Skrypt ten jest wypisem wszystkich, co ważniejszych rzeczy z podręcznika (tego nowszego, mniej

komunistycznego, z którego całego skrypt jest już dostępny na forum lex.edu.pl), z części II i III (z
wymaganych do egzaminu 5 podrozdziałów). Wyjątkami są liberalizm polski i spór o kształt prawa w
XX. wieku. Wybaczcie, ale spać czasem trzeba. Nie biorę odpowiedzialności za błędy, jakie mogą się
pojawić w skrypcie, czy to przez przypadkowo pomylone lub powtórzone słowo, albo też złe
zrozumienie czegoś opisanego w podręczniku. Warto więc przeczytać podręcznik, a dopiero później
korzystać ze skryptu, lub na bieżąco go poprawiać.

Pozdrawiam

Lechu

CZĘŚĆ II
Rozdział VI: Doktryny zachowawcze
1. Rozrachunek z dziedzictwem Oświecenia

2. Teokraci francuscy

Bóg suwerenem: Joseph de Maistre (1754-1821)

 ultramontanista (zwolennik absolutnej władzy papieża w Kościele)
 współczesne mu negatywne przeobrażenia wynikają z absolutyzowania znaczenia jednostki i jej rozumu
 krytyka apriorycznych konstrukcji antropologicznych i społecznych
 winą obarczał także protestantyzm, fałszywą wiarę niszczącą hierarchię i autorytet Kościoła, przez
głoszenie bezpośredniej łączności jednostki z Bogiem
 zasady ustroju nie są tworzone, a „odkrywane”
 Bóg prawodawcą
 poddanie się Bogu może być wymuszane – niezbędna instytucja kata w społeczeństwie
 konstrukcje bez oparcia w Bogu bądź tradycji są sztuczne
 najważniejsza jest wizja ponadczasowego ładu boskiego, potem tradycja
 rewolucyjne hasła wolności i równości są nierealne
 dokonana Rewolucja jest karą za grzechy
 natura ludzka jest zła (oparcie na św. Augustynie i Hobbesie)
 tylko władza papieża może ocalić cywilizację chrześcijańską
 konieczna silna, scentralizowana władza, wsparta boskim autorytetem
 hierarchiczna budowa społeczeństwa
 papiestwo wzorem dla władzy państwowej
 boska jest sama idea władzy (za św. Tomaszem)
 prawo ma uwzględniać charakter narodowy i inne czynniki różnicujące społeczności
 człowiek jest kształtowany przez historię własnej wspólnoty
 zwolennik monarchii
 wszędzie władza powinna być absolutna, niepodzielna i nieusuwalna
 zróżnicowane państwa Europy pod zwierzchnictwem autorytetu papieża utworzyć powinny wspólnotę
chrześcijańską

Hierarchia: Louis de Bonald (1754-1840)

 podstawą społeczeństwa jest tradycja, której podstawą jest język dany od Boga
 człowiek ma naturę społeczną (za Arystotelesem i św. Tomaszem)
 idee powstają przez prawdy objawione przez Boga, sformułowane przez samych ludzi bez objawienia, są
fałszywe i szkodliwe, co boleśnie odczuwa społeczeństwo
 istnieją społeczności stanowiące funkcjonalną całość (de Maistre uznawał to za niemożliwe, nad
chaosem zapanować może tylko absolutny władca)
 wykluczenie decydującej roli człowieka w budowie bytu społecznego
 rewolucja opiera się na przymusie, na którym nie może powstać państwo
 ludzie mogą ulepszać państwo, a nie tworzyć go, jak tłumaczą to teorie umów społecznych
 państwo powinno być oparte na hierarchii, władzy i prawie (wyraz woli Boga)
 hierarchia zawsze w triadzie
 władza (Bóg, król, ojciec)
 wykonawcy (kler, arystokracja, matka)
 poddani (wierni, naród, dzieci
 stała obecność w życiu społecznym religii i Kościoła gwarantem ustroju społecznego
 państwo ma realizować zasady moralne Kościoła
 państwo oparte o religię, ale w królestwie król ma władzę nad każdym poddanym, także duchownymi

Henryk Rzewuski
 najsłynniejszy polski wyznawca de Maistre'a
 wszelka wiedza zawarta jest w objawieniu
 zwolennik monarchii na wzór przedrozbiorowej Polski
 narodem jest tylko szlachta
 przeznaczeniem Polski jest stać się nosicielką wolności
 źródłem wszelkich nieszczęść w próbach zmian społecznych – Rewolucja i Konstytucja 3. Maja
 Polska powinna pogodzić się ze staniem częścią Rosji i ratować wolność szlachecką pod berłem
absolutnego władcy

3. Romantyzm polityczny

 nurt konserwatywny
 dążenie do wyzwoleń narodowych
 wartość kultury ludowej
 szacunek dla historii, tradycji
 znaczenie silnych więzów łączących ludzi w naród i państwem
 podkreślenie indywidualności jednostki wybitnej, wyrastającą ponad wspólnotę

Obrońca teorii rojalistycznych: Franc,ois Rene' de Chateaubriand (1768-1848)

 spopularyzował termin „konserwatyzm”
 emocjonalne podejście do rzeczywistości i umiarkowane poglądy polityczne
 Rewolucję oceniał jako zło którego nie da się odwrócić
 dążył ku monarchii konstytucyjnej opartej na katolicyzmie
 wolność prywatna gwarantem wolności
 w nauce Chrystusa znajdował miejsce na rewolucyjne ideały – wolność, równość, braterstwo
 wolność społeczna jest wstępem do despotyzmu (podobnie uważali liberałowie)
 postęp materialny źródłem dezintegracji społecznej

Idea odrodzenia państwa i narodu. Romantyzm niemiecki

 idealizacja średniowiecza
 ukazywanie niemieckości w wymiarze uniwersalnym
 Niemcy spełniają warunki do bycia super państwem na miarę Imperium Rzymskiego
 państwo takie oparte na podziale stanowym
 brak mobilności społecznej gwarancją stabilności ustroju
 niejednolite poglądy na temat porządku społecznego (na zmianę za najważniejszą uważano szlachtę,
mieszczaństwo i lud)
 krytyka oświeceniowej teorii poznania opartej na poznaniu rozumowym
 Joseph G'o'rres (1776-1848)
 zwolennik federalizmu Niemiec
 elementy umowy suwerena z poddanymi w teorii państwa
 podział stanowy zbliżony do platońskiego: nauczyciele, obrońcy i żywiciele
 Friedrich von Hardenberg (1772-1801) zwany Novalisem
  początkowo fascynacja Rewolucją
 władzę króla uzupełniać musi to, co symbolizuje królowa – miłość
 żadna racjonalna zasada nie zastąpi syntetycznych zdolności kochającego serca
 innym ważnym spoiwem państwa poza miłością jest wiara, rozumiana nie jako odniesienie do boga,
a kulturowa funkcja chrześcijaństwa i Kościoła
 katolicyzm zapewnia ideał jedności i hierarchii oraz rozwój indywidualizmu
 ideałem jest Europa sprzed Reformacji, jednolita
 tylko rechrystianizacja (powrót do jedności wyznania) może poprawić stosunki społeczne w Europie
 należy ograniczyć powszechną edukację
 Johann Gottfried von Herder (1744-1803)
 początkowo fascynacja rewolucją
 Ludwig von Arnim (1781-1831) zw. Achim
 należy ograniczyć powszechną edukację
 Friedrich Schlegel (1772-1829)
 Bóg prawodawcą
 państwo organiczne, monarchia
 król rządzi z woli Boga, nie na podstawie umowy z ludem
 uznanie realnej władzy papieża
 Adam M'u'ller (1779-1829)
 państwo stanowe z dominującą szlachtą
 sprzeciwiał się koncepcjom stanu naturalnego, umowy społecznej i podziału władz
 krytykował liberalizm
 spójność narodu zagwarantowana przez wspólny duch, Volksgeist
 przeszłe i obecne pokolenia w państwie są suwerenem
 wolność jest naturalna, nie wymaga gwarancji
 państwo powinno pilnować przed zbytnim rozwojem sztukę i naukę
 religia podporządkowana państw
 Franz von Baader (1765-1841)
 potrzeba pojednania narodów w duchu chrześcijaństwa
 prekursor zainteresowania myśli konserwatywnej kwestią robotniczą

Naród jako organizm moralny: Samuel Tylor Coleridge (1772-1834)

 krytyka absolutyzmu i egalitaryzmu
 egalitaryzm to dominacja siły nad moralnością, liczebności nad cnotą, racjonalizmu nad duchowością i
równości nad hierarchią
 niechęć do mieszczaństwa, bał się rewolucji przemysłowej
 model narodu organiczny i hierarchiczny
 państwo ma źródło w umowie społecznej będącej źródłem władzy i obowiązków obywateli
 dwuizbowy parlament (izba wyższa – arystokracja, niższa – mieszczaństwo)
 celem państwa dobre życie obywateli
 społeczność wyznaje zasadę solidaryzmu, podlega władzy konstytucyjnego monarchy i Kościoła
narodowego
 prym wieść powinna arystokracja, dająca przykład duchowy niższym klasom

4. Niemiecka Szkoła Historyczna

Friedrich Carl von Savigny (1779-1861)

 przeciwko Kodeksowi Napoleona w Niemczech
 prawo musi być zgodne z duchem czasu, wyrasta z irracjonalnego procesu historycznego
 prawo zgodne z duchem narodu
 stanowisko antyindywidualistyczne
 obyczaj > prawo zwyczajowe > racjonalna nauka prawa
 prawo jako element narodowej świadomości (element polityczny) i z drugiej strony prawo prawników
(element techniczny)
 jurystom i państwu nie wolno tworzyć prawa, mają je odkrywać
 poglądy te popierał Gustaw von Hugo
 gdy prawo zwyczajowe i pisane koliduje, pierwszeństwo prawa zwyczajowego
 popierał je też Georg Friedrich Puchta
 prawo związane z religią, to część boskiego porządku
 znacząca rola państwa w procesie prawotwórczym
 mała rola państwa w procesie prawotwórczym
 wszyscy uznawali za podstawę prawa niemieckiego prawo rzymskie (paradoks patrząc na to z punktu
teorii ducha czasu (Volksgeist))

5. Papieski Ultramontanizm

Papiestwo w obliczu rewolucji: Pius VI, Pius VII

Pius VI (1775-1799)
 stanowisko skrajnie zachowawcze
 centralizacja władzy w Kościele w rękach papieża (tzw. ultramontanizm)
 spór z gallikanizmem i febronianizmem (dążenia Francji i Austrii do kościołów państwowych)
 Gallikanizm, tzw. „cztery artykuły gallikańskie”:
 papież nie może detronizować królów
 przewaga soboru nad papieżem
 kościół francuskie ma odrębne zwyczajowe prawa
 rozstrzygnięcia papieża w sprawie wiary muszą uzyskać akceptacje przez cały kościół
 Febrionanizm
 autorem Justinius Febronius
 przewaga soboru nad papieżem
 powrót do tradycji Kościoła
 „Punktacja z Ems” (1786) – wystąpienie niem. biskupów o prawie do zatwierdzania bulli
papieskich
Pius VII (1800-1823)
 bardziej kompromisowe stanowisko
 w 1801 zawarł z Napoleonem I konkordat, nie przywracał on pełnej niezależności Kościoła od państwa

Kryzys Państwa Kościelnego: Grzegorz XVI (1831 – 1846)

 utrata prestiżu papiestwa na świecie
 Państwo Kościelne absolutystyczne, bez konstytucji, korupcja itp.
 potępił powstanie styczniowe w Polsce
 boskie pochodzenie władzy
 przeciwnik zjednoczenia Włoch
 przeciw wolności sumienia i wypowiedzi
 potępienie rozdziału Kościoła od państwa
 popierał centralizację PK

Nieomylność papieża: Pius IX (1846-1878)

 „więzień Watykanu” po włączeniu PK do Włoch w 1870
 konserwatysta i ultramontanista
 delikatne reformy w PK
 potępił wszelkie doktryny polityczne
 przeciwko kościołom narodowym,
 centralizm
 zwołał pierwszy sobór od Trydenckiego, potwierdzenie nieomylności papieża i pierwszeństwa w
kwestiach wiary
 przeciwko Kulturkampfowi w Niemczech za Bismarcka

Walka z modernizmem: Pius X (1903-1914)

 zakaz naukowej analizy Biblii itp.
 niezmienność prawd wiary głoszonych przez Kościół
 przysięga antymodernistyczna u duchownych
 krytyka liberalizmu i parlamentaryzmu
 najwyższy autorytet także w kwestiach politycznych (pozwolił katolikom w końcu na udział w
wyborach, ale mieli głosować w oparciu o opinie swoich biskupów)
 6. Konserwatyzm

Konserwatywna definicja narodu: Edmund Burke (1729-1797)

 brany za protoplastę współczesnych konserwatystów
 jego teoria odnosi się do common sense
 początkowo liberalne poglądy (zakaz niewolnictwa, wolność Irlandii i kolonii w Ameryce Północnej,
zaprzestanie karania homoseksualistów)
 przełom światopoglądowy po Rewolucji w 1789
 podważenie optymistycznej teorii postępu
 przeciwko pozbawieniu człowieka zakorzenienia w historii i zanegowania jej wpływu na rozwój
jednostki
 przeciw pozbawieniu społeczności naturalnej el. łączącego, religii
 utylitaryzm nie zawsze dobry
 człowiek kształtowany przez wspólnotę (wiele ich rodzajów, kształtowane przez proces organicznego
rozwoju)
 pierwotna umowa człowieka z Bogiem (a nie umowa społeczna) stworzyła pierwsze społeczności oparte
na prawie naturalnym
 prawo kształtuje się pod wpływem historii, władza jedynie nadaje mu kształt, sama mu podlegająca
powolnymi i roztropnymi reformami, nie zakłócającymi rozwoju organicznego
 naród jako „organiczny związek przeszłych, przyszłych i obecnych pokoleń, trwający w czasie, który
jest narzędziem Boga”
 wspólnota źródłem i gwarantem praw człowieka
 Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela abstrakcyjna, nie praktyczna, nieprzystosowalna
 rewolucja niszczy organiczną tkankę narodu, dopuszcza do władzy ludzi nieodpowiedzialnych i
nieprzystosowanych do tego
 zwolennik parlamentaryzmu i monarchii konstytucyjnej
 przeciw absolutyzmowi i parlamentowi jako jedynej suwerennej władzy w państwie
 bronił systemu „dwupartyjnego”
 przeciwnik egalitaryzmu
 za cenzusem urodzenia i majątku
 władza w imieniu Boga, niezależna i zewnętrzna
 zwolennik wolnorynkowej gospodarki, popierał Adama Smitha
 własność jest święta
 popierał awans klasy mieszczańskiej w Wielkiej Brytanii
 liberalne el. W jego poglądach nie przeczą jego konserwatyzmowi, ponieważ wedle niego w Wlk.
Brytanii powstały one na drodze kilkusetletniej, naturalnej ewolucji

Konserwatyzm Anglii imperialnej: Disraeli, Salisbury

Benjamin Disraeli (1804-1881)
 krytyk liberalnego utylitaryzmu i racjonalizmu i koncepcji podmiotowych praw naturalnych jednostki
 na czele państwa król (głowa narodowego Kościoła)
 najwyższe miejsce w społeczeństwie arystokracja ziemska.
 Kościół strażnikiem tradycji
 korporacje terytorialne i zawodowe oraz sądownictwo ważne
 rola państwa w gospodarce (negacja jego zaciera granice między państwami i prowadzi do ubóstwa)
 torysta
 premier Wlk. Brytanii
Robert markiz Salizbury (1830-1903)
 torysta
 rezygnacja z promowania arystokracji
 zanik idei paternalizmu w społeczeństwie
 działania polityczne podejmowane w zgodzie z tradycją i sposobem myślenia akceptowanym przez
Brytyjczyków
 żadna radykalna zmiana nie jest ostateczna (apetyt rośnie w miarę jedzenia)
 stopniowe reformy najlepsze
 uznawał podmiotowa wolność jednostki
 przeciwnik demokracji (bo natura ludzka jest egoistyczna)
 stara zasada o tym, że ustanawiać podatki mogę tylko ci, którzy je płacą

Obrona cywilizacji Kościoła: Juan Donoso Corte's (1809-1853)

 krańcowo negatywna ocena natury ludzkiej
 radykał hiszpański o liberalnych korzeniach
 cywilizacja Kościoła źródłem prawdy i dobra
 przekonanie ludzi o doskonałości, własnej woli zawsze prowadzi do katastrofy
 Kościół wesprzeć powinna dyktatura
 prawo ludzkie nie ma znaczenie, jedynym źródłem prawa jest Bóg
 „Co się zaś tyczy parlamentaryzmu, liberalizmu i racjonalizmu, mniemam, że pierwszy jest
zaprzeczeniem rządu, drugi zaprzeczeniem wolności, trzeci uznaniem szaleństwa”
 monarchista, przeciw podziałowi władzy i liberalnemu systemu przedstawicielskiemu
 monarchia tylko po odrodzeniu moralnym, w którym Kościół najwyższym autorytetem (a nie instytucją
władzy)
 do tego czasu jego projekt dyktatury przeciwko masom

Apologia średniowiecza: Otto von Gierke (1841-1921)

 krytyk pozytywizmu prawniczego, prawo zwyczajowe podstawą
 przeciwnik prawa rzymskiego w Niemczech (zaprzeczało jedności, poprzez podział na prawo publiczne i
prywatne, swoistej dla prawa zw. Niem.)
 państwo organiczne o ustroju korporacyjnym
 państwo suwerenem ze zgody wspólnoty
 niechętny kapitalizmowi i socjalnym reformom Bismarcka
 koncepcja ducha narodu

Decyzjonizm: Carl Schmitt (1888-1986)

 radykalny nurt w konserwatyzmie
 związany z ideologią nazistowską
 za Hobbesem, zła natura człowieka i chaos gdy nie istniało państwowych
 silne państwo o skoncentrowanej władzy
 Suweren uprawniony do wszelkich decyzji
 w czasach wyjątkowych prawo ustala tylko procedury postępowania, Suweren robi co chce, sam
stwierdza kiedy jest taki stan, i sam stwierdza, kiedy jest już normalizacja – wtedy tylko sam podlega
prawu (tzw. decyzjonizm)
 negowanie parlamentaryzmu, teorii rządów prawa, podziału władzy, suwerenności ludu
 nie uznawał tradycji i czynnika pozaziemskiego w kształtowaniu porządku społecznego (różnica
względem innych konserwatystów)
 dyktatura wprowadzona w sposób radykalny, w celu stabilizacji i porządku

Nowy humanizm: Irving Babbit (1865-1933)

 twórca literackiego ruchu „nowego humanizmu”
 przeciwstawienie humanizmu i humanitaryzmu
 humanizm to koncentracja na duchowości człowieka i realizacja cnoty umiarkowania
 wolna wola jednostki i wola absolutu rządząca ludzką duchowością
 idealizacja oblicza duchowego średniowiecza
 odejście od ideału przez doktryny naturalistyczne, materialistyczne, racjonalistyczne, demokratyczne i
liberalne i przez myśl romantyków i sentymentalizm oświeceniowy Jana Jakuba Rousseau – uważał te
nurty za humanitarystyczne
 eksponowanie tylko fizycznej i zmysłowej strony człowieka
 w efekcie zwycięstwa tych nurtów, zanik refleksji moralnych, dominacja utylitaryzmu i
demokratyzacja
 dobre w ustroju USA poglądy wzięte od Edmunda Burke'a, przeciwdziałające rządom mas i
wprowadzają elementy elitaryzmu (np. w sądownictwie w USA)
 negatywne cechy ustroju USA to elementy demokracji bezpośredniej
 był za gruntownym przebudowaniem systemu edukacyjnego w USA, wprowadzeniu wychowania
klasycznego (łacina, greka), aby szkoła szkoliła powinności obywatelskich
Elitaryzm: Thomas Stearns Eliot (1888-1965)
 przeciw liberalizmowi, utylitaryzmowi i demokracji
 otwarty, zhierarchizowany elitaryzm
 rojalista (urodził się w USA, ale związał się z Wlk. Brytanią)
 Kościół instytucjonalny, spajający społeczność (polemika z Babittem)
 kościół narodowy
 np. parafia jako jednostka samorządowa
 archaizm poglądowy

Konserwatyści polscy
 książę Adam Jerzy Czartoryski (1770-1861)
 minister spraw zagranicznych w Rosji, po powstaniu listopadowym uchodźca, przywódca „hotelu
Lambert”
 w nowej Polsce silna władza królewska, zniesienie przywilejów szlachty, ustępstwa na rzecz
chłopów, byt narodowy oparty na religii
 Roman Dmowski (1864-1939)
 nacjonalista, za odrodzeniem Narodu ale wewnątrz Rosji
 antysemityzm i czystość rasy
 Antoni Zygmunt Helcel (Galicja)
 federacja narodów słowiańskich pod egidą cesarstwa austriackiego

7. Nacjonalizm

Naród ponad państwem: Johann Gottfried von Herder (1744-1803)

 duża waga języka, podstawa więzi i wspólnoty ludzi w danym narodzie
 kwestionowanie oświeceniowej idei powszechnego postępu
 naród wspólnotą organiczną, a państwo tworem sztucznym źle działającym na ludzi

W oczekiwaniu na nowe objawienie: Giuseppe Mazzini (1805-1872)

 jednostki służą wspólnotom (rodzina, naród, ludzkość)
 wola boża indywidualnie objawia się człowiekowi poprzez jego intuicję i pojęcia na dane sprawy
 Naród nabiera powagi jako część ludzkości, realizując zadanie od Boga
 każdy Naród ma swoje zadanie od Boga (włosi najwyższe, stąd nacjonalistą jest on)
 myśli – Niemcy
 czyn – Francuzi
 przywódczyni w walce o wolność Słowiańszczyzny – Polska
 Europa jako federacja państw pod Hegemonią Włoch, stolica w Rzymie
 republikanin
 świat w obliczu nowego objawienia, które zacznie nową religię (po fetyszyzmie, politeizmie i
chrześcijaństwie)

Niemiecki mesjanizm: Johann Gottlieb Fichte (1762-1814)

 właściwy twórca nacjonalizmu
 Normalvolk – Naród niemiecki jako jedność oparta na wspólnym języku kultury, ponad państwem.
Wyznacza normy kultury innym narodom.
 potrzebna moralna odnowa narodu, powszechnego nauczania, prawa i obowiązku pracy, aktywności
społecznej
 Niemiec najwyższym człowiekiem
 obowiązek moralny bycia wolnym
 przeciw podziałowi władzy
 reglamentacyjna działalność państwa
 zbyt duże nierówności majątkowe złe (mimo, ze był za własnością prywatną)
 popierał początkowo Rewolucję francuską, później po terrorze tam przestał – mimo to dzięki temu był
przychylne mieszczaństwu
 projekt zamkniętego państwa handlowego
 autarkiczne, wszechwładne, samowystarczalne gospodarczo
  zamknięte granice i monopol handlu zagranicznego
 reglementujące życie obywateli, izolujące ich od obcych idei
 restrykcyjna polityka zatrudnienia i zbytu
 środki nadzoru policyjnego i system kar na straży czystości cech narodowych
 historyczna rola państwa i prawa zaniknie po nastaniu powszechnego panowania praw moralnych (do
tego dąży wychowawczy proces w duchu narodu, realizowany przez państwo)
 rozdział moralności (element wewnętrzny) od prawa (element zewnętrzny, odnosi się do ludzi jako
jednostek fizycznych)

Absolutna monarchia narodowa: Charles Maurras (1868-1952)

 monarchista, zwolennik monarchii absolutnej, przeciwnik liberalizmu i demokracji
 król uosabia rację stanu, jednostki wypełniające jego rozkazy to naród. Podporą jest kler i arystokracja,
fundamentem ludność rolnicza
 idealizacja średniowiecznego porządku społecznego (organicznego i hierarchicznego)
 Kościół tylko instytucją (sam był ateistą) trwale związaną z monarchią absolutną
 uznał, iż protestantyzm rozbił jedność narodowa Europy, teraz może być już ona tylko Europą narodów.
 Nie był za zjednoczeniem kościołów czy też kościołem narodowym
 antysemityzm (Czterech Ciemnych Żydów – ewangeliści)
 uznawany niekiedy za prekursora faszyzmu (mimo pochwały uniwersalizmu papieskiego i konieczności
istnienia w państwie ciał pośredniczących (autonomicznych związków obywateli))

8. „Ostatni system”: Hegel

Georg Wilhelm Friedrich Hegel (1770-1831)

 idealista obiektywny i racjonalista
 byt pierwotny (idea) to dla niego Bóg, absolut, duch, wolność, rozum, logos.
 Idea to substancja, dzięki której wszelka rzeczywistość posiada swój byt i trwanie
 historia to marsz rozumu w świecie
 państwa to boska idea w jej ziemskim kształcie
 każde państwo czeka kiedyś proces obumierania
 dialektyczne podejście do wszystkiego – teza + antyteza = synteza
 stare triady zmieniają się w nowe tezy, pojawia się antyteza i synteza i tak dalej...
 jednostki nie są w stanie nosić idei, od tego jest państwo, ale wybitne jednostki (akuszerowie historii)
mogą pomóc idei w przejściu z jednego etapu w kolejny realizując zamysł ducha (a nie mylnie myśląc –
własny)
 społeczeństwo obywatelskie ma spierać państwo efektywną działalnością gospodarczą, jest płaszczyzną
między rodziną a państwem. Powstają stowarzyszenia i korporacje, w jego działaniu zaliczone jest też
sądownictwo. Społeczeństwo obywatelskie jest podporą dla państwa (nie alternatywą!)
 wolność dokonuje się tylko w ludzkiej świadomości
 państwo ma prawo do pełnej współczesnej kodyfikacji (polemika z Savignym)
 prawo pozytywne wynika z absolutnej idei prawa, badanej przez filozofów prawa.
 tak jak Kant i Ficht prawo pozytywne odrębne od moralności
 wolny człowiek manifestuje swą wolność poprzez posłuszeństwo prawu
 podział władzy na prawodawczą, rządową i książęcą (nie są równe)
 władza monarsza najważniejsza (jedna wola suwerena)
 dziedziczna monarchia konstytucyjna najlepsza
 aprobował podział stanowy społeczeństwa
 wątki filozoficzne przypisujące Germanom szczególną rolę dziejową
 był w opozycji do romantyków
 uznał monarchię pruską za wcielenie idei wolności, jako rządzone autokratycznie, zhierarchizowane i
zmilitaryzowane, co czyniło z niego oazę porządku i racjonalności

9. Imperializm

Imperializm Bonapartego:
 oficjalnie brak obnoszenia się z uniwersalizmem Pierwszego Cesarstwa
 odwoływanie się do Cesarstwa Rzymskiego i rodzimej tradycji Cesarstwa Karola Wielkiego
 nawiązanie do tradycji imperialnej widoczne w obrzędowości, architekturze, sztuce
 przebudowywany Paryż był przygotowywany do stania się stolicą Europy
 Napoleon mówił, iż chce dać zdobycze Rewolucji całej Europie
 miał plan budowy zjednoczonej Europy, złączonej wspólnym prawem i walutą, bez granic i barier
handlowych
 kontynent miał być federacją narodów
 akcentował odrębności narodów, ich historyczny i kulturowy wydźwięk – mimo to wbrew słowom sam
często je dzielił (Niemcy, Włochy, a także wydzielenie Księstwa Warszawskiego)

Rozwój rosyjskiej doktryny imperialnej

 „pogromczyni Napoleona”, „wybawicielka Europy” - Rosja
przekonaniu o byciu naturalnym centrum Słowiańszczyzny
 dążenie do zapanowania nad terenami Cesarstwa Bizantyjskiego, wtedy w rękach Turków
 cerkiewna teoria Moskwy jako Trzeci Rzym
 ruch słowianofilski
 koncepcja rozwoju historiozoficznego Mikołaja Danilewskiego, oparta na kolejnych typach kulturowo-
cywilizacyjnych, w których rozwijają się religia, kultura, polityka i organizacje społeczno-ekonomiczne.
Nadciągającym typem miał być typ słowiański (w miejsce upadającego germańsko-romańskiego), z
główną rolą Rosji
 koncepcja bizantynizmu Konstantego Leontiewa

Imperializm brytyjski
 kolonizacja pojmowania misjonistycznie
 misja cywilizacyjna
 czynniki ekonomiczne, przeludnienie, uprzemysłowienie, konieczność zdobywania nowych rynków
zbytu i źródeł surowców spowodowały powszechne poparcie kolonizmu

Imperializm w doktrynie komunistycznej

 leninowska koncepcja najsłabszego ogniwa – rewolucja wybuchnie w najsłabszym z krajów
imperialistycznych z racji swego zacofania, czyli w Rosji

Imperializm niemiecki: Idee roku 1914

 wpływ Heinricha von Treitschke, antysemity
 wpływ Paula de Lagarde, twórcy nacjonalistycznej „ideologii niemieckiej”
 bismarckowa polityka gospodarcza zmierzająca ku etatyzmowi
 późne rozpoczęcie kolonizacji (od Ameryki Południowej w 1884)
 ruch v'o'lkisch
 idea mesjanizmu i pangermanizmu, wizja Wielkich Niemiec


Rozdział VII: Liberalizm

1. Doktryna wolności

2. Liberalizm katolicki

Konieczność politycznej obecności Kościoła: Fe'licite' de Lamennais (1782-1854)

 Kościół winien być bardziej obecny w stosunkach społecznych, możliwe to tylko dla kościoła
akceptującego demokrację
 zwolennik pozbawienia papieża władzy świeckiej w PK
 polityka wynika z religii, która jest gwarancją ładu społecznego
 zgoda ludu wystarczająca do legitymacji ustroju
 był za wyposażeniem wspólnot samorządowych w pełną autonomię
 Kościół oddzielony od państwa
 akceptował wolność prasy, zgromadzeń, zrzeszania się, sumienia i był za uwolnieniem nauczania od
wpływu religii
 przeciwny gospodarce wolnorynkowej i liberalnemu indywidualizmowi (bo katolicyzm jest z natury
 społeczny)
 podobne do niego poglądy miał Charles de Montalembert (inicjator ruchu katolików liberalnych
zwany „szkołą z Angeres”)

Wolność jako idea chrześcijańska: John Emerich Acton (1834-1902)

 początki wolności u Żydów
 później starożytna Europa, Solon, Perykles, rzymskiego
 istotą chrześcijańskiej wolności jest możliwość dążenia do prawdy (jednej i poznawalnej)
 „każda władza korumpuje, a władza absolutna korumpuje absolutnie”
 kres absolutyzmowi przyniosły nowożytne koncepcje prawa naturalnego
 człowiek zyskał wolność konieczną do celów moralnych, zabezpieczając się przed powrotem
absolutyzmu (trójpodział władzy itp.)
 zwolennik społeczeństwa obywatelskiego, systemu przedstawicielskiego, ciał pośredniczących
 obawiał się równości (za Arystotelesem strach przed przewagą liczby nad jakością)
 nacjonalizm sprzeczny z chrześcijańskim uniwersalizmem
 wolność nie jest dobra dla małych narodów – więcej zyskując cywilizacyjnie jako członkowie wspólnoty
wielonarodowej

3. Obrona indywidualności: Humboldt

Karl Wilhelm von Humboldt (1767-1835)

 czynny polityk Prus
 neohumanista
 „liberalizm arystokratyczny”
 uznawał w gospodarce leseferyzm
 równość wobec prawa
 pełnia praw i wolności
 parlament doradcą króla, ale przeciw absolutyzmowi był
 zniesienie poddaństwa chłopów
 dostrzegał ryzyko rozrostu biurokracji
 państwo zapewnia zewn. i wewn. bezpieczeństwo
 wolność słowa, prasy
 prawo proste i zrozumiałe
 kary małe ale pewne
 zagwarantowana zasada domniemanej niewinności
 ostrożność w wydawaniu przepisów o charakterze prewencyjnym
 „racja stanu”
 podkreślał rolę narodu jako podmiotu o własnej osobowości

4. Wolność współczesnych: Constant

Benjamin Constant (1767-1830)

 liberał
 wolność ekonomiczna i polityczna (poparcie Rewolucji)
 krytyka praktyki rządów rewolucyjnej dyktatury
 zasłynął swą koncepcją wolności:
 krytykował demokratyczną koncepcję suwerenności ludu Rousseau
 koncepcja „woli powszechnej” jest abstrakcyjna i ogranicza wolność jednostki tak naprawdę
 był za suwerennością ludu (nie nadawał jej jednak charakteru bezwzględnego, krytykował koncepcje
tejże Rousseau jako nierealną). Wynikać ona powinna z tego, że dowolna władza ustawodawcza
pochodzić powinna z wyborów
 historyczny aspekt kształtowania się wolności (podobnie do Monteskiusza)
 istotą wolności starożytnych był jej kolektywny charakter – realizować mogły ją tylko osoby
publiczne, nie prywatne
 wolność nowożytna uzupełniona jest prawami osobistymi jednostek
 wolność starożytna była uzasadniona niewolnictwem, rozwojem gospodarczym i małymi
rozmiarami wspólnot
  wolność nowożytna wymaga możliwości realizowania osobistych planów jednostek
 każde działanie władzy ograniczające prawa indywidualne jest bezprawne, jest tyranią
 człowiek ma prawo do przyjemności i do szczęścia
 duża waga wolności ekonomicznej, własność prywatna jest jednym z podstawowych praw człowieka
 potępienie wszelkich form cenzury
 podstawowe wolności powinny być wyjęte spod prawa, nie możliwe do ograniczenia (Monteskiusz
uważał, że wolność ogranicza prawo)
 nowa koncepcja podziału władz
 reprezentacyjna trwała (domena dziedzicznej arystokracji, nominowanej do tej władzy przez króla)
 reprezentacyjna opinii
 wykonawcza
 sądowa
 królewska (władza neutralna, król bez wielu uprawnień jest arbitrem, głównie między egzekutywą a
legislatywą. Dziedziczny ustrój monarchii. Król może odwoływać ministrów, rozwiązywać izby
parlamentu, unieważniać wyroki sądów prawem łaski)
 municypalna (czyli miejska, władza lokalna, samorządowa. Ma ograniczać możliwość powrotu
absolutyzmu, aktywować społeczeństwo obywatelskie. Uważał, że patriotyzm lokalny jest jedyną
autentyczną formą patriotyzmu)

5. „Doktrynerzy”

 liberałowie nie będący opozycją wobec panującego systemu

 łączenie liberalizmu z elementami konserwatyzmu
 znaczenie wspólnoty
 większe niż u liberałów kompetencje władzy państwowej
 dopuszczenie cenzury w prasie
 zanegowanie idei suwerenności jako sprzecznej z postulatem wolności jednostki
 Franc,ois Guizot (1787-1874)
 warstwą dominującą arystokracja pieniądza – bogate mieszczaństwo
 koncepcja ciągłości pokoleń i zależności jednostki od kształtującej ją wspólnoty
 państwo oprócz uprawnień negatywnych, ma też pozytywne, nie zagrażające jednak wolności
jednostki
 ograniczony cenzus majątkowy
 konstytucja rozgranicza zakres wolności jednostki i uprawnień władzy
 za decentralizacją władzy

6. Radykalizm polityczny i filozoficzny: Bentham

Jeremy Bentham (1748-1832)

 zwany „prawodawcą świata”
 podstawą jego systemu jest szczęście jednostki, a nie wolność
 demokracja jest nieuchronna
 dążenie do przyjemności jest nakazem etycznym
 stworzył wykazy przyjemności i okoliczności intensyfikujących przyjemności
 wyznawca atomizmu społecznego
 akceptował teorię wolnorynkową Smitha równocześnie domagając się pomocy państwa dla
najuboższych (prekursor „państwa opiekuńczego”)
 nie akceptował stanu natury i umowy społecznej
 był za pozytywizmem prawniczym
 wyłączność prawodawcza dla władzy państwowej
 przeciwko brytyjskiemu kolonializmowi, za rozwojem nowoczesnego przemysłu
 uznanie wpływu opinii publicznej i prasy na działalność prawotwórczą
 wiara w industrializm i mechanizację

7. Liberalizm wobec demokracji: Tocqueville

Alexis de Tocqueville (1805-1859)
 „najbardziej niebezpieczna chwila dla złego rządu następuje wówczas, gdy podejmuje on próby reform”
 idealizacja arystokracji, jej wpływu na historię, życie rodzinne, naukę, sztukę, normy moralne
 wbrew powszechnej opinii stwierdził, ze demokracja zmniejsza dążenie do gwałtownych zmian
społecznych, które nie są na rękę dopuszczonym do władzy grupom
 demokracja dąży do uniformizacji
 zatracona zostaje odrębność jednostek, osobowości
 demokracja to upadek sztuki i artyzmu
 wysunął projekt kształcenia do demokracji, by ją ożywić i oczyścić
 w prawie pierwszeństwo oddawał zwyczajowi i i systemowi moralnemu
 wysoko oceniał instytucję ławy przysięgłych
 w USA w niezawisłości sądownictwa dostrzegał odpowiednik niezależności, autorytetu i przywilejów
europejskiej arystokracji
 należy znaleźć miejsce wolności wśród narastającego triumfu równości

8. Demoliberalizm: Mill

John Stuart Mill (1806-1873)

 utylitaryzm
 był za rozwojem nie tylko indywiduum, ale także indywidualności
 sprawiedliwość jako najistotniejszy element moralny
wolność człowieka może ograniczona być tylko wtedy, gdy zabrania mu się czynu który go ograniczy
później (np. odda się w niewole)
 wolność słowa i prasy ograniczona tylko wtedy, gdy uratuje to spokój (np. nie wybuchnie powstanie
dzięki temu)
 chciał aby człowieka kształcono do wolności
 człowiek żyje we wspólnocie i nie powinien być na nią ślepy (egoizm jest zły)
 państwa niedojrzałe do życia w wolności powinny mieć ustroje autokratyczne
 w wyborach (jawnych) cenzus wykształcenia (podstawowe wymagane) i dla osób bardzo ubogich
 ważna ochrona praw mniejszości
 państwo zapewnia bezpieczeństwo (sądy, policja, sądy) i sprawne funkcjonowanie (emisja forsy,
normalizacja wag i miar, podatki na cele publiczne)państwo ma też działania niekonieczne, bądź
uzależnione od zgody obywateli
 mimo to wciąż uznaje zasadę leseferyzmu państwa
 zwolennik emancypacji kobiet (tak jak i Bentham)

9. Liberalizm drugiej połowy XIX wieku

Liberalizm konserwatywny
 Thomas Macaulay (1800-1859)
 teoria ewolucyjnego rozwoju konstytucyjnego ustroju Wlk. Brytanii

 Walter Bagehot (1826-1877)
 wpływy darwinizmu społecznego
 popierał podział stanowy
 państwa mogą rozwijać się tylko w warunkach wolności
 dzielił władze na „skuteczne” (gabinet i Izba Gmin) oraz „dostojne” (król i Izba Lordów)
 przedstawiciel liberalizmu katolickiego, lord Acton (1826-1877)
 E'mile Faguet (1847-1916)
 minimalizacja funkcji państwa
 silne społeczeństwo ma swoje prawa, prawa jednostki są iluzją
 nie ma praw przyrodzonych
 Lucien Pre'vost-Paradol (1829-1870)
 przeciwnik absolutyzmu władzy i demokracji
 ograniczyć wolność prasy w przypadku niepokojów społecznych
Początki liberalizmu socjalnego
 Leonard T. Hobhouse (1864-1929)
 jego poglądy określane mianem „kolektywistycznego liberalizmu”
 przeciw koncepcjom skrajnie indywidualistycznym (np. atomizacja społeczeństwa)
 w ramach ewolucji docenia się znaczenie wspólnoty
 państwo powinno wspierać słabszą stronę danej umowy
 państwo powinno regulować zatrudnienie i stosunki pracy, a także prowadzić politykę socjalną
 Thomas Hill Green (1836-1882)
 nacisk na wolność pozytywną
 istotą wolności jest działanie na rzecz dobra własnego i cudzego
 państwo ma umożliwiać obywatelom aktywność
 zapewnienie bezpieczeństwa socjalnego dla ogółu społeczeństwa przy zachowaniu reguł gospodarki
wolnorynkowej
 bezpieczeństwo socjalne umożliwia rozwój osobowości jednostki

10. Liberalizm na ziemiach polskich

Rozdział VIII: Drogi i bezdroża „światopoglądu

naukowego”
1. Myśl polityczna i prawna jako nauka

2. Pozytywizm
August Comte (1798-1857)
 teoria postępu kumultatywnego (3 stadia, teologiczne, metafizyczne i naukowe)
 kult nauki
 kult Wielkiej Istoty
 „homo faber”
 brak równości społecznej
 twierdził, że społeczeństwa mu współczesne przechodziły kryzys
 ustrój społeczny zależny jest od stanu obyczajów, one zaś zależne są od poglądów
 postulował wprowadzenie idei, która wyrażała by aktualnego ducha epoki – temu celowi miałaby służyć
pozytywna filozofia
 rozwinął własną, pozytywistyczną teorię nauki (jedyną rzeczą dostępną poznaniu, twierdził, są fakty, a
zatem nauki powinny zajmować się zjawiskami bezpośrednio dostępnymi dla obserwacji)
 Comte rezygnował z badania prawd absolutnych
 socjologię postrzegał jako naukową metodę badania zjawisk społecznych (metoda historyczna)
 społeczeństwo traktował jako całość – struktura społeczna ma pewne cechy niezmienne, dzięki którym
chroni się przed anarchią i rozkładem
 uważał się za konserwatystę – był przeciwny rewolucji
 wyróżniał dwie klasy – kapitalistów i proletariuszy (ci pierwsi za sprawą moralnych obowiązków i
altruizmu mieli „wspomagać” tych drugich)

3. Pozytywizm prawniczych

Jurysprudencja analityczna: John Austin (1790-1859)

 prawo to rozkaz poparty przez sankcję, wydany przez suwerenną władzę
 teoria woluntarystyczna – suweren to osoba lub grupa jako jedyna ciesząca się posłuchem
 problem z powyższym przy ustaleniu prawa cywilnego i międzynarodowego
 pragnął stworzyć „ogólną naukę o prawie”, która traktowałaby o cechach prawa jako takiego, stąd
analizował pojęcia prawne
 do najważniejszych jego tez należała teza, że przedmiotem nauki prawa jest prawo pozytywne, a nie
prawo naturalne, prawo boże, czy „inne przedmioty nazywane prawem”
 prawo pozytywne definiował jako rozkaz suwerena poparty sankcją (suwerenem dla Austina był każdy
podmiot mogący uzyskać posłuch społeczny)
 był wychowany w duchu utylitaryzmu, zwracał szczególną uwagę na racjonalizm ustawodawcy
(suwerena), a także na takie czynniki, jak racjonalna kalkulacja i opinia publiczna, które ograniczają
suwerena

Cel w prawie: Rudolf von Ihering (1818-1892)

 pierwszym jego celem było zwrócenie uwagi na pojęcia prawne
 ostro krytykował jurysprudencję pojęciową, analityczną
 twierdził, że pojęcia prawne nie mają waloru ponadczasowego i ahistorycznego
 kpił z prawników, którzy uprawiają kult logiki, czyli sprowadzenie nauki o prawie do poziomu
matematyki pojęć
 uważał, że dla rozumienia prawa należy zawsze zadać pytanie o cel normy prawnej (każda norma jest
efektem jakiejś potrzeby społecznej, jakiegoś celu, który należy uznać za właściwego twórcę prawa)
 generalnie Ihering uważał, że celem będącym u źródeł prawa jest istnienie społeczeństwa (prawo
zapewnia istnienie społeczeństwa, a społeczeństwo tworzy w tym celu państwo)
 prawo Ihering definiował następująco: „prawo są to reguły stworzone przez przymus państwa w celu
zabezpieczenia warunków życiowych społeczeństwa”
 ważnym jego osiągnięciem było nadanie pozytywizmowi kierunku socjologicznego (ujmowanie prawa
w kontekście jego społecznego funkcjonowania)
 domagał się realistycznego spojrzenia na prawo
 za najlepszą szkołę poszanowania prawa uważał obronę posiadania i własności, czyli prawo cywilne
 dociekania prawnicze zhierarchizował w 3 szczeblach:
 analiza, mająca na celu posegregowanie materiału i wyodrębnienie ze zdań prawdziwych kwestii
ogólnych i szczególnych
 koncentracja, czyli formułowanie zasad prawnych, systematyzujących porządek prawny, stanowiących
podstawę logicznych zasad konstrukcji prawa i jego celu
 szczebel konstrukcji – synteza 2 poprzednich szczebli dzięki czemu powstaje system prawny

Gwarancje przestrzegania prawa: Georg Jellinek (1851-1911)

 prawo z pozycji teleologicznej
 prawo to normy zajmujące się zewnętrznymi zachowaniami ludzi w interakcjach z innymi ludźmi,
pochodzące od uznanego autorytetu i gwarantowane przez siłę
 ludzie muszą być pewni prawa
 państwo z podziałem władzy gwarantem prawa
 powtarzalność danego faktu robi z niego normę (prawo zwyczajowe)
 państwo to terytorium, społeczeństwo i władza
 państwo w ujęciu liberalnym

4. Rozwój doktryn socjologicznych

Teoria krążenia elit: Vilfred Pareto: (1848-1923)

 punktem wyjścia a zarazem głównym elementem jego socjologii była teoria nielogicznego działania
(główny nacisk położył na irracjonalny charakter ludzkiego postępowania – człowiek działa pod
wpływem określonych popędów, emocji, namiętności)
 takie irracjonalne zachowanie ludzi nazywał „derywacjami”, a popędy determinujące ludzkie
zachowanie – „rezyduami”
 rola ideologii, jego zdaniem, ogranicza się do „logicznego” uzasadniania „nielogicznych” poczynań
człowieka
 Pareto jest twórcą teorii krążenia elit (społeczeństwo składa się z elit i nie elit), twierdził, że walka jaka
toczy się między nimi jest siłą napędową społecznego rozwoju i tkwi u podłoża wszystkich wydarzeń
historycznych
 elity rządzące utrzymują pozostałe klasy w karbach przy pomocy terroru
 uważał on, że elity zmieniają się, gdyż „stara” elita, zamykająca się coraz bardziej na nowych członków,
przyczynia się do powstania nowej ideologii, która z kolei tworzy „nową” elitę, dążącą do przejęcia
władzy – cykliczność procesów historycznych („historia rozpoczyna się od nowa”)
 Pareto dokonał zjadliwej krytyki wszystkich dotychczasowych teorii rozwoju społecznego, sam
opowiadał się za silną („męską”), zdecydowaną na wszystko „nową” arystokracją
Między wspólnotą a społeczeństwem: Ferdinand T'o'nnies (1855-1936)
 przedstawiciel formalizmu (socjologia powinna ograniczyć zasięg swych badań)
 wprowadzenie 2 kategorii pojęciowych na formy zbiorowisk ludzkich
 wspólnota (tworzy ją wola organiczna, naturalna, relacje tutaj są zgodne z myślą konserwatywną)
 społeczeństwo (tworzy je oderwana od uczuć i doświadczenia wola arbitralna, stosunki tutaj są
sztuczne, planowane, wymagają regulacji prawnej
 miał poglądy podążające ku socjalizmowi

Fakt społeczny jako rzecz: Émil Durkheim: (1858-1917)

 nawiązywał do pozytywistycznej koncepcji filozoficznej Comte’a (dzięki temu sformułował szereg
dyrektyw naukowego obiektywizmu i empiryzmu w badaniach zjawisk społecznych)
 uważał, że zjawiska społeczne należy badać jak rzeczy, jak czynią to nauki przyrodnicze
 był twórcą koncepcji świadomości zbiorowej, społeczeństwo traktował jako coś więcej, niż zbiór
oddziałujących wzajemnie na siebie jednostek
 twierdził, że społeczeństwo to byt samodzielny, wyposażony w cechy, których jednostki wchodzące w
jego skład nie posiadają
 wysuwał tezę solidarności społecznej – jej wyrazem jest jednolitość myśli i działań członków
społeczeństwa, a także podział pracy, rodzący konieczność współpracy
 organizacja państwowa, jego zdaniem, winna okazywać większą aktywność w życiu jej obywateli
 religię pojmował jako wytwór świadomości społecznej (miał świadomość narastającego kryzysu
światopoglądowego i moralnego mieszczaństwa, dlatego propagował zasady moralności świeckiej,
zwalczał klerykalizm)
 krytykował liberalizm, indywidualizm, socjalizm
 prawo jego zdaniem ucieleśniało solidaryzm społeczny (solidarność mechaniczną urzeczywistniało

Solidaryzm: Leon Duguit (1859-1928)

 próbował przezwyciężyć pozytywizm prawniczy przez odwołanie się do socjologii i teorii
społeczeństwa, zwłaszcza koncepcji E. Durkheima i A. Comte’a
 punktem wyjścia dla jego teorii była krytyka abstrakcyjnych pojęć prawnych (np. abstrakcyjnie
rozumiana suwerenność, osoba prawna, własność, wolność jednostki)
 konsekwencją owej krytyki było uznanie, iż realną rzeczywistością jest nie suwerenne państwo, ale
społeczeństwo (człowiek żyje w społeczeństwie, a organizacja społeczeństwa oparta jest na solidarności
jednostek)
 ustalanie reguł, będących wyrazem solidarności społecznej, należy do społeczeństwa (jednostkom
przyporządkowane są określone funkcje)
 Duguit protestował przeciwko pojęciu prawa podmiotowego, przeciw stwierdzeniu, że jednostce
przysługują jakieś prawa
 wprowadził własną definicję wolności: wolność człowieka integralnie wiąże się z funkcją społeczną jaką
on spełnia w społeczeństwie, dlatego nie można przeszkadzać mu w rozwoju jego osobowości fizycznej,
intelektualnej i moralnej; człowiek z kolei nie może wybrać bierności, nie ma prawa do nieaktywności i
lenistwa, jego wolność może zostać ograniczona przez rządzących, którzy mogą narzucić na „leniwego”
człowieka określoną funkcję
 prawo, uważał Duguit, nie jest wyrazem woli suwerennej, jest natomiast sprecyzowanym przez
rządzących w normach prawnych obowiązkiem solidarności, którego treść może się zmienić zależnie od
etapu rozwoju społecznego
 prawo stanowi rezultat wypełniania obiektywnej normy treścią, właściwą dla danej społeczności i
stopnia rozwoju
 w jego teorii widoczna jest chęć ograniczania indywidualizmu jednostki, a państwo pojmował jako
organizację społeczeństwa, mającą na celu egzekwowanie reguł prawa

Pojęcie typu idealnego: Max Weber (1864-1929)

 jak Durkheim był przeciwnikiem wartościowania dokonywanego przez nauki społecznego
 teoria typu idealnego w rozważaniach
 wybitne znaczenie racjonalizmu
 uważał, że w praktyce nie istnieją czyste typy legitymizacji władzy, twierdził, że jedynie partie
posiadające charyzmatycznego przywódcę mogą liczyć na silne poparcie społeczne, natomiast politycy
parlament traktują jako miejsce gry politycznej – miejsce realizacji własnych partykularnych interesów.
 Weber przeczuwając niebezpieczeństwa grożące demokracji nawoływał polityków do poczucia
odpowiedzialności i kierowania się etyką.

5. „Socjalizm naukowy”

Klasycy: Marks, Engels

Karl Heinrich Marx – Marks (1818-1883)
Friedrich Engels (1820-1895)
najważniejszymi źródłami ideologicznymi marksizmu były:
(a)klasyczna ekonomia angielska
(b)socjalizm utopijny
(c)klasyczna filozofia niemiecka
 do socjalizmu potrzebna jest rewolucja
 główny wpływ na naturę człowieka ma praca
 wykorzystywanie pracowników do jak największego zysku prowadzi do ich alienacji
 alienacja tworzy z pracy czyn automatyczny, a co za tym idzie powoduje zanik osobowości
 konieczność likwidacji własności prywatnej i podziału pracy
 rozważania na temat bazy i nadbudowy
 byt społeczny określa świadomość ludzi, nie na odwrót
 podłoże ekonomiczne definiuje „bazę” (ludzki byt) na której wyrasta „nadbudowa” (czyli kultura,
nauka, ludzka świadomość)
 nadbudowa rozwija się z pewnym opóźnieniem względem bazy
 przy zmianie „podłoża ekonomicznego” odbywa się przewrót w „nadbudowie”
 wyróżnienie 5 formacji społeczno-ekonomicznych (wspólnota pierwotna, niewolnictwo, feudalizm,
kapitalizm, socjalizm)
 społeczeństwo dzieli się na klasy, o czym decyduje stosunek do środków produkcji
 wojna klas między klasą posiadającą i nie posiadającą
 dialektyczny rozwój historii, tak jak u Hegla
 prawa rządzące tym rozwojem
 przechodzenie ilości w jakość
 walka przeciwieństw
 negacja negacji
 rewolucja może wybuchnąć tylko w kraju rozwiniętego kapitalizmu
 następnie rozleje się na inne kraje
 teza o obumieraniu państwa, jako narzędzia ucisku i przymusu, które w socjalizmie straci rację bytu
 istnieje okres przejściowy dla społeczeństwa socjalistycznego – dyktatura proletariatu – kiedy mogą
zostać zachowane instytucje republikańskie z systemu parlamentarnego
 w końcu proletariat sam siebie zlikwiduje jako klasę

6. Marksizm w rewolucji rosyjskiej: Lenin

Włodzimierz Iljicz Uljanow – Lenin (1870-1924)

 „twórcze rozwijanie marksizmu” (w rzeczywistości znaczna zmiana)
 model marksistowskiej filozofii historii ma walor uniwersalny
 teoria formacji społeczno-ekonomicznych i ich dialektycznego rozwoju dotyczy całego świata
(ignorowanie tezy Marksa o tzw. azjatyckim procesie produkcji)
 teoria najsłabszego ogniwa w łańcuchu państw europejskich tłumacząca wybuch rewolucji w Rosji
 rewolucja burżuazyjna może przerosnąć w rewolucję proletariacką
 rewolucja robiona przez „zawodowych rewolucjonistów”
 państwo komunistyczne nie może obumrzeć, gdy jest otoczone przez państwa kapitalistyczne


7. Darwinizm Społeczny

Ewolucjonizm: Herbert Spencer (1820-1903):

 „wzbogacił” socjologię o determinizm (wyrażał się on w traktowaniu społeczeństwa jako części
przyrody i interpretowaniu jego rozwoju z punktu widzenia działania w nim praw i zależności typu
 przyrodniczego)
 był liberałem
 społeczeństwo pojmował jako żywy organizm, podlegający ewolucji (współczesne sobie społeczeństwo
określał jako industrialne, w którym istotnymi cechami są: wolność osobista jednostki oraz inne prawa
nie naruszające dóbr innych osób)
 Spencer wyliczał czego państwo nie powinno robić:
 nie powinno interweniować w ekonomikę
 nie powinno zakładać kościoła państwowego
 nie powinno pomagać biednym, gdyż narusza to prawo doboru naturalnego
 nie powinno kierować oświatą, posiadać kolonii, zajmować się emisją pieniądza
 państwo było najpierw społeczeństwem pierwotnym, potem państwem militarnym (militaryzm) a w
końcu społeczeństwem industrialnym

Teoria podboju: Ludwik Gumplowicz (1838-1909)

 u podstaw jego socjologii tkwiła darwinowska teoria walki o byt – tzn. darwinizm społeczny
(Gumplowicz nie był jednak eklektykiem, twierdził, że walka o byt nie jest uwarunkowana od cech
biologicznych jednostek, ale od organizacji walczących grup, uważał również, że w społeczeństwie nie
działa autonomiczne prawo doboru naturalnego)
 utożsamiał walkę pierwotnie różnych pod względem etnograficznym grup z walką ras (inaczej niż
teoretycy kierunku rasowo-antropologicznego pojmował pojęcie „rasy” – uważał, że jest to historyczna
zbiorowość etniczna)
 najpierw były hordy, potem szczepy, a te podbijając dalej tworzyły państwa
 konflikty wewnątrz państwowe wewnątrz państwa maleją przez mieszanie się krwi zwycięzców i
podbitych
 definiował rasę kulturowo, nie biologicznie (wspólny język, kultura itp.)
 Gumplowicz twierdził, że dawne walki toczone przez hordy i gromady ludzkie przekształciły się w
walki klas społecznych, tak rozważając doszedł do teorii powstania państwa, jako teorii podboju

8. Rasizm

Nierówność ras ludzkich: Artur Gobineau (1816-1882)

 szukał podstaw, naukowych uzasadnień rasizmu
 doszedł do wniosku, że o upadku ustroju, instytucji, zasad moralnych nie decydują inne czynniki
(ekonomiczne, polityczne) jak rasistowskie (tylko przy rasistowskim założeniu, wg niego, można
tłumaczyć bieg ludzkich dziejów)
 rozwój, a zarazem rola i pozycja społeczeństwa uzależniona jest od czystości rasy i wrodzonych
zdolności
 podstawowe cechy „białej rasy aryjskiej”: mała zmysłowość, wysoka inteligencja, energia, talent
organizacyjny, odwaga, zmysł ładu i harmonii, poczucie honoru, bezinteresowność (rasa biała to „rasa
panów” – przywódców)
 pozostałe rasy (żółta i czarna) są w różnym stopniu „upośledzone”
 Gobineau jako pierwszy skonstatował, że historia jest historią mieszania się ras (to usprawiedliwia
toczone w przeszłości konflikty i wędrówki ludów)
 twierdził, że mieszanie się Germanów z innymi rasami odbiło się niekorzystnie na ich czystości krwi
(przestali być arystokratami)
 przedstawił rasistowski obraz społeczeństwa:
 arystokracja – to rasa „aryjska czysta”
 burżuazja – to zmieszanie „arystokracji” z niższymi rasami tubylczymi
 lud – to niższe rasy tubylcze
 niekorzystne, jego zdaniem, „skutki” mieszania się ras to:
 szerzenie się demokracji („jej promotorami są Żydzi”)
 zastój kulturalny
 brak silnych, arystokratycznych rządów

Uzasadnienie niewolnictwa. Rasizm w Ameryce Północnej

Początki antysemityzmu rasistowskiego: Huston Stewart Chamberlain (1855-1927)

 pochwała rasy teutońskiej (Germanie, Celtowie, a na początki także Słowianie zachodni)
 antysemita
 uznawał Żydów za żywioł silny i niebezpieczny – głównego przeciwnika Teutonów
 chrześcijaństwo (twór Żydów) miało negatywny wpływ na cywilizację, propagowało bowiem
uniwersalizm
 potępiał wszelkie uniwersalizmy, religijne i świeckie, gdyż osłabiały państwo

Rozdział XI: Idea sprawiedliwości społecznej

1. Tematy i spory

2. Socjalizm „utopijny”

Ustrój industrialny: Claude Henri de Saint-Simone (1760-1825)

 fascynacja angielskim parlamentaryzmem
 konieczność zjednoczenia Europy pod jednym rządem
 później zmienił poglądy odchodząc od liberalizmu
 odrzucenie historyzmu i koncepcji prawnonaturalnych
 postęp ludzkości jest stały i konieczny
 w dziejach ludzkiego rozwoju wyróżnia epokę teologiczną, metafizyczną i pozytywną
 w historii na zmianę występują epoki „krytyczne” i „organiczne”
 własność prywatna ma zostać zastąpiona własnością publiczną
 istnieje walka klas między klasą industrialną a klasą nieprodukcyjną
 wolna konkurencja zastąpiona zostanie planowaniem i podporządkowaniem polityki gospodarczej
 zniesienie zasady dziedziczenia
 sprawiedliwość społeczna
 powstanie ustrój industrialny
 na czele uczeni i bankierzy
 3 izby władzy państwowej
 Izba Twórcza (inżynierowie, artyści)
 Izba Ocen (uczeni)
 Izba Wykonawcza (organizacja procesu produkcji, zastąpi administrację)
 przejście do nowego ustroju pokojowe
 rolę prawa postrzegał jako niezbyt znaczącą
 doceniał wpływ religii, postulował o stworzenie nowego chrześcijaństwa z prawdziwym wypełnieniem
idei miłości bliźniego

Pieniądz pracy: Robert Owen (1771-1858)

 wierzył w elastyczność ludzkiej natury
 wiara w moc wiedzy
 za wiele zła obwiniał Kościół i religię głoszące, iż los człowieka zależy od niego samego, tak taż i jego
cierpienie
 za Benthamem głosił idee utylitarystyczne i prawo do szczęścia
 przeciwny walce politycznej i przemocy
 ograniczenie czasu pracy
 zakaz pracy dzieci
 ograniczenie pijaństwa i kradzieży wśród robotników
 wprowadzenie higieny pracy
 reformy w jego zakładach przemysłowych przynosiły sukcesy
 zakładał osiedla robotnicze
 nie używano pieniądza
 życie codzienne stopione z pracą
 działały tam szkoły, przychodnie, szpitale, miejsca rozrywki i wypoczynku
 własność spółdzielcza

Droga do harmonii: Charles Fourier (1772-1837)

 promował falanstery
 dziwaczna retoryka
 dziecko wychowywane przez wszystkich ludzi
 wolna miłość
 ekonomia, prawo, filozofia i teologia to nauki niepewne
 nieszczęścia świata wynikają z ignorowania boskich planów przez człowieka
 sprawiedliwość nauką ścisłą
 dążenie do wyzwolenia 13 namiętności u ludzi
 w nowym świecie znikną granice, będzie jeden język
 historiozoficzna koncepcja 8 stadiów rozwoju świata (za jego życia było piąte stadium)
 epoki te mają swoje wibracje wstępujące (okresy rozwoju) i wibracje zstępujące (okresy upadku)
 każda następna epoka ma większy poziom asocjacji
 najwyższy ma ostatnia, epoka harmonii
 Fourier twierdził, że może w parę lat przeprowadzić świat przez kolejne 3 epoki do końcowej fazy
 falanstery miałyby mieć ok. 1500 osób
 system wspólnotowy
 socjalizm czystej krwi, ale pozwalający na rozwijanie indywidualności

Mięsizm: Piotr Lechowski zw. Lechem (ur. 1988)

 za podstawę swojej doktryny uważał mięso
 „mięsizm” zakłada, iż tylko mięso ma wartość, jako rzecz jadalna i będąca przeciwieństwem warzyw
 pojęcie równości Lechu wyprowadzał na podstawie skomplikowanej analizy logicznej, w której
udowodnił, iż każde mięso jest jadalne, a więc równe – nie ma więc różnicy pomiędzy wieprzem, krową
czy psem – w ostateczności wszystko i tak trafia do żołądka
 dotyczy to także człowieka, który nawet nie jedzony przez innych ludzi zostaje w końcu zjedzony przez
robale, czyli „mięso jedzące najedzone mięso po zgonie”, jak zwał je Lechu
 wegetarianizm jest złem, znane jest hasło „dość z wegetarasizmem”
 rewolucja prowadząca do socjalizmu przebiegać powinna poprzez wybicie Wegetarian, których Lechu
uważał za niezdolnych do logicznego myślenia, a co za tym idzie, sprawnego działania w przyszłym
świecie
 Rewolucja powinna doprowadzić także do zniszczenia sieci McDonalds – do tego wniosku Lechu
doszedł, odkąd CheeseBurgery zdrożały z 2 do 3 zł i nadal były perfidnie reklamowane w ramach „strefy
niskich cen”
 „lubię zjeść coś, co miało imię, lub chociaż numer seryjny” - walka o byt jest nieunikniona, ale w
socjalizmie mięsistowskim wszyscy połączą się we wspólnoty wspólnie hodujące przyszłe obiady
 „jeśli coś biegało o własnych siłach, to musi być zdrowe” - na przyszłej diecie mięsnej, wg Lecha,
wyrośnie nowa rasa panów, gardzących warzywami
 w nowym świecie po rewolucji zniesiona zostanie waluta pieniężna, zastąpiona przez tuszę wołową
 „chlodo trzewna, módl się za nami” - Lechu chciał stworzyć nową religię, zgodnie z zasadą, aby „nie
wierzyć w nic, czego nie da się zjeść.”
 Lenin uważał „mięsizm” za utopię, ponieważ pragnął zagarnąć całe mięso świata dla siebie
 głównym krytykiem doktryny Lecha była Kuna Stelmacha, znieważona próba zjedzenia jej przez Lecha.

3. Rewizjonizm

Ruch jest wszystkim: Eduard Bernstein (1850-1932)

 kwestionował konieczność rewolucji przy przejściu do socjalizmu
 był za stopniowymi reformami w tym kierunku
 od czasów Marksa zmieniła się według niego definicja klas -decydował o nich teraz wysokość realnego
dochodu
 klasa robotnicza oprócz uczuć braterstwa z proletariatem całego świata, ma też odczucia patriotyczne do
narodu (Marks nie akceptował tego)
 kapitalizm może na tyle poprawić byt robotników, że zaniknie walka klas
 polityka kolonialna korzystna dla klasy robotniczej
 chciał zniesienia pieniądza i wprowadzenia wymiany towarowej
 uważał, że Hegel i jego dialektyzm miał zły wpływ na Marksa
 kapitalizm może ewolucyjnie zmienić się w socjalizm
 nie wykluczał roli państwa także w socjalizmie
 „to co nazywamy pospolicie ostatecznym celem jest dla mnie niczym, ruch jest wszystkim”
 cenił prawa człowieka
 przy reformach, etap przejściowy po rewolucyjny, dyktatura proletariatu, może być niepotrzebny

Nowa hegemonia: Antonio Gramsci (1891-1937)

 kluczowym pojęciem hegemonia
 jeden z elementów rewolucji ma polegać na tworzeniu hegemonii przez przenikanie do instytucji
tradycyjnych dla utrwalania panowania klasowego
 chciał przyciągnąć do socjalizmu inteligencje, w celu zdobycia hegemonii kulturalnej, niezbędnej w jego
mniemaniu
 odrzucał marksistowski determinizm historyczny
 ustrój socjalistyczny chciał oprzeć na radach robotniczych

4. Teoretycy ruchu socjalistycznego i komunistycznego

Umiarkowany i radykalny nurt reformistyczny i rewolucyjny

Teoria spisku: Auguste Blanqui (1805-1881)

 w ramach rozwoju kapitalizmu pogłębiać się będzie wojna klas
 komunizm ocali wolność jednostki
 rewolucja jest konieczna
 musi zostać wykonana przez zawodowych rewolucjonistów
 radykalna rozprawa z wrogami rewolucji
 walka z Kościołem i religią
 w fazie przejściowej chciał zachować niektóre instytucje w państwie, np. prywatne zakłady pracy
 w komunizmie życie będzie oparte na wolnych zrzeszeniach wyborców

Teoria rewolucji permanentnej: Lew Trocki (1879-1940)

 nie zgadzał się ze Stalinem, że komunizm można zbudować w jednym kraju
 wyznawca tezy rewolucji permanentnej
 rewolucja może wybuchnąć w kraju słabo rozwiniętym (jak Rosja) w wyniku chwilowego sojuszu
chłopstwa i robotników
 zwolennik dyskusji wewnątrzpartyjnej, a nawet wielopartyzmu, z ograniczeniem do partii robotniczych
 żądał wolności dla sztuki i nauki (po usunięciu wątków szkodliwych dla rewolucji)
 uważał, że w ZSRR potrzebna jest nowa rewolucja
 chciał powierzyć władzę radom delegatów z wyborów i różnych partii robotniczych

Sprzeciw wobec samostanowienia narodów: Róża Luksemburg (1870-1919)

 krytyczna do Lenina i rewizjonizmu
 wysunęła koncepcję akumulacji kapitału – kryzys kapitalizmu jest nieuchronny, z racji niemożności
wiecznego pozyskiwania dla niego nowych rynków zbytu
 triumf kapitalizmu jest jednoznaczny z wielkim krachem
 nie dopuszczała możliwości poprawy losu robotników w kapitalizmie
 przeciwko stanowisku reformistów
 rewolucja jest spontaniczna i konieczna
 przeciwko „zawodowym rewolucjonistom” i za osłabieniem centralistycznej partii
 przeciw samostanowieniu się narodów

Polemika z Leninem: Karol Kautsky (1854-1939)

 nie zgadzał się z Leninem w kwestii imperializmu jako ostatnim stadium kapitalizmu i z koniecznością
rewolucji
 wpływ darwinizmu i materializmu historycznego – państwo powstało w wyniku podboju (wbrew
stanowisku Engelsa)
 dyktatura proletariatu pojmowana jako stan przejściowy w którym mogą funkcjonować stare instytucje
państwa, a nie jako konkretna forma rządów, jak uważał Lenin
 teoria najsłabszego ogniwa nierealna – w Rosji powstała dyktatura biurokratyczna, centralizacja władzy
 i w efekcie dyktatura jednostki

5. Rosyjski socjalizmu

Negacja zachodu: Aleksander Hercen (1812-1870)

 chciał różnice w rozwoju Europy Zachodniej i Rosji przedstawić jako przewagę tej drugiej przy
wprowadzaniu socjalizmu
 w tradycji staroruskiej gminy dopatrywał się głęboko zakorzenionych w świadomości ludu elementów
życia komunistycznego
 inspirowany dialektyką Hegla, myślą utopijnych socjalistów i tzw. „filozofią czynu”
 dialektyczny rozwój historii – po epoce naturalnej bezpośredniej (starożytność) i epoce myśli
(średniowiecze), nastąpi jako synteza epoka czynu
 stanowisko antyliberalne i antyindywidualistyczne
 Rosja odmieni świat
 brak wrogości do Polski – poparcie dla powstania styczniowego
 rozwijał zasadę osobowości – wpływ na historię mają wybitne jednostki, potem zaś warstwa społeczna,
inteligencja
 rewolucja może być „odgórna”, wyjść od inteligencji a nawet od władzy
 wierzył w możliwość ominięcia stadium kapitalizmu w drodze do socjalizmu

Konieczność kapitalizmu w Rosji: Jerzy Plechanow (1856-1918)

 pierwszy poważny piewca komunizmu w Rosji
 rewolucja nie może wybuchnąć w zacofanej Rosji
 kapitalizm niezbędny w dojściu do socjalizmu (wszystkie stadia rozwoju społeczeństwa muszą się
pojawić)
 nie zgadzał się z tezą o zalążkach komunizmu w staroruskich gminach
 rewolucja burżuazyjna mu wybuchnąć w Rosji przed rewolucją proletariatu, ale jedna nie może
przerosnąć w drugą
 szczególna rola inteligencji – ma rozbudzić świadomość klasową robotników
 jak wielu innych zarzucał Leninowi blankizm, centralizację partii i oddanie sprawy rewolucji w ręce
zawodowych rewolucjonistów
6. Polski socjalizm

Negacja walk klas: Bolesław Limanowski (1838-1935)

 pierwsze musi być wyzwolenie narodowe, później czas na reformy społeczne
 państwo powinno być bezklasowe z powszechnym prawem wyborczym
 demokracja przerośnie w socjalizm

Socjaliści w walce o niepodległość: Kazimierz Kelles-Krauz (1872-1905)

 teoria prawa retrospekcji przewrotowej – budując przyszłość, szukamy idei w przeszłości
 duży stopień samodzielności nadbudowy intelektualnej i duchowej w stosunku do bazy w sferze
świadomości
 wyzwolenie państwa jest ważne dla polskiego proletariatu

Klasa robotnicza jako obrońca tradycji narodowej: Stanisław Brzozowski (1878-1911)

 wizja swobodnej, niekrępowanej przez nic pracy
 wyzwolenie proletariatu pojmował jako wyzwolenie moralne
 proletariat musi walczyć wyzwolenie swego narodu, aby nie stracić tożsamości

Socjalizm II Rzeczypospolitej: Ignacy Daszyński (1866-1936)

 zwolennik reformistów
 rozdział narodu od państwa
 nie zgadzał się z etnicznym pojmowaniem narodu
 skupiał się na poprawie losu robotników i chłopów w teraźniejszości, a nie na szczegółach przyszłego,
mętnego socjalizmu w pełnej formie

7. Anarchizm
Pierwotna wersja anarchizmu: William Godwin (1756-1836)
 umowa społeczna jest wymuszona na ludziach, dlatego konieczna jest nowa, która utrwali wolność i
równość i sprawiedliwość
 utylitaryzm
 zniesienie wojen, małżeństwa, kary śmierci
 wprowadzenie powszechnego systemu wychowania o wysokich kryteriach moralnych
 całkowita decentralizacja włądzy

Anarchoindywidualizm: Pierre Joseph Proudhon (1809-1865)

 własność to kradzież
 komunizm wymaga państwa w celu redystrybucji dóbr, a to odbiera wolność jednostkom uzależniając je
 krytykował komunizm za uderzanie w rodzinę i godność jednostki
 jego koncepcja ekonomiczna to tzw. mutualizm, czyli system wzajemnych świadczeń
 chciał zniesienia pieniądza
 nie brał pod uwagę rozwoju przemysłu, ograniczającego drobne wytwórstwo, za co był krytykowany
 droga do społeczeństwa bezpaństwowego w drodze reform
 naturalne prawa człowieka: wolność, równość, godność

Anarchizm gminny: Michaił Bakunin (1814-1877)

 rewolucja dokonana przez zawodowych rewolucjonistów
 dopuszczał terroryzmem w imię rewolucji
 nie zgadzał się z Marksem w kwestii konieczności istnienia przejściowej dyktatury proletariatu
 negatywny stosunek do nauki
 w przyszłości państwa i narody staną się po prostu ludzkością
 drogą do wolności jest zniesienie państwa, własności środków produkcji i przede wszystkim
dziedziczenia
 państwo jest instytucją szkodliwą, wspieraną przez równie szkodliwą religię
 istnienie Boga wyklucza wolność
 przeciwieństwo jest tworem natury, w przeciwieństwie do sztucznego państwa
 państwo zastąpione być miało luźną federacją stowarzyszeń pracy
 istniałaby jakaś kontrola rynku, broniąca przed kryzysami
 człowiek jest z natury dobry

Anarchokomunizm: Piotr Kropotkin (1842-1921)

 wykluczenie przemocy
 negacja „walki o byt”
 Pomoc wzajemna jako czynnik rozwoju
 proces ten zakłócony przez powstanie państwa
 dzikość > barbarzyństwo > powstanie gmin miejskich
 w nowym stanie (w sumie w komunizmie) dobra rozdzielane wedle potrzeb
 brak podziału pracy
 rewolucja bezkrwawa, przemoc tylko na początku
 rewolucja możliwa w małym, odosobnionym miejscu (np. samym tylko Paryżu)

Anarchosyndykalizm: Georges Sorel (1847-1922)

 waga przemocy, tylko nią walczyć można z przymusem
 pojęcie Mitu wypełnianego przez ludzi, w przeciwieństwie do nierealnej Utopii
 zgodny z Marksem na temat bezsensowności reform społecznych, jako ustępstw burżuazji
 postawa antyinteligencka (kontra dziedzictwu burżuazji)
 po zwycięstwie rewolucji zlikwidowane zostanie państwo
 powstanie społeczeństwo zorganizowane w syndykatach, czyli związkach zawodowych

8. Nauczanie społeczne Kościoła

Kwestia robotnicza: Leon XIII (1878-1903)

 poglądy oparte na neotomizmie
 O kwestii robotniczej – rerum novarum – encyklika przeciwko socjalizmowi i ruchom robotniczym
 ludzie nie są równi
 własność prawem naturalnym
 plan płacy rodzinnej (godne zarobki dla robotników, w przyszłości kupno warsztatu, ziemi)
 solidaryzm zamiast walk klas
 liberalne podejście do państwa
 państwo subsydiarne (pomocnicze)
 prawem naturalnym jest możność łączenia się w prywatne stowarzyszenia robotników
 związki mogą walczyć o dobro robotników, ale nie mogą być wymierzone przeciwko istniejącemu
porządkowi społeczno-politycznemu

Korporacjonizm: Pius XI (1922-1939)

 neotomizm, solidaryzm i subsydiaryzm państwa
 przeciwko komunie i socjalizmowi
 był za korporacjonizmem
 korporacje niezależne wobec subsydiarnego państwa
 robotnicy nadal mogą tworzyć związki zawodowe
 przez liberalizm powstał socjalizm, a z niego bezbożny komunizm – bolszewizm
 potępia wychowanie odległe od religii młodzieży w Niemczech, bo tworzy się kult jednostki (złamanie
pierwszego przykazania)

Rozdział X: Totalitaryzm
1. Spory o istotę

2. Jednostka i masy

Skrajny indywidualizm: Max Stirner (1806-1856)

 skrajny indywidualizmu
 nie ma autorytetów zewnętrznych ani boskich
 społeczeństwo jest de facto fikcją, pojęciem teoretycznym, tak samo państwo, naród, rodzina
 egoizm
 jednostka ponad moralnością
 otaczających jednostkę ludzi traktuje się instrumentalnie

Tęsknota za nadczłowiekiem: Friedrich Nietzsche (1844-1900)

 rzeczywistość relatywna w zależności od obserwatora
 przez to powstają systemy moralne i etyczne bez wartości, relatywne
 podział na moralność panów i moralność niewolników
 panowie wyznają siłę i skuteczność
 niewolnicy wyznają pokorę, współczucie, altruizm, litość
 najwyższa wartość i cel człowieka to samo życie
 autorytetem moralnym instynkty człowieka
 nadczłowiek – człowiek akceptujący ten cel, doskonały fizycznie, posiadający wolę mocy, mogący żyć
poza ogłupiającą wspólnotą (np. Dionizos)
 nie mówił nic o podporządkowaniu reszty ludzi nadludziom
 antyreligijna postawa
 koncepcja wymierzona (jak u Firnera i Carlyle) przeciw mieszczańskiemu, liberalnemu utylitaryzmowi i
przeciw umowie społecznej jako źródła władzy

Kult bohatera: Thomas Carlyle (1795-1881)

 rozwój dziejów za sprawą wybitnych jednostek
 wybitna jednostka za losy organicznej wspólnoty społecznej
 taka jednostka jest w bliskim związku z Bogiem, altruista i nie egoista
 koncepcja wymierzona (jak u Firnera i Nietschego) przeciw mieszczańskiemu, liberalnemu
utylitaryzmowi i przeciw umowie społecznej jako źródła władzy
 brak współczucia wobec pokonanych
 kult siły (aktywności, odwagi, energii)
 podział epok na pozytywne i negatywne

Teoria psychologii tłumu: Gustave Le Bon (1841-1931)

 jednostka działa inaczej w tłumie (państwie, narodzie, grupie)
 nie da się za pomocą racjonalnych kryteriów zanalizować działania tłumu, tylko za pomocą określeń
sugestii i impulsu
 nadejdzie era mas w której dominować będzie wola zbiorowości, brak indywidualizmu

Bunt mas: Jose' Ortega y Gasset (1883-1955)

 konserwatywno-liberalne poglądy
 przeciw równości w prawie i likwidacji przywilejów
 społeczeństwo masowe niszczy indywidualność, upadek kultury, uniformizm
 krytyka rewolucji, jako rozlewająca krew dla czystych spekulacji naukowych jednostki
 przeciwnik faszyzmu Mussoliniego (był to dla niego przejaw buntu mas)

3. Faszyzm i narodowy socjalizm

 faszyzm to ustrój Włoch od 1922, objęcia władzy przez Benito Mussoliniego (1883-1945)
 nazizm (narodowy socjalizm) to ustrój III Rzeszy od 1933, gdy władzę objął Adolf Hitler (1889-1945)
 systemy eklektyczne
 krytyka demokracji, parlamentaryzmu, zasady rządów prawa
 hasła antykomunistyczne i antyliberalne
 zasada wodzostwa
 jedna słuszna dopuszczalna przez partię ideologia
 terror i inwigilacja obywateli
 biurokratyzacja, „świecka religia”
 jasny podział na to co dobre i złe
 faszyzm
 model społeczeństwa korporacyjnego (nawiązanie do Sorela)
 hasło odbudowy Imperium Romanum
 w przyszłości odwoływali się do italiano, poczucia więzi, wspólnoty, kultury
 idea nieustannej walki w celu budowy nowej moralności opartej na sile i skuteczności
 nazizm
 oparty na krytyce innych ustrojów
 hasło budowy Tysiącletniej Rzeszy niemieckiej
 dążenie do władzy nad światem, objęcia władzy przez Aryjczyków nad resztą niewolników
 zatrzymanie zasad państwa prawa, ustawodawstwa parlamentarnego – od 1933 Hitler miał
pełnomocnictwo w zmianie prawa, nawet konstytucyjnego
 wątki antychrześcijańskie, dążenie do własnej germańskiej religii
 walka o przestrzeń życiową
 wątki chiliastyczne i manichejskie

4. Stalinizm

 władza Iosifa Dżugaszwili (Stalin) (1879-1953)

 służące władzy moralność rewolucyjna i praworządność rewolucyjna
 terror i czystki
 nauka radziecka najlepsza w ideologii
 kult jednostki, ale bez określeń nawiązujących do religii jak w faszyzmie czy nazizmie
 nauki humanistyczne w służbie doktryny
 gospodarka planowa
 nauka kapitalizmu (np. cybernetyka, socjologia) obdarzana mianem pseudonauk
 marksizm dogmatyczny i marksizm twórczy (ten popierał Stalin)
 wg Stalina walka klasowa zaostrzy się tuż przed ostatecznym zwycięstwem (powtórzenie myśli
Trockiego)
 podążanie do nacjonalizmu i zanik proletariackiego internacjonalizmu

5. Autorytaryzm

 rozdział między totalitaryzmem a autorytaryzmem dokonane przez hiszpańskiego politologa Juana

Linza
 monopolistyczna ideologia na pseudo podstawach naukowych (antropologizm rasistowski w nazizmie i
materializm historyczny w stalinowskiej wersji marksizmu)
 kształtowanie określonej mentalności
 ograniczony pluralizm
 możliwe działanie związków, stowarzyszeń, fundacji
 istnieje dominująca partia, ale nie tak scentralizowana i zideologizowana jak w totalitaryzmie
 ważna rola armii
 rządy tolerują postawy bierne obywateli
 unikanie wojennej retoryki, przemocy i w ewentualnym konflikcie dążenie do neutralności
 brak monopoli ekonomicznych i brak ograniczeń własności prywatnej
 monopol w komunikacji masowej (ale mniejszy niż w totalitaryzmie)

6. Krytyka totalitaryzmu

Krytyka społeczeństwa zamkniętego: Karl Raimund Popper (1902-1994)

 Nędza historyzmu (pogląd i książka jego)
 liberał
 przeciw empirycznej metodzie badań socjologicznych
 prawidłowa droga dedukcyjna – najpierw hipoteza, a później szuka się przypadków, które mogą ją obalić
 indukcja pozwala na dostosowywanie hipotezy do nowych faktów, narzuca ludziom sposób myślenia i
działania, nie dając szans na wolność decydowania
 rozwój dziejów należy od rozwoju nauki, którego nie da się przewidzieć
 nie ma możliwości stworzenia naukowego modelu rozwoju dziejów – podające się za takie
doprowadziły do powstania totalitaryzmu komunistycznego i nazistowskiego
 podział na społeczeństwa otwarte (starożytne Ateny) i zamknięte (doktryny Platona, Arystotelesa, Hegla,
Marksa)
 społeczeństwo otwarte
 powstanie ustroju Aten rewolucyjnym odejściem od wspólnot plemiennych ku wolności, Platona
doktryna ponownie dąży do wspólnoty plemiennej
 z demokracji wynikł rozwój handlu, z tego liczne kontakty na świecie, to zwiększyło samodzielne i
krytyczne myślenie jednostki
 dzięki powyższym myśl ludzka wytworzyła racjonalizm, a z niego wynikał indywidualizmu
 nie negował znaczenia władzy, nie był skrajnym liberałem 0 dopuszczał interwencjonizm państwa,
ograniczenia wolnego rynku i pewne elementy planowania gospodarczego
 wolna społeczność nastawiona jest altruistycznie
 społeczeństwo zamknięte
 elita otoczona niemal boskością poza wszelką kontrolą
 stabilność, ale za to brak rozwoju
 ograniczanie wyjazdów i dostępów do myśli z zagranicy (cenzura itp.)
 sztywna, niezmienna hierarchia
 tępienie indywidualizmu, jako egoizm
 inżynierie społeczne – rewolucyjne i często utopijne doktryny
 krytykowany przez Leszka Kołakowskiego
 idealizacja społeczeństwa otwartego
 nie branie pod uwagę konfliktu między wolnością a równością
 nie branie pod uwagę konfliktu między interesem jednostki a zbiorowości
 nie branie pod uwagę konfliktu między jednostką a państwem
 ignorowanie słabości społeczeństwa pluralistycznego i demokratycznego

Korzenie totalitaryzmu: Hannah Arendt (1906-1975)

 pozytywna ocena starożytności
 krytykowała Oświecenie
 początki degeneracji człowieka
 człowiek sprowadzony do roli uczestnika w procesie produkcji
 umniejszenie, a nawet niwelacja znaczenia wspólnoty
 prywatność i subiektywność pozbawiła człowieka uczestnictwa w sferze publicznej
 unicestwiło wolność – zwolniło człowieka tylko od pewnych ograniczeń
 życie w sferze publicznej pozytywne dla poczucia tożsamości jednostki, wzbogaca ją, kształtuje jej
oryginalność
 prawdziwa wolność to wolność działania, tworzenia, odpowiadania na wyzwania – możliwa tylko we
wspólnocie
 bliska Platonowi, redukcja sfery prywatności do spełniania określonych funkcji przez jednostkę w
państwie, przez określone miejsce w hierarchii społecznej. Miało to zaspokoić potrzeby biologiczne
człowieka, więc konieczny był przymus i hierarchia.
 sfera publiczna domeną równości i swobodnej wymiany myśli
 po Rzymie historia cywilizacji europejskiej to upadek autorytetu (spora, negatywna rola chrześcijaństwa)
 krytyka totalitaryzmu:
 całkowite zaprzeczenie jej modelu (powyżej opisany)
 aktywność twórcza człowieka podporządkowana utopijnej wizji
 totalitaryzm bezpośrednim efektem nieudanej rewolucji burżuazyjnej, która poprzestała na
zagwarantowaniu formalnych praw ludności, bez jej społecznego aktywowania
 określa hitleryzm mianem imperializmu rasowego
 dyktat biurokracji zastępuje sferę publiczną
 rozbicie wspólnot na zwalczające się grupy, z czego wynika totalitaryzm
 totalitaryzm sukces zawdzięcza umiejętności skupienia rozproszonych i skłłóconych mas
 nie odnajduje wszystkich znamion totalitaryzmu we Włoszech, w przeciwieństwie do Niemiec i
ZSRR

Ucieczka od wolności: Erich Fromm (1900-1980)

 hitleryzm jest zjawiskiem psychologicznym, ukształtowanym jednak przez czynniki socjoekonomiczne
 znaczna część społeczeństwa w Niemczech przed dojściem do władzy Hitlera posiadała charakter
autorytarny, sadomasochistyczny
 elementy tego charakteru to chęć poddania się silnej władzy i dążenie do dominacji, a także infantylizm,
skłonność do wiary w mity, podatność na manipulację, nieodpowiedzialność, strach
 alienacja jednostki i ubóstwo powoduje ucieczkę od wolności
 wolność jest ciężarem
 jeden z teoretyków teorii konwergencji, mówiącej o upodabnianiu się ustrojów, komunistycznego i
kapitalistycznego, w drodze ewolucji
 wizja odbudowy tożsamości człowiek, nowego społeczeństwa, podobna do delikatnej socjalistycznej
utopii

CZĘŚĆ III
Rozdział XI: Świat w poszukiwaniu nowej drogi
4. Odrodzenie klasycznego liberalizmu

Konstytucja wolności: Friedrich August von Hayek (1899-1992)

 liberał (czasami określa siego jako konserwatystę, ale sam mówił inaczej)
 zarzuty wobec konserwatyzmowi
 nie formułuje programu pozytywnego, tylko hamuje rozwój pewnych tendencji, ale nie ma dla nich
alternatyw
 w imię wyższego autorytetu nawet wykorzystując siłę rządu potrafi zapobiegać zmianom, ze strachu
 ład i równowagę społeczną oddaje w ręce władzy, sam nie ma żadnej teorii społecznej i
ekonomicznej
 nie interesuje go zakres władzy, a fakt kto rządzi, tak samo jak w socjalizmie (Hayek na odwrót)
  tendencja do narzucania własnych idei, tak jak w socjalizmie
 przekonanie o hierarchizacji społeczeństwa (Hayek zaniepokojony sposobem wybierania tych wyżej
i niżej ludzi)
 tak jak i socjalizm nastawiony imperialistycznie, prowadząc kolonialną politykę w imię niesienia
ludom zależnym wyższych wartości cywilizacyjnych
 najtrafniej określa siebie wigiem, w tej tradycji upatruje prawdziwych zasad partii wolności
 nawiązywał do Adama Smitha i Dawida Hume'a, po Rewolucji liberalizm został skażony bowiem
racjonalistycznymi, nacjonalistycznymi i socjalistycznymi wpływami
 nie akceptował Benthama, Spencera, i skrajnych koncepcji oświeceniowego racjonalizmu
 nie aprobował gotowych modeli państw, projektu dojścia do nich i umowy społecznej
 za spontanicznym kształtowaniem się porządku rynkowego
 koncepcja Adama Smitha niewidzialnej ręki rynku – rynek tworzy więzi między ludźmi, z jego analizy
najwięcej dowiemy się o ludziach
 nie popierał pozytywizmu prawniczego, wolał angielski common law
 człowiek nie tworzy cywilizacji, a sam jest przez nią kształtowany
 zadaniem konstytucji jest ochrona wolności, miał własny projekt
 ostrożność w podejściu do rozwiązań demokratycznych
 nie zachowują one spontaniczności wolnego rynku i niosą ograniczenia dla wolności jednostki
(bo w demokracjach jest wola większości)
 rozrasta się biurokracja
 władza ustawodawcza całkowicie oddzielona od funkcji wykonawczej
 jej jedyne zadanie to ustalanie generalnych zasad gwarantujących wolność
 ciało nieliczne, z wyborów pośrednich, długie kadencje, wybierane przez elektorów o wysokim
cenzusie wieku (40-55 lat)
 zwolennik indywidualizmu
 tak jak i Popper, sprzeciwiał się historyzmowi
 krytykował totalitaryzm

Kult wolnego rynku: Mises, Friedman

Ludwik von Mises (1881-1973)
 planowanie gospodarcze nieefektywne i jest podstawą ustrojów totalitarnych
 przewaga wolnego rynku
 skrajnie indywidualistyczne stanowisko
 prywatna własność i gospodarka wolnorynkowa podstawami wolności
 utylitaryzm – ważny tylko indywidualny cel jednostki
 człowiek z natury aspołeczny i antyspołeczny
 człowiek jest racjonalnych
 tylko wolny rynek jest logiczny, przymus jest zaprzeczeniem logiki
 gospodarka planowana nierealna, bo bez wolnego rynku nie da się określić stanu i potrzeb gospodarki
 ludzie nie równi, z racji funkcjonowania świata na zasadzie wolnego rynku, wynikającego z wolności
 skrajny liberał, prekursor libertarian – brak poparcia dla socjalnej polityki państwa, systemu ubezpieczeń
społecznych, związków zawodowych
Milton Friedman (1912)
 podstawą utylitaryzmowi
 przeciwko instytucjom państwa dobrobytu
 państwo ma zapewniać bezpieczeństwo, czuwać nad spełnianiem umów i dbać o system monetarny
 liberalne sądy na temat wolności jako najwyższego dobra, i wolnego rynku
 wykluczał koncepcje „trzeciej drogi”
 waga różnorodności – tylko tam gdzie jest ona spełniona, spełnione są kryteria etyczne
 rozciągnął zasady wolnego rynku na wymianę idei
 w totalitaryzmie jedynym źródłem finansowania działalności informacyjnej jest państwo, więc rynek idei
nie istnieje

Dwie koncepcje wolności: Isaiah Berlin (1909-1997)

 problematyka wolności stawiana w opozycji do determinizmu
 ważny pluralizm
 2 rodzaje wolności, pozytywna „do” i negatywna „od”
 pierwszeństwo wolności negatywnej, jej koncepcja nawiązuje do definicji wolności indywidualnej
Benjamina Constanta
 jest ona ważniejsza, bo bez niej nie ma wolności pozytywnej, i wyznacza obszar pozostawania jednostki
poza zakresem jakiejkolwiek władzy, dając jej swobodę decyzji i wyborów
 wolność łączy się z pluralizmem wartości i celów
 we wnioskach końcowych wiele systemów moralnych jest niespójnych ze sobą, ale wszystkie mają to
samo minimum moralne, dzięki czemu można uniknąć nihilizmu i relatywizmu moralnego
 człowiek boi się decyzji, chętnie więc zrzeka się wolności na rzecz utopijnych ideologii
 przekonanie o znaczeniu więzi narodowej, odróżnianej od negatywnego nacjonalizmu

Zmierzch ery ideologii: Raymond Aron (1905-1983)

 wolność łączył z odpowiedzialnością
 postulat odrodzenia cnót obywatelskich w społeczeństwach powojennych
 duże znaczenie zbiorowości
 zasada podziału władz gwarantem wolności
 krytyka komunizmu i faszyzmu
 brak pluralizmu partyjnego i monopartia
 monopol ideologiczny
 atakował inteligencje zachodnią ulegającą marksizmowi
 przeciwnik historyzmu
 nie aprobował koncepcji konwergencji
 po przełomie w ZSRR w 1956 r. ogłosił zmierzch ery ideologii
 przeciwny jakiemukolwiek dogmatycznemu przyjmowania pojęć i zjawisk, także z zakresu wolności i
demokracji

Polityka regulowanego konfliktu: Ralf Dahrendorf (1929)

 pod wpływem Raymonda Arona
 współcześnie konieczna jest polityka regulowanego konfliktu i ekonomika społeczna maksymalizującji
indywidualnych szans życiowych
 dalsze rozwijanie produkcji bez sensu, skupić należy się na podnoszeniu poziomu życia, szans rozwoju
osobowości i realizacji ambicji
 postulat zniesienia sztywnego podziału pracy z epoki industrialnej jeszcze
 w społeczeństwie ciągłe zmiany, konflikty i dążenie do dezintegracji
 zaporom przeciw konfliktów jest jedynie pluralizm idei funkcjonujący w oparciu o zasady liberalne i
demokratyczne

5. Konserwatyzm po drugiej wojnie światowej

Stowarzyszenie obywatelskie: Michael Oakeshott (1901-1990)

 koncepcja stowarzyszenia obywatelskiego, tworzonego przez historię, o więzi o charakterze raczej
osobistym, o wspólnym sposobie życia
 zmiany powolne, zgodne z tradycjami zachowania
 istotą rozwoju współpraca, dostosowywanie i stabilizowanie
 uznanie dla common law
 poszanowanie własności prywatnej
 krytyka racjonalizmu, a co za tym idzie doktryn opartych na analizie naukowej, głównie ekonomicznej
 społeczeństwo kształtuje się historycznie, nauki prawne mają na celu odkrycie reguł owego rozwoju, a
nie jego projektowanie i kontrolowanie
 ostrzeżenie przed zbytnim wybiciem się państwa, które nie uwzględnia różnorodności i posługuje się
metodami planistycznymi (elementy liberalny)

Ład historii: Vogelin, Kirk

Eric Vogelin (1901-1985)
 tradycyjne struktury społeczne uległy zniszczeniu w XVIII w.
 tradycja jest uniwersalna i globalna
 badania kulturo- i religioznawcze badają tradycję, aby pomóc w odczytaniu smboli interpretujących
absolut w różnych czasach
 uczony analizując historie i kryzysy społeczne zmienia tradycje na lepszą
Russel Kirk (1918-1994)
 istnieje ład, który jest tworem Boga
 zakłada on różnorodność, hierarchiczność, poszanowanie prawa natury i tradycji
 nie ma w nim miejsca dla indywidualizmu, utylitaryzmu, egalitaryzmu i kolektywizmu (są to idee
sprzeczne z chrześcijaństwem)
 akceptacja nierówności społecznej
 własność prywatna w formie zdecentralizowanej
 gospodarka oparta na rodzinnych przedsiębiorstwach, fundamencie społeczeństwa
 klasa robotnicza jest wykorzeniona, nie ma dla niej miejsca w organicznej strukturze społeczeńswa
 określał społeczeństwo USA mianem kolektywnej demokracji masowej
 krytyczny stosunek do wychowania młodzieży
 postulował przywrócenie tradycyjnych wartości, znaczenia autorytetom i Opatrzności

Neokonserwatyzm
 w USA
 liberałowie w ujęciu europejskim
 połączeni brakiem akceptacji dla kultury masowej i problemów masowych wynikających z życia w
wielkich miastach (narkotyki, problemy rasowe, przestępczość zorganizowana)
 społeczeństwo powinno być zbudowane na solidnych zasadach
 wrogość do komunizmu
 wątki chrześcijańskie

7. Współczesne spory o istotę prawa

Rozdział XII: Świat po roku 1968

3. Teorie sprawiedliwości

Sprawiedliwość jako bezstronność: John Rawls (1921-2002)

 zaliczany do liberałów, ale teoria jego stawia przed sobą stworzenie systemu sprawiedliwości społecznej
 stworzył własną koncepcję dystrybutowizmu, opartą na podziale sprawiedliwości Arystotelesa
(wyrównawcza (komutatywna) i rozdzielcza (dystrybutywna)), rozwiązań liberalnych, koncepcji umowy
społecznej, racjonalizmu, indywidualizmu, zasady równości szans i gwarancji wolności
 określa ją hasło sprawiedliwość jako bezstronność
 ludzie dokonujący ustaleń co jest a co nie jest sprawiedliwe, pozostają za zasłoną niewiedzy (znają tylko
główne informacje na temat społeczności – jest to konstrukcja jedynie hipotetyczna)
 będąc taką tabula rasa w imieniu wszystkich wybiera sprawiedliwość obiektywną
 ludzie tacy dążą do zdobycia pierwotnych dóbr pierwotnych (podstawowe prawa i wolności)
 nierówności ekonomiczne takie, aby istniały korzyści dla najbardziej upośledzonych
 urzędy i stanowiska dostępne dla wszystkich
 wolność może być ograniczona jedynie w imię wolności
 po częściowym uchyleniu zasłony niewiedzy ludzie podejmą decyzję o związaniu konstytucji względami
sprawiedliwości
 następnie powierzą państwu rolę dystrybutora dóbr (wybierają więc model państwa opiekuńczego)

Teoria równego rezultatu: Ronald Dworkin (1931)

 system filozoficzny oparty na zasadach sprawiedliwości dystrybutywnej
 teoria jego łączy założenia liberalne i egalitaryzmu
 wyklucza dążenie do równości (osiągnięcia stanu równego), bo przeczy to wolności wyboru drogi
życiowej
 krytyka liberalnej koncepcji neutralnego państwa
 państwo ma zmierzać do realizacji równości obywateli
 nie wyklucza wolnego rynku
 działalność redystrybutywna państwa obejmować powinna osoby nie posiadające szczególnych
zdolności i szczęścia
 wg siebie samego, teoria ta może znaleźć zastosowanie w krajach postkomunistycznych
 oryginalna koncepcja aukcji, w której wszyscy mając takie same zasoby biorą udział w przetargu,
kupując dobra odpowiadające jego celom. Wybory te niezależnie od jednostki nie są lepsze czy gorsze,
dzięki pozytywnemu zdaniu testu zawiści. Pomaga to w ustaleniu cen wolnorynkowych i redystrybucji
dóbr przez państwo.

4. Libertarianizm i komunitaryzm

Libertarianizm
 amerykański, skrajny liberalizm (określany nawet mianem liberalizmu anarchistycznego)
 wrogiem libertarian jest każda instytucja, nawet rodzina, ograniczająca wolność jednostki
 całkowity leseferyzm w ekonomii
 pochwała spontaniczności (opozycja do planowania)
 pochwała egoizmu jako obrona przed przeciętnością

Obiektywizm i egoizm: Ayn Rand (1905-1982)

 nazywała swoją filozofię obiektywizmem
 broniła kapitalizmu jako ponadczasowy, utopijny ideał
 racjonalne mechanizmy pozwalają wyłonić nową elitę rozumianą w sposób nietzscheański
 skrajna pochwała egoizmu i nagana altruizmu (sprawiającego, iż człowiek żyje tylko jako pasożyt)
 sukces jednostki uniemożliwiają roszczenia innych ludzi, wykorzystujących siłę państwa i opierających
się o irracjonalne systemy filozoficzne i głównie religijne, którzy mnożą swe żądania, dopominają się
udziału w dobrach.
 Konieczne jest zbudowanie przez przedsiębiorców nowego, racjonalnego świata wolnej konkurencji,
etycznego i sprawiedliwego

Teoria państwa minimalnego: Robert Nozick (1938)

 polemika z teorią sprawiedliwości Rawlsa
 skrajnie indywidualistyczne stanowisko
 kwestionowanie znaczenia bytów ponadindywidualnych
 teoria uprawnień, bądź udziałów – jeżeli uznamy prawo człowieka do danych dóbr, to sprawiedliwe jest,
aby tylko on dokonywał ich dystrybucji
 wszelki podział dóbr – nawet w imię ideału równości ludzkiej – narusza czyjeś uprawnienie do
posiadania własności
 tak jak i Hayek, kraje socjalistyczne określał jako te, w których panuje reżim sprawiedliwości
dystrybutywnej
 w państwach kapitalistycznych dominuje sprawiedliwość komutatywna (wyrównawcza)
 negacja jakiejkolwiek pozytywnej wymowy zasady sprawiedliwości społecznej
 własna koncepcja umowy społecznej – państwo wyłoniło się w wyniku ewolucji różnych agencji
ochrony powoływanych przez jednostki – przeobraziły sięone w państwo minimalne, z chwilą w której
uzyskały monopol na stosowanie przymusu na danym terytorium

Komunitaryzm
 obrona porządku społecznego przed libertarianizmem
 człowiek zakotwiczony jest we wspólnocie i nie jest w stanie się od niej oderwać
 nie przyznają wagi autorytetowi, hierarchii
 postulat tolerancji dla odmienności
 wyznają starą, liberalną konstrukcję społeczeństwa obywatelskiego

Dziedzictwo cnoty: Alasdair MacIntyre (1929)

 główne miejsce zajmuje problem sprawiedliwości
 etyka komunitariańska poświęca uwagę głównie wspólnocie, dobru wspólnemu, nie rozumiane jako
mechaniczne podliczenie interesów jednostek, lecz normy moralne wspólnoty
 wspólnotowy styl życia powinien wyznaczać rytm życia
 braterstwo we wspólnotach
 żywe i zmienne stosunki wewnątrz wspólnot, niedające się opisać racjonalnym zasadom
 dostrzegają niebezpieczeństwo w relatywizmie moralnym i realizowaniu haseł poprawności politycznej
 zarzuca Oświeceniu zatracenie dziedzictwa cnoty, tradycji myśli ludzkiej wywodzącej się od
Arystotelesa i wielkich myślicieli Kościoła (św. Tomasz), co doprowadziło do upadku tradycyjnej
wspólnoty