady. Obowiązek władz
cywilnych, co do sprawowania kontroli nad kultem publicznym oraz obowiązek głoszenia słowa
zgodnego z Biblią. Władze w Zurychu oczyściły miasto z tradycji i ludowego kształtu religijności.
Brak w jego poglądach wyraźnej doktryny politycznej. Uważał, że władza pochodzi od Boga. Władza
ma troszczyć się o ład i bezpieczeństwo w państwie. Zwolennik pracowitego i oszczędnego życia.
Popierał możliwość odbioru przez państwo części majątku bogatym by rozdać je potrzebującym. Opór
wobec władzy możliwy tylko, gdy nie działa w zgodzie z Biblią. Uważał, że nawet zła władza lepsza
niż anarchia. Najlepszy ustrój to arystokratyczna republik, w której władze sprawuje wykształcony
patrycjat.

49
 25. Myśl Odrodzenia w Polsce- Modrzewski, Ostroróg, Orzechowski.
Odrodzenie w Polsce sprzyjało rozwojowi myśli polityczno– prawnej. Doktrynę ukształtowało
przezwyciężenie rozdrobnienia feudalnego i powstanie zjednoczonej monarchii stanowej. W
odniesieniu do walk z Krzyżakami powstały traktaty Stanisława ze Skarbimierza i Pawła Włodkowica
(Krzyżacy gorsi od heretyków, prawo każdego narodu do samostanowienia).
Bujniejszy rozwój doktryny przypada na połowę XV w. – wzrost szlachty średniej, polityka
Kazimierza Jagiellończyka;
1) Ideologia wzmocnienia władzy królewskiej
Jan Ostroróg („Memoriał o poprawie Rzeczypospolitej”)- należał do młodej magnaterii i w idei
popierania króla widział możliwość osłabienia starych rodów (skupionych wokół Zbigniewa
Oleśnickiego); króla uznawał za twórcę prawa, żądał współdziałania sejmu z monarchą,
sprzeciwiał się zależności od papiestwa (oraz wysyłania annat do Rzymu i prawa apelacji od
wyroków sądowych do Rzymu), zobowiązał duchowieństwo do ponoszenia kosztów utrzymania
państwa;
Filip Buonaccorsi zwany Kallimachem („Rady” dla Jana Olbrachta) – emirat włoski, który pełnił
na polskim dworze funkcję sekretarza królewskiego; domagał się obalenia przywilejów
szlacheckich i kościelnych, rozbudowy skarbu królewskiego, załatwianie ważnych spraw
państwowych króla z tajną radą; proponował usunięcie biskupów z senatu, roztoczenie kontroli
nad klerem, powstanie skarbców miast; poglądy jego zostały bez szans na realizację;
Również bez szans pozostawały poglądy Biernata z Lublina i Petrycego Sebastiana z Pilzna, gdyż
szlachta nie życzyła sobie praw politycznych dla mieszczan.
2) Program egzekucji praw
Wzburzenie spowodowało popieranie przez Zygmunta Starego i Bonę wzmocnienia władzy
królewskiej poprzez powiększenie domen oraz sojusze z magnaterią; program przyjęty przez
szlachtę w XVI w. nazwano egzekucją praw (antykrólewski, antymagnacki); postulowano o nihil
novi, podstawą rządzenia miała być izba poselska, chciano odebrania magnatom królewszczyzn
nadanych przez króla nieprawnie, żądano kodyfikacji prawa, unowocześnienia procedury sądowej,
reformy urzędów, opodatkowania duchowieństwa, sekularyzacji dóbr kościelnych, ograniczenia
sądów duchownych, uniezależnienia od papiestwa, zwiększenie reżimu poddańczego chłopów,
chciano utwierdzić dyskryminacje prawną mieszczaństwa;
Andrzej Frycz Modrzewski („O poprawie Rzeczypospolitej”, „O wojnie”) – pełnił funkcję
sekretarza królewskiego, przebywał za granicą stykając się z humanistami, współpracował z
obozem egzekucyjnym; głosił ideę złagodzenia podziałów stanowych oraz reformę kościoła; wziął
w obronę chłopów (krytyka wysokiej pańszczyzny, poddaństwa, chciał obrony prawnej) oraz
mieszczan (chciał równouprawnienia wyznaniowego, miejsca w sejmie); proponował
wzmocnienie władzy króla (tworzy prawo, pilnuje zgody i równowagi), kodyfikację praw,
demokratyzację kościoła, potępiał wojnę;
3) Ideologia polskiego arianizmu
Podstawą kalwinizm, którego członkowie często stawiali na kompromis z katolicyzmem; dlatego
w XVI w. nastąpił rozłam – mniejszy zbór to arianie; odrzucili dogmaty Trójcy, boskość
Chrystusa, nieśmiertelność duszy; wyraźne dwa nurty: lewica – krytyka różnic stanowych, ucisku
chłopów, potępienie przywilejów szlachty, jedyna wartością jest praca wspólna, odrzucali
sprawowanie urzędów, karę śmierci, służbę wojskową; umiarkowani – w królu widzieli opokę

50
 przeciw złu, chętnie przyjmowali urzędy, płacili podatki; reformy chcieli przeprowadzić
dobrowolnie; w 1658r. wygnano ich z Polski;
4) Programy regalistyczno–sanackie
Suwerenem stawała się szlachta; u schyłku XVI w. były jeszcze projekty wzmocnienia władzy
króla – Krzysztof Warszewicki (dziedziczność króla), Piotr Skarga („Kazania sejmowe” szlachta
prowadzi do anarchii, absolutyzm, nietolerancja religijna);
5) Idea szlacheckiej dyktatury
XVII w., rokosz Zebrzydowskiego
Stanisław Orzechowski („Rozmowy albo dialog około egzekucji Korony Polskiej”, „Quincunx, to
jest wzór Korony Polskiej na cynku wystawiony”, „Policja Królestwa Polskiego”) – XVI w.,
zmieniał poglądy, władza jest udziałem tylko stanu szlacheckiego, nie można łączyć stanów,
suwerenem król, a zewnętrznym papież; rezygnował z haseł polskiego złotego wieku;

26. Szkoła prawa natury w XVII w. - Grocjusz, Spinoza, Hobbes,

Thomasius i Wolff.
Cechą szkoły prawa natury XVII w. był jej racjonalizm. Kształtowała się ona pod presją postępu
nauki, zwłaszcza wiedzy ścisłej i wyrażała w przekonaniu , że człowiek zdolny jest ogarnąć swoim
rozumem tajemnice natury, której cząstkę sam stanowi i wykorzystać je dla swoich potrzeb. Szkoła
prawa natury oczyściła naukę z nawarstwień religijnych i mitologicznych. Treść zasad prawa natury
była rożna u różnych autorów.
Grocjusz (Huig de Groot)- 1583- 1645; holenderski prawnik, dyplomata, filozof, twórca nowożytnej
szkoły natury. Działał gł. w Holandii, ale także we Francji. Gł. działa: „Wolność mórz”, „O prawie
wojny i pokoju”. Prawo natury związane jest z w pełni zracjonalizowane i związane z niezmienną
naturą człowieka. Prawo to tak ściśle wynika z natury człowieka, ze istniałoby nawet gdyby nie było
Boga, Bóg nie może zmieniać tych praw, chociaż jest ich twórcą, jako twórca natury. Nakazy i zakazy
wynikają stąd, że pewna działania są dobre lub złe same z siebie. Zasady prawa natury można poznać
tylko przez badanie społecznej natury człowieka. Główną cechą niezmiennej natury ludzkiej jest
popęd społeczny. Prawa natury to wartości samoistne, autonomiczne, uniwersalne i ponadczasowe-
obowiązywały każdego zawsze i wszędzie. Prawa natury były też pierwotne w stosunku do
aktywności ludzkiej, a ich celem było wyznaczenie ram życia społecznego i utrzymanie w nim pokoju.
Były też poznawalne czy to bezpośrednio w drodze logicznego rozumowania czy też wtórnie, przez
obserwację zasad powszechnie postrzeganych w życiu społecznym. Grocjusz opowiadał się za
równym dostępem państw do korzystania z morza (słynna praca „Wolność mórz”). Usprawiedliwiał
wojnę, jako sposób obrony praw naturalnych, postulując jej humanizację. Popierał niewolnictwo i
nierówne traktowanie państw w prawie międzynarodowym. Negował istnienie idealnych ustrojów. O
ustroju decydował lud, ale nie była to trwała suwerenność. Lud uprawniony był do zawarcia
kontraktu, w którym przekazywał władzę jednostce , tak jak każdy człowiek mógł zawrzeć umowę o
oddaniu się w niewolę (lud może zrzec się suwerenności). Opór przeciw władzy dopuszczalny był
jedynie w przypadku niewywiązania się z warunków kontraktu. Jako pierwszy prawnik sklasyfikował
prawa podmiotowe. Podzielił je na wolności, władztwo nad innymi i władztwo nad rzeczami.
Baruch (Benedykt) Spinoza- 1632- 1677; filozof, teolog i polityk holenderski. Gł. dzieło „Traktat
teologiczno-polityczny”. Dokonał drugiej, po Grocjuszu próby zlaicyzowania i zracjonalizowania
doktryny politycznej. Twierdził, że Pismo Święte nie jest źródłem wiedzy , religia ro wykład zasad
moralności, nie prawdy – prawda to domena filozofii. Potrzebna jest ona prostemu ludowi, uczy go
np. posłuszeństwa. Postulował rozdział filozofii i religii. Podstawowe prawo natury człowieka to
wolność przekonań, nic nie jest w stanie mu tego odebrać. Może istnieć tylko jedna niestworzona
istota najwyższa- Bóg lub Natura. Każda rzecz jest równocześnie przedmiotem i ideą, a świat fizyczny
jest tożsamy ze światem logiki. Z potrzeby zaspokojenia namiętności powstało państwo, którego

51
 celem jest zapewnienie– poprzez umowę społeczną- pokoju i bezpieczeństwa życia oraz wolności, a
wolny człowiek to ten, który żyje zgodnie z nakazami rozumu. Najlepiej wolność i równość ludzi
zapewnia demokracja, bo w niej człowiek działa dla dobra ogółu, nie dla własnego. Spinoza nie był
zwolennikiem pełnego ludowładztwa, władzę powinna sprawować Rada Najwyższa, czyli starsi i
pierworodni. Suwerenem nie może być absolutystyczny władca. Funkcjonowanie państwa powinno
opierać się na rozumnym i użytecznym prawie stanowionym
Thomas Hobbes- 1588-1679; angielski filozof , teoretyk państwa absolutnego . Główne dzieło:
„Lewiatan”. Człowiek nie jest istotą społeczną, jest egoistą, kierują nim namiętności i instynkt
samozachowawczy. Od zwierząt odróżnia ludzi umiejętność posługiwania się rozumem i mową.
Anarchia występująca poza społecznością obywatelską generowałaby wojnę wszystkich ze
wszystkimi. Państwo powstaje w wyniku umowy społecznej (przelanie wolności na rzecz
społeczeństwa). Hobbes państwo nazywał Lewiatanem lub śmiertelnym bogiem. Jedyny cel powstania
państwa to zagwarantowanie bezpieczeństwa stronom umowy. Ustroje uznawane przez Hobbesa to:
monarchia, arystokracja, demokracja. Jedynym strażnikiem państwa przed cofnięciem się do stanu
przedspołecznego (stanu natury) jest suweren. Suweren to jedyne źródło prawa, interpretator prawa
natury, on decyduje o życiu i śmierci obywateli. Obywatele powinni być bezwzględnie posłuszni
państwu, zachowania odwrotne kara suweren. Państwo powinno powstrzymać się od ingerencji w
życie obywateli, ograniczając się do ochrony ich mienia i życia, chyba, że zagraża państwu regres do
prawa natury. Podstawowe normy prawa natury zakazywały czynienia drugiemu, co tobie niemiłe.
Prawo składa się z prawa natury i prawa stanowionego (państwowego). Normy prawa stanowionego
wyróżnia sankcja, której nie ma w prawie naturalnym. Dzięki niej państwo przezwycięża anarchię
prawa natury.
Christian Thomasius- 1655- 1728; niemiecki profesor uniwersytetów. Przedstawiciel prawa natury.
stan natury jest równocześnie stanem wojny i pokoju; dobrowolnego uznania cudzego prawa i
przemocy. Aby zachować pokój, ludzie jednoczą się w społeczności. Prawo naturalne podzielił na:
sensu largo i sensu stricto. Życie ludzkie, aby było szczęśliwe, musi realizować honestum- uczciwość,
decorum- przyzwoitość, iustum- sprawiedliwość, w stosunku do tych cnót czyny podzielił na złe,
średnie i dobre. Czyny dobre to te, które dążą do uzyskania pokoju wewnętrznego, średnie nie
zakłócają tego pokoju, złe niweczą go. Wyznawał zasadę „nie czyń drugiemu, co tobie niemiłe”.
Normy prawne dot. tylko zewnętrznych stosunków między ludźmi, a wewnętrzna sfera życia jest
pozbawiona moralności. Szacunek dla norm moralnych (prawnonaturalnych) zależy od samego
człowieka, przestrzeganie norm prawa stanowionego można wymusić za pomocą sankcji. To wyłącza
moralność spod władzy państwowej.
Christian Wolff- 1679- 1754; niemiecki prof. Matematyki, fizyki i filozofii, zwolennik prawa
naturalnego. prawo opiera się na założeniach racjonalnej metafizyki. Fundamentem prawa natury
powinna być wiedza o istocie człowieka. Prowadząc człowieka do doskonałości prawo naturalne
wymaga, by postępował on zgodnie z zasadą sprawiedliwości i swoimi naturalnymi zdolnościami.
Ponieważ doskonałość człowieka warunkowana jest doskonałością innych ludzi, prawo naturalne
zobowiązuje każdego człowieka do zachowania doskonałości wobec innych, tak, aby nie ucierpiała
własna doskonałość. Istotnym uprawnieniem wrodzonym jest zgodność ludzkiego zachowania z
godnością człowieka, ponadto są to: wolność, równość, bezpieczeństwo, karanie osób naruszających
prawo. Takie uprawnienie Wolff nazywał doskonałymi , bo nie można ich wyeliminować. Władza
państwa, pochodząca z umowy społecznej, opiera się na społeczeństwie i powinna służyć dobru
powszechnemu i nie może ona naruszać wolności jednostki. Dobre ustroje to: demokracja, monarchia
lub arystokracja.

27. Hugo Grocjusz o prawie natury i jego zasadach.

Hugo Grotius ( Huig de Groot, 1583-1645) – pochodził z bogatej rodziny kupieckiej, oficjalny
historyk Stanów Niderlandzkich, zasiadał w Stanach Generalnych. Zasady swej doktryny wyłożył w
dwóch traktatach: „Wolność Mórz” ( „Mare liberum” ) i „ O prawie wojny i pokoju” ( „De iure belli
ac pacis” ).

52
Myśl Grocjusza wiodła ku „religii naturalnej”, która stawiała rozum ponad spory wyznaniowe, co
miało zbliżać do siebie różnowierców. Prawo natury uwolnione od teologii i religijnego mistycyzmu,
racjonalne i autonomiczne może dobrze służyć interesom mieszczaństwa.
I) Prawo natury związane jest z niezmienną naturą człowieka. Cechą tej natury jest popęd
społeczny, czyli naturalna chęć do łączenia się z innymi ludźmi ( apetitus societatis ) w celu
rozumnego i zgodnego współżycia. Ponadto obok tego ślepego popędu człowiek posiada rozeznanie
społecznych wartości, dzięki czemu potrafi ocenić, jakie działania są zgodne z jego społeczną naturą i
jakie działania powinien popierać, a jakie potępiać.
II) Nakazy i zakazy prawa natury wynikają z tego, że pewne działania są dobre lub złe same przez
się, dlatego do poznania jego zasad można dojść tylko przez badanie społecznej natury człowieka.
Zasady prawa natury:
I. fundamentalne zasady związane nierozerwalnie z naturą człowieka, będące prawami
podmiotowymi, rodzące roszczenia, których można dochodzić przed sądem:
1) nienaruszalność cudzej własności
2) wynagradzanie szkód ( dokonanie zwrotu, jeżeli mamy co cudzego, wraz z zyskiem, który
osiągnęliśmy )
3) dotrzymywanie umów ( pacta sunt servanda )
4) ponoszenie kary za popełnione przestępstwa
II inne:
1) równe prawo korzystania z morza dla wszystkich państw
2) sprawiedliwe wojny tylko w obronie praw natury – ostateczny środek
3) humanizacja wojny; ludzkie traktowanie przeciwników, oszczędzanie kobiet i dzieci
Grocjusz godził się na istnienie niewolnictwa i był przeciwnikiem równouprawnienia w społeczności
międzynarodowej, gdyż uważał, że niektóre narody są lepiej usposobione do słuchania niż rządzenia.
Państwo było dla Grocjusza rodzajem kontraktu, na mocy którego ludzie przekazując jednostce pełnię
władzy, uznają absolutyzm za legalna formę władzy i są zobowiązani dotrzymywać warunków
umowy, nawet gdyby żałowali zrzeczenia się suwerenności.

28. Spinoza o demokracji.

Według Spinozy najbardziej naturalnym i użytecznym ustrojem państwa jest ustrój demokratyczny.
Demokracja to jedyny ustrój, w którym trwa równość cechująca stan natury. W tym ustroju jednostka
w najszerszym zakresie działa na pożytek ogółu, a skutkiem tego na swój własny. Człowiek przelewa
swoje prawa na ogół społeczeństwa. Demokracja pozwala na zachowanie najszerszej sfery wolności,
bo stwarza warunki do rozumnego życia. Spinoza ufał rozumowi ludzkiemu i uważał za niemożliwe,
aby większość zebrana na zgromadzeniu mogła uchwalić bzdury. Najlepiej, aby całe społeczeństwo
mogło uczestniczyć w sprawowaniu władzy. Ale w praktyce jest to trudne do urzeczywistnienia.
Prosty lud jest wrogo nastawiony do republiki, stąd konieczność wprowadzenia cenzusu. Monarchia
jest faktem, dlatego należy ją zachować. Podmiotem władzy mogłaby być rada najwyższa składająca
się ze "starszych" lub "pierworodnych". Rada miała kierować obywatelami silną ręką, pomocą w
realizowaniu wolności miała być ludowa milicja, niezawisłe sądownictwo i kontrolowany Kościół.

29. Prawo i bezprawie w XVII w.

Wykreślony!

53
 30. Umowa społeczna według Thomasa Hobbesa i Johna Locke’a i jej
konsekwencje.
Thomas Hobbes (1588-1679) – angielski filozof, przedstawiciel materializmu mechanistycznego oraz
teoretyk państwa absolutnego. Jego najważniejsze prace to: Podstawy prawa naturalnego i polityki
(1640), O obywatelu (1646), Lewiatan (1651).

- By scharakteryzować koncepcję umowy społecznej według Thomasa Hobbesa należy najpierw

wspomnieć nieco o pojęciu stanu natury. Stan natury to pewna hipoteza (Hobbes nie zakładałby taki
stan był koniecznym etapem dziejów, choć mógł istnieć rzeczywiście co wynikało z jego wiedzy o
dzikich ludach Ameryki). W stanie tym panuje ciągła walka wszystkich ze wszystkimi (albo też
nieustanna groźba konfliktu) i wzajemne wyniszczenie się: „W takim stanie nie masz miejsca na
pracowitość albowiem niepewny jest owoc pracy; […] nie ma wiedzy […] ani sztuki słowa, ani
społeczności”. Nie ma tu miejsca na pokój, bo nie ma władzy, która mogłaby stanąć na jego straży.
Stan taki stanowi idealną postać anarchii i charakteryzuje się trzema właściwościami:

1) absolutną wolnością nieograniczoną w żaden sposób – każdy używa swych zdolności by zdobyć jak
najwięcej dla siebie, nie licząc się z innymi;
2) korzystaniem jedynie z uprawnień i brakiem obowiązków – każde działanie jest wyrazem wolności
ale nie ma żadnych reguł stanowiących o jej granicach;
3) skrajnym subiektywizmem – każdy jest sobie sędzią (nie istnieje zewnętrzny obiektywny sędzia czy
też obiektywne reguły).

Umowa społeczna i jej konsekwencje:

- W pewnym momencie, ludzie kierując się zdrowym rozsądkiem, widząc bezsens dzikiego i
niszczącego życia w stanie natury, zawierają umowę (jest wyrazem zwycięstwa ludzi nad swymi
namiętnościami). Jest ona skonstruowana na zasadzie „każdy z każdym” (a nie jest zawarta przez ludzi
z władcą). Powierzają w niej pełnię władzy suwerenowi. Ponieważ ten nie był stroną umowy (zaistniał
dopiero po jej zawarciu), obywatele nie posiadają zdolności do renegocjacji i wypowiedzenia
kontraktu społecznego.

- Posłuszeństwo może być wypowiedziane tylko w jednej sytuacji – gdy władca traci zdolność do
realizacji podstawowego celu – zapewnienia bezpieczeństwa (gdyż w tym celu został powołany w
umowie)

- W umowie społecznej poddani zrzekają się praw do swej naturalnej wolności, pod warunkiem, że
wszyscy postąpią tak samo, co gwarantuje przeobrażenie się w zapewniający bezpieczeństwo
organizm.

- Ten organizm to państwo, nazwane przez Hobbesa Lewiatanem (przedstawia on je jako potwora
składające się z pojedynczych cząsteczek – ludzi). Identyfikuje on powstanie państwa z powstaniem
społeczeństwa; stanowi wyjście z anarchii do uporządkowanego życia, gdyż tylko władza państwowa
jest w stanie powściągnąć egoistyczne popędy ludzkie. Państwo jest więc według dla niego instytucją
przymusu utworzoną pod wpływem strachu w celu ujarzmiania niszczycielskich sił człowieka, a jego
główną funkcją jest ochrona bezpieczeństwa wszystkich przed zagrożeniem ze strony wszystkich. W
państwie pełnia władzy należy do suwerena, gdyż jest to logiczne następstwo umowy społecznej
(której suweren nie był stroną – z nikim o nic się nie umawiał, po prostu otrzymał prawo do
rządzenia). Absolutyzm wynika więc z woli ludzi i z dyrektyw rozumu. Ludzie zrzekli się prawa do

54
naturalnej wolności w całości i nieodwołalnie (nie mogą więc zmienić warunków lub wystąpić
przeciwko władzy). Na mocy umowy społecznej suweren otrzymał władzę niepodzielną i
niezbywalną.

John Locke:

John Locke (1632-1704) – pisarz polityczny, twórca liberalizmu politycznego. Jego najważniejsze
dzieła to: Rozważania dotyczące rozumu ludzkiego (1690), List o tolerancji (1689), Dwa traktaty o
rządzie (1689).

- John Locke rozwinął koncepcję Hobbes’a i w swoich rozważaniach poszedł krok dalej. Również w
tym przypadku rozważania trzeba rozpocząć od krótkiego opisu stanu natury według tego myśliciela.
Podstawową różnicą między wizją Hobbes'a i Locke'a jest to, że według tego drugiego stan natury jest
stanem pokoju, a nie wojny. Stan wojny jest według Locke’a czymś wyjątkowym, jest to sytuacja gdy
ktoś wbrew prawu natury zagrozi życiu drugiego człowieka. Człowiek zagrożony taką napaścią ma
prawo użyć wszelkich sposobów w swojej obronie, gdyż pomiędzy tym, kto dopuszcza się napaści, a
ofiarą nie ma już żadnych więzów, nie łącza ich już żadne reguły rozumu. Rozstrzygnięcie sprawy
pomiędzy napastnikiem a ofiarą musi przynieść „siła i gwałt”, tak samo z resztą jak w przypadku, gdy
ktoś zamierza poddać innych swojej władzy absolutnej.

Umowa społeczna i jej konsekwencje:

- Człowiek rezygnuje ze stanu natury, ponieważ zdaje sobie sprawę, że stan wolności i
sprawiedliwości jest stale zagrożony przez inne jednostki, a bez odpowiednich narzędzi nie jest w
stanie temu zapobiec, stara się więc je stworzyć w sposób spójny i zharmonizowany.
- Tworzy prawo jako środek rozstrzygania sporów.
- Powołuje bezstronnych sędziów, którzy nie ulegają namiętnościom w trakcie wydawania wyroku, a
także władzę, która jest w stanie doprowadzić do wykonania zapadłego wyroku.
- Aby prawo mogło funkcjonować jednostki muszą zrezygnować z części uprawnień naturalnych na
rzecz praw ustanowionych, oraz z użycia siły, oddając ją w ręce władzy publicznej. Ustanowione
prawa muszą być jednakowe dla wszystkich, również władzy.
- Człowiek do wspólnoty przystępuje dobrowolnie widząc płynące z niej korzyści. Tak powstałą więź
John Locke nie nazywa umową, lecz porozumieniem. Jest ona aktem podstawowym wolnych,
równych i rozumnych istot i może ulegać przeobrażeniom tylko za zgodą większości.
- Powstanie porozumienia pozwala społeczeństwu na korzystanie z prawa własności w pokoju i
bezpieczeństwie. Aby mogło to nastąpić każda wspólnota powinna stworzyć katalog praw, z którego
priorytetowym jest powołanie władzy ustawodawczej. Zależnie od tego komu społeczeństwo
powierzy władzę może powstać monarchia, oligarchia lub demokracja. Zawsze odbywa się to na
zasadzie zaufania i powiernictwa. Locke nawiązuje tu do dawniejszej tradycji, nakazującej rozróżniać
samo ukonstytuowanie się wspólnoty politycznej, od następującej po nim wybory formy rządów.
Upadek rządu nie oznacza więc końca społeczeństwa, ponieważ jest ono pierwotne w stosunku do
państwa. Jednostka jest natomiast pierwotna względem społeczeństwa.

31. John Locke, jako prekursor liberalizmu.

U podstaw treści umowy społecznej u Locke’a tkwiły elementy utylitaryzmu. Według Locke’a
ustanowienie władzy państwowej nie mogło prowadzić do rezygnacji przez jednostkę z jej naturalnych
i niepozbywalnych praw. Ludzie rezygnują ze stanu natury i łączą się w społeczność, po to by
zachować prawo do życia, wolności i mienia. Jedyne uprawnienie, jakie ludzie oddali w umowie
władzy państwowej to karanie gwałcicieli praw naturalnych.

55
 Państwo miało przede wszystkim za zadanie chronić najważniejsze prawo natury, czyli prawo do
własności ( święte, nietykalne) i stąd ma możliwość stanowienia praw pozytywnych i ich
egzekwowania, często przy użyciu siły przymusu. Państwo, jako stróż naturalnych praw
podmiotowych musi jednak pozostawić jednostkom swobodę działalności gospodarczej, politycznej i
kulturalnej. Nie wtrąca się także w sferę indywidualnej wolności osobistej, ekonomicznej i religijnej.
Locke bardzo protestował przeciw bezużytecznemu marnotrawieniu dóbr, gdyż doskonale rozumiał,
że manipulowanie kapitałem mnoży go. Formułował ideę szacunku dla władzy państwowej, która
reprezentowała interes bogatych. Dopuszczał możliwość oporu wobec władzy ( jednak traktował to,
jako zło ostateczne). Wzorem ustrojowym była dla niego umiarkowana monarchia o trójpodziale
władzy ( ustawodawcza, wykonawcza i federacyjna – polityka zagraniczna). Bardzo sprzeciwiał się
łączeniu w jednym organie wł. wykonawczej i ustawodawczej. Za najważniejszą uznawał wł.
ustawodawczą, jednak nie była ona suwerenna w stosunku do jednostki wyposażonej w niezbywalne
prawa naturalne. Parlament miał reprezentować jak najszersze kręgi obywateli, wybory do niego miały
być oparte na cenzusie majątkowym i miał podejmować decyzje większością głosów.

32. Klasyczny absolutyzm we Francji w XVII wieku, ideologia i jej

twórcy - Richelieu.
1. Armand du Plessis Richelieu (1585-1642).
A. Sylwetka:
a) pierwszy minister w Radzie Królewskiej (od 1624r.),
b) kierował do końca życia polityką państwa francuskiego – przyczynił się do wzrostu
jego wielkości, zwalczał arystokrację i hugenotów, którzy szkodzili monarchii;
c) mistrz propagandy politycznej;
d) najważniejsze dzieło to: Le Testament politique (Testament polityczny), opisujące
wykład zasad polityki absolutyzmu; ogłoszona drukiem po jego śmierci.
B. Koncepcja polityczna Richelieu:
a) pojęcie nadrzędne: irracjonalne pojmowanie wielkości Państwa;
b) przymioty państwa (atrybuty państwa i jego interes):
 bezpieczeństwo państwa,
 potrzeby państwa,
 zasady państwa,
 prawa państwa;
 racja stanu – najważniejszy element; kwintesencja sztuki rządzenia,
polegająca na podporządkowywaniu spraw indywidualnych i prywatnych
dobru państwa;
c) powyższe elementy stanowiły podstawę polityki etatyzmu prowadzonej przez
Richelieu: etatyzm pozwalał likwidować osłabiające państwo antagonizmy i przeżytki
rodem z monarchii stanowej;
d) etatyzm winien zyskać szeroką akceptację społeczną, by służył absolutyzmowi;
e) główne założenia etatyzmu:
 likwidowanie szkodliwych solidarności: rodzinnych, klasowych, feudalnych,
protestanckich,
 złamanie anarchicznych zwyczajów (np. szlacheckie pojedynki),
 respektowanie wolności wewnętrznej, przy zwróceniu uwagi na zagrożenie
jedności społeczeństwa,
 tajność sztuki rządzenia (sztuka ta niedostępna dla prostaków),

56
  brak litości dla wrogów monarchy,
 surowość względem ludu,
 sprzedawalność urzędów jako gwarancja lojalności wobec monarchy,
 „kto ma siłę, ten ma rację”;
f) Richelieu utwierdzał Ludwika XIII w jego bezwzględności; dążył do rozbudowy armii
i floty;
g) poglądy Richelieu stanowiły grunt pod ukształtowanie się absolutyzmu klasycznego.

2. Absolutyzm klasyczny.
A. Absolutyzm klasyczny trwał w I poł. wieku XVII w Anglii (król Jakub I i jego doradca
Robert Filmer), jednakże swe apogeum osiągnął we Francji za panowania Ludwika XIV.
B. Głównymi rzecznikami absolutyzmu klasycznego byli: sam król Ludwik XIV jako autor
Rozważań nad rzemiosłem królewskim oraz biskup Jacques Beninge Bossuet, autor
traktatu Polityka wywiedziona z Pisma Świętego.
C. Założenia absolutyzmu klasycznego:
a) pełnia władzy monarszej, która nie jest przez nic skrępowana;
b) ideologia wroga zgromadzeniom przedstawicielskim oraz jakiejkolwiek opozycji;
c) król ma prawo do dysponowania życiem poddanych, do reglamentowania ich sumień,
a także do rozporządzania ich mieniem;
d) połączenie argumentów zarówno religijnych i mistycznych, jak i treści
racjonalistycznych oraz laickich;
e) źródła absolutnej władzy monarszej:
 tradycyjne formuły: Dei gratia; monarcha niczym Bóg powinien kierować
państwem boskiego ładu w kosmosie; boski charakter ma też następstwo tronu,
 argumenty racjonalistyczne: król jest symbolem rozumu, rozum zaś jest mu
dostępny w znacznie wyższym stopniu niż poddanym, dlatego też władza
monarchy podlega jedynie Bogu i rozumowi; władca zna tajemnice świata i
dzięki temu wie, co jest zgodne z interesem ogółu i jego dobrem, zaś wszelkie
buntownicze poglądy zasługują na potępienie;
f) król jest identyczny z państwem, tylko on rozstrzyga o tym, co jest racją stanu, a
co nie, nic nie może go w tym krępować (Ludwik XIV: Państwo to ja);
g) celem państwa jest m.in. szczęście poddanych, dlatego też rozkazy władcy powinny
być słodkie i umiarkowane; jednakże pomyślność poddanych zależy wyłącznie od
pomyślności władcy;
h) monarcha nie jest związany prawem, gdyż jest jego twórcą i stoi ponad nim; rządzi
według własnego rozumu, słucha wyłącznie własnego sumienia, a jego postępowanie
może być oceniane wyłącznie przed obliczem Boga;
i) władca praktycznie nie jest do niczego zobowiązany, gdyż to on decyduje o tym, co
słuszne;
j) jednostka pozbawiona jest praw, gdy w grę wchodzi kolizja z władzą i wolą monarchy.
D. Ludwik XIV poddał swą osobę liturgicznemu kultowi (adoracja monarchy), co stanowić
miało zewnętrzny wyraz potęgi absolutnego króla. Bezpieczeństwo i egzekwowanie
królewskich praw miało zaś zapewnić doskonalenie teorii policji, czyli konieczność
łączenia rządów osobistych króla z działaniem sprawnego aparatu państwowego.
E. Absolutyzm pozostał oficjalną doktryną aż do wybuchu wielkiej rewolucji.

57
 33. Monteskiusz o „duchu praw” i podziale władzy. 34. Monteskiusz o
wolności politycznej i jej podstawach.
Charles Louis de Montesquieu (1689-1775)- prawnik, filozof, pisarz polityczny oświecenia, francuski
reprezentant liberalizmu arystokratycznego. Ważniejsze prace to:
„Listy perskie”
„O duchu praw”
Duch praw
U źródeł doktryny M. tkwił głęboki relatywizm.
M. wyrażał przekonanie, że życie społeczne powinien przenikać duch praw. Jak pisał M.- duch praw
polega na różnych stosunkach jakie prawa mogą mieć z różnymi rzeczami. Duch praw jest różny
u różnych narodów: zależy od położenia geograficznego kraju, liczby ludności, jej obyczajów. Stąd
zasady prawa muszą być zróżnicowane, muszą uwzględnić warunki życia ludzi. Łatwo bowiem
dowieść, że prawo dobre dla jednego narodu, są bezwartościowe i złe dla innego, egzystującego w
odmiennych warunkach.
Monteskiusz przyjmował historyczną zmienność zjawisk, akcentował ich wzajemną współzależność.
Uważał że to nie jednostki są twórcami historii, bowiem dziejowy proces to wypadkowa działania
czynników natury fizycznej (klimat, środowisko, ekonomia) oraz natury moralnej.
Relatywność zjawisk wyklucza ustroje idealne, rzekomo odpowiadające rozumnemu prawu natury.
Prawem naturalnym jest konieczność życia w społeczeństwie.
Podział władzy
W każdym państwie istnieją 3 pola aktywności, którym odpowiadają trzy władze:
 prawodawcza- powinna być powierzona parlamentowi jako przedstawicielstwu
społeczeństwa.
 wykonawcza- miała należeć do monarchy, który wykonywałby prawa przy pomocy
mianowanych przez siebie ministrów
 sądowa- wybierane na krótkie kadencje niezawisłe trybunały
W państwie, w którym ma być zapewniona wolność polityczna, władze te powinny być rozdzielone.
Stosunki między nimi nie miałyby więc nic wspólnego z separacją działania, istota tych stosunków
polegałaby na wzajemnym uzupełnianiu się, kontrolowaniu i hamowaniu, tak by jedna władza nie
mogła stanąć nad drugą.
Hamulce władzy
 Wewnętrzną zaporą, która miała zniechęcić władzę ustawodawczą do wznoszenia się ponad
wymiar sprawiedliwości i rząd, byłaby już sama jej struktura. Otóż M. domagał się
parlamentu dwuizbowego. Izbę niższą- ludową mieli wybierać wszyscy (w wyborach
cenzusowych), natomiast izba wyższa miała być dziedziczna i reprezentować ludzi
wyróżniających się rodem, bogactwem i zaszczytami. Istotne znaczenie przywiązywał również
do odpowiednio krótkich kadencji izby ludowej.
 Zewnętrznym hamulcem dla parlamentu byłoby przyznanie monarsze prawa zwoływania i
odraczania posiedzeń parlamentu. Król mógłby także nie zatwierdzić ustawy, która godziła we
władzę wykonawczą, wtedy mianowicie, gdyby ciało prawodawcze chciało się na tę władzę
targnąć.

58
  Z kolei hamulcem dla króla byłaby okoliczność, że praktycznie odsunięty od prawodawstwa, a
nawet od inicjatywy ustawodawczej, miałby on jedynie prawo veta. Nie odpowiadałby
osobiście prze parlamentem, ale odpowiadaliby powołani przez niego ministrowie.
 Władza sądowa byłaby hamowana przez związanie sędziów ustawą i wymóg rotacji kadr
wymiaru sprawiedliwości. Sądy to tylko usta które wygłaszają brzmienie praw. Dodatkowym
hamulcem byłoby przekazanie egzekucji wyroków władzy wykonawczej.
Monteskiuszowska teoria podziału władz w państwie miała zastąpić znienawidzony przez niego
absolutyzm królewski. Stała się ona u schyłku XVIII w. jedną z klasycznych formuł ideologii
mieszczańskiej. Znalazła wyraz w Deklaracji praw człowieka i obywatela z 1789r. i konstytucji
francuskiej 1791r.

34. Monteskiusz o wolności politycznej i jej podstawach.

 Wolność polityczna nie polega na tym, że robi się co się właśnie chce, ale na tym, że czyni się
to, czego powinno się chcieć. Wolność możliwa jest tylko w państwie praworządnym, w którym
prawa są przestrzegane. Wolność - podkreśla Monteskiusz - to prawo czynienia wszystkiego
tego, na co ustawy pozwalają. Wolny jest zatem tylko ten, kogo prawo chroni, lub kto jest
przynajmniej o swym bezpieczeństwie przeświadczony.
 Nie zawsze prawodawcy pamiętają, że wartość ludzkich praw bywa względna. Ogarnięci żądzą,
jaką wyzwala udział w sprawowaniu władzy, ustanawiają takie prawa, które lekceważą charakter
narodu i konkretne warunki jest egzystencji. Tymczasem istotą państwa musi być polityczna
wolność obywateli.
 Nie każde prawo służy wolności. Wartość tę posiadają tylko słuszne prawa, to znaczy te, które
uwzględniają ustrój polityczny kraju, jego wielkość, obyczaje mieszkańców, realia gospodarki i
układ sił społecznych.
 Ważne jest to, by prawo było wypełnione duchem umiarkowania, nawiązującym do
arystotelesowskiej zasady złotego środka. Niepotrzebny jest system prawny obejmujący
wszystkie sfery życia człowieka, czasem można osiągnąć więcej przez dobre obyczaje.
Niewskazany jest nadmiar formalizmu, bo gubi się w nim sens prawa. Nie trzeba zbyt licznych
praw, bo to obniża autorytet normy. Należy wystrzegać się też równych praw, bo bywa to
niezgodne z zasadami prawidłowej polityki prawa.
 Wolność polityczna najlepiej rozwija się pod rządem umiarkowanym, więc zasada
umiarkowania powinna też przenikać system polityczny w państwie. Wymaga to precyzyjnego
systemu hamulców i sił równowagi, zapobiegającej nadużywaniu władzy. Interes wolności i
praworządności wymaga zatem ustanowienia takich środków przeciwwagi w ustroju, by
dysponujący władzą nie mógł jej nadużywać nawet gdyby chciał.

35. Ideologia rewolucji amerykańskiej - B. Franklin i Th. Jefferson.

Stany Zjednoczone powstawały pośród konfliktów społecznych i politycznych. Ścierały się idee
niepodległościowe z istniejącymi więzami zależności od Anglii – powiązanie wielkiego kapitału z
gospodarką metropolii, uległość angielskiej tradycji kulturowej, zobowiązanie religijne, obawy przed
radykalizmem dołów amerykańskiego społeczeństwa.
Amerykanom nie były obce idee oświeconej Europy, jednakże zachowywali oni wobec nich dystans,
wybierając i przystosowując do własnej rzeczywistości określone poglądy.

59
 Uważali, że prawa natury nie są tylko zbiorem nakazów moralnych, ale także tworzą system
abstrakcyjnej sprawiedliwości, któremu człowiek musi się podporządkować, ponieważ
odzwierciedlają one naturalny stan człowieka.
Opowiadali się za prawami fundamentalnymi, naturalnymi, niezbywalnymi, niepodzielnymi, m.in.:
prawem do życia, wolności, własności, szczęścia, wolnego sumienia, a ich konsekwencjami miały
być: wolność słowa, pracy, zgromadzeń i petycji.
Uważali, że wartość rządu powinna być mierzona jego użytecznością, tzn., że jest on tym lepszy, im
lepiej strzeże interesów jednostek

Beniamin Franklin ( 1706-1790) – uczony, filozof i polityk amerykański. Założył klub literacko-
naukowy, który przekształcił się w Amerykańskie Towarzystwo Filozoficzne. Badał zjawisko
elektryczności. Ważniejsze prace: „The Way to Wealth”, „The Autobiography of Beniamin
Franklin”, cykl tekstów publikowanych na łamach „Pensylwania Gazette” pt. „Poor Richard’s
Alamanck”.
Franklin początkowo opowiadał się za ścisłą współpracą kolonii amerykańskich z metropolią. Na
zjeździe w Alabamy w 1754 r. przedstawił swój program zjednoczenia kolonii angielskich, który
odrzucono ze względu na to ,że przewidywał ograniczenie swobód kolonistów. Idea ta została
przywołana również podczas buntu przeciw polityce podatkowej i celnej Wielkiej Brytanii, ale znów
ją odrzucono. Franklin był jednym z głównych organizatorów armii i państwa amerykańskiego.
1) B. F. był przekonany o możliwości samodoskonalenia się człowieka. Wg niego każdy
człowiek może poznać samego siebie i naturę społeczeństwa. Jest to niezbędne do prawidłowego
funkcjonowania społeczeństwa i zapewnienia szczęścia jednostce i ogółowi.
2) Zwolennik demokratycznych metod sprawowania władzy, gdyż udział obywateli w
podejmowaniu decyzji skłania ich do posłuszeństwa bez stosowania przymusu.
4) Sądził, że najlepszym rozwiązaniem jest jednoizbowy parlament, ponieważ nie dzieli jego
członków, usprawnia prace, pielęgnuje zasadę równości.
5) Celem parlamentu – zabezpieczeni i potwierdzenie naturalnych praw człowieka, w tym:
wolność wypowiedzi, wyznania, swobody ekonomiczne.
6) Opowiadał się za konkurencją, wolnym handlem.
7) Przeciwnik absolutyzmu monarszego

Thomas Jefferson ( 1743-1826 ) – uczestniczył w Kongresie Kontynentalnym, autor Deklaracji

niepodległości z 4 lipca 1776 r., był w rządzie Waszyngtona, piastował stanowisko wiceprezydenta,
dwukrotnie pełnił urząd prezydenta USA.

Przejął od Locke’a pogląd, że człowiek broni swych przyrodzonych praw przez dobrowolny kontrakt,
organizując opiekuńczy rząd, który jest pożądany i tolerowany, póki spełnia warunki społecznej
umowy.

1) Wg niego rządy to porozumienie między ludźmi, a nie ugoda osiągnięta ponad ich głowami
– legalna władza wywodzi się ze zgody rządzonych.
2) Wyrażał pogląd ,że lud ma prawo rząd upomnieć, zmienić, a nawet obalić siłą, jeśli nie
potrafił lub nie chciał zagwarantować im fundamentalnych praw będących odbiciem praw
naturalnych, niepodzielnych, niezbywalnych.
3) Będąc przywódcą demokratycznego nurtu w rewolucji amerykańskiej opowiadał się za
demokracją polityczną.
a) Obrońca zasad republikańskich ( Społeczeństwo jest doskonałe, a rząd złem
koniecznym).
b) Zwolennik suwerenności narodu.
c) Przeciwnik rządów cenzusowych i koncentracji władzy w ręku prezydenta.
d) Postulował wprowadzenie zakazu reelekcji prezydenta, rozszerzenie prerogatywy
kongresu, szeroką autonomię stanów.

60
 4) U Jeffersona idee demokracji politycznej współistniały z hasłami demokracji socjalnej.
a) Odrzucał bogacenie się za wszelką cenę,
b) kwestionował pogląd jakoby, to co dobre dla bogaczy, jest dobre dla Stanów
Zjednoczonych,
c) krytykował rozwój wielkich fortun,
d) pragnął upowszechnić własność,
e) chciał zapewnić równomierny rozwój własności farmerów i utrzymania ich wysokiej
pozycji.

36. Myśl polityczna francuskiego Oświecenia- Wolter, Diderot,

Rousseau, Monteskiusz.

1. FRANCOIS- MARIE AROUET- VOLTAIRE [WOLTER] (1694-1778)

 LIBERALIZM OŚWIECONY

 Przedstawiciel liberalizmu mieszczańskiego

 Pisarz, historyk, publiscysta, współautor Wielkiej encyklopedii francuskiej
 Sławne utwory literackie: „Henriada” „Dziewica Orleańska”
 Ważniejsze prace:
-„Listy filozoficzne”
-„Wiek Ludwika XIV”
- „Dictionnaire philosophique”
-„Rozprawa o historii powszechnej i o zwyczajach i duchu narodów”
-„Rozprawa o tolerancji”
 Zafascynowany oświeceniem
 Wpływ Monteskiusza:
- podobna koncepcja wolności
- krytyka despotyzmu
-fascynacja angielską monarchią parlamentarną
-przeświadczenie o potędze rozumu
-kult dla relatywizmu i historii

 duch ludzki  wypadkowa klimatu, rządu i historii

 Na klimat ludzie nie mają wpływu, ale hist. i rel. kształtowane są pod działaniem ludzkich
poglądów
 poglądy  wytwór ciemnoty, zabobonu i nietolerancji
 Konieczność umocnienia uprawnień osób dysponujących rozumem i mających predyspozycje do
intelektualnej aktywności, tj. filozofów i monarchów oświeconych
 Opowiadał się za władzą oświeconego władcy, przyjaciela filozofów, który sam będzie dążył do
likwidacji znienawidzonego systemu + zrzeknie się władzy nieograniczonej na rzecz
umiarkowanej
 absolutyzm oświecony  sposób na stworzenie społeczeństwa opartego na mieszczańskich
ideałach wolności i własności
 prawa polityczne  tylko dla posiadaczy
 wolność  nie jest związana z równością, ale z własnością
(wolność i własność są krzykiem natury)
 równość  może istnieć tylko w odniesieniu do praw naturalnych (a nie: politycznych i
społecznych) [bo: niemożliwe jest, aby wszyscy byli jednakowo zamożni]
 Walka o wolność religijną
 Pewne potrzeby duchowe i materialne człowieka są wspólne dla wszystkich, ale też: każdy
człowiek ma swoje wewnętrzne, indywidualne życie, na które nie wolno wywierać presji

61
  prawo powinno chronić wolność jednostki połączoną z tolerancją religijną
 Przepisy procedury karnej: potrzeba obrony podejrzanych i oskarżonych przed samowolą władz
 Walczył z fanatyzmem religijnym
 Akceptacja wiary w Boga, ale religia- element zapewniający porządek i wzmacniający
posłuszeństwo mas względem władzy
 Kościół :
- podporządkować państwu
- ograniczyć jego funkcje do nauczania moralności
- inne przejawy życia społecznego poddać SEKULARYZACJI
 Interwencjonizm gospodarczy państwa
 ustrój:
- idealny: ówczesna Anglia (monarchia parlamentarna)
- pluralizm polityczny
- angielski handel
 Monarchia absolutna, tyle że oświecona to właściwa oprawa dla gospodarczego liberalizmu
 Nawiązanie do Platona:
-sojusz władzy z filozofią

2. DENIS DIDEROT (1713-1784)

 LIBERALIZM RADYKALNY
 Główny redaktor Wielkiej Encyklopedii Francuskiej
 Ważniejsze prace:
- „Myśli filozoficzne”
-„Les bijoux indiscrets”
- „List o ślepcach na użytek tych, co widzą”
-„Kubuś Fatalista i jego pan”
 [filozofia] ewolucja poglądowa:
teizm  deizm  ateizm  materializm
 filozofia otwarta (świat jest dynamiczną całością, znajdującą się w ustawicznym ruchu, w
której nie ma izolowanych przedmiotów/ zjawisk)
 przyroda tworzy nieprzerwany łańcuch po pierwszych, jakościowo różnych molekuł, będących
podstawą materii, do najbardziej złożonych jej stanów
 Odrzucenie niezmiennego boskiego ładu w przyrodzie
 Zwolennik ewolucji
 rozwój ciągła zmiana kombinacji niezmiennych elementów- molekuł, zawierających w sobie
ruch życie i wrażliwość zmysłową
 Zwalczał tezę o boskim pochodzeniu świadomości
 Próba poznania przyczyn powstania życia organicznego i pochodzenia gatunków
 człowiek z natury jest dobry ale warunki w których żyje (zły ustrój polit., niedostatek kultury)
zdeformowały jego naturę
 Odbudowanie więzi społecznych powszechna moralność kres relatywizmu etycznego
 Postulaty:
-oświecenia ludzi
-kres relatyeizmu moralnego
 Tożsamość praw rządzących przyrodą i praw społecznych (prawa społeczne – fragment ładu
naturalnego)
 koncepcja cyklicznego rozwoju społeczeństwa przechodzącego fazy dzieciństwa, dojrzałości i
upadku (podporządkowane wewn. dynamice, w której funkcjonują prawa rządzące historią )
 koncepcja radykalna:
- krytyka monarchii absolutnej
- reprezentantem ludu ma być parlament (kontrolujący rząd i monarchę)
-społeczeństwo  przeciwdziała słabości ludzkiej, zwłaszcza wobec sił natury

62
 - rząd  narzędzie represji silnych wobec słabych i podporządkowanych
- społeczeństwo musi trwać, by można było zmieniać złe rządy, wypierające naturalną
nierówność, nierównością wynikającą jedynie z siły rządzących
 własność prywatna
- zaleta: motor postępu ludzkości
- wada: przyczyna tworzenia społeczeństw chroniących posiadaczy
- własność prywatna genezą powstania państwa, prawa, konfliktów społ., rewolucji

(radykalizm d.d.: głównie jego stosunek do własności prywatnej i rewolucji)

 rewolucja :
-przewrót socjalny obalający absolutyzm
-stopniowo zachodzące zmiany (KONIECZNOŚĆ DZIEJOWA)
- możliwość gwałtownego wybuchu napięć i ich krwawego rozładowania
- zalążki teorii rewolucji  podmioty procesów rewolucyjnych: niemający nic do stracenia, mogą
na niej tylko zyskać (dot. rewolucji amerykańskiej; francuskiej)
 wolny handel
- poszanowanie prawa własności
- bogacenie się jednostek prowadzi do powszechnego dobrobytu
 edukacja dla wszystkich
 Im bardziej społeczeństwo będzie uwalniało się z więzów teologii, tym bardziej będzie zmuszone
radykalizować się politycznie
 Ustrój i prawo kształtują poglądy  wzywał do reformy ustroju Francji
 przeciwnik wszelkiego absolutyzmu  nie złe używanie władzy, ale sam jej zakres,
uniemożliwia wykorzystanie ustroju absolutystycznego do wprowadzenia liberalizacji życia
publicznego

3.JEAN JACQUES ROUSSEAU (1712-1778)

 IDEOLOG NOWOŻYTNEJ DEMOKRACJI

 Twórca mieszczańskiego radykalizmu
 pesymista
 Współpracował z redakcją Wielkiej Encyklopedii Francuskiej
 Debiut: rozprawa „Czy odrodzenie nauk i sztuk przyczyniło się do odnowienia obyczajów? ”
[cywilizacja zgubiła ludzkość, człowiek z natury jest dobry, rozwój kultury doprowadził do
moralnej degradacji]
 Ważniejsze prace:
- „Umowa społeczna”
-„Emil, czyli o wychowaniu”
-„Uwagi nad rządem Polski”
-„Projekt ustroju dla Korsyki”
 Nie ufał historykom
 Aprioryzm (poznanie możliwe jest przed doświadczeniem, a priori)
 człowiek
-ludzie byli szczęśliwi tylko w stanie przedspołecznym i przedpaństwowym; klęski
elementarne (katastrofy naturalne) zmuszały ludzi do łączenia się z innymi dla ochrony przed
złem, ludzie zaczęli nabywać złych namiętności i popadać we wzajemne konflikty
-własność; pakt zrzeszenia  ekonomiczny podział na bogatych i biednych

63
 -rozwój własności prywatnej
-pakt poddania  polityczny podział na potężnych i słabych
 stan natury – stan pokoju i harmonii
 państwo
- nie zniosło nierówności między ludźmi i wynikających z tego antagonizmów
 Nie może być umowy, która zapewnia korzyści tylko jednej stronie
 Zawarcie umowy społecznej [US] (akt rodzący przesłanki pokoju i bezpieczeństwa, oparty na zas.
porozumienia „każdego z każdym”)  umożliwia zniesienie negatywnych skutków podziałów
społecznych
 US: naturalna wolność ludzi  wolność prawnie chroniona
 Wszyscy ludzie stali się stronami US (dlatego żaden nie powinien dążyć o zmiany jej warunków)
 US  zas. suwerenności ludu:
- niepodzielność
- niezbywalność
- nieograniczoność
+ przejawia się w funkcji prawodawczej, kontroli rządu
[wola powszechna- volonté générale  przejaw kompromisu między interesem indywidualnym i
interesem ogółu]
 Wola powszechna nie musi być wyrażana przez jednomyślność, może ją wyrażać mniejszość, a
nawet jednostka
 Zas. zwierzchnictwa ludu to nie to samo, co jej wykonywanie
 demokracja bezpośrednia
- tylko ona umożliwia suwerenowi wykonywanie zarówno funkcji prawodawczej jak i
wykonawczej
 Prawo powinno uwzględniać okoliczności w jakich żyje lud
 Upowszechnienie drobnej własności prywatnej (nie: egalitaryzm majątkowy)
 Demokratyczna zasada równości ekonomicznej jest utopią
 społeczeństwo obywatelskie
- wychowane w patriotyzmie
-niepodlegające wpływom religii
 Rousseau nie miał jasnego programu ustroju państwa (nie to było dla niego ważne, najważniejsze:
kto wykonuje rolę suwerena i ważne, by rzeczywiście on to czynił)
 Każda władza jest tylko urzędnikiem ludu
 Ustanowienie rządu – nie jest umową, nie ma charakteru trwałego, zwykła ustawa, którą suweren
może w każdej chwili zmienić
 Suwerenność ludu to najlepszy lek na absolutyzm i inne choroby cywilizacji
 Rousseau nie wierzył w możliwość urzeczywistnienia swoich postulatów
 Upowszechnienie własności

4. CHARLES LOUIS DE MONTESQIEU [MONTESKIUSZ] (1689-1755)

 LIBERALIZM ARYSTOKRATYCZNY
 reprezentant liberalizmu arystokratycznego
 Przeciwnik despotyzmu
 Twórca idei monarchii konstytucyjnej
 Klasyk teorii nowoczesnego konstytucjonalizmu

64
 Ważniejsze prace:
-,, Listy perskie”
-,,O duchu praw”
-,,Rozważania o przyczynach wielkości i upadku Rzymian”
 pochwała wolności, krytyka absolutyzmu
 historyzm ( niezbędny do zbadania całości życia ludzi i zdobycia danych o duchu ich praw;
dziejowy proces to wypadkowa czynników natury fizycznej i moralnej)
 racjonalizm (rozumność praw to ich relatywność )
 relatywizm ( życie społeczne powinien przenikać duch praw, który polega na różnych
stosunkach, jakie prawa mogą mieć z różnymi rzeczami; różny u różnych narodów, zależy od
położenia geograficznego, klimatu, warunków życia mieszkańców, liczby ludności, jej obyczajów,
poziomu gospodarki i kultury, religii, tradycji)
 wolność polityczna  czyni się to, co się powinno chcieć [wolność- prawo czynienia
wszystkiego, na co pozwalają ustawy]
 prawo wypełnione duchem umiarkowania, nawiązującym do arystotelesowskiej zasady
złotego środka
 Zasada nierówności wobec prawa
 Prawa powinny być wynikiem racjonalnej oceny warunków, a nie odzwierciedleniem
wiecznych praw natury
 Postulat jasności prawa i skatalogowania czynów przestępczych (by zapobiec dowolności
stosowania prawa przez sądy karne)
 Sędzia powinien być wyłącznie „ustami ustawy” (M. kwestionuje prawotwórczą rolę
orzecznictwa)  nadmiar formalizmu niewskazany (gubi się sens prawa), zbyt liczne normy –
obniżają autorytet normy; równe prawa – niezgodne z zasadami prawidłowej polityki państwa
 systematyka przestępstw  czyny naruszające :
- prawa religii
- dobre obyczaje
-spokój publiczny
- bezpieczeństwo jednostki
 kara  ma wynikać z natury czynu
 Cel kary  pozbawienie sprawcy korzyści wynikających z popełnienia przestępstwa
 umiarkowanie w stosowaniu prawa (pierwszeństwo zwyczaju nad szczegółowymi
uregulowaniami ustawowymi)
 system prawa  powinien być zharmonizowany z naturą i zasadą rządu
 natura rządu  zjawisko określające istotę państwa
 zasada rządu  to, co decyduje o jego działaniu

Rodzaje rządów Natura Zasady

Republikański Suwerenność ludu Cnota, skromność,
(demokracja) lub jego równość praw –demokr.;
części (arystokracji) umiarkowanie – aryst.
Monarchistyczny Rządy jednostki Honor, tj. świadomość
podporządkowane prawu roli w społeczeństwie
Despotyczny Rządy jednostki bez prawa Strach; (despocie cnota
jest niepotrzebna, a honor
może być dlań
niebezpieczny)

65
  Sprawujący władzę mają skłonność do jej nadużywania i ograniczania wolności  podział
władzy , przywileje stanów, prawa prowincji i urzędów [zabezpieczają równoważyć i honorować
wolność jednostek]
 konstrukcja podziału władzy wzorowana na doświadczeniach angielskich i doktrynie Locke’a
 trójpodział władzy:
-ustawodawcza (dwuizbowy parlament)
- wykonawcza (król) [stosuje prawo przy pomocy mianowanych przez siebie ministrów]
- sądowa (wybierane na krótkie kadencje trybunały)
 Celem wszystkich władz ma być wolność polityczna
 Władze w państwie mają się wzajemnie
 Władzę ustawodawczą powinien sprawować lud, jednak w obliczu dużych rozmiarów
ówczesnych państw M. dopuścił wybór przedstawicieli
 Wybory do izby niższej  wszyscy; kadencja odpowiednio krótka
 izba wyższa dziedziczna; przedstawiciele arystokracji i bogatej burżuazji
 liberalizm arystokratyczny  M. uważał, że honor szlachty gwarantował wolność i stanowił
zaporę przeciw absolutyzmowi
 Monteskiuszowska teoria podziału władzy stała się u schyłku XVIII w. jedną z klasycznych
formuł ideologii kapitalizmu (Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela – 1789; konstytucja
francuska – 1791, prawo konstytucyjne epoki porewolucyjnej); połączenie haseł liberalizmu z
konserwatyzmem społecznym
 Elementy uniwersalne w doktrynie Monteskiusza:
- wolność jako rodzicielka rozwoju i postępu
- rzetelny humanitaryzm
- idea równouprawnienia i współistnienia narodów
- prawa narodów do decydowania o swoim losie
- programowy pacyfizm
 Postulat rozwoju opieki społecznej i zapewnienia przez państwo minimum środków egzystencji
obywatelom; podniesienia statutu kobiety
 Krytyka wobec zabobonu, ciemnoty i nietolerancji

37. Smith- ojciec liberalnej ekonomii politycznej o przyczynach

bogactwa narodów.
Adam Smith 1723 -1790 „Badania nad natura i przyczynami bogactwa narodów” – był
ekonomistą; jego dzieło zawierało obraz zasad liberalizmu politycznego –
1) społeczeństwo to zespół luźno związanych jednostek, dlatego analizy stosunków społecznych
powinny opierać się na badaniu jednostek (natury i interesów);
2) gospodarką rządzą prawa ekonomiczne o walorze obiektywnym, a wartość jest rezultatem
produkcyjnej pracy ludzkiej (praca jest źródłem bogactwa bez względu na dział produkcji);
3) najlepszą ochronę praw jednostki stanowi wolna konkurencja (gra sił na wolny rynku);
Wizja państwa – dobrobyt narodu stwarza wolny rynek, niezależny od państwa, czyli prymat
państwa nie może oznaczać mieszania się do gry jednostek; główne zadanie państwa polega na
ochronie reguł rządzących gospodarką – państwo stróż naturalnych praw jednostek; państwo może
interweniować w dwóch przypadkach:, gdy jednostki same zwrócą się o pomoc, gdy zakłócany
jest porządek publiczny; to bogaci kształtują politykę państwa;

66
 Smith to klasyczny liberalizm burżuazyjny w ekonomice, ale z elementami liberalizmu
kapitalistycznego;

38. Zadania państwa i idea taniego rządu wg Smitha.

Adam Smith 1723 – 1790, Anglia; bardziej ekonomista niż teoretyk
-dzieło: Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów 1776 (zawiera zasady liberalizmu
politycznego, też l. burżuazyjnego w ekonomice)
-pkt. wyjścia – jednostka, nie całość społeczeństwa
-ustrój społeczny i państwo rodzą się spontanicznie; inne prawa rządzą gospodarką (obiektywne);
praca źródłem bogactwa; wolna konkurencja; państwo kapitalistyczne
O państwie (A. Smith – teoria państwa)
 państwo powstało wtedy, gdy społeczeństwo podzieliło się na biednych i bogatych, a podział
ten pojawił się wraz ze wzrostem wydajności pracy, rozwojem pasterstwa, rolnictwa i
rzemiosła, a zarazem pojawiły się możliwości pomnażania swego majątku
 spostrzeżenie A.S.: wzrost bogactwa nielicznych rażąco kontrastuje z ubóstwem czy wręcz
nędzą pozostałych członków społeczeństwa

 ta sytuacja powoduje niezadowolenie tych ostatnich, a w konsekwencji chęć poprawy swoich
warunków życia także w drodze zamachu na cudzą własność, co z kolei powodowało
zaniepokojenie właścicieli.
 istota potrzeby istnienia państwa wg A.S. = zapewnienie ochrony własności i właściciela
majątku - „ od zamachu może właściciela uchronić jedynie potężne ramię władzy zawsze
gotowe do wymierzenia kary”. Smith uważał za niezbędne:
 zapewnienie bezpieczeństwa państwa jako całości – tj. ochrony przed agresją innych
państw,
 zapewnienie bezpieczeństwa każdemu obywatelowi z osobna tj. ochrony przed niecnymi
zapędami innych współmieszkańców;
 też konieczność ingerencji państwa w takie sfery życia społecznego jak np. oświata
 własność wg Smitha jest przyczyną powstania władzy państwowej, rozumianej jako pewien
układ subordynacji, wzajemnego podporządkowania ludzi.

 Istnienie nierówności majątkowych doprowadziło do powstania zależności między ludźmi, a
tym samym władzy jednych nad drugimi (przewaga bogatszych nad mniej zamożnymi).

 W konsekwencji pewne formy ustroju państwowego stały się niezbędne by zachować
stabilność układu nierówności. Smith uważał, że proces ten odbywał się w sposób naturalny,
żywiołowy.
Rola, zadania państwa
 istota poglądu A.S. = byleby panowały w państwie – pokój, prawo, porządek i
bezpieczeństwo, a reszta sama się ułoży
 Rola i zadania są bezpośrednią konsekwencją Smithowskiego rozumienia społecznych
przyczyn powstania państwa
 Państwo powinno się zajmować: 1) obronnością*, 2) wymiarem sprawiedliwości, 3) budową i
utrzymaniem infrastruktury oraz 4) edukacją. *Przy czym tylko pierwsza z tych dziedzin
powinna być utrzymywana z powszechnych podatków. Armia i flota chronią bowiem cały
naród, a więc i cały naród powinien za nie płacić.
 prymat państwa nie może oznaczać mieszania się do gry, w której partnerami są jednostki, bo
dobrobyt w narodzie wykuwa się na wolnym rynku
 państwo musi też chronić reguły rządzące gospodarką

67
  państwo nie może interweniować w życie gosp. i społ. jako moderator
 państwo „stróż bogatych” może interweniować gdy:
1) jednostki zwrócą się same o pomoc
2) w sytuacji zakłócenia porządku publicznego
Idea taniego rządu -„to co złe, skoro już być musi, niechaj przynajmniej kosztuje jak najmniej”
 władza do nakładania podatków i marnotrawienie pieniędzy poddanych (+zbytek arystokracji)
nie podoba się mieszczanom
 idea taniego rządu wiąże się z koncepcją ograniczania sfer zainteresowań i działalności rządu,
bo inicjatywa prywatna osiągnie wszystko łatwiej, szybciej i taniej.
 Jeśli rząd jest złem koniecznym niech chociaż będzie tani.
 choć reprezentacyjne stanowisko powinno posiadać także reprezentacyjną lecz stosowną do
zamożności społeczeństwa oprawę
 Podatek najlepszy czyli taki którego nie uchwalono
 Wszelki podatek jest nieproduktywna stratą (klasycy myśli liberalnej)
 Jeśli rząd jest złem koniecznym to i podatki maja taki sam charakter – są złem tak więc nie
pomnażajmy zła, utrzymajmy je na poziomie niezbędnym do utrzymania władzy i
zapewnienia jej wykonania wcześniej wspomnianych obowiązków.
 A.S. -> każdy podatek przyczynia się do zmniejszenia zdolności akumulacyjnej, a podatek
nadmierny, powodujący uszczuplenie kapitału powoduje zubożenie społeczeństwa
 państwo ma być tanie, podatki dostosowane do zamożności obywateli

39. Utopie „wieku świateł” – Meslier, Mably, Morelly.

Utopia „wieku świateł” to wyraz dezaprobaty dla rzeczywistości społecznej XVIII w. Był to
ideologiczny protest przeciwko absolutyzmowi i podziałom stanowym.
Jean Meslier ( francuski wiejski proboszcz) był na początku XVIII w. najwybitniejszą postacią wśród
komunizujących się utopistów Jego główna praca to: „Le Testament”. Był filozofem materialistą,
uznawał obiektywne istnienie materii, rozwinął nurt przyrodniczego naturalizmu – w przyrodzie
działają prawidłowości i związki przyczynowe. Uważał, że tylko rozumne działanie może umożliwić
człowiekowi poznanie własnych naturalnych skłonności i pragnień, a także pomóc w krytyce zasad
organizacji społeczeństwa. Dlatego konieczna jest walka z religią, która utrzymuje nierówność
społeczną i ucisk biednych przez możnych. Krytykował reżim absolutystyczny, odrzucał także
monarchie „oświeconych”. Wzywał do walki zbrojnej przeciw tyranii, do obalenia tronów i
wypędzania księży. Odrzucał każdą władzę (zbędna dla społeczeństwa). Zmiana świata na lepsze
mogła być dokonana tylko poprzez rewolucję ludową, nie zaś dziełem jednostek. Wzorem dla niego
była komunistyczna gmina ( wspólna własność dóbr i bogactw ziemi), kierowana przez
najmądrzejszych, a sam komunizm miał zapewnić powszechny dobrobyt.
Gabriel Mably- pochodzący z Francji przedrewolucyjny komunista. Autor utworu: „O rządzie i
prawach Polski . Za źródło zła i nieszczęść uznawał własność prywatną. Prawdziwą wolność mógł
według niego zapewnić tylko ustrój, który wprowadza wspólne posiadanie ziemi i wspólne na niej
gospodarowanie. Inspiracją była dla niego Sparta. Widział jednak, że wobec „zepsucia obyczajów”
jego założenia są nieosiągalne, więc nawoływał do reformy agrarnej (upowszechnienie własności i
zrównanie majątkowe ludzi). W przeciwieństwie do Mesliera nie wzywał do rewolucji, bliżej mu było
do upowszechnienia własności niż jej komunistycznego uspołecznienia.
Morelly – francuski komunista utopijny, autor wydanego w 1755 r. Kodeksu natury. Sprzeciwił się
pesymistycznej koncepcji wrodzonych wad człowieka. Krytykował własności prywatną ( przyczyna
zła) i opierający się na niej porządek społeczny i polityczny. Uważał, że własność prywatna nie jest
chroniona przez zasady prawa natury. Wskazywał na oczywistość i prostotę prawa natury, prawo

68
pozytywne miało natomiast tylko przypominać ludziom podstawowe zasady prawnonaturalne i je
utrwalać. Dzielił społeczeństwo na żyjące w zgodzie z odwieczną, czystą naturą ( np. plemiona
indiańskie i wczesne gminy chrześcijańskie) i skażone długotrwałym istnieniem własności prywatnej (
zwłaszcza nowożytne społeczeństwo). Morelly nie był jednak przeciwny rozwojowi nauki i techniki,
jednak uważał, że będzie on mógł być lepiej spożytkowany po zniesieniu sprzecznej z prawem natury
własności prywatnej. Za główny motyw ludzkiego postępowania uznawał dążenie do szczęścia.
Wprowadzenie ustroju komunistycznego wiązał z urzeczywistnieniem 3 „świętych” zasad:
1) Nic nie będzie stanowiło własności prywatnej, poza rzeczami zaspokającymi własne potrzeby,
przyjemności i użytkowanymi w pracy
2) każdy obywatel będzie „jednostką społeczną”
3) Każdy obywatel „dołoży swą cząstkę do społecznego dobra wedle swoich sił, zdolności i wieku”
Rodzina, plemię i miasto stanowiły podstawową strukturę organizacyjną. Podstawą produkcji miało
być rolnictwo, a produkty wspólnej pracy miały być gromadzone w publicznych magazynach i
rozdzielane między potrzebujących. Naczelnym organem miał być Senat(50 l.), któremu miała
podlegać władza wykonawcza- zapora przeciw tyranii.

40. Jean Jacques Rousseau o stanie przed państwowym.

Jean Jacques Rousseau (1712-1778) – francuski twórca mieszczańskiego radykalizmu. Jego
najważniejsze dzieła to: O umowie społecznej (1762), Emil, czyli o wychowaniu (1762), Uwagi nad
rządem Polski (1772).
Stan przedpaństwowy według Rousseau:
- Jean Jacques Rousseau był autorem nowych koncepcji społeczno-politycznych. Oparł je na
przekonaniu, że nie rozum, lecz uczucie jest najgłębszą właściwością natury człowieka. Zgodnie z tym
krytykował cywilizację opartą na przesłankach rozumowych. Jednocześnie idealizował naturę
człowieka kierowanego przede wszystkim uczuciami, żyjącego ongiś w stanie natury.
- Przesyt urządzeniami stanu społecznego skłonił filozofa szwajcarskiego do idealizowania stanu
natury. Pochwalając pierwotną naturalność zachęcał do harmonijnego współżycia ludzi z naturą,
pojmowaną jako dziewicza przyroda. Według niego stan natury to stan zarazem przedspołeczny i
przedpaństwowy. Stan natury, jak twierdził Rousseau był więc stanem pokoju i harmonii. Nie było w
nim pychy, która by - jak zakładał na przykład Thomas Hobbes – wikłała pierwotnego człowieka w
konflikty i wojny. Dla Rousseau stan natury to pierwotne dobro, doskonałość, źródło prawdy. To co
następuje, tocząca się ciągle historia i postęp człowieka to w istocie regres (podobną myśl wyrażał też
Platon) – odwrócenie się od natury.
- Natura człowieka stanu natury była naturą dzikusa. Nie skaziły jej jeszcze osiągnięcia cywilizacyjne,
nie był on przeto ani pyszny, ani próżny, ani przewrotny. Zatroskany o samo zachowanie szkodził
innym tylko wtedy, gdy dostrzegał, że jedynie tym sposobem, zachowa samego siebie. Był właśnie
dzikusem reagującym emocjonalnie, ponieważ nie rozwinął jeszcze swego rozumu. Jako istota
przedrozumna nie posługiwał się mową. Nie znał także urządzeń społecznych, gdyż te są dziełem
rozumu wykorzystywanym za pośrednictwem mowy. Tak oto naturalne są emocje, naturalny jest brak
mowy, naturalny jest stan natury. Rozum, mowa i społeczeństwo są wyrazem nienaturalności –
sztuczności i konwencjonalności. Trzeba pamiętać, że ludzie nie znali jeszcze wówczas różnicy
między dobrem a złem, prawością a nieprawością, sprawiedliwością a niesprawiedliwością. W stanie
natury nie istniało przeto jeszcze prawo naturalne.

69
 - Natura człowieka stanu przedpaństwowego była natura przedmoralną i przedprawną. „Ludzie w tym
stanie, nie utrzymując żadnych ze sobą stosunków natury moralnej, ani też żadnych względem siebie
obowiązków nie znając, nie mogli być ani źli, ani dobrzy, nie mieli cnót, ani przywar”. Natura
przedrozumna nie mogła znać powinności normatywnej. Ciesząc się niemal bezgraniczną wolnością i
równością wszystkich w korzystanie z takiej równej wolności utożsamiała je emocjonalnie z dobrem.
- Stopniowe przechodzenie człowieka ze stanu natury do stanu społecznego spowodowane było
łańcuchem obiektywnych konieczności. Rousseau dostrzegał trzy zasadnicze okresy w długiej historii
przeobrażeń natury człowieka:
1) W pierwszym okresie człowiek był przede wszystkim jednostką obdarzoną wolnością i równością,
niedoznającą ograniczeń wynikających ze współżycia społecznego. Był gatunkiem świata zwierzęcego
kierowanego instynktem, emocjami i spontanicznością. Z trudem zaspokajał swoje doraźne potrzeby,
nie znając jeszcze ani retrospektywy doświadczeń, ani perspektywy marzeń.
2) Trudności zaspokajania własnych potrzeb zmuszały człowieka do myślenia. Aby mógł przetrwać,
musiał nauczyć się myśleć. Rozpoczynał się drugi okres przeobrażeń natury człowieka. Wyłaniała się
natura rozumna, sięgająca do pomocy mowy, coraz bardziej zbliżająca się do natury innego człowieka
i coraz bardziej od innego zależna. Człowiek zmienił tryb swego życia, dostrzegał zróżnicowanie
naturalnych sił ludzkich, utrwalał je zróżnicowaniem sztucznym opartym na wielkości zgromadzonej
własności prywatnej. Zanikała naturalność, rozwijała się sztuczność.
3) Kiedy konkurowanie wzajemnie ludzi przybrało groźne rozmiary wrogości grożącej
samozachowaniu człowieka, nastał okres trzeci dziejów jego natury. „Pożerająca każdego ambicja,
nieugaszona żądza poprawienia swej sytuacji w porównaniu z sytuacją sąsiada, nie tyle z prawdziwej
potrzeby, ile by się wnieść ponad niego, wpaja wszystkim ludziom nikczemną skłonność do szkodzenia
sobie wzajemnie, cichą zawiść, niebezpieczną tym bardziej, że chcąc zadać cios możliwie bezkarnie,
maskuje się często jako życzliwość”. W takiej sytuacji umowa społeczna mająca na celu ustanowienie
praw i ustroju politycznego stała się nieuniknioną koniecznością.

41. Treść umowy społecznej według Rousseau i jej konsekwencje.

Jean Jacques Rousseau (1712-1778) - filozof i pisarz polityczny. Pochodził z Genewy, jednak na
stałe związał się raczej z Francja. Współtwórca „Wielkiej encyklopedii francuskiej”. Badał on stan
przedpaństwowy. Jednak najważniejszym jego utworem jest „Umowa społeczna”.

Umowa społeczna była odpowiedzą na pytanie jak uniknąć negatywnych skutków cywilizacji. Chciał
on znaleźć formę zrzeszania, która by całą wspólnotę ludzi oraz każda osobę jednocześnie. Miała to
być umowa zgodna z ludzkim poczuciem sprawiedliwości oraz dawać poczucie prawdziwej wolności.
Umowa społeczna to akt wszystkich ze wszystkimi, który zapewnia ludziom bezpieczeństwo i pokój.
Znosi negatywne podziały społeczne. Umowa społeczna jest konstrukcją egalitarną, gdyż stroną jest
każdy człowiek i dzięki temu wszyscy są w takiej samej sytuacji. Fakt, że wszyscy są stronami umowy
społecznej sprawia, że nikt nie powinien próbować jej zmienić. Umowa przetwarza naturalną wolność
człowieka w wolność cywilizowaną, czyli chronioną przez praw. Państwo dzięki umowie społecznej
nie tylko pozwala zachować swoją wolność, ale daje możliwość jej rozwoju. Umowa społeczna dała
początek zasadzie suwerenności ludu.

70
42. Suwerenność ludu i jej atrybuty według Jana Jakuba Rousseau.
Zasada suwerenności u J.J.R bierze swój początek z umowy społecznej. Wskazywał, że
zwierzchnictwo ludu jest wykonywaniem woli powszechnej i niezbędnym warunkiem jej realizacji.
Cechy suwerenności:
 Niezbywalność – nie można suwerenności oddać ani królowi, ani posłom; suweren jako byt
zbiorowy może być reprezentowany tylko przez samego siebie; J.J.R zwolennikiem
demokracji bezpośredniej
 Niepodzielność – odrzucenie zasady podziału władz, bo wszystkie jej rodzaje to synonim
jednolitego zwierzchnictwa ludu; obywatele powinni być traktowani jako członkowie całości;
tworzenie ustaw przez wyrażanie woli powszechnej, gwarantuje, że władza wykonawcza
pozostaje w zależności od suwerena – rozdział funkcji, to nie podział władzy
 Nieograniczoność – niezależność ludu konstytuuje jego nieograniczoność w działaniu;
 Konstrukcja woli powszechnej – dotyczy stanowienia prawa ; wola powszechnej jako przejaw
kompromisu między interesem ogółu; ponieważ dopuszczał możliwość pomyłki w
pojmowaniu tego interesu – wola powszechna nie musi być jednomyślna (dopuszczał liberum
veto)
 Wyłączność prawodawcza ludu – lud poddany prawom powinien być ich twórcą; ustawy są
ważne, gdy ustanowił je lud we własnej osobie; lud zachowuje wolność wtedy, gdy słucha
samego siebie;
 Kontrola rządu – rząd może mieć różne postaci: demokratyczną (wszyscy powinni tworzyć
prawo i je wykonywać, ale doprowadza to chaosu, gdzie interes prywatny przeważna nad
publicznym, dla J.J.R demokracja jest utopią, nigdy jej nie było i być nie może);
monarchiczną (niemożliwy do pogodzenia z zasadą suwerenności, ze względu na wysokie
podatki w monarchii właściwy tylko dla państw bogatych, nadużywa prerogatywy),
arystokratyczny (najlepszy i najtrudniejszy, arystokracja rozumiana jako mądre rządzenie
najlepszych, pochodzących z wyboru suwerennego ludu).

Brak u J.J.R jasnego programu ustroju. Każda władza to tylko urzędnik ludu wykonujący jego
faktycznie wolę. Powołanie władzy przyjmuje postać ustawy (nie umowy!), którą przecież w każdej
chwili lud może zmienić.
Suwerenność to najlepszy lek na absolutyzm i inne choroby cywilizacyjne, ale jednocześnie sam nie
wierzy w możliwość jej urzeczywistnienia.

43. Jakobinizm – Robespierre.

 Kapitalistyczny charakter zasad roku 1789 budził niezadowolenie mas, więc zasady te nie mogły
okazać się stabilne. Po okresie zgody doszło do ostrej walki politycznej. Rozwój wydarzeń
zmierzał ku radykalizmowi. Chłopi czuli się oszukani, domagali się podziału ziemi obszarniczej,
lud miejski chciał położenia kresu spekulacji i drożyźnie, żądał opodatkowania wielkiej
własności. Wzrastała nieufność do króla. Po aresztowaniu Ludwika XVI i po dokonaniu
samosądu na kontrrewolucjonistach rozpoczął się okres jakobinów, których najwybitniejszym
przywódcą był Robespierre.
 Maximilien Robespierre - jakobin, francuski prawnik, przyczynił się do obalenia żyrondystów,
przywódca Komitetu Ocalenia Publicznego. Żył w okresie oświecenia. Skromność, prawość i
mądrość zyskały mu przydomek "nieprzekupnego". Postulował równość w prawach i szczęściu,
głosił ideę dyktatury w obronie ludu. Brak istotnych dzieł.

71
  Jako wyznawca poglądów J.J. Rousseau uznał potrzebę reprezentacji narodu, ale opartej na
powszechnym prawie wyborczym z krótkimi kadencjami. Głosił, że król nie jest
reprezentantem narodu i nie uczestniczy we władzy ustawodawczej; wypowiadał się za
ograniczeniem królewskiego prawa sankcji. Dowodził, że wojna, która miała rozładować
nastroje i podnieść koniunkturę, stanie się szansą tylko dla oficerów, spekulantów, ministrów i
dworu.
 Społeczna koncepcja Robespierre'a - ideałem była zbiorowość drobnych producentów, ludzi
żyjących niezależnie, pracowitych, cnotliwych. Robespierre umiał połączyć postulat demokracji
politycznej z demokracją społeczną, która zlikwiduje nędzę i położy kres prymatowi interesów
możnych.
 Ostrzegał przed gnębieniem ludu, w którym widział podporę rewolucji, atakował intrygi
ministrów mające na celu przejęcie władzy w państwie przez króla; zwalczał dążenie
Konstytuanty, by w konstytucji zapisać jedynie połowę wolności; miał demokratyczne zaufanie
do ludu - uważał, że ten jest dobry, cierpliwy, szlachetny. Niepokoiło go, że "polityczne
wydziedziczenie ludu" (np. wykluczenie uboższych obywateli z Gwardii Narodowej) może
zmusić lud, by z rozpaczy zdradził własną sprawę. Uważał, że od jawnych wrogów groźniejsi są
obłudni wrogowie zajmujący kluczowe stanowiska w rządzie i armii.
 Uchodził za najwyższego strażnika republikańskich cnót; był autorem przekształcenia
jakobinizmu w ideologię "ojczyzny w niebezpieczeństwie". Jego hasłem naczelnym było
ocalenie publiczne. To, że zasady konstytucji pozostały jedynie na papierze, stanowiło jego
osobistą tragedię.
 W obliczu wojny i konfliktów jakobini uzasadniali potrzebę scentralizowanego rządu stanu
wyjątkowego posługując się terrorem jako despotyzmem wolności skierowanym przeciw
tyranii. Terror ten stał się wyrazem niewiary jakobinów w rewolucyjną mądrość i dobrą wolę
ludzi.
 Szkołą obywatela-rewolucjonisty miały być religia i wychowanie. Robespierre przeciwstawiał
się ateistycznej propagandzie, był zwolennikiem religii obywatelskiej Rousseau. Uważał, że
wiara w Najwyższą Istotę stanowi naturalny światopogląd ludu.
 Jakobini domagali się upowszechnienia własności i złagodzenia skrajnych nierówności
ekonomicznych. Protestowali przeciw szybko rosnącemu bogactwu nielicznych i arystokracji
pieniądza. Rozmiary własności miało regulować państwo, kierując się zasadą, że powinny być
rozdane przede wszystkim dobra wrogów rewolucji (własność patriotów jest święta, ale dobra
spiskowców są dla nieszczęsnych). Rząd jakobiński zniósł bez odszkodowań wszelkie ciężary
feudalne i ułatwiał chłopom nabywanie dóbr narodowych. Bronił wolności prasy. Ograniczono
prawo spadkowe, ustanowiono ceny maksymalne, wydano szereg ustaw antyspekulacyjnych,
zamknięto paryską giełdę. Były to radykalne reformy społeczne.
 Jakobiński program demokracji był zwalczany przez bogate mieszczaństwo i nie był aprobowany
przez mieszczańskie masy. W 1794 jakobini zostali obaleni w przewrocie termidoriańskim, a
Robespierre wraz ze wspólnikami zginął na szafocie.

72
44. Doktryna bonapartyzmu.
Napoleon I Bonaparte:
 scentralizował administrację, uzależnił od siebie wymiar sprawiedliwości
 zmienił prawo wydając słynny kodeks cywilny, w którym znalazły wyraz zasady nowego
kapitalistycznego porządku: równość wobec prawa, nienaruszalność własności prywatnej,
swoboda umów
 budował system absolutystyczny, wprowadził cenzurę
 ogłosił się „wykonawcą testamentu Wielkiej Rewolucji, spisanego w „Deklaracji Praw
Człowieka i Obywatela”
 opowiadał się za suwerennością ludu, chwalił wolność i równość
 swoją władzę wywodził z woli narodu
 był przeciwnikiem arystokracji, uważał się za rzecznik interesów bogatego chłopstwa
 jednostka, przez lud powołana do sprawowania władzy, uosabia ten lud i jego wolę
 odrzucał ideę parlamentaryzmu (ponad parlamentem stoi rząd, jako centrum społeczeństwa)
 łączył zasadę absolutyzmu z rewolucyjną zasadą zwierzchnictwa narodu
 władca stoi ponad prawem

45. Myśl polityczna polskiego Oświecenia: Leszczyński, Konarski,

Staszic i Kołłątaj.
1. Stanisław Leszczyński (1677-1766):

a) król Polski w latach 1704-1709 i 1733-1736; po 1736 abdykował i osiadł we Francji,

gdzie zasłynął jako mecenas kultury i sztuki;
b) ważniejsze prace Leszczyńskiego: Memoriał o ugruntowaniu ogólnego pokoju (1748),
Głos wolny wolność ubezpieczający (1749), Dzieła dobroczynnego filozofa (1764);
c) poglądy Leszczyńskiego nawiązywały do koncepcji francuskich fizjokratów oraz
filozofów francuskiego Oświecenia;
d) poglądy na ustrój ówczesnej Rzeczpospolitej:
 nie był to wg niego ustrój wolnościowy, lecz opierający się na bezprawiu,
 by z Rzeczypospolitej uczynić kraj autentycznej wolności należy doprowadzić do
panowania rozumnych praw, wtedy racjonalna organizacja państwa opierać się
będzie na podporządkowaniu partykularnych interesów dobru ogółu;
 głową państwa winien być monarcha wybierany w wolnej elekcji przez Sejm w
podwójnym składzie posłów; król powinien jednak swą władzę ograniczyć do
kierowania administracją, zaś odpowiedzialność za politykę rządową powinni
ponosić ministrowie przed Sejmem, którzy wybierani byliby w wyborach
większościowych na sejmikach;
 najwyższa władza miała pozostać przy Sejmie, który podejmowałby uchwały na
podstawie jednomyślności, instytucja liberum veto miała pozostać, ale być
ograniczona do zakazu zrywania obrad;
 postulat silnej i nowoczesnej 100-tysięcznej armii, uniezależnionej od magnatów;
e) postulaty w sferze społecznej:
 zachęta do reformy stosunków na polskiej wsi: podstawą zamożności państwa są
chłopi, dlatego też niedopuszczalne są jakiekolwiek formy ucisku szlachty nad
chłopstwem jako sprzeczne z interesem państwa;

73
  zachęta do rezygnacji z pańszczyzny na rzecz systemu czynszowego; chłopi winni
mieć ponadto prawo odwoływania się od wyroków sądów dominialnych do sądów
grodzkich i trybunałów;
f) Leszczyński uważany jest także za prekursora idei federalizmu europejskiego:
proponował sojusz władców europejskich w celu utrzymania „sprawiedliwej równowagi”
i stworzenia warunków dla „dobrobytu wszystkich narodów” (sojusz miał obejmować
państwa republikańskie).

2. Stanisław Konarski (1700-1773):

a) ksiądz, pedagog, reformator szkolnictwa i pisarz polityczny; stronnik Stanisława

Leszczyńskiego; w 1740r. otworzył w Warszawie elitarną szkołę dla młodzieży
szlacheckiej – Collegium Nobilium; przeprowadził reformę szkół pijarskich; popierał
reformatorski program Familii; cieszył się także uznaniem króla Stanisława Augusta
Poniatowskiego;
b) ważniejsze prace: O poprawie wad wymowy (1741), O skutecznym rad sposobie albo o
utrzymaniu ordynacji sejmów (1740-1763), Opera lirica (1767);
c) jako pierwszy zabiegał o reformę sejmową w Polsce, postulując likwidację liberum
veto, domagając się wprowadzenia zasad większościowego głosowania;
d) projekt reformy Rzeczpospolitej:
 zlikwidowanie przewagi magnaterii oraz wyeliminowanie z sejmu jej klienteli
(czyli de facto szlachty-posesjonatów);
 sejm winien składać się dwóch izb: senatu (200 senatorów z wyborów na
sejmikach; król miałby mieć zaś prawo wyboru jednego z czterech
przedstawionych mu przez sejmiki kandydatów) i izby poselskiej (600 posłów z
wyborów przez sejmiki powiatowe);
 dwuletnia kadencja sejmu i „ciągła gotowość” do rozwiązywania problemów
państwowych;
 król nie powinien mieć prawa rozwiązania sejmu przed upływem kadencji, lecz
sam sejm mógłby odraczać swe posiedzenia;
 uchwały sejmu powinny zapadać większością głosów, potem rozpatrywane
byłyby przez senat, który mógł je zmienić i wtedy wracałyby do izby poselskiej
(ostateczny kształt uchwały – izba poselska 9/10 liczby głosów);
 król winien sprawować władzę wykonawczą wraz z radą rezydentów (45
członków: 12 członków nominowanych przez króla, 24 delegowanych przez sejm
oraz 9 innych członków, w tym prymas i ministrowie), na której czele stałby jako
przewodniczący; sama rada obradowałaby zaś w 4 sekcjach: sprawiedliwości,
policji, skarbu, wojny;
 Konarski był też zwolennikiem elekcji królewskiej, która miała odbywać się na
zasadzie większość głosów (z wyłączeniem głosów szlachty-posesjonatów);
 ponadto Konarski proponował szeroko zakrojoną reformę szkolną, której celem
byłoby patriotyczne i obywatelskie wychowanie młodzieży, a także uczenie
osiągnięć nauki nowożytnej;
e) Konarskiego uważa się za prekursora polskiego oświecenia, zaś jego myśl przyczyniła
się do reform politycznych w Rzeczypospolitej w końcu XVIII wieku.

74
3. Stanisław Staszic (1755-1826):

a) ksiądz, przejawiał aktywność polityczną podczas Sejmu Wielkiego jako rzecznik

interesów mieszczaństwa i poprawy położenia chłopów; od 1808 prezes Towarzystwa
Przyjaciół Nauk; od 1824r. minister stanu w Królestwie Polskim;
b) ważniejsze prace: Uwagi nad życiem Jana Zamoyskiego (1787), Przestrogi dla Polski
(1790), Ród ludzki (1819-1820);
c) Staszic traktował zjawiska społeczne jako przejaw działania natury kierującej się
odwiecznymi i trwałymi prawami, które stanowią przyczynę postępu dziejowego;
d) na pewnym etapie rozwoju świata pojawił się człowiek, a wraz z nim własność; własność
jest zaś instytucją dobroczynną, jeśli powstaje w wyniku pracy ludzkiej;
e) własność powstała w drodze przywileju niektórych osób powoduje liczne antagonizmy,
których nasilenie nastąpiło w feudalizmie powodując „wojnę jednych z drugimi”;
f) poprzez likwidację w drodze reform własności uprzywilejowanej powstanie sprawiedliwy
ustrój społeczny oparty na zrzeszeniach drobnych właścicieli ziemskich i przemysłowych,
którzy dzięki swej pracy staną się „obywatelami użytecznymi”;
g) Staszic opowiadał się też za poszerzeniem pojęcia narodu polskiego o niższe warstwy
społeczne, na Sejmie Wielkim wystąpił nawet z umiarkowanym programem reform
społecznych, domagając się „sprawiedliwości dla stanu wiejskiego” (wolność osobista,
prawo do własności ziemskiej) oraz „bezpieczeństwa i powagi mieszczanina”
(dopuszczenie ich do sejmu i urzędów);
h) postulował też wzmocnienie władzy centralnej, zniesienie zasady elekcyjności tronu i
liberum veto, zmianę systemu podatkowego oraz stworzenie licznej i silnej armii
narodowej;
i) najlepszy ustrój Staszic upatrywał w republice opartej na ludowładztwie.

4. Hugo Kołłątaj (1750-1812):

a) ksiądz, podkanclerzy koronny, reformator szkolnictwa, zwolennik monarchii

konstytucyjnej, studiował prawo i teologię, współtworzył grupę reformatorskich działaczy
i publicystów „Kuźnicę Kołłątajowską”;
b) ważniejsze dzieła: Do Stanisława Małachowskiego (…) Anonima listów kilka (1788-
1789), Do Prześwietnej Deputacji dla złożenia projektu konstytucji rządu (1789), Prawa
polityczne narodu polskiego (1790), O sukcesji tronu i innych sprawach najważniejszych
(1790), O ustanowieniu i upadku konstytucji polskiej (1793), Porządek filozoficzno-
moralny, czyli nauka o należytych powinnościach człowieka (1810);
c) Kołłątaj był pod wpływem teorii J. Locke’a, Monteskiusza oraz J.J. Rousseau; usiłował
przenieść ich koncepcje na grunt polski;
d) kwestie ustrojowe:
 zwolennik dziedzicznej monarchii konstytucyjnej na wzór angielski,
 sejm naczelnym organem władzy państwowej równoważonym przez inne
władze (wg koncepcji Monteskiusza);
 opowiadał się za sojuszem posiadaczy wiejskich i miejskich, współpracować z tą
grupą miały „stany usłużne”: nauczyciele, duchowieństwo, wojskowi;
 zwolennik fizjokratyzmu; wzywał do przyznania chłopom wolności i
upodobnienia ich statusu prawnego do położenia kapitalistycznego dzierżawcy,
właścicielem ziem pozostawałby nadal feudał;

75
 e) radykalizację swych wcześniejszych poglądów Kołłątaj zawarł w swej ostatniej pracy:
Porządek filozoficzno-moralny…, gdzie przedstawił własne rozumienie natury i praw
natury:
 prastary stan natury i przyszły wiek „porządku fizyczno-moralnego” rozdzielał
okres „błędów i przesądów”;
 przyszły „porządek fizyczno-moralny” będzie harmonizował prawa natury oraz
„porządek moralny ludzi”;
 natura to zespół praw fizycznych narzucających się bezwzględnie
człowiekowi; człowiek jest przez nią wyposażony w atrybuty służące mu do
zaspokajania jego potrzeb – z tego wyprowadzić można system porządku
moralnego, oparty na prawach przyrodzonych człowieka, czyli wolność, równość,
powszechne prawo do nabywania rzeczy, prawo do czynnego oporu wobec
władzy – koncepcje nowatorskie na gruncie polskiego oświecenia.

46. Teokraci francuscy – de Maistre, de Bonald.

1. Pojęcie teokracji.
a) Teokracja opiera się na założeniu, że władzę suwerenną w państwie posiada oraz
realnie sprawuje Bóg.
b) Różnice między poszczególnymi doktrynami teokratycznej polegają głównie na tym,
komu należy powierzyć władzę namiestnika, kierującego bieżącymi sprawami w imieniu
lub zastępstwie suwerennego Boga.
c) Przykłady teokracji w historii: ustrój w starożytnej społeczności żydowskiej żyjącej
według Tory (określenia teokracji użył pierwszy Józef Flawiusz), ustrój cesarstwa
bizantyjskiego, ustrój we Florencji 1494-1498 wprowadzony przez Girolamo Savonarolę.

2. Joseph de Maistre (1754-1821):

a) liberałowie popełniali jego zdaniem zasadniczy błąd, tworząc konstytucję państwa w
oparciu o rozstrzygnięcia racjonalne; przyczyny ówczesnych, według niego negatywnych
i gwałtownych przeobrażeń dopatrywał w absolutyzowaniu znaczenia jednostki ludzkiej i
jej rozumu jako siły poznawczej; szczególną winą de Maistre obarczał protestantyzm.
b) Konstytucji (czyli zasad ustroju państwa) się nie tworzy, a „odkrywa” , gdyż jej istotnym
autorem jest Bóg-prawodawca; dlatego też powinności obywatelskich nie można
wykonywać bez poddania się nakazom religii;
c) krytykował francuskich rewolucjonistów oraz Ojców Założycieli amerykańskiej
demokracji za to, iż podjęte przez nich działania prawodawcze nie miały racji bytu, gdyż
nie miały oparcia ani w porządku boskim, ani w tradycji;
d) wizja ponadczasowego boskiego ładu oraz Boga-suwerena;
e) rewolucja godna jest potępienia moralnego, gdyż oszukiwała ludzi, głosząc nierealne
hasła wolności i równości, a w istocie rozbudziła najgorsze ludzkie instynkty; w Uwagach
o rewolucji francuskiej de Maistre pisze, iż dla faktu, że rewolucja się dokonała można
znaleźć tylko wytłumaczenie, że była ona przewidziana w boskim planie jako kara za
grzechy (Bóg karze, aby odrodzić);
f) natura ludzka jest zła (piętno grzechu pierworodnego) – to ona sprawiła, że Francja
naraziła się na Boski gniew; jedyną władzą, która może zaś ocalić cywilizację
chrześcijańską stanowi władza papieża – istnieje dlatego konieczność silnej i
scentralizowanej władzy, która wsparta byłaby boskim autorytetem i hierarchiczną
budową społeczeństwa – papiestwo wzorcem władzy państwowej;

76
 g) de Maistre był ultramontaninem (zwolennikiem absolutnej władzy papieża w Kościele),
jedno z jego najsłynniejszych dzieł nosi tytuł: O Papieżu, gdzie dowodzi on, iż władza
papieska winna być jedyną, która może uwolnić poddanych od posłuszeństwa władcy;
h) ludzie mają znaczny udział w procesie tworzenia prawa i nadawania mu form
ustrojowych, dlatego też ustrój wszędzie nie musi być jednakowy (chociaż de Maistre
niewątpliwie był zwolennikiem monarchii); prawa mają uwzględniać charakter narodowy
i wszelkie inne czynniki różnicujące społeczności ludzkie; człowiek jest bowiem
kształtowany przez historię wspólnoty, w której żyje – to przynależność do wspólnoty
decyduje o tożsamości człowieka;
i) prawdziwa władza jest absolutna, niepodzielna i nieusuwalna, a istotą suwerenności jest
pilnowanie odwiecznego porządku;
j) zróżnicowane państwa Europy powinny utworzyć wspólnotę chrześcijańską, poddane
zwierzchnictwu papieskiemu;
k) de Maistre uznawał konieczność powrotu do czasów przedrewolucyjnych na zasadzie
„rewolucji jako odnowy moralnej”, która przywracałaby Francji rolę państwa religijnego,
katolickiego.

3. Louis de Bonald (1754-1840):

a) podstawą tradycji, która w ciągu następujących po sobie pokoleń tworzy podstawy
społeczeństwa jest język, który został człowiekowi dany przez Boga, aby mógł on
wyrażać prawdy, które Stwórca uczynił dostępnymi dla jego rozumu;
b) człowiek ma naturę społeczną i dzięki językowi wyrazić może idee, przenoszone
następnie na przyszłe pokolenia; idee te powstają, gdy rozum ludzki dosięgnie prawd
objawionych mu przez Boga; zaś twierdzenia samego umysłu ludzkiego są nieodmiennie
fałszywe;
c) społeczność ludzka istnieje i stanowi funkcjonalną całość (sprzeczność z de Maistre,
który dostrzegał w relacjach między jednostkami skłonność do chaosu);
d) znaczenie tradycji: decydująca rola człowieka w budowaniu bytu społecznego, nieważne
czy by to miało nastąpić w drodze rewolucji, czy w koncepcji umowy społecznej;
e) konstrukcja państwa winna opierać się na hierarchii, władzy i prawie, będącym
wyrazem woli Boga; sama hierarchia występuje w triadzie:
 władza: Bóg, król, ojciec;
 wykonawcy: kler, arystokracja, matka;
 poddani: wierni, naród, dzieci;
f) zgodność ustroju społecznego z wolą Boga gwarantuje stałą obecność w życiu
społecznym religii oraz Kościoła katolickiego;
g) przenikanie: państwo winno być oparte o religię, a takiemu państwu winny
podporządkować się osoby duchowne będące w końcu tylko ludźmi; sam monarcha zaś
miałby w państwie pozycję taką jak papież w Kościele i panowałby absolutnie nad
wszystkimi poddanymi.

47. Niemiecka szkoła historyczna: poglądy o genezie i istocie prawa i

ich polityczne konsekwencje – Puchta, Savigny.
Niemiecka szkoła historyczna – szkoła profesorska, czerpała z romantyzmu.
Friedrich Carl von Savigny (1779-1861) – najwybitniejszy przedstawiciel niemieckiej szkoły
historycznej w prawoznawstwie. Jego główne dzieło to:

77
 „O powołaniu naszych czasów do ustawodawstwa i nauki prawa”
Prawo kształtuje się w procesie historycznym, irracjonalnym, bo niepoznawalnym dla ludzkiego
rozumu. Prawo powinno być zgodne z duchem narodu – Volksgeist, w którym powstaje i w którym
ma obowiązywać. Prawo nie może być uniwersalne, każdy naród powinien dysponować odmiennym
systemem. Proces kształtowania prawa jest złożony i powolny, równoległy do kształtowania się
kultury narodu i samego narodu. Powstanie prawa poprzedzone jest tworzeniem się obyczaju,
doprowadza to następnie do powstania prawa zwyczajowego, dopiero w dalszej kolejności wyłania się
racjonalna refleksja w formie nauki prawa. Na tym etapie pojawia się dwoistość – prawo jako element
narodowej świadomości, wrasta głęboko w tkankę narodu (element polityczny), z drugiej strony
istnieje prawo prawników (element techniczny) – funkcja sprowadza się do podporządkowania norm
prawa zwyczajowego. Jurystom i państwu nie wolno tworzyć prawa sprzecznego z duchem narodu
czy sprzecznego z prawem zwyczajowym. Ich zadaniem nie jest tworzenie prawa, ale jego
odkrywanie. odrzucał prawo natury. Twierdził, iż nauczycielką życia jest historia, albowiem cała
teraźniejszość to nic innego jako organiczny wytwór przeszłości (odwołanie do Burke'a i jego
konserwatyzmu). Celem powstrzymania niepokojących tendencji występujących w dniu dzisiejszym
należy udać się po naukę do wczorajszej, a jeszcze lepiej przedwczorajszej przeszłości. Teraźniejszość
w sposób nieuchronny jest uwarunkowana przez przeszłość, to jedyną drogą działania w
teraźniejszości jest świadome podporządkowanie się przyszłości przez jej zgłębienie. Przeszłość
panuje nad teraźniejszością, jest także wartościowa.
Georg Friedrich Puchta (1798-1846) – wiązał ściśle prawo z religią – jest ono częścią boskiego
porządku świata. Bardziej szczegółowo zajął się problemem rodzajów prawa, wynikających z
odmiennych dróg jego powstawania. Prawo zwyczajowe – powstałe w świadomości narodu a
znajdujące swój wyraz w powszechnych zachowaniach, ustawodawstwo państwa, nauka prawa.
Warunkiem powstania prawa zwyczajowego jest zakorzenienie w tradycji i istnienie w świadomości
zbiorowej, jedynie posiłkowo może obowiązywać prawo ustawowe. Szczególna rola przypada nauce
prawa, która zajmuje się wykładnią. Eksponowana jest znacząca rola państwa w prawodawstwie.
Szkoła historyczna miała ogromny wpływ na konserwatyzm polityczny ze względu na swoje
konserwatywne poglądy. Podsumowując: państwo nie może być autonomicznym twórcą prawa, ma
ono pozostać takim, jakim ukształtowały go dzieje (konserwatyzm), zatem była to pochwała
absolutyzmu w ustroju politycznym Niemiec, praw obywatelskich, religii, więzów stanowych.
Ideologia ta była klasyczną ideologią wrastania kapitalizmu w feudalizm, czyli tzw. pruskiej drogi do
kapitalizmu.

48. Idealizm obiektywny Hegla.

Georg Wilhelm Friedrich Hegel (Niemcy) 1770 – 1831 „Fenomenologia ducha”, „Nauka logiki”,
„Encyklopedia nauk filozoficznych w zarysie”, „Podstawy filozofii prawa”
Hegel doszedł do sławy, jakiej nie zaznał żaden filozof niemiecki. Był najwybitniejszym po Platonie
przedstawicielem idealizmu obiektywnego. Przedstawiał idealizm racjonalistyczny i dialektyczny.
Idea (duch, rozum) poprzedza świat materialny; świat wyłonił się z rozumu, więc prawa rozwoju
świata materialnego też muszą być rozumne, logiczne; byt musi być identyczny z myślą;
Heglowski idealizm ma trzy części:
1) Nauka o formach rozwoju myśli (duch świata jest pierwotny, jeszcze przed powstaniem
przyrody)
2) Przyroda jest wtórna (pochodna do idei absolutnej)

78
 3) Zasady teorii życia społecznego (rozum chcąc się zrealizować w świecie, który sam stworzył
nie może poprzestać na przyrodzie, gdyż jest ona pozbawiona historii i nie może osiągnąć świadomej
wolności; tylko człowiek może);
Ideę ujmował w ruchu, rozwoju, walce. Nowożytna dialektyka – kategorie bytu rozwijają się jedna z
drugiej, a napędza je wolność; szczególnie ważne są trzy zasady – przechodzenia ilości, w jakość,
sprzeczności, jako źródła rozwoju, negacja negacji; doprowadziło to do zdynamizowania pojęcia
historii i zerwania z romantyzmem (pochwałą starego); otwierało drogę do przeobrażeń – instytucji,
ustroju, porządku prawnego;
Koncepcja filozofii dziejów – historia ludzkości to historia państwa, czyli wolności ( w tym przypadku
wolności uświadomionej); tylko ludzie są w stanie wolność sobie uświadamiać i dlatego mogą ją
rozwijać; realizowanie uświadomionej wolności przebiegało etapami:
- orientalne despocie ( świadomość ma tylko despota)
- państwa Greków i Rzymian (świadomość miała pewna grupa)
- chrześcijaństwo ( uświadomioną wolność mają wszyscy ludzie);
Ludzie są tylko narzędziem w rękach rozumu, dlatego sukces mogą osiągnąć tylko ci, których osobiste
cele zgadzają się z ogólnym rytmem dziejów (obiektywnym rozumem); także państwa-narody
realizują ducha światowego i mają przed sobą misję dziejową (mają rozwijać świadomość wolności);
każdy naród przechodzi młodość, dojrzałość, wiek starczy i musi umrzeć;
naród, by być silnym musi walczyć o miejsce w świecie (poparcie wojny w celu realizacji ducha
światowego); wojny są nieuchronne, gdyż wszystko się zmienia;
Państwo – państwo jest celem samym w sobie; powinna istnieć pełna własność prywatna i wolność
umów; Hegel popierał powstanie korporacji zawodowych; służba wojskowa to zaszczyt;
wyróżnione zostały władze – ustawodawcza, rządowa i królewska, które nie są równe wobec siebie;
popierał monarchię(nawet absolutyzm) oraz silny aparat policji;

49. Konserwatyzm Edmunda Burke’a i jego argumenty przeciw

rewolucji francuskiej.
1. Edmund Burke (1729-1797):
a) uznawany za protoplastę współczesnych konserwatystów;
b) początkowo był zwolennikiem wigów, opozycyjnych w stosunku do króla Jerzego III;
przełom światopoglądowy, który uczynił z niego konserwatystę, przeżył pod wpływem
rewolucji francuskiej; już rok po tym wydarzeniu ukazała się jego książka: Rozważania o
Rewolucji we Francji (1790);
c) swoją krytykę Oświecenia Burke oparł na podważeniu optymistycznej kategorii
postępu, która jakoby wyznaczać miała cel ludzkich starań; był przeciwny pozbawiania
społeczeństwa religii, czyli naturalnego elementu łączącego;
d) nie zawsze realizacja celów utylitarnych musi przynosić ludziom dobro;
e) człowiek kształtowany jest przez środowisko wspólnot, w jakich żyje (wzór zachowań);
f) wspólnotę ludzką nie tworzy umowa społeczna, a pierwotna umowa człowieka z Bogiem
– oparcie na prawie naturalnym; każda społeczność podlegała kształtowaniu poprzez
historię, co doprowadziło do utworzenia z niej niepowtarzalnej, aczkolwiek zróżnicowanej
całości, posiadająca własną tradycję;
g) w trakcie historii tworzy się też w sposób spontaniczny prawo, a władza nadaje mu tylko
obowiązujący kształt, sama podlegając nakazom tegoż prawa;

79
 h) ustawodawca powinien odwoływać się do preskrypcji, czyli do odwiecznej zbiorowej
mądrości, poczucia słuszności, przesądu, wyprzedzającego racjonalne sądzenie;
i) Burke był zwolennikiem parlamentaryzmu i monarchii konstytucyjnej w kształcie
brytyjskim, wraz z rozwiniętym w tym kraju systemem partyjnym – sprzeciwiał się zatem
zarówno absolutnej władzy króla, jak i uczynienia z parlamentu jedynej suwerennej
władzy w państwie;
j) według niego Chwalebna Rewolucja (1688) w Anglii nie sprzeciwiała się tradycji, a
została wywołana w celu podtrzymania tradycji i autorytetów (podobnie wojna o
niepodległość kolonii brytyjskich w Ameryce Północnej);
k) Burke był przeciwnikiem egalitaryzmu, zwolennikiem ograniczenia praw wyborczych
(cenzus urodzenia i majątku), doceniał bowiem znaczenie zróżnicowania wewnątrz
wspólnoty, co jest wyrazem wolności;
l) gwarantem dla prawidłowego funkcjonowania wspólnoty jest władza, występująca w
imieniu Boga, zewnętrzna w stosunku do poddanych, a przez to niezależna i skuteczna
w tłumieniu ludzkich namiętności;
m) pomimo powyższych konserwatywnych poglądów, Burke był zdecydowanym
zwolennikiem poglądów Adama Smitha dotyczących modelu gospodarki wolnorynkowej;
w konsekwencji był także zwolennikiem nienaruszalności własności prywatnej.

2. Poglądy Burke’a na temat rewolucji francuskiej.

A. Założenia:
a) wykluczone jest ingerowanie w ustrój wspólnoty na mocy jakiś abstrakcyjnych
koncepcji, jedyną drogą do ich poprawienia są powolne i ostrożne reformy;
b) naród to wg Burke’a organiczny związek przeszłych, przyszłych i obecnych pokoleń,
trwający w czasie; czas zaś to narzędzie w rękach Boga; wspólnota to źródło i
gwarant praw człowieka; głoszone prawa we francuskiej Deklaracji Praw Człowieka i
Obywatela są abstrakcyjne i nie da się ich dostosować do konkretnych okoliczności
życiowych;
c) swoje osobiste cele człowiek może zrealizować tylko w oparciu i z pomocą
wspólnoty;
d) państwo powstało w drodze ewolucji, a jego wykształcone instytucje polityczne są
efektem długotrwałego, zrównoważonego rozwoju, co uzasadnia rację ich bytu;
e) celem państwa było zapewnienie harmonii społecznej poprzez powstrzymywanie
niepohamowanych działań jednostki.
B. Wniosek: rewolucja niszczy organiczną tkankę narodu, dopuszcza do władzy ludzi,
którzy nie są do tego przygotowani, są ignorantami i lekceważą swe obowiązki - w tym
miejscu wg Burke’a jasno widać potrzebę działania w zgodzie z rozumem; jest on
niezastąpiony, lecz dostępny tylko elicie, która interpretuje tradycję i odnajduje jej
wpływ na życie codziennie.

50. Cechy charakterystyczne konserwatyzmu.

 Antyindywidualizm - krytyka indywidualizmu. Konserwatyści uważali, że człowiek jest z natury

istota społeczną i dlatego musi żyć w społeczeństwie. Odrzucali oświeceniową teorię umowy
społecznej oraz koncepcje praw natury; uważali, że człowiek nigdy nie żył sam - zawsze otaczało
go społeczeństwo, a nawet jeśli żył sam, to nie był człowiekiem - uczłowieczył się dopiero wtedy,
kiedy się uspołecznił.

80
 Według konserwatystów społeczeństwo kształtuje się i rozwija w sposób naturalny, jest
organiczną całością, nie zaś zbiorem zatomizowanych jednostek. Wspólnota jest nadrzędna
wobec jednostki. Społeczeństwo jest ze swej istoty hierarchiczne.
 Antyracjonalizm - krytyka racjonalizmu. Konserwatyści odrzucali pogląd, że człowiek kieruje
się tylko i wyłącznie racjami rozumu. W ich przekonaniu człowiek jest istotą rozumną, ale jego
działanie przede wszystkim jest determinowane przez namiętności i uczucia. Antyracjonalizm jest
wizją człowieka, według której rozum jest hamowany przez uczucia.
 Ciągłość historii, rola tradycji - istniejące instytucje ucieleśniają mądrości i doświadczenie
kolejnych generacji, natomiast tradycja przekazywana z pokolenia na pokolenie jest spoiwem
gwarantującym ład społeczny. Konserwatystów cechuje szacunek wobec tradycji i przeszłości.
 Krytyka odrzucenia przez oświecenie grzechu pierworodnego - konserwatyści twierdzili, że w
człowieku jest nieusuwalna doza zła, która jest właśnie wynikiem grzechu pierworodnego.
Człowieka nie można pozostawić samemu sobie, ponieważ wytworzyłby się konflikt miedzy
ludźmi - swoista wojna wszystkich przeciw wszystkim. Niezbędna jest władza, która zapanuje
nad społecznością. Władza opisywana była jako swego rodzaju misterium - świętość, tajemnica,
która budzi zgrozę i lęk, dzięki czemu ludzie przestrzegali jej postanowień.
 Krytyka wobec rewolucji i gwałtownych zmian. Wszelkie próby naruszenia ładu i porządku
winny być odrzucane. Konserwatyści negatywnie odnoszą się do wszystkich tych reform, które
prowadzą do radykalnych zmian w ustalonym już od lat porządku. Ich zdaniem, jest to bowiem
działanie powodujące zamęt i niepotrzebny chaos. Dopuszczają oni takie przeobrażenia, które nie
naruszają ciągłości między przeszłością, teraźniejszością i przyszłością, są efektem naturalnego
procesu gromadzenia i przewartościowywania doświadczeń.
 Rola religii. Konserwatystów cechowała wiara w istnienie nadrzędnego, z reguły boskiego
porządku społecznego, połączona z przekonaniem, że problemy społeczno-polityczne to przede
wszystkim problemy moralne, czyli, że w działaniach politycznych należy stosować metody
moralne i zmierzać do realizacji dobra.
 Elitaryzm. Pogląd społeczno-polityczny głoszący słuszność, a nawet potrzebę wyodrębniania w
społeczeństwie elit, obdarzonych wyjątkowymi uprawnieniami; konserwatyści cechowali się
nieufnością wobec opozycyjnego egalitaryzmu i uniformizmu.

51. Tradycje konserwatyzmu w polskiej myśli politycznej -

Czartoryski.
Adam Jerzy Czartoryski ( 1770-1861 ) – polityk i pisarz o konserwatywno-monarchicznych
zapatrywaniach. Po okresie młodzieńczego „liberalizmu”, który wyznawał razem z carem
Aleksandrem I, po zajmowaniu eksponowanych pozycji w strukturze władzy, zaangażował się w
powstanie listopadowe, po czym znalazł się na emigracji w Paryżu. Utworzył tam konserwatywną
grupę o nazwie Hotel Lambert. Ważniejsze prace: „Essai sur la Diplomatie”, „Pamiętniki ks.
Adama Czartoryskiego i korespondencja jego z cesarzem Aleksandrem I”, „Pamiętniki i memoriały
polityczne”
Poglądy Czartoryskiego na odrodzoną Polskę:
1) silniejsza od przedrozbiorowej władza królewska
2) zniesienie przywilejów szlacheckich
3) uwolnienie poddaństwa i oczynszowanie chłopów mające zapewnić jedność narodu w duchu
solidaryzmu
4) fundament bytu narodowego oparty na religii, która gwarantuje istnienie ducha narodu
(„Katolicyzm nie powinien być z miłości Ojczyzny, ale patriotyzm z miłości Boga” )

81
 Koncepcje polityczne Czartoryskiego kształtowały się etapami w zależności od zmieniającej się
sytuacji wewnętrznej i międzynarodowej:
a) okres współpracy z władzami carskimi – stworzył projekt Europy opartej na
zasadach sprawiedliwości i moralności chrześcijańskiej oraz równowagi sił i na
prawach narodowych. Chciał utworzenia trzech federacji: słowiańskiej, niemieckiej i
włoskiej. Polska złączona dynastycznie z Rosją miała być częścią federacji
słowiańskiej
b) po zerwaniu z caratem – zajął się sprawami społecznymi, postulował stopniową
asymilację Żydów; odrzucał rozwiązania rewolucyjne, przeciwnik majątkowego
egalitaryzmu, podkreślał potrzebę wolności i swobodę działania jednostek
Czartoryski twierdził, że oświata powinna służyć pogłębianiu wartości narodowych i
kultywowaniu tradycji. Uważał, że rozwój oświaty pomoże zreformować ustrój polityczny, m.in.
poprzez likwidację arbitralności władzy, uproszczenie systemu administracyjnego, odpowiedzialność
jednoosobowego kierownictwa, powołanie rady ministrów jako organu kolegialnego.
Dla wielu konserwatystów polskich, takich jak Ksawery Drucki-Lubecki, Andrzej Zamoyski, czy
Aleksander Wielopolski, charakterystyczny był bardziej lub mniej umiarkowany lojalizm wobec
rosyjskiego zaborcy. Na uwagę zasługuję koncepcja Zamoyskiego, który rolę „przedmurza
chrześcijaństwa, jaką względem Rosji pełniła Polska szlachecka proponował przekształcić, w sytuacji,
gdy jest Polska częścią imperium rosyjskiego, w misję emisariusza kultury Zachodu. Wysoki
poziom kulturalny Polski stale podwyższany przez pracę organiczną poziom cywilizacyjny, zdobycie
uznania u Rosjan, pozwoli z czasem na usamodzielnienie się od Rosji i połączenie z nią jedynie unią
personalną, co może być zaczątkiem pełnej niezawisłości.
W zaborze austriackim po 1848 postawy Polaków wyrażały się w polityce lojalizmu wobec Austrii.
Jednym z nich był Antoni Zygmunt Hecel, który proponował utworzenie federacji narodów
słowiańskich pod egidą cesarstwa austriackiego; opowiadał się za autonomią instytucjonalną w
ramach owej federacji i reformą władz centralnych.
Na uwagę zasługują również tzw. „stańczycy”( m.in. Tarnowski, Szujski, Dobrzyński), którzy byli
przeciwni demonstracją i konspiracji narodowej, a przyszłość i pomyślność kraju widzieli w
rozszerzaniu autonomii Galicji i w jak najliczniejszym udziale Polaków w instytucjach państwowych i
przedstawicielskich. Polityka prezentowana przez to środowisko określana jest mianem
„trójlojalizmu”.

52. Liberalizm – cechy charakterystyczne doktryn liberalnych.

Liberalizm (z łac. liberalis – wolnościowy, od łac. liber – wolny) – ideologia i kierunek polityczny,
według którego wolność jest nadrzędną wartością. Liberalizm jest ściśle związany z
indywidualizmem, stanowczo odrzuca kolektywizm oraz opowiada się za jak najmniejszym
krępowaniem wolności jednostki przez prawo.
Liberalizm wywodzi się z okresu oświecenia. Skupiał on zwolenników tej epoki i związanych z nią
nurtów filozoficznych. Postulował przeprowadzenie szeregu reform społeczno-politycznych, takich
jak:
-zniesienie ustroju feudalnego,
-ograniczenie przywilejów szlacheckich,
-zastąpienie pańszczyzny wolnością gospodarczą,
-wprowadzenie równości obywateli wobec prawa,
-ograniczenie roli Kościoła,
-zniesienie monarchii i absolutyzmu,
-wprowadzenie demokracji opartej na konstytucyjnej zasadzie trójpodziału władzy
-respektowanie praw człowieka, swobód obywatelskich i zasad tolerancji.

82
Podstawowe założenia właściwe wszystkim liberałom:
1) racjonalizm – rozum ludzki jest nieograniczony w swoich możliwościach poznawczych i
kreatywnych, dzięki czemu dokonuje się postęp ludzkości we wszystkich dziedzinach;
człowiek to twórca państwa określający granice jego władzy
2) indywidualizm – rozum jest przynależnością jednostki, dlatego zajmuje ona dominującą
pozycję, a jej interes przeważa nad wszelkimi interesami ponadindywidualnymi; ustrój
państwa jest dobry, gdy jest użyteczny dla jednostki; aktywizm jednostki – inicjatywa
jednostki w konkurencji z inicjatywami innych jednostek realnie decyduje o postępie
3) wolność – jednostka uwolniona od dominacji władzy absolutnej, pozostałości systemu
stanowego, zaleceń Kościoła odnośnie biernej i pełnej pokory postawy człowieka, może
realizować swoją wolność w dziedzinie osobistej politycznej i gospodarczej (leseferyzm);
wolność pozytywna – daje swobodę działania;
wolność negatywna – pozwala człowiekowi uchylić się od niechcianych działań i zachowań;
wolność może być realizowana do granic wolności innych jednostek, zatem obejmuje również jak
najszerzej rozumianą tolerancję; można ją pogodzić z równością szans i wobec prawa, ale już nie z
równością społeczną
4) własność – ujmowana jako nienaruszalność własności, bądź znaczne ograniczenie ingerencji
państwa we własność prywatną; własność pozostaje w ścisłym związku z wolnością, tzn. że
szanujący wolność ustrój możliwy jest tylko wówczas, gdy szanuje on również własność
jednostki
5) państwo – jedyną podstawą funkcjonowania państwa i jego uprawnień wobec obywateli jest
prawo;
powszechne przyjęcie koncepcji „państwa – stróża nocnego” – ograniczenie funkcji państwa do
porządkowych, zapewniających bezpieczeństwo obywateli we wszystkich sferach życia;
ograniczenie władzy – zabezpieczenia ustrojowe mające nie dopuścić do absolutyzacji państwa,
tj. podział władzy, kadencyjność, zakazy reelekcji;
liberałowie postulują istnienie państwa stanowczego i perfekcyjnego w realizacji swoich
ograniczonych funkcji

53. Liberalizm klasyczny – Benjamin Constant.

Beniamin Constant (1767-1830) – Jeden z najwybitniejszych przedstawicieli liberalizmu
francuskiego. Pochodził z Szwajcarii i tam przebywał na emigracji, będąc w opozycji do Napoleona.
Jednak w czasie stu dni Napoleona współuczestniczył w uzupełnieniu do konstytucji. Jednak rozwój
jego poglądów przypada na okres restauracji Burbonów. Napisał on utwór „O monarchii
konstytucyjnej i rękojmi władz publicznych”.
Jego największy wkład do myśli liberalistycznej to koncepcja wolności zawarta w broszurze
„O wolności starożytnych w porównaniu z wolnością współczesną” W tym tekście krytykuje
koncepcje suwerenności ludu J.J. Rousseau, która neguje wolność w nowożytnym ujęciu. Constant
uważał, że sama teoria suwerenności ludu jest zbyt teoretyczna i brak jej praktycznych konsekwencji.
Jest ona także bezwartościowa z punktu widzenia ochrony jednostek. Żadna jednostka czy grupa nie
ma prawa porządkować ogółu obywateli swojej woli. Wszelka władza powinna być wyłoniona z ogółu
obywateli. W wyniku porównania tytułowych wolności doszedł do wniosku, że wolnością są prawa
osobiste obywateli, zaś prawa polityczne są gwarancją wolności. Starożytna wolność polegała na
czynnym udziale we władzy zbiorowej, jednak przy krepowaniu wolności jednostki przez dominację
władzy większości. Natomiast wolność współczesna ma polegać na spokojnym korzystaniu z
niezależności prywatnej.
Constant uważa, że wolność można analizować w 3 aspektach:
·-prawo jednostki do sfery prywatnej wolnej od ingerencji państwa bądź społeczeństwa, jako
pierwszy zwrócił uwagę, że trzeba dokonać rozróżnienia pomiędzy sferą prywatną i publiczną, ·

83
 -jako prawo do posiadania własności, państwo natomiast ma za zadnie chronić to prawo, ·
-jako prawo człowieka do niczym nieskrępowanej samorealizacji, zalicza do nich wolność słowa, a
zwłaszcza prasy, potępiając zarazem wszelką cenzurę.
W kwestii określenia granic wolności przez prawo Constant wdaję się w polemikę z Monteskiuszem.
Uważa on, że prawo może w wielu przypadkach zakazać wszelkich wolności lub może je znacząco
zmarginalizować. Podstawowe wolności nie powinny być reglamentowane prawem oraz podlegać
jakimkolwiek ograniczeniom.

54. Pojęcia „wolności negatywnej” i „wolności pozytywnej” u

Constanta i u Isaiaha Berlina.
1. BENJAMIN HENRI de REBECQUE CONSTANT (1767-1830)
(por. pyt. 53 i 55)
 Przedstawiciel liberalizmu francuskiego
 Zwolennik monarchii konstytucyjnej
 W jego polityczno-prawnych koncepcjach dominującą rolę odgrywają:
- problem wolności
-ustrój polityczny państwa
 najlepszym gwarantem wolności byłby prawidłowo skonstruowany ustrój
 wolność – analizowana w 3 aspektach:
- prawo jednostki do sfery prywatności wolnej od ingerencji państwa bądź społeczeństwa
- prawo do posiadania własności
- prawo człowieka do niczym niekrępowanej samorealizacji
 historyczny aspekt kształtowania się wolności (jak u Monteskiusza)
 Rozróżnienie sfer: prywatnej i publicznej ; wolności publicznej i wolności prywatnej
 wolność prywatna warunkuje istnienie wolności publicznej (nigdy na odwrót, jak sądzono
wcześniej)
 „Niezależność indywidualna jest najważniejszą potrzebą człowieka współczesnego. W
konsekwencji tego nie wolno nigdy żądać poświęcenie tej niezależności dla ustanowienia
wolności politycznej” ( myśl stanowiąca rdzeń polemiki z demokratyczną ideą suwerenności
ludu J.J. Rousseau)
 Reinterpretacja zasady suwerenności ludu  zasada suwerenności ludu jest prawdziwa w sensie
negatywnym (żadna jednostka/ grupa jednostek nie ma prawa podporządkować ogółu obywateli
swojej partykularnej woli)
 Suwerenność ma wyłącznie ograniczony i relatywny charakter  z początkiem niezależności
jednostkowej i egzystencji jednostkowej przestaje obowiązywać jurysdykcja owej suwerenności
 Porównanie wolności starożytnych z wolnością nowoczesną  należy odróżnić wolność od
gwarancji wolności [broszura „O wolności starożytnych w porównaniu z wolnością
współczesnych”]
- w starożytności jednostka będąc decydentem w sprawach publicznych, pozostawała ograniczona
w sferze indywidualnej
- wolność współczesnych powinna więc polegać na spokojnym korzystaniu z niezależności
prywatnej ( każde działanie władzy ograniczające prawa indywidualne jednostki jest
bezprawne)
- wolność starożytnych  kolektywna; współczesnych  uzupełniona o prawa podmiotowe

84
 -wolność współczesnych to też wolność ekonomiczna i uznanie własności prywatnej jako jednego
z podstawowych praw człowieka
 prawo może w konkretnych przypadkach zakazać wszelkich form wolności/ pozostawić jedynie
nieznaczny ich margines  podstawowe wolności powinny być wyjęte z zakresu reglamentacji
prawnej i nie mogą podlegać żadnym ograniczeniom

2. Sir ISAIAH BERLIN (1909-1997)

 Teoretyk dwudziestowiecznego brytyjskiego liberalizmu
 Elżbieta II nadała mu tytuł baroneta
 Ważniejsze dzieła:
- „Karol Marks. Jego życie i środowisko”
-„Cztery eseje o wolności”
-„Rosyjscy myśliciele”
-„Pod prąd. Eseje z historii”
-„Pokrzywione drzewo społeczeństwa”
-„Zmysł rzeczywistości. Studia z historii idei. ”
 Wolność (w opozycji do determinizmu)
 wolność wyboru (tj. niezależna od innych jednostek swoboda opowiedzenia się za jedną z
wielu możliwości narzucanych przez zmieniające się uwarunkowania) jest niezbywalnym
składnikiem ludzkiego działania
 wolność
-kategoria polityczna
-wpływa na stosunki między jednostką i władzą polityczną
- wartość fundamentalna
-warunkuje wyjątkowość ludzkiej egzystencji
-odróżnia człowieka od zwierząt kierowanych instynktem
 2 koncepcje wolności
a) negatywna  (wolność „od”) zapewnienie jednostce sfer życia wolnych od ingerencji z
zewnątrz
* [I.B. przyznawał tej wolności wyraźne pierwszeństwo]
b) pozytywna  (wolność „do”) świadoma akceptacja przez jednostkę reguł uznanych za
własne i sprawiedliwe + uznanie ich za reguły ponadindywidualne, uniwersalne lub
racjonalne
 Bez wolności negatywnej nie jest możliwa wolność pozytywna, czyli samorealizacja i dążenie
do obranego celu
 liberalny ustawodawca powinien uwzględnić rzeczywiste potrzeby żywych ludzi
 Postulat walki o realną wolność teraźniejszości, która tu i teraz powinna służyć jednostce
 człowiek i siła jego osobowości implikuje zdolność zachowania wolności (jedynie osobowości
rozumne, otwarte i dostatecznie silne będą w stanie dać podstawę państwu opartemu na
prawie i zagwarantować ład pozwalający na nieskrępowany rozwój osobowości)
 Wpływ Machiavellego  B. oddzielił etykę chrześcijańską od politycznej
- w życiu publicznym brak jednoznacznych kryteriów dobra i zła, słuszności i niesłuszności
- w świecie sprzecznych wartości trzeba tworzyć oazy wolności, w których panuje ład i
bezpieczeństwo, a jednostki żyjąc w zgodzie i kierując się rozumem rozwijają swoją
osobowość

85
  Konieczność dokonywania nieustannych wyborów pomiędzy różnymi absolutami, np.
wolnością a równością/ wiedzą a szczęściem/ miłosierdziem a sprawiedliwością/
spontanicznością a planowaniem jest nieodłączną cechą ludzkiej egzystencji [potencjalnie
sprzeczne wartości]
 Zachowując zasadę równowagi sił i wartości, liberalno-demokratyczne społeczeństwo
otwarte uniknie rozpadu i zachowa ład wewnętrzny
 Współzawodnictwo wartości i interesów jest naturalnych stanem społeczeństw.
 Wizja wolnego wyboru jednostki nie jest optymistyczna – człowiek obawia się ryzyka
podejmowania zasadniczych decyzji, więc często rezygnuje z wolnego wyboru, na co tylko
czekają przedstawiciele licznych ideologii obiecujących utopijną wizję przyszłości w zamian
za rezygnację jednostki ze swej wolności
 cel w liberalizmie I.B. : wyznaczenie zakresu wolności, wskazującego teoretyczne granice,
poza którymi panuje przymus i nie ma już miejsca na swobodę wyrażania poglądów, dyskusji
i wyboru
 Odmienność liberalizmu I.B. od innych myślicieli liberalnych: przekonanie o znaczeniu więzi
narodowej, traktowanej przez niego jako poczucie przynależności i odróżniane od negatywnie
ocenianego nacjonalizmu
 Wyraźny związek między przynależnością narodową a wolnością, za Heglem: „wolność, to
znaczy być w domu”

55. Ustrój państwa według Benjamina Constanta.

Warunkiem zachowania wolności zdaniem Constanta jest ograniczenie kompetencji, podział i
wzajemne hamowanie się władz. Wyróżnił on podział na 6 rodzajów władz:
- władzę reprezentacyjną trwałą podporządkowaną izbie wyższej, korekta błędów izby niższej,
- władzę reprezentacyjną opinii, przypisaną izbie niższej,
- władzę królewską, dziedziczna, polegająca na panowaniu a nie rządzeniu, konieczna kontrasygnata
każdego aktu monarchy, władza neutralna polegająca na sprawowaniu arbitrażu i pośredniczeniu
pomiędzy pozostałymi władzami, (prerogatywy: weto absolutne, prawo rozwiązania parlamentu,
powoływanie sędziów, prawo łaski),
- władzę wykonawczą rządu- egzekutywę,
- władzę sądowniczą,
- władzę municypalną, sprawowaną przez samorząd mieszkańców danej prowincji, niezależna od
władzy centralnej, ma utrudnić odrodzenie absolutyzmu, pobudzić obywateli do aktywności i
powodować rodzenie się lokalnego patriotyzmu. Władza samorządowa miała być uniezależniona od
władzy centralnej na wzór jednostki, która może chronić swoje prawa przed państwem.
W kwestiach ustrojowych opowiadał się za monarchią konstytucyjną. Oprócz wspomnianych podziału
i wzajemnego hamowania się władzy. Dostrzegał potrzebę decentralizacji oraz silnego samorządu.
Jego zdaniem silną role powinna odgrywać opinia publiczna, a zwłaszcza niezależna praca. Koncepcje
polityczne Constatnta stanowiły kolejny krok w rozwoju liberalizmu.

56. Utylitaryzm, jako podstawa liberalizmu Jeremiego Benthama.

Jeremy Bentham- 1748- 1832. Angielski prawnik i ekonomista. Główne dzieła: „Wprowadzenie do
moralności i prawodawstwa”, „Fragment o rządzie”.

86
W ujęciu Benthama utylitaryzm oznaczał przejęcie aksjomatu, że człowiek aprobuje to, co jest dla
niego pożyteczne, czyli to, co mu sprawia przyjemność. Do takiego wniosku doszedł analizując
psychikę ludzką. Głosił on zasadę równości wszystkich ludzi oraz podobieństwo ich do natury. Był
wyrazicielem swoistego hedonizmu etycznego, wedle, którego moralne jest tylko postępowanie
zwiększające w skali ogólnej sumę przyjemności, a zmniejszające sumę cierpień. Czyny i stosunki
ludzkie powinny być oceniane ze względu na realny pożytek, jaki przynoszą jednostce i
społeczeństwu. Społeczeństwo to luźny agregat jednostek (atomizm społeczny). Nie ma dobra
społecznego, które byłoby niezależne od dobra poszczególnych jednostek. Podstawowe interesy ludzi
dadzą się sprowadzić do wspólnego mianownika. Rozumne dążenie do osobistego szczęścia, działanie
zgodne z własnym interesem przyczynia się do zwiększenia dobra ogółu i jego pomyślności. Bentham
zbudował swój system etyki utylitarystycznej, którego normę naczelną nazwał zasadą użyteczności
(najwyższej szczęśliwości) – postępowanie ludzi jest moralne tylko wtedy, gdy prowadzi w danych
okolicznościach do największego szczęścia największej liczby ludzi. Zasada ta wyrażała etyczną
funkcję prawa w społeczeństwie oraz stawała się podstawowym zadaniem państwa. Za środek
prowadzący do urzeczywistnienia zasady użyteczności Bentham uważał racjonalne prawodawstwo.
Prawo jest racjonalne, kiedy jest użyteczne, użyteczne zaś, gdy potrafi obywatelom zapewnić
bezpieczeństwo, obfitość posiadania oraz równość. Bentham aprobował ustrój demokracji politycznej,
bo tylko w takim ustroju interesy rządzących i rządzonych są identyczne – tylko tam realizuje się
zasada użyteczności. Był on zdecydowanym wrogiem monarchii, w której widział anachronizm; wg
niego ustrój monarchiczny zawsze prowadzi do nierówności.

57. Utylitaryzm Benthama a etyka praktyczna Petera Singera.

Jeremy Bentham 1748 – 1832 – twórca utylitaryzmu, prawnik z zamożnej rodziny kupieckiej;
prace – m. in. Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa
Utylitaryzm Benthama:
 utylitaryzm to postawa, filozofia zdrowego rozsądku
 wg niego najwyższym dobrem jest pożytek jednostki lub społeczeństwa
 próba obiektywnego ustalenia zasad, na jakich działania odnoszą pozytywne i
negatywne efekty
 za podstawowe kryterium rozróżniania działań pozytywnych i negatywnych uznana
została przez utylitarystów zasada użyteczności = postępowanie jest słuszne, jeśli
prowadzi do uzyskania jak największej ilości szczęścia i jak najmniejszej ilości
nieszczęścia, *przy czym dla różnych odłamów utylitaryzmu samo pojęcie szczęścia
było różnie pojmowane przez różnych przedstawicieli tego kierunku filozofii, co
prowadziło często do skrajnie różnych wniosków praktycznych.
 wg B. każdy człowiek jest egoistą. Rządzą nim dwaj bogowie: przykrość i przyjemność;
dąży do maksymalizacji przyjemności
 podkreślenie wagi efektów postępowania. Zdaniem utylitarystów intencja czynu nie ma
większego znaczenia etycznego – ważne jest tylko, czy daje on więcej efektów
korzystnych czy szkodliwych. Liczą się skutki, konsekwencje, rezultaty, a nie intencje
czy postępowanie zgodnie z prawem moralnym
 wg B. utylitaryzm to przyjęcie postulatu, że człowiek popiera to, co jest dla niego
pożyteczne, a pożyteczne jest to, co sprawia mu przyjemność. (wniosek na podst.
analizy psychiki ludzkiej)
 B. uważał, że istnieje tylko szczęście jednostki. Celem każdego jest dążenie do
szczęścia, a państwo powinno je obywatelom dostarczać.; dla B. dobro społeczne =

87
 suma dóbr jednostkowych; absurdalne jest wymaganie od jednostki poświęcenia
swojego interesu dla dobra ogółu, bo staje się niezadowolona, co uszczupla dobro ogółu
 człowiek w ujęciu B. = istota racjonalna, zdolna do dążenia do szczęścia w oparciu o
rozumny namysł nad zyskami i stratami (przyjemnościami i przykrościami) płynącymi
z określonego działania i jego skutków = rachunek szczęśliwości
Utylitaryzm a moralność; zasada użyteczności, przykrości, przyjemności
 Bentham - wyznaje zasadę utylitarystyczną, że użyteczność decyduje o wartości
moralnej czynu (ani naturalne, ani stanowione prawa nie decydują o moralności)
 taki czyn jest dobry, który powoduje więcej przyjemności niż przykrości; dlatego na
gruncie tej filozofii nie istnieje coś takiego jak niemoralna przyjemność
 zasada hedonizmu = dobrem jest przyjemność, a złem cierpienie. Pozostałe rzeczy
poza przyjemnością i cierpieniem mają obojętną wartość moralną. Etyka ta została
oparta na obserwacji, że wszyscy ludzie pragną przyjemności. Miała więc podłoże
psychologiczne.
 Etyka hedonistyczna B. miała charakter ilościowy - o wartości rzeczy i działań
decyduje ilość dostarczanej przez nich przyjemności lub rozkoszy, a rodzaj tej
przyjemności jest obojętny.
 Jedynie przyjemność ma moc motywowania człowieka do podjęcia konkretnego
działania i jest też kryterium jego moralnej oceny.
 Bentham wyliczył następujące wymiary przyjemności:
 intensywność - mocniejsze doznanie przyjemności ma większą wartość niż
słabsze
 trwanie - im dłużej trwająca przyjemność, tym większa jej wartość
 pewność - pewność zaistnienia przyjemności w wyniku podjętego działania
 bliskość - im szybciej nastąpi, tym lepiej.
 płodność - jedna przyjemność rodzi kolejne przyjemności
 czystość - przyjemność jest najlepsza, kiedy nie prowadzi do przykrości
 zakres - przyjemność doznawana przez większą liczbę ludzi
 zasada etyczna B. = zasada największego szczęścia (szczęście = przyjemność)
 stanowisko hedonistyczne (ale nie o charakterze egoistycznym, ale utylitarystycznym)
 uwaga: wynika z tego m.in. brak praw człowieka, dopuszczenie różnych patologii
 prawo u Benthama -> decyduje o sprawiedliwości wyroku; ludzie oczekują, że inne
osoby także będą stosować przepisy, a zawiedzenie oczekiwań powoduje wzrost
przykrości
Peter Singer 1946-australijski etyk, profesor, wykładał m.in. w Oxfordzie i Nowym Jorku; łączył
rozważania teoretyczne z praktyką; opracował na gruncie filozoficznym i spopularyzował ideę
wyzwolenia zwierząt, sam od lat 70. jest wegetarianinem; twierdzi, że obowiązkiem bogatych krajów
rozwiniętych jest aktywne wspomaganie populacji krajów trzeciego świata; jest znany z
kontrowersyjnych poglądów bioetycznych: dopuszcza aborcję, zabijanie silnie upośledzonych
niemowląt i eutanazję. (nie ma nic o nim w podr., dlatego jest obszernie)
dzieła: Practical Ethics (Etyka Praktyczna) –jeden z najpopularniejszych podr. etyki stosowanej w
świecie anglosaskim;
przeł. na polski:
Dzieci z próbówki. Etyka i praktyka sztucznej prokreacji, Jeden świat. Etyka globalizacji, Wyzwolenie
zwierząt, O życiu i śmierci. Upadek etyki tradycyjnej
(angielskie tytuły:
Animal Liberation, New York Review/Random House, New York, 1975.

88
Practical Ethics, Cambridge University Press, Cambridge, 1979.
Should the Baby Live? The Problem of Handicapped Infants, Oxford University Press, 1985.)
Wybrane poglądy
 Singer jest zwolennikiem legalizacji aborcji, także w zaawansowanej ciąży. Jako utylitarysta
nie znajduje w przerwaniu ciąży krzywdy, która miałaby zostać wyrządzona płodowi, z uwagi
na niski poziom samoświadomości płodu oraz innych cech etycznie istotnych.
 Nie uznaje również narodzin za przyczynę istotnych zmian w statusie moralnym płodu. W
wywiadzie dla tygodnika "Der Spiegel" zaproponował wprowadzenie "okresu przejściowego",
np. czterotygodniowego, "po którym dopiero dziecko nabywałoby pełnię praw"
 S. jest zwolennikiem legalizacji eutanazji dobrowolnej, tj. dokonywanej na życzenie osoby
zabijanej. Na gruncie utylitaryzmu dowodzi, że nie stosują się do niej obiekcje, które
powodują, iż zabijanie osób w normalnych warunkach jest złe. Uważa, że gdy pomaga się
umrzeć cierpiącej osobie, ogólny bilans dobra i zła jest dodatni. Decydujący się na eutanazję,
zdaniem Singera, pozbawia się dobrowolnie swojego prawa do życia, zasada respektu dla
autonomii mówi nam, by pozwolić racjonalnym podmiotom przeżyć życie zgodnie z
własnymi autonomicznymi decyzjami, lub też je zakończyć. (eutanazja dobrowolna)
 Eutanazja niedobrowolna. Sprzeciwia się eutanazji niedobrowolnej, tj. zabijaniu osób, które
są zdolne do wyrażenia zgody na własną śmierć, ale tego nie czynią (nieistotne czy dlatego, że
nie zostały o to zapytane czy też wyraziły chęć kontynuowania życia). Za eutanazję
niedobrowolną uważa tylko te sytuacje, gdy motywem zabicia jest zaoszczędzenie
nieznośnych cierpień danej osobie, pozostałe przypadki klasyfikuje, jako morderstwo.
 Eutanazja adobrowolna. Trzecią grupą w jego podziale jest tzw. eutanazja adobrowolna,
czyli dotycząca istot niebędących w stanie zrozumieć wyboru między życiem i śmiercią
(zaliczają się do niej m.in. nieuleczalnie chore czy znacznie upośledzone niemowlęta oraz ci,
którzy z racji wypadków, chorób czy starczego wieku stale utracili możliwość rozumienia
kwestii, o którą chodzi, a wcześniej nie zastrzegli sobie, jak chcieliby, aby z nimi
postępowano w takich okolicznościach). Jeśli idzie o niemowlęta (również zdrowe), to Singer
jest zdania, że nie stosują się tutaj argumenty, które nie pozwalają nam zabijać osób
dorosłych. Sama przynależność do gatunku Homo sapiens czy hipotetyczna możliwość
rozwoju nie są znaczące etycznie, liczy się stan aktualny i wyznaczniki takie jak racjonalność,
samoświadomość itd. Różnica między zabiciem dziecka niepełnosprawnego i zdrowego nie
leży, więc w żadnym zakładanym prawie do życia, które ma to drugie, lecz w innych
rozważaniach dotyczących zabijania. Dla przykładu jednym z głównych powodów, dla
których normalnie jest straszną rzeczą zabić niemowlę, jest negatywny wpływ, jaki będzie to
mieć na jego rodziców. W przypadku dziecka ze znacznym stopniem niepełnosprawności,
zdaniem Singera, rodzice mogą żałować, że niepełnosprawne dziecko w ogóle się urodziło, co
przemawia raczej za niż przeciw jego zabiciu. Jako że dziecko nie jest racjonalne ani
samoświadome, istotna jest tylko, obok odczuć otoczenia, oczekiwana jakość życia
niemowlęcia. Jeśli rokuje ona źle, a rodzice wyrażają taką wolę, eutanazja dziecka jest
dopuszczalna.
 Etyka seksualna. Jako utylitarysta preferencji i konsekwencjalista, w przeciwieństwie do
etyków związanych z religiami, nie zajmuje się w zasadzie etyką seksualną, uważa bowiem,
że istnieje dużo istotniejszych problemów do rozwiązania.
 życie płciowe nie wnosi specjalnych problemów moralnych, więcej pojawia się ich np. przez
prowadzenie samochodów; rozważania o uczciwości, rozwadze, trosce o innych w tej kwestii
 Zoofilia. Singer twierdzi, że kontakty seksualne ludzi ze zwierzętami nie muszą być dla nich
krzywdzące, a czasami mogą być wręcz obustronnie satysfakcjonujące. Zauważa, że wbrew

89
 obowiązującemu tabu zoofilia nie jest czymś niezwykłym i miała miejsce w historii ludzkości
praktycznie od zawsze
 Prawa zwierząt. Duży rozgłos przyniosła mu książka Animal Liberation (Wyzwolenie
zwierząt), w której argumentuje, iż normy moralne nie powinny odnosić się jedynie do ludzi,
lecz do wszystkich istot, które zdolne są odczuwać cierpienie. Stała się ona swego rodzaju
biblią wielu obrońców praw zwierząt i wegetarian. Jego zdaniem nie ma dobrych powodów
pozwalających nam na używanie zwierząt do zaspokajania naszych potrzeb. Jeśliby przestać
opierać się na doktrynach religijnych ustalających arbitralnie jakościową różnicę między
ludźmi i innymi gatunkami oraz zapomnieć o naszych utartych nawykach i pokusić się o
przemyślenie problemu zwierząt na nowo, okaże się, że nasz obecny stosunek do nich jest
radykalnie błędny
 Walka z ubóstwem. Zdaniem Singera nie ma istotnej etycznej różnicy między zabiciem a
dopuszczeniem do śmierci. W konsekwencji jesteśmy odpowiedzialni za los ludzi w krajach
najuboższych. Uważa on, że niedobór żywności w pewnych rejonach świata jest
spowodowany jej złą dystrybucją i bardzo kosztownym pod względem zasobów procesem
produkcji mięsa oraz permanentną biedą, która nie pozwala im na zakup narzędzi, nasion itp. i
własną produkcję pożywienia. Każdy człowiek, który zaspokoił swoje najżywotniejsze
potrzeby, powinien przekazywać przynajmniej część z pozostałych środków na walkę z
ubóstwem. (rząd powinien się tym zająć)
 Refleksje metaetyczne. Obok szczegółowych kwestii zajmuje się także samym pytaniem o
etykę (dlaczego powinienem postępować moralnie?). "Powinienem" nie musi znaczyć
"powinienem moralnie". Gdyby istniał bóg (bóg − jako klasa potencjalnych Bogów), znałby
on sens stworzonego przez siebie świata, poznając go i akceptując moglibyśmy uznać, że
znamy sens życia i że postępowanie w określony sposób do niego przybliża, a w inny oddala,
co byłoby fundamentem etyki. Kiedy odrzuci się wiarę w stwórcę (Singer jest ateistą), okaże
się, iż życie nie ma uniwersalnego sensu, ogólnego celu.
 Poza wąską grupą psychopatów większość ludzi nie jest w stanie odnaleźć szczęścia przez
zachowania czysto egoistyczne (tzw. paradoks hedonizmu), a musi w tym celu obierać sobie
cele zewnętrzne i do nich dążyć. Szczęście funkcjonuje jako wewnętrzna nagroda za nasze
osiągnięcia, jest więc zawsze produktem ubocznym zamierzenia czegoś innego.
 By znaleźć trwały cel w życiu. Problem pojawia się, gdy (co oczywiście może wydawać się
niemożliwe, ale przytrafia się np. niektórym bogaczom) osiągniemy wszystkie zamierzone
cele. Okaże się wtedy, że nie ma już do czego dążyć, a nie sposób rozkazać sobie być po
prostu szczęśliwym.
 Etyka pozwala na zidentyfikowanie się z najbardziej obiektywnym z możliwych punktem
widzenia, "punktem widzenia wszechświata" (Henry Sidgwick). Dostarcza ona celu i sensu w
życiu, z którego się nie wyrasta (w teorii byłoby to możliwe po wypełnieniu wszystkich zadań
etycznych, jest to jednak trudne do wyobrażenia).
 zauważa on, że najprawdopodobniej zawsze będziemy potrzebować sankcji prawa i
społecznego nacisku, by dostarczyć dodatkowych powodów do nienaruszania standardów
etycznych.
 Poglądy Singera są odbierane przez rozmaite grupy jako atak na ludzką godność. Niektórzy są
nawet zdania, że Singera powinno się wyłączyć z dyskursu publicznego na tej samej zasadzie
co np. negacjonistę, Davida Irvinga Sam etyk broni się twierdząc, że większość krytyków nie
zna jego dorobku, a swoje zdanie opiera na źródłach z drugiej ręki.

90
Podsumowanie:
 Utylitaryzm dziś (P.S.) a kiedyś (J.B.) – ewolucja, nowe wyzwania
 inne podejście do kwestii celów, szczęścia, hedonizmu (u Singera nie da się odnaleźć
szczęścia przez zachowania czysto egoistyczne) i prawa
 kontrowersyjność
 skonfrontowanie filozofii przyjemności Benthama i wniosku Singera, że wyznaczanie sobie
celów, wieczne dążenie do czegoś to droga do szczęścia

58. Karl Wilhelm von Humboldt - liberalizm niemiecki I połowy XIX

wieku.
Karl Wilhelm von Humboldt był niemieckim filozofem i językoznawcą, żyjącym na przełomie XVIII i
XIX w. Do jego dzieł należy: „Socrates and Platoon on the Divine” oraz „On The Limits of State
Action„.Uchodzi za klasycznego przedstawiciela liberalizmu arystokratycznego, gdyż można u niego
zauważyć przywiązanie do tradycyjnej monarchii.
Zajmował się podobnie jak cała niemiecka odmiana liberalizmu kwestią narodu, jako pomiotu
obdarzonego własną osobowością i problemem racji stanu. W kwestii gospodarczej opowiadał się za
leseferyzmem. Proponował także zniesienie poddaństwa chłopów, likwidację barier stanowych i
równość wobec prawa. Bardzo ważne było określenie granic działalności państwa. Celem państwa
było według niego zapewnienie bezpieczeństwa obywateli oraz rozszerzanie i umacnianie
wolności( w stosunkach wewnętrznych i zewnętrznych), gdyż tylko to pozwala na harmonijny rozwój
sił i uzdolnień człowieka. Poszanowanie praworządności wymagało skutecznej polityki karnej ( kara
w miarę łagodna – resocjalizacja przestępcy). Ważnym gwarantem wolności miała być wolność
wypowiedzi ( prasy). Ideałem była dla niego starożytna Grecja. Humboldt odpowiadał się za
monarchią, jednak odrzucał absolutyzm. Parlament pełnić miał rolę organu doradczego. Humboldt
widział zagrożenie w biurokracji, która dba tylko o własne interesy. Proponował zrezygnowanie z
urzędu cenzorskiego i zastąpienie go działalnością sądów. Inaczej niż scjentyzm, zakładał
metodologiczną odrębność nauk humanistycznych, które badają wytwory ducha i muszą posługiwać
się wartościowaniem. Opowiadał się za historyzmem. Sformułował też tezę o istnieniu tzw.
wewnętrznej formy językowej, co czyniło z języka element aktywny. Akcentował też ścisły związek
między duchem poszczególnych społeczności ludzkich a ich mową.

59. Alexis de Tocqueville o wolności i demokracji.

- Alexis de Tocqueville – reprezentant liberalizmu krytycznego, pochodził z francuskiej rodziny
arystokratycznej; prawnik, podróżnik, filozof, socjolog polityki, empirysta; pełnił wiele zaszczytnych
funkcji; na czasy przedrewolucyjne patrzył z nostalgią. Dzieła:
 „O demokracji w Ameryce” z roku 1835 (I tom) i 1840 (II)
 „Dawny ustrój i rewolucja” z 1856 roku
O demokracji:
 A. T. pisze o niej w dziele „O demokracji w Ameryce” z roku 1835.
 Zdefiniował demokrację jako ustrój zapewniający równość możliwości.
 Analizował wady i zalety demokracji.

91
  Istota demokracji tkwi w relacji między wolnością i równością, ale nie zawsze te wartości da
się pogodzić, ponieważ powszechna równość stwarza zagrożenie dla indywidualnej
wolności.
 Ludzie zawsze będą różnili się zdolnościami, zamożnością czy wykształceniem – stąd
równość całkowita nie jest możliwa.
 podziw dla młodej amerykańskiej demokracji, jako możliwości najpełniejszej realizacji przez
jednostkę idei wolności, ale zarazem obawa że wraz z rozwojem demokracji wolność będzie
zagrożona
 demokracja musi być zakorzeniona w świadomości społeczeństwa, w poczuciu określonego
postępowania
 demokracja to też członkowie społeczeństwa żyjący w tym ustroju; są o tyle suwerenni, o ile
biorą aktywny udział w świecie polityki.
 dbanie o dobro wspólnoty nie jest sprzeczne z realizacją własnych interesów. Szczęście
pojedynczego człowieka stanowi pochodną pomyślności całego społeczeństwa, i odwrotnie.
Dzięki funkcjonowaniu we wspólnocie, solidarnemu współdziałaniu człowiek może się
rozwijać. Zamknięcie się na sprawy społeczne prowadzi do osłabienia wspólnoty i godzi w
samą jednostkę.
 niewłaściwe wykorzystanie demokracji może prowadzić do: tryumfu przeciętności, upadku
sztuk, nauk, do degradacji ludzkiej natury.
 A. T. pomimo szacunku i nostalgii do czasów przedrewolucyjnych, nie żywił pragnienia
powrotu arystokracji. Należy pamiętać jedynie postawy arystokratyczne, by „uszlachetniały
demokrację”.
 Na podst. analizy procesów dziejowych dokonanej w „Dawnym ustroju i rewolucji”,
Tocqueville stwierdził, że:
o nastanie demokracji jest nieuniknione,
o powrót do arystokratycznego ładu w obliczu wszelkich przeobrażeń jest nierealny (ze
względu na: postępujący wzrost liczebności społeczeństwa i świeżo wykształcone
stosunki gospodarcze) - realista
 A. T. chciał przygotować Europejczyków na nadejście demokracji.
 Lepiej, by arystokrację zastąpiła demokracja niż absolutyzm, despotyzm, rewolucje (do
wywoływania których ludzie wyrwani z pewnego układu społecznego, niezwiązani żadną
więzią są bardziej skłonni)
 dobrodziejstwa demokracji (do nast. pyt.): m. in. realizacja idei wolności, angażowanie się w
sprawy społeczeństwa
 Wpływ demokracji na stan społeczeństwa:
o Nowe demokratyczne społeczeństwo jest wg A.T. bezklasowe (brak podziałów ze
względu na równość i brak autorytetów intelektualnych)
o Indywidualizm – zastępuje ideały związane z troską o dobro wspólne. Rodzi za to
chęć przysparzania sobie dóbr materialnych.
 Środki okiełznania ekscesów demokracji (A.T. widzi w niej zagrożenie, ale nie jako
„konserwatywny krytyk” tylko jak badacz - szuka na nie sposobów = środków = instytucji,
wartości):
1. odpowiednia kultura moralna i polityczna
2. utworzenie nowej elity zawodowej i intelektualnej, która by mogła zastąpić
wymierającą arystokrację
3. prymat wolności nad równością
4. zasada nieposłuszeństwa obywatelskiego

92
 5. rola opinii publicznej
6. wolność (prasy, obyczajów, stowarzyszania się)
7. aktywne uczestnictwo obywateli w życiu politycznym w tym demokracja lokalna
8. prawo w porządku demokratycznym
9. rola sądów
10. religia.
 Ad. 4. zasada nieposłuszeństwa obywatelskiego. Wyrażała się w tym, że jeśli większość
narusza prawa człowieka poprzez swoje niesprawiedliwe działanie, protest staje się
uprawniony, bo chociaż wola większości kształtuje reguły, którymi kieruje się społeczeństwo,
to nie może zmieniać praw, jakie są człowiekowi przyrodzone.
 Ad. 5. stanowisko opinii publicznej= potęga, narzędzie, które właściwie prosperujące sprzyja
rozwojowi demokracji. Protest za sprawą wolności prasy i obyczajów, wolności
stowarzyszania się ma szansę na powodzenie – osamotniona jednostka niewiele by zdziałała,
zaś z pomocą stowarzyszeń o charakterze politycznym, które służą wyrażaniu opinii
mniejszości i poddawaniu jej pod publiczną dyskusję, w następnych wyborach jej poglądy
mogą zdobyć poparcie.
 Ad. 7. umiejętność zbudowania państwa federacyjnego, w którym zakres stanowej i lokalnej
autonomii był duży, a jednocześnie państwo centralne nie było słabe jako zaleta USA. A.T.
podziwiał upolitycznienie społeczeństwa, możliwe za sprawą wolności od centralnej kontroli
wielu dziedzin życia.
 Ad. 8. inspiracją dla Tocquevilla był Burke (bo tak jak on uważał, że prawo powinno być
konsekwencją obyczaju, a nie odwrotnie). Zasadnicze znaczenie tradycji i zwyczaju
(cementują społeczeństwo), są one pierwotne względem norm prawnych. A. T wychodził
poza spór między prawem naturalnym a pozytywnym.
o Demokratyczne prawo powinno spełniać 2 funkcje: zapewniać rzeczywisty podział i
wzajemne równoważenie się poszczególnych władz.
o wszystko powinno być ujęte w formy prawne – sformalizowanie lepsze od
omnipotencji
o system prawny przede wszystkim winien służyć wolności jednostki, a nie skupiać się
jedynie na funkcjach represyjnych.
 Kontrowersyjne podejście do kwestii religijnych. Relacja pomiędzy państwem a kościołem.
o instrumentalne podejście do kwestii wiary (sam był katolikiem).
o społeczne funkcje religii
o nie jest ważne, w co człowiek wierzy, ale to, że wiara poskramia w nim zachcianki i
niepotrzebną ciekawość, odpowiada na pytania, uszlachetnia, ogranicza obsesję
bogacenia się i każe jednostce troszczyć się o innych – krótko mówiąc, jest przydatna.
 ważne jest, aby „niepowstrzymany pochód demokracji” wybrał ścieżkę realizującą ideały
wolności.

O wolności: (pozytywne, partycypacyjne, umiarkowane i polityczne ujęcie wolności).

 Alexis de Tocqueville swoją uwagę koncentruje tylko na wolności pozytywnej, a więc
wolności do, nie wolności od.
 Zakłada aktywizm jednostki
 bierność jako źródło zniewolenia.
 polityczny charakter wolności-troska o dobro ogółu i zainteresowanie się sprawami
publicznymi. (wolność polityczna). Konieczność zapewnienia udziału obywatelom w
polityce.

93
  powszechna partycypacja (czyli uczestnictwo polityczne jako dobrowolną aktywność,
poprzez którą jednostka bądź grupy społeczne chcą wpływać np. na wybór rządzących)
ludności we wszelkiego rodzaju stowarzyszeniach, do tworzenia których myśliciel gorąco
zachęcał.
 Udział w nich nie tylko zapewnia jednostce dostęp do spraw publicznych, ale również
kształtuje w niej poczucie umiarkowanej wolności (odejście od radykalnej dbałości o własną
wygodę na rzecz zrodzonej troski o dobro całego społeczeństwa = umiarkowane ujęcie).
Aktywne uczestnictwo w życiu publicznym czyniło ich bardziej świadomymi istniejących
problemów, kształtowało poczucie odpowiedzialności za dobro kraju i środowisk lokalnych.
 Tocqueville poszukiwał kompromisu między wolnością a dobrem wspólnoty, który by nie
skutkował atomizacją społeczeństwa a nie prowadził do zniewolenia jednostki.
 rozróżnienie na wolność pozytywną i negatywną jest to nazewnictwo współczesne. Dla
myśliciela ta pierwsza jest wykorzystywaną, polityczną.
 Idea wolności umiarkowanej, statecznej, powściąganej wierzeniami, obyczajami i prawami
stała się namiętnością życia Tocquevilla.
 + wyżej, przy demokracji -> powszechna równość jako zagrożenie dla wolności i relacja
wolność-równość

60. Rewolucja w ujęciu A. De Tocqueville`a.

-A.T. (1805-1859) pochodził z fr. Rodziny arystokratycznej, doświadczonej przez rewolucję,
działającej przy Bourbonach. Z nostalgią wspominał czasy przedrewolucyjne.
-Tocqueville interesował się fenomenem rewolucji, spostrzeżenia zapisywał w „Dawnym ustroju i
rewolucji”. Badał to zagadnienie obiektywnie (nie, jako konserwatysta), szukał przyczyn i remedium
- Punktem wyjścia była rewolucja francuska, dla której grunt stanowiło zniszczenie dawnych
więzów, absolutyzm i centralizm monarchii.
-Do wybuchu rewolucji dochodzi wtedy, gdy władza państwowa przeczuwając zbliżającą się
rewolucję decyduje się na reformy. Lud odbiera je, jako przejaw słabości, sygnał.
-Myśliciel uważał, że rewolucja to zjawisko obiektywne - wynika z prawidłowości rozwoju dziejów.
Nie jest, więc wydarzeniem ani nieoczekiwanym, ani przełomowym.
-Nie obaliła wszystkich fundamentów starego reżimu, paradoksalnie – niektóre utrwaliła, np.
centralizację władzy.
-Wniosek A.T. = rewolucja nie umiała dokonać dzieła budowy wolności, zwyciężyła natomiast idea
równości, skazująca demokrację na przegraną. Rewolucja zawsze stanowi tak naprawdę kontynuację
obalanego ustroju.
-wolność ma uchronić przed ścieżką rewolucji, despotyzmów.

61. Demokracja-dobrodziejstwa i zagrożenia wg de Tocqueville`a.

Obraz społeczeństwa masowego, widmo nowego despotyzmu.
 Taka demokracja odwraca się od wolności, zaś zmierza ku wszechobecnej równości.
 Nowym despotą zdaniem Tocqueville’a jest państwo. Po zniszczeniu wszelkich klas i kast
przejmuje od nich pełnię władzy. Jego wpływ nie jest już zauważalny przez jednostkę,
ponieważ ta, pozbawiona umiejętności samodzielnego myślenia i działania sama dobrowolnie
zdaje się na jego łaski w trosce o własną pozycję. W istocie jednak człowiek taki popada w
całkowitą zależność od państwa, która nie oznacza nic innego, jak tylko niewolę.

94
  Nowy despotyzm nie jest związany z dominacją jednostki nad społeczeństwem, a przeciwnie
– władzą społeczeństwa nad jednostką.
 Jeżeli można przyjąć, że człowiek, wyposażony we władzę absolutną, może jej nadużyć
czyniąc zło swoim przeciwnikom, dlaczego odrzucamy taką możliwość ze strony większości?
Ludzie nie są przecież skłonni do zmiany swojej natury w zbiorowości
 +Środki zapobiegania zniekształcaniu demokracji w pyt. 59.
-zagrożenia:
 Brak przywilejów + równe traktowanie obywateli w demokracji pozwala na samorealizację
każdej jednostki, ale od niej zależy, czy skorzysta z tej możliwości zagwarantowanej przez
państwo, by zdobyć bogactwo czy awans społeczny.
↓
 Skoro jednostka samodzielnie decyduje, w demokracji amerykańskiej zaniknął nawyk
posłuszeństwa i zaufania do autorytetów, jak zauważył Tocqueville.
↓
 Pojawia się zjawisko indywidualizmu demokratycznego, izolacja, kiedy ludzie wybierają
przebywanie na uboczu w niewielkim gronie rodziny i przyjaciół. Stwarzając sobie w ten
sposób własne społeczeństwo, pozostawiają wielkie społeczeństwo swoim własnym losom.
↓
 Obywatele USA wolą, więc dbać o własne interesy niż współdecydować o sprawach
państwowych,
↓
 To z kolei sprzyja wyłonieniu się spośród członków społeczeństwa osobowości
przywódczych, które pragną narzucić społeczeństwu swoją wolę. (Łatwiej zgodzić się na
pomysły przywódców niż wymyślić cos samemu narażając się na innym)
 Obawa przed cudzą zawiścią, sukcesem współobywateli-sąsiadów.
 Ten zachodzący w demokracji proces centralizacji władzy najwyższej to nowoczesny
despotyzm. Pojawia się pospolitość i nieszczere pochlebstwa dla cudzych, „wygodnych” i
bezpiecznych poglądów.
 W wyniku tych przeobrażeń ulega przemianie cała struktura społeczeństwa.
1. Spłycenie kanonu podstawowych wartości sprzyja wykształceniu się klasy średniej,
2. Klasa średnia zaczyna dominować w całym społeczeństwie.
3. Wszystko ulega standaryzacji
 Ambicje ludzkie - członkowie zbiorowości żywią wobec siebie zazdrość i strach przed
podjęciem się służby wyższym wartościom, (może to zagrozić uzyskanej przez nich pozycji
materialnej), prowadzi to do powierzenia swych losów ogółowi.

62. John Stuart Mill o „rządzie reprezentatywnym”.

John Stuart Mill-1806-1873; angielski przedstawiciel liberalizmu sceptycznego. Udzielał się głównie
w Anglii. Główne dzieła: „O wolności”, „O rządzie reprezentacyjnym”
Społeczeństwo i państwo będą w stanie wypełnić zobowiązania wynikające z kształtowania
autonomicznej osobowości jednostki, gdy ich działania przybierają szczególna formę – rządu
reprezentatywnego. Oznacza to, że naród wykonuje za pośrednictwem deputowanych wybieranych
okresowo, władzę najwyższej kontroli. Koncepcja ta oznacza, więc suwerenność ludu. Jest to jednak
suwerenność delegowana, sprowadza się do samego aktu wyboru, po nim lud nie sprawuje już kontroli
nad parlamentem. Od tego momentu organem suwerennym jest parlament, który sprawuje kontrolę

95
 nad rządem i innymi organami państwowymi. Mill widział pojawiający się już podział społeczeństwa
kapitalistycznego na dwie przeciwstawne grupy: pracujących i żyjących z owoców pracy. Wierzył, że
państwo i rząd reprezentacyjny to najlepsza ochrona interesów większości klas i jednostek. Istnieje
kolizja interesów między zbiorowością, społeczeństwem, a jednostka. Rząd reprezentatywny ma
wytyczyć granicę dla zabezpieczenia interesów jednostek przed despotyzmem i tyranią większości.

63. Stosunek J. S. Milla do powszechnego prawa wyborczego i

demokracji.
Mill był zdecydowanym przeciwnikiem rządów absolutnych. Głównym zarzutem w kierunku rządów
despotycznych jest wzmacnianie biernych postaw wśród społeczeństwa. Najlepszym ustrojem wg
Milla jest demokracja, czyli rząd, który władzę składa w ręce społeczeństwa – jest to tzw. rząd
reprezentatywny. W demokracji człowiek kształtuje instytucje polityczne oraz przede wszystkim
swoją indywidualność. Ważne jest, aby przy tworzeniu rządu możliwość wyrażania woli mieli
wszyscy członkowie suwerennego ludu. Mill postulowałby zapewnić reprezentację również klasie
robotniczej. W demokratycznym modelu państwa wybory miały być jawne w celu uniknięcie korupcji.
Obowiązywać miał cenzus wyborczy – cenzus wykształcenia wykluczający osoby, które nie zdobyły
podstawowych umiejętności korzystania z wolności. Parlament powinien kontrolować rząd, pociągać
jego członków do odpowiedzialności. Rządy parlamentarne uniemożliwiają zmianę demokracji
burżuazyjnej w formę władzy autorytarnej.

64. Tyrania większości wg Milla i Tocqueville`a.

Mill: Niebezpieczeństwem zagrażającym wolności jest tyrania opinii publicznej, ruch masowy,
zbiorowość. Tyranem w stosunku do ludzi jest nie tylko władza państwowa, ale samo społeczeństwo
tyranizujące poszczególne jednostki, z których się składa. Pojawia się, gdy nastąpi kolizja między
interesami jednostki a społeczeństwa. Tyrania przejawia się w narzucaniu określonych zachowań,
hołdowaniu ustalonym obyczajom, braku tolerancji dla odmienności. Społeczeństwo wykazuje
skłonność do narzucania idei i praktyk, krępowania rozwoju indywidualności, zmuszania wszystkich,
aby kształtowali się na wzór większości. Swój sąd opiera zazwyczaj na własnych upodobaniach,
przesądach, zabobonach. Często narzucane są reguły moralne klasy panującej wypływające z
interesów klasowych, poczucia jej wyższości.
Alexis de Tocqueville- 1805-1859; francuski reprezentant liberalizmu krytycznego. Działał głównie we
Francji, ale dużo podróżował (Anglia, Włochy, Niemcy). Główne działa: „O demokracji w Ameryce”,
„Dawny ustrój i rewolucja”.
Tocqueville: Tyrania większości jest zagrożeniem dla wolności. Jeżeli kiedykolwiek wolność w USA
przestanie istnieć to będzie to wina tyranii większości, ponieważ większość, jeżeli nie ma przeszkód,
prawie zawsze jest zdolna wymusić siłą posłuszeństwo. Jeżeli członek mniejszości jest traktowany
niesprawiedliwie to nie ma się nawet, do kogo odwołać, bo wszystko zależy od większości – opinia
publiczna, władza wykonawcza, armia. Niewielka jest swoboda wypowiedzi, gdy ktoś zrobi coś
niezgodnego z regułami będzie potępiony przez większość. Nie ma geniuszu literackiego, bo nie
istnieje on bez wolności umysłowej, której w USA nie ma.

96
65. Konserwatyzm czy liberalizm, która doktryna jest ci bliższa i
dlaczego?
A. KONSERWATYZM
 KONSERWATYZM (łac. Conservare – zachowywać, przechowywać, utrzymywać) –
naturalna naturze ludzkiej skłonność i postawa niechęci do zmian, zwłaszcza gwałtownych,
nieufności do tego, co nieznane, a przywiązania do tradycji i sprawdzonych instytucji, norm i
wartości (k. naturalny, tradycjonalizm); filozofia społeczna i polityczna odwołująca się do tej
skłonności i postawy; ruch ideowo-polityczny, dążący do podtrzymania lub przywrócenia
tradycyjnych (często identyfikowanych jako absolutne, transcendentne i niezmienne) zasad
ładu społecznego i ustrojowego (k. teoretyczny)
 ideologia, bazująca na hasłach:
-obrony porządku społeczno-gospodarczego
-zachowywania i umacniania tradycyjnych wartości
 główne wartości konserwatyzmu: tradycja, religia, naród, rodzina, hierarchia, autorytet,
odpowiedzialność, wolność osobista, własność, poszanowanie prawa, naturalny porządek
społeczny.
 obrona starego porządku ze względu na przekonanie o ewolucyjnym charakterze zmian
społecznych
 powstał jako próba przeciwstawienia się racjonalistycznej myśli oświeceniowej
 nowoczesny konserwatyzm – reakcja na wydarzenia rewolucji francuskiej
 twórca podstaw ideologicznych: Edmund Burke
 Za prekonserwatystów można uznać wielu myślicieli i polityków, będących zwolennikami
hierarchicznego porządku społeczeństwa i silnej władzy wykonawczej, bądź przedkładającymi
poczucie bezpieczeństwa i ładu ponad niezależność, a jednocześnie szanującymi tradycję. Są
to m. in: Jean Bodin, Richelieu, Thomas Hobbes, Jonathan Swift
 Natura ludzka jest niedoskonała, dlatego ludzie mają skłonność do czynienia zła i anarchii.
 Ww. skłonności człowiek może przezwyciężyć poszukiwaniem wskazówek dla swej
aktywności w religii, która jest podstawą ładu moralnego.
 Na świecie istnieje, określony prawami boskimi, porządek społeczny, a problemy społeczno-
polityczne wywodzą się problemów moralnych.
 Przestrzeganie zasad moralności i religii gwarantuje stabilność społeczną.
 Wspólnota jest nadrzędna wobec jednostki, samo zaś społeczeństwo jest ze swej natury spójną
całością, opartą na tradycji i ciągłości historycznej.
 W przeciwieństwie do egalitaryzmu, w konserwatyzmie podstawą ładu jest hierarchiczny
układ społeczny, własność prywatna i silna władza państwowa niechęć do rewolucji i
wszelkich gwałtownych zmian.
 Niewiara w wartość postępu, nieufność wobec uniformizmu.
 Dopuszczenie tylko takich przeobrażeń społeczno-politycznych, które są efektem naturalnego
procesu zdobywania doświadczeń (ewolucja).
 Współcześni konserwatyści, wprawdzie akceptują system parlamentarno-demokratyczny,
jednak nadal podkreślają swoje przywiązanie do tradycyjnego, elitarnego układu
społeczeństwa. U podstaw tego przywiązania leży przekonanie, że hierarchiczny układ
społeczny, istnienie klas i grup społecznych jest nieodłącznym elementem systemu.
 Konserwatyzm występuje przeciwko permisywnemu modelowi społeczeństwa, w którym
władza państwowa nie interesuje się życiem człowieka, nie próbuje wykształcić jego system

97
 wartości, zezwala na swobodny wybór modelu życia rodzinnego, manifestację nietypowych
zachowań seksualnych itp.
(Permisywizm – termin etyczny oznaczający tendencję do bezgranicznej tolerancji wobec
zachowań innych osób. Permisywizm zakłada, że zakazy obyczajowe są niepotrzebne lub
szkodliwe, a działania jednostek nie powinny być oceniane pod kątem obyczajności czy norm
społecznych.)
 W kwestiach gospodarczych, wychodząc z klasycznego liberalizmu, konserwatyści
opowiadają się za gospodarką rynkową opartą na prywatnej własności i wolnej konkurencji.
 Uważają też, że przy zachowaniu tradycyjnych wartości moralnych, do których obrony
zobowiązane jest państwo, należy ograniczyć jego funkcje do niezbędnego minimum.
B. LIBERALIZM
 Liberalizm (z łaciny liberalis – dotyczący wolności, od liber – wolny), doktryna społeczno-
polityczna zakładająca ograniczenie funkcji państwa w sferze gospodarki i poszerzenie
zakresu wolności jednostki
 Powstała na przełomie XVII i XVIII w.,
 U podstaw liberalizmu leżą:
-racjonalizm
-indywidualizm,
- nadrzędność jednostki nad społeczeństwem,
-wolność człowieka,
-prawo do zdobywania własności,
- swoboda działalności gospodarczej,
-ograniczenie roli państwa,
-prawa natury jako normy regulujące życie wszystkich ludzi,
- podział władz ze ścisłym wyodrębnieniem jej kompetencji, tj. stosowanie praw, rządzenie i
wykonywanie sprawiedliwości
 Istnieją przyrodzone, odwieczne prawa człowieka, których żadna władza nie może naruszać
 Najważniejszym prawem jest wolność dysponowania własnością.
(Własność uważana za gwarancję wolności)
 Kształtowanie gospodarki państwa według nieskrępowanych zasad wolnego rynku
 Państwo powinno zajmować się głównie ochroną własności prywatnej i stwarzać warunki do
rozwoju działalności gospodarczej opartej na zasadzie wolnej konkurencji
 Państwo to organizacja niezbędna i użyteczna, ale w określonych granicach
(„stróż nocny”)
 Liberalizm gospodarczy (leseferyzm) - system poglądów ekonomicznych i oparty na jego
zasadach typ polityki gospodarczej, których fundamentem jest całkowita neutralność państwa
i innych organizacji gospodarczych i politycznych wobec przebiegu procesów gospodarczych
 Wychodząc z założenia, że każdy człowiek kieruje się zasadą korzyści materialnej (homo
oeconomicus), przedstawiciele liberalizmu gospodarczego głosili konieczność istnienia pełnej
swobody działalności podmiotów gospodarczych, która w warunkach wolnej konkurencji i
zapewnienia przez państwo nienaruszalności własności prywatnej zapewni szybki rozwój
gospodarki
 Kościół zajął stanowisko wrogie myśli liberalnej, nie akceptując jej laickości, indywidualizmu
i racjonalizmu
 Wg znanej koncepcji Maxa Webera znacznie bliżej było liberalizmowi do protestantyzmu,
będącego w świecie nowożytnym szkołą indywidualizmu i odpowiedzialności jednostki

98
66. Socjalizm utopijny i jego przedstawiciele - Owen, Fourier, Saint-
Simon.
Socjalizm utopijny – jednym z podstawowych problemów teoretycznych, jak i praktycznych jest
kwestia podziału dóbr, koncepcje dotyczące organizacji procesów produkcji, drogi do osiągnięcia
pożądanego modelu produkcji i podziału; nazwa tego nurtu myśli politycznej i ekonomicznej zakłada
wyższość wspólnoty, społeczności nad jednostką; po rozstrzygnięciu wyżej wymienionych
problemów, które to rozstrzygnięcia są różne dla poszczególnych teoretyków, ma zostać osiągnięty
stabilny układ gospodarczo-społeczny, prawdziwy koniec dziejów, a ludzkość pozbędzie się
dążeń do ulepszania swego bytu, skłonności do eksperymentu, ambicji indywidualnych, na rzecz
unormowanej egzystencji odpowiadającej powszechnemu poczuciu sprawiedliwości.
Robert Owen (1771-1858) – angielski teoretyk socjalizmu utopijnego; jako dziecko musiał podjąć
pracę zarobkową; przeszedł długą drogę od sprzedawcy w sklepie tekstylnym do kierownika fabryki
włókienniczej w Manchesterze; od 1800 r. współwłaściciel zakładów włókienniczych w New Lenark
(zakazał pracy nieletnich, skrócił czas pracy, podniósł płace); w 1823 r. wyjechał do USA, gdzie
założył komunę spółdzielczą – skończyło się niepowodzeniem; swe koncepcje próbował
urzeczywistnić jeszcze w innych państwach z różnym skutkiem. Najważniejsza praca: „ A New View
of Society or Essays on the Principle of the Formation of the Human Character”
Poglądy Owena wyrastały z ducha oświeceniowego. Wierzył on w
-siłę perswazji,
-elastyczność ludzkiej natury, która poddaje się edukacji i reaguje na zmiany,
-brak wiedzy ma decydujący wpływ na mankamenty życia społecznego,
-uważał Kościół i religię za przyczynę zła w społeczeństwie.
1) Przeciwnik walki politycznej – dopuszczał wpływanie na proces ustawodawczy poprzez
przekonywanie i petycje.
2) Przeciwnik wszelkich form przemocy.
3) Jego reformy koncentrowały się na ograniczaniu czasu pracy robotników, zakazie pracy
dzieci, ograniczeniu pijaństwa i kradzieży wśród robotników, wprowadzeniu zasad higieny
pracy i przynosiły efekty.
4) Owen uważał system walutowy za niesprawiedliwy i planował wprowadzenie pieniądza
pracy, którego wartość odzwierciedlałaby nakład pracy poniesionej na wytworzenie danego
produktu.
5) Nie postulował całkowitego zniesienia własności, ale tworzenie własności typu
spółdzielczego.
6) Proponowana przez Owena wspólnotowa organizacja produkcji i wymiany miała prowadzić
do wyeliminowania potrzeby istnienia władzy politycznej
7) Krytyk kapitalizmu – wg niego prowadzi on do wyzysku człowieka przez człowieka,
wyniszczającej konkurencji i pauperyzacji mas pracujących
8) Utylitarysta
9) System socjalistyczny bazujący na społecznym władaniu środkami produkcji umożliwi
optymalną organizację społeczeństwa poprzez zapanowanie wolności i sprawiedliwości;
stosunki gospodarcze powinny opierać się na wielkiej, zmechanizowanej produkcji
przemysłowej połączonej harmonijnie z produkcją rolną
10) Sposobem urzeczywistnienia nowego ustroju nie miała być rewolucja, ale proces reform
przeprowadzanych przez ludzi oświeconych

99
 Charles Fourier (1772-1837) – ideolog socjalizmu utopijnego we Francji; pochodził z zamożnej
rodziny kupieckiej i był właścicielem przedsiębiorstwa w Lyonie, lecz stracił majątek podczas
powstania przeciwko Konwentowi w 1793 r. Ważniejsze prace: „Teoria czterech mechanizmów i
przeznaczeń ogólnych, prospekt i ogłoszenie odkrycia”, „Traite de l’association dometique agricole”
1) Fourier sformułował „prawo przyciągania namiętności”, wynikające z natury człowieka i
stanowiące fundament przyszłego kodeksu społecznego.
2) Rozwój ludzkości w ośmiu etapach, które znamionuje przechodzenie od chaosu do
harmonii – okresy- pierwotny, dzikości, patriarchatu, barbarzyństwa, cywilizacji,
gwarantyzmu, socjentyzmu i harmonii.
3) Szczęście człowieka warunkuje zaspokojenie 12 rodzajów namiętności, ujętych w 3 grupy:
namiętności materialne, sympatyczne, rozdzielcze.
4) Uważał ustrój kapitalistyczny za „szczyt chaosu, nędzy i rozpusty”; twierdził, że
kapitalizm prowadzi do anarchii produkcji i upowszechniania postaw pasożytniczych.
5) Sposobem na uzdrowienie sytuacji powinno być uspołecznienie środków produkcji, z
zachowaniem pewnych różnic majątkowych, służące zaspokojeniu ludzkich namiętności w
warunkach pełnej harmonii społecznej.
Idealny ustrój wg Fouriera – zbudowany na zasadzie asocjacji, czyli zrzeszeniach wytwórczych i
konsumenckich.
Podstawową formą organizacji nowego ustroju miała być autarkiczna falanga składająca się z 1600
osób, które zasiedlały falanster – zabudowania gospodarcze i pomieszczenia mieszkalne oraz
znajdujący się we władaniu członków falangi obszar 400 ha gruntów.
W falangach panowałaby całkowita swoboda seksualna stanowiąc jedno z naczelnych założeń nowego
ustroju. Podział produktu pracy społecznej dokonywałby się wg indywidualnego wkładu pracy, talentu
i kapitału, co zapobiec miało majątkowemu egalitaryzmowi. Struktura falang miała być hierarchiczna
i terytorialna.
W falansterze nie zanika własność prywatna, ani też nierówność pomiędzy ludźmi. Łączą się one w
systemie wspólnotowym, lecz ich istnienie jest konieczne dla umożliwienia samorealizacji osób o
różnym charakterze, zainteresowaniach i pasjach.
W świecie siłę regulatywną stanowić powinna sprawiedliwość, będąca zdaniem Fouriera nauką ścisłą,
tożsamą z matematyką.
Claude Henri de Saint-Simon (1760-1825) – francuski teoretyk socjalizmu utopijnego. Wywodził się
z arystokratycznego rodu. Jego nauczycielem był m.in. encyklopedysta J. d’Alambert. Brał udział w
wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych. Po wybuchu rewolucji zrzekł się tytułu rodowego.
Przez wiele lat cierpiał biedę i dopiero pod koniec życia jego sytuacja materialna poprawiła się, wtedy
też zajął się pisarstwem filozoficzno-politycznym. Ważniejsze dzieła: „O reorganizacji społeczności
europejskiej”, „O systemie industrialnym”, „Katechizm industrialistów”.
1) U podstaw jego teorii tkwiła deterministyczna idea prawidłowości rozwoju społecznego.
Odpowiadała jej koncepcja rozwoju wiedzy oparta na „prawie trzech stadiów”
kształtowania się umysłu ludzkiego: teologicznym, metafizycznym i pozytywnym.
2) Przewidywał powstanie społeczeństwa industrialnego, które będzie zaprzeczeniem
kapitalizmu. Saint-Simon był jednak przeciwnikiem likwidacji własności prywatnej i
postulował jedynie demokratyczne zmiany w prawie dziedziczenia. Własność prywatna
powinna być podporządkowana dobru ogólnemu.

100
 3) W społeczeństwie przemysłowym nie zanikłaby hierarchia, ale wyzysk człowieka przez
człowieka. Miało się ono dzielić na ludzi pożytecznych i nieużytecznych, czyli
kompetentnych i niekompetentnych.
4) Do tych pierwszych zaliczał przemysłowców mających sprawować władzę świecką (rząd
gospodarczy) nad zorganizowanym na wzór warsztatu rzemieślniczego społeczeństwem
industrialnym, kierując się zasadą prymatu ekonomii nad polityką. Drugi rodzaj władzy –
duchowna – miała należeć do uczonych przyrodników, fizyków, filologów oraz artystów
tworzących akademię.
5) Zakładał możliwość istnienia także innych organów władzy (króla, rządu, parlamentu), ale bez
prawa inicjatywy ustawodawczej, opracowywania budżetu i kontroli jego wykonania.
6) Przeciwnik wojen i rewolucji.
7) Koncepcja „nowego chrześcijaństwa” – doprowadzenie do „jak najszybszej poprawy losu
klasy najbiedniejszej” poprzez okazanie jej bratniej pomocy materialnej i moralnego wsparcia.
8) Saint-Simon uchodzi za jednego z prekursorów idei wspólnoty europejskiej, ponieważ
opowiadał się za utworzeniem Parlamentu Europejskiego jako warunku federacji państw tego
kontynentu.

67. Koncepcje ekonomiczne i polityczne F. Lassalle`a.

Ferdinand Lassalle (1825-1864) – niemiecki pisarz polityczny, założyciel pierwszej robotniczej
partii w Niemczech. Twórca socjaldemokracji, uczestnik Wiosny Ludów. Pochodził z Wrocławia i
tutaj też studiował. Początkowo współpracował z Marksem i Engelsem, jednak kontakty między nimi
zostały zerwane, przez różnice poglądowe. Ważniejsze prace: „Kapitał i Praca”, „O istocie
konstytucji”
Koncentrował się na sposobie przeistoczenia społeczeństwa kapitalistycznego w socjalistyczne, a za
podstawę swych poglądów przyjmował filozofię idealistyczną Hegla i Fichtego. Postrzegał dzieje
społeczeństwa, jako dzieje ducha narodu dążącego do wolności. Z pojęcia ducha wyprowadzał
wnioski polityczno-prawne a nawet ekonomiczne. Imperatywami treści tego ducha są wybitne
jednostki. Chciał wprowadzenia nowej konstytucji, powszechnych praw wyborczych oraz
wywłaszczenia prywatnych właścicieli. Przekształcenie społeczeństwa w socjalistyczne miał się
dokonać dzięki:
-kooperatywie, polegającej na wypłacaniu robotnikom płacy będącej równowartością wytworzonych
towarów, a państwo pomóc ma przy zakładani przedsiębiorstw pomagającym realizować tą koncepcje
-asocjacje robotniczej- utopijna idea zakładająca jednostki produkcyjne działające w konkurencji przy
niezmienionych prawach rynku, płace miałyby być ekwiwalentem pracy
-zniesieniu „spiżowego prawa płacy robotniczej”(pozwalającego tylko na minimum egzystencji) ·-
zlikwidowaniu zysków kapitalistycznych i podatków pośrednich.
Jednakże prowadził to do względnego zubożenia, czego nie zauważał Lassalle. Zwolennik
reformizmu, czyli dążenia do zmian nie przez rewolucje, ale za pomocą reform(legalizm). Postulował
o zjednoczenie państwa niemieckiego pod zwierzchnictwem Prus. Stworzył on określenie państwo -
„stróż nocy”, jako określenie funkcji pełnionych przez państwo liberalne. Poprawę standardu
materialnego robotników łączył z moralną ideą państwa. Jest on także twórcą pojęć konstytucja pisana
i rzeczywista.

101
 68. Materializm historyczny Karola Marksa – podstawowe twierdzenia
dotyczące rozwoju społecznego.
Karol Marks (1818-1883) - niemiecki filozof i polityk robotniczy. Twórca socjalizmu naukowego
oraz przedstawiciel materializmu historycznego i dialektycznego. Współpracował z Fryderykiem
Engelsem. Twórca pierwszej międzynarodówki i Manifesty Komunistycznego. Najważniejszą jego
prace to: „Przyczynek do krytyki heglowskiej filozofii prawa”, „Rękopisy ekonomiczno-filozoficzne,
święta rodzina, czyli krytyka krytycznej krytyki”; „Przeciwko Brunonowi Bauerowi i spółce”,
„Ideologia niemiecka”, „Nędza filozofii”, „Walki klasowe we Francji”, „Kapitał. Krytyka ekonomii
politycznej”.
Źródłem kształtowania się idei społecznych, poglądów prawnych, teorii politycznych oraz instytucji
należy szukać w warunkach materialnych społeczeństwa. Czynnikiem decydującym o strukturze
rozwoju społeczeństwa jest sposób produkcji dóbr materialnych. Produkcja społeczne stale
poddawana jest zmianie. Jej rozwój stanowi podstawę rozwoju społeczeństwa i musi prowadzić do
zmiany całego ustroju społecznego. Zmiana produkcji rozpoczyna się od zmiany w stosunku w siłach
wytwórczych. Ta zaś możliwa jest od zmiany narzędzi pracy. Rozwój sił wytwórczych wywołuje
zmiany w stosunkach produkcji. Ekonomicznym podłożem rewolucji jest konflikt między nowymi i
przestarzałymi stosunkami produkcji. Kluczem umożliwiającym możliwość zrozumienia całej
mechaniki rozwoju społecznego jest prawo rozwoju sił wytwórczych i stosunków produkcji.
Podstawowym zadaniem nauki o społeczeństwie jest badanie praw ekonomicznych nim rządzących.
To ustrój ekonomiczny określa umysłowy i polityczny rozwój społeczeństwa. Zmiana ustroju
ekonomicznego i form własności powoduje zmianę świadomości ludzkiej, instytucji politycznych,
poglądów, idei społecznych oraz ustroju państwowego. Marks wyróżnił 3 sfery życia społecznego:
bazę, nadbudowę i formy świadomości społecznej, które oparte są a wzajemnym wpływie i
przenikaniu. Walka klas i rewolucja społeczna to także kluczowy czynnik wpływający na rozwój
społeczeństwa.

69. Uzasadnienie nieuchronności rewolucji proletariackiej według K.

Marksa.
Rewolucja socjalistyczna stanowiła centralny człon refleksji o państwie, bo przecież marksizm
wyrastający w walce z kapitalizmem, stanowił program jej obalenia. Wraz z Engelsem postrzegali
rewolucję jako nieodzowny element procesu dziejowego, dlatego stworzył uzasadnienie historycznej
konieczności rewolucji proletariackiej. Zaznaczył także jej ekonomiczną podstawę - stale zaostrzająca
się walka klasowa przeistacza się w końcu w walkę polityczną, czyli walkę o władzę. Koniczne jest
bowiem przejście władzy państwowej z rąk klasy reakcyjnej w ręce klasy przodującej, dlatego M.
podkreśla, iż zagadnienie władzy państwowej jest zagadnieniem rewolucji. Jasnym staje się fakt, że
żadna klasa panująca nie zrezygnuje ze swojej władzy dobrowolnie, dlatego triumf nowej klasy i
nowych stosunków społecznych możliwy jest dopiero po obaleniu starej władzy przemocą. Stad
właśnie przekonanie o tym, że rewolucje społeczne nie są odchyleniem, ale koniecznością – rewolucje
to parowóz dziejów.
Tak więc rewolucja socjalistyczna jako przełomowy moment w walce klasowej, a polegająca na
przejęciu władzy przez proletariat, w dalszej perspektywie prowadzi do wykształcenia się stosunków
nieantagonistycznych i bezklasowych. M. uznawał proletariat za klasę naznaczoną do przejęcia
władzy. Wydarzenia z 1848 roku stały się inspiracją dla stworzenia koncepcji rewolucji nieustającej.
Rewolucja miała być nieustająca dopóki, dopóty proletariat nie zdobędzie władzy państwowej. M.

102
zaznaczał przy tym, że stopień rozwoju ekonomicznego na kontynencie europejskim nie pozwala
jednak jeszcze na usunięcie produkcji kapitalistycznej. Powodzenie walki klasy robotniczej było
zespolenie rewolucji proletariackiej przez swojego rodzaju drugie wydanie wojny chłopskiej. U
podstaw zwycięstwa rewolucji leżała hegemonia proletariatu. Razem z Engelsem wierzyli, że
rewolucja socjalistyczna nastąpi jednocześnie we wszystkich lub chociaż tych najważniejszych
krajach kapitalistycznych. Nierealne było zwycięstwo socjalizmu w jednym tylko kraju, ale Marks
widzi taką możliwość w przypadku takich krajów jak np. Anglia, USA, Holandia.
Marksowska rewolucja jest wpisana w reguły rozwoju dialektycznego, który przebiega w sposób
ewolucyjny, jednak w kluczowym etapie zmiany ilości w jakość dokonuje się właśnie ten gwałtowny
przełom (por. z historyzmem dialektycznym – powinien zostać omówiony w zagadnieniu
wcześniejszym)
Teoria rewolucji opiera się w marksizmie na założeniu prawidłowości wybuchu i zwycięstwa
rewolucji określonego typu.

70. Eduard Bernstein: krytyka rewolucji i dyktatury proletariatu.

Eduard Bernstein (1870-1932) - Przedstawiciel rewizjonizmu, ideolog prawego skrzydła
socjaldemokracji niemieckiej. Ważniejsza praca to: „Zasady socjalizmu i zadania socjalnej
demokracji”
B. wystąpił z krytyką (rewizją) przedstawionej przez Marksa teorii kapitalizmu i teorii rewolucji.
Uznawał materializm historyczny za błędną metodę wyjaśnienia rozwoju społecznego. Twierdził, że
rozwój społeczeństwa przebiega ewolucyjnie, a zasadniczą rolę w tym procesie przypisał
instytucjom politycznym i gospodarczym.
Obserwowaną empirycznie poprawę standardu życia robotników i poszerzanie się klasy średniej
traktował jako dowód oczywistej błędności teorii Marksa i potwierdzenie swych poglądów o
możliwym wzroście dochodów robotników w kapitalizmie. Wzrost standardu życia i
demokratyzacji burżuazyjnego systemu politycznego, prowadzą do złagodzenia walki klasowej.
Rozwój masowej produkcji kapitalistycznej pociąga za sobą także wzrost standardu życiowego mas
robotniczych. Obserwacje te stały się podstawą daleko idących wniosków teoretycznych. Skoro
bowiem dokonuje się wzrost płacy robotniczej i skoro ten wzrost jest uzależniony od siły proletariatu
w walce z burżuazją, to w następstwie realizacji żądań ekonomicznych ruchu robotniczego może dojść
do takiej sty. W której płaca robocza będzie równa całej nowo wytworzonej przez robotnika wartości.
Oznacza to, że mogą zaistnieć zdaniem B. warunki, kiedy wzrost płacy roboczej doprowadzi do
eliminacji wyzysku kapitalistycznego. Stopniowa likwidacja kapitalistycznego wyzysku w
połączeniu z rozbudową pierwiastków socjalistycznych doprowadzi do przekształcenia
kapitalizmu w socjalizm bez konieczności gwałtownego przewrotu.
Bernstein odrzucał ideę przejęcia władzy przez proletariat przy użyciu metod rewolucyjnych,
proponował w zamian zastosowanie pokojowych reform demokratycznych i ekonomicznych.
Przewidywał ustępstwa polityczne i ekonomiczne burżuazji na rzecz klasy robotniczej.
Był przeciwnikiem zniesienia kapitalistycznej własności w drodze jednorazowego rewolucyjnego
aktu; proponował wprowadzenie własności spółdzielczej i samorządowej. Dowodził, że proces
przechodzenia od kapitalizmu do socjalizmu jest możliwy w warunkach istnienia państwa
kapitalistycznego, przy wykorzystaniu jego organów politycznych (zwłaszcza parlamentu). Ruch
robotniczy powinien skoncentrować całą swą uwagę na walce wyborczej o miejsca w parlamencie i
mandaty w samorządzie terytorialnym. Natomiast w dziedzinie ekonomicznej partia
socjaldemokratyczna powinna dążyć do polepszania warunków pracy i podniesienia stopy życiowej

103
 mas pracujących. Absolutyzując doraźne cele proletariatu stwierdzał: To co nazywamy pospolicie
ostatecznym celem, jest dla mnie niczym, ruch jest wszystkich.

71. Karol Kautsky i centryzm.

 Centryzm – nurt, który dystansował się zarówno od prawicy socjaldemokratycznej, jak i

skrzydła radykalnie rewolucyjnego.
 Karol Kautsky - ur. 1854, zm. 1938. Niemiecki działacz robotniczy, komentator myśli
marksistowskiej, reprezentował ortodoksyjne odgałęzienie marksizmu. Dzieła: Nauki
ekonomiczne Karola Marksa, Rewolucja proletariacka i jej program, Materialistyczne
pojmowanie dziejów i in.
 Kwestionował naukę Lenina o imperializmie jako ostatniej formie kapitalizmu, poddał w
wątpliwość teorię rewolucyjnej drogi do ustroju socjalistycznego. Został za to wyklęty z grona
 socjalistów uważanych za kontynuatorów marksistowskiej doktryny.
 Charakterystyczne w doktrynie Kautsky'ego było połączenie darwinizmu społecznego z
materializmem historycznym Marksa. Uważał, że światem rządzą prawa powszechne i
nieodmienne, które determinują rozwój ludzkości. Darwinizm doprowadził go do założenia, że
wbrew stanowisku Engelsa państwo powstało w wyniku podboju. "Przyrodnicza konieczność"
wpływa na bieg zjawisk wszystkich społecznych procesów. Przedstawiał proces historyczny jako
proces walki o byt i selekcji najlepszych osobników danego gatunku. Zasady te bowiem rządzą
światem zwierząt, jak i ludzi - historia ludzkości jest dalszym ciągiem historii naturalnej.
 Socjalizm jest konieczny, bo system kapitalistyczny, podobnie jak system niewolniczy czy też
feudalny, nieuchronnie stracił zdolność do panowania nad wytworzonymi przez siebie warunkami
technologicznymi. Socjalizm realizuje się jako wolna i świadoma aktywność klasy
robotniczej.
 Był zgodny z Marksem co do konieczności historycznej i warunków potrzebnych do zaistnienia
okoliczności pozwalających na przejście do socjalizmu, lecz krytykował Lenina. Zarzucał mu,
że nie podjął idei dyktatury proletariatu, lecz ją zmodyfikował jako konkretną formę reżimu
politycznego, wykluczającą wszelkie procedury demokratyczne, podczas gdy Marks przez
dyktaturę proletariatu rozumiał realizację fazy przejściowej do społeczeństwa komunistycznego,
w której instytucje demokracji nadal mogą funkcjonować. Krytykował rewolucję w Rosji,
uważał, że zmiany można przeprowadzić przez organy demokratyczne.
 Nie do przyjęcia była też teoria, że rewolucja światowa może wybuchnąć w najsłabszym ogniwie
łańcucha państw światowego imperializmu, czyli w Rosji. Rosyjska klasa robotnicza traktowała
bowiem rewolucję jako narzędzie zemsty na kapitalistach, a nie jako sposób realizacji
historycznej misji. W efekcie w Rosji powstały rządy łączące terror i dyktaturę biurokratyczną,
ewoluujące w kierunku centralizacji władzy i dyktatury jednostki. Warunki życia jednostki pod
takimi rządami Kautsky określał jako gorsze niż w kapitalizmie. Jako, że ocenzurowano prasę,
zgnieciono demokrację, zlikwidowany wybory i zrzeszenia, leninizm nazywał "tatarskim
socjalizmem".

104
 72. Socjalizm czy liberalizm - uzasadnij wybór na podstawie poglądów
wybranych myślicieli.

liberalizm socjalizm
źródła norm człowiek społeczeństwo
kluczowa wartość prywatna własność państwo
idea dominująca wolność sprawiedliwość
sprawiedliwość utożsamiana z praworządnością jako idea nadrzędna
wartość bezwzględna, ograniczona
wolność poświęcenie dla sprawiedliwości
jedynie przez podstawowe prawa
dziedzictwo Oświecenia utopia wolności utopia sprawiedliwości
człowiek to istota społeczna - działania
sięganie po maski konserwatyzmu dla
personalizm dla społeczeństwa = działania dla
uzyskania "ludzkiej twarzy"
człowieka
wspólna część prywatnych interesów
dobro wspólne wspólna własność
(dobra niematerialne)
stosunek do wspólnoty ograniczenie podporządkowanie
opozycja wobec działania
indywidualizm kolektywizm
we wspólnocie
podstawowe komponenty człowiek społeczeństwo
struktura postała w wyniku wolności
naród przeżytek
wyboru
optymalny model rozwoju konkurencja rewolucja
uzyskanie przewagi konkurencyjnej
wymuszenie (podporządkowanie
cele organizacji (optymalne warunki rozwoju
ideologii)
organizacji)
akceptacja wymagająca zadekretowania
sprawiedliwość społeczna nie istnieje
i działania dla jej realizacji
problem sumienia poszczególnych
problem ubóstwa problem dla państwa
obywateli
przekonania to sprawa prywatna -
przymus bezkonfliktowego istnienia w
przekonania konflikty nie są ważne (należy ich
przestrzeni publicznej różnych idei
unikać)
religia sprawa prywatna odrzucenie
pobłażliwość dla wszystkiego co nam używana jako narzędzie "inżynierii
tolerancja
nie zagraża społecznej"
prywatność poszanowanie - kluczowe znaczenie niejasne granice prywatności
regulacje ograniczające prawo prawo i ideologia
sprzyjające warunki indywidualnego
najważniejszy cel państwa regulator sprawiedliwości
rozwoju, ochrona prywatnych interesów
państwo jak przedsiębiorstwo - może ustępstwo internacjonalizmu na rzecz
suwerenność państwa
zbankrutować nacjonalizmów
tylko strzeże przed zagrożeniem także ogranicza wolność w imię
państwo a wolność
wolności sprawiedliwości
państwo opiekuńcze odrzucenie, gdyż prowadzi do patologii akceptacja
minimum konieczne do sprawnego
prawo stanowione umowa społeczna
funkcjonowania

105
 metoda ujarzmienia ciemnego metoda sprawowania władzy przez
istota demokracji
społeczeństwa społeczeństwo
model demokracji liberalna (pośrednia) socjalistyczna
najbardziej odpowiedni
kapitalizm anglosaski socjalizm
model gospodarczy
własność wspólna w miejsce kapitału
kapitalizm kapitał przed pracą
źródło: Jerzy Wawro, KD

Socjalizm:
 źródłem - rozwój burżuazji, pogorszenie się sytuacji robotników (maszyny, bezrobocie, niskie
płace); kontrast między biednymi (pracującymi) a bogatymi
 krytyka kapitalizmu, odkrywanie jego wad i sprzeczności
 zarys przyszłego społeczeństwa, wolnego od klasowego wyzysku
 głoszenie idei demokracji społecznej, nie tylko politycznej
 pełni wiary w lepszą przyszłość
 zgodność w krytyce nie przekładała się na racjonalny obraz przyszłego społeczeństwa
(fantazje, utopie – brak możliwości realizacji, oddalone od rzeczywistości; brak drogi ku
temu)
 socjalizm naukowy przejął od utopijnego krytykę systemu kapitalistycznego

1. Claude Henri Saint – Simon 1760 – 1825

 z rodziny arystokratycznej, ale przez wiele lat żył w nędzy; praca – Nowe chrześcijaństwo
 ostra krytyka ustroju kapitalistycznego
 brak oświecenia ludu jako jedna z przyczyn zła
 podkreślanie roli nauki i techniki; krytyka prawników i filozofów za brak wiedzy pozytywnej
 nauka o społ. powinna być ścisła jak nauki przyrodnicze
 „rola gadaczy zbliża się ku końcowi, rola działaczy zaraz się rozpocznie”
 zwolennik historyzmu w ujmowaniu przemian społ.: siły produkcji, własności i nauki
odkrywają prawa rządzące rzeczywistością
 prawo trzech stadiów: teologicznego, metafizycznego i pozytywnego
 produkcja przemysłowa jako podstawa społ.
 rozwój przemysłu i nauki – źródło postępu społ.
 konieczność przebudowy; idea industrializmu – ustroju, w którym nastąpi zupełna likwidacja
przywilejów feudalnych, praca stanie się podstawą bytu, wszystkie problemy polityki zostaną
podporządkowane wymaganiom produkcji
 społeczeństwo zorganizowane na wzór warsztatu przemysłowego
 odrzucenie egalitaryzmu – hamuje postęp; zasada hierarchii pracy, zdolności i wiedzy
 reformizm – odrzucenie, szkodliwość rewolucji; władza przez nie może dostać się w
niepowołane ręce
 przedsiębiorcy i bankierzy – naturalni protektorzy robotników; dzięki nim los robotników
poprawi się (S. nie zniósł podziału kapitaliści -„ciemni, cierpiący” robotnicy, choć postulował
o poprawę ich sytuacji mat.; system industrialny miał zostać wprowadzony dla dobra ludu, ale
bez jego udziału)
 saintimoniści (Bazard, Enfantin): 3 konieczności: 1) ustalenia nowej hierarchii społ.,
znoszącej prawo dziedziczenia i opartej na zasadzie: każdemu wg zdolności, każdej zdolności
wg jej zasług, 2) centralistycznej organizacji pracy, 3) udzielenia każdemu równych szans
rozwijania zdolności

106
 2. Charles Fourier 1772 - 1837
 Nowy świat industrialny i zrzeszeniowy
 krytyka anarchii produkcji źródłem kryzysów, rozdrobnienia własności i pasożytnictwa w
handlu; marnotrawstwo (wolna konkurencja), lichwiarstwo (banki)
 zwolennik ustroju opartego na uspołecznieniu środków produkcji
 8 okresów w dziejach ludzkości (pierwszy – bezwład, ostatni – harmonia)
 krytyka kapitalizmu jak u Saint-Simona: hasła równości, wolności i sprawiedliwości nijak
odnoszą się do nędzy pracujących mas
 koncepcja idealnego ustroju (falanga, praca urozmaicona o wys. wydajności, każdy ma
pracować fizycznie i umysłowo, wyzwolenie kobiet, życie zgodnie z własnymi
namiętnościami, wychowanie dzieci, rola genialnej jednostki)
 podkreślenie roli propagandy, nie rewolucji – F. nie wyodrębniał proletariatu jako
rewolucyjnej siły

3. Robert Owen 1771 – 1858

 Nowy pogląd na społeczeństwo, czyli rozprawy o kształceniu charakteru
 pisarz, reprezentował idee socjalizmu w Anglii
 zabiegał o rozszerzenie ustawodawstwa fabrycznego mającego na celu ochronę robotników
 człowiek wytworem środowiska; jeśli ktoś popełni przestępstwo, winny jest temu ustrój
społeczny, w którym żył; nie powinno się go karać, bo niesprawiedliwe jest karanie za
ignorancję i błędy środowiska społecznego; przestępstwo społeczeństwa, nie jednostki
 nawiązanie do Benthama – o szczęście nie powinna toczyć się walka; dlatego kapitalizm jest
niezgodny z naturą; nie można być szczęśliwym kosztem innych ludzi, ale wzrastające
szczęście innych ma powodować wzrost szczęścia u nas – utylitaryzm
 społeczna równość; za stworzeniem ustroju komunistycznego; społeczne władanie środkami
produkcji
inni socjaliści: Lasalle, Kautsky, Bernstein, także socjaliści polscy
Socjalizm naukowy
 Karl Heinrich Marx (Marks) 1818 – 1883
 z Engelsem rozwijali teorię socj. n. i walczyli o sprawy klasy robotniczej

Liberalizm (różne rodzaje: konserwatywny, krytyczny; też: polityczny, ekonomiczny, społeczny)

Klasyczne poglądy liberalne cechuje nastawienie, że ani rząd, ani żadna grupa czy jednostka
społeczna, nie powinny w żaden sposób zakłócać wolności jednostki, a jedynym dopuszczalnym
zniewoleniem jest sytuacja, gdy jednostka stanowi rzeczywiste zagrożenie dla czyjejś wolności lub
mienia. Liberałowie są za jak najmniejszą ingerencją w życie obywateli organów, które powołane
zostały przez (liberalne) państwo do chronienia interesów wspólnoty.
Formy liberalizmu występujące w różnych jego nurtach to:
 Liberalizm polityczny –
o jednostki są podstawą prawa i społeczeństwa. Zgodnie z tym przekonaniem
społeczeństwo wraz ze swoimi instytucjami powinno chronić wolność pojedynczych
jednostek bez faworyzowania tych o wyższej pozycji społecznej
o nacisk na umowę społeczną, zgodnie z którą obywatele tworzą prawa ich dotyczące i
jednocześnie zgadzają się na ich przestrzeganie. Umowa ta jest oparta na przekonaniu, że
obywatele wiedzą najlepiej, co jest najlepsze dla nich. Liberalizm polityczny stał się
początkiem liberalnej demokracji.

107
  Liberalizm społeczny (kulturowy, obyczajowy) – skupia się na prawach jednostek do ich
sumienia i stylu życia. Liberalizm kulturowy obejmuje takie kwestie jak wolność seksualna,
wolność religijna, wolność poznawcza (John Stuart Mill w swoim dziele O wolność);
Przykładem liberalizmu kulturowego jest np. sprzeciw wobec państwowych regulacji
dotyczących sztuki, gier hazardowych, aborcji, alkoholu
 Liberalizm gospodarczy (ekonomiczny) – pogląd, który odrzuca wszelkie ograniczenia,
które krępują wolny rozwój gospodarczy i wolną konkurencję na rynku, promując „państwo-
minimum” tzn. państwo ograniczające swoją działalność do zapewnienia bezpieczeństwa
wewnętrznego, zewnętrznego oraz zajmowania się sprawami, którymi nie jest w stanie zająć
się prywatny kapitał.
 Liberalizm socjalny – zwany także nowym liberalizmem lub reformowanym liberalizmem
powstały w późniejszych latach XIX wieku w krajach rozwijających się, na który wpływ
miały poglądy Jeremiego Benthama oraz Johna Stuarta Milla. Według poglądu warunkiem
korzystania z wolności jest zagwarantowanie przez państwo wszystkim obywatelom równych
szans w dostępie do podstawowych dóbr (np. edukacji, kultury, służby zdrowia).
*opis założeń liberalizmu w pyt. 52, 65
1. John Locke 1632 – 1704 (l. klasyczny)
 List o tolerancji, Dwa traktaty o rządzie
 empiryzm: wiedza o świecie oparta na doświadczeniu
 rozum; nikt nie powinien szkodzić drugiemu (życie, zdrowie, wolność, mienie)
 teoria umowy społecznej (najpierw umawiają się jednostki, tworzą -> społeczeństwo, potem
umawia się społeczeństwo z władzą -> rząd, państwo)
 u podstaw treści umowy tkwiły elementy utylitaryzmu
 idea praw naturalnych i niezbywalnych jednostki (cel państwa-> ochrona)
 podkreślenie roli własności (święta, nietykalna, podstawowe prawo, symbol pracowitości,
źródło bogactw, kryterium oceny jednostki); państwo-stróż naturalnych praw dysponujący
przymusem
 swoboda działalności gosp., kulturalnej, politycznej; zakaz wkraczania państwa w te sfery
 autonomia partii, stowarzyszeń
 wł. ustawodawcza jako najwyższa; aby uniknąć absolutyzmu, konieczne jest oddzielenie wł.
wyk. i ust.) *(u J.L. sądownictwo wchodziło w zakres wł. wyk.; oprócz wł. wyk. i ust. trzecią
władzą była władza federacyjna – obejmowała politykę zagraniczną
 parlament ma reprezentować jak najszersze kręgi obywateli; wybory
 decyzje podejmowane większością głosów

2. Adam Smith 1723 – 1790 (l. ekonomiczny)

 Badania nad naturą i przyczynami bogactwa narodów
 istota potrzeby istnienia państwa wg A.S. = zapewnienie ochrony własności i właściciela
majątku - „ od zamachu może właściciela uchronić jedynie potężne ramię władzy zawsze
gotowe do wymierzenia kary”
 własność wg Smitha jest przyczyną powstania władzy państwowej, rozumianej jako pewien
układ subordynacji, wzajemnego podporządkowania ludzi
 Istnienie nierówności majątkowych doprowadziło do powstania zależności między ludźmi, a
tym samym władzy jednych nad drugimi

108
 prymat państwa nie może oznaczać mieszania się do gry, w której partnerami są jednostki, bo
dobrobyt w narodzie wykuwa się na wolnym rynku
 państwo musi też chronić reguły rządzące gospodarką
 państwo nie może interweniować w życie gosp. i społ. jako moderator
 państwo „stróż bogatych” może interweniować gdy:
3) jednostki zwrócą się same o pomoc
4) w sytuacji zakłócenia porządku publicznego
 Wszelki podatek jest nieproduktywna stratą (klasycy myśli liberalnej)
 państwo ma być tanie, podatki dostosowane do zamożności obywateli
 Państwo powinno się zajmować: 1) obronnością*, 2) wymiarem sprawiedliwości, 3) budową i
utrzymaniem infrastruktury oraz 4) edukacją. *Przy czym tylko pierwsza z tych dziedzin
powinna być utrzymywana z powszechnych podatków. Armia i flota chronią bowiem cały
naród, a więc i cały naród powinien za nie płacić.
 byleby panowały w państwie – pokój, prawo, porządek i bezpieczeństwo, a reszta sama się
ułoży

3. Jeremy Bentham 1748 – 1832 (l. tryumfujący)

 Wprowadzenie do zasad moralności i prawodawstwa
 utylitaryzm: najwyższym dobrem jest pożytek jednostki lub społeczeństwa
 zasada użyteczności; dobre, pożyteczne, słuszne jest to, co sprawia więcej szczęścia,
przyjemności, niż przykrości
 człowiek w ujęciu B. = istota racjonalna, zdolna do dążenia do szczęścia w oparciu o
rozumny namysł nad zyskami i stratami (przyjemnościami i przykrościami) płynącymi
z określonego działania i jego skutków = rachunek szczęśliwości
 liczą się efekty, nie intencje
 zasada hedonizmu
 B. był przeciwnikiem ustroju równowagi. (wszechsłaby, wszechgłupi i wszechłotrowski); B.
proponował podział na 7 władz i wyróżnił 12 działów władzy wykonawczej

4. John Stuart Mill 1806 – 1873 (l. demokratyczny)

 Utylitaryzm
 autoszacunek
 podkreślanie roli wolności
 forma rządu reprezentacyjnego, gdzie lud ma swój udział
 reprezentant demoliberalizmu; człowiek w społeczeństwie demokratycznym jest jednostką
silną, wykształconą, aktywną, odrębną, świadomą swych praw i obowiązków, cieszącą się
pełnią wolności; człowiek jedynym stróżem swych praw i interesów
 państwo powinno stworzyć każdemu odpowiednie warunki prawne do ochrony jego
interesów (ostoja porządku i instytucja wspierająca postęp); koncepcja uniwersalnego
egoizmu stała się podwaliną koncepcji państwa liberalno-reprezentacyjnego.
 kwestia robotnicza
 b. ważny dla myśli liberalnej

109
 5. Alexis de Tocqueville 1805-1859
 O demokracji w Ameryce
 istota demokracji w relacji między wolnością i równością; powszechna równość stwarza
zagrożenie dla indywidualnej wolności
 ludzie zawsze będą różnili się zdolnościami, zamożnością czy wykształceniem
 demokracja to członkowie społeczeństwa żyjący w tym ustroju; są o tyle suwerenni, o ile
biorą aktywny udział w świecie polityki
 Tocqueville poszukiwał kompromisu między wolnością a dobrem wspólnoty, który by nie
skutkował atomizacją społeczeństwa a nie prowadził do zniewolenia jednostki
 zwracanie uwagi na zagrożenia demokracji

Podsumowanie:
-różne podejście do kwestii: jednostka a społeczeństwo, idee (równości całkowitej czy wolności), inna
hierarchia, różne realia historyczne, inne wymagania od państwa;
- poglądy wybranego myśliciela, np. socjalisty, można skonfrontować z poglądami liberała, ukazując
słabe i mocne strony w postrzeganiu rożnych kwestii, posługując się wiedzą o ogólnych zał. socj. i lib.
-istnieją też formy zbliżone do obu nurtów (np. liberalizm socjalny – Hobhouse – wolność od
niedostatku, społeczny wymiar wolności, własność jako dobro społeczne)

73. Doktryna anarchizmu: Godwin, Stirner, Proudhon, Bakunin,

Kropotkin.
Anarchizm - druga połowa XIX w., geneza - protest przeciw złu, rozczarowanie kapitalizmem, nędza,
ucisk;
Źródłem ucisku społecznego jest państwo (wyzysk ekonomiczny i społeczny); dlatego drogą do
wolności jest ustrój bezpaństwowy oparty na związkach producentów i konsumentów; anarchiści nie
uznawali dyktatury proletariatu
Podstawowe wartości:
- wolność jednostki
- wiara w dobro natury ludzkiej
- woluntaryzm (wola kształtuje poczynania)
- idealistyczne pojmowanie historii;
Trzy podstawowe nurty:
- anarchoindywidualizm
- anarchokolektywizm
- anarchokomunizm;
William Godwin (1756 – 1836, Anglia) – prekursor anarchizmu; prawa człowieka powinny pozwolić
stworzyć rząd odpowiadający wszystkim ludziom, a z tego wynika, że nie powinno go być wcale;
anarchia była dla niego złem, ale lepszym niż państwo; wierzył w skłonność jednostki do życia w
pokoju; twórca koncepcji wolnej szkoły (bez sankcji, na zasadzie własnej aktywności);
Max Stirner (1806 -1856, Niemcy) – „Jedyny i jego własność”
twórca relatywistyczno – woluntarystycznej teorii prawa, przedstawiciel anarchoindywidualizmu;
państwo, religia, prawo przeszkadzają w realizacji indywidualnego „ja”; człowiek powinien kierować
się egoizmem; suwerenna jednostka („właściciel”) jest jedynym źródłem prawa; prawem staje się to,
co jednostka jest w stanie wymusić;

110
Pierre Joseph Proudhon (1809- 1865, Francja), – „Co to jest własność?”, „System sprzeczności
ekonomicznych albo filozofia nędzy”
uważał, że kapitalizm prowadzi do wyzysku i ubóstwa wytwórców; własność może być tylko efektem
pracy;
pragnął zastąpić wielkokapitalizm systemem mutualistycznym ( świadczenie wzajemnych usług na
podstawie umowy autonomicznych jednostek); kapitalizm powinno się naprawiać poprzez stopniowe
reformy – zniesienie pieniądza (gdyż jest kosztem cudzej pracy), zreorganizowanie sfery obiegu i
podziału dóbr, bank wymiany (wymieniałby dobra i udzielałby robotnikom bezprocentowego kredytu
w dobrach); reformy miały być pokojowe, a wolność i sprawiedliwość na szansę bytu tylko w
społeczeństwie równych obywateli (gminy tworzące federacje);
Michaił Bakunin (1814 – 1876, Rosja) – „Bóg i państwo”, „ Niemieckie cesarstwo bata i rewolucja
społeczna”, „Państwo i anarchia”
twórca anarchizmu kolektywistycznego; odrzucił własność prywatną na rzecz uspołecznienia środków
produkcji; chciał zniesienia prawa dziedziczenia (zrównanie klas), jako pierwszego etapu na drodze do
zniesienia państwa i powstania ponadnarodowej federacji; państwo traktował, jako aparat przemocy,
zabierający wolność; przemiany powinny być wprowadzone rewolucyjnie nawet przy użyciu terroru;
Piotr Kropotkin (1842 – 1921, Rosja) – „Zdobycie chleba”, „Pomoc wzajemna, jako czynnik
rozwoju”
twórca anarchokomunizmu, jako połączenia wolności jednostki z ideą komunizmu gospodarczego
(wspólna własność środków produkcji i dóbr konsumpcyjnych); społeczeństwo miało być związkiem
wolnych stowarzyszeń produkcyjnych (miały godzić interesy jednostki i społeczeństwa); podstawą
miała być kolektywna praca i wzajemna pomoc; człowiek ma wrodzoną dobroć; był przeciwny
terrorowi i rewolucje chciał poprzedzić propagandą i przygotowaniem;

74. Sorel i anarchosyndykalizm.

 Syndykalizm - zwany anarchosyndykalizmem - był odrębnym rodzajem doktryn

anarchistycznych. Anarchosyndykalistów od innych anarchistów odróżniała niechęć do
inteligencji jako tej, która zawsze bogaciła się kosztem robotników. Jest to synteza anarchizmu,
wolnościowego socjalizmu i komunizmu.
 Georges Sorel - przedstawiciel rewolucyjnego syndykalizmu we Francji. Protestował przeciw
zaliczeniu go do grona anarchistów. W wieku ok.40 lat porzucił dotychczasową pracę głównego
inżyniera departamentu mostów i dróg i rozpoczął karierę intelektualisty. Jego główne dzieło to
Rozważania o przemocy.
 U podstaw jego koncepcji legło przekonanie o kryzysie kultury mieszczańskiej, przejawiające
się m.in. w upowszechnieniu postawy konsumpcyjnej.
 Głównym pojęciem swojej doktryny uczynił przemoc twierdząc, że jest ona nieodłącznym
elementem dziejów. Przemocą posługuje się religia, prawo i wszelkie instytucje życia
społecznego. Z przymusem można walczyć jedynie również stosując przymus. Według Sorela
przemoc służy do zniesienia państwa, a siła do utrwalenia lub zdobycia władzy. Klasie
robotniczej, walczącej z instytucjami państwa kapitalistycznego, zalecał walkę w formie strajku
generalnego (strajk to ogólne przerwanie pracy, którego nieobliczalne konsekwencje zmuszą
rząd do natychmiastowej kapitulacji).

111
  Sorel ujmował strajk generalny jako mit, a mit przeciwstawiał utopii. O ile mit ma szansę na
dokonanie zmian w przyszłości, tak utopia była tylko nierealnym programem zmian. Do
podjęcia walki z burżuazją proletariat potrzebuje własnego mitu politycznego wykreowanego
przez jego elitę. Krytykował marksistowski determinizm. Uważał, że przyszłość nie jest
zapisana w logice rozwoju historycznego, lecz wymaga zaistnienia potężnego wysiłku ludzkiej
woli. Istota mitu polega bowiem na tym, że ma on potężną moc oddziaływania i ludzie skupiają
się wokół niego, dążąc do realizacji. Inne przykłady mitów to wiara chrześcijan w spełnienie się
Apokalipsy czy wiara rewolucjonistów francuskich w swoje hasła. Realizacja mitu jest aktem
woli, a wolę mogą przejawiać również jednostki, nie tylko masy. Jednostki te tworzą elitę
działającą w imieniu mas (elitaryzm).
 Był przeciwnikiem państwa, dlatego określa się go mianem anarchisty. Nie był on jednak
wrogiem wszelkiej władzy. Opowiadając się za zarządzaniem rzeczami, a nie kierowaniem
ludźmi - jako formą władzy.
 Sorel był przeciwny socjalistom; uważał że krytykują oni tylko ludzi będących u władzy, z kolei
anarchiści - samą władzę. Nie widział różnic między państwem kapitalistycznym a
socjalistycznym.
 Początkowo uważał się za ucznia Marksa, a potem został jego krytykiem. Łączył go z nim pogląd
o nieskuteczności reform społecznych rozumianych jako ustępstwa burżuazji na rzecz
robotników. Nie uznawał przemian wykorzystujących drogę parlamentarną. Nie leżą też w
interesie klasy robotniczej negocjacje z kapitalistami, bowiem pozostają oni na niskim poziomie
moralnym i przyjmują postawę defensywną, broniąc się kosztem ustępstw. Proletariat nie musi
sięgać do dorobku intelektualnego burżuazji; Sorel zajmował pozycję antyinteligencką. Uważał,
że nie trzeba przypisywać znaczenia czynnikom racjonalnym. Wynikało stąd, że określenie
marksizmu mianem teorii naukowej było w oczach Sorela jej umniejszeniem. Dążąc do obalenia
władzy i budowy społeczeństwa syndykalnego robotnik powinien odnosić się z nieufnością do
zdobyczy burżuazyjnych. Powinien sam kształtować swoją pozycję moralną, organizację procesu
produkcji i pracy.
 Zwycięstwo rewolucji oznacza dla Sorela likwidację instytucji państwa, co jest równoznaczne
z likwidacją przymusu. Rewolucja nie oznacza bowiem przejęcia władzy, bo wtedy byłaby
tylko kolejną zmianą ekipy rządzącej. W wyniku rewolucji powstanie społeczność oparta na
syndykatach, czyli związkach zawodowych. Model związkowy był formą organizacji walki i
przyszłego wolnego społeczeństwa bezklasowego.

75. Polska myśl polityczna w II połowie XIX wieku – Popławski,

Świętochowski, Bobrzyński, Dmowski, Kalinka, Szujski.
Jan Ludwik Popławski (1854-1908) – pisarz polityczny, współtwórca polskiego ruchu narodowego.
W młodości za działalność patriotyczną wielokrotnie aresztowany i więziony. W 1882 r. po powrocie
z zesłania z głębi Rosji podjął aktywną działalność polityczną, której efektem było założenie
czasopisma „Głos”; współredaktor pisma „Przegląd Wszechpolski” i „Polak”. Razem z R. Dmowski i
Z. Balickim współtworzył Ligę Narodową; założyciel Stronnictwa Demokratyczno-Narodowego.
Autor artykułów: „Nasz patriotyzm i nasza taktyka”, „Realizm polityczny i przyszła Polska”.
1) oskarżenia wobec szlachty: konformizm, filisterstwo, brak pracy z „ludem”
2) chłopi – konieczność zwiększenia ich udziału w poczynaniach narodowych, najbardziej
wartościowa część narodu nosząca w sobie czyste wartości narodowe

112
 3) zwolennik etnicznej (rasowej) koncepcji przyszłych granic Polski -> zasada, że „instynkt
narodowy” tkwi w ludzie zamieszkującym dawne ziemie polskie; za ziemie etnicznie polskie
uważał: tereny sprzed 1772 r., Śląsk z Wrocławiem, znaczną część prowincji Prusy
Wschodnie (Mazury)
4) kwestie przyszłego ustroju:
- zwolennik szerokiej reprezentacji narodu polskiego przez zagwarantowanie zasady
nadrzędności interesu narodowego i demokratyzacji stosunków społecznych
- zmniejszenie dystansu między grupami społecznymi i polepszenie materialnego
położenia ludu
- przyszła Polska państwem ludzi o równym statusie społecznym
- ustrój prawno-polityczny powinien zapewnić
a) utrzymanie wpływów politycznych środowisk dysponujących wiedzą
narodową i doświadczeniem w życiu publicznym
b) demokratyzację stosunków społecznych niezbędnych dla aktywizacji
narodowej ludu

Aleksander Świętochowski (1849-1938) – socjolog, myśliciel polityczny, publicysta, krytyk literacki,

przedstawiciel ideologii polskiego pozytywizmu i liberalizmu; najpierw studiował w Szkole
Głównej w Warszawie na wydziale filologiczno-historycznym, potem kontynuował je w Lipsku;
pracował w czasopiśmie „Przegląd Tygodniowy; redaktor pisma „Prawda”; założył Towarzystwo
Kultury Polskiej; popierał Narodową Demokrację, krytykował sanację. Dzieła: „My i Wy”, „O
powstawaniu praw moralnych”, „Praca u podstaw”.
1) tradycja jako „polip toczący ludzkie mózgi” nie może stanowić podstawy do racjonalnych
rozważań o kondycji i potrzebach społeczeństwa polskiego
2) koncepcja drogi do wolności – praca organiczna i lojalność wobec caratu
3) krytyk szlachty i jej tradycji
4) przeciwnik polskiego socjalizmu, który jego zdaniem może doprowadzić do oddalenia
niepodległości Polski
5) oświata polskiego chłopstwa i roztoczenie nad nim opieki
6) rzecznik tolerancji religijnej, obrońca przekonań i swobody wymiany poglądów
7) zwalczał wszelkie przejawy antysemityzmu
8) solidarystyczna definicja narodu – wspólnota pracodawców i przedsiębiorców
9) ekspansja gospodarcza narodu polskiego przez „podbój przemysłowo-handlowy”
10) naród żyje i rozwija się, gdy jako rodzaj przedsiębiorstwa przynosi zysk, a także wtedy,
gdy straty ponosi konkurent na rynku, czyli inny naród-przedsiębiorstwo
11) za fundamentalne uważał trzy zasady:
- wolność osobistą
- sprawiedliwość społeczną
- samorządność narodową

Michał Bobrzyński ( 1849-1935) – jeden z czołowych przedstawicieli polskiego konserwatyzmu;

prawnik z Uniwersytetu Jagiellońskiego, gdzie zapoznał się z poglądami „krakowskiej szkoły
historycznej” i konserwatywnych „stańczyków”; profesor nadzwyczajny prawa polskiego i
niemieckiego. Ważniejsze prace: „ Dialog o zasadach i kompromisach”, „Wskrzeszenie państwa
polskiego. Szkice i studia historyczne”
1) myśl polityczna i prawna – konserwatyzm pozytywistyczny
2) państwo jako „najwyższy związek organizacyjny”, w którym zachodzą określone prawa
dziejowe
3) autor periodyzacji dziejów państwa:
- państwo patriarchalne
- patrymonialne
- nowożytne (państwo prawa)

113
 5) zwolennik silnego rządu w państwie - sprawna władza wykonawcza -> brak silnego rządu
stanowił w historii błąd niszczący równowagę polityczną i społeczną samego państwa, opartą
na hierarchicznych podziałach społeczeństwa i stabilizowaną przez prawo własności
6) przyczyny upadku państwa polskiego – zanik instynktu życia zbiorowego i brak silnego rządu,
bez którego naród jest „kaleką” -> to nie chciwość zaborców doprowadziła do utraty
niepodległości a anarchia Polaków
7) po 1918 r. twierdził, że Polskę „wskrzesił” przebieg i wynik wojny światowej, a nie
własna postawa Polaków, którą uważał za czynnik drugorzędny
8) w wolnej i niepodległej Polsce postulował do wyłonienia silnej władzy wykonawczej, a
obywateli do nieustannej pracy organicznej
Roman Dmowski – patrz zagadnienie 85

Walerian Kalinka (1826-1886) - w 1840 r. podjął studia na Wydziale Filozoficznym UJ, następnie
zaś na Wydziale Prawa, który ukończył w 1845 r. Wziął aktywny udział w tzw. rabacji galicyjskiej
1846 r., blisko współpracując z dyktatorem powstania Tyssowskim. W 1870 r. Kalinka przyjął
święcenia kapłańskie. Dzieła: "Sejm czteroletni", "Ostatnie lata panowania Stanisława Augusta"
1) stworzył zręby ważnego nurtu historiografii polskiej, nazwanego krakowską szkołą
historyczną, którego zwolennicy polemizowali z poglądami Lelewela i jego uczniów,
podówczas niezwykle popularnymi, a upatrującymi przyczyn upadku Rzeczpospolitej w
niekorzystnym splocie wydarzeń międzynarodowych.
2) uważał, że źródłem potęgi państwa jest silna monarchia
3) twierdził, że główną odpowiedzialność za upadek Rzeczpospolitej ponoszą sami Polacy.
4) prowidencjonalizm - historiozoficzny pogląd, wywodzący się jeszcze z nauki św. Augusta,
według którego historią świata kieruje opatrzność, jest szalenie widoczny w jego pracach.
Ów wpływ opatrzności, czy raczej wpływ ręki bożej na dzieje, miał się objawiać w przypadku
upadku Rzeczpospolitej jako kara za grzechy Narodu
5) nie wolno nam szukać wyłącznie błahych przyczyn upadku, takich jak chociażby
przekupstwo. Tego typu patologie zdarzają się także w innych państwach, a mimo to
wciąż one istnieją. Powody, dla których Rzeczpospolita zniknęła z mapy Europy są
bowiem o wiele głębsze i tkwią w charakterze narodowym, który cechuje skłonność do
anarchizmu, ignorowania władzy, czy też wreszcie do pychy i wywyższania się ponad inne
narody. Wielu historyków, według Kalinki nie chce się jednak do tych błędów przyznać
6) Zwraca też Kalinka uwagę na owe poczucie wspaniałości, które cechowało także okres jemu
współczesny. To ono właśnie blokowało wszelkie inicjatywy naprawcze, to ono
doprowadzało do dalszego zepsucia moralnego. Nie nastąpi też odbudowa Rzeczpospolitej,
jeśli nadal Polacy tkwić będą w tym zafascynowaniu swoją historią i własnymi zasługami.
7) poglądy Kalinki były podstawą, fundamentem teorii o upadku Rzeczpospolitej
wyznawanej przez historyków szkoły krakowskiej. Dał on podwaliny ideologiczne pod
szereg sformułowań, które spotykamy u jego wielkich następców. Wierząc w boskie
pochodzenie historii, uznał grzech za główną przyczynę rozbiorów. To właśnie od tego zaczęli
wychodzić pozostali historycy szkoły krakowskiej, uzupełniając tę koncepcję o nowe
elementy.

Józef Szujski (1835-1883) – uczeń Kalinki; studiował i pracował w Krakowie. Wychowywał się
w atmosferze walki o niepodległość. Dzieciństwo jego przypadło na okres żałoby i represji po
nieudanym powstaniu listopadowym, młodość natomiast została naznaczona doświadczeniami
Wiosny Ludów w 1848 roku; współautorstwo pamfletu Teka Stańczyka; Dzieła: „Dzieje Polski”,
„Dawnej Rzeczypospolitej i jej pogrobowcach”
1) uznał on, że konflikt zbrojny z góry skazany jest na porażkę, natomiast o wiele ważniejsza
jest pokojowa działalność edukacyjna i polityczna.
2) podobnie jak inni historycy szkoły krakowskiej, Szujski uważa, że upadek Polski był
spowodowany złym systemem politycznym.

114
 3) idealnym ustrojem była według Szujskiego, monarchia, w której silna władza króla
zapewnia stały rozwój i stabilizację wewnętrzną. Pod tym względem przeciwstawia się,
lelewelowskiej teorii wyższości gminowładztwa i demokracji jako naturalnemu dla Słowian
systemowi politycznemu
4) w braku owej silnej ręki kierującej Rzeczpospolitą Szujski upatruje głównej przyczyny jej
upadku; widział więc przyczyny upadku Rzeczpospolitej w braku harmonii w
społeczeństwie polskim. Zirytowany był kłótniami, wzajemną nienawiścią, widział potrzebę
porozumienia i szacunku. Zepsucie widział w nieprzestrzeganiu prawa bożego i degradacji
moralnej.
5) mówi o chorobie społeczeństwa i jego dążeniu do anarchii. Problemy Rzeczpospolitej
widział nie w instytucjach, lecz w samym narodzie i jego wadach.
6) spostrzegł tez Szujski, że owe wady wykształciły się w wyniku bezustannych konfliktów
pomiędzy monarchą a narodem szlacheckim, te zaś były spowodowane wadliwymi
rozwiązaniami systemowymi
7) zwraca uwagę, że zabrakło w Rzeczpospolitej pewnej myśli politycznej, chęci do
gruntownej reformy systemu państwowego. Dominowało poczucie samozadowolenia i to
mimo świadomości, że pewne rozwiązania ustrojowe są szkodliwe.
8) niechęć Szujskiego do stanu szlacheckiego. To on był winny destrukcji systemu, on stworzył
ustrój, w którym król był nieomal zmuszony do konfrontacji ze szlachtą, która też nie potrafiła
wykrzesać z siebie siły reformatorskiej, mało tego, była w pełni odpowiedzialna za zepsucie
moralne, które w rezultacie doprowadziło do upadku.
9) za odpowiedni uważał model cywilizacyjny zachodu, oparty na silnej władzy. Polska za
późno nawiązała do modelu cywilizacji zachodnioeuropejskiej i tym samym nie zdążyła
wystarczająco się rozwinąć, co z kolei spowodowało, że żywioły dążące do władzy były do
jej sprawowania nieprzygotowane. Musiało to doprowadzić do wewnętrznego rozkładu
państwa. Okolicznością jeszcze bardziej przyczyniająca się do niedojrzałości
cywilizacyjnej, była unia z Litwą, gdyż spowodowała ona zahamowanie dążeń Polaków do
wyrównania poziomu cywilizacyjnego z zachodem i postawiła Polskę w roli pomostu między
wschodem a zachodem. Przyczyniło się to do wstrzymania rozwoju Polski i wpłynęło na
zacofanie cywilizacyjne. Szujski tłumaczy, że była to bardzo ważna misja Polaków, z której
wywiązali się znakomicie, ale konsekwencją tego był upadek.

Dwaj ostatni myśliciele opracowani zostali na podstawie : http://histmag.org/O-upadku-

zawinionym.-Wizja-upadku-Rzeczpospolitej-w-dzielach-historykow-szkoly-krakowskiej-692

76. Leninowska koncepcja roli i organizacji partii proletariackiej.

 WŁODZIMIERZ ILJICZ LENIN (właśc. ULJANOW) [1870-1924] przewodniczył partii

bolszewickiej ( od 1912 r. partii przemianowanej na komunistyczną)
 Jego postulaty dotyczące partii rewolucyjnej wykorzystane zostały w działalności ruchu
komunistycznego
 Poglądy Lenina w kwestii roli partii i relacji: partia – klasa robotnicza były odmienne niż Marksa:
- Lenin uważał, że partia może rozmijać się z dążeniami proletariatu
- klasa robotnicza sama z siebie nigdy nie będzie w stanie wytworzyć świadomości proletariackiej
i rewolucyjnej [klasowa świadomość polityczna nie może się zrodzić spontanicznie, może jedynie
być przyniesiona robotnikowi tylko z zewnątrz – przez świadomie zorganizowanych
rewolucjonistów (bez względu na ich pochodzenie społeczne), znających teoretyczne założenia
marksizmu]
- sam udział w walce politycznej nie czyni z polityki robotników polityki socjaldemokratycznej
- proletariat w państwie burżuazyjnym nie może mieć świadomości innej niż burżuazyjna, gdyż
ideologia socjalistyczna posiada znacznie mniej środków rozpowszechniania niż ideologia
burżuazyjna

115
 - partia powinna być ruchem zdeterminowanych, zawodowych rewolucjonistów poddanych
dyscyplinie i gotowych do poświęceń.
 ZASADY ORGANIZACYJNE PARTII ROBOTNICZEJ:
1. Zachowująca ciągłość organizacja kierowników zapewni trwały ruch rewolucyjny
2. Im szersze są masy wciągane do walki, tym bardziej konieczna jest taka organizacja i tym
mocniejsza powinna być taka organizacja (siła partii zależy od udzielanego jej przez masy
poparcia)
3. W skład organizacji powinni wchodzić głównie ludzie zajmujący się zawodowo
działalnością rewolucyjną i którzy opanowali sztukę walki z policją polityczną (taki skład
utrudni w warunkach konspiracji wykrycie organizacji)
4. Skład osobowy powinien poszerzać się spośród innych klas społeczeństwa, nie tylko klasy
robotniczej, by umożliwić im także czynny udział w ruchu
5. Uznany członkiem partii nie może być nikt, kto nie jest włączony w struktury
organizacyjne, które opierają się na ścisłej dyscyplinie (centralizmie demokratycznym),
a nie na zasadach demokracji (krytyka ze strony Lenina w stosunku do mienszewików,
którzy bronili zasad demokratycznych)
 Trwanie władzy radzieckiej stanowiło dla Lenina dowód poparcia dla partii
 Na partiach typu bolszewickiego (opierających się na rewolucyjnej teorii i reprezentujących
obiektywny interes proletariatu) wzorował się ruch komunistyczny na całym świecie

77. Leninowska teoria rewolucji i jej wpływ na ruch robotniczy.

„Państwo a rewolucja”, „Dwie taktyki socjaldemokracji w drodze rewolucji demokratycznej”, „O
naszej rewolucji”

Rewolucję lepiej jest przeprowadzić niż o niej pisać; prowadzi ona do zniesienia pozostałości
feudalizmu i istniejącego kapitalizmu; jednakże Rosja musi przejść do socjalizmu stopniowo, z
niewykluczeniem pokojowych metod; jednakże okoliczności historyczne spowodowały, iż Lenin
poświęcił uwagę zdobycia władzy w drodze powstania zbrojnego; powstanie ma szanse (odpowiednio
zaplanowane i przemyślane), gdy opiera się na przodującej klasie i rewolucyjnym zrywie ludu,
wahaniach w szeregach wroga, kryzysie polityki klasy panującej (nawet zacofane masy są wciągane
do polityki), rosnącym niezadowoleniu i aktywności klasy uciskanej; sprzeczności i walki w klasie
burżuazyjnej i proletariacie muszą osiągnąć taki stopień, by ruchy wahające się skompromitować w
oczach mas; potrzeba poparcia rewolucji przez robotników (najistotniejsze; mają rozumieć
konieczność przewrotu i w jego imię być gotowym pójść na śmierć);
Okres rewolucji w 1905r. Lenin uznał za bezpośredni wstęp do rewolucji socjalistycznej; dużo uwagi
poświęcał układowi sił klasowych ( twierdził, ze nie ma czystych rewolucji); źródła rewolucji:
- nierozwiązana kwestia agrarna
- nierozwiązana kwestia narodowa
- dążenie do pokoju;
Lenin porównywał rewolucję, chcącą zdobyć władzę, do wojny; zadaniem partii jest połączyć nastroje
rewolucyjne przeciw kapitalizmowi i w efekcie przejąć władzę;
Opierał się na poglądzie, że burżuazja nie czekałaby na parlamentarne zdobycie władzy, a w
zagrożeniu rewolucją odrzuciłaby demokratyczne formy; dowodził, że zdobycie poparcia większości
przez program rewolucji socjalistycznej przed zdobyciem władzy jest trudne i mało realne (burżuazja
rządząc kształtuje poglądy mas, najwięcej jest warstwy średniej, która jest chwiejna politycznie,
zacofanie mas ludowych nie pozwala im od razu opowiedzieć się za rewolucją); by określić swoje

116
stanowisko potrzeba porównania dyktatur burżuazji i proletariatu oraz czasu; wojna spowodowała
napięcia, które można rozwiązać siłą;
Warunki, które zapewniły zwycięstwo w październiku 1919r.:
- przytłaczająca większość wśród proletariatu
- poparcie prawie połowy wojska
- przewaga sił w decydujących miejscach i punktach – w stolicach i nieodległych od centrum frontach

78. Doktryna stalinizmu.

Józef Stalin (wł. Józef Dżugaszwili 1879- 1953)- radziecki polityk pochodzenia gruzińskiego.
sekretarz partii KPZR. Faktycznie dożywotni i posiadający nieograniczoną władzę dyktator Związku
Radzieckiego od śmierci Lenina w 1924 roku.
Władze swoją umocnił do 1928 roku, a następnie konsekwentnie rozprawiał się z wrogami ludu
(przeciwnicy polityczni, inteligencja, kułacy, kadra oficerska, itp.). Pod rządami Stalina Związek
Radziecki był typowym państwem totalitarnym. Oprócz wspomnianych czystek, w państwie tym
dokonano kolektywizacji rolnictwa. W państwie Stalina panował kult jednostki. Samego przewódce
określano Słońcem ludzkości lub Geniuszem.. Przeciwieństwem nieomylnego wodza, partii i ideologii
było wszystko, co związane z kapitalizmem. Sam Stalin miał być znawcą wszelkiej wiedzy. Nauka
radziecka zaś zajmowała pierwsze miejsce w świecie. Nauki przyrodnicze oraz humanistyczne
podporządkowane były ideologii. W sztuce znaczenia nie miała wartość estetyczna, a jedynie
postępowość. Państwo zmierzało do kontroli zewnętrznych aspektów życia. W kwestii ekonomiczno-
gospodarczych przyjęto gospodarkę planową.
Najważniejszym dziełem Stalina był „Krótki kurs WKP(b)”, zawierający słuszną interpretacje
doktryn marksizmu. Był kontynuatorem myśli Marksa i Engelsa. Jednakże, trochę zmodyfikowanej
formie. Uważał, że po zwycięstwie rewolucji walka klasowa będzie przybierać na sile, aż do
ostatecznego zwycięstwa komunizmu i stworzenia społeczeństwa bezklasowego(argument dla
czystek). Uważał, że możliwe jest zbudowanie socjalizmu tylko w jednym kraju. Ta modyfikacja
marksizmu przekonuje nas o tym, że Stalin zmierzał w kierunku nacjonalizmu i obca była mu idea
internacjonalnego proletariatu. Celem Stalina była rozbudowa państwa do imperium. Proces ten nabrał
tempa po II WŚ, kiedy ZSRR finansował partie komunistyczne w różnych częściach globu by
zwiększyć swoją strefę wpływów. Pogardliwe odnosił się również do innych lewicowych nurtów,
niebędących bolszewizmem

79. Krytyka demokracji i politycznej roli mas: Nietzsche, Ortega y

Gasset.

-Krytyka rządów mas społecznych już w przemyśleniach Alexisa de Tocquevilla (prorok rządów mas
społecznych)
Friedrich Wilhelm Nietzsche 1844-1900
-niemiecki filozof (studiował filozofię i teologię w Bonn) i filolog klasyczny, krytyk kultury i
cywilizacji; przed śmiercią chory umysłowo; w jego poglądach widać wpływ Darwina i Spencera
-dzieła: Narodziny Tragedii, Ludzkie, arcyludzkie, Wiedza radosna, Poza dobrem i złem, Z genealogii
moralności, Tako rzecze Zaratustra (wyd. niem. od 1872 do ok., 1887; wyd. polskie od 1904r.)
 każdy ma taką moralność, jaką ma naturę;
 ponieważ natura jest słaba lub silna, N. wyróżnia moralność panów i niewolników
 moralność panów: dostojność, godność osobistą, stanowczość, sprawność, pewność
działania, bezwzględność

117
  moralność niewolników: wzorcem to, co pożyteczne dla społeczności ludzi słabych i
bezsilnych: skłonność do litości, miękkość serca, uległość, altruizm (chrześcijaństwo także
jako religia ludzi słabych); moralność niewolników = moralność stadna (moralne oceny
wykreowane przez stado są wyrazem potrzeb stada i są uważane za dobro; tak naprawdę jest
to narzucenie ocen stada jednostkom wybitnym; stąd tytuł Poza dobrem i złem)
 tylko zwyrodniałe życie potrzebuje wyrzeczeń, ascezy, ideałów moralnych i religijnych
 aspekt historyczny – niechęć N. do konformizmu i oportunizmu, ograniczania natury i
instynktu, mieszczaństwa; niechęć do szerzenia się demokracji! (N. ->elity, ale też anarchizm)
 N. uważał, że współczesnych cechuje moralność niewolników (zwyrodnienie i dekadencja)
 Dzieję się tak, bo próbuje się realizować takie wartości, jak:
1) równość
2) wolność
3) wpisanie w normy prawne wartości moralnych
 stado próbuje narzucić swoje wartości wszystkim; co gorsza, udaje mu się to na Zachodzie
(obwinianie chrześcijaństwa jako wyrazu resentymentu); resentyment (teoria resentymentu
F.N.)- pojęcie filozoficzne, oznaczające zjawisko tworzenia iluzorycznych wartości oraz ocen
moralnych jako rekompensaty własnych niemocy i ograniczeń. Pojęcie resentymentu jest
najczęściej ilustrowane bajką Ezopa o lisie i kwaśnych winogronach. Lis, który nie zdołał
dosięgnąć winogron, odchodzi mówiąc, że I tak były kwaśne. W psychologii tego typu
zachowanie jest nazywane dziecięcą reakcją na motywy, których realizacja została
zablokowana. W filozofii N. resentyment jest cechą charakterystyczną moralności
niewolniczej. Wiąże się on z urazą wobec świata, żalem do życia, które nie spełnia oczekiwań;
za dobre uznaje własne cnoty moralne, a za złe cnoty, których nie może osiągnąć; ten sposób
pozwala słabym uszlachetnić swoją słabość i zemścić się na silnych jednostkach. Jej
wcieleniem -moralność chrześcijańska.
 resentyment obejmuje także świeckie formy chrześcijaństwa – N. dostrzega je w demokracji i
socjalizmie
 należy odrzucić uniwersalny i absolutny system moralny, bo taki system reprezentuje życie
niższe i degenerację, jako pochodna resentymentu; zamiast jednolitego systemu moralnego
należy zbudować hierarchię ważności systemów moralnych, żeby pozbawić stado
narzucania swojego systemu wartości ludziom wyższego typu
 moralność stada wywyższa miernotę i sprowadza każdą wybitną jednostkę na poziom
przeciętności; uniemożliwia powstanie człowieka wyższego typu;
 człowiek ma jeden obowiązek: zrealizować tkwiącego w nim nadczłowieka, który będzie w
stanie odrzucić „instynkt stadny” (odpowiedź na „pospolitą moralność, moralność
niewolników”; przeciwstawienie tych cech kojarzonych z demokracją elitaryzmowi))
 idea nadczłowieka (panowanie nad namiętnościami, charyzma, doskonałość biologiczna i
wola mocy – Wille zur Macht)
 potrzeba zwyciężania słabszych przez silniejszych
 koncepcja pluralizmu moralnego oparta na:
1) przekonanie o bezwzględnej wartości życia, 2) o wolności silnych, 3) o nierówności między
ludźmi
 N. liczył na odrodzenie kultury; dla mas czuł pogardę, antyegalitarysta
Gasset Jose Ortega 1883-1955
-hiszpański pisarz i filozof; profesor uniwersytetu w Madrycie; studiował także w Niemczech; od
1936 na emigracji we Francji; założył pismo Revista de Occidente (propagowanie filozofii życia,
postulowanie zeuropeizowania i unowocześnienia kultury); założył w Madrycie Instytut Studiów
Humanistycznych
-jeden z twórców egzystencjonalizmu: wolny człowiek aby takim pozostać musi nieustannie wybierać,
mimo że skutków wyboru nie potrafi przewidzieć
ważniejsze prace: Dehumanizacja sztuki i inne eseje 1925, w Polsce – 1996, Bunt mas 1929, wyd.
polskie – 1982

118
 na gruncie nauk społecznych O. opisał i wyróżnił nowy historyczny fenomen, zjawisko –
umasowienie życia społecznego
 niebywałe zwiększenie ludności Europy (kilkukrotne w ciągu XIX w.) doprowadziło do
powstania nowych struktur społ. i kulturowych, nieadekwatnych do zbyt wąskich
tradycyjnych form
 wg O. aby istnieć mogła jakakolwiek społeczność, życie zbiorowe musi wskazać wśród jej
członków tzw.:
o masę, czyli większość
o oraz elitę, czyli mniejszość
 podział społeczeństwa na elitę i masę to zjawisko trwałe, niezależne od ustroju politycznego
 członków masy i elity nie różni pochodzenie społeczne; wszyscy wywodzą się z tych samych
warstw
 o tym, czy przynależymy do mniejszości (elity) czy większości (masy) decyduje:
o zdolność do samodoskonalenia się
o podejmowanie nowych obowiązków
o odpowiedzialność i poświęcenie.
 elita:
 osoba przynależąca do elity: jednostka heroiczna i aktywna
 dlatego elita powinna przewodzić społeczeństwu i tworzyć dla niego projekty (polityczne,
społeczne)
 to zapewni rozwój cywilizacji
 masa:
 człowiek do niej należący to jednostka bierna, żądająca przywilejów i unikająca obowiązków
 masa w przeciwieństwie do jednostki jest bezosobowa, dlatego nie jest w stanie się
samookreślić
 dąży do władzy nie bacząc na prawo, stosuje przymus fizyczny i materialny, aby narzucić
wszystkim swoje cele i upodobania
 Masę tworzą ludzie przeciętni (nie można stawiać znaku równości między masą a chłopami
czy robotnikami) np. ludzie zaliczani do warstw inteligencji, odznaczający się wąskością
horyzontów, nikłą wrażliwością, nadmierną specjalizacją.
 Człowieka tworzącego masę interesuje przede wszystkim własny dobrobyt, co wywiera
wpływ na system prawny. Nie czuje więzi z innymi ani też poczucia odpowiedzialności za
świat kultury i cywilizacji.
 Masa nienawidzi tego, co nie jest nią samą i chce narzucić innym własne poglądy. Politycy
wyrażają poglądy mas. Starają się uzyskać ich aplauz po to, by mieć wystarczającą liczbę
głosów w kolejnych wyborach.
 przez to masowy styl życia staje się powszechny; ginie hierarchia, kontrola, porządek; to
prowadzi do zaniku poczucia wzajemności praw i obowiązków – filaru społeczeństwa i
kultury
 na skutek dezercji elit i buntu mas role zostają zmienione – to masy samodzielnie, bez
pośrednictwa elity, próbują zdobyć władzę, co grozi totalitaryzmem, bo masy nie potrafią
pojąć stopnia skomplikowania życia społecznego i działają wyłącznie za pomocą państwa
stosującego przemoc
 demokracja posiada zalążki tyranii większości
 Ortega y Gasset krytykuje demokrację także i z tego powodu, że w ustroju tym masy
narzucają wszystkim obywatelom swoje poglądy i obyczaje. Umysły przeciętne i banalne
pragną zniewolić innych swoimi wartościami.
 dla O. społeczeństwo masowe to takie, w którym wykształcone elity oddały ster władzy i
prawo głoszenia sądów w ręce ludzi niekompetentnych
porównanie N. z O.:

119
  obaj myśliciele nie zgadzają się na dezercję elity; N. określa ją bardziej radykalnie, O.
dzieli po prostu społeczeństwo na dwie grupy, wskazując określone cechy; zupełnie inne
są to cechy u O. i N.
 sprzeciw wobec dyktatury większości, upowszechnieniu, gnębieniu jednostek wybitnych
 potrzeba hierarchii; równość całkowita jednostek nie jest możliwa
 można zaryzykować stwierdzenie, że O. proponuje ocenzurowaną, zracjonalizowaną
wersję N., ale opartą na własnych spostrzeżeniach; preferuje kompetencję od siły, nie
neguje potrzeby istnienia państwa i wartości, jego poglądy pozbawione są
kontrowersyjnych poglądów o rasie nadludzi
 obwinianie mas; dostrzeżenie zagrożeń demokracji
 doktryna N. wykorzystywana w totalitarnym systemie, przed którym ostrzegał O.
 masy nie powinny decydować; nie do tego są stworzone; decyzje nie zawsze są słuszne
wtedy, gdy podejmuje je większość
 wprowadzenie do problematyki kultury masowej

80. XIX-wieczni teoretycy rasizmu: Gobineau, Lapouge, Chamberlain.

Artur Gobineau - uważał, że rozwój społeczeństwa zależy od czystości rasy i jego wrodzonych
zdolności. W zamierzchłej przeszłości nastąpił podział ludzkości na trzy rasy: białą, żółtą i czarną.

 Rasa biała (aryjska) to rasa panów, urodzonych rządców, twórców i moderatorów społecznego
porządku. Odznacza się małą zmysłowością, wysokim stopniem inteligencji, poczuciem
honoru, bezinteresownością, odwagą, zmysłem ładu i harmonii; głównie wysocy blondyni o
niebieskich oczach.

 Rasa żółta to rasa męska - urodzonych kupców. Odznacza się średnim wzrostem i ciemnymi
oczami, wytrwałością, trzeźwością, praktycznością, brakiem fantazji i przeciętną inteligencją.

 Rasa czarna to rasa kobieca. Odznacza się zmysłowością, fantazją i wybitnymi uzdolnieniami
estetycznymi, niezdolnością do organizowania procesów wewnętrznych i zewnętrznych, małą
twórczością i słabą wolą.

Tylko rasa biała uczestniczyła w przeszłości jako czynnik tworzący wysokie formy kultury i
politycznej dojrzałości. Historia jest historią mieszania się ras, jedynie Chiny i Indie zachowały
ludzkość rasowo nieskazitelną. Germanie tworzyli niegdyś czystą rasę aryjską, a potem zmieszali się z
Finami (w Anglii i Skandynawii) i ze Słowianami (na wschodzie) - ludami zdegenerowanymi,
najbardziej wymieszanymi rasowo. Mieszając się na przestrzeni dziejów z rasami niższymi, rasa biała
zatraciła stopniowo swoje uzdolnienia i naturalne predyspozycje. Efektem tego jest szerząca się
demokracja (głównie Żydzi), która powoduje zastój w kulturze. Tylko restauracja rządów
arystokratycznych może ratować zachodnią cywilizację.

Georges Vacher de Lapouge - podzielił ludność Europy na rasy: aryjską (nordycką), alpejską i
śródziemnomorską. Uważał, że wszystkie osiągnięcia związane z kulturą i doskonaleniem organizacji
państwowej są dziełem rasy aryjskiej. Historyczny rozwój przynosi zanikanie rasy najwyższej
kosztem rozszerzania się elementów ras niższych. Triumf miernoty, kariera haseł socjalistycznych,
wzrost politycznej demagogii, zanik twórczego rozmachu, marazm - oto symptomy rozpoczynającego
się kryzysu kultury zachodniej. Życiem społeczeństw ludzkich kieruje prawo szybszego niszczenia i
zanikania elementów rasowo doskonalszych.

120
Houston Stewart Chamberlain - uważał, że rasa jest "upostaciowionym człowieczeństwem".
Większość ludzi w ogóle nie ma rasy i żyje w chaosie, gdyż pozbawiona jest świadomości więzów
rasowych. Cywilizacja powstała z dorobku Greków (filozofia, poezja, sztuka), Rzymian (impedium,
ład społeczny, harmonia, kodyfikacja prawa), Żydów (judaizm i chrześcijaństwo) i Teutonów, którzy
na tej podstawie zbudowali cywilizację doskonałą.

Germanie są duszą naszej kultury. Pojęcie Germanów w szerszym znaczeniu obejmowało też Celtów i
Słowian, w węższym stało się tożsame z Niemcami. W Niemczech rasa teutońska zachowała w
najczystszej postaci. Kształtowanie się wielkości Niemców szło w parze z rozwojem antysemityzmu.
Głównym wrogiem rasy niemieckiej jest rasa żydowska, odpowiedzialna za wszystkie klęski i
katastrofy w dziejach. Jest ona co prawda uzdolniona, ale niezmiennie działa w sposób destrukcyjny.
O sukcesie powiedzenia rasy niemieckiej, którym było utrzymanie czystej rasy, zadecyduje
skuteczność środków, które zostaną zastosowane w śmiertelnym starciu z Żydami.

81. Darwinizm społeczny i jego twórcy: Herbert Spencer i Ludwik

Gumplowicz.
Darwinizm społeczny - zapoczątkowany w XIX w. i szczególnie popularny pod jego koniec nurt w
analizach społecznych, bazuje na sformułowanych przez Darwina zasad naturalnego doboru i walki o
byt do analiz sfery życia społecznego. Do najważniejszych założeń, obecnych we wszystkich jego
nurtach, zalicza się założenie o wszechogarniającym (rośliny, zwierzęta, ludzkie społeczności)
oddziaływaniu uniwersalnych zasad przyrodniczych. Stąd formułowane przez socjologię prawa
naukowe w swym charakterze odpowiadać miałyby prawom biologicznym. Inne zał.: owe siły i prawa
wprowadzają w życie społeczne ewolucyjny rozwój za sprawą naturalnych konfliktów zachodzących
między różnymi grupami. Grupy społeczne, jako najlepiej przystosowane, wychodzą z konfliktów
zwycięsko.
Krótko mówiąc - Darwinizm społeczny lub socjodarwnizm to teoria w ramach nauk społecznych i
socjologii, według której jednostki ludzkie i grupy ludzi rywalizują w sposób podobny do rywalizacji,
jaka się toczy w świecie przyrody. Nie da się tego zmienić ustawami. Jednostki najlepiej
przystosowane odnoszą sukces społeczny a jednostki słabo przystosowane (niezdolne i leniwe)
odnoszą porażkę. Wykorzystywane też w nazizmie.
Herbert Spencer 1820 – 1903, angielski filozof i socjolog; twórca darwinizmu społecznego;
-zwolennik liberalizmu; współpracował m. in., z Duncanem; pisał periodyki
-ważniejsze dzieła: Statystyka społeczna, 1850, Teoria Populacji, 1852, O prawodawstwie, 1853,
Zasady psychologii, 1855
 społeczeństwo ludzkie, jako część przyrody, dlatego rządzi się prawami natury; jak żywy
organizm
 społeczeństwo podlega też ewolucji jak przyroda (od prymitywnych form do społ.
przemysłowego, gdzie obowiązuje prawo równej wolności)
 każda jednostka ma swobodę działania, pod warunkiem, że nie naruszy takiego samego prawa
innej = prawo równej wolności
 jednostka zdeterminowana przez przyrodę, co ma wpływ na charakter ludzkiej etyki
 filozofia hedonizmu (szczęście i maks. przyjemność -> najpełniejsze życie)
 pochwała jednostek silnych i potępienie słabych
 słabe jednostki trafiają na margines społeczeństwa; są eliminowane z życia społecznego
 naturalna selekcja w społ. (za Darwinem)

121
 o proces ten powinien zachodzić swobodnie, bez ingerencji świadomego ludzkiego
działania (tylko tak możliwy jest rozwój); wykluczenie ingerencji państwa, np.
pomocy państwa dla jednostek słabych i biednych (to hamuje rozwój i jest wbrew
interesom społ., bo ingerencja państwa utrzymywałaby kosztem przy życiu jednostki
skazane przez naturę na zagładę)
 państwo nie powinno też ingerować w gosp., emitować pieniądz, powoływać Kościoła
państwowego (narusza to wolny wybór jednostek), posiadać kolonii, zajmować się oświatą
 popularne w USA, ale też na ziemiach polskich; krytykowane przez Veblena

Ludwik Gumplowicz 1838 – 1909; teoretyk rasizmu kulturowego; notariusz, publicysta, studiował w
Wiedniu i Krakowie; na UJ uzyskał doktorat; do samobójczej śmierci przebywał w Grazu
Ważniejsze prace: Prawodawstwo polskie względem Żydów – 1867, Rasa i państwo – 1875, Państwo
prawne i socjalizm – 1881, Walka ras – 1883, Historia teorii państwowych – 1905, Filozofia
społeczna w zarysie – 1909;
stał na stanowisko monizmu materialistycznego i pozytywizmu
 system socjologii kształtują konkretne prawa społ. rozwoju; należy te prawa pojmować wg
darwinowskiej walki gatunków – podst. rozważań-> darwinowska walka o byt
 walkę o byt odnosił nie do jednostek, ale do ras
 rasa wg G. = historyczna zbiorowość etniczna (nie jako grupa o dziedzicznych cechach
somatycznych; odmiennie niż przedstawiciele rasizmu biologicznego)
 walka ras = podstawowa relacja społeczna (walka najpierw hord przedpaństwowych, potem
państw, w końcu – grup społecznych wewnątrz państw); ważna jest organizacja, nie tylko
słabość czy siła
 genezę państw tłumaczy G. teorią podboju (ludy bardziej rozwinięte podbiły słabsze; swoje
władztwo ustanawiały w postaci państwa)
 Etapy rozwoju państwa:
1. pierwotny
2. feudalny
3. nowoczesny – tu państwo kultury powinno zająć postawę aktywną (amalgamacyjną) i
zmierzać do pogłębiania wiedzy, opieki zdrowotnej, zamożności, niezależności
człowieka
 prawo powstało wraz z państwem w procesie ewolucji w sposób naturalny (jako rezultat
powstania aparatu państwowego)
 brutalny przymus zastąpiony na pewnym szczeblu rozwoju stosowaniem norm prawnych
(które sankcjonują fakt panowania danej grupy społ.)
 prawo nie jako wynik zgody powszechnej czy umowy społ., ale rezultat walki,
zatwierdzający przewagę zwycięzców nad przegranymi
 celem prawa - zabezpieczenie pokoju i bezp. jednostki; min. prawa dla każdej jednostki
 wpływ na rozwój myśli socjologicznej w XX w.
 podst. różnica między myślicielami – jednostki a rasy.

82. Augusta Comte`a koncepcja pozytywizmu.

Comte był, działającym w XIX w. francuskim filozofem. twórcą filozofii pozytywistycznej i
prekursorem socjologii. Przez krótki czas współpracował z Saint-Simonem. Jego główne dzieło to
„Kurs filozofii pozytywnej”, oraz „Système de politique positiv” Odrzucił wszelką metafizykę i
opowiedział się za poznaniem, zajmującym się jedynie przedmiotami rzeczywistymi i kwestiami
dostępnymi umysłowi. Filozof pozytywista powinien zajmować się według niego rozważaniem
zagadnień utylitarnych i podejmowaniem działania na rzecz ulepszania życia.

122
Comte miał przekonanie o konieczności reformy społeczeństwa, które przechodzi głęboki kryzys,
spowodowany „anarchią umysłową”. Ten stan anarchii można zlikwidować poprzez stworzenie
systemu idei, który odzwierciedlałby współczesny mu stan rozwoju ludzkiego umysłu i nauk
szczegółowych. Ewolucja społeczna odbywała się według niego w 3 etapach:
1)Teologicznym, czyli fikcyjnym, w którym ludzie tłumaczą zjawiska odwołując się do bóstw i
duchów
2) Metafizycznym, czyli abstrakcyjnym; wyjaśniający bieg zdarzeń abstrakcyjnymi ideami i faktami
3) Naukowym, czyli pozytywnym – człowiek dzięki dojrzałości wyzwala się od religii i innych form
iluzji – wszystkie zjawiska wyjaśniane są naukowo.
W związku z tym, że człowiek nie może funkcjonować bez filozofii życia, ( która pozwala na
utrzymania ładu społecznego) Comte wystąpił z propozycją budowy świeckiego systemu: „wspólnych
idei moralnych”. System ten miał odzwierciedlać normatywny charakter wszelkich stosunków
społecznych i powszechnie akceptowany system wartości, bez których nie może istnieć ład społeczny.
Za socjologię Comte uznawał naukę ogólną o strukturze społeczeństwa i prawach jego rozwoju, zaś
metodę historyczną uznawał za najważniejszą metodę badań socjologicznych. Pragnął stworzyć
koncepcję kościoła pozytywnego ( sam byłby papieżem). Uważał, że warunkiem wszelkiego postępu
jest „porządek”, tzn. struktura społeczna ma pewne cechy, które muszą pozostać nienaruszone, jako
zabezpieczenie przed anarchią i rozkładem. Był przeciwny tendencjom rewolucyjnym i skrajnie
zachowawczym, zaś porządek społeczeństw, mógł panować tylko, gdy składa się ono z dwóch klas:
kapitalistów i proletariuszy. Gwarancją zabezpieczenia potrzeb drugich miały być moralne obowiązki
i altruizm pierwszych.

83. Teoria krążenia elit Vilfreda Pareto

Vilfredo Pareto (1848-1923) – włoski twórca socjologicznej teorii krążenia elit. Z wykształcenia
inżynier i praktyk gospodarczy pracujący m.in. na stanowisku dyrektora kolei. W latach 1893-1907
profesor ekonomii politycznej na uniwersytecie w Lozannie i kontynuator poglądów ekonomicznych
L. Walrasa. Pod koniec życia związany z włoskim faszyzmem, uchodząc za „Karola Marksa” tego
ruchu politycznego. Uważany jest za najwybitniejszego przedstawiciela psychologizmu w socjologii.
Jego najważniejsze dzieła to: Kurs ekonomii politycznej (1896), Traktat socjologii ogólnej (1916).
Teoria krążenia elit:
- Z nazwiskiem włoskiego socjologa najsilniej kojarzy się tak zwana „teoria krążenia elit”. Możemy
ją zaliczyć do kręgu koncepcji opowiadających się za cyklicznym modelem historii, w tym przypadku
historii przemian społecznych. Poglądy Pareto należą do nurtu psychologistycznego w socjologii,
ponieważ punktem wyjścia dla jego rozważań stały się badania nad koncepcją czynności
pozalogicznych.
- Pareto był zdania, że większość ludzkich działań stanowią czynności pozalogiczne, wypływające nie
z racjonalnego rozumowania , lecz podejmowane w oparciu o uczucia i instynkty. Uczucia te i
instynkty właściwe są człowiekowi w każdej sytuacji społecznej, ta zaś decydować może jedynie o
treści wyznawanych uczuć i rodzaju instynktów, czyli jak pisze Pareto „źródeł złudzeń”. Czynności
pozalogiczne nie są z natury swojej nielogiczne, po prostu nie biorą one pod uwagę reguł logiki i
rządzą się całkowicie odmiennymi prawami, co nie wyklucza, że niejednokrotnie mogą okazywać się
tożsame z czynnościami logicznymi.
- W poglądach Pareto jako kluczowe występują dwa pojęcia: rezydua i derywacje. Termin rezydua,
w pewnym uproszczeniu da się określić jako instynkty, popędy, wyobrażenia, kompleksy czy emocje,

123
 według których człowiek kształtuje, nadając im formę językową, swoje poglądy teoretyczne i
ideologiczne. Noszą one nazwę derywacji.
- Wniosek jaki Pareto wysnuwał z istnienia rezyduów i derywacji jest dwojaki. Z jednej strony
rezydua mają charakter zmienny, dynamiczny i w świadomości człowieka nie stanowią logicznego
ciągu, lecz często są wzajemnie sprzeczne. Z drugiej strony derywacje, a więc teorie i idee, mają
wyraźnie charakter wtórny w stosunku do rezyduów. Według Pareto „z punktu widzenia logiki i nauki
różne filozofie społeczne, np. różne teorie nacjonalizmu i kosmopolityzmu niewiele różnią się od
wierzeń magicznych”. Taką też „teorią magiczną” była zdaniem Pareto demokracja, gdyż filozof był
głęboko przekonany o nierówności społecznej, która ma źródło w różnorodności. Podziały społeczne
są dynamiczne, zmienne i choć zawsze jedni zajmują wyższe stanowisko niż inni, to nie jest to
nigdy stan trwały. Takie rozumowanie daje początek wspomnianej już teorii krążenia elit. W każdym
społeczeństwie możemy bowiem wyróżnić elitę i masy. Nawet w „bezklasowym” społeczeństwie
pojawi się podział na elitę i na masy w oparciu o inne niż ekonomiczne kryteria, np. władzy, intelektu,
preferowanych poglądów itp.
- „Historia jest cmentarzem arystokracji” – tak można najprościej słowami Pareto wyjaśnić tę teorię.
Historia jest bowiem cyklem zmieniających się elit. Przy ciągłej zmienności toku dziejowego i jego
wewnętrznej dynamice zmieniają się elity, w szczególności elita władzy. Aktualna elita wyczerpuje
swoją energię, a w tym samym czasie w masach pojawia się grupa ludzi, która wykształca w sobie
cechy mogące zagrozić aktualnie dominującej elicie. Zdobywa ona zwolenników dzięki odwoływaniu
się do rezyduów mas i w oparciu o te rezydua kształtuje swoją ideologię. Proces zdobywania pozycji
elity jest podobny do darwinowskiej walki o byt, w której szansę przetrwania mają jedynie
najsilniejsze gatunki. Regułą jest, że po dojściu do władzy nowa elita rezygnuje z głoszonych przez
siebie haseł, które zapewniły jej awans i wykonuje władzę korzystając z terroru i wymuszania
posłuchu. Historia musi się więc powtórzyć, realizując tym samym nowy cykl swego rozwoju. Nowa
elita, dzięki swym zdolnościom, sile i energii wypiera starą i ten właśnie proces jest, zdaniem
Pareto, motorem rozwoju społecznego.
- Teoria Pareto osiągnęła niezwykły sukces we Włoszech Mussoliniego, gdzie teorię krążenia elit
uznano za wyjaśnienie nieuchronnego i historycznie uzasadnionego sukcesu faszystów jako nowej
elity.

84. Decyzjonizm Carla Schmitta.

Carl Schmitt (1888-1985) - niemiecki prawnik i filozof polityki. Twórca decyzjonizmu. Radykalny
konserwatysta, ale nie tradycjonalista( nie uznawał tradycji). Jego koncepcje wymierzone były w
liberalizm polityczny oraz pozytywizm prawniczy. Negował sens państwa prawa, podziału władz i
suwerenności ludu.
Jego przekonania podobne były do Hobbes’a, przekonany był o złej naturze ludzkiej oraz o czasie
chaosu w stanie przed państwowym. Uznawał, że swobodne ścieranie się poglądów politycznych i
kontrola opinii publicznej nad rządem to przeżytek. Jego zdaniem demokracja wciąż jest aktualna, ale
jej istota nie ma polegać na wolności i równości, a na identyczności podmiotów i przedmiotów władzy
państwowej. Cechą demokracji zdaniem Schmitta jest akceptacja jednorodności i sprzeciw wobec
różnorodności. Parlament nie musi wyrażać woli narodu.
Był zwolennikiem silnego państwa z skoncentrowaną władzą. Władza musi być skuteczna. W
sytuacjach kryzysowych nie podlega ona prawu. Władza ma także możliwość decydowania o
rozpoczęciu i zakończeniu sytuacji uważanej za kryzysową.(Suweren- rozstrzygający o stanie
wyjątkowym).Rola prawa w stanie wyjątkowym ma ograniczać się do określania procedur. Powoduje

124
to negacje parlamentaryzmu i w konsekwencji wprowadzenie władzy dyktatorskiej, jednak nie tyranii.
Celem dyktatury ma być stabilizacja i wprowadzenie porządku, a także zanik konfliktów pomiędzy
grupami społecznymi.

85. Nacjonalizm polski – Zygmunt Balicki i Roman Dmowski.

 Zygmunt Balicki - ur. 1858, zm.1916. Socjolog, jeden z inicjatorów ruchu narodowego w
Polsce, uczestniczył w tajnych związkach konspiracyjnych, współtworzył Ligę Narodową.
Główny, obok Dmowskiego i Popławskiego, ideolog polskiego nacjonalizmu. Dzieła: Egoizm
narodowy wobec etyki, Nacjonalizm i patriotyzm i in.
 Naczelną kategorią w jego myśli politycznej jest naród - organiczna wspólnota ludzka
ukształtowana w wyniku współdziałania czynników, takich jak pochodzenie, tradycja i religia.
Narodu się nie wybiera, jest przynależny jednostce przez fakt jej urodzenia i niezbywalny aż do
śmierci. Naród może istnieć w formie niepodległego bytu, ale prawo do takiego bytu przysługuje
tylko silnym narodom, umiejącym walczyć o własne państwo.
 Miał nadzieję, że dzięki poczuciu solidarności narodowej Polacy będą w stanie przekształcić się z
prostej formy bytowania, jaką jest naród w wyższe stadium w postaci społeczeństwa
politycznego, a to w najważniejszą i ostateczną formę organizacji społeczeństwa, czyli państwo
narodowe.
 Balicki odróżniał demokrację (system, w którym wszyscy członkowie narodu mogą
bezpośrednio uczestniczyć w rozstrzyganiu praw publicznych) od parlamentaryzmu (pochodna
liberalizmu, pozbawiał ludzi prawa do decydowania o sprawach narodu, gdyż ograniczał ich
udział jedynie do wyboru organu monopolizującego rozstrzygnięcia ze sfery publicznej).
Konsekwencją tego podziału jest uznanie, że demokracja prowadzi do decentralizacji władzy, a
parlamentaryzm do centralizacji, dodatkowo powoduje on emancypację organizacji państwowej
od społeczeństwa.
 Zasada prymatu narodu nad jednostką rzutowała też na kwestie ekonomiczne - Balicki był
przeciwnikiem liberalizmu i wolnego rynku, stanowiło to zagrożenie organiczności narodu.
Dodatkowo, odróżniał etykę narodu od etyki indywidualnej. Jego zdaniem każdy naród ma
własną etykę zachowań.
 Roman Dmowski - ur. 1864, zm.1939. Polski polityk, pisarz polityczny, jeden z przywódców i
założycieli Narodowej Demokracji, poseł rosyjskiej Dumy Państwowej, założyciel Obozu
Wielkiej Polski, prezes KNP, delegat na konferencję pokojową w Paryżu '19. Jego dzieła to Myśli
nowoczesnego Polaka; Kościół, naród, państwo i in.
 Naród powinien opierać się na czystości rasy, ugruntowanej świadomości narodowej i
konkurencyjności w stosunku do innych narodów. Łączy się to z kultem siły (także w
stosunkach międzynarodowych), wykluczeniem demokracji i antysemityzmem. Obawa przed
Żydami wynikała z uznaniu ich za siłę potężną, lecz destrukcyjną, zdolną rozsadzić jedność
narodową "od środka". Dlatego też opowiadał się za ograniczeniem roli Żydów w życiu Polski.
Tylko część narodowa powinna decydować o losach narodu; kierownicza siła narodu miała się
uzupełniać w drodze uznania przez wchodzących w jej skład członków. Naród należy zbudować
w oparciu o tradycję, do której zaliczał Dmowski katolickie wyznanie wiary, będące
łącznikiem Polski z cywilizacją zachodu. Był przeciwnikiem ruchów masońskich.

125
  Naród jest pojęciem nadrzędnym. Jest rozumiany, jako wspólnota kultury, języka, wierzeń
religijnych, tradycji, ujmowana w kategoriach ciągłości pokoleniowej. Jest to byt trwały,
nieustannie rozwijający się, posiadający własną duszę. Naród jest jeden, niezależnie od granic i
zaborów, ma jeden cel, jeden interes narodowy. Dobro narodu jest kryterium oceny wszelkich
zjawisk życia społecznego.
 Nacjonalizm to zdaniem Dmowskiego nowoczesny patriotyzm, polegający na ścisłym
związaniu jednostki ze swoim społeczeństwem, na traktowaniu wszystkich jego spraw i
interesów, jako swoje.
 Przyszłość Polski widział w sojuszu z Rosją. W kwestiach wolnościowych opowiadał się za
prorosyjską, ewolucyjną polityką. Na początku należało wywalczyć szeroką autonomię w
Królestwie Polskim, potem doprowadzić do zjednoczenia wszystkich ziem polskich pod berłem
cara, a końcowym etapem tego procesu miała być niepodległość. Główny nacisk kładł na
odrodzenie narodu, nie państwa. Dlatego też Dmowski potępiał wszelkie przejawy
niepodległościowych zrywów rewolucyjnych. Najbardziej niebezpiecznym wrogiem Polski były
Niemcy, które od wieków dążyły do zniszczenia polskiej kultury.
 Był zdecydowanym przeciwnikiem socjalizmu.
 Zakładał, że przyszła Rzeczpospolita będzie republiką parlamentarną z demokratycznym
rządem na czele, a Kościół Katolicki miałby w niej przywileje w stosunku do innych kościołów.
Granica Polski miała być wyznaczona na granicach etnicznych.

86. Koncepcje polityczne Józefa Piłsudskiego.

Józef Piłsudski (1867-1935) – polityk, mąż stanu; jeden z przywódców PPS, od 1906 roku stał na
czele PPS-Frakcja Rewolucyjna; w 1917 po wypowiedzeniu lojalności państwom centralnym
aresztowany i osadzony w więzieniu w Magdeburgu; po powrocie do kraju w 1918 roku obejmuje
władzę, jako Tymczasowy Naczelnik Państwa; w lutym 1920 powierzono mu stanowisko Naczelnika
Państwa; później nadaje sobie tytuł Pierwszego Marszałka Polski; inicjator BBWR.
Prace: Stosunek do rewolucjonistów rosyjskich, Rosja, Jak stałem się socjalistą, Bibuła, Polityka walki
czynnej, 22 stycznia 1863, Pisma – mowy – rozkazy, Moje pierwsze boje, Pisma zbiorowe.
Punktem wyjścia dla myśli politycznej P. była niepodległość Polski. Pojawia się, więc hasło walki o
zjednoczony, suwerenny kraj. Osiągnięcie niepodległości uzależnione było od zrywu powstańczego
opartego na klasie robotniczej. Wywalczone państwo byłoby republiką demokratyczną a socjalizm
wprowadzono by w nim poprzez parlamentarne reformy. Jeszcze przed wybuchem wojny, popierając
Niemcy i Austrię liczył, że w wyniku nieuchronnego konfliktu armia rosyjska wycofa się z terenów
Królestwa Polskiego. P. wierzył, że przyniesie to wzrost nastrojów patriotycznych, a pojawienie się
oddziałów polskich zaowocuje masowym napływem ochotników i w końcu wybuchem powstania.
Granice niepodległej Polski przypominać miały te za czasów Jagiellonów. Od imperium rosyjskiego
oddzielać ją miał kordon państw skonfederowanych: Litwa, Białoruś, Ukraina, ze stabilizującą rolą
Polski – koncepcja federacyjna. Polska, jako państwo wielonarodowe gwarantować miała szanować
mniejszości narodowe i religijne. W kwestiach ustrojowych P. głosi tezę o nadrzędności państwa nad
wszelkimi formami organizacji społeczeństwa (kult państwa) – np. narodem (stad krytyka polskiego
nacjonalizmu, jako osłabienia państwa angażującego go w spory narodowościowe). Naród może
działać tylko przez państwo, dzięki któremu przestaje on być bezkształtną masą staje się podmiotem
twórczego działania. P. to przeciwnik partii politycznych, które wg niego uzurpowały sobie prawo do
rządzenia.

126
Ewolucja obozu piłsudczyków ewoluowała wraz z ewolucją polityki polskiej: w pierwszych latach
aprobowany był faktycznie ustrój demokracji parlamentarnej, ale później akcent padał na rzecz
państwa autorytarnego, wspartego o sprawną administrację i karne wojsko. Na pierwszy plan zaczyna
wysuwać się walka z systemem wielopartyjnym oraz krytyka „sejmowładztwa”. Popiera natomiast
silną władzę wykonawczą, na czele z prezydentem sprawującym władzę w imię dobra powszechnego
(cezaryzm, zasada wodzostwa). Autorytarne idee ustroju państwa znalazły rozwinięcie w konstytucji
kwietniowej, gdzie odrzucono zasadę zwierzchnictwa narodu, najwyższą i niepodzielną władze
złożono w ręce prezydenta.

87. Geneza, przesłanki i źródła ideologiczne włoskiego faszyzmu i

niemieckiego nazizmu.

I. Pojęcia:

Nazizm:

- Narodowy socjalizm (w skrócie nazizm) jest określeniem odnoszącym się do Rzeszy Niemieckiej od
roku 1933, czyli od czasów objęcia rządów przez kanclerza Adolfa Hitlera, choć jako ruch polityczny
narodowy socjalizm pojawił się już w roku 1919.

Faszyzm:

- Określenie faszyzm odnosi się do ustroju Włoch, wprowadzonego w tym kraju przez Benito
Mussoliniego, po jego objęciu władzy w roku 1922.

- Obecnie termin faszyzm stosowany jest również do Niemiec Hitlera, mówi się także o faszyzmie
japońskim.

- Reżimy faszystowskie przejmowały także władzę w państwach Europy Środkowej i Południowej –

w Chorwacji, Rumunii, Słowacji i na Węgrzech.

- Poza państwami faszystowskimi mówi się także o ruchach faszystowskich, które działały w
innych krajach, jak np. „Czarne Koszule” w Wielkiej Brytanii, czy „Ognisty Krzyż” we
Francji.

II. Geneza, przesłanki:

- Przyczyn powstania faszyzmu i nazizmu, a nade wszystko źródeł powszechnego poparcia,

jakie udało im się uzyskać w społeczeństwie, doszukuje się przede wszystkim w czynnikach
ekonomicznych i politycznych.

- Oba państwa – Niemcy i Włochy – zaledwie kilkadziesiąt lat wcześniej przeszły proces
zjednoczenia i stąd odczuwały silną potrzebę dorównania tradycyjnym europejskim potęgom,
a nawet zdobycia nad nimi przewagi.

- Wiele wybitnych umysłów owej epoki uznawało faszyzm i nazizm za lekarstwo przeciw
komunizmowi, czy wręcz bolszewizmowi – stanowisko to podzielało w pewnym stopniu
nawet papiestwo.

- Skutki pierwszej wojny światowej:

127
 a) Nazizm - przegrana Niemiec stanowiła z jednej strony potężny zawód dla obywateli
państwa, które chciało zbudować swą mocarstwową pozycję, z drugiej zaś wygenerowała
masy niezdolnych do pracy, pozbawionych kwalifikacji kombatantów. Ruch nazistowski był
dla nich jedyną nadzieją na odzyskanie prestiżu, uzasadniał słuszność ich frustracji,
przedstawiając ich jako ofiary wszechświatowego spisku żydowskiego kapitału i równie
żydowskiej komuny.

b) Faszyzm włoski – Królestwo Włoskie wprawdzie zakończyło I wojnę światową w obozie

zwycięzców, jednak rozgoryczenie budził fakt, iż, jak sądzono powszechnie, nie zostało ono
potraktowane sprawiedliwie na Kongresie Wersalskim i nie przypadło mu w udziale
partycypowanie w satysfakcjonującym zakresie podziału kolonii. Również we Włoszech
sytuacja kryzysowa, szczególnie w środowiskach kombatanckich była dramatyczna.

- Polityka gospodarcza:

a) Nazizm – NSDAP w Niemczech, nie bez przyczyny podkreślała swój socjalistyczny

charakter. Dzięki rozbudowanym sektorom gospodarki produkującej na potrzeb wojska, a nie
bezpośrednio na rynek państwo niemieckie było w stanie opanować sytuacje kryzysowe i
zaskarbić sobie wdzięczność robotników, dając im pracę i zabezpieczenie socjalne.

b) Faszyzm włoski – rząd faszystowski, co prawda w mniejszym stopniu, ale również

prowadził socjalną działalność.

III. Powstanie:

Nazizm:

- Historia nazizmu łączy się trwale z postacią Hitlera, najbardziej znanego polityka ruchu,
wodza (Führer) III Rzeszy. Jako ochotnik armii niemieckiej brał udział w I wojnie światowej. Po
jej zakończeniu rozpoczął działalność polityczną, wstępując w 1919 r. do nacjonalistycznej
Niemieckiej Partii Robotniczej, którą przekształcił w Narodowosocjalistyczną Niemiecką Partię
Robotniczą (NSDAP). W 1921 r. stanął na czele tej organizacji. Jako przywódca NSDAP podjął w
1923 r. próbę puczu w Monachium, po której trafił do więzienia, gdzie napisał swą główną pracę pt.
Mein Kampf (1924). Po zwolnieniu z więzienia zaczął odbudowywać NSDAP. Na początku lat 30 XX
wieku partia ta zaczęła, m.in. dzięki demagogicznym zdolnościom Hitlera, odnosić pierwsze sukcesy
w wyborach parlamentarnych. W wyniku wzrostu politycznego znaczenia NSDAP Hitler został w
1933 roku powołany na urząd kanclerza Rzeszy, który sprawował do śmierci.

Faszyzm włoski:

- Doktryna faszystowska została ogłoszona zaraz po I wojnie światowej przez Benito Mussoliniego,
który w roku w 1919 założył organizację znaną jako Związki Kombatanckie (Fasci di
Combattimento), przekształconą w roku 1921 w Narodową Partię Faszystowską (Partito Nazionale
Fascista). Głosił antyparlamentaryzm i pochwałę rządów silnej ręki. Jego bojówki – Czarne koszule
krwawo rozprawiały się z wszelką opozycją. 28 października 1922, czując siłę swojego ruchu,
zorganizował tak zwany marsz Czarnych Koszul, w wyniku którego został mianowany przez króla
Wiktora Emanuela III premierem rządu. W 1923 został mu nadany tytuł wodza (duce) Włoch.

128
IV. Źródła ideologiczne:

Nazizm:

- Głównymi ideologami nazizmu byli Adolf Hitler oraz Alfred Rosenberg. Najważniejsze dzieła,
będące źródłami ideologicznymi to: Mein Kampf A. Hitlera oraz Mit XX wieku A. Rosenberga.

- Hasłem wywoławczym była budowa Tysiącletniej Rzeszy niemieckiej – projekt zakładający podbój
przez Niemców świata i uczynienie z wszystkich nie-Germanów lub nie-Aryjczyków niewolników –
model ten nawiązywał wyraźnie do średniowiecznego Cesarstwa Rzymskiego Narodu niemieckiego.

- Za główny wyznacznik przyszłości uznano rasę i jej panowanie nad światem – stanowiło to
nadrzędny cel nazistów, dla którego sięgnąć należy po wszelkie środki. Wykorzystywano przy tym
dziwiętnastowieczne koncepcje rasistowskie i darwinizm społeczny.

Faszyzm włoski:

- Samo pochodzenie słowa faszyzm wyraźnie wskazuje na jego związek z Rzymem. Fasces
były to bowiem w starożytnym Rzymie wiązki róg z wetkniętym w środek toporem, niesione
przed konsulami, a stanowiące wyrazisty symbol, z jednej strony jedności i silnego związku,
czego wyrazem były rózgi, z drugiej zaś dominującej władzy, na co wskazywać miał topór.
Symbolika ta odpowiadała egalitarnej stronie faszyzmu, który starał się zaprezentować jako
wszechogarniający, bezkonfliktowym, powszechny i spontaniczny ruch społeczny, a
jednocześnie łączyła go z wymogiem władzy charyzmatycznego wodza.
- Głównymi ideologami włoskiego faszyzmu byli: Giovanni Gentile, Benito Mussolini i
Alfredo Rocco. Najważniejsze dzieło charakteryzujące ideologię włoskiego faszyzmu to
Doktryna faszyzmu Benito Mussoliniego.

- Poszukiwano przede wszystkim uzasadnień dla odbudowy potęgi państwa i narodu na wzór
Imperium Romanum.

- W swojej przyszłości Włosi odwoływali się do elementów kulturowych,

świadomościowych, akceptacji poczucia więzi i tradycji, które określali mianem italianita.

88. Charakterystyka ruchów faszystowskich.

Po I wojnie światowej pojawiły się we wszystkich niemal państwach Europy nowe organizacje
polityczne, które wyraźnie odróżniały się od znanych dotychczas partii politycznych. Nawet, jeśli
wprowadzały one do swoich nazw termin „partia” to stanowczo przedstawiały się jako partie nowego
typu, jako organizacje, które nie reprezentują interesów żadnej określonej grupy, czy klasy społecznej,
ale interes ogólny, powszechny, narodu, państwa, etc. Partie te zmierzały programowo do tego, by stać
się partiami masowymi, powszechnymi.
Ich organizacja była ściśle hierarchiczna i oparta na ścisłej dyscyplinie partyjnej, co znajdowało
zewnętrzny wyraz także w umundurowaniu ich członków – nosili oni organizacyjne mundury,
najczęściej koszule określonego koloru. Partie te często posiadały także oddziały zbrojne, specjalne i
różnego rodzaju bojówki. Najważniejszym jednak elementem ich organizacji był fakt, że wszystkie te
ruchy opierały się na charyzmatycznej pozycji swego przywódcy – członkowie partii zobowiązywali
się do wierności względem wodza, przyrzekali mu posłuszeństwo i uznawali go za najwyższy
autorytet.

129
 Charakter taki miały założone przez Mussoliniego „Fasci di Combattimento”, jak również powstała w
1920 r. NSDAP. Ale i w innych krajach takie ruchy istniały. Niektóre z nich były wyraźną imitacją
faszyzmu włoskiego, inne miały własną specyfikę. Wymienić wśród nich należy:
- Węgry - Węgierski Ruch Narodowosocjalistyczny (strzałkokrzyżowcy) – na czele: Ferenc Szálasi.
- Rumunia - Legion Michała Archanioła – na czele: Corneliu Zelea Codreanu.
- Belgia - Organizacja REX – na czele: Leon Degrelle.
- Hiszpania – Falanga Hiszpańska – na czele: José Antonio Primo de Rivera.
- Wielka Brytania – British Fascists – na czele: Oswald Mosley.
- Polska – Obóz Narodowo-Radykalny.¶- Finlandia – Ruch lappistów.
- Austria – organizacja Heimwehr.
Skład społeczny tych ruchów nie pozwala ich jednoznacznie zaklasyfikować – w ich szeregach
znajdowało się jednak nieproporcjonalnie więcej niż w społeczności danego narodu ludzi młodych,
bezrobotnych, rozczarowanych inteligentów jak i byłych wojskowych.
Można także wskazać na istotne zjawiska, jakie przyczyniły się – jak się wydaje – do tak
powszechnego pojawienia się tych ruchów w całej niemal Europie:
- rozczarowanie rezultatami zakończonej wojny i postanowieniami traktatu wersalskiego.
- skupienie w swych szeregach sporej części żołnierzy, którzy po demobilizacji nie mogli znaleźć dla
siebie pracy ani uzyskać odpowiadającej ich ambicjom pozycji społecznej.

- powstanie pierwszego państwa komunistycznego – podsycana stale obawa przed komunizmem,

kazała szukać nadziei w ruchach faszystowskich, które głosiły powstrzymywanie postępów
komunizmu.

89. Ideologowie faszyzmu włoskiego.

I. Giovanni Gentile (1875-1944) – filozof, profesor uniwersytetu w Rzymie, jeden z czołowych
ideologów włoskiego faszyzmu, określany ojcem faszyzmu. W latach 1919-1924 był ministrem
oświaty. Na tym stanowisku zasłynął jako twórca reformy edukacyjnej opartej na założeniach
antyscjenistycznych i antyracjonalistycznych. Za cel postawił sobie, aby idealizm stal się cechą
podstawową włoskiej edukacji, co miało zasadnicze znaczenie w indoktrynacji młodzieży w kierunku
faszystowskim. Jego najważniejsze dzieło to: Doktryna faszyzmu (1929).
- Gentile swoją myślą polityczną nawiązywał do metafizyki G.W.F. Hegla; idea oznaczała dla niego
treść aktu świadomościowego i podmiot woli. Państwo było dla niego wartością etyczną stanowiącą
„jedną konkretną wolę, świadomą swej autonomii i aktywności, działającą moralnie substancję
etyczną, mającą wartość moralnie absolutną”.
- Według Gentillego państwo przybierało formę rzeczywistej osoby, a państwo faszystowskie
powstało jako antyteza koncepcji socjalistycznych i liberalnych oraz jako idea pozytywna wyrażająca
się w uznaniu państwa za osobowość autonomiczną, która ma swoją wartość i cele, podporządkowując
interesy indywidualne zbiorowym.
- Dla faszysty wszystko jest skoncentrowane w państwie, nie ma dla niego żadnych innych wyższych
wartości. Ponadto państwo faszystowskie opierało się na systemie syndykalno-korporacyjnym,
zastępującym system państwa liberalnego. Jednostki powinny jednoczyć się na podstawie
ekonomicznej, tworząc syndykat.

130
- Doktryna faszyzmu była dla Gentillego zaprzeczeniem rozumowania abstrakcyjnego i
intelektualnego, nie była filozofią, lecz „ideą życia”, a kryterium prawdy tej idei wiązało się z osobą
wodza, którego decyzje były „sformułowane i wykonane”. Gentile twierdził, że faszyzm wyraża się
zawsze w czynie. Jego myśl polityczna znalazła uznanie w poglądach Benito Mussoliniego.
II. Alfredo Rocco (1875-1935) – profesor ekonomii politycznej, czołowy polityk i ideolog włoskiego
faszyzmu. Po I wojnie światowej jako nacjonalista wstąpił do partii faszystowskiej, stając się m.in.
jednym z główny legislatorów systemu władzy Benito Mussoliniego. Ważniejsze dzieła: Economia
liberale, ekonomia socjalista Ed ekonomia nazionale (1914), La transformazione dello Stato (1927).
- W ujęciu Rocco faszyzm był antytezą atomizmu liberalno-demokratyczno- socjalistycznego opartego
na prawno naturalnych koncepcjach XVI, XVII i XVIII wieku. Ludzkość uważał za pojęcie
biologiczne, a nie społeczne. Społeczeństwo zaś nie jest zwykłą sumą jednostek, lecz „sukcesją”
całych generacji.
- Jego hasło „jednostka dla społeczeństwa” oznaczało, że państwo faszystowskie nie niszczyło
jednostki, lecz jedynie ją sobie podporządkowywało. Wolność obywatelską jednostki, a także wszelkie
jej prawa indywidualne Rocco określał jako „przyzwolenie” państwa. Państwo faszystowskie miało
być państwem, w którym dominował obowiązek. Na tym polegał „doskonały wymiar faszyzmu:
- Według Rocco awangardę polityczną państwa stanowi aktywna i twórcza elita zrzeszona w partii
faszystowskiej, która nieustannie oświeca naród. Wyrazem antyindywidualistycznej postawy Rocco
były jego poglądy na własność prywatną, którą przedstawiał jako instytucję narodową
podporządkowaną interesom politycznym całego społeczeństwa. Do jego koncepcji odwoływali się
Benito Mussolini i Giovanni Gentile.
III. Benito Mussolini (1883-1945) – polityk, twórca i wódz włoskiego faszyzmu. W 1900 r. rozpoczął
działalność w polityczną w kółku socjalistycznym, następnie pracował jako nauczyciel i robotnik. Od
1908 r. całkowicie poświęcił się działalności politycznej w partii socjalistycznej. W latach 1915-1917
walczył na froncie, gdzie został ciężko ranny. W 1919 r. założył Związek Włoskich Kombatantów,
organizację głoszącą hasła radykalne i populistyczne. W maju 1921 roku Mussolini został wybrany na
posła do parlamentu, a w listopadzie 1921 r. przekształcił organizację kombatancką w Narodową
Partię Faszystowską. W końcu października 1922 r. zorganizował marsz na Rzym, po którym król
Wiktor Emanuel III powierzył mu urząd premiera. Od 1925 roku sprawował nieograniczoną władzę
dyktatorską jako wódz (duce). Najważniejsze dzieła: Moja autobiografia (1928), Doktryna faszyzmu
(1932), Pamiętnik z czasów wojny (1933).
- Mussolini był głównym twórcą doktryny faszyzmu, która była produktem głębokiego kryzysu
społeczno-ekonomicznego występującego po I wojnie światowej. Faszyzm absolutyzował państwo
czerpiąc inspirację od G.W.F. Hegla, rewolucyjnego syndykalizmu G. Sorela, elitaryzmu V. Pareto,
historiografii imperialistycznej A. Orianiego, nacjonalizmu E. Corradiniego i idei wodzostwa
charyzmatycznego F. Nietzschego.
- Mussolini w doktrynie faszyzmu negował oświeceniowe dziedzictw ideowo-polityczne XVII i XIX
wieku. Odrzucał indywidualizm liberalny i klasowy kolektywizm. Wyrażał gwałtowny sprzeciw
wobec demokracji opartej na zasadzie suwerenności narodu, zakładającej parlamentaryzm i wolności
obywatelskie.
- Myśl polityczną Mussoliniego cechował także radykalny antykomunizm i kult państwa, które
określał mianem totalnego. Państwo obwołał absolutem i bytem doskonałym, który istnieje sam w
sobie i przez siebie. Podkreślał prymat państwa w odniesieniu do grup społecznych oraz jednostek.
Jego dewizą stało się zawołanie: „Wszystko w ramach państwa, nic poza państwem, nic przeciw

131
 państwu”. Zasada uformowana przez Mussoliniego oznaczała legitymizację władzy państwowej do
ingerowania w teoretycznie każdy przejaw życia społecznego.
- W przeciwieństwie do poglądów Adolfa Hitlera nie był on zwolennikiem rasizmu i antysemityzmu,
niemniej jednak pod wpływem zbliżenia militarnego i politycznego z Trzecią Rzeszą wprowadził we
Włoszech ustawodawstwo rasistowskie.

90. Ideologowie niemieckiego nazizmu.

I. Adolf Hitler (1889-1945) – przywódca Trzeciej Rzeszy i ideolog narodowego socjalizmu.
Życiorys:

- Adolf Hitler urodził się w Austrii. Po nieudanej próbie podjęcia studiów w Akademii Sztuk Pięknych
w Wiedniu przeniósł się w 1913 r. do Monachium. Jako ochotnik armii niemieckiej brał udział w I
wojnie światowej. Po jej zakończeniu rozpoczął działalność polityczną, wstępując w 1919 r. do
nacjonalistycznej Niemieckiej Partii Robotniczej, którą przekształcił w Narodowosocjalistyczną
Niemiecką Partię Robotniczą (NSDAP). W 1921 r. stanął na czele tej organizacji.

- Jako przywódca NSDAP podjął w 1923 r. próbę puczu w Monachium, po której trafił do więzienia,
gdzie napisał swą główną pracę pt. Mein Kampf (1924). Po zwolnieniu z więzienia zaczął
odbudowywać NSDAP.

- Na początku lat 30 XX wieku partia ta zaczęła, m.in. dzięki demagogicznym zdolnościom Hitlera,
odnosić pierwsze sukcesy w wyborach parlamentarnych. W wyniku wzrostu politycznego znaczenia
NSDAP Hitler został w 1933 roku powołany na urząd kanclerza Rzeszy, który sprawował do śmierci.

- Skupiając w swoich rękach dyktatorską władzę Hitler przeprowadził proces „ujednolicania” życia
politycznego i społecznego w Niemczech metodami indoktrynacji, inwigilacji i terroru. Za cel
postawił sobie doprowadzenie do stworzenia wielkiego i rasowo czystego narodu niemieckiego
(polityka rasistowska i antysemicka) i zapewnienia mu odpowiedniej „przestrzeni życiowej” (polityka
podbojów terytorialnych na Wschodzie). Prowadzona przez niego polityka doprowadziła do wybuchu
II wojny światowej.

Ideologia:

- Hitler nie stworzył oryginalnej doktryny politycznej, ale miał swój światopogląd, na który składały
się różne zapożyczone koncepcje: volkinizmu, socjaldarwinizmu, geopolityki, filozofii nihilizmu i
immoralizmu, antyliberalizmu i antydemokratyzmu.

- Na czoło koncepcji Hitlera wysuwała się rasistowsko i solidarystycznie pojmowana oraz przepojona
wolą walki idea niemieckiej wspólnoty narodowej. Jej potrzeb i interesy wyznaczać miały zadania
autorytarnego i totalitarnego państwa rozumianego jako „środek do celu”, czyli do zapewnienia
rozwoju narodu. Naród, Rzesza Niemiecka i jej przywódca mieli tworzyć nierozdzielną całość.

- Funkcjonowanie tej wspólnoty powinno opierać się na zasadzie wodzostwa. Hitler domagał się
podporządkowania wszystkich aspektów życia narodu i państwa woli Führera.

- Zupełnym przeciwieństwem niemieckiej wspólnoty narodowej i największym zagrożeniem dla niej

byli Żydzi. Nie zasługiwali oni ani na miano narodu czy rasy, ani nawet na miano ludzi.

- Poglądy Hitlera wywarły po 1945 r. piętno na ideologii nazizmu i skrajnej prawicy nie tylko w RFN,
ale także w innych krajach.

132
II. Alfred Rosenberg (1893-1946) – jeden z głównych ideologów nazistowskich. Jest uważany za
twórcę takich założeń ideologicznych NSDAP, jak skrajny antysemityzm, przekonanie o wyższości
rasy aryjskiej, teoria Lebensraumu (przestrzeni życiowej dla narodu niemieckiego na obszarach
wschodnich) czy dążenie do obalenia traktatu wersalskiego. W procesie norymberskim skazany na
karę śmierci. Jego najważniejsza praca to: Mit dwudziestego wieku (1930).

- Rosenberg pragnął uchodzić za czołowego filozofa nazistowskiego, konkurując z innymi ideologami

NSDAP w tworzeniu koncepcji rasistowskich i antysemickich.

- Ostrzegał on przed „żydowskim niebezpieczeństwem”, do przejawów którego zaliczył bolszewizm,

masonerię, liberalizm, pacyfizm, kapitalizm itp. Za wytwór Żydów uważał nawet katolicyzm. Z
poglądów Rosenberga wyłania się wizerunek Żyda jako człowieka przebiegłego, chciwego,
bezwzględnego i leniwego.

- Taki typ osobowości miał stanowić szczególne zagrożenie dla rasy nordyckiej (germańskiej), której
przymioty Rosenberg podniósł do rangi absolutu. Zaliczał do nich duchowość, mistycyzm, poczucie
piękna, szlachetność, honor, odwagę, ofiarność, siłę i inne wartości. Rosenberg wierzył, że do rasy
nordyckiej i opartej na niej „niemieckiej wspólnocie narodowej” należeć będzie przyszłość świata.
Rasa nordycka była dla Rosenberga główną siłą sprawczą procesu dziejowego. Wszystkie zresztą
osiągnięcia w historii uważał za dzieło tej rasy.

- Choć „filozofia” rasy Rosenberga była wyśmiewana nawet przez samych nazistów, to jednak jej
autor uparcie dowodził i bronił aż do końca II wojny światowej swoich racji i przekonań. Do
niektórych koncepcji Rosenberga odwołują się współcześnie neonaziści. Bardziej popularne są jednak
wśród nich koncepcje Hitlera.

III. Joseph Goebbels (1897-1945) – niemiecki minister propagandy i oświecenia publicznego w

rządzie Adolfa Hitlera, członek ścisłego kierownictwa NSDAP, w ostatnich dniach życia kanclerz
Rzeszy. Jeden z najbliższych współpracowników oraz doradców Hitlera. Jego rola w kształtowaniu
poglądów nazistowskich w społeczeństwie niemieckim jest niebagatelna. Szczególne zasługi uzyskał
na polu kreowania Hitlera na bohatera, tworząc kult jednostki uwielbianej przez obywateli III Rzeszy.
W wyniku jego sugestii Hitler zaczął używać tytułu Führer.

91. Państwo i prawo w faszyzmie i nazizmie.

Faszyzm i nazizm wykazują te same cechy w kwestii państwa i prawa, dlatego nie ma potrzeby
opisywać ich osobno.
Państwo:
- W świetle faszyzmu państwo nie jest produktem historycznego rozwoju, lecz tworem
ponadnaturalnym, wysnutym z „ducha narodu”. Składniki pozytywistycznej definicji państwa –
„terytorium, ludzkość i władza” – zostały przez ideologów faszyzmu zastąpione odpowiednio
pojęciami „przestrzeni życiowej” (Lebensraum), „zbiorowości narodowej” (Volksgemeinschaft) i
„zasadą wodzostwa” (Führerprinzip).
- „Przestrzeń życiowa” to obszary, które „zbiorowość narodowa” powinna uzyskać kosztem innych
narodów na drodze zbójeckich podbojów. Faszyzm przekreślał sens pacyfizmu.
- Państwo faszystowskie jest utożsamiane w tej doktrynie z pragnieniami „zbiorowości narodowej”.
Nie naród jednak tworzy państwo, lecz państwo ukształtowało naród. Państwo jest potęgą sterującą
wolą jednostek ludzkich, popychając je w kierunku ekspansji terytorialnej. „Państwa, które tego celu
nie realizują, opierają się na błędnych założeniach, co więcej, samo ich istnienie jest poronione”.

133
 - Cała najwyższa władza państwowa ma źródła personalne i skupia się w osobie wodza. „Wódz ma
zawsze rację”, a jego wola jest najwyższym prawem. Charyzmatyczny wódz stoi ponad państwem,
które jest aparatem służącym do realizacji jego woli. Sam wódz nie podlega nikomu i nikt go nie
kontroluje. Ponieważ akt polityczny stoi wyżej od prawa, suwerenny wódz nie może być skrępowany
prawem.
- W świetle faszyzmu organizacja państwowa tworzy z partią faszystowską jedną całość. Faszyzm
pochwala państwo silne, centralistyczne, hierarchiczne, biurokratyczne i totalitarne. Totalitarny
charakter polega na wszechogarniającej regulacji ludzkich zachowań, łącznie, na ile to tylko możliwe,
ze sferą życia duchowego i psychicznego. Totalitarną organizację zapewnia militaryzacja wielu stron
życia społecznego, oparta na siłach paramilitarnych uzbrojonych i umundurowanych członków partii
faszystowskiej.
- Podstawą organizacja życia gospodarczego państwa faszystowskiego jest korporacjonizm.
Korporacje – ciała skupiające przedsiębiorców i robotników – miały realizować ideę solidarności
społecznej pojmowanej jako antidotum na marksistowską teorię walki klasowej.
Prawo:
- Przywódcy faszystowscy odnosili się z niechęcią do prawa i prawników. W państwie faszystowskim
prawo to akt woli wodza. Faszystowskie nauki prawnicze ograniczały się do uzasadnienia panującego
bezprawia, często stając się po prostu zwykłą propagandą.
- Hitler pisał: „Państwo totalitarne nie ścierpi różnicy między prawem a moralnością”. To zatarcie
różnicy między prawem a moralnością miało na celu umożliwienie kontroli nawet przeżyć
indywidualnych.
- Faszyści odrzucili burżuazyjno-liberalną zasadę formalnej równości wobec prawa, głosząc
równocześnie zasadę nierówności prawnej ras i narodów. Odrzucili też demokratyczne instytucje
prawne i metody rządzenia, liberalne wolności i swobody obywatelskie.
- Faszystowska teoria prawa międzynarodowego wskazywała wojenną drogę do panowania nad
innymi narodami. Doktryna prawa karnego stanęła na straży twardej i bezwzględnej dyscypliny
społecznej. Nauki prawnicze uzasadniały potrzebę nierówności społecznej oraz dobrowolnie
interpretowały prawo.

92. Autorytaryzm i jego ideologiczne uzasadnienia w XX wieku.

W Europie międzywojennej upowszechniła się krytyka systemu parlamentarno-demokratycznego.
Ugrupowania głosiły hasła zniesienia bądź ograniczenia parlamentaryzmu, rządów silnej ręki.
Autorytaryzm chciał przyznania większej roli władzy wykonawczej. Od obywateli wymagał biernego
posłuszeństwa. Odwoływał się do interesu narodowego i do nacjonalizmu. Nie odrzucał religii,
kultury, itp. Autorytarny reżim nie likwidował rządów prawa, choć prawo było niekiedy bardzo
surowe. Ideologie autorytarne czerpały z tradycji konserwatywnej, z zasady unikania rewolucji, nie
mobilizowały mas. Opierały się na tradycyjnych elitach. Tradycjonalizm wyrażał się m.in. w tym, że
prawa wyborcze miały przysługiwać nie każdej jednostce, ale np. ojcu, który reprezentował rodzinę.
Bardzo ostro krytykował demokrację mówiąc, że są to rządy mas. Państwo było podobne do rodziny,
gdzie nikt się nie kłóci i nikt nikomu władzy nie odbiera, bo jest ona w ręku autorytetu, który z kolei
nie ma innego celu niż dobro owej rodziny, czyli narodu. „Państwo winno być silne, ażeby mogło nie
posługiwać się gwałtem”. Autorytaryzm żądał od jednostek podporządkowania się politycznego, ale
nie żądał „całego człowieka”.

134
93. Pojęcie totalitaryzmu i cechy ustrojów totalitarnych.
Totalitaryzm (łaciński totalis - cały, całkowity), forma sprawowania rządów, a zarazem uzasadniająca
ją teoria, która polega na całkowitym podporządkowaniu, jednostki i wszelkich przejawów życia
społecznego władzy państwowej, wskutek czego człowiek staje się jedynie funkcją państwa lub
społeczeństwa. Totalitaryzm to całkowite zaprzeczenie indywidualistycznego - liberalizmu,
głoszącego absolutną suwerenność jednostki wobec społeczeństwa.
Cechą ustroju o charakterze totalitarnym jest wykluczający wszelką demokrację bezwzględny
autorytet władzy państwowej, a realizowane przez tę władzę cele stają się celami wszystkich legalnie
działających organizmów społecznych. Stąd też niemożliwe jest istnienie jakichkolwiek niezależnych
od władzy struktur pośrednich (organizacji społecznych, partii politycznych, ale również oświaty,
zakładów pracy, kościołów, rodziny). Władza w takim ustroju sprawowana jest poza wszelką kontrolą
prawną, a odgórnie narzucony przymus w stosunkach państwo-obywatel łamie szereg podstawowych
praw człowieka. Również w stosunkach międzynarodowych państwo totalitarne dąży do stałego
rozszerzania stref swoich wpływów.
Państwo totalitarne charakteryzuje m.in.:
 autokratyzm,
 powszechna indoktrynacja za pomocą centralnie kierowanej propagandy,
 całkowite podporządkowanie społeczeństwa przez wprowadzenie systemu kontroli policyjnej
opartego na terrorze,
 uniformizacja (ujednolicenie) form życia społeczeństwa,
 wprowadzenie monopolu oficjalnej ideologii,
 zmonopolizowanie władzy państwowej, która jest skupiona w rękach jednej partii (np. partii
komunistycznej) lub masowego ruchu politycznego (np. faszystowskiego),
 centralne sterowanie gospodarką.
Za totalitaryzm uważa się model ustrojowy hitlerowskich Niemiec (nazizm), Związku Radzieckiego,
zwłaszcza w czasach stalinowskich (stalinizm), a także państw Europy Wschodniej (do 1956). Pojęcie
totalitaryzm wprowadził B. Mussolini.

94. Geneza nazizmu według Ericha Fromma

Erich Fromm (1900-1980)- Jeden z głównych krytyków totalitaryzmu, twórca psychoanalizy
humanistycznej. Ważniejsze prace to:
1.”Ucieczka od wolności”
2. „Zdrowe społeczeństwo”
Wg. F. o społeczeństwie decyduje jego większość, która wywiera wpływ na pozostałych członków
grupy społecznej. Ponadto ludzie posiadają stałą skłonność do bezpieczeństwa. F. tłumaczył, że
jednostki chcą wolności , ale boją się jej, bo wolność oznacza pełną odpowiedzialność, a więc nie
można zapewnić pełni bezpieczeństwa, dlatego też jednostki „uciekają od wolności” i szukają
schronienia w autorytetach, w zamkniętych systemach, które zwalniają od ciężarów wolności.
Dlatego też w Niemczech możliwy był nazizm, ponieważ w niemieckiej klasie średniej nastąpiło
zjawisko „ucieczki od wolności”, ułatwiające akceptację osoby dyktatora.
Geneza nazizmu na podstawie „Ucieczki od wolności”

Zanim F. przystępuje do rozważań nad psychologiczną podstawą sukcesów hitleryzmu, na wstępie

przeprowadza pewne zróżnicowanie.

135
 Otóż część ludności niemieckiej ugięła się przed hitlerowskim reżimem, nie stawiając silniejszego
oporu, ale nie dając się też przekonać do hitlerowskiej ideologii ani praktyk politycznych. Grupę tę
stanowiła głownie klasa robotnicza, oraz liberalna i katolicka burżuazja. Pomimo znakomitej
organizacji, szczególnie wśród klasy robotniczej, grupy te, choć od samego początku aż po rok 1933
nie przestawały wrogo odnosić się do hitleryzmu, nie okazały wewnętrznego oporu, jakiego należało
oczekiwać zgodnie z ich politycznymi przekonaniami. Bodźcem skłaniającym do lojalności wobec
rządu narodowych socjalistów stało się dla szerokich rzesz ludności objęcie władzy przez
Hitlera. Dla milionów ludzi, rządy Hitlera stały się identyczne z „Niemcami”. Z chwilą objęcia
przezeń władzy zwalczanie go oznaczało wykluczenie siebie ze społeczności niemieckiej. Kiedy
inne partie polityczne przestały istnieć, tylko partia hitlerowska stanowiła Niemcy, a wszelka
opozycja wobec niej oznaczała opozycję wobec Niemiec.
W przeciwieństwie do postawy negacji lub rezygnacji, jaką przybrała klasa robotnicza oraz liberalna i
katolicka burżuazja, niższe warstwy klas średnich, składające się z drobnych kupców, rzemieślników i
niższych urzędników, gorąco powitały ideologię hitlerowską.
 Spory wpływ na rozwój ideologii nazizmu wywołał okres powojenny, który spowodował
upadek ekonomiczny klasy średniej (inflacja z 23 i kryzys po 29).
 Ponadto istotną wagę miały względy psychologiczne: klęska poniesiona w wojnie i upadek
monarchii.
 Inflacja odegrała tutaj podwójną rolę: ekonomiczną i psychiczną. Była śmiertelnym ciosem
zarówno w zasadę oszczędzania jak i autorytet państwa.
 Ostatnia twierdza bezpieczeństwa klas średnich-rodzina- także została rozbita. Rozwój
powojenny, w Niemczech podważył autorytet ojca oraz moralność dawnych klas
średnich. Młode pokolenie robiło, co mu się żywnie podobało. Upadek dawnych społecznych
symbolów autorytetu, takich jak monarchia i państwo, wpłynął na los autorytetów
indywidualnych- mianowicie rodziców. Skoro tamte autorytety, wobec których rodzice
wpajali im respekt, okazały się słabe to i sami rodzice musieli stracić prestiż i autorytet.
 Kolejnym źródłem hitleryzmu był także lęk, izolacja i bezsilność dawnych klas średnich. Owe
psychologiczne warunki nie stanowiły „przyczyny” hitleryzmu- stworzyły one jego ludzką
bazę, bez której nie mógłby się rozwinąć. Analizując całość zjawiska narodzin i zwycięstwa
hitleryzmu trzeba uwzględnić zarówno warunki ściśle ekonomiczne i polityczne, jak
psychologiczne. Fromm opisuje tutaj jedynie rolę, jaką przedstawiciele wielkiego przemysłu i
na wpół zbankrutowane junkierostwo odegrało w zwycięstwie hitleryzmu. Bez ich pomocy
Hitler nigdy by nie doszedł do władzy, z tym że poparcie ich wynikało znacznie bardziej ze
zrozumienia własnych interesów ekonomicznych aniżeli z przyczyn psychologicznych.
 W erze powojennej monopolistyczny kapitał zagroził klasom średnim, w szczególności
niższym warstwom. Napełniło je to lękiem a tym samym nienawiścią, wpadły w panikę a
jednocześnie wraz z żądzą władzy nad słabymi ogarnęła je tęsknota za
podporządkowaniem się. Zupełnie inna klasa wykorzystała te emocje dla stworzenia reżimu,
który miał pracować dla jej własnych interesów. Skutecznym narzędziem do tego celu okazał
się Hitler, ponieważ łączył w sobie cechy z którymi niższe klasy średnie mogły się uczuciowo
i społecznie utożsamia
Fromm wykazuje, że osobowość Hitlera, jego nauki oraz system hitlerowski wyrażają skrajną
formę struktury charakteru autorytarnego. Istotę autorytarnego charakteru określił jako
jednoczesną obecność popędów sadystycznych i masochistycznych. Przez sadyzm F. rozumie
dążenie do nieograniczonej władzy nad drugą osobą, połączone z żądzą niszczenia a przez
masochizm- chęć roztopienia się we wszechogarniającej potędze i uczestniczeniu w jej mocy i chwale.

136
Ideologia ta zrodziła się z osobowości, która wskutek poczucia niższości, nienawiści do życia jest
glebą sado-masochistycznych skłonności. Ideologia ta zwracała się do ludzi, których na skutek
podobnej struktury charakteru owe nauki pociągały i fascynowały.

95. Wyjaśnianie przyczyn totalitaryzmu przez H. Arendt, K. R.

Poppera, R. Arona.
1. Hannah Arendt (1906-1975).
a) Dzieło pióra H. Arendt pt. Korzenie totalitaryzmu uzyskało duże znaczenie; zawierało
zdecydowaną krytykę rozwiązań liberalnych (odmiennie od Poppera).
b) Podstawą dociekań autorki dotyczących totalitaryzmu było skonfrontowanie zasad, na
jakich opierała się cywilizacja antyczna z tymi, które mają swe źródło w Oświeceniu:
oświeceniowa tradycja została poddana znaczącej krytyce, gdyż opierała się ona na
sprowadzeniu człowieka jedynie do uczestnika procesu produkcji, co niwelowało
znaczenie wspólnoty.
c) Uczestnictwa w sferze publicznej pozbawiła człowieka prywatność i subiektywność.
d) Według Arendt życie w sferze publicznej pozytywnie wpływa na poczucie tożsamości
jednostki, gdyż wzbogaca i kształtuje to jej osobowość.
e) W Oświeceniu odnaleźć można według autorki początki degeneracji człowieka,
sprowadzenie go do poziomu zadufanego w sobie i egoistycznego wytwórcy dóbr
materialnych; ponadto unicestwiona została wolność, gdyż prawdziwa wolność to nie
wyzwolenie od pewnych ograniczeń, a wolność tworzenia, działania, odpowiadania na
wyzwania (co jest możliwe tylko we wspólnocie).
f) Sfera publiczna jest domeną równości i swobodnej wymiany myśli przez ludzi –
obywateli demokratycznej wspólnoty + rzymska triada: tradycja, autorytet, religia
(dalsza historia cywilizacji europejskiej to dzieje upadku autorytetu władzy).
g) Totalitaryzm jest całkowitym zaprzeczeniem wyżej przedstawionego modelu życia
politycznego, gdyż twórcza aktywność człowieka zostaje w nim podporządkowana
realizacji utopijnej wizji.
h) Powstanie totalitaryzmu to bezpośredni wynik niepowodzenia rewolucji burżuazyjnej,
gdyż w jej efekcie wprawdzie zagwarantowano ludziom formalne prawa, ale nie
zaktywizowano ich do działaniach w ramach wspólnoty politycznej, co przyniosło w
wieku XIX nacjonalizm, rasizm, imperializm, a szczególnie antysemityzm oraz dyktat
biurokracji (co zastąpiło funkcjonowanie sfery publicznej, a w dalszej kolejności także
sfery prywatnej jednostki).
i) Doszło do całkowitego rozbicia wspólnoty na grupy, wzajemnie się zwalczające,
wyznające różne ideologie i reprezentujące różne interesy. Poszczególne grupy zaś za
racjonalne uznały stosowanie siły i okrucieństwa.
j) Na gruncie pozbawionym więzi i tradycji wyrosło zjawisko całkowicie odmienne od
wcześniejszych form ustrojowych – totalitaryzm (jego sukces to umiejętność skupienia
rozproszonych, zatomizowanych i skłóconych mas). Zjawisko to dotyczyło wg Arendt
hitlerowskich Niemiec oraz stalinowskiego ZSRR, wyłączając faszystowskie Włochy, w
których nie było wszystkich znamion totalitaryzmu.

137
 2. Karl Raimund Popper (1902-1994).
a) Najbardziej znane dzieło Poppera to Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie, w którym
Popper krytykuje społeczeństwa zamknięte (totalitarne). Ponadto znanym dziełem jest też
Nędza historyzmu.
b) Przedmiotem swej krytyki Popper uczynił systemy doktrynalne, które według niego były
poprzedniczkami wszelkich koncepcji totalitarnych. Do wadliwie skonstruowanych
systemów Popper zaliczył wszystkie te, które zakładają istnienie praw historycznych i
uznają możliwość prognozowania biegu historii (w tym krytyka wielkich filozofów:
Platona, Arystotelesa, Hegla i Marksa, którzy mieli błędne przeświadczenie, iż historia
ma sens);
c) Na proces badawczy składa się sformułowanie teorii o charakterze rozwiązań
tymczasowych i poddanie ich rygorystycznemu dedukcyjnemu testowaniu,
ukierunkowanemu na falsyfikację, a nie na potwierdzenie hipotezy – odrzucanie hipotez
to rozwój nauki.
d) Rozwój dziejów zależy od rozwoju wiedzy, a rozwoju wiedzy nie można przewidzieć; z
tego powodu nie ma możliwości stworzenia naukowego modelu rozwoju dziejów; próby
przebudowy świata według takich modeli doprowadziły w wieku XX do powstania
totalitaryzmu – komunistycznego i nazistowskiego.
e) W Społeczeństwie otwartym i jego wrogach Popper wskazał na systemy doktrynalne,
głoszące tezę o panowaniu reguł historii nad dziejami społeczeństw ludzkich i o
konieczności podporządkowywania się ich nakazom. W starożytnej Grecji były początki
zarówno reguł społeczeństwa otwartego (demokratyczne Ateny), jak i zamkniętego
(przeciwnik demokracji - Platon i inni w/w).
f) Powstanie ustroju ateńskiego było krokiem w stronę wolności człowieka, zaś system
stworzony przez Platona zbliżał ludzi do powrotu do warunków społeczności plemiennej.
Demokracja spowodowała rozwój handlu – kontakt ze światem i rozwój krytycznego
myślenia jednostki (indywidualizmu). Człowiek stał się sam odpowiedzialny za własne
decyzje.
g) Tylko wolność myślenia umożliwia wypracowanie systemu etycznego opartego na
prawdziwej interpretacji pojęcia dobra. W społeczeństwie zamkniętym zaś myślenie
zastąpione jest wiarą magiczną i strachem przed naruszeniem jakiegokolwiek tabu. Strach
ten przenoszony jest na przyszłe pokolenia. Władza jest zamkniętą elitą i działa poza
wszelką społeczną kontrolą; może w dodatku poddawać obywateli licznym represjom.
h) Społeczeństwo zamknięte jest stabilne, cechuje je brak rozwoju; przedstawiciele
władzy się go boją (o swoją pozycję) oraz sami obywatele (świadomość złamania jakiejś
ukrytej głęboko, choć niepojętej zasady).
i) Polityka państwa jest represyjna, zamknięta, kontroluje się obywateli, stosuje cenzurę w
celu większego zniewolenia ludzi. Sztywna i niezmienna hierarchia w państwie ułatwia
zaś kontrolę nad obywatelami (system kar i nagród).
j) Totalitaryzm według Poppera podobny jest do państwa przedstawionego w koncepcji
Platona: tępi się w nim indywidualizm (określając jako egoizm), chodzi bowiem o brak
sprzeciwu wobec narzuconego celu historycznego, którego realizację przedstawia się jako
dobro najwyższe.
k) Można wprawdzie podjąć działania w celu nadania sensu historii, ale tylko w oparciu o
panowanie rozumu, sprawiedliwość, równość i kontrolę nad międzynarodową zbrodnią
(liberalizm).

138
 3. Raymond Aron (1905-1983).
a) główny krytyk ustrojów totalitarnych, zwłaszcza komunistycznego;
b) według Arona zaspokojenie potrzeba socjalnych oraz realizacja „wolności od biedy”
spowodowałaby wygaśnięcie atrakcyjności takich ideologii;
c) system monopartyjny jest jednym z najważniejszych zagrożeń wolności jednostki,
gdyż jest on podobny do samego totalitaryzmu, w którym znoszone są podstawowe prawa
i wolności człowieka w imię ideologicznych celów;
d) jego zdaniem idea komunizmu po II wojnie światowej pełniła rolę „świeckiej religii”,
która rekompensowała niedostatki ustroju kapitalistycznego;
e) odrzucenia ideologii totalitarnych Aron domagał się ze względu na wartość najwyższą –
wolność jednostki; sama wolność według Arona jest zarówno prawem, jak i
obowiązkiem (każdy należy do siebie i podlega tylko sobie, ale w granicach
wyznaczonych mu przez potrzebę przetrwania zbiorowości społeczno-politycznej);
instytucjonalną gwarancją wolności jest monteskiuszowska koncepcja trójpodziału władzy
oraz nakaz wykluczenia jednostek uprawnionych do swobodnego kształtowania sytuacji
prawno-politycznej pozostałych członków społeczeństwa;
f) w komunizmie nie występuje jak w liberalnej demokracji polityczna gra między partiami
politycznymi, rządem i różnymi grupami społecznymi, zaś sama partia polityczna
reprezentuje de facto tylko klasę rządzącą, a nie klasę robotniczą (jak zapowiada);
g) w liberalnej demokracji mamy legalizm, pluralizm i wolna grę rynkową, zaś w
komunizmie dominuje rewolucja zamiast konstytucji, ideokracja, monopol władzy,
biurokratyzacja i ograniczenie wolności obywateli; Aron opowiadał się za modelem
państwa dobrobytu.

96. Gandhi i metoda satyagrahy.

 Mohandas Karamchand Gandhi - ur.1869, zm.1948. Filozof, mąż stanu, duchowy przywódca
indyjski, głowa ruchu narodowego, który doprowadził do odzyskania przez Indie niepodległości
(1947). Dzieła: Freedom's Battle, Writings and Speaches, Autobiography i in.
 Jego zasadą było działanie bez stosowania przemocy w walce o prawa społeczne i polityczne
Indusów.
 Filozofia Gandhiego wyrasta ze źródeł religijnych i jest odbiciem hinduistycznych i buddyjskich
wyobrażeń o przeznaczeniu człowieka. Postrzegał świat przez dwa przeciwstawne czynniki:
hinsę (przemoc, siła fizyczna, destabilizacja) i ahinsę (moc życia, promieniowanie duchowe,
młodość - moc, która doprowadziła do powstania ziemi i społeczności). Walka i przenikanie się
tych sił najlepiej odzwierciedlają procesy społeczne i polityczne. Człowiek dąży do ahinsy wtedy,
gdy nie stosuje przemocy, okazuje szacunek wszystkiemu, co żyje, jest życzliwy, praktykuje
ubóstwo i miłosierdzie.
 Gandhi stosował metodę satyagrahy ("uchwycenie prawdy"). Jest to rodzaj pokojowej
rewolucji, pozwalającej na rozwiązanie wszystkich problemów nękających ludzkość.
 Elementami satyagrahy były perswazja i zasada biernego oporu (odmowy współpracy,
cywilnego nieposłuszeństwa) stosowana wobec władz brytyjskich (np. "marsz solny"
wymierzony w angielską ustawę o monopolu solnym, wprowadzenie kołowrotków do chłopskich
domów, głodówki, wiece) okazała się bardzo skuteczna i przyniosła Indiom wolność.

139
  Według Gandhiego państwo ma uprawnienia do nacjonalizacji, konfiskaty mienia i
organizowania produkcji przemysłowej. Opowiadał się za demokracją, choć był niechętny
parlamentaryzmowi.
 Dążenia Gandhiego na gruncie społecznym: eliminacja systemu kastowego, równouprawnienie
Indusów, obrona godności kobiet. Jego poglądy był w najwyższym stopniu nieortodoksyjne,
zawierały bowiem elementy liberalne.
 Koncepcje Gandhiego nazywane są socjalizmem indyjskim lub agrarnym.

97. Kościół katolicki wobec komunizmu, faszyzmu i nazizmu.

 W zagadnieniach nr 97, 98, 99 wykorzystana została dodatkowa literatura:

- M. Sadowski Państwo w doktrynie papieża Leona XIII;
- J. Majka Katolicka nauka społeczna.
 Papieże, o których mowa poniżej i w kolejnych zagadnieniach (w nawiasach okres pontyfikatu):
Pius IX (1846-1878), Leon XIII (1878-1903), Pius XI (1922-1939), Pius XII (1939-1958), Jan
XXIII (1958-1963), Paweł VI (1963-1978), Jan Paweł II (1978-2005).
 Podstawowe informacje, zagadnienia, pojęcia, problemy pomocne w zrozumieniu poniższych
zagadnień.
a) Nowoczesna myśl chrześcijańska rozwijała się w wielu nurtach od początku XIX wieku.
Kościół z trudem przystosowywał się do nowej sytuacji społeczno-politycznej w
zrewolucjonizowanej Europie.
b) Pius IX popierał starą politykę legitymizmu i ostro potępiał idee liberalne swoich czasów.
c) Sobór Watykański I odbywał się w latach 1869-1870, później został przerwany przez
wkroczenie wojsk włoskich, zaś sam Pius IX określił się wtedy „więźniem Watykanu”. Sobór
uchwalił dogmat o nieomylności papieża w kwestiach wiary.
d) Błogosławieństwo Stolicy Apostolskiej dla stosunków kapitalistycznych zostało udzielone po
raz pierwszy za pontyfikatu Leona XIII, pierwszego papieża, który zrozumiał nieodzowność
polityki aggiornamento (uwspółcześnienia) w kościele (sam termin aggiornamento częściej
jednak wiąże się z pontyfikatami Jana XXIII i Pawła VI oraz Soborem Watykańskim II).
e) W 1929r. Pius XII zawarł z Włochami Mussoliniego traktaty laterańskie, regulujące
sytuację prawną i międzynarodową Państwa Watykańskiego.
f) Sobór Watykański II obradował w latach 1962-1965 i odbył się w czterech sesjach
soborowych – pierwszej przewodniczył Jan XXIII, zaś trzem kolejnym Paweł VI. Prace
toczyły się w 10 komisjach.
g) Personalizm – filozofia osoby ludzkiej, ujmująca człowieka jako niepowtarzalny byt
cielesno-duchowy, w którym oba elementy wzbogacają się wzajemnie, człowiek zaś
zobowiązany jest do dbałości o rozwój swej osobowości, do czego środkiem jest poznawanie
świata i kontakty z innymi ludźmi. Filozofia personalizmu jest tworem dwóch wybitnych
filozofów katolickich: Jacquesa Maritaina oraz Emanuela Mouniera.

1. Należy zauważyć, że początkowo papieże (dziewiętnastowieczni; do pontyfikatu Leona XIII)

nie zauważali różnicy między socjalizmem a komunizmem i pojęć tych używali zamiennie
(często obok masonerii, anarchizmu, etc.) – potępiali te doktryny jako bezbożne, sprzeczne z
rozumem, zuchwałe i błędne.

140
 2. Pius IX.

Komunizm krytykowany był przez Watykan już dosyć wcześnie, bo już przez Piusa IX w 1864r. w
encyklice Quanta Cura wraz z dołączonym do niej tzw. Syllabusem (pełna nazwa – Syllabus
Errorum) czyli spisem błędów cywilizacji współczesnej potępionych przez Kościół (aż 80 tez
uznanych za sprzeczne z nauką Kościoła). W dokumencie tym zostały potępione między innymi idee
wolności religijnej oraz rozdziału państwa od Kościoła. Potępiono także socjalizm, komunizm,
indywidualny liberalizm, tajne stowarzyszenia, towarzystwa biblijne i liberalne towarzystwa
duchownych.

3. Początkowo głównym motywem potępienia socjalizmu była nie tyle treść samych doktryn, co
ich konspiracyjno-spiskowa metoda działania przeciwko legalnej władzy. Elementy te
stworzyły w świadomości Kościoła przekonanie, że socjalizm jest niebezpieczny, nie
podejmowano jednak studiów nad samą doktryną i jej celami, a wskazywano tylko
niebezpieczeństwa ze strony socjalizmu aż do roku 1878.

4. Leon XIII.

Encyklika Quod Apostolici muneris (Encyklika przeciwko socjalizmowi) Leona XIII z 1878r.
zawierała ostrą krytykę socjalizmu, dokonaną niespełna 11 miesięcy po objęciu przez niego urzędu.
Już wtedy papież do kręgu „barbarzyńskich” ideologii zaliczył socjalistów, komunistów oraz
nihilistów.
Leon XIII w encyklice Rerum Novarum (1891) zawarł zdecydowaną krytykę socjalizmu
(komunizmu) jako rozwiązania fałszywego. Twierdził, że własność wspólna jest szkodliwa dla
robotnika (wynika z zazdrości), jest ponadto ten pogląd niesprawiedliwym; zadaje bowiem gwałt
prawnym właścicielom, psuje ustrój państwa i do głębi wzburza społeczeństwo, sprzeciwia się prawu
natury, szkodzi rodzinie (własność gwarantuje i pobudza jej rozwój), wreszcie wprowadzenie
własności wspólnej grozi społecznym rozstrojem, gdyż wzmaga a nie redukuje zawiści, niszczy
bodźce do dobrej pracy i jednostkowe talenty. Własność prywatna uznana została za zasadę
fundamentalną. W konsekwencji prowadzi do powszechnej niedoli i ogólnego zamieszania w
państwie powodując ucisk i niewolę obywateli. Według Leona XIII równość pomiędzy ludźmi
ogranicza się do faktu, że wszyscy ludzie wywodzą swój początek od Boga i wszyscy przez Niego
będą sądzeni, zaś na Ziemi istnieje naturalna nierówność, co jest przyczyną podziału na biednych i
bogatych. Papież krytykował też hasła socjalistyczne podważające nierozerwalność małżeństwa, gdyż
rozpad rodziny powoduje także upadek porządku społecznego i politycznego. Leon XIII potępiał
walkę klas, nadmierny interwencjonizm państwowy, a zwłaszcza hasła zniesienia własności
prywatnej, wskazując na możliwe negatywne następstwa takich działań i stwierdzając, że system taki
byłby niesprawiedliwy.
W swej ostatniej encyklice Graves de communi (Encyklika o demokracji chrześcijańskiej) z 1901r.
papież ostrzegał przed skutkami działania socjalistów, którzy umiejętnie infiltrują grupy społeczne
słowem i pismem, negują zasady religii katolickiej oraz mówią wyłącznie o prawach, a nie
obowiązkach człowieka, co przyciąga do ich ruchu rzesze ubogich oraz naiwnych ludzi.
Leon XIII był wielkim orędownikiem tomistycznej teorii prawa, przypominając, iż władza pochodzi
od Boga.
Według papieża Leona XIII każdy socjalizm to doktryna antyreligijna, wymierzona w fundamenty
moralności i prawa Kościoła katolickiego. Ponadto jest to doktryna nieuczciwa i odciągająca ludzi od

141
 Boga. Komunizm i socjalizm, głosząc hasło walki klas, wzywa ponadto do zburzenia istniejącego
ładu społecznego.

Leon XIII do dziś uważany jest za twórcę katolickiej nauki społecznej.

5. Pius XI.

Obojętny wobec ideologii totalitarnych nie pozostawał też papież Pius XI, który poddał je krytyce w
trzech osobnych encyklikach – faszyzm, a zwłaszcza komunizm i nazizm. Faszyzmowi zarzucał
bałwochwalcze ubóstwienie państwa, komunizmowi barbarzyństwo i bezbożnictwo, nazizmowi zaś
przecenianie czynników rasowych oraz brak miłości bliźniego. Pius XI znany jest także przede
wszystkim jako propagator idei korporacjonizmu.
Pełnej krytyce komunizm został poddany przez Piusa XI w encyklice Divini Redemptoris z 1937r. (O
bezbożnym komunizmie). W dokumencie tym sprawą pierwszej wagi był ateizm i agresywna
antyreligijność komunizmu. Materializm marksistowski sprowadzał świat wyłącznie do materii i
odmawiał udziału w nim jakichkolwiek elementów duchowych. "Nieuchronność dziejowa" zmierza do
syntezy społeczeństwa klasowego. Drogą do tego miałaby być walka klasowa, która zaostrzona ten
proces przyśpieszy. Takie pojmowanie świata przez komunistów było nie do przyjęcia ze względu na
szerzenie nienawiści i szału zniszczenia. Komunizm prowadzi według papieża do zniewolenia
człowieka i oderwanie go od fundamentu moralnego skazując go na pastwę ślepych namiętności.
Quadragesimo anno - encyklika społeczna papieża Piusa XI ogłoszona w 1931r. Ogłoszona w 40.
rocznicę ogłoszenia encykliki Rerum novarum papieża Leona XIII. Pius XI wyraził w encyklice troskę
o los ludzi żyjących z pracy własnych rąk. Potwierdził, że socjalizmu nie można pogodzić z
prawdziwym chrześcijaństwem, czyli wiarą katolicką, jako że socjalizm zakłada niesprawiedliwe
podzielenie owoców pracy. Również nadmierny liberalizm nie jest uczciwy, gdyż prowadzi jedynie
do gromadzenia kapitału, bez dbałości o ludzi.
Papież Pius XI napiętnował ideologię hitleryzmu w encyklice Mit brennender Sorge (niem. Z palącą
troską) z 1937r., dotyczącą sytuacji Kościoła w III Rzeszy, krytykując teologiczne aspekty polityki
prowadzonej przez Niemcy rządzone przez Hitlera. Encyklika rozpoczyna się od protestu przeciw
naruszeniom konkordatu zawartego w 1933 roku między nazistowskim rządem Niemiec a Stolicą
Apostolską. Stawiając serię tez Pius XI odcina się od nazizmu i potępia jego pogańskie tendencje
oraz ideę wyższości rasy i państwa nad nauką Kościoła. Wzywa niemieckich katolików do oporu
wobec hitlerowskiej ideologii.
6. Pius XII.

Bezwzględne potępienie komunizmu, socjalizmu, marksizmu było niezmienne w nauczaniu Kościoła.

W przemówieniu radiowym z 24 XII 1942r. Pius XII wskazując na konieczność sprawiedliwego
ładu społecznego, potwierdził raz jeszcze, że posługując się zawsze pobudkami religijnymi, Kościół
potępił różne systemy marksistowskiego socjalizmu i dzisiaj je również potępia, jako ze jest to jego
trwałym prawem i obowiązkiem, chronić ludzi przed prądami i wpływami, które narażają na
niebezpieczeństwo ich wieczne zbawienie. W roku 1949 dekretem Świętego Oficjum nałożona została
ekskomunika na komunistów i tych, którzy system ten wspierają.

Kościół, reprezentowany przez papieża Piusa XI a potem Piusa XII, nigdy nie popierał żadnego z
totalitarnych ustrojów. Prawdą jest, ze dopiero po objęciu władzy przez faszystów został uregulowany
stosunek miedzy Włochami, a Watykanem (traktaty laterańskie 1929r.), jednakże umożliwiło to de
facto zaistnienie państwa Watykan.

142
To samo tyczy się Piusa XII nazywanego Papieżem Hitlera. Jest to znaczne przekłamanie historyczne.
W rzeczywistości papież ten działał na rzecz wolności narodów, wspierał ruchy partyzanckie, w tym
AK. Na terenie Stolicy Apostolskiej ukrywali się Żydzi po najeździe Niemców na Włochy. Jednak
faktycznie ten papież nieco zbagatelizował zagrożenie faszyzmem, uważając, ze dla Europy większym
jest komunizm i to z nim otwarcie walczył.
W swojej encyklice Summi Pontificatus (encyklika o solidarności ludzkiej i państwie totalitarnym)
Pius XII potępił rozpętanie II wojny światowej przez totalitaryzm Niemiec nazistowskich i ZSRR.
Jednak papież nie wymienił z nazwy ani tych państw, ani systemów politycznych w nich
panujących. Krytykę zawarł w sugestywnych słowach przeciw odejściu ludzi od wiary w Boga i od
zasad prawa naturalnego, regulującego stosunki międzyludzkie i międzynarodowe. Pius postrzegał
ustroje totalitarne raczej nie jako źródło zła, ale następstwo upadku moralnego ludzkości.
Pius XII jako pierwszy z papieży opowiedział się po stronie demokracji – konsekwencja przyjęcia
personalistycznych założeń (patrz wyżej: personalizm). Demokracja uznana została przez niego za
zaporę przeciwko odrodzeniu się ustrojów totalitarnych

7. Jan XXIII i Paweł VI (więcej informacji w zagadnieniu nr 98).

Do dziś kontrowersje budzi stanowisko Kościoła względem komunizmu za pontyfikatów Jana XXIII i
Pawła VI. Choć papież Jan XXIII jeszcze w encyklice Mater et Magistra (szczegółowe omówienie w
zag. nr 98) krytykuje komunizm, to w późniejszych latach krytyka nie jest już tak wyraźna. Było to
wynikiem kompromisu zawartego między Stolicą Apostolską, a przedstawicielami radzieckiej Cerkwi
- warunkiem uczestnictwa sowieckich przedstawicieli prawosławnych w Soborze Watykańskim II
było milczenie Kościoła katolickiego na temat komunizmu (umowa w Metz z września 1962 r.). Z
drugiej strony papież Jan XXIII ekskomunikował 3 stycznia 1962 roku Fidela Castro, powołując się
na pochodzący z 1949 roku dekret papieża Piusa XII, zakazujący katolikom popierania rządów
komunistycznych.
Także poglądy papieża Pawła VI budziły kontrowersje ze względu na milczenie o komunizmie.
Ostatnio wielkie kontrowersje wzbudziła też informacja jakoby Paweł VI uważał, że komunizm na
polu społecznym realizował postulaty ewangeliczne (informacja niezweryfikowana). Paweł VI
dopiero po weryfikacji swych poglądów (po 1968r.) skrytykował marksizm w liście Octogesima
adveniens (szczegółowe omówienie w zag. nr 98). Faktem jest, że zarówno Jan XXIII i Paweł VI
nie chcieli otwartego konfliktu z ZSRR i dlatego nigdy otwarcie i wyraźnie nie skrytykowali
komunizmu.

8. Jan Paweł II (encykliki społeczne szerzej omówione w zagadnieniu nr 99).

Z kolei papież Jan Paweł II wielokrotnie krytykował w swych encyklikach naukę marksizmu-
leninizmu oraz socjalizmu i komunizmu. W przekonaniu papieża dobro i godność osoby ludzkiej
zakotwiczonej we wspólnocie musi stanowić istotne kryterium wszystkich programów, systemów czy
ustrojów. Jednym z czynników wpływających na to kryterium jest praca ludzka (szerzej o tym w
zagadnieniu nr 99 – przyp. aut.). Zdaniem Jana Pawła II katolicka nauka społeczna nie jest żadną
drogą pomiędzy liberalnym kapitalizmem a marksistowskim kolektywizmem, a refleksją na sytuację
człowieka w świetle wiary i tradycji Kościoła. W stulecie wydania przez papieża Leona XIII encykliki
Rerum novarum, Jan Paweł II ogłosił encyklikę Centesimus annus, w której docenił wkład Leona XIII
w budowanie katolickiej nauki społecznej oraz odrzucił proponowane przez marksistów rozwiązania,
wskazując na to, że kompromis między marksizmem, a chrześcijaństwem jest niemożliwy. Papież

143
 wielokrotnie tez krytykował tzw. teologię wyzwolenia – ruch teologiczny powstały po II Soborze
Watykańskim, który odwoływał się do idei marksistowskich.
Niekiedy zarzuca się papieżowi, iż popierał prawicowych dyktatorów, o czym świadczyć miała
między innymi wizyta u Augusto Pinocheta. Należy jednak zauważyć, iż podczas pielgrzymki do
Chile Jan Paweł II nie wyraził zgody na zdjęcie z dyktatorem, a także podczas swego przemówienia
nie wyraził poparcia ani dla junty wojskowej, a wręcz przypominał o prawach człowieka, które nie
powinny być łamane.

98. Jan XXIII, Paweł VI i aggiornamento.

1. Jan XXIII.
a) Już w 1959r. ukazała się encyklika papieża Jana XXIII Ad Petri cathedram, zapowiadająca
zwołanie soboru powszechnego. Choć decyzja ta zbudziła zdziwienie (sądzono, że sobór już
nie będzie więcej zwoływany, gdyż na Soborze Watykańskim I uchwalono dogmat o
nieomylności papieża w 1869r.); okazało się jednak, że stworzenie Kościoła soborowego było
trzonem polityki Jana XXIII wobec świata, określonej w tej samej encyklice mianem
aggiornamento – uwspółcześnianie.
b) Uwspółcześnienie przejawiało się w następujących działaniach:
 zewnętrznych form działalności papiestwa (udzielanie wywiadów, przyjmowanie
gości, działalność dyplomatyczna, etc.);
 rozwój ekumenizmu (dialog międzyreligijny) – Jan XXIII ogłosił po wstąpieniu na
Stolicę Apostolską apel Do drogich odłączonych braci, następnie powołany został
Sekretariat do Spraw Jedności Chrześcijan, a sam papież nakazał przeprowadzenie
badan naukowych, mających na celu ustalenie stopnia winy, jaką za rozłam Kościoła
ponosi Kościół rzymski (de facto przyznanie, że wina leży po obu stronach);
 zwołanie Soboru Watykańskiego II.
c) W siedemdziesiątą rocznicę wydania przez Leona XIII encykliki Rerum novarum, w 1961r.
Jan XXIII ogłasza encyklikę Mater et Magistra (Mistrz i Nauczycielka). Encyklika ta
zwracała uwagę na dynamikę przemian we współczesnym świecie. Encyklika ta nie
formułowała potępienia doktryn i praktyki ustrojowej socjalizmu i komunizmu (por.
zagadnienie nr 97 – przyp. aut.). Zawierała jednak krytykę ideologii niepełnych i błędnych,
koncentrując się na głoszonym przez nie laickim widzeniu państwa i społeczeństwa.
Potępienie faszyzmu z kolei zostało uznane za nieaktualne, gdyż ideologia ta po wojnie de
facto zanikła. Papież skrytykował w swej encyklice też liberalną ideę państwa jako „stróża
nocnego”. Zasady społeczno-moralne zawarte w encyklice to:
 humanizm chrześcijański (koncepcja człowieka, uwzględniająca jego cel ostateczny
i nadprzyrodzone powołanie),
 personalizm chrześcijański (godność i dobro osoby ludzkiej nienaruszalnym
kanonem działania)
 zasada dobra wspólnego,
 zasada pomocniczości i jej uzupełnienie – zasada słuszności,
 idea humanistycznej struktury społeczeństwa (każda wspólnota jest tworem ludzi,
którzy wchodzą w jej skład, i tylko o tyle i w takim stopniu jest ona prawdziwą
społecznością, o ile jej członkowie świadomie i w sposób wolny uczestniczą w życiu i
działaniu),
 zasada proporcjonalności rozwoju społecznego.

144
 d) Jan XXIII łączył zatem wezwanie do tolerancji względem odmiennych postaw
światopoglądowych, z apelem o bezkompromisowość w zachowaniu własnych poglądów;
ponadto nakazywał katolikom prezentować obiektywizm i życzliwość oraz pełna gotowość do
współpracy ze wszystkimi dla osiągnięcia dobra.
e) W 1963r. Jan XXIII ogłosił encyklikę Pacem in terris (Pokój na Ziemi) - po raz pierwszy
pojawił się w encyklice adres do wszystkich ludzi dobrej woli. Encyklika wzbudziła ogromne
zainteresowanie, gdyż było to zaproszenie do dialogu, który wykraczałby poza granice
Kościoła, prowadzonego w duchu personalizmu. Papież w encyklice tej postawił sobie
pytanie, gdzie szukać należy przyczyn ciężkich doświadczeń polityki światowej XX wieku.
Doszedł do wniosku, iż jest to przede wszystkim problem moralny, przyczyną zaś jest rozbrat
polityki i moralności. Tezy encykliki:
 twierdzenie wyjściowe: warunkiem koniecznym, korelatem pokoju, jest ład,
porządek w świecie, a przede wszystkim między ludźmi (założenie, iż istnieje Boży
plan rządzenia i kierowania światem, a realizacja tego planu jest właśnie warunkiem
pokoju);
 wszystko, co stworzył Bóg, odzwierciedla Jego nieskończoną mądrość;
 tradycyjnemu określeniu pozycji państwa jako subsydiarnej względem jednostki i
uznaniu prymatu inicjatywy prywatnej, towarzyszyć zaczęły postulaty dotyczące
zwiększania socjalnej funkcji państwa na sposób właściwy rozwiązaniom państwa
opiekuńczego;
 podstawową tezą encyklikę jest teza o prawie naturalnym, rozumianym w sposób
tomistyczny; Prawo Wieczne jest jedynym planem porządku wszechświata, zaś
prawa naturalne jest podstawą ładu wszelkiej ludzkiej społeczności;
 bezpośrednią racją formalną porządku świata społecznego jest dobro wspólne
społeczności podporządkowanej, jego zaś bezpośrednim celem jest ochrona godności
osobowej człowieka – druga podstawowa teza encykliki: teza o naturalnej i
nadprzyrodzonej godności człowieka;
 oprócz dwóch w/w ogólnych zasad encyklika odwołuje się do czterech zasad
szczegółowych (zasady realizacyjne ładu społecznego): prawdy, sprawiedliwości,
miłości, wolności.
f) Obie encykliki Jana XXIII uzupełniają się wzajemnie pod względem treści oraz reprezentują
tego samego ducha czynnego uniwersalizmu, tę samą wiarę w człowieka, zaufanie do
osiągnięć jego umysłu, otwarcie na te osiągnięcia i wysoką ocenę ich wyników.

2. Sobór Watykański II.

a) Obrady Soboru zainaugurowane zostały jesienią 1962r.
b) Cztery sesje Soboru przyniosły dorobek w postaci uchwalenia wielu dokumentów. Katolicka
nauka społeczna obecny jest w dużej części owych dokumentów, a szczególnie w:
 Konstytucji o Kościele w świecie współczesnym – Gaudium et spes;
 Dekrecie o środkach masowego przekazywania myśli – Inter Mirfica;
 Deklaracji o prawie osoby ludzkiej do wolności społecznej i cywilnej w sprawach
religijnych – Dignitatis humanae.
c) Sobór otwarł się także na dialog z Żydami oraz Kościołem prawosławnym (zdjęcie klątwy z
1054r.). Jednocześnie papież Paweł VI (1965r.) uznał Kościół rzymski za współwinny
rozłamu w chrześcijaństwie.
d) Dokumenty soborowe nie zawierają potępienia doktryny komunistycznej, ani tez praktyki
politycznej i społecznej państw komunistycznych (por. zagadnienie nr 97 – przyp. aut.).

145
 Gaudium et spes (Radość i nadzieja) niechętnie odwołuje się do wcześniejszego nauczania
Kościoła, wyjątek czyniąc dla nauczania Piusa XII. Kościół obecny w świecie pilnie śledzi
„znaki czasu”, tzn. wszystkie fakty i wydarzenia historyczne, zmieniające się sytuacje
społeczne oraz osiągnięcia ludzkiej myśli, traktując je jako wezwanie do nowych poszukiwań
i wypracowania nowych rozwiązań odwiecznych problemów i nowych sposobów działania w
duchu Ewangelii.
e) Ateizm po raz pierwszy nie został bezrefleksyjnie potępiony, a poddany analizie; nowością
było ponadto uznanie współwiny osób wierzących za szerzenie się w świecie postaw
ateistycznych w sytuacji, gdy osoby te winne są niewłaściwego nauczania, przekazywania
zasad wiary lub gdy ich postępowanie nie stanowi budującego przykładu chrześcijańskiego
życia.
f) W konstytucji Gaudium et spes zauważono też negatywne następstwa materialnego rozwoju
dzisiejszego świata, w tym zjawisko tzw. kryzysu wzrostu, przejawiającego się w zaostrzeniu
kontrastów w poziomie życia miedzy poszczególnymi grupami ludzi i krajami, a także w
powiększaniu się dystansu miedzy rozwojem materialnym, a duchowym. Według Soboru
wiąże się to z dyskryminacją ze względu na płeć, rasę, pozycję społeczną, język, religię, co
stoi w sprzeczności z zasadą równości oraz zasadą sprawiedliwości społecznej. Konkluzja
pierwszej części konstytucji: Kościół popiera dobre aspekty dynamizmu społecznego.
Część druga konstytucji zawiera szczegółowe uwagi dotyczące m.in. problemu rozwodów,
wolnych związków i kontroli urodzeń.

3. Paweł VI.
a) Paweł VI kontynuował dzieło uwspółcześniania Kościoła rozpoczęte przez Jana XXIII i Sobór
Watykański II. Najpowszechniej znane są zmiany liturgiczne, przede wszystkim likwidacja
Świętego Oficjum i utworzenie w jego miejsce Kongregacji do spraw Doktryny Wiary,
zniesienie indeksu ksiąg zakazanych, uproszczenie ceremoniału, likwidacja dworu
papieskiego, odebranie przywilejów i stanowisk dziedzicznych, które na dworze papieskim
istniały od stuleci; w samej kurii zaś wprowadzono wiek emerytalny i dokonano jej
reorganizacji.
b) Encykliki ogłaszane przez Pawła VI na początku pontyfikatu należy charakteryzować jako
postępowe pod względem społecznym i tradycjonalistyczne pod względem moralno-
obyczajowym.
c) Encyklika o charakterze społecznym to Ecclesiam suam z 1964r., i przede wszystkim,
Populorum progressio (O rozwoju ludów) z 1967r. Encyklikę tą uznaje się za dokument, w
którym papiestwo, najbardziej zdecydowanie w dziejach, wyraziło swoją aprobatę dla
postępu.
d) Encyklika Populorum progressio:
 wezwanie o pomoc dla narodów proletariackich (powołanie papieskich komisji
Iustitia et Pax oraz Caritas Internationalis);
 w nawiązaniu do poglądów Jana XXIII wyrażenie zaufania do takich organizacji, jak
ONZ, FAO, Międzynarodowa Organizacja Pracy;
 analiza sytuacji krajów postkolonialnych oraz ostrzeżenie przed zjawiskiem
neokolonializmu, nacjonalizmu i rasizmu;
 myśl przewodnia: zaakcentowanie, iż postęp jest procesem nieprzypadkowym,
sens jego bowiem sprowadza się do tego, że skierowany jest on ku Bogu;
 dokonując dzieła postępu człowiek wkracza na drogę doskonałości i szczęścia
wiecznego;

146
  encyklika odznaczała się daleko posuniętym radykalizmem społecznym; papież
dopuszczał w obronie sprawiedliwości społecznej nawet użycie przemocy; ponadto za
niedopuszczalne uznał wywłaszczenie;
 Paweł VI stwierdza, że wszyscy ludzie mają prawo dostępu do dóbr i bogactw
ziemskich oraz udziału w dorobku cywilizacji, zaś prawom tym odpowiadają
określone obowiązki.
e) Papież Paweł VI musiał dokonać rewizji poglądów po wydarzeniach z 1968r. W Kościele w
wyniku aggiornamento doszło do polaryzacji stanowisk – część wiernych zaczęła domagać się
z jednej strony postulatów lewicowych, np. zniesienia celibatu, dopuszczenia kobiet do
kapłaństwa, z drugiej strony zaktywizowały się stronnictwa konserwatywne, negujące reformy
Jana XXIII, Pawła VI i całego Soboru Watykańskiego II (początek ruchu tzw. lefebrystów od
nazwiska swego przywódcy Marcela Lefebvre’a).
f) W osiemdziesiątą rocznicę wydania przez Leona XIII encykliki Rerum novarum Paweł VI
opublikował list Octogesima adveniens. List ten daleki był od optymistycznej wizji postępu
zawartej w encyklice Populorum progressio:
 Paweł VI skoncentrował się w nim na plagach ówczesnego świata, wskazywał m.in.
na zaludnienie wielkich aglomeracji, bandytyzm, narkomanię, bezrobocie,
powszechnie stosowaną aborcję, etc.;
 zanikają więzi międzyludzkie;
 z powodu powyższych plag cierpią głównie najsłabsi członkowie społeczeństwa –
robotnicy, kobiety i młodzież, niepełnosprawni, imigranci, mniejszości rasowe i
etniczne;
 pojawia się w tym liście nieobecne od wielu lat w nauczaniu społecznym Kościoła
(patrz zagadnienie nr 97 – przyp. aut.) potępienie marksizmu i jego współczesnych
odmian;
 papież zwrócił tez uwagę, że wielu katolików zostaje zwolennikami odrodzonej myśli
liberalnej, zapominając o jej laickich i racjonalistycznych korzeniach;
 list wskazywał też na idee określone jako utopijne (nawiązanie do ruchów
młodzieżowych), których cele papież określił jako pozorną drogę wyjścia z trudnej
sytuacji, a społeczeństwo w tych ideach określił jako oddane ideałom utylitarnym;
 nawet opiewany w Populorum progressio postęp potraktowany został sceptycznie,
gdyż papież zauważył, iż często przeradza się on w wyścig w celu pozyskania dóbr
materialnych;
 owa krytyczna ocena rzeczywistości doczekała się kontynuacji w encyklikach Jana
Pawła II.

99. Jan Paweł II o pracy ludzkiej.

1.) Jan Paweł II:
a) przybierając imiona poprzedników jawił się jako kontynuator dzieła budowy Kościoła
soborowego, jednakże zajął on pozycję bardziej zachowawczą w porównaniu z dwoma
poprzednimi pontyfikatami (tradycjonalistyczne stanowisko w kwestiach moralno-
obyczajowych);
b) w encyklikach Jana Pawła II dominuje krytyczna ocena współczesności, kontrastująca z
wiarą w postęp prezentowaną przez jego poprzedników;
c) papież wziął na siebie obowiązek ostrzegania, aby postulowana przez Pawła VI
cywilizacja miłości nie została zastąpiona przez kulturę śmierci;

147
 d) Jan Paweł II był wybitnym personalistą, filozofem i pisarzem, zaś w encyklikach swoich
zawierał liczne refleksje filozoficzne, wątki nauczania społecznego umieszczając na ogół
na dalszym planie;
e) Encykliki Jana Pawła II, w których problematyka społeczna odgrywa znaczącą rolę to:
Laborem exercens (1981), Solicitudio rei socialis (1987) i Centessimus annus (1991).

2.) Laborem exercens – encyklika wydana w 90. rocznicę ogłoszenia przez Leona XIII encykliki
Rerum novarum.
a) W encyklice tej własność została sprowadzona do roli służebnej wobec pracy, jest ona
instrumentem, praca zaś przyczyną sprawczą. Praca dominuje nad kapitałem – człowiek zaś
niewątpliwie ma wyższość nad rzeczą. Dlatego groźne są sytuacje, gdy kapitał góruje nad
pracą.
b) Papież nie kwestionuje własności prywatnej, funkcjonuje ona obok propagowanych przez
papieża rozmaitych form uspołeczniania i współwłasności środków pracy.
c) Jan Paweł II doświadczony komunizmem przestrzega przed sytuacją, kiedy własność
prywatna przechodzi w inne ręce niż właściciele – wąskiej grupy osób, które dysponują
własnością rzekomo w imieniu całego społeczeństwa, a w istocie dla własnych celów.
d) Papież wypowiedział się z kolei pozytywnie o tzw. pracodawcy pośrednim, funkcjonującym
w praktyce państw i międzynarodowych organizacji gospodarczych, regulującym stosunki
zatrudnienia, pracy i płacy, powściągającym dążenia bezpośrednich pracodawców do
maksymalizowania swych zysków i wyrównującym dysproporcje, także w wymiarze
międzynarodowym.
e) Tradycyjnie pojmując funkcję rodziny, papież dopomina się o prawa dla kobiet, które
rezygnując z kariery zawodowej powołanie swoje widza w życiu rodzinnym, by nie były one
dyskryminowane, a w przypadku, gdy podejmą one pracę, aby umożliwiono im zarówno
realizację obowiązków zarówno zawodowych, jak i macierzyńskich (rodzinnych).
f) Praca przede wszystkim jest wartością podmiotową, swe źródło ma zaś w naturze
człowieka, stąd tez powinno się wspierać pracę osób niepełnosprawnych.
g) Najistotniejsze stwierdzenie encykliki: duchowy wymiar pracy – dotyczy pracy jako:
 podstawy istnienia rodziny;
 źródła międzyludzkiej solidarności;
 środka samorealizacji i doskonalenia człowieka;
 łącznika między jednostką, a ukształtowaną historycznie i kulturowo wspólnotą
społeczeństwa i narodu;
 uczestnictwa w dziele Stwórcy oraz znaku wspólnoty z Jezusem.
3.) Solicitudo rei socialis – encyklika wydana w 20. rocznicę wydania przez Pawła VI listu
Populorum progressio.
a) Jan Paweł II w tej encyklice stwierdza, że zapowiadany przez Pawła VI postęp nie nastąpił.
b) Warunki życia wielu ludzi się pogorszyły, nadal utrzymują się podziały w świecie,
materialistyczna postawa (lepiej mieć niż być).
c) Laicyzacja świata pozbawia go wskazówek wyjścia z kryzysu. Wskazówki te można odnaleźć
w nauce Kościoła.
d) Wnioski:
 ludzie współcześni żyją w strukturach grzechu, które sami stworzyli;
 między ludźmi, wspólnotami, ludami i narodami, a także państwami zachodzi
współzależność, która nie musi być oceniana jako fakt negatywny, a wręcz

148
 przeciwnie – rosnąca świadomość tej współzależności może być uważana za wartość
pozytywną.
4.) Centessimus annus – ostatnia w pełni społeczna encyklika, wydana przez Jana Pawła II w setną
rocznicę ogłoszenia przez papieża Leona XIII encykliki Rerum novarum.
a) Głównym tematem encykliki był upadek światowego systemu komunistycznego.
b) Kościół oferuje pomoc, ochronę i opiekę robotnikom, którzy mogą poczuć się zagrożeni w
świecie neokapitalistycznych wartości.
c) Konsekwencją upadku komunizmu według papieża będzie spotkanie pomiędzy Kościołem a
ruchem robotniczym.
d) Papież proponuje umocnienie międzynarodowych struktur strzegących pokoju i praw
jednostki, a także współdziałających w odbudowie zniszczonych gospodarek tych państw, dla
których okres powojennej rekonstrukcji zaczął się de facto dopiero na progu lat 90.
e) Istotny element encykliki stanowi wyliczenie niebezpieczeństw, jakie mogą spotkać jednostkę
w postkomunistycznej rzeczywistości, szczególnie zaś chodzi o zjawisko konsumizmu, który
jest skutkiem „zachłyśnięcia się” możliwościami korzystania z dóbr materialnych, jakie
oferuje gospodarka kapitalistyczna.
f) Obszerne fragmenty encykliki poświęcone zostały kwestiom gospodarczym, rozpatrywanym
w kontekście rozważań na temat własności i niesprawiedliwego rozdziału dóbr. Kościół
odmawia zatem egzystowania takich systemów gospodarczych i społecznych, które
rezygnują z prób wprowadzenia systemu sprawiedliwego.
g) Choć Jan Paweł II ostro krytykował komunizm, obwiniając go o degradację wielu obszarów
życia obywateli, to odnalazł jednak w tym systemie pewne pozytywy (po raz pierwszy w
społecznym nauczaniu Kościoła), wskazując na jego walkę z bezrobociem oraz troskę o
ubogich (choć absolutnie systemu tego nie aprobował!).

100. Pozytywizm prawniczy – John Austin, Rudolf von Ihering i Georg

Jellinek.
1. POZYTYWIZM PRAWNICZY

 pozytywizm prawniczy:
a) Anglosaski (J. Austin, Herbert L. A. Hart)
b) Kontynentalny (Karl M. Bergbohm, R. von Ihering, G. Jellinek)
 prawo  zbiór norm tworzonych przez państwo
 pozytywizm prawniczy  doktryna prawnicza państwa upatrującego w prawie:
- istotny czynnik stabilizujący ustrój polityczny,
-czynnik rozstrzygający bieżące konflikty w coraz bardziej różnicującym się
społeczeństwie,
-stwarzający sprawne struktury administracyjne, nieodzowne wobec komplikowania się
stosunków społecznych i wzrostu aktywności państwa
 rola prawa
-stwarzanie bezpieczeństwa prawnego
-dostatecznie stabilny system, oparty na uporządkowanym systemie wartości naczelnych
-jasny
-możliwie zupełny
-podstawa do przewidywania decyzji podejmowanych na podstawie tworzących ten
system norm

149
  Rozdział pojęciowy między prawem a moralnością
 Moralna ocena prawa nie jest zadaniem nauk prawnych
 Z twierdzeń logicznych nie da się w drodze operacji wyłącznie logicznych wyprowadzić
sądów powinnościowych
 świat bytu ~ rzeczywistość empiryczna ~ poznawalna (kognitywizm)
 świat powinności ~ nonkownitywizm w kwestii poznawania wartości oraz norm
 Wybór wartości aktem czyjejś decyzji
 Pozytywiści łączyli prawo z państwem nie uznając żadnych form prawa wcześniejszych
aniżeli te, które powstały w państwie

2. JOHN AUSTIN (1790-1859)

 JURYSPRUDENCJA ANALITYCZNA
 Angielski filozof prawa, adwokat
 Twórca jurysprudencji, odmiany pozytywizmu prawniczego
 jurysprudencja analityczna  wprowadzała do działalności orzeczniczej zasady analizy
semantycznej i reguły wnioskowania opartego na logice formalnej, w szczególności na
zastosowaniu sylogizmu
 Ważniejsze prace:
-„The Privince of Jurisprudence Determined”
-,, The Uses of the Study of Jurisprudence”
-,,Lectures of Jurisprudence: Or the Philosophy of Positive Law”
 cel J.A.: przeanalizowanie podstawowych pojęć i instytucji występujących w brytyjskim
systemie prawnym
 prawo – konteksty:
a) Właściwy:
 Reguły zachowania ustanowione przez „myślącą istotę” dla innej „myślącej
istoty”, nad którą ma władzę:
1. Prawa ustanowione dla ludzi przez Boga (prawo boskie, prawo natury)
2. Prawa ustanawiane przez ludzi dla innych ludzi (prawa ludzkie):
-reguły pochodzące od osób działających we własnym imieniu i którym
adresaci norm są zwyczajowo posłuszni
-reguły pochodzące od osób działających z upoważnienia kogoś innego
b) Niewłaściwy:
 Pewne konieczności występujące w świecie przyrodniczym/ społecznym niezależnie
od ludzkiej woli/ świadomości (np. prawa fizyki, ekonomii)
 Reguły występujące wśród ludzi, niepoparte sankcją państwową, powstałe dzięki
woli/ na zasadzie ich dorozumianej, dobrowolnej akceptacji (określa się je prawami w
sposób niepoprawny, ze względu na ich bliskie podobieństwo do prawa we
właściwym sensie (np. reguły mody, kodeksy honorowe, prawo międzynarodowe) –
tzw. pozytywna moralność (tj. zespół opinii, zwyczajów i przesądów panujących w
danej społeczności)
 prawo – rozkaz, poparty przez sankcję, który został wydany przez suwerenną władzę
 prawo sensu stricte  jedynie prawo pozytywne, czyli system wzajemnie uwarunkowanych
reguł, będących zbiorem popartych sankcją rozkazów wydanych z woli suwerena
(woluntarystyczna teoria prawa jako rozkazu suwerena)

150
 Swą wolę ustawodawca może wyrazić nawet milcząco, nie sprzeciwiając się obowiązującemu
zwyczajowi (common law, precedensy sądowe), czy prawu wydanemu przez swoich
poprzedników
 Suweren wyraża przez prawo swoją wolę
 Nic nie pozwala na ograniczanie suwerena w stanowieniu prawa, ani co do treści, ani zakresu,
chociażby to ograniczenie było zawarte w normach konstytucyjnych
 Suweren w każdej chwili może dowolnie zmienić nadane przez siebie wcześniej,
obowiązujące prawo
 W kształtowaniu treści prawa ustawodawca ma się kierować rozumowaniem racjonalnym,
nie lekceważąc przy tym głosów społeczeństwa
 Nawet jeśli suweren nie będzie respektował w swoim działaniu norm sprawiedliwości,
moralności – nie jest to powód, by podważyć obowiązywanie wydanego przez niego prawa
 Reguła (norma) – charakter generalny i abstrakcyjny
 orzecznictwo ma dostosowywać normy ogólne do konkretnych przypadków
 suweren – podmiot władzy zwierzchniej (jednostka/ zbiorowość), któremu zwykł się
podporządkować ogół społeczeństwa, odmawiający takiego podporządkowania komukolwiek
innemu
 suweren:
a) De iure  określony przez przepisy suwerena
b) De facto  odkrywany dzięki badaniu faktów społecznych (tylko ten miał istotne
znaczenie dla badań nad prawem
(Suweren de facto – pierwotny wobec porządku prawnego. Choć nie podlegał nikomu, nie
tworzył prawa w dowolny sposób, gdyż był zobowiązany do uwzględnienia racjonalnej
kalkulacji i opinii publicznej)
 Kwestionowanie:
- prawa międzynarodowego (wg Austina prawem nie były uregulowania między dwoma
suwerennymi władzami)
- praw podmiotowych (nie miały charakteru imperatywnego, gdyż ich źródłem było prawo
natury, a nie rozkaz)
 Normy konstytucyjne, regulujące obowiązki suwerena wobec obywateli  normy moralne
(konstytucja nie mogła wiązać w sposób prawnie skuteczny woli ustawodawcy)

3. RUDOLF VON IHERING (1818-1892)

 Przedstawiciel pozytywizmu prawniczego
 Twórca jurysprudencji socjologicznej
 Ważniejsze prace:
-„Duch prawa rzymskiego”
-„Walka o prawo”
-„Cel w prawie”
 Pojmowanie prawa przez R.I.
-jurysprudencja pojęciowa  jurysprudencja socjologiczna (jurysprudencja interesu)
- do końca lat 50. XIX w. : prawno-pojęciowy kierunek historycznej szkoły prawa 
„ogólna nauka natury” prawa + wewnętrzna rozumność prawa ucieleśniona w prawie
rzymskim
 „DUCH PRAWA”:
-podstawy formalno- dogmatycznej metody badawczej

151
 - dogmatyka prawa powinna sama z siebie rozwijać „organizm” prawa i poprzez wyższą
jurysprudencję- „konstrukcję”* odkrywać nowe pojęcia i zasady prawne
*(niższe szczeble prawniczego poznania: ANALIZA i KONCENTRACJA)

[HIERARCHIZACJA DOCIEKAŃ PRAWNICZYCH- szczeble:

1) analiza – cel: posegregowanie materiału, wyodrębnienie ze zdań prawnych kwestii
ogólnych i szczególnych
2) koncentracja – formułowanie zasad prawnych, systematyzujących porządek
prawny, stanowiących podstawę określenia logicznych zasad konstrukcji prawa, a
nade wszystko jego celu
3) konstrukcja – synteza dwóch poprzednich etapów; powstaje system prawny,
wewnętrznie niesprzeczny, nienaganny, a nawet „piękny” pod względem
językowym i odpowiadający wymogom rzeczywistości społecznej ]

- teoria niezależna od społeczeństwa i idei prawnej

-jurysprudencja pojęciowa
-metodologia pseudo-naturalno naukowa (ostry kontrast z duchowo-naukowym
założeniem szkoły historycznej: prawo nie powstaje samowolnie, w sposób despotyczny,
ale rozwija się powoli, stopniowo - jako rozumna całość)
 Tzw. moment celu („prawnoteoretyczne nawrócenie”)
 Nawiązanie do:
-pozytywistycznych koncepcji A. Comte’a
-pozytywizmu prawniczego J. Austina
-utylitaryzmu J. Benthama
 prawo  zwykły produkt zmieniających się celów, który wybija się w walce, a poprzez
logikę wywnioskowany być nie może
 Człowiek nie rodzi się z poczuciem prawa i moralności, ale z odbiciem, refleksem
chwilowej – prawnej i społecznej rzeczywistości
 „CEL W PRAWIE”:
- próba wyjaśnienia prawa wg jego socjologicznych podstaw
- prawu, obok celu, służy inny czynnik społeczny: przymus
-znaczenie siły w tworzeniu prawa
-przymus nie jest czynnikiem towarzyszącym prawu, lecz pierwotnym, z którego prawo
powstało
-prawo-definicja:
a) formalna (wzór obowiązujących w państwie norm przymusu)
b) materialna (suma gwarantowanych przez państwo warunków życia społeczeństwa) 
definicja Iheringa
- konieczność realizacji, a jednocześnie pogodzenia ze sobą zmiennych i ewoluujących
interesów jednostki i społeczeństwa jako całości
-cel jako interes (prawo to normy ochraniające interesy), także jednostkowy (
wprowadzenie do nauki prawa elementów psychologii, zbliżenie koncepcji Iheringa do
utylitaryzmu w ujęciu podobnym do Benthama)
-„walka o prawo” – każde prawo jest prawem wywalczonym; walka o prawo to
niekończąca się walka o sprawiedliwość

152
  formalizm prawniczy – rygorystyczne zachowanie formy prawa sprzyja wolności,
rozumianej jako porządek społeczny i ochrona tego porządku przed zagrożeniami
zewnętrznymi i wewnętrznymi
(R.I. poddał krytyce bezwzględny formalizm, jednak pozostał pozytywistą, gdyż
podzielał złożenia dotyczące uznania wyłączności prawa obowiązującego)
 Nie istnieje coś takiego jak prawo naturalne
 Socjologia prawa:
-społeczeństwo i państwo może urzeczywistniać swoje cele tylko na gruncie
koincydencji egoistycznych i ponadindywidualnych interesów
-zaprzeczenie autonomii prawa
-zwrot w kierunku materialistycznych albo darwinistycznych teorii społecznych
(ostatecznie Ihering nie poszedł tak daleko, widział on w historii „objawienie Boga” i
urzeczywistnienie moralności)
-wpływ na stworzenie „jurysprudencji interesu” i nowoczesnej szkoły prawa karnego

4. GEORG JELLINEK (1851-1911)

 przedstawiciel pozytywizmu prawniczego

 ważniejsze prace:
-„System podmiotowych praw publicznych”
-„ Prawo nowoczesnego państwa”
-„Ogólna nauka o państwie”
 teoria prawa jako „etycznego minimum”
 prawa podstawowe pochodzą z walki o wolność religijną i wolność sumienia
 psychologiczna definicja społeczeństwa: ogół ujawniających się w świecie zewnętrznym
psychologicznych związków między ludźmi
 Obowiązujące prawo powinno być aprobowane przez rządzących i rządzonych (dlatego
należy zwrócić się ku psychologicznym źródłom prawa)  teoria o „normatywnej sile
faktu” (normatywnym działaniu rzeczywistości):
-fakty społeczne tworzą prawo poprzez częstotliwość swego występowania
 prawo- normy, które:
1) Zajmują się zewnętrznymi zachowaniami ludzi w interakcjach podejmowanych z
innymi ludźmi
2) Pochodzą od uznanego autorytetu zewnętrznego
3) Ich obowiązywanie gwarantuje siła zewnętrzna
[cechy te różnią normy prawne od religijnych i moralnych]
 Aby prawo obowiązywało musi istnieć świadomość jego obowiązywania
(nie wynika ona jedynie z przymusu; przymus sankcja ustawy)
 Przymus państwowy współdziała przy urzeczywistnianiu norm prawnych jako konieczne
wzmocnienie „gwarancji pozapaństwowych”
 [nauka o władzy państwowej] teoria suwerenności:
- suwerenność ma charakter formalny
- suwerenna jest taka władza, która nie zna wyższej od siebie
* suwerenność nie jest cechą konieczną istnienia państwa (państwo musi być jedynie
zdolne do stworzenia własnej organizacji i do panowania nad ludnością) [„władza
samoradna”]

153
  teoria o normatywnym działaniu rzeczywistości  fakty społeczne, wartościowane w
świadomości człowieka, stają się dla niego wyznacznikiem norm postępowania, częste zaś
występowanie jakiegoś faktu zwiększa jego siłę normatywną i może stać się podstawą
prawa (w ten sposób powstaje też prawo zwyczajowe); powtarzalność faktu nadaje mu
charakter normy
 „prawem jest najpierw to, co w każdym społeczeństwie wykonywane jest jako prawo”
 Państwo, które tworzy prawo, jest nim również związane
 władza państwowa jest panowaniem z mocy własnej i wedle własnego prawa
 trójelementowa definicja państwa:
„wyposażona we władzę suwerenną jedność związkowa osiadłych ludzi”
[państwo: jedność złożona z terytorium, społeczeństwa i władzy]
 społeczeństwo : łączy się dzięki posiadaniu wspólnych celów
( państwo jest jednością w dążeniu do celu)
 Jedność pomiędzy władzą a ludnością (terytorium- znaczenie marginalne)
 W odniesieniu do państwa i prawa: ważna rola czynników psychologicznych
(świadomość i wola)
 teoria subiektywnych praw publicznych jako podstawy myśli prawnopaństwowej
 Rozróżnienie stosunków publicznych w ramach pojęcia „status”:
-status pasywny
-status negatywny
-status aktywny
(status - baza obywatelskich obowiązków, indywidualnych praw wolnościowych i
politycznych praw współdziałania)
 Zadania państwa : zbliżone do stanowiska liberalnego (ograniczone funkcje państwa, nie
powinno ingerować w religię, moralność, autonomia sztuki i nauki, ograniczony wpływ na
gospodarkę, rezygnacja z bezpośredniego wytwarzania dóbr)
 Wyłączne obowiązki państwa:
- obrona ludności i zamieszkałego terytorium
- dbałość o pozycję państwa na zewnątrz
- działalność prawotwórcza
 Działalność państwa powinna być planowa
 Władza państwowa powinna działać subsydiarnie na rzecz jednostek i ich zrzeszeń

101. Normatywizm prawniczy – Hans Kelsen.

„Podstawowe zagadnienia nauki prawa państwowego”, „Czysta teoria prawa”, „Ogólna nauka o
państwie”, „Ogólna teoria prawa i państwa”, „Socjalizm a państwo”

Koniec XIX w. to kryzys pozytywizmu prawniczego;

normatywizm stanowił kontynuację pozytywizmu pod względem metodologicznym, lecz aspekt
ideologiczny ujmował zupełnie inaczej;
elementy wspólne – przekonanie, że państwo i prawo są społecznymi faktami, więc uwarunkowanie i
geneza prawa nie ma znaczenia naukowego;
Hans Kelsen (1881 – 1973, Austria)
sformułował teorię „czystej nauki prawa” – opierała się na neokantyzmie (Kant – formalizm, dualizm
poznawczy); sfera rzeczywistości (Sein) i sfera powinności (Sollen) wymagają innych metod
badawczych; prawo określa jak ludzie powinni się zachowywać, więc jest zaliczane do nauk

154
normatywnych; natomiast zjawiska realne to nauki eksplikatywne; świat bytu i powinności stanowią
odrębne przedmioty badań, a nauki prawne powinny zajmować się tylko normami ze względu na ich
ustanowienie a nie związek ze światem bytu; Kelsen chciał oczyścić pozytywizm z metafizyki;
norma prawna to określa jak adresat powinien zachować się w danych okolicznościach oraz sankcję;
prawo pozytywne może badać w oderwaniu od realiów, prawnik nie powinien stosować zasad
etycznych i moralnych; normy należą do systemy prawnego, który jest dynamiczny (normy mają
podstawę w konstytucji, a ona ma podstawę w domyślnej normie); na wierzchołku piramidy stoi
norma podstawowa kompetencyjna;
hierarchia norm jest kompetencyjna; norma może opierać się na innej normie a nie na zjawiskach
realnych;
formalizm Kelsena wyrażał się w metodzie badania prawa formalno– dogmatyczje (prawoznawstwo w
oderwaniu od polityki, klas, oderwanie od prawa natury);
Państwo jest osobą prawną, konstruowaną przez normy systemu prawnego; Kelsen opowiadał się za
prymatem prawa międzynarodowego, a także za ustrojem liberalnym (tolerancja, parlamentaryzm
burżuazyjnej demokracji), niechętnie podchodził do rządów autorytarnych; krytykował marksistowską
teorię państwa;

102. Solidaryzm prawniczy Leona Duguita.

Leon Duguit (1859-1928) – francuski prawnik negujący koncepcję prawa pozytywnego, twórca
solidaryzmu. Wykładał prawo w Caen; był profesorem prawa konstytucyjnego w Bordeaux.
Ważniejsze prace: „Państwo, prawo obiektywne i prawo pozytywne”.
L. Duguit w swej teorii wyszedł od poglądów E. Durkheima.
1) punkt wyjścia teorii Duguita – uznanie, że istnieje w społeczeństwie obiektywna norma,
nakazująca respektowanie zasad solidarności społecznej
2) solidarność oparta jest na wzajemnych zależnościach pomiędzy członkami
społeczeństwa, wynikających z podobieństwa potrzeb i podziału pracy
3) prawo stanowi rezultat wypełniania obiektywnej normy treścią właściwą dla danej
społeczności i stopnia jej rozwoju, nie powstaje w wyniku czyjejkolwiek woli
4) solidaryzm – teoria w wyraźny sposób sprzeciwiająca się koncepcjom pozytywizmu i
formalizmu prawniczego
5) ustalanie treści prawa możliwe jest dzięki istnieniu w społeczeństwie świadomości
solidarności, która sprawia, że próby narzucania innych niż oparte na solidarności rozwiązań
prawnych spotyka się z powszechnym sprzeciwem
6) odstępstwa od solidaryzmu nie są tolerowane przez społeczeństwo i są postrzegane jako
sprzeczne z wyznawanym poczuciem sprawiedliwości
7) solidarystyczne podejście do prawa powoduje umniejszenie roli państwa i zanegowanie
jego suwerenności
8) państwo podlega prawu i nie ma wpływu na jego treść
9) solidaryzm podważał koncepcję praw podmiotowych i wyznaczał jednostce rolę
polegającą na wypełnianiu określonej funkcji społecznej, co wiązało się z tym, że przed
jednostką stawiany był wymóg aktywnego uczestniczenia w życiu społecznym
10) egzekwowanie działań jednostki na rzecz społeczeństwa, organizowanie jej aktywności,
kontrola przestrzegania prawa – władcze uprawnienia władzy państwowej
11) zadania władzy państwowej w zakresie prawodawstwa – tworzenie norm konstruktywnych,
technicznie rozwiązujących problem sankcji nakładanych na tych, którzy występowali
przeciw podstawowym solidarystycznym zasadom prawa, wcześniejszym niż państwo i od
niego niezależnym
Duguit podzielił przepisy prawa na :

155
 a) normatywne – głoszą zakaz lub nakaz określonego zachowania i wynikają z normy
społecznej solidarności; przekształcały się wraz z rozwojem społeczeństwa
b) techniczne – organizujące reakcję i sankcję dla norm prawnych
Reguła normatywna miała swe źródło w świadomości, że pewne czyny konsolidowały społeczeństwo,
a inne miały charakter destrukcyjny.
Duguit ujmował własność w kategoriach funkcji społecznych właściciela, który był obowiązany
wykorzystać rzecz zgodnie z jej przeznaczeniem. Zaniechanie tego obowiązku mogło wywołać
reakcję władzy zmuszającą właściciela do użytkowania dobra zgodnie z jego przeznaczeniem.
Solidaryzm Duguita był polemiczny był polemiczny w stosunku do pozytywistycznych koncepcji
filozofii prawa, a także wobec koncepcji politycznych. Odrzucał on liberalny indywidualizm i
właściwe temu systemowi ujęcie wolności jednostki. Nie dało się go pogodzić także z
fundamentalną dla nauki marksistowskiej koncepcją walki klas i ujęciem prawa jako narzędzia
panowania klasowego. Idee solidaryzmu Duguita stanowią podstawę nauczania społecznego Kościoła
katolickiego w XX w.

103. Leon Petrażycki psychologizm prawniczy.

Leon Petrażycki (1867-1931)- Twórca psychologicznej teorii prawa. Studiował medycynę i prawo
w Kijowie. Następnie prawo w Berlinie, Heidelbergu, Londynie i Paryżu. Ważniejsze prace to :
1.”Teoria prawa i państwa”
2.” O ideale społecznym i odrodzeniu prawa naturalnego”
P. odrzucał teorię, kojarzące prawo z przymusem, a tym bardziej sprowadzające normę prawną
do groźby zastosowania sankcji. Prawo definiował jako swoiste zjawisko realne, mianowicie jako
zjawisko psychiczne.
P. dochodził do definicji prawa przez analizę psychiki ludzkiej i klasyfikacje przeżyć ludzkich.
Najważniejszą cechą tych przeżyć jest złożoność , polegająca na tym, że mają one charakter bierno-
czynny. Z jednej strony wiążą się one z określonymi bodźcami, z drugiej- z określonymi popędami.
Petrażycki dokonał rozmaitej klasyfikacji emocji. Szczególnym rodzajem emocji były wg. P. emocje
etyczne , odczuwane jako narzucająca się konieczność takiego, a nie innego działania bądź
zaniechania. Emocje etyczne dzielił na prawne i moralne.
Traktując prawo jako rodzaj przeżycia etycznego dokonał jego klasyfikacji na :
 prawo pozytywne(zewnętrzne, jednolite dla wszystkich)
 prawo intuicyjne(tożsame ze sprawiedliwością, subiektywne, zmienne)
 prawo służby społecznej (prawo centralizacji, publiczne- działające na rzecz grupy społ.)
 prawo wolne od służby społ. (prawo decentralizacji, prywatne- działające na rzecz
jednostki)

Państwo dla P. było wytworem psychiki prawnej. Podstawowym celem państwa powinno być
wspieranie realizacji prawa, także przy pomocy przymusu państwowego. Państwo nie powinno
ingerować w sprawy osobiste obywateli, natomiast powinno zapewnić wolną grę sił ekonomicznych w
dziedzinie przemysłu i handlu (zwolennik liberalizmu politycznego i gospodarczego). Państwo
powinno stymulować przeżycia prawne poprzez wydawanie aktów prawnych, ustaw, kodeksów,
wreszcie przez sądownictwo. W gruncie rzeczy Petrażyckiemu chodziło o rozbudowanie nauki nad

156
powstawaniem prawa w psychice ludzkiej i o badanie wpływu faktów zewnętrznych na kształtowanie
się przeżyć prawnych.

104. Funkcjonalizm prawniczy – Holmes, Pound.

 Funkcjonalizm - czyli realistyczno-empiryczne pojmowanie prawa - był charakterystyczny dla

amerykańskich teorii prawa. Wynikał ze zróżnicowania systemów common law w
poszczególnych stanach USA i ze szczególnej roli Sądu Najwyższego. Wpływ na jego kształt
miał też rozwój pragmatyzmu filozoficznego (o prawdziwości jakiegokolwiek twierdzenia można
mówić wtedy, gdy sprawdza się w działaniu), psychologii (behawioryzm - nie sposób dotrzeć do
ludzkich przeżyć wewnętrznych, trzeba więc badać to, co na zewnątrz) i dynamizm
nowoczesnego społeczeństwa amerykańskiego. Charakteryzował się realizmem, empiryzmem i
socjologicznym podejściem do prawa. Funkcjonalizm polemizował z pozytywizmem
prawniczym. Wg tego poglądu prawo było elementem niestatecznym, giętkim - skrajny
funkcjonalizm mógł więc prowadzić do nihilizmu i służyć nadmiernej władzy państwa.
 Holmes Oliver Wendell - ur.1841, zm.1935. Prekursor amerykańskiego realizmu prawnego.
Jego poglądy zostały nazwane mianem "socjologicznej rewolty w jurysprudencji". Dzieła: The
Common Law, The Path of the Law i in.

 Według Holmesa prawo to przewidywanie co do tego, kiedy siła publiczna zostanie użyta przez
instrument jakim są sądy. Sprzeciwiał się on pozytywistycznej doktrynie prawa jako formie
rozkazu suwerena. Przedmiotem badań naukowych nie powinno być oderwane od rzeczywistości
prawo w książkach, lecz wynikające z nich prawo w działaniu. Cel prawa to prognozowanie
przyszłych decyzji sądowych przy założeniu, że ustawa stanowi jedynie punkt wyjścia przy
ustalaniu przesłanek. U źródeł powstania prawa tkwi praktyczne doświadczenie, zwłaszcza
sędziów, nie wykluczając nawet przesądów, którym mogą ulec. Moralność może wpływać na
tworzenie i stosowanie prawa, lecz prawo i moralność są pojęciami oddzielnymi.
 Prawo nie jest więc tym, co zostało zapisane w tekście ustawy, lecz przewidywaniem tego, co
zamierza uczynić sąd.
 Pound Roscoe - ur.1870, zm.1964. Reprezentant odłamu amerykańskiego funkcjonalizmu
prawniczego zwanego teorią interesu społecznego. Dzieła: The Spirit of Common Law, A Theory
of the Social Interests i in.
 Pound zrezygnował z badań nad istotą prawa i analizą treści normy prawnej na rzecz badań
funkcjonowania prawa w życiu społecznym. Dostrzegł odmienność między normą prawną
zapisaną w ustawie a stosowaniem prawa przez wymiar sprawiedliwości, administrację i
społeczeństwo.
 Teoria interesu społecznego - prawo to instrument do realizacji określonych celów. Celem
prawa zaś jest osiągnięcie kompromisu między rozbieżnymi interesami społecznymi i
zapewnienie porządku społecznego, gwarantującego stabilizację. Prawo powinno chronić interes
publiczny (państwo jako suwerena i gwaranta interesów ogółu), interes prywatny (rodzinę i
majątek) i społeczny (powszechne bezpieczeństwo, postęp, wartości moralne).
 Pound podjął próbę ustalenia hierarchii celów społecznych; przeszedł na grunt prawa natury
uznając istnienie obiektywnie dobrych i ważkich celów społecznych, zasługujących na ochronę.
 Rozwijał socjologiczną jurysprudencję, której przedmiotem było badanie efektywności
wymiaru sprawiedliwości, metod jej zwiększania, społeczną ocenę realizacji celów prawa,

157
 historię prawa i analizę podstawowych założeń działalności ustawodawczej.

105. Leon Fuller – twórca koncepcji formalnego prawa natury.

Leon Luvois Fuller (1902-1978) – amerykański filozof i teoretyk prawa. Ukończył studia prawnicze
na Uniwersytecie w Stanford. Wykładał w University of Illinois i w Szkole Prawa Duke University,
nauczał także na Uniwersytecie w Harvardzie. Ważniejsze prace : „ The Moralisty of Law”,
„Anatomy of the law”.
Koncentrując się na formie prawa, którą określał mianem wewnętrznej moralności prawa, Fuller
wymieniał osiem warunków, jakie musi spełniać system prawa:
1) ogólność, uniwersalność prawa
2) ogłoszenie, czyli podanie do powszechnej wiadomości, publikacja
3) niedziałanie prawa wstecz
4) niesprzeczność przepisów prawa, czyli nieformułowanie niemożliwych do pogodzenia ze sobą
zaleceń
5) jasność, zrozumiałość
6) możliwość spełnienia
7) trwałość
8) zgodność prawa stanowionego z urzeczywistnianym
a) spełnienie wymienionych wymogów decyduje, że niezależnie od zawartej w systemie
treści, mamy do czynienia z prawem, jednak gdyby choć jeden z nich nie został
wypełniony, nie ma mowy o istnieniu prawa
b) zachowanie ośmiu zasad – możliwość spełnienia głównego zadania przez interpretatora
prawa – ocena jego celowości
c) dzięki nim nie da się stworzyć „złego” prawa
d) ujęcie prawa jako interakcji – wzajemne zobowiązania władzy i obywateli do
zachowywania reguł tworzenia prawa i jego przestrzegania – przeciwstawienie
pozytywistycznej zasadzie, że prawo jest decyzją władzy-jednokierunkową projekcją
autorytetu

Przedstawiona koncepcja „ formalnego prawa natury” zbudowana została na założeniu o

istnieniu koniecznego związku pomiędzy prawem a moralnością.
Fuller dochodził do problemu treści prawa natury określanego przez niego materialnym
prawem natury lub zewnętrzną moralnością prawa.
Fuller nakazywał utrzymywanie drożności kanałów komunikacyjnych, nie ograniczając
się do kontaktów interpersonalnych, lecz obejmował również porozumiewanie się na poziomie
poszczególnych społeczności oraz całego społeczeństwa.
Wymiana informacji dotyczących aspiracji poszczególnych jednostek, grup społecznych czy
też różnych pokoleń umożliwiała, jego zdaniem, zaprowadzenie oraz utrzymanie stabilnego ładu
społecznego opartego na stosunkowo spójnym i uzgodnionym w zakresie rudymentarnych (tzn.
podstawowych, początkowych, pierwotnych) elementów systemie wartości.

106. Rudolf Stammler i John Finnis - prawo natury po II wojnie

światowej.
1. Rudolf Stammler (1856-1938):

158
 a) niemiecki uczony, twórca teorii prawa natury o zmiennej treści;
b) stał na krytycznym stanowisku wobec determinizmu głoszonego przez Karola Marksa i
uważał, że to nie stosunki społeczne determinują kształt prawa, lecz to prawo jest formą
istnienia stosunków społecznych;
c) Stammler był neokantystą, wierzył zatem w moc ludzkiego rozumu, posiadającego zdolność
„podporządkowania” rzeczywistości; przeniósł na naukę o prawie kantowską teorię poznania
opartą na założeniu, że rozum ludzki ujmuje rzeczywistość w pewne kategorie (czas,
przyczyna, skutek, itp.) niezależne od doświadczenia;
d) prawo natury to oczywisty nakaz rozumu, prawo naturalne zmienia swoją treść w zależności
od wartości preferowanych przez kulturę społeczeństwa, w którym funkcjonuje; wpływ na
treść tego prawa ma również zdolność zrozumienia go przez ludzi ową społeczność
tworzących; w tym ujęciu prawo natury to nieposiadająca żadnej treści niezmienna forma,
prawo słuszne, czyste pojęcie prawa;
e) instytucja prawa jest pierwotna – nie istnieje społeczeństwo bez prawa, które ze swej istoty
jest zawsze przejawem stosunków społecznych:
 czyste pojęcia prawne – ogólne formy myślenia podstawowych pojęć prawnych;
przejawy formalnego pojęcia prawa, które nie zawiera żadnej konkretnej treści;
przesłanką poznania czystego prawa jest sama idea prawa, czyli idea prawa słusznego
(właściwego) – wprawdzie jego treść zmienia się w czasie i przestrzeni, lecz forma
pozostaje ta sama;
 uwarunkowane pojęcia prawne;
f) prawo różni się od samowoli, ponieważ stanowi nienaruszalną wolę, która ogranicza swobodę
zachowania się człowieka: na tym polega prawo pozytywne jako zespół reguł przymusu,
którego istota tkwi w porządku życia społecznego;
g) państwo to szczególny przypadek porządku prawnego, przy czym prawo jako kategoria
myślowa istnieje jeszcze przed państwem;
h) Stammler ze względu na zmieniająca się treść prawa natury sprzeciwiał się konstruowaniu
sztywnego katalogu praw natury; treść tego prawa jest jednak zawsze determinowana przez
trwałą zasadę sprawiedliwości; człowiek nie ma żadnych wrodzonych praw wynikających z
jego natury, gdyż sam w sobie jest niepoznawalny; niezmiennie pragnie jednak
sprawiedliwego traktowania przez innych ludzi.

2. John Finnis (ur. 1940):

a) filozof prawa i moralności, reprezentant tzw. nowej szkoły prawa natury, najważniejsza praca
to Natural Law and Natural Rights (Prawa naturalne i naturalne uprawnienia);
b) po opublikowaniu powyższej pracy Finnis stał się głównym reprezentantem nowej szkoły
prawa natury; w swej refleksji nawiązuje on krytycznie do dwóch tradycji: arystotelesowsko-
tomistycznej i jurysprudencji klasycznej, konkludując, że prawo naturalne jest
ahistoryczne, nie ma żadnej historii, historię maja natomiast jego teorie;
c) punktem wyjścia rozważań Finnisa jest odrzucenie poglądu (jako błędnego przypisywanego
Arystotelesowi i Tomaszowi z Akwinu), zgodnie z którym powinność wywodzi się z bytu,
czyli że prawa, według których powinniśmy żyć, czerpiemy z natury;
d) nakazy normatywne otrzymujemy w drodze swoistej refleksji nad własną egzystencją, a nie z
jakiejś zewnętrznej rzeczywistości; w oparciu o ten fundament Finnis buduje listę
podstawowych, przedmoralnych dóbr ludzkich, do których zaliczył: życie, wiedzę, zabawę,
doświadczenie estetyczne, towarzyskość, rozumność praktyczną (mądrość) i religię – w
oparciu o rozumność praktyczną każdy człowiek porządkuje te wartości ustalając dla nich
własną hierarchię;

159
 e) prawo jest odzwierciedleniem rozumności praktycznej i innych podstawowych wartości, a
jego istota jest wspieranie dążeń do osiągnięcia dobra wspólnego, czyli tworzenia takich
warunków, w których jednostki będą miały możliwość największego osiągania wartości
podstawowych i realizacji innych rozsądnych celów;
f) skoro wartości te tkwią w pewien naturalny sposób w człowieku, to tym samym prawo, które
jest ich odbiciem lub wspiera ich realizację jest prawem naturalnym;
g) fundamentalna kwestia lex iniusta non est lex sporna między prawem pozytywnym a
naturalnym jest zdaniem Finnisa źle postawiona – w jego przekonaniu niesprawiedliwego
prawa nie można automatycznie ignorować, a odnosi się to jedynie do ustaw, których
niesprawiedliwość jest tak wielka, że nie można ich w żadnym wypadku uznać za prawo;
h) w przekonaniu Finnisa koncepcja prawa naturalnego nie kwestionuje koncepcji prawa
pozytywnego, lecz przeciwnie – prawo naturalne przydaje wartości, wytycza granice i
wspiera prawo pozytywne.

107. John Maynard Keynes i teoretyczne uzasadnienie państwa

dobrobytu.
John Maynard Keynes (1883 – 1946 Anglia) – „Ogólna teoria zatrudnienia, procentu i pieniądza”,
„Koniec leseferyzmu” ekonomista, działacz polityczny, publicysta;
Keynes był związany z wielką burżuazją i opowiadał się za ingerencją państwa kapitalistycznego w
życie gospodarcze; uważał, że wady kapitalizmu (bezrobocie, niewykorzystana zdolność wytwórcza,
kryzys, nędza mas) mogą być usunięte i może on doprowadzić do dobrobytu, jeżeli będzie
odpowiednio regulowany przez państwo i ekonomiczną politykę;
Poziom zatrudnienia, dochodów, produkcji zależy od inwestycji; wysoki poziom oszczędzania wbrew
pozorom prowadzi do kurczenia popytu; państwo, by uniknąć kryzysu powinno zwiększać popyt
inwestycyjny (uruchamiać inwestycje publiczne – polityka budżetowa i wspierać prywatne – polityka
monetarna, czyli obniżenie stopy procentowej w celu potanienia kredytu bankowego ); dlatego przy
wychodzeniu z kryzysu należy stosować politykę inflacyjną (obniża płace realne, a pozornie zaspokaja
żądania robotnicze przez wzrost płac minimalnych);
Państwo dobrobytu (welfare state)

przeciwstawiało się dziewiętnastowiecznemu liberalizmowi gospodarczemu, faszyzmowi oraz

rewolucyjnemu socjalizmowi; welfare state to coś pomiędzy kapitalizmem(racjonalizm, ruchliwość) a
socjalizmem(równość, zabezpieczenie społeczne);
występowały różnice poglądowe, co do istoty państwa dobrobytu (niektórzy traktowali je jako nowy
typ państwa, inni jako system społeczny):
- ekonomiści – ingerencja państwa w życie gospodarcze
- socjologowie, polityka socjalna – rozwój działalności socjalnej burżuazyjnego państwa;

Zgodność:
potrzebne zreorganizowanie struktury społecznej i działalności państwa, przy zostawieniu starego
systemu , by skutecznie stawić czoła niebezpieczeństwu porażki w rywalizacji pomiędzy
kapitalizmem a socjalizmem;
należy podnieść sferę ingerencji państwa (nie tylko jako „stróża nocnego”) w życie społeczne i
ekonomiczne; państwo powinno opiekować się jednostką; zwolennicy odrzucili liberalizm
gospodarczy, popierali rozwinięcie instytucji, zabezpieczających przed nadużyciem władzy, jak

160
samorządność, podział władzy czy samorząd terytorialny; przyjmowali pewne postulaty mas
pracujących, by nie dopuścić do rewolucji; nie reprezentuje interesów jednej klasy, dba o wszystkich
obywateli; gospodarka powinna być mieszana – łączy prywatną inicjatywę z interesem
ogólnospołecznym ;
Charakterystyczne cechy w poszczególnych kierunkach:
- działalność gospodarcza (polityka pełnego zatrudnienia i zapobieganie kryzysom)
- działalność socjalna (opieka nad zdrowiem obywateli, ubezpieczenia społeczne, opieka nad dziećmi)
- aktywna polityka państwa w dziedzinie redystrybucji dochodu narodowego (rozwój usług
socjalnych, progresja podatkowa)

Wraz ze wzrostem gospodarczym maleje rola policyjno – wojskowa państwa; welfare state widać w
ustawach o prawach obywateli;

108. Johna Rawlsa teoria sprawiedliwości.

John Rawls (1921-2002)- Był znanym filozofem amerykańskim, teoretykiem sprawiedliwości
społecznej. Pracował m. in. w Cornell University, MIT czy też na uniwersytecie Harvarda.
Ważniejsze prace to:
 „Teoria sprawiedliwości”
 „Liberalizm polityczny”
Teoria sprawiedliwości miała być w założeniu teorią uniwersalną, jednakże w ostatniej publikacji R.
odniósł ją przede wszystkim do funkcjonowania jednej struktury społecznej, mianowicie struktury
politycznej, jaką jest państwo.
Wg. R. współpraca i współżycie ludzi wymagają ustalenia zasady sprawiedliwości, na podstawie
której można byłoby pogodzić ludzkie dążenie do wolności i równości. Założeniem wyjściowym
musi być wolność i równość uczestników procedury ustalania tej zasady.
R. zakłada, że umowa zawierana jest w sytuacji zasłony niewiedzy. Zasłona niewiedzy oznacza, że
nikt z uczestników umowy nie zna swojej indywidualnej przyszłej pozycji majątkowej, społecznej ani
własnych możliwości intelektualnych czy innych zdolności.
Zdaniem R. osoby zawierające umowę stosowałyby wówczas racjonalną zasadę maximinu tj.
maksymalnych korzyści i minimalnych strat. Nie wiedziałyby bowiem, jaka będzie ich pozycja.
Rozum nakazywałby im wówczas przyjąć zasadę równej maksymalnej wolności.
R. określił ją jako pierwszą zasadę sprawiedliwości społecznej:
1. Każda osoba ma mieć równe prawo do jak najszerszej podstawowej wolności możliwej do
pogodzenia z podobną wolnością dla innych.
Idea równości leży też u źródła dalszego twierdzenia, że: wszelkie pierwotne dobra społ.- wolność i
szanse, dochód i bogactwo a także to, co stanowi podstawy poczucia własnej wartości- mają być
rozdzielone równo, chyba że nierówna dystrybucja któregokolwiek z tych dóbr jest z korzyścią
dla najmniej uprzywilejowanych.
Druga zasada z kolei nie dopuszcza do usprawiedliwienia każdej nierówności. R. pisze wyraźnie, że
2. Nierówności społ. i ekonomiczne powinny być ustalone w taki sposób, aby były zarówno
a) z największą korzyścią dla najmniej uprzywilejowanych, przy zachowaniu reguły
sprawiedliwych oszczędności dla przyszłych pokoleń

161
 b) związane były ze stanowiskami dostępnymi dla każdego w warunkach uczciwej równości
szans.
Sformułowania R. nie pozostawiają wątpliwości, że nierówność społeczna nie jest stanem pożądanym
ani dopuszczanym bez uzasadnienia, wymaga, co najmniej usprawiedliwienia przez wskazanie, że
przynosi ona korzyści innym osobom, będącym w najgorszej sytuacji.
R. podkreślał nienaruszalność zasady 1.Wszystkie instytucje w ramach, których odbywa się
współżycie, przede wszystkim instytucje polityczne, winny być zorganizowane zgodnie z tymi
zasadami.

109. Friedrich A. Von Hayek o wolności, sprawiedliwości społecznej i

gospodarce planowej.
Friedrich A. von Hayek- 1899- 1992; ekonomista austriacki i filozof polityki, czołowy przedstawiciel
neoliberalizmu. Dzieła głównie w Austrii i Anglii. Główne dzieła: „Prices and production”, „The pure
theory of Capital”.
Wolność. Hayek rozpoczynał swoje wywody od usunięcia „błędu myślenia kartezjańskiego”,
polegającego na nadmiernej wierze w rozum ludzki i racjonalizm, na przekonaniu, że można
racjonalnie sterować i kontrolować procesy społeczne. Postęp dokonuje się właśnie przez
przypadkowe i nieprzewidywalne działania ludzkie. Wolność jest dla niego podstawową wartością.
„To, że wolność jest ustawicznie nadużywana, nie jest argumentem przeciwko niej. Wolność z
konieczności oznacza, że poczynionych zostanie wiele nielubianych przez nas rzeczy. Nasza wiara w
wolność opiera się na przekonaniu, że ostatecznie wyzwoli ona więcej sił dobrego niż złego.” Żadna
demokracja nie może odebrać jednostce prawa do wolności. Indywidualizm i wolność są gwarancją
postępu. Hayek wierzył, że wolność prowadzi do postępu i że jest fundamentalnym warunkiem
rozwoju ludzkości.
Sprawiedliwość społeczna. Idea sprawiedliwości społecznej jest nonsensem, sprawiedliwy może być
jedynie pojedynczy człowiek, ale nie rynek. ponieważ dążenia ludzkie są różnorodne, wartości
wyznawane przez nich nie dadzą się uzgodnić. Liberalizm musi gwarantować wolność osiągania
różnorodnych celów. Musi zakładać pluralizm, który pozwala na zbudowanie pokojowego
społeczeństwa przy użyciu minimum przymusu. Największe niebezpieczeństwo leży w idei
sprawiedliwości społecznej. Realizacja sprawiedliwości ekonomicznej prowadzi do zniewolenia
jednostki pod każdym względem. Liberał nie jest w stanie ani nie chce narzucić innym swojej skali w
wartości i celów
Gospodarka planowa. Przeciwnik interwencjonizmu państwowego i zwolennikiem liberalnej
doktryny gospodarczej. Ceny są dla uczestników rynku podstawowym źródłem informacji i nie
powinny być zniekształcane przez ingerencję państwa. Wolności, jako podstawowa wartość
rozumiana, jako brak przymusu. Jest to wolność negatywna, „wolność od” i oznacza swobodę
postępowania w granicach przysługującej każdej jednostce nienaruszalnej strefy prywatności.
Jednostka może ją zrealizować tylko w warunkach własności prywatnej. W zakresie gospodarki Hayek
był przeciwnikiem planowania. Nierealność planowania polegała na założeniu, że planista jest
racjonalny i wie wszystko, co powinien uwzględnić w planie. Alternatywą planowania jest rynek. Na
nim dzięki spontanicznemu zachowaniu się jego uczestników społeczeństwo mogło osiągnąć swe cele
ogólne. Hayek dopuszczał jednak możliwość ograniczonego interwencjonizmu państwowego, np.
wprowadzenie minimum socjalnego.

162
110. Milton Friedman i jego krytyka interwencjonizmu
gospodarczego.

 Milton Friedman - ur.1912, zm.2006. Amerykański ekonomista, neoliberał, krytyk teorii J.

Keynesa, doradca A. Pinocheta, laureat Nagrody Nobla. Dzieła: Kapitalizm i wolność, Wolny
wybór i in.
 Teoria ekonomiczna Friedmana jest czysto ekonomiczna, a podstawą jej jest utylitaryzm. To
krytyka koncepcji państwa opiekuńczego. Najważniejszą wartością w niej jest wolność
jednostki (czyli brak przymusu) - obejmuje ona wolność ekonomiczną.
 Wolność ekonomiczna - wolność pracy, produkcji i handlu na wolnym rynku. Swoboda
użytkowania przez jednostkę własnych zasobów do osiągania wyznaczonych celów.
 Wolność ekonomiczna warunkuje wolność polityczną, bo umożliwia jednostkom współpracę
bez stosowania przymusu czy ingerencji państwa, zmniejsza sferę ingerencji działań państwa.
(Friedman proponuje rozciągnięcie zasad wolnego rynku na wymianę idei. Promocja idei
wymaga funduszy i pozyskiwanie ich z różnych źródeł jest równoznaczne z reprezentowaniem
różnych idei. Jeśli jedynym źródłem finansowania działalności informacyjnej jest państwo, rynek
idei nie istnieje.) System konkurencji rynkowej koordynuje działania ludzi; wykształca się on
równie spontanicznie co kultura, język, obyczaje. Dobra na wolnym rynku są realnie
pożądane, a nie tylko uznane przez innych za pożądane. Wolny rynek zaspokaja pragnienia
milionów ludzi i dzięki nim funkcjonuje. Rozwiązania wolnorynkowe nie są teoretyczne i
pryncypialne, lecz praktycznie lepsze od tych, które proponuje się w działalności
scentralizowanego państwa.
 Wolność w koncepcji Friedmana to wolność negatywna, kładąca nacisk na tolerancję,
pojmowana pluralistycznie i dopuszczająca różne systemy wartości. Jedyną wartością
bezwzględną jest sama wolność, połączona ściśle z użytecznością.
 Różnorodność wynikająca z wolności jest jedynym kryterium pozwalającym ocenić
rzeczywistość z punktu widzenia etycznego: kryteria etyczne są spełnione tam, gdzie jest ona
zachowana i nie doznaje ograniczeń.
 Państwo jest potrzebne, ale tylko do określania zasad prawnych obowiązujących na rynku,
zapewnienia bezpieczeństwa jednostkom, zabezpieczenia wykonywania umów, realizacji prawa
własności i ochrony systemu monetarnego.
 Friedman krytykuje interwencjonizm państwowy, zarzuca mu brak zdolności do racjonalnego
wykorzystywania zasobów. Nadopiekuńczość państwa prowadzi do obniżenia się poziomu
oszczędności, zmniejszenie motywacji do pracy i wprowadzania innowacji - hamuje to w
rezultacie wzrost gospodarczy.
 Uważa, że ustalenie płac minimalnych prowadzi do bezrobocia, bo chętni nie mogą podjąć się
pracy za niższą płacę; monopol państwa w dziedzinie poczty prowadzi do gorszej obsługi
klientów i rozwoju biurokracji; podatki progresywne są niesprawiedliwe; program
wyrównywania szans biedniejszych warstw ludności jest naruszeniem wolności. Przeciwnik unii
walutowej w UE.
 Twierdzi, że podstawą wzrostu gospodarki jest istnienie szerokiego zakresu wolności
ekonomicznej.

163
 111. Robert Nozick i uzasadnienie genezy państwa minimum.
Był to najbardziej znany zwolennik umiarkowane libertarianizmu. Działał w XX w. i pochodził z
USA. Autor „Anarchii, państwa i utopii”, oraz „The Examined Life". Często nawiązywał w swoich
poglądach do Locke’a.
Odmiennie niż Locke, Nozick był zwolennikiem czystej teorii praw własności. Negował idee zarówno
państwa opiekuńczego jak i socjalizmu, gdyż doprowadzi to do pogwałcenia praw nabytych przez
jednostki w toku procesu dziejowego. Uważał, że państwo nie może arbitralnie rozstrzygać o sposobie
użycia danej własności. Powinno zaś ono ochraniać własność słusznie nabytą i wyrównywać zaistniałe
krzywdy. Nozick przekształcił ideę samowłasności, głoszoną przez Locka w koncepcję
samoposiadania dotyczącą grupy praw przysługujących jednostce wobec państwa i które można
wskazać a priori. Stworzył on też (nazywaną przez siebie teorią uprawnień) teorię sprawiedliwego
posiadania, na którą składały się 3 zasady:
1) zasada sprawiedliwego nabycia własności
2) zasada sprawiedliwego(tj. dobrowolnego) jej przekazywania
3) zasada rekompensaty, tj. naprawienie szkód za wcześniej wyrządzoną niesprawiedliwość
W jego przekonaniu ustrój oparty na własności prywatnej daje ludziom znacznie więcej dóbr, niż
ustrój wsparty na własności kolektywnej, gdyż przejście do kapitalistycznego sposobu
gospodarowania połączone z utratą pewnej części praw do wspólnej własności zostało odpowiednio
zrekompensowane przez wzrost poziomu życia.
W wersji libertarianizmu przyjętej przez Nozicka ( państwo minimum) państwo jest złem koniecznym,
które musi zostać utrzymane, jednak w jak najmniejszym zakresie. Państwo takie zachowuje
podstawowe prawa wynikające z zasady samo posiadania ( zapobiega przemocy, oszustwom,
kradzieżom, dba o dotrzymywanie umów, regularność odszkodowań za niesprawiedliwości, mające
miejsce w przeszłości). Innych zadań państwo minimum nie może sobie przypisać, gdyż byłaby to
bezprawna ingerencja w życie i wolność jednostki. Państwo uznawane jest przez niego za dobrowolne
stowarzyszenie ochronne jednostek przebywających na tym samym terytorium. Państwo minimum jest
najrozleglejszym państwem, jakie można uprawomocnić ( każde inne jest niemoralne). Według
Nozicka tylko wtedy istnienie państwa jest uzasadnione, gdy można udowodnić mu, że stoi na straży
uprawnień jednostki. Noizck przypisywał swojej wizji państwa minimum charakter metautopii, gdyż
pozwala ono każdej jednostce żyć zgodnie ze swymi przekonaniami czy wartościami.

112. Libertarianizm – Murray Rothbard.

 Libertarianizm - doktryna społeczno-polityczna rozwinięta w latach sześćdziesiątych i
siedemdziesiątych XX w. Głosiła, że każdy powinien mieć swobodę dysponowania swoją osobą
i własnością, tj. owocami swojej pracy i tym, co dobrowolnie otrzymał (dostał lub kupił) od
innych, o ile nie ogranicza to swobody dysponowania swoją osobą i własnością komuś innemu. Z
anarchistami łączy libertarianizm niechęć do państwa i pochwała indywidualizmu, a z
klasycznymi liberałami - pochwała wolnego handlu i swobodnej konkurencji. Od pierwszych
odróżnia go odrzucenie laborystycznej teorii wartości, a od drugich radykalna krytyka
przymusowego opodatkowania. Jedynym obowiązkiem człowieka jest respektowanie praw
innych ludzi.
 Murray Rothbard - ur.1926, zm.1995. Amerykański filozof, współtwórca doktryny
libertariańskiej, ekonomista, anarchokapitalista, przeciwnik wszelkiego etatyzmu i
interwencjonizmu państwowego. Dzieła: Wielki Kryzys w Ameryce, Człowiek, gospodarka i
państwo i in.

164
 Postulował zorganizowanie systemu "wolnego społeczeństwa" w oparciu o prawo własności
prywatnej (różnił się tym od większości anarchistów). Zdaniem Rothbarda własność angielskiego
filozofa jest uniwersalna i tylko on jest w stanie zdefiniować prawowite tytuły własności w
odróżnieniu od nabytych niezgodnie z zasadami moralności. Najważniejszy w społeczeństwie jest
kodeks moralny o nienaruszalności własności, dlatego też nie sposób przewidzieć zasad
prawnych w takim systemie.
 Wysunął jednak uprawdopodobnioną jego wizję: konkurujące ubezpieczalnie i agencje
ochroniarskie znacznie efektywniej zapewnią obywatelom bezpieczeństwo. "Państwo to
kradzież", twierdził, poddając w wątpliwość przydatność państwa nawet w kwestii ochrony
jednostki.
 Umowa ma sens tylko wtedy, gdy następuje transfer własności (np. Gdy ktoś złożył obietnicę
i się z niej nie wywiązał, nie ma podstaw by go karać. Jednak gdy nastąpił transfer własności,
osoba łamiąca umowę jest winna dlatego, że posiada cudze pieniądze - ale nie z powodu
oszustwa). Umowa jest zatem zwykłą obietnicą, jaką można w każdej chwili wypowiedzieć bez
żadnych skutków, jeśli nie nastąpił przy tym transfer własności. Dlatego też nie można stać się
niczyim niewolnikiem. System prawny powinien skupić się na prawie karnym, nie cywilnym,
czyli na karaniu za nieprawne nabycie tytułu własności, a nie na egzekwowaniu obietnic.
 W zakresie myśli ekonomicznej Murray Rothbard reprezentował tzw. szkołę austriacką i
przeniósł jej myśl na kontynent amerykański. W traktacie Człowiek, gospodarka i państwo
rozwijał indywidualistyczną teorię ludzkiego działania. Wysunął teorię subiektywizmu -
poprawne wartościowanie określonych dóbr i usług odbywa się w procesie rynkowym wskutek
działania czysto subiektywnych mechanizmów, a nie poprzez odnoszenie ich wartości do
jakiegoś rzekomo obiektywnego, a tak naprawdę arbitralnego, wzorca.

113. Nurty postmodernizmu – Derrida i Rorty.

Postmodernizm (ponowoczesność) to rozbudowany nurt myślowy obejmujący szeroko pojętą kulturę,
a także odnoszący, choć już w mniejszym zakresie do polityki i prawa. Prezentuje on całkowicie
odmienne spojrzenie na myśl ludzką. Stoi w opozycji do modernizmu (wszelkie nurty i idee powstałe
w filozofii i następnie w naukach społecznych pod wpływem nauk przyrodniczych, filozofii
zlaicyzowanej i zracjonalizowanej). Za prekursora postmodernizmu można uznać Fryderyka
Nietzschego.

Jacquesa Derrida (1930 – 2004)

Prace: Pismo i różnica, O gramatologii, Marginesy filozofii, Ostrogi. Style Nietzschego

Określa postmodernizm jako wypowiedzenie wojny policyjnemu językowi rozumu. Z jego

nazwiskiem wiąże się jedno z podstawowych pojęć postmodernizmu – dekonstrukcja
(poststrukturalizm). Opierając się na badaniach języka odniósł ją do rozumowania tekstów pisanych,
dających się odczytać tylko jako nośniki metafor, a nie prawd, gdyż próba wyrażania jakiegoś
znaczenia wyrazi jednocześnie znaczenie przeciwne. Tekstu nie można odczytać jednoznacznie, każde
występujące w nim sowo jest determinowane przez inne, opozycyjne do niego, a sama dekonstrukcja
polega na rozkładaniu tekstu na elementy dające możliwość odczytywania różnic znaczeniowych.
Centralną kategorią myśli jest „różnia”, czyli trudny do uchwycenia żywioł, w którym powstają
wszystkie różnice i rozróżnienia. Zwolennicy D. odrzucają zachodnią kulturę i przyjmują taką metodę

165
 badawczą, która pozwoli obalić jej autorytet. Według D. kultura zachodu zbudowana jest na
fundamencie słowa mówionego, jest logocentryczna (fonocentryczna), a tym samym pomniejsza rangę
słowa pisanego. Jako przeciwnik tego stanu rzeczy, pojmuje pismo jako samoistną grę znaczeń i czyni
je przedmiotem grammatologii (grec. gramma –litera), mającą zastąpić metafizykę i semiotykę.
Dekonstrukcja przyjęła się na gruncie badań myśli politycznej, dlatego możemy temu procesowi
poddać również wydarzenie polityczne – dekonstrukcjonistyczna koncepcja polityczna. W ujęciu D.
termin tekst rozumiany jest maksymalnie szeroko, obejmuje także instytucje lub fakty polityczne.
Dekonstrukcjonizm to nurt antyracjonalistyczny, podważający sens każdego pojęcia, a tym samym
podważający idee prawdy ostatecznej i cały porządek świata. Wszystkie modernistyczne definicje i
zasady uniwersalne zostają zakwestionowane same w sobie, a także podważona jest tu potrzeba i sens
ich istnienia. Postmodernistom zarzucano tworzenie w oparciu o te definicje i zasady utopijnych
konstrukcji zwanych przez modernistów metanarracjami, np. konstrukcje wolnej jednostki czy
sprawiedliwości społecznej.
Atrakcyjność dekonstrukcjonizmu nie wynika z racjonalnej argumentacji, chociażby przez to, że
jednym z jego założeń jest właśnie jej odrzucenie.

Richard Rorty (1931 – 2007)

Prace: Zwrot lingwistyczny, Filozofia a zwierciadło natury, Konsekwencje pragmatyzmu, Filozofia w

historii, Przygodność, ironia, solidarność;

Określał samego siebie jako krytyka filozofii fundamentalistycznej. Jest współtwórcą pragmatyzmu
skierowanego przeciw kantyzmowi, fenomenologii (opis i ogląd tego, co bezpośrednio jest dane,
odrzucenie wszelkich teorii i przyjrzenie się światu takiemu jaki jest), a także filozofii antycznej.
Sprzeciwia się kategoriom badawczym, które w jego przekonaniu są wyznacznikiem tradycji
analitycznej, czyli prawdzie, obiektywności i wiedzy, zastępując je swobodnym,
postmodernistycznym pragmatyzmem. Uznawał, że metafizyczna kultura zachodnia wyczerpała się,
dlatego należy ją odrzucić, by na jej miejsce skonstruować nowy typ myślenia. Nawoływał, aby
kulturę metafizyczną zastąpić kulturą pragmatyczną. Nie uważał się za filozofa aspołecznego, określił
siebie wręcz mianem romantycznego liberała mieszczańskiego, który wierzy w sprawiedliwość
społeczną pokojowe reformy ekonomicznie rozwiniętego społeczeństwa – postmodernistyczny
liberalizm mieszczański.
R. Porusza problem relacji między potrzebą indywidualnej autokreacji, a solidarnością i
sprawiedliwością wobec innych. Prywatne perswazje obywateli jego utopii miały nie powodować
cierpienia innych współobywateli. U R. wspólnota to społeczeństwo, którego nie łączy żadna religia
ani oświeceniowa idea rozumnej natury ludzkiej. Społeczeństwo musi samo zbudować własne idee
etyczne i polityczne na drodze dialogu, w którym udział mogą wziąć wszyscy. Utopijne
społeczeństwo ceni takie wartości jak solidarność, tolerancja, wolność i otwartość.
Sceptycyzm u R – celem myśli politycznej jest odkrywanie prawdziwych przyczyn
niesprawiedliwości, a sama sprawiedliwość społeczna to w rozumowym ujęciu to uwrażliwianie nas
na cierpienie innych, oczyszczenie, pogłębienie i poświęcenie naszych zdolności na utożsamienie się z
innymi, myślenie o innych tak jak o nas samych, w moralnie właściwych kategoriach.

166
114. Samuel Huntington i zderzenie cywilizacji.
Samuel Huntington (1927-2008) – Profesor politologii. Ważniejsze prace to:
„Trzecia fala. Demokratyzacja dwudziestego wieku”
„Zderzenie cywilizacji”
H. w swojej pracy „Zderzenie cywilizacji" („The clash of civilisations”) [praca powstała na początku
lat 90., początkowo wydana w formie artykułu w „Foreign Affairs” w 1993r., następnie szerzej
opisana w książce wydanej w 1996r o nieco zmienionym tytule – „Zderzenie cywilizacji i nowy
kształt ładu światowego”] wyraził przekonanie, że współcześnie ludzkość egzystuje w ramach
odrębnych cywilizacji, pomiędzy którymi panują pełne wrogości i lęku stosunki. Zupełne znaczenie
stracił podział na pierwszy, drugi czy trzeci świat. Polityka światowa została zdominowana
zderzeniem pomiędzy cywilizacjami. Gospodarka i ideologie polityczne przestały być źródłami
międzynarodowych konfliktów. Ich miejsce zajęły różnice kulturowe, powstające z znacznej
mierze z podziałów religijnych. Świat współczesny staje się sceną walki pomiędzy głównymi
cywilizacjami. Cywilizacja jest najszerszą kategorią opisującą wspólnotę kulturową. Współcześnie
ludzie zmuszeni są do międzykulturowych relacji w takim stopniu, w jakim wcześniej to nie
występowało. Taka sytuacja rodzi konflikty i w sposób nieunikniony może prowadzić do wojem.
Huntington wymienia siedem lub osiem cywilizacji:
 zachodnią (obejmująca Europę Zachodnią i część Wschodniej, prawie cała Ameryka
Północna (bez Antyli, Meksyku – Ameryka Środkowa), Australia, Nowa Zelandia, Papua-
Nowa Gwinea, Surinam, Gujana Francuska, północne Filipiny (bez wyspy Mindanao
zamieszkanej w większości przez muzułmanów)
 konfucjańską/chińska (Chiny (bez Tybetu), Półwysep Koreański, Wietnam, Tajwan,
Singapur)
 japońską
 islamską (kraje arabskie, Indonezja, Malezja, południowe Filipiny, Albania, Iran, Pakistan,
kraje byłego ZSRR położone w Azji Środkowej, Bangladesz oraz część Indii),
 hinduską/hinduistyczną (Indie oraz Nepal),
 prawosławną
 latynoamerykańską
 i być może afrykańską
przekonując, że granice między tymi cywilizacjami zastępują polityczne i ideologiczne bariery zimnej
wojny „jako zapalne punkty kryzysu i rozlewu krwi". Według niego nawet Europa nie jest wolna od
ideologicznych podziałów. Baczną uwagę zwraca Huntington na stosunki pomiędzy islamem a
otaczającymi go cywilizacjami, wskazując że następny konflikt, wobec którego będzie musiał stanąć
Zachód, pochodzić będzie ze świata islamu. Taka wałka, w której każda ze stron jest przekonana, iż to
jej cywilizacja jest zagrożona, będzie horrorem, tym okropniejszym, jeśli każda strona dysponować
będzie bronią atomową. Wg Huntingtona priorytetem współczesnej polityki międzynarodowej
powinno być zażegnanie konfliktów na granicach cywilizacji (np. między Izraelem a
Palestyńczykami).

167
 115. Francis Fukuyama i koniec historii.
Francis Fukuyama (ur. 1952) - Profesor filozofii politycznej i politologii. Urodził się w Chicago. W
latach 1981-1982 i w roku 1989 pracował w Departamencie Stanu USA. Ważniejsze prace to:
 „Koniec historii i ostatni człowiek”( Polskie wydanie ukazuje się w 2 woluminach)
 „Wielki wstrząs. Natura ludzka a odbudowa porządku społecznego”
F. międzynarodowy rozgłos zdobył po opublikowaniu artykułu pt. Koniec historii, który stał się
zaczątkiem książki o tym samym tytule, wydanej w USA w 92r. Tytułowa teza o końcu historii, w
której przekonywał, że demokracja liberalna oraz rynkowy porządek gospodarczy jest
najdoskonalszym z możliwych do zrealizowania systemów politycznych (aczkolwiek nie
idealnym), wobec czego może ona jedynie ulegać korektom i ulepszeniom.
Tylko liberalna demokracja nie jest obciążona fundamentalnymi wadami oraz niedostatkiem
racjonalności, czyli tym co do doprowadziło do nieuchronnego upadku dawnych ustrojów. F. nie
twierdzi jednak, że współczesne ustabilizowane demokracje formalne np. USA czy Francja były
wolne od niesprawiedliwości. Jednak owe problemy nie wynikały z wewnętrznych słabości systemu,
lecz stanowiły następstwo niepełnej realizacji jego 2 kardynalnych zasad- wolności i równości.
Najdonioślejsze nawet zdarzenia same w sobie nie decydują o sensie dobiegającego końca
historycznego procesu. Istotę jego wyznacza właściwa historia- jednolinearny ,ewolucyjny ciąg zmian
ukierunkowanych, na który składają się zbiorowe doświadczenia ludów wszystkich czasów. Tak
rozumiana historia jest najbliższa koncepcjom niemieckiego filozofa Hegla. Do powszechnego obiegu
wprowadził historię uczeń Hegla, Karol Marks. Obaj myśliciele głosili, że społeczeństwa ewoluują
od prostych struktur szczepowych opartych na niewolnictwie oraz produkcji rolnej poprzez teokrację,
monarchię i arystokrację feudalną ku nowoczesnej demokracji liberalnej. Hegla i Marska łączyło
przekonanie, iż ewolucja form ludzkiego społeczeństwa ma swój wyraźny finał, który nastąpi kiedy
najgłębsze i fundamentalne pragnienia człowieka zostaną wreszcie zaspokojone. Dzielił ich pogląd na
sens „końca historii”- o ile dla Hegla jawi się tam państwo liberalne, o tyle dla Marksa jest to społ.
komunistyczne. Fukuyama ma jednak własny, odmienny pogląd na to, jakie mechanizmy popychają
naprzód proces historycznych przemian oraz inny jest w jego koncepcji przewidywany koniec historii,
stan najlepszy z możliwych, do którego ludzkość zmierza.
Końca świata nie należy utożsamiać z zanikiem naturalnego cyklu narodzin, życia i śmierci. Nie
będzie już dalszego rozwoju podstawowych zasad oraz społecznych instytucji, wszystkie
problemy znajdą bowiem ostateczne rozwiązanie.
Każdy człowiek, wyposażony w dwa rodzaje wrodzonych potrzeb, cielesnych i duchowych, jest istotą
racjonalną. Posiada rozum, który wskazuje mu drogę zaspokajania własnych pragnień w
najefektywniejszy z możliwych sposobów w danej sytuacji. Te wspólne wszystkim cechy – wrodzone
potrzeby i rozum - sprawiają, iż w perspektywie dziejowej wszystkie społeczeństwa, w ramach
których funkcjonują ludzie, upodabniają się do siebie. Przyjmują formy najlepiej z możliwych służące
zaspokajaniu potrzeb wszystkich swoich członków. Formy te są uniwersalne, w ich ramach każde
społeczeństwo działa najefektywniej. Są to dwa systemy - liberalna demokracja w sferze polityki i
kapitalizm w sferze gospodarki. Jednak u podłoża ewolucji systemów społecznych w kierunku tych
systemów leżą dwa różne mechanizmy. Powszechny kapitalizm ma u swych podstaw rozwój nauki i
techniki oraz ludzkie potrzeby cielesne, natomiast liberalna demokracja – ludzką duchowość.
Wprowadzanie kapitalizmu pośrednio wpływa na wprowadzanie liberalnej demokracji, ponieważ
zapewnia ludziom godne warunki bytowania i rozwija ich autonomiczną świadomość, nie jest jednak

168
decydującym czynnikiem sprawiającym, iż społeczeństwa wprowadzają wolność polityczną i władzę
obywateli. Ewolucja w kierunku liberalnej demokracji następuje niezależnie od gospodarczej ewolucji
społeczeństw.
Jaki jest jednak związek wprowadzania gospodarki wolnorynkowej z wprowadzaniem liberalnej
demokracji? Gospodarka wolnorynkowa sprawia, iż społeczeństwa upodabniają się do siebie –
pojawiają się powszechnie takie zjawiska jak industrializacja, urbanizacja, wprowadzany zostaje
podobny rodzaj organizacji społecznej, ludzie zaczynają wytwarzać, wymieniać i konsumować
podobne dobra i usługi. Przy tym rośnie poziom życia i wykształcenia obywateli, co prowadzi do
powstawania społeczeństw autonomicznych, którym trudno narzucić systemy niezaspokajające ich
potrzeb, zarówno związanych z wygodnym samozachowaniem, jak i duchowych. W takich
społeczeństwach z dużym prawdopodobieństwem wprowadzana zostaje liberalna demokracja, nie jest
to jednak proces konieczny. Wpływ gospodarki na politykę jest bowiem pośredni.
Potrzeba uznania to podstawowe źródło międzyludzkich konfliktów, zaspokojenie tego pragnienia u
każdego człowieka prowadzi do zaniku walk pomiędzy ludźmi i zaniku ich dążenia do zmian swojej
społecznej sytuacji. Tylko liberalna demokracja zaspokaja izotymię (pragnienie bycia uznanym za
równego innym ludziom) każdego człowieka, przyznając wszystkim obywatelom od urodzenia równe
prawa, będące dowodem uznania ich człowieczeństwa. Tylko w ramach liberalnej demokracji ludziom
pozostawiona jest rozsądna wolność działania, dzięki której mogą oni zaspokajać swoją megalotymię
w sferze polityki, gospodarki i kultury, polepszając sytuację ogółu, a nie szkodząc współobywatelom.
Tylko liberalna demokracja łączy równość i wolność swoich obywateli w takich proporcjach, by
system ten był sprawiedliwy, czyli umożliwiający każdemu zaspokojenie jego potrzeb
wrodzonych, zróżnicowanych w formach i nasileniu. Inne systemy, takie jak komunizm czy
autorytaryzm, prędzej czy później muszą upaść, nie są bowiem równie efektywne w zaspokajaniu
ludzkich pragnień, zwłaszcza najważniejszych - duchowych.
Państwo liberalne musi być uniwersalne, czyli przyznawać uznanie wszystkim obywatelom ze
względu na ich człowieczeństwo, a nie ze względu na członkostwo w jakiejś grupie narodowościowej,
etnicznej lub rasowej. Musi być tez hegemoniczne tzn. kreować społeczeństwo oparte na zniesieniu
rozróżnienia między panami i niewolnikami. Racjonalność uniwersalnego państwa homogenicznego
państwa przejawia się również w tym, że autorytet państwa nie wyrasta z tradycji, lecz bierze się z
publicznej debaty.
F. uznaje, że uniwersalne państwo hegemoniczne, które powstaje u kresu historii, opiera się na
dwóch filarach: gospodarce i uznaniu. Ta pierwsza siła napędowa wypływa z pożądliwej części
duszy. Z kolei walka o uznanie wyrosła z tymotejskiej części duszy [ Już Platon w Państwie
przedstawiał podział duszy na 3 części: pożądliwą, rozumną oraz tę którą nazywa thymos-czyli mężną.
Większość ludzkich zachowań może zostać przedstawiona jako splot działań dwóch pierwszych części
duszy. Ludzie poszukują jednak uznania dla swej własnej wartości]. Za demokracją nie przemawiają
racje ekonomiczne, jeżeli już to demokracja stanowi balast dla wydajności gospodarczej. Wybór
demokracji jest samoistny, podejmowany w imię uznania a nie pożądania. Niemniej rozwój
gospodarczy wytwarza pewne warunki, dzięki którym ten samoistny wybór jest bardziej
prawdopodobny. Dzieje się tak z dwóch powodów:
1.Rozwój gospodarczy ukazuje niewolnikowi jego pojęcie panowania: niewolnik odkrywa, że może
opanować naturę przez technologię oraz siebie samego przez dyscyplinę pracy i edukację.
Wykształcenie uczy ich, że są ludźmi obdarzonymi godnością, oraz że powinni walczyć o uznanie tej
godności.

169
 2.Druga przyczyna dla której rozwój ekonomiczny sprzyja demokracji liberalnej jest taka, że rozwój
ekonomiczny odgrywa olbrzymią rolę niwelującą różnice społeczne, ponieważ stwarza potrzebę
powszechnego wykształcenia.
Brakujące ogniwo między liberalną gospodarką i liberalną polityką stanowi zatem pragnienie
uznania.
W miarę jak lud staje się bogatszy, bardziej kosmopolityczny i lepiej wykształcony, domaga się nie
tylko jeszcze większego bogactwa, ale także uznania swej pozycji. Jest to całkowicie nieekonomiczny
popęd, który może wyjaśnić dlaczego ludy Korei Południowej czy też Tajwanu domagały się nie tylko
zaprowadzenia gospodarki wolnorynkowej, ale także wolnego rządu powołanego przez lud i dla ludu.
Alexandre Kojeve, tworzący w XIX wieku wybitny komentator Hegla, nieprzejednanie głosił pogląd,
iż historia już się zakończyła, gdyż twór, jaki określał mianem „uniwersalnego państwa
homogenicznego”, a który my zwiemy demokracją liberalną, ostatecznie rozwiązał centralny problem
dziejów poprzez zastąpienie relacji pan-poddany uniwersalnym i równym uznaniem uprawnień.
Historia ludzkości wraz z jej głównymi okresami jest historią poszukiwań najlepszej formy uznania
(czyli thymos). Dopiero świat współczesny zdołał ją stworzyć i wówczas nastąpiło całkowite
zaspokojenie potrzeb. Przy tej tezie obstaje również F.

170