Vous êtes sur la page 1sur 760

ACRONYMS AND ABBREVIATIONS

___________________________________

AMATEKA Y’U
A.A. :Archives Africaines
A.G. :Assemblée Générale
ABAKI :Alliance des Bakiga
ABESC :Association des Bahutu Evoluant pour la

RWANDA
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
KUVA MU NTANGIRIRO
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP KUGEZA MU MPERA
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR Z’IKINYEJANA CYA XX
: Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
Komisiyo Association
APROCOMIN: y'Igihugu desy'Ubumwe
Commerçantsn'Ubwiyunge
Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD Biyobowe
: Alliance pour na
le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Déo
Droits BYANAFASHE
de l’Homme
Paul RUTAYISIRE
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
v
ISHUSHO
ACRONYMS IRI KUAND
RUPAPURO RUBANZA
ABBREVIATIONS
___________________________________
Imibanire y’Abanyarwanda
A.A. : Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
(Igishushanyo cya NURU Abraham)
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Dépôt légal. 1ère édition: Décembre 2016.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
© 2016, Komisiyo y’Ubumwe n’Ubwiyunge - (CNUR)
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Tous droits de traduction, de reproduction et
Démocratie
d’adaptation réservés pour tous pays.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits
ISBNde978-99977-709-0-5
l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
v
AMATEKA Y’U
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________

A.A. :
Archives Africaines
A.G. :
Assemblée Générale
ABAKI
ABESC
:
: RWANDA
Alliance des Bakiga
Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
KUVA MU : African Growth and
NTANGIRIRO Opportunity
KUGEZA MUActMPERA
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER Z’IKINYEJANA
: Association CYA XX
de la Jeunesse
e
Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits deKigali,
l’Homme 2016
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________

A.A. :
Archives Africaines
A.G. :
Assemblée Générale
ABAKI :
Alliance des Bakiga
ABESC :
Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
v
Isobanura ry’amagambo ahinnye
________________________________________________________
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________

A.A. :Archives Africaines


A.G. :Assemblée Générale
ABAKI :Alliance des Bakiga
ABESC :Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
A.A.
$,'6 : Archives Africaines
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
A.G.
AIMO : Affaires
Assemblée Générale
Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER
ABAKI : Association de la Jeunesse Estudiantine
Alliance des Bakiga
ABESC Rwandaise des Bahutu Evoluant pour la
: Association
ALIR : Armée de Libération
Suppression du Rwanda
des Castes
AM/AP
ACR : Arrêté ministériel/
Association Arrêté présidentiel
des Cultivateurs du Rwanda
AMR
ADP :: Association des Moniteurs
Alliance Démocratique des du Rwanda
Peuples
AMUR
ADR :: Association
Alliance pour des
la Musulmans
Démocratie etaulaRwanda
ANT : Assemblée Nationale
Réconciliation Nationalede Transition
AEC : AgglomerationNational
(Transitional Assembly)
Extra-Coutumières
APADEC
AFDL :: Association
Alliance des du PartiDémocratiques
Forces Démocrate Chrétien
pour la
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Libération du Congo-Zaïre
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Rwandais
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
AJER : Masse
Association de la Jeunesse Estudiantine
ARD Rwandaise
: Alliance pour le Renforcement de la
ALIR : Armée de
Démocratie Libération du Rwanda
AM/AP
ARDHO :: Association
Arrêté ministériel/ Arrêté
Rwandaise présidentiel
pour la Défense des
AMR : Droits
Association des
de l’Homme Moniteurs du Rwanda
AMUR
AREDETWA : Association pour
des Musulmans au Rwanda
le Relèvement
Démocratique des Batwa
v
v
ANT :ACRONYMS
Assemblée Nationale de Transition
AND ABBREVIATIONS
___________________________________
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
A.A.
APR : Archives
: Armée AfricainesRwandaise
Patriotique
A.G.
APROBAMI :: Assemblée
AssociationGénérale
des Partis Monarchistes
ABAKI : Alliance
Rwandais Bakiga
des
ABESC : Association
APROCOMIN: Association desdes Bahutu Evoluant
Commerçants pour la
Indigènes
Suppression des Castes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Masse
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Démocratie
Réconciliation Nationale
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
AEC : Droits
Agglomeration Extra-Coutumières
de l’Homme
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques
AREDETWA : Association pour le Relèvement pourdes
Démocratique la
Libération du Congo-Zaïre
Batwa
AGOA
ARENA African Growth
: Alliance pour la and Opportunity
Renaissance de laAct
Nation
ARSOM
$,'6 : Académie Royale des Sciences
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP d’Outre-Mer
ARUCO
AIMO :
: Alliance du Ruanda-Urundi
Affaires Indigènes et du Congo
et Main-d’oeuvre
ARUCO
AJER : Alliance du Ruanda-Urundi et du Congo
: Association de la Jeunesse Estudiantine
ARV : Anti-rétroviraux
Rwandaise
ASSADA : Association des Anciens d’Astrida
ALIR
ASSERU :: Armée de Libération
Association du Rwanda
des Eleveurs du Rwanda
AM/AP
AVEGA : Association des Veuves duprésidentiel
: Arrêté ministériel/ Arrêté Génocide
AMR : Association
-Agahozo des Moniteurs du Rwanda
BACAR
AMUR : Association
Banque Continentale Africaine
des Musulmans au au Rwanda
Rwanda
%$1&25
ANT %DQTXHjOD&RQÀDQFHG·2U
: Assemblée Nationale de Transition
BBC : British Broadcasting
(Transitional NationalCorporation
Assembly)
BC
APADEC : Before Christ
: Association du Parti Démocrate Chrétien
BCDI : Banque du Commerce, du Développement et de
APR : Armée Patriotique Rwandaise
l’Industrie
APROBAMI
BCR : Association des Partis du
: Banque Commerciale Monarchistes
Rwanda
BEM Rwandais
: Brevet d’Etat Major délivré par l’Ecole de
APROCOMIN: guerre
Association des Commerçants
de Bruxelles, Indigènes
devenu l’Institut royal
supérieur dedéfense)
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
BK : Masse
Banque de Kigali
BNR
ARD :: Banque
Alliance Nationale du Rwanda (Central
pour le Renforcement de la Bank
of Rwanda)
Démocratie
%258 %XOOHWLQ2IÀFLHOGX5ZDQGD8UXQGL
ARDHO
BRD : Association
: Banque RwandaiseRwandaise pour la Défense des
de Développement
CAC Droits dedel’Homme
: Caisses Chefferies
AREDETWA : Centrale
CAMERWA Association pour des
d’Achat le Relèvement
Médicaments
Démocratique des Batwa
vi
v
Essentiels du
ACRONYMS ANDRwanda
ABBREVIATIONS
CC :___________________________________
Comité Central
CDP : Caisse du Pays
A.A. : Archives Africaines
CDR
A.G. :: Coalition
Assembléepour la Défense de la République
Générale
CEA : Cahiers d’Etudes Africaines
ABAKI
CEA
: Alliance des Bakiga
: Colonies d’Etats d’Africains
ABESC
CEEAC :: Communauté
Association des Bahutu Evoluant
Economique des Etatspour
dela
Suppression
l’Afrique Centraledes Castes
ACR
CEPGL : Association des
Communauté Economique Cultivateurs du Rwanda
des Pays des Grands
ADP Lacs
: Alliance Démocratique des Peuples
CERAI
ADR :: Alliance
Centre d’Enseignement
pour la Démocratie Rural
etetlaArtisanal
Intégré
Réconciliation Nationale
CESTRAR : Centrale syndicale des travailleurs rwandais
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
CFJ : Centre de Formation des Jeunes
AFDL
CHU : AllianceHospitalier
: Centre des ForcesUniversitaire
Démocratiques pour la
CICR Libération
: Comité du Congo-Zaïre
International de la Croix Rouge
AGOA
CIZA : African Growth
Cimenterie du Zaïre and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
CLADHO
AIMO : Collectif
Affairesdes Ligues et et
Indigènes Associations des Droits de
Main-d’oeuvre
AJER l’Homme
: Association de la Jeunesse Estudiantine
CMS : Church
Rwandaise Missionary Society
CND : Conseil National de Développement (Parlement
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Rwandais)
AM/AP
CNDH :: Arrêté
Commissionministériel/ Arrêté
Nationale desprésidentiel
Droits de
AMR : Association
l’Homme des Moniteurs du Rwanda
AMUR
CNDP : Association
Conseil National des du
Musulmans au Rwanda
Développement des
ANT : Assemblée
ProgrammesNationale de Transition
CNRD : Conseil National
(Transitional de Résistance
National Assembly)pour la
APADEC Démocratie
: Association du Parti Démocrate Chrétien
CNS
APR : : Commission
Armée Patriotique Nationale de Synthèse
Rwandaise
CNTS : Centre National de Transfusion Sanguine
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
CNUR : Commission Nationale pour l’Unité et la
Rwandais
Réconciliation
APROCOMIN:
COGEAR Association
: Compagnie des Commerçants
Générale d’Assurances etIndigènes
de
APROSOMA : Association
Réassurancespour la Promotion Sociale de la
COGEBANQUE: Compagnie Générale de Banque
Masse
COGER
ARD : Congrès
: Alliance pourGénéral des Rwandaisde la
le Renforcement
COMESA : Common
Démocratie Market of Eastern and Southern
ARDHO Africa
: Association Rwandaise pour la Défense des
CORAR : Compagnie Rwandaise d’Assurances et de
Droits de l’Homme
Réassurances
AREDETWA :: Association
CPM Commissionpour le Relèvement
Permanente des Mandats
Démocratique des Batwa
vii
v
CPODR :ACRONYMS
ConcertationAND Permanente de l’Opposition
ABBREVIATIONS
Démocratique Rwandaise
___________________________________
TPIR : Tribunal Pénal International pour le Rwanda
CPOR
A.A. :: Concertation Permanente de l’Opposition
Archives Africaines
A.G. Démocratique
: Assemblée Générale
CRID : Centre de Recherches et d’Information pour le
ABAKI : Alliance des Bakiga
Développement
ABESC
CRISP :: Centre
Association des Bahutu
de Recherche Evoluant pour
et l’Information Socio-la
Suppression des Castes
Politiques
ACR
CS : Association
Centre des Cultivateurs du Rwanda
de Santé
CSP
ADP : Conseil
AllianceSupérieur du Pays
Démocratique des(Higher National
Peuples
ADR Council)
: Alliance pour la Démocratie et la
DMZ : Zone démilitarisée
Réconciliation Nationale
Ed. : Edition
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
EDPRS : Economic Development and Poverty
AFDL : Alliance
Reduction desStrategy
Forces Démocratiques pour la
EEC Libération Economic
: European du Congo-ZaïreCommunity
AGOA
EIC : African Growth and Opportunity
Etat Indépendant du Congo (Congo ActFree
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
State)
ENA
AIMO : Enfants Non Accompagnes
Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
EPR
AJER : Eglise Presbytérienne
: Association de la Jeunesse au Rwanda
Estudiantine
EUNR : Editions
Rwandaise de l’Université Nationale du
Rwanda
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
EUR : Editions Universitaires du Rwanda
AM/AP
FAR :: Forces
Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Armées Rwandaises
AMR
FARG :: Fonds
Association des Moniteurs
d’Assistance du Rwanda
aux Rescapés du
AMUR : Association
Génocide des Musulmans au Rwanda
ANT
FASR Assemblée
: Facilite Nationale de
d’Ajustement Transition
Structurel Renforcé
FAZ : Forces Armées
(Transitional Zaïroises
National Assembly)
FDC
APADEC : Forces Démocratiques
: Association du Parti Démocratepour le Changement
Chrétien
FDD
APR : Forces de Défense de
: Armée Patriotique Rwandaise la Démocratie
FDLR : Forces Démocratiques de Libération du
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwanda
FED Rwandais
: Fonds Européen de Développement
APROCOMIN:
FLR Association
: Front des Commerçants
de Libération Rwandaise Indigènes
APROSOMA : Association
FP Force Publiquepour la Promotion Sociale de la
FPR : Masse
Front Patriotique Rwandais
FRD
ARD : : Forces
Alliancedepour
Résistance pour la Démocratie
le Renforcement de la
FRODEBU : Front pour
Démocratie la Démocratie au Burundi
FRONASA
ARDHO :: Front for National
Association Salvation
Rwandaise pour la Défense des
FRPC : Facilité pour la Réduction de la Pauvreté et
Droits de l’Homme
la Croissance
AREDETWA :: Rwanda
Frw Association pour le Relèvement
francs
Démocratique des Batwa
viii
v
GIEP :ACRONYMS
Groupe International d’Eminentes
AND ABBREVIATIONS
Personnalités
___________________________________
GN : Genèse
GOMN
A.A. :: Groupe
Archivesd’Observateurs
Africaines Militaires Neutres
GOMN
A.G. :: Groupe
Assembléed’observateurs
Générale militaires neutres de
l’OUA (Rwanda)
ABAKI
GP
: Alliance des Bakiga
: Garde Présidentielle
ABESC
GTBE :: Association
Gouvernement desde Bahutu Evoluant
Transition à Basepour la
Elargie
GUN Suppression des
: Gouvernement CastesNationale
d’Union
ACR : Association des Cultivateurs
(Government of National Unity) du Rwanda
GUNT.
ADP Gouvernement
: Alliance d’Uniondes
Démocratique nationale
Peuples de
ADR Transition
: Alliance pour la Démocratie et la
HAV : Homme AdulteNationale
Réconciliation Valide
HIMO : Haute Intensité de Main d’Oeuvre
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
+,9 +XPDQ,PPXQRGpÀFLHQF\9LUXV
AFDL
HRW : Alliance Rights
: Human des Forces
Watch Démocratiques pour la
IBUKA Libération du
: Association desCongo-Zaïre
Rescapés du Génocide
AGOA : (Association
African Growth and Opportunity
of genocide Survivors)Act
$,'6
ICAR $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
: International Conference on Refugees in
AIMO Africa Indigènes et Main-d’oeuvre
: Affaires
ICRC
AJER :: Association
International
de Committee
la Jeunesseof the Red Cross
Estudiantine
ICTR : International
Rwandaise Criminal Tribunal for Rwanda
IDA : International Development Association
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
IDC : Internationale Démocrate Chrétienne
AM/AP
IEC :: Information,
Arrêté ministériel/ Arrêté
Education et présidentiel
Communication
AMR
IMF : Association des Moniteurs
: International Monetary Fund du Rwanda
AMUR
INRS Association
: Institut des Musulmans
National au Rwanda
de la Recherche
ANT : Assemblée
6FLHQWLÀTXHNationale de Transition
INSR : Institut National
(Transitional de la Assembly)
National Statistique du
APADEC Rwanda
: Association du Parti Démocrate Chrétien
IPN
APR : : Institut Pédagogique
Armée Patriotique National
Rwandaise
IRDP : Institut de Recherche et de Dialogue pour la
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Paix
IRDP Rwandaisde Recherche et de Dialogue pour la
: Institute
APROCOMIN: Paix Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA :,QVWLWXWGH5HFKHUFKH6FLHQWLÀTXHHQ$IULTXH
,56$& Association pour la Promotion Sociale de la
Centrale
Masse
ISAE
ARD : : Institut
Alliance Supérieur d’Agriculturedeetlad’Elevage
pour le Renforcement
ISFP : Institut Supérieur
Démocratie des Finances Publiques
ISPG
ARDHO :: Institut Supérieur
Association Rwandaisede Pédagogie de Gitwedes
pour la Défense
JC : Jeunesse Chrétienne
JENAKI Droits de l’Homme
: Jeunesse Nationaliste Kigeli V
AREDETWA :: Association
JEUNAR Jeunesse depour
l’UNARle Relèvement
Démocratique des Batwa
ix
v
-25 -RXUQDO2IÀFLHOGX5ZDQGD
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
JPR :___________________________________
Jeunesse Patriotique Rwandaise
KHI : Kigali Health Institute
KIE
A.A. :: Kigali Institute
Archives of Education
Africaines
KIST
A.G. :: Kigali Institute
Assemblée of Science and Technology
Générale
Management
ABAKI
KM
:: Alliance des Bakiga
Kikosi Maalum
ABESC
LABOPHAR :: Laboratoire
Association Pharmaceutique
des Bahutu Evoluant pour la
du Rwanda
LDGL Suppression
: Ligue pour lades Castes
Défense des Droits de
ACR : Association des Cultivateurs
l’Homme pour la Région des Grands du RwandaLacs
LIPRODHOR:
ADP Ligue pour
: Alliance la Promotion
Démocratique et Peuples
des la Défense des
ADR Droits depour
: Alliance l’Homme au Rwanda
la Démocratie et la
MAGRIVI : Mutuelle des Agriculteurs
Réconciliation Nationale des Virunga
MCC : Millennium Challenge Corporation
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
MDC : Movement for Democratic Change
AFDL
MDR : Alliance des Démocratique
: Mouvement Forces Démocratiques
Républicain pour la
MFBP : Libération
Mouvementdu Congo-Zaïre
des Femmes et du Bas-Peuple
AGOA
MGR : African Growth
Monseigneur and Opportunity Act
$,'6
MIB $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
: Mission Immigration Banyarwanda
MIGEPROF
AIMO : Minsitère des Genres
Affaires Indigènes etetMain-d’oeuvre
de la Promotion des
AJER Femmes
: Association de la Jeunesse Estudiantine
MIJESPOC : Ministère
Rwandaise de la Jeunesse, des Sports et de la
Culture
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
MINAGRI : Ministère de l’Agriculture et de l’Elevage
AM/AP
MINALOC :: Arrêté ministériel/
Ministère Arrêté présidentiel
de l’Administration Locale
AMR : Association des Moniteurs
(Ministry of Local Adminstration)du Rwanda
AMUR
MINECOFIN Association des Musulmans au Rwanda
: 0LQLVWqUHGHV)LQDQFHVHWGHOD3ODQLÀFDWLRQ
ANT : Assemblée
Economique Nationale de Transition
MINIJUST : Ministère de la
(Transitional JusticeAssembly)
National (Minsistry of Justice)
MINISANTE
APADEC : Association du Parti Démocrateof
: Ministère de la Santé (Ministry Health)
Chrétien
MINUAR
APR : Mission des Nations Unies
: Armée Patriotique Rwandaise pour l’Assistance au
Rwanda
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
MOMOR : Mouvement Monarchiste Rwandais
MONUOR : MissionRwandais d’observation des Nations Unies
APROCOMIN:Ouganda/Rwanda
Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association
MPL Mouvementpour la Promotion
Populaire Sociale de la
de Libération
MRAC : Masse
Musée Royal de l’Afrique Centrale
MRLZ
ARD : : Mouvement
Alliance pourRévolutionnaire
le Renforcement pour la
de la
Libération
Démocratie du Zaïre
MRND
ARDHO :: Mouvement Révolutionnaire
Association Rwandaise pour National pour
la Défense desle
Développement
MUR Droits de l’Homme
: Mouvement pour l’Union Rwandaise
AREDETWA :: Association
Nº Numéro pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
x
v
ND :ACRONYMS
Non déterminé AND ABBREVIATIONS
NRA :___________________________________
National Resistance Army
NRM : National Resistance Movement
NUR
A.A. :: Archives
National University
Africaines of Rwanda
NURC
A.G. :: National
Assemblée Unity and Reconciliation
Générale
Commission
ABAKI
OAU
: Alliance des Bakiga
: Organisation of African Unity
ABESC
OBK :: Organisation
Association des duBahutu
Bassin deEvoluant pour la
la Kagera
2&,58 Suppression des Castes
2IÀFHGXFDIpLQGLJqQHGX5XDQGD8UXQGL
ACR
OMD : Association
Objectifs dudes Cultivateurs
Millénaire pour ledu Rwanda
ADP Développement
: Alliance Démocratique des Peuples
ONATRACOM
ADR 2IÀFH1DWLRQDOHGH7UDQVSRUWHWGH
: Alliance pour la Démocratie et la
:
Communication Nationale
Réconciliation
ONG : Organisation non Gouvernementale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ONU : Organisation des Nation Unies
AFDL
Op.Cit :
: Alliance des Forces
Opere Citato ( dans Démocratiques
l’ouvrage cité) pour la
Libération du Congo-Zaïre
25,1)25 2IÀFH5ZDQGDLVGHO·,QIRUPDWLRQ
AGOA
OUA : African Growth
Organisation deand Opportunity
l’Unité Africaine Act
$,'6
P. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
: Page
PADER
AIMO : Parti Démocratique
Affaires Indigènes etRwandais
Main-d’oeuvre
PALIR
AJER : Parti de Libération
: Association de la Jeunesse du Rwanda
Estudiantine
PAM : Programme
Rwandaise Alimentaire Mondial
PAMOPRO : Parti Monarchiste Progressiste
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
PARERWA : Parti Républicain du Rwanda
AM/AP
PARMEHUTU: : Arrêté ministériel/
Parti du Mouvement Arrêté présidentiel
de l’Emancipation
AMR : Association
Hutu des Moniteurs du Rwanda
AMUR
PAS : Association
Programme des Musulmans
d’Ajustement au Rwanda
Structurel
ANT
PAWA Assemblée
: Faction Nationale
extrémiste deautrement
dite Transition « Power »
PDC : Parti Démocratique
(Transitional NationalChrétien
Assembly)
PDI
APADEC : Parti pour la Démocratie
: Association du Parti Démocrate Islamique
Chrétien
PECO
APR : Parti Ecologiste
: Armée Patriotique Rwandaise
PED : Pacte Européen de Développement
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
PEV : Programme Elargi de Vaccination
PIB Rwandais
: Produit Intérieur Brut
APROCOMIN:
PL Association
: Parti Libéral des Commerçants Indigènes
APROSOMA
PNAS : Association
Programme pour la Promotion
National d’ActionsSociale de la
Sociales
PNB : Masse
Produit National Brut
PNLP
ARD :: Programme
Alliance pour National de Lutte contre
le Renforcement de la le
Paludisme
Démocratie
PNLS
ARDHO :: Programme
Association National
Rwandaise de pour
Luttelacontre
Défensele SIDA
des
PNUD : Programme des Nations Unies pour le
Droits de l’Homme
Développement
AREDETWA :: Association
PP. Pages pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
xi
v
PPJR :ACRONYMS
Parti Progressiste de la Jeunesse Rwandaise
AND ABBREVIATIONS
PPTE :___________________________________
Pays Pauvres Très Endettés
PRD : Parti pour le Renouveau Démocratique
PRI
A.A. :: Archives
Penal Reform International
Africaines
35,0$785(3UHPLHU0LQLVWqUH 2IÀFHRIWKH3ULPH
A.G. : Assemblée Générale
Minister)
ABAKI : Alliance des Bakiga
PROFEMMES: Collectif des Associations de Promotion de la
ABESC : Association
Femme des Bahutu Evoluant pour la
PRP Suppression
: Parti des Castes
de la Révolution Populaire
ACR
PRSP : Association des Cultivateurs du Rwanda
Poverty Reduction Strategy Program
PRSP
ADP : Poverty
Alliance Reduction
DémocratiqueStrategy Paper
des Peuples
PSCR
ADR : Parti Social Chrétien du Rwanda
: Alliance pour la Démocratie et la
PSD : Parti SocialisteNationale
Réconciliation Démocrate
PSR : Parti Socialiste Rwandais
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
RADER : Rassemblement Démocratique Rwandais
AFDL
RAMA : Alliance desd’Assurance
: Rwandaise Forces Démocratiques
Maladie pour la
LibérationMedical
(Rwanda du Congo-Zaïre
Insurance)
AGOA
RANU : African
Rwandan Alliance forOpportunity
Growth and Act
National Unity
$,'6
RDC :$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
République Démocratique Du Congo
RDR
AIMO : Rassemblement
Affaires Indigènes pour la Démocratie au
et Main-d’oeuvre
Rwanda
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
RIF : Rural Infrastructure Financing Facility
Rwandaise
5,3$ 2IÀFH5ZDQGDLVSRXUODSURPRWLRQGHV
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Investissements
AM/AP
RISD :: Arrêté
Rwanda ministériel/
Institute ofArrêté présidentiel
Sustainable
AMR : Association
Development des Moniteurs du Rwanda
AMUR
RITA : Association des Musulmans
Rwandese Information au Rwanda
and Technology
ANT : Assemblée
Agency Nationale de Transition
RPA : Rwanda Patriotic
(Transitional ArmyAssembly)
National
RPF
APADEC : Rwanda Patriotic
: Association du Parti Front
Démocrate Chrétien
RTD
APR : Rassemblement Travailliste
: Armée Patriotique Rwandaise pour la
Démocratie
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
RTLM : Radio Télévision Libre des Mille Collines
RU Rwandais
: Rwanda-Urundi
APROCOMIN:
SADC Association
: Southern des Commerçants
African Development Indigènes
Community
APROSOMA
SAP : Association pour la Promotion
Structural Adjustment ProgramSociale de la
SBMP : Masse
Société Belge des Missions Protestantes
SDN
ARD : Société des
: Alliance pourNations
le Renforcement de la
6,'$ 6\QGURPHGHO·,PPXQRGpÀFLHQFH$FTXLVH
Démocratie
SIDIM
ARDHO :: Association
Société des Ingangurarugo
Rwandaise pourdelaMushiha
Défense des
SNJG : Service National Des Juridictions Gacaca
SONARWA : Droits
Sociétéde l’Hommed’Assurances du Rwanda
Nationale
AREDETWA
SORAS :: Association pour le d’Assurances
Société Rwandaise Relèvement
Démocratique des Batwa
xii
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
TANU :___________________________________
Tanganyika National Union
TIC : Technologie de l’Information et de la
A.A. Communication
: Archives Africaines
TPDF
A.G. :: Assemblée
Tanzania People’s
Générale Defence Forces
TPIR : Tribunal Pénal International pour le Rwanda
ABAKI
TRAC
: Alliance des Bakiga
: Treatment and Research AIDS Centre
ABESC
TRAFIPRO :: Association des Bahutu Evoluant pour la
Travail-Fidélité-Progrès
UAAC : Suppression des Castes
Université Adventiste de l’Afrique Centrale
ACR
UAARU : Union
Association des Cultivateurs
des Aborozi Africains du duRwanda
Rwanda
UCK
ADP Université
: Alliance Catholique de
Démocratique desKabgayi
Peuples
UDPR
ADR :: Alliance
Union Démocratique du Peuple
pour la Démocratie et la
Rwandais
Réconciliation Nationale
UE : Union Européenne
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
UEBR : Union des Églises baptistes au Rwanda
AFDL
UFDR : Alliance
: Union desdes Forces
Forces Démocratiques pour la
Démocratiques
Libération
Rwandaises du Congo-Zaïre
AGOA
UJR : Union
Africandes
Growth and Opportunity
Journalistes du Rwanda Act
$,'6
ULK :$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Université Libre de Kigali
UMAR
AIMO : Union
Affairesdes Masses et
Indigènes Rwandaises
Main-d’oeuvre
UMHK
AJER : Union Minière du
: Association de la JeunesseHaut Katanga
Estudiantine
UNAFREUROP: Union
Rwandaise Afro-Européenne
UNAR : Union Nationale Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
UNATEK : Université d’Agriculture, de Technologie et
AM/AP : Arrêté ministériel/
d’Education Arrêté présidentiel
de Kibungo
AMR
UNHCR :: United
Association
Nationsdes High
Moniteurs du Rwanda
Commission for
AMUR : Association
Refugees des Musulmans au Rwanda
ANT
UNICEF Assemblée
: United Nationale
Nations de Transition
Children Fund
UNILAC : Université
(TransitionalLaïque de Kigali
National Assembly)
UNINTERCOKI:
APADEC Union des Intérêts Communs
: Association du Parti Démocrate Chrétiendu Kinyaga
UNLA
APR : Uganda National Liberation
: Armée Patriotique Rwandaise Army
UNLF : Uganda National Liberation Front
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
UNR : Université Nationale du Rwanda
UPC Rwandais
: Uganda People’s Congress
APROCOMIN:
UPM Association
: Uganda des Commerçants
Patriotic Movement Indigènes
APROSOMA : Association
UPRONA Union pour pour la Promotion
le Progrès NationalSociale de la
URSS : Masse
Union des Républiques Socialistes
ARD Soviétiques
: Alliance pour le Renforcement de la
USA : Etats-Unis
Démocratied’Amérique (United States of
ARDHO America)
: Association Rwandaise pour la Défense des
USAID : United States Agency for International
Droits de l’Homme
Development
AREDETWA :: Vaccin
VAR Association
Anti pour le Relèvement
Rougeoleux
Démocratique des Batwa
xiii
v
VAT :ACRONYMS
Vaccin Antitétanique
AND ABBREVIATIONS
VOA :___________________________________
Voix de l’Amérique
VPO : Vaccin Polio Oral
YPO
A.A. :: Young Presidents’
Archives AfricainesOrganisation
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
xiv
v
URUTONDE RW’IMBONERAHAMWE
_________________________________________________________
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________

A.A. :
Archives Africaines
A.G. :
Assemblée Générale
ABAKI :
Alliance des Bakiga
ABESC :
Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération
,PERQHUDKDPZH1 :Ibihedu Congo-Zaïre
mbanzirizamateka mu Rwanda ..
AGOA : African.........................................................
Growth and Opportunity Act
Imbonerahamwe
$,'6 2 :Urutonde rukurikiranya abakurambere
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affairesuko bigaragarira
Indigènes henshi.................6
et Main-d’oeuvre
Imbonerahamwe
AJER : Association de la Jeunesse n’abami
3 :Abami b’u Rwanda Estudiantine b’u Busigi
.........................................................
Rwandaise
Imbonerahamwe
ALIR 4 :Umubare
: Armée de Libération w'Abasirikare
du Rwanda b'Abadage muri
AM/AP : Arrêté Ruanda-Urundi
ministériel/ Arrêté .............................227
présidentiel
AMR : Association
Imbonerahamwe 5 :Urutonde des Moniteurs
rw’amatsinda du yaRwanda
ba«evoluwe»
AMUR : Association
mu Rwandades Musulmans au Rwanda
mu 1954....................3
ANT : Assemblée
Imbonerahamwe Nationale
6 :Uko ibiranga PIBdebyagiye
Transition byiyongera
.......................................................4
(Transitional National Assembly)
Imbonerahamwe
APADEC 7 :Uko ibikorerwa
: Association du Parti Démocrate mu nganda byagiye
Chrétien
APR byiyongera .............
: Armée Patriotique Rwandaise ....................4
Imbonerahamwe 8 :Umusaruro w’ubuhinzi hagati ya 1994
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
na 1997, ubariye ku bihumbi
Rwandais
by’amatoni................................... ..4
APROCOMIN: Association
Imbonerahamwe 9 :Ubwiyongeredes Commerçants
bw’ubuso buhingwa Indigènes ku
APROSOMA : Association
bihingwa pourngandurarugo
la Promotion Sociale (igipimo de la
Massefatizo: hegitari) ………..............……4
Imbonerahamwe
ARD 10 :Umusaruro
: Alliance w’ibihingwadeby’ingenzi
pour le Renforcement la
ngandurarugo
Démocratie (igipimo fatizo : toni/
ARDHO hegitari)…………….................
: Association Rwandaise pour la Défense .……4
des
Imbonerahamwe 11:Ubwiyongere bw’umubare
Droits de l’Homme
w’abanyeshuri mu mashuri abanza
AREDETWA : Association pour le Relèvement
.....................................................4
Démocratique des Batwa
xv
v
ImbonerahamweACRONYMS
12 :Kwemererwa ANDmu mashuri yisumbuye
ABBREVIATIONS
ya Leta kuri buri Perefegitura muri
___________________________________
Nzeri 1989...............................…45
Imbonerahamwe
A.A. : 13 :Imiterere
Archives y’ibicuruzwa n’ibigurwa
Africaines
A.G. hanze hagati
: Assemblée Générale ya 1980 na 1991.....4
Imbonerahamwe 14 :Uko iby’amafaranga yinjira
ABAKI : Alliance des Bakiga
n’ayasohoka byagiye bihindagurika
ABESC : Association
hagati yades 1980 Bahutu Evoluant pour la
na 1991.........……4
Imbonerahamwe 15Suppression
:Ingengo y’imari des Castes
tariki ya mbere
ACR : Association des Cultivateurs
kugeza tariki ya 31 Ukuboza........4 du Rwanda
Imbonerahamwe
ADP : 16 :Ishingwa
Alliance n’iyemerwa
Démocratique desry’amashyaka
Peuples
ADR poritike........................................4
: Alliance pour la Démocratie et la
Imbonerahamwe 17 :Perefegitura,
Réconciliation Komini na Segiteri
Nationale
AEC by'ahatarangwa
: Agglomeration ibikorwa bya
Extra-Coutumières
AFDL gisirikare…...................................499
: Alliance des Forces Démocratiques pour la
Imbonerahamwe 18Libération
:Abakozidu Congo-Zaïre
bakoraga mu bucamanza
AGOA ya hagati
: African Growthya 1994and na 2002…........59
Opportunity Act
Imbonerahamwe
$,'6 19 :Abanyarwanda bari
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP mu buhungiro
AIMO hagati ya1993
: Affaires Indigènes na et1999………………..6
Main-d’oeuvre
Imbonerahamwe 20 : Imirongo migari y’ikerekezo 2020
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
y’u Rwanda…………......................6
Imbonerahamwe 21Rwandaise
:Ijanisha ry’ingo zari munsi
ALIR : Armée de Libération
y’umurongo du Rwanda
w’ubukene hagati ya
AM/AP : Arrêté
1985ministériel/ Arrêté présidentiel
na 1999...............................6
Imbonerahamwe
AMR : 22 :Imisoro yinjijwe
Association mu Rwanda
des Moniteurs du Rwandahagati
AMUR ya 1996 na 2001………................6
: Association des Musulmans au Rwanda
Imbonerahamwe
ANT : 23 na 24 : Inkunga
Assemblée Nationale yatanzwe na ONU
de Transition
hagati ya 1994
(Transitional na 2003…….........6
National Assembly)
Imbonerahamwe 25 :Imirimo urwego ku rundi mu 2003
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
....................................................6
APR
Imbonerahamwe : 26:Uko
Armée Patriotique
itangakazi ryari Rwandaise
ryifashe
APROBAMI : Association
n’imirimodes Partis
ibyara Monarchistes
inyungu mbere ya
Rwandais
2003............................................6
Imbonerahamwe
APROCOMIN:27 : Uruhare des
Association rw’inzego za Leta mu
Commerçants Indigènes
bijyanye n’inganda…………...........6
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Imbonerahamwe 28 :Uruhare rw’abikorera mu bijyanye
Masse
n’inganda kuva mu 1994/1995
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
kugeza 2001/2002………..............6
Démocratie
Imbonerahamwe 29:Amafaranga yagenewe urwego
ARDHO : Association
rw'ubuzima Rwandaise
hagati pour la Défense des
Droits de l’Homme
ya 1997 na 2003…...6
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
xvi
v
URUTONDE
ACRONYMS RW’IBISHUSHANYO
_________________________________________________________
AND ABBREVIATIONS
___________________________________

A.A. :Archives Africaines


A.G. :Assemblée Générale
ABAKI :Alliance des Bakiga
ABESC :Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Igishushanyo Alliance
: des y’insigarabutakayabonywe
1: Amagufa Forces Démocratiques pouri la
Libération du Congo-Zaïre
Masangano.............................................3
AGOA
Igishushanyo : African Growth
2: Amabuye andabitswe
abaje Opportunitymu Nzu Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ndangamurage y’u Rwanda i Huye .........
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Igishushanyo 3: Amabuye abaje akomoka i Kagitumba
AJER :(Pariki
Association de la Jeunesse Estudiantine
ya Kagera)....................................4
Rwandaise
Igishushanyo 4 : Amatafari yabonywe i Muyunzwe
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
(ikinyejana cya 7)....................................
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Igishushanyo
AMR 5: Akajyo kariho
: Association ibishushanyo
des Moniteurs du Rwanda
byarangaga ububumbyi bwa Urewe.........
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
,JLVKXVKDQ\R,F\XQJRF\RPXEZRNREZD8UHZHJL
ANT : Assemblée Nationale de Transition LWH
intoboro munsi.......................................
(Transitional National Assembly)
APADEC
Igishushanyo : Association du Parti
7: Iryinyo ry’inka Démocrate
ryabonywe Chrétien
i Remera
APR : Armée Patriotique
(Akarere Rwandaise
ka Gisagara)..............................5
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Igishushanyo 8: Ikibumbano kiriho imihiro ku rugara no
Rwandais
hagati y’ijosi n’amabondo............
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Igishushanyo
APROSOMA :9: Imiyoborerepour
Association mu la
Rwanda rwo hambere......120
Promotion Sociale de la
IgishushanyoMasse10: Uko ibivumbikisho umuntu akenera ku
ARD : Alliance pour le Renforcement
munsi byagiye de la
byiyongera n’ukuntuibyo
abantu
Démocratie binjiza ELJHQGDELUXWDQZDPXF\DUR
ARDHO  
: Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
xvii
v
URUTONDEAND RW’AMAKARITA
_________________________________________________________
ACRONYMS ABBREVIATIONS
___________________________________

A.A. :
Archives Africaines
A.G. :
Assemblée Générale
ABAKI :
Alliance des Bakiga
ABESC :
Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération
Ikarita 1 :Kugaragaza du Congo-Zaïre
aharanga igihe k’ikoreshabuye mu
AGOA gihe cyo hagati na vuba Opportunity
: African Growth and Act
aha...........................4
$,'6 2 :Kugaragaza
Ikarita $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ahabonetse ibimenyetso byaranze
AIMO : Affaires
igihe k’icyumaIndigènes et Main-d’oeuvre
cya kera..................................
AJER 3 :Ahatuwe
Ikarita : Association de la
n’inzira Jeunesse Estudiantine
zanyuzwemo n’abo mu bwoko
bwaRwandaise
bwenda kuba Bantu na Bantu….............7
ALIR 4 :Ikwirakwira
Ikarita : Armée dery’indimi
Libération du Rwanda
bantu : ibigero n’indiri z’i
AM/AP kwirakwira.....................................................
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Ikarita
AMR 5 :Aho amatsinda des
: Association y’indimi aboneka
Moniteurs du muRwandakarere
AMUR k’Ibiyaga Bigari…...........................................
: Association des Musulmans au Rwanda
Ikarita
ANT 6 :U :Rwanda
Assembléeruvuka (Gasabo)
Nationale n’«ibihugu» bibanyi
de Transition
(ikinyejana cya XIV)......................................
(Transitional National Assembly)
Ikarita
APADEC 7 :U Rwanda : ibinyejana
: Association du Partibitanu
Démocraterwamaze Chrétien
APR agura…………………………………...................1
: Armée Patriotique Rwandaise
Ikarita 8 : Abatemberezi ba mbere mvaburayi.............1
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ikarita 9 : Uturere ndangamateka twemejwe
Rwandais
n’ubutegetsi bwa gikoni…………....................18
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Ikarita 10: Rwanda-Urundi mu 1884-1945..………...…1
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Ikarita 11: Misiyoni gatorika (1900-1945)
Masse
n’iz’Abaporotesitanti (1900-1916)………........
Ikarita 12: Imvururu zishingiye ku moko na de
ARD : Alliance pour le Renforcement la
poritiki
Démocratie
hagati ya 1959 kugeza 1962………...…..........
ARDHO : Association
Ikarita 13: Ikarita igaragaza Rwandaise pour la Défensey’u
uturere tw’imiyoborere des
Droits
Rwanda de l’Homme
(2001)………………...........................6
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
xviii
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Ishakiro
A.A. :
Archives Africaines
A.G. :
Assemblée Générale
ABAKI :
Alliance des Bakiga
ABESC :
Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
Isobanura:ry’amagambo
African Growth ahinnyeand ....................................
Opportunity Act Y
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Urutonde rw’imbonerahamwe ....................................... [Y
Urutonde
AIMO rw’ibishushanyo ...........................................[YLL
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Urutonde
AJER rw’amakarita
: Association................................................[YLLL
de la Jeunesse Estudiantine
Ishakiro ........................................................................[L[
Rwandaise
Umumuriko ................................................................[[LLL
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Iriburiro .......................................................................[[Y
AM/AP
Intangiriro: ....................................................................
Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
IBISHINGIRWAHO
AMR : Association MU KWANDIKA
des Moniteurs AMATEKA
du Rwanda Y’U
RWANDA ......................................................................
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda 
1.1.Ibarura ry’ibyashingirwaho ngo handikwe amateka
ANT : Assemblée Nationale de Transition
1.1.1.Ibijyanye n’ibintu bifatika ....................................
(Transitional
1.1.2.Ibishingirwaho National Assembly)
mu ruhererekane rw’ibyagiye
APADEC : Association
bivugwa ………………………………………………………….. du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique
1.1.3.Ibishingirwaho mu matekaRwandaise byanditse ..................
APROBAMI : Association des Partismajwi
1.1.4.Isoko y’amateka ishingiye ku no ku
Monarchistes
mashusho.....................................................................
Rwandais
1.2.Inshamake ku myandikire y’amateka y’u Rwanda.
APROCOMIN:
1.2.1.Igihe cya Association
mbere y’ubukoronides Commerçants Indigènes
................................
APROSOMA
1.2.2.Igihe: cy’ubukoroni
Association pour la Promotion Sociale de la
...............................................
1.2.3.Amateka Masseya nyuma y’ubukoroni ..........................
1.2.4.Imyandikire
ARD : Alliance y’amateka
pour le nyuma Renforcementya jenoside. de ..........
la
IMBANZIRIZAMATEKA
Démocratie N’IMITURIRWE Y’U RWANDA
(1000 mbere y’ivuka rya yezu – 700 nyuma y’ivuka rya
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
yezu) ............................................................................. 
Droits de l’Homme
2.1. Ibihe mbanzirizamateka ......................................... 
AREDETWA
2.1.1. Aho:uAssociation pour le Relèvement
Rwanda ruherereye................................... 
Démocratique des
2.1.2. Uko ubushakashatsi Batwa
ku bisigaratongo buhagaze
muri iki gihe ................................................................. 
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
2.1.3.Ihinduka ry’ijuru ry’ahantu n’iry’imiterere y’igihugu
___________________________________

2.1.4.Ibihe mbanzirizamateka mu Rwanda ................... 
A.A.
2.2.Imiturirwe : Archives
y’u Rwanda Africaines
............................................
A.G. : Assemblée Générale
2.2.1.Amateka atanditse yerekeye imiturire: imigani
ABAKI
n’ibitekerezo : Alliance des Bakiga
................................................................. 
2.2.2.Ibitekerezo
ABESC bigezweho ku iturwa
: Association des Bahutu Evoluant pour la ry’u Rwanda:
ibikubiyemoSuppression
n’uko bikoreshwa ..................................... 
des Castes
AMATEKA Y’U RWANDA KUVA MU NTANGIRIRO
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
KUGEZA MU WA 1900 ..........................................
ADP3.1.U Rwanda : Alliance
rwa GasaboDémocratique
n’“impugu” des Peuples.........8
zirukikije
ADR3.1.1.U Rwanda : Alliance pour lamu
rwa mbere Démocratie et la
Buganza .....................8
3.2.U Rwanda rwaguka................................................
Réconciliation Nationale
AEC3.2.1.U Rwanda ruhangana n’ i Gisaka: Ruganzu Bwimba
: Agglomeration Extra-Coutumières
na Robwa....................................................................
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
3.2.2.Itsindwa n’iturwa ry’i Nduga: ishingiro rishya ryo
kwaguka kw’ingoma Libération du Congo-Zaïre
nyiginya .....................................
AGOA
3.2.3.Ingorane zikomeye cyane za Opportunity
: African Growth and poritiki: ingoma Actya Yuhi
$,'6
Gahima na$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ndahiro Cyamatare...................................
3.2.4.Gusubizaho
AIMO : Affaires ubwami
Indigènes no kubukomeza
et Main-d’oeuvre .................
3.2.5.Kwagura
AJER u Rwanda: kuva ku ngoma
: Association de la Jeunesse Estudiantine ya Kirima
Rujugira kugeza kuri Kigeri Rwabugiri. .......................
Rwandaise
3.3.Uko ingoma y’u Rwanda yayoborwaga ...................1
ALIR : Arméeya
3.3.1.Imiyoborere deporitiki
Libération du Rwanda
........................................1
AM/AP
3.3.2.Imiterere : Arrêté ministériel/
y’Ingabo Arrêté présidentiel
...............................................1
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
3.3.3.Imiyoborere n’imitegekere itandukanye y’igihugu.
1
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
3.3.4.Imibanire n’ubukungu ........................................1
ANT : Assemblée Nationale de Transition
3.3.5.Imiterere y’umuco n’imibanire mu Rwanda .........1
U RWANDA (Transitional
MU GIHE CY’UBUKORONI National Assembly) BW’ABADAGE
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
N’ABABIRIGI...............................................................1
APR4.1. U Rwanda : Armée mu Patriotique
gihe cy’ubukoroni Rwandaisebw’Abadage .......1
4.1.1. Igihe cy’abazungu bazengurukaga
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes bavumbura
igihugu ........................................................................1
Rwandais
4.1.2. Imiyoborere y’igihugu ku mwaduko w’Abadage. .
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
4.1.3. Ubutegetsi bwo ku gihe cy’Abadage. ..................
APROSOMA : Association
4.1.4. Abamisiyoneri mupourRwanda la Promotion Sociale de la
................................2
Masse
4.1.5.Imyivumbagatanyo no kwanga ubuyobozi ..........2
ARD4.1.6.Intambara : Alliance pour y’Isi.....................................2
ya mbere le Renforcement de la
4.2.Ubukoroni bw’Ababirigi
Démocratie .........................................2
4.2.1.Mu gihe cy’ubutegetsi bwa gisirikare ..................2
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
4.2.2.Ubutegetsi igihe cya Manda. ...............................23
4.2.3.U Rwanda Droits mudegihe l’Homme
k’indagizo (1946-1962) .........3
AREDETWA : Association
U RWANDA KURI REPUBULIKA pour le Relèvement
YA MBERE N’IYA
KABIRI (1962-1994)Démocratique des Batwa
...................................................4
5.1. Repubulika ya I (1962-1973).................................4
5.1.1. Ubutegetsi bushya n’inzego zabwo .....................4 v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
5.1.2. Icibwa ry’abatavuga rumwe na Leta ...................4
5.1.3. Inyenzi zifata intwaro (1961-1968) .....................4
A.A. : Archives
5.1.4.Imbaraga zo kwiteza Africaines
imbere no kwivana ku
A.G. : Assemblée Générale
isindagizwa mu birebana n’ubukungu .........................4
ABAKI : Alliance
5.1.5.Poritiki y’umubano des Bakiga
n’umuco. ..............................4
5.1.6.Ivanwaho
ABESC rya Repubulika
: Association des Bahutu ya Mbere ....................4
Evoluant pour la
5.2.Repubulika ya II (1973-1994)
Suppression des Castes ................................4
5.2.1.Ishyirwaho rya M.R.N.D. n’iyimikwa byayo. ........4
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
5.2.2.Ingorane zifata intera ikomeye. ...........................4
ADP : Alliance
5.2.3.Ikibazo cy’impunzi Démocratique
z’abanyarwanda des Peuples
....................4
ADR : Alliance
5.2.4.Gutangiza urugambapour la Démocratierwa
rw’intambara et laF.P.R.487-
Inkotanyi: Tariki ya mbere Ukwakira
Réconciliation Nationale1990 ..................4
AEC5.2.5.Kubangamira iterambere
: Agglomeration Extra-Coutumières ry’amashyaka
menshi…………………….…………………………………….
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
5.2.6.Imvururu n’umutekano muke nk’intwaro ya
Libération du Congo-Zaïre
poritiki…………………………………………………………
AGOA
5.2.7.Kubura: African
intambra Growthtarikiand ya 8-9Opportunity
Gashyantare Act 1993
$,'6
n’ingaruka$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
zayo ...........................................................
5.2.8.Kudindiza
AIMO amasezerano
: Affaires Indigènesy’Arusha .......................5
et Main-d’oeuvre
JENOSIDE
AJER YAKOREWE ABATUTSI
: Association de la Jeunesse Estudiantine (Mata–Nyakanga
1994) ..........................................................................5
Rwandaise
6.1. Gusobanura amagambo n’inshoza z’ibanze ...........5
ALIR : Armée
6.2.Imbarutso de Libération
n’ishyirwa mu bikorwa du Rwanda
rya jenoside
AM/AP : Arrêté ministériel/
yakorewe Abatutsi Arrêté présidentiel
.......................................................5
AMR : Association
6.2.1.Ihanurwa ry’indegedes Moniteurs
ya Perezida du Rwanda
no gushyira mu
bikorwa
AMUR jenoside ..........................................................5
: Association des Musulmans au Rwanda
6.2.2.Kwica Abatutsi mu gihugu hose kandi ku buryo
ANT : Assemblée Nationale de Transition
buteguye …………………………………………………………5
(Transitional
6.2.3.Imitegurire ya jenoside National
yakorewe Assembly)
Abatutsi ..........5
APADEC
6.3.Ibyahereweho mu gushishikariza abaturageChrétien
: Association du Parti Démocrate
APRkurimbura: Abatutsi.
Armée Patriotique Rwandaise
....................................................5
6.3.1.Kugaragaza intambara
APROBAMI : Association des Partis yo mu 1990 nk’inkintu
Monarchistes
cyugarije ukubaho
Rwandais kw’Abahutu ...................................5
6.3.2.Gushishikariza abantu kurwanya amasezerano
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
y’Arusha ………………………………………………………5
APROSOMA : Association pour
6.3.3.Ubukangurambaga la Promotion
buhereye ku rupfuSocialerwa de la
Masse ………………………………………
3HUH]LGDNdadaye
ARD : Alliance
6.3.4.Ikoreshwa rya hatopourna lehato
Renforcement
ry’ubwoba de la
n’inzika…………………………………………………….…….5
Démocratie
6.4.Guhagarika jenoside bikozwe na FPR ....................5
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
6.4.1.Ibikorwa bya gisirikare .......................................5
6.4.2.IgikorwaDroits de l’Homme.....................................5
cya diporomasi
AREDETWA
6.5.Guhakana: Association
jenoside no pour le Relèvement
kugoreka amateka ..............5
6.5.1.Inzira Démocratique
zo guhakana jenoside des Batwa yakorewe
Abatutsi……………………………………………………..5
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
8EXU\REXNRUHVKZDPXJXKDNDQDMHQRVLGH
yakoreweAbatutsi. .....................................................5
A.A. : Archives Africaines
U
A.G. RWANDA MU GIHE K’INZIBACYUHO
: Assemblée Générale
(Nyakanga 1994 - Nzeri 2003) ...................................5
ABAKI : Alliance des Bakiga
7.1. Kuvugurura poritiki. .............................................
ABESC : Association
7.1.1. Porogaramu des Bahutu
ya poritiki ya GuverinomaEvoluant pour la
y’ubumwe
Suppression des Castes
bw’igihugu ...................................................................
ACR : Association
7.1.2. Gusubizaho inzegodes Cultivateurs
za Leta du Rwanda
.................................
ADP7.1.3. Kugarura
: Alliance Démocratique des Peuples n’ibintu.
amahoro n’umutekano w’abantu
....................................................................................
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
7.1.4. Imbogamizi z’ubumwe n’ubwiyunge ...................
7.1.5.Ubutabera Réconciliation
nyuma ya jenoside Nationale .............................
AEC : Agglomeration
7.1.6.Kutumvikana mu buyobozi Extra-Coutumières
bwa poritiki..............
AFDL
7.1.7.Gushyiraho: Alliance des Forces
demokarasi Démocratiques pour la
n’imiyoborere
myiza…………………………………….……………………….6
Libération du Congo-Zaïre
7.1.8.Komisiyo
AGOA y’Itegeko
: African Growth nshinga
and n’andi
Opportunity Act
mategeko…………………………………………….…………..6
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
7.1.9.Kwegereza abaturage ubuyobozi .........................6
AIMO
7.1.10.Poritiki : Affaires
yo hanze Indigènes
y’igihugu et ................................6
Main-d’oeuvre
AJER : Associationyodemu
7.1.11.Amakimbirane la karere
Jeunesse Estudiantine
.............................6
7.2.Imizamukire Rwandaisey’ubukungu n’imibereho....................6ϯϬ
7.2.1.Ikiciro
ALIR cy’ubutabazi
: Armée bwihutirwa
de Libération (1994-1999)
du Rwanda
……………………………………………………………….6
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
7.2.2.Ibyiciro by’iterambere (guhera mu wa 1999) .......6
AMR7.2.3.Ibyiciro : Association
by’ubukungu desn’imibereho
Moniteurs.......................6
du Rwanda
AMUR
7.2.4.Guteza : Association
imbere abagore des Musulmans
n’urubyirukoau Rwanda
..................
ANTUmwanzuro : Assemblée Nationale de Transition
rusange ....................................................
Inzimburabumenyi (Transitional......................................................
National Assembly)
I.Urutonde
APADEC rw’ibitabo byifashishijwe
: Association du Parti Démocrate ............................
Chrétien
I.2. Urutonde rw’ububiko bw’inyandiko bwifashishijwe7
APR : Armée Patriotique Rwandaise
II. Urutonde rw’amajwi n’amashusho...........................7
APROBAMI
III. Abatanze : Association des Partis Monarchistes
amakuru .................................................7
Rwandais
Abagize uruhare mu kwandika iki gitabo .....................7
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
v
ACRONYMS UMUMURIKO
AND ABBREVIATIONS
______________________________________________________________
___________________________________

A.A. : Archives Africaines


A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières

N
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération
ta miryango du Congo-Zaïre
y’abantu itagira amateka nk’uko nta
AGOA n’amateka yabaho nta bantu. Kuva jenoside
: African Growth and Opportunity Actyakorewe
$,'6 Abatutsi mu wa 1994 yarangira, Abanyarwanda benshi
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
basabaga
AIMO kandi bari bategereje
: Affaires Indigènesko et
amateka yabo yakwandikwa.
Main-d’oeuvre
Urubumbambaga nyarwanda rw’ubu si rwo rudakeneye guhabwa
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
amakuru nyayo ku kahise karwo kugira ngo rushobore guhangana
Rwandaise
n’ibibazo by’ubu n’iby’ejo hazaza. Ibijyanye n’amateka birushaho
ALIR
gukenerwa mu : Armée de Libérationnk’urw’uRwanda
rubumbambaga du Rwanda rwahuye
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
n’akaga k’intambara na jenoside yakorewe Abatutsi.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association
Amateka akenerwa des Musulmans
na benshi ku mpamvu au Rwanda
zinyuranye,
ANT
zimwe muri zo : Assemblée Nationale
zikaba gutanga de Transition
ibisobanuro bimwe na bimwe
ngo abantu bumve (Transitional
ibyabaye,National
gutangaAssembly)
ibimenyetso ku kaga
katangajwe
APADEC kimwe no gutanga ingero
: Association du Parti Démocrate z’amateka abantu
Chrétien
biyandikira :uko
APR Arméebashatse cyangwa
Patriotique bakayahimba kubera
Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes ukaba
impamvu z’ingengabitekerezo n’iyamamazamatwara,
watanga n’ingero nziza zareberwaho imikorere n’imyitwarire
Rwandais
inoze mu rwego rwo kubaka bundi bushya u Rwanda rwa
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
nyuma ya jenoside. Iki gitabo nta kwibwira ko gikubiyemo ibyo
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
abantu bategereje byose cyangwa ngo gisubize ibibazo byose
Masse Abacyanditse barabizi neza, akaba ari
bashobora kwibaza.
ARD : Alliance pour
ngombwa kubashimira kuba le Renforcement
barabashije de laimyumvire
kurenga
Démocratie
ishingiye ku kwikunda n’amarangamutima, umurimo wabo
ARDHO
bakawukorana : Association
ubuhanga Rwandaise
ku bijyanyepour la Défense des
no kwegeranya ibya
Droits de l’Homme
ngombwa, kubisesengura kandi ntibavome ahantu hamwe
naho ibitekerezo
AREDETWA byaba bivuguruzanya.
: Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
xxiii
v
Amateka y’u Rwanda,
ACRONYMS yanditswe
ANDakanandikirwa
ABBREVIATIONS Abanyarwanda,
ni intambwe ikomeye
___________________________________ u Rwanda.
mu rwego rwo kongera kubaka
Tuzi ko kubyinisha amateka byabaye kimwe mu bikoresho
mu
A.A. kwamamaza amatwara
: Archives Africainesy’ubuhezanguni yabanjirije
akanaherekeza akaga ko mu w’1994. Inyandiko nk’iyi igamije
A.G. : Assemblée Générale
gusa gushakashaka ukuri no guteza intambwe ibyo kujora, aho
ABAKI
kugendera no: kunyurwa
Alliance des Bakiga
gusa n’imyumvire itari yo n’ibitekerezo
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
ELGDÀWLZHJLKDP\D1WDJXVKLGLNDQ\DNREL]DWDQJDXPXVDUXUR
PZL]D F\DQH Suppression des Castes
F\DQH PX ELVHNXUX E\·DEDWR ED]DED EDÀWH
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
LJLNRUHVKRKDÀ\DERNL]DEDIDVKDNRQJHUDXEXPHQ\LEZDERPX
birebana
ADP n’amateka.
: Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Birumvikana, iki gitabo gitanga
Réconciliation iby’ingenzi, nta kwiyumya ko
Nationale
cyaba kivuga byose. Icyo kigamije ni ugutanga amakuru fatizo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ku bintu ngombwa byerekeye uko u Rwanda rwagiye rukura,
AFDL
bimwe muri byo : Alliance
bikabades Forces Démocratiques
bitavugwaho pour
rumwe. Ingingo la
nkuru
zivugwamo ni izi:Libération du Congo-Zaïre
ikibazo cy’ahavomwa amakuru igihe umuntu
AGOA ku mateka
yandika : African
y’u Growth
Rwanda,and Opportunity Act
imbanzirizamateka n’imiturire
$,'6
y’u Rwanda, $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ubwami bw’i Rwanda kuva bwatangira kugeza
mu
AIMO mpera z’ikinyejana cya XIX, ubukoroni
: Affaires Indigènes bw’Abanyaburayi,
et Main-d’oeuvre
ingoma
AJER zakurikiye ubukoroni,
: Association de jenoside yakorewe
la Jeunesse Abatutsi n’igihe
Estudiantine
k’inzibacyuho kuva 1994 kugeza mu wa 2003. Kuri ibyo bihe
Rwandaise
byose, abanditsi bagerageje gusesengura ibirebana n’ubukungu,
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
poritiki, imibereho y’abaturage n’umuco batibagiwe n’imibanire
AM/AP byo: mu
n’ibihugu Arrêté ministériel/
karere n’ahandi. Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Kaminuza : Association
Nkuru y’u Rwanda desabo
Musulmans au Rwanda
banditsi b’iki gitabo barimo
ANT
cyangwa : Assemblée
babayemo Nationale
irashimira de Transition
by’umwihariko Komisiyo y’Igihugu
y’Ubumwe n’Ubwiyunge yatanze
(Transitional amafaranga
National kugira ngo ubwo
Assembly)
bushakashatsi
APADEC : Association du Parti Démocrateabarimu
bukorwe kandi ikagirira ikizere Chrétien bacu.
Ubwo bufatanye bwamye buranga ibyo bigo byombi.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ntitwarangiza tudashimiye tubikuye ku mutima abanditsi b’iki
gitabo kubera Rwandais
umurimo mwiza bakoze; baciye agahigo bamwe
APROCOMIN:
mu bababanjirijeAssociation des Commerçants
baminuje ariko bakagira uruhare Indigènes
rubi mbere,
APROSOMA
mu : Association
gihe na nyuma pouryakorewe
ya jenoside la Promotion Sociale
Abatutsi, de la
bashyigikira
ingoma zamenaga amaraso za nyuma y’ubukoroni. Kubashimira
Masse
binashingiye
ARD ku kuba, mu le
: Alliance pour gutangaza iki gitabo,
Renforcement de la baratanze
umurongo wakurikizwa
Démocratie ku bushakashatsi buzakorwa nyuma
ku mateka y’u Rwanda.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Silas LWAKABAMBA
AREDETWAwa
Umuyobozi : Association
Kaminuza Nkurupour ley’u
Relèvement
Rwanda
Démocratique des Batwa
xxiv
v
ACRONYMSIRIBURIRO
AND ABBREVIATIONS
______________________________________________________________
___________________________________

A.A. : Archives Africaines


A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la

K
Libération du Congo-Zaïre
AGOA omisiyo y’Igihugu
: African Growthy’Ubumwe n’Ubwiyunge
and Opportunity Act (CNUR)
yishimiye kubamurikira impinirahamwe y’amateka
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
y’u Rwanda igamije gutanga umusanzu mu gutangaza
AIMO
amakuru : Affaires Indigènes
acukumbuye kurushahoet kuri
Main-d’oeuvre
ayo mateka. Ubundi
AJER bwo kumva
buryo : Association de la Jeunesse
ibintu n’ibisobanuro Estudiantine
byagiye bitangwa kuri yo
Rwandaise
byakunze gushyigikira imigenzereze mu bya poritiki ibangamira
ALIR
ubumwe : Armée de Libération
bw’Abanyarwanda bukanatizadu umurindi
Rwanda ugusenyuka
k’ubunyarwanda.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Inshuro
AMUR nyinshi no mu makoraniro
: Association menshi, bifuje
des Musulmans au ko ayo mateka
Rwanda
yasubirwamo kugira ngo bashyigikire ubumwe n’ubwiyunge.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Ibi kandi bikaba biri mu migambi shingiro ya CNUR, yo gukora
ubushakashatsi(Transitional
no gutangaza National
inyandiko Assembly)
zijyanye n’izo nshingano.
APADEC : Association du Parti Démocrate
Iyi mpinirahamwe ivuga gusa iby’ingenzi mu mateka Chrétien
y’u Rwanda
APR mu ntangiriro
kuva : Armée Patriotique
kugeza Rwandaise
mu wa 2003, ubwo igihe k’inzibacyuho
APROBAMI
cyari : Association
cyaratangiye des Partis
muri Nyakanga 1994 Monarchistes
cyari kirangiye.
Rwandais
Uyu murimo wakozwe
APROCOMIN: bisabwe
Association des na CNUR, utunganywa
Commerçants Indigènes kandi
ugenzurwa n’abashakashatsi b’abanyamateka bo muri
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Kaminuza Nkuru y’uRwanda batagaragaje gusa ibyavuye
Masse
mu bushakashatsi bwa vuba aha, ahubwo bakanasesengura
ARD
kurushaho : Alliance
ingingo pour
zimwe le Renforcement
na zimwe de la rumwe
abantu batavugaho
cyangwa bataziDémocratie
zerekeranye n’amateka y’u Rwanda.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Abo banditsi Droits
ni bo debonyine
l’Homme bazitirirwa ibyo gushakisha
amakuru ku mateka, kuyasobanura
AREDETWA : Association pour le Relèvement no kuyasesengura mbere
Démocratique des Batwa
xxv
v
yo kuyandikaACRONYMS
muri iyi mpinirahamwe.
AND ABBREVIATIONS
Uyu murimo ___________________________________
uzagwe neza abasomyi b’iki gitabo kandi ufashe
mu gutuma haboneka ubundi bushakashatsi no kungurana
ibitekerezo.
A.A. : Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
CNUR irashimira abagize uruhare bose mu kwandika iki gitabo,
ABAKI : Alliance
by’umwihariko des Bakiga
abashakashatsi bo muri Kaminuza Nkuru y’u
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
Rwanda n’Umuryango w’Ubumwe bw’u Burayi pour
watanze la
inkunga
y’amafaranga. Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Dr
ADPJean Baptiste HABYALIMANA
: Alliance Démocratique des Peuples
Umunyamabanga
ADR Nshingwabikorwa
: Alliance pour la Démocratie et la
Komisiyo y’Igihugu y’Ubumwe
Réconciliation n’Ubwiyunge.
Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
xxvi
v
ACRONYMS INTANGIRIRO
AND ABBREVIATIONS
______________________________________________________________
___________________________________

A.A. : Archives Africaines


A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières

N
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA yuma ya jenoside
: African Growth yakorewe Abatutsi mu
and Opportunity Actwa 1994,
$,'6 Abanyarwanda banyuranye
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP kandi bari mu ngeri
zitandukanye, ari iza Leta cyangwa iz’abikorera,
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
bakomeje gusaba ko amateka y’u Rwanda yakwandikwa. Uko
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
NXELVDEDXUHWVHNRELQDILWHLVKLQJLURNXPSDPYX]·XEXPHQ\L
XEZDEZR ELQDWHUZD Rwandaise DKDQLQL Q·LE\DJR ELNRPH\H X 5ZDQGD
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
UZDED\HPRPXULL\LP\DND\DYXED$EDQ\DUZDQGDEDUDVKDND
NXPHQ\D DPDWHND
AM/AP \DER NXJLUDArrêté
: Arrêté ministériel/ QJR présidentiel
EDEDVKH NXERQHUD
LELVXEL]RLELED]RE\LQVKLELED]D%DPD]HNXPHQ\DNRDPDWHND
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
\DNRUHVKHMZH PX EXU\R EXJRUDP\H DUL \R \DED\H LQWDQGDUR
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
\·LQ\LJLVKRPEL]DEDQMLULMHMHQRVLGH\RPXZDDNDQDNRPH]D
ANT
nyuma yayo,: Assemblée ubu Abanyarwanda Nationalebarifuza
de Transition
Amateka nyayo,
(Transitional National Assembly)
DVKLQJL\H NX NXUL Q·XEXVKDNDVKDWVL EZLPELWVH NDQGL \DQGLWVH
APADEC
ku buryo butarimo : Association du Parti 1Démocrate
amarangamutima . Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
8EXVDQ]ZHKDULLPYXJRLULPX%DQ\DUZDQGDEDQ\XUDQ\HLYXJD
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
NRDPDWHND\LJLVKLMZHPXPDVKXULDNDQDPDPDUDPXQ\DQGLNR
no muri za disikuru Rwandais zinyuranye, ari amateka agoramye2. Icyo
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
D\RPDWHNDDQHQJZDQXNR\LIDVKLVKLMZHPXNZLPDND]DSRULWLNL
PEL KDED PX
APROSOMA JLKH F\D JLNRURQL]H
: Association QD Q\XPD
pour la Promotion \DF\R
Sociale de<DKD\H
la
umwanya munini Masse ikibazo bitaga icy’amoko kandi ubusanzwe
$EDQ\DUZDQGD EDUL PX QJHUL Q\LQVKL ]DJHQGDJD ]LEDKX]D
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
nk’imiryango y’amoko bisangagamo bose. Ayo mateka mabi yo
\DVK\L]H LPEHUH Démocratie
JXKDQJDQD NZ·$EDKXWX Q·$EDWXWVL Q·XUXKDUH
ARDHO : Association
ngo ingoma nyiginya n’Abatutsi Rwandaise pour la
byaba byaragize muDéfense des
gukandamiza
$EDKXWX Droits de l’Homme
AREDETWA
1
: Association
IRDP, Anketi zakorewe mu Budaha, 5 Mutaramapour
2005 le Relèvement
2
IRDP, Anketi zakorewe i Butare, Nzeri 2005
Démocratique des Batwa
1
v
,NLQGLNDQGLQXNRD\RPDWHND\LJLVKLMZHDNDQDQGLNZDDJDPLMH
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
JXVKLPLVKD /HWD \DULKR LF\R JLKH <DVK\LUDJD LPEHUH LPYXJR
___________________________________
LELVLQJL]R E\D\R DKR JXVK\LUD LPEHUH XNXUL N·XPZLPHUHUH
8UXJHURQXNRPXJLKHF\·XEXNRURQLE\DYXJZDJDNR$EDWXWVLDUL
A.A. : Archives Africaines
ERERQ\LQHEDYXNL\HNX\RERUDNDQGLDULERERQ\LQHEDELVKRER\H
A.G. : Assemblée Générale
.XUL5HSXEXOLND\DPEHUHQ·L\DNDELULKRKDVK\LUZDJDLPEHUH
ABAKI ]·DEDKLQ]D
LQJRPD : Alliance des Bakiga
]DKR]HKR NHUD ]LJDVLQJL]ZD KDNDQHQJZD
ABESC : Association des
ingoma nyiginya  %\DUDJDUDJD\H
3 Bahutu Evoluant
NR KDUL pour
KDJDPLMZH la
JXVK\LUD
Suppression
LPEHUH LELNRUZD des Castes
E\D SRULWLNL KDJDPLMZH LE\R EDVKDNDJD
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
NXJHUDKRPXULSRULWLNLQ\LUL]LQD
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
.DQGL
ADR NRNR :DPDWHND
Alliance \LJLVKLMZH DNDQDWDQJD]ZD
pour la Démocratie et la QWDKR \DUL
DKXUL\HQ·LELUHEDUXEDQGDUZ·DEDWXUDJHUXVDQ]ZHDULLELUHEDQD
Réconciliation Nationale
n’ubuzima bwabo bwa buri munsi cyangwa ibirebana n’imibanire
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
\·$EDQ\DUZDQGDQ·DEDWXUDJHE·LELKXJXE\·DPDKDQJDELEDNLNLMH
AFDL
QJR KHUHNDQZH : Alliance des ForcesDUL
XNR EDVDEDQD Démocratiques
PX ELUHEDQD pour la
Q·XPXFR
Libération du Congo-Zaïre
LPLEHUHKR\DERQGHWVHQRPXE\·XEXNXQJXNDQGLLE\RDULE\R
AGOA : African Growth and Opportunity Act
E\DUHP\HDPDWHNDQ\D\R\·DEDWX\HLE\RELKXJX
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
1DKR
AIMO NX ELUHEDQD
: Affaires QRIndigènes
NZLJLVKD DPDWHND QWDZDNZHPH]D NR
et Main-d’oeuvre
LQWDQGDUR\·LELE\RVHDULLELWDER\DUL\DQGLWVHPRXEXVKDNDVKDWVL
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
EZD YXED DKD EZHUHNDQD NR LQ\LJLVKR ]·DPDFDNXELUL ]DYDJD
Rwandaise
PXUL E\LQVKL 0X P\LWZDULUH Q·LPLJHQ]HUH]H PX PYXJR
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
]LVHVHUH]D ]·DELJLVKD D\R PDWHND Q·XEXUHUH PERQHUDJLKXJX
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
E\DVK\LUDJDLPEHUHDNDUHQJDQHQJR$EDKXWXEDEDEDUDNRUHZH
AMR
Q·LQJRPD QWXWVL : Association des Moniteurs
1GHWVH E\DYXJZDJD NR DERdu %DWXWVL
RwandaXEZDER
AMUR
DUL DEDQ\DPDKDQJD : Association .DQGL desL]R
Musulmans au Rwanda
Q\LJLVKR ]LJDVK\LUD LPEHUH
ANT : Assemblée Nationale de Transition
LPSLQGXUDPDWZDUD\RPXZD
(Transitional National Assembly)
+DUL DEDULPX EHPHUD PXUL LNL JLKH NR EDM\DJD EDED]D
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
´DPRNRµ \·DEDQ\HVKXUL NX PXJDUDJDUR QGHWVH EDNDJHQGD
APR
EDEDWDQGXNDQ\D : Armée Patriotique
EDVKLQJL\H NXULRwandaise
L\R QJLQJR +DED\HKR UHUR
APROBAMI
LYDQJXUD ULVKLQJL\H: AssociationNX E\R des Partis´DPDNRµ
ELWDJD MonarchistesNDQGL Q·LPYXJR
Rwandais
\·DEDUH]LXEZD\RQ·LQJLUZDPDKDPH ELWZD]DJDE\DVKLPDQJLUDJD
4

APROCOMIN:
PX AssociationLELWHNHUH]R
PLWZH \·DEDQ\HVKXUL des Commerçants
ELNRPH\HIndigènes
E\·LURQGDNRNR
ULKDP\H
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
/HWD\·8EXPZHEZ·$EDQ\DUZDQGDLVKLQJL\HNXPSDPYX]·XNR
ARD
DPDWHND \·X: Alliance
5ZDQGDpour le Renforcement
\DNRUHVKHMZH QDEL de la
\DED\H LUHWVH
Démocratie
NZLJLVKDD\RDPDWHNDPXJLKHJLWRPX0DVKXUL$EDQ]D0X
ARDHO <LVXPEX\H
0DVKXUL : Association Rwandaise
EXUL VKXUL ULJDKLWDPRpourJXWDQJD
la Défense LU\Rdes
VRPR
3 Droits de l’Homme
IRDP, Anketi i Butare,Nzeri 2005
AREDETWA
4
Nk’ijambo «rubanda :nyamwinshi»
Associationrishobora pour le Relèvement
kuvuga «Abahutu», kimwe nuko ijambo “inzoka” cyangwa
«inyenzi” bishobora kuvuga Abatutsi.
Démocratique des Batwa
2
v
cyangwa rikarireka.
ACRONYMS Ariko ubwo
AND buryo ntibwemerwa na bose.
ABBREVIATIONS
+DULDEHPH\HNRLF\RNHPH]RDULLN·LJLKHJLWRNXNRELED\HLE\R
___________________________________
XUXE\LUXNR UZ·X 5ZDQGD UZDM\D UXKXUD Q·LELED]R ELUHEDQD
Q·LELYXJZDNHQVKLPXPDWHNDUXWDM\DUXERQDXNRUXE\LIDWDPR
A.A. : Archives Africaines
$EDNLUL EDWR EDNHQH\H NXPHQ\D LPSDPYX Q·LQNRPRNR
A.G. : Assemblée Générale
\·DPDFDNXELUL\DJDUDJD\HPXPLQVLLVKL]H\DYXEDPXPLEDQLUH
ABAKI : Alliance
\·$EDQ\DUZDQGD des Bakiga
%LWDED\H LE\R XUXE\LUXNR UZ·HMR KD]D]D
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
UX]DPHQ\DJXVDLJLFHJLWRF\·DPDWHND\DUZRUXELNX\HDKDQLQL
Suppression
PX E\R UX]DED des Castes
UZDVRP\H DKDQWX KDQ\XUDQ\H DNHQVKL ELULPR
ACR : Association
amarangamutima, cyangwadesmuCultivateurs du Rwanda
nkuru zisanzwe babwirwa
Q·DEDWXUDJH Q·LQVKXWL
ADP : Alliance L]R EDVRPD PXdes
Démocratique ELQ\DPDNXUX
Peuples Q·L]LQGL
Q\DQGLNRF\DQJZDEDWRUDJX\HDKREDJHQGDKRVH
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
8EX KDULIX]ZD NR KDEDKR DPDWHND DGDÀWH LF\DVKD F\R
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
NXED DJRUDP\H DKXEZR DJDNRVRUD LE\DUL E\DNRVKHMZH
AFDL : Alliance
NDQGL DNHUHNDQD desNR
XNXUL Forces Démocratiques
PX PLEHUHKR \X]X\Hpour la
\D NHUD
Libération du Congo-Zaïre
\·$EDQ\DUZDQGDQWDF\RDKLVKHNDQGLDGDÀWHDKRDERJDPL\H
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$EDQGLWVLE·DPDWHNDERPXULLNLJLKHEDVKLQ]ZHXZRPXULPRQD
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ERXEZDERED]DKXUDQ·L]RQJRUDQH]·L\RP\DQGLNLUH\·DPDWHND
babayemo
AIMO kandi bemeye.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
$ND]LNRNXJRURUDLE\DQGLWVZHQDELQWLNRURVK\HNXNRE\DED\H
Rwandaise
QN·XPXUDJH XUHPHUH\H E\DED ELÀWH LVKLQJLUR F\DQJZD
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ELWDULÀWHDULNRLP\DQGLNLUHQ·LP\LJLVKLUL]H\·DPDWHND\DFXXEX
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
ELUDPDJDQZDEXULJLKHELUHJZDNXEDDULE\RE\DED\HLQWDQGDUR
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
\·XPZLU\DQHPX%DQ\DUZDQGD%LNDEDQGHWVHDULE\RE\DELE\H
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
LQ]DQJDQRNXJH]DNXPDKDQR\DMHQRVLGH\DNRUHZH$EDWXWVLPX
ANT
wa 1994. Ariko : Assemblée Nationale
ubwo bimaze de Transition
kumenyekana ko abantu bagiye
EDNRUHVKDDPDWHNDXNREDERQ\HQWLE\DJRPE\HNXEDLQWDQGDUR
(Transitional National Assembly)
\RNXEX]DLF\DNRUZDDKXEZRE\DJRPE\HNXEDLVRPRULNRPH\H
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
NX E\DED\H PD]H KDNDQGLNZD NXYD XEX DPDWHND DJDPLMH
APR : Armée Patriotique Rwandaise
NXEDNDX5ZDQGDUZ·HMRKD]D]D
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
$EDQGLWVL E·DPDWHND Rwandais E·LNL JLKH EDÀWH LQVKLQJDQR LNRPH\H \R
APROCOMIN: Association
NZLWDQGXNDQ\D Q·XNR DPDWHND des Commerçants
\DJL\H DYXJZDIndigènes
NXNR DUL E\R
APROSOMA
E\DED\H LQWDQGDUR : Association
\·LELELpour
DKXEZRla Promotion
EDJDVKLQJLUDSociale NXdeELPD]H
la
NXJHUZDKRQ·XEXVKDNDVKDWVLEZDYXEDDKDEDNDUHNDNZDQGLND
Masse
DPDWHND
ARD DJDPLMH
: Alliance JXVLQJL]D
pour leXEXWHJHWVL
Renforcement DKXEZRde laEDNDQGLND
DPDWHND Q\DNXUL DVKLQJL\H
Démocratie NX EXKDQJD $PDWHND DED \R L\R
DVKLQJL\HNXNXULNZ·LE\DED\HNRNR
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
5 Droits de l’Homme
Kuri iyo ngingo harebwa ibyifuzo byavuye mu nama mpuzamahanga yabereye i Kigali, tariki ya 4-6 Mata
AREDETWA
2010 yakoreshejwe na: CNLG.
Association pour
Abayirimo bifuje le Relèvement
ko hakongera kwigishwa amateka mu mashuri abanza
n’ayisumbuye.
Démocratique des Batwa
3
v
+DUL DEDNHND NR $EDQ\DUZDQGD
ACRONYMS EDGDÀWH XEXVKRER]L EZR
AND ABBREVIATIONS
NZDQGLND DPDWHND \DER PX EXU\R EZD JLKDQJD EXVKRERND
___________________________________
bwose ndetse bananiwe no kwitandukanya n’uko amateka yabo
yagiye
A.A. yandikwa kugeza Africaines
: Archives ubu6 1WLEDWLQ\D NXYXJD LPSXQJHQJH
zabo z’uko Abanyarwanda bakomeza kwandika amateka
A.G. : Assemblée Générale
\DER DERJDP\H QN·XNR E\DNR]ZH NXJH]D XEX QGHWVH QRQHKR
ABAKI
DNDERJDPLUD : NX
Alliance des Bakiga
EXWHJHWVL EXULKR XEX ELWD ´XEZD JLWXWVLµ7.
ABESC : Association
1XEZR QWDZDKDNDQD des Bahutu
NR LQHQJH Evoluant
LWDEXUD pour
PX EDQWX la
EDQGLND
Suppression
NDQGL NR NX\RE\D DPDWHND des Castes
LWHND ELVKRERND DULNR KDJRPE\H
ACR : Association
JXNRUZD LELVKRERND E\RVHdes Cultivateurs
 QJR KDQGLNZH du Rwanda
DPDWHND Q\D\R
KDNRUHVKHMZHXEXU\REXJH]ZHKREZRVHQXEZRE\RVHELWDKLWD
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ELNRVRUZDLF\DULPZHDULNRELJDKRUDELNRVRUZDNDQGLE\X]X]ZD
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Q·DPDNXUXPDVK\D\DJHQGDDERQHNDEXULJLKH
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
1WDZDJXP\DJXNRPH]DJXWLQ]DL\DQGLNZDU\·D\RPDWHNDPDVK\D
AFDL
kandi ntawakomeza : Alliance des Forces
gutegereza koDémocratiques
ari abandi bazabikorera pour la
$EDQ\DUZDQGD Libération
%\DED DWDUL du E\L]D
Congo-Zaïre
NXJXPD QWD PDWHND DULKR
AGOA
NXNR E\DED DUL : African
XJXKDGrowth XUXEXJD and Opportunity
LELQ\RPD Q·LPYXJR Act]LERQHWVH
$,'6
]RVH E\DELE\H $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
DPDFDNXELUL PX %DQ\DUZDQGD F\DQJZD ELNDED
JXKD
AIMO UXJDUL LELWHNHUH]R
: Affaires E\·DPDFDNXELUL
Indigènes et Main-d’oeuvre Q·XPZLU\DQH PX
%DQ\DUZDQGDNDQGLKD]ZLLQJDUXNDPELE\DWHMH
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
8
.
Rwandaise
Iyi nyandiko ikusanyirijemo ibigamije gusubiza ibyo bibazo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
E\RVH KDVKLQJLZH NX Q\DQGLNR Q·XNXUL ]LJL]ZH Q·LELFH ELJL\H
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
ELNXULNLUDQDNXEXU\REXNXULNLUD,E\LIDVKLVKLMZHQJR$PDWHND
AMR
yandikwe, : Association
u Rwanda des Moniteurs
mbere y’ubukoroni, du Rwanda
u Rwanda mu bukoroni,
AMUR
X 5ZDQGD PXUL : Association
5HSXEXOLND des \DMusulmans
PEHUH Q·L\Dau Rwanda
NDELUL -HQRVLGH
ANT : Assemblée Nationale de Transition
\DNRUHZH$EDWXWVLQ·,JLKHF\DNXULNL\HLUDQJLUDU\DMHQRVLGH0X
E\·XNXULLNLJLWDERNLUDNRPDWDQ\LUL]DKDPZHDPDWHND\RVH\·X
(Transitional National Assembly)
5ZDQGD
APADEC \DKHUZDKR
: AssociationQJR KDNRUZH
du Parti LQ\LJLVKR
Démocrate ]·$PDWHND
Chrétien ]LKDUL\H
]DWDQJZDPX0DVKXUL$EDQ]DQ·$\LVXPEX\H\RPX5ZDQGD
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Déo BYANAFASHE na Paul RUTAYISIRE
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD
6 : Alliance
African Rights,The heart of education: pour
assessing le Renforcement
human de University
rights in Rwanda’s schools, la of Michi-
gan, June 2001, p.27
7
Démocratie
Ni cyo inyigo ya vuba aha yakozwe na Penal Reform International (PRI), Umuryango Utagengwa na Leta
ARDHO imanza :zaAssociation
wakurikiranye Rwandaise
Gacaca washatse kwerekana. pour
Iyo nyigo yibanze la Défense
ku nyigisho des
z’amateka n’ibiganiro
bitangwa mu ngando bihabwa abanyururu bafunguwe. Abakoze iyo nyigo bifashishije ibyanditswe
Droits de l’Homme
n’abanyururu mu ngando n’ibiganiro bagiranye. Icyo abatanze izo nyigisho babivugaho ntikigaragaramo.
AREDETWA
PRI, : Association
Du camp à la colline, la réintégration despour le Relèvement
libérés, Rapport VI, Kigali, mai 2004)
8
République du Rwanda, Sénat, Rwanda. Idéologie du génocide et stratégie de son éradication, Kigali, 2006.
Démocratique des Batwa
4
v
ACRONYMS AND I ABBREVIATIONS
______________________________________________________________
___________________________________
IBISHINGIRWAHO MU KWANDIKA AMATEKA Y’U RWANDA
A.A. : Archives Africaines
A.G. : byanditswe
Assemblée na Générale
Déo BYANAFASHE
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la

0
Libération du Congo-Zaïre
AGOA X : African
ELVKLQJLUZDKRGrowthPX andP\DQGLNLUH
Opportunity\·DPDWHND
Act X
$,'6 5ZDQGDNLPZHQ·LELQGLELKXJXE\RPXUL$IXULND\R
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO KDJDWL
: AffairesUXKXUD Q·LQJRUDQH
Indigènes ]R NXWDJLUD LQ\DQGLNR ]D
et Main-d’oeuvre
NHUD PEHUH \·LNLQ\HMDQD F\D ;9 NX ELKXJX ELNRUD NX Q\DQMD
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
F\DQJZD PEHUH \·LNLQ\HMDQD F\D ;,; NX ELKXJX ELQGL E\·LF\R
gice cy’Afurika.Rwandaise Iyo ngorane kugeza mu myaka ya 1960 yagiye
ALIR
idindiza imyandikire : Arméey’amatekade Libération y’u Rwandadu Rwanda kuko bituma abantu
AM/AP
bibwira ko u :Rwanda Arrêté ministériel/
rwa mbere ya Arrêté
1900 présidentiel
rutagiraga amateka
QJRNXNRQWDQ\DQGLNR]DNHUDUZDVKRERUDJDJXVKLQJLUDKRQJR
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
ruyandike.
AMUR Ubwo buryo bwo
: Association deskubona
Musulmans ibintu au gutyo bwateraga
Rwanda
LQJRUDQH ]·LP\DQGLNLUH \·DPDWHND XEZD\R ,PSDPYX QXNR
ANT : Assembléebw’abantu
amateka ari n’“ubumenyi Nationalemu de mibanire
Transition yabo”9, kandi
(Transitional National
ubwo bumenyi n’iyo mibanire bikaba bitamenyekanira gusa mu Assembly)
APADEC zanditse
nyandiko : Association
zonyine. du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
1L  \R PSDPYX
APROBAMI : Association LNLJR NLWZDdes ´International African Instituteµ JLÀWH
Partis Monarchistes
LNLFDUR F\DF\R L /RQGRQL F\DNRUHVKHMH LQDPD PSX]DPDKDQJD
Rwandais
mu w’1916 yitwaga “Inama ya kane ya African International
APROCOMIN:
yigaga ku mateka Association
y’Afurika mbere des Commerçants
y’umwaduko w’abazungu Indigènesmuri
APROSOMA
UXVDQJH QR NX: Association
PDWHND \·LELKXJX pour laE\·XPZLKDULNR
Promotion Sociale de la
DKR LQ\DQGLNR
]D NHUD ]LWDERQHND Masse0XUL L\R QDPD KDVX]XPZH E\·XPZLKDULNR
LE\DVKLQJLUZDKR
ARD QJR pour
: Alliance KDQGLNZH DPDWHND \·$IXULND
le Renforcement de la PEHUH
\·XPZDGXNR Z·DED]XQJX Démocratie KL]ZH NR KDVKLQJLUZD JDNH F\DQH NX
Q\DQGLNR]DQGLWVH,\RQDPD\DUDQJL\HKHPHMZHNRPXL\DQGLND
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
U\·D\RPDWHNDLELULPXPYXJRQLXNXYXJDELWDQGLWVHE\DKDEZD
umwanya bikwiye. Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
9
Nouschi A., Initiation aux sciences historiques, Paris, Nathan, 1993, p. 19
Démocratique des Batwa

v
0X ELKXJX ACRONYMS
QN·LE\R PXQVLAND \D ABBREVIATIONS
6DKDUD PEHUH \·XPZDGXNR
byitwa “Ibihugu bitagize umuco wo kwandika”,
w’abazungu, ___________________________________
LE\DVKLQJLUZDKR PX P\DQGLNLUH \·DPDWHND \DE\R QL
QN·LELWHNHUH]R
A.A. LELYXPEXUZD
: Archives PX EXWDND DULNHZRURML  Q·LELQGL
Africaines
E\RVH ELERQHND E\·LELKH E\D NHUD .XYD LJLKH F\·XEXNRURQL X
A.G. : Assemblée Générale
5ZDQGDNXYDPXNLQ\HMDQDF\D;,;QDUZRUXÀWHLF\RNLED]R
ABAKI : Alliance
N·LELVKLQJLUZDKR des Bakiga
ELQ\XUDQ\H QJR KDQGLNZH DPDWHND \DUZR
ABESC : Association des
KDVKLQJLZH NX LWHUDPEHUH ULVK\DBahutu Evoluant
U\D]DQ\ZH pour la QR
QR NZDQGLND
Suppression des Castes
JXIDWDDPDMZLQ·DPDVKXVKRXEXKDERQHNDXEXU\REXJHUDNXUL
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
EXQHEZDVKLQJLUZDKRQJRKDQGLNZHDPDWHND+DVKLQJLUZDNX
ELQWX
ADP ELIDWLND NX ELM\DQ\H
: Alliance Q·LPYXJR NX
Démocratique desE\DQGLWVH
Peuples QR JXIDWD
DPDMZLQ·DPDVKXVKR
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
,E\R ELQWX XNR DUL ELQH E\DVKLQJLUZDKR QL E\R E\LVZH ´Isoko
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
y’amateka y’u Rwandaµ .XJLUD QJR ELNRUHVKZH ELJRPED
AFDL : Alliance des Forces
JXNRUHUZD XEXVKDNDVKDWVL Démocratiques
EXKDP\H NXNR E\RVHpour la
 ELGDÀWH
akamaro kangana Libérationku du Congo-Zaïre
muntu wandika amateka, kandi
AGOA
KDNDQDVX]XPZD : African Growth and
E\·XPZLKDULNR Opportunity
XNR Act
E\DJL\H ELNRUHVKZD PX
$,'6
P\DQGLNLUH $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
\·DPDWHND \·X 5ZDQGD 8EZR EXVKDNDVKDVKDWVL
bwabanza
AIMO gukorwa ku bijyanye et
: Affaires Indigènes n’ibintu bifatika ubwabyo,
Main-d’oeuvre
KDJDNXULNL]ZDKR
AJER LELM\DQ\Hde
: Association Q·LPYXJR Q·LQ\DQGLNR
la Jeunesse KDJDKHUXND
Estudiantine
LELM\DQ\H Q·DPDMZL Q·DPDIRWR 1DKR NX ELM\DQ\H Q·XNR
Rwandaise
E\DNRUHVKZD PX Q\DQGLNR \·DPDWHND \·X 5ZDQGD \D Q\XPD
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
\DMHQRVLGHKDUDF\DULLNLED]RQJREDQGLNHDPDWHNDNRNRD]LUD
AM/AP
amakemwa. : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
1.1 : Association des Musulmans
Ibarura ry’ibyashingirwaho auamateka
ngo handikwe Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
,E\DVKLQJLUZDKR QJRDPDWHND\DQGLNZH
(Transitional QXEZRE\RVHELWDQJDQ\D
National Assembly)
DJDFLURQLE\LQVKLNDQGLELUDWDQGXNDQ\HNDQGLEXULEZRNRPX
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
JLFHF\DEZRJLNXUXEXEDEXÀWHXPZLKDULNRQ·LELEXUDQJDQGHWVH
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ELWRURVK\HNXELVKXQJXUDNXEXU\REXQR]H
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
1.1.1 Ibijyanye Rwandais
n’ibintu bifatika
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
85ZDQGDUZDJL]HLQ\DQGLNRJXKHUDJXVDPXPSHUD]·LNLQ\HMDQD
F\D ;,; 1L \R PSDPYX DPDWHND \RVH \D PEHUH \·L\R WDULNL
Masse
DVKLQJLUDJXVDNXE\DJL\HELKHUHUHNDQ\ZDPXPYXJR]·XPXFR
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
JDNRQGR NX ELWDEXUXUZD PX EXWDND NX KDQWX Q·LELQWX
Démocratie
QGDQJDPDWHND QR NX ELYD PX E\DNRUZDJD NHUD PX 5ZDQGD
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Q·LELNRUHVKRIDWL]RE\·LF\RJLKH
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
6
v
a. Ibisazirwa by’ibintuAND
ACRONYMS bya kera bivumburwa mu butaka
ABBREVIATIONS
(arikeworoji)
___________________________________
,ELVD]LUZD
A.A. E\·LELQWX
: ArchivesE\D NHUD ELYXPEXUZD PX EXWDND QL
Africaines
ikimenyetso gifatika k’ibyakorwaga kera n’Abanyarwanda. Ari
A.G. : Assemblée Générale
LELQWX XEZDE\R DUL Q·LELQGL ELPHQ\HWVR ELIDWLND E\·LF\R JLKH
ABAKI
E\HUHNDQD : Alliance des
LPLWHNHUHUH]H Bakiga \·DEDQWX E·LF\R JLKH DUL
Q·LPLEHUHKR
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
PXELUHEDQDQ·LPLEDQLUH\DERQDSRULWLNLXEXNXQJXQ·LELUHEDQD
Suppression
Q·LELNRUHVKR E\D des EDELNRUDJD
WHNLQLNL XNR Castes XNR EDELNRUHVKD
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Q·XNREDELKDQDKDQDJDQ·LELQGL
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
,JLNXUXQLXJXVKRERUDJXÀQGXUDLE\RELQWXQ·LE\RELPHQ\HWVR
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
ELIDWLND ELNDEDVKD JXWDQJD Nationale
Réconciliation DPDNXUX Q\D\R DELNXEL\HPR
Urugero: amoko anyuranye y’amasuka ntiyerekana gusa
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
WHNLQLNLEDNRUHVKDED\DFXUDDKXEZRDQHUHNDQDXNRXEXWDND
\DNRUHUZDJDKRAlliance
AFDL : EZDEDJDdes Forces1L
EXPH]H Démocratiques
NLPZH Q·LELQGLpour la
ELNRUHVKR
E\RVH E\DED Libération du
LELJHQGDQ\H Congo-Zaïre
Q·XEZRUR]L XEXYXPYX XEXURE\L
AGOA : African Growth and Opportunity Act
XEZLNRUH]LXEXKLJLQ·LP\DPEDUR
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
,E\R
AIMO E\RVH : QL LELPHQ\HWVR
Affaires IndigènesQWDQJDEXKDP\D
et Main-d’oeuvre E\·XEX]LPD
LPLWXULUHLPLEDQLUHLPLEHUHKRLPLFRQ·LP\HPHUHUH\DER+DUL
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
LELQWX E\LQVKL ELNLUL QN·DPDEDQJD DKLVKZH PX PDWRQJR \D
Rwandaise
NHUD 0DJLQJR D\D XEXVKDNDVKDWVL NX ELM\DQ\H QD DULNHZRURML
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
PX5ZDQGDEXUDF\DWDJX]DNDQGLQWLEXUDNRUDNXEXU\REXÀWH
AM/AP
XPXURQJR : ArrêtéQN·XNR
XKDP\H ministériel/ Arrêté
E\LIX]ZD présidentiel
Q·,NLJR N·,JLKXJX F\·LQ]X
AMR
ndangamurage : Association
z’u Rwanda. des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT b. Ibisigaratongo n’ahantu
: Assemblée ndangamateka
Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
,Q\XEDNR
APADEC Q·DKDQGL KDQWX QGDQJDPDWHND
: Association QL NLPZH
du Parti Démocrate PX ELQWX
Chrétien
bikuru biranga umurage w’ibintu bifatika biranga umuco
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Q\DUZDQGD ZD PEHUH \·XPZDGXNR Z·DEDNRURQL DKHQVKL PX
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
KDQWX QGDQJDPDWHND DVKLQJL\H NXUL DULNHZRURML Q\LUL]LQD
QWLKDUDPHQ\HNDQDRwandais
QJR KDULQGZH KH NRQRQHNDUD +DNZL\H
APROCOMIN: Association
gukorerwa ibarura rusange des Commerçants
kandi rirambuye Indigènes
ryatuma
APROSOMA : Association
KDPHQ\HNDQD pour la Promotion
 DEDQWX E·LELUDQJLULUH Sociale
EDYXJZD de la
NR EDED\HKR
NHUDERVHQ·DKDQWXKRVHQGDQJDPDWHNDKDNRPH\HQN·DKDED\H
Masse
ibigabiro
ARD by’abami, amariba
: Alliance pour y’inka, amabuye
le Renforcement de la y’urutare,
XEXYXPR Q·DKDQGL KDUL
Démocratie LELVKXVKDQ\R E\DKDVK\L]ZH NHUD
n’ibindi.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Ni muri urwo Droits
rwego de l’Homme
Ikigo k’Inzu ndangamurage z’u Rwanda
AREDETWA : Association pour le Relèvement
NLPD]HJXVK\LUDDPDVKDPL\DF\RKLU\DQRKLQRPXJLKXJX$\D
Démocratique des Batwa
7
v
PDVKDPLD]DIDVKDNXPHQ\DJXKDDJDFLURQRNXULQGDLELUHEDQD
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
Q·XPXUDJH QGDQJDPXFR Z·X 5ZDQGD ZRVH EL]DJLUD XUXKDUH
___________________________________
UXNRPH\HPXJXVREDQXUDDPDWHNDLJLKHQWDQ\DQGLNR]DQGLWVH
DÀWHELQDIDVKHPXELUHEDQDQ·XEXNHUDUXJHQGR
A.A. : Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
c. Ibisa n’Inganda n’ikoranabuhanga bya gakondo
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
7HNLQLNL]DNRUHVKHMZHQ·DEDNXUDPEHUHE·$EDQ\DUZDQGD]LIDVKD
Suppression des Castes
NXPHQ\DLNRUDQDEXKDQJDDEREDQWXEDULEDÀWHE\LEXUDJXKHUD
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
PXELQ\HMDQDELELULELVKL]HLE\RLNLJRN·,JLKXJXQGDQJDPXUDJH
F\DVKRER\H
ADP JXNXVDQ\LUL]D KDPZH E\HUHNDQD
: Alliance Démocratique LNRUDQDEXKDQJD
des Peuples
DEDUL
ADR EDWX\H : Alliance pour la Démocratie et NXJHUDKR
PXUL LNL *LKXJX EDUL EDPD]H la NXYD
EDPD]HNXYXPEXUDXPXULUR KDVKL]HQN·LP\DNDPEHUH
Réconciliation Nationale
\·LYXNDU\D<H]X E\HUHNDQDNREDNRUDJDLELNRUHVKRPXPDEX\H
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ELEDIDVKDPXND]LNDERNDEXULPXQVLE\HUHNDQDNDQGLLJLKH
AFDL : Alliance XEZRUR]L
KDEHUH\HKR XEXKLQ]L des Forces Démocratiques
Q·LE\XPD pour
ELYX\H PX la
EXWDUH
Libération du Congo-Zaïre
Q·LELNRUHVKRE\RPXLEXPED E\RPXEZRNREZDXUHZH NXYD
AGOA : African Growth and Opportunity Act
DKDJDQDPXNLQ\HMDQDF\D9,,PEHUH\·LYXNDU\D<H]X
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ibyo
AIMO ari byo byose, ibintu Indigènes
: Affaires bifatika nk’imwe mu nkomoko y’amateka
et Main-d’oeuvre
ELÀWHDNDUXVKRNRJXWDQJDLVKXVKRLWD]LJX\H\HUHNDQDXNRDEDUL
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
EDWX\H PX 5ZDQGD LF\R JLKH EDUL EDPH]H NXYD NHUD  NXJHUD
Rwandaise
XEXNRURQL EXJH]H LQR LNRUDQDEXKDQJD JDNRQGR Q\DUZDQGD
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
QWLU\RQJHUHJXWHUDLPEHUHDKXEZRULJDKLWDULGLQGLUD
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR Ibishingirwaho
1.1.2 : Association des Moniteurs
mu ruhererekane du Rwanda
rw’ibyagiye bivugwa
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Amateka
ANT y’u Rwanda rwa kera
: Assemblée tuyamenya
Nationale cyane mu bitekerezo
de Transition
E\DJL\H ELKHUHUHNDQ\ZD DEDNXUX EDJHQGD
(Transitional National Assembly) EDELVLJLUD DEDWR
7X\DPHQ\DNDQGLDVKLQJL\HNXEDKLPE\LE·DEDKDQJDJDNRQGR
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Ni ibikubiye muri ayo mateka byitwa “Umurage w’ibyagiye
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ELYXJZDµ1LLELQWXDNHQVKLELKLQGDJXULNDELVKLQJL\HNXWXUHUH
APROBAMI : Association
GXWDQGXNDQ\H QR NX EDYX]Ldes Partis Monarchistes
E·LQNXUX XEZDER $ULNR DNHQVKL
Rwandais
ELWDQGXNDQ\ZDQ·XWXQWXGXWRWXGDKLQGXUDLE\·LUHPHPXULLE\R
APROCOMIN:
ELWHNHUH]R Association des
$EDVKDNDVKDWVL Commerçants
EDIDVKH DNDPHQ\HURIndigènes
NR JXFDPR
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
D\RPDWHNDLELFHELELUL,E\DJL\HELYXJZDPXQ]HJR]·XEX\RER]L
Q·LE\DYXJZDJDMasse
Q·DEDWXUDJH DULNR XEZDE\R ELNDEDPR XGXFH
GXWDQGXNDQ\HWZLQVKL
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
a. Ibyagiye bihererekanywa mu mvugo z’inzego z’ubuyobozi
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de\·LE\DJL\H
,F\R JLFH F\·DPDWHND l’HommeELKHUHUHNDQ\ZD PX PYXJR
AREDETWA
]·LQ]HJR : Association
]·XEX\RER]L pour
NLJL]ZH le Relèvement
DKDQLQL Q·LELWHNHUH]R ELYXJZD
Démocratique des Batwa
8
v
Q·DEDQWXEDE\LJLVKZDQ·DEDE\H\LEDERF\DQJZDDEDWXUDQ\LEDER
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
%LYXJZDNRDULE\RE\HPHZHPXQ]HJR]·XEX\RER]LNXNRDULE\R
___________________________________
ELEDE\DUDWRUDQ\LMZHELNHPHUZDQ·LQ]HJRQNXUX]·LJLKXJXNDQGL
ELNDJHQGD
A.A. ELKHUHUHNDQ\ZD QWD JLKLQGXWVHKR NHUHWVH LEZDPL
: Archives Africaines
XEZDEREDE\LVKDNL\H UE.DJDPH$QD3DJqV$ 
A.G. : Assemblée Générale
ABAKILE\R ELWHNHUH]R
%HQH : AllianceE\HPHZH
des BakigaQD /HWD ELULPR XEZRNR EXQH
ABESC : Association des Bahutu
,ELWHNHUH]R DPDNXUX NXYD   XEXFXUDEZHQJH Evoluant pourXEZLUX la
Suppression des Castes
LELVLJRLE\LYXJRQ·DPD]LQD\·LQND,E\LQVKLPXULLE\RELWHNHUH]R
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
E\DNXVDQ\LMZHQD.DJDPH$3DJHV$1NXULNL\LPIXUD-1
&RXSH]$QD.DPDQ]L7K9DQVLQD-Q·DEDQGL8PXULPRZR
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
gukomeza
ADR kubikusanya ukwiye
: Alliance pour la gukomezwa.
Démocratie et la
Réconciliation Nationale
¾ Ibitekerezo n’amakuru
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
,ELWHNHUH]RQ·DPDNXUXELÀWHDNDPDURJDNRPH\HNXEHUDLQNXUX
bitanga. UretseLibération du Congo-Zaïre
gutanga amakuru kuri buri butegetsi bw’abami
AGOAbasimburanye,
uko : African bitanga
Growth and Opportunity
n’amakuru arebanaAct n’ibintu
$,'6
E\DNR]ZH $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
E\·XPZLKDULNR Q·DEDQWX E·LELKDQJDQJH F\DQJZD
LQWZDUL
AIMO E\·LJLKXJX 1L PXUL
: Affaires IndigènesXUZRet UZHJR LELWHNHUH]R E\·DEDPL
Main-d’oeuvre
bikubiyemo
AJER cyanecyane
: Associationibitero by’intambara
de la Jeunesse n’ibyo gutsinda
Estudiantine
DPDKDQJDNXQJRPD\·XPZDPLUXQDNDF\DQJZDLE\R\DNRUH\H
Rwandaise
LJLKXJX LNL Q·LNL QJR DJLWVLQGH  F\DQJZD XNR \DELJHQMH QJR
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
DWVLQGHXPXKLQ]DF\DQJZDXPXJRPHX\XQ·X\X
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
,ELWHNHUH]R : Association
E\DEDQMH des Moniteurs
NXYXJZD du RwandaEDEDJD
Q·DEDYX]L E·DPDFXPX
AMUR
EDVK\L]ZHKR :Q·DEDNXUX
Association des
ED Musulmans
EXUL au Rwanda
PXWZH Z·LQJDER KDQ\XPD
ANT JXNRUZD
EL]D : Assemblée Nationale
Q·DEDWHNHUH]D de Transition
E·LEZDPL EDEDQ]DJD NXPYD
EDELYX\HLPX]LLE\DYXJZDJDQ·DEDYX]LE·DPDFXPXKDQ\XPD
(Transitional National Assembly)
EDNDELQRQRVRUDEDNDELQR]DXNRXPZDPLZDEDJDZDE\XPYLVH
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
PEHUH DVKDND 1\XPD LELWHNHUH]R E\·LQJRPD ]·DEDPL
APR : Armée Patriotique Rwandaise
QWLE\DKLQGXNDJD PX EDYX]L EDE\R E·DEDKDQJD DULNR LWHND
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ntibyabuzaga kuba “bisingiza ingoma iganje”10.
Rwandais
APROCOMIN:
+DEDJDKR NDQGLAssociation
LELWHNHUH]Rdes Commerçants
E\·LPLU\DQJR Indigènes
E\DYXJDJD LELJZL NX
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
UXJDPEDE\·DEDQWXE·LELKDQJDQJHEDYDJDPXPLU\DQJRLNRPH\H
EDYXJZD F\DQH 1L PXUL XUZR UZHJR DNHQVKL LE\R ELWHNHUH]R
Masse
ELGDÀWH
ARD XUZHJR UXNXUX
: Alliance pourUXELJHQ]XUD ELNXQGD
le Renforcement de laJXNDELUL]D
ELJDVKDND´kuryoshya Démocratieibivugwa ku buryo burenze urugero”11.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
10 Droits
Vansina J., L’Evolution de l’Homme
du Royaume Rwanda des origines à 1900, Bruxelles, AR-
SOM, 1962, p. 23
AREDETWA : Association pour le Relèvement
11
Idem
Démocratique des Batwa
9
v
¾ Ubucarabwenge
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
9DQVLQD-\DYXJDJDNRXEXFDEZHQJHEZDEDEZDUDWDQJL\HPX
NLQ\HMDQDF\D;9,%XKHUDNXPZDPLXULNXQJRPDEDNDYXJD
A.A. : Archives Africaines
DEREDNRPRNDKRERVHQ·DPD]LQD\DER\·XEZDPLQ·D\·DEDPLND]L
A.G. : Assemblée Générale
ELNDJHUD NXUL *LKDQJD QR NX %LPDQXND DUL E\R ELVHNXUX
ABAKI : Alliance des Bakiga
E\·DPRNRDPZHQ·DPZH+DULDEDQWXEDULEDVKLQ]ZHNXPHQ\D
ABESC
no : Association des
kurinda ubucurabwenge Bahutu
ari bo Evoluant pour la
bitwa “Abacurabwenge”.
Suppression des Castes
ACR
Ubucurabwenge: Association des Cultivateurs
cyangwa ibisekuru du Rwanda
by’inzu y’ibwami bwemerwa
PXUZHJRUZ·XEX\RER]LEZ·LJLKXJXNDQGLQLEZREZDULLVKLQJLUR
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
U\·LQJRPD
ADR Q\LJLQ\D %\DUL
: Alliance pourLNLPHQ\HWVR VKLQJLUR
la Démocratie et la F\·XEXWHJHWVL
EZ·XUXKHUHUHNDQH UZ·DEDPL NX
Réconciliation QJRPD NXJHUD NXUL *LKDQJD
Nationale
1JRPLMDQD 8EXFXUDEZHQJH QN·LVKLQJLUR U\·XEXWHJHWVL EZDJL\H
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
EXKLQGXND KDNDJHQGD KRQJHUZDPR LELQWX F\DQJZD LELQGL
AFDL : Alliance
ELJDNXUZDPR LJLKH des
F\RVH Forces Démocratiques
KDYXNDJD pour laNX
LELED]R NX LVLPEXUDQD
QJRPD QXEZRLibération du Congo-Zaïre
DNHQVKL EDKDP\DJD XPZDPL ZLP\H DNRPRND
AGOA
kuri se. : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
1XEZR
AIMO KDUL: LNLED]R
Affaires N·LELQWX
Indigènes ELVKRERUD NXED DWDUL XNXUL
et Main-d’oeuvre
bwose,
AJER ntibibujije ko ubucurabwenge
: Association de la Jeunesse bukomeje kuba isoko
Estudiantine
LNRPH\H F\DQH \DVKLQJLUZDKR PX NZHUHNDQD XNR DPDWHND
Rwandaise
\·X5ZDQGD\DJL\HDVLPEXUDQD3DGLUL.DJDPH$OH[LV\DQGLWVH
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
XEXFXUDEZHQJH EZRVH DULNR QWL\DEXNRUHUD LVX]XPD ULÀWH
AM/AP
LF\R : Arrêté
ULEXQHQJD ministériel/
1\XPD Arrêté
\D  QL présidentiel
KR %ZDQD 9DQVLQD - QD
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
1NXULNL\LPIXUD-1EDJL]HLF\REDQHQJDXEZREXFXUDEZHQJH
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT ¾ Ubwiru: Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
8EZLUXQLEZREXNXUXPXE\DJL\HELKHUHUHNDQ\ZDPXPYXJR
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien 
mu Rwanda kandi ibibukubiyemo byemerwaga nk’itegeko
APR : Armée Patriotique Rwandaise
mu buyobozi bw’uRwanda. Ubwiru bwari bukubiye mu gisigo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
kizwi n’abantu babigenewe bitwa Abiru, ni bo babaga babitse
LELNXEL\H PXUL Rwandais
LF\R JLVLJR E\RVH %DUL DEDM\DQDPD ELKDUL\H
APROCOMIN: Association
b’umwami mu birebana n’ubutegetsides Commerçants Indigènes
n’imigenzereze y’umwami
APROSOMA
ubwe. Ubwiru: Association
bwabaga pourmu la Promotion
miryango Sociale de la
yabugenewe maze
DEDE\H\L EDNDJHQGD
Masse EDEXVLJLUD DEDQD EDER E·DEDKXQJX
EDNDJHQGD
ARD EDEXVLPEXUDQZDKR PX PLU\DQJRde
: Alliance pour le Renforcement %DNDELND
la LU\R
banga ntibarimene.
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Ubwiru bwari igisigo kigizwe n’ibice 18 byitwa “Inzira z’ubwiru”
Droits deamateka
n’ikindi gice gisobanura l’Hommen’ibikubiye muri ubwo bwiru.
AREDETWA
Ayo : Association
mateka n’ibyo bisobanuropourbyitwaga
le Relèvement
“Intekerezo z’ubwiru”
Démocratique des Batwa
10
v
3DGLUL .DJDPH $ \DYX]H PX
ACRONYMS AND  NR XEZLUX EZDUL EXJL]ZH
ABBREVIATIONS
n’ibice bine: ___________________________________
Irage ry’umwamiU\DVREDQXUDJDLUDJHU\LKDUL\HU\DEXUL
A.A. mwami. : Archives Africaines
Umurage w’Ingoma ZDYXJDJD LELM\DQ\H Q·LVLPEXUDQZD
A.G. : Assemblée Générale
ku ngoma
ABAKIInzira : Alliance
z’ubwiru des Bakiga
byari ibisigo bigizwe n’amabango
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
\DIDWZDJD PX PXWZH Q·DEDQ\DPLKDQJR pourELNDED
E·$ELUX la
Suppression
E\HUHNDQD des JXNRUZD
LE\DJRPEDJD Castes NXJLUD QJR LJLKXJX
ACR NLJLUHLVK\DQ·LKLUZH
: Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP Intekerezo z’ubwiru:
: Alliance Ni amatekades
Démocratique n’ibisobanuro
Peuples by’ibyo
ADR ELFHE\·XEZLUXXNRDULELQHELPD]HNXYXJZD
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Irage ry’umwami n’Umurage w’ingoma ntibyari bikubiye muri
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ibyo bisigo byitwa ”InziraµELUDVKRERNDUHURNRELWD]DPHQ\HNDQD
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
NXNR$.DJDPHZDULXVLJD\HDEL]LZHQ\LQH\DSIX\HDWDELWDQJDMH
Libération du Congo-Zaïre
AGOADEDQWX: African
+DUL EHQVKL Growth
KDULPRand Opportunity
+HUHPDQV Act
5 9DQVLQD -
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
'·+HUWHIHOW0QD&RXSH]$ EDYXJDNRXEZLUXEXWDULPRXNXUL
NXNR
AIMO EZDJL\H QJR EXKLQGDJXUD
: Affaires Indigènes LELQWX E\DEDJD ELQ\XUDQ\LMH
et Main-d’oeuvre
Q·LQ]LUD
AJER ]DWHJDQLMZH %DQDUHJD
: Association DELUX QN·DEDYX]L
de la Jeunesse E·DPDWHND
Estudiantine
NXED EDUDJL\H EDYXJD LELQWX XNR ELVKDNL\H EDJDKLPED NR
Rwandaise
LELQWXELULKRPXJLKHUXQDNDE\DUDED\HKRNHUDF\DQHF\DQJZD
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
EDNLYXJLUDJXVDLE\·LQJRPDLULKRLVKDND
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR ¾ Ibisigo, : Association des Moniteurs
Ibyivugo n’Amazina y’inka du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Ibisigo
ANT QL LVRNR : Assemblée
\·DPDWHNDNationale de Transition
\HPHZH  Q·XEX\RER]L  EZ·LJLKXJX
DNLEDQGD NX (Transitional
EDPL  ED]ZL PX 5ZDQGD
National Assembly)XKHUH\H NXUL
5XJDQ]X
APADEC ,, 1GRUL ELNDYXJD DPDWHND
: Association du Parti Démocrate \·LQJRPDChrétien
]·DEDPL XNR
EDJL\H EDVLPEXUDQD ,ELVLJR ELYXJLND QH]D DULNR ELNDUXVK\D
APR : Armée Patriotique Rwandaise
NXPYLNDQLVKD LF\R ELVKDND NXYXJD F\DQHF\DQH L\R ELFD
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
amarenga cyangwa iyo bikomoza ku bintu byibagiranye. Iteka
Rwandais
XPXVL]L DED DUL LQWLWL NDQGL \DUDELJL]H XPZXJD 1L KR DKHUD
DNRUHVKD LJLVLJR QJR DUDWHdes
APROCOMIN: Association LQ]XCommerçants Indigènes
Q\LJLQ\D \HUHNDQD NR EXUL
APROSOMA
mwami : Association
yakomeje igikorwapour la Promotion
k’ibisekuru bye:Sociale
kuberadekola ari
LJLVLQJL]RNLUDWDXPZDPLELWXPDKDNHNZDNRLE\RNLYXJDELED
Masse
atari
ARD ukuri iteka.
: Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
IbyivugoQDE\RQLLELVLQJL]RXPXQWXDYXJDNDQGLDULZHXUDWD
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ibigwi bye by’ubutwari ku rugamba. Ku birebana n’amateka
Droits de l’Homme
Q\LUL]LQDDJDFLURN·LE\LYXJRQLJDWRNXNRE\HUHNDQDJXVDPX
AREDETWA
PDJDPER : Association
PDNH XNR LELWHUR pour le ELWHJX\H
E\DUL Relèvement LVKXVKR \·LQWZDUL
Démocratique des Batwa
11
v
Q\DQWZDUL XNR LJRPED NXED
ACRONYMS LPH]H QR JXNXQGD LJLKXJX
AND ABBREVIATIONS
$EDQ\DUZDQGDEDULEDÀWHNXYDNHUDF\DQH
___________________________________
Amazina
A.A. y’inka \R NLPZH
: Archives Q·LE\LYXJR QL LELQWX E\·XPXUDWR
Africaines
DEDQWXELWHNHUHUH]DELVKLQJL\HNXPLWZH\·LQNDELWLULUDNR]LUL
A.G. : Assemblée Générale
ku rugamba nk’uko imitwe y’ingabo iba imeze. Amazina y’inka
ABAKIubutwari
arata : Alliance
n’ubwiza des Bakigazatoranyijwe zitwa inyambo.
bw’inka
ABESCNHQVKL: Association
.DQGL des BahutuED]R
,Q\DPER Q·DEDVKXPED Evoluant
ED]DJDpour la
NZL\HUHND
ibwami ndetse Suppression
n’ingo z’ibwamides Castes
zarabikoraga. Rubanda rusanzwe
ACR
yo : Association
yabaga ireba des Cultivateurs
gusa ibyo birori, du Rwanda
byabaga mu turere tunyuranye
DKRLQ\DPER]DULVKDJD
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
+DVKLQJLZHNXELWDQR]HE\RVHELPD]HNXYXJZDELUHUHNDQDNR
Réconciliation Nationale
ibibazo byo kumenya amateka nyayo y’u Rwanda rwa mbere
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
\·XEXNRURQLDVKLQJL\HNXUXKHUHUHNDQHUZ·LPYXJRELNLULE\RVH
0XUL UXVDQJHAlliance
AFDL : desNX
LELVKLQJL\H Forces
ELQWXDémocratiques pour
ELWDWX E\DYX]ZH DULla
E\R
Libération du Congo-Zaïre
LELVLJRLE\LYXJRQ·DPD]LQD\·LQNDE\RVHE\HUHNDQDNRDPDNXUX
AGOA DED :DGDÀWH
ELWDQJD African Growth
LUHPH and Opportunity
ULNRPH\H Act
DJRPED UHUR JXIDWDQZD
$,'6
XEXVKLVKR]L $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
DKXEZR DNDJHQGD DJHUDJH]D NX]X]ZD Q·DQGL
PDNXUXDYDPXELVLJRE\RPXWXQGLWXUHUH
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
b. Ibyagiye bihererekanywa mu mvugo ya rubanda.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
,E\DJL\H ELKHUHUHNDQ\ZD PX PYXJR \D UXEDQGD  ELM\D JXVD
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Q·DPDWHNDQ\DPYXJR\RPXEX\RER]LDULNRE\RELNDEDPRLELFH
AMR ELELUL:DPDWHND
ELQLQL Association des Moniteurs
Q\DPYXJR du Rwanda
\·DEDWXUDJH DGDKLQGDJXULND
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Q·DPDWHNDQ\DPYXJR\·DEDWXUDJHDKLQGDJXULNDDNDYXJZDXNR
ANT
ELVKDNL\H : Assemblée
$NHQVKL Nationale
DED DUL de Transition
LPYXJR  LKD DJDFLUR NDQLQL LELQWX
bimeze nk’ibitangaza.
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
¾ Amateka nyamvugo ya rubanda adahindagurika.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
$\D PDWHND Q\DPYXJR \D UXEDQGD DGDKLQGDJXULND DJL]ZH
Rwandais
Q·LELVHNXUXE\·LPLU\DQJRLQGLULPERLELVLJRQ·LPYXJR]LJDPLMH
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
JXWDQJDLQ\LJLVKRLPLJDQLPLUHPLUHLPLJDQLPLJXÀLELVDNX]R
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
LE\LIX]RLQGDKLURLELWXWVLQ·LELQGL
Masse
¾
ARD Amateka nyamvugo ya rubanda
: Alliance pour ahindagurika.
le Renforcement de la
Démocratie
1LLELWHNHUH]RLPLJDQLLYXJDNXPXFRNXPLU\DQJRNXULNDPHUH
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
\·LVL Q·DEDQWX XNR EDWDUHVK\D Q·DPDKHUH]R \DER Q·LPLJDQL
F\DQJZD LPYXJR Droits de l’Homme
]LJHQHZH JXVKLPLVKD F\DQJZD JXVHWVD
DED]XPYD +DUL Q·L]LQGL ]LKDUL\H le
AREDETWA : Association pour Relèvement
]LVKLQJL\H NX QGLULPER ]LIDWD
Démocratique des Batwa
12
v
NX PYXJR ]·DPDWHND
ACRONYMS \HPHZH
ANDQRABBREVIATIONS
NX PYXJR ]·DPDWHND PYXJR
ya rubanda. ___________________________________
Ni indirimbo z’ingabo, iz’ibitero ndetse n’inanga
zibarizwa zimwe na zimwe muri ibyo bice byombi by’amateka
PYXJR
A.A. DKLQGDJXULND
: ArchivesQ·DGDKLQGDJXULND
Africaines NXNR DULPR ULPZH QD
ULPZHLQ\LJLVKR]·DPDWHNDQ\D\R
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
,ELVKLQJLUZDKRELWDQGLWVHQLQJRPEZDPXPDWHNDDKDQWXKRVH
ABESC DVKLQJL\H
DPDWHND : Association desELIDWLND
NX ELQWX BahutuF\DQJZD
EvoluantNX pour la
Q\DQGLNR
Suppression des Castes
DGDVKRERUDJXWDQJDXEXKDP\DEZ·XEXKDQJDEZX]X\H,JLNXUX
ACR
QL : Association
XNXE\LWRQGHUD des Cultivateurs
QH]D ELNDYDPR DPDWHND \RduNZL]HUZD
RwandaNXNR
ULPZHQDULPZHDNXQ]HJXNRUHVKZDPXEXU\RDEDQWXELVKDNL\H
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
JXVD.XYDPXQWDQJLULUR\DE\RNXJHUDNXPXVR]RZDE\RLELJL]H
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
D\R PDWHND ELVKRERUD JXKLQGDJXULND
Réconciliation NationaleELWHZH  Q·XNR ELJHQGD
ELKHUHUHNDQ\ZD +DUL LWHND LELVKRERUD NRQJHUZDPR F\DQJZD
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
JXNXUZDPR Q·LELVKRERUD NZLEDJLUDQD NX EXVKDNH F\DQJZD
AFDL : Alliance
DWDUL NX EXVKDNH des Forces
%LJDWXPD Démocratiques
XEXWXPZD EXNXEL\HPR pour la
EXEDPR
Libération du Congo-Zaïre
LJLNDE\DF\DQJZDEXNDEDEZDYDQZDPRLELFHE\·XNXULELNXJL]H
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6LJLKH LELQWX
+DUL $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ELVD F\DQJZD DEDQWX ELWLUDQZD ELNLWLULUZD
LELQWX
AIMO ELPZH: AffairesDWDUL
NDQGL E\R ,QJHUR
Indigènes ]LERQHND NX ELYXJZD
et Main-d’oeuvre
NXUL
AJER5XJDQ]X NDQGL DWDUL
: Association deLELQWX E\R NX
la Jeunesse JLKH NH ,E\DJL\H
Estudiantine
ELKHUHUHNDQ\ZDPXPYXJRKDULLJLKHELJHQGDE\RURVK\DLELQWX
Rwandaise
LELQGL ELNDELYDQJDYDQJD F\DQJZD ELNDELNDELUL]D ,ELQWX ELM\D
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kumera kimwe cyangwa abantu bakitiranywa kandi atari bimwe.
AM/AP UHUR
+DJRPED : Arrêté ministériel/NXUL
LWHND XEXVKLVKR]L Arrêté présidentiel
EXUL EZRNR EZ·LE\DJL\H
AMR
ELKHUHUHNDQ\ZD: Association
PX PYXJRdes Moniteurs
LJLKH du Rwanda
E\LIDVKLVKZD PX NZDQGLND
AMUR y’u :Rwanda.
amateka Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
1.1.3. Ibishingirwaho mu mateka
(Transitional byanditse
National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
,Q\DQGLNR ]DQGLWVH ]LÀWH XPZDQ\D ZD PEHUH PX PDWHND \·X
APR : Armée Patriotique Rwandaise
5ZDQGD XJHUHUDQ\LMH Q·LE\DJL\H ELKHUHUHNDQ\ZD PX PYXJR
APROBAMI :NX
ELGDVKLQJL\H Association
Q\DQGLNR des Partis
1GHWVH Monarchistes
DNHQVKL LQ\DQGLNR ]DNXQ]H
Rwandais
NXJHQGHUZDKR NX EXU\R LELQGL E\RVH ELWLWDEZDJDKR ELJDVD
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Q·LELWD]ZLF\DQJZDLELKLVKHQGHWVHULPZHQDULPZHELNDUZDQ\ZD
APROSOMA
+DUL : Association
DEDQGLWVL E·DPDWHNDpour la Promotion
EHUXUDJD EDJDKDSociale
JXVDdeDJDFLUR
la
LQ\DQGLNREDJDKDP\DNRQWDPDWHNDDVKRERNDKDWLIDVKLVKLMZH
Masse 
inyandiko
ARD zanditse.
: Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
0X 5ZDQGD LQ\DQGLNR ]D PEHUH NX PDWHND ]DWDQJL\H LJLKH
ARDHO : Association
F\·XEXNRURQL PX JLFH F\D Rwandaise pour la Défense
Q\XPD N·LNLQ\HMDQD F\D des
;,; 
=DNR]ZH QD ED Droits de l’Homme
PXNHUDUXJHQGR EDJHUDJH]DJD QR NXYXPEXUD
AREDETWA
LELFH : Association
E\·$IXULND pour leDEDQ\DPDGLQL
Q·X 5ZDQGD  Relèvement DEDVLULNDUH
Démocratique des Batwa
13
v
DEDNR]LE·DEDNRURQLQ·DEDFXUX]L.XYDLF\RJLKHNXJH]DQ·LJLKH
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
cya nyuma y’ubukoroni inyandiko zakomeje kwiyongera, ku
___________________________________
EXU\R XEX QJXEX LQ\DQGLNR DUL Q\LQVKL NDQGL ]LWDQGXNDQ\H
NXEXU\R]LUXVKDNXUHDJDFLURLELQGLE\RVHE\DVKLQJLUZDKRPX
A.A. : Archives Africaines
myandikire y’amateka y’u Rwanda ndetse kubarura izo nyandiko
A.G. : Assemblée Générale
ku buryo butandukanya agaciro ka buri yose, bitangiye kujya
ABAKI
ELUXKDQ\D : Alliance
,]R des
Q\DQGLNR Bakiga
]LULPR LELFH ELELUL XUHE\H LF\R ]DEDJD
ABESC : Association des Bahutu
zigenewe: inyandiko zatangajwe n’inyandiko Evoluant pour lazikiri
zitatangajwe
mu bubiko. Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP a. Inyandiko zashyizwe
: Alliance ahagaragara
Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
,]RQLLQ\DQGLNR]DWDQJDMZH]LVK\LUZDDKDJDUDJDULUDEXULZHVH
Réconciliation Nationale
Na zo ubwazo zirimo ibyiciro bibiri. Izo mu kiciro cya mbere
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
N·LNXELWLURQ·L]RPXNLFLURF\DNDELUL]DQGLWVZHYXEDNXYDQNR
AFDL
mu 1940. : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
Izo mu kiciro : African
cya Growth
mbere ku andikubitiro,
Opportunity Act na ba
zakozwe
$,'6
mukerarugendo, $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
izatangajwe n’abasirikare baje mu
5ZDQGD
AIMO PEHUH Q·DEDNR]L ED PEHUH E·DEDNRURQL
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre DEDFXUX]L
Q·DELKD\LPDQD
AJER ,]R Q\DQGLNR
: Association de laQWL]LKDJLMH
Jeunesse NDQGL ]LWHUD LNLED]R
Estudiantine
F\·XNR ]LWDQGLNDQ\ZH XEXKDQJD Q·DJDFLUR ]DKDEZD PX
Rwandaise
birebana n’amateka. Inyandiko zo mu kinyejana cya XIX
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
]LUDERJDP\H F\DQH KDUL LE\R ]HPH]D QWD VKLQJLUR KDUL Q·LE\R
AM/APQN·LPLJDQL
]LYXJD : Arrêté ministériel/
Q·LE\R Arrêté
DED]DQGLWVH présidentiel
EDJL\H EDQDNLUDQD NX
AMR bimwe.: Association des Moniteurs du Rwanda
bintu
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
,Q\DQGLNR]RPXNLFLURF\DYXED]DQGLWVZHQ\XPD\D
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Q·DEDWHJHWVL E·DEDNRURQL
(Transitional DELKD\LPDQD DEDQWX NX JLWL F\DER
National Assembly)
n’ubuyobozi bwa nyuma y’ubwigenge. Na zo zikwiye gukorerwa
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
isuzuma n’ijorwa kugira ngo ibigaragaye ko bituzuye bikosorwe
APR : Armée Patriotique Rwandaise
NDQGLDKRELVKRERNDKRVHLELNRVDP\HELJRURUZHELVKLQJL\HNX
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ELQGLELVK\DELERQHND
Rwandais
Ntabwo inyandiko
APROCOMIN: Associationzanditse ziba
des zirimo iteka ukuri
Commerçants nk’uko tuza
Indigènes
kubibona mu kanya. Ikindi nuko n’izo nyandiko zitaboneka
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
NXEXU\REZRURVK\HQJR]LVRPZHF\DQHF\DQHPXJLKXJXQN·X
Masse
5ZDQGD ,Q]X QGDQJDPXUDJH \··LE\DQGLWVZH DUL KR LJLWDQJLUD
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
0XQ\DQGLNRL]LNZL\HNZLWDEZDKRE\·XPZLKDULNRQLL]LUHEDQD
Démocratie
Q·LPLFR\·DEDQWXQ·LQGLPLEDNRUHVKDNXNRELJLUDXUXKDUHUXQLQL
ARDHO
mu mateka. : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Isoko y’amateka arebana n’iby’amoko n’imico na byo ni
AREDETWA : Association pour le Relèvement
LELPHQ\HWVR ELKDP\D XNR X 5ZDQGD UZR KDPEHUH UZDED\HKR
Démocratique des Batwa
14
v
QLLVRNR\·LELVREDQXURE\·LELPHQ\HWVRELIDWLNDWZDERQ\HNRELÀWH
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
DNDPDURJDNRPH\HPXPDWHNDL\RE\DVKRER\HNXELNZD,QGLPL
___________________________________
na zo ni indi soko y’amateka. Ni muri urwo rwego Ikinyarwanda
ari
A.A.umuyoboro ukomeyeAfricaines
: Archives w’umuco nyarwanda. Nk’uko bizwi,
XUXULPL QL XPX\RERUR XKX]D  DEDQWX Q·DEDQGL EDÀWH DKR
A.G. : Assemblée Générale
EDKXUL\HNDQGLXNDEDKX]DQ·LELEDNLNLMH8UXULPLUXJLUDXUXKDUH
ABAKI : Alliance des Bakiga
UXQLQLPXULVRVL\HWH+DVKLQJLZHNXLVHVHQJXUDU\·DPDJDPERNX
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
E\RDVKDNDNXYXJDNXEXU\RDJHQGDDNXUDL\LJDU\·DPDJDPER
Suppression des Castes
ULVKRERUDNZHUHNDQDDPDWHND\DWHNLQLNLXPXFRZ·DEDQWXDED
ACR uko bagiye
n’aba, : Association des Cultivateurs
bimuka n’inzego du Rwanda
bagiye bubaka. Isesengura
U\·LQGLPLU\HUHNDQDNDQGLDPDVDQRQ·DPDVDQLUDLQGLPL]LÀWDQ\H
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ELJDWXPDKDPHQ\HNDQDQ·DEDQWXED]LYXJDXEZDERDKREDJL\H
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
EDKXULUD Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
.XULLU\R\LJDU\·LQGLPLKL\RQJHUDKRL\LJDU\·DPD]LQD\·DKDQWX
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
D\·LQ\DPDVZDD\·LEL\DJDQ·LPLJH]LQ·DPD]LQDXEZD\R\·DKDQWX
Libération du Congo-Zaïre
$\RPD]LQD\RVHDJLUDXNRDVREDQXUDDPDWHNDNDQGLDJDVKRERUD
AGOA : African Growth and Opportunity Act
NXEDXUXIXQJX]RUZHUHNDQDDKRDEDQWXEDJL\HEDKXULUDQ·LE\R
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
EDJL\HEDKXULUDKRQGHWVHQ·DKRDPDWHND\DERDKXULUD.ZLJD
DPD]LQD\·LPLVR]L\·X5ZDQGDXEZDE\RELYXJDNZLJDDPDWHND
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
y’u
AJERRwanda n’Abanyarwanda.
: Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Ariko biraboneka ko bene izo nyigo zitarakorwa mu Rwanda
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
QXEZR UXNL]H UZRVH NX PD]LQD \·DKDQWX ,EDUXUD U\·DPD]LQD
AM/AP PX: Arrêté
\·DKDQWX 5ZDQGD ministériel/ Arrêté
\DNZHUHNDQD XNRprésidentiel
LELQWX E\DUL ELWH\H
AMR
XJHUHUDQLMH : Association U\DKR
Q·LSLPDEXWDND des Moniteurs
,PLUHQJHdu Rwanda
Q·LPLVR]L LPLUDPEL
AMUR
Q·LELED\D : Association
Q·LELQGL QGHWVH des Musulmans au
E\DQDNZHUHNDQD Rwanda
Q·LVDQR ELÀWDQ\H
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Q·XNRXEXWDNDEZ·LNX]LPXEXWH\H MHZRURML Q·LELNRNRQ·LELPHUD
ELKDUL (Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
0X PDJDPER PDNH XUXULPL QL QND EDQNL QL QN·LQ]X
APR : Armée Patriotique Rwandaise
QGDQJDPXUDJHDKREXULNLFLURF\·DEDNXUDPEHUHF\DJL\HJLVK\LUD
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
XEXPHQ\LQ·LELNRUHVKRE\DF\RLE\RNLEXWVHE\RVHQ·LE\RF\DJL\H
Rwandais
gitekereza byose ndetse kikabyubaka.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
b. Inyandiko: Association pour la Promotion Sociale de la
zitaratangazwa
Masse
,Q\DQGLNR
ARD ]LNLELWVH
: Alliance]LWDUDVK\LUZD DKDJDUDJDde]LWDQGXNDQ\H
pour le Renforcement la
n’izatangajwe ziboneka mu nzu z’amasomero. Izitaratangazwa
Démocratie
]R ]LED ]LWDUDVK\LUZD DKDJDUDJDUD DKXEZR ]LNLELWVH DKDQWX
ARDHO : Association
KDELJHQHZH WZLWD ´8EXELNR Rwandaise pour la]LWDUDWDQJD]ZDµ
EZ·LQ\DQGLNR Défense des
Droits de l’Homme
Izo nyandiko zitaratangazwa zirebana n’amateka y’u Rwanda
AREDETWA : Association pour le Relèvement
]LKHUDNX]DNHUDLJLKHF\DJLNRURQL]LNDJHUDPXJLKHF\DYXED
Démocratique des Batwa

v
DKD]LUDVKLPLVKLMHF\DQHNXNRDUL]R]HUHNDQDXNRX5ZDQGD
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
UZDJL\HUXEDKRDULPXE\DSRULWLNLXEXNXQJXQRPXPLEDQLUH
___________________________________
\·$EDQ\DUZDQGD  $ULNR JXNRUHVKD EHQH L]R Q\DQGLNR ELJLUD
ingorane
A.A. zikomeye zo muAfricaines
: Archives moko atatu: kuzibika, kuba zitatanye
QRJXVKRERUDNX]LJHUDKR
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
¾ Uburyo: Alliance
bwo kuzibika des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
6HULYLVH \D /HWDSuppression des Castes
LÀWH  PX QVKLQJDQR ]D\R NXELND LPSDSXUR ]R
PX
ACREXELNR EZ·LPSDSXUR
: Association ]LWDUDWDQJD]ZD
des Cultivateurs ]·LJLKXJX LUDF\DÀWH
du Rwanda
intege
ADP nke nyuma y’imyaka mirongo
: Alliance Démocratique des Peuplesitatu yaratereranywe.
1WLUDJLUDDEDQWXQ·DKDQWXK·LE\DQJRPEZDELNHQHUZDNDQGLLÀWH
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
LQ\DQGLNR Q\LQVKL ]·LELKH ELQ\XUDQ\H 0DJLQJR D\D KDWDEDQMH
Réconciliation Nationale
JXNRUZD LEDUXUD QWLE\DVKRERND NXPHQ\D LQ\DQGLNR ]LNLULKR
AEC
izononekaye, : Agglomeration
izatakaye n’izabuze. Extra-Coutumières
Ikizwi nuko inyandiko
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
]DELWVZHPXELKXJXE\DGXNRURQLMH]R]LJLIDVKZHQH]D
Libération du Congo-Zaïre
AGOA ¾ Inyandiko : African Growth and Opportunity Act
zinyanyagiye
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Igice
AIMO kinini k’inyandiko
: Affaireszo mu bubiko
Indigènes etzitaratangazwa
Main-d’oeuvre z’u Rwanda,
F\DQHF\DQHL]·LJLKHF\·XEXNRURQL]LEDPXPDKDQJDF\DQHF\DQH
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
PXPLUZDPLNXUX\·LE\RELKXJX,Q\DQGLNR]·LJLKHF\·XEXNRURQL
Rwandaise
EZ·$EDGDJH]LPZH]LEDL%XUXVHOLL]LQGLL3RWVGDPQ·L'DU(V
ALIR
6DODDP : Armée
,Q\DQGLNR de Libération
]·LJLKH du]LED
F\·$EDELULJL Rwanda
L %XUXVHOL  PX E\R
AM/AP
bita “Inyandiko : Arrêté ministériel/
zitaratangazwa zo muArrêté
bubikoprésidentiel
bw’Afurika” no mu
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
E\RELWD´8EXELNREZ·LQ\DQGLNR]LWDUDWDQJD]ZD]D/HWDµ KDULPR
LQ\DQGLNR]DVL]ZHQD+DUUR\ ]LEDL1DPXU
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
1DKRNXELUHEDQDQ·LQ\DQGLNR]·DPDGLQLL5RPDKDULL]LUHEDQD
(Transitional National Assembly)
QD .LUL]L\D *DWRULND L]·DEDSRURVR ]LNDED PX %XELULJL PXUL
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
6XZHGHPX%ZRQJHUH]DQRPXUL/HWD=XQ]H8EXPZH]·$PHULND
APR NDQGL Q·LQ\DQGLNR
+DUL : Armée Patriotique Rwandaise
]LUHED LE\·X 5ZDQGD ]LUL PX E\DKR]H
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
DUL´8PXU\DQJRZ·,ELKXJX 6RFLpWpGHV1DWLRQV µQD/RQL\·XEX
]LED L -HQHYH Rwandais
*HQqYH  1L\X ZRUXNH 1HZ <RUN  ,JLKH F\RVH
APROCOMIN:
]LWD]DED Association
]DNRUHZH XEXELNRdes PXCommerçants Indigènes
EXU\R EZ·LNRUDQDEXKDQJD
XPXVKDNDVKDWVL
APROSOMA : Association pour la Promotion SocialeNXYXQLND
Z·8PXQ\DUZDQGD D]DJRPED de la
D]LVKDNLUDNXUHNXJLUDQJRDVKRERUHNX]LERQD
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
¾ Ingorane zo kugera ku nyandiko
Démocratie
ARDHO : Association
,\R LQJRUDQH \XNR L]R Q\DQGLNR Rwandaise pour
]LED NXUH la Défense
LNHPXWVH des
KDVLJDUD
Droits de l’Homme
LQJRUDQHLM\DQ\HQ·LPSXVK\D]RNX]LNRUHVKD8UXJHURQLQN·XNR
AREDETWA
KDJRPED NXED: Association
KDVKL]H LJLKHpour le Relèvement
UXQDND NXJLUD QJR LQ\DQGLNR ]D
Démocratique des Batwa
16
v
YXED]LVKRERUHJXNRUHVKZD1LNLPZHQ·LQ\DQGLNR]LWZDNRDUL
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
amabanga akomeye.
___________________________________
,F\D
A.A.Q\XPDF\DYXJZD QXNR
: Archives KDULLQ\DQGLNR]LGDIDWZDQN·LVK\LQJXUZD
Africaines
ariko zikaba zitaratangajwe. Ni inyandiko cyanecyane zikorwa
A.G. : Assemblée Générale
Q·DEDQ\HVKXULERPXUL.DPLQX]DQRPXELJRE\·DPDVKXULPDNXUX
ABAKI : Alliance des Bakiga
PX5ZDQGDQRPXPDKDQJD,]RQ\DQGLNR]LNRUZDQ·DEDQ\HVKXUL
ABESC
KDUL : Association
L]DVKRERUD des Bahutu
NXJLUD DNDPDUR Evoluant
PX ELUHEDQD pour la \·X
Q·DPDWHND
5ZDQGD DULNRSuppression des Castes
QWDEZR ]L]ZL NDQGL LQ\LQVKL ]LWDUL  QD NXUH +DUL
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
LNLED]RF\·XNR]LWDPDPD]ZDQJR]LPHQ\HNDQHELKDJLMH
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
1.1.4.
ADR Isoko y’amateka ishingiye
: Alliance pour ku majwi no
la Démocratie ku mashusho
et la
Réconciliation Nationale
,E\DVKLQJLUZDKRELULPXPDMZLQ·DPDIRWRELVKRERUDNXEDLVRNR
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
\·DPDWHND \·X 5ZDQGD ELJL]ZH F\DQHF\DQH QD ]D ÀULPL ]LUL
AFDL : Alliance
PX EXELNR EZD]R des
]·LJLKH Forces Démocratiques
F\·XEXNRURQL pour la
QD Q\XPD \DEZR $KD
KDNZLEXWVZD NRLibération
VLQHPDdu Congo-Zaïre
XUHWVH DNDPDUR ND]R NR NXUXKXUD
AGOA ]LQDÀWH
DEDQWX : African Growth
DNDPDUR NR and Opportunity
JXKX]D DEDQWX Act
NR NZLEXND
$,'6
n’amateka. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
“Sinema ni nk’indangamuntu z’abenegihugu zikaba
kandi
AIMO n’igikoresho
: Affaires gukwiza
cyo Indigènes ibitekerezo, zamaze kwiyongera
et Main-d’oeuvre
ku nyandiko zanditse
AJER n’izitanditse,
: Association maze kuva
de la Jeunesse mu gihe cya vuba
Estudiantine
aha, zihinduka na zo isoko y’amateka ku buryo bwuzuye”12.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
,Q\DQGLNR]DQGLWVH]LWDUDWDQJD]ZD]·LJLKHF\·XEXNRURQLQDÀULPL
AM/AP
]R NX 5ZDQGD : Arrêté ministériel/
LQ\LQVKL ]LELWVH PX Arrêté présidentiel
F\R ELWD ,NLJHJD UXVDQJH
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
N·,ELKXJXE\·L%XUD\LF\D.$'2& L/RXYDLQ QRPXQ]XLELNZDPR
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
XPXUDJHZDÀULPLL%XUXVHOLQGHWVHQRPX1]XQGDQJDPXUDJH
ANT
Z·$IXULND \R :KDJDWL
Assemblée Nationale
L 7HUYXUHQ de Transition
PX %XELULJL 8EX PX %XELULJL
KDWDQJL\H JXWHNHUH]ZD
(TransitionalXNR KDNRUHVKZD LNRUDQDEXKDQJD QJR
National Assembly)
]LUXVKHKRNXELNZDNXEXU\REXUDPE\HEXVKRERNDEZRVH
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
0X 5ZDQGD XUHWVH Q·L]R ÀULPH ]LWD]ZL Q·LPLULPR L]LNRUZDKR
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
L]ZL JDKRUR F\DQH 1L QJRPEZD NR $EDQ\DUZDQGD EDPHQ\D
RwandaisKDÀ L]R Q\DQGLNR ]LVKLQJL\H NX PDMZL
NDQGL EDJDNXULNLUDQLUD
APROCOMIN: 1L
Q·DPDVKXVKR Association
LQGL VRNRdes Commerçants
\·DPDWHND Indigènes
DED]LNR]H EDNRUHVKHMH
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
QJREDYXJHDPDWHND\·X5ZDQGDXNREDE\XPYDQ·XNREDVKDND
NRDPHQ\HNDQD1LQJRPEZDNRL]RQ\DQGLNRQD]R]LNRUHVKZD
Masse
PXEXVKDNDVKDWVLEZ·DPDWHNDQD]R]LNDYXJDLF\R]LKDWVH
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
+DUL DEDJHUDJHMH NXYXJD DPDWHND \·X 5ZDQGD QWD F\R
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
EDVKLQJL\HKR JLIDWLND  ´Abandi benshi bifashishije sinema ngo
Droits de l’Homme
bakore icengezabitekerezo ahanini bagendeye ko bifatika bitewe
AREDETWA : Association pour le Relèvement
12
Ferro M., Cinéma et Histoire, Paris, 1993, pp. 11-17
Démocratique des Batwa
17
v
Q·LELEDÀWL\H DNDPDUR”
ACRONYMS
13
. Ni AND
sinema nyamamazamatwara. Ariko
ABBREVIATIONS
QXEZR EHQH ___________________________________
L]R ÀULPL ]LJL\H ]LERJDP\H QWDEZR E\DED E\L]D
NX]LUHND]LWDE\DMZHXPXVDUXURQ·DPDWHNDELJDUDJDUDNR]LÀWH
ELGDVKLGLNDQ\ZD
A.A. : Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
1.2. Inshamake ku myandikire y’amateka y’u Rwanda.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
,\RXPXQWX\LWHJHUHMHLP\DQGLNLUH\·DPDWHND\·X5ZDQGDNXYD
mu ntangiriro Suppression
kugeza magingo desaya,
Castesabona arimo ibice bitatu
ELWDQGXNDQ\HE\·D\RDPDWHNDKDULLJLFHNLUHEDLJLKHF\DPEHUH
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
\·XPZDGXNRZ·DED]XQJXLNLUHEDLJLKHF\·XEXNRURQLQ·LJLFHF\D
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Q\XPD
ADR \·XEXNRURQL
: Alliance ,E\R
pourELKH
laE\RVH ELULPR et
Démocratie DPDWHND
la \DQGLWVH
DULNRDNDJLUZDKRLPSDND]LNRPH\H]·LE\RED\LED]DKRE\LQVKL
Réconciliation Nationale
1GHWVH QR JXVKLQJLUD D\R DPDWHND NX ELKH ELWDWX ELIDWLUD NX
AEC
bukoroni : Agglomeration
biteye ikibazo ubwabyo. Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
1.2.1. Igihe cya Libération du Congo-Zaïre
mbere y’ubukoroni
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Imyandikire y’amateka y’u Rwanda rwa mbere y’ubukoroni
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
LVKLQJLUD JXVD NX PDWHND DWDQGLWVH $NDED DUL DYXJZD
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Q·DED\DERQ\H F\DQJZD DEDUL EDÀWH XEXPHQ\L EZLKDUL\H
AJER
nk’Abatekereza, : Association de la Jeunesse
Abiru, Abacurabwenge Estudiantine
n’abasizi. Imyandikire
Rwandaise
\·D\R PDWHND \D PEHUH \·XEXNRURQL DNXQJDKD\H NX ELQWX
ALIR
E\LQVKL : Armée de
\DVKLQJLUDJD NXLibération du Rwanda
PDWHND PYXJR \R PX EX\RER]L QR
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
PXULUXEDQGDDNHQVKLDJDVLQJL]DLQJRPDQ\LJLQ\DQ·LELWHNHUH]R
E\D\R$PDWHND\·DKDQWXF\DQJZDD\·LPLU\DQJRQWLE\LWDEZDJDKR
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
$EDQGLWVLEHQVKLERPXULLNLJLKHEDQHQJDXEXU\RD\RPDWHND
ANT : Assemblée Nationale de Transition
\DJL\H D\RED ELNR]ZH Q·DEDUL EDVKLQ]ZH NX\DULQGD EDPZH
(Transitional National Assembly)
PXULERDNDEDDULQN·DED8PXQ\DPLKDQJRZ·LEZDPL.D\LMXND
APADEC
5ZDQ\DQJH :6H]LEHUD
Association du Parti
.DUHUD Démocrate WXWLEDJLZH
5X]LJDPLQWXUR Chrétien QD
APR
6HNDUDPD : Armée
+DUL LJLKHPatriotique Rwandaise
LE\R EDYXJDJD EL\RQJHUHUDJDPR LE\R
EDVKDWVH F\DQJZD EDNDELNXUDPR
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes F\DQJZD EDNDELVLPEX]D
ibindi. Uko byagenda Rwandais kose ubu amateka y’u Rwanda rwa mbere
\·XEXNRURQL D]ZL
APROCOMIN: Association QL ER WX\DNHVKD QXEZR EDUL
des Commerçants EDERJDPL\H
Indigènes
ku ngoma. Ayo mateka abamo ibitekerezo bimeze nk’imigani,
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
QN·LELVLQJL]RE\·LQJRPDLJDQMHQ·LELQGLE\·XEZRNREZLQVKLDULNR
Masse
KDULPRQ·LELQWXE\·XNXULQGHWVHE\HPHZHDNHQVKLQ·XEX\RER]L
ARD
E\DIDVKLMH : Alliance
PX NXUHPD pour le Renforcement
XPXWLPD Z·XPZLKDULNR de laZDUDQJDJD
Démocratie
NDPHUH \·$EDQ\DUZDQGD E·LF\R JLKH QL XZR PZLKDULNR Q·L\R
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
NDPHUHXEXNRURQLEZDJHUDJHMHJXKLQGXUDXNREZLVKDNLNL\H
13
Schulenbergh P. etDroits deEtambala
Zana Aziza l’Homme M. (sous la dir. de ), Patrimoine d’Afrique
AREDETWA
Centrale. Archives: Films
Association pourBurundi,
Congo, Rwanda, le Relèvement
1912-1960, Tervuren, M.R.A.C.,
2010, pp. 9-10
Démocratique des Batwa
18
v
1.2.2 Igihe cy’ubukoroni
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
,P\DQGLNLUH\·DPDWHND\·X5ZDQGDLJLKHF\·XEXNRURQLLWDQJLUDQD
Q·DPDWHND\DQGLWVHDVKLQJLUDNXPDWHNDPYXJR\DUL\DUDIDVKZH
A.A. : Archives Africaines
PXPXWZHKDQ\XPDDNDJHQGDDYXJZD\DQGXNXUZD$EDSDGLUL
A.G. : Assemblée Générale
E·DEDPLVL\RQHUL /RXSLDV   3DJqV $   6FKXPDFKHU
ABAKI
3 : Alliance
  'HOPDV des Bakiga
/   QD &KDQRLQH GH /DFJHU /  
ABESC EDKHUH\H
EDQGLWVH : Association des EDNR]H
NXUL DQNHWL Bahutu EDEDMLMH
Evoluant pour laED]L
Q·DEDQWX
XPXFR Z·LE\DSuppression
NHUD $NHQVKLdes Castes
LE\R DER EDVD]D EDEDEZLUDJD
byafatwaga
ACR nk’isoko y’amateka
: Association desyanditse.
Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
$NHQVKL
ADR DER: Alliance
EDSDGLUL pour
QWLEDERQDJD NR D\R
la Démocratie et PDWHND
la PYXJR
DNRUHVKZD PX Q]HJR ]·XEX\RER]L \DUL DÀWH DKR DERJDPL\H
Réconciliation Nationale
ELW\R ED\DKHUDKR ERQJHUDPR LELWHNHUH]R E\DER E\D JLNRURQL
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
E\·XNREDERQDJDX5ZDQGDUZDULUXPD]HJXWVLQGZDLF\RJLKH
AFDL : Alliance
NXYD XEZR E\RVH desELUXQGXNLUD
E\DKLVH Forces Démocratiques pour
PX JLWHNHUH]R la
PXJDQL
Libération du Congo-Zaïre
kiswe “hamite–bantuµQGHWVHEDJLIDWLUDKREHPH]DNRXEXNRURQL
AGOA
XEX\RER]L : African Growth
Q·L\RERNDPDQD E\Dand Opportunity
JLNRURQL Act
ELÀWH LVKLQJLUR  0X
JXNXVDQ\D
$,'6 D\R PDNXUX DER EDSDGLUL QD ED
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP DGLPLQLVLWDUDWHUL
E·DEDNRURQL
AIMO : QWLELJH]H ELWD NX etEXU\R
Affaires Indigènes D\R PDWHNDPYXJR
Main-d’oeuvre
ED\DERQDJDQGHWVHQ·DED\DEDKDJDQWLELJH]HEDYXJZDNRDULER
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
bayatanze.
Rwandaise
ALIR \D 
+DJDWL : Armée QD de Libération
 du Rwanda
LE\·LQJHQ]L PX PDWHND PYXJR
AM/AP
byari bimaze: Arrêtékwandikwa,ministériel/
ndetse Arrêté
nyumaprésidentiel
byaje gukomezwa
E\·XPZLKDULNR
AMR QD 3DGLUL $ .DJDPH
: Association des Moniteurs du Rwanda  14
. Uwitwa
9DQVLQD-QXEZR\HPHUDJDNR3DGLUL$.DJDPH\DULumuhanga
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
wemewe rwose ndetse akaba yabera bamwe urugero,
ANT : Assemblée Nationale de Transition
\DWDQJL\HNXPXKLQ\X]DQRNXPXQ\RPR]DZHQ·DEDSDGLULEHUD
(Transitional National Assembly)
EDPXEDQMLULMHDEDQHQJDNXEDDPDWHNDEDYXJDDULD\DYXJZDJD
APADEC
Q·XEX\RER]L :JXVD Association du Parti$
<DQDQHQJDJD Démocrate
.DJDPH NXED ChrétienDUZDQD
APR : Armée Patriotique
LVK\DND U\·DEDQDPELUDJLKXJX RwandaiseQR NXED \L]LULND
QDWLRQDOLVWV 
APROBAMI
cyane ku nzego : Association
z’ubuyobozi16 des
. Partis Monarchistes
Rwandais
1.2.3 Amateka Association
APROCOMIN: ya nyuma y’ubukoroni
des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
0EHUH \XNR X 5ZDQGD UXERQD XEZLJHQJH KDWDQJL\H LQNXELUL
Masse
ikomeye yo kunegura ibyakozwe n’ubukoroni n’uko imyandikire
ARD
y’amateka : Alliance
yagenze. pour le igikorwa
Hatangira Renforcement de la uburyo
cyo kunenga
EZDNRUHVKZDJD Démocratie
Q·DPDWHND \DQGLWVZH QD 3DGLUL .DJDPH
ARDHO
14 : Association Rwandaise
 5XWD\LVLUH 3 ©/HV Gp¿V GH O¶KLVWRULRJUDSKLH pour la
UZDQGDLVHª Défense
LQ Cahiers des et
Lumière
société, 1997, p.13 Droits de l’Homme
15
Vansina J., op.cit.,
AREDETWA p.12
: Association pour le Relèvement
16
Rutayisire P., 1997, art.cit, p.15.
Démocratique des Batwa
19
v
KDJDPLMZHJXNRVRUDQRNXQ\RPR]DLE\DULE\DUDNRVKHMZHLJLKH
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
cy’ubukoroni ___________________________________
ndetse na nyuma yabwo. Hatangiye inyigo Vansina
\DUL DEHUH\H NX LVRQJD NXYD PX ZD  ]DUZDQ\DJD
imyandikire
A.A. y’amateka
: Archivesyakozwe. Kagame yari abogamiye cyane
Africaines
NXUXKDQGHUZ·XEX\RER]LEZ·LQJRPD\DF\DPLQRNXPXURQJR
A.G. : Assemblée Générale
w’’ingengabitekerezo yayo.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
a. Ibyayobejwe : Association des Bahutu
n’ingengabitekerezo Evoluant pour la
y’ibwami
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
+DUL LELWHNHUH]R E\·DPDWHND ELUHQ]H   E\DUL E\HPHZH
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Q·XEXWHJHWVLEZ·LF\RJLKHE\DYX]ZHQ·DEDQWXEDJL\HEDELEZLUZD
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Q·DEDE\H\LEDERF\DQJZDDEDWXUDQ\LEDER$NHQVKLQLLELNRUZD
Réconciliation Nationale
F\DQJZDLELQWXE\DWRUDQ\DJZDPEHUH\RNXELNZLUDNZL]D%\DMH
AEC
NXJDUDJDUD  :NR
Agglomeration Extra-Coutumières
LU\R KLWDPR U\DYDJDPR DPDWHND DVK\LJLNL\H
AFDL Q·LQ]X
XEZDPL : Alliance
\DUL NXdes Forces
QJRPD Démocratiques
1DKR pour la
LELWHNHUH]R E\·DPDWHND
\DYXJZDJD QD UXEDQGDdu
Libération ZDVDQJDJD
Congo-Zaïre QWD FDJXUD F\DQJZD
ikwizabitekerezo
AGOA byabibonekagamo nk’uko
: African Growth and Opportunity byagaragaraga
Act mu
PDWHND
$,'6 \DYXJZDJD PX EX\RER]L $ULNR D\R PDNXUX \DYDJD
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
PXUL UXEDQGD QD \R XEZD\R \DWHVKZDJD DJDFLUR Q·XNXQWX
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
\DJHQGDJDDKHUHUHNDQ\ZDQRNXED\L\XEDNLUDNXELQWXELPH]H
AJER
nk’ingirwabitangaza : Association
17
. de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Ndetse n’amateka
ALIR : Armée y’ibisekuru by’inzudu
de Libération y’abami
Rwanda ntibyayabuzaga
QD
AM/AP \R XEZDE\R : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel 1D \R
JXNRUHVKZD XNR DEDQWX ELVKDNL\H
yabaga ari amateka yemewe n’ubuyobozi kandi akaba agomba
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
NXEDLVKLQJLURQ·LQNLQJLE\·LQJRPDLULNXEXWHJHWVL.XEHUDL\R
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
PSDPYX\RNXEDLVKLQJLURU\·XEXWHJHWVLD\RPDWHND\DJHQGDJD
ANT : Assemblée Nationale de Transition
DKLQGDJXUZDDJDQLVKZDLWHNDNXJXVK\LJLNLUDXNRLVLPEXUDQD
(Transitional National Assembly)
NXQJRPDULJRPEDJXNXULNL]ZDL\RKDEDJDKDYXWVHPRLNLED]R
APADEC
1XEZR KDUL :LNLED]RAssociation
F\·XNRdu Parti
D\R Démocrate
PDWHND Chrétien NX
\R JXVLPEXUDQD
APR
QJRPD \DJL\H : DKLQGDJXUZD
Armée Patriotique Rwandaise
QWLELEXMLMH NR DJXP\D NXED LVRNR
QLQL \·LP\DQGLNLUH \·DPDWHND \·X
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes 5ZDQGD XNR LELKH E\DJL\H
bisimburana. Rwandais
APROCOMIN:
$ .DJDPH \DVK\L]H Association des Commerçants
NX PXJDUDJDUR LELVHNXUXIndigènes
E\RVH E\·LQ]X
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale
Q\LJLQ\D \DUL NX QJRPD DULNR KDUL  XEXQGL EXVKDNDVKDWVL de la
EZDNR]ZH 9DQVLQD Masse- '·+HUWHIHOW 0 &RXSH] $ .DPDQ]L 7
5XJDPED&QD1NXULNL\LPIXUD-1 EXYXJDNRDWLJH]H\LED]D
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
QJR DMRQMRUH ELKDJLMH
Démocratie DPDNXUX \DKDEZDJD DUHEDQD Q·LE\R
ELVHNXUX
ARDHO .XEHUD L\R PSDPYX
: Association Rwandaise 9DQVLQD - QD
pour la 1NXULNL\LPIXUD
Défense des
banditse uko babona ibisekuru by’ingoma nyiginya byagiye
Droits de l’Homme
ELVLPEXUDQD PX ELKH E\DVKL]H 8NR EDELWRQGHNDQLMH PX ELKH
AREDETWA : Association pour le Relèvement
17
Vansina J., 1962, op.cit. p.23
Démocratique des Batwa
20
v
E\DVKL]HELWDQGXNDQ\HQ·XNRE\DULE\DWRQGHNDQLMZHQD.DJDPH
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
ELNDEDUHURDULLELQWXELJLWH\HLPSDND
___________________________________
Ubwiru
A.A. nubwo ari ibanga
: Archives rikomeye, ntibwabuze na bwo
Africaines
JXNRUHVKZD PX Q\XQJX ]·XEXWHJHWVL QGHWVH QR JXVD
A.G. : Assemblée Générale
Q·XEZLEDJLUDQD QL \R PSDPYX +HUHPDQV 5 9DQVLQD -
ABAKI
'·+HUWHIHOW : Alliance
0 des Bakiga
QD  &RXSH]  $ EHPH]D QWD VKLWL NR XEZLUX
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
EXWDULPRXNXULNXEHUDNRDEDEXYXJDDULERELUXEDVKDNDJD
Suppression
LWHND NXJDQLVKD des Castes
LELQWX DKLIX]ZD NR E\HUHNHUD PX PLNRUHUH
ACR Ikindi :kandi,
yabo. Association deskoCultivateurs
kubera du Rwanda
amazina y’ubwami yagenda
DJDUXND
ADP XEZLUX EZDNRUDJD
: Alliance PEHUH \·LJLKH
Démocratique JDKXQGD \·XNR
des Peuples
ingoma
ADR enye zose zizakurikirana.
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
,F\DQ\XPDQXNRXEZLUXQN·XNR$.DJDPHDE\HPH]DKDULLELFH
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
E\DEZREZDULEXWDUDKLVKXUDLJLKHLQ\DQGLNR\DEZR\DEXULUDJD
L 1\DQ]D NZDAlliance
AFDL : des Forces
5XGDKLJZD ,E\DULDémocratiques
ELWDUDKLVKXUZDpour la
QL ´Irage
Libération
ry’abamiµ U\DYXJDJD du E\D
LE\LIX]R Congo-Zaïre
Q\XPD E\·DEDPL Q·´Umurage
AGOA : African Growth and Opportunity Act
w’ingoma”ZDYXJDJDLE\·XPXUDJHZRNZLPDLQJRPD$.DJDPH
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ZDULXELWVHL]RQ\DQGLNR]RPEL\DSIX\HDWD]LWDQJDMHNXYDXEZR
ibanga
AIMO ryazo riba ritakimenyekanye.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER
b. Kuvugisha: amateka
Association de abazungu
ibyo la Jeunessebishakiye
Estudiantine
bashingiye
ku by’iwaboRwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
3DGLUL$.DJDPHZDQGLWVHDPDWHNDDWHUDLNLUHQJHPXF\·DEDNXUX
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
EDPXEDQMLULMH 3DJqV'HOPDV/QDGH/DFJHU/ ELNDPXYLUDPR
AMR
NXQHJXUZD : Association
NX PLVREDQXULUHdes\HMoniteurs
\·DPDWHNDdu Rwanda
PYXJR \DJHQGH\H
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
NXEXU\REXNDELMHNXE\DQGLWVZHQ·DEDPXEDQMLULMHE·DEDSDGLUL
b’abamisiyoneri.
ANT Kimwe na
: Assemblée bo yemeye
Nationale ingirwamugani wa
de Transition
“hamite-bantuµ QGHWVH DQHPH]D QD ZH
(Transitional National Assembly) LE\DYXJZDJD PX
NLQ\HMDQDF\D;,;ELUHEDQDQ·XNRDEDQWXQ·LELQWXE\DJL\HELYD
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
ku bindi n’uko byagiye bikwirakwira isi. Iyo ngirwamugani wa
APR : Armée Patriotique Rwandaise
´KDPLWHEDQWXµLVKLQJL\HNXPYXJR\HPH]DNR´abatutsi bavuye
APROBAMI
hanze : Association
y’u Rwanda” des Partis
no ku kwemeza koMonarchistes
“hari itandukanirizo mu
18Rwandais
moko remezo” DULNRL\RPYXJRQLLPSLPEDQR\D]DQ\ZHQDED
APROCOMIN:
PXNHUDUXJHQGRAssociation des Commerçants
E·DEDVKDNDVKDWVL Indigènes
Q·DEDNRURQL Q·DEDPLVL\RQHUL
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
EDWXUXWVHL%XUD\LEDVKDNDNXYXJDLPSDPYXEDULPX5ZDQGD
Q·LELNRUZD E\DER PX JLKXJX 1N·XNR EL]ZL L\R QJLUZDPXJDQL
Masse
ya “hamite–bantu”
ARD yari ikiboneka
: Alliance mu myandikire
pour le Renforcement dey’amateka
la ya
YXEDDKDPX5ZDQGD
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
18
Rutayisire P., 1997, art.cit., p.19
Démocratique des Batwa
21
v
c. KuvugishaACRONYMS
amateka ibyoAND
abanambiragihugu
ABBREVIATIONS
b’Abanyarwanda ubwabo bishakiye
___________________________________
Abanditsi
A.A. b’amateka
: Archivesy’u Rwanda rwa nyuma y’ubukoroni
Africaines
kugeza kuri jenoside barega A. Kagame cyanecyane kuba
A.G. : Assemblée Générale
\DUDYXJLVKDJDDPDWHNDPYXJRLE\R\LVKDNL\HXEZH%DYXJDJD
ABAKI : Alliance des Bakiga
NRL\RQJHVR\D\LWHZHQRNXUZDQDLVK\DNDU\·XEXQDPELUDJLKXJX
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
QRNXED\DULKDÀF\DQH\·XEXWHJHWVLEZ·LF\RJLKH1LKR9DQVLQD
Suppression
- \DKHUH\H DVKDND des Castes
NZHUHNDQD NR .DJDPH $ DWDNR]H DND]L
ACR : Association
N·XPXQ\DPDWHND DKXEZRdes Cultivateurs
\DNR]H du Rwanda 19”.
DND]L N·´umunyaporitiki
1WDVKLWLNRL\RPYXJRDKDQLQLLVKLQJL\HNXNZL\HPHUDJXNDELMH
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
NZ·DED]XQJX
ADR $KXEZRpour
: Alliance ELJDUDJDUD NR 9DQVLQD
la Démocratie et la DELUHQJDKR
akitabaza mu Réconciliation “ibyanditswe n’icyo gihangange
nyandiko ze Nationale
A.Kagame ku myandikire y’amateka y’u Rwanda”20.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
1WDZDKDNDQDDULNRNR.DJDPHDWDULDÀWHDKR\HUHNH]DDPDWHND
Libération du Congo-Zaïre
D\DVKLQJLUDF\DQHF\DQHNXQJRPDNDQGLDNDED\DULIDVKLVKDJD
AGOA
JXVD DER \LWDJD : African
DEDKDQJD Growth and
E·LF\R Opportunity
JLKH QGHWVH DNDEDActKDUL LE\R
$,'6
\DJL\H DKHQJHND $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
QXEZR $EDQ\DUZDQGD EDE\LKDQJDQLUDJD
Imyandikire
AIMO y’amateka
: Affairesya nyuma yaet
Indigènes jenoside yagombye gukosora
Main-d’oeuvre
LE\DNRVKHMZHELVKLQJL\HNXPDWHNDPYXJRNXEXNRURQLQRNX
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
EXQDPELUDJLKXJX
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
1.2.4. Imyandikire y’amateka nyuma ya jenoside.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
1\XPD \D MHQRVLGH: Association\DNRUHZH des$EDWXWVL
Moniteurs PXduZDRwanda
 LPYXJR
\·DEHPHUDJDLQJLUZDPXJDQLZD´KDPLWH²EDQWXµQ·DED\LUZDQ\DJD
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
\DUDWVLQ]ZH : ELYX\H
ANT Assemblée NX Nationale
EXVKDNDVKDWVL EXNRPH\H NDQGL
de Transition
EXVK\D EZLWDQGXNDQLMH Q·DEDUL EDÀWH LQJHQJDELWHNHUH]R \D
(Transitional National Assembly)
JLNRURQLQDQ\XPD\D\R\RJXNRUHVKDDPDWHNDLE\RELVKDNL\H
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
bagamije “guca abantu mo ibice ngo babone uko babategeka”.
APR
8EXVKDNDVKDWVL : Armée
EXVK\D Patriotique
21 Rwandaise
 EZDKLQGX\H LP\DQGLNLUH \·DPDWHND
APROBAMI
y’u Rwanda : bwerekanye
Association des Partis Monarchistes
cyanecyane ko ibyateye jenoside
Rwandais
byacuzwe n’ubutegetsi bwa gikoroni bwagenderaga ku bintu
ELVDQ·LPLJDQLLGDÀWHLVKLQJLUR$EDQGLWVLE·DPDWHNDPDVK\D\·X
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
5ZDQGD ED\DYDQ\HPR
APROSOMA : Association LE\R ELVDlaQ·LPLJDQL
pour Promotion \DSociale
´KDPLWHEDQWXµ
de la
19
Ibidem, p.15 Masse
ARD
20
Rutayisire P., : Alliance
1997, pour le Renforcement de la
art.cit., p.15
21
la dir.), Rwanda. Les médias du génocide, Paris, Karthala, 1995;
Chrétien J.-P. (sousDémocratie
Chrétien J.-P., /H Gp¿ GH O¶HWKQLVPH DX 5ZDQGD HW DX %XUXQGL, 1990-1996, Paris,
ARDHO : Association
Karthala, 1997; Braeckman C., Rwanda.Rwandaise
Histoire d’un pour la Paris,
génocide, Défense
Fayard,des
1994 ;
Droits
Rutembesa F., «Ruptures de l’Homme
culturelles et génocide au Rwanda », in Cahiers du Centre
GHJHVWLRQGHV&RQÀLWVn
AREDETWA 2, Butare, pour
: Association
o
Avril 2001, pp. 93-123; Revue d’Histoire de la
le Relèvement
Shoah, no 190, janvier–juin 2009.
Démocratique des Batwa
22
v
E\DUL ELVK\LQJL\H NX LURQGDEZRNR
ACRONYMS U\D JLNRURQL QR NX PLFR
AND ABBREVIATIONS
\·LP\XPYLUH PYDEXUD\L ´irwanya amateka nyayo n’ingenga
___________________________________
bitekerezo y’ibyiswe revorisiyo ya 1959” .
22

A.A. : Archives Africaines


%LUDJDUDJDUD NR ELVKLQJL\H NX ELPD]H NXYXJZD LP\DQGLNLUH
A.G. : Assemblée Générale
\·DPDWHND \·X 5ZDQGD LJLÀWH E\LQVKL ELWXPYLNDQZDKR ELWHZH
ABAKI
F\DQHF\DQH : Alliance des
Q·LELWHNHUH]R Bakiga
E\D SRULWLNL ELWLJH]H E\XPYLNDQZDKR
ABESC : Association des Bahutu
NXYD NHUD F\DQH ,NLED]R JLNRPH\H Evoluant pour
PX P\DQGLNLUH la
\·DPDWHND
Suppression des Castes
QLXNXWDJZDPXPXWHJRZRJXNRUHVKZDPXQ\XJX]DSRULWLNL
ACR
F\DQJZD QJR: Association
XPXQWX DJZH desPX
Cultivateurs
PXWHJR ZR duNZLYXJLUD
Rwanda LE\R
\LVKDNL\H
ADP XEZH NDQGL \LWZD
: Alliance NR \LIDVKLVKD
Démocratique desLELYX\H
PeuplesPX PDVRNR
y’amateka
ADR y’u Rwanda.
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
.XWDJHQGHUD NX NXUL ELVHQ\D EXUXQGX LNLUDQJDEXKDQJD
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
F\·XPXQ\DPDWHND XJRPED XEXQGL NXNLUHQJHUD DNRUHVKHMH
AFDL :
XEXKDQJD EZH Alliance des Forces
Q·XEXVKRER]L Démocratiques
EZR NXQHQJD pourELWDUL
LE\R DERQD la
Libération
E\R NDQGL DNDELNRUD du Congo-Zaïre
\HP\H ,JLKH NLUDJH]H QJR LP\DQGLNLUH
AGOA
\·DPDWHND : African
\·X 5ZDQGDGrowth
LYH PXand Opportunity
ELWDUL Act LVKLQJLUH
XNXUL DKXEZR
$,'6
NX PXJDPEL$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ZR JXKDUDQLUD  JXVD XNXUL XEXVKDNDVKDWVL QR
NXYXJDXNRLELQWXE\DJHQ]HNRNRKDWDULPRQDEXVDNXJRUHND
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
LE\LIDVKLVKZDPXNZDQGLNDDPDWHND\·X5ZDQGD
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
22
Ni inyandiko zakunze kwandikwa cyanecyane na D. Murego, F. Nahimana, F.
ARDHO : Association Rwandaise
Reyntjens, B. Lugan. Iyi ngengabitekerezo pour la vuba
yongeye kubyutswa Défense
aha na des
bamwe
Droits
mu bahakana jenoside denal’Homme
(P. Pean R. Philpot) mu nzira yabo yo «gushaka ibyo bita
ukuri kuruhije». Ubwo
AREDETWA bushakashatsipour
: Association buzabagora igihe cyose bazaba bagendera ku
le Relèvement
ngengabitekerezo ya jenoside.
Démocratique des Batwa
23
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________

A.A. :
Archives Africaines
A.G. :
Assemblée Générale
ABAKI :
Alliance des Bakiga
ABESC :
Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
24
v
ACRONYMS AND II. ABBREVIATIONS
______________________________________________________________
___________________________________
IMBANZIRIZAMATEKA N’IMITURIRWE Y’U RWANDA
(1000
A.A. MBERE Y’IVUKA
: Archives RYA YEZU – 700 NYUMA Y’IVUKA
Africaines
RYA YEZU)
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI Byanditswe
: Alliance
na des Bakiga
Célestin KANIMBA MISAGO †
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la

I
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth
mbanzirizamateka and Opportunity
n’imiturire ya mbere by’u Act Rwanda
$,'6
tubisanga $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mu bihe bya kera cyane, ku buryo
AIMObigoranye : Affaires Indigènes mu
kubyibukiranya mateka. Ariko nubwo
et Main-d’oeuvre
imbanzirizamateka
AJER n’imiturire
: Association de laari ibya keraEstudiantine
Jeunesse cyane, ni byo bigize
imbanda ya byose, idahari ntibyashoboka kubona uko twibuka
Rwandaise
amateka yacu. Uko kwibuka bishingira ahanini ku byaturutse
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ku mpinduka zifatiye ku bidukikije, ku bisigaratongo, ku
AM/AP : Arrêté ministériel/
bumenyi bw’imibereho Arrêtéiyigandimi
y’abantu, izerekeye présidentiel
n’amateka
AMR : Association
atanditse; bwose bukaba arides Moniteurs
ubumenyi du Rwanda
nyunganizi bufasha mu
AMUR
kwandika mbere: Association des Musulmans
na mbere amateka au Rwanda
y’ibihe mbanzirizamateka,
ANT : Assemblée Nationale de Transition
hanyuma n’ay’imiturire.
(Transitional National Assembly)
2.1 Ibihe
APADEC mbanzirizamateka
: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Birakwiye kuzirikana ko ibihe bibanziriza amateka
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bitagisobanurwa gusa nk’ibihe birangwa n’ibitaragiraga
inyandiko. Mu Rwandais
by’ukuri andi masoko y’amateka yagiye avoma
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
mu gihe kirekire cyaranze imbanzirizamateka.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
2.1.1 Aho u Rwanda
Masse ruherereye
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
8 5ZDQGD QL LJLKXJX JLÀWH XEXVR EZD NP2 26.338, giherereye
Démocratie
hagati y’imirongo mbariro ya dogere 1o 20’ na 2o 50’ munsi ya
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
koma y’isi no hagati y’imirongo miganda y’isi ya dogere 28o50’
Droits derugizwe
na 30o55’. U Rwanda l’Homme n’urusobe rw’imisozi miremire
rukomoka ku kena kigari k’isilegihera
AREDETWA : Association pour Relèvement
ku Nyanja Itukura
Démocratique des Batwa
25
v
kugeza mu magepfo y’ikiyaga
ACRONYMS ANDcyaABBREVIATIONS
Malawi, uciye ku biyaga bya
Rwicanzige, Rweru, Kivu na Tanganyika.
___________________________________
Ikiyaga
A.A. cya Kivu giherereye
: Archives mu nda y’icyo kena, isunzu riseruka
Africaines
rikaba ari ryo ritandukanya ibyogo by’inzuzi za Kongo na Nili.
A.G. : Assemblée Générale
,U\RVXQ]XU\LVZH.RQJR1LOLULJL]ZHQ·LELVLELÀWHXEXJDULEXUL
ABAKI \D NP: 
KDJDWL Alliance
QD NPdes
Bakiga
ELNDED ELÀWH XEXWXPEXUXNH EXUL
ABESC : Association des
hagati ya metero 2000 na m 3000. Bahutu Evoluant pour
Mu Majyaruguru, la bisi
ibyo
Suppression
bisozwa n’ibirunga des Castes bwa metero 4500 ku
bigera ku butumburuke
ACR
kirunga : Association des Cultivateurs du Rwanda
cya Karisimbi.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Hagati
ADR y’isunzu rya Kongo-Nili
: Alliance pour la n’ikena cy’Akagera
Démocratie et la – Bugesera
KDUL LPLUDPEL Réconciliation
\R KDJDWL PX JLKXJX LÀWH XEXWXPEXUXNH EXUL
Nationale
hagati ya m 1500 na m 2000. Ako karere karangwa n’imisozi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
itandukanijwe n’ibibaya birangwa n’ibishanga bitetsemo ubutaka
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
EZD]DQ\ZHQ·LVXULLWHPED0XEXUDVLUD]XEDKDÀ\·XUXELELQD
Libération
Tanzaniya, uruzi du Congo-Zaïre
Akagera ruhinguranya ibishanga bigari bihari,
AGOA : African Growth and Opportunity Act
ELÀWHXEXWXPEXUXNHEXULKDJDWL\DPHWHURQDP
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
2.1.2
AIMO Uko ubushakashatsi ku bisigaratongo
: Affaires Indigènes buhagaze muri
et Main-d’oeuvre
iki
AJERgihe : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Amasoko y’ubumenyi aturuka ku bisigaratongo n’iyigandimi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
UXVDQJH DÀWH XUXKDUH UXQLQL PX P\DQGLNLUH \·DPDWHND \·X
AM/AP Ariko
Rwanda. : Arrêté ministériel/
ubushakashatsi Arrêté présidentiel
bwerekeye ibisigaratongo nta
AMRndetse ahubwo
bwo : Association desbuke
buracyari Moniteurs
cyane. du Rwanda
Nubwo mu gihugu
AMUR
hari : Association
ibisigazwa des Musulmans
by’ibisigaratongo bitari bike,au Rwanda
ubushakashatsi
ANT
bwimbitse : Assemblée
ntibwabuze Nationale
gutangizwa de Transition
mu gice cya kabiri k’ikinyejana
cya 20. Kugeza mu mwaka wa 1963,
(Transitional ubwo
National bushakashatsi bwitaga
Assembly)
ku bikorwa
APADEC byihariye kandi bugakorwa ku
: Association du Parti Démocrateburyo budahoraho.
Chrétien
Igisigazwa cyabonetse bwa mbere ni ishoka ntoya iconze mu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
isarabwayi, yo mu gihe cya “acheuléen”1, cyataburuwe hagati
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
y’umwaka wa 1921-1922 i Kavumu, ahahoze ari muri teritwari
Rwandais
ya Gitarama. Ahagana mu myaka ya 1936, Boutakoff I.2 yakoze
ubushakashatsi mu birombedes
APROCOMIN: Association Commerçants
by’igihe cy’amabuyeIndigènes
cya vuba, nko
APROSOMA
mu buvumo bwo: Association pour rya
mu ishyamba la Promotion Socialeriherereye
Ruhimandyarya de la
mu Karere ka Rusizi (mu ntara ya kera ya Cyangugu) aho
Masse
ibikoresho
ARD biconze mu masarabwayi
: Alliance byo mu gihe
pour le Renforcement cy’amabuye
de la
cya vuba byataburuwe
Démocratie munsi y’imihiro y’ubutaka bwatuweho
ARDHO
1 : Association
Nenquin J., “Contribution to the studyRwandaise
of the prehistoricpour laofDéfense
cultures Rwanda anddes Urun-
di,” Annales-Série inDroits dehumaines
8o, Sciences l’Homme no 59, Tervuren, M.R.A.C, 1067, p.9.
Boutakoff I., Premières
AREDETWA
2
explorations pour
: Association méthodiques des gisements de l’âge de la pierre
le Relèvement
au Ruanda-Urundi. Abris sous roche, ateliers et stations de plein air, Bruxelles, 1937.
Démocratique des Batwa
26
v
mu gihe cya kera k’icyuma. Muri
ACRONYMS ANDiyo myaka, igikoresho gisongoye
ABBREVIATIONS
JLÀWH LPSDQGH HE\LUL F\R PX EZRNR EZD ´acheuléen” na cyo
___________________________________
cyataburuwe i Gatumba muri teritwari ya Gisenyi. Hagati ya
1942
A.A. na 1958, Maurice Africaines
: Archives Bequaert, umushakashatsi mu Ngoro
y’Umurage y’Umwami igenewe Afurika yo Hagati (Tervuren mu
A.G. : Assemblée Générale
Bubirigi), yashyize ahagaragara urukurikirane rw’inyandiko
ABAKI : Alliance des Bakiga
QJXÀNXELNRUHVKRELPZHE\DULELÀWHXPZLKDULNR 3
.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Nyuma y’ishingwa Suppression des Castes
ry’Ikigo cy’Ubushakashatsi mu by’Ubuhanga
ACR
cy’Afurika yo: Association
Hagati (IRSAC) des Cultivateurs
mu mwaka du wa Rwanda
1947, ariko
cyanecyane
ADP :nyuma
Alliance y’ishyirwaho
Démocratiquery’Agashami des Peuples gashinzwe
Ubushakashatsi
ADR mu Bumenyi
: Alliance pour la DémocratieNyabantu muet mwaka
la wa 1951
i Butare (yahoze yitwa Asitirida),
Réconciliation Nationaleubushakashatsi ku gihe
k’ibyuma ni bwo bwatangijwe na Jean Hiernaux4 afatanije na
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Emma Maquet (bari abashakashatsi muri IRSAC) mu mwaka wa
AFDL
1953. Bashoboye : Alliance des Forces
kugaragaza ahantu Démocratiques pour la
henshi hari ibibumbano
n’ahari ibisigazwa Libération
by’inkono du Congo-Zaïre
bashongesherezagamo ubutare.
AGOA
Ubushakashatsi : African
bwaboGrowth bwatumye and Opportunity
aho hantu havanwe Act ibyo
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bikoresho hagereranywa n’ahandi hakuwe ibisigaratongo mu
Karere
AIMO k’Ibiyaga Bigari.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Byabaye ngombwa gutegereza imyaka ya 1960 kugira ngo
Rwandaise
habeho ubushakashatsi bwimbitse bukozwe n’inzobere mu
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bumenyi bw’ibisigaratongo. Muri uwo mwaka, Jacques Nenquin
AM/AP
yakoze ubucukuzi : Arrêté ministériel/
ahantu habiri: Arrêté
ahantu présidentiel
hitiriwe “ikirombe
AMR
cy’umucanga :cya Association des Moniteurs du Rwanda
CampionµKDÀ\·L%XWDUHQ·L5XWRQGHKDÀ\·L
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
.LJDOL0XQ\DQGLNRQJXÀ1HQTXLQ-\DVK\L]HDKDJDUDJDUDPX
ANT
wa 1967 yerekana : Assemblée
ibyagezweho Nationale de Transition bwakozwe
mu bushakashatsi
mu ntara zitandukanye (Transitional z’igihugu 5
.
National Assembly)
APADEC
Ubushakashatsi : Association
bwakurikiyeho du Parti Démocrate
binyuze muri zaChrétien
porogaramu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
zihoraho zatangiye mu mwaka wa 1968 zitangijwe na Francis
APROBAMI
Van Noten6. : Ubwo Association des Partisbwabanje
bushakashatsi Monarchistes kwibanda ku
misezero y’abami Rwandais
kugira ngo habe kugereranya ubuvanganzo
nyemvugo n’ibyacukumbuwe
APROCOMIN: Association des Commerçants nk’ibisigaratongo, hanyuma
Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale deNilabwo
bwibanda ku hantu haranga igihe cya kera k’icyuma.
ubushakashatsi bwatangiye mu ntara zitandukanye mu gihugu:
Masse
ARD
3
Bequaert M., La: Alliance
position pour
actuelle de lalepréhistoire
Renforcement de laet au Ruanda-
au Congo Belge
Urundi, Berlin, Hambourg Bericht
Démocratie V. Internat. Kongress, 1958,1961, pp. 84-88.
4
Hiernaux J. et Maquet E., Cultures pré-historiques de l’âge des métaux au Ruanda-
ARDHO
Urundi et au Kivu:(Congo
Association Rwandaise
Belge), 1e partie, Bruxelles, pour
1956. la Défense des
5 Droits
Nenquin J.,”Contribution deStudy
to the l’Homme
of the prehistoric cultures of Rwanda and Bu-
rundi”, Annales, Serie in 8
AREDETWA : Association pour lenoRelèvement
o
Sciences humaines 59, Tervuren, M.R.A.C, 1967.
6
Van Noten F., Histoire archéologique du Rwanda, Tervuren, M.R.A.C, 1983.
Démocratique des Batwa
27
v
mu karere gakikije
ACRONYMS ibiyagaAND
bya ABBREVIATIONS
Burera na Ruhondo ahagiye
Philippe Simon 7
, i Ryamurari muri Ndorwa hajya Tshilema
___________________________________
Tshiluka no muri pariki y’Akagera ahagiye Bernard Lugan. Uyu
8

yabashije
A.A. gucukumbura ahantu hatandatu harimo ubuvumo
: Archives Africaines
bune. Hibanzwe cyanecyane mu magepfo y’igihugu, mu ntara ya
A.G. : Assemblée Générale
Butare, ahakozwe ubucukumbuzi ahantu henshi haranga igihe
ABAKI
cya : Alliance
kera k’icyuma, des na
bikozwe Bakiga
Francis Van Noten, Emile Roche
ABESC : Association des
na Marie Claudine Van Grunderbeek Bahutu
9
. Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACRmyaka iyinga
Mu : Association des Cultivateurs
icumi yakurikiye, F. Van Notendu afatiye
Rwanda ku byo
\DWDEXUX\H
ADP NX EXU\R EXWXQJXUDQ\H
: Alliance DémocratiqueKDÀ des\·XPXJL
PeuplesZD %XWDUH
yatangije
ADR ubushakashatsi
: Alliance pour la Démocratie et la avumbura
bwimbitse bwatumye
inkono bashongesherezagamo
Réconciliation ubutare
Nationale i Kabuye (mu Karere ka
Gisagara) no mu nkengero zaho. Mu myaka ya 1978 na 1979,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
M.-C. Van Grunderbeek yakomeje ubushakashatsi bwe mu
AFDL : Alliance des Forces
burasirazuba, uburengerazuba no muDémocratiques
majyaruguru ya pour la
Butare.
Libération
Na ho yahatahuye du Congo-Zaïre
inkono nyinshi bashongesherezagamo
AGOA akenshi
ubutare, : African Growth
akaba and Opportunity
yarabikeshaga ibikorwa Act
by’ubuhinzi
$,'6 bihakorerwa
byabaga $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
cyangwa ingaruka z’isuri.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Ni muri icyo gihe
AJER kandi, guhera
: Association mu mwaka
de la Jeunesse wa 1978, Bernard
Estudiantine
Lugan yatangiye gahunda y’ubugenzuzi muri pariki y’igihugu
Rwandaise
y’Akagera. Yakoze ubucukumbuzi ahantu hane. Ibyo yagezeho
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
muri ubwo bucukumbuzi bwe byerekana ko aho hantu
AM/AP imyaka
hashize : Arrêté ministériel/
irenga Arrêté présidentiel
igihumbi hatuwe. Ababanje kuhatura
AMR bariyambazaga
bakaba : Association des Moniteurs
ibikoresho du Rwanda
by’amabuye byo mu bwoko
AMUR
bwa : Association
wiltonien. des Musulmans
Naho abahatuye vuba bakaba aubariyambazaga
Rwanda
ANT
ibikoresho : Assemblée
bicuze mu butare Nationale de Transition
n’ibibumbano 10
.
(Transitional National Assembly)
Philippe
APADEC Simon yakoreye du
: Association ubushakashatsi bwe Chrétien
Parti Démocrate ku nkombe
z’ikiyaga cya Burera hagati ya 1980 na 1981. Yahavanye
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ibikoresho bihagarariye inganda zitandukanye zo mu gihe
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
cy’amabuye. Hari nk’ibikoresho byo mu bwoko bwa sangoen
byavuye i NdagoRwandais
n’ibyo mu bwoko bwa wiltonien KDÀ \D
APROCOMIN: Association des Commerçants
Bugarama. Aha habonetse kandi Indigènes
injyo z’ibibumbano, iza kera
APROSOMA
7 : Association pour la Promotion Sociale de la
Simon Ph., «La région du lac Burera», Annexe 9, in Van Noten, Histoire archéologi-
Masse
que du Rwanda, Tervuren, Musée royal de l’Afrique centrale, 1983, pp. 137-148.
ARD
8
Tshilema T., : Alliance pour
«Ryamurari, Capitale le Renforcement
de l’ancien de laAnnexe 10, in
Royaume du Ndorwa»,
Van Noten, Histoire archéologique
Démocratie du Rwanda, Tervuren, M.R.A.C, 1983, pp. 149-153.
9
Van Grunderbeek M.-C., Roche E., et Doutrelepont H., «L’âge du fer ancien au Rwan-
ARDHO
da : Association
et au Burundi. Archéologie Rwandaise
et environement», pourdeslaAfricanistes
in Journal Défense52des (1-2),
1982, pp. 5-58. Droits de l’Homme
Lugan B., «Le Rwanda
AREDETWA
10
oriental» Annexe
: Association pour 8, in
leVan Noten, Histoire archéologique du
Relèvement
Rwanda, 1983, pp.137-148
Démocratique des Batwa
28
v
muri zo zikaba zisa cyane n’ibibumbano
ACRONYMS byo muri Masangano
AND ABBREVIATIONS
(mu Karere ka___________________________________
Ruhango)11.

Igitabo
A.A. cya Van Noten cyashyizwe
: Archives Africaines ahagaragara mu wa 1983
gisubiramo imirongo migari yaranze ubushakashatsi bwakozwe
A.G. : Assemblée Générale
mu ntara zitandukanye z’igihugu kugeza mu mwaka wa 1982.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC mu :mwaka
Guhera Associationwa 1986,des Bahutu Evoluant pour
Ingoro y‘Umurage la
w’Amateka
Kamere y’i Suppression
Mayanse (Budage) des Castes yakoze ubushakashatsi
ACR
bushingiye ku: Association
bumenyi bw’igihu des Cultivateurs
k’isi ahitwadu mu Rwanda
Masangano
ku
ADPburyo bwikurikiranya. Aho hantu des
: Alliance Démocratique hataburuwe
Peuples ibisigazwa
by’inyamaswa
ADR : Alliance pour la Démocratie et la byo mu gihe
zo ku gihe k’isaturabuye, ibikoresho
cya kera cy’amabuye n’ibibumbano
Réconciliation bya kera. Ingoro y’Umurage
Nationale
w’u Rwanda na yo yahavanye ibisigazwa bisa n’ibyo mu gihe
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
k’ibikorwa by’ubugenzuzi bubanziriza ubushakashatsi nyirizina
AFDL
hagati y’imyaka : Alliance
ya 1999des na Forces
2004. Mu Démocratiques
mwaka wa 2006, pourubwola
bugenzuzi ndetse Libération du Congo-Zaïre
n’ubucukumbuzi ku hantu haranga igihe cya
AGOA
kera k’icyuma: bwasubukuwe
African Growth and Opportunity
n’abashakashatsi bo Act
muri College
$,'6
University of $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
London bafatanije n’abashakashatsi bo mu Kigo
k’Ingoro
AIMO z’Igihugu z’Umurage
: Affaires Indigènes w’uetRwanda n’abanyeshuri bo
Main-d’oeuvre
muri
AJERKaminuza Nkuru y’u Rwanda.
: Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
2.1.3 Ihinduka ry’ijuru ry’ahantu n’iry’imiterere y’igihugu
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
a) Impinduka: zo Arrêté
mu giheministériel/
cya kera Arrêté
zerekeye présidentiel
imiterere y’ijuru
AMR
ry’ahantu : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT no mu: tundi
Kimwe Assembléeturere Nationale
twa Afurika, deakarere
Transitionk’ibiyaga bigari
aho u Rwanda ruherereye, National
(Transitional kagize impinduka
Assembly)z’ijuru ryako
mu
APADECgihe k’ikibariro cya kane k’imibereho
: Association du Parti Démocrate y’isi, izo mpinduka
Chrétien
kandi zikaba zaragize ingaruka ku bimera. Kugeza ubu,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ubushakashatsi bwerekeye ubumenyi bw’igihu k’isi, ubwerekeye
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
imiterere n’imisusire yacyo, ndetse n’ubumenyi bw’insinda
bukaba buterekana Rwandais impinduka z’ijuru zaba zarabaye kera.
APROCOMIN: Association
Ariko isesengura riheruka ryerekeye des Commerçants
ibisigazwa Indigènes
by’inyamaswa
APROSOMA : rituma
n’iby’ibimera Association pour la
tumenya ukoPromotion
ibidukikijeSociale
byaridebiteye,
la
by’umwiharikoMasse imihindagurikire ya kera yerekeye imiterere
y’ijuru
ARD ry’ahantu byaranze
: Alliance pourimpera z’igihe k’ikibariro
le Renforcement de la cya kane
k’imibereho y’isi muri
Démocratie Afurika yo hagati n’iy’iburasirazuba.
Ibihe by’ubukonje byatumye amashyamba yiyongera, isuri
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
iragabanuka; imvura nyinshi na yo ituma urugero rw’amazi
Droits de l’Homme
Simon Ph., «La région
AREDETWA : Association
11
du lac Burera», Annexe
pour in Van Noten, Histoire archéologi-
le9,Relèvement
que du Rwanda, 1983, pp. 137-148.
Démocratique des Batwa
29
v
y’ibiyaga n’inzuzi rwiyongera.AND
ACRONYMS ArikoABBREVIATIONS
ahandi, ubutayu bwatsembye
amashyamba,___________________________________
butuma isuri n’umuvumba w’inzuzi byiyongera,
urugero rw’amazi y’inzuzi n’ibiyaga na rwo ruragabanuka.
A.A. : Archives Africaines
Muri rusange ibyagezweho n’ubushakashatsi biracyatatanye
A.G. : Assemblée Générale
haba mu buryo bw’igihe n’aho bwakorewe. Gusa ubuhari
ABAKI tugira
butuma : Alliance des cy’uko
igitekerezo Bakigaimiterere y’ijuru ry’ahantu
ABESCihinduka
yagiye : Association
guhera mudes Bahutu
bihe Evoluant
bya nyuma pourimpera
byaranze la
Suppression
z’igihe k’ikibariro des Castes
cya kane k’imibereho y’isi. Ahazwi ku izina rya
ACR
Masangano, : Association
mu des Cultivateurs
mahuriro y’imigezi ya Nyabarongo duna
Rwanda
Mukungwa,
ni
ADP hamwe mu: Alliance
hantu hagaragaza izo mpinduka
Démocratique zivugwa kandi
des Peuples
hakagaragaza
ADR mu nshamake amateka y’imihindagurikire
: Alliance pour la Démocratie et la yabaye
muri kano karere u Rwanda ruherereyemo
Réconciliation Nationale guhera mu myaka
isaga ibihumbi ishize. Aha hantu hatanze amakuru yerekeye
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ubumenyi butandukanye: ubumenyi bw’amazi, ubumenyi
bw’igihu k’isi, Alliance
AFDL : ubumenyi des bw’ibinyabuzima
Forces Démocratiques pourkera,
byabayeho la
Libération dun’amateka.
ubumenyi bw’ibisigaratongo Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 ubu ubushakashatsi
Kugeza $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bwakozwe ntabwo busesuye, bityo
EXNDEDEXWX]X\H$ULNRUHURXEZREXVKDNDVKDWVLEXÀWHDNDPDUR
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
kanini
AJER mu by’ubuhanga;
: Associationikidanago k’ibimaze
de la Jeunesse kwandikwa gituma
Estudiantine
dushobora kumenya imbanda z’intangiriro y’isi muri aka karere
Rwandaise
u Rwanda ruherereyemo guhera mu myaka ibihumbi ijana
ALIR
ishize.
: Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Isesengura : Association
ryakozwe ku des Moniteurs
mihiro du Rwanda
y’ubutaka ryerekana ko
AMUR
mu ntangiriro: Association
umugezi wa desNyabarongo
Musulmanswatembaga
au Rwandaugana
ANT majyaruguru.
mu : Assemblée
NyumaNationale
habaho de Transition
iruka ry’ibirunga, maze
amahindure atemba agana mu
(Transitional magepfo
National akurikira icyogo cya
Assembly)
Nyabarongo.
APADEC Ayo mahindure yabaye nk’akora
: Association du Parti Démocrate Chrétien umugungiro
utuma uwo mugezi uhindura ikerekezo wari usanganywe. Ni
APR : Armée Patriotique Rwandaise
EZRD\RPD]L\D1\DEDURQJRDWDULDJLÀWHDKRNXPHQHUD\DED\H
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
nk’akora ikiyaga cyangwa indeko ifukuye buhoro. Muri iyo ndeko
hikenekagamo Rwandais
umucanga, ibumba n’ubutaka bwatembanwe
APROCOMIN: Association des Commerçants
n’amazi. Ibisigazwa by’ibinyabuzima biba mu maziIndigènes
na byo bikaba
APROSOMA
byiganje muri: iyo
Association
ndeko. pour la Promotion Sociale de la
Masse
Buhoro
ARD buhoro, amazi pour
: Alliance ya Nyabarongo yagiye de
le Renforcement yishakira
la indi
nzira, afata ikerekezo cyo
Démocratie mu magepfo y’uburasirazuba. Indeko
yatangiye kugabanuka amazi agenda ashiramo uko amazi
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
yarushagaho guhamya icyogo cy’umugezi wa Nyabarongo.
Droits amazi
Kubera iyo mpamvu, de l’Homme
yaragabanutse cyane mu ndeko ku
AREDETWA : Association pour
buryo bitari bigikundira imvubu kuba le Relèvement
aho hantu.
Démocratique des Batwa
30
v
Mu gihe imvubu zabaga zoga
ACRONYMS muri
AND ayo mazi yabaga ashira mu
ABBREVIATIONS
ndeko, imbogo___________________________________
n’inzovu zo zabaga ziri ku nkombe, zirisha cyangwa
se zishotse. Ni muri icyo kibariro, ibisigazwa by’amahindure
y’ibirunga
A.A. byageze muri ako
: Archives gace ka Masangano.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Aho umugezi umaze kugira icyogo cyawo, indeko na yo imaze
ABAKI ni bwo
gukama, : Alliance
abantudes Bakiga
baje gutura mu nkengero z’ahahoze
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
LQGHNRKDÀ\DKRLVRNR\·DPD]LDVK\XVK\H\DVK\LUDJDXEXWDND
bwa taraverite Suppression
,ELPHQ\HWVRdes Castes
E\·XNR DEDQWX EDWX\H KDÀ DKR
ACR bigaragara
bikaba : Association
mu mihirodesy’ubwo
Cultivateurs
butaka,du
ahoRwanda
dusangamo
n’ibisigazwa
ADP by’ibinyabuzima by’ibinyangoro.
: Alliance Démocratique Ibyo bimenyetso
des Peuples
byose
ADR bikaba : Alliance pour la Démocratie et la dusangamo
biri muri iyo mihiro iza nyuma y’iyo
ibice by’amakoro n’umucanga wo
Réconciliation mu mazi.
Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Ahanini ibisigazwa byinshi byagaragaye aho hantu guhera muri
AFDL ebyiri : z’ubujyakuzimu.
metero Alliance des Forces Démocratiques
Isesengurwa pour laku
ryabyo rituruka
mihiro y’ubutakaLibération du Congo-Zaïre
itandukanye, ryatumye hatahurwa ibisigazwa
AGOA
by’inyamaswa :zabaye
African ahoGrowth
mu bihe and Opportunity
bitandukanye Act ry’igihu
by’ihangwa
$,'6Mu muhiro
by’isi. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
w’ubutaka bwa taraverite n’ubw’umucanga munini
ho
AIMOhagaragaye ibisigazwa by’ibiburangoro
: Affaires Indigènes nk’ibinyamunjonjorerwa
et Main-d’oeuvre
n’amagufwa
AJER y’inyamabere
: Association nini
denk’inzovu, imvubu,
la Jeunesse imbogo n’ay’izindi
Estudiantine
nyamaswa nka sitatunga. Reba igishushanyo gikurikira :
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Igishushanyo cya 1 : Amagufa y’insigarabutaka yabonywe i
AM/AP
Masangano : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Ibirari by’uko abantu bigeze gutura aho i Masangano byatahuwe
Démocratie
NXQNRPEH]·XUX]L1\DEDURQJRDKDKR]HLQGHNRLULKDÀJXNDPD
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
burundu, ahagendwaga n’imvubu, inzovu, imbogo n’izindi
nyamaswa aboDroits
bantu de l’Homme
baba bararyaga. Iyo gutura kwabaye mu
AREDETWA : Association pour le Relèvement
nkengero z’aho amahindure y’ibirunga yagarukiye. Ibyo birari
Démocratique des Batwa
31
v
by’uko abantu bahatuye byagaragaye
ACRONYMS mu muferege wa metero
AND ABBREVIATIONS
ebyiri zibanza, ni ukuvuga ku muhiro w’ubutaka bugizwe na
___________________________________
taraverite no mu gice cyo hejuru cy’umucanga munini.
A.A. : Archives Africaines
Birazwi ko ahagana hagati y’imyaka 70000 na 40000 mbere
A.G. : Assemblée Générale
y’ivuka rya Yezu, ijuru ry’i Rwanda ryahindutse riva mu kiciro
ABAKI
cy’umwuka : Alliance
wumutse des Bakiga
rikagana mu cy’umwuka uhehereye. Muri
ABESC : Association des
icyo gihe, amashyamba yaragabanutseBahutucyane
Evoluant pourubweya
mu gihe la
bwiyongeraga. Suppression
Guhera mu mwaka des Castes
wa 40000 mbere y’ivuka rya
ACR ijuru ryo
Yezu, : Association
mu Rwandades Cultivateurs
ryaranzwe du Rwanda
n’umwuka uhehereye,
muri
ADP icyo gihe, ishyamba
: Alliance ryongeye kwagura
Démocratique ubuso, kurusha
des Peuples
uko
ADR biteye kuri ubu
: Alliance pour la Démocratie et la30000 mbere
12
. Ahagana mu mwaka wa
y’ivuka rya Yezu, ijuru ryo mu Nationale
Réconciliation Rwanda ryaranzwe n’ubukakare
bityo amashyamba yongera kugabanuka, ari ko ubweya na bwo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bwiyongera usibye ahantu hakomeje kugira imvura ihagije.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Ahagana mu myaka Libération
ya 18000du naCongo-Zaïre
15000 mbere y’ivuka rya Yezu,
AGOA
icyo : African
gihe habayeho Growth and
kumagatana Opportunity
n’umwuka ukonjeActku buryo
$,'6
ishyamba $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ryongeye kwiyongera. Nyamara mu gihe cya nyuma
k’ikibariro
AIMO cya kane
: Affaires k’imibereho
Indigènesy’isi (12500 mbere y’ivuka rya
et Main-d’oeuvre
Yezu),
AJER habayeho igihe cy’ubushyuhe
: Association de la Jeunesse n’umwuka
Estudiantine uhehereye,
kirangwa n’imvura nyinshi yiyongereye cyane hagati y’imyaka
Rwandaise
ya 8000 na 4000 mbere y’ivuka rya Yezu. Urugero rw’amazi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
y’ibiyaga rwariyongere, maze ahagana mu mwaka wa 5000
AM/APy’ivuka: rya
mbere Arrêté
Yezu ministériel/
agera ku rugero Arrêté présidentiel
tubona kuri ubu. Ariko
AMR y’imyaka
hagati : Association
ya 2500 na 2000 des Moniteurs
mbere y’ivuka duryaRwanda
Yezu, habaye
AMUR
igihe : Association
cyo kumagatana des Musulmans
cyatumye amazi yo muau Rwanda
kiyaga cya Kivu
ANT
agabanuka : Assemblée
cyane. AhaganaNationale
mu mwaka dewa Transition
2000 mbere y’ivuka
rya Yezu, imiterere y’ijuru ryo mu
(Transitional Rwanda
National yaranzwe n’ubushyuhe
Assembly)
n’umwuka
APADEC uhehereye byiyongereye
: Association du Parti Démocrate ariko ntibyagera ku rugero
Chrétien
byagize mbere y’umwaka wa 4000 mbere y’ivuka rya Yezu13.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
b. Imihindagurikire y’ibimera
Rwandais
APROCOMIN:
ImihindagurikireAssociation des Commerçants
y’imiterere y’ibidukikije yatangiye Indigènes
kwigaragaza
guhera mu kinyagihumbi
APROSOMA : Association cyapour
mbere lambere
Promotiony’ivuka rya Yezu.
Sociale de Ibintu
la
bifasha kumenya uko
Masse ibyo bidukikije byari biteye ni inyamaswa,
ibimera, imiterere y’imisozi (ubutumburuke, amabuye, amazi).
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
12
Servant M. et Servant–Vildary S., «Nouvelles données pour une interprétation paléo-
ARDHO : Association Rwandaise
climatique de séries continentale du bassin pour larécent,
Tchadien (Pléistocène Défense des
Holocène) », in
Van Zinderen BakkerDroits de l’Homme
E.M., Palaeoecology of Africa, VI, pp. 87-92.
Robertshaw W.-P.,
AREDETWA
13
“Climate changepour
: Association and thelerise of political complexity In western
Relèvement
Uganda”, in Journal of History, 41, 2000, pp. 1-28.
Démocratique des Batwa
32
v
Isesengura ry’insinda
ACRONYMS n’iry’ibisigazwa by’imbaho, hiyongereyeho
AND ABBREVIATIONS
kubona amakara n’ibisigazwa by’inyamaswa zabaga mu karere
___________________________________
bidufasha kongera kurema ishusho y’imiterere y’ibimera byariho
hamwe
A.A. na hamwe mbereAfricaines
: Archives y’imyaka 2000.
A.G.
Hashize imyaka: Assemblée Générale
ibihumbi bibiri, ibikorwa by’umuntu bitangiye
ABAKI
kwiyongera : Alliance
cyane des Bakiga
ku buryo bigira ingaruka ku hantu atuye.
ABESC n’ubuhigi
Uburobyi : Association des Bahutu
byiyambazaga gutwikaEvoluant
ishyamba,pour la
ibikorwa
by’ubuhinzi n’ubworozi bigenda
Suppression des Castes byangiza buhoro buhoro
ibidukikije.
ACR :Uko kwangirika
Association kwarushijehodugukabya
des Cultivateurs Rwanda mu
gihe
ADP cya kera: Alliance Démocratique des Peuplesmu butare
k’ibyuma, ubwo ibikoresho bikoze
byiyambazwaga mu gukonda ishyamba. Ibikoresho biconze
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
mu mabuye byari bimenyerewe gukoreshwa guhera mu myaka
LVDJD PLUL\RQLRéconciliation Nationale
QWD UXKDUH UXQLQL E\DUL ELJLÀWH NDQGL XPXULUR
AEC
w’ishyamba : Agglomeration
na Extra-Coutumières
wo ntabwo wangizaga ubweya. Ishyamba ry’ijuri
AFDL : Alliance des Forces
ryo ryari ritaribasirwa no kwangirika. Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
Mbere
AGOA y’uko : uruhare rw’umuntu
African Growth ku bidukikijeAct
and Opportunity rurushaho
kwigaragaza, cyanecyane rushingiye ku bumenyi mu kongera
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
umusaruro w’ibiribwa no gutunganya ibyuma, bigaragara ko
AIMO
ibidukikije : Affaires
byari biteye Indigènes
ku buryo et Main-d’oeuvre
bukurikira: uburengerazuba
AJER
n’amajyaruguru : Association
ashyira de la Jeunesse Estudiantine
uburengerazuba bw’igihugu hari
haherereye ubwokoRwandaisebutandukanye bw’ibimera; ishyamba
ALIR
ry’intaraganya : Armée
rikaba de Libération
ryari du Rwanda
riri ku nkombe z’ikiyaga cya Kivu,
ishyamba
AM/AP ry’urugano ryo mu misozi
: Arrêté ministériel/ n’ishyamba
Arrêté ryo munsi
présidentiel
y’imisozi
AMR yari yiganje mu turere tw’u Rukiga,
: Association des Moniteurs du Rwanda u Buberuka, ku
misozi
AMUR yose y’ibisi bya Kongo-Nili n’ahari
: Association des Musulmans au Rwandaishyamba ry’ubu
rya Nyungwe. Muri make ibyo bimera byari mu karere kari
ANT : Assemblée Nationale de Transition
iburengerazuba bwa Mukungwa na Nyabarongo.
(Transitional National Assembly)
APADEC
Mu majyaruguru: Association
y’igihugu,du Parti Démocrate
igishanga Chrétien
kirimo nyiramugengeri
mu
APR Rugezi, iburasirazuba bw’ikiyaga cya
: Armée Patriotique Rwandaise Burera, kiduhamiriza
ko higeze kubaho
APROBAMI ibimera des
: Association byo Partis
mu misozi miremire. Inkombe
Monarchistes
z’iburengerazuba bw’ikiyaga cya Ruhondo zo ziduhamiriza ko
Rwandais
KDULXEZH\DEXÀWHLVK\DPEDQGHWVHQ·LVK\DPEDU\RNXQNXND
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
yari mu kibaya kiganjemo amahindure yo munsi y’ibirunga.
APROSOMA
Isesengura : Association
ryakozwe pour la Promotion
kuri nyiramugengeri Sociale
yo mu de la cya
kinyejana
Masse rya Yezu ryerekanye ko munsi y’umusozi
mbere nyuma y’ivuka
ARDRwaza hahoze
wa : Alliance pour le
ishyamba Renforcement
rikikijwe n’ubweyadeburimo
la ibiti.
Ugana mu magepfo, Démocratie
mu masangano y’inzuzi za Mukungwa na
Nyabarongo,
ARDHO hari ishyamba Rwandaise
: Association ry’urugano ryopourmulamisozi miremire
Défense des
rigenda rikagera mu kibaya cy’amahindure
Droits de l’Homme kirangwa n’ubweya
burimo ishyamba. Ugana muri Kigali y’ubu, i Rwankuba
AREDETWA : Association pour le Relèvement
KDUDQJZDJDQ·LPLVR]LLÀWHLVK\DPED
Démocratique des Batwa
33
v
Mu Magepfo ACRONYMS
y’igihugu, muAND karere kava i Ngoma kugera ku
ABBREVIATIONS
Kanyaru ku ruhande rumwe, no hagati ya Ngoma na Gisagara
___________________________________
ku rundi ruhande, ahagana hagati y’umwaka wa 200 na 700
Q\XPD\·LYXNDU\D<H]XKDULXEZH\DEXÀWHLVK\DPEDEZDJLUD
A.A. : Archives Africaines
ndetse n’ibiti binini nko mu karere ka Kigembe. Kuri iyo
A.G. : Assemblée Générale
miterere hiyongeragaho ishyamba ryo ku nkuka ryabaga rikikije
ABAKI 14. Ubwumagatane
imikoki : Alliance desbw’ijuru
Bakigaryo mu Rwanda bwabayeho
ABESC mu mwaka
ahagana : Association
wa 2500des Bahutu
mbere Evoluant
y’ivuka pour
rya Yezu la
ryatumye
hari amashyambaSuppression des Castes
acika. Imiterere y’ijuru rirushijeho guhehera
ACR gutuma: Association
ryari des Cultivateurs
ishyamba rirushaho kongera du Rwanda
ubuso ahagana
mu
ADPmwaka wa 2000 mbere
: Alliance y’ivuka rya des
Démocratique Yezu, iyo abantu baba
Peuples
bataratangiye
ADR kurimbura ibimera.
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Ni ahagana muri icyo gihe abantu babayeho mu gihe cya kera
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
k’ibyuma babonye ubutaka bwiza n’ibimera biberanye n’ubuhinzi,
ubworozi no Alliance
AFDL : des Forces
gutunganya ibyuma.Démocratiques
Gushongeshapour la
ubutare
bw’icyuma byaba Libération du Congo-Zaïre
byaramamaye guhera mu binyejana bya mbere
AGOA y’ivuka: African
nyuma rya Yezu.Growth
Ubuhinziand Opportunity
bwifashisha Act bikoze
ibikoresho
$,'6
mu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
cyuma bwagiye bukenera ubuso bugari bwo gukonda. Ibyo
bikorwa
AIMO byo gukonda
: Affairesna byo byatumye
Indigènes ishyamba rigabanuka
et Main-d’oeuvre
risigira
AJER umwanya ubweya. de
: Association Mulakinyagihumbi cya kabiri nyuma
Jeunesse Estudiantine
y’ivuka rya Yezu, igihe cyo kuraza imirima cyagiye kigabanuka
Rwandaise
uko umubare w’abaturage na wo wagiye wiyongera. Izo mpamvu
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
zose zishingiye ku buhanga mu bya tekiniki zatumye ibidukikije
AM/AP
byangirika, : Arrêtébw’abaturage
ubuzima ministériel/ burahinduka,
Arrêté présidentiel
n’umuvuduko
AMR
wo : Association des Moniteurs du Rwanda
kororoka uriyongera.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
2.1.4
ANT Ibihe mbanzirizamateka mu Rwanda
: Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
Duhereye
APADEC ku :bisigazwa byavumbuwe
Association mu Rwanda Chrétien
du Parti Démocrate no mu karere
k‘ibiyaga bigari, ibihe mbanzirizamateka by’u Rwanda bishobora
APR : Armée Patriotique Rwandaise
kugabanywa mu byiciro bibiri bikubiye mu bihe bibiri: igihe cya
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
kera cy’amabuye n’igihe cya kera k’ibyuma.15
Rwandais
APROCOMIN:
Ibyo Association
bihe n’ibisigazwa des Commerçants
by’ibisigaratongo, uhereyeIndigènes
ku bya vuba
APROSOMA
ugana ku bya: kera,
Association
bikubiye pour
mu la Promotion Sociale
mbonerahamwe de la
ikurikira:
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
14
Van GrunderbeekDémocratie
M.-C., Roche E., et Doutrelepont H., «L’âge du fer ancien au
Rwanda et au Burundi. Archéologie et environement », in Journal des Africanistes, 52
ARDHO
(1-2), : Association Rwandaise pour la Défense des
1982, pp. 33-41.
15
Van Noten F., TheDroits de l’Homme
archeology of central Africa, Akademiche druck-und Verlag-
sansalt, Graz, 1982; Sutton,
AREDETWA : Association pour J.E.G.,“ The aquatic civilisation of middle Africa”, in
le Relèvement
Journal of African History, 15, 1974, pp. 527-546.
Démocratique des Batwa
34
v
Imbonerahamwe ya 1: Ibihe
ACRONYMS mbanzirizamateka
AND ABBREVIATIONS mu Rwanda
___________________________________
Hari imbumbo zitandukanye zo
Igihe cya vuba k’ibyuma
A.A. mu bwoko bwa urewe.
: Archives Africaines
Ibibumbano byo mu bwoko bwa
A.G. : Assemblée
Igihe cya kera k’ibyuma Générale
urewe.
ABAKI : Alliance des Bakiga
Hari imbumbo zo mu bwoko
Isenabuye : Association des Bahutu Evoluant pour la
ABESC butandukanye.
Suppression des Castes
Igihe cya vuba cy’amabuye Tshitoliye Wilitoniye
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Igihe cyo hagati L u p e m b i y e
ADP : Alliance Démocratique des Peuples Magoziye
cy’amabuye Sangoen
ADR : Alliance pour Asheleye
la Démocratie et la
Igihe cya keraRéconciliation Nationale asheleye cyangwa
cy’amabuye Imbanziriza
AEC olduvayi
: Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
a. Ibihe by’amabuye
Libération du Congo-Zaïre
AGOA¾ Igihe cya: African Growth and Opportunity Act
kera cy’amabuye
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO cya kera
Igihe : Affaires Indigènes
cy’amabuye et Main-d’oeuvre
kigaragazwa n’ubwoko bubiri
AJER
bw’inganda: : Association de la Jeunesse Estudiantine
ubwa olduvayi n’ubwa asheleye.
Rwandaise
Uruganda
ALIR rwa Olduvayi
: Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Ibikoresho bya kera biranga uru ruganda byaturutse mu gishanga
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
cya Omo, mu gihugu cya Etiyopiya, bikaba byarakoreshwaga
AMUR
mu : Association
myaka iyinga miriyonides Musulmans
ebyiri au Rwanda
n’igice. Ibikoresho nk’ibyo
ANT : Assemblée Nationale de Transition
E\DYXPEXZH NDQGL NX QNRPEH ]·LEL\DJD Q·LELVKDQJD ELUL KDÀ
y’ikena cya Rift (Transitional National Assembly)
Valley mu majyaruguru ya Tanzaniya, i Olduvayi
George
APADEC ku nkombe z’ikiyagadu
: Association cyaParti
Turkana muri Kenya.
Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Ibikoresho biranga
APROBAMI : Associationuruganda rwa
des Olduvayi
Partis bikubiye mu byiciro
Monarchistes
bibiri bitandukanye, biri hagati y’igihe k’imyaka miriyoni ebyiri
Rwandais
n’igice na miriyoni imwe n’igice.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Ibya Olduvayi: Association pour la Promotion
ya kera bikubiyemo Sociale
imbazo, ibitema de la mu
bikoze
mabuye aconze Masse
nabi n’utubaru twayo. Byakoreshwaga mu
ARD amagufa
gukata : Alliance pour umusokoro,
bavanamo le Renforcement de la
kubaga inyamaswa,
kwica inyamabere ntoya,
Démocratie ibikururanda, ibikeri, imiserebanyi
n’utunyamasyo.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Olduvayi yisumbuye irangwa n’ibikoze mu ntima zitaremereye
AREDETWA : Association pour le Relèvement
z’ibinyampande ebyiri. Amabuye abarizwa muri ibi byiciro
Démocratique des Batwa
35
v
by’uruganda ACRONYMS
rwa olduvayi AND
ntabwo aragaragara mu Rwanda.
ABBREVIATIONS
Ibi bikoresho ___________________________________
byakoreshwaga kandi n’ibisabantu «hominidés»,
bishoboka ko bari ba homo habilis bari batunzwe n’ubuhigi no
gusoroma. Usibye
A.A. ibikoresho
: Archives by’amabuye, ibyo bisabantu byaba
Africaines
byarakoreshaga ibikoresho bisaza nk’ibiti, impu, amagufa,
A.G. : Assemblée Générale
ibishishwa n’ibindi.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Uruganda rwa : Association
Asheleye des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR
Uru ruganda rwaba : Association des Cultivateurs
rwaratangirijwe muri Afurikadu Rwanda
y’uburasirazuba
ahitwa Olduvayi
ADP George
: Alliance mu ndeko des
Démocratique ya Peuples
II. Uru ruganda
rutandukanijwe
ADR n’urwa Olduvayi
: Alliance pour la Démocratie et labw’ibikoresho
n’ubunini
bikorwa, biva Réconciliation
ku bimene binini Nationale byavuye ku bice binini
by’amabuye ku buryo kubimena bisaba imbaraga n’ubuhanga.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Ibikoresho bigaragara ku migabane yindi yo ku isi yavumbuwe
AFDL
mbere: Afurika,Alliance
: des Forces
Aziya n’Uburayi Démocratiques
bw’epfo pour la
n’ubw’uburengerazuba.
Uru ruganda rwaba Libération du Congo-Zaïre
rwaratangiye ahagana mu myaka miriyoni
AGOA
imwe n’igice. :Rwabayeho
African Growth mu gihe andkimwe
Opportunity Act
n’urwa Olduvayi mu
$,'6
gihe k’imyaka$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ibihumbi magana . 16

AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre


Uruganda
AJER rwa Asheleye muri
: Association de laAfurika
Jeunesse rurangwa
Estudiantinen’ibikoresho
bibaje impande zombi n’udushoka tubaje mu bibaru by’amabuye.
Rwandaise
Ibyo bikoresho biboneka bagenda bavanaho ibibaru ku ibuye
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
rinini. Ubu bumenyi bwitiriwe ibisabantu bya Homo Erectus bari
AM/AP
batunzwe n’ubuhigi : Arrêténo ministériel/
gusoroma mu Arrêté
turere présidentiel
tw’urweya rurimo
AMR
ibiti bike. Ba : Association
Homo Erectus des bagendaga
Moniteurs bimuka du Rwanda bakurikiye
AMUR
ibiribwa bikomoka : Association
ku nyamaswa des Musulmans
n’ibimera. Iyi au niRwanda
yo mpamvu
ANT
dusanga inganzo : Assemblée
nyinshi Nationale
muri Afurika de Transition
zihamya kwiyongera
kw’amatsinda y’ibyo bisabantu
(Transitional n’umubare
National w’abayagize.
Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Hari ibyiciro bitatu bya Asheleye: Asheleye ya kera, iyo hagati
APR : Armée Patriotique Rwandaise
n’iya nyuma. Muri iki kiciro cya nyuma, ubuhanga bwo guconga
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ibuye bwarangwaga n’urusobe rw’ibikoresho, bugaragazwa
no gutegura neza Rwandais
igikoresho no kugitaka, gukora ibikoresho
APROCOMIN: Association
by’umubyimba muto n’iterambere des Commerçants
mu mibereho Indigènesrusange
APROSOMA
n’uburyo bwo: Association
guhiga. Iryopour la Promotion
vugurura rituruka Sociale
kandideno la ku
ivumburwa ry’umuriro Masse watumye abo bantu birinda ubukonje
n’inyamaswa
ARD : Alliancendetse
z’inkazi, pour utuma banatangira
le Renforcement degukora
la ibindi
bikoresho byisumbuye. Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Ibikoresho bya Asheleye nta hantu biragaragara mu Rwanda;
ariko hari ibyagiye Droits de l’Homme
biboneka batarinze gucukura ikuzimu nk’i
AREDETWA : Association pour le Relèvement
16
Daniel J.-Y., Sciences de la terre et de l’univers, Paris, Vuibert, 1999, p.595.
Démocratique des Batwa
36
v
Gatumba, i Gatare
ACRONYMSn’i Remera mu Ntara y’Amajyaruguru, i
AND ABBREVIATIONS
Rubona mu gishanga gicamo umugezi wa Rwagatovu mu Karere
___________________________________
ka Huye. Birashoboka ko mu Rwanda, ubuke bw’inganzo
zagaragaye
A.A. ziranga uru Africaines
: Archives ruganda buturuka ku migereka mike
y’ubutaka bw’icyo gihe (reba ifoto ya 2 iri munsi):
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Igishushanyo : Alliance
cya 2: des Bakiga abaje abitswe mu Nzu
Amabuye
ABESC
Ndangamurage : Association
y’u Rwanda desi Huye
Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMURcyo hagati
Igihe : Association
cy’amabuye des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Muri Afurika yo(Transitional
munsi y’ubutayu bwa Sahara
National Assembly)“Igihe cyo hagati
cy’amabuye”
APADEC gihurirana n’igihe mbanzirizamateka
: Association du Parti Démocrate Chrétienk’isaturabuye
cyo hagati n’icya vuba. Icyo gihe cyatangiye nyuma y’icya
APR : Armée Patriotique Rwandaise
asheleye. Kirangwa kandi n’urusobe rw’inganda zishingiye ku
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ihindagurika ry’ibidukikije no gukomeza gusena ibikoresho bito
Rwandais
bikoze mu mabuye.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Abantu : Association
babayeho muri icyopour la Promotion
gihe cyo Sociale de
hagati cy’amabuye la abo
bari
mu bwoko bwaMassehomo sapiens. Mu rwego rwa tekiniki, igihe cyo
hagati
ARD cy’amabuye cyaranzwe
: Alliance pour lenoRenforcement
kurushaho gukorade laibikoresho
bito mu mabuye. Uburyo
Démocratie bwo kuvana ibibaru ku ibuye rinini
bwasimbuwe no gutegura neza intimatima y’ibuye, bavanaho
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ibibaru bito bito kugeza bayihaye isura nziza bifuza. Ibyo bibaru
Droits de
barangiza bakabisena l’Homme
kugira ngo bigire isura bifuza neza.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
37
v
Iryo vugururaACRONYMS
rya tekiniki AND
ryatumye hakorwa ibikoresho bito
ABBREVIATIONS
bigenewe kujya mu kirindi kibaje mu giti cyangwa mu magufa.
___________________________________
Gukwikira ibyo bikoresho bikoze mu mabuye bisaba gutegura
ubujeni,
A.A. kubaza ikirindi,Africaines
: Archives gusena icyo gikoresho, gusatura icyo
kirindi kibaje mu giti kandi ibyo byose bikaba bishoboka kubera
A.G. : Assemblée Générale
ikoreshwa ry’umurimo.
ABAKIkerekezo
Ikindi : Alliance des ni
cya kabiri Bakiga
umwihariko w’akarere watumye
ABESC : Association des
abantu bamenyera imiterere y’ahantu Bahutu Evoluant pour
hatandukanye. la
Byatumye
abantu bakoraSuppression des Castes biberanye n’imiterere
ibikoresho bitandukanye
ACR
y’ahantu. : Association
Mu mashyamba, des Cultivateurs
hagaragaye du Rwanda
ubwoko bubiri
bw’inganda:
ADP urwa Sangoen
: Alliance n’urwa Lupembien.
Démocratique Naho mu bweya
des Peuples
ho
ADR hagaragaye inganda z’amabuye mato cyane.
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Uruganda rwa Sangoen (izina rituruka ku kigobe k’i Sango, ku
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
nkombe z’ikiyaga cya Victoria muri Uganda) rukusanyije inganzo
AFDL : Allianceizades
z’amabuye zakurikiye Forcesziheruka
Asheleye Démocratiques
mu bice pour la
by’Afurika
iri hagati ya zaLibération du Congo-Zaïre
toropiki (imihiro). Ibikoresho bigaragara cyane
AGOA : African
biranga izo nganzo Growth and
ni ibisongoye, Opportunity
intorezo Actziteye nka
zikwanjitse
$,'6
mpandeshatu, $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ibikuba n’ibiharagata bitandukanye.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Ibyo
AJER bikoresho bya sangoen
: Association de labyiganje
Jeunessecyane ahari ibimera
Estudiantine
byinshi. Birashoboka rero ko byaba byaragaragaye bwa mbere
Rwandaise
muri utwo turere mu gihe cya nyuma k’inganda za Asheleye mu
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
EZH\D EXÀWH XPXNHQNH DULNR ELNDED ELWDJDUDJDUD PX WXUHUH
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
WXGDÀWHLVK\DPED+DULLVDQRUHURKDJDWL\·LE\RELNRUHVKRQ·LELKH
AMR : Association
E\·LPYXUD Q\LQVKL desKDEDKR
E\DWXP\H Moniteurs du Rwanda
XWXUHUH GXÀWH LELPHUD
AMUR
byinshi. : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
0XJLFHNLQLQLN·LVK\DPEDNLPH]DU\RKDÀ\DNRPD\·LVLLQJDQGD
(Transitional National Assembly)
za sangoen
APADEC ni zo zihamya ko
: Association du higeze guturwa n’abantu.
Parti Démocrate ChrétienAriko
zikaba zerekana ibikoresho byo mu gihe cy’ubukakare, ubwo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
iryo shyamba ryagabanukaga cyane. Ibyo bikoresho rero bikaba
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bigomba gusobanurwa dufatiye ku mpinduka z’ibidukikije
kurusha uko Rwandais
ibyo bikoresho byaba byerekana iterambere
APROCOMIN:
ryerekeye tekiniki yo kubaza des
Association Commerçants
amabuye. Indigènes
Izo tekiniki n’ibikoresho
APROSOMA
ubwabyo ntabwo: Association pour la Promotion
kandi bitandukanwa Sociale
n’imbibi de laubu,
tuzi kuri
QD]RDKDQLQL]LGDÀWHLF\R]LVKLQJL\HKR
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Mu by’ukuri ibihe by’inganda za sangoen ntabwo bizwi neza.
Démocratie
Hari abavuga ko ibikoresho by’izo nganda byaba byaratangiye
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
gukorwa ahagana hagati y’umwaka wa 100 000 na 80 000 mbere
Droits
y’ivuka rya Yezu. de l’Homme
Ibikoresho by’inganda za sangoen byagaragaye
AREDETWA
henshi hirya no hino mu Rwanda, le
: Association pour Relèvement
ariko cyanecyane mu magepfo
Démocratique des Batwa
38
v
y’igihugu. Muri ho twavuga AND
ACRONYMS nk’ahantu hagera kuri 7: i Nyange,
ABBREVIATIONS
ku nkombe z’umugezi wa Kabogobogo hagati ya Mugombwa na
___________________________________
Kansi, kwa Campion, i Ruhashya, i Rubona, i Bweya, i Muyaga
Q·L
A.A..DYXPX :KDÀ \·LJLVKDQJD
Archives F\D .DUXUXPD LEXUDVLUD]XED
Africaines
bw’i Kabwayi. Aho hantu hose hagaragaye ibikoresho bisa
A.G. : Assemblée Générale
n’iby’inganda za sangoen: udushoka, ibisongoye, ibiharagata.
ABAKI kuba :haragaragaje
Usibye Alliance des ibikoresho
Bakiga by’inganda za sangoen,
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
ahantu hazwi ku izina ry’Inganzo ya Campion pour
(sablière la
Campion)
Suppression
hanagaragaje ibindi bikoreshodes
byoCastes
mu nganda zo mu bwoko bwa
ACR : Association
Lupembien byari bitabye mu des Cultivateurs
mugereko du Rwanda
w’ubutaka bukurikira
ubwo basanzemo
ADP ibikoresho
: Alliance byo mu bwoko
Démocratique des bwa sangoen.
Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Hagati mu gihugu, ubushakashatsi
Réconciliation bwakorewe i Rutongo, mu
Nationale
masangano y’uruzi rwa Nyabarongo na Shengambule, ahagana
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ku muhanda wa Kigali-Byumba, bwatumye hatabururwa
AFDL : Alliance
ibikoresho birimo desk’icumu
ikigembe Forces kiranga
Démocratiques
inganda za pour la
sangoen
Libération
n’ibindi bikoresho du Congo-Zaïre
bya magosien: imigera isongoje uruhande
AGOA : African
rumwe, n’ibindi Growth
bisongoje impandeandebyiri
Opportunity Act ku buryo
ariko bikoze
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ELNZDQMLWVH Q·LELÀWH XEXJL EXULPR DPHQ\R ,ELNRUHVKR QN·LE\R
byagaragaye
AIMO kandi i Nyabwari,
: Affaires Indigènes ariko gusa ibyaho byari bikoze
et Main-d’oeuvre
mu mabuye avunguka
AJER no mu
: Association masarabwayi
de la y’ikigina.
Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Ibikoresho by’inganda za sangoen byasakaye henshi kandi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bikagira umwihariko ushingiye ku hantu byabaga biherereye
AM/AP
n’iterambere : ryabayeho.
Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Ibi bitwereka ko hagiye habaho
AMR : Association
gukurikiza impinduka des Moniteurs
zabayeho du Rwanda Ariko,
mu rwego rw’ibidukikije.
AMUR
ibyinshi mu :bikoresho
Association des Musulmans
byagaragaye au Rwanda
ni ibyaturutse ku mihiro
ANT
y’ubutaka iri: Assemblée Nationale
hejuru. Ibyo de Transition
bikoresho byamenyekanye neza
kandi n’amatariki yabyo amenyekana
(Transitional Nationalnyuma yo kubigereranya
Assembly)
n’ibikoresho
APADEC byabonetse
: Association du Parti Démocrate no
muri Afurika yo hagati mu karere
Chrétien
k’ibiyaga bigari.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ibikoresho by’inganda za Lupembien QL LELNRUHVKR ELÀWH LVXUD
Rwandais
L]ZLPXUL$IXULND\RKDJDWLPXNDUHUHNDKR]HJDÀWHLVK\DPED
APROCOMIN:
ryinshi kera. Izi Association des Commerçants
nganda zirangwa n’uruhererekaneIndigènes
rw’ibikoresho
APROSOMA
binoze birimo: Association
ibisongoye, pour la Promotion
ibimeze Sociale de
nk’inkota n’ibindi la
bitoboye
byaje kunonosorwa
Masse bigasenwa ku mpande zombi. Imihiro
\·XEXWDND\DNHUDLJDUDJD]DLE\RELNRUHVKRLÀWHLELKHE\RKDJDWL
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
y’umwaka wa 42000 n’uwa 38000 mbere y’ivuka rya Yezu.
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Ni mu ntara y’uburasirazuba habonetse ahantu henshi muri
pariki ya KageraDroits de l’Homme
abashakashatsi basanze ibimenyetso by’inganda
AREDETWA
za Lupembien (reba ishusho rya 3 le
: Association pour Relèvement
munsi):
Démocratique des Batwa
39
v
Igishushanyo cya 3: Amabuye
ACRONYMS AND abaje akomoka i Kagitumba
ABBREVIATIONS
(Pariki ya Kagera)
___________________________________

A.A. : Archives Africaines


A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Ku misozi ya Kandaro, Nyabwari na Muhororo ndetse no ku
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
musenyi w’imvubu habonetse udushoka duto, ibisongoye
AM/AP
n’ibiharagata. : Arrêté ministériel/
Ibikoresho byo mu Arrêté
ngandaprésidentiel
za Lupembien
AMR
byagaragaye i: Nemba
Association
bigizwe des Moniteurs
n’agashoka du Rwanda
gasennye ku ruhande
AMUR LQWLPDWLPD
UXPZH : Association
]LPH]Hdes Musulmans
QN·LQJDVLUH au XEXJL
LELÀWH Rwanda EXULPR
ANT
amenyo. Umugera: Assemblée
w’icumuNationale
ukoze mu de Transition
isarabwayi wabonetse ku
EXWDNDKHMXUXDKLWZDL5LEDKDÀ\·L.DQVLNXPXKDQGD+X\H
(Transitional National Assembly)
Akanyaru.
APADEC Ibikoresho
: Associationbisa du n’icyo
Partikandi byabonetse
Démocrate i Mibirizi
Chrétien
(mu Karere ka Rusizi), i Kajumbura mu magepfo y’ibiyaga bya
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Mihindi na Ngurenge muri pariki ya Kagera, i Rwamurumba mu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
%XJHVHUD KDÀ \·XPXKDQGD .LJDOL0XKLQJD17. Muri ako karere
ni ho hari haherereye Rwandais amabuye yo mu bwoko bwa acheuléen
APROCOMIN: Association
aconze mu masarabwayi, rusarabwayi des Commerçants no mu Indigènes
gishonyi (reba
APROSOMA
ikarita n 1): : Association pour la Promotion Sociale de la
o

Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
17 Droitstode
Ninquin J., “ Contrubition the l’Homme
study of`the prehistoric cultures of Rwanda and Bu-
rundi”, in Annales, Série
AREDETWA : Association pour 8, Sciences humainesle nRelèvement
o
59, Tervuren, M.R.A.C, 1967; Van
Noten, F., Histoire archéologique du Rwanda, Tervuren, M.R.A.C, 1983.
Démocratique des Batwa
40
v
Ikarita ya 1: Ahantu haherereye
ACRONYMS inzibutso z’ibihe byo
AND ABBREVIATIONS
hagati n’ibya___________________________________
vuba by’amabuye:

A.A. : Archives Africaines


A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
Ibisobanuro: : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
VAN NOTEN, F., Histoire archéologique du Rwanda. Musée royal de l’Afrique
APROBAMI Central
: Association des Partis Monarchistes
Tervuren, 1983 ___________________________________
______________ Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARDNOTEN, F., Histoire
VAN : Alliance pour le
archéologique du Renforcement
Rwanda. Musée royalde
de la
l’Afrique
Démocratie
Central Tervuren, 1983
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
41
v
¾ Igihe cya vuba cy’amabuye
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Imvugo “Igihe cya vuba cy’amabuye” ikoreshwa muri Afurika
yo
A.A.munsi y’ubutayu
: Archivesbwa Sahara iyo bashaka gusobanura
Africaines
igihe mbanzirizamateka giherereye mu gihe k’isaturabuye cya
A.G. : Assemblée Générale
Q\XPD 1L LJLKH JLKZDQ\H Q·LP\DND LJHUD KDÀ NX ELKXPEL
ABAKI Urusobekerane
40000. : Alliance des Bakiga
rw’ibikoresho by’amabuye byahanzwe
ABESC : Association des Bahutu
mu gihe cyo hagati cy’amabuye rwarakomejeEvoluant
no mupour la cya
gihe
Suppression
vuba cy’amabuye. des Castesku kumenyera ahantu
Ibyo byaturukaga
ACR
hatandukanye,: Association desishyamba
nk’ahaherereye Cultivateurs du ubweya.
n’ahari Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Icya
ADR kabiri :cya mbere
Alliance k’iyo
pour myaka, ni etukuvuga
la Démocratie la hagati
y’umwaka wa Réconciliation
40000 n’uwa 20000 mbere y’ivuka rya Yezu,
Nationale
cyaranzwe n’ibikoresho nzibacyuho, ni ukuvuga ibikoresho
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bigari bivanze n’ibitoya. Ibikoresho bigari bigizwe n’imihoro,
AFDL : Alliance
udushoka dusennye, des Forces
ingasire Démocratiques
n’ibindi pour
bisya; ibikoresho bitola
bito
Libération
bikwikiye na byo du Congo-Zaïre
byakoreshwaga nk’imishyo, inkero, imigera
AGOA
y’imyambi : African
cyangwa Growthn’utundi
amacumu and Opportunity
tubuye duto Act
dushobora
$,'6
kujugunywa. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Mu
AJER ntangiriro: z’igihe cya holosene,
Association ni ukuvuga
de la Jeunesse mu gihe cya vuba
Estudiantine
k’ikibariro cya kane k’imibereho y’isi (10 000 mbere y’ivuka rya Yezu),
Rwandaise
umubare w’inzibutso z’igihe cya vuba cy’amabuye wariyongereye,
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ubuvumo n’amasenga byarushijeho guturwa n’abantu. Umutungo
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
NDPHUHZDULXULKDÀ\DERQDZRZDUDNRUHVKHMZHF\DQHNXUXVKD
AMR kandi: Association
mbere, des Moniteursbyabonetse
ibisigazwa by’inyamaswa du Rwanda kuri izo
AMUR zari zituwe
nzibutso : Association
bihamyades Musulmans
kwitabira ubuhigiau
no Rwanda
gushishikarira
ANT inyamaswa
gutega : Assemblée
zimwe naNationale de Transition
zimwe. Nyamara ibikoresho by’izi
nganda zo mu gihe cya vuba cy’amabuye
(Transitional National ntabwo bizwi neza imyaka
Assembly)
byakoresherejwe
APADEC mu Rwanda.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Gusa hari ibyiciro bitatu biranga izi nganda: hari icya magosien
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
kirangwa n’ibikoresho byagaragaye i Rutonde, i Rwankuba
KDÀ \·XPXKDQGDRwandais
ZD .LJDOL0XVDQ]H  8UZLEXWVR UZ·L 5XWRQGH
APROCOMIN: Association des Commerçants
rwo runagaragaza ibyiciro bitandukanye Indigènes
bya magosien. Izindi
APROSOMA
nzibutso : Association
ni iziri i Bugambira pour la Promotion
ku musozi Sociale
uri hagati de la wa
y’umugezi
Gitinga n’urufunzo
Masse rwa Kagera, i Rugarama mu burengerazuba
bwa
ARD Nyarubuye na Nyanza,
: Alliance pournole hagati y’ibiyaga de
Renforcement byalaBurera na
Ruhondo ku muhanda
Démocratie munini uhuza Ruhengeri na Ntaruka.
Ibikoresho biranga magosien byerekana iterambere riva
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
mu bikoresho bigari rigana mu bikoresho bito bito; ni igihe
k’inzibacyuho Droits
giteguradeibikoresho
l’Homme by’inganda za Tshitolien na
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Wiltonien.
Démocratique des Batwa
42
v
Uruganda rwa Tshitolien rukomora
ACRONYMS iryo zina ku rwibutso rwa
AND ABBREVIATIONS
Tshitolo ruherereye mu mirambi y’i Kasai y’Uburasirazuba
___________________________________
muri Kongo-Kinshasa. Ni uruganda rwaranzwe n’ibikoresho
ELÀWH
A.A. DPDVRQJD DEZDVH
: Archives LELVRQJR E\·LP\DPEL ELJDUL ELVHQQ\H
Africaines
NX PSDQGH ]RPEL Q·XWXEX\H GXWR GXÀWH LPSDQGH ]LFRQ]H
A.G. : Assemblée Générale
Uruganda rwa Wiltonien rugizwe n’ibikoresho byabonetse mu
ABAKI bwari: Alliance
buvumo buherereyedesmuBakiga
rwuri rwa Wilton, ruherereye mu
burengerazuba bw’Intara ya CapBahutu
ABESC : Association des mu gihuguEvoluant pour
cy’Afurika la
y’Epfo.
Suppression des Castes
ACR
Ni uruganda : rw’amabuye
Association des Cultivateurs
matoya yatangiye du Rwanda mu
kugaragara
myaka
ADP ya 18,000 mbere y’ivuka
: Alliance rya Yezu.des
Démocratique UruPeuples
ruganda rurangwa
Q·LELNRUHVKRELNR]HPXPDEX\HDÀWHLELFHE\·XUX]LJDLPLURQJR
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
igororotse ya mpandeshatu, isaNationale
Réconciliation na tarapezi, ibikoresho bitobora,
n’ibiteye nk’inkero.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL :
Amatariki nyayo Alliance des Forcesku
yamenyekanye Démocratiques pour lamu
nganda zagaragaye
Libération
birombe biherereye du Congo-Zaïre
muri Afurika y’uburasirazuba, nk’ibyo muri
AGOA ni mu: buvumo
Uganda African bwa
Growth and Opportunity
Munyama, no ku kirwa cyaActBuwuma,
$,'6 mu wa
ahagana $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
14480 ± 130 mbere y’Ivuka rya Yezu. Muri Kenya
ni mu
AIMO kena cya Nakuru
: Affaires muri Naivasha
Indigènes (mu mushoro waho),
et Main-d’oeuvre
ahagana
AJER mu :wa 13300 ± 220
Association mbere
de la y’Ivuka
Jeunesse rya Yezu. Hari no
Estudiantine
muri Tanzaniya rwagati, mu buvumo bw’i Kisese, ahagana mu
Rwandaise
mwaka wa 18 190 ± 300 mbere y’Ivuka rya Yezu.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
Mu : Arrêté
Rwanda, izo ministériel/
nganda zagaragayeArrêté présidentiel
aha hakurikira:
AMR : Association
- Mu Kinanira, des Moniteurs
mu buvumo bwakorewemo du ubushakashatsi
Rwanda
AMURna J. Hiernaux;
: Association
aho des Musulmans
yahasanze imihiroau Rwanda irimo
y’ubutaka
ANT ibikoresho: Assemblée Nationale
byo mu gihe cya vuba de cy’amabuye
Transition bikurikiwe
hejuru n’ibikoresho byoNational
(Transitional mu gihe Assembly)
cya kera k’ibyuma.
-
APADEC Mu buvumo bwa Rwabugiri, buherereye
: Association du Parti Démocrate Chrétien muri pariki
y’igihugu ya Kagera, ahagaragaye ibikoresho bitoya
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bikoze mu mabuye byo mu gihe cya vuba cy’amabuye
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
n’ibibumbano bitatse imanzi z’imirongo ikebye.
- Mu buvumo Rwandais
bwo muri Mucucu, Muhororo n’ubwa
APROCOMIN:
Kandaro. Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association
- Hari kandi pour lawitiriwe
ku musenyi Promotion Socialehabonetse
imvubu de la
ibimenyetso
Masseby’ibikoresho byo mu gihe cya vuba
ARD cy’amabuye.
: Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
Ibikoresho bitoya bikoze mu mabuye byaba byaragiye bikwikirwa
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
mu birindi bibaje mu biti cyangwa mu magufa. Nyamara, ibyo
Droits de l’Homme
bikoresho byo birashonga ku buryo bitagaragara nyuma y’igihe
AREDETWA : Association
runaka. Ariko duhereye kuri pouriryo
le Relèvement
terambere rya tekinoroji,
Démocratique des Batwa
43
v
dushobora gutekereza
ACRONYMS ko habayeho n’iterambere rikomeye mu
AND ABBREVIATIONS
rwego rw’ubukungu n’umuco. Hari amahirwe menshi yuko
___________________________________
imiheto n’imyambi byaba byaratangiye gukoreshwa mu buhigi
muri
A.A. icyo gihe, umuhoro
: Archives wo gusarura ibinyampeke, insyo
Africaines
n’ingasire byo gusya na byo bikaba byaratangiye gukoreshwa
A.G. : Assemblée Générale
muri icyo gihe. Irindi terambere rikaba ari ugutegura ubushegwe
ABAKI
bugenewe : Alliance ikoreshwa
imyambi, des Bakiga ry’inshundura, ibikoresho
ABESC mu: Association
bisongoye des Bahutu
mabuye, imigera ibaje muEvoluant pour la mu
magufa ikenerwa
gufuma imyambaroSuppression des Castes
(nk’ikomoka mu mpu), cyangwa gutonda
ACR
amasaro : Association
akomoka des Cultivateurs
ku birezi, du Rwanda
n’ibindi bikoresho bisongoye
nk’indobani
ADP bikoze mu magufa.
: Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
¾ Igihe k’isenabuye
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Iri jambo ryabanje gusobanura mbere na mbere Igihe k’“ibuye
AFDL
rishyashya” : Alliance des Forces
kigatandukanywa Démocratiques
n’igihe pour la
cya kera cy’amabuye
n’ingingo imweLibération
yerekeye du Congo-Zaïre
tekiniki, ari yo yo gusena. Nyuma
AGOA
ibisobanuro : African Growth
by’ijambo byagiye and Opportunity
byaguka. GuheraAct mu myaka
$,'6 LJLKH$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
LVKL]H N·LVHQDEX\H JLÀWH LELVREDQXUR ELQRQRVR\H
kurushaho,
AIMO kuko kivuga
: Affaires impinduka
Indigènes mu buryo bwo gutegura
et Main-d’oeuvre
ibiryo,
AJER kandi :ibi ni byo ahanini
Association de la bitandukanya iki gihe n’ibindi.
Jeunesse Estudiantine
Muri icyo gihe umuntu yaretse gutungwa gusa no guhiga no
Rwandaise
gusoroma ibyo mu ishyamba, ahubwo atangira no guhinga no
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
korora. Izo mpinduka zabaye buhoro buhoro zari ziherekejwe
AM/AP
na : Arrêté
tekiniki nshya ministériel/
zo gusena, Arrêté présidentiel
n’izo kubumba, ziherekezwa kandi
AMR
n’uburyo : Association
bushya des
bw’imiturire, Moniteursn’imyubakire,
byerekanwa du Rwanda gutura
AMUR
begeranye : Association des Musulmans au Rwanda
n’ibindi.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Izo mpinduka zishobora kuba zaragize
(Transitional Nationalkandi ingaruka ku miterere
Assembly)
y’imiryango
APADEC n’uburyo abantu babonaga isi.
: Association du Parti Démocrate Ibyo byerekanwaga
Chrétien
n’ibishushanyo byo ku nkuta z’ubuvumo n’imihango bakoreraga
APR : Armée Patriotique Rwandaise
abapfuye. Muri rusange igihe k’isenabuye cyagiye gisakara ku
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
buryo butandukanye bikurikije uko uturere duteye. Nko mu
turere tumwe, Rwandais
ivugurura ryagiye rigerwaho buhoro buhoro,
ribangikanye n’inganda zindides
APROCOMIN: Association Commerçants
zo mu bihe bibanza.Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Mu tundi turere, isenabuye ryagezweho hatabayeho gutegereza
Masse
igihe
ARD kirerekire
: Alliance icyo
kandi pourgihe kirangwa na de
le Renforcement gahunda
la igiye
umujyo umweDémocratie
kandi unoze. Ariko mu by’ukuri inkomoko
y’igihe k’isenabuye ntabwo ivugwaho rumwe muri Afurika
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
yo hagati ishyira iy’uburasirazuba, no mu Rwanda ku buryo
bw’umwihariko. Droits de l’Homme
Hari abavuga ko ubumenyi bw’icyo gihe bwaba
AREDETWA : Association pour le Relèvement
EZDUDWXUXWVH PX PDJHSIR \D 6DKDUD KDÀ \·LNLED\D F\D 1LOL
Démocratique des Batwa
44
v
bugakomeza ACRONYMS
busakara mu AND
mirambi yo muri Etiyopiya, mbere
ABBREVIATIONS
yo kugera ino.___________________________________
Nyamara ubushakashatsi bwakozwe ku nkombe
z’ibiyaga byo muri kano karere bwerekanye ko hari hatuwe ku
buryo
A.A. buhoraho kuva muAfricaines
: Archives myaka myinshi yashize mbere y’ivuka
rya Yezu.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI kugaragara
Byamaze : Alliance des Bakiga
ko guhera mu myaka isaga ibihumbi icumi,
DEDURE\L EDUL EDWX\H NX EXU\RBahutu
ABESC : Association des EXUDPE\H Evoluant pour la
KDÀ \·LEL\DJD ELJDUL
n’inzuzi zo muriSuppression des Castes
Afurika yo hagati ishyira iyo mu burasirazuba.
ACR ako karere
Muri : Association des Cultivateurs
k’ibiyaga bigari, ahantu hazwi duhagaragaza
Rwanda iyo
PLWXULUHQL,VKDQJRKDÀ\·LNL\DJDF\D5ZLFDQ]LJH7XUNDQDQRPX
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
EXYXPREZD*DPEOKDÀ\·LNL\DJDF\D1DNXUX,NLQGLF\DJDUDJD\H
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
kandi nuko muri ako karere Nationale
Réconciliation imiturire itahindaguritse cyane
guhera mu gihe cya nyuma k’ikibariro cya 4 k’imibereho y’isi,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
cyangwa se mbere yaho. Muri ako karere kandi hagaragaye
AFDL : Alliance
inganda z’ibikoresho desmu
biva Forces Démocratiques
magufa, pour laari
ibizwi cyane bikaba
indobani. Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 bikubiye
Nk’uko $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
muri bimwe mu bisobanuro bitangwa, abaturage
bazi
AIMO neza ibyerekeye
: Affairesububumbyi,
Indigènes etubuhinzi n’ubworozi baba
Main-d’oeuvre
barafashije
AJER mu ikwirakwizwa
: Association dery’ubwo bumenyi
la Jeunesse ubwo bahungaga
Estudiantine
ubutayu bwa Sahara bwiyongeraga mu bice by’amagepfo guhera
Rwandaise
mu ntangiriro z’ikinyagihumbi cya gatatu mbere y’ivuka rya Yezu.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Nk’uko byavuzwe hejuru, mu gihe cyo hagati y’ikinyagihumbi cya
AM/AP
8 : Arrêté
n’icya 6 mbere y’ivukaministériel/ Arrêté
rya Yezu, ijuru ryariprésidentiel
rihehereye. Ibiyaga
AMR byari :bigari
bikaba Association
kurushades ubu Moniteurs
kandi ari du Rwanda
byinshi, imigezi ari
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
PLUHPLUHNDQGLLÀWHXPXYXPEDPZLQVKL
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Uburyo bwo kubaho bw’abarobyi
(Transitional bwari
National bushingiye cyane ku
Assembly)
NXED
APADEC EDWX\H: Association du Parti DémocrateEDERQDJD
KDÀ \·DPD]L XEZRNR EZ·LELULEZD Chrétien KDÀ
aho, n’ubuhanga bakoreshaga mu kuroba no gukora amato. Hari
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ahantu henshi hatuwe mu misozi ya Sahara no mu nkirirahato
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
zo mu Magepfo y’ubwo butayu, uhereye mu Magepfo ya Niger
Rwandais
kugeza muri Afurika y’uburasirazuba unyuze mu kibaya cya
APROCOMIN:
Tchad. Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Ibindi bisobanuro
Masse bitangwa, nuko ubuhinzi n’ubworozi,
kenshi
ARD bijyana, byaba byaraturutse
: Alliance mu Egiputade
pour le Renforcement bisakara
la muri
Etiyopiya. Igihe k’isenabuye
Démocratie kikaba cyarageze mu mirambi
yo muri Etiyopiya, nyuma gisakara mu magepfo mu gihe
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
k’iyimuka ry’amatsinda y’abaturage bavuga indimi za kushite.
Muri icyo gihuguDroits
cya de l’Homme
Etiyopiya, mu buvumo bw’ahitwa Gobra
AREDETWA : Association pour
KDÀ \D $[RXP LQJDQGD ]·DPDEX\H le Relèvement
PDWR\D DEDMH NX EXU\R
Démocratique des Batwa
45
v
buringaniye ndetse
ACRONYMSn’ibikoresho by’ibibumbano byataburuwe
AND ABBREVIATIONS
biri kumwe n’imbuto z’uburo. Basanze byaba byarakoreshejwe
___________________________________
mu kinyagihumbi cya 3 mbere y’ivuka rya Yezu.
A.A. : Archives Africaines
Muri Kenya ho, ntabwo ibimenyetso by’uko ubuhinzi bwatangiye
A.G. : Assemblée Générale
kera biraboneka, mu gihe ibyerekana ubworozi byo bigaragara
ABAKI : Alliance des Bakiga
KDÀ\·XPXKRUDZRVHZ·LNHQDF\D9DOOH\NXJH]DPXUL7DQ]DQL\D
ABESCQR PX
QGHWVH : Association des\DKR
PLVR]L \R KDÀ Bahutu Evoluant
$PDKLUZH pour
\XNR la
XEXKLQ]L
Suppression
bwaba barahabaye mbere des Castes
y’ikinyagihumbi cya 3 akaba ari
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
PDNH1\DPDUDXEZRUR]LEZ·DPDWXQJRPDJXÀQN·LQWDPDLKHQH
hanyuma
ADP amatungo
: Alliancemaremare bwo barahabaye
Démocratique des Peuplesguhera mu
kinyagihumbi
ADR cya 3. Ibyo bishimangirwa
: Alliance pour la Démocratie n’amagufa
et la y’intama,
ihene n’ay’amatungo maremareNationale
Réconciliation yagaragajwe n’ubushakashatsi
EZDNR]ZH +DÀ \·X 5ZDQGD PX F\RJR N·LNL\DJD F\D 9LFWRULD
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bahasanze ibisigazwa by’intama, ihene n’inka.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Nta bimenyetso Libération
bihagije du Congo-Zaïre
byemeza ko mu Rwanda twagize
AGOAk’isenabuye.
igihe : African GusaGrowthhari and Opportunity
ibimenyetso Act
byerekana igihe
$,'6
k’ihererekanya $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
hagati y’igihe cya vuba cy’amabuye n’igihe
cya
AIMO kera k’icyuma.
: Affaires Hari ahagaragaye
Indigènes imihiro y’ubutaka irimo
et Main-d’oeuvre
urunyurane
AJER rw’ibikoresho
: Association de byolamu gihe cya
Jeunesse vuba cy’amabuye
Estudiantine
n’injyo z’ibibumbano. Ibyo bikaba byasobanurwa hifashishijwe
Rwandaise
ibizwi mu mibereho y’abantu cyangwa habaye kugereranya no
ALIR
gushyira mu gaciro.
: Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Ibisonuro bya: mbere
Association
bishingirades ku
Moniteurs
mubano du Rwanda
cyangwa ihahirana
hagati
AMUR y’abaturage bo mu bihugu bibiri
: Association des Musulmans au Rwanda bitandukanye; bamwe
bakoresha
ANT ibikoresho
: Assemblée bikoze mu mabuye,
Nationale abandi baratangiye
de Transition
guhinga no gutunganya (Transitional National Assembly) bishingira
ibyuma. Ibindi bisobanuro
ku iyimuka ry’abantu: aho abasangwabutaka babaga bakiri
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
mu gihe cy’amabuye bakiriye ubumenyi bwo kubumba bwo mu
APR cya kera :k’icyuma
gihe Armée Patriotique
babuvomye Rwandaise
ku bimukira bari babasanze.
APROBAMIku
Hashingiye : Association
iyigandimi, mbere des Partis Monarchistes
y’ivuka rya Yezu, abaturage
Rwandais
b’aborozi baje baturutse mu Majyaruguru y’Uburasirazuba
APROCOMIN:
bw’Afurika babaAssociation
barazanye mu des Commerçants
magepfo y’Afurika Indigènes
inka zikomoka
ku mugabane: wa
APROSOMA Aziya . pour la Promotion Sociale de la
Association 18

18 Masse
Epstein H., The origin of the domestic animals of Africa, vol. I et II, in Africana, New
ARD
York - London- : Alliance
Munich, pour1971;
Publ. corp., le Renforcement de laand milking in
Ehret C., “Cattle keeping
African History: The linguistic evidence”, in Journal of African
Eastern and SouthernDémocratie
History, 8(1), 1967, pp. 1-17.; Ehret C., “Paterners of Bantu Central Sudanic Settlement
ARDHO
in : Association
central and Sourthern Rwandaise
Africa”, in Transafrican pour
Journal la Défense
of History, despp.
3(1), 1968,
Droits de l’Homme
(KUHW&³7KH¿UVWVSUHDGRI)RRGSURGXFWLRQWRVRXWKHUQ$IULFD´LQ(KUHW&
Posnansky, M. (éds),
AREDETWA : Association The Archaeological
pourandle Linguistic
Relèvement Reconstruction of African
History, 1982, pp. 158-181. ; Bender M.-L., “Livestock and linguistics in North and East
Démocratique des Batwa
46
v
b. Ibihe by’ icyuma cyangwa
ACRONYMS ANDibihe by’ubutare
ABBREVIATIONS
___________________________________
¾Igihe cya kera k’icyuma
A.A. : Archives Africaines
Byaragaragaye ko itunganyabyuma rizwi muri aka karere
A.G. : Assemblée Générale
k’ibiyaga bigari, cyanecyane hashingiwe ku nkono nyinshi
ABAKI
zagaragaye : Alliance des
n’ibibumbano Bakiga
bijyana na zo19. Iryo tunganyabyuma
ABESC
akenshi ryagiye: Association
ribangikanades Bahutu Evoluant
n’ibisigazwa byerekana pour la
ishongesha
Suppression
ry’ubutare: amatafari, des Castes
inkero z’imivuba, inkamba n’ibiroba biranga
ACR
aho izo nkono: Association
zari zubatse. des
AhantuCultivateurs du Rwanda
ikenda haturutse amatafari
\DNRUHVKHMZH: PX
ADP NXEDND
Alliance L]R QNRQR des
Démocratique ]DULPeuples
]LÀWH XPXE\LPED
n’ishusho
ADR bitandukanye uko uturere dutandukanye.
: Alliance pour la Démocratie et la Inkono
za kera muri zo, zaba zarubatswe
Réconciliation mu kinyejana cya 7 mbere
Nationale
y’ivuka rya Yezu. Ariko rero ibikorwa byo gushongesha ubutare
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bw’icyuma bwasakaye cyane mu gihe cyakurikiye ivuka rya Yezu.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Ariko rero, gucukura Libération du Congo-Zaïre
ubutare bw’icyuma byaba bitarakorwaga
AGOA
cyane, nubwo:ubutare Africanbutari
Growth and Ibyo
ikibuze. Opportunity Act
bituma duhamya yuko
$,'6
itunganyabyuma $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ryakomeje gukorwa ku buryo bw’ubukorikori.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Ubushakashatsi
AJER bwakozwede bukaba
: Association la Jeunesse bwaribanze
Estudiantine cyanecyane
mu Ntara y’Amagepfo, ahahoze ari muri Butare, aho ibikorwa
Rwandaise
byo gushongesha ubutare bw’icyuma byari byarasakaye cyane
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
hagati y’ikinyejana cya 3 n’icya 7 nyuma y’ivuka rya Yezu. Ibyo
AM/AP
bikaba byaraturutse: Arrêtéahanini
ministériel/ Arrêté présidentiel
ku buhahirane hagati y’u Rwanda,
AMR
ibindi bihugu: Association
bikikije ibiyaga desbigari
Moniteurs du Rwanda
n’ibihugu biherereye mu
AMUR
burasirazuba: bw’Afurika.
AssociationUbwo des Musulmans
buhahirane au no Rwanda
kugenderana
ANT : Assemblée
hagati y’ibyo bihugu Nationale
by’Afurika bikabade Transition kera cyane
byaratangiye
kurusha uko byandikwa(Transitional mu bitabo
National by’amateka.
Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Kugeza ubu, inkono 14 ziremye ku buryo bumwe ni zo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
zataburuwe. Zirasa, gusa zigatandukanywa n’umubyimba
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
wazo. Zifukuye mu butaka ku burebure buri hagati ya cm 20
na 60 kandi zikagira Rwandais umurambararo uri hagati ya cm 80 na
APROCOMIN: Association
90. Ariko zimwe muri izo nkono des Commerçants
zifukuye mu Indigènes
butaka zikaba
APROSOMA
zaragiraga ibipimo : Association pour lank’izabonetse
byisumbuyeho Promotion Sociale de la
i Nyaruhengeri
na Cyamukuza. Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Ibyo bintu byose byataburuwe byagaragaye byuzuye ibisigazwa
Démocratie
by’ibishyaba byabaga bipfundikiye inkono, bigafasha gufungirana
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits
African Ethnohistory”, de Anthropology,
in Current l’Homme 23(3), 1982, pp. 316-317.
Schmidt P., Historical Archeology:
AREDETWA : Association pour
19
a structural Approach in an African Culture,
le Relèvement
Westport, Greenwood Press, 1978.
Démocratique des Batwa
47
v
ubushyuhe bw’ubutare
ACRONYMS kugira
ANDngo umushonge uboneke vuba.
ABBREVIATIONS
,JLVK\DED F\DEDJD JLÀWH XPXUDPEDUDUR XJHQGD XJDEDQXND
___________________________________
uhereye ku munwa ujya ku ndiba. Byabaga bibumbye ku buryo
bw’imihiro
A.A. y’ibumba
: Archivesigerekeranye,
Africaines zigasa n’iziburungushuye
nk’umutemeri. Amabondo yabaga asennye n’intoki, rimwe na
A.G. : Assemblée Générale
rimwe ku ruhande rw’imbere hagaragara imirambo y’intoki,
ABAKI
naho : Alliance
ku mubyimba des hari
inyuma Bakiga
imanzi z’imirongo ikebye.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
$ULNRKDULLQ\LEXWVDQ\LQVKL]DJDUDJD\H]DUL]LÀWHLQNRQR]LNR]ZH
ACRmatafari :y’amabumbano,
mu Association descyanecyane
Cultivateurs du Rwanda
nk’ayo ku misozi ya
Kabuye,
ADP Gahondo na Remera.
: Alliance Ku musozi
Démocratique deswaPeuples
Kabuye inzibutso
34
ADR zashyize : Alliance pour la Démocratie et la Ahafukuye
ahagaragara ibisigazwa by’inkono.
harimo amatafari, inkero z’imivuba,
Réconciliation inkamba, amakara n’injyo
Nationale
nkeya (reba ifoto ikurikira):
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Igishushanyo Alliance
AFDL : cya 4 :des Forces Démocratiques
Amatafari pour la
yabonywe i Muyunzwe
(Ikinyejana cya Libération
7) du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN:
Ku musozi wa Association
Gahondo,des Commerçants
inzibutso Indigènes
5 zerekanye ibintu
APROSOMA : Association
bitandukanye, pour la Promotion
birimo amatafari, Socialeamakara,
ibice by’inkero, de la
LQM\R]LÀWHLMRVLULIXQJDQ\HQ·DPDERQGR\LEXUXQJXVKX\HNDQGL
Masse
bikagira
ARD akanogo mu pour
: Alliance ndiba.le Naho ku musozi
Renforcement de wa
la Remera,
KDWDEXUXZH LJLFH N·LWDIDUL
Démocratie Q·LELEDUX E\·LQNHUR LQM\R ]LÀWH LMRVL
ULÀWHLPSDQGHQ·XUXJDUDUXWDWVHQ·LPDQ]L]·XUXJHQ\R UHED
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ifoto ikurikira):
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
48
v
Igishushanyo cya 5: AND
ACRONYMS Akajyo kariho ibishushanyo
ABBREVIATIONS
byarangaga ububumbyi bwa Urewe.
___________________________________

A.A. : Archives Africaines


A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA z’ibibumbano
Inzibutso : African Growth
zo mu gihe andcyaOpportunity
kera k’icyuma Act
ni nyinshi.
$,'6
Ni ibibumbano $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
byabonetse bibangikanye n’ibikorwa by’ubucuzi.
Ibyo
AIMO bibumbano birangwa
: Affaires n’ijosi rifunganye,
Indigènes bikagira akanogo
et Main-d’oeuvre
mu
AJER ndiba, bikaba akenshi de
: Association bitatse n’urugenyo
la Jeunesse cyangwa imanzi
Estudiantine
z’imirongo itandukanye ikebye (reba ifoto ikurikira):
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Igishushanyo cya 6: Icyungo cyo mu bwoko bwa Urewe
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
JLÀWHLQWRERURPXQVL
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
Hari ubwo kandi ibyo bibumbano biba biciye imanzi z’inziga
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
zinjiranamo cyangwa imirongo ibangikanye iringaniye, cyangwa
Droitsby’inziga
utubabi dusa n’ibice de l’Homme cyangwa za mpandeshatu. Indiba
AREDETWA : Association pour
LED LGDIXNX\H F\DQH LÀWH DNDQRJR le F\DQJZD
RelèvementVH LWDQDIXNX\H QD
Démocratique des Batwa
49
v
mba. IsuzumaACRONYMS
ry’amabondoANDryerekanye yuko guhera mu ndiba
ABBREVIATIONS
kuzamura byagiye bikorwa ku buhanga bwo kugerekeranya imihiro
___________________________________
y’ibumba igiye yizengurukije. Umubyimba w’ikibumbano ukaba
utari
A.A. munini kandi inyuma
: Archives hasennye neza ku buryo bunoze.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Ibumba rikoreshwa rikaba ryarabaga rivanze n’insibo igizwe
ABAKI
n’umusenyi : Alliance des Bakiga
w’amasarabwayi, inkurwe ndetse harimo n’utwatsi.
ABESC : Association des
Ibibumbano byo byabaga ari bitoya, BahutukandiEvoluant pourbiri
muri rusange la mu
byiciro bibiri: Suppression des Castes
ACR : Association
-+DUL LELEXPEDQR ELÀWHdes Cultivateurs
LMRVL du Rwanda
ULIXQJDQ\H ELNDJLUD XUXJDUD
ADPn’amabondo yiburungushuye;
: Alliance Démocratique des Peuples
ADR -+DUL LELEXPEDQR ELEZDVH ELÀWH DPDERQGR
: Alliance pour la Démocratie et la PDQLQL LMRVL
rifunganye.Réconciliation Nationale
Inzibutso zagaragaje ibibumbano byari ku gasi ni nyinshi: hari i
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Butare, Gishubi, mu Masangano, i Rugobagoba, i Rutare, i Shori.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Mu majyaruguru Libération
mu kirombedu Congo-Zaïre
bacukuramo nyiramugengeri
AGOA
mu Kiguhu, :ku African
nkombe Growth and Opportunity
z’ikiyaga cya Ruhondo, Acthabonetse
$,'6
LEXEXPEDQR $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ELÀWH XUXJRUL UXJRURURWVH Q·LQGLED LVKDVKH
biciye
AIMO imanzi z’imirongo
: Affaires igiye iberamye,
Indigènes ndetse imwe igizwe
et Main-d’oeuvre
na
AJER mpandeshatu. Izo manzi
: Association de la zenda
Jeunesse gusa n’izagaragaye ku
Estudiantine
bibumbano byabonetse mu ishyamba rya Ruhimandyarya (mu
Rwandaise
Karere ka Rusizi).
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
Izo nyibutso : zose
Arrêté ministériel/
zatanze Arrêtébirangwa
ibibumbano présidentiel n’umusozo
AMR
w’urugara : Association
uciye des Moniteurs
imanzi z’imirongo iri hagatiduy’ibiri
Rwanda n’itandatu.
AMUR bikaba
Kubitaka : Association
bihera ku des Musulmans
musozo, n’uturongoau dushushanyije
Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
QN·DPDKZD\·LÀLPLURQJRLWDPELWVHQ·LVKXVKHQNDPSDQGHVKDWX
zinjiranamo. Ariko imitako National
(Transitional yiganje Assembly)
ikaba igizwe n’imanzi
z’imirongo
APADEC itandukanye.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Mu majyaruguru y’igihugu, ibibumbano byaturutse mu kirombe
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bacukuramo nyiramugengeri mu Kiguhu, ku nkombe z’ikiyaga
Rwandais
F\D5XKRQGRE\RELÀWHXPZLKDULNR,PLKLUR\·XEXWDNDEZDNHUD
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
EZHUHNDQ\HLELEXPEDQRELÀWHXUXJDUDUXVKLQ]HLQGLEDLVKDVKH
APROSOMA
n’urusobe : Association
rw’imanzi zigizwepour la Promotion
n’imirongo Sociale
itandukanye 20
. de la
Masse
Inyinshi
ARD mu : Alliance zagaragaye
nyibutsa ahantu hari de
pour le Renforcement hasanzwe
la hari
XEZH\DEXÀWHQ·DPDVK\DPEDPDNHDULNRQLJDNH]DJDUDJD\HPX
Démocratie
PDVK\DPED\·LQNRPDQH$KRKDQWXUHURXEZH\DEXÀWHQ·LVK\DPED
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
rike, ijuru ryaho rirahehereye, ubushyuhe bwaho ntibuhindagurika
Droits de l’Homme
Simon Ph., Annexe 9: La région du lac
AREDETWA : Association
20
pourBurera
le in Van Noten, Histoire archéologique
Relèvement
du Rwanda, Tervuren, M.R.A.C., 1983, pp. 146.
Démocratique des Batwa
50
v
kandi n’imvura irahagije ku
ACRONYMS ANDburyo ubutaka bwaho bubereye
ABBREVIATIONS
ubuhinzi n’ubworozi, n’ubucuzi. Ni ko biteye mu karere ka Butare.
___________________________________
Ubutumburuke buringaniye bwari bubereye ihinga ry’uburo
n’amasaka,
A.A. byari indyo fatizo
: Archives yo muri icyo gihe, bwari bubereye
Africaines
NDQGL XEZRUR]L EZ·DPDWXQJR PDUHPDUH ,E\R NXNR LPLVR]L LÀWH
A.G. : Assemblée Générale
ubutumburuke bwo hejuru itarangwaho isazi za tsetse.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Ibimenyetso : Association
bigaragaza ko desmu Bahutu
RwandaEvoluant
ubuhinzi pour la
n’ubworozi
byakorwaga guhera Suppression des Castes
mu kinyejana cya 3 nyuma y’ivuka rya
ACR Ubworozi
Yezu. : Association
bukaba arides bwoCultivateurs
bwemezwa du Rwanda
ndetse kurusha
ubuhinzi.
ADP Ku :misozi
Alliance iherereye mu magepfo
Démocratique des ya Butare, ubutaka
Peuples
EZDKR
ADR EZDUDQJZDJD
: Alliance pour la Démocratie et la U\·LQNRPDQH
Q·XEZH\D EXÀWH LVK\DPED
ULÀWH LELWL ELQ\XUDQ\H NXUXVKD
Réconciliation XEX DULNR E\RURVK\H JXWHPD
Nationale
kandi bibereye amatungo21 1L PXUL DNR NDUHUH KDÀ \·LQNRQR
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
yo gushongesherezamo ubutare i Remera habonetse amenyo
AFDL : Alliance des
y’inka, yaba yarabayeho Forcesmu
ahagana Démocratiques
mwaka wa 220 pour la
nyuma
y’ivuka rya Yezu, Libération
ni ukuvuga du muCongo-Zaïre
kinyejana cya 3. Ayo matariki
AGOA ari ayo
akaba : African
mu gihe Growth
kimwe and Opportunity
n’ayerekeye Act y’inka
amagufa
$,'6 yabonetse
n’intama $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
i Tongo mu majyaruguru ya Goma ho muri
Repuburika
AIMO Iharanira
: Affaires Demokarasi
Indigènes et ya Kongo22 (reba ishusho
Main-d’oeuvre
n’ikarita
AJER bikurikira): : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Igishushanyo cya 7: Iryinyo ry’Inka ryabonywe i Remera
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
(Akarere ka Gisagara)
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO
21 : Association Rwandaise
Van Grunderbeek et al., 1982, op.cit., p.32. pour la Défense des
22 Droits de
Kanimba C.-M., Shumbusho G.,l’Homme
Archaeological and ethnoarchaeological Research
in
AREDETWA : Association in
the Zones of Rutshuru and Masisi pourNorthern Kivu, Nyame Akuma, 38, 1992, pp.
le Relèvement
66-71
Démocratique des Batwa
51
v
Ikarita ya 2 : Ahabonetse
ACRONYMS ANDibimenyetso byaranze igihe
ABBREVIATIONS
k’Icyuma cya___________________________________
kera

A.A. : Archives Africaines


A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Igihe cya vuba k’icyuma
Rwandais
APROCOMIN:
Icyo Association
gihe cyatangiye des mu
ahagana Commerçants
kinyejana Indigènes
cya 8 nyuma
APROSOMA
y’ivuka : Association
rya Yezu. Cyaranzwepour la Promotion
n’ibibumbano Socialeurugenyo
bitakishije de la
n’ibikoresho byinshi
Masseby’ibicurano. Ku nzibutso zimwe nko mu
Kiguhu,
ARD hagaragaye
: Allianceinkono
pour lezitakishijwe
Renforcement urugenyo
de la zivanze
n’inkono zitakishijwe
Démocratie imirongo ishushanyije nk’amenyo
y’urukero (reba ishusho ya 8 ikurikira):
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
52
v
Igishushanyo cya 8: Ikibumbano
ACRONYMS kiriho imihiro ku rugara
AND ABBREVIATIONS
no hagati y’ijosi n’amabondo.
___________________________________

A.A. : Archives Africaines


A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
IAJER
Kiguhu kandi habonetsedeinjyo
: Association z’ibibumbano
la Jeunesse byari bitatse
Estudiantine
hakoreshejwe urugenyo, bikaba bisa n’ibyabonetse ku njyo
Rwandaise
zataburuwe mu Bugarama zari mu umuhiro y’ubutaka bwo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
hejuru. Aho habonetsemo kandi injyo zitakishijwe imirongo
AM/AP
ishushanyije : nk’amenyo
Arrêté ministériel/
y’urukero Arrêté
23 présidentielbyo mu
. Ibibumbano
AMR n’ibyo: Association
Kiguhu mu Bugarama des Moniteurs
bishobora kuba duari
Rwanda
ibyo mu gihe
AMUR nubwo
kimwe, : Association
ubushakashatsi des bwerekeye
Musulmans icyoau Rwanda
gihe ari bukeya.
ANT
Inzibutso : Assemblée
nkeya zavuyemo bene Nationale de Transition
ibyo bibumbano byagaragaje ko
ari ibyo hagati (Transitional
y’ikinyejana cya 8 n’icya
National 10 nyuma y’ivuka rya
Assembly)
Yezu.
APADEC Ibibumbano byavuye i Mucucu na Cyamukuza
: Association du Parti Démocrate Chrétien ni ibyo mu
kinyejana cya 8, naho ibyavuye ku Kameru no mu Kinkomane
APR : Armée Patriotique Rwandaise
byabumbwe hagati y’ikinyejana cya 9 n’icya 1024.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
I Ryamurari, Rwandais ahantu hatuwe mu kinyejana cya 17,
APROCOMIN: Association
ubushakashatsi bwashyize ahagaragara des Commerçants Indigènes
ibintu ndangamurage
APROSOMA
bigizwe : Association
n’amagufa. pour la mu
Abahanga Promotion
bumenyi Sociale de la
bw’amagufa
bakaba bahamya yuko ayo magufa ari ay’amatungo maremare
Masse
Q·DPDJXÀ
ARD $PDJXID
: Alliance \·DPDWXQJR PDUHPDUH DNDED
pour le Renforcement de laDUL D\·LQND
Ibihanga bibiri byavumbuwe
Démocratie bikiri byose biri kumwe n’ibisigazwa
by’ibindi bihanga byenda kuba birebire, byerekana neza ko ibyo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
byari ibimasa by’inka zo mu bwoko bwa Ankole zari henshi
Droits de l’Homme
23
Simon Ph., 1983, op.cit, p. 145.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
24
Van Noten, Histoire archéologique du Rwanda, Butare, INRS, 1983, p.62.
Démocratique des Batwa
53
v
mu karere k’ibiyaga
ACRONYMS bigari
AND
25
. Ibice by’amagufa y’amatungo
ABBREVIATIONS
PDJXÀE\RELNDEDE\DEDLE\·LKHQHQ·LQWDPD$KRKDQWXNDQGL
___________________________________
haturutse ingasire n’uduhini duto tukoze mu mabuye dusa
n’ibigikoreshwa
A.A. mu Rwanda
: Archives iyo basya amasaka cyangwa uburo.
Africaines
Ibyo bibumbano kandi bikaba bitakwa hakoreshejwe urugenyo
A.G. : Assemblée Générale
bazingurizaho.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Ibyo bimenyetso: Association des Bahutu
byose bigaragaza uruhareEvoluant pourhamwe
rw’abantu, la
Q·LE\R ELVLJD]ZD Suppression
E\·DPDJXIDdes Castes PDUHPDUH Q·DPDJXÀ
\·DPDWXQJR
ACR
bitwereka ko: ubukungu
Associationngandurarugo
des Cultivateurs du Rwanda
bw’abari batuye aho
hantu
ADP bwari :bushamikiye ku musaruro
Alliance Démocratique desuturuka
Peuplesku buhinzi
n’ubworozi.
ADR Muri
: Alliance pour la Démocratie et la byakorwaga
icyo gihe guhiga no gusoroma
nk’ibyunganira.Réconciliation
Iyo ni yo mpamvu Nationale inyama z’inyamaswa
]·LVK\DPED Q·DPDÀ E\DULEZDJD Q·$EDQ\DUZDQGD EDNH XEXQGL
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bikaba bibujijwe ku bantu benshi.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Nubwo bivugwa Libération
ko igiheducya Congo-Zaïre
kera n’icya vuba k’icyuma
AGOA
ELWDQGXNDQ\H : African
NX EXU\RGrowth and Opportunity
EXWDJDUDJDUD F\DQH ActDULNR ELÀWH
itandukaniro
$,'6 rinini ryerekeye
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP imisusire n’umubyimba
w’ibikoresho
AIMO by’ibibumbano
: Affaires Indigènes n’iby’ibyuma. Mwene ibyo bikoresho
et Main-d’oeuvre
E\RPXJLKHF\DYXEDN·LE\XPDELÀWHXPXE\LPEDPXQLQLNDQGL
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
bikaba bikoze ku buryo bukwanjitse; gutaka ndetse no gusena
umubyimba w’inyuma Rwandaise bikaba bitarakorwaga neza.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Izo
AM/APmpinduka :zikaba
Arrêté zituma hibazwa ibibazo
ministériel/ Arrêté bitandukanye:
présidentiel ese iyo
mikorere
AMR yazanywe na nde? Nides
: Association itsinda rindi ry’abantu
Moniteurs baje cyangwa
du Rwanda
ni iterambere ryo muri ako karere? Nyamara izo mpinduka ntabwo
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
zigaragaza gusa ku byerekeye tekiniki, ahubwo zinagaragara ku
ANT : Assemblée Nationale de Transition
byerekeye iyangirika ry’ibidukikije riturutse ku bikorwa by’umuntu.
Ibikorwa by’ubuhinzi(Transitionaln’ubworoziNational byabaAssembly)
byaratumye habaho
APADEC : Association du Parti
ubwiyongere bw’abaturage. Abashakashatsi bamwe Démocrate Chrétien bakaba
APR
bemeza ko iryo: Armée
vugurura Patriotique Rwandaise
ryaba ryazanywe n’Abarenge (bivugwa
na Hiernaux na
APROBAMI bagenzi be, des
: Association Kagame,Partis Kanyamacumbi).
Monarchistes Abarenge
ELYXJZD NR EDUL DER PX EZRNR EZ·$EDVLQJD EDUL EDÀWH LJLKXJX
Rwandais
cyabo guhera mu
APROCOMIN: Association burasirazuba bwa Masisi muri
des Commerçants Repuburika
Indigènes
Iharanira Demokarasi ya Kongo kugera ku Kanyaru. Butare ikaba
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
na yo yari iherereye muri icyo gihugu26. Amateka atandutse akaba
yemeza ko abo Masse bantu ari bo ba nyiri ibikoresho bikoze mu byuma,
ARD
bagacukura amariba: Alliance pour 27
ku rutare le. Renforcement de la
Démocratie
25
Tshilema T., «Ryamurari, Capitale de l’ancien royaume du Ndorwa», in Van Noten,
ARDHO : Association
Histoire archéologique du Rwanda, AnnexeRwandaise pour
10, Tervuren, la Défense
M.R.A.C, des
1983, pp. 150-151.
26
Kanyamacumbi P.,Droits
Société, de l’Homme
culture et pouvoir politique en Afrique interlacustre,
Kinshasa, Ed. Select, 2001, p. 232.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
27
Kagame A., Un abrégé de l’ethnohistoire du Rwanda, Butare, EUNR, 1972, p. 27.
Démocratique des Batwa
54
v
2.2 Imiturirwe y’u RwandaAND ABBREVIATIONS
ACRONYMS
___________________________________
Mu mpera z’ikinyejana cya 19 no mu ntangiriro z’icya 20,
LELWHNHUH]RE\LQVKLQGHWVHKDÀ\DE\RVHE\HPH]DJDNR$IXULND
A.A. : Archives Africaines
yatuwe n’abantu bagendaga bahimukira baturutse muri Aziya.
A.G. : Assemblée Générale
Uyu mugabane wa Aziya ukaba warafatwaga kugeza icyo gihe
ABAKI
nk’ingobyi : Alliance
y’inyoko des Bakiga
muntu n’isoko y’impinduka ndangamuco
ABESC : Association des
muri Afurika. Iryo yimuka ry’abantu Bahutu
rikabaEvoluant pour la
ari ryo ryabaye ifatizo
Suppression des
ry’ibitekerezo byasobanuraga Castes y’akarere u Rwanda
imiturirwe
ACR
ruherereyemo : n’isakara
Association des Cultivateurs
ry’ibikorwa du Rwanda
bigize isanzuramuco.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Ni
ADRmuri icyo kerekezo
: Allianceabakoroni banditse amateka
pour la Démocratie et la y’u Rwanda,
imyandikire yanakomeje nyuma
Réconciliation kubera inyungu za poritiki,
Nationale
bavuga yuko imiturirwe y’u Rwanda yabaye ikurikije iyimuka
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ry’abantu ryagiye rikurikirana mu bihe bitandukanye. Dukurikije
iyo myandikireAlliance
AFDL : y’amatekadesy’u
Forces Démocratiques
Rwanda, pour laari
bivugwa ko Abatwa
Libération
ER EDEDQMH JXWXUD du EDÀWDQ\H
EDNDED Congo-Zaïre
LVDQR \D KDÀ Q·DEDQGL
AGOA
basangwabutaka: African Growth
bo muri andBari
Afurika. Opportunity
batunzwe no Actguhiga no
$,'6
gusoroma. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Bakaba baragiye bigizwa mu ishyamba n’Abahutu
baje
AIMO babasanga.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Ibitekerezo bitandukanye byaratanzwe bigerageza gutanga
Rwandaise
inkomoko y’Abahutu bitiranywaga na ba Bantu: hari ibitekerezo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bihamya ko baturutse muri Oseyaniya, ibindi bikavuga mu
AM/AP
Majyaruguru : Arrêté ministériel/ y’Akarere
y’Uburengerazuba Arrêté présidentiel
k’ibiyaga bigari
AMRmuri Afurika
byo : Association desmuri
(ni ukuvuga Moniteurs du Rwanda
Cadi, hagati ya Kameruni
AMUR
na : Association
Nijeri). Igihe baba barajedesgutura
Musulmans au gushyirwa
cyabanje Rwanda mu
ANT
kinyagihumbi : cya
Assemblée Nationale
mbere nyuma de rya
y’ivuka Transition
Yezu, ariko nyuma
kiza kwimurirwa mu kinyagihumbi
(Transitional Nationalcya mbere mbere y’ivuka
Assembly)
rya Yezu.
APADEC Byavugwaga ko mu mwaduko wabo, Chrétien
: Association du Parti Démocrate Abahutu bari
EDWXQ]ZHQRJXKLQJDQRNRURUDDPDWXQJRPDJXÀNDQGLEDNDED
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bari bazi gucura mbere cyangwa nyuma yuko batura u Rwanda.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ibitekerezo byaRwandais
mbere byerekeye yuko inkomoko y’Abatutsi ari
APROCOMIN: Association des Commerçants
muri Etiyopiya byatangiye kugaragazwa Indigènes
mu kinyejana cya 19.
APROSOMA :koAssociation
Byavugagwa pour la Promotion
Abatutsi n’Abahima Socialeinkomoko
bari basangiye de la
n’Abagala bakomoka
Masse kuri Semu na Hamu. Abo bantu, nyuma
yo
ARDkuva muri :Etiyopiya,
Alliance bahanze igihugu cyabo cya
pour le Renforcement de Kitara,
la cyaje
nyuma kwigabanyamo izindi mpugu. Abatutsi bo biswe aborozi,
Démocratie
NDQGLDPDWXQJR\DERDVDQ·D\·$EDJDODDÀWDQ\HLVDQRQ·LQND]R
ARDHO : Association
mu bwoko bwa Zebu ziba mu Rwandaise pour
Buhinde. Ku la Défense
bw’ibyo des
izo nyandiko
zikemeza ko aboDroits de l’Homme
“bahamite” bakomoka muri Aziya.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
55
v
Ibitekerezo bishyigikira
ACRONYMS inkomoko yabo kuri Hamu byari bijyanye
AND ABBREVIATIONS
n’ingengabitekerezo y’ubusumbane hagati y’amoko. Inyandiko na
___________________________________
za raporo z’ingendo zakozwe ndetse n’ibindi bitabo byatangajwe
hagati y’umwaka wa 1891 na 1950 byose byamamazaga kandi
A.A. : Archives Africaines
ku buryo buteguye ishusho yo kwigarurira no gutegeka rubanda
A.G. : Assemblée Générale
rw’Abahutu b’abahinzi bikozwe n’abahamite” b’aborozi. Ibyo
ABAKI
bitekerezo : Alliance des
bikocamye Bakiga
ni byo byabaye intandaro y’ingenzi
ABESC bwa:nabi
y’ubugizi Association des Bahutu
bwagiye bwisubira Evoluant
kenshi pour
kugeza ku la
bwicanyi
bwa gaheza bwa Suppression des Castes
jenoside yakorewe Abatutsi mu wa 1994.
Tuributsa
ACR cyanecyane
: Associationibitekerezo byagiragaduAbanyarwanda
des Cultivateurs Rwanda
bamwe
ADP abasangwabutaka
: Alliance Démocratique des Peuples byabaga
abandi bakaba abimukira,
bikubiye mu mbwirwaruhame za Perezida Kayibanda n’iya Léon
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Mugesera ubwo yamamazaga amacakubiri (reba mu gice cya 5).
Réconciliation Nationale
AECby’ukuri abantu
Mu : Agglomeration Extra-Coutumières
benshi mu miryango yabo bakomeje kwibaza
AFDL : Alliance des Forces
cyane ku kibazo k’inkomoko zabo ariko usanga ibisubizo Démocratiques pour la
bikubiye
mu migani . N’umuryango
28
Libération du nyarwanda
Congo-Zaïre na wo wihangiye imigani
kandi
AGOA urayibungabunga ari na ko
: African Growth and Opportunity ugenda uyihererekanya
Act uko
imyaka ihita. Birakwiye rero ko habanza gusuzumwa ibikubiye
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
muri iyo migani mbere yo kwita ku bitekerezo byaje mu mpera
AIMO
z’ikinyejana : Affaires
cya Indigènes
19 byerekeye et Main-d’oeuvre
imiturire y’u Rwanda.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Kandi impamvu Rwandaise
yabyo tugomba kuzirikana ni iyi: Afurika
ALIR
ntabwo ari :umugabane
Armée de Libérationabantu bagiye du Rwanda bimukamo gusa,
ahubwo
AM/AP ubu Afurika ifatwa nk’ingobyi
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel y’inyoko muntu. Koko
rero
AMR ni muri: Association
Afurika y’uburasirazuba
des Moniteurs habonetse
du Rwanda ibisigazwa
by’imibiri y’abakurambere ba kera b’abantu b’uyu munsi. Ibyo
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
byagaragajwe n’ubushakashatsi guhera mu gice cya kabiri
k’ikinyejana :cya
ANT Assemblée Nationale
20 byatumye de Transition
habaho ibitekerezo bishya
(Transitional National Assembly)
byerekeye imiturire y’abantu, iterambere ry’ubuhinzi n’ubworozi
APADEC
ndetse : Association
n’umwaduko w’ubucuzi.du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
2.2.1 Amateka
APROBAMI : Association atanditse desyerekeye imiturire: imigani
Partis Monarchistes
n’ibitekerezo Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Iyo usomye ibitekerezo n’amahame byanditswe n’abamisiyoneri
APROSOMA
ndetse : Association
n’abakoroni pour lay’u
ku miturire Promotion
Rwanda,Sociale de la ko
bigaragara
XPXU\DQJR JDNRQGR Masse Z·$EDQ\DUZDQGD ZDUL XÀWH LP\XPYLUH
ARD
itandukanye : Alliance
cyane pour
n’iy’abo le Renforcement
Banyaburayi. de la imigani
Iyo usuzumye
AbanyarwandaDémocratie bagiye bahererekanya uko imyaka yahise,
bahamya
ARDHO ko :bakomoka Association kuRwandaise
musekuruza pour umwe. Ibyo bikaba
la Défense des
28 Droitsd’origine
Bishikwabo C., « Mythes de l’Homme
et Croyances religieuses. Base d’une communau-
té », in Centre de civilisation
AREDETWA : Association pour burundaise. La civilisation ancienne des peuples des Lacs,
le Relèvement
Colloque de Bujumbura (4-10 Septembre 1979), 1981, pp. 64-80.
Démocratique des Batwa
56
v
bituma ushaka gukurikirana
ACRONYMS ANDimiturire y’u Rwanda yagombye
ABBREVIATIONS
gusuzuma neza iyo migani. Isuzuma ry’iyo migani n’ibitekerezo
___________________________________
ryerekana ko hariho inzira ebyiri zerekeye imiturure y’u Rwanda,
ariko
A.A. zikagira: Archives
ikita rusange zihuriraho: zombi zishingiye ku
Africaines
bantu babiri ari bo Kigwa na Gihanga.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Mu ntangiriro: Alliance
z’umugani deswaBakiga
Kigwa cyangwa se uw’Ibimanuka,
ABESC : Association des
batubwira ko umukurambere w’Abanyarwanda, Bahutu Evoluant pour la
ubundi witwa
Shyerezo mu bindi Suppression
bitekerezo,descyangwa
Castes se Sebantu mu bindi,
ACR asanzwe: Association
yari atuye mu ijuru des Cultivateurs
abana na sedu Rwanda Uwo
w’abantu.
PXNXUDPEHUH
ADP DNDED \DUL
: Alliance DÀWH DEDJRUH
Démocratique des EDELUL
Peuples*DVDQL QD
Nyabunyana
ADR (hamwe witwa Nyabuhoro
: Alliance pour la Démocratie et la cyangwa se Nyampinga).
Inkundwakazi Réconciliation
ya Shyerezo akaba yari Gasani, ariko akaba
Nationale
ingumba mu gihe Nyampinga we yari yarabyaye umwana
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
w’umuhungu witwa Mututsi n’umukobwa witwa Nyampundu.29
Agiriwe inama Alliance
AFDL : n’umuja des we, Forces
GasaniDémocratiques
\DKLVKH XPXWLPD pour la
Z·LPÀ]L
mu gicuba, akajya Libération du Congo-Zaïre
abuganizamo amata, amezi ikenda arashira,
AGOA
ari bwo havukagamo: Africanumwana
Growth w’umuhungu
and Opportunity muri Acticyo gicuba.
$,'6mwana $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Uwo yahawe izina rya Sabizeze cyangwa se Mana mu
iyindi
AIMO migani :(rikomoka kuri Rurema,
Affaires Indigènes Imana). Kubera kuzimura
et Main-d’oeuvre
by’Umutwa, Shyerezo
AJER : Association yajede kumenya
la Jeunesse imivukire y’uwo mwana
Estudiantine
Sabizeze, arabisha, avuga ko azica uwo mwana. Ni bwo Sabizeze
Rwandaise
yahungaga ijuru aciye mu mwenge. Nyuma ni bwo yafashe izina
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
rya Kigwa, waguye aturutse mu ijuru30.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Usomye neza :izi Association des Moniteurs
nkuru, asangamo du Rwanda
ibyiciro bikurikira:
AMUR - Kuza ku : Association
isi kwa Kigwa desna Musulmans
bagenzi be au Rwanda
bitwa Ibimanuka:
ANT baza ku : Assemblée
isi, Sabizeze Nationale
yahindutse de Kigwa.
Transition
Yashyikiye mu
burasirazuba bw’u Rwanda
(Transitional Nationalrw’uyu munsi, mu Mubari.
Assembly)
APADEC U Mubari
: Association du Parti Démocrate wo
wategekwaga n’umwami Kabeja, mu bwoko
Chrétien
bw’Abazigaba. Kigwa yahageze aherekejwe na mwene
APR : Armée Patriotique Rwandaise
se Mututsi na mushiki wabo Nyampundu, n’umutwa
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
wari hamwe na mushiki we, n’inyamaswa zitandukanye
KDULPR Rwandais
LPÀ]L 5XJLUD Q·LQ\DQD ,QJL]L LPÀ]L \·LQWDPD
APROCOMIN:Rugeyo Association des Commerçants
n’inyagazi Mudende, imbwa Indigènes
y’impwerumwe
APROSOMA : Association
Ruzunguzungu pour la Promotion
n’imbwakazi Rukende,Sociale
isake deRubika
la
n’inkokokaziMasseMugambira. Ibimanuka bazanye kandi
ARD imbuto zitandukanye
: Alliance pour zolekubiba, bazana umuriro
Renforcement de la n’imyuga
ine y’ingenzi ari
Démocratieyo ubucuzi, ububaji, ubukannyi n’ubuhigi.
ARDHO
29
Sebasoni S., Les: origines
Association Rwandaise
du Rwanda, pour2000,
Paris, L’Harmattan, la Défense des
p. 13. ; Kayishema
Droitsaudecœur
J.-M., «Mythes et croyances l’Homme
du génocide au Rwanda », in Etudes Rwan-
daises, n 9, Septembre 2005, p.45.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
o

30
Kayishema J.-M., 2005, art.cit., p.46.
Démocratique des Batwa
57
v
-Gushyingirana
ACRONYMS kwaANDKigwa n’abo bazanye ndetse
ABBREVIATIONS
n’inkomoko y’amoko atandukanye: iyororoka ry’itsinda
___________________________________
ry’Ibimanuka ryerekanwa mu buryo butatu.
A.A. x Ku : Archives
ruhande Africaines
rumwe, iryo yororoka ryabaye ku
buryo bw’amacugane. Kigwa yarongoye mushiki we
A.G. : Assemblée Générale
Nyampundu, babyarana abana babiri byibuze harimo
ABAKI uw’umukobwa
: Alliance des Bakiga
witwa Sukiranya;
ABESC : Association des
x Mututsi kubera gutinya Bahutu Evoluant pour
amacugane, la
yambutse
uruziSuppression
rw’Akagera des
ajyaCastes
hakurya. Mu kugaruka ni
ACR bwo: Association des Cultivateurs
yarongoye mwishywa du Rwanda
we Sukiranya, babyarana
ADP abana batatu:Démocratique
: Alliance Serwega, Muha desna Mukono, ari bo
Peuples
ADR bakurambere b’Abega, Abaha n’Abakono.
: Alliance pour la Démocratie et la
x ArikoRéconciliation
hari ibindi bisobanuro
Nationale byemeza ko habaye
gushyingiranwa hagati y’abo bashya bari baje
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
n’abasangwabutaka: umukobwa (cyangwa
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques
umwuzukuru) wa Kabeja yashakanye na Kigwa pour la
Libération
cyangwa se Kazidu Congo-Zaïre
ukomoka kuri Kigwa ku gisekuru
AGOA cya: African Growth
gatandatu. and Opportunity
Umuhungu waturutseActkuri iryo
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
shyingirana ni Gihanga, wahanze ubutegetsi
AIMO bw’ingoma y’Abanyiginya.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
-
AJER Ivuka :n’ubuzima
Associationbwa
de laGihanga,
Jeunesse wahanze
Estudiantineubutegetsi
bwa cyami bw’Abanyiginya: Mu mabyiruka ye,
Rwandaise
Gihanga bivugwa ko yari aherereye mu Mubari (mu
ALIR EXUDVLUD]XED XEXQGLDNDEDPX%XJR\LKDÀ\D5ZHUHUH
: Armée de Libération du Rwanda
AM/AP(mu burengerazuba).
: Arrêté ministériel/
BikabaArrêté présidentiel
bigaragara ko Gihanga
AMR avugwa: Association des Moniteurs
ku buryo butandukanye: du Rwanda
yasimbuye se cyangwa
AMURumukurambere
: Association des Musulmans
we Kigwa, nk’intwari au Rwanda
yazanye imyuga
ANT itandukanye
: Assemblée Nationale de
(yari umuhungu Transition
w’umucuzi na we ubwe
DNDPXED\DULDÀWHXNXERNRNZL]DPXP\XJD\·XEXEDML
(Transitional National Assembly)
APADECno gukana), Gihangadu
: Association yari yiyemeje
Parti kugenda
Démocrate yigarurira
Chrétien
impugu zari zigize u Rwanda rw’ubu n’ibihugu birukikije
APR : Armée Patriotique Rwandaise
nk’u Burundi, i Nduga, u Bukunzi n’u Bunyabungo.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Yashyize ikicaro cy’ubutegetsi bwe bwa cyami i Buhanga
Rwandais
(muri Musanze) aho amariye kurongora umukobwa wa
APROCOMIN:
Jeni, umwe mu bamides
Association baCommerçants
nyuma b’ingoma Indigènes
y’Abarenge
APROSOMA
(bo mu: Association pour la Promotion
bwoko bw’Abasinga). Ahanga Sociale
ingoma de la
y’ingabe
yitwaga Masse
Rwoga (umukurambere wa Karinga). Gihanga
ARD kandi agaragara
: Alliancenk’umukurambere
pour le Renforcementw’ubwami
de labwose bwo
muri akaDémocratie
karere: u Burundi, u Bunyabungo, i Ndorwa, u
Bushubi na Karagwe.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
- Ivumburwa ry’inka n’itangira ry’ubworozi butanga
umukamo: Droits
ubwode l’Homme
Nyirarucyaba, umukobwa Gihanga
AREDETWA : Association pour le yahungiraga
yabyaranye na Nyamususa, Relèvement mu ishyamba
Démocratique des Batwa
58
v
nyumaACRONYMS
y’amakimbirane ANDyari yagiranye n’umwamikazi
ABBREVIATIONS
Nyirampirangwe (bamwe bita Nyirantibangwa), yahaye
___________________________________
n’umuhigi (bamwe bita Kagesera, abandi Kazigaba)
A.A. aramurongora.
: Archives Umunsi umwe uwo muhigi atahana mu
Africaines
rugo inka n’iyayo yonkaga, ni bwo Nyirarucyaba avumbuye
A.G. : Assemblée Générale
akamaro k’amata, amenya gukama no gucunda. Ibyo
ABAKIyaje kubyereka
: Alliancesedes Bakigawari warafashwe n’indwara
Gihanga
ABESC : Association
ya macinya maze des Bahutu
arakira. Evoluant
Gihanga pour la
abifashijwemo
Suppression
n’umupfumu Gakarades Castes
yaje kuvumbura ahantu hari
ACR LVK\RULQLQLU\·LQNDPXEXYXPREZD5XJH]LDULNRLPÀ]L
: Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP Rutenderi iramucika.
: Alliance Démocratique des Peuples
ADR- Kugabana amatungo
: Alliance pour la n’ububasha
Démocratie kuet bakomoka
la kuri
Gihanga:Réconciliation
Gihanga yateranije abamukomokaho bose mu
Nationale
nama yabereye i Humure mu Mutara, maze abahungu be
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
DEDJDEDQ\DLQND\DULDÀWHDEREDKXQJXNDQGLQLEREDMH
AFDL guhanga: Alliance
ubwami des Forces Démocratiques
bwabayeho mu Rwanda no mu pour la
bihugu
Libération
birukikije31
. du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ibi rero bitandukanye n’ibyanditswe hambere na bamwe mu
bashakashatsi
AIMO ku mateka y’u Rwanda
: Affaires Indigènes nka Pagès na Delmas32,
et Main-d’oeuvre
kuko nta ho :tubona
AJER muri de
Association uyu mugani w’Ibimanuka
la Jeunesse Estudiantine havugwa
ubutegetsi cyangwa kwigarurira ubutegetsi bikozwe n’ubwoko
Rwandaise
runaka bw’Abanyarwanda. Ubwoko buvugwa gusa ni umuryango
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
w’Abatwa bari baherekeje Sabizeze, n’undi Mutwa wamennye
AM/AP
ibanga ry’uko : Arrêté
Sabizezeministériel/
yavutse. Arrêté
Naho izina présidentiel
“Mututsi” ryo
AMR
rikoreshwa muri : Association
uwo mugani des Moniteurs
nk’izina rya sedu waRwanda
Serwega, Muha
AMUR
na Mukono ntabwo : Association
rikoreshwadesnk’iriranga
Musulmans au Rwanda
ubwoko.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Ibitekerezo ku (Transitional
nkomoko y’Abanyarwanda
National Assembly) bivuga amoko kugira
ngo habe
APADEC itandukaniro
: Association du Parti Démocrate tuzi.
hagati y’abatuye u Rwanda Ayo moko
Chrétien
\DULDÀWHDNDPDURNDQLQLPXPLEHUHKR\DEXULPXQVL8UXJHUR
APR : Armée Patriotique Rwandaise
nko kuba Abazigaba bari abase b’Abanyiginya aho babaga bagiye
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
gutura bwa mbere. Ayo moko kandi yatumaga habaho kumenya
ashobora kurongoranaRwandais hagati yayo kuruta kujya gushaka mu
APROCOMIN: Association
yandi. Kimwe cya kabiri cy’ako deskamaro
Commerçants
kagaragara Indigènes
mu mugani
APROSOMA
w’ihangwa ry’u : Association pour la Promotion
Rwanda bikerekanwa n’uruhareSociale
rwa buri debwoko
la
mu muryango Masse nyarwanda no mu mateka. Muri uwo mugani
hagaragaramo
ARD : Alliancebitatu
ibyiciro pour by’amoko:
le Renforcement de la
Démocratie
31
IRDP, +LVWRLUHHW&RQÀLWVDX5ZDQGD, Kigali, 2006, pp. 7-8 ; Kagame A., Inganji
ARDHO : Association Rwandaise
Karinga, Kabgayi, 1959 (2e Ed.), p. 21-23. ; Sebasoni pour laop.cit.,
S., 2000, Défense des
pp. 14-17.
32 Droits
Pagès A., Un royaume de l’Homme
hamite au centre de l’Afrique, Bruxelles, Marcel Hayez,
1933, p. 107. ; Delmas L.,
AREDETWA : Association pour Généalogie de la le
noblesse du Ruanda, Kabgayi, Vicariat
Relèvement
Apostolique du Rwanda, 1950.
Démocratique des Batwa
59
v
-
AmokoACRONYMS
atanga abami bakomoka kuri Gihanga:
AND ABBREVIATIONS
Abanyiginya, Abashambo, Abahondogo, Abatsobe;
___________________________________
- Amako y’ibibanda, batanga abagabekazi, bakomoka kuri
A.A. Mututsi: Abaha, Abakono,
: Archives Abega;
Africaines
- Amoko y’abasangwabutaka kenshi yitirirwa Abahutu
A.G. : Assemblée Générale
kandi nta soko n’imwe ibyemeza: harimo Abazigaba,
ABAKIAbagesera,
: Alliance des33Bakiga
Abasinga .
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Akamaro k’ayaSuppression
moko mu gihedes Castes yo kwakira abaturage
k’imihango
ACR
bashya baje :gutura Association
ahantu desbwaCultivateurs
mbere ni du ko Rwanda
gasobanurwa
n’imigani yerekeye
ADP inkomoko
: Alliance yabo. Ni ko
Démocratique des Abiru
Peuplesbatatu bakuru
cyangwa
ADR se “abami
: Alliance pour la Démocratie et la ayo moko:
b’imihango” baturukaga muri
Umutsobe, Umukono n’Umusinga.
Réconciliation Dushingiye kuri ibyo hari
Nationale
isano hagati y’imigani ya Gihanga, Kigwa n’Ubwiru.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Ikindi kandi Alliance
: twavuga des Forces
nuko Démocratiques
ibisobanuro bihabwa pour la
amoko
avugwa mu migani Libération du Congo-Zaïre
y’inkomoko atari bimwe n’ibihabwa amoko
AGOA
mu kinyejana : African
cya XX, Growth and Opportunity
cyanecyane Act
mu gihe cy’ubutegetsi
$,'6
bw’Ababirigi $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bwategekaga Ruanda-Urundi. Muri make, kuva
kera
AIMO Abanyarwanda
: Affaires bivugaga
Indigènesbashingiye ku moko avugwa mu
et Main-d’oeuvre
migani y’inkomo
AJER badashingiye
: Association de lakuJeunesse
moko ya Estudiantine
Hutu, Tutsi, Twa.
Rwandaise
Naho ku byerekeye aho Sabizeze yashyikiye mu Mubari, byaje
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
gusobanurwa nyuma na bamwe mu bashakashatsi, cyanecyane
AM/AP : Arrêté ministériel/
abambari b’intekerezo zifatiye kuri Arrêté
Shemu, présidentiel
nk’aho ari ukuza
AMR
mu Rwanda :kw’Abanyiginya
Association des Moniteurs
baturutse mudu Rwanda
burasirazuba. Iyo
AMUR : Association
bavugaga Abanyiginya kandi des Musulmans
byabaga au Rwanda
bisobanuye ko bashaka
ANT
kuvuga Abatutsi : Assemblée
biyibagije Nationale
yuko mu Rwandade Transition
nta bwoko bwari
bwihariwe n’itsinda rimwe (Hutu,
(Transitional Tutsi, Assembly)
National Twa), tumenyereye kwita
ubwoko.
APADEC Ikindi kigaragara kandi nuko
: Association du Parti Démocrateamateka atanditse
Chrétienyerekeye
imiturirwe y’u Rwanda nta cyo avuga cy’uko Abazigaba, Abagesera
APR : Armée Patriotique Rwandaise
cyangwa andi moko mbere y’ubutegetsi bw’Abami b’Abanyiginya
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bari Abatutsi cyangwa Abahutu. Abashakashatsi barimo nka M.
d’Hertefelt na J.-P. Rwandais
Chrétien34 bashimangiye ko amoko y’i Rwanda
APROCOMIN: Association
uko ari 18 yari ahuriyemo n’abitwa des Commerçants
Abahutu, Abatutsi Indigènes
n’Abatwa.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Mu bitekerezoMasse bimwe, bafatira ku mateka ya kera cyane
iyo
ARD basobanura inkomoko
: Alliance pour y’Abanyarwanda.
le Renforcement de Harila urutonde
rw’indangabiheDémocratie
rw’abakurambere uko byerekanwa n’amasoko
atandukanye:
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
33 Droits
IRDP, 2006, op.cit, p. 8. de l’Homme
D’hertefelt M., Les
AREDETWA : Association
34
clans du Rwanda ancien,
pour leTervuren, M.R.A.C, 1971. ; Chretien,
Relèvement
J.-P., L’Afrique des grands lacs. Deux mille ans d’Histoire, Paris, Aubier, 2000.
Démocratique des Batwa
60
v
Imbonerahamwe ya 2: Urutonde
ACRONYMS ndagabihe rw’Ibimanuka
AND ABBREVIATIONS
mu Rwanda35___________________________________

Raporo ya Kagame A. Pagès A. Delmas L.


A.A. : Archives Africaines
Guverinoma (1943,1959) (1933) (1950)
A.G. : Assemblée Générale
(1926:54) A.Albert,
ABAKI : Alliance des Bakiga
1933
ABESC : Association des Bahutu EvoluantNkuba pour la
1 Nkuba Randa
Suppression des Castes (Shyerezo)
ACR : Association des Cultivateurs du Sabizeze
Rwanda
2 Kigwa Muntu
ADP : Alliance Démocratique des Peuples (= Kigwa)
Muntu
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Mututsi (Umuhungu
Réconciliation Nationale
3 Nyampundu wa
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
(sic) Sabizeze na
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Nyampundu)
4 KimanukaLibération du Congo-Zaïre Kazi Kimanuka
AGOA
5 Kijuru
: African Growth and Opportunity
Nkuba
Act
Kijuru
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
6 Kobo Kigwa Kobo
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
7 Merano Kimanuka Merano
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
8 Randa Rwandaise Kijuru Randa
9
ALIR Muntu : Armée de Libération duKobo Rwanda Gisa
AM/AP
10 Kazi : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Kizira Kizira
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Gihanga I
11 Gisa Gihanga Kazi
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Ngomijana
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
35 Droits
Nkurikiyimfura J.-N., de l’Homme
Un modèle d’exploitation des généalogies accompagné de ré-
ÀH[LRQVXUOHVFKURQRORJLHVpWDEOLHVjSDUWLUGHODJpQpDORJLHG\QDVWLTXHGX5ZDQGD,
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Mémoire de D.E.A., Université de Paris I, 1982-1983, p. 7.
Démocratique des Batwa
61
v
12 MusindiACRONYMS AND ABBREVIATIONS
Kanyarwanda I Gihanga,
se wa /
___________________________________
(Umuryango Gihanga
n’umugore :
w’Abenengwe) 1) Nyamususa
A.A. : Archives Africaines (umukobwa
wa Jeni) :
A.G. : Assemblée Générale - Sabugabo
ABAKI : Alliance des Bakiga (Abashambo)
ABESC : Association des Bahutu Evoluant- pourMugondola
(Abahondogo)
Suppression des Castes -
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Kanyarwanda
(Abanyiginya)
ADP : Alliance Démocratique des Peuples - Nyirarucyaba
ADR : Alliance pour la Démocratie et la (Abacyaba)
Réconciliation Nationale 2)
Nyirampigiye
AEC : Agglomeration Extra-Coutumièresnyina wa
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Rutsobe
(Abatsobe)
Libération du Congo-Zaïre
3) Nyirampi-
AGOA : African Growth and Opportunity rangweAct :
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP - Gafomo
(bita Gashubi)
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre 4) Nyangobero
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Kisila Nyamigezi Yuhi I Musindi Kanya-
Rwandaise
(Umuryango
ALIR
13 : Armée de Libération durwanda
Rwanda
w’Abazigaba)
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR Gihanga : (+
Association des Moniteurs
Rumeza du Rwanda
Musindi
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Nyamususa)
ANT - Kanyarwanda
: Assemblée Nationale de Transition
- Mugondo (Transitional National Assembly)
14
APADEC- Kanyandorwa
: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR (+ Nyila-
: Armée Patriotique Rwandaise
mpingiye)
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
- Rutsobe
Rwandais
15 Kanyarwanda Nyarume Rumeza
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
16 Musindi Rukuge Nyarume
APROSOMA
17 Rumeza
: Association pour la Promotion
Rubanda Rukuge
Sociale de la
Masse Ndahiro I
18 Nyarume Rubanda
ARD : AllianceRuyange
pour le Renforcement de la
N d o b a
19 Lukuge Démocratie Ndoba
(sic)
ARDHO
20 Rubanda : Association RwandaiseSamembe
Samembe pour la Défense des
Droits de l’Homme I
Nsoro
21 Ndoba Nsoro
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Samukondo
Démocratique des Batwa
62
v
Ukurikije imbonerahamwe
ACRONYMS ANDiri hejuru,
ABBREVIATIONS abakurambere
b’Abanyarwanda bakurikiranye mu buryo
___________________________________ bw’ihererekanya
ry’ibihe, nyamara urwo rutonde rutegurwa uko abanditsi
babyumva.
A.A. Ibi: bikaba
Archivesbyaba biterwa n’uko amakuru bashingiraho
Africaines
aba aturutse mu nkuru babwiwe n’abaturage, inkuru zishobora
A.G. : Assemblée Générale
kurangwa n’inyongera, kwibagirwa cyangwa n’inyuranya
ABAKI
rishingiye ku: Alliance des Bakigayuko muri ibyo bitekerezo
ntara. Hiyongeraho
ABESC
by’inkomoko, :ibyiza
Association
n’imyatodes Bahutuintwari
byitirirwa Evoluant pour
ebyiri la u
zahanze
Rwanda bigenda Suppression des Castes
bigaruka nk’ibiranga akamaro k’uwo mwami :
ACR uba mu
Kigwa, : Association
ijuru, ukorades Cultivateurs
ibitangaza; du Rwanda
Gihanga, uba ku isi,
wigarurira
ADP impugu. IbyoDémocratique
: Alliance bikaba ibimenyetso by’abantu bamwe
des Peuples
urebye,
ADR bo soko
: Alliance pour la Démocratie ety’ubuhangange,
yo gutunga no gutunganirwa, la
yo kororoka, yoRéconciliation
kweza no gutsinda intambara.
Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Imigani y’inkomoko ishamikira cyane ku nkingi z’ibihe n’ahantu
AFDL ukubaho
habera : Alliance des Forces
k’u Rwanda. Démocratiques
Ifasha mu gusobanura nopour la
gutegura
Libération
ingamba z’ubutegetsi; du Congo-Zaïre
ituma habaho gukomeza kw’ibikorwa,
AGOA
JXVREDQXUD : African
DKR Growth
DEDQWX EDWX\Hand Opportunity
Q·XEXEDVKD Act .LJZD
EDKDÀWH
$,'6
na $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Gihanga bagaragara nk’abakurambere b’umuryango mugari
w’abami
AIMO b’Abanyiginya uko bagiye
: Affaires Indigènes et bahererekanya
Main-d’oeuvre ubutegetsi
hagati
AJER ya se :n’umwana
Associationwe denubwo rimweEstudiantine
la Jeunesse na rimwe atari ko
byahoraga bigenda. Muri iyo migani, Gihanga agaragara
Rwandaise
nk’umwana wa Kazi, wari umucuzi, ko na we yaje gutora uwo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
mwuga akanongeraho ububaji no gukana impu. Gihanga afatwa
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
QN·XPXQWXZDULXÀWHLPSDQR]RJXWXQJDQ\DLVDQ]XUDPXFRQR
AMR
guhanga : Association
ibihugu. des Moniteurs
Ubwo Gihanga du Rwanda
yarambagiraga u Rwanda na
AMUR mu mpugu
zimwe : Association des
zirukikije, Musulmans
yabaye umugenziauukomeye
Rwandacyane
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Z·LJLWLQ\LURNXEXU\RLF\XEDKLUR\DULDÀWHF\DULJLKDJLMHNXJLUD
ngo igihugu agezemo kimuyoboke,
(Transitional ubundi
National akigabire umwe mu
Assembly)
bahungu
APADEC be: rimwe wamusangaga mu Nduga
: Association du Parti Démocrate kwaChrétien
Mashira, mu
Bukunzi yaje kuba igihugu cy’abami b’Abavubyi, mu Burundi
APR : Armée Patriotique Rwandaise
mu magepfo y’u Rwanda kwa Rugamba, mu Bunyabungo no mu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Buhanga ku mwami w’Abasinga Jeni rya Rurenge, umukobwa
we NyamususaRwandais
akaba yaraje no kurongorwa na Gihanga.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMAiyo
Dukurikije : Association pour laku
migani nanone, Promotion
butegetsiSociale de la
bwa Gihanga,
igihugu cyaragutse
Massecyane kubera kwigarurira izindi mpugu zari
zigikikije.
ARD Uhereye
: AllianceMubari
mu pour leahafatwa nk’ingobyi
Renforcement de y’u
la Rwanda,
Gihanga yatunganije ibihugu
Démocratie byari bihakikije, ubundi agirana
amasezerano n’ibindi ashingiye ku gushyingirana n’abami babyo.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Ni uko yagiranye amasezerano n’umwami w’Umusinga Jeni,
uyu amwigishije Droits de l’Homme
ibyerekeye inzira z’ubwiru, anamuraga ingoma
AREDETWA : Association pour
ye y’ingabe ari yo Rwoga kuko nta le Relèvement
muzungura w’umuhungu
Démocratique des Batwa
63
v
\DUL DÀWH *LKDQJD
ACRONYMSQL ZH ZDKDQ]H X 5ZDQGD QD ZH DUXUDJD
AND ABBREVIATIONS
abahungu be ___________________________________
ari bo: Gahutu, Gatwa na Gatutsi. Mu bitekerezo
bimwe, bavuga ko Gihanga ari we wabyaye Kanyarwanda, ari
na
A.A.we yaraze: u Rwanda.
Archives Kanyarwanda na we nyuma abyara
Africaines
abahungu batatu bavuzwe hejuru. Ibitekerezo byo muri rubanda
A.G. : Assemblée Générale
byerekana ibimenyetso bibiri bisobanura uburyo ari Gihanga
ABAKI u Rwanda.
wahanze : Alliance des
Ibyo Bakiga ni ibi: Ingoma (y’ubwami)
bimenyetso
ABESC Ni yo: Association
n’inka. mpamvu bavuga des Bahutu Evoluant
ngo Gihanga pour lainka
cyahanze
n’ingoma. Ubundi Suppression
bakamuhimba des Castes
Ngomijana. Ndetse mu bindi
36

ACR
bitekerezo : Association
batanga des byisumbuyeho,
ibisobanuro Cultivateurs dunko
Rwanda
kwerekana
uko
ADPu Rwanda rwagutse.Démocratique des Peuples
: Alliance 37

ADR : Alliance pour la Démocratie et la


Mu rwego rwo guhamya ukuri
Réconciliation kw’ibyavugwagwa n’ibyo
Nationale
bitekerezo ku miturirwe y’u Rwanda, hatanzwe ibisobanuro
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bindi kuri Gihanga. Twavuga nko kuvuga zimwe mu ngo ze
AFDL
\DUL DÀWH QNRAlliance
: des Forces
PXUL %XKDQJD PXDémocratiques
ELURPHWHUR ELNHpour la
XWXUXWVH
ahahoze hazwiLibération
ku izina ryaduRuhengeri,
Congo-Zaïre ahantu hari ishyamba
AGOA
KDÀ \·XPXJH]L: African Growth and
ZD 0XNXQJZD QNR Opportunity Act.LEDUL NX
PXUL VKHIHUL \D
$,'6
Kangoma. Ibyo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
binavugwa ahahoze ari misiyoni ya Rurindo, aho
EDKDP\DNR*LKDQJD\DULDÀWHXUXJRNXPXVR]LZD5XKDQJD
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Ahandi
AJER havugwa ko hari urugo
: Association de larwa Gihanga
Jeunesse ni i Nyamirembe ya
Estudiantine
Humure mu Mutara. Amateka atanditse y’u Rwanda anatubwira
Rwandaise
abagore n’abana be, ari bo38:
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
- Nyamususa, umukobwa wa Jeni ya Rurenge, umwami
AM/APw’Abasinga.
: Arrêté ministériel/
Uyu ni we nyinaArrêté
w’abamiprésidentiel
barimo Sabugabo,
AMR se wa :Mushambo
Association des Moniteurs
wahanze du Rwanda
ingoma y’Abashambo;
AMUR : Association
- Nyirampigiye des Musulmans
(umuvandimwe au Rwanda ariko
wa Nyamususa,
ANT bikaba: bishoboka
Assembléeahubwo
Nationale de Transition
ko yaba yari umuja we), akaba
nyina wa Rutsobe, sekuru
(Transitional w’Abatsobe;
National Assembly)
APADEC- Nyirampirangwe, ni nyina wa Gafomo,
: Association du Parti Démocrate wahimbwe Gashubi
Chrétien
ZDNDQ]HLPÀ]L5XWHQGHULQN·XNRELYXJZDPXPLJDQL
APR : Armée Patriotique Rwandaise
- Mugondo, akaba ari we se wa Gahondogo, wahanze
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ingoma y’Abahondogo, bategekaga Bugesera;
- GahimaRwandais
wari muto mu bahungu ba Gihanga, ari
APROCOMIN:
na we wamusimbuyedes
Association kuCommerçants Indigènes
Ngoma y’u Rwanda. Ni we
APROSOMA : Association
mukurambere pour la Promotion
w’Abasindi Sociale de la mu
bahimba Abanyiginya
izina ry’ubwami
Masse 39.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
36
Kayishema J.-M., 2005, art.cit, p. 49.
Démocratie
37
IRDP, 2006, op.cit., p. 8 na Nyagahene A., 1997..
ARDHO
38 : Association
Delmas L., Généalogie de la noblesseRwandaise pour la
du Rwanda, Kabgayi, Défense
Vicariat desdu
apostolique
Rwanda, 1950, p.11.Droits de l’Homme
Delmas L., Généalogie
AREDETWA
39
de la noblesse
: Association du Rwanda,
pour Kabgayi, Vicariat apostolique du
le Relèvement
Rwanda, 1950, p.11.
Démocratique des Batwa
64
v
Hanyuma kandi amateka AND
ACRONYMS atanditse avuga ahantu Gihanga
ABBREVIATIONS
yahambwe, haba ari Nyamirembe ya Gishubi mu ntara ya
___________________________________
Nyanza.
A.A. : Archives Africaines
Ibi bitekerezo n’imigani byose byerekeye iturwa ry’u Rwanda
A.G. : Assemblée Générale
ni ibihangano byakozwe bitandikwa, bihuza ireme ry’uburyo
ABAKI
bw’imibereho : rusange
Alliance des Bakiga bw’u Rwanda rwa kera.
n’ubuyobozi
ABESC ko bitahinduka
Kuvuga : Association des Bahutu
kwaba Evoluant
ari uguca umugani.pour la
Ikibabaje
nuko ibikubiyemoSuppression
byafashwedes Casteskw’ibikorwa byabayeho
nk’ukuri
ACR Bimwe: Association
koko. des Cultivateurs
muri ibyo bitekerezo dubyakoreshejwe
n’imigani Rwanda
n’abanyamateka
ADP n’abanyaporitiki
: Alliance Démocratiqueku des
nyungu
Peupleszabo, maze
EDVKDNDLELVREDQXURELÀWHLNHUHNH]RF\·DPRNRJXVD
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Urugero rwivugira ni urwa Maniragaba Baributsa40 wabeshyuje
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ubuvandimwe bwaranze kuva kera abavandimwe batatu
AFDL :
b’Abanyarwanda: Alliance des Forces
Abahutu, Démocratiques
Abatutsi n’Abatwa. pour la
Yateruye
igitekerezo ke Libération du mugani
ashingiye ku Congo-Zaïre
w’abahungu ba Gihanga
AGOA wanditswe
nk’uko : African
na Growth and Opportunity
Myr Bigirumwami. Act utangira
Umugani
$,'6 ko Gihanga
uvuga $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
atari yamenya ibihe by’ihinga n’ibihingwa
biberanye
AIMO na byo. Kubera ibyo bahingaga
: Affaires Indigènes uko babonye, bityo
et Main-d’oeuvre
rimwe
AJER imyaka: ikera ubundide
Association ikarumba. Igitondo
la Jeunesse kimwe Gihanga
Estudiantine
atuma abahungu Gahutu na Gatutsi kwa Kibariro kugira ngo
Rwandaise
bamubaze ibihe by’ihinga binogeye buri gihingwa.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
Abo bavandimwe : Arrêté
babiriministériel/
baragiye bagera Arrêté kwaprésidentiel
Kibariro. Bahageze
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
*DKXWXDUDYXQ\LVKDDVDEDNREDPXEZLULUD.LEDULURNRDPXÀWL\H
AMUR
ubutumwa : Association
buturutse kuri des Musulmans
Gihanga. Kibariroauamutumaho
Rwanda ko
ANT kuza kumureba
yaza : Assemblée mbere Nationale
yuko bucya.de Transition
Abavandimwe bajya
kuryama, ariko(Transitional
Gahutu aza kugira Nationalikibazo cyo kuruka. Gatutsi
Assembly)
abibonye
APADEC arimuka ajya kuryama
: Association du Parti Démocratemu nzu ya kambere,
Chrétien aho
Kibariro yari aryamye. Kibariro akangutse abaza umugore we
APR : Armée Patriotique Rwandaise
impamvu abahungu ba Gihanga bataje kumubaza amakuru
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
yerekeye ibihe by’ihinga. Avuga ko nibakererwa atari bubakire
Rwandais Nyuma y’ibyo, Kibariro akomeza
cyangwa se ababeshya.
APROCOMIN:
kuganiriza Association
umugore des Commerçants
we amubwira ibihe by’ihinga.Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Gatutsi wari uryamyeMasse muri iyo nzu amaze kubita mu gutwi,
yisubirira
ARD mu nzu barimo
: Alliance pourwe le
n’umuvandimwe
Renforcementwe. de laMu gitondo,
Gahutu arabyuka, asanga
Démocratie Kibariro, uyu amubwira ibinyoma
ARDHO
40 : Association Rwandaise pour la Défense des
0DQLUDJDED%DULEXWVD©/HP\WKHGHV¿OVGH*LKDQJDRXO¶KLVWRLUHG¶XQHIUDWHUQLWp
toujours manquée », Droits de l’Homme
in Bangamwabo F.-X. et al., Les relations interethniques au
5ZDQGD j OD OXPLqUH GH O¶DJUHVVLRQ
AREDETWA : Association pour le Relèvement G¶2FWREUH  Genèse, soubassements et
perspectives, Ruhengeri, EUR, 1991, pp. 61-119.
Démocratique des Batwa
65
v
gusa gusa. Buri gihe iyo Gahutu
ACRONYMS ANDyabazaga Kibariro ibisobanuro,
ABBREVIATIONS
ko “avugisha gusa abanyabwenge”.
yamusubizaga___________________________________

Nyuma
A.A. y’ibyo:baratashye, Gihanga ababonye arishima, ababaza
Archives Africaines
ibisubizo by’icyari cyabajyanye. Gahutu asubiza ko Kibariro
A.G. : Assemblée Générale
yamuhaye ibisubizo bitari byiza, kuko yavugaga vuba ku buryo
ABAKI
atashoboraga : kumukurikira.
Alliance des Bakiga
Ibyo birakaza Gihanga kubona
ABESC : Association des
Gahutu, wari mukuru kuri Gatutsi, Bahutu Evoluant
adashobora kumuhapour la
igisubizo
Suppression
kiza. Ni bwo Gatutsi ashyizedes Castes
se ku ruhande, amubwira byose
ACR
byerekeye : Association
ibihe des Cultivateurs
by’ihinga n’imyitwarire du Rwanda
mibi yaranze Gahutu mu
rugendo
ADP rwabo. Gihanga
: Alliance ategeka Gatutsi
Démocratique deskwica Gahutu ariko
Peuples
Gatutsi
ADR aramuhakanira.
: Alliance pour la Démocratie et la Gahutu ko
Ni bwo Gihanga yabwiye
atazaba umukuru w’umuyobozi Nationale
Réconciliation nk’uko byari biteganijwe, ahubwo
ko agiye kuyoborwa na Gatutsi. Kuva ubwo Gahutu akarara
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
adasinziriye, maze Gihanga amutegeka kuba umurinzi wa Gatutsi
mu ijoro, kandiAlliance
AFDL : ko azaba des Forces Démocratiques
umugaragu we akajya ahabwapour
amatala yo
kunywa. Gatutsi Libération du Congo-Zaïre
nubwo azatakaza inka ariko hari izindi nyinshi
AGOA ku buryo
zizavuka : African Growth
zizororoka and
kuko Opportunity
yazirazwe. Actbyerekeye
Naho ku
$,'6 azakora
Gatwa, $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
nk’uheka Gatutsi.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Iki
AJERgitekerezo,: kimwe n’ibindi
Association twerekanye
de la Jeunesse mbere, byasobanuwe
Estudiantine
na Maniragaba Baributsa harebwa gusa amoko. Kuri Maniragaba
Rwandaise
Baributsa ibi bitekerezo bigamije kwerekana ko Umututsi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
asumbye cyane Umuhutu ashingiye ku nkomoko ye yo mu ijuru,
AM/AP
ku bwenge bwe : Arrêté ministériel/
n’izindi Arrêté présidentiel
mpano ze zitandukanye cyane n’inenge
AMR
z’Umuhutu : Association
n’Umutwa des Moniteurs
zisobanuye du Rwanda
urwego rwabo rwo hasi mu
AMUR
mibereho. : Association
Baributsa yateye des
reroMusulmans au wahakanye
mu rya Delmas Rwanda ko
Ibimanuka
ANT : Assemblée
bikomoka Nationale de Transition
mu ijuru.
(Transitional National Assembly)
Kuri
APADECwe, Ibimanuka babayehodu
: Association mu gihe Démocrate
Parti kimwe n’Abasita, abami ba
Chrétien
mbere bakomoka kuri Hamu bayoboye u Bunyoro, bwari intara
APR : Armée Patriotique Rwandaise
\·LJLKXJXF\DNHUDF\D.LWDUD$YXJDQH]DNRQWDVDQREDÀWDQ\H
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
n’Abasita, ariko ko na bo bakomoka kuri Hamu nka bo. Hanyuma
yerekana inziraRwandais
Ibimanuka baciye kugira ngo bagere mu Rwanda:
APROCOMIN:
“Mu gihe Abasita Association des Commerçants
baturaga i Bunyoro; Indigènes
bakomeje urugendo rwabo
APROSOMA
berekeza : Association
mu magepfo, bacapour
muri la Promotion
Nkole Sociale
na Mpororo, de layuko
mbere
bagera mu Rwanda,Massemu karere ka Mutara…Nubwo uyu mugani
uvuga
ARD gusa abantu batatu
: Alliance pourarileboRenforcement
Sabizeze, Mututsi
de lana mushiki
wabo Mpundu, Démocratie
ntabwo bari bonyine bo muri ubwo bwoko; kandi
nta shiti bari kumwe n’abagaragu babo b’Abahutu babafashaga
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
kuragira no kurongora amashyo yabo”41.
Droits de l’Homme
Delmas L., Généalogie
AREDETWA
41
de la noblesse
: Association du Rwanda,
pour Kabgayi, Vicariat apostolique
le Relèvement
du Rwanda, 1950, p.8.
Démocratique des Batwa
66
v
Aba bashakashatsi
ACRONYMSbombi AND
bahakanye inkomoko yo mu ijuru
ABBREVIATIONS
y’umukurambere w’Abanyarwanda. Kuri bo iyi migani yose
___________________________________
yahimbwe kugira ngo herekanwe ko Abanyarwanda basangiye
inkomoko.
A.A. Ariko si byo kuko
: Archives bene iyo migani (ibitekerezo) biboneka
Africaines
mu nkuru, ku isi yose, abantu bagenda bahererekanya. Iyo
A.G. : Assemblée Générale
migani n’ibitekerezo bigira akamaro nk’ak’igihango k’imibereho
ABAKI cya poritiki,
myiza, : Alliance des Bakiga
mbese ni itegeko nshinga ritanditse, ryo
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
PXVLQJLZ·XEXWHJHWVLEXÀWHLPL]L\HPHZHPXEXU\RQ\HPYXJR
Suppression des Castes
ACR
Ibitekerezo : Association
by’inkomoko des Cultivateurs
ubundi byagombaga du Rwanda
kuba umuzi wa
kera
ADP w’u Rwanda n’ubumwe
: Alliance bwa poritiki
Démocratique des busumbye
Peuples urusobe
rw’intara,
ADR amoko n’umubano hagati y’abantu,
: Alliance pour la Démocratie et la byakoreshejwe
mu kwerekanaRéconciliation
itandukaniro hagati y’Abanyarwanda. Byagiye
Nationale
bihindurwa, bikemezwa mu byiciro byinshi, bikuzuzwa mbere
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
yo kongera gusomwa bisesengurwa n’abanyamahanga no
AFDL :
gukoreshwa muriAlliance desy’imbere
poritiki Forces Démocratiques pourkandi
mu gihugu. Ikindi la
kigaragara nukoLibération
umuryangodu Congo-Zaïre
nyarwanda wa kera utari uzi
AGOA
ibyerekeye : African Growth
ibitekerezo and Opportunity
by’iyimuka Act
ry’abantu byashimangiwe
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
n’Abanyaburayi ba mbere bageze muri Afurika. Ibyo bitekerezo
ni
AIMObyo byashyigikiwe kandi byamamazwa
: Affaires Indigènes na bamwe mu
et Main-d’oeuvre
benegihugu.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
2.2.2 Ibitekerezo bigezweho ku iturwa ry’u Rwanda:
ALIR
ibikubiyemo :n’uko
Armée de Libération du Rwanda
bikoreshwa
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
,NLED]R
AMR F\·XNR X 5ZDQGD des
: Association UZDJL\H UXWXUZD
Moniteurs du QL LNLED]R JLÀWH
Rwanda
intera
AMUR ndende: Association
muri poritikides
n’ingengabitekerezo.
Musulmans au Rwanda Ibyanditswe
n’abamisiyoneri
ANT : Assemblée Nationale de Transition Rwanda
n’abakoroni banditse ku mateka y’u
babikoze baranganjwe imbere n’ingengabitekerezo ironda
(Transitional National Assembly)
amoko n’ibitekerezo byo gukwirakwira isi byashyizwe imbere
APADEC
cyane : Association
mu mpera du cya
z’ikinyejana Parti19Démocrate Chrétienz’icya
no mu ntangiriro
APRIcyaje kubabaza
20. : Armée Patriotique Rwandaisebivangura amoko
nuko ibyo bitekerezo
APROBAMIamacakubiri
bikanazana : Association desgusakazwa
byaje Partis Monarchistes
hirya no hino n’inzego
Rwandais
z’itangazamakuru bikanashyigikirwa n’abanyabwenge bamwe42
QGHWVHQ·DEDÀWHLQVKLQJDQR]DSRULWLNL
APROCOMIN: Association des Commerçants 43
. Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Icyo kerekezo cyahawe ikirari n’abahanga mu bumenyi
Masse
bw’imibereho n’imico y’abantu baminuje mu gutandukanya
ARD
amatsinda y’abantu,: Alliancebarayasumbanyishanya,
pour le Renforcement de la
banemeza ko
adakomoka hamwe; Démocratie
ayo matsinda ni yo yaje kwitwa “amoko” ya
ARDHO
42
Kagame A., 1972,: Association
op.cit. pp. 19-70 Rwandaise pour la Défense des
43
Kabwete MulindaDroits de l’Homme
C., «La généalogie de l’idée du peuplement du Rwanda : Consi-
dérations sur l’autochtonie
AREDETWA : Association pour des Rwandais », inleCahiers du Centre de Gestion des
Relèvement
&RQÀLFWV, no 5, 2002, pp. 49-70.
Démocratique des Batwa
67
v
ba Bantu, ba ACRONYMS
Hamite cyangwaANDbaABBREVIATIONS
Nilotika. Ni muri urwo rwego,
bemeje ko u Rwanda rwatuwe n’abimukira bagiye baza mu bihe
___________________________________
bitandukanye. Bityo amateka y’u Rwanda yose agira umuzi mu
iyimuka
A.A. ry’”ubwoko” bwaje
: Archives bwigarurira ubwo busanze kubera
Africaines
bwari bubusumbije ubushobozi. Habanje Abahutu bigaruriye
A.G. : Assemblée Générale
Abatwa babahigikira mu ishyamba, hanyuma haza Abatutsi bo
ABAKI ayo:matsinda
bategetse Alliance yandi
des Bakiga
baje basanga.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Ikindi gikomeye Suppression des Castes
kandi kibabaje nuko abanyaporitiki benshi
ACR
babibonyemo : inzira
Association des Cultivateurs
yo gushimangira du y’amacakubiri
poritiki Rwanda
n’ivangura
ADP byushirije
: Alliancekuri jenoside. Ikindi
Démocratique kandi
des ni ugusobanura
Peuples
amateka
ADR y’umuryango
: Alliance pour la Démocratie et labishyigikirwa
nyarwanda byagiye
n’itangazamakuru mpuzamahanga.
Réconciliation Gusobanura rero imiturirwe
Nationale
y’u Rwanda byari bishamikiye cyanecyane ku ngingo zerekeye
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
indimi kurusha gushingira ku bimenyetso by’ibisigaratongo
AFDL :
cyangwa ubumenyi Alliance des Forces
bw’imibereho Démocratiques pour la
y’abantu.
Libération du Congo-Zaïre
a. Ingingo zishingiye
AGOA : African ku ndimiand Opportunity Act
Growth
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Mu mpera z’ikinyejana cya 19 no mu ntangiriro z’icya 20,
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
benshi mu bahanga mu ndimi bibwiraga yuko abantu bahuriye
AJER
ku : Association
kuvuga ururimi de la Jeunesse
rwa bantu, Estudiantine
ururimi rwandikwa bahereye
Rwandaise
ku magambo batiye mu zindi ndimi nshya, basangiye kubaho,
ALIR ubuhinzi,
bakora : Armée de Libération
ubworozi bari bazidu n’ubucuzi.
Rwanda Iyo myuga
AM/AP
yamenyekanye : Arrêté
cyane ministériel/
ku mugabane Arrêté présidentiel
wa Aziya ikaba yarageze
muri
AMR Afurika yo munsi y’ubutayu bwa Sahara
: Association des Moniteurs du Rwandaizanywe n’abantu
bakomoka
AMUR kuri Hamu. Abo
: Association desbakomoka
Musulmans kuriauHamu
Rwanda bakaba
EDUDIDWZDJDQN·DELUDEXUDDULNREDULEDÀWHXEZHQJHEXVXPE\H
ANT : Assemblée Nationale de Transition
ubw’abandi, bakaba ari bo bazanye iterambere muri ako gace
ka Afurika.
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR gice cya: Armée
Mu kabiri Patriotique
k’ikinyejana Rwandaise
cya 20, ingengabitekerezo
ishingiye
APROBAMI : Association des Partisyaje
ku bakomoka kuri Hamu gusimbuzwa iyiswe
Monarchistes
ko ishingiye ku Bantu. Itsinda rya Bantu riba ipfundo ryo
Rwandais
gusobanura
APROCOMIN: Association des zose
ingengabitekerezo n’amatekaIndigènes
Commerçants y’u Rwanda.
Mu rwego rwo kurushaho gusobanura ku buryo bwa gihanga,
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
abahanga benshi mu ndimi bakoresheje amagambo yo mu ndimi
za bantu kugira Masse
ngo basobanure ibikorwa byerekeye ubuhinzi,
ARD
ubworozi : AllianceGukora
n’ubucuzi. pour lebatyo
Renforcement de la cyangwa
bimye agaciro
biyibagiza abandiDémocratie
Bantu batavuga indimi za bantu bari bari mu
ARDHO mbere
Rwanda : Association
yuko abavuga Rwandaise pour
indimi bantu la Défense
bagera des
mu gihugu.
Droits de l’Homme
Biragaragara ko hagendewe cyane ku bisobanuro byaturukaga
AREDETWA : Association pour le Relèvement
mu mahanga kandi bashishikarira cyane gushimangira
Démocratique des Batwa
68
v
inkomoko y’abantu n’uko bagiye
ACRONYMS AND bimukira mu gihugu. Iby’uko
ABBREVIATIONS
muri aka karere hamye hatuwe kuva kera nk’uko
___________________________________byerekanwe mu
gice cya mbere k’iyi nyandiko byarirengagijwe . Birakwiye rero
44

ko hatekerezwa
A.A. uburyo bwo
: Archives gukoresha impurirane z’ubumenyi
Africaines
butandukanye mu rwego rwo gusobanura imiturirwe y’u Rwanda
A.G. : Assemblée Générale
n’uko ibikorwa ndangamuco byagiye byigaragaza. Ibyo bikaba
ABAKI
bituma ingingo: Alliance des imiturirwe
zisobanura Bakiga y’u Rwanda n’iy’akarere
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
k’ibiyaga bigari muri rusange zikwiye gusubirwamo.
Suppression des Castes
ACR
Mu kinyejana :gishize Association des Cultivateurs
cya makumyabiri, du Rwanda
inzira nyinshi z’intekerezo
zaratanzwe kuri
ADP iyi ngingo
: Alliance y’imiturire.des
Démocratique Ni Peuples
byo dusanga mu
nshamake
ADR iri mu ngingo enye nk’uko
: Alliance pour la Démocratie et labyakurikiranye:
Réconciliation Nationale
Ikiciro cya mbere kiri ahagana mu mpera z’ikinyejana cya 19
AEC
no mu ntangiriro : Agglomeration
z’icya 20, niExtra-Coutumières
ukuvuga ahagana hagati ya ±
AFDL : Alliance
1863 na 1924, gifatiye ku desbitekerezo
Forces Démocratiques
byemeza ko abaturage pour laba
Afurika baba Libérationbakomoka muri du Congo-Zaïre
Aziya45. Abatwa n’Ababoshima
AGOA
cyangwa aba :Sani, African Growth and
babimburiye abandiOpportunity
gutura, babanje Act gutura
mu
$,'6 ishyamba no mu bweya. Izo ntekerezo
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP zibanze cyanecyane
ku myimukire: Affaires
AIMO ibiri: abiswe aba Hamite
Indigènes n’aba Bantu. Nyamara
et Main-d’oeuvre
itandukaniro hagati y’aba Hamite n’aba Bantu ntabwo
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
ryagaragaraga neza muri icyo gihe. John Speke we yabonaga
aba Hamite ari Rwandaise
bamwe n’aba Bantu ahubwo batandukanye
ALIR
n’Abatwa (pygmées) : Armée 46 de Libération du Rwanda
. Ahubwo ubwo yageraga muri Etiyopiya,
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
\DYX]HNR$EDWXWVLEDÀWDQ\HLVDQRQ·DERUR]LE·$EDJDOD
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Abahanga
AMUR bamwe basanga aba
: Association Bantu ari itsinda
des Musulmans rikomoka ku
au Rwanda
kwivanga kw’Abatwa n’aba Hamite, mu gihe abandi bemeza ko
ANT : Assemblée Nationale de Transition
ari ubwoko butandukanye n’ubw’aba Hamite.47 Ni muri icyo
kerekezo, Von (Transitional
Götzen yavugaga National Assembly)
ko Abatutsi ari Abahamite
APADEC : Association du
bategeka Abahutu. Uko gutegeka Abahutu bikaba Parti Démocrate Chrétien
bikomoka
APRPXJDQL ZD
NX : Armée
+DPXPatriotique
QD ZR XÀWHRwandaise
LVRNR PX JXVREDQXUD QDEL
APROBAMImuri
ibyanditse : Association
Bibiriya, aho des bavuga
Partis Monarchistes
ko amoko aturuka ku
ngaruka z’umuvumo Rwandais w’umwe mu bana ba Nowa, witwaga Shamu,
uyu bakavuga ko
APROCOMIN: ari we mukurambere
Association des Commerçants w’abiraburaIndigènesbagenewe
kuba abagaragu b’abavandimwe ba Shamu ari bo Semu na
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
<DIHWL$NDUHUHN·LEL\DJDELJDULE\D$IXULNDNDNDEDJDÀWHXUXKDUH
Masse
ARD
44
Kanimba Misago C., «Peuplement
: Alliance ancien
pour du Rwanda : à la lumière
le Renforcement de la de récentes
recherches », in &DKLHUVGX&HQWUHGHJHVWLRQGHVFRQÀLWV, no 7, 2003, pp. 47-81.
Démocratie
45
Lepsius, R., Nubische Grammatik. Einleitung über die Völker und Sprachen Afrika’s,
ARDHO : Association Rwandaise
Berlin, 1880; Van Oordt J.-F., 2ULJLQRIWKH%DQWX, pour
Cape Town,,la1907,
Défense desF.,
p. 5; Müller
Allgmeine Ethnographie,Droits de Alfred
Vienne, l’HommeHölder, 1879.
46
Cornevin R., Histoire
AREDETWA : Association pour de l’Afrique, Tomele II, Paris, Payot, 1966, p. 152.
Relèvement
47
Johnston H.-H., “The origin of the Bantu”, in Journal of African Society, 6, 1907, p. 335.
Démocratique des Batwa
69
v
runini rero mu iyandikwa ry’amateka
ACRONYMS y’ikwirakwira ry’abavuga
AND ABBREVIATIONS
indimi za bantu48
(nk’uko byerekanwa ku ikarita no 3 ikurikira):
___________________________________
Ikarita
A.A. ya 3: Inkomoko
: Archives n’inzira z’imyimukire y’indimi
Africaines
zegereye iza bantu n’indimi za bantu
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Bivugwa
AMUR ko :ikwirakwira
Associationryabo ryaba ryaratangiye
des Musulmans au Rwanda ahagana
mu kinyejana cya 2 mbere y’ivuka rya Yezu. Bitwaje intwaro
ANT : Assemblée Nationale de Transition
n’umutungo uhagije, bayobowe n’ibikomerezwa bikomoka kuri
(Transitional
Hamu, bagiye bigarurira National
impugu Assembly)
zari zituwe n’abaturage bake
APADEC
b’abasangwabutaka.: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI
Ikiciro : Association
cya kabiri, gihera mu des mpera
Partis Monarchistes
z’imyaka 25 ya mbere
y’ikinyejana cya 20 kugeza mu mpera z’intambara ya kabiri
Rwandais
y’isi, cyaranzweAssociation
APROCOMIN: no kwibaza des ku ishingiro
Commerçantsry’iyimuka ry’abantu
Indigènes
baturutse hanze y’Afurika. Guhera ahagana mu myaka ya
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
1920, ivumbura ry’ibice by’imibiri y’abantu bakurambere
Masse
(australopithèques), cyanecyane mu gice cy’Afurika y’Epfo49
ARD
byatumye : Alliance
abantu batangirapour le Renforcement
kutemera de la
ibitekerezo byashyigikiraga
ko Abanyafurika Démocratie
bakomoka hanze y’uwo mugabane.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
48
Johnston H.-H., A Droits de l’Homme
Comparative Study of the Bantu and Semi-Bantu languages, Ox-
ford, 1919-22, p.28.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
49
Coles M., The Prehistory of East Africa, New York, MC Million, 1963.
Démocratique des Batwa
70
v
Nyamara ariko nubwo ibyo
ACRONYMS ANDbyatangiye kugibwaho impaka,
ABBREVIATIONS
ntabwo byabujije ibyo bitekerezo by’iyimuka gukomeza kugira
___________________________________
uruhare runini mu iyandikwa ry’amateka. Gusa hatekerejwe
cyane ku buryo iryo yimuka ryagiye rigenda, inzira zacibwaga
A.A. : Archives Africaines
n’amatariki byabereyeho imbere ku mugabane w’Afurika. Ni
A.G. urwo rwego,
muri : Assemblée Générale
amateka y’imiturirwe y’akarere k’ibiyaga
ABAKI : Alliance des Bakiga
bigari yashyizwe mu bice bitatu. Abakomoka kuri Sani (ari bo
ABESC
Ababoshima : Association ni
n’Abahotanto) desboBahutu Evoluant
bagize itsinda rya pour
kera la
cyane
ryaje kubona haza nyuma abitwa Caucasoïdes,
Suppression des Castes baje gukurikirwa
ACR Bantu bahageze
n’aba mu gihe
: Association descya kera k’icyuma.
Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Muri icyo gihe, ingengabitekerezo ya hamite yarigishijwe kandi
ADR
irasakazwa : Alliance
cyane pour la Démocratie
mu Burundi et la aho yahitaga
no mu Rwanda,
Réconciliation
yumvikana ku buryo Nationale
bwihuse kubera impamvu ebyiri: ubutegetsi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
EZDJLNRURQLEZDELYDQDJDPRLELVREDQXURELÀWHLPL]LPXPDWHND
kugira
AFDL ngo busobanure poritiki
: Alliance des Forces yabwo yo kwimira bamwe
Démocratiques pour lano
gutonesha abandi. Abategetsi bakurikiyeho,
Libération du Congo-Zaïre baba Abatutsi
basimbuwe n’Abahutu, bose babigiriwemo kandi babishyigikiwemo
AGOA : African Growth and Opportunity Act
n’ubuyobozi bwa Kiriziya Gatorika mu Rwanda n’ibihugu byahoze
$,'6
bikoronije $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
u Rwanda, na bo bakomereje muri iyo nzira bayitirira
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
NRLÀWHLELVREDQXURE\DJLKDQJDQ\DPDUDEDJDPLMHJXVKLPDQJLUD
AJER y’ivangura
poritiki : Association de lakubungabunga
yabafashaga Jeunesse Estudiantine
inyungu zabo no
kugira ngo batinde ku butegetsi.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Ingengabitekerezo ya hamite yakomeje gushimangira ibiterekezo
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
ELGDÀWHLPYDQRELVK\LJLNLUDLYDQJXUDPXJLKHF\·XEXWHJHWVLEZD
AMR
gikoroni : Association
ku ruhande rumwe,deshanyuma
Moniteursku du Rwanda
rundi bibangikana
AMUR
n’ibifatiye ku: Association des Musulmans
ngengabitekerezo ya bantu, au Rwanda
byagize uruhare
runini
ANT mu ishimangirwa ry’irondakoko
: Assemblée Nationale nyuma y’ubwigenge.
de Transition
Uko ibihe byahitaga ni koNational
(Transitional hagendaga havugwa cyane ko
Assembly)
DPRNR DWDQGXNDQ\H ELVKLQJLNLULMH LPSDPYX ]LGDÀWH LPYDQR
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
n’ibinyoma bitandukanye. Ibyo byose byamamazwaga cyane
APR
n’inyandiko : Arméeimibereho
zerekeye Patriotique Rwandaise
y’abantu, za raporo z’ubutegetsi
APROBAMI n’abamisiyoneri,
bw’Ababirigi : Association des Partis
ariko Monarchistes
cyanecyane inyigisho zo mu
Rwandais
mashuri, amenshi yayoborwaga n’abamisiyoneri.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Abategetsi
APROSOMA gakondo b’Abatutsi
: Association pourbishimiye iyo migirire
la Promotion Socialekubera
de la ko
yabahaga ibisobanuro by’ukwikanyiza kwabo kwari gushyigikiwe
Masse
kandi gukomezwa n’ubutegetsi bwa gikoroni bwashimangiye
ARD
ingamba : Alliancew’imbere
z’umutekano pour len’inyuma
Renforcement de la
y’igihugu. Kwitegereza
Démocratie
iyo migirire yose byatumye Abatutsi bari bashyigikiwe bumva
ARDHO
babyishimiye : naho
Association
rubandaRwandaise
rutabonagapour
ku la Défense
byiza des
by’igihugu
birushaho kubatera
Droitskumva bahejwe .
de l’Homme 50

AREDETWA : Association pour le Relèvement


Chrétien J.-P., 2000, op.cit, pp.163-164.
50
Démocratique des Batwa
71
v
Ikiciro cya gatatu cyaranzweAND
ACRONYMS no gukemanga bikomeye ibitekerezo
ABBREVIATIONS
bya hamite ___________________________________
n’impaka zitoroshye ku byerekeye inkomoko
y’indimi za bantu.51 Isoko n’inzira zaciwe mu isakazwa ry’indimi
za
A.A.bantu byakuruye Africaines bitandukanye . Umugani
: Archivesibisobanuro
52

w’abahamite
A.G. :wahimbwe
Assembléemu mpera z’ikinyejana cya 19 mu
Générale
rwego rwo gusobanura ibyarangaga isanzuramuco muri Afurika
ABAKI : Alliance des Bakiga
wararwanyijwe ahagana mu myaka ya 1949 maze bigaragara
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
ko nta kuri wari uhatse ahagana mu myaka ya 195453. Mu
Suppression des Castes
by’ukuri nta muntu utuye ku isi w’umuhamite54. Muri icyo
ACR :
gihe, ibitekerezoAssociation desikwirakwira
bishimangira Cultivateurs du Rwanda
ry’aba bantu ni byo
ADP
byamamaye mu : Alliance Démocratique
gusobanura imiturirwe desy’Afurika
Peuples yo hagati,
ADR
y’iburasirazuba: Alliance
n’iyo mupour la Démocratie
magepfo. Ubwo abahangaet la mu bumenyi
Réconciliation
bw’imibereho y’abantu, abo Nationale
mu bumenyi bw’ibisigaratongo
AEC
n’abahanga mu : Agglomeration Extra-Coutumières
iyigandimi barushanijwe mu gushaka ingingo
za gihanga zishyigikira
AFDL : Allianceibyo
des bitekerezo 55
.
Forces Démocratiques pour la
Ikiciro cya kaneLibération
cyaranzwe du Congo-Zaïre
cyane n’ingingo ya Greenberg yemeza
AGOA
yuko isoko ya : African
bantu Growth and Opportunity
iri mu majyaruguru Act
y’uburengerazuba
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
y’intara yitirirwa ba bantu uyu munsi. Iyo ngingo yashyigikiwe
AIMO
n’abahanga mu : Affaires Indigènes
iyigandimi et Main-d’oeuvre
benshi. Ikwira ry’abantu bavuga
indimi
AJER za bantu
: Association de la Jeunesseyakozwe
ryerekanwa n’ikarika n’abahanga
Estudiantine
mu iyigandimi Rwandaise
bo muri Kaminuza ya Cologne, ari bo Heine B.,
Hoff H. na Vossen
ALIR : ArméeR.56de
. Iyo karita yerekana
Libération uko bakwirakwiye,
du Rwanda
inzira baciye n’ibyiciro byaranze iryo sakara. Ikwira ry’ururimi
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
rukurambere rw’indimi bantu ryaba ryaratangiye ahagana hagati
AMR
y’imyaka : Association
y’ibikumbi 3500 nades Moniteurs
5000 du Rwanda
mbere y’Ivuka rya Yezu naho
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
51
Murdock G.-P., Africa: its people and their culture History, New York, McGraw Hill, 1959.
ANT
52 : Assemblée
Greenberg J., Languages Nationale
of Africa, de Transition
la Haye, Mouton, 1963, p. 38.; Murdock G.-P.,
op.cit., pp. 279-291.;(Transitional
Guthrie M., “ Bantu National
origins”, Assembly)
in Journal of Africa Languages,
1(1),
APADEC 1962, pp. 9-21.; Heine B., “Zur genetischen
: Association du Parti Gliederung
Démocrate der Bantu Sprachen”, in
Chrétien
Afrika und Übersee, 56, 1973, pp 164-185.; Heine B., Hoff H. et Vosen R., “ Neuere
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Ergbnisse Zur Territorialgeschischte der Bantu”, in Möhlig W, Rottland F. et Heine B.
APROBAMI
(éds)., : Association
Zur sprachgeschichte des Partis
und Ethnohistoirie Monarchistes
in Africa. Neue Beiträge africanis-
tischer Forschungen,Rwandais
Berlin, Reimer, 1977.
53
Greenberg J., “Linguistic
APROCOMIN: Evidence regarding
Association des Commerçants Journal of African
Bantu Origins”, inIndigènes
History 13(2), 1972, pp. 180-216.
APROSOMA
54 : Association pour la Promotion Sociale de la
“It would be well-nigh impossible to point to an individual and recognize in him a
Masse
+DPLWHDFFRUGLQJWRUDFLDOOLQJXLVWLFDQGFXOWXUDOFKDUDFWHULVWLFVWR¿WWKHLPDJHWKDW
ARD
has been : Alliance
presented to us for so pour le Renforcement
long. Such and individual does de not la
exist” (Sanders,
E.R., “The hamitic hypothesis;
Démocratie its origin and functions in time theories”).
55
Murdock G.-P., 1959, op.cit, pp. 279-291.; Hiernaux J., “Bantu expansion: the
evidence from physical anthropologyRwandaise
ARDHO : Association confronted withpour la Défense
linguistic des
and archaeological
evidence”, in Journal Droits de History,
of African l’Homme IX, 4, 1968, pp. 505-516.; Posnansky M.,
³%DQWXJHQHVLV$UFKDHLORJLFDOUHÀH[LRQ´LQJournal
AREDETWA : Association pour le Relèvement of African History, 9(1), 1968.
56
Heine et al.,1977, op.cit., 71
Démocratique des Batwa
72
v
itsinda ryerekeje mu burasirazuba
ACRONYMS ryo riza mu wa 3000 mbere
AND ABBREVIATIONS
y’ivuka rya Yezu 57
. Ibyo bisobanuro byemewe n’abahanga benshi
___________________________________
mu byerekeye ibisigaratongo, ndetse banagerageza kubishyigikira
batanga
A.A. amatariki ahamya
: Archives igihe hagiye hagaragarira ubumenyi
Africaines
bwitirwa aba bantu (Reba ikarika ya 4 n’iya 5 zikurikira):
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI ya
Ikarita 4:: Alliance des Bakiga
Ikwira ry’indimi za bantu: ibihe n’inkomoko
ABESC
z’isakara : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Uburyo bwa kabiri Rwandais
bw’ibisobanuro, bushyigikira ko habayeho
iterambere ritandukanye des
APROCOMIN: Association Commerçants
ry’indimi za bantu Indigènes
zikomoka
APROSOMA : n’iz’iburengerazuba.
iburasirazuba Association pour la Promotion
Abavuga izoSociale
ndimi za de bantu
la
mu burasirazuba baba barahereye ku isoko yabo, iherereye ku
Masse
rubibi
ARD rwa Nijeriya na Kameruni,
: Alliance bakazenguruka
pour le Renforcement deishyamba
la ryo
KDÀ \D WRURSLNL PX PDM\DUXJXUX
Démocratie XEXQGL EDJDNZLUDNZLUD PX
karere k’ibiyaga bigari, hanyuma bagaturuka aho basakara muri
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
57 Droits de l’Homme
(KUHW&³7KH¿UVW6SUHDGRI)RRG3URGXFWLRQWR6RXWKHUQ$IULFD´LQ(KUHW&3RV-
nansky M. (éd), The
AREDETWA : AssociationArchaeological and Linguistic
pour Reconstruction of African History,
le Relèvement
1982, pp. 158-181.
Démocratique des Batwa
73
v
Afurika y’uburasirazuba
ACRONYMS n’iyo
AND mu magepfo (byanditsweho na:
ABBREVIATIONS
Coupez n’abandi, 1975; Bastin n’abandi, 1983; Vansina, 1984).
___________________________________
Ikarita
A.A. ya 5:: Archives
Aho amatsinda y’indimi zivugwa mu karere
Africaines
k’ibiyaga bigari zari ziherereye hagati y’imyaka ya 1000
A.G. : Assemblée Générale
na 500 mbere y’ivuka rya Yezu.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
Ubumenyi bw’ibisigaratongo bukaba bwaratumye ibisobanuro
APROCOMIN: Association
bishingiye ku mateka byari byatanzwe des Commerçants
bisubirwamo, Indigènes
cyanecyane
APROSOMA
butanga : Association
amatariki pour la Promotion
yashingirwaho mu gutanga Sociale de la
ibisobanuro
ku mateka ya Masse kera . Kubera iyo mpamvu ibisobanuro byari
58

bigezweho
ARD mu gice
: Alliancecya kabiri
pour le k’ikinyejana
Renforcement cya 20 debyarushijeho
la
gukurura impaka ndetse
Démocratie bimwe ntibyakomeza gufatwa nk’ukuri
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
58 Droits deBantoue
Phillipson D.W., «L’expansion l’Hommeen Afrique orientale et méridionale les témoi-
gnages
AREDETWA : Association pourinle
de l’archéologie et de la linguistique», Bouquiaux L. (éd.), L’expansion bantoue.
Relèvement
Société des Etudes linguistiques et anthropologiques de France, Paris, 1997, pp. 649-684.
Démocratique des Batwa
74
v
gusesuye59. ACRONYMS
Nubwo isesengura ryimbitse rishamikiye ku
AND ABBREVIATIONS
iyigandimi ryaba ryarerekanye ko ingingo zisobanura ikwirakwira
___________________________________
ry’itsinda ry’indimi za bantu ziturutse mu burengerazuba
EZ·DNDUHUH
A.A. N·LEL\DJD
: ArchivesELJDUL ]LJLÀWLZH LNL]HUH KDUDF\DULKR
Africaines
gushidikanya ku byerekeye intangiriro, imvano, amatariki,
A.G. : Assemblée Générale
ubunini n’ibirari by’amasibo y’abimukira.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
b. Ibisobanuro : Association
bishingiye ku desbumenyi
Bahutubw’abantu
Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR
Kugeza mu :myakaAssociation
iheruka,des ibisigazwa
Cultivateurs du Rwanda
by’imibiri y’abantu
bakurambere
ADP :byatahuwe muri Afurika yo
Alliance Démocratique des munsi y’ubutayu bwa
Peuples
Sahara
ADR byashyizwe
: Alliance pour la Démocratie et laturere dutatu:
mu byiciro bine dusanga mu
abakurambere Réconciliation
b’abirabura bo muri Afurika y’u Burengerazuba,
Nationale
abakurambere b’abanyaburayi n’abakurambere b’abakoyisa bo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
muri Afurika y’u Burasirazuba n’iyo mu Magepfo n’impunyu
AFDL
zo mu ishyamba : Alliance des Forces
ry’inzitane kandiDémocratiques
hari ubukonje.pour la
Amateka
y’imiturirwe y’AfurikaLibération y’udu Congo-Zaïre ashingiye kuri iyo
Burasirazuba,
AGOA
myumvire, na: African Growth and
yo yashyirwaga mu Opportunity
byiciro bitatu:Act amatsinda
$,'6
y’abakurambere $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
b’Ababoshima cyangwa Abakoyisa ni bo
babanje
AIMO gutura mbere yuko haza et
: Affaires Indigènes abakurambere
Main-d’oeuvre b’abakokaze
baje
AJER baturuka: Association
mu majyaruguru de la y’Afurika.
Jeunesse Aba ni na bo bitiriwe
Estudiantine
umwaduko w’inganda z’amabuye zitiriwe i Kapu n’udushya two
Rwandaise
mu bihe by’isenabuye.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP kw’abakurambere
Kugera : Arrêté ministériel/
b’abirabura Arrêté
muri présidentiel
Afurika yo hagati,
AMR
iy’uburasirazuba : Association
n’iy’amagepfo des Moniteurs
byahujwe du Rwanda
n’isakara ry’indimi
AMUR bavuga
z’abantu : Association
indimi zo mu des Musulmans
itsinda rya bantu. auIyoRwanda
mitekerereze
ANT igihe kinini
yagize : Assemblée
yemerwaNationale
cyane nubwo de Transition
biturutse ku bikanka
byavumbuwe mu karere kaNational
(Transitional Afurika Assembly)
y’ibiyaga bigari n’iy’u
Burasirazuba,
APADEC byatangiye gukemangwa
: Association du Parti Démocrate
60
. Ibisigazwa byaturutse
Chrétien
ahantu hatandukanye muri ako karere k’Afurika byatumye
APR : Armée Patriotique Rwandaise
hafatwa imyanzuro y’agaciro mu mateka y’imiturirwe y’Afurika
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
yo hagati n’iy’uburasirazuba:
Rwandais
APROCOMIN:
1) Association des
Itsinda ry’abakurambere Commerçants
b’abirabura ryagezeIndigènes
muri Afurika
APROSOMA
yo hagati ishyira : Association pour la Promotion
iy’uburasirazuba guhera ahagana Sociale dempera
mu la
z’ikibariro cyaMasse 4 k’imibereho y’isi. Mu kibaya cya Kenya,
igikanka
ARD cy’umuntu
: Alliancewitiriwe
pour le uwo ku musozidewa
Renforcement la Lukenya
byavuzwe ko yabayeho Démocratie ahagana mu myaka ya 17,600 mbere
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
59 Droits
Lugan B., 1997, op.cit; de l’Homme
Chretien J.-P., op.cit.
Bräuer G., “The morphological differentiation
AREDETWA : Association pour le Relèvement
60
of anatomically modern Man in Af-
rica”, in Zeit. Morph. Anthrop, 69(3)-1978, pp.266-292.
Démocratique des Batwa
75
v
y’ivuka rya Yezu . Ibyo bisigazwa
ACRONYMS
61
bikaba byarahawe amatariki
AND ABBREVIATIONS
amwe n’ay’ibyagaragaye mu majyaruguru y’ikibaya cya Semiliki.
___________________________________
Muri icyo kibaya hari ahantu henshi hatahuwe ibikanka
by’abantu.
A.A. Kuri site ya Africaines
: Archives 11 y’i Shango, ahantu haherereye ku
mweya w’uburengerazuba bw’ikiyaga cya Rwicanzige, ku
A.G. : Assemblée Générale
muhiro w’ubutaka ubanza hasi hataburuwe ibihimba bigera
ABAKI
kuri : Alliance
makumyabiri. Ibyodes Bakigabikaba ari iby’abantu baba
bihimba
ABESC
barabayeho : Association
ahagana hagatides Bahutu
y’imyaka Evoluant
20000 mbere pour la rya
y’ivuka
Suppression
Yezu. Aho hataburuwe des amagufa
kandi Castes 2 mu gice cy’ahantu
ACR yakamye
amazi : Association
ahagana hagati desy’imyaka
Cultivateurs
ya 6890duna
Rwanda
6815 mbere
y’ivuka
ADP rya Yezu. Ku kirometero
: Alliance kimwe uturutse
Démocratique aho kuri site ya
des Peuples
11
ADR y’i Shango, hari site ya 14 na yo y’i Shango
: Alliance pour la Démocratie et la yatanze igikanka
cy’umuntu basanze mu gice kiri
Réconciliation hagati yu umuhiro w’ubutaka
Nationale
n’urugero rw’aho amazi yahoze atarakama. Uwo muntu akaba
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
yarabayeho ahagana mu myaka ya 20000 mbere y’ivuka rya
Yezu. Naho siteAlliance
AFDL : ya Katanda2des yerekanye
Forces Démocratiques pour baba
ibikanka by’abantu la
Libération
barabayeho ahagana du Congo-Zaïre
mu myaka isaga 18000 mbere y’ivuka rya
AGOA
Yezu 62
. : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
2)
AIMOIbikanka byinshi
: Affairesbyari byaritiriwe
Indigènes etamatsinda
Main-d’oeuvrey’abakurambere
b’abakoyisa cyangwa
AJER abanyaburayi
: Association ubu byashyizwe
de la Jeunesse Estudiantine mu itsinda
ry’abakurambere b’abirabura. Igikanka cy’umuntu cyabonetse
Rwandaise
kuri site y’i Shango ya 11 gishushe cyane n’iby’abantu bo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
muri iki gihe bavuga indimi zo mu itsinda ry’indimi za Nilotika
AM/AP
n’iry’indimi za : Arrêté
bantu.ministériel/
Naho ibikanka Arrêtébyaprésidentiel
kera, byataburuwe
AMR
mu mihiro y’ubutaka : Association bwo des Moniteurs
hagati y’imyakaduyaRwanda 25000 mbere
AMUR
y’ivuka rya Yezu : Association
no munsi ya des Musulmans
6890 ± 75 mbereau Rwanda
y’ivuka rya Yezu
ANT
byo biri mu : itsinda Assemblée Nationaleby’imibiri
ry’ibisigazwa de Transition
y’abakurambere
b’abirabura yavumbuwe (Transitional muriNational
Afurika Assembly)
y’Uburengerazuba n’iyo
mu
APADECMajyaruguru 63
.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
61
Rightmire G.-P., “ Rwandais
Problems in the study of later Pleistocene Main Africa” in Ameri-
can Anthropologist,
APROCOMIN: 77, 1975, pp.28-51.;
Association desGramly R.M. et Rightmire
Commerçants G.-P., “ A frag-
Indigènes
mentary cranium and dated Late Stone Age assemblage from Lukenya Hill, Kenya”,
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
in Man (N.S.) 8 (4), 1973, pp. 57-79
62
Brooks, A.S., Smith Masse
C.C. 1987, “Ishango revised: New Age Determination and cul-
ARD
tural : Alliance
Interpretations”, in pour le Renforcement
African Archaeological de la
Review, 5, pp.72-75.; Boaz N.T., Pav-
lakis, P.P. et Brooks,Démocratie
A.S., “Late Pleistocene – Holocene human Remains”, in Boaz
N.T. (ed), Evolution of Environnements and Hominidae in the African Western Rift
ARDHO
Valley, : Association
Martinsville, Viriginia Museum Rwandaise pour
of Natural History, la pp.
1990, Défense
291-298. des
63
Brooks, A.S., “Late Droits de l’Homme
Pleistocene – Holocene human Remains”, in Boaz N.T. (ed),
Evolution of Environnements
AREDETWA : Association pour le and Hominidae in the African Western Rift Valley, Mar-
Relèvement
tinsville, Viriginia Museum of Natural History, 1990, pp. 291-298.
Démocratique des Batwa
76
v
3) Urusobe rw’amatsinda
ACRONYMS AND y’abantu batandukanye bashingiye
ABBREVIATIONS
ku hantu batuye byo ni ibya kera.
___________________________________
Ntabwo
A.A. rero bikwiye gushingira
: Archives ku buryo abantu bagiye bimuka
Africaines
ngo hasobanurwe itandukaniro hagati y’amatsinda y’abantu
A.G. : Assemblée Générale
bariho ubu. Ariko kandi urusobe rw’imibereho itandukanye
ABAKI abantu: Alliance
iranga bo muri des Bakiga
iki gihe si rwo rwarangaga abantu bo
ABESC : Association des Bahutu
mu gihe mbanzirizamateka. Imiryango y’abantuEvoluant pour
ihora la
ihinduka;
buri gihe yakiraSuppression des Castes
imigirire mishya kubera kuyakira cyangwa
ACR
kuyivanga : Association des Cultivateurs du Rwanda
n’iyabo.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Ibimenyetso
ADR by’ibisigaratongo
: Alliance pour byerekeye imiturire
la Démocratie ya kera bigizwe
et la
n’ibikoresho byahanzwe cyangwa
Réconciliation byakoreshejwe, inyubako
Nationale
n’ibindi bimenyetso byasizwe n’abantu nk’uko byagaragajwe mu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
gice cya mbere cy’uyu mutwe ahavugwaga aho ubushakashatsi
AFDL :
bugeze muri iki Alliance des Forces
gihe. Ibyo Démocratiques
bimenyetso ariko ntabwo pour la
bihagije
kubera ko ubwo Libération du Congo-Zaïre
bushakashatsi butaragera kure; ubuheruka ni
AGOAmu myaka
ubwo : African
ya 1980Growth andbwo
kandi na Opportunity
bukorerwa Act
ahantu hake
$,'6 .
cyane 64
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Guhuza
AJER ibimaze kugerwaho
: Association de la nk’uko
Jeunessebyagaragajwe
Estudiantine hejuru
byatuma hatangwa inzira zashingirwaho mu kwandika
Rwandaise
amateka y’akarere k’ibiyaga bigari n’ay’u Rwanda. Gusoma
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
usesengura amateka y’imiturire ya vuba bisaba kuzirikana
AM/AP
ku byagezweho : Arrêté ministériel/
n’ibikorwa Arrêté présidentiel
by’ubushakashatsi bwakozwe mu
AMR : Association
bumenyi bunyuranye: des Moniteurs
imihindagurikire du Rwanda
y’ibidukikije guhera mu
AMUR
gihe cya nyuma : Association
k’ikibariro des cya Musulmans
4 k’imibereho auy’isi,
Rwanda
ubumenyi
ANT
bw’ibisigaratongo,: Assemblée
iyigandimi, Nationale
n’amateka de Transition
atanditse.
(Transitional National Assembly)
Nubwo
APADEC ibyavumbuwe mu rwego
: Association rw’ibisigaratongo
du Parti Démocrate Chrétien bikiri bikeya
urebye aho ubushakashatsi bwabereye n’igihe bwamaze, ibyo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
byose bituma imbibe z’amateka y’imiturire y’u Rwanda zimurwa
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
zikava mu kinyagihumbi cya mbere nyuma y’ivuka rya Yezu
nk’uko byakunze Rwandais
kwandikwa. Hashingiwe ku miterere y’ijuru
APROCOMIN: Association
ry’akarere u Rwanda ruherereyemo, des Commerçantsbigaragara Indigènes
ko hatuwe
APROSOMA
kuva kera. Iyo : Association
miturire ikabapour la Promotion
ihamywa Sociale debikoze
n’ibikoresho la
mu mabuye, byaba Masse ibikoze mu magufa y’inyamaswa, byaba
ndetse
ARD n’ibisigazwa
: Alliance by’imibiri
pour le y’abantu
Renforcement biranga ibihe byose
de la
mbanzirizamateka. Rimwe
Démocratie na rimwe ibyo bikoresho byabaga
biherekejwe n’ibihangano bitandukanye (imitako, imitamirizo,
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
64 Droits to
Nenquin J., “Contribution dethel’Homme
Study of the prehistoric cultures of Rwanda and
Burundi”, in Annales, Série
AREDETWA : Association pour 8, Sciences humaines, no 59, Tervuren, Musée Royal de
le Relèvement
l’Afrique Centrale, 1967, pp.17-19.
Démocratique des Batwa
77
v
ibibaje n’ibishushanyo
ACRONYMS biri ku
ANDnkuta z’ubuvumo) bitumenyesha
ABBREVIATIONS
imiterere y’umuco n’ubugeni bw’abo baturage.
___________________________________
Ariko
A.A. dukwiye kwirinda Africaines
: Archives kwitiranya uko abantu babaye muri
aka karere kacu kuva mu myaka isaga ibinyagihumbi amagana
A.G. : Assemblée Générale
n’imiturire y’abakurambere b’Abanyarwanda. Aba bakurambere
ABAKI u Rwanda
batuye : Alliance des Bakiga bibiri bya nyuma mbere
mu binyagihumbi
ABESC rya :Yezu.
y’ivuka Association des Bahutu
Ntibinakwiye kandi Evoluant pour la iyo
ko twakwitirira
Suppression
miturire n’iyimuka des Castes
ry’amatsinda y’abantu, nk’ikwira ry’abantu
ACR
bavuga indimi : Association des Cultivateurs
za bantu. Amateka y’imituriredu Rwandakandi
ntakwiye
kwitiranywa
ADP : n’ibivugwa n’imigani y’inkomoko
Alliance Démocratique des Peuples ivunagura
uruhererekane
ADR rw’ibikorwa byaranze amateka,
: Alliance pour la Démocratie et igahuza
la ibihe bya
kera bitandukanye hagamijweNationale
Réconciliation gushyira intangiriro y’amateka
mu ihangwa ry’ibihugu tuzi.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Ahagana mu Alliance
AFDL : mpera z’igihedes Forces Démocratiques
cyo hagati k’ikibariro pour la
cya kane
k’imibereho y’isi, Libération
abaturage dubari
Congo-Zaïre
baturiye inzuzi n’ibiyaga, bari
AGOA
batakimuka : African
hato na hatoGrowth and Opportunity
mu myaka ya 25000, bari Actbatunzwe
$,'6
n’ubuhigi, $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
uburobyi no gusoroma. Guturira ibiyaga byaje
JXVKLPDQJLUZDNDQGLQ·XEZLQVKLEZ·LELULEZDNDPHUHQN·DPDÀ
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre 
yo
AJER mu mazi ndetse n’imiterere
: Association de la y’ijuru
Jeunesse yariEstudiantine
ibereye abantu. Ni
muri urwo rwego habayeho iterambere rikomeye ry’ibikoresho
Rwandaise
bifashishaga mu buhigi no mu burobyi. Muri ibyo bihe hagaragaye
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
inganda zitandukanye; mu ishyamba hari ibikoresho bibaje ku
AM/AP zombi,
mpande : Arrêté
mu gihe ministériel/
mu Bweya ho Arrêté présidentiel
harangwaga n’ibikoresho
AMRbisennye:mu
bito Association
mabuye. des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
Abarobyi bari: Assemblée
batuye ku Nationale de Transition
nkombe z’ibiyaga bo bateje imbere
inganda z’ibikoresho bikoze mu
(Transitional magufa byarangwaga
National Assembly) cyanecyane
n’indobani.
APADEC Izo nganda, za kera cyane
: Association du Parti Démocrate mu kibayaChrétien
cya Semiliki
kurusha ahandi, ni ho zaturutse zikwirakwira muri Sahara, mu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
kibaya cya Nili no muri Afurika y’Uburasirazuba65. Muri make
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
rero aka karere kari isangano n’inkomoko ya byinshi biranga
isanzuramuco Rwandais guhera mu myaka ibihumbi ishize. Ahagana
APROCOMIN:
rwagati mu gihe Association des Commerçants
gisoza ikibariro Indigènesy’isi,
cya kane k’imibereho
APROSOMA
imiturire : Association
yaranzwe pour rw’impinduka
n’urusobe la Promotion Sociale de la
kandi ishingira
cyane ku mpinduka Massez’ijuru ry’akarere. Amatsinda atandukanye
yagiye
ARD atura mu turere dutandukanye,
: Alliance pour le Renforcementbityo abantu
de labaturanye
bagahurira kuDémocratie mpinduka z’imibereho y’ibinyabuzima n’aho
biba, bakagira kandi n’uburyo bw’imibereho n’ubukungu bisa.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Feinzelin J., Les fouilles
AREDETWA : Association
65
d’Ishango, Brussells,
pour leInstitut des Parcs Nationaux du Congo
Relèvement
belge, 1957.
Démocratique des Batwa
78
v
Kugeza ahagana mu mwaka AND
ACRONYMS wa 2000 mbere y’ivuka rya Yezu, aka
ABBREVIATIONS
karere kari gatuwe n’abantu batunzwe no guhiga no gusoroma,
___________________________________
biyambaza ibikoresho bikoze mu mabuye. Ariko ahagana mu
mpera
A.A. z’ikinyagihumbi cya mbere mbere y’ivuka rya Yezu,
: Archives Africaines
aborozi bavugaga ururimi rwo mu itsinda ry’indimi za nili na
A.G. : Assemblée Générale
sahara (izo muri Sudani yo hagati n’iz’inkurambere za nilotika)
ABAKI kushite
n’iry’iza : Alliance
baturutsedes
muBakiga
majyaruguru no mu burasirazuba
ABESC : Association des Bahutury’abavuga
bw’aka karere baje kuhatura . Itsinda
66 Evoluantindimi
pour laza nili
na sahara batuyeSuppression des Castes
kuva muri Uganda y’ubu kugeza ku kiyaga cya
ACR : Association
Tanganyika naho des Cultivateurs
itsinda ry’abavuga dukushite
indimi za Rwanda batura
mu magepfo :n’iburasirazuba
ADP bw’ikiyaga
Alliance Démocratique cya
des Victoria, bakaba
Peuples
ari
ADR na bo baba
: Alliance pour la Démocratie et Rwanda
barageze mu burasirazuba bw’u la no mu
Burundi nk’ukoRéconciliation
tuhazi muri ikiNationale
gihe.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Usibye ubutunzi bw’amatungo maremare, aya matsinda mashya
AFDL :
yakoraga n’ubuhinzi Alliancebw’ibinyampeke
des Forces Démocratiques
nk’amasaka pour la
n’uburo.
Ibyo bihingwa Libération du Congo-Zaïren’abantu mu karere
bikaba byaramenyerewe
AGOA
gaherereye hagati : African Growth
y’igihugu cyaandCade Opportunity
(Tchad) n’icya ActEtiyopiya.
$,'6
Ni muri icyo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
gihe kandi irindi tsinda ry’abavuga indimi zo mu
itsinda
AIMO rya bantu
: Affairesbaturutse
Indigènesmu et burengerazuba
Main-d’oeuvre baza gutura
muri aka karere.
AJER Batura mu
: Association degice giherereyeEstudiantine
la Jeunesse hagati y’ibiyaga bya
Rwicanzige na Kivu no kugera mu burengerazuba bw’ikiyaga
Rwandaise
cya Victoria (reba ikarita ya 5). Abagize iri tsinda bahingaga
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ibinyabijumba n’ibinyamisongwe nk’ibikoro n’ibishyimbo
AM/AP
by’inkori67. : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Mu kinyagihumbi : Association
cya mberedes Musulmans
mbere y’ivuka rya auYezu,
Rwanda kubumba
ANT
no gucura ni ho : Assemblée
byageze muri Nationale
aka karere. de Transition
Mu kinyagihumbi cya
mbere nyuma y’ivuka rya Yezu,
(Transitional iyo myuga
National yakwirakwiye henshi,
Assembly)
nyamara
APADEC biragoye
: Association du Parti Démocratemu
guhamya itsinda riri ku isonga kwadukana
Chrétien
iyo myuga. Muri rusange mu binyagihumbi bya mbere y’ivuka
APR : Armée Patriotique Rwandaise
rya Yezu hari ibikorwa bitatu by’ibanze byaranze iterambere
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ry’ubukungu, imibereho myiza na poritiki muri aka karere:
Rwandais y’indimi aturutse mu ntara zitandukanye,
- Iyimuka ry’amatsinda
APROCOMIN: Association des
- Iyaduka ry’ububumbyi Commerçants Indigènes
n’ubucuzi,
APROSOMA
- Ikwirakwira: Association
ry’ubuhinzi pourn’ubworozi.
la Promotion Sociale de la
Masse
Amatsinda mashya y’indimi yaturutse mu majyaruguru no mu
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
66
Lugan B., HistoireDémocratie
du Rwanda. De la préKLVWRLUHjQRVMRXUV, Paris, Bartillat, 1997. ;
Chrétien J.P., 2000, op.cit., pp. 48-49.
ARDHO
67 : Association
Schoenbrun D.L., “We are what we Rwandaise
eat: an ancientpour la Défense
Agriculture des
between the great
Lakes”, in Journal ofDroits de l’Homme
African History, 34, 1993, pp 1-31. ; Schoenbrun D.L., “A green
Place, a good Place.
AREDETWA Agrarian Change,pour
: Association Gender,
leand Social Identity in the Great Lakes
Relèvement
Region to 15th Century”, in Social History of Africa, Heinemann, 1998, pp.41-43.
Démocratique des Batwa
79
v
burengerazuba yimukira mu
ACRONYMS AND karere k’ibiyaga bigari. Hagati
ABBREVIATIONS
y’ikinyejana cya 7 n’icya 3 mbere y’ivuka
___________________________________ rya Yezu, ni bwo
hakwirakwiye ubuhanga bwo gushongesha ubutare bw’icyuma
nk’uko
A.A. byerekanwa n’ibisigazwa by’amatafari y’inkono
: Archives Africaines
bashongesherezagamo n’inkamba. Kuri ibyo bimenyetso
A.G. : Assemblée Générale
by’ubucuzi hiyongeraho ibikomoka ku bubumbyi byenda gusa
ABAKI
hose : Alliance
mu karere desbigari.
k’ibiyaga BakigaMuri icyo gihe cyose ndetse
ABESC : Association des Bahutu
no kugeza mu ntangiriro za nyuma y’ivuka Evoluant pourabantu
rya Yezu, la
EDUL EDWXUL\H Suppression des Castes
DND NDUHUH EDUL PX PDWVLQGD DÀWH XEX]LPD
ACR
butandukanye. : Association
Amatsinda des Cultivateurs
amwe du Rwanda no
akaba yaratungwaga
gusoroma
ADP no: Alliance
guhiga, Démocratique
hakiyambazwa des ibikoresho
Peuplesbikoze mu
mabuye
ADR naho: Alliance pour la Démocratie et la n’ubuhinzi,
andi matsinda akita ku bworozi
akiyambaza ibikoresho bikoze mu
Réconciliation cyuma.
Nationale
AEC
Birakwiye : Agglomeration
kumenyekana Extra-Coutumières
ko ibimenyetso by’ubworozi n’ubuhinzi
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques
bwakorwaga mbere y’ivuka rya Yezu bikiri nkene. Nyamara pour haba
la
mu majyaruguru Libération
cyangwadu se Congo-Zaïre
mu burasirazuba bw’u Rwanda,
uhereye
AGOA muri: Sudani
African ukagera
Growth muri Kenya, iyo myuga
and Opportunity Act yombi,
yerekeye
$,'6 guhinga ibinyampeke no korora, iraharangwa
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP kandi ibyo
byahamijwe guhera mu kinyagihumbi cya gatatu mbere y’ivuka rya
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Yezu68. Dushingiye kuri ibyo, kandi turebye uko u Rwanda rusa
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
n’ururi mu muhora waciwemo n’abaganaga gutura mu magepfo,
byatuma twemezaRwandaise
u Rwanda rwakiriye za tekiniki zo kubona ibyo
ALIR : Armée
kurya mbere yuko zigera de Libération du Rwanday’Afurika muri
mu turere tw’amagepfo
AM/AP Gusa: ubworozi
rusange. Arrêté ministériel/ Arrêté
bw’intama bwo présidentiel
bukomoka ku nkombe ya
AMR mu kinyejana
Kapu : Association des
cya mbere Moniteurs
mbere du Yezu
y’ivuka rya Rwanda
69
.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Mu kinyagihumbi
ANT cya mbere
: Assemblée (nyuma
Nationale de y’ivuka
Transitionrya Yezu) ayo
matsinda y’abaturage baturutse mu bice bitandukanye
(Transitional National Assembly)
bashoboye guhererekanya ubuhanga mu by’ubuhinzi n’ubworozi
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
n’ubwerekeye ibimera n’amatungo atandukanye. Ubwo bumenyi
APR
butandukanye : Armée
ndetsePatriotique
n’ubwerekeye Rwandaise
gutunganya icyuma ni
APROBAMI
byo byatumye: Association
abagize ayo des Partisbashobora
matsinda Monarchistes kwihanganira
Rwandais
impinduka zitandukanye z’ibidukikije zabayeho. Ni mu kinyejana
cya 3 nyuma y’ivuka
APROCOMIN: rya Yezu,
Association des gutunganya
Commerçants icyuma byamamaye
Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale den’ibice
kurushaho; ibyo bikaba byaratewe ahari no guhahirana la
by’iburasirazuba. Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
68
Robertshaw P., “The Elmenteita: an early Food-producing culture in East – Africa”,
Démocratie
in World Archaeology 20 (1): 1988 : 59-69.; Sutton J.E.G., “Prehistoire de l’Afrique
ARDHO in Ki-Zerbo
orientale”, : Association Rwandaise
J. (dir), Histoire générale depour la Défense
l’Afrique des et
I. Méthodologie
Droits
Préhistoire, Paris, Stock, de l’Homme
Unesco, Jeune Afrique, 1980, pp. 489-527.
$YHU\*³'LVFXVVLRQRQWKHDJHDQGWKHXVHRIWULGDO¿VKWUDSV´LQSouth
AREDETWA : Association pour le Relèvement
69
Africa.
Archaeological, Bull. 30, 1975, pp. 105-113.
Démocratique des Batwa
80
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
Ahagana mu kinyejana cya 7 n’icya 8 nyuma y’ivuka rya Yezu, ni
___________________________________
bwo hadutse ubundi bwoko bushya bw’ibibumbano butari butatse
F\DQHNDQGLEXWDQRQRVR\H*XVDE\DULELÀWHXEXQLQLEXNDELMH
A.A. : Archives Africaines
kandi bitandukanye ku buryo bugaragara mu mibumbirwe
A.G. : Assemblée Générale
yabyo. Impinduka zabaye mu bikorwa ndangamuco n’iterambere
ABAKI mu rwego
ryabaye : Alliance des Bakiga
rwa tekiniki zaba kandi zaranabaye mu zindi
ABESC : Association des
ngeri nk’ubukungu, imibereho myiza Bahutu Evoluant
na poritiki. pour laigihe
Guturana
kirekire kw’ayoSuppression des Castes
matsinda y’abantu kwatumye habaho guhuza
ACR z’umuco
ingeri : Association
n’imiterere des Cultivateurs
y’umubiri, hanyuma du Rwanda
n’indimi zari
zitandukanye
ADP : n’izo mu itsinda
Alliance rya bantu.
Démocratique desIyo nzira yo guhuza
Peuples
yatangiye
ADR kandi guhura kw’abo baturage kukiba.
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Igabanyamo kabiri ryoroheje ritandukanya aborozi b’Abatutsi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
n’abahinzi b’Abahutu rikomoka gusa ku ngengabitekerezo
AFDL : Alliance des Forces
y’irondamoko n’amacakubiri. Démocratiques
Naho gukomera pour muri
kuri umwe la
Libération
iyo myuga bigaragara du Congo-Zaïre
nk’uburyo bwo gushaka igisubizo cya
AGOA
ngombwa cyo: kuzuzanya
African Growth and Opportunity
no kumenyera imiterere Act
itandukanye
$,'6 nk’uko
y’ahantu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yagiye ihindagurika biturutse ku bikorwa bya
muntu.
AIMO Ibyo kandi birumvikana
: Affaires ko mu
Indigènes turere twose tw’u Rwanda
et Main-d’oeuvre
iyo
AJERgahunda itagiye umujyode
: Association umwe cyangwaEstudiantine
la Jeunesse ngo igire uburemere
bungana.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Mu by’ukuri rero ihererekanya ry’ibihe ryerekeye imiturire
AM/AP
y’amatsinda : Arrêté
tuzi ministériel/
kuri ubu Arrêtému
nk’uko tubisanga présidentiel
bitabo by’amateka
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
\·X5ZDQGDQWDVKLQJLURELÀWHPXUZHJRUZ·XEXKDQJD,Q\DQGLNR
AMUR ibisigaratongo
zerekeye : Association des Musulmans
n’izerekeye ubumenyiau Rwanda
bw’imibereho
ANT
y’abantu : Assemblée
zihamya Nationale
imiturire de Transition
y’amatsinda y’abantu bavugaga
ururimi rutaramenyekana
(Transitionalariko rugomba
National guhabwa agaciro mu
Assembly)
iyandukura
APADEC ry’ibyabaye. Birakwiye rero ko
: Association du Parti Démocrate ayo makuru
Chrétienna yo
yashyirwa ku rutonde rwerekeye imiturirwe y’aka karere.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Muri rusange rero gutanga amatariki no gusesengura imiturire
y’abaturage b’uRwandais
Rwanda ni ibyo kwitonderwa, bisobanuye ko
APROCOMIN: Association
amavu n’amavuko y’u Rwanda des Commerçants
atarasobanuka Indigènes
neza.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
81
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________

A.A. :
Archives Africaines
A.G. :
Assemblée Générale
ABAKI :
Alliance des Bakiga
ABESC :
Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
82
v
ACRONYMS AND III ABBREVIATIONS
___________________________
___________________________________
AMATEKA Y’U
A.A. RWANDA
: Archives KUVA MU NTANGIRIRO KUGEZA
Africaines
MU wa 1900
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC Byanditswe
: Association Gamaliel
na des Bahutu Mbonimana
Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la

U
Libération du Congo-Zaïre
AGOA Rwanda: African rwo mu Growth
mperaand zo muOpportunity
kinyejana cya ActXIX rwari
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
igihugu cyagiye gikura buhorobuhoro gitangiriye
AIMO ku : Affaireswa
musozi Gasabo. et
Indigènes Uyu musozi wari uyobowe
Main-d’oeuvre
n’umutware
AJER :w’Umunyiginya.
Association de laUko Jeunesse u Rwanda Estudiantine rwagendaga
rukura mu binyejana Rwandaise byinshi ni ko rwagendaga rwiyubaka mu
birebana n’ubutegetsi bwa poritiki, bw’ingabo, bw’ubukungu,
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
n’ubwimibanire n’umuco byaje gutangaza abakerarugendo
AM/AP
b’abashakashatsi : Arrêté ministériel/ b’abavaburayi
n’abamisiyoneri Arrêté présidentiel ba mbere.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
3.1.
AMUR U Rwanda rwa Gasabodes
: Association n’“impugu”
Musulmans zirukikije
au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale
Mu ntangiriro, u Rwanda rwagiye rukura ruhereye ku musozi wa de Transition
Gasabo wagiye wiyongeraho (Transitional National
indi Assembly)byari bikikije u
misozi y’“Ibihugu”
APADECari byo
Buganza : Association
u Bwanacyambwe, du Parti Démocrate
u Buriza, u BusigiChrétien
n’u Busarasi.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
3.1.1 U Rwanda
APROBAMI : Association rwa mberedes muPartis
Buganza Monarchistes
Rwandais
U Rwanda rwa mbere rwitwaga u Rwanda rwa Gasabo rwari
APROCOMIN:
akantu gato kari Association
mu Karere des k’ubu Commerçants
ka Gasabo, aho Indigènes
umugezi wa
Nyabugogo
APROSOMA uvira mu kiyaga
: Association cya la
pour Muhazi.
Promotion Mu ntangiriro
Sociale dey’igihela
kitwa icy’amateka, Masse kigizwe n’abami b’ibitekerezo, u Rwanda
rwayoborwaga
ARD n’umwami
: Alliance Ruganzu
pour Bwimba wabaye
le Renforcement de lauwa mbere
mu bami bazwi mu mateka kuva mu kinyejana cya XIV kugeza
Démocratie
mu kinyejana cya XX1.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
1
Inyandiko isobanura ko u Rwanda rwagiye rwaguka ishingiye ku byanditswe n’abantu benshi, barimo Kaga-
Droits
me A., Inganji Kalinga, Kabyayi 1943;de l’Homme
Kagame A., Un abrégé de l’ethno-histoire du Rwanda, Butare, EUNR,
AREDETWA
1972 : Association
; Anonyme, Historique pour; Vansina
et chronologie du Rwanda le Relèvement
J., L’évolution du royaume rwanda des origi-
nes à 1900, Bruxelles, 1962., Vansina J., Le Rwanda ancien. Le Royaume nyiginya, Paris, Karthala, 2001.
Démocratique des Batwa
83
v
Ingoma y’u Rwanda
ACRONYMS yayoborwaga n’abami bava mu bwoko
AND ABBREVIATIONS
bw’abanyiginya. Ni bo bashinze ingoma y’ubwami bwo mu
___________________________________
Rwanda. Andi moko y’Abanyarwanda yafatanije rugikubita
n’Abanyiginya
A.A. : kurema
Archives u Rwanda, ni ay’Abasinga, Abega, Abaha,
Africaines
$EDNRQR $ED]LJDED Q·$EDWVREH  ERVH NDQGL EDEDJD EDÀWH
A.G. : Assemblée Générale
uruhare bihariye. Ruganzu Bwimba waba yari umukuru w’inzu
ABAKI w’umuryango
cyangwa : Alliance des Bakiga
w’Abanyiginya yashoboye kwishyiraho
ABESC : Association des Bahutu
aba umwami, yimika ingoma y’ingabe Rwoga. Evoluant
Aho pour
hantulahari
Suppression
haberanye n’ubuhinzi, des Castes
ubworozi bw’inka no guhiga. Ni ho u
ACR
Rwanda : Association
rwahereye des Cultivateurs
rukura rugana du Rwanda
iburengerazuba bw’umugezi
wa
ADPNyabarongo, ruza kuruta
: Alliance uko rungana
Démocratique ubu ku ngoma ya
des Peuples
Kigeli
ADR IV Rwabugiri.
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Mu mateka mvugo, bivugwa ko u Rwanda rwa mbere rwabanaga
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
n’andi moko kandi byari bihuriye mu byo bita “Konfederasiyo”.
Icyo gihe byariAlliance
AFDL : ibihugudes
bitoForces Démocratiques
bito bingana pourzitwa
na za sheferi la
Libération
“ibihugu” zari zigizwe du Congo-Zaïre
n’u Buganza, u Bwanacyambwe, u Buriza,
AGOA
u : African Growth and Opportunity Act
Busigi n’u Busarasi.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO a. Umugani w’inkomoko
: Affaires Indigènesy’Abanyiginya
et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Inkomoko y’Abanyiginya ivugwa mu gitekerezo kitwa “Ibirari2”.
Rwandaise
Icyo gitekerezo kivuga umugani utangaje wa Sabizeze cyangwa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Kigwa waba yaravukiye mu ijuru yarasamiwe mu cyansi cy’amata.
AM/AP
Ngo se Shyerezo, : Arrêté ministériel/
utishimiye iryo vukaArrêté présidentiel
rya Sabizeze ridasobanutse
AMR
neza, ni we watumye: Association
amanuka desku Moniteurs
isi yo hasi, duagwa
Rwandamu Mubari
AMUR : Association
wari utuwe n’Abazigaba des Musulmans
bayoborwaga n’umwamiau Rwanda
Kabeja. Ngo
ANT
Kigwa yari kumwe : Assemblée
na murumuna Nationale de Transition
we Mututsi (sekuraza w’Abega,
Abaha n’Abakono) na mushiki
(Transitional wabo Nyampundu
National Assembly) n’amatungo
agizwe
APADEC n’ingabo n’ingore.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR
Uwo mugani :w’inkomoko
Armée Patriotique
3
, uvuga ko Rwandaise
Kigwa agera kuri Gihanga
APROBAMI
wahimbye ingoma : Association
y’ubwami. desHariPartis Monarchistes
amateka mvugo asobanura
Rwandais
ko ahubwo Gatutsi, Gahutu na Gatwa bari bene Kanyarwanda,
APROCOMIN:
hari navuga koAssociationKanyarwanda desuwo Commerçants
kimwe na Indigènes
Kanyandorwa,
Kanyabuha, Kanyabungo
APROSOMA : Associationna Kanyaburundi
pour la Promotion yari umuhungu
Sociale de la wa
Gihanga. Ngo Gihanga Masse yashatse abagore mu miryango y’Abasinga,
ARD
2
Delmas L., : Alliance
Généalogie pour le
de la noblesse (lesRenforcement
Batutsi) du Ruanda,de la 1950, p.6;
Kabyayi,
Th. Récits historiques Rwanda, Tervuren, MRAC, 1962, pp. 18-
Coupez et Kamanzi Démocratie
25 ; Smith P., Le récit populaire au Rwanda, Paris, Armand Colin, 1975, p. 71
ARDHO
3 : Association
Chrétien J.-P., Mythes Rwandaise
et stratégies autour pour
des origines la Défense
du Rwanda (XIXe-XXèdessiè-
Droits
cles» in Chrétien J.-P. de J-L.
et Triaud l’Homme
(sous dir.), Histoire d’Afrique. Les Enjeux de
mémoire, Paris, Karthala,
AREDETWA : Association pour 1999, p. 282; De Heusch L., Mythes et rites bantous. Rois
le Relèvement
nés d’un cœur de vache. Paris, Gallimard, 1982.
Démocratique des Batwa
84
v
Abatsobe, Abashambo
ACRONYMS n’abandi kandi ngo yazengurutse mu
AND ABBREVIATIONS
Rwanda rwose___________________________________
no mu Burundi no kugera za Rutshuru ( ho mu
burasirazuba bwa RDC y’ubu).
A.A. : Archives Africaines
b. Icyo gitekerezo cyavugwagaho iki?
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI y’umugani
Imvugo : Alliance
ntabwo des
abaBakiga
ari imvugo y’igitekerezo cy’amateka
ABESCbamwe: Association
nk’uko babikeka. Uwo des Bahutu
mugani uvugaEvoluant
inkomoko pour la
y’amoko
Suppression des Castes
DPZHQ·DPZHDÀWHDKRDKXUL\HQ·$EDQ\LJLQ\DQ·LQJRPD1LDPRNR
y’ibimanuka
ACR agizwe n’Abanyiginya,
: Association Abega, Abakono,
des Cultivateurs n’Abaha. Aya
du Rwanda
moko
ADP ya nyuma uko ari atatu yitwa ay’Ibibanda
: Alliance Démocratique des Peuples cyangwa amoko
avamo
ADR abamikazi (ubwoko
: Alliance bw’Abagesera
pour bwo bwagize
la Démocratie et la Umwamikazi
umwe ari we nyina wa Kigeri III Ndabarasa ntabubarirwamo).
Réconciliation Nationale
AEC y’abitwa
Amoko : Agglomeration
Abasangwabutaka Extra-Coutumières
ari yo y’Abazigaba, Abagesera
AFDL : Alliance des
n’Abasinga. Hari abavuka mu miryango Forces Démocratiques
imwe n’imwepour murilaayo
moko bagiragaLibération
uruhare mu dumihango
Congo-Zaïre yihariye: nko kwerekana
AGOA
ahazashyirwa: ibibanza
African Growth and kubaka
by’abashaka Opportunity
bo muAct yandi moko
n’amazu
$,'6 y’abami cyane cyane, kuyobora imihango
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP yo kwirabura
n’iyo kwimika: umwami
AIMO Affaires mushya
Indigènes n’iyindi.
et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Ntabwo imvugo hejuru cyangwa hasi ivuga na busa amajyaruguru
cyangwa amagepfo Rwandaisenk’uko abanditsi bamwe b’ibirebana
ALIR : Armée de
n’amoko, cyanecyane Libération du
abanyamadini, Rwanda
babivuze. Ahubwo byaba
AM/AP
ari ukuvuga : Arrêté “iburyo,ministériel/ Arrêté présidentiel
ibumoso, inyuma, imbere, ishyamba,
ibishanga, ikibaya,
AMR imisozi”.
: Association desAbanyarwanda
Moniteurs du baheragaho
Rwanda mu
mvugo yabo isanzwe.
AMUR Ntabwo
: Association bivuze
des rero ko Ibimanuka
Musulmans au Rwanda byavuye
kure nk’uko abakerarugendo b’abashakashatsi n’abamisiyoneri
ANT : Assemblée Nationale de Transition
bamwe babyanditse. Iyo mivugire yuko u Rwanda rwaba
rwaratuwe, banditse (Transitional
nta gihamyaNational Assembly)
ishingiraho na busa mu mateka
APADEC
mvugo azwi. Ikindi nuko ahantu havugwa muriChrétien
: Association du Parti Démocrate uwo mugani
APR
hagaragaza ko : Armée Patriotique
uwo mugani wagiye Rwandaise
uhindagurwa, bigaragara ko
hahindagurwa
APROBAMI kenshi hajyanye
: Association n’uko u
des Partis Rwanda rwari rumeze
Monarchistes
mu mpera z’ikinyejanaRwandais cya XIX. Ubu tugiye kuvuga “ibihugu”
byari bikikije u Rwanda rwa mbere n’akamaro byagize.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Bwanacyambwe : Association
4 pour la Promotion Sociale de la
Masse
U
ARD Bwanacyambwe mu pour
: Alliance ntangiriro z’u Rwanda de
le Renforcement bwakoraga
la ku
Buriza bw’amagepfo (Umusozi wa Kabuye-Jabana-Bweramvura).
Démocratie
Cyari
ARDHO igihugu k’ingoma
: Association y’ubwoko
Rwandaise bw’Abongera. Umwamides
pour la Défense w’u
Bwanacyambwe yitwaga Nkuba ya Nyabakonjo. Ingoma ye
Droits de l’Homme
+DULDKDQWXKHQVKLPX5ZDQGDKDWDQJL]ZDQ¶LQ\LWR³EZDQD´ELVKRERUDNXEDEL¿WD-
AREDETWA : Association pour le Relèvement
4

nye isano na “bene “bivuga abakomoka kuri.


Démocratique des Batwa
85
v
y’ingabe yitwaga Kamuhagama
ACRONYMS AND. Abakomoka
5
kuri Bwimba, bari
ABBREVIATIONS
basanganywe ___________________________________
igice cy’u Bwanacyambwe, ni bo bashatse kwagura
ingoma yabo. Birashoboka ko baba barabitewe no gushaka
urwuri
A.A. rw’inka zabo zari
: Archives zimaze kuba nyinshi. Ibyo ari byo
Africaines
byose, nyuma ya Ruganzu Bwimba, ingoma nyiginya yahinduye
A.G. : Assemblée Générale
umurwa mukuru wayo.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC¾U Buriza : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
,JLKXJXF\·X%XUL]D EZD*DVDERLPIXUD\D*DVDER F\DULJLÀWH
amateka
ADP akomeye cyaneDémocratique
: Alliance mu birebana na desporitiki
Peuples n’umuco. Ni
ho
ADR hari umusezero w’abami ahitwa i Butangampundu.
: Alliance pour la Démocratie et la Mbere u
Buriza bwari ingoma y’uwitwa Migina,
Réconciliation Nationale ingoma y’ingabe ye ikitwa
Bushizimbeho. Yishwe na Kigeri I Mukobanya. Ubundi U Buriza
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bwari kimwe mu bihugu byigenga byari biriho igihe cy’u Rwanda
AFDL
rwa mbere. Bwari : Alliance
butuwedescyanecyane
Forces Démocratiques pour la
n’Abasinga b’Abarenge,
Abacyaba n’Abongera. Libération du Congo-Zaïre
Ndetse Abongera ni bwo bwoko bwari
AGOA : African Growth and Opportunity Act
EXNRPH\HPXULDNRNDUHUHNDULNDJL]ZHKDÀQ·X%XUL]DEZRVH
$,'6cy’u Bumbogo
igice $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
n’icy’u Bwanacyambwe6. Abongera ni
bumwe mu bwoko
AIMO bukuru
: Affaires muri icyo
Indigènes et gice.
Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
¾U Busigi
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
U Busigi7 bwari agace gato k’u Rukiga, bukaba bwari igihugu
AM/AP
cy’Abavubyi. : Arrêté
Uretse ministériel/
impinga ya Buhambe Arrêté présidentiel
aho umugi wa Byumba
AMR
wubatse ubu :mu Association des Moniteurs
Karere ka Gicumbi, ahasigayedu hose
Rwanda
h’u Rukiga
AMUR“URwanda
hitwa : Association des Musulmans
–Igihugu cy’Abaturanyi”. Hari au Rwanda
ibitabo ku mateka
ANTRwanda bivuga
y’u : Assemblée
ingoma Nationale
y’Abavubyide bo Transition
muri ako karere bitwa
Abasigi, bivuga(Transitional
abatuye ahitwa i Busigi.Assembly)
National
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Hari imvugo isa n’ibintu by’umugani ivuga ko ari umwami w’u
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Rwanda, Ruganzu II Ndori, wahaye ububasha bwo kuvuba
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
imvura umuvubyi wa mbere w’u Rukiga. Ngo yabituraga ko bari
baramucumbikiye. Rwandais
Ubusanzwe Abasigi bavuga ko ari Abasindi.
Birashoboka ko Nyamikenke, des
APROCOMIN: Association umwe Commerçants
mu bami babo Indigènes
b’ibihangange,
APROSOMA
5 : Association pour la Promotion Sociale de la
Nyiligira Th., Monographie historique du Bwanacyambwe des origines à 1930, Mé-
MasseUNR, 1988.
moire de licence, Ruhengeri,
ARD
6
Hashobora : Alliance
kuvugwa pour
u Bwongera le Renforcement
bw’amajyaruguru de lan’u Bwongera
butandukanywa
bw’Amagepfo bwariDémocratie
bugizwe n’Akarere k’u Burwi mu magepfo y’u Rwanda rw’ubu,
bwageraga mu Busanza. Ku ngoma ya Ruganzu II Ndori, u Bwongera bw’Amagepfo
ARDHO na Nyaruzi
bwatwarwaga : Association Rwandaise
rwa Haramanga, umurwa wepour la Défense
wari ahitwa deswa
«Mu Mukindo
Droits de l’Homme
Makwaza»KD¿\¶LJLVKDQJDF\¶$NDQ\DUXPXPDJHSIR\¶$NDUHUHN¶XEXND*LVDJDUD
Kagubali J.-P., L’évolution
AREDETWA : Association
7
socio-politique
pour du le Rukiga de 1895 à 1945, Mémoire de
Relèvement
licence en histoire, Ruhengeri, UNR, 1988
Démocratique des Batwa
86
v
yaba yarihayeACRONYMS
ububasha bwoANDkuvuba imvura ngo abone uko
ABBREVIATIONS
ashobora gutegeka abaturage b’aho mu Busigi.
___________________________________

A.A.x Ubutegetsi bw’Abavubyi


: Archives b’Abasigi
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Abavubyi bo mu nzu y’Abasigi bari abatware b’umuryango nk’abandi
ABAKI
bose. : Alliance
Havugwaga des n’amavuko
iki ku mavu Bakiga y’ubuyobozi bw’umutware
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Z·DER%DVLJL"8ZRPXWZDUH\DULDÀWHLQVKLQJDQR]RNXUHQJHUDLQJDER
Suppression
ze no kumenya umutekano des
w’abo CastesBirumvikana kuko muri
ashinzwe.
ACRgihe cy’umutekano
icyo : Association des Cultivateurs
muke kandi du Rwanda
uhoraho, kunyaga inka cyangwa
XEXWDNDELNRUZDQ·LPLU\DQJRLÀWHDPDERNRE\DIDWZDJDQN·LJLNRUZD
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
cy’ubutwari
ADR aho gufatwa pour
: Alliance nk’ubujura bugayitse.etIkindi
la Démocratie la nuko muri
ibyo bihe bya kera kwihorera byari
Réconciliation ibintu byemewe. Muri icyo gihe
Nationale
cy’umutekano muke kandi uhoraho, nyakamwe yamburwaga inka
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
n’imirima bye n’imiryango ikomeye ku buryo bworoshye. Kugira ngo
AFDL : Alliance
adahora arenganywa des Forces
yakoranaga Démocratiques
igihango n’umutwarepour la
cyangwa
Libération du Congo-Zaïre
abatware bakomeye.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Abanyaruko, $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bakomoka mu nzu ya Minyaruko ya Nyamikenke,
bari
AIMO umuryango ukomeye
: Affaires cyane etmu
Indigènes Busigi. Ntabwo kandi
Main-d’oeuvre
umuhango
AJER wo kuvuba wari
: Association uw’Abasindi
de la bose, ahubwo wari
Jeunesse Estudiantine
uw’umuryango w’Abasigi. Ariko abavubyi b’i Busigi ntabwo bari
Rwandaise
EDÀWH XUZHJR UXVKLQ]ZH XEZLUX Q·LPLKDQJR \RVH LJHQGDQ\H
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Q·XEX\RER]L QN·XNR ELERQHND PX ]LQGL QJRPD ]·XEZDPL KDÀ
AM/AP
ya : Arrêté
zose zo muri aka ministériel/ Arrêté
karere k’Ibiyaga présidentiel
bigari. Ni yo mpamvu
AMR
umuntu : Association
atakwemeza ko udes Moniteurs
Busigi bwari du Rwanda
ingoma nyangoma
AMUR umukuru
nubwo : Association des Musulmans
wabwo atemeraga kuyobokaau Rwanda
ingoma nyiginya
ANTRwanda. :Kandi
y’u Assemblée Nationale
abaturage de Transition
b’i Busigi ntibategekwaga guha
amaturo abavubyi. Ariko ubwoba
(Transitional gutinya ko umuvubyi
bwoAssembly)
National
yateza
APADEC ibyago mu myaka yabo yatumaga
: Association du Parti Démocrate abaturage
Chrétienbaho
bibwiriza gutanga ikoro ry’abavubyi rigizwe n’igice cy’umusaruro
APR : Armée Patriotique Rwandaise
wabo. Ndetse iyo habaga ikiza mu myaka, abaturage bo mu tundi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
turere bazaga mu Busigi gusaba ko umuvubyi w’aho yabatabara.
Rwandais
APROCOMIN:
x IcyavugwaAssociation
ku Busigi des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Biragaragara ko u Busigi butari igihugu igihe u Rwanda rwa
Masse
mbere
ARD rwiremaga. U Busigi
: Alliance pourkandi ntibwari igihugu
le Renforcement de lakiyoborwa
n’umwami nk’uko byari
Démocratie bimeze mu Nduga, i Gisaka n’i Ndorwa.
Hari umuryango w’abavubyiZDULXKDÀWHXEX\RER]LEZ·LPLKDQJR
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ntibigire icyo bibangamira ingoma nyiginya. Ariko nta gihamya
cyo kwemeza ko Droits de l’Homme
u Busigi bw’Abavubyi bwabayeho igihe kimwe
AREDETWA
n’u Rwanda rwa: Association
mbere. pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
87
v
%LUDJDUDJDUDACRONYMS
NR LELVHNXUX Q·DEDPL E·X %XVLJL DUL ELJXÀ F\DQH
AND ABBREVIATIONS
ugereranyije n’iby’abami b’ingoma nyiginya, bikaba bitera ikibazo
___________________________________
ndetse ko hari abandika gusa abatware babiri b’Abasigi kuva kuri
Ruganzu
A.A. II Ndori: dore uko
: Archives bigaragara mu “Imbonerahamwe”
Africaines
ikurikira.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Imbonerahamwe : Alliance des Bakiga
ya 3 : Abami b’u Rwanda n’Abami b’u Busigi
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
Abami b’Aganyiginya Abavubyi b’u Busigi
ACR A.Kagame: Association des Cultivateurs
A.Kagame Historique et du Rwanda
A.PAGES J.P.KABUGALI
chronologie
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
1.Ruganzu Ndori(1510-1543) 1.Nyamikenke 1.Nyamikenke 1.Nyamikenke ϭ͘ELJĂŐĂƐŽŶŐŽ౵
ADR
2.Mutara : Alliance pour la2.Minyaruko
2.Minyaruko Démocratie et la Ϯ͘ELJĂŵŝŬĞŶŬĞ౵
2.Nzarubara
Semugeshi(1543-1576) Réconciliation Nationale 3.Mudahimurwa 3.Minyaruko 3.Minyaruko
3.Kigeri 4.Mudahimurwa
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières 5.Gacoco
Nyamuheshera(1576-1609)
ϲ͘ELJĂŵŝŬĞŶŬĞ౵౵
AFDL
4.Mibambwe
Gisanura(1609-1642)
: Alliance des Forces Démocratiques pour Nzarubarala
Libération du Congo-Zaïre
5.Yuhi Mazimpaka(1642-1675) ϳ͘ELJĂŐĂƐŽŶŐŽ౵౵
6.Cyirima Rujugira(1675-1708) Mpungirehe
AGOA : African Growth and Opportunity Act
7.Kigeri Ndabarasa(1708-1741)
$,'6
8.Mibambwe $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Sentabyo(1741-1746)
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
9.Yuhi Gahindiro(1746-?)
AJER
10.Mutara : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwogera(?-1853)
11.Kigeri Rwabugiri(1853-1895)
Rwandaise
12.Yuhi Musinga(1897-1931)
ALIR
13.Mutara : Armée de Libération du Rwanda
Rudahigwa(1931-1959)
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Byakusanyijwe : Association
n’umwanditsi des Moniteurs
abivanyedu mu Rwanda nyandiko
AMUR
zitandukanye : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Hari amateka (Transitional
mvugo yemezaNational ko NyamikenkeAssembly) I yabayeho ku
ngoma ya Ruganzu II Ndori naho Nyagasongo II Mpungirehe
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
akaba yarabayeho ku ngoma ya Mutara III Rudahigwa. Hagati
APRhakaba hari
aho : Armée Patriotique
ibisekuru 12 by’abami Rwandaise
b’Abanyiginya naho mu
APROBAMI : Association des Partis
bavubyi b’i Busigi bakaba batanu gusa. Uko kudahura biterwaMonarchistes
n’uko nubwo Ruganzu Rwandais II Ndori yabayeho bwose, ibyinshi mu
APROCOMIN: Association
bimuvugwaho bikaba bisa des Commerçants
n’imigani nubwo Indigènes
afatwa bwose
nk’umwe
APROSOMA mu: bami bakurupour
Association bashinze inzego nyinshi.
la Promotion Sociale de Umuntu
la
yahita avuga rero ko
Masse abami b’Abasigi bashatse kubyuririraho ngo
bavuge
ARD ko igisekuruza cyaho cyabayeho
: Alliance pour le Renforcement de la ku gihe k’igihangange
Ruganzu II Ndori. Ibyo byo gushaka gufatira amateka cyangwa
Démocratie
ibintu bikomeye bimwe kuri Ruganzu II Ndori, binakomoka ku
ARDHO : Association
mandwa, havugwa ko umutware Rwandaise pour la Défense
wazo Ryangombe na wedes yaba
yarabayeho kuDroits ngomade ya l’Homme
Ruganzu II Ndori.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
88
v
¾U Busarasi
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
U Busarasi kari agace kayoborwa na Sambwe, akaba umuhungu
wa Cyabugimbu. Bwari bugizwe n’igisozi kinini cyambukiranya
A.A.
imisozi : Archives
ya komini Africaines
za kera za Tare na Shyorongi, naho igice
A.G.komini za: Assemblée
cya Générale
kera za Musasa na Rushashi kitwaga icyo gihe
ABAKI
Gitindagasani. : Alliance des Bakiga
Hari amateka mvugo ya kera yemeza ko u
Bumbogo
ABESC butanganaga icyo des
: Association gihe Bahutu
n’icyaje kwitwa u Bumbogo
Evoluant pour la mu
gihe cya gikoroni, bwatsinzwe na Mukobanya (waje kuba Kigeri I).
Suppression des Castes
Atera Sambwe wa Cyabugimbu watwaraga teritwari y’u Busarasi,
ACR
ukuyemo umusozi: Association des Cultivateurs
wa Nyamweru du Rwanda
(yongewemo n’abakoroni),
ADP
ukanakuramo : Alliance
imirenge Démocratique des Peuples
ya Shyorongi- Kanyinya igomba kuba
yarayoborwaga
ADR n’ingoma
: Alliance ya la
pour Mugina. Abamukomokaho
Démocratie et la baje
NZHPH]ZDQ\XPDNREDULEDÀWHLQJRPD\·XEZDPLLJHQGHUDNX
Réconciliation Nationale
bwiru. Bari batuye i Shyorongi yari umurwa waho mukuru.
AEC
Sambwe : Agglomeration
yaje kugwa Extra-Coutumières
muri icyo gitero, asimburwa n’igikomangoma
Karimbi, mwene se w’igikomangoma Démocratiques
AFDL : Alliance des Forces Mukobanya8. pour la
Libération du Congo-Zaïre
Ariko ikizwi ubu nuko bitoroshye kumenya neza igihe izina rya
AGOA 9 : African Growth and Opportunity Act
Bumbogo ryatangiriye gukoreshwa. Mbere yuko higarurirwa
$,'6 nyiginya,
n’ingoma $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ako karere kayoborwaga n’Abega b’Abaswere.
AIMOariko naho
Bisa : Affaires Indigènes
batigeze et Main-d’oeuvre
barwanya na busa ko higarurirwa
AJER
n’Abanyiginya.: Association de la Jeunesse
Ariko barekewe imwe muEstudiantine
mihango bakoraga
nko kuyobora umuhango
Rwandaise w’Umuganura, kandi wari umuhango
ukomeye
ALIR ku :ngoma
Arméenyiginya: amasaka,
de Libération uburo, isogi n’inzuzi
du Rwanda
zari imbuto nkuru zoherezwaga ibwami igihe cy’uwo muhango
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
mukuru w’Umuganura byahingwaga i Bumbogo. Bisa nkaho
AMR
ari uguhera :mu Association
kinyejana des
cya Moniteurs du Rwanda
XIX u Bumbogo bwategetswe
AMUR
n’Abatsobe : Association n’Abega
bafashwaga des Musulmans au Rwanda
b’Abaswere mu gukora
ANT
umuhango : Assembléeibwami.
w’umuganura Nationale de Transition
Umurwa mukuru (Transitional National Assembly)
w’Abega b’Abaswere, bari abami b’i Bumbogo
APADEC : Association du Parti Démocrate
cyangwa abami b’Umuganura, wari i Huro. Wari Chrétien
ukomeye
APR ugizwe: n’amazu
kandi Armée Patriotique Rwandaise
menshi cyanecyane ay’abaje kuyoboka
Umwami
APROBAMI yakoranaga n’abakuru
: Association b’imiryango
des Partis bamuturaga buri
Monarchistes
mwaka imbutoRwandais
z’umuganura. Ingoma ngabe y’abo Bega b’i
Bumbogo yitwaga Karihejuru naho amazina y’ubwami yabo
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
yari Nyamususa, Musana na Mumbogo10. Umwami w’i Bumbogo
APROSOMA
yabwiraga : Association
abiru pour la Promotion
izina ry’uzamusimbura, Sociale deibanga.
bakarigira la
Umwami mushya Masse kandi yimanaga na nyina mu mihango
ARD
yakorwaga : Alliance pour le Renforcement de la
nijoro.
Démocratie
8
Kagame A., op.cit. pp. 65-66.
ARDHO
9 : Association
Buregeya S., Les paysans du BumbogoRwandaise pour
face aux autorités la Défense
traditionelles des
et coloniales
Droits
(19900-1956), Mémoire de l’Homme
de licence, Butare, UNR, 1996.
Umwami wa nyuma w’i
AREDETWA : Association pour
10
Bumbogo, Nyamurasa IV Kabano, yimye muri 1925,
le Relèvement
acirirwa mu Kinyaga muri 1928 bikozwe n’ubutegetsi bw’ubukoroni bw’Ababirigi.
Démocratique des Batwa
89
v
3.2. U Rwanda rwaguka. AND ABBREVIATIONS
ACRONYMS
___________________________________
Kuri rubanda rusanzwe, u Rwanda rwari igihugu kigari cyageraga
aho
A.A. ijuru riterwa inkingi!Africaines
: Archives Birerekana ko kwaguka k’u Rwanda
byari bimenyerewe n’Abanyarwanda. Uko kwaguka byatewe
A.G. : Assemblée Générale
nuko rwiyongereyeho ibihugu byinshi: i Gisaka, i Nduga, u
ABAKI n’u Busozo,
Bukunzi : Alliance des Bakiga u Bwanamukari, u Burwi,
u Bunyambiriri,
ABESC
u Bugoyi, u :Bufumbira,
Associationu des Bahutu
Mubari, Evoluantipour
u Bugesera, la u
Ndorwa,
Busigi, u BufunduSuppression des Castes
n’u Buyenzi.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
3.2.1
ADP U Rwanda ruhangana
: Alliance n’ i Gisaka: Ruganzu
Démocratique Bwimba na Robwa
des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Mu ntangiriro Réconciliation
y’ingoma ya Ruganzu NationaleI Bwimba, u Rwanda
UZDULUXÀWHXPXUZDZDUZRPXNXUXL*DVDERDJDVR]LNDULPX
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
burengerazuba bw’amagepfo y’ikiyaga cya Muhazi. Icyo gihe
Ruganzu yari Alliance
AFDL : akiri muto, desakayoborerwa
Forces Démocratiques
u Rwanda pour la
na nyina
Libération
Nyiraruganzu Nyakanga wodumuCongo-Zaïre
bwoko bw’Abasinga. Yafashwaga
AGOA
mu mirimo ye: African
na mubyara Growth and Opportunity
we Nkurukumbi Act
wa Nyebunga. Mu
$,'6 bari bakomeye
bandi $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ibwami muri icyo gihe, umuntu yavuga
abiru
AIMO nka Nyaruhungura
: Affaires Indigènesw’Umutsobe, Kenge (w’Umunyiginya
et Main-d’oeuvre
wo
AJER mu nzu y’Abakobwa),
: AssociationGitandura (w’Umusinga)
de la Jeunesse na Mukubu
Estudiantine
(wo mu Baha)11.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
8PZDPL %ZLPED \DUL DÀWH PXUXPXQD ZH PXWR QD PXVKLNL
AM/AP
we wari ugeze: Arrêté
igihe cyo ministériel/
gushyingirwa Arrêté présidentiel
ari we Robwa. Umugore
AMR
we muto Nyakiyaga: Association yavaga desmu Moniteurs du Rwanda
Bega. Amateka mvugo y’u
AMUR
Rwanda avuga : Association
ko Ruganzu des Musulmans
I Bwimba au Rwanda
na mushiki we Robwa
ANT : Assemblée
bapfuye nk’abatabazi Nationale
b’ingoma. de Transition
U Rwanda rwari ruhanganye
n’ibihugu bibiri(Transitional
bikomeye cyane: mu magepfo
National hari u Bugesera,
Assembly)
bwategekwaga
APADEC icyo gihe na Nsoro Bihembe
: Association du Parti Démocrate Chrétienmu burasirazuba
hari i Gisaka cyategekwaga na Kimenyi I Musaya. Umwami
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Z·X %XJHVHUD \DUL DÀWDQ\H XPXEDQR ZD JLFXWL Q·XPZDPL Z·X
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwanda. Naho Kimenyi Musaya we yashakaga kwigarurira
RwandaisKugira ngo agere kuri uwo mugambi,
igihugu cy’Abanyiginya.
APROCOMIN:
asaba Robwa kuko Association
abapfumudes Commerçants
be bari Indigènes
bamuraguriye ko umwana
APROSOMA
bazabyarana :ari Association
we uzatsinda pour la Promotion Sociale de la
u Rwanda.
Masse
Ruganzu
ARD Bwimba n’abajyanama
: Alliance be bari bazi uwo
pour le Renforcement de laumugambi
mubisha w’umwami Démocratie w’i Gisaka banga ko arongora Robwa.
Ariko umwamikakizi n’umutoni wari ukomeye Nkurukumbi bo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
bashaka ko amurongora kuko bumvaga ari ugushakira igihugu
DPDERNR DJLÀWL\H Droits de l’Homme
DNDPDUR %DED DUL ER EDWVLQGD .LPHQ\L
AREDETWA : Association pour le Relèvement
11
Kagame A., 1972, op.cit., p. 57
Démocratique des Batwa
90
v
Musaya arongora Robwa. AND
ACRONYMS ArikoABBREVIATIONS
mbere yuko ubukwe buba
umwami Ruganzu Bwimba amenera mushiki we ibanga, na we
___________________________________
yemera ko atazabyarana na Kimenyi umuhungu uzatsindisha u
Rwanda.
A.A. Nyuma yaje kubwira
: Archives musaza we ko atwitwe, ariko ko
Africaines
aziyahura atarabyara uwo mwana batinyaga.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI bemeza
Ibwami : Alliance
ko haba desundi
Bakigamutabazi witanga kimwe na
ABESC : Association des
Robwa. Indagu zihama Nkurukumbi ngo Bahutu Evoluant pour la ku
abe umutabazi
Suppression des Castes
UXJDPEDDKDSÀUH1NXUXNXPEL\DQJDNXEDXPXWDED]LLQGDJX
ACR
zemeza : Association
umwami des Cultivateurs
ubwe. Mbere yuko yitanga du nk’umutabazi
Rwanda
asiga
ADP aciye iteka ko ubwoko
: Alliance bw’Abasinga
Démocratique desbutazongera
Peuples kuvamo
umugabekazi,
ADR : Alliance pour la Démocratiekwitangira
bitewe no guhana uko kwanga et la igihugu
bya Nkurukumbi. Hagati aho,Nationale
Réconciliation Nyakiyaga, wa mugore muto
wa Bwimba, abyara umwana w’umuhungu bamwita Rugwe.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Gitandura ajya kubwira iyo nkuru umwami wari ku itabaro, ahita
ahabwa ikuzo Alliance
AFDL : des Forces Démocratiques
we n’abamukomokaho ryo kujya yitapour la
amazina
abana b’abami Libération
mbere yukodu Congo-Zaïre
umwami ubwe yita izina.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 n’uko$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Bitewe Rugwe yari akiri umwana, kandi kizira ko
umutabazi
AIMO yasubira
: Affairesinyuma
Indigènesku etmpamvu iyo ari yo yose,
Main-d’oeuvre
Ruganzu
AJER aha: ubuyobozi
Association bw’igihugu KengeEstudiantine
de la Jeunesse kugeza igihe Rugwe
azashobora kukiyobora ubwe. Ibyo birangiye, Ruganzu atangiza
Rwandaise
imirwano, yicwa n’Abanyagisaka mu mirwano yabereye i Nkungu
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ya Munyaga. Intumwa ijya kubikira Robwa, mu gihe Kimenyi
AM/AP yamuhaga
Musaya : Arrêté ministériel/
ingoma ngabe y’iArrêté présidentiel
Gisaka, Rukurura, ashaka
AMR
kumubwira : Association
ko des Moniteurs
azaba umugabekazi du gihugu
w’icyo Rwandaashaka
AMUR
kumuhoza : Association
urupfu des Musulmans
rwa musaza au Rwanda
we, Robwa ahita yiroha kuri
ANT : Assemblée Nationale de Transition
L\RQJRPDDKLWD\L\LFDQ·XPZDQD\DULDÀWHPXQGD$PDWHND
mvugo y’u Rwanda yamugize National
(Transitional intwari byahebuje,
Assembly)amushyira no
mu batabazi
APADEC b’ingoma kimwe na musaza
: Association du Parti Démocratewe Ruganzu Bwimba.
Chrétien
Kugeza ubu nta kimenyetso kiriho kinyomoza iyo nkuru ihesha
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ishema ingoma nyiginya.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
3.2.2. Itsindwa Rwandais
n’iturwa ry’i Nduga: ishingiro rishya ryo
APROCOMIN: Association
kwaguka kw’ingoma nyiginya des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Iki gice cy’amateka
Masse gishobora kugabanywamo ibice bine:
Intangiriro
ARD yo: Alliance k’u
kwaguka Rwanda
pour ku ngoma yade
le Renforcement Kirima
la Rugwe,
itera rya mbere ry’Abanyoro
Démocratie ku ngoma ya Kigeri Mibambwe,
Igitero cya kabiri cy’Abanyoro no gutsindwa kwabo ku ngoma
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ya Mibambwe Sekarongoro Mutabazi no gutsindwa kw’i Nduga
Droits de l’Homme
ikomekwa ku Rwanda.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
91
v
a. U Rwanda rwaguka ku
ACRONYMS ANDngoma ya Kirima Rugwe
ABBREVIATIONS
___________________________________
U Rwanda rwa mbere rwafataga impinga ya Mageragere na
Nyamweru
A.A. byahoze mbere
: Archives na mbere ari iby’ingoma y’u Bugesera
Africaines
ariko “Umwami waho Nsoro Bihembe akaba yari yarabitanze ku
A.G. : Assemblée Générale
buntu”12. Umwami w’u Rwanda, Kirima Rugwe, abifashijwemo
ABAKI
n’umuhungu : Alliance
we des Bakiga avanaho
Mukobanya, imitegekere
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour
yahurirwagaho n’ibihugu twavuze, ya “konfederasiyo” yahozeho la
Suppression
hagati y’u Rwanda na byo. des Castes
Abami b’ibyo bihugu abasimbuza
ACR : Associationkunyagwa
abatware bashoboraga des Cultivateurs du RwandaAriko
igihe abishatse.
hasigara abami
ADP b’abavubyi
: Alliance bo mu Busigi.
Démocratique Nyuma, bivugwa
des Peuples
ko
ADR Kirima Rugwe, abifashijwemo na Mukobanya
: Alliance pour la Démocratie et la yambutse
umugezi wa Nyabarongo agatangira
Réconciliation kwigarurira uduhugu twari
Nationale
mu majyaruguru y’i Nduga: u Bushegeshi (bwaje guhinduka
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
nyuma Uruyenzi mu Karere k’ubu ka Kamonyi), Bunyagitunda
AFDL : Alliancenyuma
(bwitwaga Gishubi, des Forces Démocratiques
buhinduka Rukoma pour ku la
gihe
cy’ubukoroni), Libération du Congo-Zaïre
Bunyatwa (bwaje guhinduka Burembo n’imisozi
AGOA : African
ibukikije yabaye NdizaGrowth and Opportunity
mu bukoroni Act Icyo gihe
bw’Ababirigi).
$,'6
Ngoga, mwene$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Mashira, atera u Rwanda mu bitero byinshi mu
burasirazuba
AIMO bw’umugezi wa Nyabarongo.
: Affaires Indigènes Ndetse Abanyanduga
et Main-d’oeuvre
bigeze kwigarurira
AJER igihe gito
: Association de laNyakabanda mu Karere k’ubu
Jeunesse Estudiantine
ka Nyarugenge bashobora kuhira inka zabo mu mariba ya
Rwandaise
Muhima13.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
b. Igitero cya : Arrêté
mbere ministériel/
cy’Abanyoro Arrêté présidentiel
ku ngoma ya Kigeri
AMR Mukobanya. : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Igitero cya mbere
ANT cy’Abanyoro
: Assemblée Nationalecyateye ku ngoma ya Kigeri
de Transition
Mukobanya. Abanyarwanda bavuga ko abateye bari abuzukuru
(Transitional National Assembly)
b’umwami w’u Bunyoro witwaga Cwa14. Igitero cy’Abanyoro cyaje
APADEC
gikomeye kandi : Association
nta cyo gisiga du inyuma,
Parti Démocrate Chrétien Hari
ari injyanamuntu.
APR
amateka menshi : Armée
kandiPatriotique
anyuranye Rwandaise
avuga iby’icyo gitero, amwe
APROBAMI
ashingiye ku :bwiru Association des Partis
andi ashingiye kuMonarchistes
bitekerezo n’amakuru.
Habaye imihango Rwandaisyo gutsinda ayo makuba. Urugero ni igiti
cy’Umuganzacyaro
APROCOMIN: cyatewe aho
Association desAbanyoro
Commerçants batsindiwe ku musozi
Indigènes
wa Runda yo mu Karere ka Kamonyi h’ubu.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la Igitero cy’Abanyoro
cyarabaye rero Massekoko, ntawugihakana. Hari n’imiryango ikomoka
ARD
12
: Alliance
Kagame A., 1972, pour le Renforcement de la
op. cit. p. 257
13
Idem, p. 76. Amateka mvugo
Démocratie ntiyavuze ibyo bintu Kagame A. akomozaho agira
ati: ”Nta gushidikanya i Nduga na yo yagabye ibitero ku Rwanda. Kimwe muri byo
ARDHO kwibukwa
cyakomeje : Association
ngo cyageze kureRwandaise pour la
ku buryo cyambutse Défense
Nyabarongo des
kiyobowe
Droits
n’igikomangoma Ngoga, mwenede Mashira”
l’Homme ( ibid. p. 76).
AREDETWA : Association pour Poèmes
14
Abenecwa: ijambo rivuga Abanyoro (rb. dynastiques, Collection de Jan
le Relèvement
Vansina (inédit).
Démocratique des Batwa
92
v
NX %DQ\RUR ACRONYMS
\DERQHNDJD NHUD
ANDPX 1GDUD KDÀ \·L %XWDUH  L
ABBREVIATIONS
Buringa (mu Karere k’ubu ka Muhanga).
___________________________________

A.A.c. Igitero: cya KabiriAfricaines


Archives cy’Abanyoro ku ngoma ya Mibambwe
Sekarongoro Mutabazi
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Mu : Alliance
burengerazuba des Bakiga ngo Mibambwe Sekarongoro
bwa Nyabarongo,
ABESC yaba
Mutabazi : Association
yarigaruriyedes Bahutu
igice kimweEvoluant
k’ingomapour la
y’i Nduga
yayoborwaga icyo Suppression
gihe na Mashirades Castes
ya Nkuba ya Sabugabo wo mu
ACR bw’Ababanda.
bwami : Association
Ariko des Cultivateurs
i Nduga yarongeye duiritegeka
Rwandavuba.
Igitero
ADP cya kabiri cy’Abanyoro
: Alliance giteye, Mibambwe
Démocratique Mutabazi yagombye
des Peuples
guhunga.
ADR Abanyoro
: Alliance pour la Démocratieicyo
bakwira igihugu cyose. Muri gihe Mibambwe
et la
Mutabazi yahungiraga mu Kinyaga,
Réconciliation umwami w’i Gisaka, Kimenyi
Nationale
Shumbusho, yigarurira na we u Buganza n’u Bwanacyambwe.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDLd. ItsindwaAlliance
: burundu des
ry’iForces
NdugaDémocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
I Nduga yafashwe burundu Mibambwe Mutabazi amaze kuva
AGOA : African Growth and Opportunity Act
mu buhungiro. Yifashishije ingabo ze n’amacuti ye (Abasinga
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
cyanecyane ), maze Mashira n’igice kinini cy’umuryango we
AIMO
kirazima. Ibyo: byabereye
Affaires Indigènes
i Nyanza (mu et Main-d’oeuvre
Karere k’ubu ka Nyanza).
AJER ubwo imiryango
Kuva : Association de la Jeunesse
myinshi y’Ababanda Estudiantine
ihita ihungira i
Rwandaise
Burundi. Abagumye mu Nduga muri bo bakomeje kurwana mu
ALIRk’ibinyejana
gihe : Armée de Libération
birenga bitatu. Hagati du aho
Rwanda
Yuhi Mpazimpaka,
amaze
AM/AP kwitegereza uko ibintu bimeze, ashyira abo
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel bamurwanyaga
bose
AMRmu mutwe umwe yise “Umutwe
: Association w’Ababanda
des Moniteurs
15
” wayoborwaga
du Rwanda
n’umuhungu we Nyarwaya Karuretwa.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Nuko Mibambwe Sekarongoro Mutabazi, bari barahimbye
(Transitional
“Nkovimbere” (kubera igikomere National Assembly)
cy’umwambi mu gahanga yari
APADEC : Association du Parti
yararashwe n’Abanyoro mu ntambara y’i Musave) Démocrate Chrétien
yigarurira
APR
burundu i Nduga : Armée Patriotique
ndetse ubwo abamiRwandaisebenshi b’Abanyiginya
batangira kuhatura.
APROBAMI Kuva des
: Association ubwo ibitero
Partis byinshi by’urugamba
Monarchistes
bitangira kujyaRwandais
bitera ari ho biturutse. Mu by’ukuri kuba u
Rwanda rwari rwatakaje
APROCOMIN: Association u Buganza n’u Bwanacyambwe
des Commerçants kandi n’i
Indigènes
*LVDNDJLÀWHLQJXIXNXEXU\REXGDVKLGLNDQ\ZDE\DWXP\HLQJRPD
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
nyiginya ishinga ikicaro cyayo gikuru mu burengerazuba bwa
Nyabarongo (mu Masse
Ntara y’ubu y’Amagepfo) cyanecyane mu turere
ARD : Alliance
tw’ubu twa Kamonyi na Ruhangopour le Renforcement de la
(Reba ikarita ikurikira).
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA
15
: Association
Uwitwa Rubuguza pour le ku
wo mu ngabo z’Ababanda Relèvement
ngoma ya Kirima Rujugira yaje
kuba umucengeri w’u Rwanda rurwana n’i Gisaka.
Démocratique des Batwa
93
v
Ikarita ya 6: ACRONYMS
U Rwanda ruvuka
AND (Gasabo) n’“ibihugu” bibanyi
ABBREVIATIONS
(ikinyejana cya XIV)
___________________________________

A.A. : Archives Africaines


A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Aho byavuye: LUGAN B., Histoire du Rwanda : De la Préhistoire
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
à nos jours, Paris, Bartillat, 1997, P84.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR Ingorane
3.2.3 : Association des Moniteurs
zikomeye cyane duingoma
za poritiki: Rwandaya Yuhi
AMUR na Ndahiro
Gahima : Association des Musulmans au Rwanda
Cyamatare
ANT : Assemblée Nationale de Transition
a. Ku bwa (Transitional
Yuhi Gahima National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Mibambwe Sekarongoro Mutabazi yaje gusimburwa na Yuhi
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Gahima. Amaze gutanga ashyingurwa ahitwa i Kayenzi mu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
1WDUD \·XEX \·$PDM\DUXJXUX $EDPL EDÀWH L]LQD U\D <XKL
batabarizwaga Rwandais
bose i Kayenzi. Ingoma ye yo ku karubanda yari
APROCOMIN:
izwi ku izina rya Association
Kibanza II. Mudes Commerçants
bahungu Indigènes
benshi bamukomokaho,
APROSOMA
twavuga nka :Juru,
Association
sekuruzapour la Promotion
w’inzu y’AbenejuruSociale de la se
na Bamara,
wa Byinshi. Uyu Masse
Byinshi ni we sekuruza w’umuryango mugari
ARD : Alliance
w’Abanyabyinshi; pour le Renforcement
ni yo ikomeye de la
cyane mu Banyamurenge.
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
94
v
b. ItangaACRONYMS
rya Yuhi Gahima
ANDn’intambara y’isimburwa rye
ABBREVIATIONS
___________________________________
Amateka mvugo yemeza ko Yuhi amaze gutanga, havutse igice
cy’abantu
A.A. barwanya Ndahiro
: Archives Cyamatare16 wari wamusimbuye
Africaines
ku ngoma. Mu bakomeye muri abo bantu, harimo bene Yuhi
A.G. : Assemblée Générale
Gahima babiri, Juru na Bamara. Ariko hari abavandimwe babo
ABAKI
Binama, Gacu : Alliance des Bakiga
na Karangana bari bagumye ku ruhande rwa
ABESC : Association des
Ndahiro Cyamatare, abamurwanya Bahutu Evoluant
bitaga pour
ko yigize la
umwami
Suppression
atabikwiye. Cyamatare des Castes
yaje gutegura intambara yaje guhitana
ACR : Association
Juru17. Bamara des Cultivateurs
arwanira kumusimbura, du Rwanda
ndetse ategeka igice
cy’uburasirazuba
ADP bwa Nyabarongo
: Alliance Démocratique18
. Amaze gupfa asimburwa
des Peuples
n’umuhungu
ADR we Byinshi.
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
c. Itanga rya Ndahiro Cyamatare
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Muri
AFDLizo ntambara z’abavandimwe,
: Alliance des Forces Nsibura Nyebunga, pour
Démocratiques umuhinzala
wo ku Idjwi, afatanyije na Nzira ya Muramira akaba n’umwami
Libération du Congo-Zaïre
w’u Bugara, batera Ndahiro Cyamatare i Gitarama mu ntara yo
AGOA : African Growth and Opportunity Act
hambere yitwaga Kingogo (mu Ntara y’ubu y’u Burasirazuba).
$,'6 akomerekera
Ndahiro $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mu mubande waje kwitwa kuva ubwo
AIMO
Irasaniro. : Affaires
Yambuka Indigènes
umugezi wa et Main-d’oeuvre
Kibirira amaraso ye avanga
AJER y’umugezi.
n’amazi : Association de la Jeunesse
Ni yo ntandaro Estudiantine
yuko cyaziraga ko umwami
w’u Rwanda yambuka Rwandaise uwo mugezi wa Kibirira; bagombaga
kuwuzenguruka,
ALIR bagaca
: Armée de haruguru
Libération y’isoko yawo. Uwo muhango
du Rwanda
warubahirijwe
AM/AP by’umwihariko
: Arrêté ministériel/ na Kigeri
Arrêté Rwabugiri,
présidentiel Mibambwe
Rutarindwa ndetse na Yuhi Musinga yarabikoze mu wa 1929,
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
igikomangoma Léopold w’u Bubiligi cyaje gusura u Rwanda.
AMUR
Umusozi wa : Association
Rugarama, des aho Musulmans
ingabo z’u au Rwanda
Bugara zatsinze
ANT : Assemblée Nationale
Cyamatare, witwa «Rubi rw’inyundo». Ayo makuba yabereyede Transition
igihe kimwe n’ibindi (Transitional National Assembly)
bintu bikurikira:
APADEC : Association du
- Iyicwa ry’umugabekazi Parti Démocrate
Nyirandahiro Nyirangabo Chrétien
wicanywe
APR n’abagore ba Cyamatare;
: Armée Patriotique Rwandaise aho baguye hitwa «Mu miko
APROBAMIy’abakobwa»;
: Association des Partis Monarchistes
- IcyunamoRwandaiscyo kwibuka ayo makuba cyamaraga ibyumweru
bibiri muriAssociation
APROCOMIN: Gicurasi mbere desyuko UmuganuraIndigènes
Commerçants uba mu kwezi
kwa Kamena 19
;
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
- Ibura ry’ingomaMasse Ngabe Rwoga yatwawe na Nsibura20;
ARD - Ihishwa :ry’ingoma
Alliance pour le Renforcement
y’ibwami Cyimumugizide mu la buvumo
Démocratie
16
Kagame A., 1972, op.cit. p. 87.
ARDHO
17
Juru ni we igisekuruza cy’AbenejuruRwandaise
: Association gikomoraho iryopour
zina. Nilabake
Défense des
ariko barazwi.
18
Kagame A., 1972,Droits
op.cit. p. de88. l’Homme
Kagame A., 1972,
AREDETWA : Association
19
op.cit., p. 91. pour le Relèvement
20
Idem
Démocratique des Batwa
95
v
bw’ahitwa «Mu Rutaka»(mu
ACRONYMS Karere k’ubu ka Muhanga).
AND ABBREVIATIONS
Gitandura, ni sekuruza w’Abasindi b’Abatandura, ari we
___________________________________
Bihubi uvugwa ko ari we wise amazina abana ba Musinga
A.A. yakomokagamo;
: Archives Africaines
A.G. : Assemblée
- Ibyago bitagira Générale
urugero byakurikiye amakuba y’i Rubi
ABAKIrw’i Nyundo: ibyorezo by’inzara,
: Alliance des Bakiga indwara z’amatungo,
ABESCinzangano n’ubwicanyi
: Association desbukabije. Byari ngombwa
Bahutu Evoluant pour la ko
haboneka umukiza, akongera akabyutsa u Rwanda
Suppression des Castes
rushya. Yaje kuba Ruganzu Ndori.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
3.2.4. Gusubizaho ubwami no kubukomeza
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
a. Ingoma ya Ruganzu
Réconciliation Ndori Nationale
AEC
Nta gushidikanya : Agglomeration
ko Ruganzu Ndori Extra-Coutumières
ari we mwami w’ikirangirire
AFDL : Alliance
mu nzu y’Abanyiginya. Kwamamara des Forces Démocratiques
kwe byamugizepour la
umuntu
w’akataraboneka, Libération
ariko niduwe Congo-Zaïre
waremye anatunganya inzego
AGOA : African
nyinshi mu zaranze cyane Growth
amatekaandy’uOpportunity
Rwanda, igihe Act
cy’ubwami.
Ibitekerezo bishingiye
$,'6 ku ngoma ye bimuvugaho ibintu bisa
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
n’ibitangaza
AIMO n’ibikorwa by’indengakamere
: Affaires Indigènes
21
.
et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
¾Ndori ni muntu ki ?
Rwandaise
ALIR
Amakuru : Armée
mvugo de Libération
avuga ko Ndoridu yari Rwanda mwene Ndahiro
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté
Cyamatare. Ndahiro wifuzaga ko hatagira icyahungabanya présidentiel
AMRmuhungu
uwo : Association
we kuko yifuzaga des Moniteurs
ko azamusimburadu Rwandaku ngoma,
AMUR
ngo : Association kwa
yaba yaramwohereje des Musulmans au Rwanda wari
nyirasenge Nyabunyana,
wararongowe
ANT :na Karemera Nationale
Assemblée Ndagara, umwami wa Karagwe. Ngo
de Transition
nyuma y’itanga(Transitional
rya Nsibura Nyebunga,
National Assembly)yitwa Kavuna
intumwa
yazengurutse u Rwanda ahamagarira abari bagishyigikiye Ndori
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
kwitegura kuzakira icyo gikomangoma. Ngo yagenda avuga
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ati : «Sindushye ndashonje, mumfungurire nge kubandura Ndori
APROBAMI
ya : Association
Ndahiro». Nuko des Partis
ajya i Karagwe, avuga Monarchistes
amakuba atagira uko
Rwandais
angana u Rwanda rwarimo, Ndori agaruka mu Rwanda mu
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
LEDQJDULNRPH\HDULNRDJRPEDNXED\DULDÀWHDEDULQ]L
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Umwami wa Karagwe, Masse Karemera Ndagara, asaba Ndori umusezero
bishingiye
ARD ko yari yaramurinze.
: Alliance pour leIzina rya Karemerade
Renforcement riza
la gushyirwa
mu mazina y’abami b’Abanyiginya. Ni iryo zina ryitiriwe Rwaka
Démocratie
mwene Yuhi Mazimpaka akaba yari yaranamusimbuye. Abami b’u
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Rwanda kandi bakoze ibyo bashoboye byose ngo hatazigera haba
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
21
Kagame A., 1972, op.cit., p. 93.
Démocratique des Batwa
96
v
intambara hagati y’u RwandaAND
ACRONYMS na Karagwe . Ariko ayo masezerano
ABBREVIATIONS
22

yaje kutubahirizwa n’u Rwanda. Abanyakaragwe


___________________________________ bavuga ko ibyo
bihugu byose byarwanye ku ngoma ya Gahindiro . 23

A.A. : Archives Africaines


¾Ibikorwa bya Ruganzu Ndori
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI ko Ruganzu
Bivugwa : Alliance arides Bakiga ubwami mu Rwanda. Ngo
we wagaruye
ABESC
yaba yaraturutse: Association des Bahutu y’uburasirazuba
iyo mu majyaruguru Evoluant pour labw’u
Rwanda, akabaSuppression
yari amaze igihe desi Gatsibo
Castes no mu Busigi aho yaba
ACRyarimikiye
ngo : Association
ingoma ngabe desKaringa
Cultivateurs
bakunze dukwita
Rwanda«Mukiga»
ADPbisigo bashaka
mu kuvuga
: Alliance ko yavuye mu
Démocratique desRukiga.
PeuplesIbikorwa bye
ni
ADR ikirenga: : Alliance pour la Démocratie et la
x Amaze kwimika ingoma
Réconciliation ngabe Karinga, Ruganzu Ndori
Nationale
yatsinze Byinshi bya Bamara 24.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
x Yatsinze i Nduga, harimo na Rukoma, Muyaga,
AFDL : Alliance
Kabagari des ForcesNiDémocratiques
na Marangara. pour labyo
ho yashinze ibirindiro
gutera Libération
Nyundo yadu Congo-Zaïre
Bunyogombe, mu nkengero z’umugi
AGOA wa Ruhango. : African Growth and Opportunity Act
$,'6x Yatunganije$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ingabo, ahereye cyanecyane ku Bisumizi
AIMO byayoborwaga na Muvunyi
: Affaires Indigènes et wa Karema.
Main-d’oeuvre
AJER x Ndori yimitse deingoma
: Association la Jeunesse ngabe nshya
Estudiantine yitwa
Nangamadumbu yasimbuye Rwoga yari yaratwawe
Rwandaise
na Nsibura Nyebunga. Ngo ndetse yaramvuye izindi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ngoma ebyeri : Karihejuru na Bariba. Zose hamwe ziba
AM/AP enye. : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMURngo Ruganzu
Ibindi : Association
Ndori yabadesyarakoze
Musulmans : au Rwanda
ANT x Ngo yaba : Assemblée
yarateye Nationale
u Bunyabungo de Transition
(ni ukuvuga u Bushi) :
ahorera u Rwanda kuri
(Transitional Nsibura,
National afata uburasirazuba
Assembly)
APADEC bwose : Association du Parti Démocratendetse
bw’i Kivu kugeza kuri Rusizi, Chrétienatsinda
Ijwi. Bavuga ko ku ngoma ya Ruganzu u Bunyabungo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bwatewe bukayogozwa akari kenshi.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
x Yateye u Bugara bwa Nzira ya Muramira wari wafashije
Nsibura Rwandais
mu iyicwa rya Ndahiro Cyamatare.
APROCOMIN:
x Yatangije ibitero byodes
Association Commerçants
kwigarurira impuguIndigènes
zari zikikije u
APROSOMA : Association
Rwanda. Atsinda upour la Promotion
Bunyambiriri, yicaSociale
umuhinzade la
waho
ZLWZDJDMasse*LVXUHUH ZDUL XWX\H L 6XWL \D %DQHJD KDÀ
ARD ya Kaduha).
: AllianceNgo pouryaba yarigaruriye u de
le Renforcement Bwanamukari,
la
yica abahinza
Démocratie bahatwaraga barimo Nyakarashi na
ARDHO
22
Kagame A., 1972,: Association
op.cit, pp. 94-99.Rwandaise pour la Défense des
23 Droits Kingdom:
Katoke J.-K, The Karagwe de l’HommeA History of Abanyambo of Noryh Western
Tanzania C. 1400-1915, Nairobi, 1975.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
24
Vansina J., 2001, op.cit. p. 67.
Démocratique des Batwa
97
v
Mpandahande
ACRONYMS wariANDutuye i Ruhande (mu Karere ka
ABBREVIATIONS
Huye) na Nyaruzi rwa Haramanga
___________________________________ w’umuhinza w’i
Burwi. Nyaruzi ni we wabaye umutware wa nyuma
A.A. w’Abarenge,
: Archivesigihugu ke cyahise cyomekwa ku Rwanda.
Africaines
x Yatsinze Impugu z’u Bugoyi, Byahi, Bwishya n’u
A.G. : Assemblée Générale
Bufumbira; icyo gice cyose kegereye i Birunga na
ABAKI nyuma : Alliance
yabyo. des Bakiga
ABESC : Association
x 5XJDQ]X des XPXEDQR
\DUL DÀWDQ\H Bahutu Evoluant
PZL]D QDpour la
5ZD\LWDUH
XPZDPLSuppression des Castes
Z·X %XJHVHUD %ZDJHUDJD LF\R JLKH KDÀ
ACR : Association
ya Ngozi. Bavuga desko Cultivateurs
umupaka wabwo du Rwanda
w’amagepfo
ADP wakoraga igice Démocratique
: Alliance kimwe kuri Ruvyironza,
des Peuples icy’amagepfo
ADR y’uburasirazuba kigakora kuri Ruvubu.
: Alliance pour la Démocratie et la Ariko u
Burundi bwari bwarakomeje
Réconciliation kubutwara ibice bimwe na
Nationale
bimwe, u Bugesera busigarana igice cy’amajyaruguru.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Rimwe Rwayitare atabaza Ruganzu kumufasha mu
AFDL ntambara : Alliance des Forces
yarwanaga Démocratiques
na Ntare Kibogora w’ipour la
Burundi.
Libération
Ibisumizi du Congo-Zaïre
bijya kurwanya Abarundi: ingabo za Ntare II
AGOA ziratsindwa.
: African Growth
Nyuma and
ni ho Opportunity
hashinzwe ItoreroAct
n’Ubuhake25
$,'6 byabaye $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
inkingi y’ubutegetsi bw’u Rwanda.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER a. U Rwanda ku ngoma
: Association deya
la Mutara
Jeunesse I Semugeshi
Estudiantine
Rwandaise
Hakurikijwe ibivugwa n’ubwiru, ngo Mutara wa I yaba ari
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
umwana w’ikinege wa Ruganzu II Ndori, kandi izina rye akiri
AM/AP akaba
umututsi : Arrêté ministériel/
ari Bicuba. Arrêté
Ntawuzi nezaprésidentiel
uko yimye ingoma,
AMR ngo ni :we
ariko Association des Moniteurs
watsinze igihugu du Rwanda
cy’Abenengwe acyomeka ku
AMUR Icyo: Association
Rwanda. gihugu cyarides Musulmans
kigizwe au Rwanda
n’u Bungwe, u Bufundu
ANT cy’u Busanza.
n’igice : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
b.
APADEC U Rwanda ku ngomadu
: Association ya Parti
Kigeri II Nyamuheshera
Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Kigeri wa II Nyamuheshera azwi kuba yarabaye umurwanyi
APROBAMI
ukomeye : Association
afatanyije deszePartis
n’ingabo Monarchistes
zitwaga Inkingi. Ngo ni we
Rwandais
watsinze u Bukunzi n’u Busozo mu Kinyaga abishyira ku
APROCOMIN:
Rwanda. Ngo i Association
Ndorwa imaze des Commerçants
gutsindwa Indigènes
ikava mu Gisaka, ni
APROSOMA
bwo u Rwanda : Association pour la Promotion
rwongeye kugarurirwa Sociale de la
u Bwanacyambwe.
Masse
c. U Rwanda ku ngoma ya Mibambwe II Sekarongoro Gisanura
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Umwami Mibambwe DémocratieGisanura nta mpugu yongeye ku Rwanda
ARDHO : Association
ariko yibukirwa ku buntu bwinshi Rwandaise pourabakene
yagiriraga la Défense des
ku buryo
bari baramuhimbye Droits“Rugabishabirenge”
de l’Homme no guca imanza neza;
AREDETWA : Association pour le Relèvement
25
Vansina J., 2001, op.cit, p. 66.
Démocratique des Batwa
98
v
ni we ibivugwa ku rutare rwa
ACRONYMS Kamegeri
AND bikomokaho no kuvuga
ABBREVIATIONS
ngo “Rwaciriwe i Mutakara” (aho yari atuye) bashaka kuvuga ko
___________________________________
ari “urubanza rwaciwe neza cyane”.
A.A. : Archives Africaines
3.2.5. Kwagura u Rwanda: kuva ku ngoma ya Kirima Rujugira
A.G. : Assemblée Générale
kugeza kuri Kigeri Rwabugiri.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC a. Kirima : Association
Rujugira des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR Rujugira
Kirima : Association
ni we mwami desw’ikirangirire
Cultivateurs wo du muRwanda
kinyejana
cya
ADPXVIII, kubera ibintu bishya
: Alliance yinjije mudes
Démocratique mihango
Peuplesy’igihugu, mu
ngabo,
ADR intambara: Alliance pour la Démocratie et la kwe. Ariko
ze, ibihugu yatsinze no kuramba
“imitegekere yeRéconciliation
yo yari ibintu bisanzwe”
Nationale. Hakurikijwe amateka
26

y’ibwami, bivugwa ko Rujugira yari mwene Yuhi Mpazimpaka.


AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Ngo akaba yari yarahungiye mu Gisaka ahunga se washakaga
AFDL :
kumwica iyo yafatwaga Alliance n’ibisazi.
des Forces NgoDémocratiques
yari yarishe abandi pourbantu
la
b’inkoramutimaLibération
ze. Rujugiradu Congo-Zaïre
amaze guhunguka, yasimbuye mwene
AGOA
se Karemera Rwaka, : African Growthw’inzu
sekuruza and Opportunity
y’Abaka. Mu gihe Act Rujugira
$,'6
yari agihamya$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ubutegetsi bwe abifashijwemo n’abavugamateka
b’ibwami,
AIMO Abaka bari batsinzwe
: Affaires Indigènes bagumye guteshwa agaciro ariko
et Main-d’oeuvre
nyuma bagenda
AJER bakomera, de
: Association akenshi bitewe n’ibitero
la Jeunesse byo kwagura
Estudiantine
u Rwanda bagiragamo uruhare rukomeye.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Kirima Rujugira yabaye umwami w’akataraboneka mu bijyanye
AM/AP
n’intambara. :Ingoma Arrêté ye,ministériel/ Arrêté présidentiel
kimwe n’iy’umuhungu we Ndabarasa,
AMR
zaranzwe n’ibitero : Association
byinshi. des Moniteurs
Rujugira akimadu Rwanda
habaye intambara
AMUR
yatinze cyane: Association
hagati y’u Rwandades Musulmans
n’u Burundi. au Rwanda
Ni muri iyo
ANT
ntambara Gihana, : Assembléemwene Nationale
Rujugira, de Transition
yapfuye. Nyuma mu
Rwanda baje kumugira (Transitional umutabazi.
NationalNi mu gitero cya 4 cyo
Assembly)
kurwanya
APADEC u Burundi, umwami wabwo
: Association du Parti Démocrate Mutaga yiciwe i Nkanda
Chrétien
ho mu Buyenzi27.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI
Mu ngabo za : Rujugira
Association zari des Partis
zarateye Monarchistes
muri icyo gitero cya 4 cyo
Rwandais
gutera u Burundi, harimo ingabo zari zaravuye mu Gisaka. Izo
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
QJDER]DUL]DUDMHJXNH]DLQJRPDQ\LJLQ\D]DUL]LÀWHLP\DPELLÀWH
APROSOMA
uburozi bukaze : Association
bw’ubusherwe. pour la Promotion
Hatangiye Sociale
icyo gihe degishya
ikintu la
cyo kurema ingerero Masse zigamije kurinda u Rwanda no gutsinda
amahanga:
ARD ni kuva icyo pour
: Alliance gihe Rujugira yaba yaratangiye
le Renforcement de la kurema
ingerero z’ingabo ku
Démocratiemupaka wose w’u Rwanda n’u Burundi.
Ahacamo ibice abigabira ingabo ze zitandukanye, ziharema ingerero
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Ibidem, p. 129.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
26

27
Vansina J., 2001, op.cit, pp. 150-151.
Démocratique des Batwa
99
v
zo kurengera u Rwanda no gutuma
ACRONYMS rutongera guterwa28.
AND ABBREVIATIONS
Ingerero zigiye___________________________________
kuvugwa ni izashyizweho ngo u Rwanda rudaterwa
n’u Burundi, zose zari zarashyizwe ku nkengero z’Akanyaru
kagabanya ibyo
A.A. bihugu byombi.
: Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
1. Mututu (Muyira): yari igizwe n’Abarima b’igikomangoma
ABAKI
Gihana, mwene: Alliance des Bakiga
Rujugira. Bari bateganye n’umupaka w’u
ABESC : Association
Bugesera bw’ubu . 29 des Bahutu Evoluant pour la
2. Gakoma (Muyaga): Suppression yarides Castesn’Ababanda bayobowe
igizwe
ACR : Association
n’igikomangoma Nyarwayades Cultivateurs
Karutetwa, dumweneRwanda Yuhi
ADP Mazimpaka: (bavugaga kera ngo Gakoma
Alliance Démocratique des k’Ababanda).
Peuples
3.
ADR Buhanga-Ndara: Alliance pour la Démocratie et la n’Indara za
(i Kirarambogo): yari igizwe
RwasamanziRéconciliation
wa Mukungu (wa Yuhi Mazimpaka).
Nationale
4. Imvejuru (Nyaruhengeri/Save). Imvejuru zari iza Byavu.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
5. Nyakare (Kigembe): Inyakare zari iza Nkoko wo mu muryango
AFDLw’Abashingo.Alliance des Forces Démocratiques pour la
:
6. Bashumba Libération (Nyakizu):du Congo-Zaïre
zari zigizwe n’Abashumba
AGOA : African
b’igikomangoma Growth(sekuru
Kimanuka and Opportunity
w’Abamanuka), Act mwene
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Kigeri Ndabarasa.
7.
AIMONyaruguru: : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER x : Inyaruguru
Associationz’igikomangoma
de la Jeunesse Rwamahe
Estudiantinei Gako
x Indirira (abarwanira kujya ku rugamba)
Rwandaise
zayoborwaga n’igikomangoma Mukwiye wa Yuhi
ALIR : Mazimpaka
Armée de Libération du Rwanda
i Runyinya na Kinyovu.
AM/AP x : Abadahemuka
Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
ba Rubona rwa Rusimbi, bari
AMR : iAssociation
Giseke, Rubona des Moniteurs du Rwanda
yaje kugwa mu Buyenzi
AMUR : nk’Umutabazi.
Association des Musulmans au Rwanda
ANT izo ngerero
Uretse : Assemblée Nationale
zo guhangana de Transition
n’u Burundi, hari ibindi byiza
Rujugira yakoze bikwiye kuvugwa:
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Yashinze urugerero i Munyaga rwo kurwanya i Gisaka.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Amaze kurangiza intambara n’u Burundi, Rujugira asa
n’uwashatse gutera Rwandaisi Gisaka. Kugira ngo abigereho, yashatse
APROCOMIN: Association
imitwe y’ingabo nyinshi iyoborwa des Commerçants
n’umuhungu we Indigènes
Sharangabo,
APROSOMA
sekuruza : Association pour
w’Abasharangabo, nalaNdabarasa
Promotion batera
Sociale ideGisaka
la
n’agace ka Gasura. Masse Mu ntambara yo gutsinda burundu i
Gisaka
ARD yabereye i Gasabo,
: Alliance ingabo
pour za Sharangabode
le Renforcement zagiye
la zigana i
Burasirazuba munsi y’ikiyaga
Démocratie cya Muhazi. Sharangabo n’ingabo
ze z’Abakemba batera i Gisaka cyo munsi ya Muhazi berekeza
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
iyo mu Bwanacyambwe. Zirwana n’“Imbogo” zari ziyobowe na
Droits de l’Homme
Idem
AREDETWA : Association pour le Relèvement
28

29
Kagame A., 1972, op.cit. pp. 137-139.
Démocratique des Batwa
100
v
Mudirigi, mwene Karemera AND
ACRONYMS wagenda akubitwa inshuro kenshi.
ABBREVIATIONS
Nyuma Sharangabo yaje gupfa, ingabo ziyoborwa n’umuhungu
___________________________________
we waje gufata u Buganza no gushinga urugerero i Munyaga30.
Ni ku ngoma ya
A.A. Rujugira Africaines
: Archives u Buganza bwose bwongeye gutsindwa
burundu no kugeza ku gice cyabwo cy’uburasirazuba kitari
A.G. : Assemblée Générale
cyarigeze gufatwa n’u Rwanda mbere.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association
Ingerero za Gakuta na Rutare.des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR
Urugerero rwa : Association
kabiri rwashinzwedes Cultivateurs
i Gakuta du ho Rwanda
mu Buganza
bw’amajyaruguru
ADP hateganye
: Alliance n’u Mubari. Urwa
Démocratique gatatu rwashyizwe
des Peuples
iADRRutare. Ariko : Alliance pour la Démocratie et la Ndabarasa
izo za nyuma zombi zaje kuvaho, 31

amaze gutanga.Réconciliation Nationale


AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Muri make ku ngoma ya Rujugira, ingufu z’u Rwanda nyinshi
AFDL
zabaye izo gutera : Alliance
i Gisakades n’i
Forces Démocratiques
Ndorwa, pour la u
hagamijwe kwagura
Rwanda. Rujugira Libération
yatanzedui Congo-Zaïre
Ndorwa itakiri igihugu kigenga,
AGOAi Gisaka: African
naho Growth and
cyari gisigaranye gusaOpportunity Actza mbere
porovinsi zayo
$,'6
ari zo Gihunya, $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Mirenge na Migongo . Kandi u Buganza bwose
32

bwari
AIMO bwarigaruriwe
: Affaires n’u Rwanda. et Main-d’oeuvre
Indigènes
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
c. Kigeri Ndabarasa: itsindwa ry’i Ndorwa n’u Mubari.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
5XMXJLUD\DWDQ]HDÀWHQN·LP\DNDQWLKDJLUDLPSDNDQ\LQVKL
AM/AP : Arrêté ministériel/
ziba mu kumusimbura, Arrêtéatari
kandi ubundi présidentiel
ibintu bisanzwe,
AMR
ndetse abana:be Association
baje kubyirata des biyita
Moniteurs du Rwanda
Abatangana ba Rujugira.
AMUR : Association
Mu by’ukuri icyatumye habades Musulmans
amahoro au Rwanda
mu isimburwa rye ni iki:
ANT x Ndabarasa : Assemblée Nationale
yari yarimitswe de Transition
afatanije na se ubwami, mbere
y’itanga (Transitional
rya Rujugira. National Assembly)
APADECx <DULDÀWHLQJDER]LNRPH\HNXUXVKDDEDQGL
: Association du Parti Démocrate Chrétien
x Abahungu bombi ba Rujugira kandi bakaba bari
APR : Armée Patriotique Rwandaise
n’abatware b’ingabo, ari bo Gihana na Sharangabo, bari
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
barapfuye mbere ya Rujugira, bituma ntawuhangana na
Ndabarasa. Rwandais
APROCOMIN:
x Ndabarasa Association
kandi yari desyarakoze
Commerçants ibintu Indigènes
bikomeye, se
APROSOMA akiriho, : Association
mu bintu bijyanye pour lanaPromotion Sociale de la
poritiki n’intambara.
Masse
Nyuma
ARD y’intambara
: Alliance y’i pour
Gatsibo (irwanya i Gisaka),
le Renforcement de laNdabarasa
afata impinga yaDémocratie
Rutare ngo ahaba hari imva ya Kigeri Mukobanya.
Afashijwe n’umutware Kamari, Ndabarasa yica Rubunda wari
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
30 Droits
Vansina J., 2001,op.cit, de l’Homme
pp. 150-151.
Ibidem, p. 154.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
31

32
Kagame A., L’histoire du Rwanda en raccourci, Leverville, 1958, pp. 5-6.
Démocratique des Batwa
101
v
wasimbuye seACRONYMS
Gahaya Muhoza,
ANDumwami w’i Ndorwa. Ndabarasa
ABBREVIATIONS
yubaka urugo___________________________________
rwe i Ruhinda, kuva ubwo akaba ari ho ava agaba
ibitero byo kunyaga muri Ankole. Ndabarasa yimira ingoma mu
Ndorwa
A.A. yari yaratsinzwe se Kirima Rujugira akiriho33. Ayobora u
: Archives Africaines
Rwanda n’i Ndorwa, ariko akaba cyanecyane mu Ndorwa.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKINdabarasa
Kigeri : Alliance
atera des Bakiga
u Mubari (mu Mazinga), yica umwami
ABESC
waho Biyoro :na Association des Bahutu
nyina Nyirabiyoro. Ngo Evoluant pour layaba
uyu Nyirabiyoro
ari we wahanuye kuza kw’abazungu
Suppression des Castes mu Rwanda. Ni ukuva icyo
gihe
ACRu Rwanda rwagejeje umupaka
: Association warwo ku Kagera
des Cultivateurs kagabanya
du Rwanda
u
ADPRwanda na Karagwe. Nyuma u Mubari
: Alliance Démocratique des Peuples waje kuzamo amapfa
buhorobuhoro, abaturage bawushiramo, u Rwanda ntirwongera
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
kuwitaho. Byageze mu kinyejana cya XX, u Mubari usa naho
wigenga. Ni nyuma Réconciliation
y’intambara Nationale
ya mbere y’isi yose, u Mubari
AEC
wongeye : Agglomeration
komekwa ku Rwanda.Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
d. Mibambwe Sentabyo:
Libération duifatwa rw’igice cy’u Bugesera.
Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Ni ku ngoma ya Mibambwe Sentabyo, waba waratanze muri
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
174134, u Rwanda rwigaruriye amajyaruguru y’u Bugesera,
AIMOgisigaye: Affaires
igice kigafatwa Indigènes
ku buryo et butwazwi
Main-d’oeuvre n’umwami w’u
AJER
Burundi Ntare: Association
Rugamba. de la Jeunesse
Mibambwe Estudiantine
Sentabyo yatanze akiri
Rwandaise
muto ahitanywe n’ubushita. Hari abavuga ko yarozwe. Yasize
ALIR
uruhinja : Armée
ngo yaba de Libération
yarabyaranye du Rwanda
na Nyiratunga, wari umupfakazi
w’umutabazi
AM/AP :Gihana. Uwo mwana yabaye
Arrêté ministériel/ Arrêté umwami
présidentiel yitwa Yuhi.
Kwima
AMR ingoma kwe byajemo urujijo n’ibibazo
: Association des Moniteurs du Rwanda bikomeye.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
e. Yuhi Gahindiro
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Mibambwe Sentabyo (Transitional
amaze National
gutanga, Assembly)
havutse intambara yo
APADEC
kumusimbura, : Association
birangira igice du Parti Démocrate
gishyigikiye Chrétien
Yuhi na nyina
APR
Nyiratunga : Armée
ari Patriotique
cyo gitsinze. IbirangaRwandaise
ingoma ye nuko yabaye
ndende, ubuyobozi bw’igihugu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes bukavugururwa, hakaremwa
Imitwe mishyaRwandais y’ingabo n’umuco nyarwanda ugasagamba.
Yarwanije u Burundi ku ngoma ya Ntare Rugamba, atera i
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Gisaka, u Mubari, u Buhunde, ndetse na Karagwe. Amaze
APROSOMA
kuba umugabo, : Association
Gahindiropour yateye la Promotion Sociale dewo
Karinda, umuhinza la mu
Buhunde, aratsindwa Masse aranicwa. Nyina Nyirakarinda, arafatwa,
ARDkwicirwa :mu
aza Alliance
Rwanda” pour
35
. Nile ku
Renforcement de la umuco
ngoma ya Gahindiro
nyarwanda wateye Démocratie
imbere ndetse wiyungura by’umwihariko
kuvuga Amazina
ARDHO y’inka.
: Association Rwandaise pour la Défense des
33 Droits
Reba igisigo “Batewe de l’Homme
n’iki uburake ?” (Ni iki cyabarakaje?)
Kagame A., L’histoire du
AREDETWA : Association pour
34
Rwanda en raccourci, Leverville, 1958, p.6.
le Relèvement
35
Kagame A., 1972, op.cit., p. 89.
Démocratique des Batwa
102
v
f. Mutara Rwogera: itsindwa
ACRONYMS ry’i Gisaka.
AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Ni mu ntangiriro z’ikinyejana cya XIX, umwami Mutara Rwogera
yashoboye
A.A. gutsinda i Gisaka,
: Archives cyarimo umwiryane icyo gihe.
Africaines
Mbere gato y’uko Rwogera atanga, ingabo z’i Gisaka zashyizwe
A.G. : Assemblée Générale
ku z’u Rwanda. Yari imitwe itatu mishya. Umwe muri yo uza
ABAKI
kuyoborwa : Alliance des Bakiga
by’umwihariko na Nkoronko ku giti ke. Isigaye
ABESC : Association
ibiri igabanywa bene Gahindiro,des Bahutu Evoluantnapour
Nyamwasa la
Rwabika,
ariko abatwareSuppression des Castes
bayo bayiyoboraga mu Gisaka, bagumishwaho
ACR
bayoborera : Association
abari des Cultivateurs
bamaze kugabana du Rwanda
iyo mitwe yombi, ndetse izo
ngabo
ADP zikomeza kuyoboka
: Alliance cyane abayobozi
Démocratique des bayo ba mbere aho
Peuples
kuyoboka
ADR abo bashya
: Alliance pour la Démocratie et la nk’ahagana
36
. Rwogera yaje kuzira igituntu
mu wa 1867. Réconciliation
Umugabekazi Nyiramavugo
Nationale Nyiramongi, yanga
kwiyahura nk’uko umuco wabiteganyaga, yicwa na musaza we
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Rwakagara37.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
g. U Rwanda Libération
ku ngomadu yaCongo-Zaïre
Kigeri Rwabugiri.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6Rwabugiri
Kigeri $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ni umwami uzwi mu mateka y’u Rwanda kubera
ibitero
AIMO byinshi by’intambara
: Affaires Indigènes yakoze byo kwagura u Rwanda.
et Main-d’oeuvre
Yabiherewe
AJER ibisingizo
: Association byinshi: Inkotanyi,Estudiantine
de la Jeunesse Rwangakugwabira,
Rukayababisha n’ibindi. Ibikorwa bye by’urugamba na poritiki
Rwandaise
byari byinshi ku buryo byatangaje abakoroni b’Ababirigi ubwabo.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Ubutwari bwa Rwabugiri bujya kungana n’ubw’igihangange
AM/AP
Ruganzu Ndori. : Arrêté
Yatsinzeministériel/
AbanyabungoArrêtén’Abahima,
présidentielyigarurira
AMR
Ijwi amaze kwica : Association
umuhinza deswaryo
Moniteurs
Kabego,du arwanya
Rwanda Nsoro,
AMUR
atera u Bushi: Association
na Rutebukades Musulmans
umuhinza wo kuau Rwandabombi
Ishunga,
ANT
baratsindwa, :baricwa.
Assemblée Nationale
Rwabugiri de Transition
ntiyarwanije amahanga gusa,
yanazengurukaga mu Rwanda
(Transitional hose, nta
National karere atagezemo ngo
Assembly)
agaturemo
APADEC kandi yagendaga agaba inka
: Association du Parti Démocrate yanyaze abanzi yatsinze,
Chrétien
ibyo byose bigatuma akundwa n’ingabo ze. Mbere yuko atanga
APR : Armée Patriotique Rwandaise
yasize araze ingoma Mibambwe Rutarindwa38.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Nubwo nta gihugu Rwandais nyirizina yometse ku Rwanda, bitewe
APROCOMIN:
cyanecyane n’uko abakoronides
Association Commerçants
bari bamaze kugera Indigènes
mu bihugu
APROSOMA : Association
bidukikije, u Rwanda ku ngomapouryelarwarutaga
Promotionuko
Sociale de laubu.
rungana
Ndetse yari yarateye Massemu Bufumbira (mu majyaruguru y’ibirunga)
kandi
ARD yari yarateye
: Alliance napour
Ankore. Ni ku ngomade
le Renforcement yelau Rwanda
rwigaruriye burundu Démocratie igice cy’uburengerazuba cyo ku nkombe
z’ikiyaga cya Kivu na Rusizi (kuva mu Bugoyi h’Amajyaruguru,
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
36 Droits
Vansina J., 2001, op.cit. 192.de l’Homme
37
Kagame A., 1972,
AREDETWA : Associationop.cit, pp. 208-210.
pour le Relèvement
38
Rapport du Gouvernement Belge, 1926, p. 57.
Démocratique des Batwa
103
v
kugeza mu Kinyaga
ACRONYMS h’Amagepfo).Yari amaze kwigarurira gato
AND ABBREVIATIONS
Abahavu bo ku Ijwi n’Abashi. Mu burasirazuba,
___________________________________Rwabugiri yari
yaratabaye mu Bushubi. Ni cyo gihe u Rwanda rwabaye rugari
cyane
A.A. kandi rugatinywa
: Archives muri ako karere39.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Akimara gutanga, abaturage bo ku Ijwi bahise batangira kwigenga,
ABAKI
ntibongera : Alliance
kuyoboka u des Bakiga
Rwanda. Ariko yatanze mu 1895, igice
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
yashakaga kwigarurira (Ijwi no hirya yaryo) pour lakuba
byaramaze
Suppression
ibya Reta yigenga des umwihariko
ya Kongo, yari Castes bwite wa Léopard
ACR
II, : Association des Cultivateurs du Rwanda
umwami w’Ababirigi.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Mu
ADR gusoza :havugwa ko ingoma
Alliance pour ya Rwabugiri
la Démocratie et la yaranzwe
by’umwihariko Réconciliation
n’ibi bikurikira:Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
- Imitunganyirize n’imiyoborere inyuranye;
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
- Ibihano bikomeye
Libération kudu
bantu bamurwanya: nka Nyamwasa
Congo-Zaïre
wari imfura ya Rwogera kandi washakaga kumusimbura,
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Rugereka n’Abagereka;
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO - Gukomeza komeka
: Affaires ku Rwanda
Indigènes et ibihugu byose byari bimaze
Main-d’oeuvre
gutsindwa vuba no kubituramo (i Rugenge mu Bugesera
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
n’i Sakara mu Gisaka);
Rwandaise
ALIR - Ibitero byinshi
: Armée de bigamije ibintudu
Libération bitandukanye:
Rwanda gutsinda
ibihugu cyangwa kunyaga inka;
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR - Imibano n’abanyamahanga:
: Association des Moniteursumubonano
du Rwanda Rwabugiri
AMURRumaliza mu Bugarama.
: Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Chrétien J.-P., L’Afrique
AREDETWA : Association
39
des Grandspour
Lacs. Deux mille ans d’histoire, Paris, Aubier,
le Relèvement
p. 136.
Démocratique des Batwa
104
v
Ikarita ya 7:ACRONYMS
Uko u Rwanda
ANDrwagiye rwaguka.
ABBREVIATIONS
___________________________________

A.A. : Archives Africaines


A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR Aho byavuye:
: Association
LUGANdesB.,
Moniteurs
1997, op. du
cit.,Rwanda
P. 108.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée
3.3. Uko ingoma Nationale
y’u Rwanda de Transition
yayoborwaga
(Transitional National Assembly)
Imiterere
APADEC ya poritiki y’u Rwanda
: Association mbereDémocrate
du Parti y’ubukoroni, cyanecyane
Chrétien
mu kinyejana: Armée
APR cya XIX, ku ngoma
Patriotique ya Kigeri Rwabugiri, yari
Rwandaise
ishingiye mbere na mbere ku ndangabitekerezo y’imyunvire
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
n’imitekerereze y’icyo gihe, ku ngabo, ku buyobozi n’imitwe
y’ingabo abantuRwandais
bahuriramo. Imyumvire n’imitekereze ya poritiki
APROCOMIN:
y’icyo gihe yari Association
ishingiye ku des
bintuCommerçants
bine: ubwami Indigènes
bushingiye ku
APROSOMA : Association
mana, ubuyobozi bukuru pour la Promotion
bugizwe n’umwamiSociale de la
n’umwamikazi,
ibitero bigamijeMasse
kwagura u Rwanda n’ishyaka ryo gukunda
igihugu:
ARD byigishwaga
: Allianceburi
pourgihe abaturage binyuze
le Renforcement de la mu nzego
nyinshi zinyuranye.
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Inzego zose zarahuraga, zikuzuzanya kandi zikaba zigamije
Droits de l’Homme
gushyigikira ubutegetsi, umwami n’abamuhagarariye. Muri
AREDETWA : Association
izo nzego twavuga pour le Relèvement
ubwiru, ubuhake, ubusizi, ubucurabwenge,
Démocratique des Batwa
105
v
ibitekerezo by’abami,
ACRONYMSibitekerezo
AND by’imiryango n’izindi. Imiterere
ABBREVIATIONS
ya poritiki yanyuranagamo kandi ubuyobozi
___________________________________ bwose bwari
bushingiye ku mwami n’ibwami.
A.A. : Archives Africaines
3.3.1. Imiyoborere ya poritiki
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESCa. Umwami, Umugabekazi
: Association des n’ibwami
Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
Umwami,
ACR umugabekazi
: Associationn’ibwami ni byo du
des Cultivateurs byari umutima
Rwanda
w’imiyoborere y’igihugu mu nzego zose zinyuranye n’uko zirutana
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
n’uko zihuriza hamwe kandi zikuzuzanya. Nubwo ubuhake
ADR
n’ingabo : Alliance
ari byo byagizepour la Démocratie
uruhare ngo bigerweho,et la ariko ibwami
ni ho hari umutima Réconciliation
w’ubutegetsi Nationale
kandi ni ho ingoma nyiginya
AEC
yubakiwe. : Agglomeration
Tugiye kuvuga ko Extra-Coutumières
aho ibwami hagiye hakomera,
AFDL n’ubwami
ndetse : Alliance
ubwabwo desndetse
Forcesn’abagize
Démocratiques pour la
uruhare rukomeye.
Libération du Congo-Zaïre
Umwami
AGOA n’ingoma
: African ngabe byariand
Growth biganje mu murwa
Opportunity Act mukuru
w’igihugu.
$,'6 Hamwe, byose byerekanaga kandi bikaranga ubuzima
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
n’ubumwe bw’igihugu. Umwami ni we wabaga ari umukuru
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
muri byose. Yamaraga kwima akitandukanya n’imfura zindi
AJER
zisanzwe, : Association
ntazibemo ahubwode laakagira
Jeunesse Estudiantine
umwanya we wihariye.
Rwandaise
Icyamurangaga gikuru nuko “Umwami yari we Mana”40.
ALIR
Ijambo Imana: ryerekana
Armée de umuremyi,
Libération ariko
du Rwanda
rikanerekana umuzi
AM/AP
w’ubuzima, kubyara : Arrêté ministériel/
no kurumbuka. Arrêté
Iyo présidentiel
miterere y’ubuzima
yayerekanaga
AMR mu bintu byinshi byabaga
: Association des Moniteurs du Rwanda byarakoreshejwe mu
guterekera. Ibyo
AMUR bintu kandides
: Association byarabikwaga
Musulmansbikaba ikimenyetso
au Rwanda
gifatika k’“Imana nziza” (imana zeze).
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
Mu myumvire y’Abanyarwanda ba kera, bumvaga Imana ari
APADEC
nk’ikintu kibaho: : Association
nk’umuremyi du Parti Démocrate
cyangwa Chrétien
Imana cyangwa ikintu
APR
cyose kiza kandi : Armée Patriotique
gishakira abantuRwandaise
ineza. Ni muri ubwo buryo
APROBAMI
umwami na :we Association
yagereranywaga des Partis Monarchistes
n’Imana nubwo yakomezaga
kuba n’umuntuRwandais nk’abandi: ku bw’umuburi ntiyitandukanyaga
n’ibiremwamuntu.Urwo
APROCOMIN: Association des rwihariye”
“rwego Commerçants umwami yabagamo
Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Socialeya
rwagiye rukura buhorobuhoro cyanecyane ku ngoma deKirima
la
Rujugira. Kandi twibuke ko ubwami bwabaga busangiwe
Masse
n’imitwe ibiri: nta mwami wabagaho hatari n’umugabekazi41.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Kagame A., Poésie
AREDETWA : Association
40
dynastique du Rwanda
pour (Igisigo no 17: Umwami si umuntu)
le Relèvement
41
Vansina J., 2001, op.cit, pp .110-111.
Démocratique des Batwa
106
v
Kuva mu ntangiriro
ACRONYMS ibwami
AND ntihari
42
gusa inzu y’umwami
ABBREVIATIONS
n’umugabekazi n’abagaragu babo, hari n’intore zibarinda,
___________________________________
abanyamirimo inyuranye n’abanyamihango ndetse n’abapfumu,
ni na ho abatware
A.A. bakuru Africaines
: Archives babaga. Bazaga kuhaba, bazanye n’inka
zabo, bigatuma haza n’abasabirizi baje gushaka icyabatunga.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Uko buhorobuhoro : Alliance
ibwamidesbagiye
Bakiga bagira ubukungu bushingiye
ABESC
cyanecyane ku nka n’ibindi bintu by’icyoEvoluant
: Association des Bahutu pour la
gihe, hakomeje kujya
haza abagaragu Suppression des Castes
benshi, hagakenerwa n’abantu benshi harimo
ACR
abakora imirimo : Association
yo mu rugo des Cultivateurs
n’abayobozi du ba Rwanda
poritiki. Mu
ntangiriro y’ingoma
ADP : Alliance ya Démocratique
Gisanura, abatware babaga bayobora
des Peuples
buri
ADR wese akarere ke kandi bakahatura.
: Alliance pour la Démocratie et Ni Yuhi
la Mazimpaka
wategetse ko abatware bajya Nationale
Réconciliation bamara igihe kinini ibwami. Ni
muri icyo gihe abami batangiye kugira abahungu benshi barimo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
abo batoneshaga, bakaba na bo ibwami bakanahororokera.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Aho ibwami Libération
kandi mu du Congo-Zaïre
mutima w’ingoma, habaga abiru
AGOA
n’abatekereza: African
b’amateka Growth and Opportunity
n’abaririmbyi Act abavuzi
b’insengo,
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
b’ingoma, abanyamihango b’ingoma n’abanyamihango ya
Ryangombe
AIMO 43
n’abandi. Ibwami
: Affaires Indigènes kandiet ni ho hahuriraga ibijyanye
Main-d’oeuvre
n’ubukungu
AJER :byose cyanecyane
Association ibirebana Estudiantine
de la Jeunesse n’amakoro yazaga
ibwami arimo inka n’umusaruro w’imyaka n’ibindi. Ibyo bintu
Rwandaise
bimwe byafashaga abakene mu izina ry’umwami.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/APb. Ubwiru: Arrêté
(Amabanga ministériel/
y’ingoma) Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Ubwiru bwari bufatanije ibintu bya poritiki n’iyobokamana
ANT : Assemblée Nationale de Transition
kandi bwagize uruhare rukomeye mu buzima bwa poritiki y’u
(Transitional National Assembly)
Rwanda. Bagamije ibyazanira igihugu umugisha, bikanakirinda
APADEC abiru
amakuba, : Association
ni bo bagiraga du Parti Démocrate
uruhare Chrétien
mu kuvuga uzaba
APR
umwami : Armée Patriotique
n’umugabekazi kandi Rwandaise
bagahererekanya ibirebana
APROBAMI
n’amateka : Association
y’ingoma yose. des Partis Monarchistes
Rwandais
Abiru bashyirwagaho
APROCOMIN: hakurikijwe
Association amategeko abigenga
des Commerçants Indigènes kandi
urwego rw’ubwiru rwagize akamaro
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la kanini mu miyoborere
y’igihugu. Abiru bagize uruhare runini mu gushyigikira no guha
Masse
ingufu urwego rw’“ubwami”.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
42 Droits
Lugan B., ”Nyanza, de l’Homme
une capitale royale du Rwanda ancien”, in Africa-Tervuren,
XXVI, 1980, 4, p. 101.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
43
Schumacher P. cité par Vansina J., 2001, op.cit, p. 107.
Démocratique des Batwa
107
v
¾Icyo ubwiru bivuga AND ABBREVIATIONS
ACRONYMS
___________________________________
Ubwiru ni rwo rwego rukuru mu nzego zose zishamikiye ku
EZDPLQLXUZHJRUZ·DPDEDQJD\DSRULWLNLUZDULUXÀWHLQVKLQJDQR
A.A. : Archives Africaines
zo kurinda no gukomeza ndetse no guhesha ikuzo ubwami
A.G. : Assemblée Générale
bushingiye ku mana no ku ngoma. Ingoma yagombaga kuba
ABAKI
iy’ubwoko : Alliance desIryo
bw’Abanyiginya. Bakiga
hame ryavugwaga mu bisekuru
by’abami byitwa Ubucurabwenge.Bahutu Evoluant pour la
ABESC : Association des
Suppression des Castes
ACR ijambo: Association
Naho des mu
umwiru (abiru Cultivateurs
bwinshi) du Rwanda
ubwaryo rivuga
abashinzwe
ADP imihango
: Alliance y’ubwiru bw’ingoma
Démocratique nyiginya cyangwa
des Peuples
rigashobora
ADR kuvuga
: Alliance pour la Démocratie et la abazivuza.
abaramvura ingoma cyangwa
Réconciliation Nationale
¾Ibikubiye mu bwiru
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Ibikubiye mu bwiru : Alliancebiteye deskuForces
buryo Démocratiques
bukurikira: pour la
Libération
- Irage ry’abami du Congo-Zaïre
(Ibyifuzo bya nyuma by’abami)
AGOA - Umurage : African
w’ingoma (irageand
Growth ryo Opportunity
kwima ingoma) Act
$,'6 - Inzira$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
z’ubwiru (uburyo cyangwa inzira y’ubwiru)
AIMO - Intekerezo : Affaires
z’ubwiruIndigènes
(amateka et Main-d’oeuvre
n’ibisobanuro by’ibyo bice
AJER
bitatu bibanza) : Association
44 de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR mu bwiru
Ibyari : Armée de Libération
bw’ibikubiye muri ibyo du bitatu
Rwanda bibanza ntibizwi
AM/AP aya. :Ibizwi
magingo Arrêté ni ministériel/
inzira z’ubwiru Arrêté présidentiel
17 byatangajwe na Marcel
AMR
D’Hertefelt na: André
Association
Coupezdes 45
Moniteurs
, nubwo Kagame duwe Rwanda
yari yaravuze
ko
AMUR izo nzira ari 18. Izo nzira zerekana
: Association des Musulmans au Rwanda imihango ikorwa n’uko
ikurikirana
ANT mu birebana n’ibi bikurikira:
: Assemblée Nationale de Transition
- Ibirebana n’ingoma (kwimika umwami, kurwanira ubwami,
(Transitional National Assembly)
umuriro);
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
,ELUHEDQDQ·LQND LPÀ]L\·LEZDPLPXU\DPRDPDULED 
APR : Armée Patriotique Rwandaise
-APROBAMI
Ibirebana n’ubuhinzi
: Association (amapfa,
des imyuzure, imiganura);
Partis Monarchistes
44
Kagame A., ”Le code Rwandais
ésotérique de la dynastie du Rwanda”, in Zaïre, 4, I, 1947, p.
363.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
45
D’Hertefelt M. et Coupez A., La royauté sacrée de l’ancien Rwnda. Texte, traduc-
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
tion et commentaire de son rituel, Tervuren, 1964. Muri 1968, A. Kagame yemeye
gushyira umukono hamweMasse na M. d’Hertefelt na A. Kamanzi ku rupapuro rwemeza ko
ARD
iyo nyandiko ari : Alliance pour
ukuri. Nk’uko byavuzwe, le Renforcement de la mu mpapuro
ngo byaba ari kopi yakuwe
z’ububiko z’umwami Mutara
Démocratie III Rudahigwa igihe kitazwi ariko hagomba kuba ari
hagati ya 1959 na 1962. A. Kagame, ndetse nta gushidikanya ko n’abiru bake bari
ARDHO
EDNLULKR : Association
LF\R JLKH Rwandaise
EDIDVKLMH JX¿QGXUD L\R Q\DQGLNRpour la\DUL
\¶XEZLUX Défense des
NX]DJXPD NXED
ihurizo byibura mu Droits
gice cyayode l’Homme
kinini. Birashoboka ko Alexis Kagame wapfuye ama-
rabira mu mahanga
AREDETWA (Nairobi) atashoboye
: Association pourkwerekana aho yaba yarahishe inyandiko
le Relèvement
zimwe zirebana n’Ubwiru.
Démocratique des Batwa
108
v
- Ibireba amahanga
ACRONYMS (ibitero,AND
insinzi, gutaka ingoma, kubunda
ABBREVIATIONS
k’umwami no ___________________________________
guterwa);
- Ibirebana n’ibindi (inzuki, iminyago, urupfu no gushyingura).
A.A. : Archives Africaines
A.G.
%LUDERQHND : Assemblée
NR Générale
LE\LWDEZDJDKR DUL LELÀWH DNDPDUR JDNRPH\H
mu
ABAKIbya poritiki
: Alliance des Bakiga n’ibirebana n’imibanire,
n’ubukungu. Ariko
umuco
ABESCn’iyobokamana
: Association byabaga iteka mu
des Bahutu mihangopour
Evoluant y’ubwami.
la
Biragaragara kandi ko bahaga agaciro kanini ibijyanye
Suppression des Castes
n’ubukungu bw’icyo gihe : ubworozi, ubuhinzi, umuhigo no
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
guhakura. Umuntu agenekereje n’iby’ubu yavuga ko ubwiru
ADP
bwarimo : Alliance
ibisa Démocratique
n’Itegeko des Peuples amategeko
nshinga ry’ubwami,
ADR
n’amabwiriza : Alliance
ndetse pour la Démocratie
n’ibijyanye et la yo guhosha
n’imihango
Réconciliation
amakuba no kongera uburumbukeNationale
bw’imirima no kwiyongera
kw’abantu
AEC n’amatungo no gutsinda
: Agglomeration Extra-Coutumièresamahanga no gutegeka
ibihugu
AFDL byatsinzwe n’u Rwanda.
: Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
¾ $EDULEDÀWHXUXKDUHPXEZLUX
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
$EDULEDÀWHXUXKDUHPXEZLUXQLDEDEDNXULNLUDQLPEHUHQD
AIMO umwami,
mbere : Affaires Indigènes
hagakurikiraho et Main-d’oeuvre
abiru bari bashinzwe imihango
AJER
inyuranye : Association
kandi de la Jeunesse
irutana bishingiye ku moko, Estudiantine
imiryango n’amazu
bavukamo. Abandi Rwandaise
bagiraga uruhare rugaragara ni abaturage
bitabiraga
ALIR ibijyanye
: Armée n’imihango irebana
de Libération ducyane
Rwanda cyane n’ibi:
Inzira ya Gicurasi
-AM/AP (inzira yo kwiraburira umwami
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel no gusoza
AMRinzira ya Gicurasi) ;
: Association des Moniteurs du Rwanda
- Inzira y’Umuriro ;
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
- Inzira y’Umuganura (w’uburo n’amasaka).
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Ubusanzwe imirimo (Transitional
y’ubwiru, National
ababyeyi Assembly)
bayisimburanwagaho
APADECbabo,
n’abana : Association
ariko abanadu Parti Démocrate
bayikoraga ni abo ba Chrétien
se babaga
APR
baragejeje : Armée Patriotique
ibwami, bakemezwa Rwandaise
n’umwami. Ntabwo rero
umuhungu
APROBAMI : Association des PartisseMonarchistes
w’umwiru yasimburaga uko yishakiye. Ntabwo
kandi abagore Rwandais
bakoraga uwo murimo. Ariko amateka avuga ko
umugore umwe witwa Nyiramuhanda, yakoze uwo murimo. Ngo
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
yari umunyagano, hanyuma aza kugira uruhare rukomeye mu
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
iyimika rya Yuhi Gahindiro, ahita ashyirwa mu mubare w’abiru,
byari icyubahiro Masse
kidasanzwe. Uwo murimo yaje kuwuraga
ARD
abamukomokaho, : Alliance
barimo pour le Renforcement
uzwi de la wo mu
cyane witwa Kayijuka
nzu y’Abanyiginya Démocratie
b’Abasigaye.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
109
v
¾ Uko ubwiru bwagiyeAND
ACRONYMS bukura
ABBREVIATIONS
___________________________________
Ubwiru bwagiye bukura, kuva bukibaho kugeza mu kinyejana
cya
A.A.XX. Ibibukubiyemo
: Archivesbyagiye bihindagurwa, hakurikijwe uko
Africaines
poritiki yabaga imeze buri gihe. Bwahinduwe kuva ku ngoma
A.G. : Assemblée Générale
ya Ruganzu Bwimba, kugera ku ngoma ya Yuhi Musinga.
ABAKIyo kuvuga
Mbere : Alliance des Bakiga
uko ubwiru bwagiye buhindagurika, twibutse
ABESC : Association des
ko bushingiye kuri Gihanga, umwe BahutumuEvoluant pour
bihangange la
bivugwa
Suppression
n’ibisa n’imigani mu mateka desy’u
Castes
Rwanda. Kandi n’imiryango
ACR
ikomeye : Association
cyane mu by’ubwirudes Cultivateurs
(Abatsobe, dubamwe
Abatege Rwanda
bemeza
ko
ADP bari mu bwoko bw’Abasindi
: Alliance ndetse n’Abaheka
Démocratique bo mu bwoko
des Peuples
bw’Abazigaba)
ADR : Alliance pour la Démocratie et la ko Gihanga
; yose ishingiye kuri Gihanga. Bivugwa
yimitse ingomaRéconciliation
Rwoga, ikaba ari yo ngoma ngabe ya mbere mu
Nationale
Rwanda. Bavuga ko kandi Gihanga ari we wahimbye umuriro
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bita «umuriro wa Gihanga» akaba yararemye inka n’ingoma
AFDL : Alliance
(Gihanga cyahanze inka des Forces Démocratiques pour la
n’ingoma).
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
Ibya Robwa na : African
Kimenyi Growth
Musaya, andumwami
Opportunity Act bimaze
w’i Gisaka
$,'6 Ruganzu
kuba, $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Bwimba yaciye iteka ko ubwoko bw’Abasinga
butazongera
AIMO gutangwaho umugabekazi
: Affaires Indigènes mu ngoma nyiginya.
et Main-d’oeuvre
Iryo
AJER teka rya poritiki rya Ruganzu
: Association Bwimba Estudiantine
de la Jeunesse ryo kubuza burundu
ko abakobwa b’Abasinga bajya bavamo abagabekazi ryaturutse
Rwandaise
ku kuba nyina Nyakiyaga, wari warabaye umugabekazi akitwa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Nyiraruganzu (Nyakanga) wavaga muri ubwo bwoko, yari amaze
AM/APibyago: Arrêté
guteza bikomeye ministériel/
u RwandaArrêté présidentiel
ashyingira umukobwa we
AMR umwami
Robwa : Association
w’i Gisaka46des . Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
Kirima Rugwe : Assemblée
we yaciye Nationale de Transition
iteka ko abagabekazi badashobora
kongera gushaka abagabo. Byaturutse
(Transitional Nationalku kuba nyina Nyakiyaga
Assembly)
amaze
APADEC guhungurwa
: Association du Parti Démocrate uyu
na muramu we Mwendo, yashatse
Chrétien
kwigarurira ingoma ndetse bivugwa ko yashatse kuroga Rugwe
APR : Armée Patriotique Rwandaise
wari ukiri muto. Rugwe kandi yari yaragize Kenge47 umukuru
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
w’abiru bose n’umurinzi wa Rwoga, yari ingoma ngabe,
amushimira kuba Rwandais
yarayoboye igihugu mu buto bwe. Nyuma
APROCOMIN: Association
Rwoga yaje gusimburwa na Karinga des Commerçants Indigènes
ku ngoma ya Ruganzu Ndori.
APROSOMAkuri
Abakomoka : Association pour la Promotion
Kenge bagumanye Sociale deibwami
icyo cyubahiro, la
bakomeje kubahirizaMasse ibyari byaremejwe na Kirima Rugwe.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO
46 : Association
Kagame A, 1972, op.cit, p. 59. Rwandaise pour la Défense des
47 Droits
Kenge yari uwo mu bwoko de l’Homme bo mu muryango w’Abakobwa, ya-
bw’Abanyiginya,
komokaga
AREDETWA : Association (uwa
kuri Mukobwa wa Ndoba pour 9 mu
le bisekuru by’ingoma nk’uko byavug-
Relèvement
waga ibwami).
Démocratique des Batwa
110
v
Ikindi nuko amateka
ACRONYMS mvugoAND
ahamya ko Kirima Rugwe yahaye
ABBREVIATIONS
Abakono kuvamo umwiru witwa umwami w’i Nyamweru. Uwo
___________________________________
mwiru mwami yari ashinzwe kurinda irage ryo kumenya
uko
A.A. imiryango y’Ibibanda,
: Archives izajya isimburana mu gutanga
Africaines
abagabekazi. Ubwo bwoko bw’ibibanda ni: Abaha, Abakono,
A.G. : Assemblée Générale
Abega n’Abagesera baje kongerwamo nyuma ku ngoma ya
ABAKI Rujugira.
Kirima : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Ngo ni ku ngoma Suppression des Castes
ya Kigeri Mukobanya, Abatsobe baba barongewe
ACRbwiru bw’ingoma
mu : Association desNtacyahindutse
nyiginya. Cultivateurs du Rwanda
haba ku ngoma
ya
ADP Ndahiro Cyamatare, iya Mibambwe des
: Alliance Démocratique Sekarongoro
Peuples Mutabazi
n’iya
ADR Yuhi Gahima.
: Alliance pour la Démocratie et yimitse
Ahubwo Ruganzu Ndori la ingoma
ngabe nshya ari yo Karinga isimbura
Réconciliation NationaleRwoga yari yaratwawe
na Nsibura, umwami w’u Bushi, igihe k’itsindwa n’iyicwa
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
rya Ndahiro Cyamatare i Rubi rw’i Nyundo. Bivugwa ko igiti
AFDL
cyaramvuwemoAlliance
: Karingades Forces Démocratiques
cyavuyemo n’izindi ngoma ngabe pour enye
la
zifatwa nk’izivaLibération
inda imwe na duyoCongo-Zaïre
zari zigenewe kuba zayisimbura
AGOA
iramutse igize: icyoAfricaniba48Growth
. and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Mutara
AIMO Semugeshi
: Affaires yabanje kwimikwa
Indigènes ku izina ry’ubwami rya
et Main-d’oeuvre
Bicuba.
AJER Nyuma ahabwa iryadeMutara.
: Association Bivugwa
la Jeunesse ko ari we wafashe
Estudiantine
ibyemezo bikomeye birebana n’ubwiru bikurikira:
Rwandaise
- Buri mwami azajya abwira abantu batatu barimo Umutsobe,
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Umutege n’umukuru w’ingabo, izina ry’uzajya umusimbura
AM/AP : Arrêtérye
ku ngoma n’irage ministériel/
rya nyuma49Arrêté
. présidentiel
-AMR : Association
Amazina y’ubwami agomba des Moniteursku
gukurikirana duburyo
Rwanda
bukurikira:
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Ikiciro cya mbere: Mutara, Kigeri, Mibambwe, Yuhi.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Ikiciro cya Kabiri: Kirima, Kigeri, Mibambwe, Yuhi.
(Transitional National Assembly)
- Abiru ba Mutara ni bo bashinzwe kuzajya batanga amoko
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
azatanga abagabekazi uko bazakurikirana muri buri kiciro.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
- Akuraho amazina y’ubwami ya Nsoro, Ndahiro na Ruganzu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
NXEHUD LPSDPYX ]LNXULNLUD ,]LQD U\D 1VRUR U\DUL ULÀWZH
n’abami b’uRwandais Bugesera, bwari igihugu gikomeye kiyobowe
APROCOMIN:
n’Abahondogo. Association
Izina Ndahiro des yarikuyeho
Commerçants kuko Indigènes
Umwami wa
APROSOMA
nyuma wari : Association
wararyiswe ari pour
we la Promotion
Cyamatare Sociale
yari de la
yarishwe nabi,
Rwoga ikanyagwa, Masse ari yo ngoma ngabe ya mbere. Izina rya
ARDRuganzu ryavuyeho
: Alliance pour kuko leabami ba nyumadebaryiswe,
Renforcement la ari
bo Bwimba Démocratie
na Ndori, bari barishwe n’umwanzi. Iryo zina
ryafatwaga nk’iritera ibyago.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Kagame A., Histoire
AREDETWA : Association
48
du Rwanda, Leverville,
pour le1958, pp. 29-30.
Relèvement
49
Vansina J., 1962, op.cit., p. 68.
Démocratique des Batwa
111
v
Ku ngoma ACRONYMS
ya Yuhi AND Gahindiro, umurimo w’ubwiru
ABBREVIATIONS
wasimburanwagaho mu miryango imwe n’imwe,
___________________________________kandi umubare
w’abiru ukaba muto. Kuva icyo gihe hatangira umuco wo
kongera
A.A. umubare w’abiru.
: Archives Byatewe ahanini nuko hari icyorezo
Africaines
k’indwara yari igiye gutuma abazi ubwiru bujyanye n’izina Yuhi
A.G. : Assemblée Générale
bose bashira. Gahindiro ahita afata ikemezo cyo gukuba inshuro
ABAKIumubare
cumi : Alliance
w’abiru des Bakiga
«kugira ngo abambire icyago nk’icyo
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
gishobora guteza amakuba akomereye igihugu» 50
. pour la
Suppression des Castes
ACR
Yuhi Gahindiro : Association des Cultivateurs
akiri muto, igihugu cyayoborwaga dun’umugabekazi
Rwanda
Nyirayuhi Nyiratunga.
ADP : Alliance Habayeho
Démocratique amapfadesyateye
Peuples inzara yitwa
Rukungugu.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la Rukungugu
Ibwami bongera mu bwiru inzira ya
igamije guhosha icyo kiza51.
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Kigeri Rwabugiri yambuye umwiru wa Karinga wo mu nzu
AFDL
y’Abakobwa kuba : Alliance
umukuru des Forces
mu bandiDémocratiques
biru, icyo pour la
cyubahiro
Libération
EDNDED EDUL EDJLÀWH NXYDdu NXCongo-Zaïre
QJRPD \D .LULPD 5XJZH 8EZR
AGOA abuha
butware : African
Abatege, Growth and Opportunity
babyemerera umuhango gusa,Act ubundi
$,'6
barekera icyo$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
cyubahiro Abakobwa byo kubahiriza iteka ryari
ryaraciwe
AIMO na Kirima
: Affaires Rugwe.
Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Ni na ko byagenze nyuma y’iyimikwa rya Rutarindwa wari
Rwandaise
mwishywa wa Rwabugiri ariko yari yaragize umwana we, amaze
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kumwimika ngo bafatanye kwima igihugu, amaze no gushyiraho
AM/AP
Kanjongera : Arrêté ministériel/
w’Umwegakazi Arrêté umugabekazi
ngo amubere présidentiel (nyina
AMR
wa Rutarimdwa : Association
Nyiraburunga des Moniteurs du Rwanda
yari yarapfuye), abiru bamwe
AMUR Rwabugiri
beretse : Association
ibizazane desbishobora
Musulmans au Rwanda
kuvuka kubera ko
ANT
.DQMRJHUD : Assemblée
XEZH \DUL DÀWHNationale
XPXKXQJX de 0XVLQJD
Transition ZDVKRERUDJD
kuba umwami.(Transitional
Rwabugiri ntiyita kuri iyo
National nama bamugira. Kuva
Assembly)
ubwo
APADEC aba acanye inkongi y’umuriro yagurumanye
: Association du Parti Démocrate Chrétien ku Rucunshu
mu wa 1896.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Nta gushidikanya kandi ko ari ku ngoma ya Rwabugiri abiru
bemeje ko izina Rwandais
ry’umwami uzajya usimbura Yuhi rizaba irya
APROCOMIN: Association
Mutara aho kuba irya Kirima des Commerçants Indigènes mu
nk’uko byari biteganijwe
APROSOMAry’ayo
isimburana : Association
mazina, pourkuberala impamvu
Promotionzikomeye
Sociale de la
zatumye
Mutara Rwogera adashobora gukora umuhango wo gushyingura
Masse
Kirima
ARD Rujugira. Mu by’ukuri,
: Alliance pour lehari itegeko mu bwiru
Renforcement de laryabuzaga
ko «Abami babiri b’amazina
Démocratie ya Kirima bakora umuhango w’inzira
y’ishora bikurikiranyije» . Ni yo mpamvu Rudahigwa amaze
52
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
50
Kagame A., 1947, Droits de l’Homme
op.cit. p. 366.
Kagame A., 1959, Inganji
AREDETWA : Association pour
51
Karinga, Kabgayi,
lep.Relèvement
29.
52
Kagame A., 1947, op.cit., p. 378.
Démocratique des Batwa
112
v
kwima ku bw’Ababirigi
ACRONYMS mu wa
AND1931, yiswe izina ry’umwami rya
ABBREVIATIONS
Mutara, rivuzwe na Myr Classe, ngo yaba yararibwiwe n’umwiru
___________________________________
yari yizeye , wamumeneye iryo banga.
53

A.A. : Archives Africaines


¾ Mibambwe Rutarindwa na Yuhi Musinga (1896)
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI ko ku: Rucunshu,
Bavuga Alliance des mu Bakiga
ntambara yaguyemo Rutarindwa,
ABESC : Association
umugore we n’abana be (Nyamuhesha, des Bahutu Evoluant
Rangira pour la
na Sekarongoro)
indimi z’umuriro Suppression des Castes
zitangiye gusatira ingoma ngabe zirimo Karinga,
ACR Kabare :yaba
ngo Association
yaravuzedes Cultivateurs
ati: du Rwanda
“Haguma umwami, ingoma
irabazwa”,
ADP ashaka
: Alliance kuvuga ko igikurudes
Démocratique ariPeuples
umwami, ingoma
yo
ADR ishakwa. Kuva
: Alliance pour la Démocratie et cyari
ubwo igitinyiro cya Karinga la kivuyeho,
isigara ari ingoma 54
nk’izindi. Nationale
Réconciliation
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Mu wa 1925, igihe cy’ubukoroni, umutwe w’abiru warasheshwe,
AFDL :
ushenywe n’ubutegetsi Alliance des bwaForces
gikoroniDémocratiques
bubifashijwemo pour
na la
Mgr
Classe. Gashamura Libération du Congo-Zaïre akaba n’umukuru
ka Rukangirashyamba
AGOA
w’abiru yaciriwe : African Growth
i Gitega and Opportunity
mu Burundi Act
nyuma y’iminsi mike,
$,'6
naho umuhungu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
we Rwampungu arakomorerwa, ajyanwa kwiga
mu
AIMO ishuri ry’i Nyanza. Abatizwa muri
: Affaires Indigènes Gatorika mu wa 1928.
et Main-d’oeuvre
Ariko abiru ntibahise
AJER : Association bazima
de laicyo gihe, bagumyeho
Jeunesse Estudiantine barataye
icyubahiro cyabo n’ikuzo ryabo. Ndetse nta ruhare bagize mu
Rwandaise
inyagwa rya Musinga n’iyimikwa rya Rudahigwa mu wa 1931.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
Muri za 1940, : Arrêté
Alexisministériel/
Kagame yinjijwe Arrêtémuprésidentiel
rwego rw’ubwiru,
AMR
bimufasha gucengera: Association des Moniteurs
no kumenya du Rwanda
inzego z’ubuyobozi zose z’icyo
AMUR
gihe. : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
c. Amasekuruza y’AbamiNational Assembly)
(Transitional
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Ubucurabwenge, umuntu yakwita ko ari icuriro ry’ubuhanga,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ricurirwamo inzego z’imitegekere na poritiki rikavuga urutonde
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
rw’amasekuru yo mu nzu y’ubwami ubwayo, imitere yabwo
n’ubumenyi bwihariye Rwandais bujyanye n’ayo masekuru. Abashinzwe
APROCOMIN: Association
by’umwihariko ubwo bumenyi des Commerçants
bitwa abacurabwenge. Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Ubucurabwenge ni ibitero by’amagambo akurikiranya amazina
Masse
y’abami
ARD n’abagabekazi
: Alliance n’amasekuru yabo. Ni amazina
pour le Renforcement de laakurikirana
ku buryo arangizwa iteka
Démocratie n’interuro imwe. Akamaro kabyo nuko
byafashije kumenya ayo mazina y’abami b’ingoma nyiginya uko
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
yagiye akurikirana mu bihe byashize. Bikaba bifasha umuntu
Droits de l’Homme
Ibidem, p. 378, note
AREDETWA : Association
53
26. pour le Relèvement
54
Smith P., Le récit populaire au Rwanda, Paris, Armand Colin, 1975.
Démocratique des Batwa
113
v
ushaka kwandika amatekaAND
ACRONYMS y’u Rwanda. Birumvikana ko mu
ABBREVIATIONS
bihugu bidakoresha
___________________________________aba inkingi
inyandiko, amazina y’ibisekuru
y’amateka kuko afasha gutondekanya no gushyira mu bihe
bitandukanye
A.A. : ibintu byabaye
Archives mu bihe byashize nk’uko amateka
Africaines
mvugo abivuga.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Kugeza ubu, : ntawuramenya
Alliance des Bakiga igihe urwego rw’ubucurabwenge
ABESC 55: Association des Bahutu Evoluant pour la
rwatangiriye . Imiterere yabwo yo igenda ihererekanywa mu
magambo, ku buryo Suppression
budahinduka. des Castes
Igitekerezocy’ubucurabwenge,
ACR
cyatangajwe :mu Association
nyandiko des Cultivateurs
irambuye na Padiri du Rwanda
A. Kagame56.
Ikubiye mu bice
ADP bigendaDémocratique
: Alliance bivuga buri mwami, bahereye ku wuri
des Peuples
ku
ADR ngoma, kugeza ku wa mbere w’inkomoko
: Alliance pour la Démocratie et la
57
.
Réconciliation Nationale
Buri gice k’ingingo kirimo ibi bikurikira:
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
- Izina ry’umwami n’umugabekazi;
AFDL- Amazina bwite : Allianceburides Forces
mwami Démocratiques
n’umugabekazi pourmbere
bitwaga la
yo kwimaLibération
ingoma; du Congo-Zaïre
AGOA- Ibisekura : African
byo muGrowth bwoko and bwaOpportunity
nyina, bifasha Actkumenya
$,'6ubwoko $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bwe;
AIMO- Ibisekuru n’izina Indigènes
: Affaires ry’ubwoko et bw’umugabakazi;
Main-d’oeuvre buri gika
AJERgiherwa :n’interuro
Association imwe.
de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Buri gice giherwa kandi n’amagambo amwe “Aho ga nyine
ALIR
(bakavuga ubwoko : Armée de Libération du Rwanda
bw’umugabekazi) bakabyarana abami
AM/AP
n’Abanyiginya”. : Arrêté ministériel/
Aba banyuma kandiArrêté présidentiel
ni bwo bwoko buvamo
abami.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Dore urugero :rw’interuro
Association des Musulmans
zivugwa n’ubucurabwenge. au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale
1.“Uyu mwami twimitse ni Mutara, izina rye ari umututside Transition
ni Rudahigwa.(Transitional National Assembly)
Nyina ni Nyiramavugo,izina rye ari umututsi
APADEC
ni Kankazi ka : Association
Mbazabigwi, du yaParti Démocrate
Rwakagara rwaChrétien
Gaga, rya
Mutezintare,
APR wa Sesonga, ya Makara,
: Armée Patriotique Rwandaise ya Kiramira, cya Mucuzi,
wa Nyantabana,
APROBAMI ya Bugirande,
: Association bwa Ngoga,
des Partis Monarchistesya Gihinira, cya
Ndiga, ya Gahutu, ka
Rwandais Serwega, rwa Mututsi: akaba umukobwa
w’Abega. Nyina ni Nyiranteko ya Nzagura ya Mbonyingabo akaba
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
umukobwa w’Abashambo. Aho ga nyine Abega bakabyarana
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
abami n’Abanyiginya”.
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
55
Vansina J., L’évolution du royaume rwanda, p. 25; Kagame A., La notion de géné-
Démocratie
ration, pp. 24, 26-27.
ARDHO
56 : Association
Kagame A., Inganji Karinga, Kabgayi, Rwandaise pour
1943, pp. 92-108. Icyola Défense
gitabo cyongeyedes
kwan-
Droits
dikwa i Kabgayi mu 1959. Igicede l’Homme cyashyizwe mu gifansa na nyirubwite,
cy’ubucurabwenge
cyatangajwe
AREDETWA mu 1959 muri “La notion de
: Association génération”,
pour pp. 15-17.
le Relèvement
57
Smith P., “ La forge de l’intelligence”, in L’homme (Paris), 1971.
Démocratique des Batwa
114
v
2.”Mutara ni uwa Yuhi; izinaAND
ACRONYMS rye ari umututsi ni Musinga. Nyina
ABBREVIATIONS
ni Nyirayuhi; izina rye ari umututsi ni Kanjogera, ka Rwakagara,
___________________________________
rwa Gaga, rya Mutezintare, wa Sesonga, ya Makara (…) akaba
umukobwa
A.A. w’Abega.
: ArchivesNyina ni Nyiramashyongoshyongo, ya
Africaines
Mukotanyi, wa Kimana, cya Kabajyonjya, ka Rwaka rwa
A.G. : Assemblée Générale
Yuhi Mazipmaka,Umwami wa Rubanda; akaba umukobwa
ABAKI
w’Abanyiginya.: Alliance
Aho gadesnyine
BakigaAbega bakabyarana Abami
ABESC :
n’Abanyiginya”. Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR d. Ibitekerezo: Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Ibitekerezo
ADR (mu buke igitekerezo)
: Alliance biva ku nshinga
pour la Démocratie et la “gutekereza”
ivuga kuvuga Réconciliation
amateka. Habaho amoko abiri y’ibitekerezo,
Nationale
ari yo: ibitekerezo by’abami (amateka y’abami) n’ibitekerezo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
by’imiryango (bivuga amateka y’imiryango).
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
¾Ibitekerezo Libération
by’abami du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Ni imvugo yihariye$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
igizwe n’ibitekerezo bivuga Gihanga, wahanze
ingoma
AIMO ndetse n’ubwami
: Affaires Indigènes bw’Abanyiginya. Ariko abasimbuye
et Main-d’oeuvre
uko
AJERari icumi ba mbere bitwa
: Association abami b’imishumi
de la Jeunesse Estudiantine (kuko ngo
bavunitse bahanga u Rwanda) nta bitekerezo by’amateka yabo
Rwandaise
biriho. Ibitekerezo by’amateka bihera kuri Ruganzu Bwimba wa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
11 uvuye kuri Gihanga, ni ukuvuga nko mu bisekuruza bigeze
AM/AP
kuri 18. Ibyo :bitekerezo
Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
byakozwe n’abibukamateka b’ibwami58.
AMR
Mu by’ukuri :ni Association
imvugo yihariye des Moniteurs
nk’izindi. du Rwanda
Igomba gukurikiza
AMUR
amategeko :agenga Association des Musulmans
ibisobanuro byayo. auAbibukamateka
Rwanda
ANT
bayihererekanije : Assemblée
bavuga gusa Nationale de Transition
ibitekerezo bikuru bikubiye muri
izo mvugo. (Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
¾Ibitekerezo by’imiryango
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Mu bushakashatsi bwe, A. Kagame yavumbuye indi soko
y’amateka y’u RwandaisRwanda, ari yo “mateka y’imiryango59, nubwo
APROCOMIN:
kugeza icyo gihe Association
yari atarafatwades Commerçants
nk’isoko y’amateka.IndigènesAhereye
APROSOMA
ku mazina agenda: Association
avugwa pour
mula mvugo
Promotion
mateka Sociale de la
zinyuranye,
cyanecyane mu Masse byivugo, gukora urutonde rw’ibisekuru
by’imiryango
ARD : Alliance pour le uhereye
byarashobotse ku bamukomokaho
Renforcement de la
cyangwa abo na we
Démocratie akomokaho. Hari inyandiko zinyuranye
NDQGL ]LWDVK\L]ZH DKDJDUDJDUD QD $ .DJDPH ]LÀWH LQ\LWR QJR
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
58
Kagame A., 1972,Droits
op.cit. p. de
15. l’Homme
Inyandiko zitatanye
AREDETWA : Association
59
ku mateka y’imiryango
pourmuleRwanda zari zikiboneka mu isomero rya
Relèvement
Kagame mu 1995 mu nzu ya Procure y’i Butare. Bizaba ngombwa kongera kuzishaka.
Démocratique des Batwa
115
v
“Amateka y’imiryango
ACRONYMS mikuruANDmuABBREVIATIONS
Rwanda”, bamwe mu bagize
iyo miryango ___________________________________
bagiye bamenyekana ndetse n’amateka abareba
aramenyekana: urugero, biba bizwi ko Kanaka yabayeho ku
ngoma
A.A. y’umwami Runaka,
: Archives ko yari mu itorero iri n’iri cyangwa
Africaines
umutwe w’ingabo uyu n’uyu, ko yaguye mu gitero iki n’iki cyari
A.G. : Assemblée Générale
kiyobowe n’uyu n’uyu n’ibindi.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Igitekerezo : Associationkivuga
cy’umuryango des Bahutu Evoluant pour
niba umukurambere la
yarageze
mu Rwanda kuSuppression
ngoma y’umwami des Castes
uyu n’uyu, ko abo akomokaho
ACR Abanyarwanda;
atari : Association
ahubwo deskoCultivateurs
babaga i Burundi du Rwanda
cyangwa mu
Ndorwa
ADP n’ahandi. Bigitangira,
: Alliance bene ibyo des
Démocratique bitekerezo
Peuples by’imiryango
byavugaga
ADR gusa abantu bavugwaga n’abibukamateka,
: Alliance pour la Démocratie et la hanyuma
biraguka, hongerwamo Réconciliation umuntu wese waba waragize icyo
Nationale
amenyekanaho mu mateka naho yaba ay’iwabo gusa. Ubihuje
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ELYDPRDPDWHNDDWDQJDMHNDQGLDÀWHDNDPDURJDNRPH\H
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
¾Ibisigo Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Ibisigo
$,'6 ni imvugo yihariye y’amateka y’u Rwanda rwa kera
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ivuga
AIMO amateka yarwo y’icyo
: Affaires gihe60.etAkamaro
Indigènes kabyo gashingiye
Main-d’oeuvre
cyanecyane
AJER ku kuba ari amakuru yihariye,
: Association de la Jeunesse Estudiantine kuko ibice bimwe
byayo ari ibyo ku ngoma ya Ruganzu Ndori nko mu wa 1510-
Rwandaise
1544. Ahandi akamaro kayo gashingira ni mu kudahindagurika
ALIR
kw’ibisigo : Armée
byagiye de Libération
bihererekanywa ukodubyakabaye.
Rwanda Ibisigo rero
AM/AP
ni ngombwa mu : Arrêté ministériel/
myandikire y’amateka Arrêté
y’u présidentiel
Rwanda.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
3.3.2
AMURImiterere y’Ingabo des Musulmans au Rwanda
: Association
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Imiterere y’ingabo yarimo kurema imitwe yazo, gukoresha
(Transitional National Assembly)
imyitozo, gutanga uburere ku bashya, kujya mu bitero, kugabana
APADEC no gutabarana
iminyago : Association du Parti
hagati y’abari Démocrate
mu mutweChrétien
umwe.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI uko
Hakurikijwe : Association
bivugwa, mu des Rwanda
Partis Monarchistes
habayeho ibihe bibiri
by’ingenzi byo kuremaRwandais ingabo z’u Rwanda. Igihe cya mbere kiva
kuri Ruganzu Bwimba
APROCOMIN: Associationkikagera ku ngoma ya Kirima
des Commerçants IndigènesRujugira
(mu mpera z’ikinyejana cya XVI). Igihe cya kabiri kiva kuri
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Rujugira kikageza mu wa 1900. Ingoma ya Rujugira rero ni
Masse
ingenzi mu mateka y’imitwe y’inka n’ingabo61.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
60
Kagame A., La poésie dynastique au Rwanda, Bruxelles, ARSOM, 1951. Harimo
Démocratie
ibisigo176 n’imikarago 22.025 ; Kagame A., Introduction aux grands genres lyriques,
ARDHO
1969, pp. 151-244.: Association Rwandaise
Arabitangaza, akanagira pour mu
bimwe ashyira la rurimi
Défense des
rw’igifaransa
Droits de l’Homme
n’ikinyarwanda by’intangarugero.
61
Nkurikiyimfura J-N.,
AREDETWA : Association Le gros bétail pour
et la société rwandaise, évolution historique des
le Relèvement
XIIe-XIVe siècles à 1958, Paris, L’Harmattan, 1994, 49.
Démocratique des Batwa
116
v
Imitwe y’ingabo yose yari AND
ACRONYMS iy’umwami. Umuntu wese kandi
ABBREVIATIONS
\DUL DÀWH XPXWZH Z·LQJDER DEDUL]ZDPR NXYD NXUL VH QD
___________________________________
sekuru kandi buri mutwe warimo abantu bava mu ntara zose
z’igihugu.
A.A. Gutorwa mu Africaines
: Archives mutwe byakorerwaga mu muryango.
Ubusanzwe
A.G. umugabo wese yabaga ashinzwe kurengera igihugu
: Assemblée Générale
ke, ariko guhitamo ingabo z’umwuga, byakorwaga n’umukuru
ABAKI : Alliance des Bakiga
w’umuryango62 wahitagamo abazabijyamo63. Akenshi amazina
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
yagiye amenyekana ni ay’abatware b’imitwe cyangwa ay’abari
Suppression des Castes
barabaye intwari ku rugamba cyangwa abandi bari barakoze
ACR :
ibintu bikomeye Association desKandi
bibukirwaho. Cultivateurs
kuri buridu Rwanda
mutwe w’ingabo
ADP
habaga hari: Alliance
n’umutweDémocratique
w’inka umwe des Peuples
cyangwa myinshi
ADR : Alliance
ziwushamikiyeho: pour la
urugero, Démocratie
umutwe w’inkaet la
Umuhozi wari
Réconciliation
ushingiye ku mutwe w’ingabo Nationale
zitwa Abashakamba, Ingeyo ari
AEC : Agglomeration
iz’umutwe w’ingabo Extra-Coutumières
zitwa Uruyange.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Imiterere y’ingabo yagiye du
Libération itandukana
Congo-Zaïre bikurikije igihe cyazo64.
Uretse abarwanaga,
AGOA : African hari n’ibitsimbanyi
Growth bishinzwe kunyaga
and Opportunity Act inka
z’umwanzi igihe
$,'6 k’imirwano, hari n’abashumba n’abagaragu
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
batwaraga amacumu n’imiheto ya ba shebuja, bashinzwe no
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
gushaka ibibatunga, aho barara, kwikorera, mu magambo make
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
bagomba kubonera ingabo ibyo zikeneye byose ku rugamba.
Nubwo inshingano Rwandaise
nkuru y’ingabo yari iyo kurwana intambara,
ALIR
ariko ntibibujije : Armée
ko mude giheLibération
cy’amahoro duzari
Rwanda
zishinzwe no kureba
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté
ibigendanye na poritiki n’imibereho y’abaturage muri rusange. présidentiel
AMR
Abatozwaga kwinjira: Associationmu mitwe des Moniteurs
y’ingabo bitwagadu Rwanda
Intore, bivuga
AMUR
abatoranyijwe. : Association
Bagombaga des kumaraMusulmans au Rwanda
igihe kinini mu myitozo
y’ubugororangingo
ANT n’iyo kurwana
: Assemblée Nationaleharimo kwiga kurwanisha
de Transition
intwaro za gakondo (Transitional (amacumu,National imiheto, imyambi, ingabo
Assembly)
n’inkota).
APADEC Ahagana mu kinyejana cya XIX,
: Association du Parti Démocrate Chrétien bakoraga imyitozo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
62
Ahereye ku bashefu 50 n’abasushefu 630 batwaraga mu wa 1947-1948, padiri Delmas
APROBAMI : Association
yatangaje igitabo kitwa «Généalogie de des Partis(les
la noblesse Monarchistes
Batutsi) du Ruanda». Mu wa
Rwandais
1954, Kagame A. yatangaje igitabo kitwa «Les organisations socio-familiales de l’ancien
Rwanda ».
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
63
Ubusanzwe, buri mutwe w’ingabo wabaga ugizwe n’Abatutsi, Abahutu n’Abatwa. A.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Kagame yabaruye imitwe y’inka 126 n’amatorero 88. Yagiye atanga amateka y’uko buri
mutwe w’inka waremwe,Masse abatware basimburanye kuwuyobora n’amateka yabo bwite
ARD
(aho baturukaga, : Alliancecyangwa
uko bagiyeho pour uko le Renforcement de la bayoboraga,
bavuyeho), umutwe w’ingabo
n’imirimo bagombaga gukora ibwami. Mu gitabo ke kitwa Histoire
inzuri za buri mutwe,Démocratie
des armées bovines dans l’ancien Ruanda, A. Kagame avuga uko buri mutwe waremwe,
ARDHO
abatware bawuyoboye: Association
n’uko basimburanye Rwandaise pour
n’amateka yabo la(inzu
bwite Défense
yabo, ukodes
baga-
biwe, uko banyazwe,Droits
ibikorwade l’Homme ibintu bikomeye byabaye igihe cyabo,
by’agahebuzo…),
ibitero, kunyagwa,:amatiriganya
AREDETWA Association ya poritiki,
pourn’imirimo batangaga ibwami.
le Relèvement
64
Vansina J., 2001, op.cit. p. 100.
Démocratique des Batwa
117
v
yo guhamiriza, kuvuga neza,
ACRONYMS kujya
AND impaka, gufata no kuvuga
ABBREVIATIONS
ibyivugo. Batozwaga umuco mwiza w’ingengagaciro nk’ubutwari,
___________________________________
kwihangana, kugira ubuntu, kwemera inshingano zabo,
kumenya
A.A. kwihangana noAfricaines
: Archives guhisha amarangamutima65.
A.G. : Assemblée Générale
Indi shingano yiyongeraga kuri izo nkuru ni iyo kurwanira igihugu
ABAKI : Alliance des Bakiga
kiramutse gitewe n’abanzi. Urugero ni igitero kiswe “igitero
ABESC
cya Rwagetana” : Association
mu ntangiriro des Bahutu
y’ingomaEvoluant
ya Mutara pour la
Rwogera:
ingabo z’u Rwanda Suppression
zaneshejedes Castes bari bateye u Rwanda
iz’Abarundi
ACR
bagera muri Mvejuru bagamije gutwika urugodu
: Association des Cultivateurs Rwanda byo
rw’umwami
ADP
gushaka gusuzuguza: AllianceAbanyarwanda
Démocratique .des 66
Peuples
Ariko akenshi ibitero
by’Abanyarwanda
ADR : Alliance pour la Démocratie et la mu bihugu
byabaga ari bo babishoje ubwabo
bikikije u Rwanda. Icyo ibyo bitero
Réconciliation byabaga bigamije cyaterwaga
Nationale
n’impamvu zinyuranye ariko iz’ingenzi zari izi:
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
x Gutsinda amahanga, maze u Rwanda rukaguka, rufashe ibihugu
AFDLrubikikije: Alliance des Forces Démocratiques pour la
(Igitero cya mbere cya Rwabugiri mu Bunyabungo);
x GushakaLibération
ko ibihugu duby’amahanga
Congo-Zaïre yatsinzwe biyoboka
AGOAubutegetsi : African Growth(Igitero
bw’u Rwanda and Opportunity
cya mbere cya ActRwabugiri
$,'6mu Bunyabungo);
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMOx Intambara : Affaires
zo guhoraIndigènes
cyangwaet Main-d’oeuvre
guhana abihaye gusuzugura
AJERubutegetsi bw’umwami
: Association dew’u Rwanda (Igitero
la Jeunesse cya kabiri cyo
Estudiantine
mu Bunyabungo);
Rwandaise
x Kwerekana ingufu cyangwa umuhigo (Igitero kiswe Igitero
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
k’imigogo mu Ndorwa);
AM/AP : Arrêté kunyaga
x Ibitero bigamije ministériel/inka Arrêté
(igitero présidentiel
kiswe Igitero cyo mu
AMR Lito, mu: Burundi).
Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT ibitero bimwe
Hari : Assemblée
impamvuNationale
zitavugwaga de ariko
Transition
bikaba byarabaga
bigamije kwikiza abantu babaga
(Transitional batifuzwa
National kandi batagomba
Assembly)
kumena
APADEC amaraso
: Association du Parti DémocrateNiChrétien
yabo ku butaka bw’u Rwanda. byo byabaye
APRGitero cyo:mu
mu Lito, ibwami
Armée bashakaga
Patriotique kwikiza igikomangoma
Rwandaise
Nkoronko, ariko yarabimenye ntiyajya ku itabaro. Habaga ibitero
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
byo kunyaga abakobwa n’abagore, ariko ntibivugwe ko ari yo
mpamvu nkuruRwandais bigamije (Igitero kiswe icyo mu Karaminwe cyo
APROCOMIN:
ku ngoma ya RwogeraAssociation des Commerçants Indigènes
mu Gisaka).
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Imyiteguro y’ibiteroMasse yagendanaga n’imihango yo kubitegura.
Mbere
ARD yo gushoza igitero,pour
: Alliance babanzanga imihango yo
le Renforcement dekukiraguriza,
la
ngo barebe ko Démocratie
kizatahukana insinzi. Iyo indagu zabaga zeze,
hatorwaga Umutabazi w’umucengeri, ariko si iteka, akajya
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
kumena amaraso ye ku butaka bw’igihugu kizaterwa. Mu
Droits de l’Homme
Ibidem, p. 101.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
65

66
Kagame A., 1972, op. cit. p. 192.
Démocratique des Batwa
118
v
myumvire y’Abanyarwanda
ACRONYMS AND b’icyoABBREVIATIONS
gihe, ayo maraso yagombaga
gusama abanzi no gutuma ingabo z’Abanyarwanda zitsinda.
___________________________________
Hanyuma bagashyiraho umugaba w’igitero.
A.A. : Archives Africaines
Ntabwo byari ngombwa ko umugaba w’igitero aba ari ingabo
A.G. : Assemblée Générale
irwana, uruhare rwe mu bitero rwari umuhango. Imyitwarire
ABAKI
\H : Alliance
NX UXJDPED des Bakiga
LP\DPEDUR \H Q·LELQGL ELQWX \DEDJD DÀWH
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
byateraga ubutwari ingabo z’u Rwanda, bigatuma pour la Ni
zitsinda.
ko zabyumvagaSuppression des Castes
icyo gihe. Ibitero kandi byakorwaga mu izina
ACR
ry’Ingoma : Association
Karinga. Byitwagades Cultivateurs
“kuyirwanira” du Rwanda
(kurwanira Karinga),
“kuyivira”
ADP (kumenera
: Allianceamaraso Karinga).des
Démocratique Mbere yuko bajya ku
Peuples
rugamba,
ADR habaga inkera y’imihigo, buri murwanyi
: Alliance pour la Démocratie et la akavuga
ibigwi azesa kuRéconciliation
rugamba. Ibyo bigatera
Nationale ubutwari ingabo.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Muri rusange imirwano yabaga ku manywa, kandi barwanaga
AFDL
bari ku ruhembe. : Alliance
Imitwedes Forcesy’ingabo
myinshi Démocratiques
yashoboraga pourkujya
la
Libération du Congo-Zaïre
PXJLWHURNLPZHDULNREXULPXWZHXÀWHXPXWZDUHZDZR,JLKH
AGOA
cyo ku ngoma: African Growth
ya Rwabugiri, and Opportunity
intwaro Act
kenshi zakoreshwaga zari
$,'6
amacumu, $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
imyambi, imiheto, inkota n’ingabo; izo ntwaro za
mbere
AIMO uko ari enye zari izo gutera umwanzi,
: Affaires Indigènes naho ingabo ikaba
et Main-d’oeuvre
iyo
AJER kwirinda. :Umwihariko
Associationwabo de lamu karere kwari
Jeunesse ukugira ingabo
Estudiantine
zihoraho, kandi guhera ku ngoma ya Kirima Rujugira, baremye
Rwandaise
ingerero ku mipaka y’u Rwanda.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/APImiyoborere
3.3.3. : Arrêtén’imitegekere
ministériel/ Arrêté présidentiel
itandukanye y’igihugu.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR a. Inzego eshatu z’abatware:
: Association desUmunyabutaka,
Musulmans au Umunyamukenye
Rwanda
ANT n’Umutware w’ingabo.Nationale de Transition
: Assemblée
(Transitional National Assembly)
Mu bantu bari bahagarariye umwami mu baturage, harimo
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
abatware bakaga ikoro67. Abatware b’intara bari bashinzwe
APR
mbere na mbere: Armée Patriotique
kuyobora Rwandaise
ibikingi by’umwami (umwami
APROBAMI : Association
n’abamuyoborera ibintu bye) desku Partis
buryoMonarchistes
aho bari bashinzwe
Rwandais
hakwitwa ihuriro ry’ikoro ry’umwami. Ingo z’umwami zari
APROCOMIN:hirya
zinyanyagiye Association
no hino des ku Commerçants
ngoma ya Rwabugiri Indigènes zari iza
poritiki n’amakoro; ikoro ry’ibwami ni ho
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de laryoherezwaga rikagezwa
ku mugore w’umwami Masse wari ushinzwe buri rugo.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Mu karere kabagamo ubuhake, ubuyobozi bwa za porovensi
Démocratie
bwakorwaga n’abatware bakuru cyangwa rimwe na rimwe
ARDHO : Association
bugakorwa n’abatware b’ingabo. Rwandaise
Ahataripour la Défense
za porovensi des
cyangwa
Droits de l’Homme
ku ngerero, ubutegetsi bwari bugizwe n’abatware batatu,
AREDETWA : Association pour le Relèvement
67
Classe L., «L’organisation politique du Ruanda», in Congo , 1922, p. 685.
Démocratique des Batwa
119
v
Igishushanyo cya 9: Imiyoborere mu Rwanda rwo hambere

bigaragara koACRONYMS
bariho ku ngoma
ANDyaABBREVIATIONS
Yuhi Gahindiro. Abo ni aba:
9Umutware w’ubutaka, Umunyabutaka
Igishushanyo ___________________________________
cya 9: Imiyoborere mu Rwanda rwo hambere
9Umutware w’umukenke, Umunyamukenke
A.A.9Umutware
bigaragara w’ingabo.
ko: bariho
Archives Africaines
ku ngoma ya Yuhi Gahindiro. Abo ni aba:
A.G. w’ubutaka,
: Assemblée
9Umutware Umunyabutaka
Générale
Abo9Umutware
batware ukow’umukenke,
ari batatu, Umunyamukenke
bakuriwe n’abatware bakuru,
ABAKI n’umugabekazi,
umwami : Alliance des Bakiga
babaga bakuriye inzego enye nk’uko
9Umutware w’ingabo.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant ibice
bigaragara ku gishushanyo gikurikira kerekana pour bitatu
la
by’ubuyobozi
Abo Suppression
batware kuva
uko kuri des
Kirima
ari batatu, Castes n’abatware bakuru,
Rujugira.
bakuriwe
ACR
umwami : Associationbabaga
n’umugabekazi, des Cultivateurs du Rwanda
bakuriye inzego enye nk’uko
bigaragara
ADP
Igishushanyoku
: cya
Alliance UMWAMI
gishushanyo gikurikira
Démocratique
9: Imiyoborere kerekana
rwoibice
des Peuples
mu Rwanda bitatu
hambere
by’ubuyobozi kuva kuri Kirima Rujugira.
ADR : AllianceUMUGABEKAZI
pour la Démocratie et la
Réconciliation
bigaragara ko bariho ku ngoma Nationale
UMWAMIya Yuhi Gahindiro. Abo ni aba:
AEC9Umutware: Agglomeration
w’ubutaka, Extra-Coutumières
Umunyabutaka
UMUGABEKAZI
AFDL
9Umutware w’umukenke,
: Alliance Umunyamukenke
des Forces Démocratiques
- ABIRU/ pour la
9Umutware w’ingabo.
LibérationABATWARE
du Congo-Zaïre ABACURABWENGE
AGOA BAKURU
: African Growth and Opportunity Act
-- ABIRU/
Abo batware uko ari batatu, bakuriwe n’abatware IBYEGERAbakuru,
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ABATWARE
umwami n’umugabekazi, babaga bakuriye inzego enye nk’uko
ABACURABWENGE
AIMO : Affaires BAKURU
Indigènes et Main-d’oeuvre
- ABATWARE BAKURU
bigaragara ku gishushanyo gikurikira kerekana ibice bitatu
- IBYEGERA
AJER
by’ubuyobozi :kuva
Association de laRujugira.
kuri Kirima Jeunesse Estudiantine
- ABATWARE BAKURU
ABATWARE Rwandaise UMUTWARE UMUTWARE
ALIR
B’UBUTAKA UMWAMI du Rwanda
: Armée de Libération
W’INGABO W’UMUKENKE
ABATWARE
AM/AP : Arrêté ministériel/
UMUTWARE
UMUGABEKAZI Arrêté présidentiel
UMUTWARE
B’UBUTAKA W’INGABO W’UMUKENKE
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée UMUTWARE
Nationale de Transition
W’UMUSOZI - ABIRU/
(Transitional National Assembly)
ABATWARE
UMUTWARE
ABACURABWENGE
APADEC : Association BAKURU
W’UMUSOZI
du Parti Démocrate Chrétien
UMUKURU - IBYEGERA
APR : Armée Patriotique Rwandaise
W’ABATURANYI
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
UMUKURU - ABATWARE BAKURU
RwandaisW’ABATURANYI
APROCOMIN: UMUKURU
ABATWARE Association des CommerçantsUMUTWARE
UMUTWARE
W’UMURYANGO
Indigènes
APROSOMA UMUKURU
: AssociationW’INGABO
pour la Promotion W’UMUKENKE
Sociale de la
B’UBUTAKA
W’UMURYANGO
Masse
ARD UMUKURU
: Alliance pour le Renforcement de la
W’URUGO
UMUKURU
Démocratie W’URUGO
ARDHO : AssociationUMUTWARE
Rwandaise pour la Défense des
W’UMUSOZI
Droits de l’Homme
RUBANDA
AREDETWA : Association RUBANDA
pour le Relèvement
UMUKURU
Démocratique des Batwa
120 W’ABATURANYI
120
v
UMUKURU
W’UMURYANGO

UMUKURU
W’URUGO
Hari ahagiye ACRONYMS
haboneka ko ANDumuntu umwe yafatanyaga ubwo
ABBREVIATIONS
buyobozi. Mu___________________________________
Buhanga-Ndara, Mbanzabugabo Bikotwa yari
umutware w’ubutaka akaba n’umutware w’ingabo. Muri
porovensi
A.A. y’Impara
: Archives(Kinyaga-Cyangugu),
Africaines Rwabirinda rwa
Mutara Rwogera yari umutware w’ubutaka akaba n’umutware
A.G. : Assemblée Générale
w’umukenke mu wa 1900.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Mu : Association
turere twabaga des Bahutu
twarometswe Evoluantvuba,
ku Rwanda pouringabo
la
zarahibandaga.Suppression
Mu Gisaka des hari Castes
urugo rw’umwami i Sakara,
ACRBugesera:ni
mu Association
uko, mu Ndorwades Cultivateurs
na ho hari urugodu Rwanda
rw’umwami
iADP
Gatsibo. Mu gice cy’amajyaruguru
: Alliance Démocratique y’u des Rwanda
Peuples ubuyobozi
DNHQVKL
ADR EZDUL EXÀWZH Q·DEDNXUX
: Alliance pour la Démocratie et la E·LPLU\DQJR F\DQJZD
ab’amoko, abahagabanye bakagira
Réconciliation ababahagararira (urugero ni
Nationale
Ruhanga wari uhagarariye Nshozamihango mu Murera ahagana
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mu wa 1900). Ku birebana n’uduce twayoborwaga n’amoko
AFDL
mu majyaruguru : Alliance des Forces
y’u Rwanda Démocratiques
abakuru b’amoko pour la
akomeye,
bitwaga abatware Libération du Congo-Zaïre
b’umwami, bakagera ibwami nta we babanje
AGOA
kunyuraho. : Africanbari
Abenshi Growth and Opportunity
abatware Act
b’Abahutu, bagaha ikoro
$,'6 w’u Rwanda,
umwami $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
byerekana ko bamuyobotse . 68

AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre


AJERb. Ubuyobozi mu duce
: Association detwihariye
la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Uretse mu turere two hagati mu gihugu, mu magepfo, mu
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
burasirazuba n’uburengerazuba yayoborwaga akenshi
AM/AP
n’abatware : Arrêté ministériel/
bashyizweho n’umwami,Arrêté présidentiel
hari ibice cyangwa ahantu
AMR
hanyuranye : Associationku
hayoborwaga des Moniteurs
buryo bwihariye.du Rwanda
AMUR
¾Ubutegetsi: Association
bwihariye des Musulmans
bw’ibwami au Rwanda
mu turere two hagati,
ANT amagepfo, : Assemblée Nationale
iburasirazuba de Transition
n’uburengerazuba:Umwami
n’umugabekazi bagiraga
(Transitional imisozi
National yihariye iyoborwa
Assembly)
APADEC n’ibwami. Bashyiragaho abatware bayoborera
: Association du Parti Démocrate Chrétien umwami
n’umugabekazi iyo misozi.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
¾Imisozi yihariye y’Abiru.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
¾Akarere ka BumbogoNDULJDÀWHXPZLKDULNRXYDNXPXFR
Rwandais
wa kera w’uko ako karere, gafatanije n’abiru b’Abatsobe,
APROCOMIN: Association
kahingaga kandi kagatanga des Commerçants
imbuto (uburo Indigènes
n’amasaka)
APROSOMA : Association
byakoreshwaga pour la Promotion
mu muhango Sociale de la
mukuru w’Umuganura”.
¾U Bukunzi n’u BusozoPX.LQ\DJDE\DULELÀWHXEXWHJHWVL
Masse
ARD bwaho bwihariye
: Alliancebitewe
pour le n’uko hayoborwaga
Renforcement den’abami
la baho
b’Abavubyi. Abami
Démocratie b’ibyo bihugu bahanaga amaturo
n’ubwami bw’u Rwanda.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
68
Anonyme (Résidence du Rwanda), Histoire et chronologie du Rwanda, p. 124.
Démocratique des Batwa
121
v
Muri make, u Rwanda rwari
ACRONYMS ANDigihugu kimwe mu rwego rwa
ABBREVIATIONS
SRULWLNLDULNRUXGDÀWHXEX\RER]LEXPH]HNLPZHKRVHDKXEZR
___________________________________
bugiye butandukanye, bitabujije ko bose babaga bayoboka
ibwami
A.A. by’umwihariko
: Archives ku ngoma ya Kigeri Rwabugiri. Mu
Africaines
mpera z’ikinyejana cya 19, inzego za poritiki n’ubuyobozi zari
A.G. : Assemblée Générale
zivangavanze kandi zikishakisha. Ibyo ari byo byose, uretse
ABAKIubutegetsi
gupfa : Alliance des Bakiga
no kurushanwa ingufu, haboneka ubutegetsi
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour
bwagendaga butandukanye ndetse hari n’ubuyobozi la
bwihariye.
Suppression des Castes
ACR uretse:abatware
Kandi, Association des Cultivateurs
b’intebe, du Rwanda
abatware b’umwami, abatware
b’amacibiri
ADP (uruhare
: Alliancerwabo rukaba rudasobanutse
Démocratique des Peuples kugeza
ubu)
ADR n’abiru, hari abanyamyuga bashoboraga
: Alliance pour la Démocratie et la gutegekwa
by’umwihariko Réconciliation
n’ibwami. Ibyo abaturage bari bategetswe
Nationale
gutanga ibwami, akenshi ntibyatangwaga n’abantu ku giti
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
cyabo, ahubwo byatangwaga n’umuryango.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
3.3.4 Imibanire Libération
n’ubukungu du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Bigaragara
$,'6 ko guhera mu kinyejana cya 19 hari imibanire
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Q·LPLKDKLUDQLUH PX 5ZDQGD LÀWH LELQWX E\·XPZLKDULNR KDULKR
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
n’inzego n’imibanire n’ubukungu. Ni muri urwo rwego, hagiye
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
kuvugwa ibirebana n’ubuhake n’uruhare runini bwagize mu
Rwandaise uburetwa ndetse n’ibikingi mbere yo
mibanire y’Abanyarwanda,
ALIR ibirebana
kuvuga : Armée de Libération du Rwanda
n’imihahiranire.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR a. Imiterere y’ubuhake des Moniteurs du Rwanda
: Association
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Hari uburyo bwinshi Abanyarwanda ba kera barutanaga ariko
ANT : Assemblée Nationale de Transition
EDÀWHXNREDEDQDPXULXEZREXVXPEDQH$NHQVKLXEZREXU\R
bwagiye buhinduka. (Transitional National
Tugiye kuvuga Assembly)
imibanire mu busumbane
APADEC n’ubuhake
burebana : Association du Parti Démocrate Chrétien
n’ubukonde.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
¾Ubuhake
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
Ubuhake ni urwego rw’amasezerano yashingirwagaho mu
APROCOMIN:
PLEDQLUH AssociationEDQ\XUDQ\H
\·$EDQ\DUZDQGD des Commerçants Indigènes
EDÀWH XNR EDVXPEDQD
APROSOMA
mu : AssociationUbuhake
bintu bahuriyeho. pour la Promotion
bwahawe Sociale
inyito de la
nyinshi.
Bwagaragaye ko Masse
ari:
-ARD Amasezerano : Alliance
y’ubuhake pour le Renforcement
bw’inka, de la agahato,
akozwe hatarimo
kagenga uwitwa umugaragu
Démocratie wabaga yaragiye guhakirwa
inka
ARDHO ku muntu umusumbye mu mibereho
: Association Rwandaise pour la Défense witwa shebuja
des
uzamugabiraDroitsinka de
69
. l’Homme
Kagame A., Le :Code
AREDETWA
69
des institutions
Association politiques
pour du Rwanda précolonial, Bruxelles,
le Relèvement
ARSOM, 1959, p. 18
Démocratique des Batwa
122
v
- Ni ubwitange bw’umuntu
ACRONYMS uri ABBREVIATIONS
AND mu rwego rwo hasi wajyaga
gutanga imirimo ye asaba kujya arengerwa n’umusumbye
___________________________________
wamugabiraga inka imwe cyangwa nyinshi70.
-A.A.
Ni amasezerano yakozwe
: Archives ku bushake hagati y’abantu babiri,
Africaines
shebuja n’umugaragu, ngo uwo shebuja ahe umugaragu inka
A.G. : Assemblée Générale
imwe cyangwa nyinshi71.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Tutagombye : kurondora
Associationinyandiko des Bahutu Evoluant
zose pour la 72,
zabyanditsweho
bigaragara ko Suppressionubuhake ari des Castes
amasezerano y’ubushake hagati
ACR
y’utunze inka : Association
n’ushaka kugabana des Cultivateurs du Rwandakandi
inka. Umugaragu
yabaga ashaka
ADP amabokoDémocratique
: Alliance kuri shebuja. Iyo desumuntu
Peuples agereranyije
umuco
ADR bita uw’ubuhake, wahoze i
: Alliance pour la Démocratie et la Burayi mbere ya revolisiyo
y’inganda, hariRéconciliation
bike bijya guhura, ariko iyo umuntu ashishoje
Nationale
asanga bitandukanye rwose: inka si isambu, kandi amategeko
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
y’ubutaka mu Rwanda atandukanye n’ayagengaga ubutaka muri
AFDL
icyo gihe i Burayi : Alliance
73
. Umucodes Forces
w’ubuhake Démocratiques
mu Rwanda watumagapour la
haba imibanire Libération
n’ubucutidu Congo-Zaïre
bwihariye hagati y’umugaragu na
AGOA byagaragariraga
shebuja, : African Growth and Opportunity
mu mibanire Act
no mu gufatanya mu
$,'6 no mu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
byiza byago.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER x Inzego n’inshingano
: Association z’abagaragu
de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Abagaragu barimo ibice bitatu: abakora imirimo yo mu rugo (kwa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
shebuja), abakuru b’imirimo, n’abagaragu badashinzwe imirimo.
AM/AP
Hari imirimo :inyuranye
Arrêté ministériel/
bakoraga, Arrêté
ariko nko présidentiel
mu Buganza, ni
AMR
ahagana mu :wa Association
1930, abagaragu des Moniteurs
batangiye dugutanga
Rwandaimibyizi
AMUR
kwa ba shebuja. : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Ubuhake bwatangizwaga (Transitional no gusohoza ushaka ubuhake ku wo
National Assembly)
ashaka
APADEC ko azamubera shebuja. Hari
: Association du Parti Démocrate abantu bamwe bijyanagayo
Chrétien
ubwabo. Abana basohozwaga n’ababyeyi babo babaga bashaka
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ko abana babafasha imirimo imwe n’imwe yo kwa shebuja.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Bajyagayo bamaze kuba ingimbi; bakazavayo bagiye kurongora.
Icyo gihe bagabanaga Rwandais inka y’ubahake yiyongeraga ku yo ba
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
70
Maquet J.-J., Le système des relations sociales dans le Rwanda ancien, Tervuren,
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
MRAC, 1954, p. 151
71 Massedu contrat de bail à cheptel, Bruxelles, 1958, pp. 1-2.
Bourgeois R., L’évolution
ARD
72
Nzeyimana A., : Alliance
1990, pour
op.cit. pp. leKayumba
8-17 et Renforcement de lade clientélisme
Ch., «Le système
pastoral», in Byanafashe D.
Démocratie (dir), /HVGp¿VGHO¶KLVWRULRJUDSKLHUZDQGDLVH/HVIDLWV
controversés, Butare, EUNR, 2004, p. 2006.
ARDHO
73 : Association
Chrétien J.-P.,”Echanges et hiérarchies”, Rwandaise
pp. 1328-1332 pour la Défense
et dans ”Vocabulaire des
et Concepts
Droits de
tirés de la féodalité occidentale l’Homme indirecte en Afrique orientale», in Nor-
et administration
daman D. et Raison J.-P.
AREDETWA : Association pour (éd), Sciences de l’homme et conquête coloniale. Constitution et
le Relèvement
usage des sciences humaines en Afrique (XIXe-XXe siècles), Paris, 190, pp. 47-63.
Démocratique des Batwa
123
v
se bagabanye. Igihe cyo gusohoza
ACRONYMS umuntu, baturaga shebuja
AND ABBREVIATIONS
inzoga cyangwa ibindi bikoresho nk’ibibindi cyangwa inkono
___________________________________
z’itabi . Ariko ntibyakorwaga kimwe hose.
74

A.A. : Archives Africaines


 Abagaragu bo mu rugo
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des
Babaga ari abagaragu bo Bakiga
mu rwego rwo hasi, bashinzwe
ABESC : Association
cyanecyane imirimo yo mu des rugoBahutu Evoluant
kwa shebuja. Muripour la
bo habaga
abahange babaga
harimo abitwaSuppression des Castes bategereje ko shebuja
abagabira inka
ACR ya mbere yitwa
: Association des umunyafu
Cultivateurs kugira ngo bakunde
du Rwanda
babe abagaragu nyabo. Babaga bari mu igeragezwa, bigatuma
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
bakorana umwete imirimo bashinzwe kandi bakerekana ko bitaye
ADR
cyane kuri ba : Alliance
shebuja.pour la Démocratie
Nta gihe et la giteganijwe
runaka cyabaga
bazamara75. Muri Réconciliation
rusange imirimo Nationale
y’abahange yari iyi ikurikira:
AEC ™Guherekeza: Agglomeration
shebuja mu Extra-Coutumières
ngendo ze. Ni umuhange wabaga
AFDL umaze : kwizerwa
Alliance des na shebuja washoboraga kumutwaza
Forces Démocratiques pour la
inkono y’itabi n’ibibabi by’itabi
Libération du Congo-Zaïre mu ruhago rwabigenewe.
Uwatwaraga bene urwo ruhago yitwaga umunyaruhago.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
™Gukora imirimo imwe n’imwe yo mu rugo: kuvoma amazi
$,'6 no gutora $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
inkwi.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJERicyo gihe,
Muri : Association
abahange de la Jeunesse
babaga Estudiantine
bakurikiranwa mu mirimo
yabo na nyirabuja (umugore wa shebuja), yagiraga uruhare
Rwandaise
runini
ALIR mu gutuma : Armée umugabo
de Libération agabanya igihe cy’ubuhange
du Rwanda
cyangwa agabira umuhange adatinze. Ni yo mpamvu abahange
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
bihutiraga guha amaturo ba nyirabuja. Abahange bashobora
AMR n’abagaragu
guhura : Association des Moniteurs
bitwa Abanyanzu du Rwanda
ni ukuvuga abashinzwe
AMUR mu :rugo
imirimo Association des Musulmans
rwa shebuja: kumenya au Rwanda
imirimo y’amata
ANT
n’inzoga, : Assemblée
kwenga Nationale
inzoga, guteka, de Transition
kugabura, bene iyo mirimo
kenshi yagenerwaga abakobwa
(Transitional n’abagore.
National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Abashinzwe kuyobora imirimo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Babaga ari abagaragu
APROBAMI : Association bamaze des igihe kwaMonarchistes
Partis ba shebuja, bakamenya
NX\RERUDLPLULPRQH]DNDQGLQ·XPZHWH$NHQVKLEDWXUDJDKDÀ
Rwandais
yo kwa shebuja bigatuma batabura igihe bakenewe. Imirimo
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
y’ingenzi ya bene abo bagaragu ni iyi:
-APROSOMA
Kubaka inkike : Association
bivuga kubaka pour la Promotion
no gufata nezaSociale de larwa
urugo
shebuja, basana Masse
ahangiritse.
-ARDKuragira inka : Alliance
no gukora pour le Renforcement
imirimo bijyanye76. de la
Démocratie
ARDHO
74
Nzeyimana A., 1990, op.cit., p. 107.Rwandaise pour la Défense des
: Association
75 Droits
Mu Rwanda rwo hagati no de l’Homme
mu Buganza, igihe cy’ubuhange cyashoboraga kuva ku
mezi kugeza ku myaka itanu
AREDETWA : Association pour le Relèvement
76
Mbere y’ubukoroni mu Rwanda, ntabwo umugaragu yari ashinzwe guhingira shebuja.
Démocratique des Batwa
124
v
- Abagaragu basonerwa
ACRONYMS imirimo
AND ABBREVIATIONS
___________________________________
$NHQVKLEDEDJDDULDEDJDUDJXEDÀWHQDERDEDJDUDJXEDKDWVH
Bashoboraga
A.A. : kugira
Archivesinama shebuja no kumuherekeza mu
Africaines
ngendo ze.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI Ishingano: Alliance des Bakiga
za shebuja ku mugaragu
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
6KHEXMD\DEDJDDÀWHLQVKLQJDQR]RNXULQGDXPXJDUDJXZHEXUL
ACR kumuguza,
gihe: : Association
kumuha des ibimasaCultivateurs
n’amata, du Rwanda mu
kumufasha
manza,
ADP kumufasha : Alliancekongera korora inka des
Démocratique iyo ize zazize muryamo,
Peuples
kumuhorera
ADR no kumuha isuka iyo atashoboraga
: Alliance pour la Démocratie et la kuyibonera77.
Réconciliation Nationale
xUko ubuhake bwagiye bukura
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Igihe ubuhakeAlliance
AFDL : bwatangiriye des Forces
ntikizwi.Démocratiques
Bishoboka kopour la
ubuhake
bugitangira, bwari Libération
uburyo dubuhuza
Congo-Zaïre abantu gusa mu rwego
AGOA
rw’ubukungu : bushingiye
African Growth ku nka, and Opportunity
ihene, intama n’isukaAct 78. Ibyo
ari
$,'6byo byose, $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
abagaragu baravugwa mu bintu byabaye ku ngoma
ya
AIMORuganzu Bwimba. : Affaires NiIndigènes
muri ubwoetburyo bavuga abagaragu ba
Main-d’oeuvre
Nkurukumbi.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Kuva mu ntangiriro Rwandaisezitazwi neza kugeza ku ngoma ya Ruganzu
ALIR
Ndori, ubuhake bwaba: Armée de bwaragiye
Libération buhinduka
du Rwandabuhorobuhoro
AM/AP
igikoresho mu : Arrêté
mibanire ministériel/
ya poritikiArrêté présidentiel
n’ubuyobozi mu Rwanda,
bikaza
AMR kurushaho gukomera ku ngoma
: Association des Moniteurs du Rwanda ya Kirima Rujugira
amaze
AMUR kurema urwego rw’inka
: Association z’ingabo. Ndori
des Musulmans au Rwandayakoresheje
ubuhake
ANT nk’inkingi ya mbere y’ubutegetsi
: Assemblée Nationale de Transition bwe 79
.

Ni ku ngoma ya(Transitional
Yuhi Gahindiro National Assembly)
mu binyejana bya XVIII na XIX,
APADECubundi
havutse : Association
bwoko bw’ubuhake du Parti Démocrate
hamaze kujyaho Chrétien
ibikingi
APR
n’abatware : Armée
b’inka. Muri Patriotique
ubwo buhake Rwandaise
bwa poritiki n’ubuyobozi,
umugaragu yahabwaga na shebuja
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes inka cyangwa imisozi yo
gutwara, akagira ingufu mu rwego rwa poritiki. Bwari ubuhake
Rwandais
bushingiye gusa
APROCOMIN: Association ku nka n’imirima, byo soko y’ubukungu.
des Commerçants Indigènes Ni
bene ubwo buhake bwarebaga cyanecyane abaturage benshi.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Igihe cy’ubukoroni, bwagiye buhinduka bishingiye ku byemezo
byafatwaga n’ubuyoboziMasse bwa gikoroni bw’Ababirigi.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
77
Hari igikwiye kuvugwa ku kibazo cy’ubuhake n’abari mu nzego z’Abahutu
Démocratie
n’Abatutsi. Mu gihe cya mbere ya 1900, ibisobanuro bitangwa ntibihagije, impamvu
ARDHO
nkuru ikaba ari uko: Association Rwandaise
nta bimenyetso bihagije bihari. pour la Défense des
78 Droits
Nkurikiyimfura J.-N., Le grosde l’Homme
bétail et la société rwandaise: évolution historique des
XIIe-XIVe siècles à 1958,
AREDETWA : Association pour 1994,
Paris, L’Harmatan, p. 120.
le Relèvement
79
Vansina J., 2001, op.cit. p. 66.
Démocratique des Batwa
125
v
¾Akazi k’uburetwa
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Uburetwa yari imirimo rusange abaturage bakoreraga abayobozi
babo.
A.A. Bugitangira, bwari
: Archives uburyo bwo kwicungura bishingiye
Africaines
ku butaka. Uburetwa bwarebaga gusa abantu b’abakene
A.G. : Assemblée Générale
EDGDÀWHLQND EDJRPEDJDJXWDQJDLPLE\L]LLELULPXF\XPZHUX
ABAKI
ngo bacungure: Alliance des Bakiga
aho bahawe guhinga n’umutware w’umusozi
ABESC : Association des
cyangwa undi muntu w’umukungu Bahutu Evoluant
ku butaka pour
wabatuje mulakwe.
Suppression des Castes
ACR x Inkomoko : Association
n’imikuriredes Cultivateurs du Rwanda
y’uburetwa
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Igihe
ADR uburetwa bwatangiriye
: Alliance ntikizwi neza.
pour la Démocratie et la Bivugwa ko
Rwabugiri yaba yarashyizeho
Réconciliation uburetwa ashaka guhana
Nationale
Abahutu bari bagize uruhare mu itsindwa rye mu gitero cyo mu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Nkole80. Hari abandi bavuga ko uburetwa bwaba bukomoka kuri
AFDL :
Seruteganya, umutwareAlliance des w’i Forces
Bigogwe, Démocratiques
watse abaturage pour la
ayobora
imyaka y’ibihingwa Libération du Congo-Zaïre
ngo nyuma urwo rugero rukwira igihugu
AGOA
cyose. : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Hari
AIMO abahera :ku ijamboIndigènes
Affaires uburetwa maze bakavuga, bibeshya, ko
et Main-d’oeuvre
bwazanywe
AJER n’abakoroni,
: Association ariko
de ijambo uburetwa
la Jeunesse ryabayeho mbere
Estudiantine
y’ubukoroni81. Ibyo ari byo byose ni ku ngoma ya Rwabugiri,
Rwandaise
ibwami bakwije ababahagarariye mu gihugu cyose ndetse no
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
PXWXUHUHWZDULGXÀWHXEZLJHQJHEXFDJDVH,VK\LUZDKRU\·DER
AM/AP ryatumye
bayobozi : Arrêté ministériel/
imirimo Arrêté
ibakorerwa présidentiel
yiyongera cyane maze
AMR
uburetwa : Association
bugera no mu turere des Moniteurs
butabagamo. du Rwanda
Ibi ntibivuze ko
AMUR
uburetwa : Association
bwavutse icyo gihedes 82 Musulmans au Rwanda
, ibyo ari byo byose ntibwari
ANT : Assemblée Nationale de Transition
EXÀWHLVXUDLPZHPXJLKXJXKRVH
(Transitional National Assembly)
Abantu
APADEC batagira kivurira, cyanecyane
: Association abakene rwimbi
du Parti Démocrate batagira
Chrétien
ubutaka, bakoraga uburetwa naho ubuhake bwarebaga abashaka
APR : Armée Patriotique Rwandaise
gusa inka no kurengerwa uretse umwami. Ibi bishatse kuvuga
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ko umuntu w’umutware yashoboraga kuba umugaragu w’undi
mutware umurusha Rwandais amaboko. Uburetwa bwahindutse agahato
APROCOMIN: Association
kabi igihe cy’ubukoroni. Umutware des Commerçants Indigènesigice
w’ubutaka yasabaga
APROSOMA
kinini : Association
cy’umusaruro w’imyakapourn’imirimo
la Promotion Socialey’abahinzi
imiryango de la
bari mu bwatsi Masseayobora. Ubutegetsi bwa gikoroni bwatinze
gukuraho
ARD uburetwa
: Alliance kuko bwabubonaga
pour nk’umuco
le Renforcement de w’igihugu.
la
Démocratie
ARDHO
80
Rwabukamba J. et Mudandagizi V., Rwandaise
: Association pour
cités par IRDP, 2005, pp.la Défense des
53-54.
81 Droits
Muzungu B., «Poètes deAbanyiginya
du clan l’Homme», in Cahiers Lumière et Société, no 27,
Septembre 2004, p. 23
AREDETWA : Association pour le Relèvement
82
Vansina J., 2001, op.cit. pp. 171-172.
Démocratique des Batwa
126
v
b. Ubukonde 83
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Mbere yuko u Rwanda rugendera ku mategeko y’abazungu,
imiyoborere
A.A. :y’ubutaka yarimo ibice bibiri: Ubukonde mu
Archives Africaines
bice byegereye amashyamba n’Isamba mu turere tutegereye
A.G. : Assemblée Générale
amashamba. Hari abashakashatsi b’Abanyarwanda
ABAKI : Alliance
n’abanyamahanga des Bakiga
basuzumye ikibazo cy’ubukonde84.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Hose abakondaga Suppression
ishyamba desbashyiragaho
Castes imbibi z’ahabo
ACR : Association
n’iz’abazabakomokaho. des Cultivateurs
Ndetse n’abatari abahinzi, du Rwanda nk’abahigi
bari
ADP barigabanyije : Alliance ishyamba
Démocratique ritarahingwa.
des Peuples Bwabaga ari
ubutaka
ADR buhuriweho
: Alliance pour la Démocratie et la ku mukonde
n’umuryango wose ukomoka
w’ishyamba. Ubwo buryo bwo gufata
Réconciliation Nationaleubutaka bwabonekaga mu
turere tw’amajyaruguru n’uburengerazuba bw’u Rwanda, ku
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
isunzu rya Kongo–Nile no muri perefegitura ya kera ya Byumba.
AFDL
Uwakonze ishyamba : Allianceyishyuraga
des Forces ikoro Démocratiques pour la
ryitwa urwugururo,
akariha umutwa Libération
utegeka iryo duishyamba,
Congo-Zaïre akaba abaye umukonde
AGOA : African Growth and Opportunity Act
ELYXJDXÀWHXEXNRQGH
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO ¾Umugererwa : AffairesyariIndigènes
muntu ki? et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Abagize umuryango umwe ntibagabanaga ubukonde bahuriyeho,
Rwandaise
EXULZHVH\DEDJDDÀWHXEXUHQJDQ]LUDEZRJXKLQJDDKRDVKDWVH
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Ariko iyo hazaga umuntu utari uwo muri uwo muryango,
AM/APcy’ubukonde
igisate : Arrêté yahabwaga
ministériel/kuri Arrêté
ubwo présidentiel
bukonde kitwaga
AMR
ubugererwa, : Association
biva ku nshingades Moniteurs
kugera. Umuryango du Rwanda
w’umugererwa
AMUR uburenganzira
wagiraga : Association des Musulmans
busesuye au Rwanda
ku gice cy’ubukonde yahawe,
ANT cyakomezaga
ariko : Assemblée Nationale de w’abakonde.
kuba icy’umuryango Transition
(Transitional National Assembly)
Nta
APADEC myaka cyangwa
: Associationimirimo umugererwa
du Parti Démocrate yahaga umukuru
Chrétien
w’umuryango w’abakonde. Ariko yagombaga kumuha ku
APR : Armée Patriotique Rwandaise
muganura w’umusaruro w’amasaka, ibishyimbo, uburo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
n’ubushaza ndetse akongeraho n’ibibindi by’inzoga. Iryo turo
ry’inzoga ryitwaga Rwandais
ifuro85. $ULNRDEDNRQGHEDEDJDEDÀWHLJLKDQJR
n’ubufatanye muri byose des
APROCOMIN: Association Commerçants
n’abagererwa babo.Indigènes
Abakonde
APROSOMA
83 : Association pour la Promotion Sociale de la
Ubukonde ni uburyo bw’imicungire y’ubutaka yabonekaga mu ntara z’Uburengerazuba na
Masse
cyanecyane mu y’ Amajyaruguru.
ARD
84
Kagame A., Les : Alliance pour
organisations le Renforcement
socio-familiales de laIRCB, Bruxel-
de l’ancien Rwanda,
les, 1954; Murego D., La Révolution
Démocratie rwandaise, 1959-1962. Essai d’interprétation,
Louvain, 1975 ; Ruhashyankiko N., Le Droit foncier du Rwanda, Butare, UNR, 1977;
ARDHO
Reisdorf : Association
I., Enquêtes Rwandaise
foncières au Rwanda, s.l., 1952 ;pour la «Notes
Pages A., Défensesur le des
régime
Droits
des biens dans la province du de l’Homme
Bugoyi», in Congo (Revue Générale de la colonie bel-
ge), 1931.; Adriaenssens
AREDETWA J., Le droit foncier
: Association pourauleRuanda, Butare, 1962 (inédit).
Relèvement
85
Pauwels M., Le Bushiru et son Muhinza ou roitelet hutu, p. 311.
Démocratique des Batwa
127
v
bongeraga umubare
ACRONYMSw’abanywanyi babo kugira ngo barusheho
AND ABBREVIATIONS
gutsinda bitabagoye abaturanyi babo. Igihango cyashimangiraga
___________________________________
ubwo bufatanye. Ariko hari abagererwa biberaga aho, ntibite
kuri
A.A. ibyo bihango, ahubwo
: Archives bagashaka amaboko ahandi. Ni ko
Africaines
byagendekeye Ababanda bo mu Bukonya, batatiye Abasindi86
A.G. : Assemblée Générale
bari abakonde babo.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC¾Amoko: atandukanye
Association des Bahutu Evoluant pour la
y’ubukonde
Suppression des Castes
ACR w’ubukonde
Umuco : Association
wagiye des Cultivateurs
uhindagurika cyanedubiwuturutseho
Rwanda
ubwawo
ADP cyangwa bivuyeDémocratique
: Alliance ahandi. Mberedes y’umwaduko
Peuples w’ingoma
nyiginya,
ADR ubukonde
: Alliance pour la Démocratie et labitewe n’icyo
bwarimo ubwoko bubiri
bwakoreshwaga: hari ubukonde bw’inzogera
Réconciliation Nationale bwari igice k’ishyamba
kigenewe guhigwamo no gutoraguramo utundi turibwa n’ubukonde
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bw’isuka bugenewe abahinzi. Ingoma nyiginya yongeyemo ubwoko
AFDL : Alliance des
bwa gatatu bw’ubukonde Forces
bw’inka Démocratiques
bw’inzuri z’inka. pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA x Ubukonde : African Growthbwari
bw’inka and Opportunity Act
ubwoko bw’ubukonde
$,'6 bwihariye $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bwabonekaga mu turere tumwe nka Bigogwe
AIMO na Rwankeri.
: AffairesAhandi
Indigènesbeneetubwo bwoko bw’ubukonde
Main-d’oeuvre
AJER bwitiranyijwe n’ibikingi
: Association de la kandi
Jeunesse atari ukuri. Ubukonde
Estudiantine
bw’aborozi bo mu Rwankeri bwari ubw’ubworozi koko,
Rwandaise
DULNR EZDQDKLQJZDJDPR NXNR DERUR]L EDUL EDÀWH
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
abagererwa bahatuje bari bashinzwe kubahingira
AM/APimyaka. : Arrêté
Ubwo ministériel/
bwoko bw’ubukonde Arrêté présidentiel
bwabonekaga gusa
AMR mu turere : Association
dutuwe buke deskandi
Moniteurs
umucodu Rwanda
w’ingoma nyiginya
AMUR utahasakaye : Association
cyane. des Abo Musulmans
borozi bari kuri au Rwanda
ubwo butaka
ANT kuva mu : Assemblée
kinyejana cya Nationale
XVI87. de Transition
x Ubukonde bw’isuka, bwanitwaga
(Transitional ubukonde bw’abahinzi,
National Assembly)
APADEC ni bwo bwoko bw’ubukonde bwari
: Association du Parti Démocrate bwarasakaye
Chrétien cyane.
Bwarangwaga n’uko abahinzi bahinze koko igice
APR : Armée Patriotique Rwandaise
k’ishyamba bakibyaza umusaruro. Ariko nk’uko ubukonde
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bw’inka bwashoboraga guhingwamo, ubukonde bw’isuka
Rwandais
na bwo bwashoboraga kuragirwamo inka.
APROCOMIN: Association
x Ubukonde bw’inzogera, babwitaga des Commerçants batyoIndigènes
kuko imbwa
APROSOMA z’Abatwa : Association
zahigaga pour zabaga la Promotion Sociale de
zambaye inzogera. la
Abatwa
bakaga Masse amaturo abahinzi n’abagenzi bacaga aho mu
ARD ishyamba. Ubukonde
: Alliance bw’inzogera bwahingwagamo
pour le Renforcement de la
bukanatoratorwamo
Démocratie ibintu biribwa. Bene ubwo bwoko
bw’ubukonde bwaje gucika bivuye ku bwiyongere
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
86
DroitsEmergeance
Nahimana F., Rwanda, de l’Homme d’un Etat, Paris, l’Harmattan, 1993, pp.
122-123.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
87
Adriaenssens J., 1962, op.cit., p. 10.
Démocratique des Batwa
128
v
EZ·DEDKLQ]LERUR]L$EDWZDEDWDULEDÀWHNLUHQJHUDEDJL\H
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
mu myuga y’ubukorikori nko kubumba, uretse bake
___________________________________
basigaye muri Gishwati no mu ishyamba kimeza rya
A.A. Nyungwe. Nyuma Africaines
: Archives imicungire y’ubutaka yagiye ihinduka
buhoro buhoro, hagenda haboneka ubundi buryo bwo
A.G. : Assemblée Générale
kubona ubukonde, na bwo bwinjira mu muco w’igihugu.
ABAKI : Alliance
x Ubukonde des Bakiga
bw’umuheto ni ubwoko bw’ubukonde
ABESCbwaturutse
: Association
ku nsinzi y’Ababanda. Evoluant
des Bahutu pour amaze
Ruganzu Ndori la
gutsindaSuppression
uduhugu twari destwunze
Castes ubumwe tw’u Bugarura,
ACR yashyize: Association
mu bukonde desbweCultivateurs
bw’umuheto duindi
Rwanda
miryango
ADP myinshi itari ihasanzwe
: Alliance .
Démocratique
88
des Peuples
ADRx Ubukonde bw’inzigo
: Alliance pour la Démocratie et la budakunze
ni ubwoko bw’ubukonde
kubaho,Réconciliation
bwabonekaga iyo hari umuntu wicaga uwo mu
Nationale
muryango utari uwe. Mu muco nyarwanda, umuryango
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
wiciwe wicaga na wo umuntu ubonetse wese wo mu
AFDL muryango
: Alliance des byitwa
w’uwishe; Forces uburenganzira
Démocratiques bwopour la
guhora.
Libération du
Iyo byashobokaga koCongo-Zaïre
imiryango yombi yumvikana,
AGOA umuryango
: African
wisheGrowth
wahagaand igiceOpportunity Act
cy’ubutaka icy’umuryango
$,'6 wiciwe$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ngo uwugushe neza. Byarabaye ku Bagwabiro
AIMO bo mu: Affaires bahaye Abungura
Bugoyi, Indigènes igice cy’umusozi wa
et Main-d’oeuvre
AJER Rugerero kuko bari babiciye umuntu .
89
: Association de la Jeunesse Estudiantine
x Ubukonde bw’ubuntu. Abagererwa b’Abakonde bizewe
Rwandaise
cyane kubera kumenya kubana no gushyingirana na bo,
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bashoboraga guhabwa ubukonde bw’ubuntu n’umukuru
AM/APw’umuryango
: Arrêtéw’abakonde
ministériel/ Arrêté
amaze présidentiel n’uwo
kubyumvikanaho
AMR mu muryango
: Association
we. Uwodes Moniteurs
mugererwa du Rwanda
yahingaga uwo murima
AMUR mu burenganzira
: Association des Musulmans
bwose. Rimwe na rimwe au Rwanda
ubwo bwoko
ANT bw’ubukonde
: Assemblée Nationale
bwavagamo de Transition
amakimbirane mu miryango yombi
bigatuma umugererwa yimuka
(Transitional National ahoAssembly)
yari yaragabanye.
x
APADECUbukonde bw’uwaguze: ubutaka
: Association du Parti Démocrate Chrétien bw’ubukonde
bwashoboraga gukodeshwa no kugurishwa igiciro
APR : Armée Patriotique Rwandaise
kigaterwa n’ubwiza bw’ubwo butaka. Ubutaka buto
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bwagurwaga amatungo mato, ubunini bukagurwa
Rwandais
inka. Icyo gihe umukuru w’umuryango yabanzaga na
APROCOMIN: Association
bwo kugisha inama abo des mu Commerçants
muryango we. Indigènes
I Gisebeya,
APROSOMA : Association
ubutaka bw’umukonde pour la Promotion
witwaga Bandari,Sociale de la
bwagurishwaga
amasuka atatu cyangwa ihene kuri hegitari imwe,
Masse
ARD ubungana na hegitari
: Alliance pour esheshatu
le Renforcementbukagurishwa
de la ikimasa
cyangwaDémocratie
inyana90.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
88
Nahimana F., 1993,Droits de124-125.
op.cit., pp. l’Homme
Reisdorff, 1952, op.cit., p. 85.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
89

90
Bourgeois R., 1958, op.cit., p. 194.
Démocratique des Batwa
129
v
ACRONYMS
¾Imihindagurikire y’amateka y’ubukonde
AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Ubu bwoko bw’ubukonde tumaze kuvuga bwagiye buhinduka.
Mbere
A.A. na mbere gukonda
: Archives ishyamba no kurihinga byabaga
Africaines
bihagije. Nyuma umuco wagiye uhinduka bitewe n’impamvu
A.G. : Assemblée Générale
nyinshi, haza kuboneka ubundi bwoko bw’ubukonde.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Ari ubukoroni : Association
bw’Abadagedes ariBahutu Evoluant
ubw’Ababirigi pour yabwo
nyuma la
nta bwahinduye Suppression des Castesy’ubukonde gakondo.
cyane imiterere
ACR
Poritiki y’Abadage: Association
yahinduye desgatoCultivateurs
cyane ibijyanyedu Rwanda
n’ubutaka.
Amategeko
ADP y’Abadage
: Allianceyarebaga
Démocratiquegusa ubutaka
des Peuplesbudatuwe. Bene
ayo
ADR mategeko : Alliance pour la Démocratie et labwagurishijwe
yarebaga cyanecyane ubutaka
cyangwa bwakodeshejwe Réconciliation na za misiyoni
Nationale z’abihayimana, cyangwa
sosiyeti z’ubucuruzi n’imigi. Ni yo mpamvu bwa bwoko butatu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bw’ubukonde ni ukuvuga ubukonde bwo mu majyaruguru
AFDL
no mu burengerazuba : Alliance desby’u Forces Démocratiques
Rwanda hatagengwaga pour neza
la
n’ingoma nyiginya, Libération
isambudu Congo-Zaïre
n’ibikingi byagengwaga n’amategeko
AGOA
y’abakoroni; : African Growth
byaragumye and Opportunity
kubangikana nta gishobora Actkuvanaho
$,'6 cyangwa
ikindi $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ngo kikirushe ingufu . Ubukoroni bw’Ababirigi
91

bwaretse
AIMO imicungire
: Affaires y’ubutaka
Indigènes irakomeza irakura, ntibwagira
et Main-d’oeuvre
icyo
AJER buhinduraho k’ireme. de la Jeunesse Estudiantine
: Association
Rwandaise
c. Igikingi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP mu kinyejana
Ahagana : Arrêté ministériel/
cya XVIII, ubuhakeArrêté bwagendanaga
présidentiel cyane
AMR
n’igikingi. : Association
Imiyoborere des Moniteurs
y’igihugu du Rwanda
yari ifatanye n’imicungire
AMUR
y’ubutaka. : Association
Vansina avuga des Musulmans
ko igikingi cyariauagasozi
Rwanda kamwe
ANT
cyangwa agace : Assemblée
kako karihoNationale de Transition
ubwatsi bw’urwuri rwinshi, kabaga
kavanywe mu (Transitional
mitegekere yako Nationalku ntara nini gasanzweho92.
Assembly)
Umwami yahaga
APADEC ako gasozi umworozi
: Association wahindukaga
du Parti Démocrate umugaragu
Chrétien
we kandi akaba ari we abarizwaho byose. A. Kagame we avuga
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ko igikingi cyari urwego rw’ubuyobozi bw’ibanze bw’umusozi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
umwe cyangwa myinshi. Ibikingi byari bimeze nka susheferi
z’igihe cy’ubukoroni Rwandais 93
. Turatandukanya ibikingi by’ubutegetsi
APROCOMIN:
n’ibikingi by’inzuri. Arikodesibikingi
Association Commerçants bimwe Indigènes
by’ubutegetsi
APROSOMA
byashoboraga: kuba Association
ari na byopourbikingi
la Promotion
by’inka94Sociale
. de la
Masse
ARD
91
Hitabatuma I., : Alliance
Evolution pour
historique le Renforcement
de l’«Ubukonde» au Rwanda. deExemple
la du Nyan-
tango, U.N.R., Ruhengeri, 1982,
Démocratie pp.73-74.
92
Vansina J., Le Rwanda ancien. Le royaume nyiginya, Paris, Karthala, 2001, p. 168.
ARDHO
93
Kagame A., 1975, op.cit. p. 185. Rwandaise pour la Défense des
: Association
94 Droits depolitique
Mbonimana G., «L’intégration l’Homme face aux institutions “igikingi”et “uburetwa”
sous le règne de Rwabugiri
AREDETWA : Association pour (1867-1895)” , in le
Rutembesa F., Shyaka A., Semujanga S.
Relèvement
(dir.), Rwanda. Identité et citoyenneté, EUNR, 2003, p. 36.
Démocratique des Batwa
130
v
Ntabwo umuco w’ibikingiAND
ACRONYMS wakwiriye mu Rwanda rwose.
ABBREVIATIONS
Wabonekaga cyanecyane mu turere nk’u Buganza, u Buriza, u
___________________________________
Bwanacyambwe, Rukoma, Nduga, Muyaga, Busanza, Buhanga-
Ndara,
A.A. Mvejuru, Bashumba-Nyakare,
: Archives Africaines Buyenzi n’u Bufundu.
Ibikingi ntibyabaga mu turere twari twiganjemo ubworozi nko
A.G. : Assemblée Générale
mu Ndorwa-Mutara, u Bugesera, i Gisaka n’u Mubari.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Mu birebana: Association
na poritiki, des uwoBahutumuco Evoluant
wo gutanga pouribikingi
la
by’inzuri byihariye Suppression
mu turere des Castes abayobozi barushaho
byatumye
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
JXNDQGDPL]DUXEDQGDUXJXÀ$EDQ\DELNLQJLELQLQLEDUXVKLMHKR
NXJLUD
ADP DEDJDUDJX : AllianceEHQVKL 8ZDWHJHNDJD
Démocratique desLJLNLQJL
Peuples \DUL DQDÀWH
uburenganzira
ADR ku nzuri no ku bantu
: Alliance pour la Démocratie et la bahatuye. Yashoboraga
nko kubategeka gukora imirimo
Réconciliation imwe n’imwe no gutanga
Nationale
amakoro y’ubwoko bunyuranye. Bene ibyo bikingi byongereye
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
inzego z’ubuyobozi zigiye zisumbana, birushaho no gukenesha
AFDL
abahinzi cyangwa : Alliance des Abayobozi
aborozi. Forces Démocratiques
b’intara na bopour la
bagumye
Libération du Congo-Zaïre 95.
JXWDND]DXEXUHQJDQ]LUDEDULEDÀWHNXERUR]L
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Ingaruka nuko abo batware bongereye ibisabwa abaturage
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
n’imirimo bakorerwa. Ibikingi kandi ni byo byabaye intandaro
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
yuko ubutegetsi bw’igiti buvamo ibice bibiri: umutware
AJER
w’ubutaka : Association
n’umutware de la Jeunesse
w’umukenke. Estudiantine
Aha twavuga ko Abahutu
Rwandaise
n’Abatutsi bose bagiraga ibikingi. Ndetse hamwe na hamwe nko
ALIRBuganza :bw’amajyaruguru,
mu Armée de Libération hari du Rwanda
abagore bagize ibikingi96.
AM/AP
Biraboneka ko : Arrêté
ikibazoministériel/
k’ibikingi cyari Arrêté présidentiel
kijyanye n’ibura ry’inzuri.
AMR
Naho ku bijyanye : Association des Moniteurs
n’igihe ibikingi byabereyeho,du Rwanda
twavuga ko ari
AMUR
ku ngoma ya :Yuhi Association
Gahindiro des Musulmans
ibikingi au Rwanda
byatangiye kuremwa mu
ANT : Assemblée Nationale
Buganza no mu Nduga. Mu mpamvu zibisobanura hatangwa de Transition
izi: ubwiyongere (Transitional
bw’abaturage, National Assembly)bw’inka igihe
ubwiyongere
ibihugu zarimo
APADEC nyinshi byari
: Association dubimaze kwigarurirwa
Parti Démocrate n’u Rwanda
Chrétien
(Ndorwa,
APR u Mutara), kurushanwa
: Armée Patriotique Rwandaise kw’abatware b’ingabo no
gushaka gufasha abatoni be kwa
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes Gahindiro. Bavuga ko ibikingi
byiyongereye cyane ku ngoma ya Mutara Rwogera kubera
Rwandais
ubwiyongere bw’inka nyinshi. Inzuri z’imiryango zari zagabiwe
APROCOMIN:
imitwe y’inka Association des Commerçants
zikuriwe n’abatware b’ingabo. Ku Indigènes
ngoma ya
APROSOMA
Rwabugiri, ubutegetsi bw’abayobozi ba poritiki bwagiyede
: Association pour la Promotion Sociale la
bukura
burusha ingufu Masse ubutegetsi bw’abakuru b’imiryango. Abo
ARD
bayobozi bagiye : Alliance
bagaba pouramasambule Renforcement de la ahahoze
n’ibikingi by’inzuri
ari uburenganzira bw’imiryango.
Démocratie
ARDHO
95
Nkurikiyimfura J.-N., Le gros bétailRwandaise
: Association pour la Evolution
et la société rwandaise. Défense des
historique
dès XIIe-XIVe sièclesDroits de l’Homme
à 1958, Paris, L’Harmattan, 1994, pp. 96-97.
AREDETWA : Association pour du
96
Kabagema I., L’évolution socio-politique le Buganza-Nord
Relèvementdes origines à 1931,
Ruhengeri, UNR, 1985, p. 109.
Démocratique des Batwa
131
v
Nyuma ibikingi byakomeje
ACRONYMS ANDgukura buhoro kugeza aho
ABBREVIATIONS
bivaniweho n’ubukoroni bw’Ababirigi mu wa 1929. Ariko ibikingi
___________________________________
byagumyeho ndetse na nyuma y’icibwa ry’ubuhake. Abashefu
n’abasushefu
A.A. : bagiye barema
Archives ibikingi n’aho bitabaga, bashaka
Africaines
kubona inzuri aho babaga bahawe gutwara. Ikibazo k’ibikingi
A.G. : Assemblée Générale
cyaje kugibwaho impaka mu Nama nkuru y’igihugu muri za
ABAKIariko ntibyagira
1950 : Allianceicyo
desbigeraho
Bakiga gifatika. Nyuma ni Rezida
ABESC
udasanzwe : Association
Koroneri des Bahutu
Guy Logiest Evoluant
washyize umukonopour
kulaiteka
Suppression
rikuraho ibikingi des Castes
tariki ya 2 Gicurasi 1960. Mu gihe abayobozi
ACR
ba Parmehutu : Association
barishyiragades
muCultivateurs du Rwanda
bikorwa, abakomeye muri bo
bigaruriye
ADP ibyo bikingi. Démocratique des Peuples
: Alliance
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
d. Imihahiranire mu by’ubukungu.
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Impaka zishingiye ku birebana n’ibikorwa by’ubukungu mu
AFDL rwa kera
Rwanda : Alliance des Forces
ntizikwiye kongeraDémocratiques
kubaho na busa. pour
Nta la
gihe
Libérationko
gishize hari abahakana duhabaho
Congo-Zaïre
amateka y’ubukungu mu
AGOA
“mbumbambaga” : African
bita Growth
iza kera and
cyaneOpportunity
97
. Kuri bo Act
guhanahana
$,'6 ngo byaba
ibintu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
byarakorwaga gusa mu rwego rwa kivandimwe,
cyangwa
AIMO mu : Affairesrw’ubuhake
rwego Indigènes et n’ubuntu bitagamije cyane
Main-d’oeuvre
ubucuruzi.
AJER Mu Rwanda, havugwa
: Association ubukungu
de la Jeunesse bugarukira ku
Estudiantine
kubonera abantu ikibatunga gusa, bitagamije gusagurira isoko.
Rwandaise
Bavuga bati: “Ubukungu bw’u Rwanda bwari bufungiranye
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ELYX]H NR EXUL UXJR UZLVKDNLUDJD XEZDUZR LELUXWXQJD KDÀ \D
AM/APrwo n’abarugize.
byose, : Arrêté ministériel/
Ubucuruzi Arrêté
ntibwari présidentiel
bwagatera imbere.
AMR
Guhanahana :ibiva
Association
ku myaka, des
kuMoniteurs du Rwanda
matungo n’imyuga byakorwaga
AMUR z’ubutegetsi,
n’inzego : Association des Musulmans
iz’ingabo n’iz’ubuhake.au Rwanda ku
Ibyarengaga
ANT
bitunga : Assemblée
abaturage, Nationale de mu
byakusanyirizwaga Transition
nzego z’abayobozi
gusa”98. (Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
%HQH L\R PLWHNHUHUH]H LVKLQJLUD NX P\HPHUHUH LGDÀWH
APR
ubushakashatsi : Armée Patriotique
buyihamya. Rwandaisey’abashakashatsi
Imyanzuro
APROBAMI
bamwe na bamwe : Association
yerekanye deskoPartis Monarchistes
mu Rwanda rwa kera habaga
Rwandais
amasoko . Muri ubwo bucuruzi kandi habagamo n’ibipimo
99

APROCOMIN:
bikoreshwa bikanemerwaAssociation des na Commerçants
bose, hakabaho Indigènes
n’amakipe
y’abacuruzi babigize
APROSOMA : Associationumwuga pourbagamije
la Promotioninyungu,
Sociale kandi
de laibyo
97 Masse
Malinowski B., $UJRQDXWVRI:HVWHUQ3DFL¿F, New York, 1921; Mauss M., Essai sur
ARD
le don, forme : Alliance pour le Renforcement
archaïque de l’échange, New York, 1924. de la
98
Heremans R., Introduction
Démocratie à l’histoire du Rwanda, Kigali, Editions rwandaises,
Bruxelles, Editions de Broeck, 1972, pp. 55-56.
ARDHO
99 : Association
Ruzindana E., L’évolution du commerce Rwandaise
au Rwanda dupour
dernierlaquart
Défense des à
du XIXe siècle
1950, mémoire inédit,Droits
Louvain,de l’Homme
1974 ; Lugan B., L’économie d’échange au Rwanda de
1850 à 1914, Université de
AREDETWA : Association pour Provence, 1976; Nyagahene A., Les activités économiques
le Relèvement
et commerciales du Kinyaga dans la seconde partie du 19e siècle, Butare, UNR, 1979.
Démocratique des Batwa
132
v
byabayeho mbere y’ubukoroni.
ACRONYMS ANDMu rwego rwo kubisobanura no
ABBREVIATIONS
koroshya imvugo ibihakana, ni ngombwa kuvuga amagambo
___________________________________
yakoreshwaga muri ubwo bucuruzi, uko imihahiranire yari iteye,
uko
A.A. amasoko: yari ameze,
Archives ndetse n’abacuruzi n’ibyacuruzwaga.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Amagambo yakoreshwaga mu bucuruzi yerekana ko inzego
ABAKI
z’ubucuruzi : Alliance
z’ubu des Bakiga
ziyongereye ku za kera. Nk’ijambo isoko: ni ijambo
ABESC : Association des Bahutu
ry’igiswahili riva ubwaryo kuri es-sook Evoluant
rivuga isoko. Mupour la
Kinyaga,
ni urugero, ijamboSuppression des Castes
rya kera rivuga isoko ni igerero (amagerero)
ACRku nshinga
byo : Association
kugera bivugadesgupima
Cultivateurs du Rwanda
(ibyo bahahirana). Ijambo
iguriro
ADP (amaguriro) ry’inshinga
: Alliance kugura ryarakoreshwaga
Démocratique des Peuples mu mvugo
isanzwe
ADR ya kera. Mu bintu byabonekaga muri
: Alliance pour la Démocratie etmaguriro,
ayo la harimo
ubutega. Iryo jambo rituruka kuNationale
Réconciliation rurimi rw’igitembo ryageze mu
100

Rwanda rinyuze mu Bushi.


AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Inshinga gutunda : Alliance des Forces
(gukora umwuga Démocratiques pour la
w’ubucuruzi) ryavuyeho
ijambo umutunzi Libération
(umucuruzi duw’umwuga)
Congo-Zaïre rikubiyemo igitekerezo
AGOA
cyo gushaka: African
inyungu,Growth and Opportunity
bitandukanye no guhaha Act rivuga gusa
$,'6 DKR EDJXUDQLUD
NXM\D $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
LELQWX KDED KDÀ F\DQJZD NXUH 0X
Kinyarwanda
AIMO : Affaires Indigènesnk’aya:
hari andi magambo et Main-d’oeuvre
Gucira (kuvuga
-AJER igiciro k’igicuruzwa)
: Association de la Jeunesse ryatanze ijambo igiciro;
Estudiantine
- Guhora (kwaka amahoro ku bicuruzwa);
Rwandaise
- Kubadika (kugurana amavuta, ibiribwa);
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
- Kuzegura (kuba umuhuza) iryo jambo ntirigikoreshwa mu mvugo y’ubu;
-AM/AP
Amasuka : Arrêté y’amazege ministériel/
(amasuka Arrêtébahemba
présidentielabahuza
AMRabahahirana) : Association
101
. des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT magambo
Mu : Assemblée
mvamahanga, Nationaleahode baguraniraga
Transition imyaka
havugwaga n’ijambo amageta,National
(Transitional yari amasaro atukura yazanwaga
Assembly)
mu
APADECRwanda n’Abashi,
: Association du Parti Démocratebayakuye
yaturukaga ku Barabu, Chrétienmuri
Afurika yo hagati. Ntawuzi niba iryo jambo riva ku mashi cyangwa
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ku cyarabu. Habonekaga n’amagambo imiringa n’ibitare (mringa
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
na birhale y’amashi).
Rwandais
APROCOMIN:
¾AmasokoAssociation
n’abacuruzides Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Kugeza ubu ntaMasse buhamya buhagije bwemeza iremwa ry’amasoko
mbere
ARD y’ubukoroni.
: Alliance Bisapour naho yaremwaga bivuye
le Renforcement de la ku bantu
ku giti cyabo,Démocratie bishobora kuba byaraturukaga ku bihugu
ARDHO
100 : Association
Newbury D., “Lake Rwandaise
Kivu regional trade pour lacentury”
during the nineteenth Défense desfor
in Centre
Droits
Africa studies, Dalhouse de l’Homme
University, Halifax, Nova Scotia, p. 2.
AREDETWA : Association pour etlecommerciales
101
Nyagahene A., Les activités économiques Relèvement du Kinyaga dans la se-
conde partie du19e siècle, Mémoire de licence, Butare, UNR, 1979, pp. 30-32.
Démocratique des Batwa
133
v
byari bikikijeACRONYMS
u Rwanda nk’u Bushi. Umuryango ukomeye
AND ABBREVIATIONS
F\DQJZD XPXFXUX]L XNRPH\H XÀWH LQJXIX PX NDUHUH UXQDND
___________________________________
yashoboraga kwiharira inzira z’ubucuruzi, ashyiraho ahantu
hahurira
A.A. abacuruzi n’ibicuruzwa.
: Archives Mu gice cya 2 k’ikinyejana cya
Africaines
EHQHD\RPDVRNR\DULDPD]HNXJHUDNXUZHJRUXIDWLNDUXÀWH
A.G. : Assemblée Générale
XPX\RER]LXELÀWL\HXEXVKRER]L
ABAKI : Alliance des Bakiga
Habaga
ABESC umutware w’isoko
: Association wariremeshaga,
des Bahutu Evoluant akariyobora,
pour la
agakemura impaka zose zivutse
Suppression des Castesndetse akaka n’amahoro.
Yafashwaga
ACR n’abahungu be cyangwa abantu bo
: Association des Cultivateurs du Rwandamu muryango
we. Kuba ahari ntibyabuza ubwibyi. Hari n’igihe abantu
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
baharwaniraga. Mu mpera z’ikinyejana cya mbere y’ubukoroni,
ADR
ibisambo : Alliance
byibaga pour la Démocratie
mu masoko, iyo byafatwaga et la
byarabohwaga,
Réconciliation Nationale
bigakubitwa, bigategekwa kugarura ibyo byibye cyangwa kwigura.
AEC igihe byicwaga
Hari : Agglomeration Extra-Coutumières
akenshi bajombwe igiti mu kabuno102.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Umukuru w’isoko yakaga amahooro103. Igice kimwe akagiha
umutware waho Libération du Congo-Zaïre
hantu. Akenshi uwashakaga kutanyura kuri
AGOA : African Growth and Opportunity
izo nzego z’ubuyobozi, yigiraga umugaragu Act akajya
w’umwami,
$,'6
amugezaho $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
rimwe na rimwe ibintu by’agaciro gakomeye. Ibyo
AIMO
byatumaga : Affaires
agira ingufuIndigènes et Main-d’oeuvre
ahantu ari. Amahooro yabaga agizwe
akenshi
AJER n’amasuka, ihene, umunyu, itabi
: Association de la Jeunesse n’imyaka. Byahabwaga
Estudiantine
umutware w’isoko cyangwa
Rwandaise abamwungirije. Urugero nko ku
nka imwe, hatangwaga amahooro y’isuka imwe cyangwa ebyiri
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
F\DQJZDXEXWHJDEXÀWHDJDFLURNDE\RELVK\XUDJDXEXWHJD
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
bw’amahooro ku ihene imwe. Uwangaga yirukanwaga mu isoko
AMR
cyangwa : Association
agakubitwa, desakamburwa
cyangwa Moniteurs umutwaro
du Rwanda we.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Muri
ANT ayo maguriro habagamo
: Assemblée ibice bibiri
Nationale bitandukanye: igice
de Transition
kigenewe amatungo n’igice kigenewe imyaka. Bene aho hagenewe
(Transitional National Assembly)
imyaka,
APADECabagore bahazanaga
: Association duimyaka n’ibiryo bihiye.
Parti Démocrate Bari bake
Chrétien
cyane kandi nta mwanya w’umwihariko bahabwaga104 +DÀ
APR : Armée Patriotique Rwandaise
y’amasoko manini, habaga amasoko mato. Amasoko ahoraho
APROBAMI
\DUL : Association
DÀWH XPXQVL X]ZL ZRdes
PXPartis Monarchistes
F\XPZHUX 105
, hari n’ayabaga
Rwandais
nyuma y’igihe runaka kizwi.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
102
Mutombo R., /HVpFKDQJHVFRPPHFLDX[GDQVODUpJLRQGH0DVDQJDQRjOD¿QGH
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
l’époque précoloniale, Butare, UNR, 1978, p. 175.
103 Masse
,U\RMDPERU\DULUL¿WHDQGLPD]LQDXUHWVHihoro, hari indamu cyangwa uruhino. Iri
ARD
rya nyuma ryari : Alliance pour le Renforcement de la
isuka
104
Mutombo R., 1978, op.cit., p. 155.
Démocratie
105
Icyumweru cya Gihanga cyagiraga iminsi itanu harimo ine y’imirimo n’umwe
ARDHO : Association
witwa akadogo, wahariwe ikiruhuko.Rwandaise
Birashoboka ko pour
ibwamila
uwoDéfense
munsi wa desgatanu
Droits
ZDUL X¿WH L]LQD UL¿WH de l’Homme
LF\R U\LEXWVD U\D &\XPZHUX XPXQWX ZDUL X¿WH DKR DKXUL\H
na Kibogo, witwa:ko
AREDETWA yari mwene se pour
Association wa Ruganzu Ndori. Izina rya Cyumweru ryaba
le Relèvement
ryarafashwe n’abamisiyoneri b’abagatorika mu ntangiriro z’umwaka wa 1900.
Démocratique des Batwa
134
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
Ibyinshi mu byazaga ku isoko byavaga ku musozi ryaberagaho,
___________________________________
bizanywe n’abaturage ubwabo cyangwa abacuruzi bagenda
babunza
A.A. ibintu. Iyo hari
: Archives ubuhahirane bwaheraga mu ngo,
Africaines
abahinzi baguranaga imyaka urugo ku rugo bitagamije
A.G. : Assemblée Générale
ubucuruzi. Babaga bashaka ibyo bakeneye muri icyo gihe,
ABAKI
nk’ibishyimbo : Alliance des Bakiga
bikaguranwa amashaza. Byongeye kandi,
ABESC : Association
ababunzaga ibintu bazengurukaga des Bahutu Evoluant
imisozi bagurapour la ku
ibintu
Suppression desbabigurisha.
giciro gito bakazabyungukaho Castes Muri make, hari
ACR
abashakaga : Association
inyungu des Cultivateurs
y’ubucuruzi du Rwandagusa
n’abandi baguranaga
imyaka,
ADP bayivana hamwe
: Alliance bayijyana ahandi.
Démocratique des Ni muri urwo rwego
Peuples
inzego
ADR z’abacuruzi zacibwagamo ibice bikurikira:
: Alliance pour la Démocratie et la
x Abavanaga ibintu ahantu babijyana
Réconciliation Nationaleahandi. Akenshi babaga
ari abacuruzi bakomeye bashoreye abantu benshi babikorereye
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
imizigo y’ibicuruzwa cyangwa bashoreye amashyo y’amatungo
AFDL menshi:bacuruzaga
Alliance des muForces
masokoDémocratiques
ari kure y’iwabo. pour la
x Abatunzi: Libération
bagenda ku du Congo-Zaïre
misozi, bagura ibintu mu mazu,
AGOA by’umwihariko
: Africanamatungo
Growth and Opportunity
n’imyaka Act nyuma
bakabijyana
$,'6 aho babigurishiriza.
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Babonaga inyungu nke ugereranyije
AIMO n’abacururizaga kure.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJERx Abahuza: bahuzaga
: Association de la abacuruzi babiri
Jeunesse Estudiantine cyangwa
bakabasemurira iyo batabaga bavuga ururimi rumwe,
Rwandaise
cyangwa iyo babaga bava mu turere tunyuranye, babonaga
ALIR igihembo : Armée de Libération du Rwanda
ku bicuruzwa.
AM/AP
x Abahashyi: Arrêté ministériel/
babiterwaga Arrêté ntibahoragaho
n’inzara: présidentiel kuko
AMR n’inzara : Association
zitahoragahodes Moniteurs
ariko du Rwanda
zarateraga buri gihe. Hari
AMURLJLKHDEDÀWHLQ]DUDEDJXULVKDJDLELQWXE\DEREDJDNRUD
: Association des Musulmans au Rwanda
ANT ubucuruzi : Assemblée
nubwo bwaba Nationale de Transition
ubw’umunsi umwe106.
(Transitional National Assembly)
Ku birebana :n’aho
APADEC amasokodu
Association yari ari,Démocrate
Parti mu by’ukuri yabonekaga
Chrétien
mu turere twinshi tw’igihugu, kandi agahurirwamo n’abantu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bavuye hirya no hino mu gihugu. Hari n’abavaga hanze y’igihugu.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Uretse amasoko Rwandais
40 yo mu rwego rw’igihugu, hari n’amasoko
APROCOMIN: Association
mpuzamahanga nk’iry’i Bitare, des Commerçants
Mururu, Nyagahinga Indigènes
mu Kinyaga
yahurirwagamo
APROSOMA : Associationn’Abanyarwanda, pour laAbahavu,
Promotion Abarega,
SocialeAbarundi,
de la
Abafulero, Abanyetambi,
Masse Ibishugi; Mushwiza na Ryabizirige mu
Bugoyi ndetse na Gasakuza, Gacaca na Mpenge mu Mulera
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
hahuriraga Abahunde, Abanande, Abayira, Abanyankore
Démocratie
n’Abanyarwambi; Rwanza mu Bwanamukari yazagamo Abashi,
ARDHO : Association
Abarundi n’Abanyarwanda107 Rwandaise
. pour la Défense des
Droits de l’Homme
Mutombo R., 1978,
AREDETWA : Association
106
op.cit., p. 158 etpour
Nyagahene A., 1979, op.cit., pp. 159-164.
le Relèvement
107
Ntezimana E., “Informations et communications au Rwanda avant 1900”, in Dialo-
Démocratique des Batwa
135
v
Umutekano muke wabaga mu
ACRONYMS ANDmayira ndetse n’ingendo za kure
ABBREVIATIONS
byatumaga haba umubano hagati y’abacuruzi n’abandi bantu.
___________________________________
Mu byarangaga uwo mubano habagamo igihango, guhana
inka
A.A. n’ubundi: Archives
bucuti bushingiye
Africainesku mpano zinyuranye. Ubwo
bunywanyi bwabaga cyanecyane hagati y’abanyakinyaga
A.G. : Assemblée Générale
n’abantu b’iburengerazuba bwa Rusizi108. Mu ngendo rero
ABAKI
abacuruzi : Alliance mu
bakoreraga des Bushi
Bakigacyangwa mu Kinyaga, buri
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
ZHVH\DEDJDDÀWHDPDFXWLDPXVK\LJLNL\H
Suppression des Castes
ACR ¾Ubucuruzi n’ubwuzuzanye
: Association mu bukungu
des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Mu bukungu, nta gihugu na kimwe kigeze kihaza muri byose. N’u
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Rwanda ni uko. Kugira ngo Abanyarwanda babone ibyo bakeneye,
barabihahaga. Réconciliation
Guhahirana byari Nationale
bishingiye cyanecyane ku
AEC n’ibiva: Agglomeration
myaka mu bukorikori:Extra-Coutumières
mu birebana n’ubuhinzi, aho
AFDL
igihingwa : Alliance
runaka cyabaga desariForces
kinshi,Démocratiques
byatumaga abatuyepour lamu
turere kitabonekamo Libération du Congo-Zaïre
bagishaka.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Byongeye
$,'6 kandi, mu bukorikori habonekagamo ibintu by’ubwoko
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bwinshi: ibicurano, ibibumbano, ibibohano n’imyambaro yo mu
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
mpu n’impuzu n’ibibazanyo. Abacuzi bashoboraga gucukura
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
ubutare bwo kuvanamo ibikoresho bimwe na bimwe. Mu turere
Rwandaiseubutare cyangwa ububoneka bukaba
nka Kinyaga hataboneka
ALIR
ari ubwoko bubi,: Armée de Libération
batumizaga hanze du Rwanda
ibintu bikoze mu byuma
AM/AP bakabicuramo
bishaje, : Arrêté ministériel/
ibindi bishya. Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Abacuzi bishyurwaga imyaka iyo ibicurano byabo byabaga
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
byagemuwe mu ngo. Ariko mu nganda zabo akenshi abacuzi
ANT : Assemblée Nationale de Transition
bakaga ibindi bintu nk’ubutega cyangwa amatungo mato.
Umwuga w’ubucuzi (Transitional National Assembly)
wahererekanywaga mu miryango nubwo
APADEC : Association du Parti
hari abantu ku giti cyabo batari abo mu miryango Démocrate Chrétien
y’abacuzi
APR
bashoboraga : Armée
gukoraPatriotique
imirimo Rwandaise
y’ubucuruzi nko gusana
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ibyangiritse.
Rwandais
Umwuga w’ububumbyi na wo wari ukomeye, kuko ari wo
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
watangaga ibikoresho byose by’ibibumbano byakoreshwaga
APROSOMA
mu guteka :ibiryo,
Association
guhunika pour la Promotion
imbuto Socialebwose
z’ubwoko de la no
gutwara ibinyobwa Massenk’amazi n’inzoga. Umwuga w’ububumbyi
ARD wihariwe: Alliance
wari n’Abatwa. pour le Renforcement
Ariko hari imiryangodeimwe la n’imwe
y’Abayovu, bajeDémocratie
kugirwa nyuma Abahutu, yari izi uwo mwuga
ARDHO
gue : Association
no122, mai-juin 1987, pp. 81-82; Rwandaise pour
Ndekezi S., Nyetera la Nyagahene
P.-C., DéfenseA.,
desUbu-
Droits
hashyi bw’Abanyarwanda bo de l’Homme
hambere, Kigali, 1987, pp. 51-90 ; Mutombo R., 1978,
op.cit.,
AREDETWA 85-130. : Association pour le Relèvement
108
Chubaka B. cité par Nyagahene A., 1987, op.cit., p. 164.
Démocratique des Batwa
136
v
w’ububumbyi.ACRONYMS
IbibumbanoAND
byabo na byo byaracurazwaga.
ABBREVIATIONS
Abaguzi bashoboraga kubikura mu rugo rw’umubumbyi
___________________________________
cyangwa aho byaguranirwaga ibindi.
A.A. : Archives Africaines
Umurimo w’ububaji wavagamo cyanecyane ibyansi, imbehe zo
A.G. : Assemblée Générale
mu biti, imivure n’amasekuru. Na byo byashoboraga gutumizwa
ABAKI
ku : Alliance
mubaji nyirizina des Bakiga
cyangwa kugurirwa aho byaguranirwaga
ABESC : Association des
ibindi bintu. Gukora ibyambarwa Bahutu
mu Evoluant
mpu no pour la
mu mpuzu
byasabaga iteka Suppression des Castes kandi akenshi wabaga
abantu babimenyereye
ACR
ari : Association
umwuga ugenda uragwades
abo Cultivateurs
mu muryangodu Rwanda
umwe.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Ibintu
ADR bimwe :byari byarahindutse
Alliance nk’amafaranga
pour la Démocratie et lakubera ko ari
E\RE\LIDVKLVKZDJDPXJXKDKLUDQDELJDIDWZDKRXUXJHURUXÀWH
Réconciliation Nationale
ibice byabyo. Akenshi byabaga ari imyaka, amatungo n’ibindi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bikoresho bidakunze gupfa ubusa nk’amasuka, ubutega, byari
bikunzwe icyo Alliance
AFDL : gihe. Kudes Forces
bijyanye Démocratiques
n’ubutega, pourebyiri
hari ingero la
zakoreshwaga: Libération du Congo-Zaïre
igihumbi (1000) n’inzovu (2000). Mu buhashyi
AGOA hakoreshwaga
bw’inka : African Growth
inzovu, and
naho Opportunity Act
mu bw’amatungo mato
$,'6
hagakoreshwa $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
igihumbi$PDVDUR\DULDÀWHLQJHURHE\LULLpfundo
ryarimo
AIMO amasaro icumiIndigènes
: Affaires atunze kuetkagozi k’ubuhivu n’akagozi
Main-d’oeuvre
kariho
AJER amasaro 100.
: Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
,QND ]DUL ]LÀWH DJDFLUR NLKDUL\H PX 5ZDQGD  UZR KDPEHUH
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Tudashatse gutinda ku ruhare rw’inka mu bukungu, twavuga ko
AM/AP
ari : Arrêté
yo yatangaga ministériel/
amata, Arrêté présidentiel
amavuta, inyama, uruhu rukambarwa,
AMR
ubusenzi : Association mu
bugakoreshwa des Moniteurs du Rwanda
nigi, amasonga y’amahembe
AMUR
agakoreshwa :mu
Association des Musulmans
bakannyi. Utumasa au Rwanda
twakoreshwaga mu ndagu.
ANT agahomeshwa
Amase : Assemblée Nationale
ibitebo cyangwa de akavamo
Transition
ibicanwa iyo
yakorwagamo ibisheshe.
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Inka yaguranwaga ibintu by’agaciro gakomeye nk’amasuka,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
imyaka n’amasaro. Bagurishaga cyanecyane ibimasa n’inka
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
z’ingumba. Ugereranyije inka yagurwaga amasuka 8 cyangwa 9
Rwandais
y’icyo gihe109 ariko ibyo biciro byahindukaga hakurikijwe uturere:
APROCOMIN: Association
urugero, mu Kinyaga inka yaguragades Commerçants Indigènes
hagati y’amasuka 20 na
APROSOMA : Association
60  0XUL LF\R
110
pour
JLFH NDQGL la \DJXUZDJD
LPÀ]L Promotion Sociale
XEXWHJDde la

yaba yahenze cyane
Masse ikageza ku 20.000 ni ukuvuga inzovu.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Ndekezi S., Nyagahene
AREDETWA : Association
109
A., NyeterapourP.-C., 1987, op.cit., p. 19.
le Relèvement
110
Nyagahene A., 1987, op.cit., p. 156.
Démocratique des Batwa
137
v
x Ubuhahirane bw’amatungo
ACRONYMS mato
AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Amatungo mato, ihene n’intama, yakoreshwaga na yo mu
mihahiranire,
A.A. akagurwaAfricaines
: Archives amasuka, imyaka cyangwa ibindi
bikoresho byo mu rugo. Ihene yaguraga amasuka ane cyangwa
A.G. : Assemblée Générale
atanu mu turere twinshi tw’igihugu. Umubare w’amasuka
ABAKI
wahinduka : Alliance
bitewe des Bakiga
n’ubukomere bwayo. Iyo umuntu yaragizaga
ABESC : Association des Bahutu
undi ihene cyangwa intama, yaziturirwagaEvoluant
icyanapour la cya
cyayo
gatatu. Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP x Ubuhahirane
: Alliancebw’imyaka
Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Ibiguzi by’imyaka byarahindukaga
Réconciliation hakurikijwe ibihe by’umwaka
Nationale
n’uko yeze. Mu gihe k’isarura, kugira ngo umuntu abone isuka,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
yagombaga gutanga inkangara ebyiri z’ibishyimbo cyangwa inshuro
ebyiri zabyo muAlliance
AFDL : masaka.des
Mu Forces Démocratiques
gihe k’ibura pourimwe
ryabyo, inkangara la
Libération byaguranwaga
y’ibishyimbo n’iy’amasaka du Congo-Zaïre isuka. Kandi igikoresho
AGOA kure yaho
cyavaga : African Growth
gikorerwa and Opportunity
cyarushagaho guhenda.Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO x Ubuhahirane
: Affairesbw’ubuki bw’inzuki.
Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Ubuvumvu bwakijije Abanyarwanda benshi. Ubuki buteguye
neza bwashyirwaga Rwandaise
mu nzoga bugakoreshwa mu guhaha ibintu
ALIR
bikomeye : Armée de
nk’amasuka, Libération
amavuta du Rwanda
n’amatungo mato n’amanini.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association
x Ubuhahirane desby’ibikorano
mu bintu Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Mu
ANT bintu by’ibikorano byakoreshwaga
: Assemblée Nationale mu mihahiranire,
de Transition
harimo amasuka. Yarimo amoko menshi kandi akagira ikiguzi
(Transitional National Assembly)
gitandukanye bitewe n’ubukomere bwayo n’aho aturuka. Dore
APADEC
amwe : Association du Parti Démocrate Chrétien
muri yo:
-APR Imberuka :zakorerwaga
Armée Patriotique Rwandaise
mu Buberuka mu majyaruguru
APROBAMI : Association
y’igihugu (Ubu ni mu Ntaradesy’Amajyaruguru);
Partis Monarchistes
- Indamba zo mu Rwandais
Buramba ni mu Karere k’ubu ka Muhanga;
Inshikazi zo mu
-APROCOMIN: Bushi, Buhavu
Association (muri Repuburika
des Commerçants iharanira
Indigènes
Demokarasi ya Kongo);
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
- Gikondo zakorerwaga
Masse i Gikondo mu mugi wa Kigali;
- Giheshyi mu Gisaka ariko yavuyeho;
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
- Rusengesi yo muri Nyantango (mu ntara y’u Burengerezaba)111.
Démocratie
111
Abacuzi bo muri
ARDHO ako karere Rwandaise
: Association bacuraga amasuka
pour y’ibwami.
la DéfenseUmurimo
des
w’ubucuzi wari mu turere twinshi tw’u Rwanda nk’i Gishamvu no mu
Droits de l’Homme
0SXQJZHKDÀ\D+X\H$PDVXND\RPX%XEHUXND\DULDNRPH\HNX-
AREDETWA
rusha ayandi, :bigatuma
Association pourmu
acuruzwa le gihugu
Relèvement
cyose. Aho hantu hari
mu hari hazwi cyane. Bivugwa mu gitabo cya Ndekezi S., Nyagahene
Démocratique des Batwa
138
v
Dore ingero z’ibiciro
ACRONYMSby’ibintu by’ibikorano:
AND ABBREVIATIONS
isuka 1 = ibirago binini 2
___________________________________
isuka 1 = icumu rito 1
isuka
A.A. 1 = inkota 1
: Archives Africaines
amasuka 2 = ibirago 4, buri cyose cyakorosa abantu bane, n’ihene 1
A.G. : Assemblée Générale
inkangara 1 = urusika 1
ABAKI 1 = inkangara
icyuma : Alliance1.des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
¾Ubucuruzi mpuzampahanga
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Hari ibicuruzwa byavaga mu mahanga: urugero ni umunyu
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
wavaga i Katwe mu kiyaga cya Rwicanzige (Edouard) cyangwa i
ADR
Burundi; : Alliance
imiringa yavagapour la Démocratie
Shaba, et la n’amasuka
amasaro i Butembo
Réconciliation
yavaga i Bwishya Nationale
cyangwa i Buvira 112
. Mu Rwanda bivugwa ko
AEC
ibicuruzwa : Agglomeration
by’i Burayi cyangwaExtra-Coutumières
muri Aziya byaba byarahageze
AFDL
bwa mbere ku: Alliance
ngoma yades Forces
Yuhi Démocratiques
Mazimpaka pour lawa
hagati y’umwaka
1642 na 1675 (hakurikijwe
Libération duimyaka itangwa na A. Kagame)113
Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Ni Abanyamwezi bazanaga ibiva ku nkombe y’inyanja bakabigeza
$,'6
mu bihugu byo$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
hagati i Karagwe n’u Bushubi. Bohererezaga
AIMO
umwami w’i : Rwanda
Affaires amaturo
Indigènesarimo
et Main-d’oeuvre
amasaro n’imyenda114.
AJER
Ku ngoma ya: YuhiAssociation de la(1746-1802)
Gahindiro Jeunesse Estudiantine
imyenda yari imaze
Rwandaise
kwiyongera ho gato. Abatware bashoboraga kuyambara115. Ariko
ibyo
ALIRbintu by’agaciro
: Armée gakomeye kandidu
de Libération bigenewe
Rwandaabo mu rwego
rwo
AM/APhejuru ntibyafatwaga
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel ihamye.
nk’ibimenyetso by’imihahirane
AMR
Ku ngoma ya :Mutara
Association desngo
Rwogera, Moniteurs
kwambaraduimikenyero
Rwanda byari
AMUR gukwira.
bimaze : Association
Ni ku ngomades
yaMusulmans au Rwanda
Rwabugiri, Abarabu batangiye
ANT : Assemblée Nationale
116 de Transition
kugerageza kwinjira mu Rwanda . Binyuze ku batware ba
(Transitional
Mirenge na Gihunya, National
ubucuruzi bwoAssembly)
kugurana amahembe
y’inzovu,
APADECimyenda, bwarakorwaga
: Association hagati
du Parti y’umwami
Démocrate w’u Rwanda
Chrétien
n’ibihugu
APR by’u Bujinja n’u Buswi. Ni muri
: Armée Patriotique Rwandaise iyo nzira n’ubwo
buryo, ubucuruzi bw’abantu na bwo bwinjiye
APROBAMI : Association des Partis Monarchistesmu Rwanda 117
.
A., Nyetera P.-C.,Rwandais
op.cit., pp. 103-104.
Ndekezi S., Nyagahene desop.cit.,pp.55-56.
A., Nyetera P.C.,
112
APROCOMIN: Association Commerçants Indigènes
113
Kagame A., op.cit., 1972, pp. 131-132.
APROSOMA
114 : Association pour la Promotion Sociale de la
Van Noten F., Les tombes du roi Cyirima et de la Reine–mère Nyirayuhi, pp. 55-56.
115 Masse
Kagame A., “Premiers contacts du Ruanda et de l’Occident », in Grands Lacs , no
ARD
135, 15 Septembre : Alliance
1950, p. 8. pour le Renforcement de la
116
Abacuruzi b’Abarabu
Démocratiemu mato bageze ku nkombe z’Afurika y’u Bura-
bagendaga
sirazuba mbere y’ikinyejana cya XII. Kuva mu kinyejana cya XII kugeza mu cya XV,
ARDHO
bagumye kwiyongera : Association
muri za santeriRwandaise
zaho ku nkombe pour la Défense
n’ubucuruzi des
bw’amahembe
y’inzovu n’abacakara Droits de l’Homme
buriyongera. Ubwo bucuruzi bwaje nyuma no gukwira muri
Afurika rwagati.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
117
Mujawamariya E., Le commerce des esclaves au Rwanda, Ruhengeri, UNR, 1983, pp. 81-82.
Démocratique des Batwa
139
v
8EXFXUX]L ACRONYMS
EZ·DEDQWX ANDEXJDUDJDUD QN·LNLED]R
ABBREVIATIONS JLÀWH
uburemere bufata ku mibereho y’abantu, ubukungu,
___________________________________ poritiki
n’ikiremwamuntu. Poritiki ya Rwabugiri yari iyo kugendera kure
Abarabu
A.A. n’abo bakorana.Africaines
: Archives Ariko iyo poritiki ya Rwabugiri yagiye
ihinduka buhorobuhoro, kubera ko yashakaga ibyo bicuruzwa
A.G. : Assemblée Générale
bikomeye biva hanze, yararetse abacuruzanya n’Abarabu binjiza
ABAKI
ubucuruzi : Alliancemu
bw’abantu desRwanda.
Bakiga Hajyaho abahuza Abarabu
ABESC : Association
n’Abanyarwanda bagurisha des Bahutu Evoluant pour la
abantu.
Suppression des Castes
ACR
Hagurishwaga : Association des Cultivateurs
cyane abaja, bakagurishwadu nk’abacakara.
Rwanda
Akenshi
ADP babaga ari abafashwe
: Alliance cyangwa
Démocratique bibwe mu gihe
des Peuples
k’ibitero,
ADR bakajyanwa kugurishwa kure. Hari
: Alliance pour la Démocratie et la n’abana, igihe
k’inzara bagurishwaga n’imiryango
Réconciliation ikize yabaga yabakiriye.
Nationale
Ibisambo n’abacuruzi na bo bafataga abana babaga bazerera
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
muri ibyo bihe by’inzara. Ubwo bucuruzi bw’abantu buvugwa
mu myaka ya Alliance
AFDL : 1890 nodesmuForces Démocratiques
wa 1905-1906 pour la ya
igihe k’inzara
Kimwaramwara Libération
cyangwa du Congo-Zaïre
Kiramwazamwaza. Naho ubundi,
AGOA E. Mujawamariya
nk’uko : African Growth and Opportunity
yabyerekanye, Act y’abantu
nta masoko
$,'6 yabagaho.
nyayo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Kugira
AJER ngo abacakara bagurishwe,
: Association byabagaEstudiantine
de la Jeunesse ngombwa kujya mu
rugo rw’umucuruzi wabaga yemeye kugira uwo agurisha. Hari
Rwandaise
ahantu n’ibigo hagenewe bene ubwo bucuruzi bw’abacakara.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
Bene nk’ibyo :bigoArrêté
byariministériel/
i Kavumu Arrêté(Akarere présidentiel
ka Muhanga) hari
AMR
harakomeje : Association amahembe
kugurishirizwa des Moniteurs y’inzovudu Rwanda
nubwo umwami
AMUR
Rwabugiri : Association
yari atakibishaka. desHari
Musulmans
ahandi ho au kuvugwa:
Rwanda mu
ANT : Assemblée Nationale de Transition
5XJHUHURL%XJR\LPX5ZDQ]DKDÀ\D6DYH0XEXJDPX%XNRQ\D
Byahi mu Bugoyi 118
n’i RukiraNational
(Transitional mu Gisaka. Aho mu Gisaka hari
Assembly)
haratoranijwe
APADEC kubera impamvu za poritiki n’ubucuruzi;
: Association du Parti Démocrate Chrétien umwami
Rwabugiri yari yarahaye abatware b’i Mirenge na Gihunya
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ububasha bwo kumubera umuhuza n’abacuruzi b’amahanga,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bwatumye ubucuruzi bw’abacakara bukomera muri ako karere.
Rwandais
APROCOMIN:
Rukira Association
ni ho honyine havaga desabantu
Commerçants
baturutse Indigènes
mu Rwanda
APROSOMA :nk’abacakara
bagurishijwe Association pour kimwe la Promotion
n’abahanyuzwaga Sociale bavuye
de la i
Bwishya no muMasse Bufumbira. Ibiciro by’abacakara byakurikizaga
LP\DNDEDÀWHXEZL]DEZDERQ·DKRXPXQWXDNRPRND
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
Umwana uri munsi y’imyaka itatu yagurwaga ihene imwe
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
cyangwa imyambaro 2, umugore ukiri muto yagurwaga ikizingo
Droits de l’Homme
Ndekezi S., Nyagahene
AREDETWA : Association
118
A., Nyeterapour
P.-C., 1987, op.cit., pp. 79-80 ; A. Pages, 1933,
le Relèvement
op.cit., p. 163.
Démocratique des Batwa
140
v
cy’umwenda w’abantu
ACRONYMS cyangwa
ANDimyambaro 15119. Ubwo bucuruzi
ABBREVIATIONS
ntibwageze hose nk’uko byabaye mu bihugu bidukikije nka
___________________________________
Tanzaniya cyangwa Kongo (RDC y’ubu) byayogojwe na Tipo-
Tipo
A.A. cyangwa: Archives
Rumaliza.Africaines
Ntabwo Abanyarwanda bashyigikiye
bene ubwo bucuruzi. Umwami Rwabugiri yari yarabujije
A.G. : Assemblée Générale
Abanyarwanda kugurisha abandi Banyarwanda kandi yari
ABAKI
yararwanije : Alliance des
abacuruzaga Bakiga nka Rumaliza 120.
abacakara
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
3.3.5 Imiterere Suppression des Castes
y’umuco n’imibanire mu Rwanda
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP a. Poritiki n’imvugo
: Alliance y’ubuhanzi des Peuples
Démocratique
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Birazwi ko ijambo umuco ULÀWH LELVREDQXUR ELUHQJD LMDQD 0X
nyandiko ikurikira Réconciliation
haribandwa ku Nationale
gice kimwe cy’umuco kirebana
AEC
gusa n’imvugo: z’ubuhanzi.
Agglomeration ArikoExtra-Coutumières
imbyino n’indirimbo ntibizamo.
AFDL
Haribandwa :cyanecyane Alliance des kuForces
mvugoDémocratiques
z’ubuhanzi z’ ibwami. pour laIzo
mvugo z’ubuhanzi z’ibwami
Libération du zigizwe
Congo-Zaïre n’ibisigo, amazina y’inka
n’ibyivugo.
AGOA Izo mvugo uko ari eshatu
: African Growth and Opportunity zihura n’ibintuAct bitatu
byari imizi y’u Rwanda igihe cy’ubwami, ari byo umwami, inka
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
n’ingabo. Ibyo uko ari bitatu byari inkingi y’imibanire y’abantu,
AIMO ndetse: Affaires
poritiki Indigènes
n’iyobokamana 121
. et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Ubuhanga bwoRwandaise guhimba ibisigo (igisigo mu buke) bwitwa ubusizi.
ALIR
Ibisigo byashoboraga: Arméegusuzumwa,
de Libération du Rwanda
hashingiwe ku mpamvu enye:
LELNXEL\HPRDNDPDURELÀWHXNRELWDQJZDQ·XNRELWHUDLPEHUH
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Hano
AMR haribandwa kuri ibyo
: Association desbice bya mbere
Moniteurs uko ari bibiri.
du Rwanda
Ibisigo
AMUR bigizwe : Association des Musulmans augikuru
n’ibice bibiri: igice cya mbere Rwanda gihatse
ibindi, ni ugusingiza ingoma nyiginya. Igice cya kabiri k’igisigo,
ANT : Assemblée Nationale de Transition
gishobora kuvugwa mu buryo bweruye cyangwa buziguye, ni
igice cy’umusizi(Transitional National
yihakirwa, arengera Assembly)
inyungu ze cyangwa asaba
APADEC : Association du Parti
ibihembo by’ubuhanga bw’ibisigo bye kandi akabiheraho Démocrate Chrétien avuga
APR
ubukene bwe:budakwiriyeArmée Patriotique
umutoniRwandaise
w’ibwami.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Gukuza ingomaRwandais y’ibwami byashingiraga ku bintu bine by’ingenzi:
ingoma Karinga
APROCOMIN: Association yari igize umutima w’ubwami,Indigènes
des Commerçants umwami uri
ku ngoma (afatanyije iteka n’umugabekazi), abakurambere
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
b’umwami baturwaga igisigo n’inyigisho zikubiye muri icyo gisigo.
Masse
ARD
119
Ndekezi S., : Alliance
Nyagahene pourP.-C.
A., Nyetera le Renforcement
, 1987, op.cit., p. 84. de la
120
Vansina J., op.cit.,Démocratie
p. 223. Hagati ya 1904 na 1909 Mgr Yohani Jozefu Hirth yategetse
ko i Save, Zaza, Rwaza, Nyundo, Mibirizi na Kabgayi hubakwa amazu y’imfubyi
ARDHO
z’abana barokotse: Association Rwandaise
inzara. Bwari n’uburyo pouricyo
bwo kugira la Défense des
akora ku bucuruzi
bw’abayisiramu. Ubwo Droits debwarangiye
bucuruzi l’Homme mu 1918 bitewe nuko Musenyeri atabaje
ubutegetsi bw’abakoroni b’Ababirigi.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
121
Kagame A., ”Le Rwanda et son roi”, in Aequatoria, no 2, 1945, p. 41.
Démocratique des Batwa
141
v
Kuri iyi ngingo ya nyuma, umusizi
ACRONYMS atongera umwami amubwira
AND ABBREVIATIONS
ko nubwo agomba gukurikiza ba sekuru b’ibihangange, agomba
___________________________________
kubarusha kuko “umwami uhawe uruharo arwigiza imbere”.
A.A. : Archives Africaines
,ELVLJRELÀWHDNDPDURJDNRPH\HPXQJHQJDELWHNHUH]R\DSRULWLNL
A.G. : Assemblée Générale
amateka y’u Rwanda rwa mbere y’ubukoroni n’ubuhanga
ABAKI
bw’imvugo : Alliance
zabyo des Bakiga
ubwabyo. Uruhare rwa poritiki mu bisigo
ABESC : Association
rugaragazwa n’ibyo bigamije (rb.des Bahutu EvoluantKu
ibikubiyemo). pour la
birebana
n’akamaro mu Suppression
mateka, ibisigodesniCastes
byo bishingirwaho cyane mu
ACR
kumenyekanisha : Association
uko ibintudes Cultivateurs
byagiye du Rwanda
bikurikirana mu Rwanda
rwa
ADPkera, cyanecyane ibisigo
: Alliance by’impakanizi
Démocratique des(ibisigo
Peuplesbikurikiranya
uko
ADR abami bagiye basimburana ku ngoma)
: Alliance pour la Démocratie et lakuva kuri Ruganzu
Bwimba kugezaRéconciliation
kuri Mutara Rudahigwa
Nationale . “Ibisigo” byagombaga
122

guhererekanywa uko byakabaye.


AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL b. Imiryango : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA bimeze
Nk’uko : African
hose ku Growth
isi, urugoand rwari
Opportunity Act
ikintu gikomeye mu
Rwanda
$,'6 rwo hambere, urugo rwakoraga
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP ibintu bine : ubukungu,
kubyara
AIMO abana, kwimara
: Affaires irari ry’abashakanye
Indigènes et Main-d’oeuvreno kurera abana.
Mu
AJER Rwanda : Association de la Jeunesse Estudiantinen’abana
urugo rwabaga rugizwe n’abashakanye
babo. Umugabo ni we mutware w’urugo. Hari ubwoko bw’ingo
Rwandaise
zitandukanye123:
ALIR¾Umuryango : Arméemutodeugizwe
Libération du Rwanda
n’umugabo, umugore n’abana
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté
babo. Bene uwo muryango washoboraga kugirwa n’umwe présidentiel
AMR mu babyeyi. : Association
Iyo umubyeyi desumwe
Moniteurs
yabagadu Rwanda
yarapfuye cyangwa
AMUR yarahukanye. : Association des Musulmans au Rwanda
ANT ¾Umuryango urimo abagore
: Assemblée Nationale benshi: ugizwe n’umugabo
de Transition
n’abagore (Transitional
be n’abana Nationalbatarashyingirwa.
Assembly)Buri mugore
yagiraga urugo rwe . Umugabo agomba kumenya buri
124
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
rugo. Ni yo mpamvu yasimburanyaga kuzisura.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
¾Igihe umugabo apfuye, umugore yashoboraga guhungurwa
APROBAMI
n’umugabo : Association
wo muryango des Partis
w’umugaboMonarchistes
we. Ni umuryango
Rwandais
w’umugore wahunguwe. Abana bavutse bitirirwa umugabo
APROCOMIN:
wa mbere. Association
Umugabo utari desuwoCommerçants
mu muryango Indigènes
yashoboraga
APROSOMA : Association pour
kubana n’umupfakazi, la Promotion
umuryango uwo mugoreSociale de la
yashatsemo
ubimwereye. Masse Akenshi yabaga ari umugabo w’umukene
ARD
122
Kagame A., : Alliance
Introduction aux pour
grands le Renforcement
genres de Rwanda,
lyriques de l’ancien la Butare,
EUNR, 1969, p. 187; B. Muzungu,
Démocratie “La problématique de l’histoire du Rwanda», in
Cahiers Lumière et Société, no 33, mars 2006.
ARDHO
123
D’Heltefelt M., :Trouwborst
Association Rwandaise
A., SCHerer pour royaumes
J.-H., Les anciens la Défense desin-
de la zone
terlacustre méridionaleDroits de Burundi,
Rwanda, l’Homme Buha, Tervuren, MRAC, 1962, pp. 51-52.
Maquet J.-J., Le système des relations
AREDETWA : Association pour le Relèvement
124
sociales dans le Rwanda ancien, Bruxelles ,
MRCB, 1954, p. 94.
Démocratique des Batwa
142
v
wagiragaACRONYMS
imirimo akoraAND
cyangwa agatanga inzoga. Akenshi
ABBREVIATIONS
yasekwaga n’abaturanyi.
___________________________________
Umuryango wakoraga byinshi. Ni wo wabaga inkingi ikomeye
A.A.gufashanya
mu : Archives Africaines
no kuzuzanya mu birebana no guteza imbere
A.G. : Assemblée Générale
umutungo. Wishakiraga ubwawo ibyo wabaga ukeneye byo
ABAKI
kuwutunga, : Alliance
ubundi des Bakiga
ugahaha ibindi hanze. Mu muryango urimo
abagore
ABESC benshi,
: Association des buri
buri rugo rwa mugore
Bahutu rwirwanagaho
Evoluant pour la mu
birebana n’umutungo. Umugabo
Suppression ni we wategekaga ibigomba
des Castes
gukorwa.
ACR Imirimo y’abagore yabaga itandukanye
: Association des Cultivateurs bitewe n’uko
du Rwanda
XUXJRUXNL]H F\DQHF\DQHXUXÀWHLQND F\DQJZDUXNHQQ\H125.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR
Mu myumvire : Alliance pour la Démocratie
y’Abanyarwanda abana benshi et la
bari umugisha
Réconciliation Nationale
kandi bakaba n’ingufu z’umuryango. Gushyingira umukobwa
AEC
na byo byongeraga : Agglomeration
amaboko yo Extra-Coutumières
mu miryango yashyingiranye.
AFDL
Umukobwa yahuzaga : Alliance des Forces
imiryango Démocratiques
(umukobwa pour la
ni gahuzamiryango).
Hari umuhangoLibération wakorwagadu n’abashakanye
Congo-Zaïre wo kurarana byanze
bikunze
AGOA iyo habaga hari ubukwe
: African Growth and bwabaye mu muryango,
Opportunity Act hari
umwana wavutse, bavuye ku rupfu, umwami yimye ingoma,
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bateye imbuto cyangwa basaruye imyaka126. Kurera umwana
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
byari iby’urugo n’umuryango ndetse n’ingabo zigashobora
AJER
kubigiramo uruhare : Association de la Jeunesse
(tuzabibona imbere Estudiantine
ahavugwa uburere
bw’umwana). Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
Mu Rwanda :rwa Arrêtékera, ministériel/
gushyingirwa Arrêté présidentiel
byahuzaga abashakanye
hamaze
AMR gutangwa inkwano no gukorwa
: Association des Moniteurs du Rwanda imihango yo gusaba no
gukwa
AMUR yanyobwagamo inzoga nyinshi
: Association des Musulmans au Rwanda
127
: inkwano akenshi yari
inka, ariko hari ubwo yashoboraga kuba ihene, amasuka ndetse
ANT : Assemblée Nationale de Transition
mu bakene hashoboraga gutangwa imirimo ikorwa n’umuhungu
kwa sebukwe. Mu (Transitional
by’ukuri umugeni National Assembly)
yabaga atangiwe ubuntu.
APADEC wabyaraga
Umugore : Association
abakobwa du Parti Démocrate Chrétien
gusa yashoboraga gusendwa128.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI
Iyo umuryango : Association
wirukanaga des umupfakazi,
Partis Monarchistes byafatwaga nko
kwirukana umugore. RwandaisNtabwo inkwano yasubizwaga, iyo
umugore
APROCOMIN: atabaga yarabyaye des
Association mu Commerçants
rugo yashatsemo 129
. Umugore
Indigènes
wirukanwaga: Association
APROSOMA atakowe, yashoboragapour la Promotion gushakaSociale
undi de mugabo.
la
125
D’Heltefelt M. et Masse
al., 1962, op.cit., 1962, p. 23.
ARD
126
Buregeya, S., : Alliance
Les paysans pour le Renforcement
du Bumbogo de la
face aux autorités tradionnelles et
coloniales,1900-1956, Butare,
Démocratie UNR, 1990.
127
Bigirumwami A., Imihango n’imigenzo n’imiziririzo mu Rwanda, Nyundo, 1974,
ARDHO : Association Rwandaise Kigali,
pp. 112-132; Ndekezi S., Ubukwe bw’Abanyarwanda, pour 1983;
la Défense
Ndekezi S.,des
Rituel
du mariage coutumier Droits de l’Homme
au Rwanda, Kigali, 1984.
Mukanyamurasa: O.,
AREDETWA
128
2004., op.cit., p.
Association 11. le Relèvement
pour
129
D’Heltefelt M. et al., 1962, op.cit. 54.
Démocratique des Batwa
143
v
Akenshi imfubyi ni zo zitabonaga
ACRONYMS AND inkwano. Umugore wavaga mu
ABBREVIATIONS
rugo kuko atakowe
___________________________________Umuryango
yajyanaga n’abana yahabyaye.
wabaga utarahawe inkwano, washoboraga kwihimura, kwiba
umwana
A.A. w’umuhungu
: Archives bitaga muramu, iyo abashakanye
Africaines
bakomezaga kubana . Mu batunzi bakomeye, umunsi wo
130
A.G. : Assemblée Générale
gusaba, bajyanaga inka ebyiri, into ikazasubira iwabo w’umusore
ABAKI w’ubukwe
umunsi : Alliance
131
. des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Gushyingiranwa byabaga hagati
Suppression y’Abanyarwanda bose,uretse
des Castes
ko
ACRAbatwa batashyingiranwaga n’abandi Banyarwanda.
: Association des Cultivateurs du Rwanda Hari
igihe
ADP ababyeyi bangaga ko abana babo bashyingiranwa.
: Alliance Démocratique des Peuples Ariko
byarashobokaga ko abana bibanira ababyeyi batabyemeye.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Umukobwa yasangaga umuhungu cyangwa umuhungu
Réconciliation
agakoresha imihango iba muNationale
bukwe nko gucira amata
AEC
umukobwa : Agglomeration
cyangwa Extra-Coutumières
kumwambika umwishywa132. Umuhungu
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques
yashoboraga no guterura umukobwa, bakabana bitanyuzepour lamu
buryo bwemewe. Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
A. Bigirumwami yanditse uko imihango yo gushyingirana
$,'6
ikurikirana 133$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
:
AIMO
x Gushaka : Affaires Indigènes
mbere na et Main-d’oeuvre
mbere umuranga (usa n’umuhuza)
AJERwashoboraga: Association
kuba sede la Jeunesse
cyangwa Estudiantine
se wabo w’umuhungu.
x Kurambagiza Rwandaise
ngo bamenye ingeso z’umukobwa;
x Kuraguza
ALIR ngo bamenye
: Armée ko bazahabwa
de Libération du Rwanda umugeni, ko
urugo ruzaba ruhire cyangwa uko batsinda ingorane zose
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
bashoboraga guhura na zo;
AMRx Gusaba: bajyanye
Association des Moniteurs
ibibindi by’inzoga. Mudu Rwanda
miryango imwe
AMURn’imwe :se Association
w’umukobwa desyabazaga
Musulmans au Rwanda
impamvu y’iyo nzoga,
ANT ahandi : umuranga
Assembléeyavugaga
Nationaleko de aje
Transition
guhakwa akagira
ati “nje guhakwa, mumpake
(Transitional Nationalneza, mundeme amaboko
Assembly)
APADECn’amaguru, mumpe ubuhake
: Association du Parti nange nyoboke,
Démocrate mpakwe”.
Chrétien
Agahita aha umuryango w’umukobwa isuka n’isando134;
APR : Armée Patriotique Rwandaise
x Gutanga inkwano bakavuga icyo gihe umunsi wo gushyingirwa;
APROBAMI
x Iwabo :w’umukobwa
Association des Partis
mbere yo Monarchistes
gushyingira bagakora
Rwandais
umuhango wo kuraguza;
APROCOMIN: Association
x Iwabo w’umukobwa des Commerçants
nanone, mbere gato yo Indigènes
gushyingira,
ba nyirasenge
APROSOMA w’umukobwa
: Association pour labakamugira
Promotion inama;
Sociale de la
x Iwabo w’umuhungu
Masse na bo bakaraguza;
ARD
130
Bigirumwami A,:Imihango
Alliance pourn’imiziririzo
n’imigenzo le Renforcement de la1974, p. 116.
mu Rwanda, Nyundo,
131
Ibidem, p. 114. Démocratie
132
D’Heltefelt M. et al., 1962, op.cit., p. 49.
ARDHO
133
Bigirumwami A., : Association
1974, op.cit., pp. Rwandaise
112-132. pour la Défense des
134
Mbere y’inka, keraDroits
isuka de l’Homme
ni yo yari ikimenyetso gikomeye cy’ubukungu. Hari
AREDETWA : Association pour le na
umugani uvuga ko isando ngo yaba yarazanywe Nyirarucyaba. Itera inka kororoka
Relèvement
n’umuryango kuramba.
Démocratique des Batwa
144
v
x Gushaka umwishwa AND
ACRONYMS n’amata bikoreshwa ku munsi
ABBREVIATIONS
w’ubukwe nyirizina;
___________________________________
x Umunsi w’ubukwe, gukora umuhango n’ibibujijwe byose
bijyanye n’uwo munsi.
A.A. : Archives Africaines
A.G.
Agaciro : Assemblée
bashyiraga ku burereGénérale bw’umwana kerekanaga uko
bifuza
ABAKI ko umwana : Allianceyamera . Abana bato akenshi barerwaga
des Bakiga
135

na
ABESC ba nyina. : Association des Bahutu abana
Mu bijyanye n’ubumenyi, Evoluantbosepour
bafatwaga
la
kimwe. Urugero: bose bigishwaga imigani, hari n’abagore babaga
abasizikazi, uwa Suppression
mbere ni Nyirarumagades Castes 136
. Uko abana b’abakobwa
bagendaga bakura ni ko bagendaga bigishwadu
ACR : Association des Cultivateurs Rwanda
imirimo yo mu
rugo,
ADP abahungu bikigishwa
: Alliance imico y’ubutwari,
Démocratique kugira ingufu no
des Peuples
kumenya
ADR kwitangira
: Alliance igihugu.
pour la Umuhungu
Démocratie yigishwaga
et la n’imirimo
yihariye ijyanye n’urwego rw’abantu arererwamo.
Réconciliation Nationale
AEC ku myaka
Kugeza : Agglomeration
16, umukobwa Extra-Coutumières
yagenderaga ku nama ahabwa
AFDL
na : Alliance imirimo
nyina. Akamutoza des Forces Démocratiques
n’imiziririzo. Umukobwa pourakiga
la
kugira isuku mu nzu arebera
Libération du Congo-Zaïre kuri bakuru be. Ku myaka 15,
uburere bw’umukobwa bwakorwaga n’abandi bakobwa bangana.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Ni bo bamwigishaga ibijyanye n’ubuzima bw’imyororokere n’uko
$,'6 kuzitwara
agomba $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
imbere y’umugabo we. Umuco wabuzaga
AIMO kubwira
ababyeyi : Affaires
abanaIndigènes
babo ibintuetbijyanye
Main-d’oeuvre
n’igitsina. Gutwara
inda
AJER y’indaro byarahanwaga bikomeye 137
: Association de la Jeunesse Estudiantine .
Rwandaise
Umukobwa w’isugi yabaga ari ishema ku muryango we.
ALIR
Uburere bw’umugore : Armée deumaze Libération du Rwandabwagirwagamo
gushyingirwa
AM/AP
uruhare rukomeye : Arrêté ministériel/
n’umuryango Arrêté yashatsemo présidentiel
n’abaturanyi.
Bitewe
AMR n’imirimo itandukanye bagombaga
: Association des Moniteurs du Rwanda kuzakora, hageraga
aho uburere bw’umuhungu n’umukobwa na bwo ubwabwo
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
butandukanywa. Umuhungu yabaga atozwa kuzarengera
ANT
urugo n’igihugu. : Assemblée
Yasimburaga Nationalese mu de mirimo
Transitiony’urugo n’indi
yose . Ku birebana
138 (Transitional National
no kurengera Assembly)
igihugu, uko buri mwami
yimye,
APADEC haremwaga itorero rishya.
: Association du Parti Intore zikamaraChrétien
Démocrate igihe kirekire
ibwami,
APR ziga :imyitozo y’ingororamubiri
Armée Patriotique n’iyo kurwana, kuvuga
Rwandaise
neza ibisigo no kugira ingufu. Bigishwaga kugira ubuntu,
APROBAMI no
kwihangana : Association
kuba intwari des139 Partis Monarchistes
. Ubwo burere bwo mu itorero
Rwandais
bwari uburezi nyabwo mu Rwanda rwo hambere. Ariko muri
rusange
APROCOMIN: bwahabwaga abasore
Association desbake b’icyo gihe. Indigènes
Commerçants
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
135
Mukamanase M.-C., Masse
La position socio-familiale de la femme rwandaise face à l’éga-
ARD
lité de l’homme et : Alliance
de la pour ledeRenforcement
femme, Mémoire licence, Butare, UNR, de1983,
la p. 28.
136
Kanakuze J.-A., Evolution
Démocratie de la scolarisation de la femme rwandaise de 1952 à
2002 a la lumiere de la Vision 2020, Mémoire de licence, Kigali, KIE, 2005, p. 26.
ARDHO
137
Mukamanase M.-C., : Association
1983, op.cit., p.Rwandaise
29. pour la Défense des
138 Droits
Kanakuze J.-A., 2005, dep. l’Homme
op.cit. 26.
Hermans R., Introduction
AREDETWA : Association pour
139
à l’histoire du Rwanda, Bruxelles, Editions A. De Boeck ;
le Relèvement
Kigali, Editions Rwandaises, 1973, pp. 43-44.
Démocratique des Batwa
145
v
c. Umwanya w’umugore
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
0X5ZDQGDUZDNHUDXPXJRUH\DULDÀWHXPZDQ\DZ·LEDQ]H140.
Yabonekaga hose no kugeza mu nzego zo hejuru zaba iza poritiki,
A.A. : Archives Africaines
iz’ubuyobozi n’iz’ingabo. Yari umugore akaba n’umubyeyi mu
A.G. : Assemblée Générale
muryango. Yari ashinzwe imirimo yo mu rugo itari iy’ingufu. Ni
ABAKI
we wamenyaga : Alliance
gucungades Bakiga urugo. Umugabo wihaga
ibizatunga
ABESC : Association
gucunga iby’urugo des Bahutu
bya buri Evoluant pour
munsi yaragawaga mu la
bandi
Banyarwanda Suppression
141
. Ariko uwo des Castesw’icyubahiro mu bintu
mwanya
bimwe
ACR na bimwe ntabwo des
: Association iteka ibyawo byubahirizwaga
Cultivateurs du Rwanda mu
buzima
ADP busanzwe.
: Alliance Démocratique des Peuples
ADR mu rugo,
Uretse : Alliance pourumwanya
ahandi hose la Démocratie et lawabaga muto
w’umugore
Réconciliation
cyane. “Mu buzima busanzweNationale
uretse ko imirimo ye myinshi
AEC
yatumaga : Agglomeration
atava Extra-Coutumières
no mu rugo, n’umuco wamutegekaga kwitarura
AFDL
ibitarebana : Alliance
n’urugo desInshingano
rwe. Forces Démocratiques pour
ye cyanecyane yarilaiyo
guteza imbere urugo rwe” du
Libération142
. Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Imigani
$,'6 imwe, imiziro n’ingero zitangwa, byerekana imyumvire
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mibi yitirirwaga umugore, ikanamushyira ku rwego rwo hasi mu
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Banyarwanda.
AJER x Umugore : Association
ntiyicara ku dentebe
la Jeunesse
y’umugabo Estudiantine
we igihe akiriho;
Rwandaise
x Umugore nta we yatiza icumu cyangwa umuheto cyangwa
ALIR intorezo. : Armée de Libération
Ngo byakenya umugabo du Rwanda
we143;
AM/AP : Arrêté ministériel/
x Nta nkokokazi ibika isake ihari; Arrêté présidentiel
AMR x Uruvuze umugore ruvuga umuhoro.
: Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Iyi migani n’iyi : Association
miziro yose des Musulmans
byerekana koauAbanyarwanda Rwanda
ANT : Assemblée Nationale
bemeraga imitandukanirize y’imirimo y’abagabo n’abagore. de Transition
Iyo mitandukanyirize (Transitional National Assembly)
yanagaragariraga mu mihango no mu
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
140
Nyirasafari G., «La siuation de la femme rwandaise», in Dialogue, no 26, mai 1971 ; Erny
APR
P., : Armée àPatriotique
De l’éducation traditionnelle Rwandaise
l’enseignement moderne au Rwanda (1900-1975). Un pays
d’Afrique noire en recherche pédagogique,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes thèse de doctorat, Université de Lille, 1981; E. Mu-
kamanase, La femme rwandaise et le développement socio-économique, Mémoire de licence,
Butare, UNR, 1982 ; Rwandais
Mugwaneza A., Recueil des études et ouvrages ayant trait à la femme
rwandaise,
APROCOMIN: Kigali, 1998; Nyiracumi A.-M.,des
Association La situation socio-culturelle de
Commerçants la femme rwandaise
Indigènes
de 1900 à 1975. Cas d’Astrida/Butare, Mémoire de licence, Butare, UNR, 2001; Kawema C.,
APROSOMA
L’émancipation de la: femme
Association pour la Promotion
au Rwanda (1975-1999), Sociale
Mémoire de licence, Butare,de la2002;
UNR,
Rutabana E., Le rôle des associations
Masse de veuves dans leur intégration psychologique. Cas des
associations Avega (PVK)- Duhozanye (Shyanda), Mémoire de licence, Butare, UNR, 2001;
ARD E., L’évolution
Uwamariya : Alliance pour
des relations entrelel’homme
Renforcement de l’époque
et la femme pendant la coloniale
belge de 1916-1962, Kigali, KIE, 2004.
Démocratie
141
Kagame A., Les organisations socio-familiales de l’ancien Rwanda, Gembloux,
ARDHO : Association
Editions Duculot, 1954, p. 234. Rwandaise pour la Défense des
142
Mukanyamurasa O., Droits de l’Homme
2004, op.cit., p. 7.
Bigirumwami A., Imihango
AREDETWA : Association pour
143
n’imigenzo n’imiziririzo mu Rwanda, Nyundo, 1974, pp.
le Relèvement
43-44; Mukanyamurasa O., Idem.
Démocratique des Batwa
146
v
migenzo yakurikiraga
ACRONYMS ivuka
AND ry’umuhungu
ABBREVIATIONSn’iry’umukobwa.
Byaterwaga n’ibyo
___________________________________igihugu. Iyo
bateze ko buri wese azamarira
bitaga umwana w’umuhungu izina, bamuhaga icumu n’ingabo
bamwifuriza
A.A. kuzaba ingabo
: Archives nziza y’igihugu. Umukobwa we muri
Africaines
icyo gihe, yahabwaga ibintu bijyanye no kuboha bamwifuriza
A.G. : Assemblée Générale
kuzamenya gufata urugo neza 144.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Ikindi kandi : “umucoAssociation des Bahutu
ntiwemeraga ko Evoluant
umugabo pour la
n’umugore
bangana, imiterere Suppression
y’imiryangodes Castes
ishingiye ku bagabo, ni bo
ACR
yahaga ubutegetsi : Association
n’umutungodes Cultivateurs
mu rugo”145du . NiRwanda
umuhungu
waragwaga
ADP umutungo
: Alliancew’ababyeyi
Démocratiquengo azage desashobora
Peuples kubafasha
mu
ADR masaziro : Alliance pour la Démocratie et lawemeraga ko
yabo. Uretse iryo vangura, umuco
umugore ahabwa icyubahiro kihariye,
Réconciliation Nationale kikarindwa n’urugo rwe
n’umugabo we. Umugore yafatwaga nk’umuntu wungura urugo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ibintu n’abana. Ibyo byamuheshaga icyubahiro gikomeye. Na we
AFDL
ku ruhande rwe, : Alliance des Forces
yari ategetswe kumvira Démocratiques
no kubaha umugabo pour lawe.
Yagombaga kwagura Libération du Congo-Zaïre
umuryango w’umugabo we. Umukobwa
AGOA
n’umuhungu : babahaga
African Growth and Opportunity
inshingano zitandukanyeAct kubera ko
$,'6
umuryango $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
wibonaga mu muhungu kurusha uko wibona mu
mukobwa.
AIMO Muri
: Affaires mbere
make, ya byose
Indigènes umugore yari umufasha
et Main-d’oeuvre
w’umugabo
AJER we akaba n’umubyeyi
: Association w’abana.Estudiantine
de la Jeunesse Ibyo ariko bigomba
gufatwa mu rwego n’umuco by’icyo giihe.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Kubera uruhare rukomeye umugore yagiraga mu muryango no mu
AM/AP yabaga
bukungu, : Arrêté
yubashyweministériel/
cyane. ByariArrêté présidentiel
bibujijwe kwica umugore.
AMR
Iyo : Associationumuryango
hari uwabirengagaho, des Moniteurs du Rwanda
we wagombaga kwicirwa
AMUR igihe:cyose
umuntu, Association
abagore bo desmuri
Musulmans
uwo muryango, au Rwanda
bo mu kigero
ANT
cy’uwapfuye, :babaga
Assemblée Nationale
babyaye umwana, de Transition
babikoraga bahorera
umwana na we(Transitional
wari kuba yabyawe Nationaln’uwo bishe146. Icyubahiro
Assembly)
cy’abagore
APADEC cyagaragariraga
: Associationmu dumazina amwe n’amwe
Parti Démocrate bahabwaga
Chrétien
nka Munganyinka, Mukobwajana na Nyampinga147. Mu Rwanda rwa
APR : Armée Patriotique Rwandaise
mbere y’ubukoroni, umuntu warindwaga cyane yari umukobwa.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Mu muco nyarwanda, Rwandais imirimo y’umugabo n’umugore
yaruzuzanyaga.
APROCOMIN: Association Umugabo yakoraga imirimo y’amaboko,
des Commerçants Indigènes imirimo
ivunanye yo mu
APROSOMA mirima, kubaka
: Association pour la amazu,
Promotionkumenya inka,
Sociale deguhiga
la
no gufatanya n’umugore imirimo igendanye n’ubuhinzi n’ibindi.
Masse
Umugore na we yamenyaga imirimo yo mu rugo n’ijyanye
ARD : Allianceisuku
n’ubuhinzi: kumenya pour y’urugo,
le Renforcement
gucunda de la
amata, gutora
Démocratie
144
Migeprofe, FNUAP, Etudes sur les croyances, les attitudes et les pratiques socio-
ARDHO : Association Rwandaise pour laKigali,
FXOWXUHOOHVHQUDSSRUWDYHFOHJHQUHDX5ZDQGDYHUVLRQ¿QDOH, Défense
2002, p.des
13.
145 Droits
Adriaenssens J., La parenté,de l’Homme
le mariage et la famille, Butare, 1964, p. 148.
Kagame A., 1954,
AREDETWA
146
op.cit., p. 80. pour le Relèvement
: Association
147
Mukanyamurasa O., 2004, op.cit., pp. 8-9.
Démocratique des Batwa
147
v
imboga n’imbuto, gusya amasaka,
ACRONYMS kuvoma no gutora inkwi,
AND ABBREVIATIONS
guteka no kwenga inzoga, gucana, kurera abana, guhinga,
___________________________________
kubiba, guteka, kubagara no gusarura imyaka148.
A.A.
Ku birebana: Archives n’umupfakazi,Africaines ubufasha bw’umugabo we
A.G.
bwarangizanyaga : Assemblée
n’urupfu Générale
rwe. N’iyo yabaga yarahawe
ABAKI
inka n’umuryango : Alliance wedes Bakiga n’umugabo we, “ntabwo
cyangwa
ABESC
umugore yazigiraga : Association
umutungo des we
Bahutu
burundu, Evoluantahubwopour la
yagiraga
uburenganzira Suppression ku musaruro zitanze”
des Castes 149
. Iyo umupfakazi
\DJXPDJD PX
ACR PXU\DQJRdes
: Association ZR NZD VHEXNZH
Cultivateurs \DUL DÀWH
du Rwanda
uburenganzira
ADP bwo gukomeza gutungwa
: Alliance Démocratique des Peuples n’ibyo umugabo we
yamusigiye. Mu gihe yabaga yatanye n’umugabo we, yapfakaye
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
cyangwa mu za bukuru, umugore yahabwaga umurima.
Réconciliation Nationale
AEC
Umukobwa ugiye : Agglomeration
gushyingirwa Extra-Coutumières
yashoboraga guhabwa ibintu
AFDL : Alliance
birimo inka bitaga inka ya gashyimbo. des Forces Démocratiques
Yatahanaga pour
iyo lanka
iyo yashyingirwaga. Libération
Iyo yavagadu Congo-Zaïre
muri urwo rugo, yasubiranaga
iwabo inka ze.: Uwo
AGOA Africanmuco warangiye
Growth and ku bwa Yuhi Gahindiro
Opportunity Act ngo
bitewe
$,'6 nuko abagore bari batunze izo
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP nka za gashyimbo bari
batangiye kujya basuzugura abagabo babo no konona umutungo
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
wabo. Kuva ubwo, habaye iteka ko impano abagore bahabwaga
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
zabaga iz’abagabo babo150. Muri make, izungura n’iyahukana
byabangamiraga Rwandaise
umugore.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
Twakwibutsa : ko
Arrêté
hari ministériel/
abagore bamwe Arrêté présidentiel
bazamukaga cyane mu
AMR zo hejuru
nzego : Association
zaba iza des Moniteurs
poritiki, du Rwanda
iz’ubutegetsi n’iz’ingabo.
Twavuga
AMUR nk’umugabekazi (izina rye
: Association des Musulmans au Rwandarivuga umugore utegeka
ingabo).
ANT Yagiraga uruhare rukomeye
: Assemblée Nationale de Transition mu bikorwa bya poritiki
n’intambara . Ni muri urwo rwego, mu gitero cya mbere cya
151
(Transitional National Assembly)
Rwabugiri ku Ijwi, umugabekazi Nyirakigeri Murorunkwere yari
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
umugaba mukuru w’ibitero. Bageze i Nyamirundi, ubuyobozi
APR
bw’imirwano :buhabwa
Armée PatriotiqueNzirumbanje Rwandaise
wa Mitari, musaza wa
APROBAMI .: Association des Partis Monarchistes
Nyirakigeri 152

Rwandais
Hari imihango bakoreshagamo
APROCOMIN: Association desabagore Commerçantsyo gutsinda amahanga.
Indigènes
Havugwa nk’umuhango wo kubashyingira
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de mu rwego rwa poritiki.
la
Hari abakobwa Massebashyingiwe abami cyangwa ibikomangoma
ARD
148
D’Heltefelt M. : Alliance
et al., op.cit., p.pour
33. le Renforcement de la
149
Bourgeois R., Banyarwanda
Démocratie T2 Coutumes, Bruxelles, IRCB, 1954, p. 367.
et Barundi
150
Kagame A., 1954, op.cit. p. 183.
ARDHO
151 : Association
Nahimana F., Rwanda. Emergence d’un Rwandaise pour la Défense
Etat, Paris, l’Harmattan, 1993, 1993,des
p. 36.
152 Droits
Minisiteri y’Amashuri de l’Homme
Makuru n’Ubushakashatsi mu by’Ubuhanga, Ingoma ya
Kigeli Rwabugili :naAssociation
AREDETWA Nyirayuhi Kanjogera pour, Kigali, Ubuyobozi bukuru bw’ubugeni,
le Relèvement
1988, p. 28.
Démocratique des Batwa
148
v
byo mu mahanga.
ACRONYMS Abana AND
bavutse kenshi kuri ubwo buryo
ABBREVIATIONS
bitangagaho ___________________________________
abatabazi b’u Rwanda. Ni ko byagendekeye
Nyiratamba, umukobwa wa Mibambwe Mutabazi wari
warashyingiwe
A.A. Mashira.Africaines
: Archives Yatahanyeyo inka y’inkungu y’ibara
ry’umukara bishaka kuvuga itsindwa rizaba kuri Mashira. Muri
A.G. : Assemblée Générale
icyo gihe kandi Mibambwe Sekarongoro Mutabazi yarongoye
ABAKIbwa Mashira
Bwiza : Alliance des Bakiga
na nyuma Gahindiro (ka Mibambwe akaba
ABESC : Association des
na sekuruza w’abene Gahindiro). Bahutu Evoluant
Yarongoye uwitwapour la
Nyankeri,
Suppression
na we wa Mashira 153 desigihugu
. Kugira ngo Castescy’Abenengwe gitsindwe
ACR magepfo :y’uburasirazuba
(mu Association desbw’u Cultivateurs
Rwanda), du Rwanda
Yuhi III Gahima
yarongoye
ADP Nyankaka
: Alliancewa Magunguru des
Démocratique akaba murumuna wa
Peuples
Benginzage
ADR (Nyagakecuru), umugore wa Samukende,
: Alliance pour la Démocratie et la umwami
w’u Bungwe. Yavuyeyo yarateweNationale
Réconciliation inda na Samukende yavutsemo
Binama. Uwo Binama w’igikomangoma yaje kuba umutabazi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
w’u Rwanda i Bungwe154.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Ku ngoma ya Kirima Libération du Congo-Zaïre
II Rujugira, kugira ngo i Ndorwa itsindwe,
AGOA : AfricanNyirantabwa
Gahurira yarongoye Growth and Opportunity
babyarana abana Act babiri,
$,'6
Kamali na Mugozi.$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Kamali yari yarateganirijwe kuzagira uruhare
rukomeye
AIMO mu itsindwa ry’i Ndorwa.
: Affaires Indigènes Kigeri wa III Ndabarasa
et Main-d’oeuvre
yashutse Biyoro
AJER umwamidew’u
: Association Mubari, Estudiantine
la Jeunesse maze amubwira ko
yifuza kumushyingira umukobwa we Nyabugondo, avuga ko
Rwandaise
amushakaho ubucuti. Biyoro ahita abyemera: Nyabugondo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ahashyingirwa nk’umutabazi. Hari undi uvugwa ko yapfuye
AM/AP
nk’umutabazi: ku Arrêté
ngoma ministériel/
ya Yuhi IV Arrêté présidentiel
Gahindiro: umuja w’ibwami
AMR
witwaga Kiyange, : Association
yemeye kwicwa des Moniteurs
mu kigwi du cy’umugabekazi
Rwanda
AMUR
wari wagambaniwe : Association des Musulmans
n’igikomangoma au Rwanda
Semugaza washakaga
ANT
kwima ingoma. : Assemblée
Undi mugore Nationale de Transition
w’ibwami, Nyiramuhanda,
yatanze uruhinja rwe ngo rwicwe
(Transitional mu Assembly)
National mwanya wa Gahindiro.
Urwo
APADEC ruhinja : Association du Parti DémocrateNyiramuhanda
na Kiyange bishwe nk’abatabazi. Chrétien
yagororewe gushyirwa mu rwego rw’abiru, byari bidasanzwe kuva
APR : Armée Patriotique Rwandaise
kera kose nta bagore bamenyaga ubwiru ndetse n’abagabekazi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ntibabumenyaga155.
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
0XUZHJRUZDSRULWLNLXPXJDEHND]L\DULDÀWHXPZDQ\DXNRPH\H
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
PXEX]LPDEZ·LJLKXJX1WDQVKLQJDQR]·XPZLKDULNR\DULDÀWH
ariko yafatanyaga Masse n’umuhungu we imirimo yose n’ibijyanye
na
ARD yo byose. : Allianceiyo
Urugero: pourumwami yaturwaga, de
le Renforcement n’umugabekazi
la
yahabwaga ayeDémocratie
maturo156. Ingufu z’umugabekazi ku mwami
ARDHO
153 : Association
Kagame A., 1972, op.cit., p. 77. Rwandaise pour la Défense des
154
Ibidem, p. 85. Droits de l’Homme
Kagame A., 1972,
AREDETWA
155
op.cit., p. 148. pour le Relèvement
: Association
156
Coupez et Kamanzi Th., Récits historiques rwanda, Tervuren, 1962, p. 93.
Démocratique des Batwa
149
v
zaterwaga n’uko umwami ateye.
ACRONYMS Ibyo ari byo byose ubuyobozi
AND ABBREVIATIONS
bw’igihugu bwari ubw’umwami keretse iyo yabaga akiri muto.
___________________________________
Icyo gihe ni umugabekazi wayoboraga igihugu157.
A.A. : Archives Africaines
Ubusanzwe
A.G. nta batware Générale
: Assemblée b’abagore babagaho. Ariko ikipe
y’abashakashatsi bo muri Kaminuza y’u Rwanda n’abo mu i
ABAKI : Alliance des Bakiga
Seminari Nkuru ya Nyakibanda yashoboye gukora urutonde
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
rw’amazina icumi y’abatware n’ibisonga158. Kandi, mu mateka
Suppression des Castes
y’u Rwanda, hari amazina y’abagore bavugwa ko babaye
ACR : Association
abatwarekazi. Byabaye des Cultivateurs
ku witwa du Rwanda
Nyirantebe, mushiki wa Yuhi
ADP
Gahima, : Alliance
yatwaye intara Démocratique des Peuples
ya Nyakare. Yayoboye iyo ntara hamwe
ADR
n’umugabo : Alliance
we n’abana bepour la Démocratie
kugeza et159la.
ashaje cyane
Réconciliation Nationale
AEC
Nyirangabo yabaye : Agglomeration
umutware w’urugo Extra-Coutumières
rwa Kigeri Rwabugiri ku
kirwa k’Ijwi, :nyuma
AFDL Alliance no desmu Forces
Bunyambiriri yarinze urugo
Démocratiques pour la rwa
Rwabugiri abashakaga Libérationkuruvogera.
du Congo-Zaïre Gicumatiro yayoboraga
akarere
AGOA ka Kagina muri Rukoma
: African Growth and Opportunity ku ngoma yaAct Rwabugiri.
Nyirakimonyo$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
$,'6 yatwaraga Ndago (Nyaruguru) ku ngoma ya
Rwabugiri na Musinga160.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Mu tundi turere tw’u Rwanda, abagore bagize uruhare
rukomeye muriRwandaise poritiki y’u Rwanda. Mu Bukunzi no mu Busozo,
ALIR
abamikazi : Armée de
bagiraga Libération
uruhare du Rwandan’urw’umwami
rubangikanye
AM/AP
mu miyoborere : Arrêté
yaho. ministériel/
BagenzuragaArrêté abapfumuprésidentiel
b’ibwami kandi
AMR bari abagore
abenshi : Association
bagera des kuriMoniteurs
za mirongo du Rwanda
ingahe 161
. Impamvu
AMUR
zatumaga : Association
baraguza des Musulmans
ni izashoboraga au Rwanda
kugira ingaruka ku buzima
bw’umwami
ANT :n’igihugu:
Assemblée umwami
Nationale agiye kugira urugendo mu
de Transition
mahanga, yakira se undi mwami,
(Transitional Nationalcyangwa baraguriza umugeni
Assembly)
we wa
APADEC mbere. Umugabekazi w’u
: Association du Parti Démocrate Bukunzi cyangwa u Busozo
Chrétien
yamenyeshwaga
APR buri Patriotique
: Armée gihe icyo umwami Rwandaiseakora, ndetse rimwe
na rimwe umugabekazi akaba ari we umubwira gahunda y’icyo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
157
Rwandais
Umugore wa Mibambwe, witwaga Shetsa w’umwegakazi, yari yarigize igitangaza ku
buryo yari yarageze
APROCOMIN: Associationaho ategeka umwami des gukora icyo ashatse. Yibwiraga
Commerçants Indigènesko umwami
uzasimbura Mibambwe azaba ari umuhungu we Hondi. Ariko hari hateganyijwe ko
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
umugabekazi azaba ari umuhakazi. Kugira ngo bishoboke bagombye gutumiza mu
ibanga Matama waMasse Bigega mu Buha (rb. Kagame A., Un abrégé de l’histoire du
ARD
Rwanda, pp. : Alliance pour le Renforcement de la
81-82).
158
Uwamariya E., 2004., op.cit., p. 24.
Démocratie
159
Vansina J., “Historical tales (Ibitekerezo) and the history of Rwanda», in History in
ARDHO : Association
Africa. A journal of Method, vol. 27/2000,Rwandaise
p. 384. pour la Défense des
160 Droits
Uwamariya E., 2004, op.cit.,de l’Homme
p. 24.
Ntezimana E., «Coutumes
AREDETWA : Association pour
161
et traditions desleroyaumes hutu du Bukunzi et du Bu-
Relèvement
sozo», in Etudes Rwandaises, XIII, 2, 1980, pp. 24-25.
Démocratique des Batwa
150
v
akora. Umugabekazi
ACRONYMS Mwari
ANDRugamba akunze gutangwaho
ABBREVIATIONS
urugero162. ___________________________________

Mu
A.A.byubahiro, bisa nahoAfricaines
: Archives umugabekazi yareshyaga n’umwami.
Mwarirugamba yagiye i Bujumbura mu wa 1904 kuburanira
A.G. : Assemblée Générale
ingoma y’umuhungu we, umugabo we Nyundo amaze gupfa, hari
ABAKI bo mu: muryango
abandi Alliance des Bakiga
wabo bashaka kumuhuguza ingoma. I
Bujumbura bahaye amabwiriza iBahutu
ABESC : Association des Evoluant
Shangi yo pour
gusubiza la
ku ngoma
Suppression
ye Buhinga II wari des
ukiri muto Castes
maze akayoborerwa na nyina.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Abagore
ADP ntibivangaga
: Alliance muDémocratique
birebana n’ubucamanza,
des Peuplesbyaharirwaga
DEDJDER8PXJRUHQWL\DULDÀWHXEXUHQJDQ]LUDEZRNXYXJLUDPX
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
ruhame ngo adacibwa. Na gacaca
Réconciliation yari ihariwe abagabo, ariko hari
Nationale
uburyo abagore bayigiragamo uruhare binyuze ku bagabo babo.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Inyungu z’umuryango zarengerwaga n’umukuru w’umuryango.
AFDL : Alliance des Forces
Ariko abagore b’akataraboneka kuberaDémocratiques
ubwitonzi bwabopour la
n’uruhare
muri poritiki bagizeLibération
uruhare dumu Congo-Zaïre
bucamanza bwa kera.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Bishingiye ku bwiru, imyeko y’abagabekazi bapfuye yahabwaga
$,'6
icyubahiro $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
n’ababakomokaho. Yarindwaga n’abiru bihariye
AIMO abiru
bitwaga : Affaires
b’imyeko Indigènes
163
. Kumenya et Main-d’oeuvre
ubwiru byari ibanga.
AJER
Umugore wa :Mibambwe
AssociationMutabazi
de la Jeunesse Estudiantine
n’umuhungu we ngo baba
barishwe bazize gushaka kugerageza kumenya ubwiru. Na
Rwandaise
Nyiramavugo
ALIR :Nyiramongi, nyina wa Mutara
Armée de Libération du Rwanda Rwogera, yatumye
Kigeri Rwabugiri atanga Nkoronko aricwa kuko yari yavuze
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
inkuru itari yo y’uzasimbura Rwogera164.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMURibyemezo
Hari : Association
byagiye des Musulmans
bifatwa birebana au Rwanda
n’abagabekazi
byerekana
ANT uruhare rwa poritiki
: Assemblée umugore
Nationale w’umunyarwandakazi
de Transition
yagiraga. Imva(Transitional
y’umugabekazi Nyirakigeri
National I Nyanguge, nyina
Assembly)
wa
APADECMukobanya irabyerekana.
: Association Iyo mva
du Parti iri i Rubingo
Démocrate Chrétien ahitwa
ku Kabira 6K\RURQJL  1L ZH PXJDEHND]L ZD PEHUH XÀWH DKR
APR : Armée Patriotique Rwandaise
yahambwe hazwi. Hari umuryango w’abami bato b’imihango
APROBAMIkuri
bakomoka : Association
Mugina bari desbatuye
Partis aho,
Monarchistes
bashinzwe gukora
Rwandais
imihango yari igenewe uwo mugabekazi, bakabiyoborwamo
APROCOMIN:
n’abiru Association
b’i Nyamweru. des Commerçants
Ku ngoma ya Ruganzu Indigènes
Ndori, ubwiru
APROSOMA
bwemeje ko :abagabekazi
Association pour la Promotion
bazajya batabarizwa Sociale
aho de la
abagabo
babo bashyinguwe. Masse Ni yo mpamvu Nyiramavugo I Nyirakabogo
yatabarijwe
ARD i Butangampundu,
: Alliance mu irimbi ry’abami
pour le Renforcement de la batanze
162 Démocratie
Muri gicurasi 1923, Padri mukuru wa Mibirizi yagiye gusura umwami wa
ARDHO
Busozo, Buhinga: II,
Association
babanza kumunyuzaRwandaise pour laMwalirugamba.
ku mugabekazi Défense des
163
Uwo mwiru yavaga mu muryango w’Abakuna ngo baba baturuka kuri Nkuna.
Droits de
Urwo rwego rwari rutakiriho mul’Homme
wa 1945 ubwo abiru berekwaga Padiri Kagame.
AREDETWA
164
Nkurikiyimfura: Association
J.-N., Les sources pour le Relèvement
de l’histoire du Rwanda, collection Cours
universiaires, Ruhengeri, UNR, 1992.
Démocratique des Batwa
151
v
bazize urupfu rw’igikatu165
ACRONYMS AND. N’umugabekazi
ABBREVIATIONS Nyirakigeri II
Nshenderi ni ho yatabarijwe kuko yitwaye nabi
___________________________________agasama inda.

Ku
A.A.ngoma ya :Mutara Semugeshi,
Archives hafashwe ikemezo ko igihe cyo
Africaines
kubahiriza imihango y’Inzira y’ishora, umwami azajya avuga
A.G. : Assemblée Générale
amoko azavamo abagabekazi bazabyara Kigeri na Mibambwe,
ABAKIy’Abega: Alliance
n’inzu des Bakiga
izavamo nyina w’uzaba Kirima. Yuhi Mazimpaka
ABESC : Association
aca iteka ko ntawumukomokaho des Bahutu Evoluant
uzongera pour
gushaka la
umugore
wo mu bwoko Suppression
bw’Abacyaba. des Castesyavuzwe nuko umwami
Impamvu
ACR Bugesera: Association
w’u des Cultivateurs
Nsoro III Nyabarega du Rwanda
yaba yarabonye ubwiza
bw’umwami
ADP w’u RwandaDémocratique
: Alliance ku bugambanedesbw’abagore
Peuplesbe Kihunde
na
ADR Kiranga bavukaga mu bwoko bw’Abacyaba
: Alliance pour la Démocratie et .la
166

Réconciliation Nationale
B. Muzungu167 na A. Kagame168 batanga amazina amwe
AEC
y’abagore mu :bakomeye
Agglomeration Extra-Coutumières
mu mateka y’u Rwanda. Umugore witwa
AFDL : Alliance des Forces Démocratiquesavugwa
Nyiragahira, wari utuye ku Mukingo–Mwanabiri pour lamu
Libération
bateguye kugaruka du Congo-Zaïre
mu Rwanda kwa Ruganzu Ndori. Ku ngoma
AGOA
ya : African
Ruganzu Ndori, Growth and
Nyirarumaga Opportunity
w’Umusingakazi Act
yamenyekanye
cyane
$,'6 kubera ubuhanga bwe mu bisigo byitwa
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP impakanizi,
birimo
AIMO ibice byinshi bivuga
: Affaires icyarimwe
Indigènes ingoma nyinshi z’abami,
et Main-d’oeuvre
bitandukanye
AJER n’ibisigo byariho mbere
: Association de la Jeunesse bitarenzaga “imikarago”
Estudiantine
icumi byitwaga ibinyeto.
Rwandaise
ALIR n’abagore
Hari : Armée
bavugwa de Libération
mu bisigo.du KuRwanda
ngoma ya Kigeri III
AM/AP
Ndabarasa, : Arrêté Musare
umusizi ministériel/ Arrêtéke
mu gisigo présidentiel
“Mbwire umwami
uko
AMR abandi bami bantumye”, avugisha
: Association des Moniteurs du Rwanda abami n’abagabekazi
ko
AMUR rubanda rwifuza
: Associationkongera deskubona
Musulmans umwami au wari
Rwandawaratinze
mu
ANT Ndorwa, amaze gutsinda icyo gihugu.
: Assemblée Nationale de Transition Umugabekazi asaba
umusizi Muganza kumuhimbira igisigo kitwa “Mvulire ubuhake”
(Transitional National Assembly)
cyaje kunga abahungu be babiri bari mu makimbirane169.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APRngoma ya: Armée
Ku Patriotiqueumugabekazi
Yuhi Gahindiro, Rwandaise Nyirayuhi IV
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Nyiratunga, yayoboye neza igihugu kugeza aho Gahindiro abereye
mukuru. NahoRwandais Mucuma, wabayeho ku ngoma ya Kigeri IV
Rwabugiri, azwi kuba
APROCOMIN: Association yari azi kuririmba no gusiga byahebuje.
des Commerçants IndigènesNi we
wahimbye “Uramutashye”, “Wibabara” n’“Iinkuru nziza yabaye”.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Hari abana, iyo bashakaga kwimenyakanisha, bavugaga amazina
Masse
ya ba nyina. Bisobanura iki? Mu majyaruguru bakunze kugira
ARD
abagore : Alliance
benshi, inama pour z’ingolezaberaga
Renforcement mu rugo de larw’umugore
Démocratie
165
Kagame A., 1972, op.cit., p. 74.
ARDHO
166 : Association
Kagame A., 1972, op.cit., p. 127. Rwandaise pour la Défense des
167 Droits
Muzungu B., Histoire de l’Homme
du Rwanda précolonial, Paris , L’Harmattan, 2003, pp. 349-353.
Kagame A.,1972, op.cit., pp.99-100
AREDETWA : Association pour le Relèvement
168

169
Kagame A., 1972, op.cit., pp. 158, 164.
Démocratique des Batwa
152
v
mukuru. Rimwe na rimwe, abana
ACRONYMS bavutse ku bagore b’abakeba
AND ABBREVIATIONS
bangaga gusanga se mu rugo rw’umugore mukuru, bagahitamo
___________________________________
guhurira mu ngo za ba nyina. Iyo umugabo yemeraga, agakora
uko
A.A. abana :babyifuza, habaga hatangiye gucikamo ibice.
Archives Africaines
Hagatangira kuboneka uduce twiyita utw’umugore runaka na
A.G. : Assemblée Générale
runaka, kuko ari ho babaga bakorera inama no kuba ari ho
ABAKI170.
bibona : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Aha twavuga Suppression des Castes bo muri Nyaruguru
umuryango w’Abatabaro
ACR y’Amagepfo).
(Intara : Association
Abahungu des Cultivateurs
bamwe ba Matabaro du Rwanda biyitiriye
ba
ADP nyina. Abatambi
: Alliance baturuka des PeuplesAbaremezo
kuri Nyirakwitambi,
Démocratique
baturuka
ADR kuri Nyiraremezo
: Alliance pour la Démocratiekwiyitirira
171
. Ibyo byo et la abagore
byabagaho mu Réconciliation
Rwanda rwo hambere. Nationale Ariko byajijishaga abantu
batabisobanukiwe. Hashobora kuvugwa igisekuru gore. Ariko
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
byashoboraga kuvugwa gusa yiba byibuza icyo gisekuru cyavaga
AFDL : Alliance des Forces
ku mugore kigahererekanywa ku mukobwa Démocratiques pour la
we, kandi n’izungura
rigashingira kuri Libération
ba nyirarume du Congo-Zaïre
w’abana. Mu Batabaro, abana
AGOA
bahabwaga : African
iminani na Growth
ba se172. and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ni Abanyarwandakazi bake bavugwa kuba barabaye abasekuruza
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
b’amoko amwe n’amwe mu Rwanda. Hari ibitekerezo bisa
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
n’imigani bivuga ko Abacyaba bava ku mateka y’igihange
Gihanga n’umukobwa Rwandaise we Nyirarucyaba173. Inkomoko y’Abatsobe
ALIR : Armée
yo ntisobanutse neza, ahubwo de Libération ivugwa du kuRwanda
buryo bunyuranye.
AM/AP
Hari igitekerezo : Arrêté
kivugaministériel/
ko Nyirarutsobe, Arrêté
umujaprésidentiel
wa Nzira ngo yaba
AMR
yarabwiye Ruganzu : Association
Ndori inzirades yo Moniteurs du Rwanda
gutsinda Nzira. Mu magambo
make,
AMUR uwo mugore yaba yaragize akamaro
: Association des Musulmans au Rwanda gakomeye mu mateka
y’u
ANT Rwanda. Hari amazina azwi cyane
: Assemblée Nationale de Transition akomeye mu mateka 174
.
(Transitional National Assembly)
d. Ukwemera n’imihango.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR
Abanyarwanda : Armée
bemeraga Patriotique
ko muri byose Rwandaise
habaho Musumbabyose
witwa Imana. Bemeraga kandi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes ko nyuma y’urupfu habagaho
ubuzima bw’abakurambere.
Rwandais Barimo ibice bibiri: abakurambere
bagwa neza bitwaga Ingabwa, n`abakurambere bagwa nabi.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
170
Nahimana F., 1993, op.cit., p. 47.
Démocratie
171
Minani O.-G., Evolution socio-économique d’un lignage: Abatabaro dits Abahebyi
ARDHO
dans le Nyaruguru: (1850-1935),
Association Rwandaise
Mémoire pour 1981,
de licence, Butare, la Défense
p. 5. des
172 Droits
Nahimana F., 1993, op.cit., de l’Homme
p. 40.
Nyagahene A., op. cit.454
AREDETWA : Association pour le Relèvement
173

174
Kanakuze J.-A., 2005, op.cit. p.32.
Démocratique des Batwa
153
v
¾Uko Imana yagaragaraga
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Ku Banyarwanda ba kera isi n’ibiyikikije byose bigengwa
n’Imana.
A.A. Nubwo nta nsengero
: Archives cyangwa imihango byabagaho,
Africaines
ariko Abanyarwanda barayambazaga kandi bakayishimira.
A.G. : Assemblée Générale
Abana babo babitaga amazina yaganishaga ku bushobozi
ABAKI
n’ibikorwa : Alliance des
binyuranye Bakiga Izindi nyito zakoreshwaga
by’Imana.
ABESCzerekanaga
kenshi : Association desmu
iby’ingenzi Bahutu Evoluant
biranga pour la
Imana binyuranye:
Suppression
Iyakare, Rurema, des Castes
Ruhanga, Rugira, Rugaba . Hari ibiyiranga
175

ACR mu bubasha
bibiri : Association des Cultivateurs
bwayo bigaragara ko biruta du Rwanda
ibindi mu mvugo
y’imvanganzo:
ADP : Imana
Allianceyitwa Rurema na Rugira.
Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Ubundi bubasha bwiyongeraho buvugwa cyanecyane mu migani
Réconciliation Nationale
PLUHPLUHF\DQJZDPLJXÀQRPXPD]LQD\·DEDQWX%\HUHNDQDNR
AEC byose:kandi
isumba Agglomeration Extra-Coutumières
ikaba ishingiro rya byose. Ku bijyanye n’ibi,
AFDL : Alliance des Forces
hari umugani werekana impamvu Imana Démocratiques pour la
yibera kure hatagerwa.
Bavuga ko kera Libération du Congo-Zaïre
Imana \LEHUDJD KDÀ \·DEDQWX LNDEDNXULNLUD
AGOA
ikabafasha, : African Growth
ikabarinda and Opportunity
ijoro n’umunsi. CyanecyaneActyitaga ku
bana.
$,'6 Umunsi umwe, se w’abana yari yagiye
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURPguhiga naho nyina
akorera
AIMO hanze, Imana Indigènes
: Affaires iza kureraetabana, kubakuyakuya, no
Main-d’oeuvre
kubasetsa.
AJER Se w’abana, ku buryo butunguranye,
: Association de la Jeunesse Estudiantineaza kuva mu
muhigo, nuko atangazwa no gusanga umuntu atazi amubereye
Rwandaise
mu bana. Ibyo biramurakaza cyane ati: iki kintu ni iki? Nta
ALIR
kujijinganya, : ahita
Arméeakirasa
de Libération
umwambi duariko
Rwandaku bw’amahirwe
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Imana mu kanya gato cyane, yari yahise yigurukira mu ijuru.
AMR impamvu
Ngiyo : Association
ituma Imana des Moniteursmu
itakigaragara du bantu.
Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Niba,
ANT dushingiye kuri uwo Nationale
: Assemblée mugani, Imana isumba byose kuruta
de Transition
kuba muri byose, ntibibujijwe ko igaragara hose mu buzima
(Transitional National Assembly)
busanzwe bw’abantu nk’uko biboneka mu mvugo zisanzwe
APADEC
z`Abanyarwanda: Association du Parti Démocrate
(ukaba wabigereranya Chrétien
no mu Burundi cyangwa
APR : Armée Patriotique Rwandaise
mu Buha buherereye muri Tanzaniya y’ubu). Imigani iha
APROBAMI
Imana : Association
isura y’abantu: des Partis
iragenda, Monarchistes
irakora. Ariko bayibona nkaho
idafatika. ImanaRwandais
ishobora byose. Imenya byose, yumva byose,
kandi ibona byose.
APROCOMIN: Kandi igira
Association desneza bikaba ari byo
Commerçants bisobanura
Indigènes
impamvu batayitura kuko ku Banyarwanda amaturo
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de agenewe
la
kugusha neza Masse
abazimu babi. Muri uko kutabaho kw’imihango
ikorerwa Imana, umuntu yitabaza ibisa n’umuhuza nk’umwami,
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
ubonwa nk’umuhuza n`Imana n’abantu mu rwego rw`igihugu,
cyangwa abazimu Démocratie
n’abapfumu, kugira ngo avugane n’Imana.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
D’Hertefelt M., Trowborst
AREDETWA : Association
175
A., Scherer
pourJ.-H.,leLes anciens royaumes de la zone inter-
Relèvement
lacustre méridionale Ruanda, Burundi, Buha, Tervuren, MBAC, 1962.
Démocratique des Batwa
154
v
+DULKR LNLJLUZDPDQD
ACRONYMS F\R AND
PX ABBREVIATIONS
UZHJR UZR KDVL DULNR JLÀWH
ubushobozi bukomeye kikaba ari cyo nyirabayazana w’ibibi,
___________________________________
kitwa Ruremankwashi 8NRNXERQD,PDQDQWDVDQRELÀWDQ\H
176

n’imyemerere
A.A. : ya gikirisitu.
Archives Ibisigo bya kera, amazina muntu,
Africaines
imigani usanga mu biganiro, ibyifuzo, indahiro n’iyindi migani
A.G. : Assemblée Générale
ni byo soko nkuru y’ubumenyi by’Abanyarwanda ku Mana
ABAKI byose.: Alliance
isumba Umuntu des Bakiga abamo ni ibintu by’Imana
n’ibimukikije
ABESC
kandi Imana :yonyine
Association
ni yo des Bahutu
ibigenga Evoluant
byose, abantu pour la
babiyobora
ku bw’ubushake Suppression
bw’Imana .des Castes
177

ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda


Dore
ADP ingero z’imigani: Alliance n’interuro
Démocratiquenke z’ibisigo zibyerekana:
des Peuples
ADR x Umukama uyu akamirwa n’Imana
: Alliance pour la Démocratie et na welaakadukamira.
Akazi gasanzwe
Réconciliationkagira Nationale
umusaruro kubera ko kuzuye
umugisha w’Imana.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
x Uhingiwe n’Imana agira ngo azi guhinga.
AFDL x Uwo Imana : Alliance des Forces
ihaye Démocratiques
irobe agira ngo arusha pour la
abandi
guhinga178 Libération
. du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6¾Imana $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
n’imana
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Abanyarwanda
AJER ba kera batandukanyaga
: Association ukubaho kw’imana
de la Jeunesse Estudiantine
n’ukw’Imana Rurema. Kandi basangaga hari isano hagati
Rwandaise
y’imana n’Imana179. Usanga ko ukurikije amateka n’imibereho
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
y’amadini, Imana, abamarayika, amashitani na roho z’abantu
AM/AP
zitakiri mu mubiri : Arrêté ministériel/
nyuma y’urupfu,Arrêté
byinjira présidentiel
byose mu rwego
AMR
rw’abazimu180:. Association
Hari kandi des Moniteurs
n’ibindi byitwa du Rwanda
imana : umwami,
AMUR
DPDKLUZH : Association
LQ\DPDVZD des Musulmans
]R NXUDJXUD LNLPDVD auLPÀ]L
Rwanda \·LQWDPD
ANT
iy’ihene, : Assemblée
umushwi), impigi Nationale
iba irimo ibyo de Transition
bakuye ku nyamaswa
zakoreshejwe (Transitional
baragura, imandwa National ihagarariye
Assembly) Ryangombe
mu
APADEC mihango y’imandwa, abazimu
: Association du Parti Démocrate barinda umuryango,
Chrétien ibiti
byubahwa by’ahantu habereye imihango y’imana zeze, umuvumu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
n’umuko biri ahantu hubashywe bambarizaga umukurambere
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
washinze umuryango muto, ahantu bashyize ibintu byibutsa
imihango, umuntu Rwandais
usabana kandi ugira ubuntu bamwitiriraga
APROCOMIN:
Imana y’i Rwanda. Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
176 : Association pour la Promotion Sociale de la
Mbonimana G., Le culte des Mandwa au Rwanda . Contribution à l’histoire des
mentalités, MémoireMasse
de licence, Université Catholique de Louvain, 1973-74, p. 12.
ARD
177
Muzungu B., « : Alliance
Religion pour lerwandaise
traditionnelle Renforcement
et problèmede la
démographique”, in
Dialogue, no 104, 1984, pp.86-87.
Démocratie
178
Schumacher P., «Un cours de Théologie dans la Brousse africaine», in Grands
ARDHO : Association
Lacs, 1935,no 5-6, pp.163-175. Rwandaise pour la Défense des
179 Droits
Nothomb D., «Le Dieu de nosde l’Homme
Pères », in Dialogue, janvier-février 1974, no 49, p. 39.
Misago A., «La croyance
AREDETWA : Association pour
180
aux esprits au Rwanda et son impact sur la vie quotidienne
le Relèvement
d’aujourd’hui», in Foi et culture, Séminaire du 26-31 octobre1987, p. 8.
Démocratique des Batwa
155
v
Habagaho kandi amazina ajyanye
ACRONYMS n’Imana181 yarangaga uburyo
AND ABBREVIATIONS
Abanyarwnda___________________________________
biyumvishaga Imana y’i Rwanda mbere ya 1900 .
Ubu imyigishirize ya gikirisitu yagize uruhare ku mazina ajyanye
n’Imana
A.A. mu Rwanda.
: Archives Ubundi nta zina rishyira ku Mana ryigeze
Africaines
rigaragara mu mivugire ya rubanda cyangwa y’ubutegetsi. Ariko
A.G. : Assemblée Générale
kandi amazina nka Gihanga na Rumeza biganisha ku bushobozi
ABAKI
bw’Imana. : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Icyakora hagatiSuppression
ya 1928 na 1994 deshari
Castes
amazina yerekeza ku Mana
ACR Abanyarwanda
yitwa : Association
(aho des idiniCultivateurs
Gatorika imariye du Rwandakuganzira)
yerekana
ADP imyemerere
: Alliancey’abakurambere
Démocratique des cyangwa
Peuples ashingiye ku
iyobokamana
ADR ryabo.
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
¾Guterekera cyangwa gushengera abakurambere
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des
Umuhango wo guterekera uvaForces Démocratiques
ku kwemera ko hari ubuzima pour la
nyuma
y’urupfu kandi Libération du Congo-Zaïre
ko hari n’imibanire hagati y’abazima n’abapfuye.
AGOA
Ni byo koko :umuntu
African Growth
n’inyamaswa and Opportunity
bigizwe n’igiceAct kigaragara
(umubiri)
$,'6 n’ikindi kitaboneka kitwa igicucu.
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP Nyuma y’urupfu
umubiri
AIMO uhinduka umurambo
: Affaires Indigènes nahoetigicucu kikigendera. Nyuma
Main-d’oeuvre
kigahinduka umuzimu. Uwapfuye ashobora kugira ibyo akorera
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
abakiriho ku isi y’abazima, byaba byiza cyangwa bibi. Ni yo
mpamvu gutinya Rwandaise
abazimu byavuyeho intandaro ku baterekera182,
ALIR : Armée de Libération
kuva ku mihango yo gushyingura du Rwanda
kugera mu buzima busanzwe
AM/AP
bwa buri munsi. : Arrêté
Kandi ministériel/ Arrêté présidentiel
habaho imikoranire kuva hasi kugera
hejuru
AMR hagati y’abazima n’abakurambere
: Association des Moniteurs du Rwanda bapfuye bagwa neza
bitwa Ingabwa: Association
AMUR (ni yo nkomoko desy’izina Habingabwa).
Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Abapfuye bifuza urukundo n’icyubahiro mu babo n’uburenganzira
(Transitional
ku byo basize batanzeho umurage.National
Ni yoAssembly)
mpamvu muri buri rugo
APADEC : Association du Parti
habaga utuzu twitwa indaro buri kamwe muri two Démocrate Chrétien
kakitirirwa
APR : Armée Patriotique
abazimu b’abakurambere bazwi kandi Rwandaise
bagomba kugushwa neza.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Bemeraga kandi ko habagaho ukwihinduranya: bemeraga ko
Rwandais
umwami yahindukaga ingwe nyuma y’urupfu (twavuga ko hari
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
isano hagati y’abami n’ingwe, ari na yo mpamvu abami bitwaga
APROSOMA
Abambarangwe : Association pour la Promotion
bivuga abambara impu z’ingwe).SocialeBemeraga
de la
kandi ko habaho Masse
ibindi bidafatika ariko bishobora kugira nabi,
ARD : Alliance
ariko muri rusange, pourmu
bikora le buryo
Renforcement
butagaragara. de la Babyitaga
amazina atandukanye Démocratie mu turere dutandukanye. Twavuga
ARDHO
181
Muzungu B., “Imana y’i Rwanda. Rwandaise
: Association pour
Dieu qui règne au la Défense
Rwanda”, des
in Cum paraclito,
Noêl 1965, .p.12 Droits de l’Homme
Heremans R., Introduction
AREDETWA
182
à l’histoire
: Association pour du Rwanda , Kigali , Editions Rwandaises ,
le Relèvement
1988, p.51
Démocratique des Batwa
156
v
nk’amahembeACRONYMS
(mu gihugu AND
hose ABBREVIATIONS
ariko cyanecyane hagati mu
gihugu cyangwa i Burasirazuba), ibitega (hagati mu gihugu no
___________________________________
mu magepho y’iburengerazuba by’igihugu), ibihume (cyanecyane
mu
A.A.ntara ya kera ya Cyangugu
: Archives ), cyangwa ibigashanyi, etc 183.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Hari insamugani ivuga ko inkomoko yo guterekera ari iyi
ABAKI
ikurikira: : Alliance des Bakiga
ABESC : Association
• Abavandimwe des Bahutu
babiri Basindi Evoluantbari
na Kibande pourinshuti
la
zikomeye; Suppression des Castes
• Umwana w’uwa
ACR mbere yica
: Association desumwana w’uwadu
Cultivateurs kabiri;
Rwanda

ADPIbyo bituma umuryango w’umwicanyi uhunga;
: Alliance Démocratique des Peuples
• Ba bavandimwe nyuma y’imyaka myinshi baza guhurira mu
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
mahanga;
Réconciliation Nationale
• Kibanda ntiyihorera ku muhungu w’umuvandimwe we;
AEC : Agglomeration
• Kibanda aza Extra-Coutumières
gushyingira umukazana we wa mwicanyi;
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques
• Kibanda yemera umwishywa no gusigwa ingwa184.pour la
Libération du Congo-Zaïre
Umwishywa
AGOA n’ingwa
: Africanbyerekana
Growth ubwiyunge no kureka kwihorera
and Opportunity Act mu
muryango,
$,'6 nubwo ubwicanyi bwakozwe na
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP mwene se bwose. Ubwo
bwiyunge butuma umuzimu w’uwapfuye atagutera. Mu by’ukuri,
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
icyo gitekerezo cyahimbwe nyuma y’ugutsindwa kw’i Nduga, kugira
AJER
ngo Ababanda: babane
Association de la mu
n’Abasindi Jeunesse Estudiantine
bwumvikane.
Rwandaise
ALIRgukora :umuhango
Mu Armée de Libération
wo guterekera, du Rwandabahengeraga igihe
AM/AP
ijoro riguye : maze
Arrêtéumutware
ministériel/ Arrêté présidentiel
w’urugo akagana mu kazu
k’umukurambere
AMR runaka yagombaga
: Association des Moniteurs kugusha duneza.
RwandaAkicara ku
muryango
AMUR wako maze bakamusiga
: Association des Musulmans ingwa bazanye
au Rwandaku kibabi
cy’umuko. Uzanye icyo kibabi akoza urutoke rwe muri iyo ngwa,
ANT : Assemblée Nationale de Transition
agashyira ikimenyetso ku gahanga no mu gituza cy’umutware
w’urugo amwifuriza (Transitional
amahirwe National Assembly) Umutware
n’ubudahangarwa.
APADEC agatera
w’urugo : Association
iyo ndaro du Parti amaziDémocrate Chrétien
y’umugisha, akazana
APR
imbuto z’uburo : Armée
n’ingwa Patriotique
mu gakangara. RwandaiseAgacana umuriro ngo
APROBAMI
abazimu : Association
bashyuhe des Partis Monarchistes
nuko akajugunyamo za mbuto muri uwo
muriro, zigaturagurika
Rwandais byerekana inseko y’abazimu. Umuhango
uherekezwa n’amagambo
APROCOMIN: Association atumades uwapfuye
Commerçants yemera ko urwo rugo
Indigènes
rukimuhoza ku mutima. Muri icyo gihe na we asabwa kugwa
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
neza mu be no kutabagirira nabi185.
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
183
Misago A., loc.cit., 1987, p.10; Ibihume ni abazimu b’abapfuye batagira ababate-
Démocratie
rekerera, ntihagire urugo rubitaho. Bagaragara nk’abazimu baba mu mashyamba, mu
ARDHO
migezi, mu buvumo, : Association Rwandaise
n’ahandi. Biyerekanira pournk’igicuri
mu ndwara la Défense des
cyangwa indi
ndwara mbi idasanzwe Droits den’imiti
itavurwa l’Hommeibonetse yose.
184
Bigirumwami A.,
AREDETWA 1974, op.cit., p.270.
: Association pour le Relèvement
185
Ibidem, p.19.
Démocratique des Batwa
157
v
Mu gikorwa ACRONYMS
gikomeye icyoANDariABBREVIATIONS
cyo cyose, Umunyarwanda
wa kera yagombaga kwitabaza umupfumu 186
. Ni we wari uzi
___________________________________
gutandukanya ibimenyetso byo ku isi bigaragara n’ubushake
bw’Imana.
A.A. Hari uburyo bunyuranye
: Archives Africaines bwo kuragura:
x Kuragura utugufa, inzuzi, akabehe, udukoni, ihembe;
A.G. : Assemblée Générale
x Kuragura inka, intama, ihene, inkoko;
ABAKI : Alliance
x Kuragura des Bakiga
urugimbu, indabyo zumye, amavuta, ibimera,
ABESC inzige, amazi, umuheha; Bahutu Evoluant pour la
: Association des
x Kwambaza Suppression
imandwa na des Castes
Nyabingi;
ACR : Association
x Kuraguza des Cultivateurs
umutwe cyangwa guhanura. du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Bigirumwami
ADR yerekanapour
: Alliance impamvu zimwe na
la Démocratie zimwe zituma
et la
baterekera : niRéconciliation
uburyo bwo kurinda umutungo, umuryango,
Nationale
cyangwa ikigamijwe gukorwa, ni uburyo bwo kugusha neza
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
umugore wishe umwana wa mukeba. Mbere y’ubwo bwicanyi,
AbanyarwandaAlliance
AFDL : des Forces
bemeraga Démocratiques
ko nyuma y’urupfu pour la
umuntu
yazukaga. UwoLibération du Congo-Zaïre
muhango ubuza uwo mugore kuzimya uruhando
AGOA
rw’abantu 187 : African Growth and Opportunity Act
. Twavuga kandi ko mu zindi mpamvu zo guterekera
$,'6 ubushake
harimo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bwo kugira umuhungu uzaragwa uzasigara
aterekera
AIMO se ntazime muIndigènes
: Affaires bazima. et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
¾Kubandwa
Rwandaise
ALIR
Haruguru : Armée de Libération
twerekanye imihango du Rwanda
ijyanye no guterekera
AM/AP
abakurambere : Arrêté
mu rwego ministériel/ Arrêté Ariko
rw’umuryango. présidentiel
kandi habaho
abazimu
AMR bagizwe ibigirwamana bamaze
: Association des Moniteurs du Rwanda gupfa, imihango
bakorerwa
AMUR ikaba isumbye
: Association des ikorwa
Musulmans mu au rwego
Rwanda rw’urugo
n’urw’umuryango.
ANT : Assemblée Nationale de Transition y’Ibiyaga
Byiganje mu Karere kose k’Afurika
Bigari. Iyo ni imihango yo kubandwa cyangwa kwambaza
(Transitional National Assembly)
Ryangombe. Abayikora baba bashaka kurindwa na Ryangombe.
APADEC wo: Association
Umuhango kubandwa nidu uwa Parti
keraDémocrate Chrétien
cyane mu Rwanda kandi
APR : Armée Patriotique
wagiye uhindagurika uko imyaka yagiye isimburana . Rwandaise 188

APROBAMI : Association des Partis Monarchistes


Ijambo imandwa risobanura umuhanga cyangwa umusimbura
Rwandais
mu muhango
APROCOMIN: Associationwo kubandwa.des IryoCommerçants
jambo rikoreshwa mu buryo
Indigènes
bunyuranye
APROSOMAmu Bunyoro, Toro,
: Association pourNkole, Kigezi (Uganda),
la Promotion Sociale de Buhaya,
la
Bujinja, Buha, Bukerewe (Ikirwa cyo muri Victoria), mu Rwanda,
Masse
mu Burundi no muri Kivu (Repuburika iharanira Demokarasi
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
186
+DULKRDEDQGLEDQWXED]LJX¿QGXUDLELQWXXEXVDQ]ZHLWDERQHNDQN¶DEDFXQQ\LEDFD
Démocratie
inzaratsi; abahannyi bakora umuhango wo kuziririza .
ARDHO
187 : Association
Bigirumwami A.,1974, op.cit., p.270 Rwandaise pour la Défense des
188 Droits
Arnoux A., «Le culte de l’Homme
de la société secrète des imandwa au Rwanda», in Anthropos
,AREDETWA
vol. VII, 1912 et: vol.
Association pour le P.,
VIII 1913; Schumacher « Les mystères des Mandwa sont
Relèvement
d’origine hamite », in Congo,1931, I, pp.549-550.
Démocratique des Batwa
158
v
ya Kongo). Kubandwa
ACRONYMS ni ugukora umuhango mukuru utuma
AND ABBREVIATIONS
umuntu yinjira mu muryango w’imandwa. Icya kabiri ni
___________________________________
ukubahiriza imandwa wigana urusaku n’imihango yazo, ikindi
ni ugukomeza: gukora
A.A. iyoAfricaines
Archives mihango igihe wemerewe burundu.
A.G. : Assemblée Générale
Nta bwumvikane bwari bwabaho ku nkomoko ya Ryangombe
ABAKI
n’imihango : Alliance
y’imandwa 189des Bakiga
. Imvugo kuri Ryangombe no ku bacwezi
ijyana n’ibigenekerezwa kudes
ABESC : Association Bahutu
mvugo Evoluant
bise “hamiti”pour
190 la
. Bamwe
Suppression
bemeza ko imihango y’imandwadesyabayeho
Castes mbere ya Ryangombe
ACR : Association des Cultivateurs
NDQGLNRLÀWHLQNRPRNRPX%DKXWX 191
du Rwanda
. Abandi bavuga ko yavuye
hanze
ADP ndetse :ko yaje nyuma
Alliance y’itsindwa des
Démocratique ry’Abarenge
Peuples(ikinyejana
cya
ADR XV)192
. Hari
: Alliance pour la Démocratiekubandwa
abavuga ko iyo imihango yo et la ije vuba
kandi ko Ryangombe ari umututsi,
Réconciliation Nationalebinyuranyije n’abamufata
nk’umutwa cyangwa umuhutu193. Abari ku butegetsi bemera
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
5\DQJRPEHNXPSDPYX]RNXEDIDVKDJXWHJHNDDEDÀWHXPXFR
AFDL
umwe194. : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA ntiyemeza
Amateka : African nezaGrowth
impamvu andnyakuri
Opportunityzatumye Actumuco wo
$,'6
kubandwa $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
wamamara. Hariho abahamya ko iyo mihango ari
Mutara
AIMO Semugeshi wayitegetse
: Affaires Indigènes Abanyarwanda
et Main-d’oeuvre bose. Abandi na
bo
AJER bavuga ko :yamamaye
Association kudengoma ya Ruganzu
la Jeunesse Ndori. Ku ngoma
Estudiantine
ya Yuhi Mazimpaka, imandwa zari zizwi neza. Kirima Rujugira
Rwandaise
ni we washyizeho umwami wa mbere w’imandwa. Umwami
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
w’imandwa n’umutware w’ingabo z’imandwa yakundaga
AM/AP
gukomoka mu : Arrêté
bwokoministériel/
bw’Abashambo Arrêté
mu présidentiel
nzu y’Abayumbi. Ni
AMR
Mibambwe : Association
Sentabyo des Moniteurs
wabashyize muri urwodu Rwanda
rwego 195
. Umutwe
AMUR zitwaga
w’inka : Association
Impara yahawe desuwo Musulmans
mutwe w’ingabo.au Rwanda Rwabugiri
ANT
yazigabiye : Assemblée
umuhungu Nationale de
we Sharangabo 196
. Transition
(Transitional National Assembly)
Isano riri hagati yo kubandwa no guterekera rishobora
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
kugaragazwa n’ugushyirwaho kw’abakobwa b’isugi baterekeraga
APR
umuzimu wa: Yuhi
Armée Patriotique
Mazimpaka kuRwandaise
Kamonyi197. Hari Abazimu
APROBAMI
bamwe na bamwe : Association des Partis
bakorerwaga Monarchistes
imihango yo kubaterekera
Rwandais
by’umwihariko, ari bo aba :
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
189
Kagame A., 1976, La philosophie bantu-rwandaise, p.24,416
APROSOMA
190 : Association pour la Promotion Sociale de la
Berger I., Religion and Resistance East African Kingdoms in the precolonial period
, MRAC, 1981, p57Masse
ARD
191
Arnoux A., 1912, : Alliance
art.cit. p.57 pour le Renforcement de la
192
Ndagijimana A., Notes personnelles, s.d.n.d. (copie du manuscrit dans nos archives)
Démocratie
193
Sandrart G., Cours de droit coutumier, Vol. II, Butare, 1939, stensilé, p.39
ARDHO
194
Berger I., 1981,:op.cit.,
Association
p. 57 Rwandaise pour la Défense des
195 Droits
Rennie K.-J., Kingdom de l’Homme
of Rwanda, p.38, cité par I. Berger, Religion and resistance, p.59
De Lacger L., 1959, op.cit. p.312
AREDETWA : Association pour le Relèvement
196

197
Buhigiro J.L., op.cit., p.19
Démocratique des Batwa
159
v
x Umwami ariko aterekererwa
ACRONYMS mu nzu abamo;
AND ABBREVIATIONS
x Umugore wapfuye asize abana benshi;
___________________________________
x Umugore waciye inzigo mu muryango;
A.A.x Umuzimu w’umugwagasi;
: Archives Africaines
x Umuzimu w’ikigirazina ( wapfuye ataritwa izina);
A.G. : Assemblée Générale
x Umuzimu w’inkumi;
ABAKI : Alliance
x Umuzimu des Bakigawaguye mu rugo rw’umuntu198.
w’umunyamahanga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Twibutse ko muSuppression
gihe imihango des
y’imandwa
Castesno kubandwa yagendaga
yiyubaka,
ACR hari nanone undi muhango wagendaga
: Association des Cultivateurs duukura,
Rwandaurebana
n’ibihangange Kibogo na Cyumweru bavugwa ko ari abo ku
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ngoma ya Ruganzu Ndori. Bavuga ko Kibogo yari umuhungu wa
ADR : Alliance
Ndahiro Cyamatare, yabapour la Démocratie
yarishwe et la
hamwe n’umuryango we mu
Réconciliation Nationale
bijyanye no guhora mu rwego rw’imiryango. A. Pagès yemeza ko
AEC
Kibogo yatanzwe: Agglomeration
na se nk’igitambo,Extra-Coutumières
kugira ngo ibihe byiza bigaruke
AFDL
nyuma y’inzara : Alliance
ikomeye.des Forces Démocratiques
Umurambo pourhitwa
we watwikiwe ahantu la
ka Ngoma” du
mu “KadasayaLibération (Akarere ka Kamonyi) kandi ujyanwa
Congo-Zaïre
mu
AGOA ijuru mu ishusho ry’umwotsi. Ibyo byabaye ku
: African Growth and Opportunity Actngoma ya
Mutara Semugeshi aho kuba ku ya Ndahiro Cyamatare. Abavubyi
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bamufata nk’umutware wabo wo mu ijuru. Ababanzwe bamuturaga
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
ikibindi k’inzoga naho umugore we bakamutura amaseri y’ibitoke.
AJER : Association
Kibogo yahindutse imandwa de la Jeunesse
kugeza YuhiEstudiantine
Musinga acirirwa i
Rwandaise
Kamembe n’ubutegetsi bw’Ababirigi. Kibogo yakorerwaga imihango
ALIR
y’umwihariko :ibwami
Armée199de
. Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Cyumweru
AMR ni: Association
umuntu wari desutuye i Ruhina
Moniteurs (mu Karere ka
du Rwanda
Marangara). Yacungaga imirima ya Kibogo kandi yamuherekeje
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
mu izamuka rye mu ijuru. Mutara Semugeshi yaba yarasoneye
umugore we :imirimo
ANT Assemblée
yoseNationale
yakorerwagade Transition
abakomeye rimwe mu
(Transitional
minsi itanu yari National
igize icyumweru cyaAssembly)
gakondo. Umunsi wa
APADEC
gatanu : Association
wubahirizwa du Parti
iteka witwaga Démocrate Chrétien
Akadogo.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Ku bijyanye n’imikurikiranire
APROBAMI : Association desy’imihango yo kubandwa cyangwa
Partis Monarchistes
umunsi mukuru w’abayoboke b’imandwa, uwo muhango
Rwandais
wakorwaga nk’umunsi mukuru kandi ku mugaragaro,
APROCOMIN:
ukagendana Association
n’ibikorwa, des Commerçants
amagambo Indigènes
n’indirimbo zisingiza
APROSOMA“umwami
Ryangombe, : Association pour la Promotion
w’Abazimu”. Sociale de
Ababikora ahanini la
ni ababa
Masse abagiye kubandwa. Abatarabandwa bitwa
barabanzwe cyangwa
ARD
“inzigo”. : Alliance
Nyuma pour
y’urupfu le Renforcement
abatabanzwe de la
bajya muri Nyirangogo,
ikirunga kicyaka. Naho imandwa,
Démocratie nyuma y’urupfu, zigororerwa
kujyanwa
ARDHO mu birunga byazimye, Muhabura cyangwa
: Association Rwandaise pour la Défense mu buryo
des
bw’umwiharikoDroits
Karisimbi.
de l’Homme
Bigirumwami A.,
AREDETWA
198
1974., op.cit., pp.278-280
: Association pour le Relèvement
Pagès A.1933 , op.cit., pp.132-132, 236-238
199
Démocratique des Batwa
160
v
Mbere y’imihango yo kubandwa,
ACRONYMS babanza kuraguza kugira ngo
AND ABBREVIATIONS
bakumire icyago icyo ari cyo cyose cyaba muri iyo mihango. Ugiye
___________________________________
kubandwa agira umubyara w’umugabo ku bagabo cyangwa
w’umugore
A.A. ku bagore. Bagomba
: Archives Africaineskandi na bo ubwabo kuba
barabanzwe. Kubatoranya cyangwa guhitamo aho umuhango
A.G. : Assemblée Générale
uzabera byemezwa n’umupfumu. Kubandwa bigizwe n’ibice
ABAKI: kwatura
bibiri : Alliance des Bakiga
no gusubira ku ntebe. Kubandwa bisozwa no
ABESC : Association des
gusangira igitambo ari byo gutonora Bahutu
ari byoEvoluant
gusangirapour la
iby’umunsi
Suppression. des Castes
mukuru nk’abavandimwe 200

ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda


Kwatura
ADP ni :umuhango wo kuragiza des
Alliance Démocratique umuntu
Peuples Ryangombe,
ikamubera
ADR umubyeyi n’umurinzi, undi na
: Alliance pour la Démocratie et la we akayibera umwana.
Ugiye gukorerwa uwo muhango
Réconciliation n’umubyara baba bambaye
Nationale
impu. Uwa mbere aba atamirije urugori ku mutwe, yambaye
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
n’igisa n’urukweto ku ino rimwe. Mu gice cya mbere berekeza
AFDL
ku giti cy’umuko : Alliance
bafata des Forces
nk’igiti Démocratiques
cy’umurinzi. Abagore pour la
babanzwe
basaba Ryangombe Libération du Congo-Zaïre
ngo abarindire umwana wabo. Umubandwa
AGOA
akorerwa : African
ibintu Growth and
by’ibigeragezo, Opportunity
bishingiye ku miziro Act y’igitsina
$,'6banavuza
ariko $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
inzogera banywa n’inzoga. Nyuma y’iyo mihango
bamwambika
AIMO ubusa
: Affairesbakamusiga
Indigènesibyondo.et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Igice cya kabiri kigizwe no guhishurirwa ibanga ry’imandwa,
Rwandaise
ritagomba na rimwe kumenerwa umuntu uwo ari we wese n’iyo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
yaba se cyangwa nyina, igihe baba batarabanzwe. Nyuma yaho
AM/AP mu: Arrêté
basubira ministériel/
rugo imuhira, nukoArrêté présidentiel
uwabanzwe akaryamana
AMR gato :n’uwamubyaye
akanya Association des Moniteurscyangwa
w’umugabo du Rwanda w’umugore.
AMUR Ruzingo
Bamwita : Association des Musulmans
(akantu kananutse) au Rwanda
kandi ashobora kuzajya
ANT
akurikirana : Assemblée
imihango arikoNationale
adashobora deguhabwa
Transition ikicaro mbere
yo gusubizaho.(Transitional
Ubusanzwe yicara Nationalku ruhu rw’intama.
Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Mu bijyanye no gukomezwa (gusubiraho imandwa): ubandwa
APR : Armée Patriotique Rwandaise
yicara ku ntebe bakamwubaha nka Ryangombe. Bakamwita
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
izina ry’umuhango. Hanyuma bakarya, bakabyina. Umubyara
bamuha inka, Rwandaisintama cyangwa isuka. Ibirori birangira kenshi
APROCOMIN:
mu museke, bigasozwa Association des Commerçants
n’umuhango Indigènes
wo gusabiriza ujyanye
APROSOMA
no kunyanyagira : Association
kw’imandwa pourmu la Promotion Socialezisabiriza
ngo z’abaturanyi de la
cyangwa zitwara icyo zihitanye mu nzira yazo.
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Muri iyo mihango haba igitambo (kubagira imandwa, cyangwa
Démocratie
gutonora) kijyanye no gusangirira hamwe ikimasa kishwe
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
kw’abaje muri uwo muhango. Ababanzwe cyangwa se indorerezi
Droits de l’Homme
Bigirumwami A., 1974, op.cit., pp.284-285;
AREDETWA : Association
200
Arnoux, art.cit., Anthropos (1912-
pour le ARelèvement
1913), p.290; de Lacger L., 1939, op.cit., p.290-310.
Démocratique des Batwa
161
v
bahabwa inyama barira aho.
ACRONYMS ANDIbiryo biherekezwa n’indirimbo
ABBREVIATIONS
n’imbyino zijyanye n’ibyo birori. Iki gice ntikiba iteka kuko
___________________________________
kigomba kwemezwa n’umupfumu.
A.A. : Archives Africaines
Uretse umuhango wo kubandwa Ryangombe, mu bice bimwe na
A.G. : Assemblée Générale
bimwe by’igihugu hanubahirizwa umuhango wa Nyabingi. Imvugo
ABAKI yita Nyabingi
mugani : Alliance des Bakiga(Umubyeyi), no mu muhango
Nyiramubyeyi
ABESC akitwa
umugenera : Association des Bahutu
Nyabingi (umukire), Evoluant
Biheko cyangwapour la
Nyirabiheko
mu ntara zimweSuppression des Castes
na zimwe. Imvugo migani imwe ivuga ko Nyabingi
ACR
ari : Association
umugore utigeze des Cultivateurs
ushaka wabaye du Rwanda
mu Ndorwa cyangwa i Karagwe
ADP ko Imana: yamugize
kandi Alliance ikiremwa kizabaho
Démocratique iteka
des ryose . Imihango
Peuples201

ye
ADR yamamaye : Alliance pour la Démocratie etmu
cyanecyane mu majyaruguru, no la majyaruguru
y’uburengerazuba bw’u Rwanda kugeza
Réconciliation mu Mutara no mu Bwishya,
Nationale
mu Bufumbira no muri Kigezi.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Mu gitero ke mu : Alliance des Forcesyateye
Nkole, Rwabugiri Démocratiques
Ntare umwami pourw’icyo
la
gihugu, nuko Libération du Congo-Zaïre
atangira kumuhiga. Atahukanye insinzi mu
AGOA Rwabugiri
Rwanda, : African Growth and
yatahukanye Opportunity
inka nyinshi n’abajaAct benshi
$,'6 Nyiramubyeyi-Nyabingi.
barimo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Kubera uruhare rukomeye
yagize
AIMO muri icyo gitero, yaje kuba icyamamare.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre Yaba yaragabiwe
intara
AJER nyinshi: zirimo u Murera
Association de lan’i Ndorwa Estudiantine
Jeunesse aho yaguye.
Rwandaise
Imvugo zimwe na zimwe ziganisha ku bijyanye n’amateka kuri
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Ruganzu Ndori, zerekeza amateka y’imihango ya Nyabingi kuri
AM/AP
uwo : Arrêté yaba
mwami. Nyabingi ministériel/
ari umukobwa Arrêtéwa présidentiel
Ndahiro n’umugore
AMR
Nyanka, akaba : Association des Moniteurs
na mushiki w’abahungu du Rwanda
ba Ndahiro, umwami w’u
AMUR Ndori,
Rwanda: : Association des Musulmans
Kinywi na Kibogo. Imvugo ijyanye au n’abo
Rwanda
babiri ba
ANT
nyuma, : Assemblée
isa naho iganisha kuNationale
migani mvugode Transition
gusa. Mu by’ukuri,
umuhango wa (Transitional
Nyabingi waba ari uwa
National vuba ku w’imandwa;
Assembly)
ukaba
APADEC warubahirizwaga mu majyaruguru,
: Association du Parti Démocrate bitarengeje hagati
Chrétien
y’ikinyejana cya cumi n’ikenda (XIX) ugereranije.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Nyuma yo gupfa ntabwo Nyabingi yibagiranye. Imihango ye
yakwiriye mu Rwandais turere twavuze haruguru. Itandukanye n’iya
APROCOMIN: Association
Ryangombe kubera ko nta mihango des Commerçants
yo kwatura, kuko Indigènes
Nyabingi aba
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
\LÀWL\HDEDJDUDJXEHE·DEDJDERF\DQJZDE·DEDJRUHELWZDJD1\DELQJL
n’umugore bakorega Masseimihango yose akaba umuhuza wa Nyabingi
n’abayoboke
ARD be. Abo bagaragu
: Alliance pour leba Nyabingi bakoraga
Renforcement de la umurimo
w’ubuhanuzi n’ubuvuzi.
Démocratie Muri rusange umuntu aba Nyabingi ari uko
yahanzweho na Nyabingi, ariko mu buzima busanzwe umuhungu
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
cyangwa umukobwa ashobora gusimbura se cyangwa nyina,
umupfakazi na Droits de l’Homme
we agasimbura umugabo we wapfuye.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
201
D’Hertefelt M., Trouwborst A.A., Scherer J.H..,1962,op.cit.p.85
Démocratique des Batwa
162
v
Ubufasha n’uburinzi
ACRONYMSbwa Nyabingi bisabwa, mu gihe k’ibyago no
AND ABBREVIATIONS
mu buzima bugoye. Ibyo Nyabingi ashaka bivugwa n’abagaragu
___________________________________
n’abaja be bamusaba kuza mu nzu yamwubakiwe mu rugo. Nuko
1\DELQJLDJDVDEDDPDWXUR\·LP\DNDF\DQJZD\·DPDWXQJRPDJXÀ
A.A. : Archives Africaines
Abapfumu ba Nyabingi bazwiho gukunda cyane ibintu202. Imihango
A.G. : Assemblée Générale
ya Nyabingi yaje gufata intera ya poritiki mu mpera z’ikinyejana cya
ABAKI
XIX. : Alliance
Yaba yaragize desmu
uruhare Bakiga
bwigomeke ku ngoma ya Musinga.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Mu magambo Suppressionmake, Ryangombe des Castes cyangwa Nyabingi bamwe
ACR
bitiranya na: Association
Muhumuza, des Cultivateurs
ntibazwi neza. du Rwanda
Ubushakashatsi
bwari
ADP bukwiye gukomeza
: Alliance gukorerwa nodes
Démocratique ku bandi
Peuples bazimu basa
n’abubashywe
ADR mu tundi turere tw’igihugu,
: Alliance pour la Démocratie et la bityo hakamenyekana
uruhare rwaboRéconciliation
mu buzima bw’Abanyarwanda
Nationale ba mbere ya
1900. Ibyo ari byo byose, kubandwa ari byo gukora umuhango
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
wa Ryangombe, bifatanije kuba umuhango w’ubuhanga,
AFDL :
umuhango wo kwatura, Alliance umuhango
des Forcesw’abakurambere,
Démocratiques umuhango pour la
w’ibihangange Libération
kandi ukaba du n’umunsi
Congo-Zaïre mukuru kurusha uko
AGOA
yakwitirirwa : Africanku
umuntu Growth
giti ke, and Opportunity
imibanire y’abantu,Act cyangwa
$,'6 n’ibirangamutima
ibijyanye $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
by’umuntu.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Uko
AJER twagiye :dusesengura
Association de iyi lanyigo,
Jeunessetwerekanye
Estudiantineamateka y’u
Rwanda rwa mbere ya gikoroni mu nzego zinyuranye. Ibiranga
Rwandaise
uko u Rwanda rwiyubatse nk’igihugu kiyobowe n’umwami
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
byarerekanywe. Ni ibirebana no kurema u Rwanda ruhereye ku
AM/APka Gasabo
gasozi : Arrêté ministériel/
hagati mu gihugu, Arrêté présidentiel
kurwagura, kurwubaka
AMR
mu mibereho :rusange
Association des Moniteurs
n’iya poritiki, du Rwanda
no mu mibanire y’u Rwanda
AMUR bihugu
n’ibindi : Association
birukikije. des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Intangiriro z’ukwiyubaka
(Transitionalkw’ingoma
National (ubwami)
Assembly) by’u Rwanda uko
byagiye
APADEC bikurirkirana. Hari abayishyira mu
: Association du Parti Démocrate Chrétien kinyejana cya XIII,
abandi mbere yaho. Ariko cyanecyane ni ahagana mu kinyejana
APR : Armée Patriotique Rwandaise
cya XVI ingoma nyiginya yashinze imizi, igenda ikura buhorobuhoro
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
yigarurira utundi duhugu duto duto tugeze nko kuri mirongo itanu
twayoborwaga buri Rwandais
kose n’Umuhinza cyangwa Umwami.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Kubaka : Association
u Rwanda pour la Promotion
byatangiranye na Ruganzu Sociale de lanko
Ndori
hagati y’ikinyejana Massecya XVI. Nk’uko bimeze mu bindi bihugu
byo
ARD mu karere k’Ibiyaga
: Alliance pourBigari, byari bishingiye
le Renforcement de laku nkingi
ebyiri zikomeye, ari zo
Démocratie iyobokamana n’intambara. Imiterere ya
poritiki yahurizaga hamwe imirimo yoherezwaga ibwami mu
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ngo z’umwami zitandukanye zigakorana n’urusobe rw’imitwe
y’ingabo zishinzwe Droits de l’Homme
kumenya inka n’inzuri. Byashimangirwaga
AREDETWA : Association pour le Relèvement
202
D’ Hertefelt M., Trouwborst A., Scherer J.H., 1962, op. cit.p. 86
Démocratique des Batwa
163
v
n’amasezerano y’ubuhake AND
ACRONYMS bw’inka. Mu kinyejana cya XVIII,
ABBREVIATIONS
kuza kw’ibihingwa bishya, byatumye ubuhinzi butera imbere
___________________________________
bityo inzara ziragabanuka, abantu bariyongera. Ibi byagize
ingaruka
A.A. ku :bwaguke
Archivesbw’igihugu,
Africaines ku kubura kw’amasambu,
ari byo byatumye hashyirwaho ibikingi.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI ya poritiki
Amateka : Alliance des Bakiga
n’imibereho mu Rwanda bizwi neza guhera
ABESC : Association des Bahutu
mu kinyejana XVIII n’icya XIX aho amateka Evoluant
mvugo pour la
abonekamo
Suppression
amakuru yo kwemerwa. Ayodes Castesarangwa no gukomeza
mateka
ACR
ubutegetsi : Association
bwo des Cultivateurs
hejuru buhuza du Rwanda
bukanahurizwamo byose,
cyanecyane
ADP ku ngoma ya
: Alliance Kirima Rujugira
Démocratique des :Peuples
gushyira ingerero
z’ingabo
ADR ku mipaka,
: Alliance pour la Démocratie etbakuru,
kuba ibwami kw’abatware la kongera
ibintu byinshi mu mihango y’ibwami
Réconciliation Nationaleno guhindagura ibitekerezo
shingiro ku nyungu z’ingoma yimye.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL :
Mu kinyejana cya Alliance des Forces
XIX, uhereye Démocratiques
ku Rwanda pour
rwo hagati, la
ingoma
Libération
nyiginya yagerageje kwaguradu Congo-Zaïre
igihugu no gukomeza ubutegetsi
AGOA aho yigaruriye.
bwayo : African Growth
Kwagura and Opportunity
igihugu byabaga Actbishingiye
$,'6
ku mpamvu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
z’intambara no ku z’ubuhinzi n’ubworozi, no ku
z’ubucuruzi.
AIMO :Iyo nkubiri
Affaires yarakomeje
Indigènes irangirana n’ingoma ya
et Main-d’oeuvre
Rwabugiri,
AJER umwami wa nyuma
: Association de law’u RwandaEstudiantine
Jeunesse wigengaga. Nyuma
yo guhangana n’Abarabu bashakaga abacakara, u Rwanda
Rwandaise
rwabaye rumwe mu bihugu by’Afurika byinjijwe nyuma mu
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
rutonde rw’ibihugu byashyizwe mu buyobozi bwa gikoroni
AM/AP
cy’Abanyaburayi: Arrêté ministériel/
mu mpera Arrêté
z’ikinyejana cyaprésidentiel
XIX (1897).
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR EDUL EDÀWH
$EDPL : Association
XEXEDVKD desEXVHVX\H
Musulmans au Rwanda
NX QJDER ]DER DULNR
ANTmiyoborere
mu : Assemblée Nationalen’ibintu
yabo bakumirwaga de Transition
bitatu bikurikira:
kugira ingufu (Transitional
zikomeye kw’imiryango imwe n’imwe y’imfura,
National Assembly)
uruhare
APADEC bw’abakoreshaga ubwiru
: Association du Parti Démocrate Chrétien uko
bakanabusobanura
bashatse n’urw’abapfumu. Guhuriza ubutegetsi hamwe ntibyari
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bishingiye ku miterere y’ubuyobozi iteye kimwe hose; ahubwo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
byaterwaga buri gihe n’uko ahantu hameze. Igitekerezo cyo
gutsinda ibihugu Rwandais
bikikije u Rwanda cyaje kubangamirwa, muri
bimwe, n’irari n’amatiku ya des
APROCOMIN: Association bamwe Commerçants
bari ku isongaIndigènes
rya poritiki
APROSOMA
n’imitwe : Association pour la Promotion Sociale de la
y’ingabo.
Masse
Igihe
ARD umuzungu wa mbere
: Alliance pouryinjiraga mu Rwanda,
le Renforcement demu
la wa 1892,
imiterere ya poritiki mu Rwanda
Démocratie yari itandukanye cyane, ukurikije
XWXUHUH 1XEZR XPZDPL \DUL DÀWH LF\XEDKLUR QWDNXND DKDQWX
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ugereranyije n’ahangana n’u Rwanda rw’ubu, ubutegetsi bwe
Droits de ku
nyakuri bwakoreshwaga l’Homme
buryo butandukanye cyane. Bwari
AREDETWA : Association pour
budafashe cyane mu turere tw’amajyarugurule Relèvement twakomezaga
Démocratique des Batwa
164
v
gutegekwa mu buryo bw’amoko
ACRONYMS yaho. Ubutegetsi bwari
AND ABBREVIATIONS
bushingiye cyanecyane ku ikusanya ry’imisoro no gutanga ikoro
___________________________________
ry’ibwami. Bwariho bujyaho mu burengerazuba no mu magepfo
y’iburasirazuba.
A.A. Bwari bukomeye
: Archives hagati no mu magepfo y’igihugu.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Abatware bakuru, akenshi bakomokaga mu miryango y’abami
ABAKI yavuyemo
cyangwa : Alliance des Bakiga
abamikazi, bategeka ingabo rimwe na
rimwe zishinzwe uturere tuzwi neza. Evoluant
ABESC : Association des Bahutu Amatiku pour la no
ajyanye
Suppression
kurwanira ubutegetsi des Castes
yaragaragaraga kenshi mu bategetsi bo
ACR
hejuru. : Association
Intambara des Cultivateurs
zitarangizwaga du Rwanda
buri gihe n’insinzi, zateraga
ahanini
ADP ku Burundi,
: Alliance kuDémocratique
Bushi, no ku turere tw’Amajyaruguru
des Peuples
n’Amajyaruguru
ADR y’i Burasirazuba.
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Rubanda, kenshi rwahanganaga n’ibibazo bikomeye by’ubuzima,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
rwakoraga uko rushoboye ngo rutere imbere, kandi rwubaka
AFDL : Alliancezikomeye.
imizi y’ indangagaciro des Forces Démocratiques
Kuba pour la
umuntu (bishingiye kuri
Libération
VH  DUL PX Q]X du Congo-Zaïre
LÀWH LQNRPRNR NX %DKXWX F\DQJZD $EDWXWVL
AGOA
byaterwaga :n’ibisekuru.
African Growth Arikoand Opportunity
kandi Act
ubwo butandukane
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ntibwabangamiraga gushyingiranwa cyangwa ubuhahirane.
Imiryango
AIMO y’Abahutu
: Affairesn’iy’Abatutsi
Indigènes etyasangiraga ubwoko. Bose
Main-d’oeuvre
bahuriraga
AJER hamwe mu mihango
: Association y’ibwami
de la Jeunesse n’iyo kubandwa.
Estudiantine
Kandi bose bahuriraga hamwe mu ngabo.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Ubushyamirane ntibwariho nk’uko bwafashe intera mu
AM/AP
kinyejana : Arrêté
cya XX. ministériel/
Mu by’ukuriArrêtébaba présidentiel
Abahutu cyangwa
AMR
Abatutsi : Association
ntabari des Moniteurs
bujuje ibiranga du Rwanda
amoko abiri atandukanye.
AMURbavugaga
Bose : Association des Musulmans
ururimi rumwe, au Rwanda
imyemerere imwe, kandi
ANT
bakanabana. :Imibanire
Assemblée Nationale
yabo de Transition
ntiyerekezaga ku bushyamirane.
Amateka yerekana ko ahubwo
(Transitional Nationalubushyamirane
Assembly) bwabaye
kenshi
APADEC hagati y’imiryango yahanganaga kuruta
: Association du Parti Démocrate Chrétienuko bwaba
bwarabaye hagati y’Abahutu n’Abatutsi. Mu gice cya nyuma
APR : Armée Patriotique Rwandaise
k’ikinyejana cya XIX, mu gihe imiryango ikomeye y’abayobozi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
yari ishyamiranye, kandi igakoreshwa n’abakoroni, abakoroni
n’abamisiyoneriRwandais
b’abakirisitu bahirimbaniraga kwigarurira u
APROCOMIN: Association
Rwanda, baje ndetse kubigeraho des Commerçants Indigènes
bararukandamiza. Ni bwo u
APROSOMA
Rwanda : Association
rwatakaje pour
ubusugire la Promotion Sociale de la
bwarwo.
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
165
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________

A.A. :
Archives Africaines
A.G. :
Assemblée Générale
ABAKI :
Alliance des Bakiga
ABESC :
Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
166
v
ACRONYMS AND IV ABBREVIATIONS
______________________________________________________________
___________________________________
U RWANDA MU GIHE CY’UBUKORONI BW’ABADAGE N’ABABIRIGI
A.A. : Archives Africaines
Byanditswe na Paul RUTAYISIRE
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la

U
Libération du Congo-Zaïre
AGOA butegetsi : African
bwaGrowth and Opportunity
ba mpatsibihugu Act
b’abazungu ku
$,'6 Rwanda $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bwatangiye mbere y’ikinyejana cya 19 ni
AIMO ikintu gikomeye kitari cyarigeze
: Affaires Indigènes kibaho mu mateka y’u
et Main-d’oeuvre
Rwanda,
AJER cyahinduye mu gihe
: Association de lak’imyaka
Jeunesse60 gusa ibyarangaga
Estudiantine
Abanyarwanda byose. Ubukoroni ari ubw’Abadage, ari
Rwandaise
ubw’Ababirigi, bwombi bwari bushingiye ku ihame ryo “gucamo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Abanyarwanda ibice ngo babone uko babanyunyuza imitsi”.
AM/AP
Iryo : Arrêté kumenyakana
hame rigomba ministériel/ Arrêté
kuko présidentiel
ari ryo ubukoroni
AMR
bwagendeyeho, : Association
abakoronijwe desbatabizi,
Moniteurs
ngo du Rwanda
bureme u Rwanda
AMUR
rutakigenga : Association
ahubwo desrutegera
rusigaye Musulmans au Rwanda
amaboko n’amaso ibyo
ANT
hanze. : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
4.1. U
APADEC Rwanda mu gihe cy’ubukoroni
: Association bw’Abadage
du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
$EDGDJH EDVDQ]H X 5ZDQGD DUL LJLKXJX JLÀWH XNR NL\RERUZD
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
maze bagitegekesha igitugu bafatanyije kandi bashyigikiwe
n’abihayimana Rwandais b’abamisiyoneri; ariko bahanganye
APROCOMIN: Association des Commerçants
n’Abanyarwanda barwanyaga ubwo butegetsi bushya, kandi Indigènes
APROSOMA
hari : Association pour
n’igihe cy’amakimbirane la yose
ku isi Promotion Socialegutsindwa
yaje kuvamo de la
kw’Abadage noMassekuva mu Rwanda kwabo.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
4.1.1 Igihe cy’abazungu
Démocratie bazengurukaga bavumbura igihugu.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Igihe kirekire u Rwanda rwabereye abazungu n’abacuruzi
b’Abarabu igihuguDroits de l’Hommekivugwa nk’imigani. Kuva mu
cy’amayobera,
AREDETWA
1894 kugeza mu: Association pourbarwanditseho
1920, u Rwanda le Relèvement byinshi (Raporo,
Démocratique des Batwa
167
v
inyandiko, imvugo,
ACRONYMSibitabo) AND
bavuga ko rutaragerwamo n’umuco
ABBREVIATIONS
wo hanze yarwo. Icyo bari bitayeho cyane nuko u Rwanda rwari
___________________________________
rwaramaze igihe kirekire rutinjirwamo n’amahanga, rukaba kandi
rwarakoronijwe
A.A. bitinze cyane.
: Archives Cyari kikiri “igihugu kitazwi”1.
Africaines
Abarabu bamaze igihe kirekire barananiwe kukinjiramo kandi
A.G. : Assemblée Générale
barabishakaga. Hari umwarabu w’umucuruzi ukomeye bitaga
ABAKI
Hamed Ibrahim: Alliance des Bakiga
wari utuye i Karagwe wari warashatse igihe
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
kirekire kugirana umubano w’ubucuruzi pour la w’i
“n’umugabekazi
Rwanda, ariko Suppression des Castes .
iteka byari byaramunaniye” 2

ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda


Icyo abazungu
ADP ba mbere
: Alliance bazengurukaga
Démocratique des bashaka
Peuples yari isoko
ya
ADR Nil. Kandi : Alliance pour la Démocratie etcyane
ni ikintu kitaweho kuva kera la . Bifuzaga
3

kumenya amayobera bitiriraga Nationale


Réconciliation imisozi y’u Bufumbira, cyangwa
imisozi y’Ukwezi mu burengerazuba bw’u Rwanda. Ikindi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bifuzaga kwari ukumenya ibiri mu Rwanda bijyanye n’ubucuruzi
n’iyobokamanaAlliance
AFDL : bishobora des Forces Démocratiques
kuhakorerwa 4
. pour la
Libération du Congo-Zaïre
Ingendo
AGOA za mbere
: African zijyanye
Growth n’abazungurukaga
and Opportunity bashaka
Act isoko
y’umugezi
$,'6 wa Nil zateguwe n’ikigo cy’ubumenyi bw’isi k’i
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Londoni guhera 1856. Aba mbere bazengurutse bakaza kwita
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
ku Rwanda, ariko ntibarwinjiremo, ni ba Burutoni (Burton),
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
6LSHNH 6SHNH QD*DUDQWL *UDQW ERVHEDULEDRÀVL\HPXPXWZH
w’ingabo z’Abongereza Rwandaise zitiriwe Ubuhinde. Bageze ku biyaga bya
ALIR : Armée de
Vigitoriya (Victoria) na Tanganyika. Libération du MuRwanda
mpera z’Ugushyingo
AM/AP
1861, Johani :Hanning
Arrêté ministériel/
Speke wari muri Arrêté présidentiel
Karagwe yanditse avuga
ko
AMR yagiriye amatsiko “Ibisozi birebire nk’imitemeri
: Association des Moniteurs du Rwanda yarabukwaga
mu
AMUR Rwanda”.:Mu nyandiko ze
Association deshari ibyo avugaau
Musulmans ku Rwanda
Banyarwanda
byaba
ANT ari byo : Assemblée Nationale de Transition n’imigani,
byabaye inkomoko y’ibitekerezo bisa
bivuga ngo u Rwanda ari igihugu cy’amayobera, ngo ibyago
(Transitional National Assembly)
bishobora kugwirira abanyamahanga kuko batahashakwa.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR
Nyuma, mu wa : Armée
1875, Patriotique
H.-M. Morton Rwandaise
Stanley yabaye umuzungu
wa kabiri wavuze ku Rwanda.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes Inkuru yayikuraga ku Barabu
bacuruzaga amahembe Rwandais y’inzovu n’abacakara ariko bakaba
batarashoboye
APROCOMIN: gucuruzanya Association des n’u Commerçants
Rwanda kugezaIndigènes icyo gihe. H.-
M. Stanley yashakaga gusobanukirwa amayobera y’icyo gihugu
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
kitazwi; k’ingoma igikomeye ituwe n’abantu bataziwe inkomoko
yabo ariko banga Masse ko igihugu cyabo kivogerwa n’amahanga.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
1
écrites pouvant servir à l’histoire (1863-19180)”, in Etudes rwan-
Lugan B., «SourcesDémocratie
daises, vol .XIV,1980,p.209
ARDHO
2 : Association
Stanley H.M., A travers RwandaiseParis,
le continent mystérieux,T.I, pour la p.436.
1879, Défense des
3
Ikarita ya Ptoleme, Droits de l’Homme
ya kera cyane, yavugaga ko isoko ya Nil iri hagati y’ibiyaga bibiri
ELQLQLELULKD¿\¶©LPLVR]L\¶XNZH]Lª
AREDETWA : Association pour le Relèvement
4
Baker S.W., Le Lac Albert. Nouveau voyage aux sources du Nil, Paris, 1879, p.48.
Démocratique des Batwa
168
v
Yagerageje kwinjira
ACRONYMS mu AND Rwanda anyuze ku mupaka
ABBREVIATIONS
w’uburasirazuba, ku kiyaga k’Ihema, ariko bamurasa imyambi
___________________________________
asubirayo. Igitabo yanditse cyavuzwe kerekanaga ko kwinjira
mu
A.A.Rwanda bigomba kwitonderwa
: Archives Africainesn’ubushishozi bwinshi. Ni we
wise Akagera izina rya “Nil Alexandra”.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKIWerurwe
Muri : Alliance des Bakiga
1891, itsinda riyobowe n’abitwa E. Schinitzer
ABESC : Association
XÀWH L]LQD U\D (PLQ 3DVFKD  QD des Bahutu
 )UDQ]Evoluant pourU\DJH]H
 6WXKOPDQQ la
muri Karagwe. Suppression des Castesubutumwa na komiseri
Nk’uko bari babihawemo
ACR
w’ingoma y’u: Association
Budage, Wissmann,des Cultivateurs
bagombaga du Rwanda
kuzenguruka
akarere
ADP kose: Alliance
Abadage Démocratique
bigaruriye kari deshagati
Peuples y’ikiyiga cya
Victoria
ADR n’ikiyaga cya Tanganyika, bakagirana
: Alliance pour la Démocratie et la umushyikirano
n’abayobozi gakondo baho. Ni boNationale
Réconciliation bazungu ba mbere bari bagamije
kugirana umubano n’u Rwanda. Basabye kubonana n’ibwami,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ariko igihe batarabona igisubizo, bahindura inzira barigendera.
AFDL
2VFDU %DXPDQQ : Alliance des Forces
  ZDULDémocratiques pour la
XPXÀUR]RIX Z·XPXKDQJD
mu bumenyi bw’isi Libération
wo muridu Congo-Zaïre
Kaminuza ya Leipzig, yari yarahawe
AGOA kuva :mu
akazi, African Growth
wa 1891, and Opportunity
n’Ikigo Act
cy’“Abadage cyarwanyaga
$,'6
Ubucakara”. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Yari yoherejwe mu gihugu cy’Abamasayi, ariko
ahitamo
AIMO kujya mu Burundi
: Affaires agamije
Indigènes kuhashaka isoko y’uruzi
et Main-d’oeuvre
rwa
AJER Nil. Yanyuze mu magepfo
: Association de lay’uJeunesse
Rwanda hagati y’amatariki ya
Estudiantine
11 na 14 Nzeri 1892, ariko ntiyambuka u Rwanda rwose. Igihe
Rwandaise
yashakaga kuva mu Rwanda, abaturage bagerageje kumurwanya
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
n’amacumu n’imiheto, yirwanaho abarashisha imbunda, yicamo
AM/AP
bake abona kuva : Arrêté ministériel/
mu Rwanda 5
. Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Mu wa 1894,: igikomangoma
Association des Musulmans
Gustav Adolf Von au Götzen
Rwanda(1866-
ANT yakoze :urugendo
1910) Assemblée Nationale
agamije kumenyade Transition
ku giti ke ako karere6.
Abantu yari ayoboye bageze mu
(Transitional Rwanda
National tariki ya 3 Gicurasi. I
Assembly)
Rwamagana
APADEC Von Götzen yakiriwe na Sharangabo
: Association du Parti Démocrate Chrétien wa Rwabugiri
wari waje kumutegereza ngo azamugeze kuri Kigeri Rwabugiri
APR : Armée Patriotique Rwandaise
wari i Kageyo, ku musozi uri mu Karere ka Nyabihu (Intara
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
y’Uburengerazuba). Binyuranyijwe n’ibyari byaranditswe ku
P\XPYLUH \·LEZDPL Rwandais*|W]HQ QD EDJHQ]L EH 9RQ 3ULWWZLW] QD
APROCOMIN: Association
Kersting, bakiriwe neza ku buryo des Commerçants
butandukanye Indigènes
n’ibyavugwaga
APROSOMA
ku Rwanda. : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
Mu
ARD gihe k’imihango
: Allianceyopour kuramukanya
le Renforcement no guhana
de la amaturo,
9RQ *|W]HQ \DQHUHNDQ\H
Démocratie LQJXIX ]D JLVLULNDUH \DUL DÀWH
Byatumye ibwami kwa Rwabugiri bibatangaza, bagwa mu
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
5 DroitsPX
 <DQGLWVH LE\R \DERQ\H deJLWDER
l’Homme
NH NLWZD 'XUFK 0DVVDLODQG ]XU 1LOTXHOOH
Berlin,1894
AREDETWA : Association pour le Relèvement
6
9RQ*RW]HQ*$'XUFK$IULNDYRQ2VWQDFK:HVW=ZHLWH$XÀDJH%HUOLQ
Démocratique des Batwa
169
v
kantu baranashoberwa,
ACRONYMS ariko
AND babura uko babigira kuko bari
ABBREVIATIONS
EXPYLVH LQWHJH QNH LQJDER ]·X 5ZDQGD ]DUL ]LÀWH $ULNR 9RQ
___________________________________
Götzen yatangajwe n’ubuhangange bw’umwami Rwabugiri.
Urugendo
A.A. n’abo bari kumwe
: Archives rwarakomeje, bava i Kageyo bagera
Africaines
ku Kivu (mu mugi wa Rubavu w’ubu), bajya muri Leta yigenga
A.G. : Assemblée Générale
ya Kongo. Urugendo rwa Von Gotzen ni rwo rwa mbere rwahuje
ABAKI
ku : Alliance
mugaragaro Leta yades Bakigan’Abanyarwanda yari igiye
gikoroni
ABESC
kuzayobora. : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR n’abasirikare
Hari : Association des Cultivateurs
b’Abadage bazengurutsedu muRwanda
Rwanda,
havugwa
ADP nk’abari bayobowe
: Alliance na Wilhelm
Démocratique des Langheld
Peuples (Kanama
1894),
ADR abari : Alliance pour la Démocratie et la(1896), abari
bayobowe na Lothar Von Trotha
bayobowe na Hans Ramsay (1897)
Réconciliation na Heinrich Bethe (1898),
Nationale
bose banditse ibirebana n’ingendo zabo. Ramsay n’umwami ngo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
baba barahanye igihango bambikana imigozi y’imigwegwe mu
AFDL : Alliance
rukenyerero, “ngo des ibiganza”.
banahana Forces Démocratiques pour
Icyo gihe umwami la
yahawe
Libération
urwandiko n’ibendera du Congo-Zaïre
ry’igihugu cy’u Budage, byerekanaga ko
AGOA
u : AfricanuGrowth
Rwanda ruyobotse Budageand Opportunity
na bwo Act Ramsay
buzarurinda.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
n’abamusimbuye, ntibigeze bamenya ko batakiriwe n’umwami
nyawe,
AIMO ahubwo bakiriwe n’umwamietw’ikitiriro.
: Affaires Indigènes Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Mu wa 1895, Richard Kandt yageze mu Rwanda azanywe no
Rwandaise
kwiga umuco warwo no gusubiza burundu ikibazo k’isoko ya
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Nil. Yarahabaye kugeza mbere gato ku itangira ry’intambara
AM/AP
ya : Arrêté
mbere y’isi yose. ministériel/ Arrêté présidentiel
Yabaye umuzungu wa mbere wabonye
AMR
0XVLQJD : LP\DND
DÀWH Association des
 PX Moniteurs
.ZDNLUD du0EHUH
 Rwanda
\·L\R WDULNL
AMUR
ni Mpambara : Association
werekanwagades Musulmans
nk’umwami. au Rwanda
Bamwerekanaga
ANT
bagamije : Assemblée
kurinda umwamiNationale
wari ukiride Transition
muto, kuko icyagenzaga
abo banyamahanga kitari kizwi
(Transitional neza. Ariko
National kugeza mu mpera
Assembly)
z’ubukoroni
APADEC bw’Abadage,
: Association du Parti Démocrateuretse
nta muzungu n’umwe, Madamu
Chrétien
Schloiferen mu wa 1901, wari warashoboye kubona umugabekazi
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Kanjogera n’abagore ba Musinga.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Muri bose ni Kandt Rwandais waje kwemeza isoko ya Nil, ahamya ko
APROCOMIN: Association
isoko ya Rukarara ari yo ikwiye des Commerçants
gufatwa nk’isoko Indigènes
y’umugezi
APROSOMA
w’Akagera, : Association
ikaba pour
ari yo soko yalaNil
Promotion
yera. Yari Sociale
anyomojede laibyo
%DXPDQQ\DYX]H\HPH]DNRLVRNR\D1LODUL5XYXEXLÀWHLVRNR
Masse
mu
ARD Burundi, igahura
: Alliance n’Akagera mu Burasirazuba
pour le Renforcement debw’amagepfo
la
y’u Rwanda. Kandt yakurikije
Démocratie ihame rivuga ko iyo imigezi ibiri
ihuye, bagomba gukurikira ishami ry’umugezi munini muri
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
yo, kugeza ku isoko yawo7. Nyuma abakoroni b’Ababirigi baje
gushyira isokoDroits ya Nil de
kul’Homme
buryo budafututse mu magepfo y’u
AREDETWA : Association pour le Relèvement
7
Kandt R., &DSXW1LO(LQHHPS¿QGVDPH5HLVH]XGHQ4XHOOHQGHV1LO,Berrlin,1921
Démocratique des Batwa
170
v
Burundi, kuko ari yo soko yaAND
ACRONYMS Nil iriABBREVIATIONS
kure. Bahubatse ikimenyetso
cya “pyramide”, ahitwa i Rutovu.
___________________________________
Mu
A.A.wa 1900,: Archives
MusenyeriAfricaines
Hirth, wo mu bapadiri bera akaba
n’umukuru wa Vikariyati ya Nyanza y’amagepfo yageze
A.G. : Assemblée Générale
ibwami ari kumwe n’abandi bapadiri batatu n’abandi bafasha
ABAKI : Alliance
b’abanyamahanga des
benshi 8 Bakiga
. Bari baje ku butumire bwa R. Kandt
ABESC : Association des Bahutu
bwo gushinga Kiriziya mu Kinyaga, hari Evoluant
hamazepour la
gusurwa
Suppression Yasabaga
n’abapasitori b’abaporoso. des Castesabamisiyoneri gatorika
ACR kubatanga
kuza : Association
kuhubaka.des Cultivateurs
Nyuma Myr Hirthdu Rwanda
yaje guhindura
gahunda
ADP amaze kubonana
: Alliance i Shangi nades
Démocratique Cap Bethe na Kandt,
Peuples
kuko
ADR akarere k’Ikinyaga kari kakigibwaho impaka
: Alliance pour la Démocratie et la n’ibihugu
by’abakoroni. Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Myr Hirth ahabwa uburenganzira n’ibwami bwo gutura aho
AFDL
ashatse, mu :Bwanamukari.
Alliance des Forces Démocratiques
Nta gahato pour
ko haba ari la
ibwami
bamuhitiyemo Libération
aho atura. du Congo-Zaïre
Ukuntu yabonye aho hantu (i Mara)
AGOA
bitamuruhije,: byatewe
African Growth andmwiza
n’umubano Opportunity Act y’ibwami
wari hagati
$,'6
n’Abadage. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ntabwo Myr Hirth yari yabwiye ibwami ku buryo
bweruye
AIMO impamvu yashakaga kuhubaka.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
0X ZD  LJLNRPDQJRPD $GROI )ULHGULFK GH 0HFNOHQEXUJ
Rwandaise
yayoboye itsinda ry’abantu bazengurutse u Rwanda. Uretse
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ubwinshi bw’abo (bari nka 600), harimo by’umwihariko
AM/AP : Arrêté
abashakashatsi ministériel/
ku bimera batatuArrêté présidentiel
n’umuhanga mu by’imico
AMR
y’abantu ari: we
Association des Moniteurs
Czekanowski waje nyumadukwandika
Rwanda igitabo
AMUR
gikubiyemo : Association
ubuhanga mudes Musulmans
birebana au Rwanda
n’umuco n’umuryango
ANT : Assemblée
w’Abanyarwanda Nationale
(reba ikarita iri hasi)de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Minnaert S., 3UHPLHU
AREDETWA : Association
8
YR\DJH GH 0JU +LUWKle
pour DXRelèvement
5ZDQGD /HV (GLWLRQV 5ZDQGDLVHV
Kigali, 2006
Démocratique des Batwa
171
v
Ikarita ya 8:ACRONYMS
Abatemberezi mvaABBREVIATIONS
AND Burayi
___________________________________

A.A. : Archives Africaines


A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Aho
AJER byavuye: LUGAN B., Histoire
: Association du Rwanda:
de la Jeunesse De la préhistoire
Estudiantine
jQRVMRXUV3DULV%DUWLOODWS
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Iyo umuntu asomye ibyanditswe n’abo banyamahanga
AM/AP
bazengurukaga : Arrêté
mu ministériel/ Arrêté présidentiel
Rwanda, usanga uretse imibonano
AMR
n’umwami :n’abamuhagarariye,
Association des Moniteurs du Rwandaguhura
batarashakaga
AMUR
n’abaturage : Association
basanzwe. des Musulmans
Umubano n’abaturage au Rwanda
wari uwo kubaha
ANT
ibibatunga, : Assemblée
gushakamo Nationale
abikorezi, de Transition
n’ababayobora, kubahembera
ibyo bakoze no (Transitional
gukiranura amahane yavukaga
National hagati y’abikorezi
Assembly)
b’abo
APADECbazungu : Association du Parti Démocratebyaterwaga
n’abaturage basanzwe. Akenshi Chrétien no
NXWDPHQ\D XUXULPL Q·XEZLUDVL EZ·XNR EDÀWH LQJXIX 1L .DQGW
APR : Armée Patriotique Rwandaise
wabaye rezida wa mbere w’umudage mu Rwanda, nyuma
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
n’abamisiyoni bacengera mu giturage, biga ururimi ngo bage
Rwandaisku buryo buhoraho.
bumvikana n’abaturage
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMAbw’abazungu
Ubumenyi : Association kupourRwanda
la Promotion Sociale
bwagiye de lauko
bukura
imyaka ishira. Masse
Raporo za mbere zavaga ku bagenzi, bavugaga
LE\REDJHQGDJDEDERQDPXQJHQGR]DER1\XPDKDMHDEDRÀVL\H
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
n’abakozi b’abakoroni batinze mu Rwanda mu kazi k’ubuyobozi
Démocratie
bwa gikoroni y’Abadage n’abamisiyoneri bagiye bubaka hirya no
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
hino mu gihugu guhera mu ntangiriro z’ikinyejana cya XX.
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
172
v
Abazungu ba ACRONYMS
mbere bazungurukaga bugenzi, ntibari bateguwe
AND ABBREVIATIONS
gukora ubushakashatsi burambuye, bavuze neza u Rwanda
___________________________________
n’umuco warwo, ndetse rurabatangaza, baranarwubaha.
%DWDQJDMZH
A.A. QR NXERQDAfricaines
: Archives LJLKXJX JLVD Q·LNL\RERZH QH]D JLÀWH
LQND Q]L]D ]LIDVKZH QH]D JLÀWH LPLULPD LPH]H QH]D NLNDJLUD
A.G. : Assemblée Générale
n’abantu n’abagore beza n’ibindi. Umwami bamuhaye ububasha
ABAKI : Alliance des Bakiga
Q·XEXVKRER]LDWDULDÀWHPXE\·XNXUL1RNXYXJDNRX5ZDQGD
ABESC
cyari igihugu :kiyobowe
Association des Bahutu
n’umwami kimwe Evoluant
hose kandipour labyo,
bitari
Suppression
biza no kuba ishingiro des Castes
ry’imiyoborere y’ubukoroni bw’Abadage.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Ni
ADP Von Götzen wabaye Démocratique
: Alliance uwa mbere mudes gucengera
Peuples u Rwanda
no
ADR kurutangaho : Alliance pour la Démocratie menshi.
amakuru anyuranye kandi et la Yabonaga
u Rwanda rutangaje kandi runyuranye
Réconciliation Nationale n’ibyo yari yarabonye
ahandi. Avuga ibijyanye n’urugendo rwe, Dr. Kandt agira ati:
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Bitandukanye n’uko ahandi muri koroni bimeze, mu Rwanda
AFDL :
yahabonye abaturage Alliance des Forces Démocratiques
begeranye, abirabura bo mu pour la
bwoko
bw’Abantu babarirwa Libération du Congo-Zaïre
ku bihumbi n’ibihumbi biyita Abahutu.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Abo baturage$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bahatswe n’Abatutsi b’imfura z’abanyamahanga
b’Abasemiti
AIMO cyangwa
: Affaires“Hamiti”,
Indigènes abakurambere babo bava mu
et Main-d’oeuvre
gihugu
AJER cya Galla mu magepfo
: Association y’AbisiniyaEstudiantine
de la Jeunesse bakaba baratsinze
ibihugu byose byo mu karere k’ibiyaga bigari. Götzen yasanze u
Rwandaise
Rwanda rugabanyijemo intara n’uturere bitegekwa n’abo Batutsi,
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
b’ibihangange bya metero 2 byibutsa ibivugwa mu bitekerezo
AM/AP
by’imigani. U :Rwanda
Arrêté rutegekwa
ministériel/ Arrêté présidentiel
n’umwami ugenda azenguruka
AMR cyose:ubutitsa,
igihugu Association des Moniteurs
akubaka duHavugwa
aho ashatse. Rwandaubwoko
AMUR
EZ·DEDQWX : Association
EDJXÀ E·$EDWZDdes Musulmans
EDED PX EXYXPR auPXRwanda
ELUXQJD QR
ANTmajyaruguru
mu : Assemblée
by’igihugu, Nationale
batunzwedenoTransition
guhiga mu ishyamba
ry’umutamenwa” 9
.
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Ibyanditswe na R. Kandt na J .Czekanowski bitandukanye
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Q·LE\·DEDQGL NXEHUD XEXVKDNDVKDWVL EXÀWH LUHPH EDNR]H
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
R Kandt yamaze mu Rwanda imyaka cumi n’umwe. Naho
J.Czekanowski,Rwandaisyari azi cyanecyane ibirebana n’amoko y’abantu,
yashoboye kubona amakurudes
APROCOMIN: Association Commerçants
menshi Indigènes
mu gihe gito. Yakoranye
APROSOMA
cyanecyane : Association pour
n’abamisiyoneri la Promotion
bari bazi u Rwanda,Sociale de la
ni bo bamuhaga
inkuru zirebana Masse n’ibyo yabaga akeneye. Ababaga baratinze
mu
ARD Rwanda bamuhaga
: Alliance pour amakuru mashya. Ni yodempamvu
le Renforcement la hari
ibitekerezo byinshi bitari
Démocratie byo byagiye bisubirwamo n’abazungu
benshi, ndetse n’Abanyarwanda baminuje mu mashuri.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
9
Lugan B., 1980, loc.cit., p.27
Démocratique des Batwa
173
v
Ni ho havuye igitekerezo AND
ACRONYMS kivugaABBREVIATIONS
ko ibyo abazungu babona
ELWDQJDMHNXEDE\L]DPX5ZDQGDEDE\LWLULUDJDNRELÀWHLQNRPRNR
___________________________________
mu majyaruguru y’Afurika, mu Misiri no muri Etiyopiya.
A.A. : Archives Africaines
Icyo gitekerezo gikomoka kuri Speke mu gihe yazengurukaga
A.G. : Assemblée Générale
muri Karagwe na Uganda, yaguye ku bintu atatekerezaga ko
ABAKI muri: Alliance
yasanga Afurika des Bakiga
rwagati: imitegekere ya poritiki ndetse
ABESC : Association
n’abahatuye yabonaga des Bahutu
basa cyanecyane Evoluant pour la
n’Abanyetiyopiya
Suppression
kurusha Abanyafurika des Castes
birabura uko babatekerezaga. Aho
ACR ngo ibyo
kugira : Association
babonaga des Cultivateurs
bibafashe du Rwanda
guhindura imitekerereze
yabo
ADP ya mbere ahubwo
: Alliance babihereyeho
Démocratique desbashingiraho
Peuples ihame
rivuga
ADR ko hari igice cy’abantu bavuye iyo mu
: Alliance pour la Démocratie et lamajyaruguru, ngo
bakaba baramanutse bakarenga
Réconciliation Sahara, ngo bakaba ari bo
Nationale
baba barazanye umuco n’amajyambere bikomeye muri Afurika
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
nk’uko abazungu babyibwiraga. Abo bitaga ko ari bo bazanye ayo
majyambere niAlliance
AFDL : des“abahamite”.
bo bitwaga Forces Démocratiques pour
Iryo hame ryaje la
kugira
Libération
ingaruka zikomeye duabazungu
ku buryo Congo-Zaïre
babonaga u Rwanda.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 y’inyandiko
Raporo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
za mbere z’abagenzi (1892-1900) zakabyaga
kwerekana
AIMO ko mu
: Affaires Rwanda harietibice
Indigènes bitatu bita “amoko”
Main-d’oeuvre
anyuranye,
AJER atandukanijwe
: Association de n’uko basa, ariko
la Jeunesse bagize umuryango
Estudiantine
umwe w’Abanyarwanda nubwo bakora imirimo itandukanye.
Rwandaise
Abo bagenzi bitaye cyanecyane ku Batutsi babavuga kwinshi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ngo bagizwe n’urwego rw’abantu b’imfura bigaruriye icyo gihugu
AM/AP gusa: Arrêté
hashize nk’imyaka ministériel/
amagana, Arrêté présidentiel
bakaba barashyize mu
AMR rubanda
buhake : Association
rw’abaturage desboMoniteurs du Rwanda
muri icyo gihugu 10
.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT avuga: Assemblée
Bethe ko “Abatutsi” Nationale
bategeka de Transition
uko bishakiye kandi
bagakandamiza(Transitional
bikabije “Abahutu”,
National Bethe yifuza ko ubwo
Assembly)
butegetsi
APADEC bw’Abatutsi bwakomeza.
: Association du Parti DémocrateImpamvu nuko abazungu
Chrétien
batagira icyo bageraho batanyuze kuri urwo rwego rw’abayobozi
APR : Armée Patriotique Rwandaise
rwubaha nta gushidikanya umwami warwo11. Abatutsi bitiranywa
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
rimwe na rimwe n’abagize umuryango w’umwami baba ngo
Rwandais y’Afurika ndetse bishoboka ko baba
bakomoka mu majyaruguru
APROCOMIN:
bakomoka muriAssociation des Commerçants
Afurika y’Abarabu 12
. Abo muri uwoIndigènes
muryango
APROSOMA
ni bo bene inka : Association
zo mu gihugu pourzose
la Promotion
bakaba ari Sociale de la
“abavandimwe
b’Abagala cyangwa Masse b’Abanyabisiniya”. Ubwo bwoko bw’abo
bantu
ARD bigaruriye
: Alliance ibihugu
pourby’impinga
le Renforcement ndendedezitandukanya
la
ibiyaga bigari n’umurongo
Démocratie ugabanya Afurika mo kabiri, bavuga
ubwabo ko hashize ibinyejana bike baturutse mu majyaruguru
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
10 Droits
Lugan B., 1980, loc de l’Homme
.cit., p.79
Idem, p.59
AREDETWA : Association pour le Relèvement
11

12
Hamed I., cité par Stanley H.M., 1879, op.cit., p.436
Démocratique des Batwa
174
v
y’Afurika, abafatwaho
ACRONYMS urugero
AND rwigaragaza neza batuye ku
ABBREVIATIONS
murongo uva ___________________________________
ku Kiyaga kitiriwe umwami Albert ukagera mu
majyaruguru y’ikiyaga cya Tanzaniya”13.
A.A. : Archives Africaines
Baumann yatangajwe cyane n’ubwiza bw’Abatutsi yitaga
A.G. : Assemblée Générale
“Wahuma cyangwa Wahima”. Avuga ko rwose hari Abatutsi
ABAKI
bamutangazaga: Alliance
kubera des Bakiga
indeshyo yabo no gutera nk’abazungu.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
Ab’inzobe muri bo bagomba kuba ari bo babaye pour
intandaro la
y’imvugo
ngo “AbiraburaSuppression des Castes
bera” . Abatutsi
14
bafatwaga nk’abaturutse mu
ACR
majyaruguru, : Association des “abahamite”
Abanyeturikiya, Cultivateurscyangwa
du Rwanda
“semite”:
´$EDWXWVLEDÀWHLVXUDLPH]HQH]DQN·L\·$EDQ\DELVLQL\DF\DQJZD
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
abantu
ADR basa ku mpandepour
: Alliance zimwela na zimwe n’Abasemite
Démocratie et la
15
.
Réconciliation Nationale
Uretse ibyo byo gushingira ku isura y’Abatutsi, abazungu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
banatangazwaga kandi n’imyitwarire ya gipfura yabo no
kubagererenyaAlliance
AFDL : n’imico des Forces b’iwabo
y’abantu Démocratiques
ba kera.pour la
Abantu
b’imfura rwoseLibération du Congo-Zaïre
ugereranije n’Abirabura ndetse n’abazungu.
AGOA
8PXKLPD QL: African
XPXQWXGrowth and Opportunity
XUDPEXWVH PXUHPXUH Act
XÀWH LQWRNL
$,'6n’ibirenge
nziza $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
biteye neza, akagira ibimuranga byose nk’uko
babonwa
AIMO n’abazungu bakanabashushanya
: Affaires Indigènes uko bateye mu
et Main-d’oeuvre
LVKXVKRELVHL\D´3UD[LWHOHµ
AJER : Association de. la Jeunesse Estudiantine
16

Rwandaise
Abazungu ba mbere batangajwe n’abatware basanze ibwami nka
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ED5XKLQDQNLNRF\DQJZD5ZLGHJHPE\D´$EDULKDÀ\·XPZDPL
AM/AP : Arrêté ministériel/
bari abantu batangaje Arrêté
basaga n’abantu présidentiel
bo muri Bibiriya, ingingo
AMR : Association
zabo n’ingendo desbyibagizaga
yabo ya gipfura Moniteurs koduari
Rwanda
Abirabura mu
bandi”
AMUR 17
. : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Myr Hirth yavuze “umwami” yabonye (mu by’ukuri ntiyari
(Transitional National Assembly)
umwami) nk’umuntu wo mu rwego rw’ubuyobozi rwo hejuru
APADEC : Association
mu gihugu, muremure du Parti
cyane, Démocrate Chrétien
usa n’umunyabisiniya cyangwa
APR : Armée Patriotique Rwandaise
XPZDUDEXXÀWHL]XUXULPXWDQGXNDQ\DQDUXEDQGDUZ·$ELUDEXUD
APROBAMI : Association
basanzwe18. “Uretse des Partis
ko umwami Monarchistes
anasumba Abatutsi bose ni na
we ubarusha ubwenge
Rwandaisbose”19.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Abazungu bavugaga ko Abatutsi ari 1 cyangwa 2% y’abaturage
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
bose, bakaba bari barashoboye gutegeka abandi bose kubera
Masse
ARD
13
: Alliance pour le Renforcement de la
Lugan b.,1980,op.cit.,p.79
14
Honke G., Au plusDémocratie
profond de l’Afrique, Wuppertal, 1990, p.100
15
Idem
ARDHO
16
Idem : Association Rwandaise pour la Défense des
17
Honke G., Au plusDroits
profond dedel’Afrique,
l’Homme Wuppertal, 1990, p.100
Lugan B.,1980, op.cit., p.78, 215
AREDETWA : Association pour le Relèvement
18

19
Ibidem, p.229
Démocratique des Batwa
175
v
ubwenge bwabo. “Ntabwo ari
ACRONYMS abirabura
AND nk’Abahutu, ahubwo ni
ABBREVIATIONS
Hamite, barangwa no kuba bateye neza, gusa neza mu maso no
___________________________________
kugira metero ebyiri zirenga. Ariko ntibasumba gusa Abahutu
ahubwo banabategekesha ubwenge. Ni yo mpamvu nubwo
A.A. : Archives Africaines
hakumvikana impamvu, nubwo ari bake bwose, bashoboye
A.G.
gutegeka : Assemblée Générale
bidashidikanywa no gushinga ingoma y’ubuhake ijya
gusa n’iya gikomunisiti” . Bakiga
ABAKI : Alliance des
20

ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la


Isura y’Abahutu ntabwo bayitayeho.
Suppression des Castes Bavuze ko: “Banyuranije
n’Abatutsi
ACR bajya gusa n’abazungu, Abahutu
: Association des Cultivateurs ni du
abirabura
Rwandanyabo,
EDÀWHLPLQZDPLQLQLQ·L]XUXULEZDWDUD\Hµ . “Abahutu ni rubanda
21
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
rw’abakene, rw’abagaragu n’abaturage bato bato. Ni ubwoko
ADR : Alliance
bwa ba gakondo, bwatuye pour
murilaikiDémocratie
gihugu kuvaetkera,
la bahindutse
nk’abacakara” Réconciliation
22
. Kandt yatanze Nationale
isura mbi y’Abahutu bo mu
AEC hagati: Agglomeration
gihugu batatinyukaga ba Extra-Coutumières
shebuja b’Abatutsi. Yabivuze
muri
AFDLaya magambo:
: Alliance“Imyitwarire
des Forces y’Abahutu ntiyumvikana.
Démocratiques pour laIyo
EDULLPEHUH\DEDVKHEXMDELFLVKDEXJXÀQWLEDYXJHQWLEDVXEL]H
Libération du Congo-Zaïre
n’ibibazo babajijwe. Ariko iyo turi kumwe twenyine badusubiza
AGOA : African Growth and Opportunity Act
icyo tubabajije cyose ndetse n’icyo tutababajije, ariko nta cyo
$,'6
nabamarira $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mu byo basaba n’ingorane bahura na zo, iyo bavuga
AIMO
ko : Affaires
bakandamizwa Indigènes
kandi bakabuzwa et Main-d’oeuvre
uburenganzira bwabo
AJER
bwose. : Association de la Jeunesse Estudiantine
Kenshi nababwiraga kwirwanaho bo ubwabo, ndetse
nkanabaseka, mbambwira
Rwandaise ko bakubye inshuro ijana umubare
w’Abatutsi ariko bagahora du Rwanda.
baganya nk’abagore” 23
ALIR : Armée de Libération
AM/AP
Hari ibivugwa: ku ArrêtéBatwa ministériel/
cyanecyaneArrêté présidentiel
birebana n’indeshyo yabo:
AMR : Association des Moniteurs
´$EDQWX EDWR NDQGL EDJXÀµ EDVK\LUZD PX UZHJR du Rwanda
UZR KDVL PX
AMUR
Banyarwanda. : Association
Abatwa banita desimpunyu
Musulmans au Rwanda
ni “ubwoko ukwabwo,
bwa kera mu: gihugu,
ANT Assemblée busaNationale
n’ubwabanjirije Abahutu kuba mu
de Transition
5ZDQGDQLKDÀNXED´LELNXULµ´QLEDWRQWLEDJLUDXEZREDNDQGL
(Transitional National Assembly)
EDÀWH LQJXIXµ24. Mu Rwanda Abatwa ntibafatwa nk’abantu
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
kubera “ isura yabo isa n’iy’inguge”25.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI
Hari ibivugwa : Association
n’abazungu des ba Partis
mbere Monarchistes
baje mu Rwanda biri
Rwandais
rusange, kandi bikareba Abanyarwanda bose muri rusange.
APROCOMIN:
Urugero, Hamed Association
Ibrahim avugades Commerçants
ko Abanyarwanda Indigènes
barangwa
n’ubugambanyi
APROSOMA n’amayeri,
: Association pourbikunze gukorwa
la Promotion cyanecyane
Sociale de la
ibwami26. ArikoMasse Abanyarwanda si “ibigwari”. Ikibihamya nuko
ARD
20
Idem : Alliance pour le Renforcement de la
21
Lugan B.,1980,loc.cit.,p.78,229
Démocratie
22
Idem
ARDHO
23 : Association
Lugan B.,1980,loc.cit.,p.27 Rwandaise pour la Défense des
24
Ibidem,p.9 Droits de l’Homme
Ibidem,p.229.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
25

26
Stanley H.M.1879,op.cit.,p.436
Démocratique des Batwa
176
v
bigaruriye i Gisaka,
ACRONYMSUmubari
ANDnaABBREVIATIONS
Mpororo. Abanyarwanda ni
“abagabo” barabatangarira ariko bakanabanga.
___________________________________Hamed avuga
ko Abanyarwanda ari “ibisambo, abagizi ba nabi, ababeshyi
n’abagambanyi”.
A.A. Ngo ni Africaines
: Archives babi kuko “bataretse hari umwarabu
n’umwe wemererwa gukorera ubucuruzi iwabo”. Abanyarwanda
A.G. : Assemblée Générale
kandi ni abagome, ntibashaka ko abanyamahanga baza iwabo.
ABAKI
1L : Alliance
DEDQWX EDÀWH des Bakiga
XNR EDWH\H NZDER NDQGL EDUDQJZD UZRVH
ABESC :
n’uburyarya” .
27 Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR avuga: ukuntu
Stanley Association des Cultivateurs
yabujijwe du Rwanda
kwambuka yanyuze mu kiyaga
k’Ihema.
ADP Agira ati: “Twagerageje
: Alliance gukuka,
Démocratique desabaturage
Peuples barabisha
nk’imbwa
ADR yabambye, bafora imiheto yabo nk’abashaka
: Alliance pour la Démocratie et la kurasa,
bituma twigendera, tureka aboNationale
Réconciliation bagizi ba nabi iwabo” . Na Myr
28

Hirth amaze kugirana ibibazo by’urudaca n’abakozi be yavuze


AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ko “Abanyarwanda barangwa no kuba ibisambo bya ruharwa”29.
AFDL :
Bethe we avuga Alliance des Forces Démocratiques
ko Abanyarwanda pourkandi
ari ubwoko bwiza la
bukomeye. “Ni Libération du Congo-Zaïre
abarwanyi kandi batinywa n’abaturanyi babo”30.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Nk’uko
$,'6 bigaragara, ibyo abazungu ba mbere bavuze ku
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Banyarwanda
AIMO byuzuyemo
: Affaires ibivuguruzanya,
Indigènes ibitari
et Main-d’oeuvre byo
Q·LELVXELUDQDPR ELGDÀWH LVKLQJLUR 1XEZR LE\LQVKL PXUL E\R
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
atari ukuri byakomeje kuvugwa kugeza na n’ubu.
Rwandaise
ALIR
Ikibazo abo :bazungu
Armée de baLibération du Rwanda
mbere bashakaga gusubiza kwari
AM/AP
ukumenya : Arrêté b’igihugu.
abayobozi ministériel/
VonArrêté
Götzenprésidentiel
yavuze ko abatware
b’Abatutsi
AMR ari: Association
bo bari mu des rwego rwo hejuru
Moniteurs naho Abahutu
du Rwanda
batunzwe
AMUR no guhinga, ari rubanda rwa giseseka.
: Association des Musulmans au Rwanda Abo bazungu
kandi hari amagambo bitiranyaga bakayakoresha kimwe uko
ANT : Assemblée Nationale de Transition
bishakiye. Ijambo “ubwoko”, ijambo “caste” rivuga abari mu
rwego rwihariye (Transitional National n’inyito
rutivanga n’ayandi Assembly) “classe sociale”
APADEC
rivuga urwego: Association
rw’imibereho du muParti Démocrate
bukungu abantu Chrétien
b’igice kimwe
APR barimo, :bihariye.
baba Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Bwana Langheld we, yavuze ko u Rwanda ari ingoma ya cyami
Rwandais
LWDYXJLUZDPR L\RERZH  Q·XUZHJR UZ·LPIXUD UXÀWH LQJXIX
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Abahutu bagizwe na ba rubanda rusanzwe rw’abakozi, batunzwe
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
no guhinga. Ku bwe Abatutsi bakora gusa umurimo wo korora
amashyo y’inka Masse
zabo. Ariko mu Batutsi harimo abataravukiye
ARD
gutegeka. : Alliance
Ubutegetsi pour len’ubwihariwe
bwasaga Renforcement de la
n’imiryango imwe.
Démocratie
ARDHO
27
Idem : Association Rwandaise pour la Défense des
28
Stanley M., 1879,Droits de l’Homme
op.cit., p.444
Lugan B., 1980, op.cit., p.75
AREDETWA : Association pour le Relèvement
29

30
Lugan B., 1980, op.cit., p.57
Démocratique des Batwa
177
v
Myr Hirth yatangajwe
ACRONYMS mu rugendo rwe rwa mbere no kubona
AND ABBREVIATIONS
ubusumbane ___________________________________
bwari hagati y’abari mu rwego rw’ubutegetsi na
UXEDQGDUXJXÀ´1WDKDQGLELERQHNDNXLVLPXULLNLJLKHXNXQWX
UXEDQGD
A.A. UXJXÀ UXNDQGDPL]ZD
: Archives Q·DER PX Q]HJR ]·XEX\RER]L
Africaines
Igihe kirageze ngo abamisiyoneri binjire muri aka karere”31. Ku
A.G. : Assemblée Générale
EZHDEDPLVL\RQHULEDJRPEDJD´NXERKRUDµUXEDQGDUXJXÀ
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Imitandukanire : Association
mu bijyanyedes Bahutu Evoluant
n’ubutegetsi bwa poritikipour la
ikurikiza
“amoko” kimweSuppression des Castes
neza n’imitandukanire mu bijyanye n’ubukungu.
ACRRwanda :byose
Mu Association
byagenda desbitandukana
Cultivateursbikurikije
du Rwanda amoko:
Abatutsi
ADP ni aborozi,
: Alliance Abahutu ni abahinzi,
Démocratique ariko iyo shusho
des Peuples
ntihuye
ADR iteka : Alliance pour la Démocratie ety’Abanyarwanda
n’ukuri kose. Abagize amoko yose la
bavugaga ururimi rumwe. “Mu Rwanda
Réconciliation Nationale nyirizina, abategetsi
Q·LQJDEREDVDQJL\HKDÀ\DERVHXPXFRXPZH$ULPXELUHEDQD
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Q·LQWZDUR  Q·LP\DPEDULUH 8PXKLPD QWD WDQGXNDQLUR DÀWDQ\H
n’umuhinzi”. Alliance
AFDL : des Forces Démocratiques
Hari ibimenyetso pour la
n’ibikorwa by’akarengane
“bikandamiza Abahutu”Libération 32 du Congo-Zaïre
.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 we yavugaga
Bethe $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ko mu majyaruguru (ku mupaka wa
Mpororo)
AIMO Abahutu bategekaga.
: Affaires Indigènes Ndetse yahabonye n’umutware
et Main-d’oeuvre
w’Umutwa.
AJER Kandt arushaho
: Association degusobanura
la Jeunesseibyo muri ako karere
Estudiantine
N·DPDM\DUXJXUXJDÀWHXEXWHJHWVLEZLKDUL\H%LUDVKDNDNXYXJD
Rwandaise
ko mu Rwanda, ubutegetsi butari kimwe hose nk’uko inyandiko
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
zimwe z’abazungu ba mbere zibivuga.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Gushyira : Association
abantu mu byicirodes Moniteurs
by’amoko du bisaRwanda
n’ibishingiye
AMUR
cyanecyane ku: Association
mibereho yabo desn’imitungo
Musulmans auntabwo
yabo, Rwanda urwego
ANT
umuntu arimo: Assemblée
ruterwa gusa Nationale de Transition
n’imivukire. Mu gitabo yasohoye
mu wa 1917(Transitional
33
, Czekanowski atandukanya
National Assembly)ibyiciro bine
by’inzego
APADEC z’abaturage: Ikiciro cya mbere
: Association du Parti Démocrate kigizweChrétien
n’abari mu
UZHJRUZ·DEDNRPH\HEDULKDÀ\·XPZDPLDEDJDUDJXEHEDNXUX
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ababatwarira imirenge n’abandi banyacyubahiro aho ibwami. Ni
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Abatutsi gusa by’umwihariko.
Rwandais
APROCOMIN:
Ikiciro cya kabiri Association
kigizwedesn’urwego
Commerçants Indigènes
rw’ingabo ziyobowe
APROSOMA : Association
n’umutware w’ingabo. pourku
Batura la Promotion
butaka bwaho Sociale de la na
basigiwe
base na basekuruza, Masse batanga amokoro asanzwe kandi bahora
biteguya
ARD gutabara.
: Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
31
Ibidem,p.37 Droits de l’Homme
,JLWHNHUH]RF\D9RQ*|W]HQ
AREDETWA : Association pour le Relèvement
32

33
&]HNDQRZVNL-)RUVFKXQJHQLQ1LO.RQJR=ZLVFKHQJHELHW/HLS]LJ
Démocratique des Batwa
178
v
Ikiciro cya gatatu kigizwe n’urwego
ACRONYMS rw’ “Ibiretwa”; ni abaturage
AND ABBREVIATIONS
batagira ubutaka bwite bwabo. Bahinga ubutaka bw’umwami,
___________________________________
bakanahingira iminsi ibiri cyangwa itatu abatware babo.
Bishyura
A.A. amakoro.
: Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Ikiciro cya kane kigizwe n’Abatwa (barahiga, bakanabumba )34,
ABAKI : Alliance des Bakiga
Czekanowski asoza avuga ko, kuva abakoroni baza, imibereho
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
y’abaturage igenda irushaho kuba mibi kuko, uretse amagambo
Suppression des Castes
ya nyirarureshwa avugwa n’abamisiyoneri n’abakoroni,
ACR :
amategeko mashyaAssociation des
yazanywe Cultivateurs
n’abazungu du Rwanda
atarengera abaturage
ADP
nk’uko umuco : Alliance Démocratique
bagenderagaho des Peuples
mbere wabarindaga.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Kuri we ubwoko Réconciliation
bw’umuntu Nationale
bwajyanaga n’urwego ariho
AEC
mu mibereho: Agglomeration
na poritiki, kandi Extra-Coutumières
ubwo bwoko nticyari ikintu
kidahinduka :mu
AFDL rwego umuntu
Alliance des Forcesariho, bishingiye ku pour
Démocratiques ivuko larye
gusa . Ku bwe,
35
kuzamuka
Libération mu rwego rw’imibereho bijyanye
du Congo-Zaïre
n’ugushyirwa
AGOA : African Growthn’ubu,
mu bwoko ubu ni byo bisobanura
and Opportunity Act cyane
imiryango y’Abahutu
$,'6 mu bwoko bw’Abatutsi. Hagiye habaho
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ihinduka ry’amoko bitewe n’ihinduka ry’imibereho mu miryango
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
myinshi mbere y’umwaduko w’abazungu. Czekanowiski ari mu
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
ba mbere bahakanye imitandukanyirize y’Abanyarwanda mu
moko mu byiciro Rwandaise
byose. Ibyo yavuze ntibyitaweho kuko ubayobozi
ALIR
bw’abakoroni: n’abamisiyoneri
Armée de Libération du Rwanda
bashingiye, muri gahunda zabo,
AM/AP : Arrêté
ku bitandukanya amoko. ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Ingero zerekana : Association
ko Abanyarwanda des Musulmans au Rwanda
bakomeje kurebwa mu isura
y’amoko ni nyinshi:
ANT : Assemblée Mu bisa n’imigani,
Nationale demu migani no mu zindi
Transition
mvugo, ni imvugo y’ibwamiNational
(Transitional n’abahegereye yemejwe, ikwizwa
Assembly)
hose
APADEC n’abazungu ngo basobanure uko
: Association du Parti Démocratebabona urubumbambaga
Chrétien
rw’Abanyarwanda
APR n’imibereho y’amoko
: Armée Patriotique Rwandaise atandukanye, ayobowe
n’Abatutsi. Bamwe mu batangaga amakuru, kandi bazi ko
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
abazungu batangarira Abatutsi, babwiraga abo bazungu ibyo
Rwandais
bifuza kumva. Ni yo mpamvu bibandaga cyanecyane ku moko
APROCOMIN:
yashyizwe imbere Association
n’abazungu,des Commerçants
ataboneka mu Indigènes
iyobokamana
APROSOMA
gakondo no mu : Association pour la Promotion
mihango y’igihugu cyangwa Sociale de la Iyo
y’imiryango.
babishingirahoMasse bari kugera ku bitandukanye n’imvugo y’ubwoko
ARD
bashingiyeho.: Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Lugan B., 1980, loc.cit.,
AREDETWA : Association
34
pp.174-175pour le Relèvement
35
Honke., 1990, op.cit., p.108
Démocratique des Batwa
179
v
4.1.2 Imiyoborere y’igihugu
ACRONYMS ku ABBREVIATIONS
AND mwaduko w’Abadage.
___________________________________
Abadage bagera mu Rwanda, rwari rugabanyijemo intara cumi:
Nduga,
A.A. Kinyaga, Bugesera,
: Archives Bugoyi, Bwishaza, Murera, Bwishya
Africaines
Buberuka, Ndorwa n’i Gigisaka (reba ikarita ya 9).
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI ya 9::Uturere
Ikarita AllianceNdangamateka
des Bakiga twemejwe n’ubutegetsi
ABESC
Gikoroni : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Byavuye: LUGAN (Transitional
et MUTOMBO, National Assembly)
(Africa-Tervuren, XXIX, 1983, 1-2)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APRntara cumi
Izo : Armée Patriotique
zakurikizaga Rwandaise
imiterere y’uturere twa kera.
APROBAMI
Hari : Association
abaturage bakoraga des Partisbyo
imirimo Monarchistes
kugombora imirima
Rwandais
bahinga. Umutware kandi hari icyo yafataga ku maturo
APROCOMIN:
y’ibwami Association
Abatware b’umwami des bayoborerwaga
Commerçants n’ibisonga,
Indigènes na
APROSOMA
byo bigafashwa: Association pour la Promotion
n’abakuru b’imirenge. Sociale Abahutu
Habonekagamo de la
benshi muri beneMasse
izo nzego cyanecyane mu turere tw’u Murera,
ARD
Bwishya, n’u : Bugoyi.
AllianceNipour le Renforcement
Kigeri de la hamwe
IV Rwabugiri wahurije
Démocratie
ubuyobozi bw’igihugu anagabira abatware ahantu hagiye
ARDHO : Association Rwandaise
hatandukanye kugira ngo agabanye pourz’abatware
ingufu la Défense des
babaga,
Droits Byaje
bashaka kwironda. de l’Homme
kumuteranya n’imiryango imwe
AREDETWA
n’imwe : Association
ikomeye, biza kuvamo pour le Relèvement
intambara yo ku Rucunshu. Mu
Démocratique des Batwa
180
v
mpera z’ikinyejana cya 19, igihugu
ACRONYMS cyari kikiri mu midugararo
AND ABBREVIATIONS
ikomoka ku byo ku Rucunshu 36
.
___________________________________
5L\HWRQD 9RQ
A.A. 3DULVK DYXJD
: Archives DEDQWX EHQVKL ELVKZH NXEHUD
Africaines
“gukekwa kuba baracumbikiye umuhungu wabuze wa Kigeri.
A.G. : Assemblée Générale
Kongera kwigaragaza k’umuntu urwanira ingoma byari bimwe
ABAKI : Allianceingoma
mu biteye impungenge des Bakiga
ya Musinga n’Abega. Bivugwa ko
ABESC : Association des
Kigeri yari yararaze ingoma ye Biregeya. Bahutu Evoluant
Yahise abura pour la na
vuba
bwangu, ku buryo Suppression
n’abashakaga des kumwica
Castes batabonye umwanya
ACR
ZR NZLWHJXUD : Association
8EX DEDQWX des Cultivateurs
ERVH EDNDEDduEDÀWH
Rwanda XEZRED
ko yagaruka.: Alliance
ADP Hari Abatutsi basigaye des
Démocratique bitwaza
PeuplesBiregeya ngo
babeshyere
ADR abandi kuri Musinga, ngo
: Alliance pour la Démocratie et la bicwe byanze bikunze,
bigatuma ababeshye bagabanaNationale
Réconciliation iby’abantu bishwe” . 37

AEC
Abadage babonaga : Agglomeration
ko igihugu Extra-Coutumières
cy’u Rwanda, ugereranyije
AFDL : Alliance des
n’ibindi bihugu birukikije cyanecyane Forces Démocratiques
u Burundi, ari pour la
igihugu
kiri mu mahoro Libération du Congo-Zaïre
no mu migendekere myiza bitewe n’ubutegetsi
AGOA : African Growth
bukomeye bw’umwami. Bethe andavuga Opportunity
ko “Kigeri Actari umwami
utavugirwamo
$,'6 kandi icyo ashatse kikubahirizwa
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP mu ntara zose
z’igihugu, ndetse
AIMO no mu
: Affaires Gisaka. etUbutegetsi
Indigènes bwe bushobora
Main-d’oeuvre
gufasha
AJER cyane iterambere ry’ubukungu, afatanije
: Association de la Jeunesse Estudiantine n’Abadage”38.
Ariko iyo umuntu yerekeye mu majyaruguru umuntu akikiye
Rwandaise
inkombe z’uburengerazuba bwa Kivu, Kandt yavugaga ko
ALIR
“hari Abatutsi: Armée
badategeka de Libération du Rwanda
icyo gice k’igihugu, bibera ku misozi
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
yitaruye, hamwe n’abaturage b’abahinzi, ariko n’abo Batutsi
AMR
b’aborozi bagakora: Association
umurimodes Moniteurs
uruhije du Rwanda
nk’Abahutu” 39
.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
No hakurya ya Mukungwa, Kandt yabonye ko nubwo abaturage
ANT : Assemblée Nationale de Transition
baho ari ingabo z’umwami, “ntibayoboka ahubwo ni ibigande
(Transitional National Assembly)
E\LJRPHWVHµ 0X %XJR\L XPZDPL ´DKDÀWH XEXWHJHWVL EZD
APADEC
nyirarureshwa. : Association
Umutware du Parti Démocrate
w’intara, Bushaku, Chrétien
ntagitinyuka
APR : Armée Patriotique Rwandaise
kuhatura, ndetse n’ibisonga bye ni uko, kubera ko ari Abatutsi,
APROBAMI
bigiriye mu :Rwanda Association des Partis
hagati, Monarchistes
naho abasigaye ntibatinyuka
Rwandais
kwerekana ubutegetsi bwabo” . Byagenda birushaho kuba
40

APROCOMIN:
bibi kuva aho abazunguAssociation des Commerçants
bahagereye Indigènes
kandi imirimo ibagenerwa
APROSOMA
irushaho kuba : Association
myinshi. Meyer pour H.la Promotion Sociale de la
na we yarabyiboneye agiye
mu Majyaruguru Masse gusura ibirunga. Yahasanze abaturage
b’abanyamahane,
ARD bivumbura
: Alliance pour leku butegetsi bw’umwami
Renforcement de la w’u
Démocratie
36
Lugan B., 1980, loc.cit., p.115
ARDHO
37 : Association
Lugan B., 1980, loc.cit., p.115 Rwandaise pour la Défense des
38
Ibidem, p.59 Droits de l’Homme
Ibidem, p.45
AREDETWA : Association pour le Relèvement
39

40
Ibidem, p.46
Démocratique des Batwa
181
v
Rwanda no kuri Leta y’Abadage.
ACRONYMS Ubwicanyi no gusubiranamo
AND ABBREVIATIONS
kw’amoko n’imiryango ni ibintu bya buri munsi41.
___________________________________
Mu karere k’u Rukiga (hagana Mpororo), Bethe yahasanze ibintu
A.A. : Archives Africaines
nk’ibyo. “Ntabwo ari Abatutsi gusa batwara hari n’Abahutu,
A.G. : Assemblée Générale
bashyizweho na Kigeri”. Bethe yagombye gucubya amahane
ABAKI ku nzangano
yavaga : Alliance des Bakiga
hagati y’amoko kuko Basebya, umutware
w’impunyu, atashakaga kumviraBahutu
ABESC : Association des Abatutsi Evoluant pour la
bamwiratagaho” 42
. Mu
Ndorwa imiryango Suppression des Castes
irigenga, bigatuma intumwa z’ibwami zihura
ACR
n’ingorane 43 : Association des Cultivateurs du Rwanda
. Mu Murera, amoko yayobotse umwami, anishyura
ADP
amaturo, : Alliance
abategetsi Démocratique
b’Abatutsi bagombyedes Peuples abaturage
kwirukana
ku
ADR misozi imwe n’imwe pour
: Alliance ngo bahatuze abantuet
la Démocratie b’amoko
la yazimye
(bagomba guhakwa kuri ba shebuja ngo
Réconciliation Nationale babarinde). Hari abandi
bo
AECmu moko yo ha mbere (nka Bishingwe
: Agglomeration ) yayobotse abategetsi
Extra-Coutumières
bashya.
AFDL Mu Nduga, amoko yose araturanye
: Alliance des Forces Démocratiques ku misozi.
pour Igice
la
kinini cy’ako Karere ni abakungu b’ubutaka: hari n’ingabo
Libération du Congo-Zaïre
zihatuye zitagikora akazi k’uburetwa”44.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 ngo imyivumbagatanyo
Kugira $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
y’urudaca irangire mu turere
AIMO
tw’amajyaruguru, : Affaires
KandtIndigènes
R. yavuze et
ukoMain-d’oeuvre
ibintu bigomba kugenda
(yari
AJER ataraba rezida): “Ni mu nyungu za poritiki yacu y’ubukoroni
: Association de la Jeunesse Estudiantine
ko dushyigikirwa n’umwami kandi tukagumishaho ubutegetsi
Rwandaise
bw’Abatutsi
ALIR bakayobokwa n’abaturage
: Armée de Libération dubose nk’uko bigombwa
Rwanda
AM/AP . Izo: mpugu
kumera” zasaga n’izikigenga
Arrêtézari zikiri mu nzira yo
45
Arrêté ministériel/ présidentiel
kuyoboka byuzuye ubutegetsi bw’umwami. Mu majyaruguru y’u
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Rwanda, ni ho byari bigitangira46.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT amaturo: yatangwaga
Uko Assemblée Nationale
icyo gihe mude Transition
Rwanda byasuzumwe
neza na Czekanowiski (Transitional
J. . National
47
AmaturoAssembly)
abaturage bagombaga
gutanga
APADEC yarimo ibice byinshi byakwa n’abategetsi
: Association du Parti Démocrate Chrétien banyuranye.
Abo
APR bategetsi kandi Patriotique
: Armée nubwo bari intumwa bwose, ni ko
Rwandaise
basigaranaga igice kinini cy’ayo maturo.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes Amaturo y’abaturage
yari agizwe n’imyaka, amasaka, inzoga, amatungo n’imirimo.
Rwandais
Hari uturere twasonewe mu gutanga amaturo y’imyaka ibwami.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Urugero ni nk’umusozi wa Save kubera ko wariho abazungu.
APROSOMA
Igice cy’amaturo : Association pour la Promotion
asigara ibutware Sociale de ubwe.
kigenwa n’umutware la
Masse
ARD
41
Ibidem., p.209 : Alliance pour le Renforcement de la
42
Ibidem, pp.55,57 Démocratie
43
Ibidem, p.177
ARDHO
44
Ibidem, p.177 : Association Rwandaise pour la Défense des
45
Ibidem, p.46 Droits de l’Homme
Ibidem, p.229
AREDETWA : Association pour le Relèvement
46

47
Ibidem, p.180
Démocratique des Batwa
182
v
Amaturo y’imyaka
ACRONYMSatangwaAND
ku ABBREVIATIONS
mwero kandi aratandukanye
bikurikije uturere 48
.
___________________________________
Czekanowiski
A.A. J. yatandukanyije
: Archives Africaines amoko menshi y’amaturo
uko agenda arutana . Uburetwa ni bwo buza ku isonga: ni
49
A.G. : Assemblée Générale
imirimo ikorwa mu mirima y’abatware kabiri cyangwa gatatu
ABAKI
PX F\XPZHUX : Alliance des Bakiga
F\D *LKDQJD 8ZR PXULPR XNRUZD Q·DEDGDÀWH
ABESC : Association
amasambu yabo bwite, bakawukora des Bahutunk’inshungu
Evoluant pour la
y’ubutaka
Suppression des Castes
EDWX\HPRQWXNRUZDQ·LQJDER]LÀWL\HXEXWDNDEZD]R]LWX\HKR
ACR
Andi maturo: Association
ya kera na des kareCultivateurs du Rwanda
ni ayitwa “ubutaka” agizwe
n’imyaka, itabi
ADP n’isuka Démocratique
: Alliance no kugemurirades umutware
Peuples uba utuye
akenshi
ADR ibwami.
: Alliance pour la Démocratie et lay’umuheto, na
Rwabugiri yongeyeho amahooro
Musinga yongeraho ingemu y’abazungu
Réconciliation Nationalebazungurukaga, yitwa
Irari50. Amahooro y’ubutaka n’ay’umuheto ubundi atangwa
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mu gihugu hose. Amahooro y’umuheto yakwa n’umutware
AFDL :
Z·LQND ]·XPZDPLAlliance
PXULdesEXULForces Démocratiques
.DUHUH pour la
$ÀWH XEXUHQJDQ]LUD EZR
kuragira inka mu Libération du Congo-Zaïre
mirima y’abaturage yasaruwemo imyaka. Irari
AGOA n’intumwa
ryakwa : African Growth
zihariye and Opportunity
zishinzwe gukurikiranaActiby’ingendo
$,'6
z’abazungu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mu gihugu. Igice cy’amahooro gisigaranwa
n’abatware
AIMO kitwa umusogongero.
: Affaires Indigènes Bene icyo gice kiba kizwi ku
et Main-d’oeuvre
birebana
AJER n’amahooro y’“ubutaka”
: Association n’“umuheto”
de la Jeunesse ariko si ko bimeze
Estudiantine
ku irari. Hari amahooro yakwa imiryango imwe n’imwe: umunyu
Rwandaise
(uva mu byatsi byo mu gishanga), ubutega, impu z’inzoka, impu
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
z’ingwe, impu z’inka, impuzu, intwaro, etc. Imiryango itanga
AM/AP
bene : Arrêté
ayo mahooro ministériel/
hari Arrêtémahooro
ubwoko bw’andi présidentiel
isonerwa: u
AMR utanga
Murera : Association des Moniteurs
igice kinini cy’ubutega, du Rwanda
umuryango w’Abahennyi
AMUR ingo :z’ibwami.
wubaka Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Mu Murera, amahooro (Transitionalatangwa National n’ubwoko.
Assembly) Umukuru muri
ubwo
APADEC bwoko ni we ushinzwe gukusanya ayo
: Association du Parti Démocrate Chrétien mahooro, icyo buri
rugo rutanga ni bo bakiyumvikaniragaho. Abagize buri bwoko
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bose bafatanya gutanga amahooro y’ibwami. Ingabo zitanga
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
amahooro y’ubuki kandi buri mwaka bagaha umwami inka
nka 20. Hari n’amahooroRwandais yitwa indamu yakwa ababunza ibintu
APROCOMIN:
byo kugurishwa, Association
agahabwades Commerçants
abatware (urugeroIndigènes
mu Bugoyi):
APROSOMA
hatangwa : Association
hagati ya 10 na pour 15%la Promotion Sociale de la ku
y’agaciro k’ikigurishwa
Nyundo51. Ni RwabugiriMasse washyirishijeho amahooro mashya yo
ARD
48
Ibidem, p.180 : Alliance pour le Renforcement de la
49
Ibidem, p.181 Démocratie
50
7HULWZDUL]¶$PDM\DUXJXUX]L\RERUZD]LW\DPX%XJR\L%XVKDNXQLXPXWZDUHNX´EXWDND´QR
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
³NXPXKHWR´.LQXQX5ZLGHJHPE\DQDZHDNRUDL\RPLULPR\RPELPX%ZLVKD]D%XVKDNXQL
Droits de l’Homme
XPXWZDUH³NXEXWDND´5ZLGHJHPE\DDNDEDXPXWZDUH³NXPXKHWR´PX.LQ\DJD5ZDELOLQGDQL
AREDETWA : Association pour le Relèvement
XPXWZDUH³NXEXWDND´5ZLGHJHPE\DDNDEDXPXWZDUH³NXPXKHWR´ (Lugan B., 1980, lo.cit., p.180).
51
Lugan B., loc.cit., 1980, p.183
Démocratique des Batwa
183
v
gutunga abatware yari amaze
ACRONYMS gushyiraho.
AND Uburyo bw’amahooro
ABBREVIATIONS
mu Rwanda rwo hambere bwari butandukanye
___________________________________bishingiye ku
mwihariko wa buri karere, kandi byose byagiye bihindagurika
uko
A.A.ibihe byahaga ibindi.Africaines
: Archives
A.G. : Assemblée Générale
4.1.3 Ubutegetsi bwo ku gihe cy’Abadage.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
U Rwanda rwagiye: Association
mu gice des Bahutu Evoluant
cyagabanywe n’u Budage pour
mu la
nama
yabereye i Berlin Suppression
mu wa 1884-1885. des Castes
U Rwanda rwomekwa kuri
koroni
ACR z’u Budage. Mu wa 1890,
: Association desuCultivateurs
Budage bwitwa duku mugaragaro
Rwanda
ko
ADP bushinzwe kurinda igice cy’Afurika
: Alliance Démocratique des Peuples y’uburasirazuba cy’u
Budage.
ADR Ubutegetsi
: Alliance bw’Abadage
pour la muri iki gice cy’Afurika
Démocratie et la bugizwe
n’ibice bibiri: ubuyobozi bwa gisirikare n’ubuyobozi bwa gisivire
Réconciliation Nationale
bwiswe “ubutegetsi buziguye”.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL a) Kuva kuAlliance
: butegetsi deskuForces Démocratiques
izina gusa kugera ku pour la
butegetsi
Libération du Congo-Zaïre
bwa gisirikare
AGOA : African Growth and Opportunity Act
0XUL
$,'6 UXVDQJH XEXWHJHWVL EZ·$EDGDJH  EZDUL EXÀWH DNDQWX
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
k’umwihariko
AIMO :kubera
Affaires uko bwakozwe.
Indigènes etMu by’ukuri, mu ntangiriro,
Main-d’oeuvre
Abadage
AJER bakoraga poritiki isa no “gutegereza”
: Association de la Jeunesse Estudiantine gusa. Ni ku itariki
ya 22 Werurwe 1897, Kapiteni Hans Ramsay, wategekaga
Rwandaise
batayo ya Udjiji, yagiranye umubano wa poritiki n’u Rwanda
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
NDQGLDELNRUDPXPDKRUR<DMHLEZDPLL5XQGDDÀWHDEDVRGD
AM/AP
112 n’abikorezi : Arrêté ministériel/
129 n’abazungu bakeArrêté présidentiel
bamuherekeje. Bakiranwa
AMR no kumwishisha
ubwoba : Association. des52 Moniteurs
Kapiteni Ramseydu Rwanda
yanditse avuga ko
AMUR
icyo gihe : Association des Musulmans au Rwanda
yashoboye kugirana umubano w’ubucuti n’uwitwa
Mpamarugamba,
ANT mubyaraNationale
: Assemblée w’umwami Yuhi Musinga kandi
de Transition
basaga, ndetse (Transitional
amuha ibaruwa ihamya ko u Budage buzarinda
National Assembly)
u Rwanda, amusigira n’ibendera ry’u Budage. Ni no muri ubwo
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
buryo u Rwanda rwometswe ku mpugu zose zari zarigaruriwe
APR : Armée Patriotique Rwandaise
n’u Budage. Umuhango wiswe uw’ubucuti hagati ya Kapiteni
APROBAMI
Ramsay n’uwo: yakekaga
Association des
ko ari Partis w’u
umwami Monarchistes
Rwanda yawuvuzeho
Rwandais
aya magambo : “Namukenyeje umugozi na we ankenyeza indi
APROCOMIN:
migozi, hanyuma Association
duhana ibiganza des Commerçants
dukomeje, kuva Indigènes
ubwo haba
APROSOMA
habaye igihango: Association
hagati y’umwami pour lanange”
Promotion
53
. Sociale de la
Masse
Mu
ARD gihe u Rwanda rwashyirwaga
: Alliance pour le mu maboko y’Abadage,
Renforcement de la Musinga
wari uhagarariwe na Mpamarugamba, yaregeraga ibitero u
Démocratie
Rwanda rwari rwakorewe n’abasoda ba Leta yigenga ya Kongo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
(birarebana n’intambara y’i Shangi/Cyangugu, aho ingabo z’u
Droits de l’Homme
Honke G.,1990,op.cit.,p.115
AREDETWA : Association pour le Relèvement
52

53
Lugan B., 1980, loc.cit., p.189
Démocratique des Batwa
184
v
Rwanda zari ACRONYMS
zatsindiwe). Ibwami bizeraga ko babona inkunga
AND ABBREVIATIONS
yo kwirukana___________________________________
abo bari barigaruriye igice cy’uburengerazuba
bw’u Rwanda ndetse n’iyo kurwanya abarwanya ubutegetsi bwa
Musinga
A.A. mu Rwanda nyirizina.
: Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Nyuma y’umwaka Kapiteni Heinrich Bethe (bitaga Gahiza
ABAKI LQJRIHUR
NXEHUD : Alliance des Bakiga\DMH LEZDPL L *DWZLNR KDÀ
\H \D *LVLULNDUH 
ABESC
ya Kamonyi, :tariki
Association des Bahutu
ya 3 kugera ku ya 6 Evoluant
Werurwepour la aza
1898,
aherekejwe na Suppression des Castes
Liyetona Von Grawert, n’umuganga Hoesemann,
ACR : Association
Q·XPXIRURPRND]L 3IHXIIHU des Cultivateurs
DUL NXPZH du Rwanda
Q·DEDVLULNDUH  QD
bwo
ADP yongeye :kubwira
AllianceMpamarugamba
Démocratique desiby’umubano
54
Peuples mwiza.
Hagati
ADR aho mu wa 1897 hari harashinzwe
: Alliance pour la Démocratie et la ikigo (station) cya
gisikare cya Bujumbura cyari Nationale
Réconciliation gikuriye ibirebana n’imitegekere
y’u Rwanda n’u Burundi kugeza mu wa 190755. Ni uwo mwaka
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
kandi, Abadage bashinze ibindi bigo bya gisirikare nyuma yuko
AFDL
habaye amahane : Alliance
hagatidesyaboForces Démocratiques
n’abasirikare pour la ya
ba Leta yigenga
Libération
Kongo bapfa imbibi du Congo-Zaïre
z’umupaka wa Kongo y’uburasirazuba: Mu
AGOA : African
ruzinduko yagiriye Growth
ibwami kuvaand Opportunity
tariki ya 3 kugezaAct 6 Werurwe
$,'6
1898, Kapiteni $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Bethe yabwiwe ko ibwami bemeye burundu ko
bayobotse
AIMO ingoma ndage.
: Affaires Na we yemerera
Indigènes ibwami ko ikigo cya
et Main-d’oeuvre
gisirikare k’i Bujumbura
AJER : Association kizabatera inkunga
de la Jeunesse bidasubirwaho.
Estudiantine
Rwandaise
Ikibazo k’imbibi na Leta yigenga ya Kongo cyakomeje gukurura
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
impaka mu gihe k’imyaka cumi yose hagati y’u Budage n’u
AM/AP : Arrêté
Bubirigi. Bitewe ministériel/ atari
n’amasezerano Arrêtéasobanutse
présidentielneza ku
AMR : Association
birebana n’imipaka des Moniteurs
ya Kongo, umwami du Rwanda
Léopold II guhera
AMUR : Association
muri 1885, yizeraga des Musulmans
ko umupaka wa koroniau ye Rwanda
n’Afurika y’u
ANT
Burasirazuba: Assemblée Nationale
y’Abadage uzaba den’umurongo
ugizwe Transition ugororotse
uva kuri “longitude” 30 na “latitude”
(Transitional National1020 ukagera ku mutwe
Assembly)
w’ikiyaga
APADEC cya Tanganyika. Bivuga ko igice
: Association du Parti Démocrate cyose cyari kuba
Chrétien
kigizwe n’umurongo urambuye uva Gatuna, ukanyura Gitarama,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Gikongoro-Nshiri, cyari kuba kiri muri Kongo mbirigi (Reba
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ikarita no 10).
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
54 Droits
Honke G., 1990, op.cit., de l’Homme
p.117
%LQGVHLO5/H5ZDQGDHWO¶$OOHPDJQHGHSXLVOHWHPSVGH5LFKDUG.DQGW%HUOLQ
AREDETWA : Association pour le Relèvement
55

S
Démocratique des Batwa
185
v
Ikarita ya 10: Rwanda - Urundi
ACRONYMS 1884-1919
AND ABBREVIATIONS
___________________________________

A.A. : Archives Africaines


A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Byavuye : Louis R., Ruanda-Urundi 1884-1919, Oxford,
Démocratie
&ODUHQGRQ3UHVV
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Leta y’u Budage Droits de l’Homme
yo yabonaga ko umupaka ubagabanya ari
AREDETWA : Association pour le Relèvement
ikiyaga cya Kivu. Yashingiraga ku masezerano hagati y’u Budage
Démocratique des Batwa
186
v
n’u Bwongereza, yitiriwe Helgoland-Zanzibar,
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS yo ku itariki ya
mbere Nyakanga___________________________________ kigomba
1890 yerekanaga aho buri gihugu
kugarukira muri Afurika y’uburasirazuba. Afurika y’u Budage
y’uburasirazuba
A.A. yagombaga
: Archives guhera ku Nyanja y’Abahinde
Africaines
ikagera mu biyaga byo muri Afurika yo hagati56.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
/HWD \LJHQJD:\DAlliance
.RQJRdes
QWDBakiga
QJXIX ]D JLVLULNDUH \DUL LÀWH LF\R
ABESC : Association
gihe zari gutuma ibyo yifuza biba des Bahutu
ari byoEvoluant pour lakuva
bikorwa; ndetse
mu 1896, abasoda Suppression
bayo barides Castes
barigaragambije kenshi. Leta y’u
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
%XGDJH\DWHJHWVH.DSLWHQL%HWKHZDULXÀWHLNLFDUR8GMLMLJXIDWD
igice
ADP cy’uburasirazuba
: Alliancebw’umugezi
Démocratique wa Rusizi n’ikiyaga cya Kivu
des Peuples
yabonaga
ADR ko : Alliance pour la Démocratie ethashinzwe
ari icyayo. Ni muri urwo rwego, la ikigo
cya gisirikare iRéconciliation
Shangi. Haje kuba amasezerano y’agateganyo
Nationale
tariki ya 23 Ugushyingo 1899 hagati ya Kapiteni Heqc na
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Kapiteni Bethe yemezaga ko imipaka izakomeza kugarukira ku
AFDL :
nkengero y’ibiyaga.Alliance
Igihedes Forces Démocratiques
Musenyeri Hirth yacaga mu pour la
Kinyaga
mu ntangiriroLibération
za 1900, du Congo-Zaïre
imbibi zari zitarasobanuka neza.
AGOA ni bo: African
Ababirigi Growth
bageze mbere muand Opportunity
kibaya Act
cya Rusizi n’Ikivu. Ariko
$,'6
bahirukanywe $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
n’abasoda babo bari bigaragambije. Abadage
barabafatirana
AIMO bashinga ibirindiro et
: Affaires Indigènes byabo ku mupaka wa Rusizi
Main-d’oeuvre
n’Ikivu
AJER ngo :babone uko de
Association bashobora
la Jeunessekwirinda abasoda bari
Estudiantine
barigaragambije.Imirimo ya komisiyo yo gushyiraho imipaka
Rwandaise
yatangiye mu wa1906.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
Yifashishije : Arrêté ministériel/
ibishushanyo Arrêté Kandt
by’agateganyo présidentiel
yari yarakoze
AMR
akosora ibyari: Association
byaratanzwedes na Moniteurs du Rwanda
Speke, Stanley na Stuhlmann.
AMURyifuzaga
Kandt : Association des Musulmans
ko imipaka yakurikiza au Rwanda
imbibi z’amoko ahasanzwe
ANTukuvuga :umupaka
ni Assembléewa Nationale de Transition
Rusizi–Kivu, naho ikirwa k’Ijwi
cyatakazwa, kuko ari byo bigize
(Transitional umupaka
National w’amoko atandukanye
Assembly)
y’abahatuye.
APADEC Ku bwe, undi mupaka wose,
: Association du Parti Démocrate wari kugira ingaruka
Chrétien
mbi nko guca igihugu mo ibice, no gukurura ingorane z’urudaca
APR : Armée Patriotique Rwandaise
mu mitegekere n’imanza.Yavugaga ko hadakurikijwe uwo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
mupaka, byaba byiza u Budage buretse u Rwanda rwose. Ubwo
Rwandais
Kandt yari yarashyize ikicaro ke i Shangi, agamije kuburizamo
APROCOMIN: Association
Ababirigi baburanaga ko ari aha des Kongo.
Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Amasezerano yo kuri 14 Gicurasi 1910 yagumishijeho imipaka
Masse
y’agateganyo
ARD yariho
: Alliancekugeza
pouricyo gihe. Nyuma ude
le Renforcement Bubirigi
la bwaje
kwemera umupaka ugizwe
Démocratie n’umurongo unyura kuri Karisimbi,
u Bwishya, i Gishari n’ikirwa k’Ijwi. Ikigo cya gisirikare k’i
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Cyangugu kiba icy’u Budage: Mu wa 1911, rezidansi ihashyira
DroitsLPD]H
LNLJR F\D JLVLULNDUH de l’Homme
NXYDQDKR LF\D 6KDQJL NLWDUL JLÀWH
AREDETWA : Association pour le Relèvement
56
Louis W.M.R., 5XDQG8UXQGL&ODUHQGRQ3UHVV2[IRUG
Démocratique des Batwa
187
v
akamaro na busa ka gisirikare.
ACRONYMS ANDMusinga ntiyanyuzwe na busa
ABBREVIATIONS
n’ubwo bwumvikane ku mipaka. Yababajwe no gutakaza ibyo
___________________________________
bihugu ariko imibanire ye n’Abadage ntiyagira icyo ihindukaho.
Bagumye
A.A. kubahiriza ububasha
: Archives bwe buke yari asigaranye.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
b) U Rwanda rurindishwa u Budage cyangwa ubutegetsi
ABAKI buziguye. : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Mu wa 1904-1905, Suppression des Castes
havutse intambara y’aba “Mayi-Mayi»57 muri
Afurika
ACR y’Abadage y’uburasirazuba.
: Association Mu kuyirwanya
des Cultivateurs du Rwanda Abadage
bamena
ADP amaraso
: Alliance Démocratique des Peuples byateye
menshi ndetse imbere y’ibihugu
imbere
ADR mu majyambere : Alliance pour bitesha agaciro imitegekere
la Démocratie et la y’Abadage
muri koroni. Iyo ntambara yaje kugira ingaruka mu buryo bwo
Réconciliation Nationale
gutegeka koroni z’u Budage: Leta ndage ya Berlin yagombye
AEC
gusubira : Agglomeration
mu miterere y’ubutegetsi Extra-Coutumières
bwa koroni. Abakuru b’ingabo
AFDL : Alliance des
bayoboraga mu turere twose basimburwa Forces Démocratiques
n’abasiviri,pour la
ndetse
haremwa na MinisiteriLibération ya dukoroniCongo-Zaïre
ihabwa Dernburg wari mbere
AGOA
Diregiteri : African
Jenerari muriGrowth
Minisiteri andy’Ububanyi
Opportunity Act
n’Amahanga y’u
Budage.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Kandt avuga ko u Rwanda n’u Burundi ari cyo gice cy’ubukoroni
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
bw’Abadage cyarusha ibindi byose kuba kiza no guturwa muri
$IXULND 1GDJHRwandaise
\·XEXUDVLUD]XED 5L\HWRQD 9RQ 3HULVK  
ALIR :
yavugaga ko u Rwanda Armée den’u
Libération
Burundi du ari Rwanda
hamwe mu bice byose
AM/AP
E\·$IXULND : Arrêté ministériel/
\·$EDGDJH \·XEXUDVLUD]XED Arrêté présidentiel
KDÀWH DNDPDUR QGHWVH
hashobora
AMR kuba
: Association des Moniteurs du yavugaga
harusha ahandi hose. Ariko Rwanda ko ari
byo
AMUR bice bisigaranye ubutegetsi
: Association gakondo butavugirwamo
des Musulmans au Rwanda muri
koroni
ANT z’u Budage zose
: Assemblée Nationale de Transitionku Rwanda
58
. Inyungu babonaga
zaterwaga n’ibi bikurikira: cyari cyo gihugu gitegekwa n’umwami
(Transitional National Assembly)
wayobotse u Budage kandi ugitegeka ingabo uko abyumva,
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
LJLKXJXJLÀWHXEZRUR]LQ·XEXKLQ]LEXPH]HQH]DLJLKXJXJLWXZH
APR NXJLWXUDPR
F\DQH : Armée Patriotique
EDNDED EDWDKXUD Rwandaise
Q·LQJRUDQH JLÀWH LPLVR]L
APROBAMI
myiza, muri make: Association
cyagirirades Partis Monarchistes
umuzungu w’umukoroni akamaro
kanini cyane59.Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Tariki ya 10 :Kamena
APROSOMA Association1906,pour ni ho ubutegetsi Sociale
la Promotion bw’u Budagede la ku
Rwanda bwatandukanijwe n’ubw’u Burundi. Ku itariki ya 15
Masse
Ugushyingo 1907, Bwana Richard Kandt wari umuganga60
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
57
0XJLVZD\LULLMDPER³PDMLPDML¶ELYXJDDPD]L\¶LPLWVLQGRDPRNRDPZH\RPXUL$IX-
Démocratie
ULND\¶$EDGDJHQN¶$EDKHUHUREDQ\ZDJDQJRELULQGHDPDVDVX\¶LPEXQGD]¶$EDGDJH
ARDHO
58 : Association
Lugan B., 1980, loc.cit., p.106. Rwandaise pour la Défense des
59
Ibidem, p.126. Droits de l’Homme
Bindseil yerekanye
AREDETWA
60
ko R. Kandt yari
: Association pourumuganga koko ariko ko atari yaranditse igi-
le Relèvement
WDERF\RNXUDQJL]DDPDVKXUX\H 7KqVH QJRDERQHL]LQDU\DGRJLWHULQN¶XNRE\DVDE-
Démocratique des Batwa
188
v
(banamwitagaACRONYMS
Kanayoge) wari utuye
AND i Shangi (bitaga Bergfrieden)
ABBREVIATIONS
nyuma akaza___________________________________
kujya i Gakira muri Nyantango, yagizwe rezida
Z·LQJRPD\·X%XGDJHPX5ZDQGD<DULDÀWHLQNRPRNR\HPX
Bayahudi,
A.A. akaba yari yarazengurutse
: Archives Africaines u Rwanda rwose kuva
mu wa 1898 yiga ibijyanye n’imiterere kamere y’ibintu (ibyatsi,
A.G. : Assemblée Générale
amabuye n’ibindi). Uwo mwanya mushya yari abonye wari
ABAKI
intambwe : Alliance
ariko des Bakiga
nto imuteza imbere kuko kuva mu 1905 yari
ABESC : Association
asanzwe azwi nk’umushakashatsi des Bahutuwa Evoluant
Minisiteri pour la
y’Ububanyi
Suppression
n’Amahanga ahabwa inkungades ijya
Casteskungana n’umushahara
ACR
w’umukomanda : Association
yari abonyedes Cultivateurs
kandi du Rwanda
asanzwe afasha guverineri
Von
ADP Götzen mu bijyanye
: Alliance n’ubuyobozi. des
Démocratique Umuhango
Peupleswo gutaha
rezidansi
ADR wabereye
: Alliance pour la Démocratie etwa
i Kigali (Nyarugenge) mu la 1908, ari we
wari warahatoranije ubwe ngo hazabe
Réconciliation ikicaro cy’ubutegetsi bwa
Nationale
rezidansi y’Abadage mu Rwanda.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Mbere 1907, mu : Alliance
by’ukuridesntaForces
nzegoDémocratiques
z’ubuyobozi bwa pour la
kizungu
zari mu Rwanda, Libération
hari ibigodu Congo-Zaïre
bibiri bya gisirikare mu gihugu hose,
iAGOA
Shangi no ku : African
Gisenyi.Growth
Nyuma and Opportunity
hubatswe Act (1907),
ibindi i Kigali
Ruhengeri
$,'6 (1909) na Gatsibo (1914). Ibyo
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP bigo uretse Kigali na
Gisenyi,
AIMO ntabwo byakuruye
: Affaires Indigènes Abanyarwanda,
et Main-d’oeuvre byaranakomeje
mu bukoroni bw’Ababirigi (biza guteza ikibazo cyo kudakura
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
kw’imigi mu Rwanda).
Rwandaise
ALIR
Gushinga : Arméemukuru
umurwa de Libération
wa kizungudu Rwanda i Kigali, mu 1907,
hashingiwe
AM/AP ko ari ho hahurira imirongo ihuza
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel inguni enye z’u
Rwanda
AMR byari:bigamije kubades
Association kureMoniteurs
y’ibwami. Nyarugenge
du Rwandaiteganye
n’umusozi wa Kigali, ni yo yatoranyijwe : kugeza mu wa 1908,
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
iryo zina rya Nyarugenge ni ryo ryandikwaga mu mpapuro za
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Leta mbere yuko irya Kigali ririrusha kumenyerwa61. Abadage
bahisemo aho (Transitional
hantu kuberaNationalimpamvuAssembly)
za poritiki, ubutegetsi
APADEC
n’ubukungu. : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Imitegekere y’Abadage mu Rwanda, bita poritiki iziguye
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
yatangiye icyo gihe, yarangwaga no kuyobora koroni y’u
Rwandais
Rwanda bishingikirije ubuyobozi bwa gakondo busanzwe,
APROCOMIN:
bugizwe n’umwami Association
n’abatware. desKurema
Commerçants
rezidansiIndigènes
bwari uburyo
APROSOMA : Association pour la Promotion
EZDWHNHUHMZHQD9RQ*|W]HQZDERQDJDNREZDULEXÀWHDNDPDUR Sociale de la
ahantu hose hari Masse hasanzwe ubutegetsi bwa gakondo (Bukoba,
ARD
Rwanda, : Alliance
Burundi). pour yagombaga
Rezida le Renforcement kwemeza de laumuyobozi
mukuru wa gakondo Démocratie mu mirimo ye. Yafashaga umwami
kandi
ARDHO nk’umujyanama
: Association we, akaba ahagarariye
Rwandaise pour la Défense guverineri.
des
Umuco gakondo wagombaga kubahirizwa, n’imisoro idakabije
Droits de l’Homme
ZDJDPX%XGDJHEZ¶LF\RJLKH
AREDETWA : Association pour le Relèvement
61
.XUHEDLELYXJZDQD.DQGW5LQ%LQGVHLOop.cit, p.108
Démocratique des Batwa
189
v
yagombaga gutangwa
ACRONYMS arukoANDbinyuze ku mwami. Mu Rwanda,
ABBREVIATIONS
ibyaranze ubwo butegetsi buziguye ni ibi:
___________________________________
1. Gushyigikira no guha ingufu ubutegetsi bw’umwami,
bamurinda:icyamutera
A.A. cyose: umwami yimikwaga hakurikijwe
Archives Africaines
umuco, ariko akemerwa na Leta y’Abadage ;
A.G. : Assemblée Générale
2. Gushyigikira ubutegetsi bw’umwami Yuhi Musinga bitabujije
ABAKI : Alliance
ko agenzurwa des Bakiga
akanahozwaho igitsure ariko ubutegetsi bwe
ABESC : Association
bukagira icyo bubamarira ; des Bahutu Evoluant pour la
3. GushyigikiraSuppression des Castesbw’abatware b’Abatutsi,
no kwagura ububasha
ACR : Association
ari na ho havuye des Cultivateurs
by’umwihariko gushyiraho duishuri
Rwanda
rya Leta
ADPry’abana b’Abatutsi
: Alliancemu wa 1910 (ariko
Démocratique desntiryatinze)
Peuples ;
4.
ADR Kurekeraho: Alliance pour la Démocratie etzari
inzego z’imibanire na poritiki la zisanzweho:
amabwiriza Réconciliation
yari ayo kutivanga mu bibazo by’abaturage
Nationale
bisanzwe, igihe cyose bitabangamiye ubutegetsi bw’Abadage ;
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
5. Gushyigikira no kurinda misiyoni za gikirisitu (Gatorika
AFDL :
n’Abaporoso).Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
Umwami ni :weAfrican
w’ingenziGrowth and Opportunity
wavuganaga Act Kandi
na rezidansi.
$,'6
ni we wari $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ushinzwe kubahiriza ubucamanza nubwo hari
bimwe
AIMO rezidansi yari yaramubujije.
: Affaires Iyi ngingo yatumye haba
Indigènes et Main-d’oeuvre
kutumvikana
AJER n’abamisiyoneri
: Association gatorika Estudiantine
de la Jeunesse batahitaga bemera
uko imanza zaciwe n’abategetsi b’Abanyarwanda iyo zabaga
Rwandaise
zitsindisha umukirisitu wabo; ntibatinyaga rimwe na rimwe
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kwicira imanza ubwabo. Abadage bari barihaye uburenganzira
AM/AP
bwo kugira :uruhare
Arrêté ministériel/
mu birebana Arrêté présidentiel
n’ubuzima rusange. Ni
AMR urwo rwego
muri : Association
mu wa 1903 des Moniteurs du Rwanda
Kapiteni Von Beringe yaciye
AMUR igihano
Musinga : Association
k’inka 40,des Musulmans
aranamugaya muauruhame
Rwandakubera
ANTatari yubahirije
ko : AssembléeijamboNationale de Transition
yari yavuze ryo kutica abagaragu
ba Muhumbika(Transitional
wari umutware wo muAssembly)
National Gisaka. Mu wa 1905,
Riyetona
APADEC Von Nordeck yemeje ko abamisiyoneri
: Association du Parti Démocrate Chrétien bubaka mu
Rwanda rwagati, atanga uburenganzira bwo gushinga misiyoni
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ya Kabgayi mu Marangara, hari mu mutima w’ingoma. Musinga
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ntiyashakaga ko bahaba.
Rwandais
APROCOMIN:
Gushyigikira Association
ubutegetsi des Commerçants
bw’umwami Indigènesiteka
ntibyari ibyo guhoraho
ryose.
APROSOMA Mu ibarwa yandikiye pour
: Association i Daresalamu, Bwana
la Promotion Wintgens
Sociale de lawari
warasimbuye Masse Kandt kuba rezida, hagaragara ko yari ababajwe
cyane n’ubutegetsi bw’Abatutsi mu gihugu cyose. Yagize ati:
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
“Hari ikibazo kidukomereye cy’uko gukora neza kwacu atari
Démocratie
ugukoresha intwaro zacu turengera Abatutsi, ahubwo twagenda
ARDHO : Association
buhorobuhoro tuvanaho akarengane Rwandaise bakora
pour latukubaka
Défense desLeta
Droits
igendera ku mategeko” . de
62 l’Homme

AREDETWA : Association pour le Relèvement


62
Bindseil R., 1988, op.cit.
Démocratique des Batwa
190
v
Yabonaga koACRONYMS
inyungu z’Abadage zitazaramba nibakomeza
AND ABBREVIATIONS
gushyigikira ku buryo budasubirwaho ubwo butegetsi, ahubwo
___________________________________
rezidansi yashoboraga no kwangwa mu gihe yari ishyigikiye
ako
A.A.gatsiko kari ku butegetsi,
: Archives gategeka abaturage bageze kuri
Africaines
97%. Nta cyakurikiye iyo baruwa kubera intambara. Ariko
A.G. : Assemblée Générale
irerekana ko hari abakozi b’Abadage barwanyaga poritiki yari
ABAKI
yarashyizweho: Alliance
na Kandt.des Bakiga
Ndetse Wintgens yatekerezaga kuzagira
ibyo avugurura yongera imisoroBahutu
ABESC : Association des Evoluant pour
kandi n’abategetsi la
b’Abatutsi
bagashyirirwahoSuppression
uburyo bwo des Castes
gutegeka burushaho kurenganura
ACR
Abahutu. : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Ibyo byose ntibibujije ko Musinga yafashijwe n’ishyirwaho rya
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
poritiki ya Kandt. Abategetsi b’Abadage bashoje ibitero mu
Réconciliation
gihugu byaba ibyo Nationalekumwigomekaho, nko
guhana abashakaga
AECGisaka mu
mu : Agglomeration Extra-Coutumières
wa 1902 na cyanecyane igihe cyo kwigomeka
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
cya Ndungutse, byaba se ibyo guca ingufu abatayobokaga
Libération
bose, bakagarukira du Congo-Zaïre
ubutegetsi bw’umwami, ndetse no guhosha
abangaga
AGOA kuyoboka
: Africanibwami
Growthbose
andcyangwa se byaba
Opportunity Act guhorera
abamisiyoneri.
$,'6 Urugero ni uguhana abaturage bo
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP mu Murera
EDULELVKH3DGLUL/RXSLDVZDULXPXNXUXZDPLVL\RQL\D5ZD]D
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
(mu wa 1910). Imibanire y’abategetsi b’Abadage n’ibwami yari
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
iyo kuzuzanya. Kandi ibwami ni bo bavugaga mbere na mbere
Rwandaise
icyo bifuza ko gikorwa.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/APc) Poritiki y’ubukungu
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Abayobozi b’Abadage bagerageje kumenya no guha agaciro
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ibyashoboraga kugira agaciro mu by’ubukungu mu Rwanda.
Ku bwabo, u: Assemblée
ANT Rwanda ntaNationalemutungodekamere
Transition
ukomeye rwari
(Transitional National Assembly)
UXÀWH 8PXWXQJR ZRQ\LQH UZDUL UXÀWH XJL]ZH Q·DPDWXQJR
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
PDJXÀQ·DPDQLQL,NLQGLNZDULXNRX5ZDQGDUZDULLQ]LUD\DUL
APR
kunyuzwamo :ibicuruzwa
Armée Patriotique Rwandaise
bivuye i Kongo bijyanywe kugurishwa
mu maguriro yo mu Burasirazuba.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
5L\HWRQD 9RQRwandais3HULVK PX ZD  \DWHNHUH]DJD XEXU\R
APROCOMIN:
bwashoboka bwoAssociation
gutuza abakoronides Commerçants Indigènes
b’abazungu mu Bwanamukari,
APROSOMA
mu Nduga no: mu Association
Kabagaripour la Promotion
kubera Sociale
imitumburukire de la
n’imiterere
by’utwo turere,Masse ubutaka bubereye ubuhinzi n’abaturage bahagije
bo
ARD gukora imirimo. Arikopour
: Alliance yongeragaho ko ari ngombwa
le Renforcement de la kubanza
kwigizayo Abatutsi cyangwa
Démocratie se akabaca intege ntibahagire ingufu.
Mu kubigeraho, yari kwifashisha Abahutu bari kubyitabirana
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
umwete, naho Abatutsi bagashobora kwifashisha gusa imbaraga
Droits de l’Homme
z’Abatwa63. Uwo mugambi wigijweyo.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
63
Lugan B., 1980, loc.cit., p.113
Démocratique des Batwa
191
v
Ingengo y’imari yakoreshwaga
ACRONYMS ANDnaABBREVIATIONS
rezidansi yari nto: umutungo
bwite wari muke, bitewe n’uko u Rwanda rwari rutaratera
___________________________________
imbere icyo gihe. Igice kinini k’ingengo y’imari yakoreshwaga
icyo
A.A. gihe yari: Archives
inkunga Africaines
yatangwaga na Leta y’i Daresalamu.
Mu 1912, ingengo y’imari y’ukuri ya rezidansi yari igeze kuri
A.G. : Assemblée Générale
42.000 DM, igizwe n’inkunga kuri 80%, ayinjiraga mu ngengo
ABAKI idasanzwe
y’imari : Alliance des
yavaga muBakiga
Rwanda yageraga kuri 9.512 DM
ABESC : Association des Bahutu
yaturukaga ku misoro y’ibitimukanwa Evoluantyapour
n’amahooro la
gasutamo;
50% y’iyo ngengoSuppression des Castes
yarakoreshwaga mu guhemba abakozi.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Kugira
ADP ngo bazamure : Alliance igice k’imisoro iva
Démocratique des mu Rwanda kandi
Peuples
batume
ADR abaturage
: Alliance pour la Démocratie et la mu gihugu
bakoresha ifaranga ryari ryarinjijwe
n’abacuruzi n’abazungu,
Réconciliation ubutegetsi bwa rezidansi bwategetse ko
Nationale
hajyaho undi musoro muri Afurika y’uburasirazuba bishingiye
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ku kemezo cya Leta y’Abadage cyo gushyiraho umusoro w’umubiri
AFDL
XQJDQD Q·XUXPL\D : Alliance des Forces
NX PXWXUDJH Démocratiques
ZHVH Z·XPXJDER XÀWHpour la
LQJXIX
zo gukora. Ariko Libération
ubutegetsidu bwaCongo-Zaïre
rezidansi ntibwahise bwihutira
AGOA
gusoresha. : African
Kandt yabanje Growth and Opportunity
gusobanurira umwami ko Act
igihugu ke
$,'6 gutanga
kigomba $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
imisoro. Ntibyashimishije umwami watinyaga
ko
AIMO iyo misoro : Affairesizatuma
mishya Indigènesabaturage babifatiraho bakanga
et Main-d’oeuvre
gutanga
AJER amahooro asanzwede. la
: Association
64
Ariko Wintgens
Jeunesse we, yabonaga ko
Estudiantine
uwo musoro mushya wakwakwa ahantu hamwe hatoranijwe
Rwandaise
utagomba gukuraho itangwa ry’amahooro asanzwe. Uwo musoro
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ZD PEHUH XQJDQD Q·XUXPL\D UXPZH NX PXJDER XÀWH LQJXIX
AM/AP
watswe mu wa : Arrêté
1914 ministériel/
mu turere tumweArrêténaprésidentiel
tumwe twafatwaga
AMR
nk’utwateye :imbere, Association desKigali,
ari two Moniteurs du Rwanda
Gisenyi, Shangi na na
AMUR : Association
Bugarama. Ubutegetsi bwades Musulmans
rezidansi bwabonyeau Rwanda
imiya 34.681
ANT
bitagoranye. Bwari : Assemblée
bwizeyeNationale
kuzashobora de Transition
kwishyura igice kinini
k’imirimo y’ubutegetsi ihembwa
(Transitional n’ibivuye
National ku misoro n’amahoro.
Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Muri rusange ubutegetsi bw’Abadage bwakoze ibintu bito cyane
APR : Armée Patriotique Rwandaise
mu bijyanye n’ubukungu. Hariho gusa imishinga itashoboye
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
gukorwa mu bijyanye n’ubuhinzi, amatungo y’inka n’ingufu
z’abaturage. Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Umushinga : w’amajyambere
Association pourrukumbi la Promotion Sociale de
ukomeye la
Abadage
EDWHNHUHMHNDQGLEDNDEDEDULKDÀNXZXVK\LUDPXELNRUZDQL
Masse
uwa
ARD gari ya moshi yari guhuza
: Alliance pour leTabora na Rusumo.
Renforcement deWari
la ugamije
NXYDQDPXEZLJXQJHLQWDUD\DULLÀWHLE\DQJRPEZDE\RVHQJR
Démocratie
ubuhinzi bwohereze ibintu mu mahanga. Imirimo yo kubaka gari
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ya moshi ya Tanganyika yatangiye mu wa 1905, nyuma y’imyaka
ibiri iya Uganda Droits
yubatswe.de l’Homme
Umurongo wa gari ya moshi wageze
AREDETWA : Association pour le Relèvement
64
Bindseil R., 1988, op.cit., p.120
Démocratique des Batwa
192
v
Tabora mu wa 1912. IgiceAND
ACRONYMS cyariABBREVIATIONS
kiruhije kurusha ibindi cya
Tabora–Ikiyaga cya Tanganyika cyarangiye muri Gashyantare
___________________________________
1914. Mbere yo gutangira kuyikoresha havutse igitekerezo cyo
kuyongeraho
A.A. :umurongo
Archives ugana mu Rwanda n’u Burundi.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Uwo mushinga wa Leta wari ushyigikiwe na guverineri Schnee
ABAKI
(wari : Alliance
warasuye u Rwanda desn’u
Bakiga
Burundi ari kumwe n’umuhanga
ABESC : Association
wagombaga kwiga uwo mushinga) des Bahutu Evoluanti pour
wari waremewe Berlin,lawari
ugizwe n’ishamiSuppression
rya Km 450des Castes kuri gari ya moshi i
ryafatiraga
ACR
Tabora : Association
rikagera aho imigezi desyaCultivateurs du Rwanda
Ruvubu n’Akagera bihurira.
Uwo
ADP murongo wagomba
: Alliance gukomerezaho
Démocratique des inzira
Peuples y’amato ku
migezi
ADR ya Nyabarongo n’Akagera. Ubutegetsi
: Alliance pour la Démocratie et la bw’Abadage bwari
bushishikajwe Réconciliation
no kumenya niba iyo migezi yombi yagendwaho
Nationale
n’amato. Nyuma yo kuzenguruka muri iyo migezi, Riyetona
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Gudovius, mu wa 1908, atanga umwanzuro ko bishoboka.
AFDL : Alliance desuturere
Iyo nzira yambukiranyaga Forces tw’impinga
Démocratiques pourkuko
yari nziza la
Libération
itasabaga ko hubakwa du Congo-Zaïre
ibikorwa by’akarenga byo gushyigikira
AGOA
uwo murongo: wa
African Growth
gari ya moshi. and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
3DGLUL
AIMO 9DQ GHU %XUJWIndigènes
: Affaires ZDUL XPXPLVL\RQHUL L %XUXQGL \DUL
et Main-d’oeuvre
yaratanze
AJER indi: Association
nzira yakurikizwa: iyo nzira Estudiantine
de la Jeunesse yari kwambukiranya
u Burundi n’u Rwanda yerekeza ku Kiyaga cya Kivu, yarenzagaho
Rwandaise
km 200 ku nzira Tabora-Akagera. Uwo mupadiri yabonaga ku
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bwe ko iyo migezi ya Kanyaru na Ruvubu itagendwaho n’amato
AM/AP
kandi : Arrêtéwa
ko umurongo ministériel/ Arrêté
gari ya moshi présidentiel nta cyo
Tabora-Akagera
AMR umaze :kuko
waba Association des Moniteurs
wambukiranya du Rwanda
ahantu h’ubutayu cyangwa
AMUR buke: cyane.
hatuwe Association des Musulmans
Yavugaga ko umutwe wa au gari
Rwanda
ya moshi
ANT
wagera : Assemblée
ku kiyaga Nationale
cya Kivu watumade u Transition
Rwanda n’u Burundi
bishobora kujya byohereza National
(Transitional mu burasirazuba
Assembly) igice kimwe
k’ibintu
APADEC bya Kongo
: Association du Parti Démocrate icyo
mbirigi. Abayobozi ntibemeye gitekerezo
Chrétien
kuko batinyaga ko byahenda cyane kubera ko hari hateye nabi.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Kubaka umurongo wa gari ya moshi mu misozi ku birometero
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
200 byambukiranya agasongero ka Kongo-Nil.
Rwandais
APROCOMIN:
Hari Association
ikindi gitekerezo des Commerçants
cyari kigamije kubangamiraIndigènes
gari ya moshi
APROSOMA :cyashakaga
y’Abongereza Associationguhuza
pour laumurongo
PromotionwaSociale de moshi
gari ya la
Tanga–Moshi kugeza
MasseArusha, ugafatira aho ukagera ku nkombe
z’uburasirazuba
ARD bw’ikiyaga
: Alliance pourcyale Victoria. Ubwatodebwari
Renforcement la guhuza
uwo murongo n’uwari gufatirwaho
Démocratie kuva Bukoba kugera i Kigali,
unyuze muri Karagwe. Icyo gitekerezo na cyo cyaranzwe kubera
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
guhenda n’imirimo ya tekiniki iruhije, uwo murongo wagongaga
Droitsimigezi
impinga zihanamye, de l’Homme
myinshi n’ikibaya kinini cy’Akagera
AREDETWA : Association
kirimo amazi. Ku bw’abayobozi,pour le Relèvement
guhangana n’Abongereza
Démocratique des Batwa
193
v
byagombaga ACRONYMS
gukorwa hubatswe umurongo wa gari ya moshi
AND ABBREVIATIONS
uteganye n’uwa Uganda Railway.
___________________________________
Uwo
A.A. mushinga wa Leta wageze
: Archives igihe cyo gushyirwa mu bikorwa
Africaines
intambara ya mbere y’isi yose iraye iri bube, byageze mu wa
A.G. : Assemblée Générale
1915, igihe ingabo z’Abadage zariho zirwana ku mipaka y’Afurika
ABAKIy’uburasirazuba,
Ndage : Alliance des
hariBakiga
injeniyeri woherejwe na Leta wari
mu Gisaka n’ikipe ye imufasha,Bahutu
ABESC : Association des yahamaze Evoluant pour
amezi ane la aho
yiga
inzira ya gari yaSuppression des Castes
moshi yari kunyura 65
. Inteko Ishinga Amategeko
ACR
y’Abadage : Association
(Reichstag) des Cultivateurs
y’i Berlin itora mu ngengo du Rwanda
y’imari y’u
Budage
ADP y’umwaka wa 1914
: Alliance ama D.M miriyoni
Démocratique 50 y’inguzanyo
des Peuples
yo
ADRkubaka gari ya moshi Tabora-Rusumo. Uwo
: Alliance pour la Démocratie et la mushinga waje
kuburizwamo n’intambara ya mbere
Réconciliation y’isi yose (1914-1918).
Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
d) Iterambere ry’ubucuruzi
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
U Rwanda ntirwinjijwe Libération du Congo-Zaïre
mu nzira z’ubucuruzi bw’abazengurukaga
AGOA
ku maguru Afurika : African Growth
y’Abadage. Niand Opportunity
uguhera mu mperaAct z’ikinyejana
$,'6
cya 19 rwinjiyemo.$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Hari inyandiko nyinshi zigamije guhamya ko u
Rwanda
AIMO rwa mbere w’umwaduko
: Affaires Indigènes w’abazungu rwari rufungiranye,
et Main-d’oeuvre
ko
AJERnta bucuruzi rwakoranaga
: Association de lan’amahanga. Uburyo bwonyine
Jeunesse Estudiantine
bwo guhahirana kw’imirimo n’ibintu bwari ubwanyuzwaga mu
Rwandaise
buryo bwa “gihake” bwo gukora imirimo, guhana ibintu n’ibindi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
byasabwaga66. Agace gato kari mu buyobozi, mu kwiharira no
AM/AP : Arrêté ministériel/
kwikubira ibyasagukaga ku musaruro Arrêtéw’abaturage,
présidentielkabujije
AMR
ko havuka umuco : Association
wo gucuruza des 67
Moniteurs
. Ingorane du Rwanda
ziturutse ku nzego
AMUR zikaba: zitaratumye
zariho Associationubucuruzi
des Musulmans au Rwanda
butera imbere. Umuhinzi
ANT
yiberaga : Assemblée
iruhande rw’isambu Nationale
ye uretsede muTransition
gihe k’inzara. Imirimo
yose y’ubuhinzi(Transitional
yakorwaga ishingiye
Nationalku nzego nto z’imiryango
Assembly)
ntiyarengaga
APADEC ingo 68
.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Nyamara hari ubuhamya bwemeza ko ubuhahirane bw’imyaka
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bwakorwaga nubwo hari imirimo yasabwaga n’ubuhake69.
Ibyatangwaga mu Rwandais
rwego rw’ubuhake ntibyari byinshi nk’uko
APROCOMIN: Association
bamwe babikeka. Amahooro des y’imyaka
Commerçants Indigènes
yatangwaga rimwe
APROSOMA
mu mwaka, :ku Association
mwero kandi pour la Promotion
imyaka yose Sociale de la
ntiyatangirwaga
Masse
65
'LDLUHGH=D]DGpFHPEUH
ARD
66 : Alliance pour le Renforcement de la
/HXUTXLQ3+/H1LYHDXGHYLHGHVSRSXODWLRQVUXUDOHVGX5XDQGD8UXQGL, Lou-
Démocratie
YDLQ,QVWLWXWGHUHFKHUFKHpFRQRPLTXHS
9LGDO&©(FRQRPLHGHODVRFLpWpIpRGDOHUZDQGDLVHªLQCahiers
ARDHO
67
: Association Rwandaise pour la Défense d’Etudes Afri-
des
caines, XIV, 53, 1973, p.53
68 Droits de l’Homme
5X]LQGDQD(/¶pYROXWLRQGXFRPPHUFHDX5ZDQGD GXGHUQLHUTXDUWGX;,;HVLqFOH
àAREDETWA
1950 8QLYHUVLWpFDWKROLTXHGH/RXYDLQ
: Association pour le Relèvement
69
Lugan B., 1980, loc.cit., p.103
Démocratique des Batwa
194
v
amahooro. Amahooro
ACRONYMS yatangwaga ku bishyimbo n’amasaka
AND ABBREVIATIONS
gusa. Ibyatangwaga ibutware ntibyigeze na rimwe bibuza ko buri
___________________________________
rugo rushobora kugira ibyo rwisagurira bigenewe kuguranwa
ibyo
A.A. rukeneye, n’imihahiranire
: Archives Africaines y’imyaka ntiyigeze ibuzwa
n’uburemere bw’amahoro . 70
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
85ZDQGDUZDPEHUHZ·XPZDGXNRZ·DED]XQJXUZDULUXÀWHDPRNR
ABESC
abiri : Association
y’ubucuruzi: ubucuruzides Bahutu Evoluant
bw’imihahiranire imberepour la
mu gihugu
Suppression des
n’ubucuruzi bw’imihahiranire Castes birukikije. Amarembo
n’ibihugu
ACRRwanda yari
y’u : Association
akinguye des Cultivateurs
ku bintu byavagadu Rwanda
i burasirazuba,
n’ibicuruzwa
ADP :byavaga
Alliancemu burengerazuba.
Démocratique desUbushakashatsi
Peuples mu
bivakuzimu
ADR bwa Van Noten 71
bwerekana
: Alliance pour la Démocratie et la ko mu mpera z’ikinyejana
cya 18, u Rwanda rwabonaga
Réconciliation ibintu bivuye ku Nyanja y’u
Nationale
Buhinde. Amasaro akoze mu birahure yavaga i Burayi, amasaro
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
akoze mu mabuye yavaga mu Buhinde. Ngo ibintu bya mbere
AFDL
byavaga i Burayi : Alliance
no muri des Forces
Aziya byaba Démocratiques
byarageze bwa pour mberelamu
Rwanda ku ngoma Libération
ya Yuhidu Congo-Zaïre
Mazimpaka 72
. Imikenyero y’imyenda
AGOA
yasakaye hose: ku African
ngoma Growth and Opportunity Act
ya Rwogera.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ibicuruzwa
AIMO byavaga mu burasirazuba
: Affaires Indigènes et byarushijeho
Main-d’oeuvre kuba byinshi
ku ngoma ya: Association
AJER Rwabugiri. Ndetse yashyizeho
de la Jeunesse umubitsi ibwami
Estudiantine
witwaga “umunyabyuma” ushinzwe guhunika ibyo mu Rwanda
Rwandaise
n’undi wari ushinzwe ibiva hanze byitwaga “urwunguko”.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Abacururiza Abarabu ntibambukaga Akagera ariko bakomezaga
AM/AP
kohereza amaturo : Arrêté ministériel/
ibwami. Ubucuruzi Arrêté présidentiel
bw’ibyo bintu biva mu
AMR
burasirazuba: byari Association
umwiharikodes Moniteurs
w’ibwami,dubyanyuzwaga
Rwanda ku
AMUR
mutware w’intara : Association
yo ku mupaka des Musulmans
ya Gihunya mu au Gisaka.
Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
U Rwanda rwanakoraga (Transitionalubuhahirane
National Assembly)n’ibihugu birukikije
byo mu burengerazuba
APADEC : Association bwa du Kivu: Intara ya Kinyaga
Parti Démocrate Chrétienni yo
byanyuzwagamo biva i Bunyabungo73. Impugu zo mu magepfo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
y’ikiyaga cya Rwicanzige zoherezaga ibwami buri mwaka umunyu
APROBAMI
mwinshi : Association
n’ibirezi byavaga kudes Partis Monarchistes
nkengero z’icyo kiyaga byatakaga
Rwandais
LQJRURQ\LQVKL]·LEZDPL85ZDQGDUHURUZDULUXÀWHXUXKDUHPX
APROCOMIN:
mirimo Association
y’ubucuruzi yo muri des aka Commerçants
karere k’ibiyaga Indigènes
bigari, ntabwo
APROSOMA : Association
Abanyarwanda babagaho kupour buryolabwihagije
Promotion Sociale
kandi de la
bufungiranye.
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
70
Lugan B., L’économie G¶pFKDQJHDX5ZDQGDGHj7KqVH8QLYHUVLWpGH
Provence,1976,p.106Démocratie
ARDHO
71
: Association
 /HV 7RPEHV GX Rwandaise
5RL &\LULPD 5XMXJLUD pour0qUH
HW GH OD 5HLQH la Défense
1\LUD\XKL, des
INRS,
Butare,1972, pp.34; 55-56
72 Droits
 .DJDPH $ 3UHPLHUV de l’Homme
FRQWDFWV GX 5ZDQGD HW GH O¶2FFLGHQW´ LQ *UDQGV /DFV 
35,1950, p.7
AREDETWA : Association pour le Relèvement
73
&]HNDQRZLVNL-op.cit., pp.162-169
Démocratique des Batwa
195
v
ImihahiranireACRONYMS
y’imbere mu ANDgihugu yabaga buri gihe mu turere
ABBREVIATIONS
tunyuranye tw’igihugu bikurikije uko imyaka yeraga. Ubwo
___________________________________
bucuruzi bw’imbere mu gihugu bwari bushingiye ku mihahiranire
y’ibintu
A.A. biboneka imbere Africaines
: Archives mu gihugu (ibiva mu bukorikori, ibiva
PXEZRUR]LQ·LELKLQJZD KDJDWL\·DEDELÀWHQ·DEDE\LIX]D,PLWHUHUH
A.G. : Assemblée Générale
y’igihugu yafashaga abaturage gakondo bava ahantu bajya ahandi
ABAKI : Alliance des Bakiga
PXPDVRNR\DEDJDNXPLSDND\·XWXUHUHGXÀWHLP\DNDLQ\XUDQ\H
ABESC ku : miterere
biturutse Association desHari
yatwo. Bahutu Evoluant
n’uturere pour la
twezaga ibintu
bimwe ariko muSuppression des binyuranye.
bihe by’ubuhinzi Castes Iyo mitandukanire
ACR
yatumaga : Association
uturere des Cultivateurs
twuzuzanya ku buryo du bunyuranye
Rwanda 74.
Guhahirana ku
ADP birebana
: Alliance n’imyaka ihingwa
Démocratique byashingiraga ku
des Peuples
ihame
ADR ry’ubwuzuzanye
: Alliance pour la Démocratie et la ibyeraga mu
hagati y’intara, hakurikijwe
bihe binyuranye. Ntabwo bwari ubucuruzi
Réconciliation Nationale bw’ababigize umwuga,
bushingiye ku guharanira inyungu.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
85ZDQGDUZDNHUDUZDULUXÀWHDPDVRNRPHQVKLF\DQJZDDKR
baguraniraga ibintu Libération duibyo
henshi, Congo-Zaïre
byemezwa n’imvugo za kera no
AGOA
mu nyandiko: z’abazunguAfrican Growth and75Opportunity
ba mbere Act
. Habaruwe amaguriro 40
$,'6
ahoraho n’ahantu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
baguraniraga ibintu mu wa 1916, kandi 38
muri
AIMO ho hariho : Affaires y’umwaduko
mbere Indigènes etw’Abadage 76
Main-d’oeuvre . Ayo maguriro
yabaga
AJER akenshi mu masangano
: Association y’imbibi Estudiantine
de la Jeunesse z’uturere duteye ku
buryo bunyuranye. Amaguriro menshi yabaga cyanecyane
Rwandaise
hagati mu gihugu (Kibari, Kingogo, Buriza, Nduga habaruwe
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
amasoko ikenda), andi yabaga mu nkengero z’isunzu rya Kongo-
AM/AP
Nil ryari umupaka : Arrêtéku ministériel/ Arrêté présidentiel
miterere y’uturere n’ibihahingwa, mu
AMR
majyaruguru :(uAssociation
Murera, u des Moniteurs
Bushiru, du Rwanda
u Buberuka n’u Bugoyi :
AMUR
habaruwe : Association
amahahiro cumi des Musulmans
na rimwe) no muau giceRwanda
cy’amagepfo
ANT
y’ikiyaga cya :Kivu,
Assemblée Nationale
mu Kinyaga 77
de Transitionnta soko na
. I Burasirazuba
74 (Transitional
Lugan b.,1976,op.cit., p.99 National Assembly)
APADEC
75
: Association du Parti Démocrate Chrétien
.DQGW5&DSXW1LOSSDUDYXJDLVRNRU\DULULVDQ]ZHULUHPDPX0XUHUD
PXNLED\DF\D0XNXQJZD Q¶DNDPDURNDQLQLDNDUHUHND.LYXNDULJD¿WHQ¶XEXFXUX]L
APR : Armée Patriotique Rwandaise
E\DNRUHUZDJD PX %XJR\L &]HNDQRZLVNL - RSFLW SS DJDUXND NXUL D\R
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
PDJDPER\D.DQGWDND\X]X]D\DED\HXZDPEHUHZDYX]HNRKDEDJDLVRNRPX1GXJD
Rwandais
,ELWDERE\D'LDLUHVE\DPLVL\RQLELYXJDULPZHQDULPZHD\RPDVRNRELNDQD\DWDQJDKR
DPDNXUX\HPH]DLE\DYXJZDJDQ¶DEDWXUDJH'LDLUH\¶L5ZD]D .DQDPD
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
 LYXJDLVRNRULULKD¿\DPLVL\RQL'LDLUH\¶L0LELUL]LLYXJDNHQVKLNRLVRNRLUL
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Q¶LULU\DUHP\H XUXJHURQL'LDLUH\¶L0LELUL]L 1\DNDQJD'LDLUH 
\¶L6DYH .DQDPD \HPH]DLVRNRU\DULKRPEHUH\¶XPZDGXNRZ¶DED]XQJX
Masse
U\LWZDJD5ZDQ]DD\RPX.LQ\DJDQ¶DPDM\DUXJXUX\¶LJLKXJX
ARD
76
Lugan B., op.cit:.,Alliance
p19 pour le Renforcement de la
77
Démocratie
$PDVRNR\RPXPDM\DUXJXUX \DEDUXZH QLD\DPX%XJR\L\DUL0XVKZL]D5\DEL]LJH
5ZHUHUH .LEDUL\DULDPDVRNR\RNXQNHQJHURDJL]ZHF\DQHF\DQHQ¶LP\DNDQ¶LELULEZD
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
0X0XUHUDKDUL7HUX0DKHQJH.LU\L5ZDQNHUL$JDVDNX]D0X%XEHUXNDKDUL%DVH
Droits de l’Homme
0XJRERUH 0L\RYHKDULKD¿WHXPZLKDULNRZ¶DPDVXNDPH]DNXUXVKDDPDVKLND]LPX
AREDETWA : Association pour le Relèvement
%XVKLUXKDUL9XQJD KDKDKLUZDJDQD.LQJRJRQD1GXJDLELQWXE\RNXULEZDELVDQ]ZH 
$PDVRNR\RPX5ZDQGDUZRKDJDWL \DEDUXZHPX1GXJD \DULD\DPX.LQJRJR
Démocratique des Batwa
196
v
rimwe hagiraga: abaturageAND
ACRONYMS bahoABBREVIATIONS
mu gihe cy’amapfa, kugira
ngo babone ibibatunga cyangwa bagire amasuka, bagombaga
___________________________________
guhaha mu zindi ntara. Hari amasoko yaremaga buri munsi
n’ayaremaga
A.A. :mu bihe binyuraranye
Archives Africaines cyangwa ahantu hazwi
bahuriraga igihe k’inzara n’amapfa. Nubwo amahahiro ya
A.G. : Assemblée Générale
.LYX\DWH\HLPEHUHNXEHUDNXEDKDÀ\·X%XVKLX%XKXQGHQD
ABAKI kuba
Bukavu, : Alliance
habonekadesamahahiro
Bakiga mu Rwanda rwo hagati
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
E\HUHNDQDNRDÀWHLQNRPRNRPXJLKXJXXEZDF\R
Suppression des Castes
ACR abagerageje
Hari : Association des Cultivateurs
gusobanura du Rwanda
impamvu amasoko aboneka
cyangwa
ADP akibanda mu ntara
: Alliance zimwe nades
Démocratique zimwe, bavuga ko hari
Peuples
isano
ADR hagati : Alliance pour la Démocratie et la za poritiki:
yo kubaho kw’amahahiro n’inzego
bakavuga ko inzego z’ubutegetsiNationale
Réconciliation zashyizweho n’agaco k’Abatutsi
kayoboraga ari zo zabujije cyangwa zikabangamira kujyaho kwa
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bene ayo mahahiro78. Biragaragara ko nta mahahiro yari mu
AFDL : Alliance desingoma
turere twari twarayobotse Forcesnyiginya
Démocratiques
kuva kera.pour la
Ahubwo
Libération
aboneka ari menshi du Congo-Zaïre
mu turere twayobotse iyo ngoma dutinze
AGOA utwigengaga.
cyangwa : African Growth and Opportunity
I Burasirazuba Act
n’igice kinini cyo hagati
$,'6
n’icy’Amagepfo$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
nta masoko bagiraga.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Mu
AJER bisobanura byerekana de
: Association aho amahahiro
la Jeunesse yari ari, impamvu
Estudiantine
zitangwa ku nzego z’ubuyobozi zigomba kuvanwamo: byose
Rwandaise
ntibigomba kwitirirwa Abatutsi. Uturere twari twarayobotse nka
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
1GXJD Q·X %XUL]D WZDUL GXÀWH DPDKDKLUR $EDWXWVL EDNRPH\H
AM/AP
na bo bajyaga : Arrêté ministériel/
mu mahahiro Arrêtéibyo
gushakayo présidentiel
babaga bakeneye
AMR
(amasuka, : Association
imiringa des Moniteurs
n’ibindi) du Rwanda
ndetse umuntu yavuga ko
AMUR nyiginya
ingoma : Association des Musulmans
imaze kwigarurira uduhugu au Rwanda
duto, yahashyize
ANT
umutekano : Assemblée
wafashaga muNationale de Transition
mihahiranire. Impamvu yaho ayo
masoko yari yibanze igombaNational
(Transitional gushakirwa mu miterere y’ibyo
Assembly)
uturere
APADEC twezaga
: Association du Parti Démocrateby’ubukorikori
cyangwa twakuraga ibihahwa Chrétien
cyangwa by’imyaka (Kinyaga–Bugoyi), mu ntara zihana imbibi
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ariko zivamo ibintu bitari bimwe ahubwo bwuzuzanya (amasoko
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
yo mu misozi y’imirambi yo hagati), mu turere twambukiranywa
(nk’ikibaya cyaRwandais
Mukungwa) cyangwa mu turere twavagamo
APROCOMIN: Association des Commerçants
ibintu byuzuzanya ariko tutegeranye (amasokoIndigènes
yahuzaga u
APROSOMA
Murera : Association pour la Promotion Sociale de la
n’i Nduga).
Masse
Inzara zatumye abantu n’ibintu birushaho gukwira hirya no hino
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
ariko imihahiranire y’imyaka hagati y’uturere yanabaga hatari
Démocratie
0LULQ]L.L]LUDEDJHQL 0XJRURJRQ]D PX.LEDUL0XEXJDPX%XUL]D0EXUDPD]LPX
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
1GXJD 1\DELWDUH KD¿ \D 0XVKLVKLUR  %LWDUH 0DVK\LJD  0LJHUL 1WHQGH]L  ,WHJHUR
Droits
0IRUHUD KDFXUX]ZDJD de $PDVRNR
LQWZDUR  l’Homme \¶DPDJHSIR QL D\D PX .LQ\DJD ,\LQJD
0XUXUX1\DJDKLQJD%LWDUHPX%ZDQDPXNDULKDUL5ZDQ]D KD¿\D6DYH 
AREDETWA : Association pour le Relèvement
78
&]HNDQRZLVNL-op.cit., p.164
Démocratique des Batwa
197
v
mu mapfa79. Hari ibintu byikoraga
ACRONYMS ubwabyo yenda bidakomeye
AND ABBREVIATIONS
ariko byatumaga haba imihahirane yuzuzanya hagati y’intara
___________________________________
ziganje mu kwera imyaka n’iziganje mu bworozi n’izabikoraga
byombi.
A.A. U Buganza,
: Archives i Gisaka, u Bwanacyambwe n’i Nduga
Africaines
zoherezaga amatungo mu majyaruguru nk’u Rukiga, u Bubereka,
A.G. : Assemblée Générale
u Murera n’u Bugoyi zikahagura na zo ibikorano nk’amasuka
ABAKI
cyangwa : Alliance
ubutega. Mu des Bakiga
ntara z’ubworozi, inka zaguranwaga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant buri
imyaka. I Nduga n’u Rwanda rwo hagati byahahaga pourmwaka
la
mu Bugoyi, u Suppression des Castes
Bushiru n’u Murera mu gihe k’Itumba imyaka
ACR
itarera. : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Ubutegetsi
ADR bw’Ababirigi bwakuyeho
: Alliance pour menshietmu
la Démocratie la masoko ya
kera, bugamijeRéconciliation
kugenzura ibikorwa by’ubucuruzi, burema andi
Nationale
PDVRNR PDVK\D KDÀ \·DPD]X \·XEXWHJHWVL EXQDVK\LUDKR ]D
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
santere z’ubucuruzi. Mu wa 1921 ubutegetsi bw’Ababirigi80
AFDL : Alliance
bwanditse buvuga des Forces
ko amasoko Démocratiques
bwashyizeho pour
mu migi nolaku
Libération
byicaro by’ubuyobozi akuraduneza
Congo-Zaïre
ariko bunavuga ko amaguriro
AGOA : African Growth and Opportunity Act
\DJDNRQGRQD\RDJLÀWHDNDPDURNDQLQLNDQGLNRDNLJLEZDPR
$,'6 cyane
n’abantu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
81
.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER ¾Guhindura inzira karande
: Association z’ubucuruzi
de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Mu myaka cumi ya nyuma y’ikinyejana cya 19, nyuma gato yaho
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
abazungu bagereye mu Rwanda ni ho u Rwanda rwavuye mu
AM/AP maze
bwigunge, : Arrêté
rwagura ministériel/
amarembo Arrêté présidentiel
y’uburasirazuba. Rwabugiri
AMR
yemereye : Association
abacuruzi des Moniteurs
bake baturuka du Rwanda
mu magepfo y’ikiyaga cya
AMUR gucuruza
Victoria : Association
imyenda desmu Musulmans
Rwanda. au Rwanda
Abanyamahanga
ANT bajya mu
bamwe : Assemblée Nationale de babikorana
bucuruzi bw’abacakara, Transition n’Abarabu.
Ahagana mu wa 1895, umubano
(Transitional Nationalhagati y’impande zombi za
Assembly)
Kagera
APADEC wari umaze gufata. Ariko ni
: Association du Parti Démocrate ku ngomaChrétien
y’Abadage u
Rwanda rwaguye ubuhahirane bwarwo bugana mu burasirazuba.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Impamvu zo kugana mu burasirazuba ni izi: Abazungu ba
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
mbere baje ari ho baturuka, ubutegetsi bw’Abadage bwigaruriye
u Rwanda bwari Rwandais
bwashingiye ibirindiro by’ubukoroni bwose mu
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
79
$PDSIDQ¶LQ]DUDE\DED\HPX5ZDQGDNXYDPXZDNXJH]DLQWDPEDUD\DPEHUH
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
\¶LVLLUD\HLULEXWHUHQLL]LPXZDKDWH\HLQ]LJHPX.LQ\DJD]RQRQDLP\DND
Masse
KDSIDDEDQWXEHQVKLPXZDKDWH\HL]XEDULGDVDQ]ZHULPDUDLP\DNDPX%XJR\L
ARD
mu Mutara, mu : Alliance
Gisaka pour
n’i Nduga le Renforcement
; hagati ya Kamena 1902 nadeGashyantare
la 1903
PX%ZDQDPXNDUL F\DQHL6DYH KDED\HLQ]DUDLNRPH\HLWHZHQ¶L]XEDPXZD
Démocratie
LQWDUD]¶PDM\DUXJXUX XUHWVHX%XJR\L ]DJL]HLQ]DUDLWHZHQ¶LPYXUDQ\LQVKLPXZD
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
L]XEDU\DWHMHLQ]DUDPXPDJHSIR KDJDWL\¶LVK\DPEDQ¶$NDQ\DUX 
80 Droits de l’Homme
5DSSRUWDQQXHOVXUO¶$GPLQLVWUDWLRQEHOJHS
0X.LQ\DUZDQGDJLVDQ]ZHLVRNRU\LWZDJD©LJXULURDPDJXULURª$EDELULJLQLER
AREDETWA : Association pour le Relèvement
81

EDVK\LULVKLMHKRLMDPERU\¶LJLVZDKLUL©VRNRPDVRNRª
Démocratique des Batwa
198
v
cyo bitaga “Deutsche
ACRONYMS Ostafrika”
ANDngo babone aho bahera bagura
ABBREVIATIONS
ingoma y’ubukoroni bagana mu burengerazuba,
___________________________________banashyigikiye
DEDFXUX]LE·$ED\LVLUDPXEDNRUDQDJDKDÀQD7DERUDQD%XNRED
ndetse
A.A. n’abamisiyoneri
: Archives bagize uruhare rukomeye muri ubwo
Africaines
buryo bwo kwagura amarembo areba i Burasirazuba. Misiyoni
A.G. : Assemblée Générale
zabo zari zubatse zikurikiranye kandi zireba i Burasirazuba,
ABAKIna Vikariyati
ndetse : Alliance desuBakiga
zarimo Rwanda zari ziri mu Burasirazuba.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Kuva ubwo uruhareSuppression des Castes
rw’abacuruzi rwaje gukomera: bahuje inzira
ACR
z’ubucuruzi : Association
ebyiri, ubundides Cultivateurs
zitakoranaga, du Rwanda
inzira yibanda ku
kiyaga
ADP cya Kivu n’inzira Démocratique
: Alliance y’ibiyaga bigari.des
U Rwanda
Peuples ruhuza igice
cy’uburazirazuba
ADR : Alliance pour la Démocratie et la za Bukoba.
cya Kongo n’inzira z’ubucuruzi
Abarabu bagakura muri Kongo
Réconciliation y’u Burasirazuba ipamba
Nationale
n’amahembe y’inzovu, bakahagurisha imyenda n’amasaro.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Allianceby’u
Guhindukira burundu desRwanda
Forces byabaye
Démocratiques
guhera mu pour la
wa 1905
ubwo u Rwanda Libération
rwatangiragadu Congo-Zaïre
kugira umwihariko mu gucuruza
AGOAz’inka n’ihene
impu : African Growth and
zikoherezwa Opportunity
ku Nyanja Act zinyuze
y’Abahinde,
$,'6Bukoba $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
muri no mu kiyaga cya Victoria.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Mu
AJERntangiriro : z’ikinyejana
Association cya XXJeunesse
de la kwiyongera cyane kw’indwara
Estudiantine
ya tsetse mu matungo mu nkengero z’ikiyaga cya Victoria
Rwandaise
byahagabanyije ubucuruzi bw’impu z’inka. Abacuruzi bazo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
batangira kuzishakira mu Rwanda, kuko cyari igihugu
AM/AP
cy’ubworozi, : abacuruzi
Arrêté ministériel/ Arrêté bakaba
b’Abayisiramu présidentiel
barakekaga
AMR
ko hashobora: Association des Moniteurs
gukorerwa ubucuruzi du Rwanda
bukomeye bw’impu. Mu
AMUR
wa 1902-1903 : Association
igiciro k’impudes cyarazamutse,
Musulmans auabacuruzi
Rwanda bazo
ANT
batangira : Assemblée
kuzishakira hoseNationale
muri Afurikade y’uburasizuba.
Transition Bukoba
yari ikiri intebe(Transitional
y’ubutegetsi n’igisirikare itangira gutera imbere
National Assembly)
mu bucuruzi
APADEC bitewe n’uko abacuruzi b’Abarabu,
: Association du Parti Démocrate Chrétien b’abanyaziya
n’abanyaburayi batangiye kuhatura guhera mu wa 1902-
APR : Armée Patriotique Rwandaise
1903. Kubera aho u Rwanda ruherereye, na rwo rwatangiye
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
kunyuzwamo ibicuruzwa bivuye muri Kongo (amahembe
y’inzovu n’ipamba)Rwandais
nk’uko byavuzwe.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Amazu : Association
ya mbere y’abacuruzi pour la Promotion
b’Abahinde Sociale
yubatswe de la mu
i Nyanza
wa 1901, hanyuma Masseyubakwa i Shangi n’i Gisenyi. Abacuruzi
b’abanyamahanga
ARD : Alliancebatinyaga
pour legusa ibice by’amajyaruguru
Renforcement de la y’u
5ZDQGD NXNR Démocratie
XEXWHJHWVL EZ·XPZDPL EXWDUL EXKDÀWH LQJXIX
Kubaka Kigali byahaye ingufu ku buryo budasubirwaho ubwo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
bucuruzi. Kubera ko Kigali yari hagati mu gihugu kandi
ikaba isanganoDroits de l’Homme
ry’amayira gakondo, ni yo yahindutse iguriro
AREDETWA : Association pour
ry’impu, zahahurizwaga, zikajonjorwa, le Relèvement
zikoherezwa muri
Démocratique des Batwa
199
v
Bukoba. Abacuruzi b’Abahinde
ACRONYMS AND n’Abarabu bubaka amaduka
ABBREVIATIONS
muri izo santere zikomeye zose
___________________________________ bw’impu
82
. Akenshi ubucuruzi
bwakorwaga n’Abayisiramu, abazungu bo bakagura amahembe
y’inzovu
A.A. n’inka. Abacuruzi
: Archives b’Abayisiramu batangiye gutura,
Africaines
DED]XQJXEDNRPH]DNXEXQJDPXJLKXJXEDJDVXELUDDKREDÀWH
A.G. : Assemblée Générale
ibyicaro by’ubucuruzi bwabo muri Afurika y’uburasirazuba.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Mu : Association
wa 1916, amazu desy’abazungu
y’ubucuruzi Bahutu Evoluant
yari agezepour
kuri 5la
: inzu
y’ubucuruzi ya Suppression des Castes
Max Klein w’i Marseille, inzu yitwa “Internationale
ACR : Association
Handelsgesellschaft” des Cultivateurs
y’i Hamburg, East Africa du Rwanda
Trading Co,
6RFLHWD
ADP ,WDOLDQD &RORQLDOH
: Alliance Q·LQ]X \·$EDJHUHNL
Démocratique 3DSD]DJODNLV QD
des Peuples
Angelopoulos.
ADR Ikomeye yari Internationale
: Alliance pour la Démocratie et la Handelsgesellschaft.
Ayo mazu yatumizaga Réconciliation hanzeNationale
imyenda n’ibindi bicuruzwa
by’ibinyaburayi, yo akohereza hanze cyanecyane impu.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Mu wa 1910, muAlliance
AFDL : Rwanda hari desabantu
Forces Démocratiques
bacuruza bageze kuripour la
63 harimo
Libération du
Abahinde, Ababerushisitani Congo-Zaïre
n’Abarabu. Bose babaga bahagarariye
AGOA y’ubucuruzi
amazu : African Growth
y’Abarabu and Opportunity
cyangwa abanyaziya yo Actmuri Afurika
$,'6
y’uburasirazuba. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Inzu ya mbere y’ubucuruzi yari ikomeye yitwaga
Abdalla
AIMO Kimji yo muri
: Affaires Bukoba, iya kabiri
Indigènes yari Juma Osman na yo yo
et Main-d’oeuvre
muri
AJERBukoba. :Zacuruzaga
Associationimyenda n’impu. Ntizatinyaga
de la Jeunesse Estudiantine gukorana
ubucuruzi n’abaturage ku misozi, ibi bikaba bitakorwaga n’inzu
Rwandaise
z’ubucuruzi z’abazungu. Ubwo bucuruzi bwombi bw’abanyaziya
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
n’abazungu bwari butandukanije imikorere n’imiterere. Amazu
AM/AP
y’ubucuruzi : Arrêté ministériel/
y’abanyaburayi Arrêtéko
yakeneraga présidentiel
habanza kubaho
AMR
ay’Abahinde : Association
baguraga des Moniteurs
impu kuko du Rwanda
bo batacuruzanyaga n’abaturage
AMUR
imbonankubone, : Association des Musulmans
ahubwo baguraga ibyakusanyijweau Rwanda
n’Abahinde83.
ANT
Abacuruzi bato : Assemblée
bigenga bari Nationale
bagizwedecyanecyane
Transition n’abacuruzi
babunga, abagendaga bashakisha
(Transitional cyangwa
National bagurisha ibicuruzwa
Assembly)
bahawe
APADEC n’amazu y’ubucuruzi avana cyangwa
: Association du Parti Démocrate yohereza ibintu hanze
Chrétien
\DULDÀWHLNLFDURL.LJDOL%DEXQJDJDNXPLVR]LEDEXQ]DLP\HQGD
APR : Armée Patriotique Rwandaise
amasaro, imiringa bakabigurana impu. Hari ikindi gice cy’abacuruzi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bigenga cyari kigizwe n’abaswahiri ni ukuvuga Abanyarwanda bari
bamaze kujya mu Rwandais
idini ya kiyisiramu.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Hari : Association
Abanyarwanda pour la Promotion
bacururizaga ayo mazu Sociale de la
y’ubucuruzi
bagakora rimwe na rimwe ingendo ndende bashaka igicuruzwa
Masse
runaka
ARD gishakwa by’umwihariko
: Alliance bakagurana de
pour le Renforcement ikintu
la n’ikindi
(amasaka akaguranwa Démocratie ibishyimbo, imyaka ikaguranwa
amatungo). Hari n’igice cy’ababaga batumwe n’abandi bantu
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
82 Droits de l’Homme
0\U+LUWKDYXJD³LJLWHURQ\DJLWHURF\¶DEDFXUX]LF\DWH\HX5ZDQGD´ ,EDUXZD\D
0\U+LUWKNXPXYDQGLPZHZH:HUXUZH
AREDETWA : Association pour le Relèvement
83
$.5-DKUHVEHULFKW
Démocratique des Batwa
200
v
b’abakungu cyangwa
ACRONYMSn’abayobozi. Abacuruzi b’umwuga bari
AND ABBREVIATIONS
EDÀWHLE\LFDURNXQNHQJHUR]·X5ZDQGDF\DQJZDEDULPXJLKXJX
___________________________________
hagati mu ntara. Hari n’abatunzi cyangwa abacuruzi babunga
mu
A.A. mirenge : Archives
bakagurisha ahantu kure ibicuruzwa by’abo
Africaines
bahagarariye, bakabazanira amatungo bakuyeyo.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Mu : Alliance
masoko y’ingenzi des Bakiga
mu gihugu, amasuka, ubutega n’ihene ni byo
ABESC : Association
byafatwagaho ingero zo guhahirana,des Bahutu Evoluant
kandi pour ingero
bigafatwaho la
zemewe na bose Suppression
nubwo buri des Castes
karere kagiraga iz’ako. Ntawavuga
ACRhari ingeri
ko : Association
zimwe hosedes muCultivateurs
Rwanda mbere du Rwanda
y’umwaduko
w’Abadage
ADP n’Abayisiramu. Amasaro yajedes
: Alliance Démocratique vuba kandi yafatwaga
Peuples
nk’umurimbo.
ADR Urugero: inka mu Kinyaga
: Alliance pour la Démocratie et la yaguranwaga ubutega
4000 mu Nduga. Mu Buganza, ikimasa
Réconciliation Nationalecyagurwaga ubutega buri
hagati ya 1500 na 2000. Ababicuruzaga b’umwuga bashoboraga
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
kubyungukaho inshuro ebyeri.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du y’inzovu
Ubucuruzi bw’amahembe Congo-Zaïre bwagiye bugabanuka
AGOA
buhorobuhoro : African
(hoherejwe Growth
hanzeand Opportunity
ibiro Act4 na 500
biri hagati ya
$,'6
mu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
1909) ahubwo ibicuruzwa by’ipamba bigenda byiyongera
mbere
AIMO gato y’intambara ya mbere y’isi
: Affaires Indigènes yose (ibicuruzwa byavaga
et Main-d’oeuvre
iAJER
Kongo binyuze i Shangi,
: Association de Bugarama
la Jeunessena Gisenyi bizanywe
Estudiantine
n’abacuruzi b’abazungu, Abahinde n’abaswahili) byo n’impu
Rwandaise
ni byo cyanecyane byari bisigaye byoherezwa mu mahanga. Mu
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
1908, ibyoherezwaga hanze bivuye mu Rwanda byanganaga
AM/AP
Q·DPDUXSL\D :
Arrêté ministériel/ Arrêté
X 5ZDQGD UZDUL présidentiel
UXÀWHPR  DULNR
AMR ruhare :rwakomeje
urwo Association des Moniteurs
kwiyongera. Mu wadu Rwanda
1911, 75% y’impu
AMURzapakiriwe
z’inka : Association des Musulmans
i Bukoba zavaga mu Rwandaau Rwanda
honyine (ariko u
ANT
Rwanda : Assemblée
rwoherezaga impuNationale de Transition
nke z’ihene).
(Transitional National Assembly)
Imyenda
APADEC yaguranwaga
: Associationimpu.du Ubwo bucuruzi
Parti Démocratebw’impu bwatumye
Chrétien
haduka igipimo gishya mu gihugu. Irupiya, cyashingiraga ku
APR : Armée Patriotique Rwandaise
myenda yera bitaga “Amerikani” cyareshyaga inshuro ebyeri
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
n’uburebure bw’ukuboko. Amasaro 1000 kugeza ku 1200
yaguraga “idoti”Rwandais
imwe. Ariko ibiciro byarahindukaga cyane mu
gihugu kandi Abanyarwandades
APROCOMIN: Association Commerçants
ntibakundaga Indigènes
imyenda y’amabara
APROSOMA
menshi : Association
cyangwa pour la bikundiraga
avuna amaso, Promotion Sociale de lakari
“akaniga”
kagizwe n’umweruMasse n’umukara. Amasaro y’ibara ry’ijuru, yera
cyangwa
ARD ya roza angana
: Alliance pour n’ishaza ni yo bakundaga
le Renforcement de lakwambara.
Amasaro yakoreshwaga
Démocratie mu mitako, ntabwo yakoreshwaga
nk’igipimo cyo guhahirana nk’uko byari bimeze mu Burundi
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
no muri Kongo, ariko misiyoni gatorika zarayakoreshaga mu
Droits
kwishyura abakozi. de l’Homme
Ubutega n’imiringa byazanwaga mu Rwanda
AREDETWA : Association pour
ari na byo byakoreshwaga nk’umutako. le Relèvement
Démocratique des Batwa
201
v
Ubucuruzi bw’abacakara
ACRONYMS bwagenze buhoro hanyuma buza
AND ABBREVIATIONS
gushira rwose,___________________________________
Abarabu babukoraga n’ababacuruzaga b’Abajinja
bagenzurwaga n’abamisiyoneri, bakabarega ku Badage. N’abo
bacuruzi ubwabo ntibifuzaga kugira icyabangamira ubucuruzi
A.A. : Archives Africaines
bwabo busanzwe mu Rwanda. Bayobotse ubucuruzi bwemewe
A.G.
bw’amahembe :y’inzovu
Assemblée Générale
n’ipamba byavaga i Kongo n’ubw’impu z’inka
ABAKI : Alliance des Bakiga
n’ihene. Mu wa1903, Von Beringe yabwiraga abacuruzi yahuraga na
ABESC
bo mu ngendo: yakoraga
Association des Bahutu y’igihugu
mu majyaruguru Evoluantkopour la
“ubucuruzi
bw’abacakara bubujijwe kandi ko buhanwa
Suppression des Castes bikomeye”84
.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
¾Ibyakurikiye kwaguka kw’amayira y’ubucuruzi.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Impinduka
ADR zakurikiye
: Alliancegufungura amarembo y’ubucuruzi
pour la Démocratie et la zabaye
nini cyane. Inzira nshya z’ubucuruzi
Réconciliation Nationale zari zifunguwe hagati ya Kigali
na Bukoba zavanye u Rwanda mu bwigunge. Kigali isigara ari yo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ihurizwamo ibicuruzwa byo mu Rwanda, ikanaba ari yo itangirwamo
AFDL
ibicuruzwa byavaga : Alliance
mu des Forces Démocratiques
burasirazuba. pour la
Ni ho kandi hanyuzwaga
ibivuye muri Kongo, Libération du Congo-Zaïre
bigitegereje koherezwa i Mombasa, binyujijwe
iAGOA
Bukoba n’impu : African
zavaga Growth
i Burundiand Opportunity Act
na Bukoba.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Haje kwaduka imitekerereze mishya n’ibikenerwa bishya.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Ibicuruzwa ubundi byari bisanzwe ari iby’abakire gusa, biba
AJERrubanda: Association
ibya rukora uko de la Jeunesse
rushoboye ngoEstudiantine
babibone ; ni byo
Rwandaise
3DGLUL &ODVVH \LVH ´LNLEDWVL N·LQ\XQJXµ . Abantu benshi bajya
85

ALIR : Armée de Libération du Rwanda


PXEXFXUX]L$EDFXUX]LEDÀWHXEXNXQJXEDWDQJLUDJXVK\LUDKR
ababahagarariye
AM/AP n’abikorezi
: Arrêté ministériel/ batoranywaga cyanecyane mu
Arrêté présidentiel
EDNLULVLWX EDUL
AMR EDÀWH XPXEDQR
: Association ZRURVK\H du
des Moniteurs Q·DEDQ\DPDKDQJD
Rwanda
Havuka imyuga mishya, ihinduka uburyo bwo gukira vuba
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
birenze uburyo bwari busanzwe (ugereranije n’igihe cyari icyo
ANT
guhakirwa inka : Assemblée Nationale de Mu
mu rwego rw’ubuhake). Transition
wa 1913, abikorezi
(Transitional National
20.000 bahoraga Bukoba-Kigali, 25.241 bahoraga Kigali- Assembly)
APADEC
Bukoba. Abageze : Association
ku 25.521 dubakuraga
Parti Démocrate
ibicuruzwa Chrétien
muri Kongo
n’u
APR Burundi bakabizana i Kigali. Hari
: Armée Patriotique Rwandaise n’ubucuruzi bwa rwihishwa
bwakorerwaga mu Rukiga butagombye
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes kunyura i Kigali.
Indi ngaruka Rwandais nuko uguhinduka kw’inzira kwatewe n’uko u
Rwanda rugannye
APROCOMIN: mu burasirazuba,
Association iryo funguka
des Commerçants ry’amayira
Indigènes
ryahuje inzira z’ubuhahirane zahozeho
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la mbere y’umwaduko
w’abazungu ariko zitakoranaga ; inzira y’i Kivu mu Burengerazuba
Masse
n’inzira y’i Karagwe mu Burasirazuba. Kuva ubwo u Rwanda
ARD
rwagize inshingano : Alliance pour
ebyiri; le Renforcement
u Rwanda rwahindutse de la
santere mu
birebana no gukora Démocratie
no gucuruza impu, ruba kandi n’akarere
ARDHO
gahuza Kongo : Association
yavagamo Rwandaise
amahembe pour la Défense
y’inzovu n’ipamba desna
Bukoba, yari icyambu Droits de gipakirirwamo
l’Homme ibyo bicuruzwa.
$.5-DKUHVEHULFKWS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
84

85
Classe P., Lettre au supérieur généralMDQYLHU
Démocratique des Batwa
202
v
Byatumye ruzamo indwara AND
ACRONYMS nshya, nka marariya yari isanzwe
ABBREVIATIONS
ibaho ariko itamara abantu kubera ko Abanyarwanda basaga
___________________________________
n’abakingiwe iyo ndwara kubera kuyimenyera kandi hatari ubundi
bwoko
A.A. butamenyerewe.
: Archives Ubucuruzi
Africainesbutangiye gufata indi ntera,
abategetsi gakondo babanje mbere na mbere gushaka imyenda,
A.G. : Assemblée Générale
bihanganiye abacuruzi b’Abayisiramu, babahaga amaturo. Ndetse
ABAKI
abo bacuruzi : baza
Alliance des Bakiga
no gushyira ikicaro cyabo ibwami. Nyuma
ariko ibwami baje kwinubira gushimutwaEvoluant
ABESC : Association des Bahutu kw’inka pour la
byakorwaga
n’abanyamahanga,Suppression des Castes
ariko ntibababuze gukomeza imirimo yabo.
ACR gukorwa: Association
Byaje des Cultivateurs
n’Abadage n’abamisiyoneri du Rwanda
mu kigwi k’ibwami.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Mu
ADR kurwanya:akarengane kenshi
Alliance pour kabonekaga no
la Démocratie et gushaka
la gukora
ibyasabwaga n’ibwami n’abamisiyoneri,
Réconciliation Nationalehasohotse itegeko ryo ku
wa 10 Werurwe 1905 ryabuzaga abacuruzi kwinjira mu Rwanda
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
XUHWVHDEDELÀWL\HXUXKXVK\DEDKDZHQ·XEX\RER]LEXNXUXEZ·L
AFDL :
Bujumbura. Iryo Alliance
tegekodes Forces
teka Démocratiques
ryasaga pour la
n’irigiye kubangamira
Libération Tariki
umuvuduko w’ubucuruzi. du Congo-Zaïre
ya 7 Werurwe 1906, hasohotse
AGOATegeko: teka
irindi African Growth and
ryemereraga Opportunity
Abarabu n’Abahinde Act kwinjira
$,'6
PX $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
5ZDQGD EDELÀWL\H XUXKXVK\D UZDQGLWVH DULNR EDWDJRPE\H
kujya
AIMO i Bujumbura. Cyari ikemezo kiruhije
: Affaires Indigènes gushyira mu bikorwa.
et Main-d’oeuvre
Kandt
AJER yagiciyeho atumiza abacuruzi
: Association b’Abanyaziya.
de la Jeunesse Muri Kanama
Estudiantine
1913, Leta itangaza ko ubucuruzi bufunguwe mu Rwanda n’u
Rwandaise
Burundi. Nubwo Abadage bumvaga akamaro ko kureka ubucuzi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bugakura mu Rwanda, bitewe no kwemera bene bwo bakagira
AM/AP mu Rwanda,
ibyicaro : Arrêtéubuyobozi
ministériel/ Arrêté présidentiel
bw’Abadage bwashakaga kugira
AMRbugenzura
uko : Association des Moniteurs
abo banyamahanga du Rwanda
n’ibyo bakora.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
Abamisiyoneri: Assemblée Nationale babonaga
gatorika n’Abaporoso de Transition
ubwo bucuruzi
atari bwiza ahubwo butera National
(Transitional ibibazo kuko bwari mu maboko
Assembly)
y’Abayisiramu;
APADEC : Association du Parti Démocrateubwo
ku bwabo hari ikibazo cy’uko bucuruzi
Chrétien
bushobora gutuma u Rwanda ruzitabira idini y’Abayisiramu86.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Abapadiri bera bafataga u Rwanda “nk’akarima kabo”. Ahantu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bibera batekereza kuzakoreramo igeragezwa ry’ibijyanye
n’iyobokamanaRwandais
n’imyitwarire myiza. Abanyamahanga
APROCOMIN:
bashoboraga kuhazana ingeso mbi: byari ngombwaIndigènes
Association des Commerçants kwirukanisha
APROSOMA : Associationn’iryabo.
idini ryose rihanganye pour la Promotion
Abapadiri Sociale de la
bera bagerageje
kurwanya “ingeso
Masseyo gushaka amafaranga” no kwinjira kwa
isiramu
ARD babigirira gushaka
: Alliance pour kutagira icyabavangira
le Renforcement
87
de la.
Démocratie
86
Rutayisire P., /D&KULVWLDQLVDWLRQGX5ZDQGD  0pWKRGHPLVVLRQQDLUHHW
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
SROLWLTXHVHORQ0JU/pRQ&ODVVH)ULERXUJ
87 Droits de l’Homme
.XUHEDDPDJDPER\DNDE\DJD\¶DEDSDGLULEHUDDM\DQ\HQ¶XNXQWXDPDGLQL\DULDKDQ-
JDQ\HNDQGLPXE\¶XNXULELWDULE\RQ¶LELUHJREDUHJDDEDFXUX]LEDJLULUDQDELDEDWX-
AREDETWA : Association pour le Relèvement
UDJHDULNRQWLEDYXJHERXEZDERDPDNRVDEDNRUHUDDEDWXUDJH
Démocratique des Batwa
203
v
AbamisiyoneriACRONYMS
b’Abaporoso AND bagerageje kurwanya Abayisiramu
ABBREVIATIONS
mu murimo ___________________________________
wabo w’ubucuruzi. Bashinze na bo ubwabo
amaduka y’ubucuruzi i Nyanza, Kigali na Cyangugu: ayo
maduka
A.A. yagombaga kugura
: Archives akanacuruza ibintu by’abakirisito88.
Africaines
Aho hantu haguranirwaga imyaka hayoborwaga n’abakirisito.
A.G. : Assemblée Générale
Abakirisito bagombaga kuhaguranira impu n’imyenda,
ABAKI : Alliance
amasaro n’ibindi; hagomba deskuba
Bakiga
intango z’inganda z’abakirisito
ABESC
zagombaga kuzajyaho. Uwo mushinga Evoluant
: Association des Bahutu pourbwa
w’ubucuruzi la za
Suppression
misiyoni waje gupfuba. des Castesbahitagamo ibicuruzwa
Abanyarwanda
ACR : Association
n’ubwoko bunyuranye des Cultivateurs
byatangwaga n’abacuruzidub’Abayisiramu;
Rwanda
ikindi nuko abakuru
ADP : Allianceb’imiryango bari bakeneye
Démocratique kugira impiya
des Peuples
ngo
ADR babone uko
: Alliance pour la Démocratie et la intambara
batanga imisoro yatangiye kwakwa
ya mbere y’isi yose iraye iri bube.
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Bitewe n’ibyo bintu byose byahindutse, ntibikwiye kugabanya
AFDL
uruhare Abadage : Alliance
bagizedes Forcesumubare
hitwajwe Démocratiqueswabo muke pour la
n’igihe
gito bamaze. InshinganoLibération ya du Congo-Zaïre
rezidansi yari iyo kubyaza umusaruro
AGOA
imisozi y’u Rwanda : Africanno Growth
kubihuzaand Opportunity
n’ubukungu Act n’ubutegetsi
$,'6
byari muri Afurika $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
y’Abadage y’u Burasirazuba. Iyo nshingano
yagezweho
AIMO ku gice kimwe.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
4.1.4. Abamisiyoneri mu Rwanda
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Abamisiyoneri ba mbere Gatorika n’Abaporotesitanti, bageze
AM/AP
PXUL $IXULND:QR Arrêté ministériel/
PX 5ZDQGD EDÀWH Arrêté présidentiel
PX PXWZH ZDER JXVKDND
AMR
kwigarurira no : Association
gutegeka ibyo des Moniteurs
bihugu. Ibyo dubigaragarira
Rwanda mu
AMUR
buryo bafashe: aho Association
bashakaga des Musulmans
gutura n’agasuzuguroau Rwanda
beretse abo
ANT
bategekaga, mu : Assemblée
gukoresha ingufu Nationale de Transition
n’agahato no kurengera mbere
na mbere inyungu z’abakoroniNational
(Transitional bari bigaruriye
Assembly)ibyo bihugu.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Abapadiri bera ba Karidinari Lavigerie, umuryango
APR : Armée Patriotique Rwandaise
w’Abamisiyoneri wavutse mu wa 1868, bageze mu Rwanda
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
muri Gashyantare 1900. Myr J.Hirth, washinze misiyoni ya
mbere gatorikaRwandais mu Rwanda, i Save mu Bwanamukari, yatangiye
APROCOMIN:
icyo gikorwa kuko Association
inkubiri des Commerçants
yo kwigisha Indigènes
Ivanjiri, ijyana n’iyo
APROSOMA
gukoroniza, yari : Association
ikomeye pour cyane la Promotion
kandi akaba Sociale de la
yarashakaga
kuhatanga Abaporoso Masse n’Abayisiramu . Musenyeri yari azi
89

ARD
88
Lacger L (de), : Alliance pour
5XDQGD, Kabgayi, 1961,lep.382
Renforcement de la
89
 ,JLWDER F\D SDGLUL 0LQQDHUW
Démocratie 6WHIDDQ WZDYX]H NLUHED XUXJHQGR UZD 0XVHQ\HUL
+LUWK DM\D JXVKLQJD PLVL\RQL \D PEHUH PX 5ZDQGD +DUL Q¶L]LQGL Q\DQGLNR HE\LUL
ARDHO
\DNR]H : Association
©8Q UHJDUG Rwandaise
QHXI VXU OD SUHPLqUH pour
IRQGDWLRQ GHV la Défense
0LVVLRQQDLUHV desDX
G¶$IULTXH
Droits de l’Homme
5ZDQGDHQIpYULHUªLQHistoire et Missions chrétiennes, no 8,2008, pp.39-66;
©/HV3qUHVEODQFVHWODVRFLpWpUZDQGDLVHGXUDQWO¶pSRTXHFRORQLDOHDOOHPDQGH 
AREDETWA : Association pour le Relèvement
 8QHUHQFRQWUHHQWUHFXOWXUHVHWUHOLJLRQVªLQ5XWD\LVLUH3HWDO/HV5HOLJLRQVDX
Démocratique des Batwa
204
v
ibyanditswe byose ku Rwanda
ACRONYMS ANDn’abagenzi bazengurukaga muri
ABBREVIATIONS
utu turere, abacuruzaga abacakara, abasirikare n’abakozi baza
___________________________________
koroni. Yari azi ko bose bashakaga cyane aho hantu. (Reba
ikarita
A.A. ikurikira)
: Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Ikarita ya 11 : Misiyoni gatorika (1900-1945)
ABAKI : Alliance1900-1916
n’izabaporotesitanti des Bakiga
ABESC
Buri buke ngo: Association desmbere
intambara ya Bahutu
y’isiEvoluant pour
yose itere, la
abapadiri
Suppression
bera bari baratangiye des Castes
za misiyoni mu turere twinshi tw’igihugu:
i Save n’i Zaza (1900), ku Nyundo (1901), i du
ACR : Association des Cultivateurs Rwanda
Mibirizi (1903), i
ADP (1903),
Rwaza : Alliance Démocratique
i Kabwayi des Peuples
(1905), Rurindo (1908), Rambura
(1910),
ADR Kigali :(1912), Muramba,
Alliance pour la Kansi (reba ikarita
Démocratie et la no 11 hasi).
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Aho byavuye: Rapports
(Transitionalannuels des Missionnaires
National Assembly) d’Afrique
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Kugira
APR ngo abamisiyoneri
: Armée Patriotique bafate ahantu, bashingiraga
Rwandaise
cyanecyane kuri izi ngingo zikurikira: kwibanda ahantu hatuwe
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
F\DQHPEHUH\·$EDSRURVRNXUHEDDKDÀWHDNDPDURJDNRPH\HPX
Rwandais
birebana n’ubutegetsi n’ubukungu, ahahuzaga za misiyoni z’u
APROCOMIN:
Rwanda ubwazoAssociation
n’ahazihuzaga des n’ikicaro
Commerçants gikuru Indigènes
cya Vikariyati
APROSOMA
cyari ku nkombe : Association
z’ikiyaga cyapour la Promotion
Victoria, Sociale
no gusubiza de la bya
ibyifuzo
Masse
]DPLVL\RQL]DUL]LÀWHDKDQWXKDQLQL]LNLIX]DNRKDJDEDQ\ZDPR
ibindi
ARD bice hubakwa
: Allianceizindi.
pourBinyuranyije
le Renforcement n’ibyo de
Abanyarwanda
la
n’abanditsi bamwe bavuga,
Démocratie nta hantu na hamwe abamisiyoneri
bagiye ku ngufu, zaba iz’ubwami cyangwa iza gikoroni. Misiyoni
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
zose zashinzwe aho abamisiyoneri ubwabo bahisemo, bamaze
Droits de l’Homme
kubyiga neza no kwitegura. Ahubwo hari ahantu hamwe
AREDETWA : Association pour le Relèvement
5ZDQGDGp¿VFRQYHUJHQFHVHWFRPSpWLWLRQV, Ed. de l’UNR, septembre 2009, pp.53-101
Démocratique des Batwa
205
v
na hamwe batabyemerewe
ACRONYMS n’ibwami
AND ariko babifashwamo
ABBREVIATIONS
n’ubutegetsi bwa gikoroni.
___________________________________
Ku
A.A.rwabo ruhande, abamisiyoneri
: Archives Africaines ba Sosiyete y’Abadage ba
%HWKHO ED\RERZH QD 3DVLWRUL (UQHVW -RKDQVVHQ DKHUHNHMZH
A.G. : Assemblée Générale
na Recius, bageze mu Rwanda mu wa 1907. Babanje kubaka
iABAKI : Alliance desn’iBakiga
Zinga mu Burasirazuba Kirinda mu Burengerazuba bwo
ABESC : Association des
hagati, i Rubengera mu wa 1909, Bahutu Evoluant
i Kiteme pour
ku kirwa la mu
k’Ijwi
Suppression desmu
wa 1910 n’i Remera-Rukoma Castes
wa 1912. Igihe Abadage,
ACR
abasirikare : Association
n’abakozi ba des
LetaCultivateurs
bahungaga du muRwanda
wa 1916,
bajyanye
ADP n’abamisiyoneri b’Abaruteriyani
: Alliance Démocratique desbabaga mu Rwanda.
Peuples
Bagiye
ADR batarashobora kwerekana ubushobozi
: Alliance pour la Démocratie et la bwabo bwose
mu Rwanda. Ariko basize bubatse
Réconciliation ibigo bitatu bikomeye ari byo
Nationale
Kirinda, Rubengera na Remera-Rukoma.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL ¾Uburyo Alliance
: des Forces
bwo kwigisha Ivanjiri Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
Uburyo : African Growth
bwakoreshejwe and Opportunity
n’abamisiyoneri mu Act guhindura
$,'6
$EDQ\DUZDQGD $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
EXÀWDQ\H LVDQR LNRPH\H Q·XNR EL\XPYLVKDJD
$EDQ\DUZDQGD
AIMO EDWH\H %DUL EDEDÀWHKR
: Affaires Indigènes F\DQHF\DQH LP\XPYLUH
et Main-d’oeuvre
LWDULP\L]D3DGLUL%UDUG 7HUHEXUD \DYXJDJDNRDWDULQJRPEZD
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
gushaka mu birabura imigenzo ndangamutima myiza. Ku bwe
Rwandaise
ndetse no kuri benshi, Umunyarwanda yari nk’umwana utazi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
XEZHQJH Z·XEZHQJH EXNH ELNDED  ELJDUDJD]D LF\DKD DÀWH
AM/AP
cy’umwihariko, : Arrêté
umuntu ministériel/
waheranwe Arrêté présidentiel
n’imico ya gipagani ye
AMR akaba :n’umuntu
kandi Association des Moniteurs
w’umunebwe kameredu90Rwanda
. Iyobokamana
AMUR
ry’Umunyarwanda : Association des Musulmans
na ryo ryafatwaga au Rwanda
“nk’iryoroshye, rishingiye
ANTmuco wo :gukunda
ku Assemblée Nationale
ibintu no gutinyade Transition
abazimu (yabonaga
abazimu babi(Transitional
hose). Byose bisa Assembly)
National n’ibya cyana, bemera
badashishoje.
APADEC Kandi bakayoborwa n’ubwoba
: Association du Parti Démocrate gusa” 91
. Nta kiza
Chrétien
umumisiyoneri yari ategereje ku kiremwa nk’icyo. Ni yo mpamvu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
yakoze ibishoboka byose ngo akureho burundu imikorere
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
n’imyemerere y’Umunyarwanda maze amuremere imyemerere
mishya. Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : y’abamisiyoneri
Teworojiya Association pour la Promotion Sociale
ntiyarenze iyo de la
myumvire
y’irondabwoko.Masse Ibyo bigaragarira mu bisobanuro baha
ibyanditswe
ARD muri Bibiriya
: Alliance pour bishingirwaho
le Renforcement bavuga dekola abirabura
bavumwe. Ku bamisiyoneri
Démocratie bamwe, imibereho y’abirabura yari
ingaruka y’icyaha cya Cham, umuhungu wa Noé wari warakoze
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
90 Droits de l’Homme
%UDUG31RWHVSS3&ODVVH©$WUDYHUVO¶$IULTXH(TXDWRULDOHªLQLes
missions Catholiques,
AREDETWA : Association 1902, pp.437-438pour le Relèvement
91
Brard P. Notes, p.23
Démocratique des Batwa
206
v
ishyano ryo kureba se yambaye
ACRONYMS ANDubusa (Intg 9,11- 12). Kuva icyo
ABBREVIATIONS
gihe umuvumo wikomye abamukomokaho. Kuba abirabura bari
___________________________________
inyuma byaba biterwa n’imiterere kavukire yabo ubwayo.
A.A. : Archives Africaines
Inyigisho z’imiterere y’abantu abakoroni n’abamisiyoneri
A.G. : Assemblée Générale
bashingiragaho zemezaga ko imiterere y’abantu n’amoko
ABAKI
yabo n’imico :yabo
Alliance des Bakiga
birutana rwose muri kamere yabyo. Ni iryo
shingiro ry’imirutanire kamere Bahutu
ABESC : Association des y’amoko Evoluant
ryaherewehopourn’abiga
la
amoko bibanzeho Suppression des Castes
biga urubumbambaga rw’Abanyarwanda,
ACR abenshi: Association
kandi muri bo barides Cultivateurs
abamisiyoneri. Mudu Rwanda yabo
myumvire
bakoze
ADP ku buryo Abanyarwanda
: Alliance bose bitwa
Démocratique desabanyamahanga
Peuples mu
gihugu
ADR cyabo: bavuze ko Abahutu bava muri
: Alliance pour la Démocratie et la Tchad, Abatutsi
bakava mu majyaruguru y’u Nationale
Réconciliation Burasirazuba bw’Afurika naho
Abatwa bafatwaga nk’abaturage gakondo ariko nta bimenyetso
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bishingirwaho ngo babyemeze. Ayo mateka y’uko u Rwanda
AFDL :
rwaba rwaratuwe,Alliance des Forces
yemewe n’abize Démocratiques pour la
mu mashuri y’abazungu,
basigara na bo Libération
ari byo du Congo-Zaïre
bemeza 92
. Iyo myumvire ishingiye
AGOA : African
ku ngirwabuhanga niGrowth and Opportunity
yo abamisiyoneri bagize Act
urufunguzo
$,'6
rw’amateka $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
y’Abanyarwanda. Nyamara yavugurujwe
n’ubushakashatsi
AIMO bw’ubuhanga bwakozwe vuba
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre aha.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Iyo mvugo migani mishya yaremwe n’abazungu n’abamisiyoneri
Rwandaise
EDQWX QD KDPLWH  \DUL LEDÀWL\H DNDPDUR NXNR EDUL EDNHQH\H
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kugira igice cy’Abanyarwanda bakomeye kandi bemewe
AM/AP
bifashisha mu: Arrêté
gutegekaministériel/
no guhinduraArrêté présidentiel
Abanyarwanda ku buryo
AMR
buboroheye. :NiAssociation des Moniteurs
iyo ngirwamigani du Rwanda
bashingiyeho bigaranzura
AMUR : Association
igice bari bashyigikiye des Musulmans
bagashyigikira au Rwanda
ikindi kuva mu wa 1957.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
¾Gukoresha ingufu n’agahato
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Abamisiyoneri baranzwe no gukoresha agahato. Gushaka
APR : Armée Patriotique Rwandaise
abayoboke biga gatigisimu byagaragariye Abanyarwanda
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
benshi nko kugandisha abagaragu, babaca kuri ba shebuja.
Rwandais
Abamisiyoneri bihaye uburenganzira bwo kwaka ku gahato ibyo
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
EDNHQHUDJDKDÀ\D]DPLVL\RQLLELEDWXQJDDPDVXNDDPDWXQJR
APROSOMA
mato, : Association
ibikoresho byo kubaka pour la Promotion
n’ibindi. Abaturage Sociale de la
bakoreshejwe
imirimo y’agahato Masse mu kubaka za kiriziya (babyitaga “ubunetsi”
mu
ARD Bugoyi). Ikibazo
: Alliance k’ibiti
pour bikoreshwa cyabaye de
le Renforcement by’umwihariko
la
ingorabahizi. Abapadiri
Démocratie b’i Zaza bageze aho bavuga ko ibiti byose
byo mu Gisaka bibaye ibyabo (1907-1912). Hari amakosa menshi
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
yakozwe n’abamisiyoneri, abafasha babo b’abanyamahanga
n’abakirisitu muri Droitsukode l’Homme
gushaka abayoboke.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
92
8UXJHUR%XVKD\LMD6LQ5HYXH1RXYHOOH, XXVIII, 12, 1958
Démocratique des Batwa
207
v
Uburemere bw’akazi
ACRONYMSbwarutaga
ANDkure ubw’imirimo yakorerwaga
ABBREVIATIONS
abategetsi gakondo. Ndetse muri Nyaruguru, abatware banze
___________________________________
kuyikoresha kandi yanzwe n’abaturage. Ibyo byanabaye mu
Gisaka
A.A. aho abatware bahitagamo
: Archives kwibera igihe kirekire i Nyanza.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Abamisiyoneri bireguraga kuri iyo mirimo y’agahato bakoreshaga
ABAKI ko biterwa
bavuga : Alliance des Bakiga
no gushaka kwihuta biranga abatangizi bose.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
Bemeraga ko ubwo buryo ari urukozasoni pour la
nk’uko bisobanurwa
Suppression
mu nyandiko bita “Diaire” y’ides Castes
Save, ariko babonaga nta kundi
ACR
byagenda : Associationiyo
badakoresheje desmirimo
Cultivateurs du93Rwanda
y’agahato . Umutungo
muke
ADP watumaga bakoresha
: Alliance imirimo des
Démocratique y’agahato.
PeuplesHari ubwo
abamisiyoneri
ADR : Alliance pour la Démocratie etariko
bakoreshaga imirimo ihemberwa la bakishyura
imishahara mito. Bigitangira bishyuraga
Réconciliation Nationalemu masaro n’imyenda
ngo bahembe ababaga bikoreye amatafari, ibiti n’ibindi. Iyo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mikorere yarakomeje kugeza mu wa 1910.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Iyobokamana Libération
ry’abamisiyoneridu Congo-Zaïre
ryaje ari nk’ikintu gikoresha
AGOA
igitugu, : Africankuyobokwa
kigomba Growth andkandi
Opportunity Act
nticyanduzwe no
$,'6
kukivanga $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
n’imyemerere yari isanzwe mu gihugu. Abahindura
imyemerere
AIMO bagombaga
: Affaires Indigèneskuva et burundu ku muco wabo
Main-d’oeuvre
gakondo
AJER maze bakerekanade
: Association umwete udasanzwe
la Jeunesse wo kwirukana
Estudiantine
ibijyanye n’“ubupagani” byose. Kuri bo inzira zose zari nziza,
Rwandaise
ndetse n’izidakwiye n’izitesha agaciro ngo barandure imizi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
y’iyobokamana n’indangagaciro bya Kinyarwanda, ni byo
AM/AP
byavuyemo : Arrêtéabapfumu
guhiga ministériel/ Arrêté présidentiel
n’abavuzi ba gihanga, guca
AMR n’ibyarebanaga
impigi : Association byosedes Moniteurs
n’imihango du Rwanda
y’abapfuye (kuraguza,
AMUR
guterekera no: Association
kubandwa) des Musulmans
n’ibindi. AbigishaaubaRwanda
gatigisimu,
ANT
abakuru : Assemblée
b’inama n’abatware Nationale de Transition
b’abakirisitu bagize uruhare runini
muri urwo rugamba. (Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Ijambo “Imana” ryafashwe nk’iridakwiye kwitirirwa Imana yo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
muri Bibiriya kubera ko bivuga ibintu byinshi. Mu Banyarwanda
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Imana byashoboraga kuvuga umugisha (kugira Imana),
Rwandais EDUDJX]D XPXVKZL LPÀ]L \·LQWDPD
LQ\DPDVZD \DNRUHVKHMZH
APROCOMIN:
akana k’intama,Association des
n’ibindi), igiti Commerçants
n’umuntu kubera Indigènes
imico ye myiza
APROSOMA
(ni Imana y’i :Rwanda).
Association pour la Promotion
Abamisiyoneri gatorikaSociale de la
bashyirishijeho
NXQJXIXLMDPERU\·LJLVZD\LUHEXPYDJDNRULGDÀWHXEZDQGX
Masse
ari
ARD ryo rya “Mungu”
: Alliance(mu pour
nyandiko za mbere bavugaga
le Renforcement de laMulungu).
Ariko Abanyarwanda Démocratie (n’Abarundi) bakomeje gukoresha ijambo
Imana bashaka kuvuga ikintu rudasumbwa (kiri hejuru ya
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
byose). Kubera iyo mivugire y’abaturage itahindutse hakurikiyeho
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
93
'LDLUHGH6DYHMXLOOHW
Démocratique des Batwa
208
v
n’imirimo y’ubushashakatsi
ACRONYMS AND yakozwe n’Abanyarwanda94, ijambo
ABBREVIATIONS
Imana ryongeye guhabwa agaciro ryongera gukoreshwa mu
___________________________________
nyandiko z’idini.
A.A. : Archives Africaines
Abamisiyoneri bari icya rimwe abihayimana, abakirisitu,
A.G. : Assemblée Générale
abasangiragihugu n’ibyitso by’abakoroni. Hagati y’abapadiri bera
ABAKI
na Karidinari :Lavigerie
Alliancen’Abadage
des Bakiga habaye ukutizerana guhoraho,
ABESC
kwatewe n’impamvu nyinshi : kuba muEvoluant
: Association des Bahutu pour la
madini atandukanye
(abapadiri beraSuppression
bafataga Abadagedes Castes
nkaho ari Abaporoso), kugira
ACR
ubwenegihugu : Association
bunyuranyedes(abamisiyoneri
Cultivateurs ba du mbere
Rwanda benshi
bari Abafaransa)
ADP n’imyumvire
: Alliance ya poritiki
Démocratique y’abamisiyoneri ba
des Peuples
mbere
ADR Abadage babonaga itandukanye
: Alliance pour la Démocratie et la n’iy’ubuyobozi bwa
gikoroni. Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
1XEZRDULNREDULEDÀWHLELEDWDQGXNDQ\D$EDGDJHQ·DEDSDGLUL
AFDL
bera ntibigeze Alliance
: batongana des
mu Forces
myakaDémocratiques
16 bamaranye. pour Bakomejela
kubahana mu Libération
nyungu zabo dubombi
Congo-Zaïre
maze baboneraho gushinga
AGOA : African
imizi y’ubutegetsi bwaboGrowth
mu Rwandaand Opportunity
no kurudahamo Act
ubukungu
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bashatse. Ababirigi bo, abapadiri bera babafashe nk’abanywanyi
babo
AIMO gakondo kuko
: Affaires bavaga mu gihugu
Indigènes “k’igikirisitu”, kujya
et Main-d’oeuvre
inama byahindutse
AJER kugambana
: Association mu micungire
de la Jeunesse y’igihugu. Hari
Estudiantine
imirimo imwe n’imwe ireba ubuzima bw’igihugu, nk’uburezi
Rwandaise
n’igice cy’ubuvuzi, byabeguriwe byose cyangwa igice cyabyo, bo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ubwabo babisabye cyangwa bitewe no kuzuza umubare muke
AM/AP
w’abayobozi ba : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
za koroni.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : AssembléeniNationale
Disikuru y’abamisiyoneri irengera ude Transition
Burayi n’iyo gushyigikira
poritiki y’ubukoroni.
(Transitional Abamisiyoneri ntibari bashyigikiye
National Assembly)
gusa
APADEC ubukoroni, nk’uko bikunze kuvugwa,
: Association du Parti Démocrate ahubwo igikorwa
Chrétien
cyabo cyose cyari neza muri gahunda nkuru y’ubukoroni
APR : Armée Patriotique Rwandaise
uko yashyizweho n’imirwa mikuru y’ubukoroni mu izina
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ry’amajyambere. Amahame yashingiweho mu kwigisha Ivanjiri
ntiyigeze avanaho Rwandais
impamvu nyamukuru zo gushyigikira ibihugu
APROCOMIN:
byabo. Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
¾IsiramuMasse ifatwa ko ibangamiye iyamamazwa ry’Ivanjiri.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Mu Rwanda, isiramu yazanye n’ubucuruzi mu gihugu. Abarabu
Démocratie
bacuruza abacakara bakikiye u Rwanda, ku ngoma ya Rwabugiri,
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ariko ntibashobora kurwinjiramo. Intumwa n’amaturo ya Hamed
Ibrahim wacuruzaga Droitsabacakara
de l’Homme n’ibya Said na Saif w’i Mascale,
AREDETWA : Association pour le Relèvement
94
,Q\DQGLNR]D0X]XQJX%%LJLUXPZDPL$QD.DJDPH$]LYXJZDPXULLNLJLWDER
Démocratique des Batwa
209
v
ibwami barabyanze
ACRONYMSbyose.AND
Mohammed ben Khalfan, bitaga
ABBREVIATIONS
Rumaliza, na___________________________________
we yasabye kugirana umubano n’umwami w’i
Rwanda: yanamwoherereje na we amaturo (amasaro, imyenda,
ibyuma)
A.A. ariko: Archives
biba iby’ubusa. Amaze kwirukanwa i Burundi
Africaines
yashatse kuza mu Rwanda ku ngufu, asanga habambiye.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Ni ingoma ndage : Alliance des Bakiga
yatumye isiramu ishobora gukwira mu
ABESC
Rwanda : Association
no kuhashinga imizi. des Bahutu
UretseEvoluant
kurekapour la
abacuruzi
b’Abayisiramu Suppression
baza mu Rwanda, des Castes ubutegetsi bw’Abadage
ACR
bwanaborohereje : Association
kuhatura; desbabahaga
Cultivateurs du Rwanda
imirimo nk’abakozi
babo
ADP (abasoda, abakarani,
: Alliance abasemuzi n’abakozi
Démocratique des Peuplesbo mu rugo..)
banaboroherezaga
ADR kuhashinga za butiki
: Alliance pour la Démocratie et la z’ubucuruzi bwabo
muri santere z’ubutegetsi
Réconciliation (Shangi, Kigali, Gisenyi, Bugarama).
Nationale
Bakuraga ibicuruzwa i Tabora n’i Bukoba. Ikindi cyabufashije
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ni ugukoresha ururimi rw’igiswayire mu kazi k’ubuyobozi,
AFDL
ururimi rwavugwaga : Alliance des Forces
n’abantu bavuye Démocratiques pour lay’u
ku nkengero z’inyanja
Buhinde (barimo Libération
Abayisiramu).du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Abacuruzi $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ba mbere (Abarabu, Abahinde, abazungu
n’abaswayire)
AIMO babungira impu bavuzwe
: Affaires Indigènes i Nyanza kuva mu wa
et Main-d’oeuvre
1901.
AJER Kubera: Association
kujujubya abaturage kenshi,
de la Jeunesse aba na bo bageze
Estudiantine
aho barabikoma cyanecyane mu wa 1904, benshi muri bo
Rwandaise
barishwe. Ubuyobozi bwa gisirakare bwagombye kugabanya
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
umubare w’abanyamahanga binjira mu Rwanda. Byamaze igihe
AM/AP teka ryo
(Itegeko : Arrêté
kuri 7 ministériel/
Werurwe 1906).Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Abamisiyoneri : Association des Musulmans
gatorika n’Abaporoso, au Rwanda
babonaga isiramu ari
ANT
umwanzi : Assemblée Nationale
ubabangamiye bikomeye, de Transition
bagomba kurwanya
bivuye inyuma. Bitandukanye
(Transitional n’iby’Abaporoso,
National Assembly) Abagatorika
bo banarwanyaga
APADEC ubucuruzi bwatumaga
: Association du Parti Démocrate abantu bajya hirya
Chrétien
no hino bashaka amafaranga bigatuma batagerwaho. Ku
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bw’abamisiyoneri, Abayisiramu bari ikimenyetso k’iburagaciro;
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
idini ryabo ryafatwaga nk’irya shitani n’iry’ubucuruzi
bw’ubucakara. RwandaisNi yo mpamvu abapadiri bera bamaze igihe
APROCOMIN:
kirerekire Association
bashidikanya guturadesmuCommerçants Indigènes
mugi wa Kigali, bahafataga
APROSOMA
nk’ahantu : Association
h’ingeso pour la Promotion
mbi ku bakirisitu. Sociale
Bahategetswe nade la 95.
rezida
Masse
Isiramu
ARD n’ubucuruzi
: Alliance pour le byagendanaga
Renforcement de byerekanwaga
la
n’abamisiyoneriDémocratie
nk’imbogamizi ikomeye ku kazi kabo ko
guhindura abantu. Ariko bitewe n’umubare muto cyane
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
w’abayisiramu n’uko bari barashyizwe mu kato cyanecyane
Droits de l’Homme
mu bukoroni bw’Ababirigi, byaragaragaraga ko ububi bwabo
AREDETWA : Association pour le Relèvement
95
Rutayisire P., 2009, op.cit. , p.24.
Démocratique des Batwa
210
v
bwari bwarakabirijwe
ACRONYMS ku AND
mpamvu z’icengezamyumvire no
ABBREVIATIONS
gushaka abayoboke. Abacuruzi b’Abayisiramu
___________________________________ bagumye mu
gihugu babonekaga muri za santere z’imigi. Ni yo mpamvu
isiramu
A.A. yabaye cyanecyane
: Archives idini y’umugi. Igihe cy’ubutegetsi
Africaines
bw’Ababirigi (Igihe cya manda n’igihe k’indagizo), igiswayire
A.G. : Assemblée Générale
cyataye agaciro, binezeza abamisiyoneri gatorika. Ababirigi
ABAKI
bavugaga ko: Alliance
igiswayiredes Bakiga n’Abaturarwanda, ni yo
kitavugwa
ABESC Abayisiramu
mpamvu : Association des Bahutu
bahejejwe mu katoEvoluant pour la
igihe kirekire.
Suppression des Castes
ACR Imyivumbagatanyo
4.1.5. : Association no
deskwanga
Cultivateurs du Rwanda
ubuyobozi
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Mu
ADRgusesengura ibyakozwe
: Alliance pour lan’abaturage
Démocratieabakoroni
et la bamaze
kubitura imbere, hitawe cyanecyane
Réconciliation ku byakozwe n’abazungu;
Nationale
ni ukuvuga impinduka bazanye n’ukuntu bisa n’ibyaboroheye.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Abavuga uruhare runini abakoronijwe bagize, ahanini bibanda
cyanecyane kuAlliance
AFDL : nsinzi des Forces Démocratiques
y’abakoroni pour la yo
n’imyivumbagatanyo
Libération du Congo-Zaïre
kubarwanya bumvikanisha ko urubumbambaga rutafashe
AGOA ngo : African
intwaro Growth
rubarwanye ari and Opportunity Actrworoheye
urubumbambaga
$,'6
abanyamahanga$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mu kurwigarurira. Ni muri urwo rwego padiri
Arnoux
AIMO ashyira
: Affaires Indigènes etrw’Abanyarwanda
urubumbambaga Main-d’oeuvre avuga ko
umwaduko
AJER w’abazungu utigeze
: Association de laugira ikiwukoma
Jeunesse imbere96.
Estudiantine
Rwandaise
Ikigaragara nuko abashatse kurwanya abazungu batsinzwe
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
rugikubita, igihe k’ibyabereye i Shangi kiraza kuvugwa nyuma.
AM/AP
Ariko : Arrêté
muri iki ministériel/ Arrêté
gihe ntawagarukira présidentiel
ku kuvuga ko guhangana
AMR
n’abazungu : Association
ari des Moniteurs
ugushoza urugamba rw’intwaro durubarwanya
Rwanda gusa.
AMUR intambara
Ntabwo : Association des uburyo
ari yo yabaye Musulmans au Rwanda
bwo kurwanya ibyaduka
ANT
by’abazungu : Assemblée
gusa. Nationale
Habaye indi de Transition
myitwarire n’ibikorwa binyuranye
byari bigamije kwerekana ko batanze
(Transitional gusa
National gutegekwa no guhakwa
Assembly)
n’abazungu,
APADEC ahubwo
: Association du Parti Démocrateubwabo.
banga n’abategetsi gakondo Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Mu gushaka kumenya uko abaturage barwanyije abakoroni ni
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ngombwa guhuza ibijyanye n’umwaduko w’abazungu n’ibyari
bisanzwe birihoRwandais
(amakimbirane yariho cyangwa ayayabanjirije).
APROCOMIN: Association
Uburyo Abanyarwanda bitwaye des Commerçants Indigènes
imbere y’abanyamahanga
APROSOMAku
byashingiye : Association pour
byari bisanzwe mu la Promotion
gihugu, Sociale
ahubwo de la
babikuruyemo
abazungu . Masse
97

ARD : Alliance pour le Renforcement de la


Démocratie
ARDHO
96 : Association RwandaiseParis,
$UQRX[$/HV3qUHV%ODQFVDX[VRXUFHVGX1LO, pour1953,la Défense
p.54 des
97 Droits de l’Homme
$FWHVGX&ROORTXH.LJDOL.XELUHEDX5ZDQGDVRPDLE\DQGLWZHQD1WH]LPDQD
(SS0ERQLPDQD*QD5XPL\D-S'HV)RUJHV$Defeat
AREDETWA : Association pour le Relèvement is
the only badQHZV5ZDQGDXQGHU0XVLQJD<DOH8QLYHUVLW\3K'
Démocratique des Batwa
211
v
ku ngoma
ACRONYMS
¾Kwigomeka ANDya ABBREVIATIONS
Musinga
___________________________________
Kigeri Rwabugiri waje guteza ubwigomeke bwabaye ibwami mu
Rwanda
A.A. mu :gihe kirekire
Archives k’ingoma ya Musinga, yari umwami
Africaines
utsinda amahanga akaba n’umuyobozi w’igihangange. Ariko
A.G. : Assemblée Générale
uburyo yakoreshaga bwaranzwe cyane n’iterabwoba, guteranya
ABAKI ikomeye,
imiryango : Alliance des Bakiga
kunyaga ibihangage by’imfura byashoboraga
ABESC : Association des Bahutu
kumubangamira no kugabira ibikingi Evoluant
hirya no hino pour la be.
abatoni
Suppression des Castes
ACRmarembera
Mu : Association
y’ingomadesye,Cultivateurs du Rwanda
Rwabugiri yari ahugiye mu
kurinda
ADP ibyo :yari yaragezeho
Alliance bikomeye.des
Démocratique Yimitse umuhungu we
Peuples
Rutarindwa
ADR kugira
: Alliance pour la Démocratie et la bategekana
ngo azamusimbure ku ngoma,
LJLKXJX NXYD Réconciliation
PX ZD  \DUL DÀWH LP\DND   .XEHUD
Nationale
ko nyina wa Rutarindwa yari yarapfuye, Rwabugiri amuha
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Kanjogera ho umugabekazi, wari umugore we w’inkundwakazi.
AFDL
Ariko mu muco,: Alliance des Forcesb’abatsindirano
abagabekazi Démocratiquesbagombaga
pour la
kuba abo mu Libération
bwoko bumwe du Congo-Zaïre
n’ubwa nyina w’umwami kandi
AGOA DEDKXQJX
EDGDÀWH : African Growth NZLPD
EDVKRERUD and Opportunity Act
LQJRPD +DUL XPXFR ZD
$,'6kandi wabuzaga
vuba $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ko umugabekazi ava mu bwoko bw’Abega
b’Abakagara,
AIMO kuko bamwe muri et
: Affaires Indigènes uwo muryango bari abiru,
Main-d’oeuvre
bivuga
AJER ko bari: Association
bazi amabanga
de lay’ibwami.
JeunesseNyina wa Rutarindwa
Estudiantine
\DUL XPXNRQRND]L .DQMRJHUD \DUL XPZDNDJDUD NDQGL DÀWH
Rwandaise
umuhungu bwite, Musinga, washoboraga na we kwima
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ingoma. Birashoboka ko Rwabugiri yaba yarahumwe amaso no
AM/AP
gukundwakaza : Arrêté ministériel/
Kanjogera, Arrêtékuri
ariko ntiyitaye présidentiel
iyo miziro. Ariko
AMR
biranashoboka : Association
ko yashakagadeskoMoniteurs
Abega na dubo Rwanda
bagira uruhare
AMUR
mu : Association
migenzurire des Musulmans au Rwanda
y’ubutegetsi.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Rwabugiri yatanze muri wa 1895,
(Transitional mu gihe
National k’igitero cyo kurwanya
Assembly)
Abashi,
APADEC kwima ingoma kwa Rutarindwa na Kanjogera
: Association du Parti Démocrate Chrétien byaroroshye
kuko byari byarateguwe kuva kera. Nyuma y’amezi make amaze
APR : Armée Patriotique Rwandaise
kwimikwa, ibwami bahuye n’ikibazo cyaje kugira ingaruka
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
mu mibanire n’abazungu. Umuriyetona w’Umubirigi wari
Rwandais
ukurikiranye abasikare ba Leta yigenga ya Kongo bigometse ku
APROCOMIN:
butegetsi, yafasheAssociation
Shangi arides Commerçants
kumwe Indigènes
n’abasoda b’Abanyekongo
APROSOMA
benshi. : Association
Ibwami boherezayo pour la Promotion
ingabo Sociale ziyobowe
zabo zikomeye de la
na Bisangwa Massena Muhigirwa kwirukana abo banyamahanga
bavogereye
ARD teritwari y’u pour
: Alliance Rwanda. Ku bw’ibyago de
le Renforcement Abanyarwanda
la
baratsindwa bikomeye kubera
Démocratie intwaro z’umwanzi zari zikomeye
DPDFXPX DUZDQD Q·LPEXQGD  LQJDER Q\LQVKL ]LUDKDSÀUD
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
harimo na Bisangwa. Ibwami bashakaga kwirukana abo bateye
Droits de l’Homme
u Rwanda ntibabishobora. Imvugo ngo “u Rwanda ruratera
AREDETWA : Association pour
ntiruterwa” irangirira aho. Amakuba le Relèvement
y’i Shangi yerekanye
Démocratique des Batwa
212
v
ubushobozi buke bw’ubwami
ACRONYMS ANDbw’u Rwanda bwo guhangana
ABBREVIATIONS
n’ingufu z’abazungu. Ibwami bagombaga kumvikana na bo
___________________________________
igihe cyose bari bagishaka kuguma ku butegetsi. Ikindi nuko
ingufu
A.A. nke z’ibwami n’ingabo
: Archives zabwo byatumye abavandimwe
Africaines
ba Kanjogera, Kabare na Ruhinankiko, bashobora kugeza ku
A.G. : Assemblée Générale
QGXQGXURXEXJDPEDQ\LEDULEDÀWL\H5XWDULQGZD
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC umwe
Umunsi : Association
ku gicamunsi, desmuBahutu
Kuboza Evoluant pouribwami
1896, igihe la
bariho bimuriraSuppression des Castes
ikicaro ku Rucunshu, Kabare atanga ikimenyetso
ACRgushoza :igitero.
cyo Association des Cultivateurs
Abagambanyi du Rwandan’abe
banesha Rutarindwa
bahisemo
ADP kwiyahura babonye
: Alliance ko ingufu zabo
Démocratique zaganjwe. Musinga
des Peuples
na
ADR Kanjogera : Alliance pour la Démocratie bagiye
bimikwa ku mugaragaro n’abiru et la ku ruhande
rw’abagambanyi mu Gushyingo
Réconciliation 1896, abanze kubashyigikira
Nationale
baricwa.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Nyuma : Alliance
y’iminsi mikedes Forces Démocratiques
ihirikwa pour laku
ry’ubutegetsi ribereye
Rucunshu, muLibération
magepfo y’udu Rwanda
Congo-Zaïreubwigomeke bwa mbere
AGOA gukurikirwa
bwaje : Africann’ubundi,
Growth and Opportunityubwami
bwarwanyaga Act bwa
$,'6
Musinga. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ubwo bwigomeke bwari buyobowe na Muhigirwa
wa
AIMO Rwabugiri. Yari yaravanye
: Affaires Indigènes ingabo ze ibwami mbere gato
et Main-d’oeuvre
y’ihirikwa
AJER ry’ubutegetsi
: Association bwa Rutarindwa.
de la Yabanje kuyoboka
Jeunesse Estudiantine
umwami mushya, hanyuma yisubiraho kubera abantu
Rwandaise
bamwemeje ko agomba kwicwa byanze bikunze. Kandi koko
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
abagambanyi bakuru uko ari batatu bicishaga abantu benshi
AM/AP ko ari
bitwaga : Arrêté
abanziministériel/ Arrêtéagira
babo. Muhigirwa présidentiel
ubwoba, yigira
AMR
umwami : Association
kugira ngo ashobore deskubona
Moniteurs du Rwanda benshi
abamushyigikira
AMUR
EDPXIDVKD : Association
NXUZDQ\D des Musulmans
DEDJDPEDQ\L au Rwanda
1L ZH ZDUL XÀWH LQJDER
ANT
zikomeye : Assemblée
kurusha Nationale
izindi zose zo mude Transition
gihugu, ibwami batinya
kumurwanya imbonankubone. Icyo kibazo,
(Transitional National ibwami bagishakira
Assembly)
inzira
APADEC ya poritiki bigarurira abantu bakomeye
: Association du Parti Démocrate kwa Muhigirwa,
Chrétien
bagambanyeho babasezeranya ibintu bikomeye. Bigeze igihe
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bumva ko Muhigirwa bamumazeho ingufu, bivuye kuri ubwo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bugambanyi, bamugabaho igitero. Muhigirwa aratsindwa
ariyahura. Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association
Ubwigomeke bwa pour la Promotion
Muhigirwa bwahiseSociale de la
bukurikirwa
n’imyivumbagatanyoMasse mu majyaruguru y’u Burasirazuba
bw’igihugu.
ARD Umugaragu wa Muhigirwa
: Alliance pour witwaga de
le Renforcement Mutwewingabo
la
yiyegereje abamushyigikiye
Démocratie batoteza abashyigikiye Musinga.
Ariko ntiyashobora kugira ingufu z’abana babiri ba Rwabugiri
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
nk’uko yabyifuzaga : Baryinyonza na Burabyo baje kwicwa
nyuma y’itotezwa Droitsryakurikiye
de l’Hommeiyo myivumbagatanyo, ariko
AREDETWA
yashoboye : Association
kubona pour le Relèvement
ingufu z’umuryango w’Abateke bari batuye
Démocratique des Batwa
213
v
banyanyagiyeACRONYMS
mu Buganza,
AND mu Rukiga no mu Buyaga.
ABBREVIATIONS
Bivugwa ko Abateke bashoboye gukiza umwe mu bagore ba
___________________________________
Rwabugiri witwaga Muserakande n’umuhungu we Biregeya.
Yari
A.A. yarakomotse mu Buha,
: Archives aba mu Bwanacyambwe. Ibwami
Africaines
bakeka ko bashakaga kwimika Biregeya.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Ni : Alliance
muri icyo gihe des Bakiga
umuyoboke wa Rutarindwa witwaga Sebikara,
ABESC : Association
wari warahungiye mu majyaruguru des Bahutu y’uEvoluant pour la mu
Burengerazuba,
Bugoyi, yagumuye Suppression
abaturage desbaho
Castesbanga Musinga, agenda
ACR
ahanura : Association
ko Biregeya agiye des Cultivateurs
kwimikwa. du Rwanda
Ubuhanuzi bwe nta cyo
bwafashe.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Mu kurwanya iyo myivumbagatanyo,
Réconciliation ibwami bohereje ingabo zo
Nationale
JXKDQD$EDWHNH8ZRPXU\DQJRKDÀ\DZRVHZDUD]LP\H,QJDER
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
zerekeza mu majyaruguru zishaka Muserekande na Biregeya.
AFDL :
Zigumya no guhana Allianceabatari
des Forces Démocratiques
ku ruhande rw’ibwamipourbolamu
BurengerazubaLibération du Congo-Zaïre
: mu Buberuka, mu Burera, mu Bugarura, mu
AGOA mu :Buhoma,
Bushiru, African mu
Growth andno
Kingogo Opportunity
mu Bugoyi. Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Bitwaje
AIMO kubahiriza ubutegetsi
: Affaires Indigènes bw’umwami, ingabo zagendaga
et Main-d’oeuvre
zica,
AJER zisahura,: zitwika amazude
Association aho
la zanyuraga
Jeunesse hose zidatandukanya
Estudiantine
uwigometse n’utari we. Nyuma yaho ako karere kagira inzara.
Rwandaise
Ariko ibyo icyo gice cyavugaga ko gishyigikiye Biregeya ntikigeze
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kireka gutera ubwoba ibwami ku ngoma ya Musinga yose. Izi
AM/APzavuzwe
ngero : Arrêté
zabayeministériel/
ibimenyetsoArrêté présidentiel
byabanjirije ibindi bibazo
AMR gukomera
byaje : Association des Moniteurs du Rwanda
mu myaka yakurikiyeho.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Ukuri ko Biregeya yaba akomoka
(Transitional kuri Rwabugiri
National na Muserekande
Assembly)
biracyameze
APADEC nk’umugani.
: Association du Parti Démocrateyabayeho
Nubwo Muserekande Chrétienkoko,
haracyari ibibazo byinshi bimureba bitarabonerwa ibisubizo.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Yaba koko yarabyaranye umuhungu na Rwabugiri? Bibaye
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ari byo koko, uwo muhungu yaba yari akiriho igihe k’itanga
rya Rwabugiri?Rwandais
Kuki ibwami nta muntu wibuka ibihembo
APROCOMIN: Association
n’impundu byaba byarahawe des Commerçants
ibwami uwo mwanaIndigènes
witwa iryo
APROSOMA
zina : Association
amaze kuvuka? pour la nta
Kuki ibwami Promotion Sociale
kimenyetso cya de la
Biregeya
na kimwe kiharangwa
Masse ? Bamwe bavuga ko Biregeya na nyina
bahungishijwe
ARD n’Abateke.
: Alliance Abandi
pour bavuga ko baba
le Renforcement debaraguye
la mu
mirwano. Hari Démocratie
n’abavuga ko bahungiye mu Nkore.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Kubaho kwa Biregeya nta cyo bimaze. Ibituruka mu bitekerezo
by’imibereho yaDroits de na
Biregeya l’Homme
Muserakande nuko ari ikimenyetso
AREDETWA : Association
NHUHNDQD XEZRED DJDFH N·$EHJDpour le Relèvement
EDUL EDÀWL\H DEDWXUDJH
Démocratique des Batwa
214
v
b’amajyaruguru, nk’Abateke,
ACRONYMS ANDbabonaga ko ik’ingenzi atari
ABBREVIATIONS
cyanecyane kwimika
___________________________________ n’ibwami
Biregeya, ahubwo ari ukudategekwa
muri utwo turere. Ubwigomeke bwabo bwakurikiwe n’ubundi
bwinshi
A.A. muri: icyo gice k’igihugu
Archives Rwabugiri yari yarashatse ko
Africaines
kiyoboka ibwami bakagitegeka. Ubwigomeke bwabo, ahantu
A.G. : Assemblée Générale
hamwe mu gihe gito, buyobowe n’abakuru bimiryango, bwari
ABAKI kwirukana
bugamije : Allianceabari
des Bakiga
bahagarariye ibwami muri utwo
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
turere, bashingira ku ikoro ngo babakandamize.
Suppression des Castes
ACRQ\XPD \·LQVLQ]L
1D : Association des Cultivateurs
.DQMRJHUD QD EDVD]Ddu Rwanda
EH EDUL EDÀWH
impamvu
ADP zabateraga
: Allianceubwoba bwo guhora
Démocratique bikanga gutakaza
des Peuples
ubutegetsi
ADR bwabo.
: Alliance pour la Démocratie etbikomeye
Bari bugarijwe n’ibabazo la kandi
bihoraho. Bakoze ibishoboka byose
Réconciliation ngo bumvishe abantu ko
Nationale
Musinga ari umwana ukwiye ingoma koko, berekana ko ari
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Rwabugiri wajambije ibintu, ko ahubwo umwami w’ukuri ari
Musinga. ArikoAlliance
AFDL : des Forces
ntawabyemeraga. Démocratiques
Rwabugiri pour la
yari yarimitse uwo
Libération
bafatanya ingoma du Congo-Zaïre
akiriho ubwe kandi Kanjogera yari yaragizwe
AGOA
umugabekazi : wa
African GrowthMusinga
Rutarindwa. and Opportunity Actbivuga ko
yiswe Yuhi,
$,'6 ye habaye
mbere $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Mibamwe, wasimbuye Kigeri nk’uko ubwiru
bwabiteganyaga.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Kugira ngo bahangane n’ingorane nyazo cyangwa iza Baringa,
Rwandaise
abari bahanganye bapfa ibyo ku Rucunshu bahisemo gukoresha
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
iterabwoba ngo bemerwe. Abantu benshi barishwe, abandi
AM/AP
barahunga. : Arrêté
Ubwo ministériel/
butegetsi Arrêté présidentiel
bw’iterabwoba ni bwo bwazanye
AMR
imvugo : Association
mpimbano des Moniteurs
yitiriraga Kanjogera du Rwanda
ubugome bwinshi.
AMUR z’Abashakamba
Ingabo : Associationzarides Musulmans
ziyobowe au Rwanda
na Sebuharara na Cyaka
ANT kurimbukira
zimaze : Assemblée Nationale
ku musozi de Transition
wa Rwata, kwica ababarwanya
byashushe n’ibigabanije umurego.
(Transitional Byari
National bitewe n’uko ibwami
Assembly)
batashakaga
APADEC kwiteranya n’abazungu bitabazaga
: Association du Parti Démocrate rimwe na rimwe,
Chrétien
ntibashoboraga gukomeza kwikorera ibyo bashatse byose.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Kurwanya ubwigomeke bwa Muhigirwa n’ubwo mu majyaruguru
Rwandais
y’igihugu, byatumye hari abantu bamwe mu bakomeye no muri
APROCOMIN: Association
rubanda batakomeje kurwanya desibyavugwaga
Commerçants Indigènes
ku ihirikabutegetsi
APROSOMA
ryo : Association
ku Rucunshu. Ariko pour la Promotion
mu ibanga Sociale debenshi
Abanyarwanda la
bakomeje gushyigikira
Masse ababonaga ko Musinga yibye ingoma
kubera
ARD impamvu nyinshipour
: Alliance : kudatatira igihango k’ibyasize
le Renforcement de la bikozwe
na Rwabugiri, kurwanya akarengane
Démocratie gakorerwa ibwami cyangwa
gushaka kongera kwitegeka cyanecyane nko mu Gisaka.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
215
v
¾Ubwigomeke bw’i Gisaka
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
I Gisaka ni igihugu cya kera cyatsinzwe mu kinyejana cya 19.
Ingoma
A.A. yabo :imaze gutsindwa,
Archives i Gisaka gikomeza kuyoborwa
Africaines
n’abategetsi baho. Ariko nyuma Rwabugiri yashatse kubasimbuza
A.G. : Assemblée Générale
abatoni be bavuye mu Rwanda rwo hagati. Abanyagisaka banga
ABAKI
ubutegetsi : Alliance
bushya desku
bahawe Bakiga
gahato.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Igihe Von Götzen Suppression
yanyuraga mu des Castes
Gisaka mu wa 1894, yakiranywe
ACR
ibyishimo : Association
byinshi des Cultivateurs
n’abaturage baho bizeragadukoRwanda
azabafasha
kwikiza
ADP umwami
: Allianceukomeye wo mu des
Démocratique Rwanda.
PeuplesNa Ramsay
byamugendekeye
ADR bityo. Na Myr Hirth amaze
: Alliance pour la Démocratie et la kunyura muri ako
karere mu Kwakira 1900, yavuze
Réconciliation ko abaturage batari bishimye
Nationale
ngo kuko bari bakandamijwe n’abayobozi b’Abanyarwanda.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
“Abakuru bo mu Gisaka barasaba ubwigenge bwabo ariko
AFDL
biragaragara nta : Alliance des Forces
kwibeshya Démocratiques
ko bwatakaye pourkuko
burundu la
abazungu bazaLibération du Congo-Zaïre
muri ibyo bihugu bategetswe kubirekera imbibi
AGOA uko zimeze
zabyo : African ubu, Growth and Opportunity
kuko bigabanya ingoraneAct
nyinshi”98.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Iyo mvugo irerekana uko ibintu byari bimeze, ko Abanyagisaka
bagerageje
AIMO gukoresha
: Affaires abazungu
Indigènesbari aho kugira ngo bongere
et Main-d’oeuvre
babone ubwigenge
AJER bw’igihugu
: Association de lacyabo.
Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Umutware wa mbere, ukomoka mu Gisaka, washatse gukoresha
ALIR
abazungu (Abadage : Arméen’abamisiyoneri)
de Libération duniRwanda
Rukura. Kugira ngo
AM/AP
abatishimye bose : Arrêté
bazeministériel/
ku ruhande rwe,Arrêté présidentiel
yiyise ko akomoka kuri
Kimenyi
AMR IV Getura, umwami wa nyuma w’i
: Association des Moniteurs du RwandaGisaka. Nubwo wenda
atari byo, ariko
AMUR Abanyagisaka
: Association bamufashe nk’umwami
des Musulmans au Rwandawabo.
Rukura
ANT yari ashyigikiwe n’umurundi witwa
: Assemblée Nationale de Transition Cyoya wateraga
ibitero mu Bugesera. Yari ashyigikiwe kandi n’umuzungu
(Transitional National Assembly)
w’umunyamerika witwa Spears, wakoraga muri ako karere
APADEC : Association
imirimo y’ubucuruzi itemewe du Parti Démocrate Chrétien
ibwami.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Uwo mucuruzi yizeraga ko des
APROBAMI : Association mu Partis
GisakaMonarchistes
kigenga yari kuhabona
ubwisanzure mu bucuruzi bwe. Ndetse Rukura yageze aho
Rwandais
\HPH]D XPXVLULNDUH
APROCOMIN: Association RÀVL\Hdes
Z·8PXGDJH PX ZDIndigènes
Commerçants   NR LE\R
\LIX]D ELÀWH LVKLQJLUR 8ZR PXVLULNDUH DPXKD LEDUXZD LPXKD
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
uburenganzira bwo gutwara aho hantu, ariko ayoborera
Musinga. Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Kubera ko ibwami Démocratie
batinyaga ko Rukura yashyigikirwa n’Abadage,
bahamagaje Kandt
ARDHO bamusaba
: Association kubuza ibyo
Rwandaise pourngolabitaba. Kandi
Défense desna
we ubwe yari ashyigikiye ko
Droits de l’Homme i Gisaka kitakwitanyura ku Rwanda.
Kandt agira inama ibwami ko banakwitabaza abamisiyoneri
AREDETWA : Association pour le Relèvement
98
Lugan B., 1980, loc.cit. p.86
Démocratique des Batwa
216
v
b’i Save. Mu ACRONYMS
wa 1900, Ruhinankiko na Rwidegembya bajya i
AND ABBREVIATIONS
Save gusaba abapadiri ko bafasha ibwami. Ruhinankiko ni we
___________________________________
byarebaga cyane kuko ari we wari waragabanye ubuyobozi
bwa
A.A. Gihunya. Byabaye
: Archives nyuma y’isahurwa ry’abikorezi
Africaines
b’abamisiyoneri mu Gisaka. Abapadiri ntibemera gushyigikira
A.G. : Assemblée Générale
ibwami kuko bakekaga ko ari bo bari bategetse ubwo bwambuzi.
ABAKI
Iyo myifatire : y’abapadiri
Alliance desirakaza
Bakigaibwami, inasiga Kandt mu
ABESC
gihirahiro. : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACRmpera za: 1900,
Mu Association des Cultivateurs
ubwigomeke du Rwanda
bwari bwagabanije ubukana.
Bwongeye
ADP gutangira mu wa 1901.
: Alliance Démocratique des Rukura
Peuples afashijwe
n’abamushyigikiye
ADR : Alliance pour la Démocratie et ari
bagera ku ijana (abenshi la Abaganda),
ashora Abanyagisaka mu bwigomeke
Réconciliation Nationale ku ngoma y’i Rwanda.
Abari mu mutwe w’ingabo z’Abarasa, bavuka mu Gihunya
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bashyigikira Rukura. Anasaba inkunga abamisiyoneri b’i
=D]D DEHUHNDAlliance
AFDL : LEDUXZDdes Forces Démocratiques
\DQGLNLZH pour la
Q·XPXZRÀVL\H Z·8PXGDJH
Libération
yamugiraga umutware w’iduGisaka.
Congo-Zaïre
Rukura yavugaga ko iyo
AGOA yamuhaga
baruwa : African Growth and
uburenganzira bwoOpportunity
kurema intaraAct
yigenga no
$,'6
kudategekwa $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
na Musinga. Umukuru wa misiyoni yanga kwemera
ubwo
AIMO burenganzira ahubwo
: Affaires agira inama
Indigènes Rukura yo kuva muri
et Main-d’oeuvre
ako
AJERkarere kuko yari agiye de
: Association guterwa n’ingabo
la Jeunesse z’umwami.
Estudiantine
Rwandaise
Uko kutemerwa bya Rukura wanatinyaga gukurikiranwa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
n’ibwami bimuca intege ahungira mu Bushubi. Ingabo nyinshi
AM/AP zihungira
z’Abarasa : Arrêtéi ministériel/ Arrêté
Burundi n’inka présidentiel
nyinshi. Mu kwezi kwa
AMR
5 Von Grawert : Association
aza muri akodes karere
Moniteurs du Rwanda
kuherekanira ingufu za
AMUR
gisirikare : Association
ahazenguruka des Musulmans
abwira au Rwanda
abaturage kuyoboka ubwami
ANT Rwanda: Assemblée
bw’u Nationale
anagaba igitero de Transition
cyo guhana Cyoya. Ategekwa
kwishyura inka(Transitional
zigera ku gihumbi : kimwe
National cya gatatu gihabwa
Assembly)
Leta,
APADEC bibiri bya gatatu bihabwa Musinga.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Ibwami bishimira imyitwarire y’abamisiyoneri b’i Zaza bari
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
banyuranije na bagenzi babo b’i Save bari baranze bo, muri Nzeri,
Rwandais
gushyigikira ibwami. Ab’i Zaza bari babushyigikiye muri Werurwe.
APROCOMIN: Association des Commerçants
Ibwami kandi bari bishimiye poritiki Indigènes
n’inkunga y’Abadage.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Undi mutware Masse
waho witwa Muhumbika ukomoka mu Gisaka,
wasuraga
ARD misiyoni cyanepour
: Alliance yari yarageze aho akundwa
le Renforcement de lan’abapadiri
b’i Zaza. Yari yaragize uruhare
Démocratie mu bwigomeke twavuze, kandi
\DUL DÀWH DEDPXVK\LJLNL\H PX QWDUD \D 0LUHQJH $EDWZDUH
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
b’Abanyarwanda batangira kugira ubwoba kuko yagendaga
Droits deRuhinankiko
agira ingufu nyinshi. l’Homme atangira kubona ko ari
AREDETWA
ikibazo : Association
gikomereye pour Werurwe
ibwami. Muri le Relèvement
1902, ibwami bicisha
Démocratique des Batwa
217
v
abantu benshi kandi banyagisha
ACRONYMS ibintu by’abakekwaga kuba
AND ABBREVIATIONS
bamushyigikiye. Muri iyo midugararo ibwami batumiza Muhumbika
___________________________________
yanga kujyayo yitwaje ko ibwami bashaka kumwica. Abapadiri b’i
Zaza
A.A. bemera ibyo avuga, Africaines
: Archives bamuha ubuhungiro. Bandikira ibwami
bamuvuganira. Ibwami banga kwemera ibyo abapadiri b’i Zaza
A.G. : Assemblée Générale
bavuga; kuva ubwo Muhumbika afatwa nk’umugome. Ibwami
ABAKI
banategeka : Alliance
abaturage des Bakiga
kutongera kujya ku misiyoni.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Ibintu bitangiraSuppression
gukomera kudes buryo Castes
umukuru w’i Zaza yandikiye
ACR
umuyobozi : Association
mukuru w’intarades
y’i Cultivateurs
Rwanda na Myr duHirth
Rwanda
abasaba
kumufasha.
ADP Hashyirwaho umukuru wa des
: Alliance Démocratique misiyoni mushya, ariko
Peuples
ahageze
ADR ntiyashobora
: Alliance pour la Démocratie et la ashyigikiye
guhakana ko uwo asimbuye yari
Muhumbika. Asaba ibwami ko Nationale
Réconciliation uwo mutware atanyagwa, kandi
akomeza kwakira ibyifuzo by’Abanyagisaka bazaga ubutitsa kuri
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
misiyoni. Umukuru wa Zaza yohereza Muhumbika i Bujumbura
AFDL :
kubwira umukuru Alliance des Forces
w’intara Démocratiques
ya Ruanda-Urundi, pour
Von la
Beringe
Libérationavayo
bibazo bye. Muhumbuka du Congo-Zaïre
azanye ibaruwa ya Von Beringe,
AGOA
yoherereje : African
ibwami, Growth
ihagarika and Opportunity
inyagwa Act aza mu
rye. Von Beringe
$,'6 muri$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Rwanda Nzeri 1902, bivugwa ko azwanywe no kumva ibyo
ibwami
AIMO barega Muhumbika
: Affaires n’icyo et
Indigènes abapadiri bera babivugaho,
Main-d’oeuvre
ariko
AJERmu by’ukuri azanywe de
: Association no la
gushyira muEstudiantine
Jeunesse bikorwa amabwiriza
y’umukuriye. Kuko, hagati aho, yari yabonye amabwiriza ya
Rwandaise
guverineri amusaba gukorana n’ibwami ku buryo bwuzuye no
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kutajya yivanga mu bibazo by’imbere mu gihugu atabisabwe na
AM/AP ubwe.
guverineri : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Von Beringe :nubwo
Association des Musulmans
yari azwi kuba inshutiau Rwanda
y’abamisiyoneri,
ANT
ashyigikira :ibyifuzo
Assemblée Nationaleku
by’ibwami de Transition
bireba Muhumbika.
Yagombaga kujya ibwami nk’uko
(Transitional umuco
National wabitegekaga. Ni cyo
Assembly)
cyatumye
APADEC yohereza abasirikare batatu kumuzana.
: Association du Parti Démocrate Chrétien Bagejejwe
ibwami abagaragu 14 ba Muhumbika baricwa, bitegetswe na
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Ruhinankiko naho Muhumbika we arafungwa. Bigeze mu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Gushyingo Von Beringe yohereje ibitero mu Gisaka byo guhana
abatware baho Rwandais
: abantu benshi baricwa, amatungo aranyagwa,
APROCOMIN:
imyaka irononwa Association
n’ibindi. Mudes Commerçants
kwishyura abapadiriIndigènes
bagaragazaga
APROSOMA
ko : Association
bahangayikishijwe pour la Promotion
n’ibyakorewe abantu Sociale de la
ba Muhumbika
kurusha ingarukaMasse z’ibihano, Von Beringe ategeka Riyetona Von
3DULVK
ARD ZD\RERUDJD
: Alliance LNLFDUR
pourN·L
le6KDQJL  JXSHUHUH]D
Renforcement de laNXUL XEZR
bwicanyi. Iperereza, rigendeye
Démocratie cyane ku byo abapadiri b’i Save
bavugaga, ryatanze umwanzuro muri Mutarama 1903 ugaragaza
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
uruhare rw’ibwami. Umwami bamuca amande yo gutanga inka 40.
Umwami ahakana Droits
uwode l’Hommeavuga ko atigeze amenyeshwa
mwanzuro
AREDETWA
iby’ubwo : Association
bwicanyi. Muhumbikapourashyigikira
le Relèvementumwami avuga ko
Démocratique des Batwa
218
v
ayo mande atatangwa.
ACRONYMS Ariko
AND uwo musirikare aratsimbarara,
ABBREVIATIONS
bituma umwami yishyura ibyakozwe na Ruhinankiko. Ni muri
___________________________________
icyo gihe, muri Werurwe 1903, uyu Ruhinankiko yarekeye aho
kuba
A.A. umutoni ku mugabekazi,
: Archives agasimburwa na Kabare wari
Africaines
warigijweyo kugeza muri icyo gihe.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKIabazungu
Kuva : Alliance
baza mudes Bakiga
Rwanda, ibwami bagiye bashaka
ABESC : Association
uburyo babifashisha mu gukemura des Bahutu Evoluant
ibibazo pour la
bari basanganywe.
Suppression des Castes
,E\DEHUH\HL6KDQJLE\DJDUDJD]DJDNRXPZDPLDWDULDÀWHLQJDER
ACR
zashoboraga :guhangana
Association des banyamahanga.
n’abo Cultivateurs du Iki Rwanda
kibazo cya
Muhumbika
ADP :kiragaragaza cyane uburyo
Alliance Démocratique desumwami
Peuplesatigengaga:
QWL\DUL
ADR DJLÀWH
: Alliance pour la Démocratie etLJLKXJX
XEXVKRER]L EZR JXWHJHND la QN·XNR
abyifuza. Hari hasigaye hari ubuyobozi
Réconciliation Nationaleburi hejuru y’umwami,
nubwo kugeza ubwo bwashyigikiraga ibyemezo by’ibwami ariko
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bwashoboraga guhindura ibyemezo.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
¾IyirukanwaLibération du Congo-Zaïre
ry’abanyamahanga mu wa 1904
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Aho $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Kabare asubiraniye ubuyobozi (mu ntangiriro za 1903),
ibwami
AIMO batangiye gukwirakwiza ibikorwa byo kwanga
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
abanyamahanga,
AJER ariko cyanecyane
: Association de la Jeunesse abacuruzi (Abazungu,
Estudiantine
Abarabu, Abahinde, Abanyafurika b’i Burasirazuba) ni bo
Rwandaise
byagizeho ingaruka.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
Twabonye : Arrêté ministériel/
haruguru Arrêté présidentiel
ukuntu abacuruzi binjiye mu gihugu
AMR
ku : Association
bwinshi nyuma des Moniteurs
yaho Abadage bagereyedu muRwanda
Rwanda. Aba
AMUR
barabihoreye : batangira
Association des Musulmans
gukorera mu Rwanda au nta
Rwanda
ruhushya
ANT
EDNX\H : Assemblée
LEZDPL NationaleEDÀWH
QWD Q·DPDWHJHNR de Transition
DEDJHQJD 0X ZD
1904 abacuruzi bari mu gihugu,
(Transitional hejuru
National y’ijana, bakoreshaga
Assembly)
iterabwoba
APADEC n’ingufu kugira ngo bagere ku
: Association du Parti Démocratebyo bifuzaga. Abacuruzi
Chrétien
b’abakirisitu baturukaga mu karere k’i Burasirazuba bw’Afurika,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
EDJHQGHUDJD NX PXEDQR EDUL EDÀWDQ\H Q·DEDPLVL\RQHUL PX
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
NZDND DEDWXUDJH LPSX ]·DPDWXQJR PDJXÀ Q·DPDUHPDUH
Rwandais
imyaka, abikorezi, n’ibindi.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Ibwami : Association
barakajwe n’iyo pour la Promotion
mikorere Sociale de la
y’abanyamahanga maze
bohereza ingabo Masse zitangira abo banyamahanga, maze
bakabasahura
ARD guhera muri
: Alliance pourGicurasi 1904. Muri Nzeri,
le Renforcement de la abacuruzi
EDJHUDKDÀNXULEDULEDPD]HNZLFZD9RQ*UDZHUW\DEDQMH
Démocratie
kwamagana ibyo bikorwa ariko nyuma ashyigikira ibwami. Iyo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
migenzereze yateye abaturage gukeka ibintu bitandukanye. Kuri
Droits yari
bamwe Von Grawert de l’Homme
yahindutse umugaragu wa Musinga
AREDETWA : Association
ku bandi, ibwami bari bamwishe. pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
219
v
9RQ *UDZHUWACRONYMS
QWL\LWD\H F\DQH
ANDNX UXKDUH LEZDPL EDUL EDÀWH PX
ABBREVIATIONS
kugaba ibitero___________________________________
ku bacuruzi. Yaciye ibwami gusa ikiru k’inka 500
ku bacuruzi bari babuze ibyabo. Ntiyashakaga guteza intambara
hagati
A.A. ye n’umwami
: Archiveskuko byashoboraga kumugabanyiriza
Africaines
imbaraga mu makimbirane yagaragaraga icyo gihe ibwami.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Mu gihe kimwe: Alliance des Bakiga
k’icyo gitero cyo muri Gicurasi, abapadiri b’i
ABESC : Association des
Rwaza batangiye guhura n’imbogamizi Bahutu Evoluant
batewe pour lababo
n’abaturanyi
Suppression
b’Abarera. Abamisiyoneri des Castes
bakihagera bagombaga guhitamo hagati
ACR
y’ibintu bibiri:: kubogamira
Association ku desruhande
Cultivateurs
rw’amokodu yaho
Rwandakarande
cyangwa
ADP gushyigikira
: Alliance umwami n’abatware
Démocratique bamuhagarariye.
des Peuples
Musenyeri
ADR Hirth
: Alliance pour la Démocratie et la rw’ibwami
yategetse ko bajya ku ruhande
nubwo bishobora kubakururira
Réconciliation urwango rwa ba kavukire.
Nationale
Urwango rw’Abarera rwatewe n’uko abapadiri batwaye ubutaka
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bw’abaturage aho bashakaga maze bakahirukana ba nyirabwo.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération
Kandi abamisiyoneri du Congo-Zaïre
bitwaye nk’abategetsi basaba abaturage
AGOA nk’uko
byinshi : African Growth
ibwami and Opportunity
babigenzaga. Act imirimo
Bategetse
$,'6
y’agahato, $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kugeza aho basabaga abatware baho gutanga abantu
bari
AIMO hagati ya 800
: Affairesna Indigènes
1000 buri etmunsi. Abaturage bacikaga
Main-d’oeuvre
umugogoro
AJER bashyirwagaho
: Association den’abatware,
la Jeunesse ntibacikaga
Estudiantineagahato
bashyirwagaho n’abamisiyoneri. Abaturage bo muri ako karere,
Rwandaise
kubera gutegekwa gukorera abo banyamahanga batinyaga
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kandi banabanga, bagaragaje inshuro nyinshi akababaro
AM/AP
kabo, : Arrêté
banga kujya ministériel/
gukora, Arrêté présidentiel
batera ubwoba abakozi ba misiyoni
AMRbazabica,: Association
ko n’ibindi. Mudes Moniteurs n’ubwo
guhangana du Rwandabwigomeke
AMUR
abapadiri : Association
batanze des Musulmans
ibihano bikomeye au Rwanda
bifashishije ingabo zabo.
ANT Nyakanga
Muri : Assemblée Nationale
1904, abapadiri de Transition
bagabye igitero cyo guhorera
abakozi babo bari batewe igihe
(Transitional batemaga
National ibiti mu ishyamba:
Assembly)
bishe
APADEC abantu banatwika amazu. Rimwe
: Association du Parti Démocrate na rimwe ibyo bitero
Chrétien
bihora, byagabwaga bihereye ku makuru y’ibinyoma bahabwaga
APR : Armée Patriotique Rwandaise
n’abakozi babo bashaka gusibanganya ibimenyetso by’amakosa
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
babaga bakoze.
Rwandais
APROCOMIN:
Muri uko kweziAssociation des Commerçants
kandi, abaturage barisuganyije Indigènes
maze bashaka
APROSOMAburundu
gutsimbura : Association pour la Promotion
abamisiyoneri mu karere Sociale
kabo. de
Mulagihe
k’ibyumweru bibiriMassebagose misiyoni maze babuza ingabo za
misiyoni
ARD ndetse n’abapadiri
: Alliance gusohoka.
pour le Abo baturage
Renforcement de la batewe
akanyabugabo Démocratie
n’ibihuha byavugwaga ku rupfu rwa Von Grawert.
Mu kwikura muri icyo kibazo, abamisiyoneri b’i Rwaza batabaje
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
bene wabo bo muri misiyoni yo ku Nyundo, bohereje ingabo 200
Droits de l’Homme Izo ngabo ni zo zabashije
]L\RERZHQ·XPZRÀVL\HZ·8PXELULJL
AREDETWA
zonyine : Association
gutsimbura pour le Relèvement
abo bigometse. Nk’ibisanzwe abo bapadiri
Démocratique des Batwa
220
v
b’i Rwaza bahise bagaba ibitero
ACRONYMS ANDbyo guhana abaturage, batwika
ABBREVIATIONS
amazu, bananyaga umubare munini w’inka: igice kimwe kiguma
___________________________________
i Rwaza nk’indishyi, ikindi cyoherezwa ku Nyundo. Iki ni kimwe
mu
A.A.bihe bibi :by’amateka ya za misiyoni gatorika mu Rwanda,
Archives Africaines
DKR3DGLUL&ODVVH\DJL]HXUXKDUHUXJDUDJDUD99.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI b’i Rwaza
Abapadiri : Alliance des Bakiga
bashyize uruhare rw’icyo gitero ku batware
ABESC : Association
bahagarariye ibwami, bashingiye des Bahutu Evoluantaba
ku rwikekwe pour la
batware
EDUL EDEDÀWL\H Suppression
$ULNR QN·XNR des Castes
9RQ *UDZHUW DE\LYXJLUD LJLWHUR
ACR misiyoni: Association
kuri des Cultivateurs
cyateguwe n’abakuru b’amoko dukarande,
Rwanda bari
bahohotewe
ADP n’abamisiyoneri.
: Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Ibyabereye i Rwaza byatumye abantu
Réconciliation Nationale batekereza ko abazungu
bashobora kwirukanwa mu Rwanda. Habaye kuraguza inshuro
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
nyinshi batura ibitambo ibwami bareba ko ibyo bishoboka.
AFDL
Ariko abazungu : Alliance des Forces
ntibakanzwe Démocratiquesiterabwoba,
n’ubushotoranyi, pour la
Libération du
n’ibihuha byabarebaga. Congo-Zaïre ibikorwa birwanya
Amaherezo
AGOA
abanyamahanga : African Growth
byirukanye and Opportunity
abacuruzi bose uretseAct babiri muri
$,'6
ER $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
8PXQ\DZRVLWDUDUL\D 6FKLQGHODU Q·XPXERZHUL 3UHWRULXV
baje
AIMO kwirukanwa nyuma n’Abadage); ibwami hamwe na bamwe
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
mu
AJER batware bigaruriye ibyasahuwe
: Association abacuruzi.
de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
d. Ukwigomeka kw’Amajyaruguru
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/APyo kubura
Mbere : Arrêté
bimwe ministériel/
mu bice byari Arrêté
bigizeprésidentiel
u Rwanda, ibwami
AMR
bashatse : Association
uburyo bakomeza des Moniteurs
imbaraga zabo du Rwanda
bohereza abatware
AMUR
babahagarariye : Association des Musulmans
mu turere twegereye imbibi z’uau Rwanda
Rwanda. Kabare
ANT
yanyaze benshi: Assemblée
mu batware Nationale de Transition
b’Abanyiginya maze abasimbuza
abatoni be. Ibi (Transitional
byagaragazaga National
ko hari ubushake
Assembly) bwo kugenzura
birushijeho
APADEC utwo
: Association du Parti Démocrateko
turere kugeza ubwo twitwaga tugenzurwa
Chrétien
n’ibwami ku izina gusa. Uko kongera imbaraga mu kugenzura
APR : Armée Patriotique Rwandaise
utwo turere byajyanye no kongera ibyasabwaga abaturage. Ni muri
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
urwo rwego uburetwa bwatangijwe mu turere kugeza ubwo tutari
Rwandais
twarabwigeze, urugero mu Bumbogo, mu Bukonya, mu Buberuka,
APROCOMIN: Association
n’ahandi. Ni muri uwo mwuka des Commerçants
mubi umuntu Indigènes
yashyiramo
APROSOMA :kw’amajyaruguru
ukwigomeka Association pour aganala Promotion Sociale de
uburasirazuba la
n’agana
uburengerazuba kugeza intambara ya mbere y’isi yose itangira.
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Mu Majyaruguru agana
Démocratie iburasirazuba, ibwami bari
bahangayikishijwe cyane n’umugore wari umaze kumenyekana
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
cyane wakomokaga Mpororo wiyitaga umugore wa Rwabugiri na
Droits de l’Homme
.XELUHEDQDQ¶LE\DED\HL5ZD]DQ¶XUXKDUHUZD3DGLUL&ODVVHVRPDLQNXUX\D0LQ-
AREDETWA : Association pour le Relèvement
99

QDHUWVWZDYX]HKDUXJXUX
Démocratique des Batwa
221
v
nyina w’igikomangoma.
ACRONYMS Abagaragu b’uwo mugore bamwitaga
AND ABBREVIATIONS
Muhumuza na___________________________________
Nyiragahumuza ku Banyarwanda muri rusange.
Hari n’aho bamwita Muserekande, nyina wa Biregeya, waburiwe
irengero
A.A. nyuma y’imvururu
: Archives z’Abateke (mu wa 1897-1898). Abandi
Africaines
bamwitaga Nyakayonga, wahoze ari umugore wa Rutarindwa
A.G. : Assemblée Générale
wari waramubyariye umwana w’umuhungu. Hari kandi
ABAKI
n’abavugaga : Alliance
ko Rwabugirides Bakiga
avuye mu gitero k’i Bujinja, yarongoye
ABESC : Association des Bahutu
Muserekande maze agashyingira Nyakayonga Evoluant pour la Ibi
Rutarindwa.
Suppression
bikaba byasobanura urujijodes
ruriCastes
kuri Muhumuza, umugore
ACRRwabugiri: na
wa Association desMuhumuza
Rutarindwa. Cultivateurs du Rwanda
ashobora rero kuba
atandukanye
ADP :na Muserekande.
Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Guhera mu wa 1903, ubufatanye
Réconciliation Nationale hagati ya Muhumuza
n’abayoboke ba Nyabingi byatumye agira abayoboke benshi.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Guhera mu wa 1905, yakoranije abayoboke be kugira
AFDL : Alliancegikuru
ngo batere ikicaro des Forces Démocratiques
cy’ubwami pour la
maze bahasimbuze
ubwami bwe. Libération du Congo-Zaïre
Ibwami bafashe icyo kifuzo nk’igikomeye maze
AGOA Abadage
basaba : African Growth
kubashafa and Opportunity
gucubya uwo mwanzi. ActAba ariko
$,'6
barabihakanye $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kubera impamvu zitazwi. Mu gihe bagitegereje
igisubizo
AIMO kirambye, bafashe
: Affaires abasirikare
Indigènes n’ingabo nke ziyobowe
et Main-d’oeuvre
n’umutware
AJER Nturo (wo mudeNdorwa)
: Association na Rwatangabo
la Jeunesse Estudiantine(wo mu
Mutara) maze boherezwa muri Mpororo gufata Muhumuza.
Rwandaise
Iyo mitwe ibiri y’ingabo yageze ku kifuzo cyayo (muri Nyakanga
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
1905) maze bazana uwateje iyo myivumbagatanyo i Kigali kwa
AM/APaho yamufungiye
Kandt : Arrêté ministériel/
igihe gito. Arrêté présidentiel
Abenshi mu Banyarwanda
AMR
batekereje ko:ubutegetsi
Association des Moniteurs
bw’Abega buri mu du Rwanda Kugira
marembera.
AMUR
ngo bagabanye: Association
ibyo bihuha desno
Musulmans
guhumuriza auibwami,
RwandaKandt
ANT
yohereje : Assemblée
Muhumuza Nationale de Transition
i Bukoba.
(Transitional National Assembly)
Mu gihe Muhumuza
APADEC yagendaga
: Association agiraDémocrate
du Parti imbaraga (1905),
Chrétienuduce
twegereye Mpororo twabaga ku nkeke twaterwaga na Basebya
APR : Armée Patriotique Rwandaise
n’ingabo ze z’Abatwa. Nyina wa Basebya yitwaga Nyirantwari.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Se ntabwo yari azwi. Basebya yabanje kuba umugaragu wa
Rutarindwa nyumaRwandais
aba uwa Cyaka, wishwe muri Mata 1904.
APROCOMIN: Association des Commerçants
Ntiyakundaga Abega bishe shebuja. Indigènes
Basebya n’Abatwa be bari
APROSOMA
barashinze : Association
ibirindiro pour lacya
mu gishanga Promotion Sociale de n’ibyo
Rugezi, bagatungwa la
banyagaga abagenzi,
Massehamwe n’amaturo bahabwaga n’abaturage
baho
ARD ku bwoba. Ibwami bari
: Alliance pourbahangayikishijwe
le Renforcementna deBasebya
la atari
ukubera gusa ibyo yangizaga
Démocratie ahubwo ari no gutinya ko yazishyira
KDPZHQD0XKXPX]DZDULXÀWHLELULQGLURKDÀ\D5XJH]L
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Mu wa 1905, Droits
ingabo de l’Homme
z’umwami ziyobowe na Ruhararamanzi,
zateye ibirindiro bya Basebya arikoRelèvement
AREDETWA : Association pour le ntibagira icyo bageraho.
Démocratique des Batwa
222
v
Izo ngabo ntizashoboraga
ACRONYMSgufata AND Abatwa aho bari mu gishanga
ABBREVIATIONS
cyabo. Nyuma___________________________________
y’icyo gitero, Basebya yaramenyekanye cyane
birenga Rugezi bigera mu Buberuka, i Bumbogo no mu Ndorwa.
Bamwe
A.A. mu batware
: Archives ntibagaragazaga
Africaines ko bamushyigikiye ku
mugaragaro ariko bakamwoherereza amaturo rwihishwa
A.G. : Assemblée Générale
bigaragaza ko bemera ubutware bwe. Basebya nta mugambi
ABAKI : Alliance des Bakiga
ZRNXJHUDPXJLKXJXKDJDWL\DULDÀWH<DVKDNDJDNZLJDUXULUD
ABESC k’igihugu
akarere : Association
kari mudes majyaruguru
Bahutu Evoluant pour la
ya Nyabarongo,
Suppression
akarekera Musinga amagepfo.des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Musinga
ADP yiyambaje Abadage
: Alliance mu kurwanya
Démocratique Basebya. Kandt
des Peuples
yemera
ADR kumutera inkunga mu wa 1909. Ariko
: Alliance pour la Démocratie et la nyuma kubera
LPSDND \DUL DÀWDQ\H NX PELEL
Réconciliation ]·LJLKXJX KDPZH Q·$EDELULJL
Nationale
n’Abongereza) ahitamo gusubika igihe cyo gutera. Abadage
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bashakaga kwereka ibindi bihugu by’abakoroni ko amajyaruguru
AFDL : Alliance
yose yari mu maboko yades ForcesIntambara
Musinga. Démocratiques pour la
kuri Basebya yari
ibangamiye uwo Libération
mugambi.du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Mu wa 1911,$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mu gihe akanama mpuzamahanga gashinzwe
gushyiraho
AIMO imipaka
: Affaireskarangizaga
Indigènes etimirimo yako, Muhumuza
Main-d’oeuvre
yongeye
AJER kugaragara ayoboye
: Association deizindi ngabo zarwanyaga
la Jeunesse Estudiantineabazungu.
Ibi ni nyuma yo gucika gereza y’i Bukoba maze akagaruka
Rwandaise
i Mpororo. Yasubiranye ubutegetsi bwe abifashijwemo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
na Basebya, hamwe na Ndungutse. Ibitero n’iterabwoba
AM/AP : Arrêtébyibasiraga
by’abamushyigikiye ministériel/abashyikiranaga
Arrêté présidentiel
n’abazungu
AMR
(Abadage : Association Icyo
n’abamisiyoneri). des Moniteurs
gihe abantudu Rwanda
benshi bahungiye
AMUR
mu Buganda.: Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Kandt yongeye (Transitional
gushaka gufataNational
Muhumuza ariko biba iby’ubusa.
Assembly)
Ni nyuma
APADEC y’igitero cyagabwe n’ingabo zivanze
: Association du Parti Démocrate Chrétien z’Abongereza
n’Abadage, boherejwe n’akanama mpuzamahanga gashinzwe
APR : Armée Patriotique Rwandaise
gushyiraho imipaka, mu Kuboza 1910; yarafashwe, maze
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
mirongo ine mu ngabo ze ziricwa.
Rwandais
APROCOMIN:
Mu wa 1912, Association
amajyaruguru des Commerçants
yiboneye umutware Indigènes
mushya
APROSOMA :Uyu
Ndungutse. Association
yemereye pour la Promotion
abaturage bahoSociale de la
ko azabakiza
abatware boherezwa
Massen’ibwami, gukuraho uburetwa bazanye no
kwirukana
ARD abatware bigaruriye
: Alliance pour le ubutaka gakondo.
Renforcement de Birashoboka
la
ko Ndungutse Démocratie
yarwanye mu ngabo za Muhumuza. Yakijije
amagara ye we na Basebya aho bafatiye ikitso cyabo. Aba
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
bombi bashinze ibirindiro byabo muri Rugezi. Birashoboka ko
Droits de
Ndungutse akomoka l’Homme Abaturage b’amajyaruguru
i Mpororo.
AREDETWAnk’uwaje
bamufataga : Association
aturukapour le Relèvement
ahandi.
Démocratique des Batwa
223
v
Ndungutse yashingiraga
ACRONYMS AND ubutware bwe kuri Muhumuza
ABBREVIATIONS
wafatwaga rimwe nk’umugore w’umwami Rwabugiri, ubundi nka
___________________________________
Nyakayonga umugore wa Rutarindwa. Yabushingiraga kandi
kuri
A.A. Rwabugiri yiyitiriraga
: Archives kuba umuhungu. Benshi bamufashe
Africaines
NRNR QN·XPZDPL NDQGL QD ZH QL NR \LIDWDJD DÀWH LQJRPD \H
A.G. : Assemblée Générale
y’ubwami, ikamba, abamugaragira, n’ibindi. Ntabwo yarwanyaga
ABAKI ahubwo
ubwami : Alliance des Bakiga
yarwanyaga Musinga ku giti ke wafashe ubwami
ku buryo butemewe. Ndungutse Bahutu
ABESC : Association des Evoluant pourbenshi
yagize abamushyigikiye la
Suppression des Castes
NXJHUDQRPXGXFHXEZDPLEZDULEXVDQ]ZHEXÀWHPRLPL]LQNR
ACRBuberuka,
mu : Association
mu Bumbogo, des
muCultivateurs
Busigi no mudu Rwanda
Buriza.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Abo
ADR mu majyaruguru
: Alliance agana
pour lauburengerazuba (mu Bukonya,
Démocratie et la
mu Buhoma no mu Bushiru) Nationale
Réconciliation bashyigikiye Ndungutse, ntibari
bitaye ko ashaka kuba umwami. Rukara umutware w’Abarashi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
QD ZH \DUL NX UXKDQGH UZ·DELJRPHWVH NXNR \DUL DÀWDQ\H
AFDL :
ikibazo n’ibwamiAlliance
aho des Forces Démocratiques
bashakaga kumufata kuberapourkwica
la
padiri Lupias: Libération du Congo-Zaïre
icyaha atagizemo uruhare. Uretse ibyo, Rukara
AGOA mu ruhame
yitaga : African Growth and
Ndungutse Opportunity
umubeshyi kuberaAct
ko yiyitaga
$,'6 wa Rwabugiri.
umwana $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Abatware gakondo babonye ko bikwiye
kwifatanya
AIMO n’uwo
: Affaires Indigènes (Ndungutse)
munyamahanga kugira ngo bikize
et Main-d’oeuvre
abatware
AJER b’Abatutsi babakaga
: Association andi makoro.
de la Jeunesse Amakimbirane
Estudiantine
hagati y’abatware gakondo yatumaga batumvikana ku muntu
Rwandaise
umwe ukwiye kubayobora. Ndungutse yabigezeho abemerera
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kubakemurira ibibazo anigarurira ubushobozi bwa Nyabingi100.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Ukwigomeka : Association
kwa Muhumuza des Moniteurs
kwibasiraga du Rwanda
abazungu. Ndungutse
AMUR
we : Association
yashatse kwikuraho desyo
iyo sura Musulmans au Rwanda
kwanga abazungu. Ku nshuro
ANT
nyinshi : Assemblée
yoherereje abapadiriNationale
b’i Rwazade Transition
n’i Nyundo impano.
Yanashyizeho intumwa yagombaga
(Transitional National guhora imugezaho ibibera
Assembly)
muri
APADEC misiyoni kandi ategeka ingabo ze kudahohotera
: Association du Parti Démocrate Chrétien abagana
misiyoni. Abapadiri ntibizeraga ko koko Ndungutse yabayobotse.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Banze impano ze maze banabuza abayoboke babo kwifatanya
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
n’abigometse. Ku mugaragaro bavugaga ko kutamushyigikira
Rwandais yari afatanije na Rukara.
biterwa n’uko Ndungutse
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Ndungutse : Association
kandi yashatse pour la Promotion
kubonana Sociale
n’abazungu de la
(abaha inka)
abasezeranya kumvikana
Masse na bo. Nta n’umwe mu bayoboke be
washidikanyaga
ARD ku cyo Ndungutse yari agamije. Ayo
: Alliance pour le Renforcement de yari
la amayeri
yo kurwana urugamba.Démocratie Ndungutse yashakaga gukoresha
abazungu mu kwigizayo Musinga. Nyuma yo gutsinda Musinga
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
akigarurira igihugu cyose, yari guhindukira agakemura n’ikibazo
Droits de l’Homme
,PLJDQL\DYXJDJDXEXEDVKD\DULD¿WHEZRJXWVHPEDXPZDQ]LDNRUHVKHMHLQGZDUD
AREDETWA : Association pour le Relèvement
100

JXKLQGXNL]DLP\DPEL\¶XPZDQ]LJXKLQGXUDDPDVDVXPRDPD]LHWF
Démocratique des Batwa
224
v
cy’abazungu. ACRONYMS
Gushyira hamwe
AND kwa Ndungutse, Muhumuza,
ABBREVIATIONS
Rukara na Basebya byaramenyekanye cyane. Abakoreshejwe
___________________________________
akazi k’agahato n’akandi karengane, bafataga Ndungutse
nk’ikimenyetso
A.A. cyo kwigomeka.
: Archives Abatwa bo mu Bugoyi bamufataga
Africaines
nk’uwakomeje ibikorwa bya Muhumuza.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKIMata 1912,
Muri : Alliance des Bakiga
Ndungutse yari amaze kwigarurira intara
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
ziri hagati y’ibiyaga bya Burera-Ruhondo na Rugezi,pour la mu
naho
magepfo yageraga Suppression
ku muhandades Castes
Kigali-Ruhengeri. Abaturage
ACR
bo mu turere: twa
Association des Cultivateurs
Busigi, Buriza, du Rwanda
Bumbogo, Kibari, Bukonya,
Buhoma
ADP n’u: Alliance
Bushiru Démocratique
bari baramuyobotse. Mu tundi turere
des Peuples
bamuvugaga
ADR : Alliance pour la Démocratie et lahose. Ntiyari
neza. Amaturo bamutura yavaga
akeneye gukoresha ingufu ngo Nationale
Réconciliation abone ibyo ashaka. Yarwanyaga
gusa abatware b’Abega n’ababashyigikiye b’Abatsobe: aya moko
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
yombi yari yaragize uruhare rukomeye mu ihirikabutegetsi ryo
ku Rucunshu, Alliance
AFDL : kandi ni des
ryo Forces Démocratiques
ryari ryaragize pour lamu
uruhare runini
Libération
guhamya ubutegetsi du Congo-Zaïre
bw’ibwami. Mu majyaruguru abatware
AGOA
b’Abatutsi : African
benshi Growth
bahisemo and Opportunity
guhungira mu magepfo. Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Hari
AIMO abatware : bakomeye bemeraga ubwigomeke
Affaires Indigènes bwa Ndungutse.
et Main-d’oeuvre
Abatware
AJER babiri b’Abanyiginya,
: Association KanumaEstudiantine
de la Jeunesse na Bandora ngo
bari baramwoherereje amaturo kandi bavugaga ko biteguye
Rwandaise
kumwemera. Kubera gutinya ko Abanyiginya bamugambanira,
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Musinga yongeye kwitabaza Abega, yashakaga ubundi
AM/AP
kwitandukanya : Arrêté
na bo.ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Umwami : Association
yohereje des Musulmans
Ndengabaganizi kujya au Rwandaubwo
kurwanya
ANT
bwigomeke. : Assemblée
Asaba Nationale
n’Abadage kumuhade Transition
ingabo zo gufasha ize. Ni
Gudovius wari (Transitional
ushinzwe icyo kibazo
National kuko Kandt atari ahari. Yari
Assembly)
ahanganye
APADEC n’uko Ndungutse yari amaze
: Association du Parti Démocrate kuba icyamamare
Chrétien mu
baturage n’ukuntu yivuguruzaga mu mibanire ye n’abazungu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
(yavugaga rimwe ko ashyigikiye Muhumuza, ubundi agasaba
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
gufatanya n’abazungu) ndetse n’uko ibwami bari batangiye
gukuka umutima. Rwandais
Imikorere ya mbere ya Godovius yabanje
APROCOMIN: Association
kujijisha ibwami. Yemeye amaturo des Commerçants
ya NdungutseIndigènes
kandi na
APROSOMA
we arayamuha.: Association pourk’ibwami
Yanga ikifuzo la Promotion Socialebamutera,
cyo guhita de la
anabuza ingabo z’ibwami guhita bashoza urugamba. Ndetse
Masse
asa
ARD n’ugenda : Allianceku
buhoro mpamvu
pour zitumvikanade
le Renforcement neza,
la ashinga
LELULQGLUR ELQHDémocratie
JXVD KDÀ PX QNHQJHUR ]·LQWDUD \D 1GXQJXWVH
Gudovius yaba yarashatse gushyigikira Ndungutse no kurwanya
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Musinga? Yaba yari ategereje amabwiriza? Umwami yagize
ubwoba cyane Droits de l’Homme
kuko yatinyaga Gudovius washakaga kumuvana
AREDETWA
ku butegetsi. : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
225
v
Mu ntangiriro za 1922, AND
ACRONYMS Gudovius yiyemeza gutera uwo
ABBREVIATIONS
mwigomeke. Yumvise ko ashumbirijwe kandi wenda ashaka no
___________________________________
kwikiza inshuti imuteza ibabazo, Ndungutse atanga Rukara,
amuha
A.A. Abadage (tariki yaAfricaines
: Archives 6 cyangwa ya 7 Mata ). Ariko Gudovius
ntiyahindura gahunda ye. Tariki ya 8 Mata yinjira mu bwatsi
A.G. : Assemblée Générale
bwa Ndungutse, atera urugo rwe, yifashishije abasirikare be
ABAKI z’ibwami
n’ingabo : Alliance desku
zigera Bakiga
3000. Abarwanyi ba Ndungutse
bagera nko kuri 50 barahagwa.Bahutu
ABESC : Association des Evoluant
Hari n’abavuga kopour la
Ndungutse
Suppression
ubwe ari ho yaba yaraguye. des Castes
Ariko hari ayemeza ko yashoboye
ACR
guhungira : Association
Uganda. desbyose,
Ibyo ari byo Cultivateurs
yaba yaridu Rwanda
yapfuye cyangwa
yari
ADPakiriho, Ndungutse
: Alliance kuva yaterwa ntiyongeye
Démocratique guhangayikisha
des Peuples
Musinga.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Gudovius azenguruka uturere twose twari twarashyigikiye
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Ndungutse ashaka kuduhana. Abasikare n’ingabo bajya mu
AFDL :
Buberuka, hanyumaAlliance des Forces
berekeza Démocratiques
mu Bushiru. Bagarukapour la
berekeza
mu Burasirazuba, Libération
banyuze dumu
Congo-Zaïre
Bukonya no mu Kibari. Tariki
AGOA
ya 5 Gicurasi: African Growth and
1912, Gudovius Opportunity
yandikira Actb’i Rwaza
abapadiri
$,'6
ababwira ko $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
igihugu cyongeye kugarukamo amahoro. Ariko
mu
AIMO by’ukuri utwo turere
: Affaires twose twari
Indigènes twayogojwe n’abasirikare
et Main-d’oeuvre
n’ingabo
AJER z’ibwami zahanyuze.
: Association Mu gihe Estudiantine
de la Jeunesse ingabo zagaruraga
umutekano mu majyaruguru, intasi y’ibwami irangira Abadage
Rwandaise
aho Basebya yari yihishe. Shefu Rwubusisi amusaba ko bahura
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ngo kuko yifuzaga kumugezaho ubutumwa bw’ibwami. Agenda
AM/AP
aherekejwe : Arrêté ministériel/
n’abasirikare Arrêté présidentiel
bane biyoberanyije, bafata Basebya
AMR
aza : Association
kuraswa bitegetswe des Moniteurs du Rwanda
na Gudovius.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANTnyuma mu
Uwa : Assemblée Nationale de Rukara
bigomeke b’amajyaruguru, Transition
yaje kuraswa na
Gudovius tariki(Transitional
ya 18 Mata muNational
Ruhengeri. Yari yahamwe n’icyaha
Assembly)
F\RNZLFD3DGLUL3/RXSLDVDKDEZDLJLKDQRF\RNZLFZD0EHUH\R
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
kuraswa yari yashoboye kwica na we umusirikare wari umuyoboye.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Umurambo we werekwa umunsi wose abaturage ngo babone uko
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bajya batinya ubucamanza bw’abazungu. Ariko ntibyabuza ko
Rwandais
abaturage basigarana indi sura ya Rukara ; bamufashe nk’intwari
yashoboye kwisasira umwanzides
APROCOMIN: Association Commerçants
mbere Indigènes
yo kuraswa.101
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Nyuma y’icyo Masse gitero, abatware bari barahunze bagarutse mu
bwatsi
ARD bwabo, bazanye n’abagaragu
: Alliance babo bagombaga
pour le Renforcement de la kuyobora
ku buryo butaziguye. Ndetse
Démocratie Umwami yohereza abamuhagararira
PXWXUHUHWXWDULWXEDÀWHQNRPX%XPERJRQRPX%XNRQ\D
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Biza kugera nyuma ko ubwigomeke bwashakaga kugabanya
Droits de l’Homme
&KUpWLHQ-3©/DUpYROWHGH1GXQJXWVH  ªLQ5HYXHIUDQoDLVHG¶KLVWRLUH
AREDETWA : Association pour le Relèvement
101

d’outre-mer LIX, no 217, 1972, pp.645-680.


Démocratique des Batwa
226
v
ubutegetsi bw’umwami
ACRONYMS ahubwo bwabuhaye ingufu. Abatware
AND ABBREVIATIONS
bamwe babonye ko ubwigomeke buvuna cyane (mu gutakaza
___________________________________
abantu, ibintu n’ubuyobozi) batangira gushaka ubwumvikane
n’abazungu
A.A. n’abatware
: Archivesb’Abatutsi.
Africaines
A.G.
4.1.6 Intambara : Assemblée
ya MbereGénérale
y’Isi
ABAKI : Alliance des Bakiga
Gushoza
ABESC intambara byatangiye
: Association tariki yaEvoluant
des Bahutu 24 Nzeri pour 1914 la ubwo
ikirwa k’Ijwi kigarurirwaga
Suppression n’abasoda
des Castesba Wintgens (Tembasi),
ELWXUXWVH NX QNXUX ]DWDQ]ZH QD 3DVLWRUL  5RHKO ZDVKLQ]H
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Misiyoni ya Rubengera (1909)102. Byafashije Abadage kurinda i
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Kivu n’umupaka hagati y’u Rwanda na Kongo.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
$EDGDJH EDULRéconciliation
EDÀWH DEDQWXNationale
EDNH Q·LELNRUHVKR ELGDKDJLMH
Umubare
AEC w’abasirikare b’Abadage mu Ruanda-Urundi mu kwezi
: Agglomeration Extra-Coutumières
kwa
AFDL cumi bari:
: Alliance des Forces Démocratiques pour la
Imbonerahamwe Libération du Congo-Zaïre
ya 4: Umubare w'Abasirikare b'Abadage
AGOA mu Ruanda-Urundi
: African Growth and Opportunity Act
$,'6Akarere$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Abazungu Abasoda
AIMO
Gisenyi : Affaires Indigènes 5 et Main-d’oeuvre 47
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Kibitoke 1 25
Rwandaise
Bujumbura 18 152
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Igiteranyo : Arrêté ministériel/
AM/AP 24 Arrêté présidentiel 224
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Nubwo bari bake, Abadage batanga isura y’abantu bakomeye
AMUR
NDQGL EDÀWH: Association
LNLQ\DEXSIXUD des%LJLWDQJLUD
Musulmans$EDGDJH au Rwanda EDWDQJLMH
ANT : Assemblée Nationale
uburyo bw’ibitero shuma, bateraga ahantu batagamije de Transition
kuhaguma. Tariki (Transitional
ya 4 Ukwakira National1914,Assembly)
abasikari bakambitse i
APADEC
Goma bashaka : Association du Parti
kwihorera, batera Démocrate
ku Gisenyi Chrétien
Kapiteni Wintgens
ababera
APR ibamba. Tariki ya 27 Ukwakira,
: Armée Patriotique Rwandaise Ababirigi bashaka
gufata iposita: Association
APROBAMI ya Ruhengeri desariko
Partis biba iby’ubusa. Umwaka
Monarchistes
wa 1915 waranzwe Rwandaisn’ibitero byo kubotsa igitutu. Abanzi bari
barakomeje ibirindiro byabo. Nyuma Abadage bareka Gisenyi,
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
bimurira ibirindiro byabo ku Nyundo bavaga batera ibitero
APROSOMA
shuma mu gace : Association
k’Ababirigi. pour la Promotion
Ababirigi bashoboye Sociale de la
gutungukira
mu karere ka Masse Ruhengeri. Ibyo bikorwa byose byabangamiye
ARD
abaturage bahungaga.: Alliance pour
Umwaka le Renforcement
wa 1915 wahiriye de la Ababirigi,
imirwano igenda Démocratie
ibera mu gice kigenzurwa n’Abadage. Musinga
yakoze uko ashoboye
ARDHO kose ngo
: Association atere inkunga
Rwandaise pour la u Budage,
Défenseabuhades
ingabo ze (z’indugaruga) kandi
Droits de l’Homme anatanga ibibatunga n’abikorezi.
 5RHKO . ³5XDQGD
AREDETWA : Association
102
(ULQQHUXQJHQ ]XP le
pour  *HGDHFKWQLV
Relèvement  DQ 0DMRU :LQWJHQV´ LQ
Koloniale Rundschau, 1925, 9, pp. 290-298.
Démocratique des Batwa
227
v
Hagati aho Ababirigi
ACRONYMSbariho AND
bitegura kuzagaba igitero simusiga.
ABBREVIATIONS
Ubwongereza ___________________________________
n’u Bubirigi bari bagiranye amasezerano mu
Kwakira 1914 (Inama ya Kibati) avuga ko ingabo z’Ababirigi
zizafasha
A.A. ingabo z’Abongereza
: Archives niharamuka habaye intambara
Africaines
muri Afurika Ndage y’u Burasirazuba. Bashingiye kuri ayo
A.G. : Assemblée Générale
masezerano ingabo za Kongo zateye u Rwanda n’u Burundi103
ABAKIMata :1916.
muri Alliance desabo
Kuki Bakiga
Babirigi n’Abanyekongo bari
ABESC : Association des Bahutu
barategereje cyane mbere yo kugaba igiteroEvoluant
kinini?pour
Nukolabari
Suppression
batarabona inkunga des Castes
y’Abongereza. Nyamara Abongereza bari
ACR LQJDER: ]LKDJLMH
EDÀWH Association
PXULdes Cultivateurs
8JDQGD duPXUL
.HQ\D QR Rwanda
5RGH]L\D
ariko
ADP bahitagamo kuba bagitegereje.
: Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Ibikorwa by’intambara byatangiye tariki ya 21 Mata 1916 ku
mpande ebyeri :
Réconciliation Nationale
-AEC : Agglomeration
Mu majyaruguru: Extra-Coutumières
Burigade Olsen yagombaga gufata Nyanza
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
igakomeza igana i Gitega n’i Bujumbura.
Libération
- Mu majyaruguru: du Congo-Zaïre
Burigade Molitor yari igamije gufata Kigali
AGOA
igakomeza :yerekeza
African iGrowth and Opportunity Act
Burasirazuba
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Molitor
AIMO yafashe GatsiboIndigènes
: Affaires yari irinzwe n’igice k’indugaruga za
et Main-d’oeuvre
Nturo na Rwubusisi. Bageze i Kigali bigabanijemo kabiri : igice
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
kimwe kerekeza iyo mu Bugesera ikindi kijya muri Santere
kigamije kuzambuka Rwandaise Akanyaru. Tariki ya 6 Gicurasi, Musinga ari
ALIR
kumwe n’abatware : Armée de Libération
b’ingabo du Rwanda
bake basanganira ingabo z’Ababirigi
AM/AP
kugira ngo berekane : Arrêtékoministériel/ Arrêtéyaprésidentiel
bayobotse. Tariki 9 Gicurasi Koroneri
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
0ROLWRUDJHUDL.LJDOLDÀWHEDWD\RDKDNRUHUDXPXQVLPXNXUX
w’insinzi.
AMUR Hagati aho Umudage
: Association wa nyuma yari
des Musulmans auyavuye
Rwanda i Kigali
tariki ya 5 Gicurasi
ANT 1916 kubera
: Assemblée Nationalegutinya
de ko bamukubira hagati,
Transition
Wintgens yari (Transitional
yahunze, yerekeza tariki
National Assembly)ya 11-12 Gicurasi i
Kigali, Save n’u Burundi104.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR
Brigade Olsen : Armée
yafashe Patriotique
Cyangugu, Rwandaise
yambuka ishyamba rya
APROBAMI
Nyungwe yerekeza : Association des Partis
i Nyanza yafashwe naMonarchistes
Majoro Muller. Musinga
amugezaho ijambo Rwandais ababajwe n’ibyangirijwe n’intambara
yamwituye hejuru
APROCOMIN: ariko yemera
Association kuzagirana umubano
des Commerçants Indigènes mwiza
n’abo bayobozi bashya. Musinga yifuzaga kurokora iby’ingenzi:
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
abantu n’ibintu105. Ariko aho ingabo zanyuraga hagaragaraga
Masse
ARD
103
: Alliance pour le campagnes
0LQLVWqUHGHOD'pIHQVH1DWLRQDOHLes Renforcementcolonialesde la 1914-1918,
belges,
%UX[HOOHVWRPHV/RXZHUV2La
Démocratie campagne africaine de la Belgique
HWVHVUpVXOWDWVSROLWLTXHV%UX[HOOHV:HLVVHQEUXFK
ARDHO
104 : Association Rwandaise pour la Défense des
/HWWRZ9HUEHFN YRQ 3/DJXHUUHGHEURXVVHGDQVO¶HVWDIULFDLQ  ,
Droits de l’Homme
3DULV'HOOLFRXU0)©/DFRQTXrWHGX5XDQGD8UXQGLª in Bulletin de l’Ins-
titut Royal Colonial Belge, 1935, 6,1
AREDETWA : Association pour le Relèvementpp., 142-166
105
5XPL\D-/H5ZDQGDVRXVOHUpJLPHGXPDQGDWEHOJH  /¶+DUPDWWDQ
Démocratique des Batwa
228
v
ibikorwa kenshi bibi: konona
ACRONYMS ibintu
AND no gufata abagore ku ngufu,
ABBREVIATIONS
bitwaje gushaka ibibatunga n’abikorezi. Abasirikare bafashe
___________________________________
ibintu n’abantu nk’iminyago.
A.A. : Archives Africaines
Tabora imaze gufatwa, tariki ya 19 Nyakanga 1916, u Bubirigi
A.G. : Assemblée Générale
bwari bumaze gufata ahantu haruta 200.000 km2. Mbere
ABAKI : Alliance des
yo gushoza intambara Bakigabari bavuze icyo bagamije,
Ababirigi
ABESC : Association
bashakaga kuzashingira des
kuri Bahutubigaruriye
teritwari Evoluantmuri
pourAfurika
la
Suppression
y’u Burasirazuba nk’ikimenyetsodes ndakuka
Castes igihe hazaba hakorwa
ACR
imishyikirano: Association
nyuma yuko desabari
Cultivateurs du Rwanda
barafatanije urugamba
batsinda . Kuhaba
ADP 106
byari
: Alliance rero iby’agateganyo
Démocratique k’igihe gito. Insinzi
des Peuples
y’ingabo
ADR z’Ababirigi
: Alliance pour la Démocratie et la bw’Abadage,
yahise irangiza vuba ubukoroni
busiga hari imishinga myinshi Nationale
Réconciliation budakoze.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Kugeza mu wa 1916, Abadage bari birinze kugira icyo bahindura
AFDLari cyo :cyose
icyo Alliance
ku des Forces
nzego Démocratiques
z’Abanyarwanda, ni pour la
ryo hame
batangazaga muLibération du Congo-Zaïre
by’ukuri, hari ikintu kinini cyari cyarahindutse.
AGOA
U : African
Rwanda rwari Growth
rwaratakaje and Opportunity
ubusugire Act
bwarwo, bwarigaruriwe
$,'6
n’umwami $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
w’abami Wilhlem II.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Mu
AJERwa 1907, :mu rugendo rw’ubushakashatsi
Association mu by’ubuhanga
de la Jeunesse Estudiantine
rwari ruyobowe n’igikomangoma Duc de Mecklenburg, Musinga
Rwandaise
yikanze ko yari agiye gusimburwa n’icyo gikomangoma, maze
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
akava gutyo ku ngoma.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR Abadade: bavaga
Igihe Association des Moniteurs
mu Rwanda, du Rwanda
bari bagikunzwe n’abaturage
AMUR
muri rusange.: Musinga
Association des Musulmans
by’umwihariko yagumye augukumbura
Rwanda izo
ANT ze z’Abadage
nshuti : Assemblée
kugezaNationale
ku minsi ye deya
Transition
nyuma.
(Transitional National Assembly)
Abadage
APADEC ntibabonye igihe cyo
: Association du gushyira mu bikorwa
Parti Démocrate imishinga
Chrétien
yabo myinshi, cyanecyane ijyanye n’itumanaho yagombaga
APR : Armée Patriotique Rwandaise
gukura u Rwanda mu bwigunge. Ariko hari ibintu byinshi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
byahindutse cyane; muri byo iby’ingenzi ni ibi:
- U Rwanda rwashoboye Rwandais kwagura amarembo yarwo guhera
APROCOMIN:
mu burasirazuba Association
iyo Abadage desbaturutse.
Commerçants Indigènes
Abarabu bashoboye
APROSOMA
kwinjira : Association
mu gihugu, pour la
bahashinga Promotion
ubucuruzi Sociale
bureba de la na
i Bukoba
Tabora, banashobora Masse kugenzura ubucuruzi bwo hagati y’ibiyaga
bigari,
ARD binjizamo n’u Rwanda;
: Alliance pour le Renforcement de la
- Kuva mu wa Démocratie
1905, u Rwanda rwabaye igihugu gikomeye mu
kohereza impu hanze, zijya i Bukoba kandi Kigali ihinduka ihuriro
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ry’ibicuruzwa, rikananyuzwamo ibijya hirya no hino muri ubwo
Droits de l’Homme
Paris, 1992, p.29
AREDETWA : Association pour le Relèvement
106
/HWWUHGH5HQNLQ-0LQLVWUHGHV&RORQLHVDX*pQpUDO7RPEHXUPDUV
Démocratique des Batwa
229
v
bucuruzi. Ubucuruzi gakondo
ACRONYMS bwaberaga
AND mu Burengerazuba bwa
ABBREVIATIONS
Kivu ntibwarorereye, ahubwo bwariyongereye kandi kwerekeza
___________________________________
mu Burasirazuba byatumye izo nzira zombi z’ubucuruzi zihuzwa.
-A.A.
Ubutegetsi bw’umwami bwasigaye bwarakomejwe n’imyaka 22
: Archives Africaines
Abadage bamaze.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
4.2 Ubukoroni : Alliance des Bakiga
bw’Ababirigi
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression
Ubukoroni bw’Ababirigi des Castes
bwasimburaga ubw’Abadage, byahinduye
ACR
u : Association
Rwanda nk’intara des Cultivateurs
ya Kongo mbirigi byari du Rwandaigihe
byegeranye
k’indagizo
ADP cya SDN cyaba
: Alliance igihe cyaje des
Démocratique guhinduka
Peuplesicy’uburezi
bw’Ababirigi
ADR igihe cya Loni.
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
4.2.1 Mu gihe cy’ubutegetsi bwa gisirikare
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
¾Ibyari bigamijwe
Libérationmu dumubano n’amahanga.
Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Ingabo
$,'6 z’Ababirigi zinjira muri Afurika y’uburasirazuba zari
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
]LJDPLMH JXIDVKD WHULWZDUL \DER \D .RQJR \DUL LÀWH LQJRUDQH
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
zo kudakora bihagije ku Nyanja. Iyo ngorane yaje kumarwa
AJER
no kubona :ikigobe
Association
cya de la Jeunesse
Kabinda Estudiantine
n’igice cya teritwari ya
Rwandaise
3RUXWXJDULF\DULNXQNRPEH\·XEXPRVR\·LNL\DJDF\D.RQJR0X
ALIR
PLVK\LNLUDQR : KDJRPED
Armée deNZHPH]ZD
LibérationNRduLJLKXJX
Rwanda F\D 3RUXWXJDUL
AM/AP ko izo: Arrêté
kemera ministériel/ na
mbibi zisubirwamo, Arrêté
cyo présidentiel
kigahabwa ingurane
ku
AMR gice cy’Afurika
: Association des Moniteurs ducy’u
y’uburasirazuba na cyo Budage. Ku
Rwanda
bwa
AMUR Minisitiri: w’Ubukoroni
Association w’u des Bubirigi
MusulmansRenkin,
au wari ushinzwe
Rwanda
kuyobora ibyo bikorwa muri Afurika, kubona umwaro ku kiyaga
ANT : Assemblée Nationale de Transition
F\D9LFWRULDE\DULELÀWHDNDPDURJDWRXJHUHUDQ\LMHQRNZDJXUD
(Transitional National Assembly)
amarembo ku Nyanja ya Atarantika. Inkunga y’u Bwongereza
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
\DULLNHQHZHF\DQHQJRLE\REDE\XPYLVKH3RUXWXJDULELWDED\H
APR hari gutekerezwa
ibyo : Armée Patriotique
ubundi buryo Rwandaise
bw’ukuntu u Bubirigi
APROBAMI
bwabona : Association
igihembo des Partis
cy’umusanzu Monarchistes
bwatanze mu ntambara.
Rwandais
Inyungu
APROCOMIN: y’u Bubirigi yari iyo gukoresha
Association u RwandaIndigènes
des Commerçants nk’umunyago
w’intambara ugurishwa ku giciro kiza,
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale naho ahandi
de lahari
higaruriwe, hagombaga kurekwa nubwo hatanzwe ingurane
Masse
ifatika. Ubuyobozi bwa Koroni muri Afurika bwabyumvikanagaho
ARDMinisitiri : Alliance
na wa Koroni; pourariko
le Renforcement de la
ntibwari bwishimiye cyane
Démocratiezagurwa kubera ubuke bw’abakozi
ko teritwari z’ubukoroni
ARDHO
bazishinzwe. :Koroni
Association Rwandaise
ya Kongo pour la
yari ihagije Défense
kongera des
ubunini
Droits de
bwa teritwari byasaga l’HommeAriko kugira ngo bashobore
n’ubusazi.
kubona
AREDETWA uturere bashakaga mu
: Association pour Burengerazuba,
le Relèvementbyari ngombwa
Démocratique des Batwa
230
v
ko baka intara zari zarigaruriwe
ACRONYMS n’ingabo z’Ababirigi mu gice
AND ABBREVIATIONS
cy’Afurika ndage y’uburasirazuba. Bibazaga niba u Bwongereza
___________________________________
buzabyemera.
A.A. : Archives Africaines
U Bubirigi bwashakaga kubanza kugira ingurane ihagije kugira
A.G. : Assemblée Générale
ngo bubone kureka intambara yatwaraga abantu benshi n’ibintu.
ABAKI
Abasirikare : Alliance
bari guhabwa desayahe
Bakiga
mabwiriza nyuma y’ifatwa rya
ABESC : Association des Bahutu
Rwanda n’u Burundi? Guhagarikira kuri izo Evoluant pourzasaga
ntara zombi, la
n’izifunga nezaSuppression
Kongo mbirigi des Castes gukomeza intambara?
cyangwa
ACR
Abongereza : Association
bari bataremera desneza
Cultivateurs du RwandaKandi
agaciro k’ingurane.
guhagarika
ADP ingabo zitsinda
: Alliance byari kuvamodes
Démocratique umutima wo kutishima
Peuples
mu
ADR gisirikare.
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Ku rugamba ibintu byarushijeho gukurikirana byihuta : ku ya 9
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Kamena 1916, ni ho Biharamulo yafashwe na Tombeur, hahita
AFDL : Alliance des
hoherezwa amaburigade Forces
Tabora na Démocratiques
Ujuji. Bamwe mupour la
bakoroni
babonaga ko ntaLibération
kamaro ko dukujya
Congo-Zaïre
Tabora, yari kure y’umupaka
AGOA
wa : African
Kongo kandi Growth
ari mu gice and cy’u
nyirizina Opportunity
Bwongereza,Actbabonaga
$,'6
ko baramutse$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bafashe Tabora, byaba ari ukuyiha Abongereza.
Ku
AIMOruhande rw’Ababirigi, igikorwaetcya
: Affaires Indigènes gisirikare cyagombaga
Main-d’oeuvre
kujyana
AJER n’imibonano ikomeye
: Association de lamu bya diporomasi
Jeunesse irebana n’u
Estudiantine
%ZRQJHUH]D ,PSXQJHQJH ]·X %XELULJL ]DUL ]LÀWH LVKLQJLUR 8
Rwandaise
Bwongereza bwatekerezaga ko kuva intambara igitangira ari
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bwo buzasigarana icyahoze ari igice cy’u Budage muri Afurika
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
y’uburasirazuba.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Itangazamakuru : Association des Musulmans
mbirigi ryandikanaga au Rwanda
ibyishimo amakuru
ANT
y’insinzi : Assemblée
y’ingabo Nationale
z’Ababirigi de Transition
n’Abanyekongo. Byatumye abantu
barushaho gukangukira
(Transitional kumva akamaro
National k’izo ntara nshya.
Assembly)
Inyandiko
APADEC zanditswe ku Rwanda zikabije
: Association du Parti Démocrate kuvuga inyungu
Chrétien
LUL PX JXIDWD LF\R JLKXJX  EDYXJD NR JLÀWH LQND Q\LQVKL
APR : Armée Patriotique Rwandaise
abaturage benshi bagombaga kuvamo abazakora imirimo muri
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Kongo, ubutegetsi bwa cyami bwiteguye kuzashingirwaho mu
Rwandais
mitegekere y’abazungu y’icyo gihugu. Muri make babonaga ko
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
JXIDWDX5ZDQGDDULLELQWXELÀWHDNDPDURNDQLQL
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
¾b. Inzara ya Rumanura (1916-1918)
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Ababirigi baje mu gihe igice kinini k’igihugu cyari mu bizazane
Démocratie
by’inzara izwi ku izina rya Rumanura. Iyo nzara yatangiriye mu
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Bugoyi, mu wa 1916 igeza mu wa 1918. Yakwiriye igihugu cyose
ihitana abantuDroits
benshi.de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
231
v
U Bugoyi bwari akarere gatuwe
ACRONYMS ANDcyane icyo gihe, kakeza imyaka
ABBREVIATIONS
ishobora kuguranwa mu Nduga igihe kitari icy’umwero. U
___________________________________
Bugoyi kandi bwari isangano ry’ubukungu bwuzuzanya hagati
y’u
A.A.Rwanda : Archives
rwo hagati rwari rukize ku matungo n’igice
Africaines
F\·DPDM\DUXJXUX F\D .LYX NLWDUL JLÀWH LQ\DPD DULNR JLNL]H
A.G. : Assemblée Générale
ku bintu by’ubukorikori n’ubutega bwari bukunzwe cyane
ABAKI
mu : Alliance
Nduga. Iyo des gutuma
nzara yaje Bakiga abashonji benshi bazerera
ABESC ibibatunga,
bashaka : Association
yatewedes Bahutu
n’uko Evoluant
Abagoyi pour la
batari barashoboye
Suppression(itabi
guhahirana n’Abanyekongo des Castes
n’ubutega biguranwa imyaka)
ACR mu wa : 1914
kuva Association des Cultivateurs
bitewe n’intambara du Rwanda
y’Abadage n’Ababirigi.
Muri
ADP iyo ntambara, abaturage
: Alliance bafatirwaga
Démocratique hagati y’imirwano
des Peuples
bahunze
ADR bagana
: Alliance pour la Démocratie mu
mu Nduga, mu Kingogo, et laBushiru, mu
Murera no mu Kanage. Inzu
Réconciliation ziratwikwa, n’intoke nyinshi
Nationale
]LWHPZD Q·DEDUZDQ\L QJR EDVKRERUH JXWD]XUD KDÀ \·LQGDNH
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
zabo. Ibyo bimara umwaka wa 1915 wose n’igice cy’uwa 1916107.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Ingabo z’Abadage Libération du Congo-Zaïre
zihunga zitwara imyaka yari isigaye n’abikorezi
AGOA
benshi. N’Ababirigi : African
bakora Growth and yo
uko mbere Opportunity Act
guhagarika ibyasabwaga
$,'6
byari ngombwa $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ko ingabo zihanyuze zibona ikizitunga n’imirongo
y’abasirikare
AIMO bagenda ikagemurirwa.
: Affaires Indigènes Kugira ngo bashobore
et Main-d’oeuvre
kudatanga ibyasabwaga,
AJER : Associationabantu bahungiraga
de la Jeunesse mu mashyamba
Estudiantine
bakagumayo. Abategetsi b’Ababirigi babona ko iyo mikorere
Rwandaise
ishobora guteza amakuba maze ihagarika izo ngemu z’agahato.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
Abantu batangiye : Arrêté ministériel/
guhunguka, imvuraArrêté présidentiel
idasanzwe yaraguye iboza
AMR
imbuto zameraga, : Association
inakukumba des ubutaka.
Moniteurs du Rwanda
Abatware gakondo na
bo
AMUR baho (Rwakadigi) bagarutse bazanye
: Association des Musulmans au Rwanda mu Bugoyi abagaragu
babo bakuye mu
ANT Nduga, batangira
: Assemblée Nationaleimirimo y’agahato y’inyongera
de Transition
(kubaka amazu, gutanga imyaka).
(Transitional National Assembly)
APADEC
Igitabo cy’Ababikira : Association Bera du bo Parti
ku Démocrate
Nyundo (Gicurasi Chrétien 1915,
APR
Ukwakira 1917) : Armée Patriotique
cyanditsemo Rwandaise
ko abantu benshi bishwe n’inzara,
APROBAMI
abandi bagenda : Association
ari amagufa des Partis
gusa. Monarchistes
Mu Gushyingo 1915,
abakirisitu bumvaga Rwandais misa ku cyumweru ntibari barenze 50,
mbere y’intambara
APROCOMIN: hari 8000des
Association by’abakirisitu,
Commerçants abana 400 bazaga
Indigènes
NX LVKXUL PEHUH
APROSOMA : Association \·LQWDPEDUDpour la Promotion Sociale de 3DGLUL
EDUL JXVD  PX Q]DUD la
Classe avuga ko108 umubare w’abapfuye wari ugeze kuri 3/4
Masse
by’abaturage bose: umubare w’abishwe n’inzara w’ibihumbi 25
ARD
watanzwe : Alliance pourntukabije
n’abamisiyoneri le Renforcement
109
. Komiseride law’umwami
Démocratie
107
36RXELHOOH©5DSSRUWWULPHVWULHOGHODPLVVLRQGH1\XQGRSRXUOHV$QQpHV
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ªLQ6RFLpWpGHVPLVVLRQQDLUHVG¶$IULTXH T.13, p.300.
108 Droits de l’Homme
3&ODVVHNDQGLDWDQJDDPDNXUXNXQ]DUD\LEDVL\HDEDWXUDJHE¶DNDUHUHN¶X%XJR\L
AREDETWA
109
: Association pour le Relèvement
3KLOLSSLQ©5DSSRUWVXUODIDPLQHGX%RJR\L  ªLQ/XJDQ%(WXGHV5ZDQGDLVHV,
op.cit., p.247
Démocratique des Batwa
232
v
amaze kubwirwa ayo makuba
ACRONYMS ANDyoABBREVIATIONS
mu Bugoyi (wari warakwije
KHQVKL LEDUXZD \D 3 &ODVVH  \DQGLNL\H 0LQLVLWLUL ZH DPXEZLUD
___________________________________
uko ibintu bimeze n’ingamba zafashwe . Mu ibaruwa ye yabanje
110

kuvuga ko nyirabayazana
A.A. ari ubutegetsi bwaho, cyanecyane
: Archives Africaines
Kapiteni Van Aerde wayoboraga igice cy’uburengerazuba111 na
A.G. : Assemblée Générale
Bwana Lignon wari adiminisitarateri w’iyo ntara, kuko nta cyo
ABAKI ngo bagoboke
bakoze : Alliance
abodes Bakiga
baturage kandi abo bayobozi bombi bari
ABESC : Association des
112 Bahutu Evoluant pour la
EDELÀWL\HXEXVKRER]LEZLQVKL . Ni yo mpamvu yateye Komiseri
Suppression
gushyiraho Mortehan des Castes
ngo ayobore iyo teritwari yari mu kaga.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Yavuze
ADP kandi :ko bari baratumije
Alliance Démocratiqueibiribwades n’imbuto
Peuples muri Walikale
na
ADR Masisi kugira ngo barengere abashonji
: Alliance pour la Démocratie et la b’i Bugoyi. Hanyuma
yahagaritse ibyo gushaka abikorezi,
Réconciliation kuko abaturage babaga mu
Nationale
mutekano muke n’umutima uhagaze.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL :
Za Misiyoni n’abayoboziAlliance b’Ababirigi
des Forcesbatangira
Démocratiques gutabara pour la
abashonje
batanga imyaka Libération
yaguzweduahari Congo-Zaïre
hadashonje cyane, kandi
AGOA
banavuza : African
abarwayi Growth and
bafashwe Opportunity
n’indwara z’ibyorezo Act(macinya,
$,'6 n’ibindi).
ubushita $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Adiminisitarateri Mortehan yavuze ababaye ko
abamisiyoneri
AIMO bifashishije iyo nzara et
: Affaires Indigènes maze bakwiza idini ryabo mu
Main-d’oeuvre
gihugu.
AJER “Igice :kinini k’inkunga
Association debari babonye yahawe
la Jeunesse Estudiantinegusa igice gito
F\·DEDWXUDJHDULERE·DEDNLULVLWXµ$EDWDULDEDNLULVLWXEDWX\HKDÀ
Rwandaise
ya misiyoni bagombaga kujya ku Gisenyi gufatayo imfashanyo.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP y’ubuhinzi
“Imirimo : Arrêté ministériel/
yakoreshwaga Arrêté naprésidentiel
ba nyakubahwa
AMR
b’abapadiri na: Association
yo ntiyagenzedes Moniteurs
neza”. Aho guhinga du Rwanda
ahantu hanini
AMUR
hagaragara, : Association
igice des Musulmans
kinini cy’abaturage cyahabwaga au Rwandainkunga ya
ANT mu gukorera
Leta : Assemblée
gusa intoke Nationale
za keradebeneTransition
zo bari barapfuye
cyangwa barasuhutse. (Transitional Yongeyeho
National ko abamisiyoneri bari
Assembly)
EDÀWHPR
APADEC LQ\XQJX
: Association du Parti DémocrateL]R
%DWXQ]H DEDQWX EDER PXUL QWRNH EDUL
Chrétien
bizeye ko bazazegurirwa zikaba izabo burundu mu gihe bene
APR : Armée Patriotique Rwandaise
zo ba mbere bazaba batagarutse: ibyo kandi byari binyuranije
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
n’umuco w’igihugu113.
Rwandais
110
/HWWUHDX0LQLVWqUHMXLQ
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
111
0XULXUZRUZDQGLNR6WHYHQ\RKHUHUHMH.RPLVHULZ¶XPZDPLZ¶$EDELULJL0XULUD-
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
SRUR]H]RPX.XER]D0XWDUDPD*DVK\DQWDUH.RPDQGDZ¶DNRJDFHQWD
Masse
F\R DYXJD NX ELED]R ELM\DQ\H Q¶LELULEZD QXEZR \DUL DWX\H NX *LVHQ\L .XUL 6WHYHQ
ARD
©XNR QL : Alliance
XNZLUHQJDJL]D pour le
NXWDEDEDULUZDª Renforcement
©ELUDJDUDJDUD de%ZDQD
UHUR NR L\R la 9DQ$HUGH
DPHQ\HVKDKDNLULNDUHLELED]RELULPX%XJR\LQDULNZLKXWLUDJXWDQJDLE\RQDVDEZDJD
Démocratie
E\RVHNXJLUDQJRLELED]RELNHPXNHª 6WHYHQNXUL.RPLVHULZ¶XPZDPLZ¶$EDELULJL
ARDHO
112 : Association Rwandaise pour la Défense des
1N¶XNR0RUWHKDQDELYXJD%ZDQD/LJQRQ\DKLVHPRJXKLWD\RKHUH]DNXULPLVL\RQL
Droits de l’Homme
\D1\XQGRLP\HQGDLELULEZDLPEXWRQ¶LELNRUHVKR\DUL\DKDZH<LED]DJDDKRLE\R
ELQWXE\DKHUH\H LEDUXZD\D0RUWHKDQ\RKHUHUHMH5H]LGDWDULNL1]HUL
AREDETWA : Association pour le Relèvement
113
Lettre de Mortehan au Résident, 18 septembre 1917.
Démocratique des Batwa
233
v
Inzara ya 1916-1918
ACRONYMSyatewe n’ikibazo kidaturutse ku
AND ABBREVIATIONS
Banyarwanda,___________________________________
ikomezwa n’imvura y’imbusane mu bihe byayo
hiyongeraho kutita ku bintu by’ubuyobozi bwa gikoroni
n’umugogoro
A.A. :w’imirimo
Archivesubuyobozi
Africainesgakondo byakaga abaturage.
A.G. : Assemblée Générale
c. Ubuyobozi bwa gisirikare kuva mu wa 1916
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESCbyavuzwe
Nk’uko : Association
haruguru,des Bahutuntabwo
bigitangira Evoluant pour la
u Bubirigi bwari
Suppression des Castes
EXÀWHJDKXQGD\RJXVK\LUDKRXEXWHJHWVLEZDERPXULWHULWZDUL
ACR zo mu: Association
ndage burengerazuba desbw’Afurika.
Cultivateurs U du Rwanda
Bubirigi bumaze
gufata
ADP u Rwanda, bwashatse
: Alliance kuyoborades
Démocratique icyo gihugu mu gihe
Peuples
hagitegerejwe
ADR : Alliance pour la Démocratie et la zagombaga
ko intambara irangira. Izo teritwari
kuzakoreshwa nk’ikimenyetso
Réconciliation gifatika
Nationalemu mibonano yagombaga
kuba nyuma y’intambara.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL :
U Rwanda rugifatwaAlliancemu deskwezi
Forceskwa Démocratiques
Gicurasi 1916, pour la
ingabo
Libération
z’Ababirigi zarwanaga du Congo-Zaïre
zasimbuwe n’ingabo zo kuhayobora.
AGOA
Ubuyobozi : Africanbwa
bukuru Growth and Opportunity
gisirikare bw’AbabirigiAct bwo muri
$,'6 ndage
Afurika $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
y’u Burengerazuba (Rwanda-Burundi n’igice
cya
AIMO Tanganyika) bwongerwagamo
: Affaires Indigènes et ingufu za Komiseri mukuru
Main-d’oeuvre
Z·XPZDPL
AJER ZDVK\L]ZHKR
: Association de Q·XPZDPL
la Jeunesse Z·$EDELULJL
EstudiantineZDUL XÀWH
LNLFDUR L .LJRPD -3 0DOIHW\ QL ZH ZD PEHUH ZDKDZH XZR
Rwandaise
mwanya. Yakoranaga bitaziguye na minisitiri wa Koroni i
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Buruseli, atabanje kunyura kuri guverineri wa Kongo mbirigi.
AM/AP
Yari ashinzwe : Arrêté
kunyuzaministériel/
ibintu byose Arrêtémuprésidentiel
buryo, kubahiriza
AMR
umutekano : Association
rusange muri des Moniteurs
teritwari du Rwanda
no kuziyobora mu gihe
AMUR
hagitegerejwe : ko
Association
intambarades Musulmans
irangira, hakabahoau Rwanda
amasezerano
ANT
y’amahoro. : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
Mu
APADECgihe hagitegerejwe
: Associationiyo mibonano,
du Parti DémocrateJenerari Tombeur
Chrétien
yahawe amabwiriza ko kwakira ubuyoboke bw’abaturage
APR : Armée Patriotique Rwandaise
batsinzwe ndetse no “kubategeka”. Kugira ngo abasirikare
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
babone ikibatunga, u Rwanda rwagabanijwemo ibice bibiri
ELWDQGXNDQ\HRwandais
LJLFH F\·XEXUHQJHUD]XED JLÀWH LNLFDUR JLNXUX
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
NX*LVHQ\LQ·LJLFHF\·XEXUDVLUD]XEDJLÀWHLNLFDURL.LJDOL,E\R
APROSOMA
bice : Association n’urwego
byombi byayoborwaga pour la Promotion Sociale
rwa gisirikare ruri de la
i Gitega.
Ibyo bice byariMasse
bigabanijemo amaposita ya gisirikare ashinzwe
JXNXULNLUDQLUDKDÀDEDWXUDJHKLIDVKLVKLMZHDEDWZDUHE·LPLVR]L
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
cyangwa abahagarariye
Démocratieabatware bakuru ku rwego rwa poritiki.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
%D RÀVL\H QD VX]RÀ\H E·$EDELULJL EDVKLQ]ZH LPLWHJHNHUH
bahisemo uburyo Droits de l’Homme
bwo kuyobora batanyuze kuri Musinga
n’ibwami babonaga, byabapour
AREDETWA : Association le Relèvement
ukuri cyangwa kutaba ko, ari
Démocratique des Batwa
234
v
ikintu kibabangamiye.
ACRONYMS Bagombaga kunyura iruhande mu
AND ABBREVIATIONS
gihe bagitegereje ko bivanwaho burundu.
___________________________________ Nyanza yari mu
gice cy’uburengerazuba . Raporo ya mbere y’ubuyobozi yo
114

muri
A.A. icyo gice ni iyo muAfricaines
: Archives Kwakira 1916, nyuma gato y’insinzi
y’Ababirigi. Iyo raporo yerekanaga uko ibintu byari byifashe ku
A.G. : Assemblée Générale
maposita yose: ku Gisenyi (sheferi ya Rwakadigi na Rwanuma),
iABAKI
Rubengera, :iAlliance
Nyanza, des Bakigana Ruhengeri. Iyo umuntu
Cyangugu
ABESC iyo raporo,
asomye : Association
agira ngodes BahutuwaEvoluant
umwaka pour lahari
1916 warangiye
amahoro ahagije.Suppression
Impungenge deszonyine
Casteszivugwa mu Ruhengeri
ACR abaturage
aho : Association
baho, nk’uko des Cultivateurs du Rwanda
bisanzwe, batari bishimiye
gukandamizwa
ADP n’abanyamahanga.
: Alliance Démocratique Ahandi byagendaga neza
des Peuples
ndetse
ADR no mu Bugoyi hari nyamara inzara
: Alliance pour la Démocratie et la ya Rumanura ica
ibintu. Ariko muri iyo raporo icyo
Réconciliation cyago k’inzara nticyavugwaga,
Nationale
raporo yavugaga ko ibintu byose bimeze neza.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Ibyabonekaga Alliance
AFDL : i Nyanzades Forces Démocratiques
byerekana neza ukuntu ibintu pourbyarila
bidafututse mu Libération
minsi ya du Congo-Zaïre
mbere y’ubutegetsi bwa gisirikare.
AGOAraporo :ya
Muri African
mbereGrowth
(1916) and Opportunity
umukuru w’ipositaAct y’i Nyanza
$,'6
yerekanaga $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ko yishimye ku buryo busesuye, nta mpungege
Musinga
AIMO yari amuteye. Ariko muriet
: Affaires Indigènes raporo yakurikiyeho, ibintu
Main-d’oeuvre
byarahindutse.
AJER Muri raporo
: Association deyo muri Gashyantare
la Jeunesse Estudiantine 1917, igice
cy’uburengerazuba cyabonekagamo ko mu gihe abaturage bari
Rwandaise
bahugiye mu mirimo basabwaga kandi bayishimiye ndetse
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
banayikorana umwete, Musinga we yirengagizaga nkana
AM/AP w’abategetsi
umurimo : Arrêté ministériel/
ba gisirikare.Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Nyamara
AMUR nyuma y’itariki yades
: Association 19 Musulmans
Gicurasi 1916, au hagiye
Rwanda havuka
ibibazo
ANT hagati ya Musinga n’abo bayobozi
: Assemblée Nationale de Transition bashya. Ni muri
urwo rwego, nyuma yuko Nyanza ifatwa, iposita y’ubugenzuzi
(Transitional National Assembly)
yaho yasabye ko bayiha indugaruga zari zarezwe n’umuhungu
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
w’umutware Bushaku kuba zarahiriwe kandi zigahishwa na
APR
Musinga. : Armée
Ariko Patriotique
mu by’ukuri Rwandaise
byasaga naho indugaruga zari
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
]DUDWDE\HLPEXQGD]D]RKDÀ\D1\DQ]DKDQ\XPD]LNLYDQJDYDQJD
na rubanda115. Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Mu rwego rwo gushakisha imbunda, higeze kuba ikibazo hagati
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
\D0XVLQJDQD.DSLWHQL3KLOLSSLQVKHIXZ·LSRVLWD\D1\DQ]DQD
Masse
.RPDQGDZ·LJLFHF\·XEXUHQJHUD]XED$EREDRÀVL\HERPELEDUL
ARD
barahagurukiye : Alliance
kwikoma pour le Renforcement
Musinga, agashaka de la
gutanguranwa
Démocratie
114
 %LJDUDJDUDNR LQ\DQGLNR]DSRVLWD\D6DYH ]LGDKDULNXEHUDZHQGD NR 'H &OHFN
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
\D]LFL\HNXEHUDLNLED]RF\DSDGLUL+XQW]LQJHU8UXQLXUXJHURUXJDUDJDUDUZ¶XPXQWX
Droits de l’Homme
ZD.LUL]L\DZLYDQ]HPXELNRUZDE\D/HWD
.DJDPH$8QDEUpJpGHO¶KLVWRLUHGX5ZDQGDGHj(GLWLRQVXQLYHUVLWDLUHV
AREDETWA : Association pour le Relèvement
115

UZDQGDLVHV%XWDUHS
Démocratique des Batwa
235
v
ngo amukomeACRONYMS
imbere. Basabye
ANDMusinga gutanga imbunda yari
ABBREVIATIONS
DÀWHDEDKD3KLOLSSLQDUD]DQJDDWHJHNDNRED]DQDQ·L]LQGL
___________________________________
Komanda w’iburasirazuba yatanze raporo ivuga ko hari ibihuha
bivuga
A.A. ko Musinga yaba
: Archives yaroherereje umwami w’i Karagwe,
Africaines
Kashushuro, imbunda 25. Gihamya yatanze ni umubano mwiza
A.G. : Assemblée Générale
wagaragaraga hagati yabo bombi n’intumwa zabo. Umutware
ABAKI : Alliance des Bakiga
*DVD]LZ·L&\DQJXJX\DNHWVZHNXEDDÀWHLPEXQGD]DMHNXED
ABESC
gusa : Association
enye zatanzwe des Kandi
n’Ababirigi. Bahutu
ntaEvoluant pour
kimenyetso la
na kimwe
kerekanaga koSuppression
Musinga yabadesyarahawe
Castes imbunda n’Abadage
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
F\DQJZDQ·DEDQGLDNDED\DED\DULDÀWHLQWZDURQ\LQVKLQN·XNR
babyemezaga.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
1XEZR QWD NXUL EDUL EDÀWH XPXNXUX
Réconciliation NationaleZ·LSRVLWD QD .RPDQGD
EHPHUD EDGDVKLGLNDQ\D NR 0XVLQJD DÀWH XPXJDPEL
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
w’ubugambanyi. Hatangira imvugo ikarishye hagati yabo
AFDL : Alliance
n’ibwami, baregaga des Forces
kuba baragumye Démocratiques
kwikundira pour la
Abadage.
Muri ibyo byose Libération du Congo-Zaïre
impuha nyinshi zaravuzwe n’udukorwa duto
AGOA
WXJDKDEZD : African
LQWHUD Growth
LNRPH\H %Dand Opportunity
RÀVL\H Act
E·$EDELULJL  EHPH]DJD
$,'6
NR $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
0XVLQJD DÀWH LQWZDUR ]LNDELMH  QL \R PSDPYX EDVKDNDJD
kumwikiza.
AIMO Babigirwagamo inama
: Affaires Indigènes n’abamisiyoneri gatorika
et Main-d’oeuvre
EDQJDJD
AJER XUXQXND 0XVLQJD
: Association de laF\DQHF\DQH 3DGLUL +XQW]LQJHU
Jeunesse Estudiantine
wabaga i Save. Musinga yanarezwe kuba yigwizaho intwaro
Rwandaise
z’Ababirigi azibye mu mangazini zabikwagamo.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
0XUL*DVK\DQWDUH.DSLWHQL3KLOLSSLQ\DVK\L]HPXUZHJR
AMRhejuru ikibazo
rwo : Association des Moniteurs
cya Yenga-yenga, izinadu Rwanda intasi
ryitirirwaga
AMUR
yakoreraga : Association
z’Abadage. des Musulmans
Yavugaga au Rwanda
ko yafashe ibaruwa yavugaga
ANT
urutonde : Assemblée
rw’abantu 200 Nationale de Transition
baba barishwe n’ingabo z’Ababirigi
bigaruriye igihugu. Rwagataraka
(Transitional Nationalwashakaga
Assembly)gufunguza se
Rwidegembya,
APADEC yahamyaga ko urwo
: Association du Parti DémocraterutondeChrétien
rwahimbwe
n’umwanditsi wa Musinga, ahereye ku busa. Musinga we
APR : Armée Patriotique Rwandaise
\DYXJDJDNRLE\RE\RVHDULLELQWXE\DFX]ZHED3DGLUL+XQW]LQJHU
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Icyo kibazo cyabaye gihagaritswe ngo kibone gushakirwa
igisubizo. Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Muri Werurwe: Association pour
1917, hongera la Promotion
kuvuka umwukaSociale
mubi. de la
Musinga
yarezwe kuba Masseashaka kuroga abazungu b’i Kigali; akoresheje
imyaka
ARD y’ibiribwa yabohererezaga.
: Alliance Abatware bamwede
pour le Renforcement barahagarikwa
la
harimo Gashamura. Ibyo
Démocratie na byo byari byavuzwe n’umukuru wa
misiyoni ya Save, wari wabikuye ku muboyi wa rezidansi. Komanda
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
w’i Burengerazuba Van Aerde washakaga kurangiza ikibazo cya
Musinga, asabaDroits de l’Homme
ko ashyirwa mu rukiko. Asaba abamukuriye ko
AREDETWA : Association pour
Musinga yaburanishirizwa mu rukiko le Relèvement
rw’intambara. Hategurwa
Démocratique des Batwa
236
v
gahunda ya gisikare
ACRONYMSyo kuburizamo imyigaragambyo yavuka yose
AND ABBREVIATIONS
y’abaturage ndetse n’inkunga yava muri Karagwe. Abategetsi ba
___________________________________
gisirikare bari mu Rwanda bari bategereje uruhushya rw’i Gitega
hari
A.A. ikicaro gikuru cya gisirikare
: Archives Africainesya Ruanda-Urundi. I Buruseli
bahitamo gukemura icyo kibazo ku buryo bwa poritiki aho
A.G. : Assemblée Générale
kugikemura mu buryo bwa porisi na gisikare. Komiseri w’umwami
ABAKI
w’Ababirigi : Alliance
ashyiraho des
iteka no Bakiga
2/5 ryo ku wa 6 Mata 1917 rigarura
ABESC : Association des Bahutucy’Abadage,
imiyoborere y’ubutegetsi imeze nk’igihe Evoluant pour la no
yongera
Suppression
guha agaciro ubuyobozi des Castes
bwa cyami.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Abasirikare
ADP b’Ababirigi
: Alliance babonaga
Démocratique Musinga desatitaye
Peuples ku buyobozi
kandi
ADR nta cyo: Alliance pour la Démocratie et la Ubuyobozi
amabwiriza yahabwaga amubwiye.
bw’abazungu yabushyiraga
Réconciliationku mwanya wa kabiri. Nk’uko
Nationale
bigaragara, nta waba abeshye avuze ko habuze urwego ruhuza
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
imirimo y’abasirikare n’umwami wari uhanganye n’abatware
AFDL
bamwe na bamwe : Alliance des Forces
bashakaga Démocratiques
kwigenga, bigatuma igice pour la
kimwe
k’igihugu kigwaLibération
mu kavuyo. du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6d. Ishingwa rya Rezidansi mbirigi i Kigali
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Ku
AJER itariki ya :6 Association
Mata 1917 ni deholaMajóoro
Jeunesse Declerk (bitaga Majoro)
Estudiantine
yagizwe rezida w’u Rwanda. Ageze i Kigali tariki ya 30 Mata
Rwandaise
\DULDÀWHXEXWXPZDEZRJXWXPD0XVLQJDDFLVKDPDNHNDQGL
ALIR
akagarurirwa : ijambo
Armée de muLibération
butegetsi bwe. du RwandaKuva Kigali yafatwa
AM/AP : Arrêté ministériel/
kugeza Declerk aza, ubuyobozi bw’igihugu Arrêté présidentiel
bwari bushinzwe
AMR
abasirikare, : Association
buri mu ntoki za des Moniteurs
Komanda du Rwanda
Scharfes.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Rezidansi
ANT y’u Rwanda
: Assembléeyagabanijwemo
Nationale segiteri eshatu mu 1917 naho
de Transition
kuva mu 1921 igabanywamo “Teritwari” y’amajyaruguru (ikicaro
(Transitional National Assembly)
mu Ruhengeri), teritwari ya Nyanza (ikicaro i Nyanza) na teritwari
APADEC
y’uburasirazuba : Association du Parti
(ikicaro i Kigali). Démocrate
Uko kugabanya Chrétien
u Rwanda mo za
APR : Armée Patriotique Rwandaise
teritwari byari bigamije koroshya imirimo ya gisirikari nk’ijyanye
APROBAMI
no : Association
kubona ibibatunga des Partis
no gushobora Monarchistes
kubona abikorezi116. Muri
*LFXUDVL  Rwandais
 0DMRUR 'HFOHUN \DVLPEXZH QD )9DQ 'HQ (HGH
(bitaga Bebiriga),
APROCOMIN: wabaye Rezida
Association wa mbere w’umusiviri.
des Commerçants Indigènes Ubwo
buyobozi bwa gisiviri bwagumyeho mu
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la gihe cyose cy’ubutegetsi
bwa gisirikare bwarangiye
Masse mu by’ukuri mu wa 1926.
ARD
Kubura umuhuza : Alliance poury’abayobozi
hagati le Renforcement b’ibice de byala gisirikari
n’umwami Musinga Démocratie
byateraga ikibazo gikomeye cy’uko igihugu
gishobora kwicamo
ARDHO ibice bibiri.
: Association Nk’uko raporo
Rwandaise pour layoDéfense
mu wa 1920-des
1921 ibivuga, Droits “ubutegetsi bw’umwami
de l’Homme bwari bubangamiwe
AREDETWA
116
: Association pour le Relèvement
9DQ'HQ(HGH( 5pVLGHQWGX5ZDQGD Note sur la situation politique actuelle du
5ZDQGDMXLOOHW$UFKLYHV$IULFDLQHV$(,,QR  
Démocratique des Batwa
237
v
by’umwihariko n’iyo mikorere
ACRONYMS yarushagaho kuremerezwa
AND ABBREVIATIONS
n’uko hakagwa ibifasha abasirikare”117
bitangwa n’abaturage
___________________________________
bashegeshwe n’intambara n’inzara ya Rumanura. Kuri izo
ngorane hiyongeragaho
A.A. ikoro ry’ibwami, ryerekanaga ko
: Archives Africaines
bayobotse rikanafasha imibereho ibwami, kandi kuva mu wa
A.G. : Assemblée Générale
1917, Ababirigi bisanze imbere y’akavuyo gakabije: abatware
ABAKI : Alliance
benshi b’Abatutsi des Bakiga
bagaragaje (…) imyifatire yo gushaka kwigenga
ABESC : Association des Bahutu
bituma rusa n’urukubwe no kutagira Evoluant
gitegeka pour
na busa118 la
.
Suppression des Castes
Tariki ya 6 Mata
ACR 1917, hashyizweho
: Association des CultivateursIteka rishyiraho
du Rwanda imiterere
n’imiyoborere
ADP y’intara zafashwe. Iryo
: Alliance Démocratique des Peuples Teka ryavanagaho ibice
by’iburasazuba n’iburengerazuba mu Rwanda, ryasubizagaho
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
imiterere ya mbere ya teritwari, cyanecyane nka Rezidansi
nk’igihe cy’Abadage. Réconciliation
Ryananozaga Nationale
uko rezidansi zo mu Rwanda
AEC
no mu Burundi : Agglomeration
zigomba kuyoborwa. Extra-Coutumières
Ingingo ya 4 y’iryo Teka
AFDL
igira iti: “Muri teritwari z’ibihugu bitandukanye, ba pour
: Alliance des Forces Démocratiques Rezida la ni
bo bahagarariye Libération
Leta yahafashe,du Congo-Zaïre
bashinzwe kuharinda amahoro
n’umutekano : wa
AGOA rubanda.
African Growth Abamiand babyo bakoraAct
Opportunity imirimo ya
poritiki
$,'6 n’ubucamanza babiyobowemo
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP na ba Rezida, hakurikijwe
ibiteganwa n’umuco n’amabwiriza ya komiseri w’umwami w’u
AIMO 119 : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Bubirigi” .
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Mu mwaka wa Rwandaise 1919 hashyizweho za teritwari zahujwe ziyobowe
ALIR
n’abatware : Armée
bakuru kukodekugeza
Libération du ubutegetsi
icyo gihe, Rwanda bw’abatware
QWLEZDEDJD
AM/AP NXUL WHULWZDUL
: Arrêté ]·XPXM\R
ministériel/ XPZH
Arrêté DEDWZDUH KDÀ \D
présidentiel
bose
AMR bategekaga imisozi cyangwa ibice
: Association des Moniteurs du Rwanda by’imisozi inyanyagiye
mu
AMUR ntara z’u : Association des Musulmans au Rwandazagiye
Rwanda. Mu by’ukuri intara z’u Rwanda,
zicibwagurwamo uduce twinshi cyanecyane nyuma y’intambara
ANT : Assemblée Nationale de Transition
yo ku Rucunshu, zari zisigaye ari intara ku izina gusa ku
L]LGDÀWH XPX\RER]L (Transitional
X]LNXUL\H National Assembly)
XPZH UXNXPEL 0X UZHJR UZR
APADEC : Association du Parti
kunoza imiyoborere, ubutegetsi bw’Ababirigi bwagize Démocrate Chrétien
umutware
APR
Z·LQWDUD : Armée
PX ZD Patriotique
XPXWZDUH ZDEDJD Rwandaise DÀWH LELQWX NXUXVKD
APROBAMI
abandi, : Association
cyanecyane inka. Uwo desmutware
Partis Monarchistes
yagombaga kuzategeka
uretse imisozi ye n’imisozi y’abandi batware bo muri iyo ntara,
Rwandais
mu bireba byibura
APROCOMIN: imirimo yades
Association Leta : imisoro, ubwikorezi,
Commerçants Indigènes gukora
imihanda n’ibindi. Ariko birumvikana ko uwo mutware w’intara
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
DWDULDÀWHXEXUHQJDQ]LUDEZRJXVDEDNXJLWLNHNRDEDWXUDJH
Masse
bamukorera imirimo yari igenewe ubusanzwe abatware batari
ARDmuri iyo ntara
abo : Alliance
120
. pour le Renforcement de la
Démocratie
117
0LQLVWqUHGHV&RORQLHV5DSSRUWDQQXHOVXUO¶DGPLQLVWUDWLRQEHOJH, 1920 - 1921 , p.11.
ARDHO
118 : Association Rwandaise pour la Défense des
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOVXUO¶DGPLQLVWUDWLRQEHOJHS
119
0DU]RUDWLNote Droits de l’Homme
pour le Commissaire royalVOQG5ZD   $U-
FKLYHVGX0LQLVWqUHGHV$IIDLUHV(WUDQJqUHV
AREDETWA : Association pour le Relèvement
120
/HQDHUWV5pSRQVHjODTXHVWLRQQR5DSSRUWGH$GPLQLVWUDWLRQGH1\DQ]D
Démocratique des Batwa
238
v
4.2.2 Ubutegetsi igihe cyaAND
ACRONYMS Manda.
ABBREVIATIONS
___________________________________
¾Inyito ya poritiki y’abaturage
A.A. : Archives Africaines
$ED RÀVL\H QD ED VX]RÀVL\H ED PEHUH EDIDVKH X 5ZDQGD QWD
A.G.bumvaga: ku
cyo Assemblée Généraley’ukuri mu Rwanda. Ariko
bireba imiterere
ABAKI
byari ngombwa : Alliance des Bakiga
ko hamenyekana abantu bari mu buyobozi bwa
ABESCndetse: n’uko
poritiki Association des buteye
ubutegetsi Bahutu Evoluant
n’uko bukora.pour
Ibyo la
byose
byagiye bivugwa Suppression des Castes
n’abapadiri bera bashingiye ku byo babonaga
PXWXUHUHEDEDJDPR3DGLUL&ODVVHZDULLNHJHUDF\D0\U+LUWKQL
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
we
ADPwakusanirije hamwe ayo
: Alliance makuru mu nyandiko
Démocratique yise “Imiterere
des Peuples
ya poritiki mu Rwanda mu ntangiriro y’ubutegetsi bw’Ababirigi
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
(1916)”121. Iyo nyandiko ni yo yifashishijwe n’abategetsi bashya.
Réconciliation Nationale
Ndetse iyo nyandiko yaje kumenyekana cyane: yakunze
AEC
gusubirwamo, : Agglomeration Extra-Coutumières
gutangwaho ikigereranyo no kwiganwa muri za
AFDL : Alliance des Forces
raporo za mbere n’abashyitsi bazaga. Démocratiques pour la
Ni ngombwa kwerekana
uko yari iteye muLibération du Congo-Zaïre
buryo burambuye.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
3DGLUL
$,'6 &ODVVH$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
\DYXJDJD NR XEXWHJHWVL EXÀWZH Q·DPRNR DELUL 
$EHJDQ·$EDQ\LJLQ\D3RULWLNLDNHQVKLLJLUZDQ·DPDFHQJDDJHQGD
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre 
anyagisha bamwe. Byose bigakorwa mu bintu by’ishyari ari yo
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
ngeso iranga Abatutsi.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
5DSRUR\D3DGLUL&ODVVHLYXJDNDQGLF\DQHNXEXU\RXEXWHJHWVL
AM/AP n’uduce
bugizwe : Arrêté ministériel/
twinshi Arrêté présidentiel
kandi tunyanyagiye henshi, bigamije
kubuza
AMR ko hagira umutware uba igikomerezwa.
: Association des Moniteurs du Rwanda Mu turere tumwe
umwami
AMUR yari yarashoboye kuhashyira
: Association des Musulmans au Rwanda abagaragu be bwite,
yambura imisozi imwe n’imwe abatware bakomeye. Ariko hari
ANT : Assemblée Nationale de Transition
DKDULKDÀWHXEX\RER]LEZLKDUL\HQNRPX%XJR\LPX.LQJRJR
(Transitional National Assembly)
PX*LVDNDPX.LQ\DJDDEDWZDUHEDULEDKDÀWHXEXWHJHWVLEXNH
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
DPRNRQ·LPLU\DQJR\DKREDKDÀWHXEZLJHQJHEXJDUL
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association
5DSRUR \D 3DGLUL &ODVVHdes Partis Monarchistes
LVREDQXUD LPLULPR \DUL LQNLQJL
z’ubutegetsi bwa poritiki. Amakoro ku mashyo y’inka yagenerwaga
Rwandais
umwami n’umugabekazi.
APROCOMIN: Association Abadatunze
des Commerçants inka bagatanga
Indigènes imyaka
y’ibiribwa. Abaturage bandi cyanecyane Abahutu bagatanga
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
ikoro ry’ubutaka, keretse abo mu Nduga no mu Marangara.
.ZDND DPDNRUR Masse
E\DUL ELÀWL\H LQ\XQJX DED\DNDJD NXNR KDUL
igice bisaguriraga. Kuri pour
ARD : Alliance le Renforcement
iyo mirimo de la
myinshi hiyongereyeho indi
mishya, nk’amasaro, Démocratieyari amazimano yagombaga kugenerwa
ARDHO b’abazungu
abikorezi : Association
cyangwa Rwandaise
abacuruzi. pour la Défense des
Droits de l’Homme
GDQV3DSLHUV'HUVFKHLG%UX[HOOHV
AREDETWA
121
: Association pour le Relèvement
,¿WHXPXWZHZXQGLZD©1RWHVUpGLJpHVSDU53&ODVVHGHV3qUHV%ODQFV0LVVLRQ
GH.DEZD\LjODGHPDQGHGHO¶DGPLQLVWUDWLRQEHOJHª$R€WSDSLHUV'HUVFKHLG
Démocratique des Batwa
239
v
5DSRUR \D 3DGLUL
ACRONYMS&ODVVH AND
LYXJDABBREVIATIONS
QR NX Q]HJR PX PLEDQLUH
igatinda cyane___________________________________
ku buhake, hashingiwe cyane ku rugero rwo mu
0DUDQJDUD3DGLUL&ODVVH\DULD]LQH]DDVREDQXUDF\DQHF\DQH
LPLULPR\DJHQGDQDJDQ·XEZREXKDNH3DGLUL&ODVVHDYXJDNDQGL
A.A. : Archives Africaines
ibirebana n’amoko; ngo Abatutsi, akenshi batunze inka nyinshi122,
A.G. : Assemblée Générale
QLEREDÀWHXEX\RER]LXUHWVH$EDWXWVLEDWR$EDKXWX123: Abatwa
ABAKI : Alliance des Bakiga
EDULPRLELFHELELULDEDEDQDQ·DEDQGL%DQ\DUZDQGD KDÀ\DKR
ABESC n’umwami
abatware : Association des
batuye), Bahutu
bagera Evoluant
ku 5000, pour Batwa
n’abandi la
Suppression
baba mu mashyamba des Castes
ya Kingogo, mu Bushiru, mu Murera no
ACRKinyaga. : Association des Cultivateurs du Rwanda
mu
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Muri
ADR iyo nyandiko
: Alliancepadiri
pourClasse avugamoet iby’ingenzi
la Démocratie la abo
bayobozi bashya bagomba kumenya.
Réconciliation Nationale Ariko gushingira ku
byo yabonaga kandi yabagamo mu Marangara, padiri Classe
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
yaribeshye, akubira mu rwego rumwe ibintu bitandukanye.
AFDL
Ubuhamya bwa : Alliance
padiri des Forces
Classe Démocratiques
bwagize pour lano
uruhare rukomeye
Libération
kugena imitegekere y’icyo du Congo-Zaïre
gihe no mu gihe cyakurikiyeho no
AGOA
ku bumenyi :bw’urubumbambaga
African Growth andnyarwanda.
Opportunity Actyemezaga
Ibyo
$,'6 akenshi
byagiye $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bifatwa bityo nta bushishozi burimo.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER b. Ubuyobozi bwitiriwedeko
: Association labuziguye
Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
0LQLVLWLULZD.RURQL%ZDQD/)UDQFNZDULZDVLPEX\H5HQNLQ
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
yasuye Kongo na teritwari zari zafashwe n’u Bubirigi124. Muri
AM/AP
urwo ruzinduko : Arrêté ministériel/
yashyizeho Arrêtémigari
imirongo présidentiel
y’imiyoborere
AMR
ya Ruanda-Urundi. : Association
Kimwedes Moniteurs
n’Abadage du Rwanda
yashingiye ku buryo
AMUR
bw’ubutegetsi: buziguye.
Association des Musulmans
Yumvaga ko ubwo buryoau Rwanda
bwagombye
ANT
NXJLUD XPXPDUR : Assemblée
PX ELKXJXNationale
ELÀWHde Transition
XEX\RER]L EXVDQ]ZHKR
ELÀWH LQ]HJR JDNRQGR ]LNRPH\H
(Transitional Q·XUZHJR
National UZD SRULWLNL Q·DEDQWX
Assembly)
EDELÀWL\HXEXKDQJDEZL]HZH<DYXJDJDNRDND]LN·XPX]XQJXDUL
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
XPXUH]LQRNZHUHNDQDLQ]LUD]RJXNXULNL]ZD)UDQN\DVK\L]HKR
APR : Armée Patriotique Rwandaise
imiterere y’inzego z’ubuyobozi iteye itya:
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
- Ba Rezida babiri na Rezida mukuru bashinzwe inama
nshingwabikorwa Rwandais
igena ingengo y’imari igezwa kuri minisitiri
APROCOMIN:
wa Koroni, bagashyira nodes
Association muCommerçants
bikorwa gahunda Indigènes
z’ibikorwa
APROSOMA : AssociationNDQGL
UHPH]R EDNDJHQ]XUD pour la Promotion Sociale
EDJDNXULNLUDQLUD KDÀdeSRULWLNL
la
y’abenegihugu. Masse
-ARD Rezida agomba gukorana
: Alliance pourku buryo butaziguye
le Renforcement de na
la Minisitiri
ushinzwe za Démocratie
Koroni, agakorana kandi na guverineri wa Kongo
akanakurikirana imikorere ya ba Rezida bombi.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
122 Droits de l’Homme
5DSRUR\RQJHUDKRNRPX0XUHUDLMDPER©XPXWXWVLªULYXJDXWX\HZHVHPX1GXJD
+HMXUX\DPLUL\RQLHE\LULPXNLJHUHUDQ\RF\¶DEDPLVL\RQHUL
AREDETWA : Association pour le Relèvement
123

124
)UDQFN/Le Congo belgeW/D5HQDLVVDQFHGX/LYUH%UX[HOOHV
Démocratique des Batwa
240
v
- Rezida ni ACRONYMS
we ushinzwe ANDubutegetsi bwa za teritwari
ABBREVIATIONS
abifashijwemo n’abakozi ba za teritwari bari mu mirimo
___________________________________
inyuranye (ubuyobozi, ibikorwa remezo, ubuvuzi, imari,
abashinzwe: Archives
A.A. umutekano)Africaines
- Inzego zose z’imirimo za Rezida zagombaga kwifashisha
A.G. : Assemblée Générale
$EDWXWVL NX EXU\R EXKRUDKR NDQGL EXWD]LJX\H NXNR EDÀWH
ABAKI
ubumenyi :kimeza
Alliance desgutegeka,
bwo Bakiga kandi bakabyumvikanaho
ABESC
n’umwami.: Association
Abo bafasha des Bahutu Evoluant pour
kandi bagombaga la
guhabwa
amahugurwa Suppression
no guhembwa.des Castes
Ni byo Ishuri ry’i Nyanza
ACR : Association
ryashyize mu bikorwa kuvadesritangiye
Cultivateurs
mu wadu Rwanda
1919.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Minisitiri
ADR yashakaga
: Alliance kurekeraho inzego za gakondo
pour la Démocratie et la zariho no
kuzikoresha, kuko yabonaga Nationale
Réconciliation zemewe bishingiye ku mateka.
“Ntibikwiye ko mu izina ry’uburinganire inzego z’ibanze za
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
poritiki zahindurwa. Twasanze Abatutsi bariho kuva kera, bazi
AFDL
ubwenge kandiAlliance
: des Forces
babishoboye, twubashyeDémocratiques pour la
uko ibintu bimeze” 125
.
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
Ibyo Minisitiri: yashyiragaho
African Growth byariand Opportunity
itegeko Act
shingiro ry’imitegekere
$,'6
ya koroni muri$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
teritwari ziri munsi ziyobowe ku buryo bwa Manda,
]LÀWHVLWDWL\·DPDWHJHNR\LKDUL\H%\DWXPDJDELVKRERNDJXWHJHND
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
teritwari
AJER nshya ku buryo budahenze,
: Association de la Jeunesse ari mu bantu ari no mu
Estudiantine
mafaranga. Mu bikorwa buri munsi hari umutware mukuru muri
Rwandaise
buri karere washyirwagaho n’umwami, agashingwa ibirebana
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
n’imikoranire n’abazungu byose, gutunganya ubwikorezi,
AM/AP no gukora
kurema : Arrêtéimihanda
ministériel/ no Arrêté
kwaka présidentiel
imisoro. Guhitamo
AMR bakoranaga
uwo : Association
w’Umututsi desbyakozwe
Moniteurskandi du Rwanda
bishingira ku
AMUR z’irondabwoko.
mpamvu : Association des Musulmans
Bashingiye ku mvugoau Rwanda
z’abamisiyoneri,
ANT
Ababirigi : Assemblée
bafashe ingoma Nationale de Transition
ya cyami n’abatware b’Abatutsi mu
buryo bubiri buvuguruzanya. Imvugo ya
(Transitional National mbere yasubiragamo
Assembly)
imvugo
APADEC z’umugani witiriwe “Hamite”
: Association du Parti Démocrate ijyanye n’utuntu
Chrétien twinshi
tw’ingirwabuhanga : nko kuvuga imico n’imiterere y’Abatutsi,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Abahutu, Abatwa byagiye bishyirwa mu nyandiko nyinshi za
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Leta, zitanga ishusho itari yo; ariko ba adiminisitarateri bose
Rwandais uko basimburana. Indi shusho itari
bakagenda bayihererekanya
APROCOMIN:
nziza bayiheraga Association
ku byo bagendagades Commerçants
babona buri Indigènes
munsi.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Uhereye kuri iyo shusho, Abatutsi ni abantu bari mu rwego
Masse
rw’imfura
ARD zahebuje, bavapour
: Alliance murileAziya bakaba barabaye
Renforcement de la mu Misiri
\D ED )DUDZRDémocratie
,PYXJR ]LUHEDQD Q·DEDWZDUH E·$EDWXWVL  ]LUDWD
ubwiza bw’imibiri yabo, indeshyo, ubuhanga mu birebana
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
n’umubano n’amahanga n’impano mu birebana n’ubutegetsi.
Ngo batandukanye Droitsmuride l’Homme
byose n’abagaragu babo b’Abahutu.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
125
)UDQN/Le Congo belgeW/D5HQDLVVDQFHGX/LYUH%UX[HOOHV
Démocratique des Batwa
241
v
Impamvu zibatera gutegekwa
ACRONYMS kwemera
AND kuyoboka Abatutsi biva
ABBREVIATIONS
ku buhanga buri hejuru bwabo no kuba batunze n’inka zatumye
___________________________________
habaho imibanire na ba shebuja. Rwubusisi na Rwagataraka
bafatwagaho
A.A. :urugero rw’uko
Archives Umututsi ameze. Abatutsi na bo
Africaines
baje kubyirata mu myaka ya 1930 bakwirakwiza iyo mitekerereze
A.G. : Assemblée Générale
\·LURQGDEZRNRLÀWHLQJLUZDVKLQJLURPXEXKDQJD
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC ni : ishami
Abahutu Association des Bahutu
ry’abitwa Bantu,Evoluant
bafatwa pour
ku larwego
rw’abatsinzwe. Suppression
Bakaba babura des Castes
imico ya ba shebuja bavugwagaho
ACR
ishusho : Association
ibisanzwe des Cultivateurs
biranga umwirabura wese. du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
$EDWZD
ADR QWLEDÀWH XEXQ\DEXQWX
: Alliance pour la XEZR DUL EZR
Démocratie etEZRVH
la QWLEDJLUD
umuco wo kwitwara neza kandi
Réconciliation ni abagome kamere. Ni bo
Nationale
EDÀWHXPZXJDZRNZLFDDERDEDWZDUHEDNXUXEDWDQ]H5DSRUR
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
y’umwaka ya teritwari ya Nyanza (1925) ibavuga itya : “Umutwa
AFDL
ari mu bwoko bukuze: Alliancekandi
des Forces
bushaje, Démocratiques
buri mu nzira zo pour la
kuzima.
Libération du Congo-Zaïre
$ÀWHLELPXUDQJDNXPXELULE\LKDUL\HPXWRXFLQ\DJD\HXÀWH
AGOAikomeye
imitsi : African
n’ubwoya Growth
bwinshi and Opportunity
cyanecyane Act
mu gatuza, isura
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
LM\DJXVDQ·L\·LQJXJHXGDÀWHXPXE\LEXKRQDEXVDXÀWHL]XUX
ULQLQL$ÀWHPXULPDNHLELUDQJDLPSXQ\X]RPXLVK\DPEDQD
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
we
AJER ubwe akunze kubamo”.deMuri
: Association iyo mvugo
la Jeunesse yose isa n’imigani,
Estudiantine
ikivamo n’uko ubutegetsi bwose buharirwa Umututsi, imirimo
Rwandaise
ivunanye igaharirwa Umuhutu usangiye n’Umutwa ingaruka zo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kuba ibicibwa by’Imana ishingiye ku cyaha k’inkomoko.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMRshusho y’irondabwoko
Iyo : Association des Moniteurs
ntiyakunzwe du Rwanda
n’abo yarebaga kuko
AMUR
yabasebyaga. :Ntabwo
Association des Musulmans
ari yo sura imfura z’abatwareau Rwanda
bibonagamo.
ANT
,QJHQJDELWHNHUH]R : Assemblée Nationale
EDUL EDÀWH de Transition
QL L\DUDWDJD LELJZL E\·XPZDPL
ukikijwe n’intwari z’Abahutu,
(Transitional National Abatutsi n’Abatwa bahora
Assembly)
bahiganwa
APADEC mu butwari. Imvugo y’imigani ntivuga
: Association du Parti Démocrate Chrétien intwari zo
PX UZHJR UZR KHMXUX  XPZDPL ZHQ\LQH QL ZH XÀWH XUXKDUH
APR : Armée Patriotique Rwandaise
rw’ikirenga kubera ko ari umwami w’u Rwanda.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Uwo murimo ushyira Rwandais nyirawo hejuru y’Abahutu, Abatwa
n’Abatutsi,
APROCOMIN: kandi ubwami des
Association bushyira nyirabwo
Commerçants mu rwego
Indigènes
rw’indashyikirwa. Ibindi bimenyetso byo
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la mu mico n’imigani 126

bitanga indi sura y’amoko: Mu migani Abahutu n’Abatutsi


Masse
bagaragara nk’abari ku rugero rumwe. Umuhutu ayigaragazwamo
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
nk’inkirabuheri, umukene uzi byinshi kubera kubikora.
Umututsi agaragazwa Démocratie nk’imfura, uzi guhisha ibintu kandi
ARDHO : Association
ntamenye gushima. Umutwa Rwandaise
agaragazwa pournk’utazi
la Défense des
ubwenge,
Droits de l’Homme
igicucu ariko w’umugome.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
126
&UpSHDX3HW%L]LPDQD63URYHUEHVGX5ZDQGD, INRS-Tervuren, 1980.
Démocratique des Batwa
242
v
Iyo migaragarire igayitse yaba
ACRONYMS yaravuye
AND kuri poritiki y’ubutegetsi
ABBREVIATIONS
yasumbanije ___________________________________
amoko, byahuriranye n’ubutegetsi bwa gitutsi,
cyanecyane kuva mu cya kabiri k’ikinyejana cya 19. Imigani
ivuga ibiba n’indato z’abaturage, ikaba yerekana igice kimwe
A.A. : Archives Africaines
k’imibereho y’abantu. Ntabwo ishobora gushingirwaho ngo
A.G. nk’ikimenyetso
ifatwe : Assemblée Générale
ndakuka mu itandukana n’inzangano
ABAKI : Alliance des
hagati y’Abahutu n’Abatutsi. Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Amateka y’imibanire y’Abanyarwanda
Suppression ntishobora kugarukira gusa
des Castes
ku bitekerezo bisanzwe bivuga Abahutu, Abatutsi n’Abatwa. Iyo
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
haza kuba inzangano hagati yabo ntibaba bararemye umuryango
ADP w’Abanyarwanda.
umwe : Alliance Démocratique
Nubwo ntawahakana des Peuples
imico itandukanye
ADR : Alliance pour la Démocratie
hagati y’abantu n’uturere binyuranye, hari et laariko n’ibindi
Réconciliation
bibahuza nk’ururimi, Nationale
iyobokamana, gutura hamwe, guhurira ku
moko
AEC amwe, intambara zarwanyaga ibihugu bikikije u Rwanda
: Agglomeration Extra-Coutumières
n’ishyaka
AFDL ry’igihugu cyabo n’ibindi. Niba harabaye “isumbana”
: Alliance des Forces Démocratiques pour la
127

ryaba ryaraturutse ku mateka igihe iki n’iki, ntibyatewe n’imiterere


Libération du Congo-Zaïre
kamere idahinduka cyangwa gutunga inka.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Urugero $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
rushobora gutangwa mu Kinyaga ngo rwerekane
ibimaze
AIMO kuvugwa. Iby’amoko
: Affaires Indigènes byaje et mu Kinyaga mu gice cya
Main-d’oeuvre
2
AJERk’ikinyejana : Association de la Jeunesse n’Abatutsi
cya 19, mu gihe Abahutu Estudiantine babanaga
guhera kera . Mbere yuko hagera abatware bashyizweho
128
Rwandaise
n’ibwami, ibyitabwagaho ni amoko y’imiryango cyangwa ubumwe
ALIR
bw’abaturage. : Ibi
Armée de biboneka
na byo Libération nodumuRwanda
tundi turere nko mu
AM/AP amajyaruguru
Bumbogo, : Arrêté ministériel/
n’izindi ntara Arrêté
aho présidentiel
ubutegetsi bwari mu
AMR
maboko : Association
y’imiryango, aho kubadesba Moniteurs
kavantaradu Rwandaibwami.
baturutse
Ni
AMUR ubwami bw’u Rwanda n’ingufu z’ubukoroni
: Association des Musulmans au Rwanda bwashyirishijeho
ubuyobozi
ANT bw’Abatutsi
: Assemblée muriNationale
utwo turere dembere y’ubundi bwose.
Transition
c. Irangira(Transitional
ry’ubutegetsiNational
bwa cyami Assembly)
gakondo
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Inzira
APR yaje kugeza : Arméeaho Patriotique
ubutegetsi bwa cyami buvaho yatangijwe
Rwandaise
n’ibikorwa binyuranye byagiye bibwibasira,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes bibanza mbere na
mbere kuyambura icyubahiro cyayo cy’uko ishingiye ku Mana.
Kuva mu wa 1917, Rwandais
Musinga yagumye gukurikiranwa bikomeye
APROCOMIN:
n’abategetsi ba Association des Commerçants
gisirikare batsinze. Muri uwo mwaka Indigènes
ubuyobozi
APROSOMA
mu : Associationna
byo bwahanganaga pourbyola harimo
Promotion Sociale
inzara de la ya
yabicaga
Rumanura: byari Masse gombwa kuyitsinda bifashishije misiyoni
gatorika
ARD zari mu gihugu
: Alliance pour zonyine icyo gihe, abaporoso
le Renforcement de la bari
barajyanye n’Abadage. Icyo gihe kandi umubano w’abayobozi
Démocratie
b’abakoroni n’ibwami kwa Musinga wari umeze nabi.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
127
0DTXHW--/HV\VWqPHGHVUHODWLRQVVRFLDOHVGDQVOH5ZDQGDDQFLHQ, Tervuren,
05$& Droits de l’Homme
AREDETWA
128
: Association pour le Relèvement
1HZEXU\&7KHFRKHVLRQRIRSSUHVVLRQ$FHQWXU\RIFOLHQWVKLSLQ.LQ\DJD5ZDQ-
da0DGLVRQ8QLYHUVLW\RI:LVFRQVLQ
Démocratique des Batwa
243
v
GukurikiranaACRONYMS
Musinga n’ibyegera bye mu nkiko ku kibazo
AND ABBREVIATIONS
cy’amarozi byari byarasubitswe mu gihe hari hagitegerejwe
___________________________________
NRKD]DUH]LGDPXVK\D0DMRUR'H&OHUN8\XNDQGL\DULDÀWH
amabwiriza
A.A. y’uko azagenza
: Archives icyo kibazo129. Akigera mu Rwanda,
Africaines
yahise akora anketi yaje kwemeza ko Musinga ari umwere. Icyo
A.G. : Assemblée Générale
kibazo k’igihimbano ngo nuko abazungu bari bagiye kuzira
ABAKI : Alliance
amarozi, gushaka des Bakiga
guhagarika umwami Musinga w’u Rwanda
ABESC
by’abategetsi bashya n’iyo anketiBahutu
: Association des Evoluant
yakurikiyeho, byosepour la
byerekana
Suppression
mu buryo bugaragara des Castes
ukuntu u Rwanda rwari rwatsinzwe
ACR : Association
n’ukuntu umubano des Cultivateurs
w’ibwami n’abazungu du Rwanda wari
b’Ababirigi
mubi. Nyuma: haje
ADP gufatwa
Alliance izindi ngingodes
Démocratique zagiye zirimbura imizi
Peuples
y’ubutegetsi
ADR bwa cyami mu Rwanda buhoro
: Alliance pour la Démocratie et la buhoro, izikomeye
muri izo ngingoRéconciliation
ni izi zikurikira:Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
¾Ivanwaho ry’uburenganzira ku buzima n’urupfu (1917)
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Ingingo ya mbere Libération
yafashwedu naCongo-Zaïre
Komiseri w’umwami w’Ababirigi,
AGOA
abyumvikanye : African
na Leta ye,Growth
yabaye and
iyo Opportunity
kwambura abami Act gakondo
$,'6
uburenganzira $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ndakuka ku buzima n’urupfu by’abaturage
babo.
AIMO Uburenganzira
: Affaires bwo kwica busigirwa
Indigènes umwami w’Ababirigi,
et Main-d’oeuvre
umwami
AJER w’i Rwanda asigarana
: Association de la gusa izinaEstudiantine
Jeunesse n’ibyubahiro. Bwari
uburyo bwo kumutesha agaciro bugaragarira buri wese.
Rwandaise
Musinga yahise abyumva ku buryo bwose. We na nyina ntibigeze
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bashira ako kababaro. Uko kugwa hasi kwabo vuba kandi bitari
AM/AP byongeye
byiteguwe : Arrêtékubatera
ministériel/ Arrêté
agahinda ko présidentiel
kubura Abadage no
AMR
kongera : Association
kwifuza ko bagaruka des Moniteurs
kubashyigikira. du RwandaNi ho havuye
AMUR
intandaro : Association
y’urwango rwabo desruhoraho
Musulmans ariko au ruhishe
Rwandarwaje
ANT
kubaviramo : Assemblée
nyuma y’imyaka Nationale
15 kubakurade Transition
ku ngoma no kubaca.
Ngo Musinga (Transitional
yabwiye De Clerk wariAssembly)
National umaze kumwambura
uburenganzira
APADEC bwose ku butegetsi bwe
: Association du Parti Démocrate ati: “Ubwo Chrétien
ntagishoboye
kwica uko nshatse, sinkiri umwami”.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
¾Ikemezo ku burenganzira bw’iyobokamana (1917)
Rwandais
APROCOMIN:
Muri NyakangaAssociation des Commerçants
1917, hari ubwumvikane bukomeye Indigènes
hagati ya
APROSOMA
Majoro De Clerk : Association
n’abayobozi pour la Promotion
b’idini rya gatorika, Sociale de la
cyanecyane
Musenyeri Hirth Massen’igisonga ke padiri Classe. Bishingiye ku
byo
ARD abayobozi : Alliancebasabye,
b’idini Musinga yategetswe
pour le Renforcement de la kwemera
uburenganzira Démocratie
busesuye ku birebana n’iyobokamana nk’uko
byumvikana mu mategeko y’abazungu. Mu by’ukuri, icyo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
gikorwa cyari kibasiye iyobokamana gakondo bashakaga
Droits de l’Homme
AREDETWA
129
: Association pour le Relèvement
0DU]RUDWL1RWHSDU0RQVLHXUOH&RPPLVVDLUHUR\DOVOQG3ROLWLTXHLQGLJqQH
5HQVHLJQHPHQWV'RVVLHU0XVLQJD5ZD  S
Démocratique des Batwa
244
v
kubuza kugira uburenganzira
ACRONYMS ANDbwihariye yari isanganywe. Uwari
ABBREVIATIONS
kunyuranya n’icyo kemezo, cyanecyane ababyeyi n’abayobozi
___________________________________
gakondo, bashoboraga kubihanirwa. Ni abamisiyoneri gatorika
babiboneyemo
A.A. inyungu kuko
: Archives ari bo bonyine bigishaga.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
¾Kubangamira ububasha bw’umwami mu bucamanza (1922)
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC wa cyami
Umuco : Association des Bahutu
wari warahimbye Evoluant
imvugo igamijepour la
kumvisha
by’umwiharikoSuppression
igitekerezo desko Castes
umwami ari we muntu
ACR : Association
w’inyangamugayo mu bantu desbose,Cultivateurs du Rwanda
Nyamugirubutangwa (umuntu
badashobora
ADP :kuvuguruza) kuko amategeko
Alliance Démocratique n’ibyemezo bye ari
des Peuples
QWD
ADR PDNHPZD : Alliance pour la Démocratie XNR
NDQGL ELÀWH DNDPDUR NDQGL et laDFL\H LPDQ]D
bidasubirwamo. Mu wa 1922,Nationale
Réconciliation hafashwe ikemezo ko umwami
azajya yunganirwa mu mirimo ye y’ubucamanza n’uhagarariye
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
rezida i Nyanza.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
¾Kugabanya Libération
ububashadu Congo-Zaïre
bwo gushyiraho abayobozi mu
AGOA rwego :rwa African Growth and Opportunity Act
poritiki
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Mu
AIMO wa 1923, MusingaIndigènes
: Affaires yamenyeshejwe ko abujijwe kugabira
et Main-d’oeuvre
cyangwa
AJER kunyaga uko ashatse,
: Association abashefu
de la Jeunessen’abatware bashyirwaga
Estudiantine
mu butegetsi n’ibwami. Abashefu b’intara na bo ntibari
Rwandaise
bagishoboye gushyiraho cyangwa gukuraho ababahagarariye
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
batabanje kubiherwa uburenganzira na rezida. Icyo kemezo cyari
AM/AP
JLÀWH : Arrêté
LQJDUXND ministériel/
LNRPH\H ,PSDPYXArrêté présidentiel
QXNR JXVKRERUD NZLYDQJD
AMR
mu bintu bene: Association des Moniteurs
ako kageni, byatumye du Rwanda
ubutegetsi bw’Ababirigi ari
AMUR
bwo : Association
buba isoko des Musulmans
nyakuri y’ubutegetsi au Rwanda
: abashefu n’abasushefu
ANT by’ukuri : ntibari
mu Assemblée NationalenadeMusinga,
bagitegekwa Transitionbategekwaga
n’abategetsi b’abakoroni.
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
¾Guca umuco w’ubwiru n’umuganura
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Mu wa 1925, ubuyobozi (bw’Ababirigi) bwemeje ko bugomba
gucira i Gitega Rwandais
mu Burundi Gashamura wari umukuru w’abiru
APROCOMIN: Association
(abashinzwe imihango des Commerçants
y’ubwami), bavuga koIndigènes
yarwanyaga
APROSOMA : Association
DPDM\DPEHUH pour laUXGDÀWH
NXEHUD ´XUXKDUH Promotion Sociale
XUXJHUR de laUXEL
NDQGL
\DUL DÀWH NXULMasse
0XVLQJDµ *DVKDPXUD \DYX]ZH PX Q\DQGLNR
z’abakoroni
ARD n’abamisiyoneri
: Alliance pour lenk’umupfumu
Renforcementukomeye
de la kandi
atari byo na busa. Umuhungu
Démocratie we Rwampungu yoherejwe mu
ishuri ry’abana b’abatware i Nyanza, abatizwa mu wa 1928 muri
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Kiriziya gatorika. Bituma hatabaho umusimbura muri urwo
rwego rukomeye Droits de l’Homme
rw’ubwiru n’umuganura.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
245
v
¾Inyagwa rya Musinga
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Havugwa mu magambo make ko ihirikwa ry’ubwami bw’u
Rwanda
A.A. gakondo bwavuye
: Archives ku gutakaza ireme ry’umwihariko
Africaines
mu myumvire n’imitekerereze, mu gutakaza ububasha mu guca
A.G. : Assemblée Générale
imanza no gukuraho buhoro buhoro uburenganzira bwo kugaba
ABAKI
no kunyaga uko: Alliance des Bakiga
bushatse. Ku gihe cy’Abadage, Kanjogera na
basaza be bashoboraga kugera kuBahutu
ABESC : Association des Evoluant
cyo bashaka. Igihe pour la
cy’Ababirigi,
Suppression
bagiye babagenzura bigendades Castes kubaca mu rihumye
biruhanya
ACR abantu
kubera : Association des Cultivateurs
benshi babahaga du Rwanda
amakuru n’ingeso yo kuzimura
yimakajwe
ADP n’abakuru
: Allianceb’iposita y’i Nyanza.
Démocratique desNiPeuples
muri urwo rwego
Musinga
ADR yinubiraga
: Alliance pour la Démocratie et la ku nyungu
guhora anekwa buri gihe
z’abazungu, cyanecyane ku nyungu
Réconciliation za Leenaerts,wari uhagarariye
Nationale
rezida i Nyanza. Yakoreshaga abanyeshuri bo mu ishuri ry’i Nyanza
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
yayoboraga n’abarimu muri iryo shuri n’Abanyarwanda banga
AFDL
Musinga babaga : Alliance
bishakirades Forcesku
ubuhake Démocratiques
bazungu. pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
Musinga yari: African Growth
atagishoboye and Opportunity
gutegeka abatware Act igihe cyose,
$,'6 by’umubiri
ibihano $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
byari byaravanyweho kandi no kubanyaga
bikagomba
AIMO kwemezwa
: Affaires na rezida. Musinga
Indigènes yagerageje kubatera
et Main-d’oeuvre
ubwoba
AJER ariko: ababikorewe
Association de bakamurega
la JeunessekuEstudiantine
Babirigi. Gutakaza
agaciro k’ibwami byagaragariraga mu gusenyuka kw’ingo z’i
Rwandaise
Nyanza. Musinga yari yaratakaje igice kinini cy’ubukungu
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bwe, bituma inyubako z’amazu ze zidafatwa neza. Imirimo
AM/AP
yakorwaga : Arrêté ministériel/
n’abagaragu Arrêté présidentiel
be yagiye igabanuka bigendanye n’uko
AMR
abatware : Association
bagenda bacika des Moniteurs
i Nyanza. du Rwanda
Ugereranyije Musinga
AMUR
yabonaga : Association
amafaranga des Musulmans
menshi ku bihemboau bya Rwanda
buri kwezi
ANT
yahabwaga : AssembléeIkoro
n’ubuyobozi. Nationale de Transition
ku misoro ryamuhaga 7000 frs
ku kwezi. Musinga yayamazaga
(Transitional iki? Nta
National nkuru zifatika z’uko
Assembly)
ibwami
APADEC bakoreshaga umutungo wabo.
: Association du Parti Démocrate Kuva kuChrétien
isubirwamo
ry’imiyoborere guhera mu wa 1926 ryibasiye cyanecyane
APR : Armée Patriotique Rwandaise
abatware batobato bahatswe na Musinga, ibyatangwagaho
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ikoro ry’imyaka n’amafaranga byakoreshejwe mu gufasha
abari banyazwe Rwandais
n’abazungu130. Ikoro ry’ibwami rifata agaciro
APROCOMIN: Association
k’ubukungu, bugenewe gushyigikira des Commerçants
abayoboke be. Indigènes
Ubwo bugizi
APROSOMA
bwa neza bwose : Association
bwatumagapour urugola Promotion
rw’umwamiSociale de la
rutitabwaho.
Masse
Musinga
ARD yirukanye abagore
: Alliance pourbeleb’Abega mu wa 1923,
Renforcement de lakuva ubwo
bafashwa n’imiryangoDémocratieyabo bwite. Nyuma (1927) ubutegetsi
bw’Ababirigi bumutegeka kujya arihira abahungu be. Ubwo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
butegetsi buca intege itangwa ry’ibintu ryatumaga ibwami no
Droits de l’Homme
5pVLGHQFHGX5ZDQGD5DSSRUWSROLWLTXHSRXUO¶DQQpH7HUULWRLUHGH1\DQ]D
AREDETWA : Association pour le Relèvement
130

$$%UX[HOOHV
Démocratique des Batwa
246
v
mu nkengeroACRONYMS
zaho hahoraANDabantu b’inkorabusa byatungaga.
ABBREVIATIONS
Ibwami ntibashoboye
___________________________________ ishingiye
kugenzura imikwirakwirize
ku bukungu bushya, cyanecyane amafaranga. Ariko ibwami
habuze
A.A. cyanecyane urwinyagamburiro
: Archives Africaines mu rwego rwa poritiki
n’ubuyobozi, bishingiye ku murimo wo gucibwa inyuma no
A.G. : Assemblée Générale
guhabwa akato n’abadiminisitarateri; ni byo byaje kugera ku
ABAKI rya :Musinga
inyagwa Alliance utarashoboye
des Bakiga kugendana n’ubutegetsi
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
bw’abakoroni.
Suppression des Castes
ACR
Inyagwa rya: Association des Cultivateurs
Musinga ryabaye indunduroduy’ibibazo
Rwanda byo
kutumvikana
ADP byagiye byikurikiranya
: Alliance Démocratique hagati ya rezidansi y’i
des Peuples
Kigali
ADR n’ibwami, byanyurwagamo n’igihe cy’agahenge.
: Alliance pour la Démocratie et la Ingorane
nini kwari ugutandukanya
Réconciliation n’ukubahiriza
Nationale ibigenewe inzego
z’ubutegetsi z’Ababirigi n’ibigenewe Musinga. Ntabwo we yigeze
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
yemera urwego bamushyiragaho, ashingiye ku byo yemererwaga
AFDL
n’umwanya we. : Alliance des Forces
Ubutegetsi Démocratiques
bw’Ababirigi pour la
bwagiye bugerageza
kwikiza Musinga Libération
(1922 na du Congo-Zaïre
1929). Bwagiye kubireka ku mpamvu
AGOA
zatangwaga : African
n’abari Growth
bagize and Opportunity
Leta mbirigi yo mu Rwanda Actno kugira
$,'6
ngo batarakaza$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
komisiyo ihoraho ya Manda na Sosiyeti y’Ibihugu
(SDN).
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Raporo yo mu wa 1928 irimo ibirego byinshi guverineri wa
Rwandaise
Ruanda-Urundi arega Musinga. Aregwa ibyaha byinshi birimo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
JXVDPEDQ\D DER EDÀWDQ\H LVDQR NXUZDQLUD XEXWHJHWVL
AM/AP ubushobozi,
kutagira : Arrêté ministériel/
kutita ku byoArrêté présidentiel
ashinzwe n’ibindi. Raporo
AMR
yasabaga ko :yanyagwa.
Association
MudesgiheMoniteurs du Rwanda
bari bagitegereje igisubizo k’I
AMUR bemeje
Buruseli, : Association des Musulmans
ko umushahara we wagabanywa au Rwanda
byo kumucira
ANT
amarenga. : Assemblée
Buruseli Nationale de
yanze kumunyaga Transition
kubera impamvu ebyeri:
- Inyungu ziri(Transitional
mu butegetsi buziguye
National; byari bigikenewe kandi ari
Assembly)
ngombwa
APADEC : Association du Parti Démocratemu
kwifashisha icyubahiro cy’umwami buyobozi
Chrétien
- Ikibazo k’imikoranire mpuzamahanga: byari kuba ari
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ikosa rikomeye gukuraho urwego rwerekanaga ubuyobozi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
EX]LJX\H8UZHJRUZD&30UZDULUXNRPH\HNXULEHQHXEZR
buyobozi; Rwandais
kuvanaho ubwami byari kuzagaragara nabi i
APROCOMIN:
Geneve, muAssociation
Budage no mu desBwongereza.
Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
0XVLQJD QD ZH
Masse\DUL DÀWH LE\R \LQXELUD NX %DELULJL 1WD
buhamya
ARD bwe: Allianceariko
buhari, pourhari za raporo n’ubuhamya
le Renforcement de la bya ba
adiminisitarateri n’abamisiyoneri
Démocratie bivuga ibyari bimuremereye ku
mutima. Ntabwo yari yishimiye kubona i Nyanza uwari intumwa
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ihoraho ya rezida ibwami. Kuri we iyo ntumwa yishyiraga hejuru
Droitsnide
ndetse igasuzugura; hol’Homme
hari ipfundo ry’ikibazo.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
247
v
Umurimo w’iyo ntumwa wajeAND
ACRONYMS kugumishwaho ndetse uwasimbuye
ABBREVIATIONS
Defawe, Lenaerts, yafatanije umurimo wo kuba shefu wa teritwari
___________________________________
ya Nyanza n’uwo kuba diregiteri w’ishuri ry’abana b’abashefu.
Yagize
A.A. byinshi atumvikanaho
: Archives Africainesna Musinga. Nyamara yari
yaratangiye imirimo ye mu buryo bushaka kumvikana n’ubucuti,
A.G. : Assemblée Générale
ndetse biza kumufasha kumenya amabanga y’ibwami. Ariko
ABAKIbucuti bwamaze
ubwo : Allianceigihe
des Bakiga
gito. Ibwami bamwitaga “Rurenge”.
ABESC : Association
Bamuregaga kwivanga kenshi mu des Bahutu Evoluant
birebana pourHabaye
n’ibwami. la
Suppression
intambara yo guhangana des imyaka
yamaze Castes ikenda, icyo gihe cyose
ACR
Musinga : Association
ntiyigeze des Cultivateurs
areka gutekereza ko aziradu Rwanda
umuntu umwe
umushyiraho
ADP : ubushyo bw’ingenza. Iyodes
Alliance Démocratique ntumwa
Peuplesyari yaragize
intege
ADR kurusha: Alliance pour la Démocratie et la basimburwa
Musinga n’abagaragu be bagendaga
n’abari bizewe Réconciliation
n’umuzungu w’iNationale
Nyanza.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Musinga yanze ko umuhungu we Rudahigwa agirwa shefu wa
AFDL
Marangara. : Alliance
Yatinyaga kodes Forces
yagwa Démocratiques
mu mutego pour
wa Musenyeri la
Classe
wavugaga ko ariLibération du Congo-Zaïre
we wahindutse umwami w’u Rwanda, ko nta
AGOA ugabana
muntu : African Growth
Musenyeri and Opportunity
na rezida Act
batabanje kubiganiraho.
$,'6ruzinduko
Mu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
guverineri yakoze mu wa 1929, Musinga
n’umugabekazi
AIMO bamubwiye ibibababaje
: Affaires Indigènes byose, binubira ko
et Main-d’oeuvre
batagikorerwa
AJER imirimo bagenerwa,
: Association ko bambuwe
de la Jeunesse ubutegetsi, ko
Estudiantine
hari ubwumvikane buke n’abategetsi b’abazungu, ko n’umuco
Rwandaise
utacyubahirizwa n’ibindi131. Guverineri abikiza yemeza ko kubaho
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
k’ubwami bishingiye rwose ku muco n’umurage w’abakurambere.
AM/AP akaba
Umwami : Arrêté
aziritseministériel/
kuri uwo mucoArrêté
kukoprésidentiel
ibyo abakurambere
AMR bigomba
bavuze : Association des Moniteurs
gukorwa byanze bikunze 132.du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
Abategetsi : Assemblée
b’abakoroni Nationaleumuco
bo babonaga de Transition
n’iyobokamana rya
gakondo bijyana mu nzira zirwanya
(Transitional Nationalamajyambere,
Assembly) bikimakaza
kudahindura
APADEC amatwara naho iyobokamana
: Association du Parti Démocrate ry’abazungu
Chrétien ryo
rikaba ari ikimenyetso cy’amajyambere. Kuba u Rwanda rutinda
APR : Armée Patriotique Rwandaise
kwihuta mu majyambere byitirirwaga Musinga. “Uruhare rwo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
kutihuta mu majyambere ruri kuri Musinga, ukora uko ashoboye
kose kugira ngo Rwandais
agendere mu nzira z’abakurambere, ntashake
APROCOMIN: Association
kuzivamo, bigatuma abaturage des Commerçants
bumva ko adakoraIndigènes
ibyo ashinzwe
APROSOMA
byose bibareba,: Association pour la Promotion
kandi Abanyarwanda nibamaraSociale de la
kubyiyumvisha
ntibazabura kuvuga
Masseko umutware nk’uwo hari icyo abamariye,
ahubwo
ARD bashobora kumuvaho
: Alliance pour len’ibyo bamugomba
Renforcement de byose”
la
133
.
Démocratie
ARDHO
131 : Association Rwandaise pour la Défense des
3RVWLDX[,Q\DQGLNRPYXJR\¶LELJDQLURE\DED\HNXPDWDULNL\D.DQDPD
Droits de l’Homme
QD0XVLQJDQD1\LQD1\LUD\XKL&3  
132
Idem.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
133
Idem.
Démocratique des Batwa
248
v
Guverineri yasangaga
ACRONYMS igikenewe atari raporo zirata ibintu,
AND ABBREVIATIONS
ahubwo ari izijyanye n’icyo ubutegetsi bwa gikoroni bushaka.
___________________________________
Byatumye Musinga ategekwa kugenda kenshi mu gihugu
no
A.A.kurenga umuziro
: Archives woAfricaines
kwambuka Nyabarongo ajya i Kigali
no gukemura ibibazo atagombye kubaza nyina. Guverineri
A.G. : Assemblée Générale
yashakaga kubuza Musinga gukora ibyo yishakiye byose no
ABAKI : Alliance des Bakiga
NXPXVK\LUDDKRDGDVKRERUDNX]LWLUZDQ·DEDPXULKDÀ0XVLQJD
ABESC gukomeza
yemera : Association des Bahutu
kugendera Evoluant
ku murongo wo pour la
gukorana
n’abazungu noSuppression des Castes
kubumvira. Ariko muri iyo mikoranire yamaze
ACR gito, Lanaerts
igihe : Association
yongeyedesgutanga
Cultivateurs
raporodu Rwanda
zirega Musinga
kutagira
ADP impuhwe, kutazira
: Alliance mu nkiko kudes
Démocratique gihe, kutizera intumwa
Peuples
y’abazungu
ADR n’ibindi.
: Alliance pour la Démocratie etnta
Gukuraho Musinga byari la kabuza.
Gukuraho Musinga Réconciliation
byabanjeNationale
gusaba kubishimangira muri
AEC
Minisiteri : Agglomeration
y’Ubukoroni Extra-Coutumières
kuko ho bifuzaga kugumana Musinga
AFDL : Alliance des Forces
ku mpamvu zo koroshya imitegekere. Démocratiques pour la
Kugira ngo babigereho,
abazungu bo Libération
mu Rwanda dubatangije
Congo-Zaïre
urugamba rwo kwikoma
Musinga
AGOA mu: African
itangazamakuru
Growth andbafatanyije
OpportunitynaAct
Musenyeri
Classe
$,'6
134
. Impamvu zatangwaga na Myr Classe zageze
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP ku ntego
yazo kuko i Buruseli basigaye bashakisha ingingo z’amategeko
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
zashingirwaho ngo bumvikanishe inyagwa rya Musinga.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise ko bizazamo abiru kuko bwabafataga
Ubuyobozi ntibwashakaga
nk’abapfumu
ALIR bwashakaga kugabanyiriza
: Armée de Libération ingufu. Icyari gihagije
du Rwanda
nuko abashefu
AM/AP bari kubishyigikira
: Arrêté kandi présidentiel
ministériel/ Arrêté bari baramaze kuva
kuri Musinga kuko batinyaga ibihano bahabwa n’ubuyobozi
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
bw’Ababirigi. Ni yo mpamvu gukuraho Musinga nta mpungenge
AMUR
byateraga. : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Uburyo bwo gukuraho(Transitional Musinga
National bwakurikije
Assembly)uburyo bwari
bwarateguwe
APADEC igihe kirekire. Guverineri
: Association du Parti Démocrate Voisin yahageze
Chrétientariki
ya 11Ugushyingo 1931. Abwira Musinga ikemezo yafashe. Ngo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Musinga yaba yaramubwiye ko ibyo yari abyiteze kuva kera.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Hagomba kuba hari uwamubwiye ibanga. Abantu bake bari
muri uwo mugambi Rwandais ni : Voisin, Classe, Coubeau, Lenaerts
APROCOMIN:
na Rudahigwa. Biraruhije des
Association Commerçants
gutekereza Indigèneswari
ko Rudahigwa
APROSOMA
umuyoboke wa : Association
se, yashoboye pour kwihererana
la Promotion ibangaSociale rikomeye
de la
nk’iryo. Birashoboka
Masse ko yabibwiye se akarushaho kubyumva
vuba
ARD kuko ari we yatekerezaga
: Alliance kumusimbura.
pour le Renforcement de laRwigemera
yatekerezwaga Démocratie
n’abanzi ba Musinga (abahabanyi).
ARDHO
Rudahigwa yagizwe: Association
umwami Rwandaise
tarikiya 14pour la Défense
Ugushyingo mu des
izina
Droits de l’Homme
ry’umwami w’Ababirigi, yimikwa tariki ya 16 Ugushyingo. Abiru
AREDETWA : Association pour le Relèvement
134
Reba uko asobanura muri L’essor colonial et maritime, 21-12 et 25-12-1930
Démocratique des Batwa
249
v
bari bishimyeACRONYMS
kuko ubwami AND
bwariABBREVIATIONS
bugumyeho: ariko ntibwakoze
hagati y’itariki___________________________________
ya 12 na 14 y’uko kwezi.

Biraruhije kumenya icyo Abanyarwanda batekereza kuri


A.A. : Archives Africaines
ibyo bintu. Abaturage ntibigeze bakoma bumvise ko umwami
A.G.
yanyazwe. : Assemblée
Diyeri Générale
y’i Kabgayi 135
ivuga ko kimwe na Musinga,
ABAKI : Alliance des Bakiga
Abanyarwanda babuze icyo bakora, kuko ari umwana w’umwami
ABESC
wari : Association
wimye ingoma. des Bahutubabihereye
Abandi, cyanecyane Evoluantkupour la
barwanya
Musinga, bavuga Suppression des Castes
ko ikosa ari irye kuko atashoboye kumvikana
n’abazungu.
ACR Yanze kwinjira des
: Association muriCultivateurs
gatorika akomeza kwizirika ku
du Rwanda
Badage
ADP n’ibindi. Hari n’abavuga ko yagambaniwe
: Alliance Démocratique des Peuples n’abari bamuri
KDÀ 8EXWHJHWVL EZ·$EDELULJL EZDWHJHWVH NX\RERND XPZDPL
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
mushya. Abanyarwanda bemera gukina uwo mukino. Abanze
Réconciliation Nationale
bari kubiryozwa136.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Abishimiye :cyane
Allianceiyo des Forces
mpinduka Démocratiques pour la
babaye abakirisitu.
Abamisiyoneri Libération
bari barakwirakwijedu Congo-Zaïre
137
ko Musinga atari umwami
wemewe
AGOA kandi ari ibintu byagibwaho
: African Growth and Opportunity impaka, ko atishimiye
Act ibyo
Ababirigi
$,'6 bamukoreye, kandi ko arwanya igikirisitu. Hanze y’u
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Rwanda nta cyakomye : nta rwego rwo muri ambasade z’i Burayi
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
n’i Geneve zababajwe n’ibibaye kuri Musinga.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Igikorwa cyo gukuraho Rwandaise Musinga, aho kuba ikintu gisanzwe, ni
ikintu
ALIR cyanditse : Arméemu matariki
de Libérationy’amateka y’u Rwanda. Cyabaye
du Rwanda
ikemezo
AM/AP cya poritiki mbere yo kuba igihano
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel gihawe umuntu.
Ubutegetsi bwa gikoroni bwambura urwego rw’umwami ibyo
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
EZLEZLUDJDNRELM\DQ\HQRNXEDELÀWHLQJXIXQRNZLVKLQJLNLUL]D
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ibivugwa mu mateka n’umuco. Ikindi kandi nuko gukuraho
ANT
umwami, byashakaga : Assemblée Nationaleko
kwerekana de umwami
Transition ari umuntu
(Transitional National
ushyirwaho n’ubutegetsi bwa gikoroni, bunamugenera ibyo Assembly)
APADEC kandi
ashinzwe : Association
bukanamugenzuradu Parti Démocrate
mu myubahirize Chrétien yabyo.
APR bigamije: Armée
Byari Patriotique
kandi kwerekana koRwandaise
umwami na we ari umuntu
nk’abandi kandi we yaribwiraga
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes ko akomoka ku Mana y’i
Rwanda138. Iyimikwa Rwandais rya Rudahigwa ryerekanye ko hari
APROCOMIN:
135
Association des Commerçants Indigènes
'LDLUHGH.DEJD\LGXQRYHPEUH
136
'LDLUHGH5ZDPDJDQDQRYHPEUH
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
137
,NZLUDNZL]ZDU\DVXELZHPRQD*LVKRPD7DGH\RZDKR]H\LJDPXL6HPLQDULQNXUX
Masse
/DFKXWHGH0XVLQJDSDSLHUV'HUVFKHLG
ARD
138
 0XVLQJD : Alliance
\DJX\H L .LWHQGZHpour le Renforcement
PX NDUHUH de7HULWZDUL
ND 7DQJDQ\LND PXUL la \D %DX-
GRLQYLOOHWDULNL8NXER]D<DUL\DURKHUHMZH\RELNXULNLMHDPDEZLUL]D\RNXUL
Démocratie
 .DQDPD 0X LEDUXZD \D *XYHULQHUL0XNXUX ZXQJLULMH-XQJHUV \RKHUHUHMH
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
XPZDPL5XGDKLJZDWDULNL\D*DVK\DQWDUH\HPH]DNR.RPLVHULZD'LVWULFW
Droits
L$OEHUWYLOOH \DPXEZL\H de l’Homme
NR 0XVLQJD \D]L]H %URQFKLWH \DNXULMHPR LQGZDUD \¶XPX-
VRQJD NDQGL NR DWLJH]H
AREDETWA : Association pour DUDJD LELQWX \DUL DVLJDUDQ\H QL LELNRUHVKR E\R PX JLNRQL
le Relèvement
Q¶LP\DPEDUR8PXU\DQJR0XVLQJD\DVL]HZDULXJL]ZHQ¶DEDQWX DEDJRUHDEDQD
Démocratique des Batwa
250
v
ubushake bwo kugumishaho
ACRONYMS ANDubwami nk’urwego rwa poritiki
ABBREVIATIONS
n’umuco, bishobora gutuma u Rwanda rwishima kandi ruyoboka
___________________________________
ubutegetsi bw’abakoroni.
A.A. : Archives Africaines
Bukeye bw’uwo muhango, Voisin yashyizeho amabwiriza
A.G. : Assemblée Générale
atandukanye ahindura bimwe mu bireba umwami ; amakoro
ABAKI
y’umwami : Alliancen’ifaranga
yasimbuwe des Bakigarimwe ryakurwaga ku musoro,
ABESC : Association des Bahutu
abashefu bahaye inka umwami bikuraho Evoluant
ibibazo pour la
byaterwaga
n’inka z’inkuke Suppression des Castes
zazaga gukamirwa ibwami. Ibi byose byari
ACR
bigamije guha: Association des Cultivateurs
umwami ubushobozi du Rwanda
mu bintu na poritiki
ntatungwe
ADP n’ibyo ahabwa
: Alliance n’abashefu. des Peuples
Démocratique
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
d. Imivugururire y’ubuyobozi Nationale
Réconciliation
AEC
Kuvugurura : Agglomeration
imitegekere Extra-Coutumières
ni ibintu byagiye bikorwa buhoro buhoro
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques
kuva Ababirigi bagera mu Rwanda. Havuyemo poury’iryo
ko nyuma la
Libération ku
vugururwa, abakomokaga du batware
Congo-Zaïre
ba kera bari barahindutse
AGOA b’ubutegetsi
abakozi : African Growth and Opportunity Act
bw’abazungu.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ibihano
AIMO bya : Affaires
mbere byafashwe
Indigènes etn’ubuyobozi
Main-d’oeuvrebw’abakoroni,
ni
AJERukuvuga kunyaga abatware “batahinduye
: Association de la Jeunesse imyunvire,
Estudiantine
batanarekaga gukora uko bishakiye ,” bivugwa bwa mbere
139
Rwandaise
mu 1924. Umwaka wakurikiyeho (1925) ni bwo hatangajwe
ALIRmugaragaro
ku : Armée de Libération
poritiki abayobozidu b’abakoroni
Rwanda bumvaga
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
bagomba gukurikiza mu birebana n’abashefu n’abasushefu:
AMR
kwemera : Associationubuyobozi
no gushyigikira des Moniteurs du Rwanda
bwa gakondo, gukurukiza
AMUR
imico : Association des Musulmans au Rwanda
yubahitse, gusimbura abashefu n’abasushefu bagenda
biguru
ANT ntege : cyangwa
Assembléebakoresha nabi
Nationale de ubutegetsi
Transitionbahawe no
kugenda basimbuza abashaje “abato bazi gusoma”140. Mu 1927
(Transitional National Assembly)
byavugwaga ko uburyo bw’imitegekere bugiye gusubirwamo no
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
kunozwa141.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI ivangavanze
Imitegekere : Association des Partis gakondo
y’ubutegetsi Monarchistesyagaragazwaga
n’umubare mwinshi Rwandaisw’abashefu bato n’abakuru. Ku ngoma ya
Rwabugiri
APROCOMIN: igihugu cyari kigabanijemo
Association uturere (nkaIndigènes
des Commerçants perefegitura),
hari
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale degikuru
urugo rw’umwami muri buri karere ari rwo kicaro la
Masse
DEDJDUDJX 5XGDKLJZD\HPHUHZHJXWDEXUXUDQRNXJDUXUDPX5ZDQGDXPXJRJR
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
ZDVHNXPDIDUDQJD\H7DULNL1\DNDQJDKDWDQJDMZHNR0XVLQJDD]DWDEX-
UXUZDWDULNL1\DNDQJDLWDULNL\RQJH\HNZLJL]ZD\RNXJH]DNXUL.DPHQD
Démocratie
1\XPDEDMHNZLVXELUDKR.XJH]DQDQ¶XEXDPDKHUH]R\¶XPXJRJRZD0XVLQJD
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
QWD]ZL>$UFKLYHV$IULFDLQHV%UX[HOOHVGRVVLHUQR5:$  @
139 Droits de l’Homme
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOVXUO¶DGPLQLVWUDWLRQEHOJH, 1924, p.7.
AREDETWA : Association pour le Relèvement 1925, p.64.
140
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOVXUO¶DGPLQLVWUDWLRQEHOJH,
141
Ibidem, 1927, p.37.
Démocratique des Batwa
251
v
cy’ubutegetsi,ACRONYMS
hagahurizwa AND
imirimo yose yo muri ako karere142.
ABBREVIATIONS
Hari ibice by’igihugu byo ku mupaka bitabazwaga iyo mirimo
___________________________________
kuko byarindaga inkiko z’igihugu.
A.A. : Archives Africaines
Abakozi babiri bakaga ikoro, umutware w’umukenke wari
A.G. : Assemblée
ushinzwe ibirebana Générale
n’inka n’umutware w’ubutaka wari
ABAKI : Alliance des Bakiga
ushinzwe ikoro ry’imyaka. Umuntu umwe yashoboraga
ABESC
gushingwa iyo: Association
mirimo yombi. des Bahutu
Iyo miterere Evoluant
yagize uko pour la
ihinduka
kuko ibwami batuye Suppression des Castes
i Nyanza mu gihe cya Musinga. Ibyakwaga
byose byagombaga
ACR koherezwa
: Association desi Cultivateurs
Nyanza, kari du akazi kavunanye
Rwanda
kubyikorera
ADP cyanecyane abo mu turere
: Alliance Démocratique des Peuples two ku nkiko.
ADR
Munsi y’akarere : Alliance
hari urwegopour ruto
la Démocratie
bita igikingi.etMbere
la na mbere
Réconciliation
igikingi cyari ahantu h’urwuriNationale
rw’inka, nyuma iryo jambo
ryaje kuvuga :urwego
AEC Agglomerationrw’ubuyobozi bw’umusozi umwe cyangwa
Extra-Coutumières
myinshi. Kagame
AFDL : AllianceA. avugades ko hari Démocratiques
Forces ubwoko bubiri bw’ibikingi:
pour la
ibikingi byayoborwaga n’umutware
Libération du Congo-Zaïre w’ingabo birebana n’inzuri
]·XPXWZH Z·LQND DÀWH ,\R PLVRV]L \DUL LQ\DQ\DJL\H  LEZDPL
AGOA : African Growth and Opportunity Act
ntibakunda ibintu binini bikubiye hamwe kuko byashoboraga
$,'6
kubangamira$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ubutegetsi bukuru. Habagaho imisozi y’ibwami
AIMO
y’abagaragu bwite: Affaires Indigènes
b’umwami. Beneet iyoMain-d’oeuvre
miterere y’ibikingi ntiyari
AJER
izwi mu turere : Association de la Jeunesse
twari tugwiriyemo Estudiantine
ubuyobozi bw’imiryango
(Byumba, Gisenyi, Rwandaise
Ruhengeri, Kigali y’amajyaruguru n’igice cya
Cyangugu). Bene
ALIR : Armée ahode ubutaka
Libérationbwari duubw’uwahatuye
Rwanda mbere,
ntibwari
AM/AP ubw’ubuyobozi bwa poritiki.
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Imivugururire: Association des Moniteurs
y’imiterere y’ubutegetsi du Rwanda
gakondo yatangiye mu
AMUR
1926, bakuraho : Association
ubutegetsi desbushingiye
Musulmans ku au Rwanda
batware batatu,
ANT
byaje kugira :ingaruka
Assemblée Nationale
zikomeye mu de Transition
mibanire y’abantu kuko
ubutegetsi bwariho bwasimbujwe
(Transitional National ubuyobozi
Assembly) bushingiye ku
itegeko.
APADEC Gushobora kuva ku mutware umwe
: Association du Parti Démocrate Chrétien umuntu akajya
ku wumushobokeye byariho mbere byavuyeho, kuko hasigaye
APR : Armée Patriotique Rwandaise
umutware umwe rudori; byatumye ab’intege nke bahagwa.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ubutegetsi bw’abakoroni bwavanyeho imiyoborere y’abatware
batatu mu rwego Rwandais
rwo koroshya imirimo kuko Ababirigi bumvaga
APROCOMIN: Association
ko imiyoborere gakondo irimo des Commerçants
akajagari, bari Indigènes
barabonye
APROSOMA
bigoye gukorana : Association
n’abatware pour la Promotion
batatu icyarimwe.Sociale de la
Icyo ubuyobozi
bwashakaga kwari Masseugushobora gutegeka igihugu bagendeye
ku
ARD miyoborere y’i Burayi.
: Alliance pourBashakaga ubuyobozide
le Renforcement bugera
la ku cyo
bashaka vuba.DémocratieAriko mbere y’iyo tariki, mu wa 1922-1923,
ubuyobozi bwashyize muri buri karere umutware w’akazi
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ushinzwe gushaka abakozi n’abanyamirimo. Yari ashinzwe
Droits de
kubahiriza amategeko l’Homme
yabo. Yari intambwe ya mbere iganisha
AREDETWA : Association pour le Relèvement
142
.DJDPH$RSFLWp.184
Démocratique des Batwa
252
v
mu gukoresha uburyo bworoshye
ACRONYMS kandi bubangukiye inzego
AND ABBREVIATIONS
z’ubuyobozi zizwi.
___________________________________
Twamaze
A.A. kuvuga kandi ko
: Archives urwego rwa Rezidansi rwagenzuraga
Africaines
ishyirwaho n’ikurwaho ry’abayobozi ku nzego zose: bitabazaga
A.G. : Assemblée Générale
umwami gusa kugira ngo bivugwe ko byanyuze mu mucyo.
ABAKI
Ubuyobozi : Alliancekurwanya
bwifuzaga des Bakiga
isiba ry’abashefu bakomeye,
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
umuco wategekaga kumara igihe kinini ibwami. Ni pour la
yo mpamvu
Suppression
ubuyobozi bw’abakoroni des Castes gusa ku minsi cumi
bwagarukirije
ACR igihe :ntarengwa
n’itanu Association des Cultivateurs
abatware bagombagadu Rwanda
kumara ibwami
buri
ADP mwaka. : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Ivugururwa, bita ubusanzwe “Ivugurura
Réconciliation Nationalerya Mortehan” ryakuyeho
abatware batatu bari basanzweho rirema sheferi na susheferi.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Ryarakomeje mu wa 1929 rishyizwemo imbaraga na Guverineri
AFDL : Alliance avanwaho.
Voisin kugeza Musinga des ForcesByatumye
Démocratiques
teritwaripour la
ishobora
JXNXULNLUDQZDLibération
Q\DE\R QRdu Congo-Zaïre
NXED KDÀ \·DEDWXUDJH <DKHUH\H NX
AGOA rw’igikingi,
rwego : African
kari Growth
akantu and
gato Opportunity Act umwe
kagizwe n’umusozi
$,'6 igice$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
cyangwa cyawo, gatuwe n’ingo nke, ubutegetsi bw’Ababirigi
bwabonaga
AIMO ko utwo uduce
: Affaires dukabije
Indigènes et kuba twinshi. Muri Mata
Main-d’oeuvre
1926,
AJER umwami amaze de
: Association kureka kongera
la Jeunesse kurema ibikingi,
Estudiantine
KDVK\L]ZHKRLWHJHNRNREXULJLNLQJLNLGDÀWHXNL\RERUDNXEHUD
Rwandaise
ko yapfuye cyangwa kubera izindi mpamvu kigomba gushyirwa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kuri susheferi yaho143. Mu 1930, Rezida yavanyeho ibikingi byari
AM/AP (Abasushefu
bisigaye : Arrêté n’abanyabikingi
ministériel/ Arrêté
1278présidentiel
bavaho).
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR aho, kuva
Hagati : Association
mu wa 1927, des ubutegetsi
Musulmans au Rwanda
butangira poritiki yo
ANT za sheferi
guhuza : Assemblée Nationale
ngo zihinduke ibice bya de teritwari
Transition bitandukanye
ariko bihana imbibi. Intego National
(Transitional yari ukugira ngo bazagere aho
Assembly)
shefu
APADEC wa teritwari aba koko ishingiro ry’ubuyobozi
: Association du Parti Démocrate Chrétien ashinzwe144.
0XUL LF\R JLKH NDQGL XEXWHJHWVL EZXEDNDJD ]D VXVKHIHUL ]LÀWH
APR : Armée Patriotique Rwandaise
byibura abasoreshwa ijana nyuma bashyizwe kuri 300. Hamwe
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
na hamwe icyo gikorwa cyakozwe n’abatware ubwabo : basabwe
kugenda bagurana Rwandais za teritwari. Ubundi kunyaga icyarimwe
APROCOMIN: Association
abatware benshi, hagati ya 1930 des naCommerçants
1932145, byatumyeIndigènes
hahuzwa
APROSOMA
za : Associationhamwe.
teritwari zakusanirijwe pour laKubuza
Promotion ko ntaSociale
shefude la
utegeka
aharenze hamwe Masse no kubategeka gutura mu bwatsi bwabo
byafashije
ARD kugera
: Alliancekuripour
iyo lentego yo koroshya
Renforcement de la imitegekere
yifuzwaga n’abategetsiDémocratie b’abakoroni.
ARDHO
143 : Association Rwandaise pour la Défense
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOVXUO¶DGPLQLVWUDWLRQEHOJH, 1926, des
p.67.
144 Droits de l’Homme
Ibidem, 1927, p.37.
145
8UHWVH0XVLQJDKDQ\D]ZHDEDVKHIXQ¶DEDVXVKHIXQLXNXYXJDDEDUHQJDLF\D
AREDETWA : Association pour le Relèvement
NDELULF\¶DEDULKRPEHUH\¶LYXJXUXUZD
Démocratique des Batwa
253
v
Ivugururwa ry’ubuyobozi
ACRONYMSbwa ANDza ABBREVIATIONS
teritwari no koroshya inzego
z’ubuyobozi byateje ibibazo bigendanye n’ubuhake: umuntu
___________________________________
umwe yashoboraga kuba umugaragu w’umuntu mu rwego
rw’ubuhake
A.A. busanzwe, akaba n’ingabo y’undi mutware mu
: Archives Africaines
rwego rw’imitegekere. Abatware bategetswe kugurana aho
A.G. : Assemblée Générale
bategeka n’abagaragu.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Imivugururire : Association des Bahutu
y’ubuyobozi yarangiye muEvoluant
mpera za pour 1933.laHari
hariho icyo gihe Suppression
abashefu ba des Castes65, buri wese ayobora
teritwari
ACR
QN·DEDVRUHVKZD : Association des Cultivateurs
 Q·DEDVXVKHIX  EXULduZHVH
RwandaDÀWH KDÀ
abasoreshwa
ADP 343. Nyuma
: Alliance y’iyo tariki guhuza
Démocratique desimisozi
Peuples byarakomeje
ariko
ADR ku buryo bworoheje : mu wa
: Alliance pour la Démocratie et la 1938, hari abashefu 56
n’abasushefu 860; mu wa 1947,Nationale
Réconciliation hari abashefu 51 n’abasushefu
625, mu wa 1959 hari abashefu 45 n’abasushefu 559.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL :
Imivugururire mishya Alliance des Forces
ya poritiki Démocratiques
yazanye pour la
umwihariko w’ubutegetsi
by’Abatutsi: irushahoLibération du Congo-Zaïre
gushimangira isura y’ubwoko no gukwiza
AGOA
ubutegetsi : African Growth
bw’Abatutsi mu turere andbutigeze
Opportunity
bubamo Actna rimwe.
$,'6 benshi
Abashefu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
n’abasushefu baranyazwe, bidatewe n’ubushobozi
buke,
AIMO ahubwo bitewe Indigènes
: Affaires n’ubwoko et bwabo. Biraruhije kumenya
Main-d’oeuvre
umubare
AJER w’Abahutu banyazwe
: Association de la ariko mu ivugurura
Jeunesse ryo mu 1929,
Estudiantine
nta Muhutu n’umwe wagabiwe. Bake basigaye babaga mu turere
Rwandaise
twa kure, ahantu hataba Umututsi cyangwa ari mbarwa146.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
e. : Arrêté
Ikurwaho ry’ibice ministériel/
by’ubuyobozi Arrêté présidentiel
byigengaga hamwe na hamwe.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Mu : Associationcya
mpera z’ikinyejana des 19,Musulmans
u Rwanda au Rwanda
mu bijyanye
n’ubuyobozi
ANT bwarwo
: Assemblée rwari Nationale
rugizwe n’ibice bigengwa n’umwami
de Transition
n’ibwami, n’uturere two ku mipaka
(Transitional National Assembly) twayoborwaga by’izina
gusa n’uhagarariye umwami, n’ibice bindi ubutegetsi bwo mu
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
JLKXJXEXWDWHJHNDJDUZRVHQXEZREZDULEX]LÀWHKRXEXEDVKD
APR byaterwaga
Byose : Armée Patriotique
n’igihe ubutegetsi Rwandaise
bwashyizweho n’umwami
APROBAMI
buhamaze : Association
n’aho ibintu bigeze; des Partis
ibyo Monarchistes
bice byomekwaga ku Rwanda,
uko ubuyoboziRwandais bwa poritiki bumeze muri ako karere n’agaciro
Q·DNDPDUR
APROCOMIN: DKRAssociation
KDQWX KDÀWL\H desXEXWHJHWVL
Commerçants EXNXUX EZ·LJLKXJX
Indigènes
Uturere
APROSOMA tumwe two ku mipaka
: Association pour latwasaga
Promotionn’utwiyobora,
Sociale de byaba
la
146
'RUHLQJHURHE\LUL]¶DEDVXVKHIXEDELULE¶$EDKXWXEDQ\D]ZH1NXQ]XZLP\HVXVKHIX
Masse
PXULVKHIHUL\D5ZDEXWRJRWHULWZDUL\D*DWVLEX%DPXYXJDNXEXU\REXNXULNLUD©X\X
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
6XVKHIXQWL\LKDDJDFLUR1L8PXKXWXXJRPEDJXNXULNLUDQZDNXELNRUZDDWHJHNDDEDWX-
Démocratie
UDJHEHJXNRUDª 5DSSRUW*pQpUDOGH*DWVLEXSSDSLHUV'HUVFKHLG 8QGL
PXVXVKHIXQLXZRPXUL6KHIHUL\D0XWDUDPXULWHULWZDUL\D*DELUR©0XKXNXQWDEZR
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
DUL XPXVXVKHIX PXEL DULNR NXED DUL 8PXKXWX DJRPED JXNXULNLUDQZD PX E\R DNRUD
Droits de l’Homme
E\RVH$JRPEDNDQGLNXERQDNRDKRUDDFXQJZDNXEXU\RQDNRUDLNRVDJDWRD]DKDQZD
AREDETWA : Association pour le Relèvement
ELNRPH\H,ELELUDUHED$EDKXWXERVHEDULPXEX\RER]Lª 5DSSRUW*pQpUDOGH*DELUR 
SSDSLHUV'HUVFKHLG 
Démocratique des Batwa
254
v
bitewe n’uko umwami
ACRONYMS abyemera
AND (ni ko byari bimeze mu Busozo
ABBREVIATIONS
Q·X %XNXQ]L ___________________________________
E\DED VH ELWHZH Q·XNR DWDUL DÀWH XEXU\R EZR
kuhagandura (Murera, Rukiga, n’i Ndorwa). Umubano waho
n’ibwami wagarukiraga mu gutanga ikoro ry’ibwami.
A.A. : Archives Africaines
A.G.mitekerereze
Mu : Assemblée Générale
ya kizungu, ntabwo ubuyobozi bw’Ababirigi
ABAKI : Alliance des Bakiga
bwari kwemera ko habaho za teritwari zitayoborwa n’umwami.
ABESCuretse : n’ibyo,
Kandi Association imbibides Bahutugakondo
z’imipaka Evoluant pour la
n’iz’ubukoroni
ntibyari bimwe.Suppression
Byari ngombwa ko imiterere
des Castes y’ubuyobozi igirwa
imwe,
ACR hakavaho : Association des Cultivateurs du Rwanda na
ibyitwaga ubwigenge bw’uturere tumwe
tumwe, ubutegetsi bw’umwami bukagera hose. Ibi byakozwe
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
hakurwaho abayobozi baho gakondo maze bagasimburwa
ADR
n’abatware : Alliance Ni
b’Abatutsi. pour
ko la Démocratie
ubuyobozi et la ku bwoko
bushingiye
Réconciliation Nationale
bw’Abatutsi bwashyizweho.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Iyo
AFDL poritiki yo:kwagura
Allianceubuyobozi
des Forces yakozwe mu majyaruguru
Démocratiques pour la (mu
Murera no muLibération Ndorwa), mu Majyaruguru
du Congo-Zaïre y’u Burengerazuba
(mu Bushiru) no mu Magepfo y’u Burengerazuba (mu Bukunzi
AGOA : African Growth and Opportunity Act
n’u Busozo). Utwo turere ntitwari twarigeze dufatwa ngo
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
tunayoborwe n’ibwami ubwabwo. Ubutegetsi bw’abakoroni
AIMO
bwabyitaga : Affaires Indigènes
“kubahiriza ubutegetsi et Main-d’oeuvre
bw’umwami” muri utwo
AJER kandi byari
turere : Association
ikinyoma. de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Ni
ALIR mu Murera ubutegetsi
: Armée bw’Ababirigi
de Libération dubwatangiriye
Rwanda igeragezwa
ryo gukwiza ubutegetsi bw’umwami guhera mu 1923 ubwo
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Bwana E. Borgers yahashyirwaga kuba adiminisitarateri.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Yahategekesheje ubuyobozi bw’abazungu n’Abatutsi. Gushyiraho
AMUR
abahatwara : Associationn’umwami
byakorwaga des Musulmans na Rezida. au Rwanda
Mu by’ukuri
ANT : Assemblée Nationale de
ihitamo ryakorwaga na adiminisitarateri waho yifashishije Transition
abatware b’Abatutsi (Transitional
bavuye mu National
tundi Assembly)
turere kubera umubare
udahagije
APADEC w’Abatutsi : Association mu du Majyaruguru
Parti Démocrate (hazanwa Abatutsi
Chrétien
bavuye
APR ahandi) 147
.
: Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Mu Bushiru, ubuyobozi bw’abakoroni kubera kunanirwa gufata
ako karere mu Rwandaismyaka ya 1920, bwabaye burekeyeho umuhinza
APROCOMIN:
waho Nyamakwa Association des Commerçants
by’amaburakindi 148
. Bitewe Indigènes
n’ubwinshi
APROSOMA
bw’imirimo ya : Association
gikoroni pour la Promotion
itasibaga kwiyongeraSociale de la
yasabwaga
n’Ababirigi, Masse
ubutegetsi bw’umwami bwanzwe n’ingabo
zagombaga
ARD kubahiriza amategeko ye. Biza
: Alliance pour le Renforcement de la kunanirana kuvanga
inshingano ze za gakondo n’inshingano yasabwaga n’ubutegetsi
Démocratie
bwa gikoroni. Ubuyobozi bwa gikoroni busaba umwami
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
147 Droits de l’Homme
1HZEXU\0&7KHFRKHVLRQop.citSDYXJD©8EXNRURQLEZ¶XEZRNREXELULª
3DXZHOV0©/H%XVKLUXHWVRQ0XKLQ]DRXURLWHOHWKXWX´LQAnnali
AREDETWA : Association pour le Relèvement
148
Lateranensi,
1967, pp.205-322.
Démocratique des Batwa
255
v
gushyiraho umutware
ACRONYMS w’Umututsi wemewe na Rezida149. Utwo
AND ABBREVIATIONS
turere tw’Amajyaruguru n’Amajyaruguru y’u Burengerazuba,
___________________________________
nubwo twari twarayobotse umwami, ntitwigeze dutegekwa rwose
n’ibwami.
A.A. Uko kwanga Africaines
: Archives kuyoboka kw’imiryango imwe n’imwe
yo mu Kibari, mu Bushiru, mu Buberuka, mu Bukonya n’u
A.G. : Assemblée Générale
Bugarura byaje gutsindwa n’abayobozi bashya n’ingufu za Leta.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Uko “kuzana :amahoro”
Association byajedes Bahutu
gufata interaEvoluant
y’umwiharikopour lakandi
iteye agahinda Suppression
mu duhugu tw’abami des Castes
bo mu Bukunzi n’u Busozo.
ACR
Ingoma y’u :Bukunzi
Associationyaje des Cultivateurs
kurangira nyuma dugato
Rwanday’urupfu
ry’umwami
ADP waho Ndagano,
: Alliance rwabaye tariki
Démocratique desyaPeuples
30 Werurwe 1930.
Bitwaje
ADR urwo rupfu n’“iyicwa ry’abantu
: Alliance pour la Démocratie et la mu mihango” ngo yaba
yararukurikiye,Réconciliation
adiminisitarateri wa Cyangugu, Bwana Keiser,
Nationale
yahohereje igitero cy’abasirikare. Cyabaye mu kwezi kwa kane
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
k’uwo mwaka, ariko kiza gutsindwa mu byo cyari kigamije
AFDL :
byo gutuma abasimbuye Alliance desNdagano
Forces Démocratiques
bayoboka kuko pour la
bafatwaga
nk’abigometse kuko Libération du Congo-Zaïre
bari banze kwiyereka abayobozi ba teritwari,
AGOA imisoro
gutanga : African Growth
n’abakora and Opportunity Act
imirimo.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Byakwibutswa
AIMO ko Abadage
: Affaires Indigènesbari etbaragerageje
Main-d’oeuvre kenshi (1907,
1909 na 1914) ko Ndagano abayoboka, ariko byari byaranze.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Bimaze kugaragara ko aba adiminisitarateri batava ku izima,
Rwandaise
Bigirumwera (umuvandimwe wa Ndagano) wayoboraga igihe
ALIR yari akiri
Ngoga : Armée de Libération
umwana, yagiye kureba du Rwanda
umukuru wa Mibirizi,
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
3DGLUL3.QROODPXVDEDQJRDEHXPXKX]DKDJDWL\HQ·XEX\RER]L 
EZ·L
AMR &\DQJXJX 3DGLUL \HPHUD NXELNRUD
: Association des Moniteurs du Rwanda $VKRERUD NZHPH]D
DGLPLQLVLWDUDWHUL )LROOH NR DJRPED  ´JXNL]Dµ %LJLUXPZHUD ZDUL
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ZDWDQ]ZH QD .RPLVHUL Z·XPZDPL QJR \LFZH 3DGLUL DKXUD QD
Bigirumwera,: Assemblée
ANT amubwira ibyo Nationale de Transition
yagombaga kubahiriza byose,
arabyemera; ari (Transitional
byo: gusubiza National
imbundaAssembly)
zari zafashwe mu
APADEC
gitero : Association
cya Keiser, gutanga inkadu Parti Démocrate Chrétien
50 n’amafaranga 25 y’umusoro
n’indishyi
APR y’ibintu bya Leta byononwe,
: Armée Patriotique Rwandaise no gutanga buri munsi
abantu
APROBAMI 30 bo:gukora mu isarumara
Association des Partis teritwari .
ryaMonarchistes 150

Rwandais
Mu gihe k’iminsi itatu Bigirumwera yari yahawe, yashoboye
APROCOMIN:
NXEDKLUL]D Association
ELPZH des DGLPLQLVLWDUDWHUL
JXVD %LWXPD Commerçants Indigènes )LROOH DVK\LUD
mu bikorwa ibyo yarahiriraga kugeraho. Kuva ku itariki de
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale ya la
12 na
13 Mata 1924, Masse hongeye kugabwa igitero cya gisirikare gishya mu
Bukunzi
ARD harimo n’ingabo
: Alliance za Shefu
pour Rwagataraka.
le Renforcement de Bigirumwera
la
n’umuryango we bashobora
Démocratie guhunga. Adiminisitarateri ategeka
gufata ako karere igihe kirekire aharindisha abasirikare. Igikorwa
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
cya nyuma cyakorewe umuryango wa Ndagano tariki ya 9 Werurwe
Droits de l’Homme
149
Territoire de Kabaya,
AREDETWA : Association 5DSSRUWVSROLWLTXHVHW&ROOHFWLRQ'HUVFKHLG
pour le Relèvement
150
'LDLUHGH0LELUL]LPDL
Démocratique des Batwa
256
v
1925. Adiminisitarateri
ACRONYMS na shefu
ANDRwagataraka bateye n’ijoro aho
ABBREVIATIONS
umuryango w’umwami Ndagano wari wihishe bica nyina wa
___________________________________
Bigirumwera, banakomeretsa umwana we Ngoga, wahise agirwa
imfungwa. Bigirumwera wenyine ashobora kwambuka Rusizi.
A.A. : Archives Africaines
A.G.
Nyuma y’iyo : mirwano,
Assembléeu Générale Bukunzi bugabirwa Rwagataraka,
banahashyira abasushefu Bakiga
ABAKI : Alliance des b’Abatutsi kuva mu 1926151.
ABESC
Abamisiyoneri: Association
b’i Mibirizi des Bahutu
bicujije kuzimaEvoluant pour la wa
k’umuryango
Ndagano, arikoSuppression bashyira ikosa kuri
des Castes Bigirumwera. Ikigaragara
nuko
ACR yashoboraga kubuza intambara
: Association des Cultivateurs du Rwanda n’ubwicanyi, ariko ntiyari
kubuza ko ingoma yabo izima. Turaza kubona impamvu.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Kuyoboka kw’ingoma y’u Busozo ntikwaruhanije kandi nti
kwabayemo ubwicanyi Réconciliation nko muri NationaleBukunzi. Icyo gihe umwami
AEC
wako gahugu : Agglomeration
yitwaga Buhiga, Extra-Coutumières
mwene Nyundo, wapfuye
AFDL : Alliance
ahagana mu wa 1904/1905. Bitandukanye des Forces Démocratiques n’ibyapour la
Ndagano
n’abamusimbuye, Libération
Buhiga du Congo-Zaïre
n’ibwami biyerekaga abamisiyoneri.
Ariko
AGOA ntibubahirizaga ibyo i Cyangugu
: African Growth and Opportunity bashakaga: gukora Act akazi
N·DJDKDWRNZLVK\XUDLPLVRUR
$,'6 QRJXWXUDKDÀ\·DGLPLQLVLWDUDWHUL152.
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
3DGLUL 3 .QROO \RQJH\H NXED XPXKX]D DULNR QWL\DVKRERUDJD
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
kumvisha haba Buhiga, haba se, umuhungu we Bizimana
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
ZDUL XÀWH XEX\RER]L Q\DNXUL EZD %XVR]R Q·XPXJDEHND]L  NR
bagomba koroshya Rwandaise bakumvikana n’ubutegetsi bwa gikoroni.
ALIR :
Banze koroshya, igiteroArmée decya
Libération
gisirikaredu Rwanda
cyateye mu Busozo muri
AM/AP
Werurwe 1924. : Arrêté
Umuryangoministériel/
w’umwami Arrêté uhatakariza
présidentiel byinshi
ariko ushobora
AMR guhunga. des Moniteurs du Rwanda
: Association
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Kimwe no mu Bukunzi, icyo gitero cyakurikiwe no kuhigarurira
ANT : Assemblée Nationale de Transition
no kuhatinda bw’abasirikare (kugeza mu wa 1926). U Busozo
na bwo bugabirwa (Transitional National n’abasushefu
shefu Rwagataraka Assembly) b’Abatutsi.
APADEC
.XED XPXKX]D : Association
NZD 3DGLUL du Parti
.QROODémocrate
QWLE\DEXMLMH Chrétien
NXYDQZDKR
APR
kw’ingoma z’utwo : Armée duhugu. Patriotique
Nta nubwo Rwandaise
ari cyo yari agamije.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Mu rwego rw’imivugururire
Rwandais y’ubuyobozi bushya, utwo duhugu
ingoma y’i Rwanda yari yararekeyeho, twari tubangamiye
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
poritiki y’ubutegetsi bwa gikoroni, yarangwaga no guhuriza
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
hamwe ubuyobozi no kubushyira mu mabako y’imiryango mike
y’Abatutsi. Ni byo Massebyumvikanisha mu buryo bumwe uko kwanga
ARD
kuyoboka bikabije : Allianceby’ingomapour zale Renforcement
nyuma z’uduhugu de tw’Abahutu.
la
Démocratie
151
 1HZEXU\ &  RS FLW  1WH]LPDQD (  © /¶DUULYpH  GHV  (XURSpHQV DX .LQ\DJD
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des 
HWOD¿QGHVUR\DXPHVKXWXGX%XNXQ]LHWGX%XVR]RªLQ(WXGHV5ZDQGDLVHV;,,
Droits de l’Homme
SS,'1WH]LPDQD(©&RXWXPHVHWWUDGLWLRQVGHVUR\DXPHVKXWXGX
%XNXQ]LHWGX%XVR]RªLQ(WXGHV5ZDQGDLVHV;,,SS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
152
'LDLUHGH0LELUL]LIpYULHU
Démocratique des Batwa
257
v
Kwagura ubuyobozi
ACRONYMSbw’umwami w’u Rwanda byanabaye mu
AND ABBREVIATIONS
majyaruguru y’uburasirazuba: mu Ndorwa, Buberuka, Rukiga n’u
___________________________________
Buyaga, hari haragumye gukomeza gutinda kuyoboka kugeza mu
mpera
A.A. z’imyaka ya 1920 ari
: Archives ukuyoboka Ababirigi ari no kuyoboka
Africaines
abatware b’Abatutsi. Ubutegetsi bwagombye gukoresha ingufu
A.G. : Assemblée Générale
kandi kugira ngo buhashinge ibirindiro, bwaharemye iposita
ABAKI
y’ubutegetsi : Alliance
ihoraho mu des Bakiga
wa 1928 (Byumba)153.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
f. Abatutsi biharira ubutegetsi
Suppression desbwa poritiki
Castes
ACRgihe cy’ubukoroni
Mu : Association
umwedesmu
Cultivateurs du Rwanda
bantu bakomeye barengeye
ADP
Abatutsi : Alliance
yabaye Démocratique
Musenyeri des ku
Classe, abitewe Peuples
ruhande rumwe
ADR twavuze
n’inzira : Alliance pour labashatse
abamisiyoneri Démocratie et la yo kubanza
gukoresha
Réconciliation
guhindura abayobozi, Nationale
no gukurikiza ku rundi ruhande ibyo
yemeraga
AEC bivugwa mu mugani witiriwe “hamite”.
: Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Mu ibaruwa yo muri Nzeri 1927 yohererejwe Rezida w’u Rwanda,
Libération du Congo-Zaïre
Mortehan, Myr Classe yarengeye “ubutegetsi bw’Abatutsi”
AGOA : African Growth and Opportunity Act
yatandukanyaga n’ubutegetsi bwa Musinga. Yagize ati : “ubu niba
$,'6 kugendera
dushaka $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ku bintu bifatika no ku nyungu z’igihugu,
AIMO PX UXE\LUXNR
GXÀWH : Affaires UZ·$EDWXWVL
Indigènes etLJLNRUHVKR
Main-d’oeuvre
NLWDJHUHUDQ\ZD
AJER
cy’amajyambere: Association de la uJeunesse
kemewe n’abazi Estudiantine
Rwanda bose. Urwo rubyiruko
Rwandaise
rwiyegereje abazungu cyane kandi nta kindi rutinya uretse
kugarura
ALIR ibintu byahozeho,
: Armée byaguyemo
de Libération abatware bakomeye
du Rwanda
n’abato
AM/AP batagira umubare».
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Ni muri urwo :rwego
Association
yarushijehodes kurata
Moniteurs du Rwanda
no gukabiriza ingeso ngo
AMURkamere: z’Abatutsi
nziza Association des Musulmans
n’ubwenge au Rwanda
bwabo budasanzwe buruta
ANT
ubw’Abahutu. : Assemblée
Ibyo yagumye Nationale de Transition
kubisubiramo kenshi: urugero ni
PX Q\DQGLNR (Transitional
\DJL]H DWL ´$EDWXWVL ELÀWL\H
National XEXU\R EZR JXNRUD
Assembly)
umutima
APADEC wo : Association du Parti Démocrate batagira
kumva ibintu n’uburyo Abahutu Chrétienkuko
barangwa no kuba ari abanyamusozi no kwitinya. Abatutsi
APR : Armée Patriotique Rwandaise
imyumvire y’ubutegetsi muri bo usangana abana b’imyaka
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
14 na 15. Umuhutu we ni umukozi, arakomeye ariko nta
kinyabupfura»154Rwandais
.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Mu wa 1922,: Association
APROSOMA Myr Classe pour
yavugaga ibitandukanye
la Promotion Socialen’ibimaze
de la
kuvugwa. Yagize
Masseati “abaturage bose bo mu Rwanda ni
abahanga ndetse bitandukanye n’ibivugwa muri rusange,
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
navuga ko Abatutsi muri rusange batarusha Abahutu ubwenge.
Umuhutu we ni Démocratie
umukozi, arakomera, ariko nta bupfura agira
ARDHO : Association Rwandaise
nk’ubw’Umututsi; ni yo mpamvu pour la Défense
bigararagara des
ubusanzwe,
Droits de l’Homme
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOVXUO¶DGPLQLVWUDWLRQEHOJH,
AREDETWA
153
: Association pour le Relèvement 1928, p.42.
154
Un document, une épopée, RSFLW p.139.
Démocratique des Batwa
258
v
NR PX P\LJLUH LÀWH LUHPH AND
ACRONYMS 8PXKXWX  DJHQGD DFD NX 0XWXWVL
ABBREVIATIONS
buhoro buhoro, nk’uko ino ( i Burayi) bijya bigaragara mu
___________________________________
ishuri ko abana bo mu cyaro barusha abana bo mu mugi”155. Ibi
birerekana ko: ibintu
A.A. Archivesbashingiragaho
Africaines bemeza ibyo bavuga bitari
ELÀWH LUHPH QN·XNR LELVREDQXUR ELPZH ELVKDND NXE\HPH]D
A.G. : Assemblée Générale
ku buryo budasubirwagaho mu birebana n’imitandukanire
ABAKI
y’amoko. : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Hari inyandikoSuppression des Castesurubyiruko rw’Abatutsi
zemeza ko kurengera
ACR
bya Myr Classe : Association des Cultivateurs
byaje kubangamira ibyo Letadu Rwanda
ya gikoroni
yariho igerageza
ADP yo kuzamura
: Alliance Abahutudes
Démocratique mu Peuples
rwego rw’abatware
n’abakarani.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la ngo nk’uko
Iryo geragezwa ryaburiyemo bitewe
bamwe babivuga n’ubushoboziNationale
Réconciliation buke kavukire bw’Abahutu mu
gutegeka “abandi bo bavuga ko Abatutsi babirwanije”156.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Uko kubyivangamo : AlliancekwadesMyrForces
ClasseDémocratiques
byahagaritse pour la
ko ibyari
Libération du
byaratangiye byakomeza, Congo-Zaïre
bituma Leta yishingikiriza Abatutsi
AGOA3DGLUL 9DQ
JXVD : African Growth and
2YHUVFKHOGH DYXJDOpportunity
NR $EDWXWVLAct EDJXPDQ\H
$,'6
ubutegetsi $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
biturutse kuri Musenyeri Classe. Ibyo bisobanuro
QWLELÀWH
AIMO LVKLQJLUR NXEHUD LPSDPYX
: Affaires Indigènes HE\HUL ,\D PEHUH QXNR
et Main-d’oeuvre
nta
AJER ho bigaragara na hamwe
: Association de lako AbahutuEstudiantine
Jeunesse bagabiwe imyanya
y’ubutegetsi byaba mu nyandiko za Leta cyangwa iza Kiriziya.
Rwandaise
Indi mpamvu nuko ibyo bivuguruzwa na poritiki yariho ikorwa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
yo kugabira ubutegetsi abanyeshuri bize mu ishuri ry’i Nyanza.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR y’ubuyobozi
Raporo : Association
yo mu wades 1927 Moniteurs
irabyemeza duigira
Rwandaiti “abashefu
AMUR
bakomeye : Associationabasore
basimbujwe des Musulmans
b’Abatutsiaubazi Rwanda gusoma”.
Raporo
ANT zakurikiyeho na zo Nationale
: Assemblée zerekana ko deiyo poritiki itahindutse.
Transition
Niba kubikora (Transitional
byaratekerejwe nk’umushinga
National Assembly) ntabwo byigeze
bishyirwa mu bikorwa. Ahubwo kurengera urubyiruko
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
rw’Abatutsi bya Musenyeri Classe, bikwiye gushyirwa mu
APR
myiteguro yo :kunyaga
Armée Patriotique
Musinga noRwandaise
mu nkubiri yo kwinjiza mu
APROBAMI
idini rya gatorika: Association des Partis
abasore b’Abatutsi bariMonarchistes
baratangiye. Musenyeri
ntabihisha : mu Rwandais
ibaruwa yandikiye Rezida Mortehan yavuzwe
agira ati: “ku bwacu,
APROCOMIN: ku ruhande
Association rw’iyobokamana
des Commerçants kuko ari rwo
Indigènes
rutureba,
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale deari
twemera kandi twarabigenzuye ko Umututsi la we
muntu ku bwacu uruta abandi, ubarusha gukora, ubarusha
Masse
kubyemera, akaba yabarusha kuba umusemburo no kuba
ARD
yashobora : AllianceQH]D
guhindura pourDEDWXUDJH
le Renforcement
8ZR PXQWX de laGXÀWH KDÀ
Démocratie
155
&ODVVH/©/H5XDQGDHWVHVKDELWDQWVRUJDQLVDWLRQSROLWLTXHODUHOLJLRQODID-
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
PLOOHªLQCongo, 1922, p. 681.
156 Droits de l’Homme
9DQ2YHUVFKHOGH$8QDXGDFLHX[SDFL¿TXH0RQVHLJQHXU/pRQ3DXO &ODVVH
AREDETWA
DS{WUHGX5XDQGD,: Namur,
Association pour
1948, p. 105; le Relèvement
de Lacger, 1959, op.cit. , p.523 ; Linden I.,
&KXUFKDQG5HYROXWLRQLQ5ZDQGD, Manchester, 1978, pp.161-162.
Démocratique des Batwa
259
v
yacu birahagije kumwifashisha
ACRONYMS AND ngo u Rwanda rutere imbere mu
ABBREVIATIONS
majyambere157___________________________________
.

Ayo magambo yagize ingaruka nyinshi kandi yashyigikiye


A.A. : Archives Africaines
bihagije ubuyobozi bw’Ababirigi muri poritiki yabo yo guharira
A.G.
ubutegetsi : Assemblée
Abatutsi. Générale
Uko kubuza Abahutu kujya mu buyobozi,
ABAKI : Alliance des Bakiga
ndetse n’ubuciriritse, byatumye ubuyobozi bw’Ababirigi na
ABESC Gatorika
Kiriziya : Association des Bahutu
y’abamisiyoneri Evoluant pour
bushimangira la
mu mitima
y’abantu imyumvire Suppression des Castes
ishingiye ku moko. Mu by’ukuri ubutegetsi
bwihariwe
ACR n’Abatutsi bwarides
: Association muCultivateurs
maboko y’abantu bake. Kuko
du Rwanda
mu
ADP ba shefu : Alliance Démocratique des Peuples atandatu
45 b’Abatutsi bariho icyo gihe, amoko
\RQ\LQH QL \R \DUL DÀWHPR DEDWZDUH $PD]X \·$EDWXWVL ER PX
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
EZRNR EZ·$EHJD Q·$EDQ\LJLQ\D \DUL DÀWH  \·LP\DQ\D PX
Réconciliation Nationale
mirimo yose. Abasigaye bari abashefu n’abasushefu bahawe
AEC
imyanya : Agglomeration
biturutse ku mashuriExtra-Coutumières
bize yari amaze gusakara hose:
AFDL : Alliance
ku ba shefu n’abasushefu des 680
Forces Démocratiques
bariho mu wa 1948,pour la
habarwa
Libération du Congo-Zaïre
  EDWDULEDÀWHLJLVHNXUXPXEDVKHIXQ·DEDVXVKHIX
AGOA
8UXEXPEDPEDJD : African Growth and Opportunity
UZ·$EDQ\DUZDQGD UZD\RERUZDJD Act
KDÀ QD 
b’Abatutsi.
$,'6 Ubutegetsi
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP mike
bwari umwihariko w’imiryango
y’Abatutsi
AIMO
158
. : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
g. Abakozi bashya b’Abanyarwanda mu buyobozi bwa gikoroni
Rwandaise
ALIR
Kurema abakozi: Armée
bashyade byagumye
Libérationguhangayikisha
du Rwanda ubutegetsi
AM/AP
bw’Ababirigi. :Ishuri
Arrêtéry’abana
ministériel/
b’abashefuArrêtéryakinguwe
présidentieli Nyanza
mu
AMR wa 1919 bigamije kubahiriza
: Association des Moniteurs du Rwanda ibyifuzo bya Musinga
utarifuzaga
AMUR ishuri rya gikirisitu.
: Association Ryasimbuye au
des Musulmans irindi shuri ryari
Rwanda
ryararemwe
ANT n’Abadage ryafunze mu wa
: Assemblée Nationale de Transition 1915. Iryo shuri ryahise
ryitabirwa ako kanya. Abahungu batatu ba Musinga, Munonozi,
(Transitional National Assembly)
Rudacyaha na Rudahigwa, baryigagamo. Aba mbere 30 b’abana
APADEC barisohotsemo
b’abashefu : Association du muParti wa Démocrate Chrétien
1923; abarirangizagamo
APR
batangiye : Armée
imirimo Patriotique Rwandaise
yo kwimenyereza mu buyobozi bwa teritwari
APROBAMI
bakora : Association
cyanecyane imirimo des Partis Monarchistes
yo kubarura abaturage, gusoresha,
guca imanza n’ibindi Rwandais
mbere yuko bagabirwa aho batwara. 58 mu
banyeshuri
APROCOMIN: bariAssociation
barize i Nyanza bahawe imyanya
des Commerçants y’ubuyobozi
Indigènes
mu
APROSOMA : Association pour la Promotion Socialemu
wa 1925, byakomeje gutera imbere ku buryo de la 1935
umubare w’abari bazi gusoma wari ugeze kuri 60% mu ba shefu
Masse
ARD
157 : Alliance pour le Renforcement de la
0X1NXUXQGHQGH\DQGLWVHPXULO¶(VVRUFRORQLDOHWPDULWLPH\DWDULNL8NXER]D
Démocratie
 PXPXWZHXJLUDXWL3RXU0RGHUQLVHUOH5ZDQGDQR 0XVHQ\HUL
&ODVVHDVXELUDPRLELWHNHUH]R\DQGLWVHPXLEDUXZD\RKHUHUHMH0RUWHKDQ
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
158
Linden I., &KXUFK DQG 5HYROXWLRQ RS FLW S 9RLU DXVVL 5H\QWMHQV 3 
Droits
op.cit., p.107; Mbonimana G.,de l’Homme indirecte et cristallisation des clivages
«Christianisation
AREDETWA : Association pour
HWKQLTXHVDX5ZDQGD  ªin le Relèvement
Enquêtes et documents d’histoire africaine,
1978, p.155-156.
Démocratique des Batwa
260
v
n’abasushefuACRONYMS
bose. Uretse AND
ubumenyi bujyanye n’imirimo yari
ABBREVIATIONS
ibategereje, abize bari barigishijwe n’abarezi babo b’abazungu
___________________________________
kubona ibintu kimwe na bo no kububaha.
A.A.itariki ya :11
Ku Archives Africaines
Nyakanga 1929, Leta yagiranye amasezerano
A.G. : Assemblée Générale
n’umuryango w’Abafurere b’Urukundo b’i Gand yo gushyiraho
ABAKIrya Leta
ishuri : Alliance des Bakiga
rya Astrida. Iryo shuri ryagombaga kuzuza iry’i
ABESCno kuzarisimbura
Nyanza : Association des
(mu Bahutu
1935). Evoluant
Ishuri ry’Astridapour la
ryatangiye
tariki ya 20 Mutarama 1932. Ryakiraga
Suppression des Castes ku bwinshi, ariko atari
bo
ACRgusa, abana baturuka mu miryango y’ubuyobozi
: Association des Cultivateurs du Rwanda y’Abatutsi.
Iryo shuri ryacaga abana ku muco ku buryo berekanaga ko
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
basuzuguye iby’imico ya Kinyarwanda nk’ibyaberaga ibwami.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation ko
Ubutegetsi bwumvikanishaga Nationale
uretse no gushaka gukorana
n’abazi
AEC gusoma, bunashaka abakirisitu
: Agglomeration Extra-Coutumières by’umwihariko ba
gatorika.
AFDL Abanyeshuri
: Alliance des b’i Forces
NyanzaDémocratiques
bahise babyumva pourmaze
la
kuva mu wa 1928 bahita bajya
Libération du Congo-Zaïrekwigira idini. Mu wa 1936,
78% by’abashefu na 84% by’abasushefu bari abanyagatorika,
AGOA : African Growth and Opportunity Act
mu gihe 18% gusa by’abaturage bari abayoboke b’iryo dini.
$,'6 b’Abanyarwanda
Abakozi $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bagiye bahinduka buhoro buhoro
“abafongisiyoneri” b’ubutegetsi: etbashoboraga
AIMO : Affaires Indigènes Main-d’oeuvre kuzamurwa
AJER
mu : Association
ntera, kwirukanwa node la Jeunesse Estudiantine
guhindurirwa imyanya. Ubuyobozi
bwabasabaga Rwandaise ubushobozi butandukanye n’ubw’imirimo
bakoraga
ALIR mbere.
: Armée Byaje
de gukomezwa
Libération du no Rwanda
guhabwa imishahara
kw’abashefu
AM/AP n’abasushefu.
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR kubahemba
Uko : Association des Moniteurs
byashobojwe no kuremaduamasanduku
Rwanda ya
AMUR no kuriha
sheferi : Association des Musulmans
imirimo ubundi yakorerwagaau Rwanda Iteka
abayobozi.
ANT
no : Assemblée
67/sec/A.I.M.O. ryo kuNationale de Transition
wa 20 Ugushyingo 1944 rishyiraho
imishahara y’abashefu (Transitionaln’abasushefu. Imishahara yabo yari
National Assembly)
igizwe
APADEC n’igice gihinduka n’igice kidahinduka.
: Association du Parti Démocrate Icyo gice gihinduka
Chrétien
cyari
APR kigizwe n’amasantime 50 kuri buri
: Armée Patriotique gitansi y’umusoro w’inka
Rwandaise
kuri ba shefu n’amafaranga atatu kuri buri gitansi y’umusoro
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
w’umubiri kuri buri sushefu159.
Rwandais
Bitewe n’uko nta
APROCOMIN: byemezo ubwabo
Association bashoboragaIndigènes
des Commerçants gufata, kandi
abenshi muri bo banzwe n’abaturage kubera
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la akazi babategekaga
mu nyungu z’ubuyobozi,
Masse abashefu n’abasushefu bagombaga
kwiyegereza ba adiminisitarateri babereka ibikoresho.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Umuturage arahagorerwa. Urubumbambaga rwari rusigaye
rusa n’urukubwe Démocratie
n’ikintu kimeze nk’ubwoba, buhoraho
ARDHO : Association
kuko abaturage bari barahindutse Rwandaise pour la Défense
ibikange des
n’abayobozi
b’Abanyarwanda Droits de l’Homme
baremeye kuba ibikoresho by’abazungu.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
159
%XOOHWLQRI¿FLHOGX5XDQGD8UXQGLS
Démocratique des Batwa
261
v
Abo bayoboziACRONYMS
biyangishagaAND
abaturage mu rwego rwo gukora
ABBREVIATIONS
ibishoboka byose ngo bagume ku butegetsi, bitewe cyanecyane
___________________________________
nuko bagombaga kwita ku birebana no kuramba mu kazi kabo
no kwibonera ibibatunga.
A.A. : Archives Africaines
A.G.
Abakozi : Assemblée
b’abazungu Générale
ni bo bagenzuraga abo bakozi bashya
ABAKI
b’Abanyarwanda. : Alliance
Komiseri des wa
Bakigateritwari zafashwe yahindutse
visi-guverineri
ABESC mukuru, nyuma
: Association des Bahutu aba guverineri w’u Rwanda
Evoluant pour la n’u
Burundi bishingiye ku Itegekodes
Suppression ryoCastes
ku wa 21 Kanama 1925. Iryo
tegeko
ACR ryashyiraga u Rwanda n’u
: Association des CultivateursBurundi kudurwego Rwandarw’intara
ya Kongo. Komiseri w’umwami yari ahagarariwe na Rezida mu
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Rwanda kuva mu wa 1917 (yabanje kuba umusirikare nyuma
ADRkuba umusiviri).
aza : Alliance pour la
Rezidansi y’uDémocratie
Rwanda muetwa la 1917 yabanje
Réconciliation Nationale
NXJDEDQ\ZDPRVHJLWHULHVKDWXF\DQJZDLELFHE\·XEX\RER]LEXGDÀWH
AEC
umupaka nyawo: Agglomeration
uzwi. Ni uguhera Extra-Coutumières
mu wa 1928 raporo z’ubutegetsi
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
]LYXJD]DWHULWZDULNXEXU\R]LIXWXWVHNDQGL]LÀWHLPLSDND,F\RJLKH
havugwaga teritwari Libérationikendadu: Congo-Zaïre
Kigali, Nyanza, Akanyaru-Astrida,
Rubengera,
AGOA Gisenyi, Murera, Bushiru-Kingogo,
: African Growth and Opportunity Gatsibo,
Act Rukira-
Gisaka. Kuri urwo rutonde hiyongeraho Kamembe-Cyangugu mu
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
wa 1929 na Byumba mu 1wa 931. Mu wa 1932, bageze ku mubare
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
wa teritwari 10, byaje kwemezwa n’iteko no 26/A.I.M.O ryo ku wa
AJER
17 Werurwe 1932 : Association
160 de la Jeunesse
itanga urutonde rwa zaEstudiantine
teritwari zemewe za
Rwandaise
Leta ari zo: Kigali, Nyanza, Astrida, Kamembe-Cyangugu, Kibuye,
ALIR
Gisenyi-Kabaya, : Armée
Ruhengeri,de Libération du Rwanda
Byumba, Gabiro, Kibungo-Rukira. Iyo
AM/AP
migabanirize yagiye: Arrêté ministériel/
isubirwamo Arrêté
kenshi présidentiel
igatuma umubare wa za
teritwari
AMR uhindagurika hagati y’umunani n’icumi.
: Association des Moniteurs du Rwanda Kubera impamvu
z’ubukungu,
AMUR teritwari
: Association des Musulmans au Rwanda iya
ya Gabiro yavanyweho mu wa 1935,
Kibuye mu wa 1936, isubizwaho mu wa 1953. Teritwari ya Gitarama
ANT : Assemblée Nationale de Transition
yaremwe mu wa 1959. Imigabanirize yazo yagiye yubahiriza
imigabanirize uko (Transitional National
imbibe z’ubutegetsi bwaAssembly)
gakondo zari ziteye.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Rezida wenyine
APR : Arméeushinzwe umubano
Patriotique n’umwami n’ubuyobozi
Rwandaise
EZD SRULWLNL:\DUL
APROBAMI DÀWH LQWXPZD
Association ]LPXKDJDUDUL\H
des Partis Monarchistes PXUL VKHIHUL
z’Abanyarwanda. Ububasha n’imirimo by’abategetsi b’abayobozi
Rwandais
b’Ababirigi (Rezida n’adiminisitarateri ba teritwari) byanganaga
APROCOMIN:
n’iby’abari ku rwego Associationrwabodes muriCommerçants
Kongo mbirigi Indigènes
hakurikijwe
APROSOMA : Association pour la Promotion
Iteka ry’umwami ryo kuri 29 Kanama 1933 n’Iteka ryo Sociale deku
la wa
1 Nyakanga 1947. Masse Visi-guverineri mukuru akaba na guverineri
w’intara
ARD yategekeshaga
: Alliance pour Itegekoteka. Za teritwari
le Renforcement de zayoborwaga
la
na ba adiminisitarateri
Démocratie ba teritwari, bakagira munsi yabo
adiminisitarateri umwe cyangwa benshi w’umwungiriza
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
n’abakozi ba teritwari. Ba adiminisitarateri ba teritwari bari
munsi y’ubutegetsi Droits bwa deRezida.
l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
160
%XOOHWLQRI¿FLHOGX5XDQGD8UXQGLS
Démocratique des Batwa
262
v
Inshingano n’imirimo
ACRONYMS irebana n’akazi
AND ka teritwari iba mu gitabo
ABBREVIATIONS
kitwa “Ihuriro___________________________________
ry’amabwiriza areba iby’abakozi ba Leta n’abandi
bakozi bo mu kazi ka teritwari” cyanditswe bwa mbere mu
wa
A.A.1916, kigatangarizwa i Londoni. Icyo gitabo cyasimbuwe
: Archives Africaines
n’ikitwa “Vade Mecum” kifashishwaga n’abakozi ba Leta
A.G. : Assemblée Générale
n’abandi bakozi ba za teritwari za Kongo mbirigi cyatangajwe
ABAKI
mu wa 1953.: Alliance des mu
Imikoranire Bakiga
buyobozi bwa teritwari bwari
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
EXÀWHXNREXVXPEDQDF\DQH%XULPXNR]L\DKDEZDJDDPDQRWD
Suppression
Q·XPXNXUL\H ZDUL XPXÀWHKR desXEXEDVKD
Castes PX ELUHEDQD Q·DKR
ACR
ashyirwa : Association
n’imizamukire deskazi.
ye mu Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Muri
ADR iyo mitegekere
: Alliancemishya,
pour laadiminisitarateri
Démocratie etw’Umubirigi
la yari
ashinzwe imirimo itandukanye,Nationale
Réconciliation yagenzuraga sheferi nyinshi.
Ni we wagenzuraga byose, agatanga ibihano kandi akagenzura
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ko amabwiriza yubahirizwa. Yacaga imanza akaba kandi
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
XPXJHQ]DF\DKDRÀVL\HUXVDQJHDNDQD\RERUDLJLFHF\·DEDVLULNDUH
ashinzwe, akaba Libération du Congo-Zaïre
umwamamaza mu by’ubuhinzi, umusoresha
AGOA n’amahooro,
w’imisoro : Africanumubaruzi
Growth and Opportunity
w’abaturage, Act w’imari
umubitsi
$,'6
wa teritwari, $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
agatanga amafaranga yo gukoresha, akubakisha,
akaba
AIMO n’animateri, n’ibindi
: Affaires
161
. Adiminisitarateri
Indigènes yari umuntu uhora
et Main-d’oeuvre
agenda
AJER kandi uzi gukora ibintu binyuranye. Kubera
: Association de la Jeunesse Estudiantine guhora agenda
yibandaga cyanecyane ku gukora ibintu bifatika. Ubuyobozi bwa
Rwandaise
teritwari bwari umutima w’ubutegetsi bwa gikoroni.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP b’abazungu
Abayobozi : Arrêté ministériel/
bagiye biyongera Arrêté kuprésidentiel
buryo bushimishije
AMR
(bikubye : Association
inshuro cumi kuvades muMoniteurs
wa 1926 kugeza du Rwanda
mu wa 1960
mu
AMUR Rwanda n’u Burundi), bagenzuraga
: Association des Musulmans au Rwanda akantu kose karebana
n’ubuzima
ANT bwa poritiki n’ubuyobozi kugeza
: Assemblée Nationale de Transition ibwami, i Nyanza 162
.
Itegeko teka no 347/A.I.M.O ryo mu wa 1943 ryashyiraga
(Transitionalmu
abayobozi b’Abanyarwanda National
rwego.Assembly)
Gushyira mu bikorwa
APADEC : Association
amabwiriza yashyizweho ntadu Parti bayagizemo.
ruhare Démocrate Chrétien
Ni muri urwo
APR : Armée Patriotique
rwego, adiminisitirateri w’i Nyanza Rwandaise
yafatanyaga n’umwami
umurimo w’ubucamanza
APROBAMI : Associationbw’ikirenga.
des Partis Kugira ngo hubahirizwe
Monarchistes
amabwiriza ye,Rwandaisadiminisitarateri yakoreshaga ingufu no gutera
ubwoba bikabije
APROCOMIN: Association abakozi b’Abanyarwanda
des Commerçants akoresheje
Indigènes ibihano
by’ubwoko bunyuranye: kunyagwa, gucibwa amafaranga,
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
161 Masse
9DQ/HHXZ&O/¶DGPLQLVWUDWLRQWHUULWRULDOHDX&RQJREHOJHHWDX5XDQGD8UXQGL,
ARD
Louvain-la-Neuve, : Alliance pour le Renforcement de la
1981.
162
$EDNRURQL PEHUH \R NX]D PX NDUHUH ELJLVKLUL]ZDJD PXUL 8QLYHUVLWp  FRORQLDOH
Démocratie
G¶$QYHUV0XEDULPXEHQVKLEDULED¿WHKDULPR/RXLV9HUODLQHZDULZDUDQGLWVHLJL-
ARDHO
tabo Notre colonie,: Association Rwandaise
contribution à la recherche, pourdelalaDéfense
entre autres, méthode de descoloni-
Droits de l’Homme
VDWLRQF\DVRPZDJDF\DQHQ¶DEDNRUDJDPXELM\DQ\HQDNRURQL1L\RPSDPYXNXPYD
NRDJDKDWRJDVK\LUZDNXEDWXUDJHEDNRURQLMZHE\DULNLPZHPXELUDQJDXEXU\REZR
AREDETWA : Association pour le Relèvement
NX\RERUDJLNRURQLE\DYDJDPXULL]RQ\LJLVKR
Démocratique des Batwa
263
v
gukubitwa n’ibindi. Adiminisitarateri
ACRONYMS ntiyakoranaga n’abaturage
AND ABBREVIATIONS
KDÀ NXEHUD___________________________________
NXWDPHQ\D XUXULPL <DJRPEDJD JXNRUHVKD
umusemuzi, bishobora kuvamo kuyobya ubutumwa.
A.A. : Archives Africaines
Imibanire nyayo hagati y’abayobozi ba teritwari n’abaturage
A.G. : Assemblée Générale
yaberaga ku rwego rwa teritwari. Itegeko ryonyine umwami
ABAKI
yashoboraga : Alliance
guha des Bakiga
abashefu kwari kubabwira ko amabwiriza ya
ABESC : Association des Bahutu
adiminisitarateri agomba kubahirizwa. Evoluant
Umurongo pour la no
w’ibyemezo
Suppression
gushyira mu bikorwa desRezida-Adiminisitarateri-Shefu
wari uyu: Castes
ACR kuri ba
kugera : Association
sushefu. Nubwodes bishingiye
Cultivateurs du Rwanda
ku muco nyarwanda,
abasushefu
ADP bari ingaboDémocratique
: Alliance z’umwami, mudes by’ukuri bategekwaga
Peuples
n’ubuyobozi
ADR bw’Ababirigi.
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Kubera izo nshingano n’ububasha by’abakozi ba Leta b’Ababirigi,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ubutegetsi buziguye bwahindutse ubutegetsi butaziguye. Ndetse
AFDL : Alliance
ba adiminisitarateri des Forces
bamwe bibajije Démocratiques pour la
aho poritiki itaziguye yari
Libération
ishingiye, bagasaba ko iyodu Congo-Zaïre
mvugo yavanwaho kuko itari ihuye
AGOA Intumwa
n’ukuri. : African
ya Leta Growth
i Nyanzaand Opportunity
yagize iti : NtabwoActtwashobora
$,'6
gukomeza $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
gukoresha ubuyobozi buziguye» . Mu wa 1932,
163

%ZDQD
AIMO - 3DUDGLV
: Affaires Indigènes etZ·$VWULGD
DGLPLQLVLWDUDWHUL \LED]DJD DWL ©8EX
Main-d’oeuvre
umwami inshingano
AJER ze ni izihe?
: Association de la Ndabyibaza. Mu bikorwa byose,
Jeunesse Estudiantine
twafashe umurongo wo kujya tubanza tukaganira ku byemezo
Rwandaise
byacu, Musinga akomeza kuvuga icyo atekereza kuri buri kibazo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
cya poritiki, ariko iteka ikifuzo cyacu ni cyo kemezwa. Uko kubaza
AM/AP
umwami muri: byose
Arrêté ministériel/
ntibyaba Arrêté présidentiel
byarahindutse nk’umukino ugamije
AMR : Association
gutuma ubuyobozi des Moniteurs
bwa gakondo bwigenga du Rwanda
bwemeza ibyemezo
AMUR : Association
byacu biba rimwe na rimwe des Musulmans
bibangamiye au Rwanda
umuco nyarwanda?
ANT
Abatware bo se : Assemblée Nationale
si uko? Inshingano de Transition
zabo ni izihe? Gushyira mu
bikorwa nta guca iruhande National
(Transitional amabwiriza bahawe n’ubayobozi,
Assembly)
bitari
APADEC amabwiriza
: Association du Parti Démocrateahamye,
rusange ahubwo ari amategeko Chrétien asaba
kubahirizwa n’abategetsi b’Ababirigi»164.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI
Itegeko teka :no Association
347/A.I.M.O des ryo
Partis
ku Monarchistes
itariki ya 4 Ukwakira
Rwandais
1943 rishyiraho imiterere n’imiyoborere ya poritiki mu
Rwanda
APROCOMIN: n’u Burundi
Association
165
ni yodesnyandiko
Commerçants ya mbere u Bubirigi
Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de layaho
bwatangiyemo umurongo wa poritiki bugenderaho. Mbere
ababizobereyemo bavuga ko uwo murongo wari muto cyane166,
Masse
interuro y’ingingo ya 4 y’itegeko teka no 2/5 ryo ku wa 6 Mata
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
163
7HUULWRLUHGH1\DQ]D5DSSRUWSROLWLTXHSRXUO¶H[HUFLFH$UFK$IULFQR5
Démocratie
58      5HED NDQGL  5pVLGHQFH GX 5XDQGD 5DSSRUW DQQXHO  $UFK$IULF
ARDHO :
1R558  S Association Rwandaise pour la Défense des
164 Droits de l’Homme
3DUDGLV-/HWWUHDX5pVLGHQW&RXEHDX2PDL1RS
%XOOHWLQRI¿FLHOGX5XDQGD8UXQGLSS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
165

166
5HQ\WMHQV3RSFLW pp. 143-148.
Démocratique des Batwa
264
v
1917 yavugaACRONYMS
ngo “Abami AND babiyobowemo na Rezida buzuza
ABBREVIATIONS
inshingano zabo za poritiki n’ubucamanza, mu
___________________________________ rugero n’uburyo
biteganywa n’umuco n’amabwiriza ya komiseri w’umwami.
Iby’ingezi
A.A. byari bikubiye Africaines
: Archives muri iryo Tegeko teka byari ibi:
- Umwami, abashefu n’abasushefu bashyirwaho n’ubutegetsi
A.G. : Assemblée Générale
bwa koroni kandi ni na bwo bushobora kubakuraho.
-ABAKI : Alliance
Rezida agenzura ibyodes Bakigaakora, adiminisitarateri wa
umwami
ABESC : Association
teritwari akagenzura des Bahutu
iby’abashefu Evoluant pour
n’abasushefu ; la
Suppression
- Umuco ntushobora des Castes n’abayobozi gakondo
gushingirwaho
ACR
mu bintu: Association
binyuranyije des Cultivateursrusange
n’umutekano du Rwandacyangwa
ELQ\XUDQ\LMHDPDWHJHNRQ·DPDEZLUL]DDÀWHLQJLQJR]LVLPEXUD
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ibirebana
ADR n’umuco
: Alliancegakondo;
pour la Démocratie et la
- Inshingano Réconciliation
zitegetswe umwami, abashefu n’abasushefu
Nationale
ni ugushyira mu bikorwa ibyemezo by’ubutegetsi bwa
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
teritwari ;
AFDL : Alliance des
- Imicungire y’isanduka Forces n’iya
y’igihugu Démocratiques pour
sheferi ikorwa la
munsi
y’ubugenzuziLibération duy’ubutegetsi
n’imicungire Congo-Zaïre bwa teritwari ;
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Iryo
$,'6Tegeko teka ryemeza ku buryo bw’amategeko imiterere mu
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
rwego
AIMO rwa poritiki nk’uko
: Affaires yari yarakuze
Indigènes ishingiye ku mabwiriza
et Main-d’oeuvre
ya
AJERkomiseri na guverineri. Byari ugushimangira mu rwego
: Association de la Jeunesse Estudiantine
rw’amategeko, imikorere yari isanzweho.
Rwandaise
ALIR
h. Imiterere: Armée de Libération du Rwanda
y’ubucamanza
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Imiterere
AMR y’ubucamanza
: Association ikubiyemo ibitekerezo
des Moniteurs bisa n’ibimaze
du Rwanda
kuvugwa.
AMUR Imiterere y’ubucamanza bw’abaturage
: Association des167Musulmans au Rwanda yashyizweho
itegeko ribugenga mu wa 1943 . Ingingo ya 2 y’Itegeko teka no
ANT : Assemblée Nationale de Transition
2/5 ryo ku wa 6 Mata 1917 ryavuzwe yerekeraga inkiko gakondo
uburenganzira (Transitional
bwo guca imanza National Assembly)
za gisiviri n’iz’ubushinjacyaha
APADEC
zishingiye ku: Association
muco, ku mikorere du Partiyasizwe
Démocrate Chrétien
n’Abadage no ku
APR
mabwiriza ya: komiseriArmée Patriotique
w’umwami.Rwandaise
Muri rusange ubucamanza
APROBAMI : Association des
mu birebana n’Abanyarwanda Partis Monarchistes
bwagumye mu maboko y’umwami
n’abatware. KubahirizaRwandaisimiterere y’ubucamanza gakondo na
byo, imbere y’ubutegetsi
APROCOMIN: Association bw’Ababirigi,
des Commerçantscyari kimwe mu bigize
Indigènes
imitegekere y’Ababirigi.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Kimwe no mu buyobozi, Masse hari ibyahise bihinduka kandi bishyirwa
ARD
mu bikorwa vuba. : Alliance
Itegekopour le Renforcement
teka ryo de laryashizeho
ku wa 27 Mata 1917
umubare w’inkiko Démocratie
(iza teritwari, iz’uturere n’ubuporisi) zica
ARDHO
imanza z’ibyaha : Association
byakozwe Rwandaise
n’Abanyarwanda pour n’izishinzwe
la Défense des
guca
imanza zirebana n’itegeko
Droits de l’Hommempanabyaha ryanditse.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
167
5H\QWMHQV3RSFLWpp.149-160.
Démocratique des Batwa
265
v
Habayeho kunenga
ACRONYMS imikorere n’imiterere y’ubucamanza
AND ABBREVIATIONS
gakondo: kujuririra umwami byari ibintu bya nyirarureshwa,
___________________________________
hari n’ibyaha bikomeye byacibwaga imanza nabi n’ibindi168.
Mu wa 1925,: inkiko
A.A. zasubiwemo
Archives Africaines . Hashyirwaho urukiko rwa
169

teritwari ku kicaro cya buri teritwari n’urukiko rw’ubujurire


A.G. : Assemblée Générale
cyangwa urukiko rw’umwami. Inkiko za teritwari zari zigizwe
ABAKI
n’umucamanza,: Alliance des Bakiga
ari we mukuru, n’abaseseri kuva kuri 2 kugera
ABESC : Association des Bahutu Evoluant wa
kuri 3, abasushefu n’umwanditsi. Adiminisitarateri pour la
teritwari
Suppression
yashoboraga gusimbura des Castes w’umunyarwanda iyo
umucamanza
ACR
urukiko : Association
rwakoreraga des Cultivateurs
ku iposita y’ubuyobozi ;du iyoRwanda
rwakorerega
ahandi
ADP umukozi w’umuzungu
: Alliance Démocratique yayoboraga imanza atari
des Peuples
umucamanza.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Urukiko rw’i Nyanza rwarimo abacamanza, abaseseri, abashefu bose,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bashyizweho na Rezida, umwunganizi cyangwa adiminisitarateri
wabishyiriyeho Alliance
AFDL : des Forces Démocratiques
by’umwihariko, bashoboraga pour la
gusimbura
umucamanza wo Libération du Congo-Zaïre
mu bujurire. Umwami yaruberaga perezida,
AGOA ububasha
akagira : African
bumwe Growth and Opportunity
n’ubwa rezida. Act
Inkiko za kinyarwanda zari
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
]LÀWHXEXEDVKDEZRNXEXUDQLVKDLPDQ]D]DJLVLULNDUL]RVH]LUHEDQD
n’Abanyarwanda
AIMO n’abanyamahanga
: Affaires Indigènes boet mu bihugu bidukikije170. Izo
Main-d’oeuvre
nkiko zagize umusaruro,
AJER ushingiye
: Association ku mubare
de la Jeunesse w’imanza zaciwe ;
Estudiantine
1352 mu wa 1924, 3219 mu wa 1929171.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Mu 1934, haremwe muri teritwari ya Nyanza inkiko z’abunzi,
AM/AP
zari zishinzwe : Arrêté
kwita ministériel/
ku bibazo bidakomeye,Arrêté présidentiel zigashaka uko
AMR
zumvikanisha : Association
ababuranyi mbere des Moniteurs
yuko bajya dumu Rwanda
nkiko. Bene
AMUR
izo nkiko zaje : Association des Musulmans au Rwanda
gukwirakwizwa muri za teritwari zose guhera mu
ANT ,]RQNLNRQWL]DFDJDLPDQ]DDKXEZR]XQJDJDDEDÀWDQ\H
1935 172
: Assemblée Nationale de Transition
ibibazo. Iteka ry’umwami(Transitional no 3 ryo ku wa 13
National Mata 1937 ryemera ko
Assembly)
inkiko ari: Inkiko za teritwari (inkiko za sheferi n’inkiko z’abunzi),
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Urukiko rwa teritwari cyangwa urw’ubujurire, n’urukiko
APR
rw’umwami. :Ububasha
Armée Patriotique Rwandaise
bwazo bwagarukiraga ku birebana
APROBAMI :Ikirego
n’abaturage. Association des Partis
ntikemerwaga Monarchistes
n’urukiko rwa sheferi igihe
cyabaga kitabanje Rwandais
kunyuzwa kuri sushefu wakoraga nk’umwunzi
akifashisha
APROCOMIN: Association ebyiri.
inyangamugayo Ikirego cyageraga
des Commerçants mu rukiko
Indigènes
rwa
APROSOMAsheferi iyo kubunga bitakundaga.
: Association pour la Promotion Umwami yashoboraga
Sociale de la
kuba umucamanza mu nkiko zose z’igihugu zireba imanza
Masse
]·DEDWXUDJHNDQGL\DULDÀWHXEXUHQJDQ]LUDEZRJXVXELULVKDPR
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
168
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOVXUO¶DGPLQLVWUDWLRQEHOJH,
Démocratie 1922, p.10.
169
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOVXUO¶DGPLQLVWUDWLRQEHOJH, 1925, pp.68-69.
ARDHO
170 : Association Rwandaise pour la Défense des
9DQKRYH-©/HVMXULGLFWLRQVLQGLJqQHVGX5XDQGDª in Congo, 1939, p. 161.
171 Droits de l’Homme
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOVXUO¶DGPLQLVWUDWLRQEHOJH, 1924, p.13, pp.50-51.
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOVXUOµDGPLQLVWUDWLRQEHOJH,
AREDETWA : Association pour le Relèvement
172
1934, p.75;
Ibidem, 1935, p.78.
Démocratique des Batwa
266
v
imanza zose ACRONYMS
zaciwe. Amafaranga yose yavaga mu nkiko za
AND ABBREVIATIONS
sheferi yashyirwaga mu isanduku ya sheferi, naho amafaranga
___________________________________
avuye mu nkiko za teritwari n’urw’umwami yajyaga mu kigega
NLWLULZH)RQGV0XWDUD
A.A. : Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Umukoroni yashyize ingufu mu mitunganyirize y’inkiko
ABAKI
akoresheje : Alliance
Itegeko teka des Bakiga
no 348/A.I.M.O ryo ku wa 5 Ukwakira
1943 rishyiraho imiterere y’inkiko z’abaturage. pour
ABESC : Association des Bahutu Evoluant la
Iryo tegeko
teka rishyirahoSuppression
inkiko eshatu des: Urukiko
Castes rwa sheferi, urukiko
ACRteritwari :n’urukiko
rwa Association des Cultivateurs
rw’umwami. du Rwanda
Shefu ahabwa ububasha
Q·LWHJHNRU\RNXED3HUH]LGDZ·XUXNLNRUZD6KHIHULDJDVKRERUD
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
guhagararirwa
ADR n’uwemewe
: Alliance pourna adiminisitarateri
la Démocratie et la wa teritwari
kimwe n’abaseseri, urukiko rw’umwami
Réconciliation Nationale ruyoborwa n’umwami
kandi rugizwe n’abaseseri babiri cyangwa benshi batoranijwe
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
n’umwami mu batware b’igihugu bagomba kwemerwa na Rezida.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Hagumye kubaho Libération du Congo-Zaïre
mu ruhande rw’abazungu ikintu kinini cyo
AGOA inkiko
kutizera : African
zigizweGrowth and Opportunity
n’Abanyarwanda gusa. Ni Act
yo mpamvu
$,'6 z’abazungu
inkiko $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
zakoraga ibishoboka byose ngo zibuze inkiko
z’Abanyarwanda
AIMO gukora nabi: urukiko
: Affaires Indigènes ku rwego rwa teritwari y’u
et Main-d’oeuvre
Rwanda
AJER yose :(rutandukanye
Association den’inkiko za teritwari)
la Jeunesse rw’abazungu
Estudiantine
ku rwego rwa Rezidansi rwashoboraga gusubirishamo ibyemezo
Rwandaise
byafashwe n’inkiko z’Abanyarwanda zo muri iyo fasi ariko ntiruge
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
mu mizi y’iburanishwa. Ni yo mpamvu umuco utashingirwagaho
AM/AP
igihe : Arrêté ministériel/
cyose byashoboraga Arrêté umutekano
kubangamira présidentielrusange
AMR
(w’ubukoroni) : Association des Moniteurs
cyangwa izindi du Rwanda
ngingo z’amateka zirebana
AMUR
n’umuco. : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Abakozi bo mu(Transitional
nkiko bari Abatutsi,
Nationalkimwe no mu buyobozi:
Assembly)
icyo
APADECkintu cyaranenzwe cyane ndetse kinashyirwa
: Association du Parti Démocrate Chrétien ku mutwe
w’Abatutsi bose bikozwe n’abayobozi b’amashyaka b’Abahutu mu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
myaka ya 1957-1962 bavuga ko ubwo buryo bwari bubogamye
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
kandi budakurikiza ukuri. Twabonye ukuntu imiterere y’iyo
Rwandais
mikorere yashyizweho n’ubutegetsi bw’abakoroni.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association
Abanyarwanda pour la Promotion
na bo bashoboraga Socialemu
kuburanishwa de nkiko
la
z’abazungu, zitwaga
Masse “iz’uburenganzira rusange” mu bibazo
birebana
ARD n’ubushinjacyaha
: Alliance pour na siviri. Inkiko z’uburenganzira
le Renforcement de la
rusange zacagaDémocratie
imanza zishingiye ku mategeko yanditse, naho
inkiko za kavukire zashingiraga ku muco mu gihe cyose utabaga
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ubangamiye umutekano rusange n’imico myiza.
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
267
v
Inyandiko y’ishingiro
ACRONYMS ku bucamanza
AND ABBREVIATIONS bwa gisiviri
n’ubushinjacyaha ni Itegeko teka no 45 ryo ku
___________________________________wa 30 Kanama
1924. Ryateganyaga urukiko rushinja ibyaha, rwa giporisi
UXÀWH
A.A. XEXEDVKD EXJHQZD
: Archives QD NRPLVHUL Z·XPZDPL XUXNLNR
Africaines
rwa teritwari y’u Rwanda yose, urukiko rw’ibanze n’urukiko
A.G. : Assemblée Générale
rw’ubujurire rw’u Rwanda n’u Burundi. Mu bubasha bwazo
ABAKI
izo : Alliance des
nkiko zashoboraga Bakiga ibyaha byose bya kozwe
kuburanisha
ABESC
na : Association
ba kavukire. Mu mikorere desyazo
Bahutu Evoluant gusa
zaburanishaga pouribirego
la
Suppressionamategeko
biburanishwa hifashishijwe des Castesyanditse.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Imikorere
ADP y’ubucamanza bw’uburenganzira
: Alliance Démocratique rusange yaje
des Peuples
gusubirwamo
ADR : Alliance pour la Démocratie et laryashyiragaho
n’iteka ryo ku wa 5 Nyakanga 1948
urikiko rwa giporisi kuri buriNationale
Réconciliation teritwari, urukiko rwa parike
n’urukiko rwa Rezidansi y’u Rwanda, urukiko rwa mbere
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
rw’ibanze n’urukiko rw’ubujurire muri teritwari yose y’u Rwanda
n’u Burundi. Alliance des Forces Démocratiques pour la
AFDL :
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
Uko : African
kubangikanya Growth
inkiko and abiri
z’amoko Opportunity Actabanisha
anyuranye,
$,'6
imikorere $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
y’ubucamanza ishingiye ku muco gakondo,
n’ubucamanza
AIMO bushingiye
: Affaires Indigènes ku mategeko yanditse ntabwo
et Main-d’oeuvre
byari
AJER ibintu :bidahura nk’uko
Association de lahari abashoboraga
Jeunesse kubyibwira
Estudiantine
kuko inkiko z’abazungu zarutaga inkiko z’abakavukire kandi
Rwandaise
n’ibikorwa n’abacamanza gakondo byagiye byemerwa,ububasha
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bw’inkiko bayobora byagiye byemerwa n’amategeko yanditse
AM/APibihano
n’ubwo : Arrêté ministériel/
byo byakurikizaga ArrêtéUbucamanza
umuco. présidentielgakondo
AMR
bwemerewe : Association
kuba bugumyeho des Moniteurs
(bushingiye kudu Rwanda
muco): yari amoko
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
PHQVKL\·XEXFDPDQ]DDYDQ]HDULNRDÀWHXNRDJHQ]XUZD
ANT : Assemblée Nationale de Transition
i. Ibibazo by’ubukoroni
(Transitionaln’ingaruka zabyo
National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Umusoro n’akazi ni bwo buryo bwakoreshejwe n’umukoroni
APR : Armée Patriotique Rwandaise
w’Umubirigi ngo agere ku ntego yo gutegeka igihugu no
APROBAMI : Association
kugikandamiza no guhindura des Partis Monarchistesimyumvire
uko yabishakaga,
Rwandais
y’Abanyarwanda n’imibereho y’abaturage. Bitewe n’igitugu
APROCOMIN: byakorerwagamo,
n’akarengane Association des Commerçants
n’akababaro Indigènes
kajyanaga na
APROSOMA
byo, ibibazo : byatewe
Association pour la Promotion
n’ubukoroni byasigiyeSociale de la
Abanyarwanda
babibayemo kuMasse ngufu urwibutso rushaririye.
ARD ¾Uburyo: Alliance pour le Renforcement de la
bwo gusoresha
Démocratie
Gusoreshwa
ARDHO ni inzira yakoreshejwe
: Association Rwandaise n’ibihugu
pour byose byakoronije
la Défense des
bishaka gushyira abaturage bakoronijwe mu bukungu
Droits de l’Homme
bushingiye ku mafaranga no kugirango batange amaturo na
AREDETWA
VHULYLVH : Association
ELVDEZD pour
3RULWLNL \R le Relèvement
JXVRUHVKD \·DEDNRURQL E·$EDELULJL
Démocratique des Batwa
268
v
yari igamije gutuma Abanyarwanda
ACRONYMS bagira uruhare mu mikorere
AND ABBREVIATIONS
ya serivisi za gikoronize. Imisoro itaziguye yari igizwe cyanecyane
___________________________________
n’umusoro w’umubiri, umusoro w’ubuharike, umusoro w’inka,
umusoro
A.A. ku mutungo
: Archivesn’umusoro w’umuntu ku giti ke173.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
¾Umusoro w’umubiri
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC ko :umusoro
Twabonye Association des Bahutu
w’umubiri wazanyweEvoluant pourKugeza
n’Abadage. la
mu wa 1917 niSuppression des Castes
wo musoro wonyine wakwaga mu Rwanda, wari
uhagaze
ACR ku mafaranga
: Association 3.5frdes
muri teritwari zose.
Cultivateurs duGutandukanya
Rwanda
igipimo
ADP cy’umusoro
: Alliance Démocratique des Peuplesza teritwari
w’umubiri bitewe n’ahantu na
byatangiye
ADR mu: Alliance
wa 1921174 . Mulawa
pour 1923, uwo musoro
Démocratie et la washyizwe
ku rwego rw’amafaranga 15 ku baturage batuye mu nsisiro
Réconciliation Nationale
z’imigi (Kigali), ahandi uguma ku mafaranga 3.5fr. Abasoreshwa
AEC
bagabanijemo:ibice Agglomeration
bibiri: abo mu Extra-Coutumières
cyaro n’abo mu nsisiro z’umugi
AFDL
wa Kigali. : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth
Mu rwego rw’imivugururire and Opportunity
ya poritiki yatangiye mu Actwa 1926,
igipimo
$,'6 cy’umusoro cyasubiwemo, gishyirwa
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP ku mafaranga
15 na 10 ku :baturage
AIMO Affaires batuye
Indigènesmu et nsisiro z’imigi n’abatuye mu
Main-d’oeuvre
cyaro
AJER
175
. Guhera mu wa 1930, igipimo
: Association de la Jeunesse cy’umusoro
Estudiantine w’umubiri
cyahindutse umusoro rusange utegetswe . Ugenda ushyirwaho
176
Rwandaise
hakurikijwe umutungo wa buri Karere n’iterambere mu bukungu
ALIR
ry’abaturage: :amafaranga
Armée de 15,5Libération du Rwanda
muri teritwari za Kigali, Astrida na
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Nyanza, amafaranga 17,75 muri teritwari za Cyangugu, Gisenyi na
AMR
Ruhengeri. : Association
Amafaranga desteritwari
10 muri Moniteurs du Rwanda
za Gatsibo na Rukira. Mu
AMUR
wa 1945, : Association des Musulmans au Rwanda
igipimo cy’umusoro cyashyizwe ku mafaranga 46 muri
teritwari
ANT esheshatu (Kigali, Nationale
: Assemblée Astrida, Nyanza, Ruhengeri, Gatsibo,
de Transition
Kabaya/Gisenyi). Teritwari ya Cyangugu
(Transitional National Assembly) yagabanijwemo ibice
bibiri: amafaranga 56 i Kamembe n’amafaranga 28 ahasigaye.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
5XNLUDQL\R\DULLÀWHLJLSLPRJLWRDPDIDUDQJD177.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI
Mu nsisiro igipimo : Association des Partisku
cyakurikiranaga Monarchistes
buryo buteye butya:
amafaranga 24Rwandais mu wa 1927, 40, 75 frw mu wa 1930, 70 frw
mu 1940 na 80Association
APROCOMIN: frw mu 1945. desKuva mu 1923 kugeza
Commerçants Indigènesmu wa
1930, igipimo cyari cyarikubye inshuro enye
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la mu gihe umutungo
w’abaturage utari wikubye izo nshuro 178.
Masse
ARD
173
: Alliance pour le Renforcement de
0ERQLWHJHND'/DSROLWLTXH¿VFDOHGDQVOH5ZDQGDFRORQLDO la
(1912-1962),
Mémoire de licence,Démocratie
Butare, 2003.
174
2UGRQQDQFHQRGXQRYHPEUH
ARDHO
175 : Association Rwandaise pour la Défense des
2UGRQQDQFHQRGXIpYULHU
176 Droits de l’Homme
2UGRQQDQFHQRGX
%XOOHWLQRI¿FLHOGX5XDQGD8UXQGL
AREDETWA : Association pour le Relèvement
177

178
Idem.
Démocratique des Batwa
269
v
Mu wa 1946 ACRONYMS
poritiki y’imisoro
AND yabaye igikoresho gikomeye cyo
ABBREVIATIONS
gukusanya amafaranga cyanecyane muri Gahunda ya y’imyaka
___________________________________
cumi. Muri uwo mwaka (1946), igipimo cy’umusoro cyashyizwe
ku mafaranga 50 muri teritwari zose, uretse Cyangugu yari
A.A. : Archives Africaines
LÀWHLELSLPRELELULDPDIDUDQJDL.DPHPEHQDIUDKDQGL
A.G.nsisiro Abanyarwanda
Mu : Assemblée Générale
n’abanyamahanga bari ku gipimo
ABAKI : Alliance des Bakiga Gahunda y’imyaka icumi
cy’amafaranga 80. Hamaze gukorwa
ABESC igipimo
(1951), : Association
cyasubiwemo des gishyirwa
Bahutu Evoluant pour laijana
ku mafaranga
(100fr). IgipimoSuppression
cyari kimwe muri za teritwari
des Castes hose uretse muri
WHULWZDUL]D&\DQJXJX.LJDOLQD*LVHQ\L]DUL]LÀWHLJLSLPRF\DUL
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
hagati y’amafaranga 380 na 490 mu mwaka w’umusoro wa 1961.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Umusoro w’umubiri ni bwo wahindutse umusoro uvunanye
ADR
kurusha : Alliance
iyindi yose. pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC
Kuvanwa : Agglomeration
ku musoro w’umubiri Extra-Coutumières
byemerwaga na adiminisitarateri
cyangwa
AFDL umwungirije nyuma
: Alliance des yuko
Forces herekanywe urupapuro
Démocratiques pour la
UZD PXJDQJDLibération
UXKDP\D NR XELVDED
du Congo-Zaïre DÀWH XEXPXJD $EDQGL
batasabwaga uwo musoro ni shefu na sushefu bamaze amezi
AGOA : African Growth and Opportunity Act
atatu bakora, abasoda n’abaporisi, abarwayi bamaze amezi
$,'6
atandatu, $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
abapadiri n’abapasitori b’amadini yemewe mu Rwanda
n’u Burundi. HakorwagaIndigènes
AIMO : Affaires ibishobokaetbyose
Main-d’oeuvre
ngo bace intege kandi
AJER
barwanye : Association
amayeri de la Jeunesse
yose yakoreshwaga Estudiantine
ngo he gutangwa imisoro.
Rwandaise
Havukaga
ALIR kenshi
: Arméeikibazo cyo gusonera
de Libération abanyeshuri bujuje
du Rwanda
imyaka
AM/AP yo gusora ariko bakiga mu mashuri ya za misiyoni: iteka
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Leta
AMR yagiye ibyihanganira.
: Association des Moniteurs duyaRwanda
Kuva mu myaka za 1950, Leta
yerekanaga ko yanga abakabya ivuga ko imyaka 16 itagomba
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
kurengwa mu mwaka wa 5 w’amashuri abanza. Abanyeshuri
barengeje iyo :myaka
ANT Assemblée Nationale
birukanwa de Transition
mu ishuri.
(Transitional National Assembly)
APADEC
Umusoreshwa : Association
yagombaga du kubaParti
ariDémocrate Chrétien
umuntu wujuje imyaka
APR XGDÀWH: Armée
NDQGL Patriotique
XEXPXJD XPXWXUDJHRwandaise
ZDNX]H QH]D NX PXELUL
no ku mutima. Impapuro za Leta zemewe
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes zari indangamuntu
y’ibarurwa cyangwa urundi
Rwandais rupapuro rwatangwaga na Misiyoni
(ruvuga itariki ya batisimu y’umwana ukivuka).
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Abaturage bamenyeshwaga igipimo cy’umusoro mbere y’itariki
ya mbere ya buriMasse
mwaka: hari inzego z’imirimo zari zishinzwe
ARD
gutanga : Alliance
amatangazo pour nyandiko,
n’izindi le Renforcement de la
zerekanaga uko imisoro
Démocratie
itandukanye n’amahooro kuri buri sheferi na teritwari. Uburyo
ARDHO
bwari : Association
bworoshye bwari ubwoRwandaise
guhurizapourhamwe
la Défense des
abaturage
ahantu rusange. Abasoresha
Droits de l’Homme b’imisoro batangaga inkuru
zose za ngombwa
AREDETWA : Associationigihe cyopourgutanga imisoro ku baturage
le Relèvement
ntacyagombaga kurenza iminsi icumi n’itanu. Imisoro yakirwaga
Démocratique des Batwa
270
v
rimwe n’abasoresha
ACRONYMS babishinzwe by’umwihariko, kandi
AND ABBREVIATIONS
igatangwa mu___________________________________
mafaranga. Umuturage utatangaga umusoro mu
gihe cyabugenewe yacibwaga igihano cyo gukora imirimo imwe
Q·LPZH
A.A. LÀWL\H: LJLKXJX
ArchivesDNDPDUR \HPH]ZDJD QD *XYHULQHUL PX
Africaines
miterere n’ingano zayo, ingero zari nko gukora imihanda, gukora
A.G. : Assemblée Générale
isuku mu migezi, gukora imirimo mu bihingwa cyangwa ibigo
ABAKI
bya : Alliance
Leta, kwikorera des Bakiga
imizigo y’ibikenewe n’abategetsi n’imirimo
y’isuku y’ibidukikije. Iyo mirimo Bahutu
ABESC : Association des Evoluant
ntiyarenzaga amezipour
abiri.la
Suppression des Castes
ACR ¾Umusoro : Association des Cultivateurs du Rwanda
ku bagore benshi
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Itegeko
ADR teka n o
56 ryo ku
: Alliance pourwala12Démocratie
Ukuboza 1924 et laryashyiragaho
umusoro ku bagore benshi “ku
Réconciliation muntu wese w’umwirabura
Nationale
utari Umunyarwanda cyangwa utuye mu rusisiro rwabigenewe,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ritegeka gutanga umusoro kuri buri mugore wese uretse umugore
wa mbere179”. Alliance
AFDL : des Forces
Byari ugushyira muDémocratiques
bikorwa itegekopour la
shingiro
ry’ubukoroni ryo Libération du Congo-Zaïre
ku wa 18 Ukwakira 1908 ryategekaga ubuyobozi
AGOA
bwa gikoroni gukora: African Growthbyose
ibishoboka and kugira
Opportunity Act buhoro
ngo bukureho
$,'6
buhoro umuco $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
wo gushaka abagore benshi. Byongeye kandi
.LUL]L\DJDWRULND\DULLÀWHLQJXIXLF\RJLKH\DERQDJDNRXPXFRZR
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
gushaka
AJER abagore benshi ubangamiye
: Association de la Jeunesse kwamamara k’ubukirisitu
Estudiantine
kandi ko ari n’umuco wa kinyamaswa. Igitekerezo cyo gushyiraho
Rwandaise
uwo musoro cyariho na mbere ku bw’Abadage ariko nta ngufu bari
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
barashyizemo. Ubutegetsi bw’abakoroni bwabonaga ko umuco wo
AM/AP
gushaka abagore : Arrêté
benshiministériel/
ari ikimenyetsoArrêté présidentiel
cy’ubukire.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Guhera mu wa : Association des Musulmans
1931, hashingiwe ku itegeko tekaau n
Rwanda
o
2 ryo ku wa
ANT
26 Ukuboza 1930, : Assemblée
umusoro Nationale
ku bagore de benshi
Transition
wabaye itegeko
NX PXQWX ZHVH XEDÀWH ,JLSLPR
(Transitional NationalF\·XPXVRUR
Assembly)F\DUL\RQJHUDJD
kuri
APADEC buri mugore wiyongereyeho. Iyo nyongera
: Association du Parti Démocrate Chrétien yashingiraga
ku bukungu n’iterambere rya buri karere. Wari ku mafaranga
APR : Armée Patriotique Rwandaise
13 muri teritwari ya Cyangugu, Gisenyi, Musha, Ruhengeri na
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Kabaya; muri teritwari ya Kigali, Nyanza na Asitirida hatangwaga
amafaranga 10Rwandais mu wa 1931. Muri teritwari ya Gatsibo, Rukira
APROCOMIN: Association
na Byumba, uwo musoro wari deskuCommerçants
mafaranga 6. Indigènes
Mu nsisiro zo
APROSOMA
mu migi uwo: musoro Association pour la
wageraga kuPromotion
mafarangaSociale
50. Mu dempera
la
za manda (mu Masse wa 1945) ikigereranyo cy’umusoro cyageraga ku
PDIDUDQJDKDÀPXULWHULWZDUL]RVHXUHWVHL.LEXQJRZDULNX
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
mafaranga 20, Démocratie
Shangugu 22/40 frs no mu nsisiro wari 65 frs180.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
%XOOHWLQRI¿FLHOGX5XDQGD8UXQGLSS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
179

180
%XOOHWLQRI¿FLHOGX5XDQGD8UXQGLS
Démocratique des Batwa
271
v
Igihe cy’amasezerano
ACRONYMS yitwa
ANDay’“Indagizo”,
ABBREVIATIONS urugamba rwo
guhashya ubuharike rwafashe indi sura hakurikijwe
___________________________________ itegeko
teka no 21/164 ryo ku wa 16 Gicurasi 1946 n’Iteka ryo ku
itariki
A.A. ya 4 Mata 1950 yabuzaga
: Archives Africainesburundu umuco w’ubuharike,
QGHWVH DNDQDEX]D DEDQWX EDÀWH DEDJRUH EHQVKL NXM\D DKDQWX
A.G. : Assemblée Générale
hamwe na hamwe hahurirwa n’abantu benshi181. Kuva mu
ABAKIumusoro
1950 : Alliance des Bakiga
w’ubuharike wajyaga kungana n’umusoro
ABESC : Association des
w’umubiri (mu 1951 wari amafarangaBahutu 95Evoluant pour 5,
muri teritwari la 105
muri teritwari Suppression
ya Cyangugu,des 80 iCastes
Kibungo na 150 muri AEC).
ACR1961 uwo: Association
Mu musoro wari des
160 Cultivateurs du Rwanda
frs muri teritwari 4; 175frs ku
Gisenyi
ADP na 160 frs muriDémocratique
: Alliance AEC. Kuva mudes wa Peuples
1951 uwo musoro
ZDUL
ADR ZDUD]DPXWVH
: Alliance pour la Démocratie QD
F\DQH 0X WXUHUH WXPZH WXPZH DEDÀWH
et la
abagore benshiRéconciliation
bagombye kubirukana
Nationale cyangwa bakiyemeza
kubana na bo rwihishwa.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL ¾Umusoro : Alliance
w’inka des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
Umusoro ku : nka
African Growth and
washyizweho muOpportunity Act
wa 1923. Hashyizweho
ifaranga
$,'6 rimwe $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURPhamwe
kuri buri nka. Uwo musoro wakirirwaga
n’umusoro
AIMO w’umubiri.
: Affaires Wongeye
Indigènes gusubirwamo mu 1927182 maze
et Main-d’oeuvre
ushyirwa
AJER ku :mafaranga
Association 2 de
ku la nka, washyizwe
Jeunesse ku mafaranga 5
Estudiantine
mu 1936, hanyuma ushyirwa ku mafaranga 10 mu 1945.
Rwandaise
ALIR cya manda,
Igihe : Armée de Libération
umusoro wavuye du ku Rwanda
ifaranga 1 ugera ku
AM/AP
mafaranga : Arrêté
10, kandi ministériel/
uba umwe mu Arrêté présidentiel
turere twose. Igihe cya
muryamo
AMR mu 1934, umusoro waragabanyijwe
: Association des Moniteurs du Rwanda ariko wongera
kuzamurwa
AMUR muryamo
: Associationishize.desKuMusulmans
gihe cy’“Indagizo” ikigereranyo
au Rwanda
cy’umusoro cyageze ku mafaranga 18 mu wa 1947, kuri 27.5 mu
ANT : Assemblée Nationale de Transition
wa 1950, kuri 50 mu wa 1954 no ku mafaranga 75 mu 1960183.
(Transitional National Assembly)
APADEC
Itangwa ry’uwo : Association du Parti Démocrate
musoro ryabanzirizwaga n’ibaruraChrétien
ry’inka zose
APR
n’iry’abasoreshwa, : Armée Patriotique
bigakorwa Rwandaise
n’abanditsi batoranijwe mu ishuri
APROBAMI
ry’i Nyanza, :babaga Association des Partis
baherekejwe Monarchistes
na shefu cyangwa sushefu
w’aho hantu. Ibarura Rwandais rya mbere ryabaye mu wa 1927 (habazwe
APROCOMIN: Association nini
inka 500.000). Ingorane yabonekaga nuko
des Commerçants abatunzi
Indigènes
batavugaga ku buryo bworoshye umubare w’inka zabo kugira
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
ngo batazisorera184.
Masse
ARD mu wa
Guhera : Alliance
1950 ikibazopour le Renforcement
k’inzuri de la
cyatangiye kwigaragaza. Mu
nama yabereye Démocratie
i Bujumbura kuri 23.8.1950, ikibazo cy’ubworozi
ARDHO
181
Ibidem,1951 : Association Rwandaise pour la Défense des
182 Droits de l’Homme
2UGRQDQFHGX
%XOOHWLQRI¿FLHOGX5XDQGD±8UXQGL
AREDETWA : Association pour le Relèvement
183

184
1NXULNL\LPIXUD-1op.cit., p. 214
Démocratique des Batwa
272
v
cyari mu byagombaga
ACRONYMS gusuzumwa. Visi-guverineri yahatangiye
AND ABBREVIATIONS
igitekerezo cy’uko inka z’umurengera zagabanywa. Icyo
___________________________________
gitekerezo nticyashimishije abatunzi. Umwanzuro waje kuba ko
hashyizweho
A.A. :umusoro
Archivesku nka bavuga ko “zitifuzwa”: zari inka
Africaines
zose zirengeje imyaka 12 n’izo umuganga w’amatungo yavugaga
A.G. : Assemblée Générale
ko zitajyanye n’ubworozi. Uwo musoro kandi wagombaga
ABAKI buri: Alliance
kongerwa desburi
mwaka kuri Bakiga
nka yawusoreshejwe.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression
Muri rusange umusoro w’inkades Castes
wariyongereye cyane, hagamijwe
gushaka
ACR guca intege abatunzi
: Association ndetse no kugabanya
des Cultivateurs du Rwandabuhoro
buhoro
ADP umubare w’inka.
: Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
¾Umusoro w’umuntu n’ibye
Réconciliation Nationale
AEC musoro :washingiye
Uwo Agglomeration Extra-Coutumières
ku mikorere yari muri Kongo mbirigi.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques
Mu wa 1917 ubunini bw’ahantu hubatsweho bwatangiye pourkuba
la
ikibazo. Itegeko teka no 71
Libération du ryo ku wa 15 Ugushyingo 1925
Congo-Zaïre
ryategetse
AGOA ko mu Rwanda hubahirizwa
: African Growth and Opportunity “Iteka” Act
ryo kuri 22
Ukwakira
$,'6 1917, ryashyiragaho umusoro w’umubiri muri Kongo
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mbirigi. Umusoro ku mazu (ayo guturwamo, amangazini, ibiro)
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
wari washyizwe kuri metero y’ubuso amafaranga 7 ahantu ha
AJER h’ibanze,
mbere : Association de la Jeunessena
5.25frs ahakurikiyeho, Estudiantine
3.5frs ahasigaye.
Rwandaise
Hari ariko n’umusoro wihariye ku mazu ararwamo n’abakozi
ALIR
b’abirabura, : Armée
ayo de Libération
bakoreramo imirimodu Rwanda
n’aho banika ibintu: yari
AM/AP
3.5 : Arrêté1.75frs
frs aha mbere, ministériel/ Arrêténaprésidentiel
ahakurikira 10.7 frs ahasigaye
hose.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Ikigero cy’ahantu hatandukanye cyaje gushyirwa mu byiciro 5
ANT : Assemblée Nationale de Transition
kuva mu wa 1944. Hari n’umusoro wa buri mwaka watangirwaga
abakozi umuntu (Transitional
akoresha (abo National
mu rugoAssembly)
n’abo ku kazi). Umusoro
ku modoka zitwara abantu n’ibintu washyizwehoChrétien
APADEC : Association du Parti Démocrate kuva mu wa
APR Haje no:kujyaho
1932. Armée umusoro
Patriotique Rwandaise
ku birombe by’amabuye y’agaciro
APROBAMI
guhera mu wa: Association
1937. Mu gihe des Partis
cya mandaMonarchistes
ibyasoreshwaga byari
bike cyane. Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Ibintu bikwiye gusoreshwa ariko bikaba biri mu maboko
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
y’ubutegetsi bwa Leta cyangwa mu bigo by’amadini n’imiryango
itegamiye kuri Masse
Leta ntabwo byasoreshwaga umusoro w’umubiri.
ARD kimwe n’amazu,
Byari : Alliance pour n’imodoka
ahantu le Renforcement de lamu buhinzi
zikora gusa
n’ubworozi, muDémocratie
iyobokamana, kwa muganga, mu mashuri no
ARDHO
mu : Association ubuhanga
mirimo y’iyobokamana, Rwandaisenapour la Défense des
siporo.
Droits de l’Homme
Mu gihe k’“Indagizo” ishingiro ry’ibintu bisoreshwa ntiryahinduwe
AREDETWA : Association pour le Relèvement
cyane. Umusoro w’umubiri washingiraga kuri ibi: ubuso
Démocratique des Batwa
273
v
bw’amazu n’inyubako
ACRONYMS zirimo; ubuso
AND bw’ahantu hatubatswe mu
ABBREVIATIONS
mugi, abakozi___________________________________
bo mu kazi no mu ngo, amato, imodoka zitwara
abantu n’ibintu, ibindi bintu by’agaciro, n’ubuso bw’ibirombe
(Itegeko
A.A. teka :ryo ku wa 10
Archives Werurwe 1950). Haje kwiyongeraho
Africaines
umusoro ku butaka, washyizweho n’iteka no 332/352 ryo ku wa
A.G. : Assemblée Générale
21 Ugushyingo 1961. Kuva icyo gihe umusoro w’inka washyizwe
ABAKI n’umusoro
hamwe : Alliance des Bakiga
w’umubiri.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
¾Umusoro Suppression
ku mutungodes Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Ni
ADP no 72 ryo Démocratique
itegeko teka: Alliance ku wa 15 Ugushyingo 1925 ryashyizeho
des Peuples
umusoro
ADR ku mutungo
: Alliance pour la Démocratie et la muri Kongo
mu Rwanda wari usanzweho
mbirigi. Wari umusoro ugizwe Nationale
Réconciliation n’amahooro ku mutungo. Uwo
PXVRURZDVK\L]ZHKRQDZRPXJLKXJXJLÀWHDEDWXUDJHEDWXQ]ZH
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
cyanecyane n’umwuga wo guhinga hatarimo abakorera amafaranga
AFDL : Allianceumusaruro
menshi. Ni yo mpamvu des Forces Démocratiques
wawo wabaye muke.pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA mu wa
Kuva : African
1951 uwoGrowth and Opportunity
musoro werekejwe mu Act birebana
$,'6
n’inganda, $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ubwubatsi, amashyamba, uburobyi na hoteri
hagamijwe
AIMO kongerwa umubare
: Affaires Indigènes w’ibisoreshwa. Iteka ryo ku wa
et Main-d’oeuvre
20
AJERMutarama: Association
1960, na ryo deryagize icyo rihindura
la Jeunesse ku musoro
Estudiantine
ku mutungo. Byageze aho ayo mahooro ku bikorwa ashyirwa
Rwandaise
ku bigo byose by’inganda, ubucuruzi, ubukorikori, ubuhinzi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
n’inyubako ndetse no ku mishahara y’abakozi ba Leta ndetse
AM/AP bakozi
n’abandi : Arrêté
bo muministériel/ Arrêté présidentiel
bigo by’abikorera.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR¾Amahooro : Association
aziguye des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Umutungo uva ku mahooro
(Transitional aziguye
National wavaga ku byinjira
Assembly)
n’ibisohoka
APADEC no ku mafaranga yakwa ku
: Association du Parti Démocrate bikoreshwa. Urwego
Chrétien
rw’imirimo ya gasutamo n’ahashyingurwa by’agateganyo ibintu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
rwashyizweho mu Rwanda mu wa 1921. Itegeko ryo ku wa 30
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Kamena 1922 ryahuje uburyo bwa gasutamo bwa Kongo mbirigi
na Ruanda-Urundi.Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Amahooro : Association
y’ibyinjira pour la
mu gihugu Promotion
yatswe Sociale
bwa mbere ku de la
mupaka
w’u Rwanda mu wa 1924. Ibiciro n’uburyo bwo kwaka ayo
Masse
mahooro
ARD bwari bwashyizweho n’itegeko teka de
: Alliance pour le Renforcement ryolaku wa 31
Ukuboza 1923. Ibicuruzwa
Démocratie byose ntibyasoreshwaga. Buri
mwaka ubuyobozi bwa koroni bwashyiragaho urutonde
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
rw’ibicuruzwa biva mu mahanga biza mu Rwanda. Bigatuma
Droits bihindagurika
kubisoresha bigenda de l’Homme buri gihe. Ibicuruzwa byo
AREDETWA
gukoresha : Association
buri pourakenshi
gihe nk’ibiribwa, le Relèvement
nta misoro byatangaga
Démocratique des Batwa
274
v
naho ibicuruzwa by’umutako
ACRONYMS byarushagaho
AND gusoreshwa. Ariko
ABBREVIATIONS
imisoro yari ___________________________________
mike ku bintu n’ibikoresho by’ibanze bigamije
iterambere n’ubukungu (imodoka, imashini, ibyuma, n’ibindi)
A.A. : Archives Africaines
Amahooro ku bisohoka yashyizweho bwa mbere mu 1924 ku
A.G. : Assemblée Générale
mpu z’intama. Nyuma hagiyeho amahooro ku ikawa n’amabuye
ABAKI byoherezwa
y’agaciro : Alliance des Bakiga
hanze. Amahooro kandi yarongerewe mu
ABESC : Association des Bahutu
gihe k’Intambara ya Kabiri y’Isi yose Evoluant
ku bintu pour hanze.
byoherezwa la
Suppression des Castes
Amahooro
ACR ku: Association
binyobwa yakwagwa ku nzogadu
des Cultivateurs zose zisindisha
Rwanda
(uretse
ADP divayi ya Misa n’inzoga zengwagwaho n’abaturage
: Alliance Démocratique des Peuples ngo
bazinywere ubwabo). Ikindi cyakwagwaho imisoro ni itabi
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
ryakorerwaga mu Rwanda cyangwa hanze n’amavuta. Uburyo
Réconciliation
bwose bwo guhisha ibisoreshwaNationale
bwahanishwaga igihano kikubye
AEC
inshuro : Agglomeration
15 agaciro Extra-Coutumières
k’ibyagombaga gusorerwa. Ibyo bintu kandi
byarafatwaga bikamburwa bene byo.Démocratiques pour la
AFDL : Alliance des Forces
Libération du Congo-Zaïre
Ingengo
AGOA y’imari ya Ruanda-Urundi
: African Growth andyashingiraga
Opportunityku mafaranga
Act
ava mu misoro n’amahooro nk’uko byavuzwe. Ukurikije uko
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
amafaranga y’imisoro yagiye yiyongera amenshi yavaga ku
AIMO y’abaturage
misoro : Affaires Indigènes
n’imisoro et Main-d’oeuvre
ku nka: yari 10.437.244 frs ku
AJER
mafaranga : Association
37.636.706 de layabonetse
frs yose JeunessemuEstudiantine
wa 1934. Ayo rero
Rwandaise
yari agize uruhare rukomeye mu ngengo y’imari y’u Rwanda-
Urundi.
ALIR Umutungo
: Armée uvadeku mahoro wakomeje
Libération du Rwandakwiyongera buri
gihe.
AM/AP Imirimo ya teritwari ni yo yafataga umwanya wa mbere mu
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
ikoreshwa ry’ayo mafaranga.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMURayo mafaranga
Ibyo : Association des Musulmans
atashoboraga au Rwanda
kwishyurira u Bubirigi
ANT : Assemblée Nationale de Transition
na Kongo mbirigi byarabirihaga, bikoresheje amafaranga ku
nyungu z’umwenda (Transitional National Assembly)
wa Ruanda-Urundi, bigatanga inkunga
izishyurwa
APADEC nk’uko byari biteganyijwe mu
: Association du Parti Démocrate masezerano
Chrétienyo ku
wa
APR15 Nyakanga 1932.Patriotique
: Armée Ruanda-Urundi byakomeje kubona ayo
Rwandaise
mafaranga kugeza ku bwigenge.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ntibishidikanywa Rwandais
ko amafaranga yavuye mu misoro yagize
APROCOMIN: Association
uruhare mu kubaka amashuri, des Commerçants
ibitaro, amazuIndigènes
y’ubutegetsi,
APROSOMA
kugura : Association
ibikoresho pour
no guhemba la Promotion
abakozi Sociale
ba koroni de la
n’abakavukire,
n’ibindi. Hari amafaranga
Masse make yakoreshejwe mu guteza imbere
XEXNXQJX Q·LPLEHUHKR P\L]D 3RURJDUDPX ]D NLM\DPEHUH
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
zagendanaga n’umutungo w’imbere mu gihugu uturutse ku
Démocratie
misoro n’akazi. Ariko ibyo byanateje ingaruka mbi nyinshi.
ARDHO : Association
Ihunga ry’abaturage n’ibura Rwandaise pourbiza
ry’ibiribwa, la Défense
kuvugwa,desni
Droits de l’Homme
ibimenyetso by’’ingaruka mbi zabyo.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
275
v
¾Akazi ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Imirimo y’inyungu rusange ni yo yitwa akazi cyangwa imirimo
y’agahato. Yari yarashyizweho kandi iyoborwa n’itegeko teka
A.A.25 ryo ku: Archives
no itariki ya Africaines
7 Ugushyingo 1924. Iyo mirimo yari
A.G. no guhinga
igizwe : Assemblée
ahantuGénérale
hanini ibihingwa ngandurarugo
ABAKI
biramba : Alliance des
(imyumbati Bakiga
n’ibijumba), guca imigenderano
n’imihanda,
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour gutera
kurwanya isuri, guhinga mu bishanga, la
amashyamba n’ibindi. Iyo mirimo
Suppression des Castes yategetswe abaturage kandi
batayisobanuriwe neza, ntibayishimira ahubwo bagerageza
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
kuyanga ku buryo bunyuranye185. Ndetse n’imirimo y’uburetwa
ADPisanzweho
yari : Alliance Démocratique
mu Kinyarwanda yafashedes
indiPeuples
ntera.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Ijambo “akazi”Réconciliation
ryakomotse ku giswahiri ryinjira mu mvugo
Nationale
isanzwe
AEC ku : Agglomeration
ngoma y’Abadage. Rivuga ibintu byinshi
Extra-Coutumières
bitandukanye:
AFDL imyaka ihabwa abayobozi,
: Alliance des Forces Démocratiques umurimopour wose
la
udahemberwa cyangwa n’uhemberwa intica ntikize. Abadage
Libération du Congo-Zaïre
bagumishijeho imirimo yose ya gakondo yakorerwaga abayobozi:
AGOA
ngo : Africanubwumvikane
haba harabayeho Growth and kuriOpportunity
ibyo hagatiAct
ya Musinga
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
na Kapiteni Bethe mu wa 1899. Uretse kandi kugumishaho
AIMO
iyo : Affaires
mirimo yari Indigènes
isanzwe, et Main-d’oeuvre
ubutegetsi bushya bwongereyeho
AJER
indi myinshi : Association de la Jeunesse Estudiantineuturere
mishya. Ariko ku buryo bw’umwihariko
twari twegereye ibigo by’Abadage (na za misiyoni ku buryo
Rwandaise
budakanganye)
ALIR n’uturere
: Armée twanyurwagamo
de Libération du Rwandan’ imihanda
byarahababariye cyane. Mu mirimo mishya yashyizweho
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
n’Abadage harimo ijyanye no guca no gukora inzira z’imihanda,
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
gutanga ibitunga abategetsi b’abakoroni no gutanga ibikoresho
AMUR
by’ubwubatsi. : Twabonye
Association ko des Musulmans
gushaka abikoreziau Rwanda
byagize uruhare
ANT : Assemblée
rw’umwihariko mu bucuruzi. Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC
Ni : Association
Abadage bazanye du Parti hose
kandi bakwiza Démocrate
igihano Chrétien
cyo gukubita
ikiboko
APR mu gihugu. Ikiboko kandi
: Armée Patriotique Rwandaise cyarakoreshejwe cyane
ndetse
APROBAMI birimo: Association
n’agakabyo, des babaPartis
Abadage ndetse n’abategetsi
Monarchistes
b’Abanyarwanda mu guhana abaturage bafatwaga mu cyaha
Rwandais
cyo kwanga cyangwa kudakora imirimo y’agahato.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Mu : Association
gihe cy’ubutegetsi pour la
bw’Abadage Promotion Sociale
abamisiyoneri b’Abadage de la
na bo
bakoresheje imirimoMasse y’agahato. Bigitangira abatware bakoreshaga
ARD
abaturage iyo: Alliance pour le Renforcement
mirimo babahembaga de la
ibintu by’ibivamahanga.
Nyuma abamisiyoneriDémocratie bamaze kuba ibikomerezwa ntibongera
gutanga
ARDHO inyishyu. IbintuRwandaise
: Association by’ibivamahanga byatangwaga
pour la Défense des
(umunyu, isukari, imyenda, amasaro,
Droits de l’Homme imiya) ntibyari bihagije ngo
185
8ZL]H\LPDQD/&URLVVDQFHGpPRJUDSKLTXHHWSURGXFWLRQDJULFROHDX5ZDQGD
AREDETWA : Association pour le Relèvement
,PSRVVLEOHDGpTXDWLRQ/RXYDLQ/D±1HXYHS
Démocratique des Batwa
276
v
bishobore gukemura
ACRONYMSibibazo byose.
AND Abamisiyoneri bifashishije
ABBREVIATIONS
abaturage mu___________________________________
gutwara amatafari186. Urugero: bubaka i Save
abamisiyoneri basabye ibwami kubaha abantu bo kwikorera
ibiti byo kubaka.
A.A. Mu gihe
: Archives cy’amezi ane abaturage bagera ku
Africaines
bihumbi icumi (10.000) bashyizwe muri ako kazi ko gutwara
A.G. : Assemblée Générale
ibiti 300187.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Mu wa 1922,: Association
abamisiyonerides naBahutu Evoluant
bo bifashishije pour la mu
abaturage
gutunda ibiti byavagaSuppression des Castes
mu Budaha. Kari akazi gakomeye kandi
ACR
kavunanye kuko : Association des Cultivateurs
byafataga iminsi itatu yo kugera du muRwanda
ishyamba
rya Gishwati :n’iminsi
ADP Alliancemunani yo gusubira
Démocratique i Kabgayi. Kubaka
des Peuples
kiriziya
ADR y’i Kabgayi byabaye indahiro
: Alliance pour la Démocratie et kuko abantu
la ibihumbi
n’ibihumbi bakoreshejwe
Réconciliationmu gutunda
Nationale ibiti byakoreshejwe mu
kubaka sharupanti no gutwika amatanura y’amatafari188. Ibi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
byose birerekana ko abamisiyoneri bagize uruhare mu kongera
AFDL
imirimo y’agahato : Alliance
yavunagades Forces
abaturage. Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
Kuva wa 1917 : African Growth
Ababirigi and Opportunity
bateganyije ihingishwaAct ku itegeko
$,'6
ry’imyumbati $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
no gutera amashyamba mu gihugu . Amabwiriza 189

yo
AIMO kubitangiza yashyizweho
: Affaires mu 1926.
Indigènes Ikawa itangira guhingwa
et Main-d’oeuvre
mu 1924-1925
AJER by’igeragezwa.
: Association de Itegeko teka riha
la Jeunesse manda ububasha
Estudiantine
bwo gukoresha imirimo y’agahato no guhingisha ikawa ryagiyeho
Rwandaise
itariki 7 Ugushyingo 1924. Haje kujyaho andi mabwiriza
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
menshi yakurikiye iryo tegeko teka yashyiragaho ubundi buryo
AM/AP : Arrêté ministériel/
bunyuranye bw’akazi, Arrêtéy’uburetwa.
bijyanye n’imirimo présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Raporo
AMUR y’ubutegetsi
: Associationbw’Ababirigi
des Musulmans yo mu au 1924 ivuga ko
Rwanda
“byumvikana : ko
ANT Leta igihe
Assemblée ikora ibintu
Nationale ishinzwe mu bantu
de Transition
bataratera imbere igomba kugira ububasha
(Transitional National Assembly) bwo gukoresha
ingufu rimwe na rimwe mu bintu by’inyungu rusange”190. Kuva
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
mu wa 1925 kugeza mu wa 1959 habaye igihe gifatwa nk’icyagize
APR
umwihariko : Armée
munini muPatriotique Rwandaise
ikoreshwa ry’imirimo y’agahato, haba mu
APROBAMIayo
gushyiraho : Association des Partis
mabwiriza ayigenga, haba Monarchistes
se no mu kuyikoresha
mu buryo busesuye Rwandais
kandi bwimbye.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Guhera
APROSOMA mu : wa 1926 ubuhinzi
Association bw’imyakaSociale
pour la Promotion ngandurarugo
de la
(ibijumba n’imyumbati) ni ho bwafashe intera. Ubwo buhinzi
Masse
bwitwaga ku mugaragaro ko ari imirimo yashyizweho n’abategetsi
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
186
'LDLUHGHOD0LVVLRQGH.DEJD\LMXLQS
Démocratie
187
,ELGHPIpYULHUS
ARDHO
188 : Association Rwandaise pour la Défense des
'LDLUHGHOD0LVVLRQGH.DEJD\LMXLQSVRPDQD©PpPRLUHª\DNR]ZH
Droits de l’Homme
kuri misiyoni ya Kabgayi.
/HWWUHQR$GXDR€WSRUWDQWRUJDQL]DWLRQGXUR\DXPH
AREDETWA : Association pour le Relèvement
189

190
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOGHO¶DGPLQLVWUDWLRQS
Démocratique des Batwa
277
v
b’abazungu mu nyungu z’abaturage
ACRONYMS ubwabo. Ni muri icyo gihe
AND ABBREVIATIONS
kandi hatangijwe imirimo yo gutera amashyamba no gukora
___________________________________
imihanda, byitwaga na byo imirimo yakozwe n’abaturage mu
nyungu rusange”.
A.A. : Archives Africaines
A.G. teka n:o Assemblée
Itegeko 347/A.I.O ryo Générale
ku wa 4 Ukwakira 1943 rishyiraho
ABAKI : Alliance des Bakiga
imitegekere y’u Ruanda-Urundi ni itegeko rikomeye muri urwo
ABESCRyaje :nyuma
rwego. Association des Bahutu
kunganirwa n’andi Evoluant pour la
mategeko arishyirisha
mu bikorwa. Riha uburenganzira
Suppression des Castes Rezida bwo gushyirishaho
imirimo
ACR myinshi y’agahato: gutera
: Association amashyambadu
des Cultivateurs ku Rwanda
buryo bugari,
guhinga ibihingwa ngandurarugo, kurwanya isuri n’ibindi.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
$PDEZLUL]D \DVK\L]ZHKR DWHJHND EXUL PXWXUDJH XÀWH LP\DND
ADR
\D QJRPEZD:NDQGL
Alliance pour
XWDUL la Démocratie
LNLPXJD  NR DJRPED etNXED
la DÀWH LWHND
ubuso buhinze Réconciliation Nationale
bwa ari 25 z’ibijumba na ari 35 z’imyumbati.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Imiyoborere
AFDL y’akazi yashingiraga
: Alliance des Forcesku Démocratiques
miyoborere ya poritiki
pour lamu
gihugu. Guverineri wa Ruanda-Urundi
Libération du Congo-Zaïre yashyiragaho gahunda
y’imirimo yose igomba gukorwa. Akayigeza kuri Rezida na we
AGOA : African Growth and Opportunity Act
akayigeza ku mwami. Umwami yamaraga kubyumvikanaho
$,'6 Nkuru
n’Inama $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
y’Igihugu (guhera mu wa 1953) akagena uruhare
AIMO
rwa : Affaires
buri sheferi Indigènes
mu gushyira et Main-d’oeuvre
mu bikorwa iyo gahunda y’imirimo
AJER
muri rusange. : Association de la Jeunesse Estudiantine
Ba adiminisitarateri ba teritwari bamenyeshwaga
iyo gahunda, kandi bakagomba kureba ko iyo mirimo yubahirizwa
Rwandaise
mu
ALIR bice bashinzwe.
: Armée Bashingiye
de Libération ku dumabwiriza
Rwanda ya ba shefu,
abasushefu ubwabo bagombaga kugabanya iyo mirimo abaturage
AM/AP
bari muri buri : Arrêté
kigero ministériel/
cyo kuyikora.Arrêté
Mbereprésidentiel
ya 1924, umukuru
AMR : Association des Moniteurs
y’inzu ni we wanyuzwagaho imirimo yagenwe du Rwanda n’abashefu
AMUR
n’abasushefu : ari
Association
mu birebanades Musulmans au Rwanda
n’imirimo y’amaboko cyangwa
ibigomba
ANT gutangwa
: Assembléebyasabwe. Nyuma
Nationale y’iyo tariki abatware
de Transition
bashya baretse(Transitional
kwifashisha abakuru
Nationalb’amazu
Assembly) maze bashyiraho
abatoni babo cyangwa bashyiraho benewabo bwite. Barimo
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
ibice bibiri: ibirongozi n’abamotsi. Ibirongozi byasimburaga
APR
abashefu : Armée Patriotique
n’abasushefu igihe babagaRwandaise
badahari kandi bakayobora
APROBAMI
imirimo : Association
y’abanyakazi. des bafashaga
Abamotsi Partis Monarchistes
abasushefu gushaka
Rwandais
abanyakazi, kumenyekanisha amabwiriza ya ba sushefu mu
baturage,
APROCOMIN: no kubwira abagomba
Association desgukora imirimo aho
Commerçants bazayikorera.
Indigènes
Mbere yo gutangira akazi, sushefu cyangwa
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale ikirongozi bakoreshaga
de la
iperu ngo bamenye abaje n’abasibye.
Masse
ARD
Abasibye : AllianceIbirongozi
barahanwaga. pour le Renforcement de la
n’abamotsi ntibahembwaga. Mu
Démocratie
birebana n’amategeko ntibakorerwaga imirimo y’akazi nk’uko byari
ARDHO
bimeze : Association
ku ba sushefu. Rwandaise pour
Ariko babifashijwemo la Défensebabaga
n’abasushefu des
EDÀWHEXULJLKHDEDWXUDJHEDEDNRUHUDLPLULPR\·LZDEREZLWH.DQGL
Droits de l’Homme
nta kazi ka Leta bakoraga kandi
AREDETWA : Association pourbyabagiriraga
le Relèvement akamaro.
Démocratique des Batwa
278
v
¾Imirimo y’agahato yakoreshwaga
ACRONYMS ku nyungu bwite za
AND ABBREVIATIONS
buri rugo.
___________________________________
Iyo
A.A. mirimo : Archives
yarebaga Africaines
cyanecyane ubuhinzi bw’imyaka
ngandurarugo (imyumbati n’ibijumba) ikawa no guhinga
A.G. : Assemblée Générale
ibishyimbo191.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESCx Shiku : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR
Guhinga : Association
ibihingwa des Cultivateurs
ngandurarugo bizwi cyane du Rwanda
ku izina rya
“shiku”,
ADP ijambo rishya Démocratique
: Alliance ryatangiye mudes wa Peuples
1930. Iyo myaka
yagombaga
ADR guhingwa
: Alliance pour la Démocratie et la y’abaturage
ahantu hatari mu masambu
DKHQVKL KDWRUDQ\LMZH Q·XEX\RER]L EXELÀWL\H XEXEDVKD ,\R
Réconciliation Nationale
mirimo y’agahato yitwaga ko ikorwa mu nyungu z’abaturage,
AEC
ntiyakundwaga. : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Ni yo mpamvuLibérationiyo mirima du Congo-Zaïre
n’iyo mirimo yayikorerwagaho byaje
kwitwa
AGOA shiku: (biva African ku Growth
nshinga and“gushikura”
Opportunitybivuga guhingana
Act
ingufu
$,'6 nyinshi).
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP kuko
Iryo shusho risa n’iryerekana ukuri
iyo mirimo yakorerwaga mu mishike ivunanye guhingwaho.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Shiku yanitwaga “akajagari” bishaka kuvuga imirima yahawe
AJER
DEDWXUDJH QJR: Association de la EXUL
ED\LKLQJH DULNR Jeunesse Estudiantine
PXWXUDJH DÀWH LNH F\DWH
Rwandaise
Shiku y’imyumbati yakorerwaga imusozi naho shiku y’ibijumba
ALIR
igakorerwa mu : Armée
mibande den’ibishanga.
Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Ku
AMR birebana : n’imirima,
Associationshiku ntiyari amasambu
des Moniteurs du Rwanda (umurima
w’umuntu
AMUR ku giti ke) kandi ntiyari imirima
: Association des Musulmans au Rwanda rusange ahubwo
yari imirima y’umuntu ku giti ke ariko yahujwe. Uwahabonaga
ANT : Assemblée Nationale de Transition
umurima wo guhinga ntiyabaga abonye uburenganzira bwo
(Transitional National
kuwutunga. Yawukoreshaga Assembly)
by’agateganyo. Iyo yabaga amaze
APADEC : Association du Parti
gusarura, aho yari yahinze hasubiraga mu mutungo Démocrate Chrétien
rusange
APR
w’umurenge. :Umwaka
Armée Patriotique
ukurikiyeho Rwandaise
imirima yatangwaga ahandi.
.DQGL
APROBAMI QWDZDEDJD DÀWH XEXUHQJDQ]LUD
: Association des Partis EZR NZDND DKR \DEDJD
Monarchistes
yarahinze mbere. Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Imirimo y’ubuhinzi bw’imyaka ngandurarugo yahinduye ishusho
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
\·LF\DUR1LPXULXUZRUZHJREXULVXVKHIX\DEDJDDÀWHLELSLPR
bibiri cyangwaMasse bitatu binini by’imyumbati byitwaga “agakiza”.
ARD
Iyo : Alliancekandi
mirima yahingiwe pourigahingwa
le Renforcement
n’abaturagede layagombaga
gufasha mu gihe Démocratie
k’inzara. Bitandukanye na shiku. Imirima
“y’agakiza”
ARDHO yari imirima rusange.
: Association RwandaiseKandipouryarilaminini
Défense kurusha
des
LPLULPD\DVKLNX LPLULPD\·´DJDNL]Dµ\DEDJDLÀWHDUL .XJLUD
Droits de l’Homme
ngo haboneke imirima ihagije inzuri z’inka zagiye zigabanywa
AREDETWA : Association pour le Relèvement
191
$GULDHQVVHQV-/HGURLWIRQFLHUDX5ZDQGD, Butare, 1962, p.61
Démocratique des Batwa
279
v
buhoro buhoro, ziza kugenda
ACRONYMS ANDzihinduka imirima y’ubuhinzi.
ABBREVIATIONS
Byaje kuvamo___________________________________
kubyanga mu ibanga kw’aborozi bitewe n’ingufu
zashyirwaga muri ubwo buhinzi bw’agahato muri izo nzuri.
A.A. : Archives Africaines
Imirimo y’ubuhinzi bw’ibihingwa ngandurarugo yabanje
A.G. : Assemblée Générale
gukorerwa igeragezwa guhera mu wa 1926 kugeza mu wa 1930.
ABAKI
Hanyuma : Alliance
ibona gukorwadesku
Bakiga
buryo bugari, batanga imbuto
ABESC
z’imyumbati :zavaga
Association des Bahutu
mu karere Evoluant
ka Rubona 192 pour la
, hakoreshejwe
Suppression des Castes
abayitangaga, abayiguraga, n’abayikoreraga bahembwa na Leta.
Imbuto
ACR z’ibijumba zo zabonekaga
: Association aho bahinga. Mbere
des Cultivateurs yo guhinga
du Rwanda
bagombaga
ADP kubanza gutoranya ahazahingwa:
: Alliance Démocratique des Peuples hagatoranywa
Q·DED\RER]L EDELÀWL\H XEXEDVKD DUL ER ED VXVKHIX 0X
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
byakurikizwaga harimo ko aho hantu hagomba kuba horoshye
Réconciliation
kuhasura. Sushefu Nationale amanota hakurikijwe
kandi yahabwaga
AEC bw’ahantu
ubuso : Agglomeration
hahinzwe muExtra-Coutumières
bwatsi bwe.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Yashoboraga kunyagwa Libérationcyangwa guhabwa amanota mabi iyo
du Congo-Zaïre
yabaga
AGOA yarahingishije
: African Growth and Kugira
ahantu hato. Opportunityngo agaragare
Act neza
imbere y’abayobozi ba teritwari n’abandi bashyitsi bakomeye,
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
LPLULPD \DJRPEDJD NXED KDPZH E\DED E\L]D KDNDED KDÀ
AIMO
y’umuhanda :munini
Affaires Indigènes
cyangwa muto. et Main-d’oeuvre
Icyabaga kigamijwe kwari
AJER
uko abo bashyitsi: Association
bashobora de lakwibonera
Jeunesse n’amaso
Estudiantine yabo, akazi
Rwandaise
kanini cyane kakozwe na teritwari, sheferi cyangwa susheferi,
ALIR
batagombye : Armée
kuva mu de Libération
modoka cyangwa du Rwanda
amapikipiki yabo ngo
bagende
AM/AP n’amaguru. Mu kwerekana aho
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel hantu hashoboraga
kugerwa
AMR shefu cyangwa sushefu
: Association yabaga ashaka
des Moniteurs du Rwandakwerekana ko
n’ahandi ari uko, maze abategetsi bo muri ako karere bakabona
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
amanota meza cyane. Bene aho hantu ntihabaga haratoranyijwe
ANT
hakurikijwe urugendo: Assemblée Nationale
abaturage de Transition
bagombaga gukora. Ni yo
(Transitional National
mpamvu hari igihe abaturage basigaga ibishanga n’imisozi Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
ELGDKLQ]HKDÀ\·LZDEREDNDM\DJXKLQJDNXUH1LEHQHD\RPDIXWL
yaje
APR gutuma shiku
: Armée yangwa kandi ntiyagira
Patriotique Rwandaise umusaruro itanga.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Iyo ahagombaga guhingwa hamaraga gutoranywa sushefu
Rwandais
yahamagaraga abaturage, abicishije ku bamotsi, maze bakaza
APROCOMIN:
guhabwa ibyate Association
aho hatoranyijwe. des Commerçants
Sushefu afatanyije Indigènes
n’abamotsi
APROSOMA
yacagamo : Association
ibyate bya meteropour la Promotion
40 z’uburebure Sociale
kuri de la
20 z’ubugari.
Masse
ARD
Uhawe icyate : akagiteramo
Alliance pourimambo le Renforcement
ku mitwe yacyo de la yose byo
kuhashyira imbago zihagabanya. Ibyate by’ibijumba byabaga bito
Démocratie
ku
ARDHObyate by’imyumbati.
: Association NtaRwandaise
mambo byashyirwagaho,
pour la Défense bahitaga
des
bahinga. Ubuso bw’icyate k’ibijumba bwari metero z’ubuso
Droits de l’Homme
0XKDVK\L]ZHKRLELJRELELULE\RJXWRUDQLUL]DPRLPEXWRNX]LJHUDJH]DQRNX]LPHQ\HUH]D
AREDETWA : Association pour le Relèvement
192

NZHUDPX5ZDQGDNLPZHF\DULL5XERQDLNLQGLL1WHQGH]L &\DQJXJX ,NLF\DMHNXYDKRPX


Démocratique des Batwa
280
v
40 (40 m2). Ni ukuvuga metero
ACRONYMS icumi kuri metero 4. Kugira
AND ABBREVIATIONS
ibyate bitandukanye kandi ari iby’urugo rumwe ni kimwe mu
___________________________________
byarangaga shiku: byaterwaga n’uko ahatoranywagwa guhinga
habaga ari henshi bitewe no gushaka kwagura ahahingwa
A.A. : Archives Africaines
hashoboka no kwanga ko harumbira rimwe haramutse habaye
A.G. : Assemblée Générale
ibizazane by’ibihe bibi cyangwa hateye udukoko turya imigozi.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC y’ubuhinzi
Imirimo : Association
yatangiragadesmuBahutu Evoluant pour
kwezi k’Ugushyingo la
cyangwa
muri Mata kuSuppression des Castes
birebana n’ibijumba n’imyumbati by’imusozi
cyangwa
ACR igatangira mu kwezi
: Association kwa Kamena-Nyakanga
des Cultivateurs du Rwanda ku
birebana
ADP n’ibijumba
: Alliance Démocratique des Peuples by’imirima
byo mu mibande. Ibyate
byahabwaga buri rugo byabaga bingana n’ubushobozi bwarwo.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Byari itegeko kurangiriza igihe ubuso buteganyijwe. Kugira ngo
babishobore, beRéconciliation Nationale
guhanwa, abaturage barafatanyaga mu mirenge.
AECbitashobokaga,
Iyo : Agglomeration
umuturageExtra-Coutumières
yahingaga igice kimwe, ikindi
AFDL
akacyorosaho :ibitaka
Alliance des aho
bivuye Forces Démocratiques
yahinze. Muri rusange pour la
icyabaga
kigamijwe si umusaruro
Libération ahubwo kwari ukwerekana ubunini
du Congo-Zaïre
bw’ahahinzwe,
AGOA bishaka kuvuga ko susheferi
: African Growth and Opportunity yakoze Act
neza.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Kujya guhinga kure y’ingo yari ingorane nini kuko abantu
AIMO
bagombaga : Affaires
gukora Indigènes
ingendo et Main-d’oeuvre
buri munsi igihe k’ihinga, ibagara
AJER
n’isarura. Hari: Association de la Jeunesse
imirima itarasarurwaga Estudiantine
kubera ko iri kure. Ingo
Rwandaise
zaravunitse kurusha uko zaboneye inyungu muri shiku.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Dore
AM/AP uko ubuyobozi bwasobanuraga
: Arrêté ministériel/ Arrêtéishyirwaho
présidentiel ry’imyaka
y’agahato.
AMR Bwa: mbere na mbere
Association ibijumba
des n’imyumbati
Moniteurs du Rwandabyagombaga
kurwanya inzara n’ibura ry’imyaka, byongera ibiribwa. Ntabwo
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
imyumbati yari isanzwe izwi ariko ibijumba byarahingwaga
ANT
mu turere tumwe: Assemblée
na tumwe. Nationale
Impamvu deiyo
Transition
myaka yombi ari yo
(Transitional National Assembly)
yahingwaga nuko itakundaga kwicwa n’imihindagurikire y’ibihe.
APADEC
Iyo : Association
mpamvu ijyanye du Parti
n’indi yakunze Démocrate
kuvugwa Chrétien
n’abakoroni ngo iyo
myaka
APR yombi yarwanyaga ubunebwe no
: Armée Patriotique Rwandaise gusesagura by’abirabura.
Iyo ngingo ntiyari
APROBAMI : Associationyo kandides yanyomozwaga n’uko ibindi byari
Partis Monarchistes
byifashe. Turaza kubona ko Abanyarwanda bagiye gupagasa mu
Rwandais
bindi bihugu cyane bahunga imirimo y’agahato. Ababirigi bitaye
APROCOMIN:
cyane ku gihingwaAssociation
k’imyumbati deskuko
Commerçants
batekerezaga Indigènes
kuzagurisha
APROSOMA
umusaruro : Association
wayo pour la Promotion Sociale de la
muri Katanga.
Masse
ARD
Guhera mu wa: Alliance pour le by’agahato
1954, ibihingwa Renforcement de laindi ntera,
byafashe
ntibyongera guhingwa
Démocratie ahantu herekanywe n’abakarani ba
goronomu
ARDHO cyangwa ba sushefu.
: Association Rwandaise Kuva icyo
pourgihe buri muturage
la Défense des
yari ategetswe kwihingira aho ashaka igipimo cya ari 15
Droits de l’Homme
z’imyubati, atabikora agahanwa (uretse gukubitwa ikiboko
AREDETWA
cyavuyeho mu : Association
wa 1948). pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
281
v
x Ubuhinzi bwa Kawa AND ABBREVIATIONS
ACRONYMS
___________________________________
Ikawa yazanywe mu Rwanda n’abamisiyoneri gatorika mu
ntangiriro
A.A. z’ikinyejana
: Archives cya XX. Yahinzwe by’igeragezwa bwa
Africaines
mbere mu misiyoni za gatorika za Mibirizi na Nyundo. Imbuto
A.G. : Assemblée Générale
zavaga muri Gwatemala, zinyujijwe i Bukoba, aho abamisiyoneri
ABAKI : Alliance des Bakiga
EDULEDÀWHLNLJRF\DVK\L]ZHKRQ·$EDGDJHNLJHUDJH]ZDPRLPEXWR
ABESC
zatoranyijwe : .Association
193 des
Ni ho imbuto Bahutu
zavaga Evoluant pour
zigakwirakwizwa la
hose.
Suppression des Castes
ACR
Igihingwa k’ikawa : Association
cyatangijwe des Cultivateurs
mu baturagedumu Rwandawa 1921.
Amabwiriza yatanzwe
ADP : Alliance naDémocratique
visi guverineri ubwe na Rezida, bayaha
des Peuples
ba
ADR adiminisitarateri
: Alliance pour la Démocratie etakamaro
batagamije gusa kwerekana la k’ikawa,
ahubwo banagamije kwerekana Nationale
Réconciliation uburyo bwa tekiniki iyo mbuto
nshya ihingwa. Urugero n’iyi baruwa ya Rezida yo mu wa 1923
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
yagize iti: “Ndabamenyesha nkomeje ko ari ngombwa igihe cyo gutera
AFDL
ingemwe muzajya : Alliance
muyishyirades Forces
mu ibimba,Démocratiques
nyuma yo kwika pourindiba
la
y’ingemwe isigara Libération du Congo-Zaïre
iringaniye n’ubutaka. Iryo bimba ritabayeho, kwika
AGOA
k’ubutaka bwateweho : Africanimbuto Growth and Opportunity
byatuma hirema ikizinga Act cyarekamo
$,'6
amazi y’imvura$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yabangamira urwo rugemwe rukiri ruto” . 194

AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre


Hagati
AJER ya 1921 na 1932, umusaruro
: Association de la Jeunessewabaye mubi ugereranije
Estudiantine
n’ibyavugwaga muri za raporo za Leta zatangwaga zivuga
iterambere ry’icyo Rwandaise gihingwa, byaterwaga no kubikorana
ALIR
agahato kandi : Armée de Libération
nta n’ubumenyi du Rwanda
na buke bwari buzwi bw’icyo
AM/AP Mu: wa
gihingwa. Arrêté1931ministériel/
hatewe ingemwe Arrêté300.000
présidentiel
z’ikawa ariko
kuri
AMR 31 Ukuboza 1932 hari hasigaye
: Association des Moniteurs du Rwanda izigeze ku 155.000,
bivuga
AMUR ko hari harononekaye
: Association desizigera kuri 50%
Musulmans
195
. Mu mwaka
au Rwanda
wakurikiyeho
ANT hononekaye izigera kuri 20%
: Assemblée Nationale de Transition mu buryo
196
. Bumwe
bwakoreshejwe bwabaye gutegeka abashefu n’abasushefu gutera
(Transitional National Assembly)
kawa. Iyo mikorere yari ishingiye ku zindi ngero zagiye ziboneka
APADEC
mu gikoroni:: urugero Association du Parti
ni nk’uko Démocrate
guhinga ipamba Chrétien
i Buganda
APR : Armée Patriotique Rwandaise
E\DKHUH\HNXEDVKHIXEDJRPEDJDNXJLUDLNLPSRWHULKDÀ\·XUXJR
APROBAMI
rwabo197. Abakuru : Association
b’ingo nades bo Partis Monarchistes
bagombaga guhabwa ingemwe
bagomba gutera Rwandais
bahagarikiwe na goronomu n’abayobozi babo
na goronomu w’ubuhinzi.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD
193
 1JLULQVKXWL : Alliance
+- pour le Renforcement
+LVWRLUH VRFLRpFRQRPLTXH GX 5ZDQGD /Hde
FDVla
GX FDIp 
 , Mémoire de licence, UNR,
Démocratie Butare, 1997
194
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOGHO¶DGPLQLVWUDWLRQSS/HWWUH
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
GX5pVLGHQWGX5XDQGDDGUHVVpHDX[DGPLQLVWUDWHXUVWHUULWRULDX[GpFHPEUH
195 Droits de l’Homme
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOGHO¶DGPLQLVWUDWLRQS
Ibidem, 1933, p.145
AREDETWA : Association pour le Relèvement
196

197
Ibidem, 1930, p.16
Démocratique des Batwa
282
v
Kuri icyo gikorwa
ACRONYMS cyo gutuma abayobozi b’Abanyarwanda
AND ABBREVIATIONS
bakigiramo uruhare, hiyongeragaho ubundi buryo bunyuranye
___________________________________
bwo kwamamaza icyo gihingwa mu nama z’abaturage zaberaga
ahantu
A.A. nko :mu masoko,
Archives mu nama zo gusoresha, no muri
Africaines
za sosiyeti zicukura amabuye y’agaciro. Ndetse na Kiriziya
A.G. : Assemblée Générale
gatorika yari ikomeye, yitabiriye icyo gikorwa, igira n’uruhare
ABAKI
rwo kwamamaza : Alliance descya
igihingwa Bakiga
kawa mu baturage. Mu wa 1933
ABESC : Association des
Musenyeri Classe yoherereje ibaruwa Bahutu Evoluant
abapadiri pour la ye
ba Vikariyati
Suppression
bose abashishikariza des Castes
rwose gufatanya na Leta mu kwamamaza
ACR
igihingwa cya :kawa,
Association desgutanga
anabasaba Cultivateurs du
urugero Rwanda
bita ku makawa
yabo
ADP bwite .:Ihingwa
198
Alliancerya kawa ryakomeje
Démocratique desgushyirwamo
Peuples ingufu
kugera
ADR igihe bigabanyirijwe umurego bitewe
: Alliance pour la Démocratie et la n’Intambara ya
Kabiri y’Isi yose. Abantu bose bavugaga
Réconciliation Nationalerumwe ku kwamamaza
igihingwa cya kawa no gukora imihanda byatwaye umwanya
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
w’ibanze mu mirimo yose yokoreshejwe n’abategetsi b’abakoroni.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Igihingwa cya Libération
kawa cyasabaga du Congo-Zaïre
imirimo myinshi. Habanza iyi
AGOA
ikurikira: : African
gukora Growth
ibihoho and Opportunity
ibihumbi Act
n’ibihumbi, bizakoreshwa
$,'6
mu ngemwe $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
zo mu bimpoteri, no gutwara ingemwe amagana
n’amagana
AIMO mu mirima rimwe
: Affaires na rimwe
Indigènes ari kure cyane. Kuva mu
et Main-d’oeuvre
wa
AJER 1933-34 ibintu byatangiye
: Association de lakoroshywa
Jeunesseimirimo imwe n’imwe
Estudiantine
ivanwaho: hashyizweho ibimpoteri byinshi kandi bareka gutera
Rwandaise
ingemwe mu bihoho, bashishikarizwa kandi guhinga kawa gusa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ahantu hari haragaragaye mu igeragezwa ry’ibanze ko haberanye
AM/AP
n’igihingwa : Arrêté
cya kawa. ministériel/
Ni muri urwoArrêté rwego présidentiel
Kanage, Rubengera,
AMR
impinga : Association
za Asitirida des Moniteurs
na Gitarama, amayagadu Rwanda
n’ibice bimwe bya
AMUR Kibungo
Byumba, : Association des Musulmans
na Kigali byiswe ko bitaberanyeau Rwanda
n’ihingwa rya
ANT Mu birebanye
kawa. : Assemblée Nationale
n’ubucuruzi de Transition
bwa kawa, haremwe ikigo kitwa
OCIRU (Ikigo cya Kawa cya Ruanda-Urundi)
(Transitional National Assembly) mu wa 1945.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Abahinzi ba mbere ba kawa ntibumvaga impamvu bagomba
APR : Armée Patriotique Rwandaise
guhinga kawa kuko batari bazi icyo imara. Byarushagaho
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
kuruhanya kuko basabwaga gutera kawa mu butaka bwiza
no kuyifata neza Rwandais
ngo badahanwa. Amakawa ya mbere yatewe
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
KDÀ\·LQJRDKDQWXXEXVDQ]ZHKDWHUZDJDLP\DNDQJDQGXUDUXJR
APROSOMA
cyangwa : Association
urutoki bagombye pour la Promotion
kurimbura. Sociale
Byongeye de lahari
kandi
hatarabaho uburyo Masse bw’iyamamazabuhinzi no kwerekera
abaturage
ARD uko zihingwa.pour le Renforcement de la
: Alliance
Démocratie
+DVKL]HKDÀLP\DNDLQHDEDQWXEDWDUXPYDLPSDPYX]DNDZD
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Ariko byarahagije ngo umusaruro wa mbere uboneke maze
kawa igurishwe Droits de l’Homme
ngo akamaro ka kawa kagaragarire bose uwo
AREDETWA : Association pour le Relèvement
198
0JU&ODVVH/HWWUHDGGUHVVpHDX[SUrWUHVGX9LFDULDWGX5XDQGDHUDR€W
Démocratique des Batwa
283
v
mwanya. Ikoreshwa
ACRONYMS ry’ifaranga ryari rimaze kwamamara
AND ABBREVIATIONS
kandi rikemura ibibazo binyuranye. Kuva mu wa 1933 abantu
___________________________________
EDWDQJL\H JXKLQJD NDZD KDÀ NX EXVKDNH ,JLKLQJZD F\D NDZD
cyazanye
A.A. imihindagurikire ikomeye muri karendari z’ubuhinzi
: Archives Africaines
mu Rwanda no mu mutungo w’umuryango nyirizina. Gutangira
A.G. : Assemblée Générale
igihingwa cya kawa byafataga ibice bitatu bitangana, ari mu gihe
ABAKI
byafataga ari :se
Alliance des Bakiga
mu mirimo ubwayo. Habaga imirimo rusange
yo gukora ibimpoteri, kwimura Bahutu
ABESC : Association des ingemweEvoluant pour
no kongera la
kuzitera
Suppression
mu bipimo byateguwe n’imirimodes yo
Castes
gufata neza ikawa. Mu gihe
ACRgukoresha
cyo : Association des sushefu
ibimpoteri, buri Cultivateurs du Rwanda
yagombaga gukoresha
abaturage
ADP ikimpoteri k’ikawa
: Alliance ku murenge
Démocratique ayobora.
des PeuplesNyuma buri
mukuru
ADR w’urugo
: Alliance pour la Démocratieigipimo
yatoranyaga aho azashyira et la cya kawa.
Réconciliation Nationale
Igipimo cyategurwaga hifashishijwe goronomu w’ubuhinzi,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
sushefu yahaga ingemwe buri mutware w’urugo. Buri wese
AFDL : Alliance
yahabwaga ingemwe des Forces
mirongo itanu.Démocratiques
Nyuma hatangiraga pour itera
la
Libération
rya kawa ryatangiraga du Congo-Zaïre
mu mpera z’ukwezi kwa cumi cyangwa mu
AGOAkwa Mata.
kwezi : African
ImirimoGrowth and Opportunity
yakurikiragaho Act kawa,
yari iyo gusasira
$,'6
kuyibagarira $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
buri gihe no kuyifumbira. Iyamamara ry’ingarane
]·LELVKLQJZH
AIMO PX F\DUR Indigènes
: Affaires ELÀWDQ\H LVDQR \D KDÀ Q·XEXKLQ]L EZD
et Main-d’oeuvre
kawa
AJER ku itegeko. Uretse iyo
: Association demirimo kandi,Estudiantine
la Jeunesse hari ubundi buryo
bwashyizweho bwo gufata neza kawa. Gukuraho ibisambo no
Rwandaise
gusarura imbuto za kawa no gutora ubusurira bwaryaga kawa.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Buri muhinzi wa kawa yagombaga kwitaba kwa sushefu ajyanye
AM/AP
icupa ryuzuye: Arrêté ministériel/
ubusurira kugira ngoArrêté présidentiel
amwereke ko koko yagize
AMR
uruhare mu :kurwanya
Association desdukoko.
utwo Moniteurs
Ibyodu Rwanda
byaje kurangizwa
AMUR
n’ikoreshwa : Association
rya DDT mu wades Musulmans au Rwanda
1946-1947.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Gahunda yo kugenzura
(Transitionalno gushyira
Nationalmu bikorwa ry’iyo mirimo
Assembly)
yakorwaga
APADEC na ba sushefu, ba shefu
: Association du Parti Démocrate n’abadiminisitarateri.
Chrétien
Gukererwa cyangwa gukora nabi iyo mirimo y’ubuhinzi
APR : Armée Patriotique Rwandaise
byahanirwaga umuturage na sushefu, akenshi byavagamo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
gukubitwa cyangwa kunyagwa.
Rwandais
APROCOMIN:
Gutonora kawa Association
byabanje kujya desbikorwa
Commerçants
n’intoke Indigènes
gusa, bikorwa
APROSOMA
n’umuhinzi : Association
n’umuryango we.pour la Promotion
Babanzaga Sociale
kuzumisha de la
: bazanikaga
ku birago cyangwa Masse ku ntaro z’imbingo, bakazanika ku zuba mu
gihe
ARD k’iminsi myinshi.
: Alliance Zamaraga
pour le kuma bakagerageza
Renforcement de la kuzikuraho
igishishwa neza 199
. Kuva
Démocratie mu wa 1951, hatangiye kwamamara
uburyo bwo gukoresha amazi: bashyiraga ibitumbwe bya kawa
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
mu cyuma gisya kawa, harimo n’amazi, bagakaraga icyo cyuma
Droits de l’Homme
.XUHEDDPDEZLUL]D\¶XPZDPL0XWDUD5XGDKLZD³8EXU\REZRJXWXQJDQ\DNDZD´
AREDETWA : Association pour le Relèvement
199

in .LQ\DPDWHNDQRWDULNL\DPEHUH1]HUL
Démocratique des Batwa
284
v
kigatandukanya uruhu rwaAND
ACRONYMS kawaABBREVIATIONS
n’imbuto. Nyuma abaturage
bakita ku murimo wo kwanika kawa. Ubwo buryo bushya
___________________________________
bwazanye ikwirakwizwa ry’ibyuma bisya kawa mu turere twose
twera
A.A. kawa. Ubuyobozi
: Archives bwa gikoroni bwasobanuraga igikorwa
Africaines
cyo guhinga kawa ku itegeko ku buryo bwinshi. Ikawa mu
A.G. : Assemblée Générale
bihingwa byose byageragejwe (ipamba, itabi,…) yabaye itegeko
ABAKI impamvu
kubera : Alliance des Bakiga
zikurikira:
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
x Kubera Suppression
ko u Rwanda desrwari
Castes rwarinjiye mu bucuruzi
ACR mpuzamahanga, : Association des Cultivateurs
gucuruza kawa byazanaga du Rwanda
amafaranga
ADP mu masanduku : Allianceya Leta.
Démocratique des Peuples
ADR x ,JLKLQJZDF\DNDZDF\DULJLÀWHDNDUXVKRNXNRDJDFLURND\R
: Alliance pour la Démocratie et la
kari karakomeje kuzamuka
Réconciliation guhera mu kinyejana cya 18.
Nationale
x ,NDZD \DUL LÀWH XUXKDUH PX NZLQML]D XPXWXUDJH PX
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bukungu bukoresha ifaranga, imufasha kubona
AFDL amafaranga : Alliance des Forces
yo guhahisha ibyo Démocratiques
ashaka200. pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
Koko kandi : ikawa Africanyagize
Growthuruhare
and Opportunity
runini mu Actbukungu
bw’ingo
$,'6 zimwe na zimwe mu turere tweraga
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP kawa, ibazanira
amafaranga buri
AIMO gihe. Raporo
: Affaires y’Ababirigi
Indigènes yo mu wa 1959, ivuga
et Main-d’oeuvre
ko kawa yonyine yazaniraga umuturage 49% by’umusaruro
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
w’umuryango201: uwo musaruro washoboraga kwiyongera iyo
umukoroni waguraga Rwandaise iyo kawa, atayiguraga ku giciro kiri hasi
ALIR
cyane. : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR x Guhunika : Association
ibishyimbo des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Guhunika
ANT byatangiye
: Assemblée mu Nationale
1948. Ni de bwo bwoko bwa nyuma
Transition
bw’imirimo y’itegeko bwabayeho mu Rwanda. Byarebaga
(Transitional National Assembly)
ibishyimbo kandi hagakorwa n’akazi k’agahato ko kurinda aho
APADEC
bihunitse. : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI :JXKXQLND
3RULWLNL \R Association des Partis \D]DQ\H
LELVK\LPER Monarchistes Q·L\R NXEDND
amangazini bibikwamo Rwandaisku rwego rwa susheferi. Yubakwaga
Q·DEDWXUDJH%LJLWDQJLUDE\DKXQLNZDJDPXQ]X]LÀWHXEXVKRER]L
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
EXNH]XEDNZDJDKDÀ\DKREDVXVKHIXEDWX\H0XZDL]R
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
nzu za mbere zasimbujwe izubakishijwe amatafari zinasakaje
Masse
DPDWHJXUD DULNR QD ]R ]LÀWH XEXVKRER]L EXNH $\R PDQJD]LQL
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
PDVK\D\XEDNZDJDKDÀ\·LPLKDQGDQ\LUL]LQD
Démocratie
Muri
ARDHOburi : mangaziniAssociationhubakwagamo
Rwandaise pour imirongo
la Défense myinshi
des
igerekeranye. Ni yo yaterekwagamo
Droits de l’Homme ibimuga (by’ibibindi) birimo
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOGHO¶DGPLQLVWUDWLRQEHOJHS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
200

201
Ibidem, 1959, p.40
Démocratique des Batwa
285
v
ibyo bishyimbo. Guhunika AND
ACRONYMS kandiABBREVIATIONS
byarebaga abaturage bakuze
NDQGL EDÀWH ___________________________________
LPEDUDJD DEDKLQ]L DEDNR]L ED ]D PLVL\RQL
ab’abazungu n’aba Leta. Guhunika imyaka byakorwaga nyuma
y’isarura
A.A. ry’Umuhindo
: Archives (Igihe k’imvura yo mu mezi ya Nzeri
Africaines
n’Ukuboza). Iyo umusaruro wabaga udahagije, igihe cyo guhunika
A.G. : Assemblée Générale
kegereje, abantu bakukaga umutima, kuko nta mpamvu
ABAKI
yashoboraga :kwemeza
Alliance ibura
des Bakiga
ry’ibishyimbo byo guhunika. Icyo
ABESC : Association des Bahutumu
gihe, igisubizo cyabaga kujya kubihaha Evoluant pourbyinshi
turere byeze la
(cyanecyane mu Suppression des Castes
Mutara, Kingogo, n’u Bugoyi)
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Umubare
ADP w’ibiro byo guhunika
: Alliance Démocratique warahindukaga.
des PeuplesBigitangira
hashyizweho
ADR ibiro ijana, hanyuma
: Alliance pour la Démocratie baza kubonaet lako ari byinshi
cyane, babigabanyaho icya kabiri mu wa 1947 (biba ibiro mirongo
Réconciliation Nationale
itanu), hanyuma bishyirwa ku biro makumyabiri mu wa 1949.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance
Ibishyimbo byabaye des Forces
ishingiro Démocratiques
ry’ibihunikwa kuko aripour la
byo byari
Libération
ishingiro ry’ibiribwa du Congo-Zaïre
by’ingo kandi buri rugo rwashoboraga
AGOA Mu : turere
kubyeza. Africantweragamo
Growth and Opportunity
amashaza Act
ni yo n’ibishyimbo
$,'6
byahunikwaga. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Abayobozi bomekaga kuri buri kimuga kirimo
ibihunikwa
AIMO izina rya nyirabyo.
: Affaires IndigènesNyuma et bashyize muri buri kimuga
Main-d’oeuvre
agati
AJER kariho urupapuro rwanditseho izina rya
: Association de la Jeunesse Estudiantine buri kimuga.
Rwandaise
Abaturage ntibishimiye igikorwa cyo guhunika kuko bagombaga
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kubirinda nijoro, byakorwaga n’abantu bose bakuze kandi
AM/AP XEXPXJD
EDGDÀWH : Arrêté ERministériel/ Arrêté présidentiel
PXUL EXUL VXVKHIHUL XUHWVH DEDNR]L ED
AMR ab’abazungu
Leta, : Association des Moniteurs
n’aba misiyoni. Abarindaga duamajoro
Rwanda bararaga
AMUR mu :mangazini
imbere Association des Musulmans
kandi au Rwanda
kenshi bakagurana ibimuga
by’ibishyimbo
ANT : bibi, ibishyimbo
Assemblée byiza de
Nationale babikorera
Transition amacuti yabo
cyangwa ababaga babahaye National
(Transitional amayoga.Assembly)
Na ba sushefu kandi
bakoraga
APADEC ibyo: Association
ku buryo icyo dugihe
Partik’ihunika
Démocratecyarangiraga,
Chrétien hari
amangazini yabaga asigayemo icya kabiri k’ibyahunitswe.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Igihe cyo gusubiza imyaka beneyo hari abasangaga ibimuga
APROBAMI : ntakikirimo
bahunitsemo Associationkandi des Partis
akazi Monarchistes
k’ubuhinzi katasibaga.
Rwandais
Ingamba zabaye ko buri wese azana ibike bishoboka kandi
APROCOMIN:
cyanecyane Association ibishyimbo
akanahunika des Commerçants Indigènes
bitari ubwoko bwiza.
APROSOMA
Kandi kubera:aho
Association
byahunikwaga pour la Promotion
hatari Sociale de la
heza, ntibinafatwe neza,
ibyo bishyimbo byaribwaga
Masse n’imungu cyangwa bikanyagirwa
n’imvura.
ARD Guhunika
: Allianceibishyimbo abaturage ntibabyishimiye
pour le Renforcement de la
kubera izo mpamvu zavuzwe
Démocratie haruguru. Cyanecyane ko abaturage
batabonaga impamvu yo guhunika. Byagiriye akamaro gusa ba
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
sushefu n’ababikoragamo amanyanga. Guhunika byaje kuvaho
bisabwe n’Inama Droits
Nkuru dey’Igihugu.
l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
286
v
x ImirimoACRONYMS
rusange ku nyungu z’igihugu cyangwa z’Akarere
AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Bene iyo mirimo yabaga guca no gukora imihanda, gutera
amashyamba
A.A. :no kurwanya
Archives isuri.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
- Gutera amashyamba
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Muri : Association
za susheferi des Bahutu
zose ubuyobozi Evoluant pour
bwagombaga la
kubahiriza
itegeko rivugaSuppressionko buri sushefudes Castes yari ategetswe gutera
ACR
amashyamba : hakurikijwe
Associationibiti des bikenewe
Cultivateurs du Rwanda
n’abaturage ayobora.
Ibiti
ADPbyagombaga guterwa
: Alliance n’abantu bosedes
Démocratique byagombaga
Peuples kuzagirira
akamaro.
ADR Ubuyobozi bwa gikoroni
: Alliance pour la Démocratie et bwari bwarabisobanuye
la
ku buryo bukurikira. Ubuyobozi
Réconciliation Nationale ntibwashatse udushyamba
duto duto kandi twa buri wese kandi dutatanye, akenshi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
GXÀWH DPDNRVD \R JXWHUZD NX EXWDND EZL]D F\DQH EXNZL\H
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
JXKLQJZDKRLP\DNDEXULKDÀ\·LQJR]·DEDWXUDJH$PDVK\DPED
agomba kuba igikorwa Libération du Congo-Zaïre
rusange 202
.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 ntibishimiraga
Aborozi $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
icyo gikorwa gishya kiyongeraga kuri
shiku
AIMO bikagabanya inzuri
: Affaires Indigènesz’amatungo. Ni yo mpamvu hari
et Main-d’oeuvre
DEDVXVKHIX
AJER EDWDJLNXULNLUDQLUDJD
: Association de la Jeunesse KDÀ 1LEstudiantine
LQ]HJR ]D WHNLQLNH
zatoranyaga ubwoko bw’ibiti bigomba guterwa, aho bizaterwa
Rwandaise
hagatangwa na sushefu, abaturage bagakora imirimo isigaye.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Akenshi hatoranywaga ubutaka bubi. Ibimpoteri byo bigashyirwa
AM/AP
KDÀ \·LPLKDQGD : Arrêté ministériel/
NX PLVR]L F\DQJZD Arrêté présidentiel
PX PLEDQGH Q·LELVKDQJD
AMR ngo borohereze
kugira : Association des Moniteurs
abategetsi bagombagadu Rwanda
kubigenzura.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT byatewe : byabaye
Ibiti Assemblée Nationale
akenshi intuside naTransition
barakatsi. Barakatsi
ntiyakunzwe nk’intusi yakuraga
(Transitional vuba Assembly)
National igafasha abaturage mu
byo
APADECbakeneye. Abaturage kandi ni ko
: Association du Parti Démocrate bakoraga imirimo
Chrétienyose yo
gufata neza ayo mashyamba mashya yabaga yatewe.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
*XWHUD DPDVK\DPED E\DUL ELÀWH LPSDPYX \·XPZLKDULNR
bigamije. Ku birebanaRwandais n’ubukungu ubwabwo, mu Gihugu hari
APROCOMIN: Association
hakenewe cyane ibiti by’ubwubatsi des Commerçants Indigènes
(sharupanti, ububaji n’ibindi)
APROSOMA
kandi : Association
n’abaturage pour lainkwi
bari bakeneye Promotion Sociale
zo gucana de la
cyanecyane
mu turere tutabagamo Masse amashyamba kimeza. Icya nyuma nuko
ubutegetsi
ARD bwa gikoroni pour
: Alliance bwari le
bwarabonye
Renforcement ko byihutirwa
de la gutera
amashyamba ngo bifashe
Démocratie igwa ry’imvura nk’uko byanditse
muri raporo y’umwaka wa 1948: “ntawushidikanya ko,
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
imihindagurikire y’ibihe by’imvura ari yo mpamvu nkuru y’inzara,
ubwiza bw’ubutaka Droitsmu de gushobora
l’Homme gufata amazi y’imvura ari
AREDETWA : Association pour le Relèvement
202
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOGHO¶DGPLQLVWUDWLRQS
Démocratique des Batwa
287
v
ibintu by’ingenzi byo kwitabwaho
ACRONYMS ku buryo bushoboka bwose.
AND ABBREVIATIONS
Ni yo mpamvu___________________________________
igikorwa cyo kurwanya isuri cyatangijwe”203.

Mu
A.A.gushyiraho iyo mirimo
: Archives yose, Ababirigi bavunnye abaturage
Africaines
cyane. Mu gihe k’imyaka n’imyaka igihugu cyari cyarahindutse
A.G. : Assemblée Générale
nk’ingando y’imirimo y’agahato ku bwoko bushya. Ntabwo
ABAKI
XPXWXUDJH : Alliance
\DUL desLPLULPR
DNLNRUHUD Bakiga\H 1L \R PSDPYX DEDJLÀWH
ABESCbahitagamo
ingufu : Association des Bahutu
gusuhukira Evoluant
mu mahanga. pour
Uko la
kugenda
Suppression des Castes
NZ·DEDQWXEDJLÀWHLQJXIXE\DUXVKLMHKRNRQJHUDLELED]RE\·LEXUD
ACR
ry’ibiribwa : Association
mu turere tumwedes na Cultivateurs
tumwe. du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Ǧ
ADR Guca no gufata neza imihanda
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Kubaka imihanda byari ngombwa ngo bifashe muri gahunda
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
nshya yo guhahirana, gufasha ubuyobozi bw’igihugu no guhuza
AFDL :
u Rwanda n’amahanga. Alliance Gukora
des Forces Démocratiques
imihanda ni byo byatwaye pourakazi
la
kavunanye mu bintu Libération du Congo-Zaïre
byose byategetswe abaturage. Imirimo yabaga
AGOA cyane
ivunanye : African Growth and
kandi yamaraga igiheOpportunity Act
kirekire, hakurikijwe ko
$,'6 umuhanda
hakorwa $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
munini, muto cyangwa inzira y’imigenderano
y’abagenzi
AIMO 204
. Gukora
: Affaires noIndigènes
gutunganya etumuhanda
Main-d’oeuvre byasabaga akazi
katagira
AJER uko : kangana, Association susheferi yose yarahagurukaga.
de la Jeunesse Estudiantine Abari
bavuye kure bagombaga kugenda ingendo ndende ngo bagera aho
Rwandaise
LPLULPR\DJRPEDJDJXNRUHUZD%XULVXVKHIX\DULDÀWHXPXEDUH
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
w’abaturage agomba kohereza ahakorerwaga imirimo. Uwo
AM/AP akenshi
mubare : Arrêté ministériel/
wemezwaga Arrêté
hakurikijwe présidentiel
ubwinshi bw’abaturage
AMR
ba : Association
buri susheferi. Kuyobora des Moniteurs
imirimo yo gukora du imihanda
Rwanda minini
AMUR akenshi
n’imito : Association
byakorwagades na Musulmans
adiminisitarateri au Rwanda
wa teritwari,
ANT
abifashijwemo : Assemblée
n’abakarani Nationale
bashinzwe de Transition
imirimo ya tekiniki. Igice
cy’umuhanda cyo gukorwa cyagabanywagamo
(Transitional National Assembly) buri munsi ibyate
byahabwaga
APADEC ba
: Association du Parti Démocratekurangiza
sushefu. Buri wese agaharanira Chrétien bwa
mbere icyate ke. Hagati y’abasushefu habaga irushanwa rikomeye,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bamwe ntibatinye gukoresha abaturage babo nyuma y’amasaha
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
yemewe n’amategeko, babima ikiruhuko cyangwa basaba imirimo
abantu ubundiRwandais batagomba gukora bene iyo mirimo (abapfakazi,
APROCOMIN: Association
abakozi ba misiyoni, ab’abazungu des Commerçants
cyangwa aba Leta). Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Kuri iyo nkubiri Masse y’abasushefu n’abandi bayobozi b’imirimo
ku
ARD ruhande : Alliance pour lehabagamo
rw’abaturage Renforcement kutabishishikaramo
de la
kw’abaturage: akazi ntigakorwe
Démocratie neza, umuturage akagenzurana
n’umukoresha we. Abaturage bahurijwe muri iyo sibo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
QWLEDVKRERUDJXNXULNLUDQLUZDKDÀNXEHUDXEZLQVKLEZDER
Droits de l’Homme
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOGHO¶DGPLQLVWUDWLRQS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
203

204
Ibidem, 1957, p. 86
Démocratique des Batwa
288
v
Gukoresha ACRONYMS
imihanda mito n’amabarabara
AND ABBREVIATIONS y’abagenzi
byaharirwaga ___________________________________
ba sushefu iyo mihanda n’amabarabara
byanyuraga aho batwara. Mu guca no gukora umuhanda
umuturage
A.A. nta kindi yakoreshaga
: Archives Africaines uretse agasuka n’agatebo.
Kutabaho kw’imashini byongeye ku gukoreshwa kw’ibintu
A.G. : Assemblée Générale
by’ibanze bidafashe nta kindi byari kugeraho, uretse kongera
ABAKI z’umuturage.
imvune : Alliance desyarahindutse
Yari Bakiga nk’imashini yo gukora
ABESC : Association des Bahutu
byose, mu gihe umukuru w’urugo yajyaga Evoluant pour labene
ahandi ahunze
Suppression
iyo mirimo, umugore des Castes
we n’abana be bagombaga kumusimbura
ACR iyo mirimo
muri : Association des Cultivateurs
rusange n’ibindi du Rwanda
byose byasabwaga abaturage.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR Ǧ Kurwanya isuri pour la Démocratie et la
: Alliance
Réconciliation Nationale
Imirimo yo kurwanya isuri yatangiye mu wa 1946. Yituye ku
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
baturage vuba cyane batazi akamaro kayo. Guca imiringoti
AFDL : Alliance des
isanzwe byakurikiraga uko Forces
umurimaDémocratiques pour isuri
uteye. Kurwanya la
Libération du
ntibyabonye umwanya wo Congo-Zaïre
gukorerwa igeragezwa hose.
AGOA yakoreshwaga
Imirimo : African Growth and Opportunity
na goronomu w’Umubirigi,Act
agafashwa
$,'6
n’abashinzwe $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ubuhinzi b’Abanyarwanda. Umurimo munini
ugakorwa
AIMO n’abaturage.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Ibyasabwaga n’abakoroni n’ubukoroni byongereye imirimo
Rwandaise
y’umuturage aho kugira ngo yisanzure nk’uko byandikwaga
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
n’abakoroni n’abamisiyoneri. Ahubwo iyo mirimo yatumye
AM/AP
umuturage : Arrêté ministériel/
arushaho kuremererwa Arrêté présidentiel
n’inzara aho kubona
AMR
ibimutunga : Association des Moniteurs du Rwanda
akeneye.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
J.
ANTImirimo yakorerwaga
: Assembléeabayobozi
Nationalegakondo
de Transition
(Transitional National Assembly)
Mu
APADEC Rwanda rwa mbereduy’ubukoroni
: Association habagaho
Parti Démocrate amoko
Chrétien
y’amahooro anyuranye n’indi mirimo gakondo yakorwaga,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
QGHWVH LPZH \DGXWVH YXED \DUL LÀWH DNDPDUR PX PLEDQLUH
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
y’abantu n’ubutegetsi. U Bubirigi bwari bwarihaye inshingano
yo kuzamuraRwandais imibereho myiza y’abaturage bukuraho
APROCOMIN: Association
ibyo bwabonaga ko bibangamiye des Commerçants
abaturage muIndigènes
muco wa
APROSOMA : Association
Kinyarwanda. pour laikibazo
Nk’uko byavuzwe Promotion Sociale bwahuye
u Bubirigi de la
QD F\R QXNRMasse
EZDVKDNDJD NXULQGD UXEDQGD UXJXÀ NDQGL
rushyigikiye
ARD ubutegetsi bw’abayobozi
: Alliance pour gakondo. de la
le Renforcement
Démocratie
¾Uburetwa
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Uburetwa ni Droits
imirimodey’agahato
l’Homme ikorwa na buri muturage
AREDETWA
iminsi : Association
ibiri mu cyumweru cya pour le Relèvement
gihanga cyagiraga iminsi itanu,
Démocratique des Batwa
289
v
igakorerwa umuyobozi
ACRONYMS kandi ANDntigire inyishyu iyo ari yo yose.
ABBREVIATIONS
Muri za 1950,___________________________________
uburetwa kimwe n’ubuhake byageragejwe nka
bumwe mu buryo Abatutsi bakandamizaga Abahutu mbere
y’umwaduko
A.A. :w’abazungu
205
: ariko iyo mvugo yirengagizaga uko
Archives Africaines
ikibazo nyacyo cyari giteye.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Mu wa 1902, :padiri
Alliance
A. Brarddes Bakiga
washinze kiriziya ya mbere y’i Save
ABESC ko :Abahutu
yavugaga Association barimo desibyiciro
Bahutu Evoluant
bibiri: ingabo pour la
n’ibiretwa
bikoreshwa imirimo Suppression des Castes
yose 206
. Hari izindi nyandiko zagiye zikomoza
ku
ACR buretwa ku buryo bunyuranye.
: Association Urugero ni Czekanowski,
des Cultivateurs du Rwanda mu
wa
ADP 1907, yandika ku mibanire y’abantu
: Alliance Démocratique des Peuples mu Rwanda, yavuze
ko mu byiciro bine by’Abanyarwanda, hari ikiciro k’ibiretwa
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
QL XNXYXJD DEDWXUDJH ELJHQJD DULNR EDGDÀWH XPXWXQJR
Réconciliation Nationale
w’ubutaka, bagahinga ku butaka bw’igihugu kandi bagatanga
AEC
imibyizi ibiri :cyangwa
Agglomeration itatu mu Extra-Coutumières
cyumweru bayiha umutware
AFDL : Alliance
w’umuryango. Ku ruhande rwe Bwana des Forces Démocratiques
Defawe wari pour umukuru la
wa Leta mbirigi, Libération
yanditse du mu Congo-Zaïre
wa 1920 ko mu Bahutu harimo
AGOA
ibice : African (bahakwa
bibiri: abagaragu Growth and kuriOpportunity Act
ba shebuja) n’ibiretwa 207
.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Mu ntangiriro z’ubukoroni bw’Ababirigi, imirimo y’agahato
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
yakorerwaga abayobozi b’Abanyarwanda yari itandukanye, yarimo
AJER inka,:guheka,
kuragira Association
guhinga, de la Jeunesse
gukuka, kubakaEstudiantine
inkike no guheka.
Rwandaise
Bamaze
ALIR guhitamo
: Armée gukorana
de Libération n’abatware
du Rwandab’Abatutsi, Abadage
n’Ababirigi
AM/AP bahaye ingufu nyinshi intumwa
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel z’ibwami na zo
zishyiraho
AMR abazifasha
: Associationgukora desimirimo yose yasabwaga.
Moniteurs du RwandaUturere
WZDUL GXÀWH XEZLJHQJH EXFDJDVH WZDUDEXWDNDMH GXVLJDUD
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
tuyoborwa n’abatware b’Abatutsi bashyizweho n’abakoroni.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Mbere y’ihinduka (Transitional
mu butegetsi National
ryakozwe Assembly)
n’abakoroni, buri rugo
rwatangaga
APADEC imibyizi ibiri mu cyumweru
: Association du Parti Démocrate cya gihanga ni ukuvuga
Chrétien
iminsi
APR 146 mu:mwaka. ArméeMu wa 1924, uburetwa
Patriotique Rwandaise bwashyizwe ku minsi
24 mu mwaka, hanyuma bushyirwa ku minsi ibiri mu cyumweru
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
k’iminsi y’abazungu208. Hashyizweho ibitabo byandikwamo iminsi
yakozwe. Ariko Rwandais
iminsi yarengagaho ntiyavugwaga.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Mu wa 1927,: Association
rezidansi yashyize pour lauburetwa
Promotionbwa Sociale
buri de la
mugabo
ku munsi umwe mu
Masse cyumweru k’iminsi irindwi cyangwa iminsi
ntarengwa
ARD 13 mu mwaka.
: Alliance pour Kulebw’Ababirigi
Renforcement ibyode byagaragaraga
la
205
Bourgeois R., 1954, op.citWSS0XUHJR'La
Démocratie révolution rwandaise,
1959-1962, Louvain, 1975, p.249
ARDHO
206 : Association Rwandaise pour la Défense des
%UDUG$/HWWUHGX3qUHDX6XSpULHXUJpQpUDOGHV3qUHVEODQFVIpYULHU
207 Droits
 'HIDZH (OpPHQWV de GH
HVVHQWLHOV l’Homme
O¶RUJDQLVDWLRQ SROLWLTXH HW VRFLDOH GX 5ZDQGD,
%UX[HOOHVQRYHPEUH$UFKLYHVDIULFDLQHV$,  ELVS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
208
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOop.cit., 1924, p.7
Démocratique des Batwa
290
v
nk’iterambere. Mu by’ukuri,
ACRONYMS iyo ABBREVIATIONS
AND poritiki nshya, yarushagaho
kongera imirimo yasabwaga abaturage.
___________________________________
Mu
A.A. wa 1900, uburetwa
: Archives bwasabwaga umuryango cyangwa
Africaines
inzu, uyikuriye yashoboraga gukora uwo murimo mu izina
A.G. : Assemblée Générale
ry’umuryango wose. Ibyo byagiye bihinduka uko umuryango
ABAKI uteshwa
wagiye : Alliance
agacirodes
no Bakiga
gufashanya byawurangaga mbere
ABESC : Association des Bahutu
y’ubukoroni. Mu myumvire y’Ababirigi Evoluant
uburetwa pour lakuba
bwaretse
ubw’umuryango Suppression des Castes
buba ubw’umuntu ku giti ke kuri buri mugabo
ACR
XGDÀWH : Association
XEXPXJD des Cultivateurs
%LUDVREDQXUD du Rwanda
NR XEXUHWZD EZDUXVKLMHKR
kugera
ADP kuri :benshi
Alliancekurusha mbere. Ikindi
Démocratique kandi uburetwa
des Peuples
bwagejejwe
ADR no: Alliance pour la Démocratie etmajyaruguru).
mu turere butabagamo (nko mu la
Mu wa 1933, iteka ry’umwami ryagabanije
Réconciliation Nationale iminsi y’uburetwa:
iba 13 mu mwaka kuri shefu na 10 kuri sushefu. Ndetse
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
n’abagaragu mu rwego rw’ubuhake, bagenewe iminsi bagomba
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
gukora mu mwaka.
Libération du Congo-Zaïre
AGOAmu wa : 1936,
Kuva African Growthkoand
hemejwe Opportunity
imirimo y’uburetwa Act ishobora
$,'6
gutangirwa $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ingurane ku baturage bakoraga mu bigo
by’abazungu
AIMO 209
. KugezaIndigènes
: Affaires icyo gihe ubutegetsi bw’abakoroni
et Main-d’oeuvre
bwafataga
AJER uburetwa nk’ikimenyetso
: Association de la Jeunessecy’ubuyoboke
Estudiantine no kumvira
kw’abaturage ku batware babo b’abashefu n’abasushefu210.
Rwandaise
Mbere gato y’Intambara ya Kabiri y’Isi yose, gutanga ingurane
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
z’uburetwa byaraguwe binemererwa izindi nzego: abakozi
AM/AP
E·DEDVXNRQWDUR : Arrêté ministériel/
DEDNR]L ED /HWD Arrêté
DERUR]Lprésidentiel
EDÀWH QLEXUD LQND
AMR
icumi, abakozi : Association
ba nyakabyizi desbakoraga
Moniteurs du y’iwabo
kure Rwandabyibura
AMUR
amezi ikenda mu : Association des Musulmans
mwaka n’abarimu ba gatigisimu au211Rwanda
. Bari abakozi
ANT
batari bagikora : Assemblée
mu rwego rw’ Nationale
imirimo yabode Transition
ya gakondo cyangwa
bari imbere mu birebana n’ubukungu.
(Transitional Mu wa 1944, gutanga
National Assembly)
ingurane
APADEC z’uburetwa byemerewe abaturage
: Association du Parti Démocrate bose babyifuza,
Chrétien
ingurane ishyirwa ku mafaranga 19.50 frs. Byaje kuba itegeko
APR : Armée Patriotique Rwandaise
guhera mu wa 1949.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ubuyobozi bwabanje Rwandaiskugerageza gukwiza hose uwo muco wose
APROCOMIN: Association
wari icyaduka nubwo bwageragezaga des Commerçants
kubuza akarenganeIndigènes bwose.
APROSOMA
Bwanze ko uburetwa : Association pourbiza
buvaho la Promotion
kugeza aho Sociale de la
busimburiwe
n’amahooro, bigaragaza
Masse imikorere itanoze y’ubuyobozi.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO
209 : Association Rwandaise pour la Défense des
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOGHO¶DGPLQLVWUDWLRQEHOJHS
210 Droits de l’Homme
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOGHO¶DGPLQLVWUDWLRQEHOJHSYRLU
DXVVLOHVFRPPHQWDLUHVGH0JU&ODVVHjFHVXMHWLQ35XWD\LVLUHop.cit.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
211
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOGHO¶DGPLQLVWUDWLRQEHOJHS
Démocratique des Batwa
291
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
¾Ubuhake
___________________________________
Abazungu bamaze kuzana ubundi buryo bwo kugera ku
bukungu,
A.A. ari: Archives
bwo bw’amafaranga
Africaines n’uburyo bwo kuyabona,
byahinduye cyane imyitwarire n’imyumvire y’abagaragu na
A.G. : Assemblée Générale
ba shebuja. Amafaranga amaze kuza kandi agatuma abantu
ABAKI
bashobora : Alliance
gukira des mu
batanyuze Bakiga
nzira zari zisanzwe zimenyerewe
byatumye imibanire y’ubutegetsi Bahutu
ABESC : Association des n’ubuhake,Evoluant poury’abato
haba hagati la
Suppression
n’abakuru cyangwa des Castesna ba shebuja.
hagati y’abagaragu
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Mu
ADPgihe cy’ubukoroni
: Alliance bw’Abadage
Démocratique n’igihedes
Ababirigi
Peuples bari bamaze
kwigarurira
ADR u Rwanda (1916-1926)
: Alliance pour la Démocratie et lanta mpinduka igaragara
yabaye mu birebana n’ubuhake.
Réconciliation Ariko ba misiyoneri gatorika
Nationale
ba mbere bitwaye nka ba shebuja b’abaturage bari batuye mu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mbibi za misiyoni, byarabaye i Zaza, kandi bigafatwa gutyo.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Ababirigi bamaze Libération
kuza ubuhakedu Congo-Zaïre
bwagiye bukurwaho, ibijyanye
AGOA
n’ubuyobozi : African Growth
n’ubutegetsi and Opportunity
bose busigara Act kera na
uko bwamye
$,'6bwerekana
kare, $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
imibanire hagati y’umutunzi w’inka nyinshi
Q·XÀWH
AIMO QNH F\DQJZD
: Affaires XWD]LÀWH
Indigènes QD PED ZD]DJD NXPXVDED LQND
et Main-d’oeuvre
imwe
AJERcyangwa: Association
nyinshi . de la Jeunesse Estudiantine
212

Rwandaise
Impinduka ya mbere igaragara mu kwivanga k’ubutegetsi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bw’abakoroni mu buhake yatangiye kuva mu wa 1926.
AM/AP
Umuzungu : Arrêté ministériel/
yafashaga umwami mu murimo Arrêté présidentiel
we wo guca imanza:
AMR
byatumye : Association
imikirize y’imanzades Moniteurs
hakurikijwe du Rwanda
amategeko y’abazungu
AMUR
bigaragara mu: Association
manza i Nyanza. des Musulmans au Rwanda
Mu Manza zikomeye umwami
ANT
yacaga : Assemblée Nationale
yagaragazagamo izirebana den’ubuhake.
Transition Abazungu
bamaze kuza muri izo manza,
(Transitional bashyigikiye
National ko haba igabana
Assembly)
hagati
APADEC y’umugaragu na shebuja: urugero
: Association du Parti Démocrate ni mu Chrétien
rubanza rwa
Rudahigwa na Kayondo.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Habaye n’ibyemezo by’ubuyobozi byafashwe mu rwego rwo
koroshya ubuhake, Rwandais
urugero ni nko gukuraho itangwa ry’inka
APROCOMIN: Association
zitwaga imponoke, umugaragu des Commerçants
yahaga Indigènes
shebuja nyuma y’icyorezo
APROSOMA
k’inka, n’inka:zitwaga
Association pour la Promotion
indabukirano Sociale de la
ari zo nka zahabwaga shefu
cyangwa sushefu bagabanye umusozi zigatangwa n’abakuru
Masse
b’imiryango
ARD
213
, abashefu
: Alliance pour n’abasushefu babujijwede
le Renforcement guhakwa
la kuri
ba shebuja barenze umwe
Démocratie
214
, koroshya imirimo isabwa guhera
tariki ya Mbere Mutarama 1932 abatware b’intara bategetswe
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
212 Droits de l’Homme
1NXULNL\LQND-1op.cit., pp.138-139
3DURUGUHGHVHUYLFHRUGRQDQFHGXGpFHPEUH
AREDETWA : Association pour le Relèvement
213

214
Bourgeois R., 1954, op.cit., p.24
Démocratique des Batwa
292
v
kutarenza iminsi 15 mu mwaka
ACRONYMS ANDibwami, abasushefu ntibarenze
ABBREVIATIONS
iminsi 10-12 mu mwaka kuri ba shebuja mu mwaka 215 n’ibindi.
___________________________________
Raporo
A.A. y’ubuyobozi
: Archives bwa Ruanda-Urundi yo mu wa 1936
Africaines
ivuga ko abagaragu batari bakibibona igihe cyo kuva iwabo
A.G. : Assemblée Générale
ngo bage gukora imirimo y’ubuhake kubera imirimo mishya
ABAKI
y’ubukoroni : Alliance
barimo 216 des Bakiga
. Hagati aho imanza z’abagaragu na ba
ABESC : Association des
shebuja zari zariyongereye ku buryo Bahutu Evoluant
buri pour la
gihe hatekerezwaga
Suppression des Castes
XNRXEXKDNHEZDYDQZDKR$EDJDUDJXQWLEDULEDJLÀWHXEZRED
ACR : Association
bw’uko bwavanwaho. KugiradesngoCultivateurs
imanza z’ubuhakedu Rwanda
zigabanuke
ariko no kugira
ADP ngo haboneke
: Alliance ingingodes
Démocratique zo Peuples
gushingirwaho mu
kugenzura
ADR no: Alliance pour la Démocratie et la bagerageje
guca imanza, ubuyobozi n’ubwami
kuva mu wa 1939 gushyira muNationale
Réconciliation nyandiko zavuye mu mibonano
kuri iyo ngingo izwi ku izina ry’“isezerano ry’abagaragu”
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
cyangwa “kontaro y’ubugaragu” yatangajwe tariki ya 1 Kanama
AFDL : Alliance
1941 igirwa itegeko na des Forces
Rezida Démocratiques
guhera muri Mutarama pour1942.
la
Libérationkumara
Iyo nyandiko yashakaga du Congo-Zaïre
impungenge abari baragabiye
AGOA
abantu kandi: benshi
AfricanmuriGrowth andabashefu
bo bari Opportunity Act
n’abasushefu. Iyo
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Q\DQGLNR LÀWH LQJLQJR  HE\LUL PXUL ]R QL ]R ]LUHEDQD JXVD
n’abagabye
AIMO inka, ingingo
: Affaires umunani et
Indigènes zireba ibisabwa umugaragu,
Main-d’oeuvre
enye zikareba: imirimo
AJER Associationbashobora gufashanya,
de la Jeunesse imwe gusa ireba
Estudiantine
uburenganzira bw’umugaragu. Isezerano ry’ubugaragu ritinda
Rwandaise
cyane ku bisabwa umugaragu, ntibyita kubisabwa shebuja, rikita
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kandi ku burenganzira bwa shebuja, ntiryite ku bw’umugaragu.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Ingingo ya 2 :igira Association des Moniteurs
inama umugaragu du Rwanda
na shebuja kwandikisha
AMUR
amasezerano : yabo Association des Musulmans
kandi igategeka abazagirana au Rwanda
amasezerano
ANT
nk’ayo bose :kwiyandikisha
Assemblée Nationale de Transition
guhera tariki 1 Mutarama 1942.
Ingingo ya 23 ivuga ko igihe havutse
(Transitional National impaka hagati y’umugaragu
Assembly)
na
APADEC shebuja, bashobora kugabana
: Association du Parti Démocrateinka mo kabiri
Chrétien nk’uko
byagenze i Nyanza kuva mu wa 1925. Hari ababikoze bake ariko
APR : Armée Patriotique Rwandaise
umubare mwinshi w’abagaragu wagumye mu buhake, akenshi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
batiyandikishije mu masezerano y’ubuhake kubera gutinya
ingaruka mbi Rwandais bakorerwaga na ba shebuja. Muri rusange,
APROCOMIN:
habaye amasezerano makedes
Association Commerçants
y’ubuhake yasinywe Indigènes
nyuma ya
APROSOMA
1942: ahubwo : Association
kuva icyo gihe pourgusesa
la Promotion
amasezeranoSocialey’ubuhake
de la
byagiye byiyongera Masseburi mwaka. Uko gusesa ubuhake byari
bihuje
ARD n’imyumvire
: Alliancey’abantu
pour leyagiye ikura, imihakire
Renforcement de la ya kera
yari yaragiye yangwa, ntipfe
Démocratie kwemerwa uretse amaburakindi 217
.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
215
Ibidem Droits de l’Homme
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOGHO¶DGPLQLVWUDWLRQEHOJHSS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
216

217
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOGHO¶DGPLQLVWUDWLRQEHOJHS
Démocratique des Batwa
293
v
Ubuhake bwageze
ACRONYMSaho bwangwa na rubada kandi bwari
AND ABBREVIATIONS
buvunanye cyanecyane bukurikije impinduka zaje mu wa
___________________________________
1926-1931 zavanyeho imitwe y’ingabo. Uburenganzira bwazo
bwari
A.A. bwarahindutse
: Archivesubw’amasezerano
Africaines y’ubuhake bw’inka218.
Abatware ba : mbere
A.G. n’aboGénérale
Assemblée bari bamaze gusimburwa. Bamwe
bifashishije igurana ryari ryemewe n’ubuyobozi maze biyitirira
ABAKI : Alliance des Bakiga
inka zimwe zari zemewe mu rwego rw’ubuhake, kandi ubundi bari
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
bazishinzwe nk’inka zijyanye n’umutwe w’itorero bayoboraga,
Suppression
akenshi aho abagaragu des Castes
batashatse kujyana na ba shebuja bari
ACR
bimuriwe ahandi bishyize mu Cultivateurs
: Association des du Rwanda
maboko y’umushefu ukomeye
ADP : Alliance Démocratique des
Umubare muto ni wo w’abakurikiye ba shebuja. Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Mu rwego rwo guhungaRéconciliation Nationale
imirimo myinshi yari ijyanye n’ubukoroni,
AEC
abantu bamwe : Agglomeration Extra-Coutumières
bashatse ubuhake ku bashefu n’abasushefu ngo
babone uko :bahunga
AFDL Alliance imirimo
des Forces mibiDémocratiques
y’agahato. Abandi pourborozi
la
bagabiraga inka abaturanyi babo
Libération du Congo-Zaïrengo babafashe guhinga imyaka
y’itegeko,
AGOA gutera imyaka
: African ngandurarugo
Growth n’inyongerabukungu,
and Opportunity Act
gutera amashyamba n’ibindi.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Umwami Rudahigwa yatanze ikifuzo ko ubuhake bwavanwaho
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
burundu kuva tariki ya Mbere Mutarama 1946, guverineri
Jungers ahitamo Rwandaise
kuba ategereje kuko yabonaga ko gukuraho
ALIR
ubuhake byagombagade
: Armée Libération
kujyana du Rwanda
n’amategeko mashya ajyanye
AM/AP
n’iby’inzuri. Mu : Arrêté
gihe ministériel/
yari agitegereje Arrêté présidentiel
yakoresheje anketi mu
AMR
bashefu ngo :yumve Association des Moniteurs
icyo batekereza du Rwanda
ku ivanwaho ry’ubuhake.
AMUR
Kubukuraho : Association des Musulmans au Rwanda
birashyigikirwa cyane. Igihe hakorwaga gahunda
y’iterambere y’imyaka
ANT : Assemblée icumi, igitekerezo
Nationale decyo kuvanaho ubuhake
Transition
kiremerwa. Ariko amabwiriza y’ubutegetsi
(Transitional National Assembly) bwa gikoroni yari ayo
kubijyana gahoro
APADEC ngo hatagira
: Association du ibigenda nabi mu bo
Parti Démocrate bireba kuko
Chrétien
ivanwaho ry’ubuhake ryabonekaga nk’impinduramatwara mu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bakozi ba Leta mbirigi: batinyaga ko iryo vanwaho ry’ubuhake
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ryabyara intugunda mu baturage.
Rwandais
APROCOMIN:
Mu wa 1952, umwami Association des Commerçants
Rudahigwa yongeye kuvuga Indigènes
impungenge
APROSOMA
aterwa n’ubuhake,: Associationubwo pour la Promotion
yagiraga ati: “mu Sociale
bibazode labyose
biduhangayikishije Massentagushidikanya ko ari ikurwaho ry’ubuhake
kuko
ARD ririmo ibibazo
: Allianceby’insobe
pour le kandi binyuranye. de
Renforcement Ni la
yo mpamvu
nibwira ko igihe kigeze ngo tubwire Abanyarwanda ibyifuzo
Démocratie
by’abashinzwe
ARDHO kureba
: Association aho Rwandaise
igihugu cyacu pourkigana.
la DéfenseGukuraho
des
218 Droits de l’Homme
.DJDPH$op.citS.DJDPH$RSFLWSS5HLQWMHQV)
SQRWH%RXUJHRLV5DYXJDNRXEXKDNHEXWDULEX¿WHDJDFLURNDQLQLDULNR
AREDETWA : Association pour le Relèvement
aribeshya (R. Bourgeiois, 1954, op.cit. mt. 2, p. 272)
Démocratique des Batwa
294
v
ubuhake byaratekerejwe
ACRONYMShakorwa gahunda y’imyaka icumi
AND ABBREVIATIONS
y’amajyambere. Abayobozi b’abazungu n’abirabura bumvikana
___________________________________
ko bugomba kuvaho kandi ko ariyo gisubizo k’ikibazo k’inka
z’ikirenga”
A.A.
219
. : Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Ibyari bigamijwe muri iryo kurwaho ry’ubuhake byari ibi:
ABAKI
x Gutuma : Alliance des agira
buri muntu Bakiga
umutungo w’inka bwite
ABESC
x Gutuma, bishyizwe mu igabana,Evoluant
: Association des Bahutu buri wese pour la
ashobora
Suppression
kwishyira des Castes
akizana, bizatuma Abanyarwanda bashobora
ACR gukora: akazi
Association
bashakades Cultivateurs du
batabangamiwe Rwanda
n’imirimo iva ku
ADP masezerano y’ubuhake
: Alliance yakozwe na
Démocratique basekuru.
des Peuples
ADRx Gushyiraho
: Alliance pour la Démocratie et la nyiri inka,
uburenganzira mu mihahirane:
wahoze ari umugaragu, agashobora
Réconciliation Nationalekugurisha amatungo ye
uko abishaka atagombye kubisabira uruhushya shebuja
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
x Gutuma buri wese atangira ibikorwa yishakiye ku giti ke220
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Iteka ry’umwami Libération
no1/54 ryodu kuCongo-Zaïre
itariki ya mbere 1954 ryashyizeho
AGOA : Africanry’inka
amabwiriza y’igabana Growth and y’abagaragu
hagati Opportunity naAct
ba shebuja.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Igabana ryatangiriye muri teritwari ya Nyanza kuva kuri 15
Mata
AIMO 1954, ariko binakorwa
: Affaires Indigènes n’ubyishakiye mu gihe cy’amezi
et Main-d’oeuvre
menshi muri :za
AJER teritwari zindi
Association de laz’u Rwanda.
Jeunesse Igabana ryakwijwe
Estudiantine
hose n’iteka ryo ku itariki ya 3 Kamena 1954 n’iryo ku wa 24
Rwandaise
Mutarama 1956. Inkiko zahise zishishikarizwa imirimo y’igabana
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ry’inka ryabanzirizwaga rimwe na rimwe n’imanza. Kuva icyo
AM/AP
gihe, umubare : Arrêté ministériel/
w’igabana n’uw’inkaArrêté présidentiel
zagabanywe ntiwaretse
AMR
kwiyongera buri : Association
gihe des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
Ivanwaho ry’ubuhake: Assemblée Nationale
ryasize ikibazo de Transition
k’inzuri ari cyose. Mu wa
 X 5ZDQGD UZDUL UXÀWH
(Transitional DEDWXUDJH
National  LQND ]DUL
Assembly)
624.102
APADEC na hegitari 1.263.400 z’ubutaka budahingwa
: Association du Parti Démocrate Chrétien bushobora
NXED LQ]XUL EXUL QND \DUL LÀWH XJHUHUDQLMH QND KHJLWDUL HE\LUL
APR : Armée Patriotique Rwandaise
0XZDX5ZDQGDUZDULUXÀWHDEDWXUDJHLQND
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
]R]DUL]DUL]LÀWHKHJLWDUL]·LQ]XULELYXJD
ha kuri buri nka. RwandaisGahunda y’amajyambere y’imyaka icumi,
APROCOMIN:
yateganyaga ko ubwiyongere des
Association Commerçants
bw’abantu n’amatungo Indigènes
byatumaga
APROSOMA
abantu bagenda : Association
basigaranapourubutaka
la Promotion Sociale
bugenda de labuto
buba
buto . Iyo gahunda
221
Masseyateganyaga ko ivanwaho ry’ubuhake ryari
gutuma
ARD hagurishwa
: Alliance kupour
isokoleumubare muninidecyane
Renforcement la w’inka.
Ariko ibyari bitegerejwe
Démocratie si ko byagenze. Inka z’abari abagaragu
ARDHO
219 : Association Rwandaise pour la Défense des
0XWDUD5XGDKLJZD³3URMHWGHVXSSUHVVLRQGXUpJLPHIpRGDO 8EXKDNH ´LQL’Ami,
Droits de l’Homme
QRMXLQSS
/¶$PLQRMXLQS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
220

221
0LQLVWqUHGHVFRORQLHVLe Plan décennal, p332
Démocratique des Batwa
295
v
ntizari zigishoboye kurisha mu
ACRONYMS bikingi
AND by’abahoze ari ba shebuja.
ABBREVIATIONS
Kuva icyo gihe___________________________________
byari bibaye ngombwa ko bazajya bishyura buri
mwaka amafaranga yo kugira ngo bage babasha kujya kuragira
nk’uko
A.A. byari bimeze mbere.
: Archives Bamwe muri bene inzuri ntibasabye
Africaines
bene ayo mafaranga y’ubuhake, ariko abandi barabikoze.
A.G. : Assemblée Générale
%\DUDNDMHDEDKLQ]LEHQVKLEDWDULEDÀWHLQ]XULEZLWHEDVDEZDJD
ABAKI
na bene inzuri: Alliance
kwishyuriradesburi
Bakiga
nka amafaranga ijana buri gihe
ABESC : Association des Bahutu
k’Impeshyi: mu wa 1957, Kinyamateka yakoze Evoluant pournyinshi
inyandiko la
Suppression
ku kibazo k’inzuri 222
. Abarides Castes
babishoboye bose bageragezaga
ACR
NZHUHNDQD NR : Association des Cultivateurs
KDUL XEXUHQJDQ]LUD du Rwanda
EDÀWH NX EXWDND EXGDKLQ]H
EXUL KDÀ \·LVDPEX
ADP \DER
: Alliance $EDQGL EDWHNHUH]DJD
Démocratique NR JXVK\LUDKR
des Peuples
inzuri
ADR rusange: Alliance pour la Démocratie et la ahabereye
byari kujyana no gutuza abaturage
ubuhinzi. Birumvikana kutishima
Réconciliation byari bitewe n’inzuri n’ibikingi.
Nationale
AEC
Hari abanditse : Agglomeration
bavuga ko ubuhake Extra-Coutumières
ari kimwe mu bintu
AFDL : Alliance des
byashenye urubumbambaga nyarwanda, Forces Démocratiques
iryo senyuka pour la
rikaba
ryarihuse kuvaLibération
mu myaka du ya zaCongo-Zaïre
1950.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Kuva iteka ryo ku itariki ya 14 Nyakanga 1952 rishyiraho
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
imitegekere n’imiyoborere mishya ya poritiki n’ubutegetsi muri
AIMO
Ruanda-Urundi, : Affaires
ubuhake Indigènes
bwavuzwe et Main-d’oeuvre
mu nzego zitakiri ku gihe
AJER
cyarwo zagombye : Association
guhinduka, de la Jeunesse
cyangwa Estudiantine
zikananvaho rwose. Ku
Rwandaise
mwami Rudahigwa iryo teka uretse gusaba ubuyobozi gakondo
ALIR
gufata intambwe : Armée de Libération
y’amajyambere du Rwanda
arambye, ryanazanaga mu
gihugu amahame
AM/AP : Arrêtéya ministériel/
demokarasi Arrêté yavugwaga by’umwihariko
présidentiel
n’ibijyanye
AMR n’ireme ry’amatora. Byongeye
: Association des Moniteurs du Rwanda kandi ryashyiragaho
inkingi
AMUR z’ibanze zo guhindura u Rwanda,
: Association des Musulmans au Rwanda rukaba Leta ya
kijyambere: bityo u Rwanda rugashobora gutera imbere aho
ANT : Assemblée Nationale de Transition
guheranwa n’imiterere ishingiye ku buhake, yari ishaje kandi
itakigezweho223.(Transitional
Mu 1958, hari National
abizeAssembly)
b’Abatutsi n’Abahutu
APADEC : Association du Parti
bakomeje gushinja ubuhake kandi bwari bwaravuyehoDémocrate Chrétien
bavuga ko
APR
bwagize uruhare : Armée Patriotique
rukomeye Rwandaise
mu mibanire y’Abahutu n’Abatutsi.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ubuhake bwaranzwe kandi burwanywa na Yozefu Habyarimana
Rwandais
(bitaga Gitera). Naho Gerigori Kayibanda, hamaze kujyaho
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
igihembwe cya mbere k’inama nkuru y’igihugu mu wa 1954,
APROSOMA
yatangaje ibi: bikurikira
Associationku pour la Promotion
buhake: “ birasaSociale
nkahodeikibazo
la
kiruhije kubonerwa Masseumuti: guca ubuhake, ariko cyanecyane
ARD
umuco w’ubuhake. : AllianceKutavuga
pour le Renforcement
ukuri, kubiba de laamazimwe,
guhakirizwa kugira Démocratie
ngo ube wakundwa n’uyu cyangwa uriya no
ARDHO
222 : Association Rwandaise pour la Défense des
Urugero ni .LQ\DPDWHND]RNXLWDULNL\DPEHUH0DWDWDULNL\DPEHUH8NZD-
kira na 5 UgushyingoDroits
1957 de l’Homme
'LVLNXUX\¶XPZDPLZ¶X5ZDQGD0XWDUD5XGDKLJZDPXQDPD\RJXWDQJL]DLNLFLUR
AREDETWA : Association pour le Relèvement
223

cya mbere k’Inama Nkuru y’Igihugu”, in L’AmiQR:HUXUZHS


Démocratique des Batwa
296
v
kugusha hasiACRONYMS
uwo muhanganye, bigakurura inzangano zihishe
AND ABBREVIATIONS
n’andi mafuti ___________________________________
yo muri bene ubwo buryo, ni yo ndwara ikomeye
ibuza kwakira amajyambere ya kizungu”224.
A.A. : Archives Africaines
Imitekerereze y’abarwanyaga ibyo bitaga “ubukoroni bw’Abatutsi”
A.G.
yari yoroshye: :byariAssembléengombwa Générale
kurwanya icyarimwe uko bishoboka
ABAKI : Alliance des Bakiga
kose ubuhake, bwari ipfundo ry’ikibazo hagati y’Abahutu n’Abatutsi
ABESC
kandi hakarwanywa : Association des Bahutu
imitekerereze n’imikorere Evoluant
by’umucopour la
wa gihake.
Guhera muri zaSuppression
1954 ubuhakedes Castes
bwitiranyijwe n’imikorere ya gitutsi.
Ariko nta ho :byari
ACR bihuriye des
Association n’ukuri. Byagereranijwe
Cultivateurs na nkongwa
du Rwanda
yagombaga
ADP kurwanywa
: Alliance Démocratique des Peuples gihe kimwe
batajuyaje. Ibinyamakuru by’icyo
n’indirimbo za poritiki, byagumye gusebya ubuhake n’abitwaga ko
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
babuhagarariye ari bo Batutsi n’Abahutu bitwaga ba gashakabuhake.
Réconciliation Nationale
Ibi byakongerwaho inyandiko z’abakoroni, iz’abamisiyoneri,
AEC
n’iz’abashakashatsi: Agglomeration
cyanecyane Extra-Coutumières
abo mu Kigo cy’Ubushakashatsi
AFDL : Alliance
bw’Ubuhanga muri Afurika des Forces
(IRSAC) cyaDémocratiques
Asitirida. Abize bo pour
mu myakala
Libération
ya za 1950, basomanaga du izo
umwete Congo-Zaïre
nyandiko hanyuma bakamamaza
ibyabaga byanditsemo
AGOA : African babaga bamaze
Growth andkwemera.
Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Guhuza hose imikorerere imwe ya gakondo byarushijeho
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
gutera kutumvikana mu mibanire na poritiki. Hari abanditse
AJER
ko mu Rwanda : Association de la Jeunesse
hari ubukoroni Estudiantine
bubiri, bashaka kuvuga ko
Rwandaise
ubwumvikane nk’igihango hagati y’abakoroni b’Ababirigi
ALIR : Armée de
n’Abatutsi batwaraga Libération
byaje kuvamo du ivukaRwanda
ry’ikibazo cy’amoko
mu
AM/AP Rwanda cyagiye gikura buhorobuhoro
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel 225
. Ariko ibyo biba
ari ukwibeshya:
AMR gushyira ku
: Association desmunzani
Moniteurs umwe du ibikorwa
Rwanda by’abo
Batutsi bize n’ubutegetsi bwa gikoroni bw’abavaburayi.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
K. Ingaruka zimwe : Assemblée Nationale
zatewe n’akazi k’agahato de ku
Transition
butegetsi bw’Ababirigi
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
¾Ibura ry’ibiribwa
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Ibyemezo byinshi
APROBAMI : Association twavuze byafashwe
des Partisbigamije
Monarchisteskurwanya ibura
ry’ibiribwa ryabonekaga kenshi mu gihugu. Ibura ry’ibiribwa
Rwandais
ryashoboraga kugaragara nk’amapfa y’inzara yatumaga hapfa
APROCOMIN:
abantu benshi.Association des Commerçants
Iryo bura ry’ibiribwa ryazaga Indigènes
ryikurikiranije
APROSOMAko
byerekana : Association
ubukungu pour bw’ula Rwanda
Promotion Sociale
bwari de la
bworoshye,
Masse
budashobora kwihanganira ihinduka iryo ari ryo ryose niyo
ryaba
ARD rito bwose 226
.
: Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
224
/¶$PLQR$YULOS
ARDHO
225
5H\QWMHQV3RSFLWS Rwandaise pour la Défense des
: Association
226 Droits de l’Homme
Everaerts E., 0RQRJUDSKLHDJULFROHGX5XDQGD8UXQGL%UX[HOOHV0LQLVWqUHGHV
&RORQLHV*XLFKDRXD$Destins
AREDETWA : Association pour paysans
le etRelèvement
politiques agraires en Afrique cen-
trale, Tome I, Paris, L’Harmattan, 1989
Démocratique des Batwa
297
v
Uretse kuboneka kenshi inzara
ACRONYMS ANDzoABBREVIATIONS
mu Rwanda zibasiraga iteka
uturere tumwe. Ibi byaterwaga cyane n’igwa ry’imvura ritangana
___________________________________
hose. Uturere duciye hasi cyanecyane utwo mu Burasirazuba
bw’igihugu,
A.A. tutabona
: Archivesimvura nyinshi twakunze kwibasirwa
Africaines
n’amapfa atewe n’izuba, agatera inzara; igihe uturere two mu
A.G. : Assemblée Générale
misozi miremire twabaga tudashonje uretse iyo twagushije
ABAKI mbi, igashobora
imvura : Alliance na
desyoBakiga
guteza ibura ry’ibiribwa. Impamvu
ABESC : Association
ry’ibura ry’ibiribwa mu Rwandades Bahutu Evoluant pour
ni imihindukire la iyo
y’ibihe,
bidakurikiranye Suppression
neza. des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Amapfa yatewe n’imvura nyinshi cyangwa n’izuba ni byo biteza
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
imbogamizi mu buhinzi bikibanda by’umwihariko ku myaka
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
ihingwa mu bihe ndakuka. Twavuze inzara ya Rumanura227
Réconciliation
yateye mu majyaruguru. Nationale
Inzara yo mu wa 1924-25 yiswe
AEC
Gakwege : Agglomeration
n’inzara Extra-Coutumières
yo mu wa 1928-29 yiswe Rwakayihura, zombi
zitewe n’amapfa y’izuba, hiyongereyeho imirimo yapour
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques la
gikoroni:
iyi ya nyuma Libération
yahitanye du
abantu benshi by’umwihariko mu
Congo-Zaïre
Burasirazuba
AGOA : African Growth and abantu
bw’igihugu: yahitanye bageraAct
Opportunity ku bihumbi
80.000
$,'6 n’abantu basuhutse bajya ahandi gushaka ibibatunga
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
babarirwa mu barenze 100.00.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER
Mu Ntambara: Association
ya Kabiri y’Isi de la Jeunesse
yose, Estudiantine
u Rwanda rwashyizwe ku
Rwandaise
gahato k’imirimo y’intambara kuko amategeko ya manda
ALIR
atemereraga : Armée
u Bubirigi dekuharema
Libération du Rwanda
imitwe y’ingabo. Iyo mirimo
y’agahato
AM/AP y’intambara yajyanaga cyanecyane
: Arrêté ministériel/ no gutanga ibintu,
Arrêté présidentiel
bikagurwa
AMR amafaranga ahemba
: Association des Moniteurs du abaturage yemejwe
Rwanda na Leta.
Ibyatangwaga
AMUR cyane byari ibiribwa n’inka
: Association des Musulmans au Rwanda zo kubaga.
ANT
Abazungu baguraga : Assemblée izo nkaNationale
mu masoko de Transition
yo mu Rwanda ku
(Transitional
giciro gito bakazigurisha National
ku giciro kiri Assembly)
hejuru. Hari umuganga
APADEC
w’amatungo : Association igiciro
washyiragaho du Parti Démocrateikimenyetso
akanashyira Chrétien ku
APRzigomba kugurishwa.
nka : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ni muri icyo gihe ibyo byose byatangwaga amapfa yateye mu
Rwandais
gihugu maze aratinda. Yikurikiranije imyaka ibiri, kandi
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
abaturage bategetswe kugurisha ibishyimbo byabo munsi
APROSOMA
y’ifaranga : Association
rimwe ku kiro, pour babigurala Promotion
n’abazungu, Sociale de la
babitwaraga
muri Kongo Masse mbirigi ahari ibirombe by’amabuye y’agaciro.
ARD
Byageraga muri: Alliance pour le Renforcement
Kongo bikagurishwa amafaranga deatanu
la ku kiro
y’inyungu. Ingaruka Démocratieyumvikana yabaye itera ry’inzara ikomeye,
izwi
ARDHO ku izina rya Ruzagayura,
: Association yateye mupour
Rwandaise gihugu la kirimo
Défense imirimo
des
y’agahato n’iyimuka ry’abantu
Droits de l’Homme bava aho bari batuye.
 0EHUH \¶L\R Q]DUD
AREDETWA : Association
227
KDUL KDUDED\H pour
PX JLKHleF\¶$EDGDJH
RelèvementL]LWZD *DVKRJRUR PX ZD
.LPZDUDPZDUDPXZDQD.D]XED\RPXZD
Démocratique des Batwa
298
v
Nta adiminisitarateri
ACRONYMS watinyutse kuvuga iby’icyo cyorezo
AND ABBREVIATIONS
ku mugaragaro, ahubwo raporo zarataga imibereho myiza
___________________________________
y’abaturage mu myaka cumi y’ubuyobozi bwa guverineri
Jungers.
A.A. Inkuru nyayo y’ipfa
: Archives rikomeye ry’abantu n’abashonje
Africaines
benshi basigaye ari amagufa gusa yagejejwe kuri guverineri
A.G. : Assemblée Générale
n’abamisiyoneri mu Kwakira 1943228.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESCJungers
Bwana : Association
yahise abuza desako
Bahutu
kanyaEvoluant
kohereza pour
ibintulamuri
Kongo. Ahubwo Suppression des Castes
ibiribwa bitangira kuza bivuye muri Kongo.
ACR
Misiyoni ziba :ari
Association
zo zihinduka dessanteri
Cultivateurs du Rwanda
z’aho bitangirwa. Anketi
zirakorwa
ADP ku: byerekeye ibyo bitaga “igura
Alliance Démocratique ry’imyaka” ariko
des Peuples
mu
ADR by’ukuri : Alliance pour la Démocratie et laByari agahato
kari agahato uretse kubitsinda.
kuko bene inka bari bategetswe
Réconciliation kujyana inka nziza mu
Nationale
kitwaga isoko ry’amatungo ryashyirwagaho muri za sheferi,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
batabikora zigafatwa ku ngufu. Bandikaga izina rya nyiri nka
AFDL
bakayimutwara, : Alliance
bakamuha des Forces
gusa Démocratiques
amafaranga atanu. pourByari
la
ubujura nta kindi. Libération
Kuko du aboCongo-Zaïre
baguzi bemewe ku mugaragaro
AGOA
bashoreraga :ayo
African
matungo Growth and Opportunity
bakajya kuyagurisha muri Act Kongo,
$,'6
aho buri nka $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
itajyaga munsi y’ibihumbi bitanu by’amafaranga.
$ER
AIMO EDJX]L QWLEDUL
: AffairesERQ\LQH EDULet
Indigènes EDÀWH LE\LWVR PX EXWHJHWVL
Main-d’oeuvre
bw’abazungu
AJER : n’Abanyarwanda. Anketi yatumye
Association de la Jeunesse hahagarikwa
Estudiantine
umuzungu umwe n’Umunyarwanda umwe.
Rwandaise
ALIR ¾Isuhuka
: Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMRgushidikanya
Nta : Association
ko hari isanodes Moniteurs du Rwanda
hagati y’imirimo y’agahato ka
AMUR twavuze
gikoroni : Association
harugurudes Musulmans
n’isuhuka au Rwanda
ry’abaturage ryabaye
ANTRwanda :igihe
mu Assemblée Nationale
cya gikoroni. Arikodeiyo
Transition
sano si yo yonyine
yumvikanisha iryo suhuka. National Assembly)
(Transitional
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Icucika rikomeye ry’abaturage b’Abanyarwanda no kuba benshi
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ku butaka buto na byo ntibyabuze kugira uruhare muri iryo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
yimuka. Ni muri urwo rwego igice kimwe cy’abasuhukiye muri
Rwandais abaturage b’u Rwanda benshi kandi
Kongo mbirigi gisobanuka:
APROCOMIN:
babyara cyane Association
bagiye bashaka des gutura
Commerçants
mu ntara Indigènes
zituwe buke
APROSOMA
z’inyuma : Association
w’umupaka 229
. pour la Promotion Sociale de la
Masse
Hari
ARD n’izindi mpamvupour
: Alliance zareshyaga abaturage
le Renforcement de lazigendanye
n’imibereho myiza n’ubukungu.
Démocratie Akenshi ibihugu bajyagamo
ARDHO
228 : Association Rwandaise pour la Défense des
8PZDPL0XWDUD\DULDKXJL\HPXJXWHJXUDEDWLVLPX\HQDZHQWL\DYX]HNRLELU\R
Droits de l’Homme
E\RJXIDVKDDEDWXUDJHDULELNHF\DQH*XYHULQHUL-XQJHUV\DUDELPXWRQJDQLULMH
Gourou P., /DGHQVLWpGHODSRSXODWLRQDX5XDQGD±8UXQGL(VTXLVVHG¶XQHpWXGH
AREDETWA : Association pour le Relèvement
229

géographique%UX[HOOHV,QVWLWXW5R\DO&RORQLDO%HOJHS
Démocratique des Batwa
299
v
byabahaga uburyo bwo kubaho
ACRONYMS AND bushimishije.
ABBREVIATIONSIbi byabonekaga
cyanecyane i ___________________________________
Bugande: uretse ko hari hanoroshye kuhakorera
amafaranga, ariko n’imikorere y’akazi ntiyari ivunanye ngo
ibemo
A.A. n’akarengane nko
: Archives mu Rwanda. Abanyarwanda bajya
Africaines
gushaka amafaranga aho bahembwa neza. Ariko kwimukira muri
A.G. : Assemblée Générale
Kongo mbirigi byo byashyirwagamo ingufu kandi bikayoborwa
ABAKI
n’ubutegetsi : Alliance
bwa des Bakiga
gikoroni.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Isuhuka ry’abantu Suppression
mu gihugu des Castes
imbere ryabaye rito kandi
ACR
ryakorwaga : Association
cyanecyane des Cultivateurs
n’abaturage bimuka bava du Rwanda
iwabo bajya
gushaka
ADP ibibatunga
: Alliancemu turere tutabayemo
Démocratique des Peuples amapfa. Uko
kwimuka
ADR byabaga iby’igihe gito bigakorwa
: Alliance pour la Démocratie et la n’abaturage ubwabo
kandi ntibigire Réconciliation
aho byandikwa.Nationale
Ubundi buryo bwo kwimuka ni
ubw’abaturage bavaga muri za sheferi bakimukira mu nsisiro
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
(guhunga icyaro). Ubwo buryo bwo kwimuka bwakorwaga
n’abantu bake Alliance
AFDL : des Forces
bitewe n’uko mu gihe Démocratiques
cy’ubukoroni gutura pour lamu
migi byari bikiri Libération
bike muri du Congo-Zaïre
Ruanda-Urundi.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Inyandiko $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
z’abamisiyoneri n’abakoroni zakwirakwije ishusho
ry’Abanyarwanda
AIMO nk’abantu
: Affaires Indigènesbatavaetiwabo kandi b’abanebwe230.
Main-d’oeuvre
Nyamara ibintu
AJER byerekanadeko
: Association atari ko Estudiantine
la Jeunesse byari bimeze. Kuko
igihe cy’ubukoroni, kandi bitewe n’ubukungu bw’ibihugu byari
Rwandaise
bikikije u Rwanda, Abanyarwanda bagiye ari benshi gushaka
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ubukire.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association
Nubwo hari amategeko des Moniteurs
teka arebana du Rwanda
n’ibyo kujya hanze y’igihugu
AMUR
Abanyarwanda : Association des Musulmans
ntibayubahirizaga. au Rwanda
Urugero nibiteganywa n’iteka
ANT
ryo ku wa 19 :Nyakanga
Assemblée 1926 Nationale
n’itegeko deteka
Transition
riryubahiriza no 54
ryo ku wa 31 Ukuboza 1941 National
(Transitional byabuzagaAssembly)
abaturage ba Ruanda-
8UXQGLNXYDPXJLKXJXEDGDÀWHXUZDQGLNRUZ·LQ]LUDUZRNXM\D
APADEC 231: Association du Parti Démocrate Chrétien
hanze yacyo . Abanyarwanda benshi n’Abarundi bajyaga muri
APR : Armée Patriotique Rwandaise
$IXULND\·L%XUDVLUD]XED\·$ERQJHUH]DEDGDÀWHLPSDSXURQL\R
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
mpamvu imibare ivuga urujya n’uruza rw’abajya hanze y’igihugu
igomba gufatanwa Rwandais
ubushishozi.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
o Gusuhukira : Association poury’u
muri Afurika la Promotion
Burasirazuba Sociale de la
y’Abongereza.
Masse
Ni
ARD abantu b’Abanyarwanda
: Alliance pour bajyaga gushaka akazi
le Renforcement demuri
la Uganda,
Tanganyika Territory n’igice
Démocratie gito muri Kenya. Bene abo bantu
babayeho kuva igihe cy’Abadage, ariko byaje kwiyongera aho
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
hantu bajyaga hamaze kugira iterambere mu bukungu. Abantu
Droits de l’Homme
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOGHO¶DGPLQLVWUDWLRQEHOJHS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
230

231
Ibidem, 1948, p.113
Démocratique des Batwa
300
v
babanje kwerekera
ACRONYMSmuri teritwari ya Tanganyika yari ifatanye
AND ABBREVIATIONS
na Ruanda-Urundi mu kitwaga Afurika y’u Burasirazuba
___________________________________
y’indage (Deustche ostafrica). Kubera ko u Rwanda na Urundi
byari
A.A. bituwe :cyane, abategetsi
Archives b’Abadage bafashe ibyo bihugu
Africaines
nk’ikigega bavanamo abaturage bakwirakwiza muri koroni
A.G. : Assemblée Générale
yabo yose. Mu wa 1912 hagiyeho komisiyo yari ishinzwe kwiga
ABAKI abaturage
uburyo, : Alliance des
bamwe baBakiga
Ruanda-Urundi bakwimurirwa ku
nkengero z’inyanja y’u Buhinde.Bahutu
ABESC : Association des Evoluant
Abanyarwanda pour
bake la
bimuriwe
Suppression des Castes
PXPLULPD\·LPLJZHJZHLULKDÀ\·L\RQNHQJHUR
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Abadage
ADP bamaze gusubira
: Alliance iwabo, iyo nzira
Démocratique yaretse kwerekeza
des Peuples
muri
ADR Tanganyika, : Alliance pour la Démocratie muri
yerekeza iy’amajyaruguru et la Uganda hari
ubukungu bwifashe neza. Abantu
Réconciliation batangiye kujyayo muri za
Nationale
1920, kuko abakozi ba Ruanda-Urundi bashakishwaga ngo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bakore mu bihingwa byaho (ipamba, kawa, urutoke) no mu
AFDL
gukora imihanda. : Alliance
Iryo des Forces Démocratiques
terambere ryari ritandukanye pourrwose
la
n’uko byari bimeze Libération
nabi mu du Congo-Zaïre
Rwanda. Hari imirimo y’agahato
AGOAmuri teritwari
naho : Africanz’Abongereza
Growth and hari Opportunity Act
imirimo y’iterambere.
$,'6
Abaturage $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
b’abanyacyaro bajyaga gukorera amafaranga mu bandi
baturage
AIMO b’abanyacyaro bashaka et
: Affaires Indigènes gukira. Niba Abanyarwanda
Main-d’oeuvre
batitangiraga
AJER :imirimo y’agahato
Association de la iwabo
Jeunesseariko ntibakoraga ubusa
Estudiantine
cyangwa ngo babe abanebwe: bajyaga aho bashobora kugira
Rwandaise
imikorere myiza.232
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP zo kujya
Ingendo : Arrêté ministériel/
gupagasa muri Arrêté
Ugandaprésidentiel
zabayemo ibyiciro
AMR byatangiye
bitatu, : Association
mu wa 1920, des Moniteurs
bifata interadu Rwanda
nini mu wa 1926-
AMUR
27 babifashijwemo : Association des Musulmans
n’ubutegetsi bw’Abongereza auhaniyongeraho
Rwanda
ANT ikomeye
inzara : Assemblée
yo mu 1928-29. Nationale
Ikiciro de
cyaTransition
kabiri cyabaye mu wa
1933-47 kigizwe cyanecyane n’abakiri
(Transitional National bato bagiye gupagasa ku
Assembly)
bwinshi.
APADEC Iryo genda rikomeye ryatewe cyanecyane
: Association du Parti Démocrate Chrétien n’ubukungu
bwari bwifashe nabi n’Intambara ya Kabiri y’Isi yose. Igice cya
APR : Armée Patriotique Rwandaise
gatatu cyo kujya mu mahanga cyabaye hagati ya 1948 na 1960,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
cyakwitwa icyo koroshya umurego cyahujwe n’uko intambara
irangiye hanatangiye Rwandais irangira ry’ubukoroni: gusuhukira Uganda
APROCOMIN: Association
byabaye akenshi hagati y’abanyacyaro des Commerçants ubwabo, Indigènes
nta gahato,
APROSOMA
bikaba : Association
ibihe bimwe na bimwe pourndetse
la Promotion
rimwe na Sociale
rimwede la
bigafata
intera ya rusange. Masse Habarwa nk’Abanyarwanda 50.000 ni
ukuvuga
ARD umugabo umwe
: Alliance pourkurile6,Renforcement
basuhukaga buri de lamwaka mu
PSHUD]·LP\DND\DNXJH]DPXZD+DÀ$EDQ\DUZDQGD
Démocratie
350.000 bari baragiye Uganda na 35.000 muri Tanzaniya.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
232 Droits de l’Homme
&KUpWLHQ-3©'HVVpGHQWDLUHVGHYHQXVPLJUDQWV/HVPRWLIVGHVGpSDUWVGHV%X-
AREDETWA : Association pour le Relèvement et développement,
UXQGDLVHWGHV5ZDQGDLVYHUVO¶8JDQGD  ªLQCulture
X, 1, 1978
Démocratique des Batwa
301
v
o Gusuhukira muri Kongo
ACRONYMS AND mbirigi
ABBREVIATIONS
___________________________________
Habaye ibintu bibiri bitandukanye byo kujya muri Kongo
mbirigi: kwimurira abaturage b’abanyacyaro mu mirima
A.A. : Archives Africaines
y’ubuhinzi ya Kongo mbirigi no kujyana abakozi mu birombe
A.G. : Assemblée Générale
by’amabuye y’agaciro. Ubwo buryo bwombi bwo gutwara abantu
ABAKIbuyobowe
bwari : Alliance des Bakiga gahunda n’ubutegetsi bwa
kandi bwarakorewe
ABESC mu rwego
gikoroni, : Association des rumwe
ku ruhande Bahuturwo
Evoluant
gushakapour la
gukoresha
abakozi benshiSuppression
babonekaga des
mu Castes
Ruanda-Urundi mu kubyaza
umusaruro
ACR ubukungu bukabije
: Association bwa Kongo mbirigi
des Cultivateurs no ku rundi
du Rwanda
ruhande
ADP kugabanya ubucucike bw’abaturage b’Abanyarwanda
: Alliance Démocratique des Peuples
babohereza gutura mu gihugu cya Kongo kibegereye.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Ibyo kwimuraRéconciliation
Abanyarwanda Nationale
ku mpamvu z’ubukungu
AEC
n’ubwinshi : Agglomeration
byakorewe mu ntaraExtra-Coutumières
za Kivu. Abakoroni b’abazungu
AFDLbakeneye
bari : Alliance
abakozi des ba Forces
ngombwa Démocratiques
bo gukora mu pour la
mirima
yabo yo muri Kivu. Komisiyo
Libération yashyizweho mu wa 1927 ariko
du Congo-Zaïre
gahunda
AGOA yo kwimura abantu yatangiye
: African Growth and Opportunity mu wa 1937. Act Yibanze
cyanecyane muri Gishari kandi yari yitaye ku borozi. Hagati ya
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
QD*LVKDUL\DULLPD]HJXVDQ·L\X]XUDLÀWHLPLU\DQJR
AIMO
y’Abanyarwanda : Affaires
irenga Indigènes
23.000233. et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Gahunda ya kabiri Rwandaiseyo kwimura Abanyarwanda ku bwinshi
ALIR
yayobowe na :Misiyo
Armée yode Libération
Kwimura du Rwanda(MIB) yibanze i
Abanyarwanda
Bwito
AM/AP n’akarere ka Mokoto mu ntara
: Arrêté ministériel/ Arrêté ya Masisi na Rucuru. Muri
présidentiel
rusange,
AMR Abanyarwanda
: Association batujwe kuri hegitari
des Moniteurs du zirenga
Rwanda150.000
za Kivu. Kugira ngo hitabirwe n’abaturage, MIB yarabafashaga
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
cyane ikanaborohereza cyane, nko kubatwarira ubuntu,
ANT
kubaha ibibatunga,: Assemblée Nationale
kubavanaho imirimode Transition
y’agahato, kububakira
(Transitional National Assembly)
amashuri, ibitaro, amavuriro y’amatungo n’ibindi. Ikiciro cya
APADEC
mbere cyabaye : Association
hagati ya 1937 du Parti
na 1945 Démocrate Chrétien mu
cyahuje n’ishyirwa
bikorwa
APR by’ubuhinzi bugari muri Kivu.
: Armée Patriotique Rwandaise Ikiciro cya kabiri kiva mu
wa 1949 kigera
APROBAMI mu wa 1956:
: Association desgihwanye n’ivuduka ridasanzwe
Partis Monarchistes
ry’ubuhinzi aho hantu. Abasuhukaga benshi baturukaga
Rwandais
cyanecyane mu majyaruguru y’u Burengerazuba (Ruhengeri
APROCOMIN:
na Byumba) kuko Association des Commerçants
bari begereye aho bagombaga Indigènes kujya,
APROSOMA : Association
byoroherezaga pour la Promotion
abayobozi ntibavunike kuko byasaga Sociale
node la
kurenza
abantu umupaka Masse
gusa. Uko kwimura abaturage byarangiranye
ARD
n’imirimo ya : Alliance pour le Renforcement de la
MIB.
Démocratie
Ubutegetsi
ARDHO bwa gikoroni bwasobanuye
: Association Rwandaise iryo pouryimurwa ry’abantu
la Défense des
nk’igikorwa cy’ubugizi bwa neza cyo gufasha Abanyarwanda
Droits de l’Homme
*XLFKDRXD$/HSUREOqPHGHVUpIXJLpVUZDQGDLVHWOHVSRSXODWLRQV%DQ\DUZDQGD
AREDETWA : Association pour le Relèvement
233

GDQVODUpJLRQGHVJUDQGV/DFVDIULFDLQV Université de Lille, 1992


Démocratique des Batwa
302
v
n’Abanyekongo: gufasha u Rwanda
ACRONYMS rwari rukeneye aho rutuza
AND ABBREVIATIONS
abaturage barwo, no kubyaza umusaruro uturere tutari dutuwe
___________________________________
two muri Kivu, twasaga neza n’aho bakomoka mu Rwanda
bagakomeza
A.A. kubaho nk’uko
: Archives bari basanzwe234. Ariko mu by’ukuri
Africaines
iryo yimurwa ry’abantu ryari igikorwa kigamije ubukungu
A.G. : Assemblée Générale
kurusha ubugizi bwa neza. Ni abakoroni b’abazungu cyagiriye
ABAKI : Alliance
akamaro kandi des Bakiga
ni bo batumye gikorwa.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
o Kwimurira Suppression
abaturage des Castes
mu birombe by’amabuye
ACR y’agaciro. : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Nk’uko
ADR hari abaturage
: Alliance bajyanwaga gutuzwa mu
pour la Démocratie et labyaro byo mu
majyaruguru ya Kivu hari abandi
Réconciliation Nationale bajyanwaga mu birombe
byacukurwaga n’amasosiyete manini nka sosiyete y’amabuye
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
y’agaciro y’ibiyaga bigari, komite yo mu rwego rw’igihugu yo
AFDL
muri Kivu n’indi : Alliance des Forces
izwi cyane Démocratiques
yitwa Ishyirahamwe pour la
ry’ubucukuzi
bw’amabuye y’agaciro Libérationya du Congo-Zaïre
Gatanga y’amajyaruguru (U.M.H.K).
AGOA
Ubushobozi :bw’izo
African Growthbwari
sosiyete and Opportunity Act
buke, ntibwazemereraga
$,'6 abantu
gutwara $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
barenze 300 mu kwezi. Batwarirwaga ubuntu.
Mu
AIMO kubashaka, buri
: Affaires sosiyete yitaga
Indigènes etku bushobozi bwo gutanga
Main-d’oeuvre
umusaruro
AJER bw’abakozi.
: AssociationNideyo mpamvu Estudiantine
la Jeunesse abifuzaga guhabwa
akazi bagombaga kubanza gukora ikizamini cyo kwa muganga
Rwandaise
kandi U.M.H.K yari yarashyizeho amabwiriza yakurikizwaga
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
mu gutoranya abakozi. Akenshi, abantu bagendaga bashakaga
AM/AP mu gihugu
kuguma : Arrêtécyabakiriye
ministériel/ Arrêtézaprésidentiel
bongeza kontaro zabo (buri
AMR itatu). :Uko
myaka Association des Moniteurs
kugenda kw’abantu du Rwanda
byaganishaga cyanecyane
AMUR
mu nyungu : z’ubukungu
Association abakoroni
des Musulmans au Rwanda
na sosiyete z’amabuye
ANT
y’agaciro : Assemblée Nationale de Transition
bakuragamo.
(Transitional National Assembly)
Ariko
APADEC umuvuduko wo kwimukira
: Association du Parti muri Kongo noChrétien
Démocrate gukora muri
sosiyete y’amabuye y’agaciro muri Kongo, cyanecyane i Gatanga
APR : Armée Patriotique Rwandaise
wari muto ugereranyije n’abajyaga ahandi, ibi byaterwaga n’uko
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
hari kure cyane ugereranije n’aho bavaga n’aho bajyaga. Ariko
hari n’izindi mpamvu: Rwandais imiyoborere iruhije y’abakozi, kutahizera
APROCOMIN: Association
kw’Abanyarwanda, ubwoba bw’indwara des Commerçantsn’imfu nini Indigènes
zabonekaga
APROSOMA
mu : Association pour la Promotion Sociale de la
nkambi, n’ibindi.
Masse
Imisuhukire
ARD : Alliance pour le yagize
y’Abanyarwanda ingarukade nyinshi
Renforcement la mu
Rwanda haba mu birebana
Démocratie n’imiturire, ubukungu, imibanire na
poritiki. Urugero ni nk’uko hagati ya 1935 na 1942, u Rwanda
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
rwahombye abaturage 29.513 bagiye mu nyungu za Kongo
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
234
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOVXUO¶DGPLQLVWUDWLRQEHOJHS
Démocratique des Batwa
303
v
n’abantu 158.920
ACRONYMS bagiye AND
muri ABBREVIATIONS
Afurika y’u Burasirazuba235.
Uko gusuhuka byagize ingaruka mu miterere y’abaturage
___________________________________
b’Abanyarwanda kuko yarebaga cyanecyane igice kini cy’abagabo
EDÀWH LQJXIX: Archives
A.A. ELJDWXPDAfricaines
KDED LPLKLQGDJXULNLUH PX PLWHUHUH
y’abaturage ukurikije imyaka n’ibitsina. Ndetse abashyingirwa
A.G. : Assemblée Générale
n’abavuka baragabanutse bitewe n’abasore bari baragiye
ABAKI : Alliance
Uganda. Mu turere tumwedesnaBakiga
tumwe abakobwa na bo bagombye
ABESC : Association
gusuhukira Uganda kuko batari des Bahutu Evoluant kurongorwa
bagishobora pour la
Suppression
kuko iwabo abasore des Castes
bari barashize. Hari n’imiryango myinshi
ACR : Association
wasangaga iyoborwa des Cultivateurs du Rwanda
n’abagore.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Indi ngaruka ikomeye y’iri suhuka ryaterwaga n’imirimo
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
y’agahato n’imisoro n’amahooro nuko abasigaye barushagaho
kuvunika kuko Réconciliation
ari bo byose Nationale
byituragaho. Ari abategetsi
AEC
b’Abanyarwanda, : Agglomeration
ari ab’abakoroni Extra-Coutumières
nta witaga kuri iryo gabanuka
AFDL
ry’abaturage :bashinzwe
Alliance des Forcesbasabwaga.
imirimo Démocratiques pour lako
Ntawavuga
imibereho y’abaturage Libération du Congo-Zaïre
yarushijeho kuba myiza nk’uko Ababirigi
babivugaga. Ahubwo
AGOA : African yarushijeho
Growth and kuba mibi236.
Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Poritiki y’imibereho myiza n’umuco.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER ¾Uruhare : Association
rukomeye de rwalazaJeunesse
misiyoniEstudiantine
muri poritiki.
Rwandaise
ALIR
Ukwaduka : Armée de
kw’Ababirigi mu Libération
mwaka wadu Rwanda
1916 kwazanye amatwara
AM/AP mu :mikorere
mashya Arrêté ministériel/ ArrêtéUgutoneshwa
y’abamisiyoneri. présidentiel hamwe
n’imfashanyo
AMR za Leta byatumye imibereho
: Association des Moniteurs du myiza
Rwanday’abaturage
yiyongera,
AMUR kimwe n’ibikorwa
: Association desbijyanye
Musulmans n’iyobokamana.
au Rwanda Kuba
abasirikare b’Ababirigi barasesekaye mu Rwanda byatumye za
ANT : Assemblée Nationale de Transition
misiyoni zikurura abantu benshi kurusha ubusanzwe. Hagati
(Transitional National Assembly)
y’ukugenda kw’Abadage n’ugushinga ibirindiro kw’Ababirigi
APADEC umwanya
haciyemo : Association du abamisiyoneri
wafashije Parti Démocrate Chrétien
gutuma igikorwa
APR kirushaho
cyabo : Armée Patriotique Rwandaise
kumenyekana.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Mu ntambara, Misiyoni Rwandais ya Save yabaye uburuhukiro, ikaba ari na
yo ishyingurwamo
APROCOMIN: ibigenewedes
Association abari ku rugamba, Indigènes
Commerçants byose bisabwe
QD /HWD \·X %XELULJL 3DGLUL +XQW]LQJHU
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de ZDUL SDGLUL PXNXUX
la
yashinzwe kugenzura ko ibyangombwa byose biri ku murongo,
Masse
afashijwe n’abashefu bose batwara imisozi ikikije Save. Ukuza
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
235
Démocratie
*DWDQD]L$Migrations des populations rwandaises dans la région africaine des
Grands Lacs 'DNDU  5X]LEL]D + Population et développement agricole au
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
5ZDQGD &RQWULEXWLRQ j O¶pWXGH GH OD TXHVWLRQ GpPRDJUDLUH 7KqVH GH 'RFWRUDW
Droits de l’Homme
3DULVVG%DJD\H8ZDPDKRUR0&L’évolutionn de la population rwandaise de
j, mémoire, UNR, Butare,
AREDETWA : Association pour le Relèvement2001
236
Liden I., 1977, op.cit., p.187
Démocratique des Batwa
304
v
kw’Ababirigi ACRONYMS
kwamwongereye ANDingufu. Ubwe yarivugiye ati:
ABBREVIATIONS
“Sinazuyaje, kandi mbyumvikanyeho n’abayobozi
___________________________________ b’u Bubirigi,
icyo gihe nayoboye igihugu» . Hari impamvu uriya mupadiri
237

yari
A.A.akwiye gushimirwa
: Archives iyo mitekerereze ye: yashakaga kurinda
Africaines
u Bwanamukari amarorerwa yagwiririye u Bugoyi. Ariko yibye
A.G. : Assemblée Générale
umugono abakuru be, imirimo yari yashinzwe ayihindura
ABAKI
iy’ubuporisi : Alliance bw’igisirikare.
n’ubukuru des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Umurimo we Suppressionw’ingenzi warides Castes
uwo kumenyera ibyangombwa
ACR zari ku: Association
ingabo des Cultivateurs
rugamba, akishingira no gushaka duababizigezaho.
Rwanda
Yifashishije
ADP abakirisitu bihaye gusimbura
: Alliance Démocratique abasushefu mu
des Peuples
kubahiriza
ADR amabwiriza yatanze: uwitwa
: Alliance pour la Démocratie et la G. Mbonyubwabo
yasimbuye umukuru we wari
Réconciliation wakijijwe n’uwo mwanya.
Nationale
Yanafungishije, avana mu byabo kandi akubita ikiboko
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
DEDVXVKHIX EDWDPZXPYLUDJD 3DGLUL *RUMX DJDUDJD]D DEDQWX
AFDL
36 ibyo byabayeho).: Alliance des Forces
Abagererwa Démocratiques
bamwe baciye muri icyo pourcyuho
la
bipakurura abashefu Libérationbabodu Congo-Zaïre
cyangwa ba shebuja.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6mupadiri
Uriya $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yagize umwanya ukomeye mu buyobozi mu gihe
k’intambara
AIMO no mu giheIndigènes
: Affaires igisirikareetariMain-d’oeuvre
cyo cyategekaga. Urujya
n’uruza
AJER rwe i: Nyanza Associationbirerekana uwo mwanya
de la Jeunesse wa poritiki yari
Estudiantine
DÀWH +DMH NZDGXND SRULWLNL QVK\D LVK\LUD 0XVLQJD NX LEHUH
Rwandaise
biturutse kuri Majoro Declerck, hemezwa ko uriya mupadiri
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
atagikenewe, bashinga ikicaro gishya mu Irango (Kamena 1917)
AM/AP no kwirinda
babitewe : Arrêté kuvanga
ministériel/ Arrêté
imirimo présidentiel
yagombaga kuhakorerwa
AMR
n’iyakorerwaga : Association
i Save. des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
Ibwami (i :Nyanza)
Assemblée Nationale de Transition
ntibihanganiraga ukwivanga k’uriya
mupadiri mu buyobozi (Transitional bw’igihugu.
NationalNiAssembly)
bwo Musinga yasabye
gufata
APADEC abakirisitu bose bari bagize uruhare
: Association du Parti Démocrate urwo Chrétien
ari rwo rwose
rw’ubutegetsi mu gihe k’intambara. Uwari umukuru wa misiyoni
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ya Save yavuye mu Rwanda ku wa 25 Mata 1918238 . Ubwo bwabaye
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ubwa nyuma umumisiyoneri agerageza kwitwaza umwanya we
kugira ngo agenzure Rwandais akarere yitwaje kwamamaza Ivanjiri. Mu
APROCOMIN: Association
zindi misiyoni (Nyundo, Rwaza desnaCommerçants
Zaza), abamisiyoneriIndigènesbahereye
APROSOMA
ku : Association
mihindagurikire yatewepour la Promotion
n’intambara, Sociale abashefu
bavanyeho de la
batwaraga muMasse nkengero za misiyoni zabo, bashyiraho bamwe
mu
ARD bakirisitu babo,
: Allianceariko ntibageza
pour aho abamisiyoneri
le Renforcement de la b’i Save
bagejeje kuko barengereye
Démocratie cyane. Uretse ko ntawakwirengagiza
NR SDGLUL +XQWVLQJHU Q·DEDQGL EDUL EDÀWH DPDWZDUD QN·D\H
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
barengereye, bahawe urwaho n’icyuho Abadage bari basize mu
Droits de l’Homme
9LVLWHFDQRQLTXHGX3qUH*RUMXFRUUHVSRQGDQFHGRFELV$3%
AREDETWA : Association pour le Relèvement
237

238
5HEDLQ\DQGLNR\DQGLWVZHQDSDGLUL*RUMX
Démocratique des Batwa
305
v
UZHJRUZDSRULWLNL.XEDEDUDKLVHPR3DGLUL&ODVVHQN·XKDJDUDUL\H
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
3DSD PXPZDNDZD DJDVLPEXUD0XVHQ\HUL+LUWKZDUL
___________________________________
ushyigikiye ko abayobozi bafatanya n’abaturage, kandi akaba
yari
A.A. ashyigikiwe n’Ababirigi,
: Archives ibyo byatangaga ikizere cy’uko
Africaines
imikoranire ya za misiyoni gatorika n’ubutegetsi izarushaho
A.G. : Assemblée Générale
gutera imbere.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Izo : Association
ngorane zabaye desingabo
ntizabujije Bahutu Evoluant
z’Ababirigi, pour
kuva la
zikinjira
mu Rwanda, gufataSuppression des Castes
neza cyane abamisiyoneri b’abagatorika.
ACR
Hashingiwe : Association
ku ngingo ya des Cultivateurs
munani (article du
8) Rwanda
yaragizaga u
Bubirigi
ADP u Rwanda (accord
: Alliance de Mandat), u
Démocratique Bubirigi
des Peuplesbwagombaga
kubahiriza
ADR ubwigenge mu mitekerereze no
: Alliance pour la Démocratie et la mu iyobokamana. U
Bubirigi bwagombaga korohereza
Réconciliation abamisiyoneri bose bakomoka
Nationale
mu bihugu bigize icyari kuzaba Umuryango w’Abibumbye
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
(SDN), bukabaha uburyo bwo kuba mu Rwanda no kuhagira
AFDL : Alliancen’igikorwa
amasambu akwiranye des Forces Démocratiques
cyabo pour la
cyo kwigisha Ivanjiri.
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
Mu : African
mikoranire yabwo Growth anduOpportunity
n’amadini, Act
Bubirigi bwaratoranyije.
$,'6 amwe
Amadini $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yaraciwe; ni gutyo byagendekeye idini ya Isiramu
n’idini
AIMO gakondo y’Abanyarwanda;
: Affaires Indigènes andi madini barayihanganiye
et Main-d’oeuvre
baranayashyigikira.
AJER Twavuga
: Association de laabagatorika n’abaporotesitanti
Jeunesse Estudiantine
6%03 8 %XELULJLEZLVREDQX\H EXYXJD NR DUL XEXUHQJDQ]LUD
Rwandaise
bwabwo nk’igihugu cyaragijwe u Rwanda, bityo bukaba
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bwemerewe gukundwakaza amadini amwe, nko kuyaha
AM/AP
imfashanyo, : Arrêté ministériel/
amasambu, kuyahemberaArrêté présidentiel
imirimo imwe n’imwe,
AMR
kuyavaniraho : imisoro,
Association des Moniteurs
n’ibindi…. du u
Uretse n’ibyo, Rwanda
Bubirigi bwari
AMUR
kwifashisha : Association
inzego des Musulmans
zabwo n’imikorere yabwo mu augihe
Rwanda
bitari kuba
ANT
binyuranije : Assembléebwahawe
n’amabwiriza Nationale de Transition
buragizwa u Rwanda. Bityo
bwari gushyira (Transitional
mu bikorwa amasezerano yo mu mwaka wa 1906
National Assembly)
bwagiranye
APADEC na Vatikani, ayo masezerano
: Association du Parti Démocrate akaba yaravugaga
Chrétien ko
misiyoni gatorika zo muri Kongo mbirigi zagombaga gufatwa ku
APR : Armée Patriotique Rwandaise
buryo bwihariye. Ni byo u Bubirigi bwakoze.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
U Bubirigi, kubera gutinya amakimbirane hagati y’amadini,
APROCOMIN: Association
ntibwashakaga amadini menshi desy’abaporotesitanti
Commerçants Indigènes
ashamikiye ku
APROSOMA
yari : Association
ahasanzwe. pourbabihuriragaho
Ibyo Ababirigi la Promotion Sociale de la
n’abamisiyoneri
b’abagatorika. Masse
Ikerekana ko ubutegetsi bwa gikoroni bw’u
Bubirigi
ARD bwabyumvikanagaho n’abamisiyonerideb’abagatorika
: Alliance pour le Renforcement la
byagaragaye mu bijyanye
Démocratie n’ubuzima n’uburezi. Amasezerano
y’ubwo bufatanye yashimishije abamisiyoneri b’abagatorika
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
kuko yabaheshaga imfashanyo mu butumwa bwabo.
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
306
v
Abategetsi b’Ababirigi,
ACRONYMS muAND kwita ku bagatorika ku buryo
ABBREVIATIONS
bw’umwihariko, bashakaga gushimira Abapadiri Bera kubera
___________________________________
ko babafashije mu ntambara. Abamisiyoneri b’abagatorika
EDUXVKDJD
A.A. LQJXIX DEDQ\DPDGLQL
: Archives Africaines EDUL EDÀWH LQNRPRNR PX
Bwongereza no muri Amerika (Anglo-saxons). Mu mwaka wa
A.G. : Assemblée Générale
1921, ubutegetsi bwari mu Rwanda bwahaye vikariyati ya Kivu
ABAKI
amafaranga : Alliance des
y’amabirigi Bakiga
ibihumbi mirongo itanu na bitandatu
QD PDJDQD DWDQGDWX PLURQJR LULQGZLEvoluant
ABESC : Association des Bahutu Q·DWDQX pour la ) 

Suppression
(Vikariyati ya Kivu yari igizwedes
na Castes
misiyoni gatorika z’u Rwanda
ACRBurundi).: Association
n’u Mu mwaka wa des1924
Cultivateurs du Rwanda
izo mfashanyo zageze ku
ELKXPEL
ADP PLURQJR LULQGZL
: Alliance  )  PX
Démocratique des ZD  ]DJH]H NX
Peuples
ELKXPELLMDQDQDPLURQJRLWDQX ) PXZD]LJHUD
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
NXELKXPELPDJDQDDELUL ) QDKRPXZD]LJHUD
Réconciliation Nationale
ku bihumbi magana abiri na cumi na magana ane makumyabiri
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Q·LNHQGDQ·DPDVHQWLPXPLURQJRLWDWXQ·DWDQX ) 
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
.LUL]L\DJDWRULND\DULLÀWHLQVKLQJDQRLJRPEDNXEDKLUL]D\LWXUD
AGOAizo mfashanyo.
Leta : AfricanAriko
Growth and Opportunity
ntawashidikanya ko Act
igice kimwe
$,'6
k’ibikorwa $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
byabo abamisiyoneri babikesha “ubugiraneza” bwa
Leta
AIMO y’Ababirigi.
: Affairesy’u
Leta Bubirigi kandi
Indigènes yatangaga imfashanyo
et Main-d’oeuvre
zo kubaka za :kiriziya
AJER (urugero
Association ni Jeunesse
de la nka kiriziya za Kigali, Asitirida,
Estudiantine
Zaza na Mibirizi). Babisobanura bavuga ko kwari ukurwanya
Rwandaise
ukuraguza n’ubupfumu. Mu by’ukuri, ubutegetsi bwashakaga
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
NZLIDVKLVKDLJLNXQGLURDEDPLVL\RQHULEDULEDÀWHPXQWDQJLULUR
AM/AP
z’ubukirisitu, :noneho
Arrêté ministériel/
bukabigenderaho Arrêté présidentiel
kuko butari bwashinga
AMR ihamye.: Uretse
imizi Association
n’ibyo des Moniteurs
kandi, du Rwanda
Kiriziya yigishaga abaturage
AMUR
ko : Association
bagomba kumvira des gutanga
Leta, nko Musulmans au Rwanda
umusoro no kurangiza
ANT nshingano.
izindi : Assemblée
UbuhamyaNationale
bwosedebw’icyo
Transition
gihe bugaruka
kenshi kuri ubwo bufatanye bwa
(Transitional za misiyoni
National n’abakoroni.
Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Kuri ubwo bugiraneza bushingiye ku mfashanyo z’amafaranga
APR : Armée Patriotique Rwandaise
hiyongeragaho ko abamisiyoneri boroherezwaga mu kubona
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
amasambu, kwinjiza ibintu nta misoro, kwishyurirwa amashuri
arebana no kwiga Rwandais
indimi n’imibereho y’abantu. Izo mfashanyo
APROCOMIN: Association
zongereye abamisiyoneri umurava des Commerçants Indigènes
mu gufasha abakoroni.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Abapadiri Bera,Masse
cyanecyane Musenyeri Classe, bakomeje kugira
ubwoba
ARD bw’abaporotesitanti
: Alliance pour kuko bari ibyitso de
le Renforcement by’Abongereza.
la
Misiyoni y’Abangirikani
Démocratie ya Gahini yagumyeho kubera ko
Abongereza bari bemeye kureka u Burasirazuba bw’u Rwanda
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
bari baraheshejwe n’amasezerano ya Orts-Milner (1919-1922),
ariko misiyoni Droits de ntiyari
ya Gahini l’Homme yemerewe gushinga za misiyoni
AREDETWA : Association pour
QVK\DVK\D 3RULWLNL \D 0XVHQ\HUL le Relèvement
&ODVVH \DUL L\R JXVDED
Démocratique des Batwa
307
v
kurwanya abaporotesitanti
ACRONYMS AND bitaga icyorezo, haba mu rwego
ABBREVIATIONS
rw’amashuri no mu rw’iyobokamana, naho ubutegetsi bw’ u
___________________________________
Bubirigi bukabarwanya mu rwego rwa poritiki.
A.A. : Archives Africaines
Ku birebana n’ingingo z’ibanze z’ubukoroni, nta kuvuguruzanya
A.G. : Assemblée Générale
kwari guhari hagati y’abamisiyoneri n’abakoroni, ariko habayeho
ABAKI
amakimbirane : Alliance
adakomeyedescyane
Bakigahagati y’abantu ku giti cyabo
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour
(twatanga nk’urugero hagati y’uwabaga ahagarariye la
u Bubirigi
Suppression desn’umukuru
mu karere (adiminisitarateri) Castes wa misiyoni). Ayo
ACR
makimbirane : yakemurwaga
Association des Cultivateurs
binyuze mu nziradu Rwanda
z’ubwumvikane
nko
ADPkwimura:umwe muri
Alliance bombi. Byabaga
Démocratique desari ngombwa byanze
Peuples
bikunze
ADR kwerekana
: Alliance pour la Démocratie et lahagati y’inzego
ishusho nziza y’ubwumvikane
zombi z’ubutegetsi. Ikintu kimwe
Réconciliation kitashimishaga Minisiteri
Nationale
y’Ubukoroni wari umubare muto w’abamisiyoneri b’Ababirigi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
(abamisiyoneri bari biganjemo Abafaransa). Intambara ya Kabiri
y’Isi irangiye niAlliance
AFDL : des Forcesb’Ababirigi
ho abamisiyoneri Démocratiques pour lamu
baje igihiriri
Rwanda no muLibération
Burundi. du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 gatorika
Kiriziya $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yabyungukiyemo, urugero ni mu birebana
n’imfashanyo
AIMO z’ubwubatsi. Leta y’uetBubirigi
: Affaires Indigènes yishingiye gutanga
Main-d’oeuvre
ibikenewe
AJER kugira ngo ubutumwa
: Association bukorwe Estudiantine
de la Jeunesse neza, abamisiyoneri
na bo batanga umusanzu wabo mu gufasha abakoroni mu
Rwandaise
gikorwa cyabo mu birebana n’amahoro n’imibereho myiza
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
y’abaturage. Muri iyo mikoranire, ikitahesheje ishema Kiriziya
AM/AP ni ukuba
gatorika : Arrêtéyarishoye
ministériel/ Arrêté présidentiel
mu bijyanye n’ubukoroni. Leta
AMR
y’u : Association
Bubirigi yivanze mu byades Moniteurs
Kiriziya. du twatanga
Urugero Rwanda ni nko
AMUR
gushyirishaho : Association
abahagarariyedesVatikani.
Musulmans au Rwanda
Ni muri urwo rwego
ANT
Musenyeri : Assemblée
Hirth yasimbuwe. Nationale
Kugira ngode Transition
padiri Classe ahagararire
Vatikani, abategetsi b’u Bubirigi
(Transitional (Ryckmans
National Assembly)wari agateganyo
mu mwaka
APADEC wa 1921) bagize Abapadiri Bera ibikoresho
: Association du Parti Démocrate Chrétien byabo
aho kwivuganira na Vatikani nta wundi banyuzeho. Kugira ngo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Vatikani imenyeshwe ko u Bubirigi bwashyigikiye iyamamazwa
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
U\D3DGLUL&ODVVHE\DFL\HPXQ]LUD]·LPLVK\LNLUDQR1·LVLPEXUZD
rya Musenyeri Rwandais
Gorju mu mwaka wa 1936 ni uko ryagenze.
APROCOMIN: Association des Commerçants
Leta y’u Bubirigi yamenyekanishije ko yifuzaga koIndigènes
uhagararira
APROSOMA
Vatikani aba :umuntu
Association pour mu
ukomoka la Promotion
Bubirigi: niSociale de la
uko Musenyeri
Grauls yashyizweho.
Masse Uko kwivanga mu bibazo bya poritiki
kwabyaye
ARD ingaruka
: Alliancezikomeye
pour le mu buyobozi bwa
Renforcement Kiriziya z’u
de la
Rwanda n’u Burundi.
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Abamisiyoneri bafataga Ababirigi nk’“abafatanyabikorwa
basanzwe” kuko Droits de l’Homme
bakomokaga mu gihugu kitwaga ko ari
AREDETWA : Association pour
“gatorika”. Ubwo bufatanye bwahindutse le Relèvement akagambane mu
Démocratique des Batwa
308
v
mikorere. Inzego zimwe z’ubuzima
ACRONYMS bw’igihugu, nk’izirebana
AND ABBREVIATIONS
n’uburezi n’ubuzima, zahawe abamisiyoneri, bazihabwa zose
___________________________________
cyangwa igice cyazo, ari bo babisabye cyangwa bitewe n’uko
XEX\RER]LEZ·DEDNRURQLQWDQJXIXEZDULEXÀWH
A.A. : Archives Africaines
A.G.gutyo idini
Ni : Assemblée
gatorika Généraleyahindutse idini ya Leta, nuko
ABAKI : Alliance
Abanyarwanda barayiyoboka, des Bakiga
atari uko babyemeye, ahubwo
ABESC amabwiriza
bumvira : Association
aturutsedes Bahutu
hejuru Evoluant
(umukoroni, pour la
umwenegihugu
XPXIDVKD XZR EDÀWDQ\H LVDQR
Suppression des Castes F\DQJZD XPXPLVL\RQHUL  1L
gutyo
ACR idini gatorika yahindutse idini ya ba
: Association des Cultivateurs du Rwanda nyamwinshi cyangwa
ya rubanda. Ibyagaragariraga abantu inyuma n’ibyitwaga ko
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
bigamije gusingiza Imana byagenewe umwanya munini kurusha
ADR
imyumvire : Alliance pour
n’imyemerere la Démocratie
y’abakirisitu ubwabo. et la
Réconciliation Nationale
AEC gatorika
Idini : Agglomeration
yamamajwe Extra-Coutumières
igihe kirekire nk’ikimenyetso
cy’amajyambere
AFDL n’intangarugero
: Alliance des Forcesy’ubukirisitu:
Démocratiques ibinyamakuru
pour la
by’abamisiyoneri byahaye u Rwanda
Libération du Congo-Zaïre amazina menshi: “ igihugu
gikirisitu”, “ingoma nkirisitu”, noneho muri za mirongo itandatu
AGOA : African Growth and Opportunity Act
u Rwanda barwita “ Repuburika nkirisitu”. Amarorerwa yagwiririye
$,'6
u Rwanda mu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
gihe cyakurikiyeho yashyize ahagaragara biriya
AIMO
bitekerezo : Affaires
n’ububi bwabyo, Indigènes
yerekanaetn’uko Main-d’oeuvre
nta ho byari kugeza u
AJER
Rwanda. : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Hasigaye
ALIR igihe gito
: Arméengo de u Rwanda
Libération rubonedu ubwigenge,
Rwanda ibigo bya za
misiyoni, cyanecyane misiyoni gatorika, byari bimaze kwiganza
AM/AP
mu gihugu hose,: Arrêté
ku buryoministériel/
butandukanye, Arrêtébitewe
présidentiel
n’icyo amadini
AMR : Association des Moniteurs
agamije: hirya no hino hari za misiyoni, za santarari zikomeye du Rwanda
AMUR
n’izoroheje, : Association
ibigo by’amashuri, des Musulmans
ibitaro n’ibigo au Rwanda
nderabuzima.
Ahantu
ANT hake ni ho hasigiweNationale
: Assemblée abaporotesitanti n’abayisiramu. Kuri
de Transition
ibyo bigo twakongeraho
(Transitional iby’ubutegetsi, ari na byo amajyambere
National Assembly)
azaheraho, hagaturuka imitekerereze mishya, uburyo bushya
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
bw’imibereho y’abaturage n’imyifatire yabo n’ibindi, ibyo byose
APR
biturutse ku :bakoroni
Armée Patriotique
no ku bamisiyoneri.Rwandaise Imyivumbagatanyo
APROBAMI
yo mu rwego rwa : Association
poritiki yabaye des muri
PartiszaMonarchistes
mirongo itanu yahereye
muri ibyo bigo Rwandais
no mu nkengero zabyo.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Kuba idini gatorika yarashinze imizi mu Rwanda nk’idini ya Leta,
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Abatutsi bake b’imena babigizemo uruhare rudasubirwaho.
Habanje “intore” Massez’ibwami kwa Musinga. Hasigaye igihe gito
ARDintambara
ngo : Alliance
ya mberepour y’isi le Renforcement
itangire, izo ntorede la
zakurikiye mu
bwiherero inyigisho Démocratie
z’iyobokamana zatangwaga n’abamisiyoneri
b’abagatorika
ARDHO :n’abafasha
Association babo batoranyijwe
Rwandaise pour mu labaturage
Défense des
239
. Mu
239 Droits
7XEDPHQ\HVKH NR DEDQWX de l’Homme
ED PEHUH L 6DYH EDEDWLMZH EDULPR DEDQD  E¶$EDWXWVL
AREDETWA : Association pour leEHQVKL
Q¶DEDQD  E¶$EDKXWX 0X *LVDND $EDWXWVL EDVKDNDJD JXKXQJD XEXWHJHWVL
Relèvement
EZ¶DEDWZDUHE¶$EDWXWVLERPX1GXJDELJDJDJDWLJLVLPX
Démocratique des Batwa
309
v
mwaka wa 1916, bamwe mu bayobozi,
ACRONYMS nubwo bari bake, batangiye
AND ABBREVIATIONS
kwiga mu kibeho. Kuva mu mwaka wa 1920, amakimbirane
___________________________________
yabaye hagati ya Musinga n’igice kimwe cy’abashefu yatumye
havuka
A.A. umutwe w’igice cy’abashefu
: Archives Africaines b’Abatutsi bakomeye bagiye
ku ruhande rw’idini gatorika ukomeza kugaba amashami, ariko
A.G. : Assemblée Générale
babikora mu ibanga. Ariko bariya bashefu bakomeye, ibyo
ABAKI ntibabiterwaga
bakoraga : Alliance des Bakiga zo kwitagatifuza, ahubwo
n’impamvu
ABESC
babiterwaga : Association
n’impamvu za des Bahutu
poritiki. Evoluant
Cyanecyane kopour la
ubuyobozi
Suppression
bw’i Burayi bwabonaga des Castes
uko kuyoboka idini gatorika nk’uburyo
ACR kwemera: Association
bwo des Cultivateurs
ubutegetsi bw’abakoroni. du Rwanda
Icyahaye ingufu uko
kwigishwa
ADP kw’abashefu b’ibikomerezwades
: Alliance Démocratique ni Peuples
ishuri ryashinzwe
iADR
Nyanza rigamije
: Alliance pour la Démocratie et labiturutse ku
kwigisha abana b’abashefu
muyobozi w’Umubirigi Leenaerts,
Réconciliation kuri Musenyeri Classe no ku
Nationale
barimu baryigishagamo. Abasore bagiye muri iryo shuri binjiye
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mu idini gatorika ku mugaragaro, nuko Musinga ntiyashobora
AFDL : Alliance
kugira icyo akora des
kuri iyo Forces Démocratiques pour la
nkubiri.
Libération du Congo-Zaïre
AGOA yo kujya
Inkubiri : Africanmu Growth and Opportunity
idini gatorika yafashe interaAct ikomeye
$,'6
mu mwaka wa $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
1925, ubwo ubutegetsi bwa Musinga bwari
bugeze
AIMO aharindimuka.
: Affaires Icyo kintu et
Indigènes cyatumye ibwami na bariya
Main-d’oeuvre
batware
AJER b’ikirenga barebana
: Association de laay’ingwe.
Jeunesse Nuko abatware benshi
Estudiantine
begera abazungu, batera abana babo n’ingabo zabo umwete wo
Rwandaise
kwegera abamisiyoneri. Icyavuyemo nuko ahagana mu wa 1930
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
igihiriri cy’abantu benshi kinjiye mu idini, ari byo bise “ inkubi
AM/AP ”; iryo
y’umuyaga : Arrêté
jambo ministériel/
ryakoreshejwe Arrêté présidentielkitwaga “
n’ikinyamakuru
AMR Lacs” :mu
Grands Association
nomero yacyo des idasanzwe
Moniteurscyanditse
du Rwanda iterambere
AMUR mu :Rwanda.
ry’Ivanjiri Association Umutwe des w’iyo
Musulmans
nyandikoau Rwanda ngo:
waravugaga
ANT Roho Mutagatifu
“Aho : Assemblée Nationale
ahuhera de Transition
nk’inkubi y’umuyaga: igikorwa
cy’agatangaza. (Transitional
Uko kwegukira Ivanjiri Assembly)
National Abanyarwanda bakwise
“Irivuze
APADEC umwami”, bakurikije inkuru yari
: Association du Parti Démocrate imaze gukwira yavugaga
Chrétien
ko umwami Rudahigwa yaba yarategetse ingabo ze zose kubatizwa
APR : Armée Patriotique Rwandaise
mu gatorika. Itegeko nk’iryo ntaryabayeho, cyakora ikigaragara
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
nuko umwami yabogamiye cyane kuri iyo dini.
Rwandais
APROCOMIN:
Iyo nkubi Association des
y’umuyaga, hoseCommerçants
yagaragayeIndigènes
nk’igikorwa
APROSOMA : Association
k’indashyikirwa cya Kiriziya pour la Promotion
gatorika ku mugabaneSocialew’Afurika.
de la
Bitewe n’umubare Massew’abakirisitu wiyongeraga buri mwaka,
cyanecyane
ARD mu myaka yapour
: Alliance 1933le naRenforcement
1934, “u Rwanda derwabaye
la urwa
mbere ku isi hose mu
Démocratie kwakira Ivanjiri»240
. Icyo gikorwa kizihijwe
nk’“igitangaza Imana yakoreye muri Afurika rwagati, nyamara
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
mu myaka mirongo itandatu ishize amakarita y’ubumenyi bw’isi
yerekanaga icyo Droits
gice de l’Hommenk’ahantu hatazwi, ahantu
cy’Afurika
AREDETWA : Association pour le Relèvement
240
Lacger (de), 1959, op.cit., p.698.
Démocratique des Batwa
310
v
umuzungu atarakandagira»
ACRONYMS AND
241
. ABBREVIATIONS
Hari abamisiyoneri batari
bishimiye iyo ___________________________________
nkubiri yo kwinjira mu idini gatorika, bakifuza
kuyihagarika ndetse no kureka ibirindiro bari bamaze gufata
kugira
A.A. ngo bacengeze
: Archivesukwemera
Africainesn’ubukirisitu bishinze imizi
kandi abakirisitu bumva neza icyo bakora. Umumisiyoneri
A.G. : Assemblée Générale
wabonaga ingaruka mbi z’uko guhinduka abantu batigishijwe
ABAKI yaravuze
bihagije : Alliance des Bakiga
ati: “Iyaba byari ibishoboka, bitatu bya kane
ABESC : Association des
by’ababatijwe byakwambuwe Batisimu» Bahutu242Evoluant pour la
.
Suppression des Castes
ACR
Inkubiri : Association
y’ababatizwa yagezedes
ku Cultivateurs
ndunduro mudu Rwanda
mwaka wa 1943
ubwo
ADP umwami n’umwamikazi
: Alliance babatizwaga,
Démocratique ari na bwo nyuma
des Peuples
yaho
ADR umwami yeguriraga u Rwanda Kirisitu Umwami.
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Abaporotesitanti ntabwo bashoboye kwiyegereza abatware
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bakomeye, uretse abasushefu b’imirenge bake n’abakarani
AFDL : Alliance ingufu.
baciriritse bongerereye des Forces
IdiniDémocratiques pour la
rya gakondo ryaratotejwe
Libération
karahava. Ryarebwaga du Congo-Zaïre
nk’inzitizi y’amajyambere. Abamisiyoneri
AGOA
ni bo bari ku: isonga
Africany’iryo
Growth and Opportunity
totezwa, bakunganirwaAct
n’abashefu
$,'6
n’abafasha $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
b’abamisiyoneri (abakateshisiti n’abakuru b’inama),
n’abakirisitu
AIMO bashakaga kwibonekeza
: Affaires Indigènes ku bamisiyoneri.
et Main-d’oeuvre
Abayoboke
AJER ba: Association
Nyabingi bahizwe bukware Estudiantine
de la Jeunesse n’ubuyobozi 243. Mu
ijambo rimwe, cyari igihe cyo kutihanganira idini ya gakondo
Rwandaise
kandi bikagaragarira mu bikorwa by’urugomo byo gutoteza
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
DED\RERNH ED\R EDUL EDVLJD\H QWD EXKXQJLUR EDÀWH XUHWVH
AM/APimihango
gukora : Arrêté
yayoministériel/
rwihishwa. Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR ¾Ukwisuganya: Association
kwa des Musulmans
misiyoni au Rwanda
z’abaporotesitanti
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Mu ntangiriro, (Transitional
abamisiyoneriNational
ba Bethel ntibagaragaye cyane,
Assembly)
babitewe
APADEC n’ubuke bw’abantu n’ibintu. Mu Ntambara
: Association du Parti Démocrate Chrétien ya mbere y’Isi
hari misiyoni zafunzwe (Zinga, Kirinda, Remera na Rubengera).
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Intambara irangiye, muri misiyoni zari zarashinzwe mbere nta
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
n’imwe yari ikiriho (Kigali, Zinga, Rukira, Nyanza yacumbikiraga
abamisiyoneri Rwandaisbabaga baje bushyitsi, Kirinda na Rubengera).
APROCOMIN: Association des bajyanye
Abamisiyoneri b’abaporotesitanti Commerçants n’ingabo Indigènes
z’Abadage.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Kongera gutangira Massentabwo byoroheye abaporotesitanti kubera
ko abamisiyoneri b’abagatorika bumvaga ari bo bonyine
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
bariho. Cyakora imishinga yo kongera gutangiza za misiyoni
z’abaporotesitanti Démocratie
zari zararetswe yari yamuritswe na Sosiyete
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
241
Grands LacsQRVSpFLDOVXUOH5ZDQGDop.cit.
Droits de l’Homme
242
Righi P., reba mu
AREDETWA : Association nyandiko ya Rutayisire
pour le P., 2009, op.cit. , p.117.
Relèvement
243
8UXJHURL5ZDPDJDQDLQ'LDLUHGH5ZDPDJDQDPDUV
Démocratique des Batwa
311
v
mbirigi ya misiyoni z’abaporotesitanti
ACRONYMS (Société belge des missions
AND ABBREVIATIONS
protestantes) yakiriwe neza na Musinga n’udutsiko tw’Ababirigi
___________________________________
bifuzaga ko abagatorika bataba ari bo bonyine bagaragara. Uretse
n’ibyo
A.A. kandi, : amakimbirane Musinga yagiranye n’abagaturika
Archives Africaines
yatumye ashaka kwiyegereza abaporotesitanti.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
U : Alliance
Bubirigi bwanze des by’abadivantisiti
ibyifuzo Bakiga kuko byavugwaga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
ko baharaniraga uburenganzira bw’abirabura. Rero ibyifuzo pour la bya
Sosiyete mbirigi Suppression
ya misiyoni des Castes
z’abaporotesitanti yaje igihe kiza.
ACR
Byongereye : Association
Ababirigi ingufu,desariko
Cultivateurs du Rwanda
abamisiyoneri bakaba ari
bo
ADP bonyine bagira uburenganzira
: Alliance Démocratique bwo guhitamo abamisiyoneri
des Peuples
b’abanyamahanga
ADR : Alliance pour la Démocratie et la bazakorana.
(bavuga indimi zo mu Bubirigi)
Leta mbirigi yahaje kwemera guha
Réconciliation imfashanyo Abaporotesitanti.
Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Mu myaka ya mbere kwongera gutangira ntibyoroshye.
AFDL :
Umusaruro wabaye Alliance muke
des Forces Démocratiques
kubera pour la
ibibazo by’ubukene.
Abaporotesitanti Libération
bahabwaga du Congo-Zaïre
imfashanyo na Leta, izindi
AGOA
bakazihabwa : African
n’andi Growth
madini and Opportunity
bari bafatanyijeAct cyangwa
$,'6
bakazikura $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mu bakirisitu babo. Ayo mafaranga yakoreshwaga
mu
AIMOmishahara yatangirwaga i Burayi,
: Affaires Indigènes mu ngendo no mu kugura
et Main-d’oeuvre
ibyangombwa.
AJER Ubwo bukene
: Association debwagize ingaruka
la Jeunesse kuri za misiyoni.
Estudiantine
Abakateshisite n’abandi bakozi ntibahembwaga, bigatuma
Rwandaise
bigira muri za misiyoni z’abagatorika kuko zo zari zikize.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Uretse n’ibyo kandi, nta bumwe bwari hagati ya za misiyoni za
AM/AP Remera
Kirinda, : Arrêté ministériel/
na Rubengera zari Arrêté
zongeyeprésidentiel
gutangizwa. Hagati
AMR
y’abamisiyoneri: Association
hadutse impakades Moniteurs
zishingiyedukuRwanda
iyobokamana
AMUR
no : Association
ku bamisiyoneri ubwabo.des Musulmans au
Abaporotesitanti Rwanda
bajyaga guhosha
ANT bibazo, iyo
ibyo : Assemblée Nationale debakemera
bakora nk’abagatorika, Transition amasezerano
areba iby’amashuri yashyizweho
(Transitional umukono
National mu mwaka wa 1929
Assembly)
hagati
APADEC ya Leta na Kiriziya gatorika.
: Association du Parti DémocrateKugira ngoChrétien
bagere kuri
LE\R E\DM\DJD NXEDVDED NXED EDÀWH DEDULPX EDELVKRER\H
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Q·DPDVKXULDÀWHLE\DQJRPEZDEDNDUHNDNZLJLVKLUL]DNXJDVR]L
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ibyo byangombwa rero ntibari babyujuje.
Rwandais
APROCOMIN:
Kubera Association
izo mpamvu zose,desabaporotesitanti
Commerçants Indigènes
ntibashoboye
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
NZLJLPEDPLVL\RQL]·DEDJDWRULND]DUL]LÀWHLE\DQJRPEZDNDQGL
zigafashwa zibikesha
Masse kwishyikira muri Minisiteri y’u Bubirigi
ishinzwe
ARD ibihugu bwakoronizaga.
: Alliance Abaporotesitanti
pour le Renforcement de la bageze
aharindimuka. Démocratie
Leta yashyigikiraga iyo mikorere kugira ngo
ikumire abanyamahanga. Ariko mu Bubirigi muri rubanda
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
barwanyaga imfashanyo Leta yahaga abaporotesitanti.
Abaporotesitanti Droits
baridebayobowe
l’Homme n’umupasiteri w’Umudage
AREDETWA
witwa Heyden, : Association
ibyo bikongera pour le Relèvement
amakimbirane.
Démocratique des Batwa
312
v
Leta y’u Bubirigi
ACRONYMS ntiyizeraga amadini y’abaporotesitanti
AND ABBREVIATIONS
akomoka mu___________________________________
Bwongereza no muri Amerika. Kuri Leta y’u
Bubirigi, kwemerera abaporotesitanti kuza byasaga no guha u
Bwongereza
A.A. urwaho, bityo
: Archives bugashinga ibirindiro mu Rwanda.
Africaines
CMS ntiyirukanywe, ariko bayangiye gushinga za misiyoni
A.G. : Assemblée Générale
nshya yitwaje ko abagatorika n’abaporotesitanti ari bo bihariye
ABAKI Ivanjiri
kwigisha : Alliance des Bakiga
mu Rwanda. Leta y’u Bubirigi ijya gukoma mu
ABESC : Association des
nkokora amadini y’abaporotesitantiBahutu Evoluant
yatumye pour
Kiriziya la
gatorika
Suppression
yigarurira abantu desipyinagaza
benshi, bityo Castes abaporotesitanti.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP ¾Poritiki y’uburezi
: Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Mu bireba uburezi, Abadage basa naho nta cyo bakoze. Abapadiri
Réconciliation Nationale
Bera ni bo mu by’ukuri amashuri akesha kuba yaratangiye.
AEC
Bafunguye : Agglomeration
ishuri ibwami rigamijeExtra-Coutumières
kwigisha abana b’abashefu,
AFDL : Alliance des
kandi muri porogaramu yaryo iyobokamanaForces Démocratiques
ikaba yari pour la
ibujijwe.
Iryo shuri ryabanje Libération du Congo-Zaïre
gushingwa abakateshisite b’Abaganda,
AGOA
Tobi Kabati na : African
Elias; muGrowth
mwakaandwa Opportunity
1906 baza Act gusimburwa
Q·DEDNLULVLWX
$,'6 E·$EDQ\DUZDQGD 3UHVWDQFL
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP QD :LOKHOP 0XVLQJD
na
AIMO we ubwe yatangiye
: Affaires kwiga igiswayire,
Indigènes nuko amenya gusoma
et Main-d’oeuvre
QRNZDQGLND.XEDPLVL\RQHULLU\RVKXULU\DULULÀWHDNDUXVKR
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
ko kuborohereza gucengera mu bayobozi no mu bikomangoma,
bityo bagacengeza Rwandaise
ubutumwa bidashakuje 244.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Muri buri misiyoni
AM/AP : Arrêté yashingwaga
ministériel/ bateganyaga inyigisho z’ibanze
Arrêté présidentiel
zigenewe abahungu
AMR : Associationn’abakobwa, rikayoborwa
des Moniteurs n’umupadiri.
du Rwanda
Mu mwaka wa 1905 hari amashuri icumi, mu mwaka wa
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
 KDUL DPDVKXUL  DÀWH DEDQ\HVKXUL  NLPZH
ANT : Assemblée Nationale de Transition
cya kane ari abakobwa. Mu byabaga bitegetswe kugira ngo
umuntu abatizwe, (Transitional
abigishwaNational Assembly)
b’ingaragu bagombaga kuba
APADEC
bujuje ibyangombwa by’ibanze bituma bamenyaChrétien
: Association du Parti Démocrate gusoma no
APR
kwandika245. :Abakateshisite
Armée Patriotique Rwandaise
bigishaga mu masantarari babaga
bashinzwe
APROBAMIcyanecyane : Association kwigisha iyobokamana,
des Partis Monarchistesariko bakigisha
n’abana babaga bageze igihe cyo gutangira ishuri n’abantu
Rwandais
bakuru babaga batarashyingirwa.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Mu mwaka :wa Association pour la Promotion
1909, Ababikira Bera basesekayeSociale de la za
muri
misiyoni kandiMasse bagira uruhare rudasubirwaho mu mashuri. Mu
ARD
by’ukuri, : Alliance
ibikorwa bitezapour le Renforcement
imbere abari n’abategarugoride la byafashe
intera nyayo muri Démocratie
za misiyoni zarimo abihayimana b’igitsinagore
cyangwa
ARDHO abategarugori: Association b’abapasiteri
Rwandaise b’abaporotesitanti.
pour la Défense des
244 Droits de l’Homme
Erny E., 'HO¶pGXFDWLRQWUDGLWLRQQHOOHjO¶HQVHLJQHPHQWPRGHUQHDX5ZDQGD
 7RPH,7KqVH8QLYHUVLWpGH6WUDVERXUJ,,
AREDETWA : Association pour le Relèvement
245
Mgr. Hirth, Instructions, 1912.
Démocratique des Batwa
313
v
Mu mwaka ACRONYMS
wa 1912, Musenyeri Hirth yakoze urwandiko
AND ABBREVIATIONS
rwatangaga amabwiriza agomba kugenga ibirebana n’uburezi.
___________________________________
Ayo mabwiriza yarimo ibice bitatu:
-A.A.
abana bari: Archives
hagati y’imyaka 7 na 12 bahuraga kane mu
Africaines
cyumweru, bakamara isaha imwe biga gusoma, bakabazwa
A.G. : Assemblée Générale
ku byo bize, bakigishwa iyobokamana n’indirimbo;
-ABAKI : Alliancekiteguraga
ikiciro gikurikiyeho des BakigaBatisimu, kiri hagati y’imyaka
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
QDF\DKXUDJDJDWDWXPXF\XPZHUXJLÀWHSRURJDUDPX
nk’iya bariyaSuppression des
bato. Inyigisho Castes
yabanzirizwaga na misa;
ACR : Association
- abakuru babaga des Cultivateurs
bari hagati y’imyaka 18dunaRwanda
20, ndetse
hakabamo : n’abayirengeje,
ADP babaga bari
Alliance Démocratique mu ishuri nyaryo
des Peuples
EDÀWHQDJDKXQGDLVREDQXWVHLPDUDLJLWRQGRF\RVH,Q\LJLVKR
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
zabaga zishingiye kuri gatigisimu.
Réconciliation Ababaga bifuza kujya mu
Nationale
iseminari bajyaga muri icyo kiciro bakakimaramo imyaka 2.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Abaseminari ba : Alliance
mberedes Forces Démocratiques
bigishirijwe i Rubya (Rubia) pour muri
la
Libération du Congo-Zaïre
7DQ]DQL\DNXYDPXPZDNDZDKDÀ\·LNL\DJDF\D9LFWRULD
mu mwaka wa: 1913
AGOA African bimukira
Growth i Kansi, mu mwaka wa
and Opportunity 1914 bajya
Act
i$,'6
Kabwayi, ari$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
na ho abapadiri ba mbere baherewe ubusaseredoti
mu mwaka wa 1917246.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER gikomeye
Ikintu : Association de la Jeunesse
cyane cyagaragaye Estudiantine
mu rwego rw’uburezi mu
Rwandaise
gihe cy’Abadage, ni ingufu inzego za gikirisitu, cyanecyane iza
ALIR
JDWRULND ]DUL: ]LÀWH
ArméeQDKR de Libération
LPLVKLQJDdu \DRwanda
/HWD LNDED PX UZHJR
ruciriritse.
AM/AP Abamisiyoneri bahaga agaciro gakomeye
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel ukwigishwa
kw’abakateshisite
AMR n’abafasha
: Association des babo b’abarayiki,
Moniteurs du Rwanda ukwigishwa
kw’abapadiri kavukire, no kwigisha gusoma no kwandika
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
bijyana no kwigishwa iyobokamana. Misiyoni zari zishishikajwe
ANT : Assemblée Nationale de Transition
n’iyogezabutumwa: kwigisha Ivanjiri uhereye ku rubyiruko,
kugira uruhare(Transitional
mu iterambere National
rijyanyeAssembly)
n’ubukirisitu, kuyobora
abana b’abakirisitu ahantu haberanye n’uburereChrétien
APADEC : Association du Parti Démocrate bubakwiriye,
APR abinjiye: mu
guha Armée idiniPatriotique Rwandaise
gatorika uburere bwa gikirisitu n’ubwa
NLPXQWX
APROBAMI EXÀWH LUHPH JXKD
: Association desDEDVLULPX Q·DED]DED DED\RER]L
Partis Monarchistes
XEXUHUH EXÀWHRwandais LNHUHNH]R F\D JLNLULVLWX NZLJLVKD NX EXU\R
bwihuse abapadiri
APROCOMIN: Association b’Abanyarwanda, guha inzego
des Commerçants za Kiriziya
Indigènes
ingufu n’ubushobozi bijyanye n’igihe kigezweho. Abamisiyoneri
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
ntibari bagamije kwigisha abantu bazaba mu rwego ruhanitse,
ahubwo bari bagamije Masse kurema abakirisitu bo mu rwego rwo
ARD bafasha
hejuru : Alliance
muri za pour le Renforcement
misiyoni no mu buyobozi. de la Kuri iyo
QJLQJR 3DGLUL Démocratie
/RXSLDV \DUDYX]H DWL ´1WLWX]DERQD DEDKDQJD
ARDHO
246 : Association Rwandaise pour la Défense des
'RQDWL5HEHUDKRXPXSDGLULZDPEHUHZ¶8PXQ\DUZDQGDXNRPRNDL6DYH\DVRED-
Droits de l’Homme
QXUDJDXPZXNDZDULPXULL]RVHPLQDUL]DPEHUHQ¶XEXU\RELJDJD©5HEHUDKR'RQDW
OH SUHPLHU GpFpGp
AREDETWA : AssociationGHV SUrWUHV GX 5ZDQGD
pour le
 ª
Relèvement LQ Grands Lacs, no 154,
1952, pp.6-26.
Démocratique des Batwa
314
v
baminuje, ariko byadushimisha
ACRONYMS ANDturamutse twifashishije uburezi
ABBREVIATIONS
mu mashuri, ___________________________________
tukabona abakirisitu bo mu rwego rwo hejuru
bajijutse kandi bashoboye kogeza ukwemera mu bo baturanye.
Inyigisho
A.A. ikomeye si ugusoma
: Archives no kwandika, ahubwo ni nyigisho
Africaines
ishinze imizi mu bukirisitu ” .
247
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Birumvikana : ko
Alliance
mu bureredes Bakiga
bw’urubyiruko bugamije umuco
ABESC
n’ubukirisitu, : Association
ubwenge bwo desmu Bahutu
bitaboEvoluant
bwonyinepour atarilabwo
bwajyaga kugira Suppression des Castes
umwanya ukomeye. Imyumvire y’inzego za
Kiriziya
ACR n’iz’abakoroni
: Association si ko
desyahuraga
Cultivateurs byanze bikunze: ku
du Rwanda
bamisiyoneri,
ADP : Alliance Démocratique des Peuplesb’abayobozi
gutegekwa kwigisha abazaba abafasha
byasaga naho bibangamiye icyo bari biyemeje.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Nubwo habaga Réconciliation
hari imyumvire Nationale
imwe ku bigamijwe no mu buryo
AECkubigeraho,
bwo : Agglomeration
mu Rwanda kimwe Extra-Coutumières
n’ahandi hose muri Afurika,
AFDL
mu bijyanye : n’uburezi
Alliance des Forcesyasaga
amadini Démocratiquesn’apiganwa, pour la
ndetse
ashyamiranye, Libération
nubwo hagati y’abantu ku giti cyabo, kenshi
du Congo-Zaïre
umubano
AGOA wabaga
: African Growth Bashingaga
ari mwiza. and Opportunity amashuriAct menshi,
bamwe bagamije gutwara abandi abana, bakabajyana mu idini
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yabo. Kuri iyo ngingo, raporo ya Vikariyati yo mu mwaka wa
AIMO \DJLUDJD
 : Affaires Indigènes
LWL ´.XEHUD et Main-d’oeuvre
XJXWXUDQD NZD ]D PLVL\RQL ]LÀWH
AJER
imyigishirize : Association
idahuje, de labyanze
tugomba Jeunesse bikunzeEstudiantine
kugira amashuri
Rwandaise
menshi kandi meza… Igihe cyose ishuri ni intwaro ikomeye muri
ALIR rugamba
urwo : Armée de Libération
rw’amadini. Bariya bantu du Rwanda
bageze aho bumva ko
amashuri
AM/AP yaduhesheje umwanya w’imena
: Arrêté ministériel/ mu gihugu kandi
Arrêté présidentiel
akadufasha
AMR kwigarurira urubyiruko rw’abayobozi.
: Association des Moniteurs du Rwanda Biragaragara
ko
AMUR twabasize, ariko ntibivuze
: Association des Musulmans ko batadushyikira…Kuri
au Rwanda bo
ntarirarenga, kandi barashishikaye cyane ”. 248
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Mu gihe ubuyobozi (Transitional
bwibandagaNational
ahantu Assembly)
hakomeye, misiyoni
APADEC
zo zibanze mu : Association
giturage, aho du zabaga
Parti Démocrate Chrétien
zikinze abazimeneramo.
Ni
APR ho abamisiyoneri bashinze amashuri
: Armée Patriotique Rwandaise mu giturage, aciriritse
ariko
APROBAMI menshi, bayashinga
: Association desabakateshisite.
Partis Monarchistes Gushyira ku
murongo uburezi bw’ibanze ni kimwe mu biranga ibikorwa
Rwandais
by’abamisiyoneri; ibyo byajyanaga no kwigisha isuku no gushinga
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
amashuri aciriritse y’imyuga inyuranye. Hari abanenze iyo
APROSOMAcyanecyane
myigishirize, : Association pour
abari la Promotion
bagamije Sociale y’imyuga
gusa amashuri de la
yo mu rwego rwo Masse hejuru. Muri raporo ubuyobozi bwatangaga,
ARD
na : Alliance
bwo bwinubiraga iyo pour le Renforcement
myigishirize yageraga gusa de ku
la bantu bo
hasi, naho abo Démocratie
mu rwego rwo hejuru bakayigendera kure, bityo
ntibagire
ARDHO aho: bahurira Association n’amajyambere.
Rwandaise pour Ariko la amashuri
Défenseyo mu
des
247 Droits
 1NDEXZDNDELUL$ de l’Homme
 /¶HQVHLJQHPHQW SULPDLUH  DX 5ZDQGD  DYDQW  OD 'HX[LqPH
*XHUUHPRQGLDOH  ,
AREDETWA : Association pourlicence,
mémoire de Louvain, U.C.L., 1971, p.24
le Relèvement
248
Ibidem, p.44.
Démocratique des Batwa
315
v
cyaro yagize uruhare rukomeye
ACRONYMS ANDmu guhindura urubumbambaga
ABBREVIATIONS
nyarwanda biturutse kuri za misiyoni. Ni zo urubumbambaga
___________________________________
nyarwanda rushya rwari rushingiyeho.
A.A.
Ababirigi : Archives
bakigera Africaines
mu Rwanda mu mwaka wa 1916, Abapadiri
A.G. : Assemblée Générale
Bera bakajije umurego kuko ubutegetsi bushya bwari
ABAKI
bubashyigikiye : Alliance
kurushades Bakiga Nubwo abategetsi bashya
ubwabanje.
baretse
ABESC za misiyoni zikongera amashuri
: Association des Bahutu yazo, bashyize
Evoluant pour la mu
bikorwa umushinga Abadage
Suppression des bari batangiye wo gushinga
Castes
amashuri
ACR ya Leta ane i Cyangugu, Ruhengeri,
: Association des Cultivateurs Gatsibo na
du Rwanda
Rukira; ayo mashuri yarimo abanyeshuri 265 mu mwaka wa
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
1925, bagera kuri 677 mu mwaka wa 1929, ari na wo wa nyuma.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Ibwami hashinzwe ishuri ribanza
Réconciliation ryo mu rwego rwo hejuru
Nationale
rigenewe
AEC abahungu b’abashefu,
: Agglomeration risimbura iryashinzwe
Extra-Coutumières
n’Abapadiri Bera mu mwaka wa 1900. Ryari rigamije kwigisha
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
no kurera abahungu b’abashefu ribategurira gukora imirimo
Libération du Congo-Zaïre
bazashingwa mu nzego z’ubuyobozi, rigategura abarimu
AGOA
bazigisha mu: mashuri
African Growth
ya Leta, and Opportunity
rikanigisha Actb’Abatutsi
n’abana
$,'6
basanzwe $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kugira ngo bazabe abakarani249. Mu mwaka wa 1923
AIMO : Affaires Indigènes
iryo shuri ryayoborwaga et Main-d’oeuvre
n’umuzungu afatanyije n’abarimu
batatu,
AJER rikigisha mu giswahiri imyaka itatu, hagakurikiraho
: Association de la Jeunesse Estudiantine
umwaka umweRwandaise
wo kwimenyereza mu kigo cy’ubuyobozi. Mu
mwaka
ALIR wa kabiri bigaga
: Armée de igifaransa
Libérationgike, isomo ry’iyobokamana
du Rwanda
rigasimburwa n’iry’imbonezamuco.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
,P\LWR]R \D ]D : Association des Moniteurs
VLSRUR ]D JDNRQGR du Rwanda
Q·L]D NLM\DPEHUH ]DUL ]LÀWH
umwanya
AMUR munini muri gahunda z’amasomo.
: Association des Musulmans au Rwanda Mu myaka
yakurikiyeho,
ANT amasomo yaje kugera
: Assemblée Nationale de Transition ku myaka itandatu.
0X PZDND ZD  LU\R VKXUL U\DUL ULÀWH DEDQ\HVKXUL 
(Transitional National Assembly)
kandi ryari rimaze kwigisha abakarani 78 n’abahungu 59
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
b’abashefu bashoboraga gufasha ba se. Mu mwaka wa 1929
APR
isomo ry’igiswayire: Armée Patriotiquebitwaje
ryavanyweho, Rwandaiseko ryatumaga isiramu
APROBAMI
icengera mu :Rwanda. Association des Partisntibari
Abamisiyoneri Monarchistes
bizeye iryo shuri.
Rwandais
Raporo yabo yagiraga iti: “Ni uruvange ruvuguruza amahame
APROCOMIN:
agenga imyigishirize, Association
hakabamo des Commerçants
abagabo bamara Indigènes
amezi icumi
cyangwa cumi n’abiri baratandukanyijwe
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la n’abagore babo,
abasore n’abana b’imyaka cumi n’ibiri, kandi nyuma y’amasomo
Masse
urwo rusobe rw’abantu banyuranye ntirushobore kugenzurwa.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Buri wese aracumbika aho ashoboye…urubyiruko rukaba
Démocratie
ahantu hatari umuco, ahantu habi hashobora kubaho, ari ho
ARDHO
kwa Musinga” . : Association
250 Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
0LQLVWqUHGHVFRORQLHV5DSSRUWDQQXHOVXUO¶DGPLQLVWUDWLRQS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
249

250
6RFLpWpGHV0LVVLRQQDLUHVGµ$IULTXH5DSSRUWDQQXHOS
Démocratique des Batwa
316
v
Ibindi bigo ACRONYMS
bya Leta AND “bigenewe abahungu b’abashefu
ABBREVIATIONS
Q·LELNRPDQJRPD E\·$EDWXWVLµ E\DUL ELÀWH LP\LJLVKLUL]H LUL PXQVL
___________________________________
y’iry’ishuri ry’i Nyanza: abanyeshuri bagendaga biguru ntege,
bakajya
A.A. kwiga aruko babihatiwe
: Archives Africainesn’ubuyobozi cyangwa baciwe
amafaranga ; ibikoresho byari mbarwa, kandi kenshi abarimu
A.G. : Assemblée Générale
ntibagire igitsure gihagije imbere y’abanyeshuri bakomoka mu
ABAKI ikomeye
miryango : Alliance
ndetsedes Bakiga
kenshi babarusha imyaka. Ubuyobozi
ABESC : Association des Bahutu
EZDMH NZHPHUD NR D\R PDVKXUL ´QWD NDPDUR Evoluant pour
NDQLQL \DULlaDÀWHµ
Kuva mu mwaka Suppression des mashuri
wa 1930, ayo Castes yaje kuvangwa n’aya
ACR
gatorika : Association
afashwa des mu
na Leta. Kuva Cultivateurs
mwaka wadu Rwanda
1932, ishuri ry’i
Nyanza
ADP ryimuriwe Asitirida
: Alliance mu Rwungedes
Démocratique rw’Amashuri
Peuples ruyobowe
n’Abafurere
ADR b’Urukundo bakomoka mu mugi
: Alliance pour la Démocratie et wa Gand
la mu Bubirigi.
Réconciliation Nationale
Mu gihe cyose cy’ubukoroni, usanga ubuyobozi bwa Kiriziya
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
gatorika bwarashakaga kwiharira byose, bushaka guheza
AFDL
abatagendera ku: Alliance des byabwo
bitekerezo Forces kandi
Démocratiques
bukagundirapour la
uburezi
Libération
bw’abateganyirijwe du Congo-Zaïre
kuzayobora igihugu baturuka mu nzego
AGOA
z’ibikomangoma.: African
NyumaGrowth and Opportunity
y’umwaka Act
wa 1925 umurongo wa
$,'6 z’abagatorika
misiyoni $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
wari umaze kujya ahagaragara: abakuru
ED]R
AIMO EHPH]DJD NR DUL ]R ]LÀWHet
: Affaires Indigènes XPZLKDULNR Z·XEXUH]L NR
Main-d’oeuvre
amashuri
AJER bashinze, kimwedenola kogeza
: Association JeunesseIvanjiri ari umwihariko
Estudiantine
wazo. Abamisiyoneri b’abagatorika bemezaga ko imfashanyo ya
Rwandaise
Leta ari uburenganzira bwabo, ko n’ibigo bashinze ari ibyabo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bwite, ko batabisimburamo Leta by’agateganyo”251. Birumvikana
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
NRQWDNL]HUHEDEDJDEDÀWL\HLNLJRLF\RDULF\RF\RVHNHJDPL\HNXUL
AMR : Association
Leta, nk’Urwunge rw’Amashurides Moniteurs
rw’Asitirida.du Rwanda
Nubwo ubuyobozi
AMUR
bw’icyo kigo : bwari
Association des Musulmans
bushinzwe abihayimana, auntibifuzaga
Rwanda ko
ANT : Assemblée
hagira imfashanyo ya Leta Nationale de Transition
ihabwa amashuri y’abaporotesitanti
F\DQJZDQJRKDYXNHLELJRELGDÀWHDKRELERJDPL\H
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
3RULWLNL \·XEXUH]L PXUL .RQJR \DJL]H LQJDUXND NX EXUH]L
APR : Armée Patriotique Rwandaise
mu Rwanda. Dore ibiranga iyo poritiki: kwigisha Ivanjiri ni
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
byo byagombaga kuranga uburere ndangamuco, poritiki
y’ubufatanye na Rwandais
za misiyoni yagombaga gusumba iy’ubufatanye
APROCOMIN: Association
n’amashuri ya Leta, hanyuma des Commerçants Indigènes ya
kandi ibigo by’amashuri
APROSOMA
misiyoni byo :mu Association pour la bikagenerwa
rwego rw’igihugu Promotion Sociale de la ku
imfashanyo
buryo bw’umwihariko. Masse Ni gutyo mu mwaka wa 1924, muri Kongo
mbirigi
ARD hadutse amashuri
: Alliance yigenga
pour biturutse ku bufatanye
le Renforcement de la n’ibigo
byo mu rwego rw’igihugu.
Démocratie Muri iyo mikorere hagaragara amoko
atatu y’amashuri: amashuri ya Leta ku buryo bw’umwihariko,
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
DPDVKXUL\·DPDGLQLDIDVKZDQD/HWDQLXNXYXJDDÀWHLNLFDURPX
Droits de l’Homme
53(9DVVH9DGHPHFXP*XLGHGXGLUHFWHXUG¶pFROHDVXELUDPZRLELWHNHUH]R
AREDETWA : Association pour le Relèvement
251

IDWL]RELULPXQ\DQGLNR\D3DSD\RPX\HUHNH\HXEXUHUHQNLULVLWXEZ¶XUXE\LUXNR
Démocratique des Batwa
317
v
Bubirigi, akayoborwa
ACRONYMS n’Ababirigi
AND kandi akagira bibiri bya gatatu
ABBREVIATIONS
by’abamisiyoneri b’Ababirigi, n’amashuri yigenga, yirwanaho nta
___________________________________
mfashanyo ya Leta. Bityo uburezi bwari bushyizwe mu maboko
y’abantu
A.A. ba Kiriziya,
: Archivescyanecyane
Africainesb’Ababirigi kandi biganjemo
abagatorika.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Mu Rwanda, :umwaka
Alliancewa des1923
Bakigawahuye n’ivanwaho ry’uburezi
budashingiye ku madini, ari na bwo LetaEvoluant
ABESC : Association des Bahutu pour
yashyize mu la
maboko
yayo ibigo byo Suppression des Castes
mu rwego rw’igihugu ibinyujije mu masezerano
ACR
no : Association
mu mfashanyo. des Cultivateurs
Ku ya mbere Mutarama 1931,du Rwanda
mbere yuko
amasezerano
ADP : ashyirwaho umukono, hashyizweho
Alliance Démocratique des Peuples imikorere
y’agateganyo.
ADR Impamvu zateye iyo mpinduka
: Alliance pour la Démocratie et la ni nk’izo muri
Kongo mbirigi;Réconciliation
izo mpamvu zigaragazwa
Nationale na raporo yerekana
imiyoborere y’Ababirigi muri Ruanda-Urundi yo mu mwaka wa
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
 ´0LVL\RQL ]·DELKD\LPDQD ]LÀWH XEXVKRER]L Q·LELNRUHVKR
AFDL : Alliance
byo gukwiza inyigisho mudes Forces
gihugu Démocratiques
kurusha pour
ikindi kigo icyo arilacyo
Libération du Congo-Zaïre
F\RVH$EDPLVL\RQHULEDÀWHXEXPHQ\LEXGDVDQ]ZHPXPLUHUHUH
AGOAnta kindi
Kuba : African Growth and Opportunity
kibahangayikishije uretse ubutumwaAct bwabo,
$,'6iyo ntumbero
kuba $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
y’ubutumwa bwabo ituma bihatira kumenya
ururimi
AIMO n’imibereho
: Affaires y’abaturage
Indigènes kandi bakamara mu gihugu
et Main-d’oeuvre
igihe
AJERgisumba: icy’abakozi
Associationba deLeta, ntawushobora
la Jeunesse kubigimba mu
Estudiantine
burere bw’abaturage. Uretse n’byo kandi bamaze igihe kirekire
Rwandaise
bigisha ababafasha: abapadiri ba kavukire, abakateshisite
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
benshi, n’abantu bazi imyuga y’amoko yose… Yego, igitekerezo
AM/AP abamisiyoneri
k’ingenzi : Arrêté ministériel/
bimirije imbere Arrêté présidentiel
ni ukwigisha iyobokamana.
AMR gucengeza
Ariko : Association des Moniteurs
Ivanjiri ubwabyo bijyana du Rwandarusange
n’uburere
AMUR
busanzwe. : Association
Leta des Musulmans
rero ni yo igomba au Rwanda
guha abamisiyoneri imfashanyo
ANT
zihagije, : Assemblée
ikabafasha Nationale
kuvugurura de Transition
imikorere yabo mu mashuri no
guteza imbere porogaramu
(Transitionaly’amashuri yabo. Ni ibyo ubuyobozi
National Assembly)
bw’Ababirigi
APADEC bwagerageje gukora butanga
: Association du Parti Démocrate imfashanyo
Chrétienzabwo
bushingiye k’ukwihata abamisiyoneri berekanaga mu gukwiza
APR : Armée Patriotique Rwandaise
inyigisho mu bantu bose”.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Dukurikije ukoRwandais
amasezerano yavugaga, abamisiyoneri bemeraga
gutanga amazu,Association
APROCOMIN: ibikoresho desbyayo,Commerçants
no gushaka Indigènes
abakozi. Bari
APROSOMA
guhabwa : Association
imfashanyo pour la Promotion
hakurikijwe amashuri Sociale de la
n’ibigo bihagaze
neza, urwego rw’inyigisho,
Masse umubare w’abanyeshuri n’abarimu.
3DGLUL
ARD XVKLQ]ZH DPDVKXUL
: Alliance pour le \DJHQHUZDJD
Renforcement DJDKLPED]DPXV\L
de la
DEDULPX EDJRPEDJD
DémocratieNXED EDÀWH LPSDP\DEXPHQ\L \·LP\DND
itatu y’amashuri y’ubwarimu; ariko ku buryo bw’agateganyo,
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
DEDULPX EDEDJD EDGDÀWH LPSDP\DEXPHQ\L \·XEZDULPX
baremerwaga. Mu Droits de l’Homme
mwaka wa 1938, ku ruhande rw’abagatorika
hafashwaga amashuri yo kupour
AREDETWA : Association le Relèvement
rurembo 36 na 340 yo mu cyaro,
Démocratique des Batwa
318
v
yose akagira ACRONYMS
abarimu 540 AND
n’abarimukazi 64, ariko hakaba za
ABBREVIATIONS
santarari 694___________________________________
zitabonaga imfashanyo. Misiyoni zitacungirwaga
mu Bubirigi ntizari mu zagombaga gufashwa.
A.A. : Archives Africaines
Imiterere y’uburezi yari kimwe n’iyo muri Kongo 252. Ku ruhande
A.G. : Assemblée Générale
UXPZH EDWHJDQ\DJD DPDVKXUL DEDQ]D DÀWH LE\LFLUR ELELUL
ABAKI
n’amashuri : Alliance
yo mu cyarodes Bakigayo muri za santarari amara
cyangwa
ABESC ibiri; :ku
imyaka Association des Bahutu
rundi ruhande Evoluant
bagateganya pour la
amashuri yo ku
misiyoni amara Suppression desGuhera
imyaka itatu. Castes mu mwaka wa kane
ACR
amasomo : Association
yatangwaga mu des Cultivateurs
gifaransa, du Rwanda
kigasimbura igiswayire
cyabaga
ADP gihindutse ururimi
: Alliance rwa kabiri.
Démocratique des Bateganyaga
Peuples kandi
ku
ADR buryo burambye amashuri y’amoko
: Alliance pour la Démocratie et lamenshi akurikira
abanza, n’amashuri yisumbuye
Réconciliation atanga inyigisho zihariye
Nationale
agenewe gutegura abakarani, abarimu, abayobozi b’amashuri
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
y’imyuga, n’ibindi. Abahungu b’abashefu n’ab’ibikomerezwa
by’Abatutsi boAlliance
AFDL : des Forces
bagombaga Démocratiques
gukomeza guhabwa pour la
inyigisho
zihariye kandi Libération
zinonosoye,du Congo-Zaïre
bakaziherwa mu bigo byabigenewe.
AGOA
Seminari : African kugumana
zagombaga Growth and Opportunity
umwanya Act zitegura
w’imena
$,'6
abanyabwenge $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
baminuje. Zamaze igihe kirekire ari nka byo bigo
by’amashuri
AIMO yisumbuye n’amakuru
: Affaires Indigènes byemewe, kandi ibyiciro
et Main-d’oeuvre
bya
AJERmbere by’abayobozi n’abanyabwenge
: Association de la JeunesseniEstudiantine
ho byize.
Rwandaise
Amahame y’imyigishirize yagombaga kwita cyane ku miterere
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
y’icyaro no ku mirimo y’amaboko; amasomo y’indimi yagombaga
AM/AP
kuba : Arrêté
make, kimwe ministériel/
n’ay’imibare, Arrêté présidentiel
hakigishwa ururimi kavukire,
AMR
abanyeshuri : Association des
bagakundishwa Moniteurs
ubuhinzi kandidu Rwandaimyuga
bagatozwa
AMUR n’imwe: Association
imwe hakurikijwedes Musulmansbumenyerewe
ubukorikori au Rwanda mu
ANT
baturage. : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
Imipaka
APADEC y’amashuri yahuraga
: Association n’iyaDémocrate
du Parti za misiyoni; nta shiti,
Chrétien
Vikariyati y’u Rwanda yahindutse “Minisiteri y’Uburezi rusange”.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Yagenzurwaga n’ubuyobozi bwa Leta mbirigi n’ubwo mu gihugu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
hagati, ariko ikagira ubwisanzure. Yavuye ku banyeshuri
Rwandais(20.000) no ku mfashanyo z’ibihumbi
ibihumbi makumyabiri
APROCOMIN:
mirongo Association
inani n’umunani des Commerçants
(80.000 fr) mu mwakaIndigènes
wa 1925; mu
APROSOMA
mwaka wa 1935: Association pour la Promotion
igera ku banyeshuri ibihumbiSociale de la
mirongo inani
n’umunani (88.000)
Masseharimo ibihumbi makumyabiri n’umunani
(28.000)
ARD bifashishwa
: Allianceamafaranga ibihumbi magana
pour le Renforcement de la arindwi
na mirongo itanu (750.000
Démocratie fr); mu mwaka wa 1945 yageze ku
banyeshuri ibihumbi ijana (100.000) harimo ibihumbi mirongo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
itatu (30.000) bifashishwa miriyoni ebyiri n’ibihumbi magana
Droits de l’Homme
$PDKDPH \D PEHUH
AREDETWA
252
DJDUDJDUD PXpour
: Association JDWDERle
NLWZD ©2UJDQLVDWLRQ GH O¶HQVHLJQHPHQW
Relèvement
OLEUHDX&RQJREHOJHHWDX5XDQGD8UXQGLDYHFOHFRQFRXUVGHVPLVVLRQVQDWLRQDOHVª
Démocratique des Batwa
319
v
inani (2.800.000 fr). Musenyeri
ACRONYMS ANDClasse yari akomeye cyane ku
ABBREVIATIONS
ntego yuko ibikorwa by’uburezi biba mu maboko ya Vikariyati;
___________________________________
ntiyashimishwaga n’uko ibigo by’abihayimana bigirana
n’ubuyobozi
A.A. : imishyikirano itaziguye. Ntiyanashimishwaga
Archives Africaines
n’uko amashuri ya Leta ayoborwa n’abihayimana kuko, ku bwe,
A.G. : Assemblée Générale
\DERQDJDD\RPDVKXULDÀWHXEXVKRER]LEZRNXEDKRDWDJLUDDKR
ABAKI
abogamiye 253 : Alliance des Bakiga
.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
4.2.3. U Rwanda Suppression des Castes
mu gihe k’indagizo (1946-1962)
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Nyuma
ADP y’Intambara : Alliance ya Kabiri y’Isi, Sosiyeti
Démocratique des y’Ibihugu
Peuples byatsinze
intambara
ADR yasimbuwe
: Alliancen’Umuryango w’Abibumbye
pour la Démocratie et la tumenyereye
kwita Loni. U Rwanda rwaragijwe u Bubirigi kuva ku wa
Réconciliation Nationale
13 Ukuboza 1946, ari na ho Inteko rusange y’Umuryango
AEC
w’Abibumbye : yabyemeje.
Agglomeration Extra-Coutumières
Amasezerano yabyemeje yateganyaga
AFDL : Alliance des Forces
igihe igihugu cyabaye indagizo kizarangirira, Démocratiques
cya gihugupour la
kikabona
ubwigenge kandi Libération du Congo-Zaïre
ntikivogerwe. Mu myumvire mpuzamahanga,
AGOAiyo mikorere
bene : African iba Growth
igamije and Opportunity
ko abaturage babayeAct indagizo
bagenda
$,'6 bakura buhorobuhoro mu rwego
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP rwa poritiki bakagera
aho
AIMO biyobora ubwabo,
: Affairesmu yandi magambo
Indigènes bakabona ubwigenge.
et Main-d’oeuvre
Ubutumwa
AJER bwashingwaga igihugu gishinzwe
: Association de la Jeunesse Estudiantine kurebera Loni
bwagiraga buti: “Ubuyobozi buzateza imbere inzego z’abaturage
Rwandaise
ba kavukire zikwiranye n’u Rwanda n’u Burundi. Kubera iyo
ALIR
mpamvu, : Arméebazafasha
abayobozi de Libération du Rwanda
abaturage b’ibyo bihugu kugira
AM/AP : Arrêté ministériel/
uruhare mu buyobozi buhoro buhoro, haba Arrêté présidentiel
mu mirimo yo
AMR cyangwa
hejuru : Association des Moniteurs
iyo hasi, bafashe abaturagedu Rwanda
kugira uruhare
AMUR
mu : Association des
nzego zibahagarariye, biteweMusulmans
n’imiterereauya Rwanda
buri ntara.
Ubuyobozi
ANT buzakora
: Assemblée ibishoboka byosede
Nationale kugira ngo abaturage bo
Transition
mu Rwanda no(Transitional
mu Burundi bagendeNational Assembly) buhoro mu
bakura buhoro
rwego rwa poritiki” . 254
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Mu rwego rwa poritiki mpuzamahanga n’urw’imibanire y’ibihugu,
APROBAMI
haba mbere y’umwaka : Association descyangwa
wa 1946 Partis Monarchistes
nyuma yaho, ku bihugu
Rwandais
E\DNRURQLMH QWDF\DKLQGXWVH %\DJXPDQ\H LQJXIX E\DUL ELÀWH
APROCOMIN:
bikomeza gukora Association
uko byakoraga. des Commerçants
Ariko ku birebana Indigènes
n’imikorere,
APROSOMA : Association
buriya buryo bw’indagizo pour laimpinduka,
bwazanye Promotionbushyiraho
Sociale deInama
la
ishinzwe gukurikirana Masse imikorere mishyashya, ababishinzwe
bagasura
ARD ibyo bihugu
: Alliance pourubutitsa, bigatumadebakurikirana
le Renforcement la
amajyambere yagezweho mu karere bashinzwe kandi bagatuma
Démocratie
abaturage batanga ibitekerezo byabo.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
253 Droits de l’Homme
5HEDUDSRUR\¶$EDIXUHUHE¶$EDVKDULWLERPX5ZXQJHUZ¶$PDVKXULQ¶$EDELNLUDEHUD
2UJDQLVDWLRQGHV1DWLRQV8QLHV&RQVHLOGHWXWHOOHGHO¶2185DSSRUWGHODPLV-
AREDETWA : Association pour le Relèvement
254

VLRQGHYLVLWHGHO¶218DX581HZ<RUNSS
Démocratique des Batwa
320
v
Urebye neza ACRONYMS
ibyakozwe, ubuyobozi bwo mu gihe k’indagizo
AND ABBREVIATIONS
ntibwakurikije___________________________________
amabwiriza yariho mbere. U Rwanda rwakomeje
gutegekwa n’abakoroni kimwe na Kongo mbirigi hatitawe
ku
A.A.masezerano ya Versailles
: Archives no ku mabwiriza yo kubaha
Africaines
uburenganzira bw’ibihugu byakoronijwe cyangwa byagizwe
A.G. : Assemblée Générale
indagizo.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC a. Imitego : Association
yagaragaye des mbereBahutu Evoluant
y’irembera pour la
ry’ubukoroni
Suppression des Castes
ACR mu mwaka
Kuva : Association
wa 1946 habaye des Cultivateurs
ibintu byinshi dubyakurikiranye
Rwanda
ku
ADP buryo bwihuse kugeza
: Alliance ku marorerwades
Démocratique yo mu mwaka wa 1959
Peuples
yari
ADR ashingiye : Alliance pour la Démocratie et la haza ingoma
ku moko, bucya mu mwaka wa 1962
ya Repubulika. Ibyo bintu byahungabanyije Abanyarwanda, n’ubu
Réconciliation Nationale
ntibarabyibagirwa, haba muri rusange cyangwa buri muntu ku
AECke. Ni yo mpamvu
giti : Agglomeration
kubisobanuraExtra-Coutumières
bitumvikanwaho kimwe.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Nyuma y’Intambara Libération
ya Kabiriduy’Isi,
Congo-Zaïre
habaye umuvuduko w’ibihugu
byakoronijwe
AGOA byashakaga kwipakurura
: African Growth and Opportunity ubukoroni,
Act nuko
karahava.
$,'6 Ni $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bwo Loni yemeje ko ibihugu byose byakoronijwe
bigomba kwigenga. Ibihugu byari mu bukoroni n’ibyari byagizwe
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
indagizo byagombaga gutegurirwa iyo ntera byaharaniraga, ari
AJER
yo kwiyobora :no Association de la Jeunesse Estudiantine
kubona ubwigenge.
Rwandaise
ALIR
Cyakora Loni :yabonaga
Armée de Libération
ibirebana du Rwanda
na poritiki mu Rwanda bigenda
buhoro.
AM/AP Abantu bose bagiye mu butumwa
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel bwa Loni mu bihugu
byaragijwe
AMR u Bubirigi bahurira kuri icyo
: Association des Moniteurs du Rwanda gitekerezo. Abaje mu
butumwa mu mwaka wa 1948, nubwo batangariraga ukuntu
AMUR
mu : Association
rwego rw’ubukungu des Musulmans
u Bubirigi bwazamuye au ibihugu
Rwandabwari
ANT : Assemblée Nationale de
bwarashinzwe, bavugaga ko “iterambere mu rwego rwa poritiki Transition
ryagendaga buhoro (Transitional
cyane ”. National
Bashoje Assembly)
raporo yabo bavuga ko
urwo
APADEC rwego na rwo rwakwihutishwa.
: Association du Parti Ikiciro
Démocrate cya kabiri cyaje mu
Chrétien
butumwa
APR mu mwaka wa 1951 kerekanye
: Armée Patriotique Rwandaise ko “urwego rwa poritiki
rwakomeje kudindira”. Intumwa zaje mu kiciro cya gatatu mu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
mwaka wa 1954 cyababajwe n’uko “amajyambere mu rwego
Rwandais
rwa poritiki bayashyize mu bintu bitihutirwa”255. Ni muri uwo
APROCOMIN:
mwuka gahunda Association
yo gutegurira desuCommerçants
Rwanda kwiyobora Indigènes
byakozwe
APROSOMA : Association pour la Promotion
mu gihe k’imyaka icumi (hagati ya 1951 na 1961) . Iyo gahunda Sociale
256 de la
yari igamije cyanecyaneMasse guteza imbere imibereho y’abaturage
ARD
255 : Alliance pour le Renforcement de la
2UJDQLVDWLRQGHV1DWLRQV8QLHV0LVVLRQGHYLVLWHGHV1DWLRQV8QLHVGDQVOHV
Démocratie
WHUULWRLUHV VRXV WXWHOOH GH O¶$IULTXH 2ULHQWDOH   GRFXPHQWDWLRQ RI¿FLHOOH  e
VHVVLRQ  1HZ<RUNS
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
256
 3ODQ GpFHQQDO SRXU OH GpYHORSSHPHQW pFRQRPLTXH HW VRFLDO GX 5XDQGD8UXQGL
Droits de l’Homme
(GLWLRQV9LVVKHU%UX[HOOHV.DJHUXND&Analyse et critique du plan décennal
AREDETWA : Association pour le Relèvement
SRXUOHGpYHORSSHPHQWVRFLRpFRQRPLTXHGX5XDQGD8UXQGL  , Mémoire,
8QLYHUVLWpQDWLRQDOHGX5ZDQGD%XWDUH
Démocratique des Batwa
321
v
n’ubukungu ACRONYMS
mu Rwanda AND no mu Burundi, bityo hakazibwa
ABBREVIATIONS
icyuho cy’uko___________________________________
nta ntumbero yabyo yagaragaraga. Muri iyo
gahunda hakozwe ibintu byinshi binyuranye, cyanecyane mu
birebana n’ubuzima n’ubuhinzi. Ariko gushyira iyo gahunda mu
A.A. : Archives Africaines
bikorwa byagize ingaruka kuri rubanda rwakoreshwaga imirimo
A.G.
y’agahato : Assemblée
n’ibindi Générale
byategekwaga n’abakoroni. Ibyo ni na byo
ABAKI : Alliance des Bakiga
bisobanura impamvu abaturage benshi basuhukiye mu bihugu
ABESC n’u:Rwanda,
bituranye Association des Bahutu
cyanecyane Evoluant
mu bihugu pour la n’u
byakoronijwe
Bwongereza. Uko gusuhuka ni ko kwaranze
Suppression des Castes iriya myaka icumi
n’ingaruka
ACR zakomye mu nkokora imibereho myiza y’abaturage
: Association des Cultivateurs du Rwanda
mbere gato y’ubwigenge.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Kuva
ADR mu mwaka wa 1948
: Alliance pour Mutara III Rudahigwa
la Démocratie et layifuzaga cyane
ko ibintu bihinduka. Ariko kuba
Réconciliation Nationale yaraciye ubuhake ku wa 1
Mata 1954 nta cyo byahinduye kigaragara. Yego, abari bahujwe
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
n’ubuhake bushingiye ku kugabirwa no kuragizwa bagabanye
AFDL
inka bari barahanye, : Allianceariko des Forces
ibibazo Démocratiques pour la
by’ibikingi ntibyakemuwe.
Abantu bagabanye Libération
inka, arikodu ntibagabana
Congo-Zaïreibikingi257. Dukurikije
AGOA
imibare irebana : African Growthinka
no kugabana andyakozwe
Opportunityku wa Act31 Ukuboza

$,'6 DEDUL EDÀWH DER EDJDEL\H EDVDE\H
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP DEDJDUDJX EDER LQND
]LUHQ]H L]R ER
AIMO EDVDEDJD
: Affaires DEDUL EDÀWH
Indigènes DER EDKDWVH EDEDVDE\H
et Main-d’oeuvre
inka 32.702 mu gihe abagaragu babo basabaga inka 31.858.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Uko izo nka zasabwe ku mpande zombi harimo ubusumbane
budakabije: 12.938 Rwandaisekuri 79.641258. Hagati y’imyaka ya 1956 na
ALIR abagabanye
1958, : Armée n’inkade zagabanywe
Libération du Rwanda
byagiye byiyongera.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Muri urwo rwego, impinduka zo mu birebana na poritiki zatangiranye
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
n’iteka ry’umwami ryo ku wa 14 Nyakanga 1952 ntizageze ku
AMURbihambaye;
bintu : Association des Musulmans
iryo teka ryatumye au Rwanda mu
habaho uguhagararirwa
ANT : Assemblée Nationale de
nzego ngishwanama ku rwego ruri munsi y’intara, mu ntara, muri Transition
teritwari no mu(Transitional
rwego rw’Inama National Assembly)
Nkuru y’igihugu. Ariko izo nzego
zari
APADEC ziganjemo: ibikomerezwa
Association du by’Abatutsi bari basanzwe
Parti Démocrate batonnye
Chrétien
zatumye
APR abari basanzwe barahejwe
: Armée Patriotique Rwandaise bakomeza guhezwa, ari
Abahutu, ari n’igice kinini cy’Abatutsi. Ntibitangaje ko intangiriro ya
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
manda ya kabiri ya ziriya nteko (mu mwaka wa 1956) yahuriranye
n’imyivumbagatanyo Rwandaismu rwego rwa poritiki.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Kuva mu mwaka : Association
wa 1955,pour umwamila Promotion
n’abagizeSociale
Inama deNkuru
la
y’Igihugu basabaga Masse ko inyandiko ngenderwaho yo mu mwaka wa
1952
ARD ihinduka. Ubwo abami
: Alliance pourb’u Rwanda n’u Burundi
le Renforcement de la basuraga
u Bubirigi (ku matariki 29 na 30 Nzeri 1955) batanze ibibazo
Démocratie
byinshi berekana n’ibyagombaga guhinduka ku iteka ryo ku wa
ARDHO : Association
14 Nyakanga 1952. Umwami Rwandaise
w’u Rwanda pouryerekanye
la Défenseingingodes
Droits de l’Homme
,NLJDQLURF\RNXZD8JXVK\LQJR
AREDETWA : Association pour le Relèvement
257

258
Bourgeois R., /¶pYROXWLRQGXFRQWUDWGHEDLOjFKHSWHODX5XDQGD8UXQGL, 1958, pp.36-39
Démocratique des Batwa
322
v
zigera kuri mirongo
ACRONYMSitatu zari
AND zimaze iminsi zigibwaho impaka
ABBREVIATIONS
mu Nama Nkuru y’Igihugu yifuza ko zihinduka
___________________________________
259
.

Ingingo
A.A. enye :ni zo yibanzeho
Archives cyane cyane. Ingingo ya mbere
Africaines
yari imibanire y’umwami na Rezida. Rudahigwa yabanje
A.G. : Assemblée Générale
gutanga icyo kibazo agiciye ku ruhande, asaba ko amategeko
ABAKI
adasobanutse : neza
Alliance desumujyanama
agenga Bakiga we yahinduka. Yagize
ABESC : Association des Bahutu
ati: “Ndifuza mbere na mbere ko umujyanama wangeEvoluant pour la
ategekwa
na Guverineri Suppression
wa Ruanda-Urundi des Castes
wenyine, aho gutegekwa na
ACR w’u Rwanda.
Rezida : Association des Cultivateurs
Mu by’ukuri, du Rwanda
kenshi umujyanama wange
hari
ADP ibitekerezo atanga Démocratique
: Alliance bidahuje n’ibyemewe na Rezida, kandi
des Peuples
agomba
ADR kugira
: Alliance pour la Démocratie etzidahuje
ubwigenge bwo kungira inama la byanze
bikunze n’ibyo Réconciliation
Rezida antegeka. Ntashobora rero kurangiza izo
Nationale
QVKLQJDQRDÀWHXEZLJHQJHEZLVDQ]X\HNDQGLDNXULZHQD5H]LGD
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ari na we umutegurira ibyo akora. Ikindi kandi, umujyanama
wange agombaAlliance
AFDL : des Forces
gushyikirana Démocratiques
na Rezida nk’abantu pour la
bareshya.
Ni yo mpamvuLibération
rero agombadu Congo-Zaïre
kugira urwego rungana n’urwa
AGOA w’Akarere
komiseri : African Growth
(district). and Opportunity
Umukozi Act
nk’uwo yagombye kuba
$,'6 na Guverineri
akuriwe $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
wa Ruanda-Urundi, kimwe n’umukuru
w’umurimo
AIMO mu rwego rwa porovensi”
: Affaires Indigènes et 260 .
Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Umwami w’u Rwanda ntiyihanganiraga gutegekwa na Rezida.
Rwandaise
Ikibazo cy’ukuri nuko Rezida yamugiragaho ubutegetsi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
akoresheje inama amugira cyangwa atambamira ibyifuzo bye.
AM/AP
Ni yo mpamvu : Arrêté
umwami ministériel/
w’u Rwanda Arrêté présidentiel
yasabaga ko ubufatanye
AMR n’ubuyobozi
bwe : Association
bwaba ku desrwego
Moniteurs du Rwanda
rwa Guverineri Jenerari:
AMUR
birumvikana :koAssociation des Musulmans
umwami yasumbaga Rezidaau Rwanda
n’abandi bo mu
ANT
buyobozi bari: Assemblée
mu nzego ziriNationale
munsi de ye. Transition
Gushyiraho umwami
cyangwa kumukuraho byagombaga
(Transitional National kureba Visi Guverineri
Assembly)
Jenerari,
APADEC cyangwa se minisitiri, inteko ishinga amategeko,
: Association du Parti Démocrate Chrétien ndetse
n’umwami w’u Bubirigi. Icyo kifuzo cy’umwami w’u Rwanda
APR : Armée Patriotique Rwandaise
cyatewe utwatsi. Yashubijwe atya: “ikifuzo ke ntikemewe kuko
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ubutegetsi bw’u Burayi bugikeneye kugira ingufu zitavuguruzwa.
Kwishitura kuRwandais
butegetsi bw’u Bubirigi no guha ubutegetsi
APROCOMIN: Association
abanyafurika biracyari kure” des(…);
Commerçants
icyo kifuzoIndigènes
ntigishobora
APROSOMAkiracyari
kwemerwa, : Association
kure pour
kukolabwaba
Promotion Sociale buziguye
ari uburyo de la
bwo kwigenga Masse
kandi bugatesha agaciro ubutegetsi buriho. Ibyo
byateza
ARD ibibazo by’imikoresherezwe
: Alliance y’abakozi b’abanyaburayi
pour le Renforcement de la
n’inzego za tekiniki za guverinoma”
Démocratie
261
.
Umwami w’u Rwanda yasabye kandi ko perezida w’Inama Nkuru
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
259 Droits de l’Homme
'LUHFWLRQGHODe'LUHFWLRQJpQpUDOH1RWHSRXU0RQVLHXUOH0LQLVWUH2FWREUH
$9DQ+RHFNDXYLFH*RXYHUQHXUJpQpUDODR€W
AREDETWA : Association pour le Relèvement
260

261
+DOOHX['1RWHFRPSOpPHQWDLUHj0UOH0LQLVWUHMXLQ
Démocratique des Batwa
323
v
y’Igihugu yatorwa na bagenzi
ACRONYMS ANDbe bagize iyo nama. Umwami yari
ABBREVIATIONS
akomeye ku ngingo ivuga ko umwami ari umubyeyi wa bose,
___________________________________
atagomba gucengera mu by’ubutegetsi, ko kandi ibyo bintu
bigomba gutandukanywa. Icyo kifuzo cy’umwami na cyo cyaje
A.A. : Archives Africaines
kutemerwa ngo bitewe n’uko “abaturage ndetse n’abagize Inama
A.G. y’Igihugu
Nkuru : Assemblée
bataragera Générale
ku rwego ruhagije rwo kumva
ABAKI
ibirebana na : poritiki”.
Alliance Inzego
des Bakiga
zishinzwe tekiniki mu biro bya
minisitiri
ABESC zashoje zigira ziti: “ Ntagushidikanya
: Association des Bahutu Evoluant ko muri Ruanda-
pour la
Urundi hari inkubiri y’ibitekerezo
Suppression des Castes biganisha kuri demokarasi, ko
n’abami b’ibyo bihugu na bo bacengewe n’izo mpinduka zikataje
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
mu rwego rwa poritiki igezweho. Kubera izo mpamvu, uwashaka
ADP
yareka ibyo :bitekerezo
Alliance Démocratique
bikanonosorwa” des
262 Peuples
. Icyumvikanyweho
ADR nta cyagombaga
nuko : Allianceguhinduka.
pour la Démocratie
“Leta igomba et guhora
la yiteguye
guhangana n’ikintu icyo ari cyo
Réconciliation Nationalecyose kirebana n’imiterere ya
poritiki
AEC y’igihugu
263
“. Visi Guverineri
: Agglomeration Jenerari yemeye umwanya
Extra-Coutumières
wo kuba visi perezida w’Inama Nkuru y’Igihugu.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Amatora y’abagize Libération inamadu zaCongo-Zaïre
susheferi yatekerejwe n’Inama
AGOA
Nkuru y’Igihugu: : African Growth
“Inama Nkuru and y’Igihugu
Opportunity Act ko aho
irifuza
gushyiraho
$,'6 ayo matora, abaturage
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP ari bo bahabwa ijambo.
Abakozi ba Minisiteri
AIMO : Affaires ishinzwe
Indigènes Ubukoroni bagaragarije abo bari
et Main-d’oeuvre
kumwe mu nama ko ibintu bizahinduka kubera ko Abahutu
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
ari bo benshi. Iyo ngingo nta cyo yahinduye ku myumvire
y’abari muri iyoRwandaise nama”264. Umwami w’u Rwanda yumvikanishije
ALIR
rwose ko iyo :mihindukire Armée de Libération itamuteye du Rwanda
ubwoba, ko kandi “yifuza
kwita
AM/AP ku byifuzo by’abaturage” 265
. Inzobere
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel za minisiteri bari
bazi
AMRneza ko :guhindura Association ririya
destegeko
Moniteurs ryo mu dumwaka
Rwanda wa 1952
bitihutirwaga, cyanecyane ko ryageze ku byo bifuzaga. “Abatutsi
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
baracyakomeje kugira ijambo ku Bahutu cyane”. Abahutu
ANT
bashoboye kugira : Assemblée Nationale kugeza
ababahagararira de Transition
mu Nama Nkuru
y’Igihugu. Inyandiko (Transitional mvugo National
y’impakaAssembly)
zagiwe ivuga ko muri
UXVDQJH
APADECLE\LIX]R E\·$EDKXWX
: Association duE\DVK\LJLNLZH
Parti Démocrate NDQGL NRNR ELÀWH
Chrétien
ishingiro
APR
266
. Umwami
: Armée w’u Rwanda Rwandaise
Patriotique yasabaga ko abagize inama
bose batorwa n’abaturage nta zindi mpaka. “Hemejwe ko icyo
APROBAMI
kifuzo kitemerwa, : Association
bitewe n’uko des Partis
abaturage Monarchistes
batarasobanukirwa
Rwandais
neza ibirebana na poritiki” . Minisitiri yegamye ku ruhande
267

APROCOMIN:
rwa Visi Guverineri Associationwemezaga desko Commerçants
nta mpamvu Indigènes
yo kwihutisha
ibintu
APROSOMA 268
. : Association pour la Promotion Sociale de la
Ikifuzo cya nyuma Masse cyabaye icy’uko umwami ahabwa itsinda
ARD : Alliance
1 'LUHFWLRQGHOD
262 RE e
direction pour
générale,lenote
Renforcement de la 28 avril 1956
pour monsieur le Ministre,
1 'LUHFWLRQGHOD
263 RE e
direction
Démocratie générale, note pour monsieur le Ministre, 25 octobre 1956
264
3DXOXV-3QRWHSRXUOHPLQLVWUHVHSWHPEUH
ARDHO
265
1re direction de la: 2Association
e Rwandaise
direction générale, pour
note pour monsieur la Défense
le ministre, 28 avril des
1956
1 direction de la Droits
266 re
2e direction degénérale,
l’Homme note pour monsieur le ministre, 28 avril 1956
267
ELYXJZDQD'+DOOHX[
AREDETWA : Association pour le Relèvement
268
%XLVVHOOHW$OHWWUHDXYLFHJRXYHUQHXUJpQpUDODYULO
Démocratique des Batwa
324
v
rya “za minisiteri zibihugukiwemo
ACRONYMS zikora akazi nk’ak’abakuru
AND ABBREVIATIONS
b’imirimo. Abashinzwe u Rwanda na bo ni uko babyemeje.
___________________________________
Umwami yagombaga kugira “abajyanama” ariko ntibitwe
ba
A.A.“minisitiri” kuko “igihe
: Archives kitaragera”269. Ikindi kandi hari
Africaines
impungenge z’uko ibyo bibazo babihindura ibya poritiki270.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKIbyifuzo: Alliance
Ibyo n’ibyo des Bakiga
bibazo byabonwaga nk’ikimenyetso
ABESC : Association
cy’ubunambiragihugu byari bitangiye ariko des Bahutu Evoluant pour la
biteruye, kandi
bikanerekana Suppressionubukana bw’abagize des Castes Inama Nkuru y’Igihugu”
y’u
ACRRwanda, :bikaba Association n’intangamugabo
des Cultivateurs yuko abaturage
du Rwanda bifuza
impinduka
ADP zimbitse 271
 ,E\R QWLE\DEXMLMH
: Alliance Démocratique des Peuples -HDQ 3DXO +DUUR\
gufata umwanzuro avuga ko nta myivumbagatanyo ihari kandi
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
bitamubujije kuvuga ko ari “amayeri y’Abatutsi yo guhigika
ubutegetsi bw’u Réconciliation Nationale bitwaje “ kugabanya
Bubirigi buhorobuhoro”,
AEC za Rezida
ingufu : Agglomeration
no kumvikanisha Extra-Coutumières
ko Umwami ategekwa na Visi
AFDL : Alliance des
Guverineri Jenerari, na Guverineri Jenerari,Forces Démocratiques
na Minisitiripour la
ushinzwe
ibihugu byakoronijwe” Libération 272
. Ubutegetsi
du Congo-Zaïre bw’ubukoroni bwemeraga
neza
AGOA ko impinduka ari ngombwa, ko
: African Growth and Opportunity ariko zitagombaga Act gukorwa
ku buryo bwihuse kandi butateguwe kugira ngo abantu batitera
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ibibazo bitari ngombwa mu birebana na poritiki y’abaturage:
AIMO
“Abatutsi : Affaires
bashobora Indigènes
kwitwaza urwoetrwaho
Main-d’oeuvre
bahawe, bakagereka
AJER byose: Association
ibibazo ku Bahutu” de la. Jeunesse
273
MinisitiriEstudiantine
ushinzwe ibihugu
Rwandaise ko Abanyarwanda bataraca akenge
byakoronijwe yumvishijwe
mu
ALIRbirebana : na Armée poritiki, mu buyobozi
de Libération no muri demukarasi
du Rwanda
NXJLUDQJREDEHEDVKLQJZDXEX\RER]LQD/HWD\HPHZHNDQGLLÀWH
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
akamaro mu rwego rwa poritiki, urwa tekiniki n’urw’ubukungu.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Ni yo mpamvu guha Abanyafurika ubutegetsi byagombaga
AMUR EXKRUR
JXNRUZD : Association des Musulmans
EXKRUR $EDNRURQL EDUL EDÀWHauLQJLQJR
Rwanda .XJLUD
ANT : Assemblée Nationale de
ngo intumbero y’impinduka yasabwaga igerweho, byari ngombwa Transition
ko byose bisubirwamo, (Transitional National
atari utuntu dutoAssembly)
gusa274. Nyamara abari
bararagijwe
APADEC u:Rwanda Association bumvaga bagikenewe.
du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Izi ngero nkeya
APROBAMI : Association zishyizwe ahagaragara
des Partiszirerekana
Monarchistes ukwivuguruza
kwagiye kuranga imiyoborere y’Abakoroni b’Ababirigi. Mu
Rwandais
bireba u Rwanda, umuntu yavuga ko nta bushake bwari buhari,
APROCOMIN:
kuko impinduka Association des Commerçants
nyinshi zategetswe na Loni, ariko Indigènes
kuzishyira
APROSOMA
mu : Association
bikorwa bikagenda bigurupour la Promotion Sociale de la
ntege.
Mu gihe abanyabwenge Masse b’u Rwanda botsaga igitutu abakoroni,
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
269
%XLVVHOOHW$OHWWUHDXYLFHJRXYHUQHXUJpQpUDOQRYHPEUH
Démocratie
270
+DOOHX['QRWHFRPSOpPHQWDLUHj0UOHPLQLVWUHMXLQ
ARDHO
271 : Association Rwandaise pour la Défense des
9DQ+RHFN$/HWWUHDXYLFHJRXYHUQHXUJpQpUDODR€W
272 Droits de l’Homme
+DUUR\-3/HWWUHDXPLQLVWUHGHVFRORQLHVGpFHPEUH
Idem
AREDETWA : Association pour le Relèvement
273

1 'LUHFWLRQGHODeGLUHFWLRQJpQpUDOHQRWHSRXU0RQVLHXUOH0LQLVWUH-DQYLHU
274 re
Démocratique des Batwa
325
v
bifuza ko hahinduka
ACRONYMS byinshi
ANDmuABBREVIATIONS
mibereho y’abaturage, muri
SRULWLNL QR PX EXNXQJX DEDNRURQL ER ELEZLUDJD NR EDJLÀWH
___________________________________
igihe gihagije cyo gutegurira u Rwanda kwiyobora no kubona
ubwigenge.
A.A. Van Bilsen we
: Archives yumvaga yagenera imyaka mirongo
Africaines
itatu ibihugu byakoronijwe n’u Bubirigi kugira ngo bibone
A.G. : Assemblée Générale
ubwigenge275. Ni yo mpamvu impinduka zakurikiyeho kuva mu
ABAKI wa 1956
mwaka : Alliance des abari
zatunguye Bakiga
bararagijwe u Rwanda.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Ubuyobozi bwa Suppression des Castes
Kiriziya gatorika n’u Bubirigi byari magara
ACR
ntunsige. Kuri: Association
bamwe mu bayobozides Cultivateurs
ba Kiriziya du Rwanda
gatorika, kubona
abaturage
ADP bakoronijwe
: Alliance barasabaga
Démocratique guteradesimbere
Peuples mu birebana
na
ADR poritiki, byari
: Alliance pour la Démocratie et la Abepisikopi
uburenganzira budasubirwaho.
ba Kongo na Ruanda-Urundi, nyuma y’inama yabo isanzwe
Réconciliation Nationale
yabereye i Léopoldville kuva ku wa 21 Kamena kugera ku wa
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
1 Nyakanga 1956, batsindagiye ubwo burenganzira bw’uko
AFDL
ibihugu byakoronijwe: Alliancebigira
des Forces
uruhareDémocratiques
mu miyoborere pour la
y’ibintu
byabo, ko kandi Libération du Congo-Zaïre
inyungu z’abaturage babyo zikwiye gushyirwa
AGOA Nyuma
imbere. : African
y’imyaka Growth
itatu, and Opportunity
abepisikopi Act
ba Ruanda-Urundi
$,'6
bashimangiye $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
iyo ngingo bavuga ko Kiriziya ishyigikira “ibyifuzo
bya
AIMO rubanda bihuje
: Affaires n’uburenganzira bwabo, igihe rusaba ko
Indigènes et Main-d’oeuvre
ubwo
AJER burenganzira bwubahirizwa,
: Association rukagira
de la Jeunesse agaciro karwo
Estudiantine
nk’abantu na bene igihugu, kandi batagishaka urubumbambaga
Rwandaise
rushingiye ku butoneshwe”276.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
Ariko kugira ngo : Arrêté ministériel/
ibyo bigerweho, Arrêté
bariya présidentiel
bayobozi ba Kiriziya hari
AMR zimwe bemeraga
inzira : Association desbahakanaga.
n’izindi Moniteurs du Rwanda
Bityo bakemeza ko
AMUR
impinduka : Association
zagombaga des Musulmans
gukorwa buhorobuhoro. au Rwanda
Uretse n’ibyo
ANT ngo abaturage
kandi, : AssembléebateyeNationale
iyo ntambwe debagombaga
Transitionkubishimira
u Burayi. Abepisikopi (Transitionalba Ruanda-Urundi
National Assembly) basubiyemo ibyo
bitekerezo
APADEC mu ibaruwa yabo rusange
: Association du Parti Démocrate yo mu mwaka wa 1957
Chrétien
bagira bati: “Bene igihugu baragenda barushaho gusaba ko mu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
gucunga ibintu byabo bagira uruhare rwisumbuye. Ntidushobora
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
kurota tubanengera ko bashaka kugira imyanya yisumbuye mu
buyobozi bw’igihugu. RwandaisCyakora ibyo ntibishatse kuvuga ko Kiriziya
yifuza ibisubizo bihutiweho des
APROCOMIN: Association kimweCommerçants
n’amashyakaIndigènesamwe yifuza
APROSOMAimyivumbagatanyo
kwifashisha : Association pour yaturuka
la PromotionmuriSociale de la
ibyo bitekerezo,
ikabona urwaho Masserwo gukandamiza abaturage, ikabasubiza mu
gisa
ARD n’ubuja” 277
.
: Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO
275 : Association Rwandaise pour la Défense des
9DQ%LOVHQYHUVO¶LQGpSHQGDQFHGX&RQJR%HOJHHWGX5XDQGD8UXQGL%UX[HOOHV
1958, p.164 Droits de l’Homme
/HWWUHSDVWRUDOHGHVRUGLQDLUHVGX5XDQGD8UXQGLDR€W
AREDETWA : Association pour le Relèvement
276

277
Lettre pastorale des ordinaires du Ruanda-Urundi, avril 1957.
Démocratique des Batwa
326
v
Abepisikopi ba Ruanda-Urundi
ACRONYMS basabye uburenganzira bwo
AND ABBREVIATIONS
“kugira ijambo mu gihe imiyoborere cyangwa imyifatire imwe
___________________________________
n’imwe yaba inyuranye n’iyobokamana cyangwa umuco wa
gikirisitu”.
A.A. Abepisikopi ntibahishaga impungenge zabo zo
: Archives Africaines
kubona igikorwa cya Kiriziya gatorika gihigikwa n’inzego cyangwa
A.G. : Assemblée Générale
amategeko anyuranije n’ubukirisitu278”. Mu mwanya turerekana
ABAKI bashyize
ukuntu : Alliance des Bakiga
mu bikorwa ubwo burenganzira.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
b. Inzego Suppression
nshya z’imibereho des Castes
myiza y’abaturage
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP ¾Uburezi kuva Démocratique
: Alliance Intambara ya des Kabiri y’Isi irangiye
Peuples
ADR kugera ku bwigenge
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Nyuma y’intambara habaye iyunguranabitekerezo ku byerekeye
AEC
umurongo : Agglomeration
uburezi bwagombaga Extra-Coutumières
guhabwa, n’ibitekerezo bishya
byagombaga kubuminjiramo. IbibazoDémocratiques
AFDL : Alliance des Forces pour la
by’amashuri byagirwagaho
impaka mu ruhame Libération
279 du Congo-Zaïre
. Amategeko yo mu mwaka wa 1948
AGOA
yavugaga ko :uburezi
Africanbugomba
Growth and Opportunity
gutegurira Act
umwenegihugu wo
PXULUXEDQGDUXJXÀNXUZDQDNXQ\XQJX]HQ·L]·DEREDWXUDQ\H
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
akigisha
AIMO kandi agateza
: Affaires imbere et
Indigènes abantu bashobora gufasha
Main-d’oeuvre
DEDWXUDJH
AJER 8EZR EXUH]L EXÀWH DNDPDUR NDQGL
: Association de la Jeunesse Estudiantine EXVKLQ]H LPL]L
aho abantu batuye, bugatsindagira ubushobozi buri karere
Rwandaise
JDÀWHEZRNX]DPXUDXEXNXQJXEZ·DEDKLQ]L8EXUH]LEZRPX
ALIR rwo hejuru
rwego : Armée de Libération
bwagombaga guhabwadu Rwanda
abasore, ariko batari
AM/AP : Arrêté ministériel/
benshi kuko bagombaga kujonjorwa hakoreshejwe Arrêté présidentiel ibizamini
AMR
bitoroshye, : Association
bakaba des Moniteurskwigisha
barateganyirizwaga du Rwanda abaturage,
AMUR
tutibagiwe : Association
n’igitsina des Musulmans
gore cyagombaga au Rwanda
gutegurirwa kubahiriza
inshingano
ANT z’abari n’abategarugori.
: Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
Imfashanyo zagenerwaga za vikariyati n’imiryango y’abihayimana
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
]DJHQGDQDJDQ·LPLULPRL]RQ]HJR]LÀWH,ELJHQGHUZDKRNXJLUDQJR
APR : Armée Patriotique Rwandaise
izo mfashanyo zitangwe byaranonosowe: kugira ibikoresho bya
APROBAMIabakozi
ngombwa, : Association des Partis Monarchistes
bujuje ibyangombwa, ubwitange, umubare
Rwandais
w’abanyeshuri utari munsi y’utegetswe, ururimi rwa kavukire
APROCOMIN:
n’ururimi rw’u Association des Commerçants
Bubirigi, gushyiraho Indigènes wa
umurimo w’amaboko
APROSOMA
buri : Association
munsi, kugira porogaramu pour zemewe,
la Promotion Sociale
amanota de la
abanyeshuri
babonye, kwemera Masse abagenzuzi ba Leta (ab’amashuri, abayobozi
n’abaganga).
ARD : Ku bugenzuzi
Alliance pour le hiyongereyeho
Renforcement de umumisiyoneri
la
ushinzwe iby’amashuri (ugomba kuba ari umubirigi) n’abagenzuzi
Démocratie
ba Leta. Minisitiri Godding wo mu Ishyaka Riharanira Ukwishyira
ARDHO : Association
Ukizana yaharaniye ko na misiyoni Rwandaise pour la Défense
z’abaporotesitanti des
zitemewe
Droits de l’Homme
/HWWUHFROOHFWLYHGHVYLFDLUHVDSRVWROLTXHVGX5XDQGD8UXQGLDRXW
AREDETWA : Association pour le Relèvement
278

279
reba mu binyamakuru nka .LQ\DPDWHND, l’Ami, .XUHUHU¶,PDQD+REH6HUYLU.
Démocratique des Batwa
327
v
mu rwego rw’igihugu
ACRONYMS zahabwa
AND imfashanyo
ABBREVIATIONS ariko hakurikijwe
ibintu bimwe___________________________________
na bimwe : abakuru b’amashuri bagombaga
kumara umwaka mu Bubirigi bakurikira amasomo arebana no
kwigisha,
A.A. ay’ibirebana n’ubukoroni
: Archives Africaines n’ay’Igifaransa) .
280

A.G. : Assemblée Générale


Dore imiryango y’abihayimana n’ibigo bya Ruanda-Urundi
ABAKI : Alliance des
byahabwaga imfashanyo Bakiga
mbere y’umwaka wa 1948: Abapadiri
ABESC : Association des Bahutu
Bera, Ababikira Bera, Ababikira b’Ababerinaridina, Evoluant pour la
Ababikira
Suppression des Castes
ED0XWDJDWLIX)DUDVLVLNRZ·$VL]L EDWDQJL\HELWZD$EDSHQLWDQWL 
ACR
Ababikira ba: Association des Cultivateurs
Mutagatifu Agusitini, AbabikiradubaRwanda
Mariya na
Sosiyete mbirigi
ADP ya za Démocratique
: Alliance Misiyoni z’abaporotesitanti.
des Peuples Kuva mu
mwaka
ADR wa 1948 hiyongereyeho: Misiyoni
: Alliance pour la Démocratie y’Ababatisita
et la ikomoka
muri Danemariki, Church Missionary
Réconciliation NationaleSociety, Abametodisiti,
0LVL\RQL \LJHQJD LNRPRND PXUL 6XZHGL QD )ULHQGV $IULFDQ
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Gospel Mission.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Intumwa za Loni, Libération
muri raporo duz’inzinduko
Congo-Zaïre zakoze, ntizashyigikiye
AGOA
ko uburezi bugira : AfricanishushoGrowth and ku
ishingiye Opportunity Actcyose, mu
madini: igihe
$,'6
nama zatangaga, $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
izo ntumwa zavugaga ko “mu guha imfashanyo
amashuri
AIMO yigenga,
: AffairesLeta Indigènes
igomba kuzirikana ko kwigisha idini nta
et Main-d’oeuvre
gahato kagomba
AJER kubamo, de
: Association ahubwo biva ku
la Jeunesse bushake bwa buri
Estudiantine
shuri”. Intumwa za Loni zari zishyigikiye ko amashuri menshi
Rwandaise
ya Leta atagomba kugira aho abogamiye, kandi amashuri
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
y’ubwarimu akaba menshi.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Igishya cyazanywe : Association
n’amabwiriza des yoMoniteurs
mu mwaka duwaRwanda
1948 nuko mu
AMUR
mashuri y’abahungu: Associationabanzades Musulmans
habamo ibyiciro au Rwanda
bibiri: ikiciro cya
ANT
mbere kigisha: abanaAssemblée benshi, Nationale de Transition
n’ikiciro cya kabiri cy’abatoranijwe
bazavamo abayobozi bo mu gihe
(Transitional kizaza.
National Icyo kiciro cya kabiri
Assembly)
cyagombaga
APADEC kumenyerezwa imyuga
: Association du Parti Démocrate isanzwe mu gihugu,
Chrétien kandi
kikaganisha uburezi mu bintu bifatika. Igitekerezo k’ingenzi
APR : Armée Patriotique Rwandaise
F\·DEDNRURQL F\DUL XNR XPZDQD ZHVH EDEDJD EDWL]H\H NR DÀWH
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ubushobozi yagombaga kwiga gusa ubuhinzi n’imyuga. Ubwo
kandi bwari uburyo Rwandaisbwo guha umwanya uburezi bwo mu rwego
APROCOMIN:
ruhanitse. Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Amashuri makuru Masse arimo ikiciro kiringaniye k’imyaka 4
kigenewe
ARD kwigisha
: Allianceabazakora
pour le mu biro, n’abarimu
Renforcement debola mu kiciro
cya mbere n’icya kabiri
Démocratie by’amashuri abanza, hakaba n’ikiciro
k’imyaka 6 giha abakigezemo ubumenyi rusange bubahesha
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
imirimo yo mu rwego rwo hejuru ishimishije kurushaho kandi
Droits de l’Homme
$ED\RER]LE¶DPDVKXULEDJRPEDJDNXM\DPX%XELULJLEDNDKDPDUDXPZDNDELJDLQGH-
AREDETWA : Association pour le Relèvement
280

UDEDUH]LLE\¶XEXNRURQLQ¶LJLIDUDQVD
Démocratique des Batwa
328
v
abagiciyemo ACRONYMS
bakagira amahirwe yo gutoranywamo abaziga
AND ABBREVIATIONS
amashuri yo mu rwego rwa Kaminuza. Muri ibyo byiciro harimo
___________________________________
amashuri makuru yihariye (igice cya mbere k’imyaka itatu
yigisha
A.A. ibijyanye n’ubumenyi
: Archives n’igice cya kabiri k’imyaka itatu
Africaines
gitegurira abagiciyemo imirimo isaba ubumenyi bujyanye n’ibyo
A.G. : Assemblée Générale
bakora), hakaba n’amashuri yisumbuye atanga ubumenyi
ABAKI nk’ikiratini
rusange, : Alliance des masomo
n’andi Bakiga atuma abayize bajya muri
ABESC
Kaminuza. : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
$PDVKXUL\DWHNLQLNLQ·DÀWHLPLULPRDWHJXULUDDED\L]H\DUHEZDJD
QN·DÀWH
ADP XPZDQ\D Z·LEDQ]H
: Alliance 0X E\·XNXUL
Démocratique desD]D Q\XPD \·D\DQGL
Peuples
kubera
ADR impamvu zikurikira: abashinzwe amashuri
: Alliance pour la Démocratie et la usanga
kenshi batumvaRéconciliation
ibirebana na tekiniki, abanyeshuri usanga bene
Nationale
iyo mirimo itabashimishije bakihitiramo inyigisho zisanzwe,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ugakubitiraho ko na kenshi umutekinisiye ahembwa amafaranga
make kurushaAlliance
AFDL : umukozideswo Forces
mu biro.Démocratiques pouricumi
Gahunda y’imyaka la
Libérationabiri
yateganyaga amashuri du Congo-Zaïre
ategurira abanyeshuri imirimo
AGOA
bazakora. : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ayo
AIMO mashuri : yagombaga kuba i Bujumbura
Affaires Indigènes n’i Kigali. Ishuri
et Main-d’oeuvre
ryitiriwe
AJER Léon:Classe ry’i Kigali
Association de lary’imyaka
Jeunesseine ryigishaga ubudozi
Estudiantine
n’ububaji, n’ishuri ry’imyuga ry’i Nyanza ni byo bigo bya mbere
Rwandaise
byigishije imyuga ku buryo bugaragara. Inyubako y’ishuri
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ry’imyuga rigezweho ry’i Kigali yatangiriye ku Kicukiro.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Gahunda : Association
yo mu mwaka wades 1948Moniteurs du ko
yateganyaga Rwanda
kuva mwaka
AMUR
wa : Association
kabiri w’amashuri desabahungu
abanza, Musulmans au Rwanda
n’abakobwa bazagira
ANT
imyigire : Assemblée
itandukanye. Nationale
Abakobwa de Transition
barangije amashuri abanza
bateganyirizwaga amasomo National
(Transitional azabafasha gutunganya neza
Assembly)
imirimo
APADEC yo mu: Association du Parti Démocrate hateganywaga
rugo. Mu rwego rwo hejuru na none Chrétien
amashuri y’imyuga, akabanzirizwa n’umwaka umwe wo gutegura
APR : Armée Patriotique Rwandaise
abazayigamo, kandi hagakorwa ikizamini nyuma y’amashuri
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
abanza. Abarangije uwa gatandatu n’uwa karindwi bashoboraga
kujya mu mashuriRwandais
y’ubwarimukazi. Iruhande rw’amashuri
APROCOMIN: Association des Commerçants
abanza, abana b’abakobwa bakuze, Indigènes
nyuma y’umwaka wa kane
APROSOMA
n’uwa : Association
gatanu, pour laamasomo
bateganyirizwaga Promotionajyanye
Socialen’imirimo
de la
yo mu rugo, Masse
hagateganywa n’andi masomo nk’ayo agenewe
abagore
ARD basheshe akanguhe
: Alliance bifuza
pour le kuzuza amasomo
Renforcement de la y’ibanze
batarangije. Amasomo yose
Démocratie y’abakobwa yaganishaga ku bintu
bifatika.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
329
v
Impinduramatwara
ACRONYMSyo mu mwaka wa 1948 ntiyateganyirizaga
AND ABBREVIATIONS
abakobwa amasomo yuzuye nk’ay’abahungu.
___________________________________ Dore impamvu
EDWDQJDJD´.XEDDEDNREZDE·DELUDEXUDEDÀWHXEXNHUHUZHPX
myumvire
A.A. bibabuza
: Archivesguteganyirizwa
Africaines porogaramu y’amashuri
nk’imaze gukorerwa abahungu. Rero igishishikaje ubungubu
A.G. : Assemblée Générale
(…) nuko amashuri y’abakobwa agira gahunda y’amasomo
ABAKI kwitegura
ibafasha : Alliance des Bakiga
imirimo yabo y’abagore n’ababyeyi; ibyo
kandi bakabifatanya no kwigishaBahutu
ABESC : Association des Evoluant pour
umuco abakobwa, la
cyanecyane
Suppression
barwanya ibitekerezo des Castes
n’imyumvire bibangamiye amajyambere
ACR bikiganje
kandi : Association des Cultivateurs
mu baturage; du Rwanda
bityo bagashinga ingo zakira
inyigisho
ADP zacu zibacengezamo
: Alliance amatwara
Démocratique ya kijyambere”281.
des Peuples
Gahunda y’imyaka
ADR icumipour
: Alliance yerekanye ukuntu uburere
la Démocratie et la bw’igitsina
gore bwadindiye, bikaba ari n’inzitizi
Réconciliation ikomeye.
Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Impinduramatwara yo mu mwaka wa 1948 yahuriranye n’uburere
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
EZ·DEDQDE·DED]XQJXPXELJRELÀWHSRURJDUDPXPELULJL LELJR
birimo abana Libération
badahuje uruhu). du Congo-Zaïre
Ibigo byabanje, byaba ibya
AGOA
Leta cyangwa: iby’abantu
African Growth ku gitiand Opportunity
cyabo, Act mu migi,
byashingwaga
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bikayoborwa n’Ababirigi kandi bigakurikira porogaramu mbirigi.
Byari
AIMO bigenewe mbere na
: Affaires Indigènes mbere abanyeshuri b’abanyaburayi,
et Main-d’oeuvre
ariko babyemereragamo
AJER : Association n’abana b’Abanyarwanda
de la Jeunesse Estudiantinecyangwa
b’abanyaziya babaga bemejwe ko babikwiye bahereye ku
Rwandaise
mabwiriza yagengaga ubuganga n’uburezi, kandi bakaba bujuje
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ibya ngombwa bisabwa abanyaburayi. Ibirebana n’ubukungu
AM/AP
ni byo byakemuraga: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
byose. Kudahuza uruhu n’inkomoko
AMR
ntibyahabwaga : Association
agaciro cyane. des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
$PDVKXUL \DUL : Assemblée NationalePELULJL
DÀWH SRURJDUDPX de Transition
QL \R DEDWXUDJH
bafataga nk’intangarugero.
(TransitionalAbaturage bose bifuzaga ko abana
National Assembly)
babo
APADEC barerwa nk’ab’abazungu. Ibyo
: Association du Parti Démocrate byatumye Chrétien
muri Kongo
mbirigi na Ruanda-Urundi haduka imyumvire ituma bafata
APR : Armée Patriotique Rwandaise
porogaramu y’u Bubirigi. Abasirimu barwanyaga abashakaga
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
gushyiraho porogoramu y’uburezi nyafurika kandi buhuje
Rwandais
n’imibereho nyafurika kuko bakekaga ko abakoroni bashakaga
APROCOMIN:
kubagumisha mu ntera iri des
Association Commerçants
munsi Indigènes za
y’iyabo, bagashyiraho
APROSOMA
diporomu ziri: Association
munsi y’iz’ipour la Promotion
Burayi, Sociale de
bityo bagatuma la
batagera
vuba ku majyambere Masse agezweho. Ni gutyo abanyafurika bifuje
kohereza
ARD abana babo kwiga
: Alliance pour lei Burayi no muride
Renforcement Amerika.
la Ibyo
byagendanaga Démocratie
no kurwanya abazungu bashakaga guhindura
umuco w’abanyafurika.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
281
9DQ+RYH-op. cit., p.159
Démocratique des Batwa
330
v
Abakoroni b’Ababirigi
ACRONYMS bitaye
ANDcyane ku kwigisha rubanda.
ABBREVIATIONS
Ariko ibirebana no guha bene igihugu abantu bazi ubwenge
___________________________________
babigenzemo buhoro. Kwemera guha u Rwanda amashuri
makuru
A.A. yo mu rwego rwa
: Archives Kaminuza byafashe igihe kirekire.
Africaines
Igihe cyo kubyemera kigeze, Abongereza bo bari bamaze imyaka
A.G. : Assemblée Générale
30 y’ubunararibonye mu gushinga no gucunga za Kaminuza
ABAKI zigezweho.
nyafurika : Alliance des Bakiga
Abakoroni b’Ababirigi bagize ugushidikanya
hagati yo kohereza abanyeshuriBahutu
ABESC : Association des Evoluant
mu Bubirigi, pour la
gushinga ishuri
Suppression des Castes
ULPZHNDQGLULGDÀWHDKRULERJDPL\HQRJXVKLQJDD\RPDVKXUL
ACR
amadini. : Association
Inzitizi zaturutse kudesmashyari
Cultivateurs du Rwanda
ashingiye kuri poritiki
\R
ADP PX JLKXJX KDJDWL \·DEDSDGLUL
: Alliance DémocratiqueQ·DEDGDÀWH DKR EDERJDPL\H
des Peuples
hagati
ADR y’Abafurama
: Alliance pour la Démocratie etzalaKaminuza zo
n’Abawaro, no hagati ya
mu Bubirigi. Kaminuza ya Lovanium
Réconciliation Nationaley’i Kinshasa yatangiye
mu mwaka wa 1954 yari iteganyirijwe gushingwa i Kisantu.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Kugira ngo bacubye ubwiganze bw’abagatorika, hemejwe ko
AFDL :
KDVKLQJZD LQGL Alliance des Forces
.DPLQX]D LGDÀWH Démocratiques pour la
DKR LERJDPL\H EDNXULNLMH
Libération
imiterere ya Kaminuza du Congo-Zaïre
yigenga y’i Buruseri). Iyo ni “Kaminuza
AGOA
ya : African
Leta ya Kongo Growth and Opportunity
na Ruanda-Urundi” Act
yashinzwe Elisabethville
$,'6
(Lubumbashi). $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Iyo Kaminuza yagombaga kwegurirwa Ruanda-
Urundi,
AIMO ariko u Bubirigi
: Affaires ntibwemera
Indigènes kuyishingira mu ngengo
et Main-d’oeuvre
y’imari
AJER yayo. :Iyo Kaminuzade
Association yabayeho icumbagira
la Jeunesse igihe kirekire
Estudiantine
bitewe no kubura abanyeshuri, hagakubitiraho n’amacakubiri
Rwandaise
ashingiye ku ngengabitekerezo zituruka mu Bubirigi.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
Mu Rwanda, : mu Arrêté ministériel/
ntera ya mbere Arrêté
umwami présidentiel
yari yishimiye ko
AMR
abanyeshuri :ba
Association
Kaminuza des Moniteurs
bishyurirwa. Mu dumwaka
Rwanda wa 1957
AMUR
hari : Association
abanyeshuri des mahanga.
117 bari mu Musulmans au Rwanda
Kiriziya gatorika yari
ANT igihe yarafashe
imaze : Assemblée Nationaleko
akamenyero de kohereza
Transition mu mashuri
hanze abapadiri(Transitional
n’abandi bihayimana.
NationalIbyo byatumye abakoroni
Assembly)
batera
APADEC icyuho mu burere bw’abasiviri bari
: Association du Parti Démocrate gufasha igihugu mu
Chrétien
rwego rwo hejuru igihe byari bikenewe cyane.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ku rwego rw’amashuri abanza n’ayisumbuye, mu gihe u
Rwandais
Rwanda rwari indagizo ibyo byiciro byariyongereye cyane: hagati
APROCOMIN: Association
ya 1949 na 1960, umubare des Commerçants
w’abanyeshuri boIndigènes
mu mashuri
APROSOMA
abanza wavuye : Association
ku bihumbi pour
ijanala na
Promotion
cumi naSociale de la ku
bibiri ugera
bihumbi magana abiri na mirongo itandatu na bitanu, muri bo
Masse
mirongo
ARD itatu: Alliance ku
n’umwe pourijana bakaba abakobwa.
le Renforcement de la Ku rwego
rw’amashuri yisumbuye
Démocratie ni ho umubare wiyongereye cyane.
Hakurikijwe gahunda y’imyaka icumi, hongerewe amashuri
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
y’ubwarimu282 0X UZHJR UZ·DPDVKXUL DÀWH LPLULPR DWHJXULUD
Droits de l’Homme
Cyanecyane abahungu
AREDETWA : Association
282
mu Byimana, i Save,
pour lei Relèvement
Butare, mu Ruhengeri, ku Gisenyi, i
1\DPDVKHNHL6K\RJZHQRNXEDNREZDL0XUDPEDPX%\LPDQDL.LJDOL
Démocratique des Batwa
331
v
abayiga n’ay’imyuga,
ACRONYMS hashinzwe
AND ibigo bigera ku icumi kuva mu
ABBREVIATIONS
mwaka wa 1948. Amashuri yisumbuye yateye imbere cyane
___________________________________
ubwo hafungurwaga ibigo bya Koreji bikomeye (Bujumbura,
Gisenyi,
A.A. Nyanza, Kigali). Africaines
: Archives Mu rwego rwisumbuyeho, mu mwaka
wa 1955 hafunguwe ikiciro kibanziriza Kaminuza, abakirangije
A.G. : Assemblée Générale
bakajya muri za Kaminuza zo muri Kongo. Kuva mu mwaka wa
ABAKIkugera :mu
1957 Alliance desi Bakiga
wa 1959 Butare hari ikiciro cya Kaminuza
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
kigisha ubuhinzi n’ibirebana n’ibinyabuzima. pour la
Havuzwe cyane
ko kuva mu mwakaSuppression
wa 1950des Castes
hari gushingwa Kaminuza, ariko
ACR mushinga
uwo : Association
wakomwe mu desnkokora
Cultivateurs du Rwanda
n’abakoroni, ntiwigeze
utangira.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Mu Kuboza kwa 1954 minisiteri ishinzwe ibihugu byakoronijwe
Réconciliation
yashyize ahagaragara raporoNationale
ishyushye yise “Impinduka
AEC
y’uburezi : Agglomeration
muri Kongo mbirigi”.Extra-Coutumières
Abanditse iyo raporo (Coulon,
AFDL na Renson)
Deheyn : Alliance
barides Forcesna
boherejwe Démocratiques pour
Minisitiri wo mu la
Ishyaka
Libération
ry’Ukwishyira Ukizana kwaduRubanda,
Congo-Zaïre
A. Buisseret, bashinzwe
kumwereka
AGOA uko uburezi
: African bwatangijwe
Growth n’abakoroni
and Opportunity Actbwifashe.
Guverinoma
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURPn’irindi
mbirigi nshya igizwe na ririya shyaka
ry’abasosiyarisiti ntiyashimishijwe n’amategeko agenga uburezi
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
yari yarashyizweho n’abapadiri.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Raporo Coulon Rwandaise
ntirwanya gusa ibyagezweho, ahubwo irananenga
ALIR ayo mashuri
uko : Arméeahagaze.
de Libération du Rwanda
Iyo raporo ivuga ko uburezi
butangwa
AM/AP na :za misiyoni
Arrêté buhendutse,
ministériel/ ko ariko
Arrêté ari uburezi bwa
présidentiel
Q\LUDUXUHVKZD
AMR NDQGL EXWDQJZD Q·DEDWDELÀWL\H
: Association des Moniteurs du Rwanda XEXVKRER]L
Misiyoni
AMUR zadindije
: Association des Musulmans au Rwanda mu
inyigisho y’igifaransa no kugikoresha
mashuri abanza kandi abaturage baragishakaga, uko kudindira
ANT : Assemblée Nationale de Transition
kugaterwa n’abamisiyoneri b’abafurama batinyaga ko ururimi
rw’Igifaransa rwatuma(Transitional
ibintuNational Assembly)
bihinduka, bityo abakoronijwe
APADEC : Association du Parti Démocrate
bakihungura ivu, bakabona uko bashyikirana n’abari Chrétienhanze
APRRwanda. :Abari
y’u Armée Patriotique
bashinzwe Rwandaise
kugenzura iby’imyigishirize yari
APROBAMI
yahawe : Association
inshingano des Partisvuba
yo gushyiraho Monarchistes
na bwangu kandi
DKDQWXKRVHDPDVKXULDGDÀWHDKRDERJDPL\HQDKRDEDWHJHWVL
Rwandais
bo hejuru n’abamisiyoneri
APROCOMIN: Association baba
desbatabishaka.
Commerçants Indigènes
APROSOMA
Minisitiri : Association
yumvaga yagira pour
vuba,laagashinga
Promotionamashuri
Sociale demanini
la
Masse
\D/HWDQ·DGDÀWHDKRDERJDPL\H,UL\DNRPLVL\R\DUL\HJHUDQLMH
ARD
amabaruwa : Alliance pour
y’abashefu le Renforcement
n’abasirimu de la basabaga
b’abanyafurika
NR KDWDQJL]ZDDémocratie
DPDVKXUL DGDÀWH DKR DERJDPL\H DPDEDUXZD
amwe
ARDHO yari agamije kwipakurura
: Association ubuhake
Rwandaise bwala
pour zaDéfense
misiyoni.des
Droits de l’Homme
Abamisiyoneri babyakiranye ubukana, barakaye cyane283.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
283
R.P. Brys, 1956, p.129
Démocratique des Batwa
332
v
Umupadiri umwe yemeje koAND
ACRONYMS ku mwirabura wabatijwe kutagira
ABBREVIATIONS
aho abogamiye bidashobora kumvikana. Mu
___________________________________ nyandiko zari
zigenewe abasirimu, icyo kibazo cyagiweho impaka zikaze zigira
ziti:
A.A. “Icyo dukwiye gutinya
: Archives kurusha ibindi, si ukwinjira mu
Africaines
EX]LPDXGDÀWHXEZHQJHEXKDJLMHDKXEZRLE\DJRELNRPH\HQL
A.G. : Assemblée Générale
ukutagira umuco”284. Ibaruwa yanditswe na Musenyeri Deprimoz
ABAKI na Musenyeri
afatanije : AllianceBigirumwami
des Bakiga mu Kuboza 1954 iraburira
ABESC
Abanyarwanda : Association
ibamenyeshades Bahutu
“ ibyago Evoluant
byototera pour
uburezi la mu
bwo
Suppression
Rwanda”. Baragira des Castes
bati: “Icyaruta ni ukugira amashuri make,
ACR atari meza,
wenda : Association des ngo
aho kugira Cultivateurs
abaturagedu Rwanda
bacu bahitanwe
n’icyorezo
ADP cyo: kutita
Allianceku Démocratique
iyobokamana no kwicamo
des Peuplesibice”. Ariko
hariho
ADR n’abasirimu
: Alliance pour la Démocratie et la gushyiraho
bari bashyigikiye igitekerezo cyo
DPDVKXUL DGDÀWH DKR DERJDPL\H
Réconciliation NationaleEDELWHZH QR JXVKDND
kwipakurura ubuhake bw’abamisiyoneri.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Muri NyakangaAlliance
AFDL : des Forces
1954, komite ihoraho Démocratiques
y’abasenyeri pour la
ba Kongo
Libération du
mbirigi na Ruanda-Urundi Congo-Zaïre
bashyize ku mugaragaro inyandiko
AGOA
isobanura : African
ikifuzo cya Growth
Kiriziya and Opportunity
gatorika: “UmunyafurikaAct muri
$,'6 ye akeneye
kamere $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
iyobokamana. Kuvanaho imyemerere ye
idahwitse
AIMO utayisimbuje imyemerere
: Affaires Indigènes y’ukuri, ni ugushyira
et Main-d’oeuvre
abanyafurika
AJER mu kajagari,
: Association umunsi Estudiantine
de la Jeunesse umwe bagasanga
bagabijwe abakomunisiti. Uburere bavuga ko nta ho
Rwandaise
bubogamiye ntibwubahiriza imiterere y’umunyafurika, ahubwo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
buranayirwanya”. Abepisikopi bisobanuye bongeraho ko “nibiba
AM/AP batazazuyaza
ngombwa : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
mu gukora ibishoboka byose kugira ngo
AMR
barwane : Association
ku burere des Moniteurs
bwa gikirisitu bw’abaturage dub’Afurika
Rwanda mbirigi
AMUR
no ku nyungu: Association
zabo z’ikirenga” des Musulmans
285
. Berekanagaau Rwanda
ingaruka zitagira
ANT zingana : iyo
uko Assemblée
ntambara Nationale
y’amashuri de Transition
ibangamiye amahoro
rusange yakurura. (Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Mu kurwanya amashuri ya Leta, inyandiko z’abamisiyoneri
APR : Armée Patriotique Rwandaise
zerekanaga ubukene buri mu mashuri; bashakaga kumvisha
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
abazisoma ko mu gihe amashuri yugarijwe n’ubukene kandi
DEDWXUDJH QWDRwandais
EXVKRER]L EDÀWH EZR NXEXUZDQ\D ELGDNZL\H
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
JXVKLQJDLE\RELJRELGDÀWHDKRELERJDPL\HNDQGLELKHQ]HF\DQH
APROSOMA
kurusha : Association pour la Promotion Sociale de la
iby’abamisiyoneri.
Masse
Ikibazo
ARD cy’amashuri
: Alliance ya pour
Leta cyajyanywe
le Renforcement mu Nama de laNkuru z’u
Rwanda n’u Burundi. DémocratieInama Nkuru z’ibihugu byombi byarwanyije
ikemezo cyo gushinga amashuri ya Leta kubera ko ingaruka
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
284
Grands Lacs, no Droits
175, 1954de l’Homme
 5HED ©/D TXHVWLRQ
AREDETWA : Association
285
GH O¶HQVHLJQHPHQW
pourHQ le$IULTXH EHOJHª LQ 5HYXH GX &OHUJp
Relèvement
africain, novembre 1954, pp.632-638.
Démocratique des Batwa
333
v
iyo ntambaraACRONYMS
y’amashuri yagira ku mahoro rusange zitagira
AND ABBREVIATIONS
umubare. Mu ___________________________________
Rwanda, abagize Inama Nkuru y’Igihugu 19 batoye
ko amashuri atagira aho abogamiye atajyaho, 3 barayemeza,
naho
A.A. 5 barifata. NubwoAfricaines
: Archives umubare munini wayahakanye, ayo
PDVKXUL DGDÀWH DKR DERJDPL\H \DMH JXVKLQJZD L %XMXPEXUD
A.G. : Assemblée Générale
ku ruhande rw’ubutegetsi, Inama Nkuru y’Igihugu yashoboraga
ABAKI
NXJLVKZD : Alliance
LQDPD DULNRdes BakigaQWD WHJHNR EZDUL EXÀWH U\R
X %XELULJL
ABESC
kwita : Association
ku byifuzo byayo. Icyodes Bahutu
kemezo Evoluant
cyatumye abaripour la
aho bagwa
mu kantu. Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Mu
ADPmwaka wa 1958 hasohotse
: Alliance Démocratiqueindi des
raporo yiswe “Ikibazo
Peuples
cy’uburezi
ADR muri
: Alliance pour la Démocratie et la yanditswe
Ruanda-Urundi”. Iyo raporo
n’abaporofeseriRéconciliation
batatu bo muri Kaminuza ya Liège (Madamu
Nationale
'XEXLVVRQ%URXKD%ZDQD(1DWDOLVQD-3DXOXV EDELVDEZH
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
QD9LVL*XYHULQHUL-HQHUDUL-3+DUUR\ZDVKDNDJDJXNHPXUD
AFDL :
ikibazo cy’umubareAlliance des Forces
munini Démocratiques
w’abasore barangizaga pour la
amashuri
ntibabone akaziLibération
bifuza kandidukabahemba
Congo-Zaïre neza. Ku bwe amashuri
AGOA yarageze
ntiyari : African Growth
ku ntego andyarabuze
yayo, yari Opportunity
byose:Act
ntiyareraga
$,'6 bazaba
abantu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mu cyaro cyangwa ngo arere abanyabwenge
bakwiye
AIMO koko iryo zina. Indigènes et Main-d’oeuvre
: Affaires
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Raporo yashimye ukwihata kwabaye, ariko inanenga kuba
Rwandaise
barahisemo kuzana mu nyigisho porogaramu z’u Bubirigi. Nyuma
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
yatinze ku buryo habaho imyigishirize ikwiranye n’Afurika,
AM/AP
itarenganyije :rubanda
Arrêté ministériel/
cyangwa ngo Arrêté
ihutazeprésidentiel
abanyabwenge. Mu
AMR
by’ukuri : Association
yari igamije desikerekezo
gukosora Moniteurs du Rwanda
cyafashwe cyo guterura
AMUR
porogaramu : Association
y’u des Musulmans
Bubirigi bakayitereka au Rwanda
muri Afurika. Mu kiciro cya
ANT cy’amashuri
mbere : Assemblée
abanza,Nationale de Transition
uburezi bwagombaga kwibanda ku
bidukikije kugira ngo babihuze
(Transitional n’ubuzima
National bwa buri munsi (guha
Assembly)
agaciro
APADEC imirimo y’amaboko). Mu kiciro cya
: Association du Parti Démocrate kabiriChrétien
cy’amashuri
abanza, iriya raporo yasabye ko bareka gutandukanya ikiciro
APR : Armée Patriotique Rwandaise
gisanzwe n’ikiciro kijonjorwamo abazakomeza.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Mu mwaka wa Rwandais
gatandatu ubanziriza amashuri yisumbuye, hari
APROCOMIN:
hakwiye kwemerwa Association
umubare des
mutoCommerçants
w’abanyeshuriIndigènes
hashingiwe ku
APROSOMA
bushobozi : Association
bwabo. pour bajya
Abanyeshuri la Promotion Sociale
mu mashuri de la
y’ubwarimu
bagombye kujonjorwa
Masse ku buryo bwitaweho cyane. Iriya raporo
yashimye
ARD uburere butangwa
: Alliance pour lemu bigo bitegura
Renforcement de abanyeshuri
la
bateganyirizwa Démocratie
imirimo bazakora. Yasabye gushyiraho ibitabo
n’ibikoresho bijyanye n’ubuzima bwa kinyafurika, kandi
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
abarimu b’abanyaburayi bakigishwa imibereho n’imiterere
y’abo bagombaDroits de l’Homme
kwigisha. Abaje muri buriya butumwa banenze
AREDETWA : Association
ishingwa rya za Kaminuza kuko pourbabonaga
le Relèvement
hakiri kare, ahubwo
Démocratique des Batwa
334
v
bagahitamo ko abanyafurikaAND
ACRONYMS barihirirwa za Kaminuza zo hanze.
ABBREVIATIONS
Batsindagiye ___________________________________
uburere bw’igitsina gore gisa naho kitarebwa
n’uburezi kandi kikishyiramo ko nta cyo gishoboye. Iyo raporo
yaranzwe
A.A. n’umutima wa gikoroni,
: Archives Africainesnta cyo yagezeho gifatika kandi
nta n’icyo yahinduye kuri poritiki y’uburezi. Kuva mu mwaka wa
A.G. : Assemblée Générale
1958, muri rubanda hari higanje impaka za poritiki y’uburezi.
ABAKI
Igihe : Alliance
iriya komisiyo des Bakiga
yasabaga ko uburezi bwaba ubunyafurika,
ABESC : Association des Bahutuko
yavuguruzanyaga n’abaturage basabaga Evoluant pour la
uburezi bwagendera
kuri porogaramu Suppression
y’u Bubirigi.des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Mu
ADPmyaka yabanjirije
: Allianceubwigenge,
Démocratique uburezides bwakuruye
Peuples impaka
nyinshi
ADR kandi zishyushye. Mu gihe biteguraga
: Alliance pour la Démocratie et la intumwa zihoraho
za Loni, abagize Inama NkuruNationale
Réconciliation y’Igihugu bashyize ahagaragara
inyandiko bise iyo “gushyira ibintu ku murongo”. Bifuzaga ko uburezi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bwa Leta mu mashuri makuru no muri Kaminuza bwakwihutishwa.
AFDL
Manifeste y’Abahutu: Alliance yo des
ku Forces
wa 24 Démocratiques pour la
Werurwe 1957 yamaganye
ukuntu Abahutu Libération
bahawe du Congo-Zaïre
akato, yemeza ko ibigo by’amashuri
AGOA bihagije,
makuru : African
ndetseGrowth
ko mu Rwanda and Opportunity
kaminuza atari Actngombwa.
$,'6
Iyo manifeste$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yemezaga ko hakwiye gutezwa imbere amashuri
y’imyuga,
AIMO ategurira
: Affaires abanyeshuri
Indigènes imirimo bazakora ay’ubumenyi
et Main-d’oeuvre
ngiro,
AJERna za fuwaye zigenewede
: Association abakobwa
la Jeunesse n’abategarugori
Estudiantine. Runari
286

yasabaga ko amasezerano arebana n’amashuri yakozwe hagati


Rwandaise
ya Leta na za misiyoni yasubirwamo ku buryo bwihutirwa kugira
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ngo igihugu kigire uruhare runini mu gutunganya amashuri no
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
NX\D\RERUDKDJDVK\LUZDKRSRURJDUDPXQ\DUZDQGDLÀWHDJDFLUR
AMR
nk’ak’iy’u : Association
Bubirigi, Kaminuzades Moniteurs
y’Asitirida du Rwanda
igashyirwamo amashami
AMUR
yose : Association
kandi indangagaciro des Musulmans
z’umuco w’u Rwandaau Rwanda
zigatezwa imbere.
ANT
Abepisikopi : Assemblée
gatorika bamaganye Nationale de Transition
uwo murongo wa Runari bavuga
ko wegereye ibitekerezo
(Transitionalbya gisosiyarisiti, bya gikomunisiti n’ibya
National Assembly)
gisiramu,
APADEC kandi Runari igashaka kuvana
: Association du Parti Démocrate za misiyoniChrétien
mu mashuri,
bityo ikinjiza urubyiruko mu kintu gisa n’“urubyiruko rw’ishyaka
APR : Armée Patriotique Rwandaise
rya Runari”287.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
3DUPHKXWX\RPXUL0DQLIHVWH\D\R\RNXZD8NZDNLUD
APROCOMIN:
ivuga ko mu burezi Association
hagomba deskubamo
Commerçants Indigènes
demukarasi: gukwiza
APROSOMA
kuri : Association
bose porogaramu pour labw’amashuri
y’uburezi Promotion Socialeabanza, de abana
la
bose bari hagati y’imyaka 7 na 15 bakiga kandi bakiga baturuka
Masse
muri
ARD kirometero ziri munsi
: Alliance pour y’esheshatu,
le Renforcementhagashingwa
de la amashuri
y’imyuga y’imyaka ibiri,
Démocratie kandi mu mashuri hakaba iringaniza
U\·DPRNR ´LÀVKL \·XPXQ\HVKXUL LNDQGLNZDKR XEZRNR EZH
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
286
 1NXQGDEDJHQ]L Droits
)  de l’Homme
op.cit SS  0JU %LJLUXPZDPL LQ Témoignage
AREDETWA : Association pour le Relèvement cit., p.63.
chrétienGXVHSWHPEUH&\LPDQD*LQ5ZDQGDSROLWLTXHop.
287
Circulaire du 24 septembre 1959.
Démocratique des Batwa
335
v
(hutu, tutsi, ACRONYMS
twa) kugira ngo
ANDabarwanya isumbanyamoko mu
ABBREVIATIONS
burezi babibonere ikimenyetso”. Ishyaka rya Rader ryifuzaga
___________________________________
ko kwiga amashuri abanza biba itegeko ku bana bose kandi
bakiga
A.A. ku buntu, nahoAfricaines
: Archives amashuri yisumbuye na Kaminuza
bakabirihirirwa.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Mu : Alliance desbw’Ababirigi,
gihe cy’ubukoroni Bakiga uburezi bwahariwe
ABESC
abamisiyoneri : Association
n’imiryangodesy’abihayimana.
Bahutu Evoluant Iyopour la
mikorere
Suppression des Castes
yatumaga ubutegetsi bwongera amashuri nta mafaranga menshi
butanze,
ACR bukagira ikizere kodes
: Association umuco uzubahirizwa,
Cultivateurs imyemerere
du Rwanda
ya
ADP gakondo igasimbuzwa
: Alliance Démocratique des Peuples imiterere
iyobokamana rishya, bityo
y’amashuri y’igihugu gikoronijwe igasa n’iy’ay’ikigikoroniza.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Kiriziya gatorika yashakaga kwiharira uburezi, igafungiranira
Réconciliation Nationale
Leta mu gutanga imfashanyo kandi igakumira abakeba bayo
AEC : Agglomeration
b’abaporotesitanti. Igikorwa cya Extra-Coutumières
ba minisitiri bo mu Ishyaka
AFDL : Alliance des
riharanira Ukwishyira ukizana kwaForces Démocratiques
Rubanda (Godding pour lana
Libération
Buisseret) nticyageze ku du Congo-Zaïre
bintu bihambaye. Mu mwaka wa
AGOALeta y’u: African
1961, Rwanda Growth
yarazwe and Opportunity
imiterere Act
isa n’iy’igipadiri; muri
rusange
$,'6 amashuri yari mu maboko y’amadini
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP kandi abayobozi
b’igihugu
AIMO bose bari barahawe
: Affaires uburere
Indigènes bwa gikirisitu bwimbitse.
et Main-d’oeuvre
Kiriziya (gatorika) yikubiye byose ku buryo bwatesheje agaciro
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
intumbero yayo, kuko uko kwikubira byose kwabangamiye
Rwandaise
ubutabera, umutima nama w’Abanyarwanda n’ubwigenge
ALIR
bw’ababyeyi. : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Mu
AMR marembera y’ubukoroni,
: Association des ikibazo
Moniteurs cyari
du gihangayikishije
Rwanda
ni
AMURicy’urubyiruko rw’u Rwanda rwarangije
: Association des Musulmans au Rwanda amashuri abanza
rwifuza kujya mu mashuri yisumbuye ndetse no muri Kaminuza,
ANT : Assemblée Nationale de Transition
ariko ibyo byifuzo bikaza kuyoyoka. Icyabonekaga ni ikifuzo cyo
(Transitional National Assembly)
kwigisha abantu benshi, ariko mu myumvire ugasanga intumbero
APADEC ku: Association
yaragumye du Parti
rwego rwo kwigisha Démocrate
agatsiko Chrétien
k’indobanure.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
¾Ikibazo cya ba evoluwe
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
Uburezi bwo mu mashuri bwabyaye igice gito cy’abaturage
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
bazwi ku izina rya “evoluwe” cyangwa abirabura bateye imbere.
APROSOMA
Uwo : Association
bitaga “evoluwe” yabagapourarilaumuntu
Promotion Sociale
wujuje debimwe
ibintu la
na bimwe: gutura Massemu nsisiro, kuba atakigendera ku muco
ARDNLQ\DUZDQGD
ZD : Alliance
NXEDpour
DÀWHleXPXJRUH
RenforcementXPZH de la ZHPHUD
NDQGL
imyitwarire ya gikoroni.
Démocratie Ikindi kimenyetso kwari ukuba umuntu
yarize
ARDHOamashuri yisumbuye
: Association akitandukanya
Rwandaise pour la Défensen’abaturage
des
EDVDQ]ZH F\DQJZD NXED DÀWH
Droits de l’Homme XEXQGL EXKDQJD EZD WHNLQLNL
Umuntu “evoluwe” atandukana na rubanda rw’abaturage
AREDETWA : Association pour le Relèvement
basanzwe iyo akora umwuga wa kizungu nko kuba umukarani
Démocratique des Batwa
336
v
mu butegetsiACRONYMS
bwa Leta cyangwa mu bigo byigenga, cyangwa
AND ABBREVIATIONS
akaba ari mu___________________________________
rwego rw’abakorera imishahara iri mu rwego
rwisumbuye. Iyo yabaga yujuje ibyo byose yabaga akenshi
DÀWH
A.A. XPXVKDKDUD XWXEXWVH
: Archives NXUXVKD XPXWXQJR Z·XPXWXUDJH
Africaines
utarize.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI wa Leta
Umukozi : Alliance des Bakiga
w’umukoroni n’umumisiyoneri w’umuvaburayi
ABESC : Association des
babaga bose bakeneye abakozi b’Abanyarwanda Bahutu Evoluant pour la mu
babafasha
Suppressionbakoraga
mirimo y’abo bamisiyoneri des Castes mu bintu bitandukanye.
ACR wese yitoranirizaga
Buri : Association benedesaboCultivateurs
bakozi akurikijedu Rwanda
ubushobozi
bwabo
ADP mu rwego rw’imirimo
: Alliance akoramo. Byatumye
Démocratique ibishingirwaho
des Peuples
mu
ADR kwita uyu n’uyu “evoluwe” bihindagurika
: Alliance pour la Démocratie et la bitewe na buri
mukoroni na buri misiyoneri. Nationale
Réconciliation
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Ni muri urwo rwego, ku bw’umumisiyoneri, “evoluwe” yagombaga
kuba mbere naAlliance
AFDL : mbere umuntudes Forces Démocratiques
w’umukirisitu. Naho ku pour la
mukozi
w’umukoroni, “evoluwe”Libération du Congo-Zaïre
yagombaga kuba ari umukarani witanga
AGOA : African Growth and Opportunity Act
PXULE\RVHZXEDKDF\DQHNDQGLXÀWHXEXVKRER]LEZRJXNRUD
$,'6 ku bwa
Naho $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
adiminisitarateri wa teritwari, umukozi uzi
gukoresha
AIMO abandi na we
: Affaires yashyirwaga
Indigènes mu rwego rwa “evoluwe”
et Main-d’oeuvre
kuko
AJER yatangaga umusaruro
: Association de lamwinshi
Jeunesse muEstudiantine
byo gukoresha ku
gahato. Ikindi nuko kubasha gukoresha ururimi rw’umukoroni
Rwandaise
no kugerageza kwambara nka we byari ikimenyetso, ku
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
muturage usanzwe, kerekana ba “evoluwe”288. Abantu bitwaga
AM/AP
ba “evoluwe” :bari Arrêté ministériel/
bararenze urwego Arrêté
rwo kubaprésidentiel
abanyamusozi:
AMRmu rwego: Association
bari rwihariye: urw’aba des Moniteurs
“evoluwe”.du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT ariko :bari
Nubwo Assemblée
muri urwo Nationale
rwego, ba de “evoluwe”
Transitionntabwo bari
EDÀWHXEZLVDQ]XUHEXVHVX\HXUZRUZHJREDULPRQWLUZDEDEX]DJD
(Transitional National Assembly)
gukorerwa
APADEC ivangura mu butegetsi
: Association du Partibwa gikoroni. Chrétien
Démocrate Bashoboraga
gufatwa no gufungwa nta mpamvu. Hari amangazini, resitora
APR : Armée Patriotique Rwandaise
n’ahandi hantu rusange abo ba “evoluwe” batashoboraga
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
NXM\DPRNXNRDULDELUDEXUD%D´HYROXZHµERQ\LQHEDÀWHLNDULWD
y’imyitwarire yaRwandaiskizungu ni bo batahezwaga aho hantu.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
¾Iteka ryo : Association
ku wa 17pour la Promotion
Gicurasi Sociale deabantu
1952 ryemerera la
gufatwaMasse kizungu
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Iteka ryo kuwa 17 Gicurasi 1952 rirebana n’uburenganzira
Démocratie
bwo kuba umunyekongo yashyirwa mu rwego rwa kizungu
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ryubahirijwe muri Ruanda-Urundi n’itegeko teka ryo muri
Droits de l’Homme
Ndikumana I., /HV(YROXpVHWO¶pYROXWLRQVRFLRSRLOWLTXHGX5ZDQGD  ,
AREDETWA : Association pour le Relèvement
288
Mé-
moire de Licence, UNR, Butare, 2000
Démocratique des Batwa
337
v
Ruanda-Urundi no 11/123
ACRONYMS ANDryoABBREVIATIONS
ku wa 10 Nzeri 1952289.
Ubwo burenganzira bwo gufatwa kizungu bwavugwaga
___________________________________
n’ubutegetsi mbirigi muri aya magambo: “gufatwa kizungu ni
urwego rutuma
A.A. Abanyekongo
: Archives bamwe na bamwe bashobora
Africaines
gufatwa nk’umuzungu ku bijyanye n’imibereho bakagengwa
A.G. : Assemblée Générale
n’amategeko ya gisiviri agenga abazungu290. Ugiye muri urwo
ABAKI
rwego ava mu : Alliance des Bakiga basanzwe. Uwageze muri
rwego rw’abaturage
ABESC : Association
urwo rwego yagengwaga des Bahutu
n’amategeko Evoluant
agenga pour la
abazungu kandi
Suppression
akagira uburenganzira des Castes
bungana n’ubwabo. Ariko ntiyabonaga
ACR
ubwenegihugu : Association
bw’Ababirigi.des Cultivateurs
Kugira ngo umuntu duashobore
Rwandakujya
muri urwo rwego,
ADP yagombaga
: Alliance kuba yujuje
Démocratique ibi Peuples
des bikurikira: ibaruwa
ibisaba
ADR yagombaga
: Alliance pour la Démocratie et la cy’amavuko,
guherekezwa n’ibi: “ikemezo
ikemezo k’imyitwarire n’imibereho
Réconciliation n’imyifatire, impapuro zose
Nationale
zerekana amashuri yize n’uko yitwara, rimwe na rimwe akavuga
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
izina rishya yifuza kwitwa”291.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération uwabisabye
Iyo kubisaba byemerwaga, du Congo-Zaïre yabaga ashyizwe mu rwego
AGOA
rw’ababonye :ikarita African Growth and Opportunity
y’uburenganzira bwa kizungu, Actyafatwaga
$,'6
nk’Ababirigi ariko $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
akagumana ubwenegihugu bwe. Icyo gikorwa
cyo
AIMO kubona ikarita
: Affaires ya Indigènes
kizungu kerekanaga ko nyirikuyibona
et Main-d’oeuvre
yemeye ko umuco
AJER gakondodewe
: Association la usuzuguritse. Uwanditse muri
Jeunesse Estudiantine
uru rwego yabaga umwirabura wakwitwa ko yakataje mu
Rwandaise
iterambere. Ni umuntu wavuye ku rwego rwa gisenzi, agahinduka
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
akagera ku rwego rwa “evoluwe”. Agakomeza akagera ku rwego
AM/AP
rushya rwo kubona : Arrêté ministériel/
ikarita Arrêté
imushyirisha muprésidentiel
rwego rwa kizungu.
AMR
Kugira ngo agere : Association
kuri urwo des rwegoMoniteurs
rwo hejuru duyagombaga
Rwanda kuba
AMUR
yarahindutse : ngo Association
agere kudes Musulmans
rwego rwo kubona au Rwanda
ikarita. Urwo
ANT
rwego rwa nyuma : Assemblée
rwasabaga Nationale de Transition
nibura imyaka 25 yo kwihangana.
8UHWVH NR DEDUL EDÀWH LNDULWD
(Transitional \·LP\LWZDULUH
National LQR]H EDWDUL EDÀWH
Assembly)
XEXUHQJDQ]LUDEZRVHEZHPHUHZHDED]XQJXXZDEDJDDÀWHLQGL
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
ntera we yafatwaga nk’umuzungu kuri ibi: yaturaga mu bice
APR : Armée Patriotique Rwandaise
byagenewe guturamo abazungu, abana be bakiga mu mashuri
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
y’abana b’abazungu, agashobora no kuguza amafaranga muri
banki n’ibindi. Rwandais
Bene ubwo burenganzira bwahabwaga bene abo
APROCOMIN:
bagizwe nk’abazungu, Association
bwatumye des Commerçants
ba “evoluwe” bifuza Indigènes
kuzamuka
APROSOMA
muri urwo rwego : Association pour la Promotion
rushya rw’abarengera inyungu Sociale de la
z’abakoroni.
Masse
Kugira
ARD ngo umuntu
: Allianceabonepour ikarita y’imyitwarire
le Renforcement de laya kizungu
inoze, yagombaga guhindura
Démocratie imyitwarire ye yose: kureka
ibijyanye n’umuco gakondo byose bigasimburwa n’ibijyanye
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
289 Droits de l’Homme
/HUR\3HW-:HVWKRI-/pJLVODWLRQGX5XDQGD8UXQGL%UX[HOOHVS
Piron P. , Codes
AREDETWA : Association
290
et Lois du Congo Belge7RPH,%UX[HOOHVS
pour le Relèvement
291
Piron P., &RGHVHW/RLVGX&RQJR%HOJH7RPH,%UX[HOOHVS
Démocratique des Batwa
338
v
n’umuco waACRONYMS
kizungu. Umukoroni yari agamije kurema
AND ABBREVIATIONS
ingirwabazungu, bivuga abirabura ku ruhu gusa ariko bitwara
___________________________________
muri byose nk’abazungu. Ariko ku myumvire y’Ababirigi ntabwo
Abanyarwanda n’Ababirigi bari bakageze kuri iyo ntera292.
A.A. : Archives Africaines
Kugeza mu wa 1959 nta muntu muri ba “evoluwe” ba Ruanda–
A.G. : Assemblée
Urundi wari wakabonye iyoGénérale
karita y’imyifatire ya kizungu ariko
ABAKI : Alliance des Bakiga
PXUL.RQJRPELULJLKDULDEDQWXEDJHUDNXEDÀWHEHQHL\R
ABESC : Association
karita. Ku bw’Ababirigi, des Bahutu
Abanyekongo Evoluant
barushaga pour la
Abanyarwanda
ba Ruanda-Urundi kuba “evoluwe”.
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
x Urugero rw’abantu bari ba evoluwe: indatwa
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR ry’indatwa
Ishuri : Alliance pourryashinzwe
ry’Asitirida la Démocratiemu waet1929
la n’abafurere
Réconciliation Nationale
E·XUXNXQGREDULEDÀWHLNLFDURL*DQG PX%XELULJL ,U\RVKXUL
AEC
ryashyiriweho : Agglomeration
kwigisha abazafashaExtra-Coutumières
ubutegetsi bw’Ababirigi,
ishuri
AFDL ryatangiye muri Mutarama
: Alliance des Forces 1932, aba mbere baharangije
Démocratiques pour la
babonye impamyabumenyi yabo
Libération du Congo-Zaïremu 1940. Iryo shuri ryakiraga
buri mwaka abanyeshuri: harimo 50% b’Abanyarwanda na 50%
AGOA : African Growth and Opportunity Act
b’Abarundi. Uretse ibyiciro bine byari bihari (ubuvuzi bw’inka,
$,'6
ubuganga, $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ubuhinzi n’ubuyobozi) hari n’ikiciro kijyanye
AIMO
n’ubuhanga : Affaires Indigènes
cyakundaga et Main-d’oeuvre
kuzamo abazajya muri kaminuza, hari
AJER
n’ikiciro : Association de la Jeunesse Estudiantine
cy’ubwarimu.
Rwandaise
Iyo
ALIR barangizaga kwiga abasisita
: Armée b’abaganga,
de Libération abavuzi b’amatungo
du Rwanda
n’abagoronome ndetse n’abize iby’ubuyobozi (b’abakarani,
AM/AP
n’abakandida : Arrêté
shefu) ministériel/
ni bo hamwe Arrêté présidentiel
n’abapadiri b’abirabura
AMR : Association des Moniteurs du
n’abize muri za seminari bari intiti z’Abanyarwanda mu wa 1959. Rwanda
AMUR
Barababwiraga : Association
ngo: “mugomba des kuba
Musulmans
abasoreau Rwanda intiti
cyanecyane
kubera
ANT uburezi budasanzwe
: Assemblée mwahawe
Nationale mu ba mbere hamwe
de Transition
n’abapadiri b’Abanyarwanda” 293
(Transitional National. Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Kugeza mu mwaka w’amashuri wa 1960-1961 bivuze
APR y’umwaka
mbere : Armée umwePatriotique
ngo u RwandaRwandaise
n’u Burundi bibone
APROBAMI ishuri
ubwigenge, : Association
ry’indatwa des ry’Asitirida
Partis Monarchistes
ryari ryarasohoye
Rwandais
DEDQ\HVKXUL EDÀWH GLSRURPH  EDUL PX E\LFLUR ELNXULNLUD
impamyabumenyi
APROCOMIN: Association 152 z’abasisita b’abaganga, impamyabumenyi
des Commerçants Indigènes
73 z’abavuzi b’amatungo, impamyabumenyi
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la 132 z’abagoronome
n’impamyabumenyi 58 z’abize iby’ubuyobozi294. Uwo mubare,
Masse
urareba gusa impamyabumenyi z’abize ibya tekiniki ntureba
ARD
abize iby’ubuhanga : Alliance pour le Renforcement de la
no kwigisha.
Démocratie
292
Ndikumana I., 2000, op.cit., p.21
ARDHO
293 : Association Rwandaise pour la Défense des
$PZHPXPDJDPER\DYX]ZHQDSDGLULZDULXVKLQ]ZHLE\¶L\RERNDPDQDPXULLU\R
Droits de l’Homme
VKXULPXQDPD\¶DEDKR]HDULDEDQ\HVKXULED6KDULWLWDULNL\D8JXVK\LQJRLQ
Servir, no 3, 1954, p.314
AREDETWA : Association pour le Relèvement
294
Servir$VWULGDQRS
Démocratique des Batwa
339
v
Izo ndatwa zashimwaga
ACRONYMS ko zizi
AND umwuga wazo kandi zahembwaga
ABBREVIATIONS
umushahara watumaga babaho neza. Kandi bari barateteshejwe
___________________________________
mu birebana n’amacumbi. Kuko iyo “indatwa” yacagurirwaga
ahantu, imaze kurangiza amashuri, yabonaga inzu nini irimo ibya
A.A. : Archives Africaines
ngombwa byose mu gihe abari baravuye mu iseminari, bakora na
A.G.
bo mu buyobozi: Assemblée Générale bene ayo macumbi. Abize
bwa Leta, batabonaga
ABAKI
mu : Alliance
ndatwa babaga des Bakiga
ahitaruye rubanda rusanzwe, mu nkambi
ABESC iz’indatwa
zitwaga : Association
(Inkambi des Bahutu
mu ntara zoseEvoluant pour
z’u Rwanda, lainzu
zari
zubatse neza bahabwaga n’ubuyobozi
Suppression des Castes bw’Ababirigi: amafoteye,
intebe,
ACR aho babika imyenda,des
: Association ibitanda n’ibindi. Nk’uko
Cultivateurs byavuzwe
du Rwanda
bagenzi babo bize mu iseminari ntibahabwaga amacumbi na
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Leta. Ndetse bo bahuraga n’ingorane zo kubona akazi muri Leta
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
NXNREDWDULEDÀWHXEXKDQJDEZLKDUL\HEZ·XPZXJDZ·DND]L0X
Réconciliation
birebana n’amacumbi Nationale
birwanagaho nta ho amazu yabo yabaga
AEC
ahuriye : Agglomeration Extra-Coutumières
n’ay’”abanyasitirida”.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Ntabwo bigoranye kubonadu
Libération icyo ubuyobozi bw’Ababirigi bwari
Congo-Zaïre
bugamije, bubakira bamwe mu babafasha imirimo, amazu
AGOA : African Growth and Opportunity Act
yitaruye aya rubanda rusanzwe, ari hamwe mu nkambi
$,'6
z’insisiro. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Icya mbere yari poritiki yo kurata abakozi babo,
AIMOubuyobozi
kuko : Affaires Indigènes
bw’Ababirigi et Main-d’oeuvre
bwashakaga ko abo banyasitirida
AJER
(indatwa) : Association de la Jeunesse Estudiantine
bagaragara mu maso ya bene wabo, nk’abantu
biremeye, nk’abantu bateye imbere mu majyambere kandi
Rwandaise
muri
ALIR ibyo byose bagamije ko bakorana
: Armée de Libération babungirije. Ni yo
du Rwanda
mpamvu abo banyeshuri babaga barize ayo mashuri yo
AM/AP yitwa
kubarema : Arrêté ministériel/
Shariti yagombaga Arrêté présidentiel
gushishikariza abanyeshuri
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
isuku mu myambaro, buri mushariti yagombaga kwerekana:
AMUR
“mumenye ko: Association
umuzungu ahita des Musulmans
amenya abo au Rwanda
muri bo ahereye
ku
ANTmyamabarire yanyu, yerekana
: Assemblée Nationalekode
uyambaye
Transition akiri inyuma
F\DQJZD DJLÀWH XPZDQGD XVD Assembly). Icya kabiri,
Q·XPXYXNDQRµ 295
(Transitional National
Ababirigi bashyiraho
APADEC inkambi
: Association y’abashariti
du Parti DémocratebariChrétien
banagamije
kugenzura ibyo abashariti bakora nyuma y’amasaha y’akazi.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
.XNR XEXWHJHWVL EZ·$EDELULJL EZDUL EXÀWH LQ\XQJX ]·XNR DER
APROBAMI : Association
birereye batakwivanga des Partis
n’abatari Monarchistes
“evoluwe” bashoboraga kugira
Rwandais
ishyari ryavamo kwanga umukoroni.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
x Uko ba: “evoluwe”
Association pour la Promotion
babonwaga Sociale
n’abandi bantu de la
n’abazungu
Masse
Abirabura
ARD bakoreraga ubutegetsi
: Alliance pour bw’abazungu,
le Renforcement de abarimu
la ba
gatigisimu, ndetse na
Démocratie buri munyarwanda wese wakoreraga
XPX]XQJX \DUL DÀWH LF\XEDKLUR LPEHUH \·DEDWDUL ED HYROXZH
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
295 Droits de l’Homme
Bourgeaois R., &RXUVGHGpRQWRORJLHHWSROLWLTXHLQGLJqQHjO¶XVDJHGHVFDQGLGDWV
chefs et les candidats
AREDETWA : Association commis de la
poursection administrative au Groupe Scolaire
le Relèvement
d’Astrida$VWULGDS
Démocratique des Batwa
340
v
BagaragaragaACRONYMS
nk’abantu batoneshejwe kuko batakoraga imirimo
AND ABBREVIATIONS
y’agahato y’ubukoroni kandi ntibakubitwe. Ikindi nuko abenshi
___________________________________
bavugaga ururimi rw’umukoroni, bakambara nk’abazungu,
bikabashyira
A.A. hejuru ya
: Archives rubanda rusanzwe, rukabubaha.
Africaines
Iyo bajyaga mu mirimo y’igenzura muri za sheferi, abakozi
A.G. : Assemblée Générale
ba teritwari bajyanaga n’abakarani babaherekeje, abasisita
ABAKI
b’abaganga, :abavuzi
Allianceb’amatungo,
des Bakiga n’abagoronomu. Abo ba
ABESC baganiraga
“evoluwe” : Association des Bahutu
n’abayobozi Evoluant
bakuru abaturagepour la
babireba,
bazanywe guhabwaSuppression des Castes
amabwiriza cyangwa kwishyura imisoro
ACR
cyangwa indi :mirimo
Association
isabwades Cultivateurs
n’ubukoroni. Abo du Rwanda
bayobozi bakuru
kimwe
ADP n’abo : bashariti babaga bambaye
Alliance Démocratique des neza cyane. Kandi
Peuples
bakavuga
ADR mu rurimi rutumvwa na rubanda rw’abanyacyaro.
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Muri buri sheferi hari byibura inzu y’icumbi imwe yateganyirijwe
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
abakozi b’abakoroni bagiye mu butumwa. Ibijyanye n’ibibatunga
AFDL : Alliance
byose byatangwaga des Forces
n’abaturage, Démocratiques
bavuzwe pour
n’umuyobozi la
w’aho.
Iyo abaturage Libération
bazanaga du Congo-Zaïre
amaturo yasabwe, babaga bazi ko
AGOA : African Growth and Opportunity Act
DJHQHZHXPX]XQJXQGHWVHQDPXJH]LZHZ·XPZLUDEXUDXELÀWL\H
$,'6
uburenganzira $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
nka shebuja w’umuzungu. Ni yo mpamvu iyo
babishakaga,
AIMO abo birabura
: Affaires b’abakozi
Indigènes et bungirije abazungu, na bo
Main-d’oeuvre
babahaga
AJER amaturo yabo. Iryo
: Association de lakandamizwa ry’abaturage ryaje
Jeunesse Estudiantine
kwamaganwa n’Inama Nkuru y’Igihugu mu wa 1956: “abari
Rwandaise
mu nzego z’ubuyobozi bw’igihugu, kuva kuri komi kugeza ku
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
mukarani w’abakora imihanda abo bantu bose bakandamiza
AM/AP
umuturage : Arrêtécyanecyane
bamwaka ministériel/ Arrêté bamusaba
amaturo, présidentiel
ibitemewe
AMR
n’amategeko, :banamukoresha
Association desimirimo
Moniteurs du Rwanda
adahemberwa” 296
.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
Iyo : Assemblée
abo ba “evoluwe” bajyagaNationale de Transition
aho bakomoka byafatwaga nk’ikintu
kidasanzwe mu baturage. Sushefu
(Transitional Nationalwaho hantu yagombaga
Assembly)
kubafata
APADEC neza: Association du Parti Démocrateinkoko,
kubera urwego barimo: bahabwaga amagi,
Chrétien
amata n’ibindi. Na shefu na we akabakira akabaha amaturo. Abo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ED\RER]LEDULEDÀWHLQ\XQJXPXJXIDWDQH]DED´HYROXZHµNXNR
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
hari bamwe muri bo bagishwaga inama n’abakozi b’Ababirigi
bashaka kugiraRwandais
ibyo bamenya ku bashefu cyangwa abasushefu.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Nubwo : Association
mu mibereho yabopourbari la Promotionkuri
bisumbuye Sociale
benshide lamuri
rubanda rusanzwe, Masse abo bunganiraga abazungu akenshi
abazungu
ARD barabasuzuguraga: hari imyanyade yaharirwaga
: Alliance pour le Renforcement la
abazungu, ntigerwemoDémocratien’abo Banyarwanda biyitaga ba “evoluwe”.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
&RQVHLOVXSpULHXUGX3D\V3URFqVYHUEDOGHOD5pXQLRQGX&RQVHLO6XSpULHXUGX
AREDETWA : Association pour le Relèvement
296

3D\VWHQXHj1\DQ]DGXDXMDQYLHUS
Démocratique des Batwa
341
v
Ku birebanaACRONYMS
n’imibanire AND
y’aboABBREVIATIONS
ba “evoluwe” n’abayobozi
b’Abanyarwanda batize (batageze mu mashuri yisumbuye)
___________________________________
hagaragaragamo ibintu bibiri: hari igice cy’aba “evoluwe” na
benshi
A.A. mu bize muri za
: Archives seminari na bamwe mu ba shariti
Africaines
babasuzuguraga, bakabafata nk’abasigaye inyuma. Bamwe
A.G. : Assemblée Générale
ndetse nka Bwanakweri, bangaga gukomera amashyi umwami
ABAKI
aho : Alliance
bahuriraga des Bakiga
hose. Ntibahaga agaciro kanini ubutegetsi bwe
ABESC : Association des Bahutu
kuko bemeraga gusa ubutegetsi bw’abazungu. Evoluant
Haripour la gice
ikindi
Suppression
cy’abo ba “evoluwe”, abenshi mu desbashefu
Castesn’abasushefu bize muri
ACR y’Asitirida
Shariti : Association
n’abandi des
bakeCultivateurs du Rwanda
bize mu iseminari bubahaga
umwami
ADP w’u: Alliance
RwandaDémocratique
cyane. Bamufataga nk’umuyobozi
des Peuples
w’ikirenga
ADR ugomba
: Alliance pour la Démocratie et la cyahimbye,
kubahwa. Ni igice cy’abo bantu
mu wa 1959, ishyaka rya UnarNationale
Réconciliation
297
.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Abo ba “evoluwe” b’Abanyarwanda basuzugurwaga n’umukoroni,
AFDL
bahuriraga akenshi: Alliance
murides Forces (cercles)
za serikere Démocratiques pour la
n’amashyirahamwe
atagamije inyungu. Libération
Nubwodu Congo-Zaïre
hari habujijwe rwose ibiganiro bya
AGOA
poritiki, uko :guhura
Africankwa Growthburi and
gihe Opportunity
kwabahaga umwanya Act wo
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kuganira ku birebana n’igihugu cyabo. Ishyaka ryo guharanira
u
AIMO Rwanda ryavukaga, ryavukiye
: Affaires Indigènes muri bene izo serikeri
et Main-d’oeuvre
n’amashyirahamwe
AJER ya ba de
: Association “evoluwe”,
la Jeunesseryigaragaje
Estudiantineku manywa
y’ihangu igihe cy’amashyaka ya poritiki.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
x Serikeri n’amashyirahamwe ya ba “evoluwe” kuva muri za 1950
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMRby’ukuri : serikeri
Mu Association z’abades Moniteurs
“evoluwe” zariduahantu
Rwanda bakorera
AMUR yo kwidagadura
imirimo : Associationno desgufashanya,
Musulmansahantu au Rwandaabasirimu
ANT
bakurikiranirwaga : Assemblée Nationale
ngo bakomeze de Transition
gukorana n’ubutegetsi bwa
gikoroni298. Mu (Transitional
wa 1950, ba”evoluwe”Nationalbari bamaze kuba benshi,
Assembly)
bihagije
APADEC mu Banyarwanda ku buryo
: Association du Parti Démocrate igihe cyari kigeze ngo
Chrétien
EDNXULNLUDQLUZH KDÀ Q·XEX\RER]L EZ·$EDELULJL 1L LF\R JLKH
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ubutegetsi bw’Ababirigi bubifashijwemo na Kiriziya gatorika,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bwiyemeje gushyiraho mbere na mbere za serikeri, hanyuma
Rwandais ya ba “evoluwe”. Izo serikeri za ba
hajyaho amashyirahamwe
APROCOMIN:
“evoluwe” Association
zarigengaga, buri yosedesmu Commerçants Indigènes
biyibireba, abanyamuryango
APROSOMA
bahuriraga : Association
mu misiyoni cyangwapour lamuriPromotion
santeriSociale de la
zahurirwagamo
na ba “evoluwe” Massebenshi. Aho inama za serikeri zaberaga ni
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
LF\XPEDN·LQDPDJLÀWHDKREDELNDLELWDERDKREDNRUHUDLPLNLQR
n’inama, aho Démocratie
berekarina sinema bakahakorera n’ibiganiro
ARDHO
297 : Association Rwandaise pour la Défense des
.D\LKXUD0,NLJDQLURF\RNXLWDULNL\DQD3-0XQJDUXULUH,NLJDQLUR
Droits de l’Homme
F\RNXLWDULNL\DLQ,1GLNXPDQDop.cit., p.28
.DUHNH]L7/HV3DUWLVSROLWLTXHVDX[5ZDQGDRXO¶DFFpOpUDWLRQGXSURFHVVXVGH
AREDETWA : Association pour le Relèvement
298

GpFRORQLVDWLRQ. Mémoire de licence, Université du Burundi, 1982, p.29


Démocratique des Batwa
342
v
rimwe na rimwe, hakaba n’ikibuga
ACRONYMS k’imikino inyuranye y’abantu
AND ABBREVIATIONS
hakaba n’aho bicira inyota299.
benshi, ndetse___________________________________

Imbonerahamwe ya 5 : Urutonde rw’amatsinda ya ba


A.A. : Archives Africaines
Evoluwe mu Rwanda mu wa 1954
A.G. : Assemblée Générale
Amazina y’ahantu
ABAKI : Alliance desAho Bakiga ibarizwa Teritwari
1.cercle
ABESC Bigirumwami Kigali
: Association des Bahutu Evoluant Kigali
pour la
FHUFOH3LH SuppressionRwankuba des Castes Kigali
3. cercle
ACR : Association Kisenyi
des Cultivateurs du Kisenyi
Rwanda
4.
ADP cercle Byumba
: Alliance Démocratique des Peuples Byumba
5. cercle Shangugu
ADR : Alliance pour la Démocratie et Shangugu
la
6. cercle Rwinkwavu Kibungu
Réconciliation Nationale
7. cercle Nyarubuye Kibungu
AEC
8. cercle
: Agglomeration Extra-Coutumières
Kibungu Kibungu
AFDL
9. cercle : Alliance desRwaza Forces Démocratiques pour la
Ruhengeri
10. cercle Libération du Congo-Zaïre
Ruhengeri Ruhengeri
AGOA
11. cercle : African GrowthRunaba and Opportunity Act
Ruhengeri
$,'6
12. cercle $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Mubuga Kibuye
AIMO
13. cercle : Affaires Indigènes Nyanzaet Main-d’oeuvre Nyanza
AJER
14. cercle : Association de la Jeunesse Estudiantine
Nyakibanda Astrida
15. cercle Rwandaise Astrida Astrida
16.
ALIR cercle Gitarama
: Armée de Libération du Rwanda Gitarama
17. cercle : Arrêté ministériel/
AM/AP Kabgayi Arrêté présidentiel Gitarama
18. cercle : Association Kabgayi
AMR des Moniteurs du Rwanda Kabgayi
Aho byavuye: Anonyme, “Cercle et associations des évolués du
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Congo Belge et du Ruanda-Urundi, in temps Nouveaux d’Afrique,
ANT : Assemblée Nationale de Transition
15 janvier 1956, pp. 3-4
(Transitional National Assembly)
APADEC
Za serikeri zimwe: Association
zayoborwaga du Parti Démocrate
na Kiriziya Chrétien
gatorika, urugero ni
QND
APR VHULNHUL \·L .DEJD\L VHULNHUL
: Armée Patriotique Rwandaise\LWLULZH 3DSD 3L\R ZD ;,, \·L
5ZDQNXEDVHULNHUL3L\RZD;\·L5ZD]DDEDVDYHULE·L5XQDED
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Izo serikeri zose zari zigizwe n’abagatorika bakibikomeyeho,
Rwandais
bagakurikiranwa n’ubuyobozi bwa Kiriziya, bakagerageza
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
gufasha Kiriziya mu gikorwa cyayo k’iyamamazabutumwa. Bari
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
bagamije ibintu bibiri: kwitagatifuza k’umuntu ku giti ke kwa
Masse
buri munyamuryango, no kogeza ubutumwa by’iyobokamana
ARDburyo bunyurane.
ku : Alliance pour le Renforcement
Abayoboke b’izo serikeride labagombaga
kuba byanze Démocratie bikunze abanyagatorika, akenshi bakaba
ARDHO mu :isemnari
abahoze Associationn’abizeRwandaise
mu ishuri pour la Défense
ry’abarimu ry’i des
Zaza
Droits de l’Homme
299
.DPDQ]L7,NLJDQLURF\RNXLWDULNL\DQD0XVZDKLOL3Q¶LNLJDQLURF\R
AREDETWA : Association pour le Relèvement
NXLWDULNL\DLQ1GLNXPDQD,op.cit., p.29
Démocratique des Batwa
343
v
n’ishuri ry’abarimu
ACRONYMS ryo muANDByimana. Ni muri urwo rwego
ABBREVIATIONS
VHULNHUL \LWLULZH PXWDJDWLIX 3DZXOR \D 1\DNLEDQGD \DWDQJL\H
___________________________________
mu 1945. Nubwo yashyizwe mu mubare wa za serikeri z’aba
“evoluwe”
A.A. bwose, iyo mu
: Archives Nyakibanda ntiyari yo rwose. Yari
Africaines
urubuga
A.G. rw’ibitekerezo
: Assemblée Générale na bamwe mu ba padiri
ruhuriramo
b’Abanyarwanda baharaniraga kurengera umuco wabo. Ni
ABAKI : Alliance des Bakiga
yo yaje kuvamo inkundura y’ibitekerezo yaje kwitwa “ivuka
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
ry’umuco nyarwanda” ryaje gukura kuva aho abene gihugu
Suppression des Castes
batangiriye kwandika ku Rwanda rwa mbere y’abakoroni muri
ACR
za 1940 rikomeza: Association
gukura mu des Cultivateurs
miryango du Rwanda
y’abihayimana.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR
Bitanyuranyije : Alliance
n’abahoze pour
mu la Démocratie
iseminari bari et la
baratashye iwabo
bitewe no kumara Réconciliation
igihe kinini Nationale
mu iseminari, abihayimana
AEC
bamwe : Agglomeration
bagarukiye cyane umuco Extra-Coutumières
gakondo wa Kinyarwanda.
1L
AFDL PXUL VHULNHUL \D PXWDJDWLIX
: Alliance des Forces 3DZXUR DEDQWX EDNRPH\H
Démocratiques pour la QND
3DGLUL.DJDPH%\XVD.DEDULVDQD6HEDNLJDEDNRUH\HLQ\DQGLNR
Libération du Congo-Zaïre
zabo
AGOA za mbere. Ni muri
: African iyo serikeri
Growth kandi abanyamuryango
and Opportunity Act
bayo
$,'6 (abari abafaratiri bose) batangiriye
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP gukusanya imigani,
ibisakuzo, imiziririzo, ibisigo by’u Rwanda rwo hambere300.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER
,ELWHNHUHUH]R : E\D
Association
VHULNHULde \Dla0XWDJDWLIX
Jeunesse Estudiantine
3DZXUR E\DNZLUL\H
Rwandaise
hose mu bantu bize binyujijwe mu nyandiko zitandukanye
ALIR bigira ingaruka
kandi : Armée de niniLibération
cyane301. Iyodu nkubiri
Rwandaabapadiri bera
AM/APiyo kurwanya
bayise : Arrêté abanyamahanga.
ministériel/ Arrêté présidentiel
Raporo yabo yo mu wa
1950
AMR nubwo atari mbi bwose ariko ntibuze
: Association des Moniteurs du Rwanda gutera ubwoba kuko
yashyiraga
AMUR ibikorwa byosedes
: Association muMusulmans
mibanire hagati y’abazungu
au Rwanda
n’abirabura. Ku bagize iyo nkubiri, bo bashakaga gukomeza bajya
ANT : Assemblée Nationale de Transition
imbere kuko nta terambere rizima kandi rikomeye rishoboka
ridashingiye ku (Transitional
mizi ikomeye. National
“HakwiyeAssembly)
iki ngo ibintu bijye
APADEC
imbere ku buryo: Association
bwumvikana? du Parti Démocrate
Mu yandi magambo Chrétien
twakwifata
APR ngo dukore
dute : ArméeibyoPatriotique
tugomba gukora?Rwandaise Ni ngombwa kureba
kure,
APROBAMI ariko ni na ngombwa
: Association deskureba
Partisimbere yacu ku murage
Monarchistes
XWDJLUDXNRXVDWZDVLJLZHQ·LELKHE\DVKL]HPXE\RE\DULELÀWH
Rwandais
E\L]D NDQGL LWHUDPEHUH U\·DEDQWX EDGDÀWH LPL]L EDVKLQJL\HKR
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
ntiryaramba”302.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Uretse serikeriMasse z’aba “evoluwe” zayoborwaga n’abihayimana,
ARD
zikagibwamo : n’abagatorika
Alliance pour byanzele Renforcement
bikunze, de la n’izindi
hari
serikeri zayoborwaga Démocratie n’abayobozi b’Ababirigi: ni izari ku
ARDHO
300 : Association Rwandaise pour la Défensep.32
0XVZDKLOL3,NLJDQLURF\RNXULLQ1GLNXPDQD,op.cit, des
301 Droits de l’Homme
,NLJDQLURQDSDGLUL0X]XQJX%F\RNXUL
.DJDPH$³(YROXpGX5ZDQGDHWOHVDQFrWUHV´LQLa
AREDETWA : Association pour le Relèvement
302
voix du Congolais, no 7,
MDQYLHUIpYULHUSLQ1GLNXPDQD,op.cit., p.32
Démocratique des Batwa
344
v
biro bya za teritwari
ACRONYMS (Nyanza,
ANDAstrida, Gitarama, etc) n’izindi
ABBREVIATIONS
serikeri zikomeye (Rwinkwavu, Nyamabuye, Mubuga, n’izindi);
___________________________________
kugira ngo umuntu abe umuyoboke wazo, byari bihagije
kuba “evoluwe”, ikimenyetso cyo kuba umuyoboke w’idini
A.A. : Archives Africaines
nticyazagamo. Izo serikeri zari zigamije kurera abanyamuryango
A.G. mu myitwarire
bayo : Assemblée Générale
n’ubwenge.
ABAKI : Alliance des Bakiga
Ibibazo
ABESCby’imibereho byarahavugirwaga:
: Association des Bahutukunoza imibereho
Evoluant yabo,
pour la
iby’akazi, n’iby’imyigire y’abana
Suppression desbabo n’ibindi.
Castes
ACRgihe k’intambara
Mu : Association des Cultivateurs
y’isi yose, abanyafurikadu Rwanda
bashishikarijwe
ADP kurwana
kujya : Alliance
hamwe Démocratique des Peuples
n’abakoroni, nyuma y’intambara abo
banyafurika
ADR basabye
: Alliance pour la Démocratie et la nk’igihembo
ko imibereho yabo yaba myiza
kuko bafatanyije, ibyo basabaga
Réconciliation ni byo byagombaga kugeza ku
Nationale
bwigenge bwa burundu. Ni muri urwo rwego, u Bubirigi, kugira
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ngo bahunge ko bene izo mvururu zagera muri koroni zabo na
AFDL : Alliance
teritwari z’indagizo, des Forces
bwagerageje Démocratiques
kuyobora pour
ibitekerezo byalaba
Libération
“evoluwe”, bitwaga ko ari du Congo-Zaïre abantu imvururu,
bo bashishikariza
AGOA za serikeri
barema : African Growth and Opportunity
n’amashyirahamwe Act
ya ba “evoluwe” yaje
JXNXULNLUDQLUZDF\DQHKDÀ,Q\DQGLNR]·DERED´HYROXZHµE·LF\R
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
gihe zerekana ko bashakaga sitati yihariye yabatandukanyaga
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
n’abaturage basanzwe, kandi bashakaga kwigira nk’abazungu.
AJER
Mu : Association
byo basabaga de la Jeunesse
byose bigaragara Estudiantine
ko bashakaga iyo sitati
Rwandaise
DULNR EDÀWH Q·LSIXQZH U\R NZLWDQGXNDQ\D Q·DEDWXUDJH 1L \R
ALIR
mpamvu : Armée
biruhije de Libération
kumenya du Rwanda
neza icyo bifuzaga. Ni abantu ubona
AM/AP
basa : Arrêté ministériel/
nk’abashidikanya, babona ko Arrêté présidentiel
ari ngombwa kuvuga, ariko
ntihagire
AMR ugira ubutwari bwo kuvuga icyo atekereza,
: Association des Moniteurs du Rwanda ngo bagenzi
be batamurega
AMUR agahanwa na shebuja.
: Association des Musulmans au Rwanda
ANT
$EDWLQ\XNDJD : Assemblée Nationale
NZDQGLND EDUL de Transition
EDÀWH XEZRED EZR NXQ\XUDQ\D
n’abarezi babo,(Transitional
bakageragezaNational Assembly)
gusubiramo gusa inama bahawe
APADEC
n’abo barezi. :Ni
Association
muri urwo du Parti
rwego mu Démocrate Chrétien
wa 1945 ikinyamakuru
APR (inshuti): Armée
L’Ami Patriotique
cyanditse Rwandaise
ibi: “mwirangazwa n’inzozi z’ubwigenge
ziri mu bitekerezo byanyu kurusha uko ziri
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes mu bwenge bwanyu.
Ubwigenge ukoRwandais
buvugwa kenshi ni umwirato kandi umwirato
akenshi uganisha ku rupfu, nimuyoboke Imana, yo mu bwitonzi
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
bwayo iyobora imiryango y’abantu”303.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Ariko buhorobuhoro, Masse muri ba “evoluwe”, haje kuvukamo
LJLFH
ARD F\·DEDWDUL EDÀWH XEZRED
: Alliance EZR NXYXJD LE\R
pour le Renforcement de la EDWHNHUH]D
bagahangana n’ikibazoDémocratie uko giteye kose. Ku bwabo ntabwo
igikuru kwari ukurengera ibyifuzo by’agace gato k’abaturage
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
(aba “evoluwe”) kwitwa ko kateye imbere gakandamije abaturage,
Droits de l’Homme
« Intentions du mois
AREDETWA : Association
303
de septembrepour in L’AmiQRHWQRDR€WVHSWHPEUH
1945”, le Relèvement
1945, p. 82
Démocratique des Batwa
345
v
ahubwo ari ukugira ubutwari
ACRONYMS bwoABBREVIATIONS
AND gukora ibishoboka byose ngo
urubumbambaga rwose rw’Abanyarwanda ruhinduke ku buryo
___________________________________
bugaragara .
304

A.A. : Archives Africaines


Mu bazungu cyanecyane mu b’abapadiri bera, hatangiye
A.G.
kuboneka impungenge,: Assembléekuko Généraleigice kimwe cya ba “evoluwe”
ABAKI : Alliance des Bakiga
cyatinyukaga kwanga amabwiriza y’abarezi babo bakita ku
ABESC
bibazo bitari : Association
bishimishije des na Bahutu Evoluant
gato ubuyobozi bwapour la
gikoroni.
Impungenge zavutse Suppression des Castes
nuko batangiye gutanga “gasopo”. Bimaze
kumera gutyo: Association
ACR serikeri za bades “evoluwe” zatangiye
Cultivateurs kubererekera
du Rwanda
amashyirahamwe
ADP kuko abakoroni babonaga
: Alliance Démocratique des Peuples ko ari yo ashoboye
JXNXULNLUDQLUD KDÀ DEL]H EDWDQJL\H NXUZDQLUD XEXUHQJDQ]LUD
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
bwabo. Ariko izo serikeri ntizasheshwe, abanyamuryango b’ayo
Réconciliation Nationale
mashyirahamwe bakomeje kuba abanyamuryango bazo. Ariko
AEC
ibibazo bikomeye : Agglomeration
byavugwaga ahatari Extra-Coutumières
muri za serikeri.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Ba “evoluwe” bakundaga Libérationkujya du Congo-Zaïre
muri za serikeri mu gihe babonye
AGOA
umwanya bigengaho. : African Growth Abakundaga and Opportunity Act
gusoma, bahasangaga
ibitabo
$,'6 n’ibinyamakuru
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURPinyota
bahabashyiriye. Abandi biciraga
muri kantini:: Affaires
AIMO hari n’abahakiniraga amakarita, umukino wa
Indigènes et Main-d’oeuvre
esheki, tenisi yo kumeza n’ibindi. Naho ku birebana n’ibiganiro
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
byabateganirizwaga, byakorwaga n’abakozi b’Ababirigi cyangwa
abapadiri: hariRwandaisena za sinema zerekanwaga rimwe na rimwe. Nta
ALIR
muntu watinyukaga : Arméegushoza de Libération
ibiganirodu Rwanda na poritiki:
byerekeranye
AM/AP
byari ngombwa : Arrêté ministériel/
kudahubuka, kukoArrêté présidentiel
muri ba “evoluwe” harimo
AMR
abaregaga bagenzi : Association
babo ku desbazungu
Moniteurs du Rwanda
bababwira ibivugirwa
muri
AMUR za serikeri, cyanecyane iyo byabaga
: Association des Musulmans au Rwanda bijyanye no kunenga
ubuyobozi bw’Ababirigi
ANT : Assemblée cyangwa
NationaleKiriziya
de gatorika.
Transition
(Transitional National Assembly)
Hari ubwo abagize serikeri, bitanyuze mu nama zayo zisanzwe,
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
bateraniraga mu rugo rw’umwe mu banyamuryango bayo. Bene
APR
izo nama zabaga : Armée kenshi Patriotique
kandi abantu Rwandaise
barushagaho kwishyira
APROBAMI : Association ibibazo
bakizana. Bakavugiramo des Partis Monarchistes
byose bijyanye n’ubuzima
Rwandais
busanzwe n’ibijyanye cyanecyane n’iterambere mu mibereho
APROCOMIN:
na poritiki by’igihugu Associationcyabo: des Commerçants
ikirebana n’akarenganeIndigènes
n’ubutindi
muri rusange: Association
APROSOMA n’ukuntu bafashwe nabi, no kutumvwa
pour la Promotion Sociale de na la ba
shebuja, ukuntu Masseibyifuzo byabo biburizwamo ku ngufu, n’uko
batinya kuvuga ibibababaje n’ibindi305.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
Muri rusange ntabwo serikeri za ba “evoluwe” zakemuye ibibazo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
304 Droits de
.DUHNH]L7Kop.cit., p.50l’Homme
Rukundo E., (OLWHVHWpYHLOVRFLRSROLWLTXHDX0DUDQJDUD  
AREDETWA : Association pour le Relèvement
305
mémoire de li-
cence, U.N.R., Ruhengeri, 1987, p.69.
Démocratique des Batwa
346
v
by’abazishyizeho kandi nta ruhare
ACRONYMS rwa poritiki rugaragara zagize.
AND ABBREVIATIONS
$EDQ\DPXU\DQJR ED]R EDUL EDÀWH XEXUHUH EXWDQGXNDQ\H
___________________________________
ni yo mpamvu amashyirahamwe ya ba “evoluwe” cyangwa
amashyirahamwe
A.A. y’abahoze
: Archives ari abanyeshuri yarushijeho
Africaines
gukora, kuko bene yo bumvaga ari nk’abavandimwe.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des
¾Amashyirahamwe yaBakiga
ba evoluwe
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
x IshyirahamweSuppressionry’abize des
muriCastes
shariti Asitirida (ASSADA)
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Iryo
ADPshyirahamwe ryaremwe
: Alliance mu wa 1951 rishyigikiwe
Démocratique des Peuplesn’Abafurere
b’Urukundo.
ADR :Umugambi
Alliance pour waryo wari uwo kunoza
la Démocratie et la ubumenyi
n’ubuhanga n’imyitwarire ku kazi by’abahoze biga muri Shariti.
Réconciliation Nationale
Intebe yaryo ihoraho yari Asitirida. Ryahuzaga Abarundi
AEC
n’Abanyarwanda : Agglomeration
bize muri sharitiExtra-Coutumières
Asitirida. Ariko kugira ngo
uribere umunyamuryango ntibyari Démocratiques
AFDL : Alliance des Forces bihagije kuba warize pour muri
la
Shariti wagombaga Libération du Congo-Zaïre
no kwishyura umusanzu, kwinjira muri iryo
AGOA
shyirahamwe :no
African Growth
kurengera and Opportunity
imyitwarire Act
myiza ya gikirisitu 306
.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ASSADA
AIMO yitaga cyanecyane
: Affaires Indigènesku et bibazo by’abayoboke bayo:
Main-d’oeuvre
nk’urugero
AJER kubona icumbi ryiza, kubona
: Association de la Jeunesse Estudiantineakazi, kubona aho
abana bacumbika biga n’ibindi. Ikindi kandi nuko abayoboke
Rwandaise
bayo baganiraga ku bibazo bya poritiki n’imibereho byari
ALIR
bigezweho. : Armée by’urugero
Twavuga de Libération du Rwanda
nk’ukuntu iryo shyirahamwe
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté
ryavuze uko rihagaze mu birebana n’ikibazo cy’amashuri présidentiel
AMR
atagendera ku: Association
idini307. Assadades Moniteurs
yagize ibibazo du bikomeye.
Rwanda Muri
AMUR
ryo harimo : Association des Musulmans au gito,
ibice bibiri bihanganye. Hari igice Rwanda
kirangwa
n’amatwara y’ishyaka
ANT : Assemblée ry’igihugu,
Nationale cyari gishyigikiye gukorana
de Transition
n’ubuyobozi bw’igihugu bw’Abanyarwanda
(Transitional National Assembly) nubwo kemeraga ko
inzego gakondo z’igihugu zigomba guhinduka nk’uko amatwara
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
ya demokarasi abyifuza.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI
Ikindi gice kinini: Association des Partiscyari
muri ASSADA Monarchistes
gishyigikiye shefu
Rwandais
Bwanakweri. Kifuzaga gukorana n’abazungu ariko banifuza ko
APROCOMIN:
habaho sitati yihariyeAssociationya ba des Commerçants
“evoluwe”. NubwoIndigènes
ntawavugaga
APROSOMA
ko ASSADA : yabaye Association pour la Promotion
intangiriro Sociale de lakwa
yo kwivumbagatanya
poritiki, ariko Masseabayishinze babaye intandaro yatumye bamwe
mu banyamuryango
ARD : Alliance bayopourbahisemo gushyigikira
le Renforcement abahoze ari
de la
abarezi babo bumvaga ko ari bo bagomba guhora babayobora,
Démocratie
abandi bahitamo kwishyira bakizana kuko ku bwabo igihe cyari
ARDHO : Association
kigeze ngo bipakurure ubukoroni Rwandaise
babonagapour kola Défense des
bubabangamiye.
Droits de l’Homme
0XQJDUXULUH3-QD5XQX\D6,NLJDQLURF\RNXZD
AREDETWA : Association pour le Relèvement
306

307
%ZDQDNZHUL3³$66$'$´LQ7HPSV1RXYHDX[G¶$IULTXH décembre 1954, p.3
Démocratique des Batwa
347
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
Bene iyo myumvire yanabaye mu ishyirahamwe ry’abize mu
___________________________________
iseminari, uretse ko byari bitandukanijwe n’uko ababareze bo
bari
A.A. bazi neza: Archives
aho igihugu kigana, biyemeje gushyiraho agace
Africaines
k’impirimbanyi zigamije kurwanya n’ingufu nyinshi inzego
A.G. : Assemblée Générale
z’ubutegetsi gakondo zari zisanzweho. Ni yo mpamvu ubutegetsi
ABAKI bwasaga
gakondo : Alliance des Bakiga
n’ubugenda inyuma y’izo mpirimbanyi nubwo
ABESC : Association des Bahutu
imivugururire y’ubutegetsi zavugaga Evoluant
yari pour lakuva
yarateganijwe
kera. Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP x Ishyirahamwe
: Alliance ry’abize mu iseminari
Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Iryo shyirahamwe ryagiyehoNationale
Réconciliation kuri 31 Mutarama 1954
ribishyigikiwemo n’umukuru wa seminari nto y’i Kabgayi. Icyo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ryari rigamije kwari ugukomereza abayoboke baryo uburere
baboneye mu Alliance
AFDL : iseminari desbakabukomereza
Forces Démocratiques mu buzima pour labwa
gikirisitu, no mu Libération du Congo-Zaïre
mirimo bakorana umutima nama wose308. Iryo
AGOA
shyirahamwe : ryarakoze
African Growthcyane. and Opportunity
Uretse Act
ko n’abanyamuryango
$,'6
bahanganaga $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
n’ibibazo byabo, ariko n’ibibazo bya poritiki
n’imibereho
AIMO byahabwaga
: Affaires Indigènesumwanya munini wo kugibwaho
et Main-d’oeuvre
impaka.
AJER Ariko: hari ikibazo cy’umwihariko
Association de la Jeunesseubuyobozi
Estudiantine bwakomeje
kukigezwaho ubutitsa ngo bukibonere igisubizo, cyari ikibazo
Rwandaise
F\·XPXVKDKDUD NXNR EDWDUL EDÀWH XEXUHQJDQ]LUD EZR NXERQD
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
impamyabushobozi.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR mu iseminari
Abize : Association
bumvaga desbarengana,
Moniteurskuko du Rwanda
hatitabwagaho
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
XUZHJRUZ·XEXKDQJDEDÀWH$EDQWXERVHEHPHUDJDNREDMLMXWVH
ANT NXED EDGDÀWH
DULNR : Assemblée Nationale
GLSRURPX de Transition
L]ZL QWLE\DEDUHQJHUDJD 1L \R
mpamvu bo ubwabo bitaga kuri
(Transitional icyo Assembly)
National kibazo batajuyaje kuko
cyabashyiraga
APADEC : Association du Parti Démocrate n’abandi
mu rwego rwo hasi ugereranije Chrétien bari
EDÀWH GLSRURPX DULNR EDÀWH XEZHQJH EXUL PX UZHJR UZR KDVL
APR : Armée Patriotique Rwandaise
y’urwabo. Muri uko guharanira ko icyo kibazo cyakemuka, abize
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
PXLVHPLQDULEDQJDJDLWHNDLELVXEL]RELGDÀWHLUHPH,QVLQ]L\DER
yatangiye kwigaragazaRwandais guhera mu wa 1957.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Icyo : Association
gihe, ashingiye pour lay’abize
ku ibaruwa Promotion mu Sociale
iseminari de yo
la ku
wa 23 Werurwe 1958 yavugaga ko babona akazi mu buyobozi
Masse
Q·DPDVKXUL
ARD ELEDUXKLMH
: Alliance pour-3 le
+DUUR\ \DVKXELMH de
Renforcement NRlaJXYHULQRPD
yitaye ku kibazo cy’abize
Démocratie mu iseminari ibaha uburenganzira
bwo gukora ibizamini by’amashuri yisumbuye imbere y’inteko
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
bitaga “jury z’ibihugu”. Ikindi kandi nuko Leta yishingiraga
kuriha amafaranga Droits yose
de l’Homme
y’abakandida harimo n’ay’ingendo
AREDETWA : Association pour le Relèvement
308
0LVVLRQQDLUHVG¶$IULTXHFHQWUDOH 3qUHV%ODQFV 5DSSRUW$QQXHO, p.634
Démocratique des Batwa
348
v
z’indege i Léopoldville
ACRONYMS n’amafaranga abatunga muri uwo mugi ku
AND ABBREVIATIONS
babaga batsinze ibizamini by’ijonjora, ibyo bikaba ari inyungu
___________________________________
]LÀWH DNDPDUR NDQGL E\L\RQJHUH\HKR ELNDED ELVD Q·LELED PX
Bubirigi
A.A.
309
” : Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Icyo gisubizo Leta yatangaga cyafashaga bake gusa mu bize mu
ABAKI
iseminari : Alliance
kuko kugira des
ngo Bakiga
ugire uburenganzira bwo gukora
ikizamini cya “Jury y’igihugu” Bahutu
ABESC : Association des Evoluant
ngo ubone pour la
impamyabumenyi
Suppression
y’amashuri yisumbuye des ngombwa
byabaga Castes ko uba wararangije
ACR
amashuri : Association
yisumbuye yose. des Cultivateurs
Ntabwo du Rwanda
icyo gisubizo cyakemuraga
ibibazo
ADP by’ababaga
: Alliancebaracikirije
Démocratique amashuri mu iseminari
des Peuples
bagombaga
ADR kwemererwa mu yandi mashuri, batemererwagamo.
: Alliance pour la Démocratie et la
Abamisiyoneri ntibasibaga gusukuma ibyo bibazo no
Réconciliation Nationale
kubishyigikira iyo babonaga ko ari ngombwa. Ndetse no ku
AEC
birebana : Agglomeration
n’abapadiri, akarenganeExtra-Coutumières
abize mu iseminari bahuraga
AFDL : Alliance des Forces
na ko kari mu bindi byinshi nko gutuma Démocratiques pour la
inyigisho zidashingira
Libération
gusa ku iyobokamana 310
. du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Ishyirahamwe
$,'6 ry’abize mu iseminari ni ryo shyirahamwe, nta
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
gushidikanya,: Affaires
AIMO ryashoboye kurengera
Indigènes inyungu z’abayoboke
et Main-d’oeuvre
baryo kandi ikabikorana ubuhanga. Ikiciro cya mbere cy’abagiye
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
kwiga i Kisantu kigizwe n’abize mu iseminari. Kandi ibizamini
Rwandaise
bya “jury” na byo ntibyaheje abize mu iseminari kuko mu bize
ALIR
muri Kaminuza : Armée
ba mberede Libération
harimo umubaredu Rwanda
wabo munini.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association
Hari ibindi bitekerezo byavuye des
muriMoniteurs du Rwanda
iryo shyirahamwe. Hari benshi
mu
AMUR bayoboke baryo bitaye ku bibazo bya
: Association des Musulmans au Rwanda poritiki n’imibereho
y’abaturage. :NiAssemblée
ANT muri uwoNationale
rwego hari deigice cy’abakoraga mu
Transition
ibanga, ariko bakomeye. Ibitekerezo bishyigikiye
(Transitional National Assembly) iterambere rya
rubanda byaravugwaga, cyanecyane mu binyamakuru (urugero
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
ni urwo muri Kinyamateka) mu gihe k’inama babaga baharanira
APR
ibibazo rusange : Armée Patriotique
by’abize Rwandaise
mu iseminari. Izo nyandiko zari
APROBAMI
nk’igerageza ariko : Association
nyuma byaje des Partis Monarchistes
kugaragara ko nta kuzuyaza
Rwandais
ko zagombaga kurwanya ubutegetsi bwariho311. Twibutse ko
APROCOMIN:ry’abize
ishyirahamwe Association des Commerçants
mu iseminari ryavutse mbere Indigènes
ho ukwezi
kumwe ngo Inama Nkuru y’Igihugu itangire
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la muri Gashyantare
1954. Iyo namaMasse yaje kwibasirwa na bamwe mu bize mu iseminari.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Iryo shyirahamwe ryaje gushwana ryicamo ibice bibiri. Igice
cya mbere kigizwe Démocratie
n’intagondwa zaharaniraga amajyambere ya
ARDHO : Association
rubanda ariko zibanda ku Bahutu Rwandaise pour
n’igice cya la Défense
kabiri des
cyaharaniraga
309 Droits de l’Homme
&RU8QXP%XOOHWLQGHO¶$VVRFLDWLRQGHV0RQLWHXUVGX5ZDQGDQRSS
$OYRHW:³-¶HQDLPDUUH´LQ&RU8QXP.DEZD\LQRS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
310

311
.DPDQ]L7K,NLJDQLURF\RNXZD
Démocratique des Batwa
349
v
LWHUDPEHUHU\DUXEDQGDUXJXÀPXULUXVDQJH,E\RELFHE\RPEL
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
byaje gushyigikirwa na misiyoni gatorika. Abenshi mu bayobozi
___________________________________
baryo bari abakozi ba vikariyati n’inyandiko zabo zasohokaga mu
binyamakuru
A.A. :gatorika.
ArchivesIbyitwa L’Ami, Temps Nouveaux d’Afrique
Africaines
na Kinyamateka byarushanwaga kwamamaza ibyo bitekerezo
A.G. : Assemblée Générale
bishya cyanecyane Temps Nouveaux d’Afrique na Kinyamateka
ABAKIELÀWH :DEDQGLWVL
E\DUL Alliance des Bakiga
EDNXUX ERVH EDKR]H PX LVHPLQDUL
ABESC : Association des Bahutu
Twavuga Aloyizi Munyangaju wari umwanditsi Evoluant pour lamuri
mukuru
Temps Nouveaux Suppression
d’Afrique y’i des Castes na Gerigori Kayibanda
Bujumbura
ACR umuyobozi
wabaye : Association
mukurudes Cultivateursi du
wa Kinyamateka Rwanda
Kabgayi.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Inama
ADR y’abamisiyoneri,
: Alliance pourubufatanye bw’Abatutsi
la Démocratie et la bamwe
barwanyaga umwami, inkunga y’ubuyobizi bw’Ababirigi
Réconciliation Nationale
cyanecyane itangazamakuru gatorika ni byo byashyigikiye iyo
AEC
muvoma : Agglomeration
binayigeza ku nsinzi. Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération
x Ishyirahamwe du Congo-Zaïre
ry’abarimu bo mu Rwanda (AMR)
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Ishyirahamwe
$,'6 ry’abarimu bo mu Rwanda ryagiyeho muri Nzeri
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
1951,
AIMO rishinzwe n’abapadiri
: Affaires bera.
Indigènes et Ryari rigamije kurengera
Main-d’oeuvre
inyungu z’umwuga w’abarimu, iterambere n’ubufatanye
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
bw’abarigize no gushyiraho uburyo ababyeyi n’abarimu bazajya
Rwandaise
bakorana mu nyungu z’abana”312.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
Mu byukuri ryari : Arrêté ministériel/
ihuriro Arrêtéabigishaga
wasangagamo présidentiel
bose baba
AMR
DEDÀWH GLSRURPX: Association
F\DQJZDdes Moniteurs$NHQVKL
DEDWD\LÀWH du RwandaEDEDJD DUL
abigeze
AMUR kwiga mu ishuri ry’ubwarimu n’abize
: Association des Musulmans au Rwanda mu iseminari,
wongeyeho abari
ANT barize amashuri
: Assemblée abanza
Nationale (ni bo bari benshi icyo
de Transition
gihe) bakoraga(Transitional
umwuga wo National kwigisha. Assembly)
Muri rusange abarimu
bose bagombaga kuribera abanyamuryango.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR
0X ZD  : Armée Patriotique U\DUL
LU\R VK\LUDKDPZH Rwandaise
ULÀWH DEDQ\DPXU\DQJR
APROBAMI
3.102 bari mu : Association
gihugu cyose. desIryo
Partis Monarchistes
shyirahamwe mu mikorere
Rwandais
yaryo ryari ryarashyizeho uturere dutatu: Kabgayi (ari ho
ryashingiwe), Nyundo
APROCOMIN: na Kigali.
Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Hari abanditsi Masse
batekerezaga ko kujijura mu birebana na poritiki
byagize uruhare mu birebana na A.M.R313. Bikaba ari byo
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
bisobanura ukuntu abanyamuryango b’iryo shyirahamwe baje
nyuma (1958-1961) Démocratie
kugira uruhare mu ishingwa ry’amashyaka
ARDHO : Association
\DSRULWLNL+DÀ\DERVHEDJL\Hmu Rwandaise pour laSocial
Mouvement Défense des
Muhutu,
Droits de l’Homme
0XUHJR'op.cit.,
AREDETWA : Association
312
p. 682 pour le Relèvement
313
0XUHJR'op.cit., p.683
Démocratique des Batwa
350
v
NDQGLEDPDPD]DLELWHNHUH]RE\D3DUPHKXWX
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
Mu nama z’iryo shyirahamwe, abarimu bajyaga impaka ku bibazo
___________________________________
birebana n’umwuga wabo, umushahara, ibibazo by’uburezi
muri
A.A. rusange:n’ibindi.
ArchivesIzoAfricaines
nama kandi zahaga abanyamuryango
XEXU\REZRJXKXUD%ZDED\HXEXU\REZ·DED©HYROXZHªEDJL]H
A.G. : Assemblée Générale
AMR bwo guhura bitari mu nama z’ishyirahamwe nyirizina,
ABAKI ubumwe
bakunga : Alliance des
hagati Bakiga
y’abo Gerigori Kayibanda yitaga aba
ABESC : Association
©HYROXZHERPXF\DURª des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR itari urubuga
Nubwo : Association des Cultivateurs
rwo guhangana, du Rwanda
A.M.R yafunguye umutwe
wa
ADPbeneyo mu bitekerezo
: Alliance ituma abarimu
Démocratique bagira uruhare
des Peuples
rugaragara
ADR mu
: Alliance pour la Démocratie et la bya poritiki
iterambere, mu kumva ibibazo
y’igihugu. Ni bo babaye mu ba
Réconciliation mbere no kumva ibibazo bya
Nationale
poritiki byavugwaga mbere gato y’ubwigenge. Nyuma bagize
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
uruhare rukomeye rwo kubishishikariza abaturage.
AFDL
Muri rusangeAlliance
: des ba
abayoboke Forces Démocratiques
za serikeri pour la
n’amashyirahamwe
twavuze yagizeLibération du Congo-Zaïre
uruhare runini mu ihinduka rya poritiki yo mu
AGOA ya za 1950
myaka : African Growth and Opportunity Act
mu Rwanda.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
C. Abanyarwanda
AIMO bizeIndigènes
: Affaires batangiraetkwivumbagatanya
Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Kimwe n’ahandi muri Afurika, abize bo mu Rwanda ari abari
Rwandaise
baratoneshejwe n’ubutegetsi bw’abakoroni n’abamisiyoneri
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
cyangwa abatari batoneshejwe batangiye kwinubira no kurwanya
AM/AP bwa
ubutegetsi : Arrêté
poritikiministériel/ Arrêté présidentiel
bwariho mu ntangiriro za 1950. Gushaka
AMR
kwiyegereza : Association
no kwikundishades Moniteurs
bene abo bantudu Rwanda
byari ibintu biriho
AMURintambara
kuva : Association
ya kabirides Musulmans
y’isi au Rwanda
yose yarangira cyanecyane
ANTbari bashinzwe
mu : Assemblée Nationale
Kiriziya gatorikadeyoTransition
mu Rwanda. Ni bo
DNHQVKLEDYXJDJDNRDULQJRPEZDNZL\HJHUH]DED©HYROXZHªQR
(Transitional National Assembly)
JXNXULNLUDQLUDKDÀLELWHNHUH]RE\DERDULQDNREDELJHQ]XUD
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien .
314

APR : Armée Patriotique Rwandaise


Nk’uko byavuzwe, impinduka zazanywe n’ivugururwa ryakurikiye
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
itegeko teka ryo kuri 14 Nyakanga 1952 ryazanye mu bize inkubiri
yo gukangukiraRwandais
ibya poritiki. Izo mpinduka zakozwe cyanecyane
APROCOMIN: Association
hagamijwe gukingura amarembo des Commerçants
ya demokarasi,Indigènes
hashyirwaho
APROSOMA
inzego : Association
zihagarariye pour
abaturage (kularwego
Promotion Sociale desheferi,
rwa susheferi, la
n’igihugu) zavuyemo
Masse ubutegetsi bwihariwe gusa ku nzego zose
n’Abatutsi
ARD bize. Ndetse nopour
: Alliance kugerageza kubikosoza amatora
le Renforcement de la rusange
akozwe n’abagabo ku rwego
Démocratie rwa susheferi nta cyo byatanze. Abize
b’Abahutu babonye imyanya iri hagati ya 30 na 80 % by’amajwi
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
yose yo mu nama za susheferi. Ariko bigeze mu nzego zo hejuru
Droits de l’Homme
0JU'HSULPR]LQ5DSSRUWDQQXHOGX9LFDULDWSThéologie
AREDETWA
314
: Association pour le Relèvement et Pas-
torale, no 2, 1957, pp. 90-99 ; Ndikumana I., 2000, op.cit.
Démocratique des Batwa
351
v
ntihagira igihinduka.
ACRONYMSUbutegetsi
AND bw’inzego zifasha ubukoroni315
ABBREVIATIONS
busigara buri ___________________________________
mu miryango mike y’Abatutsi ndetse no mu nzego
zatowe biba uko. Ingaruka mbi z’izo mpinduka zashyizwe ku
butegetsi
A.A. bw’Abanyarwanda, ziza gushingirwaho n’abanyaporitiki
: Archives Africaines
b’Abahutu n’ababateraga inkunga bose.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKIx Akababaro : Alliance des Bakiga
k’abaturage kagezwa muri Loni
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
%LJLWDQJLUD QWDEZR NXUZDQ\D
Suppression desDNDUHQJDQH
Castes E\DUL ELÀWH LVXUD
y’irondakoko.
ACR Buri muntu wese ukangukiye
: Association des Cultivateurs du Rwanda impinduramatwara
yashoboraga kunyurwa n’ibyo baneguraga
ADP : Alliance Démocratique des Peuples ubutegetsi
EZ·$EDELULJL 0X ZD  3DGLUL $ .DJDPH XEZH \DYXJDJD
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
agasuzuguro abazungu bagiriye abirabura316.
Réconciliation Nationale
AECwa 1948,: nubwo
Mu Agglomeration
umwami Extra-Coutumières
Mutara yageragezaga gukumira
ibirego Abanyarwanda bagezaga kuDémocratiques
AFDL : Alliance des Forces ntumwa za Loni pour la
zazaga
gusura u Rwanda, Libération du Congo-Zaïre
abantu bamwe bashoboye kuzigezaho
ubutumwa
AGOA bw’akarengane
: African Growth andHari
kabo. umuntu Act
Opportunity utarashatse
NXYXJD
$,'6 L]LQD$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
U\H DULNR ZDUL XÀWH DPDNXUX \RVH NX PLEHUHKR
mibi y’abaturage, washyize hamwe ibishinjwa ubutegetsi
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
bw’Ababirigi mu gihe bumaze imyaka 32 yose mu Rwanda:
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
bwarangwaga nk’uko yabivugaga no gukandamiza no kudindiza
u Rwanda mu Rwandaise
majyambere, yavugaga ko ibyagezweho ari
ALIR : Armée
ibyakozwe n’abamisiyoneri, de Libération
bakoranadu Rwanda naho abakozi
ubwitange,
AM/AP
ba : Arrêté
Leta ya gikoroni ministériel/
mbirigi Arrêté présidentiel
nta cyo bakoze uretse gukandamiza
abaturage
AMR babakubita ikiboko, babakoresha
: Association des Moniteurs du imirimo
Rwanda y’agahato,
itaretse
AMUR kwiyongera, : Associationku buryo abaturage basigaye
des Musulmans au Rwanda bahitamo
gusuhukira
ANT muri za teritwari zitegekwa
: Assemblée Nationale de Transition n’Abongereza muri
Afurika y’u Burasirazuba. “Kuva intambara yarangira, u Rwanda
(Transitional National Assembly)
mu kababaro karwo, rwari rubategereje n’igishyika kinshi:
APADEC neza!
murakaza : Association du Partimushishoje,
Murebe u Rwanda, Démocratentimurebe
Chrétien ibyo
APR nka ba: Armée
hejuru Patriotique
mukerarugendo Rwandaise
bigendera gusa mu muhanda. Ni
APROBAMI
muge : Association
mu baturage mwirebere des Partis Monarchistes
akababaro kabo ko ku mutima no
ku mubiri. Ababirigi Rwandaisbageze mu Rwanda mu wa 1916. Kuva icyo
gihe bakandamiza
APROCOMIN: Umunyarwanda
Association kugeza magingo
des Commerçants aya. Mu wa
Indigènes
1923
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale wakozwe
hatangiye gukora umuhanda Usumbura–Kigali: de la
ute? Hejuru y’ikiboko
Masse ku kabuno no kudahembwa, ari akazi
k’agahato gusa. Nta gihembo cyatanzwe kuri uwo muhanda. Mu
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
315
.XEDVKHIX QLXNXYXJD EDULDERPXEZRNRE\¶$EDQ\LJLQ\DXEZR-
Démocratie
NREZ¶$EHJDEZDULEX¿WHJXVDE\¶DEDVKHIX QLXNXYXJDJXVD 1LXNXYXJD
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense
NREDYDJDPXPLU\DQJRLULNXQJRPD5HEDQD0DTXHW--Elections en des
société
Droits de l’Homme
IpRGDOH8QHpWXGHGHO¶LQWURGXFWLRQGXYRWHSRSXODLUHDX5XDQGD8UXQGL$56&YRO
;;,%UX[HOOHV
AREDETWA : Association pour le Relèvement
316
Grands Lacs, 15 Mars 1946, p.34
Démocratique des Batwa
352
v
wa 1923 abaturage batangiye
ACRONYMS gusuhukira
AND Uganda. Impamvu: 1)
ABBREVIATIONS
ikiboko 2) akazi k’agahato 3) ubukene. Iryo suhuka ryarakomeje
___________________________________
kugeza na n’ubu ndetse nahamya ko ibihugu bindi byi Burayi
nibidatabara ngo bidukize aba Babirigi, twese tuzanyura ku
A.A. : Archives Africaines
mupaka w’u Rwanda tuge Uganda”317.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance Gitera
Yozefu Habyarimana des Bakigana we yemeje ko abaturage
ABESC : Associationn’u
batanyuzwe n’ibyakozwe des Bahutu
Bubirigi 318
.Evoluant
Yavugagapour la
ko ikibazo
ari imibereho y’abaturage ba teritwari
Suppression des Castes zatijwe u Bubirigi kuko
EDWD]LWD\HKR
ACR /RQL NDQGL LELÀWHPR XUXKDUH
: Association des Cultivateurs du Rwanda NXNR \DUDJLMH
L]R WHULWZDUL LJLKXJX NLWDELÀWL\H XEXU\R Q·XEXEDVKD 8QGL
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Munyarwanda yungagamo ati: “ aba Babirigi mu gukandamiza
ADR
umuturage, : Alliance pour lakuva
baramunyunyuza, Démocratie
kera kugeza et laubu, ku buryo
iyaba hari guhitamoRéconciliation
hagati y’uNationale
Bubirigi na Shitani, umuturage
AEC
yahitamo : Agglomeration
gutegekwa Extra-Coutumières
na za shitani izo ari zo zose aho kuguma
gutegekwa
AFDL n’aba Babirigides
: Alliance badashobotse. Umubirigi si pour
Forces Démocratiques umugomela
cyane ariko nta cyo ashoboye, kuko
Libération du Congo-Zaïre naho yakwicamo ibice
bingahe nta cyo yashobora. Ni yo mpamvu dusaba Loni kuza
AGOA : African Growth and Opportunity Act
LGDWLQ]HLNDWXUDPXUDNXEXU\REXÀWHDNDPDURNDQGLEXVKRERND
$,'6ikadushyira
vuba $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mu maboko y’abaturage b’igihugu kinini,
AIMO muri manda,
tukava : Affaires Indigènes
bitabaye ibyo et Main-d’oeuvre
tuzaguma inyuma ku buryo
AJER
buhoraho. : Association de la Jeunesse Estudiantine
Ababirigi bakijijwe n’inka z’u Rwanda n’umutungo
kamere warwo,Rwandaise
aho kugira ngo bagirire u Rwanda n’abaturage
barwo
ALIR akamaro.: ArméeIgihedekirageze
Libération rerodungo umwanya uhabwe
Rwanda
LJLKXJX NLQLQL NDQGL JLÀWH LELWHNHUH]R ELIDWLND NDQGL E\L]D E\R
AM/APimbere: Arrêté
guteza u Rwanda.ministériel/
U Bubirigi Arrêté présidentiel
bwakoze iki ngo buteze
AMR : Association des Moniteurs
imbere u Rwanda? Ntakigaragara kandi birumvikana. du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
$EDELULJL
ANT EDÀWH DJDKXJXNationale
: Assemblée JDWR NDQGL de EDNDJLUD
Transition Q·LELWHNHUH]R
ELWR 7XUDQLÀ]D (Transitional National Assembly) PXUL .RQJR
NR NXM\DQZD NZ·$EDQ\DUZDQGD
byahagarara: ibihumbi by’Abanyarwanda bari hagati ya 20
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
na 30 byahatiwe kujya gutura i Gishari (Kongo) none sosiyete
APR “Union :minière”
yitwa Armée Patriotique
iriho irategura Rwandaise
abakozi i Gatumba (mu
APROBAMI :ya
majyaruguru Association
Kabwayi) ngo desnibamara
Partis Monarchistes
kwigishwa bazajyanwe
Rwandais
muri Katanga mu ndege, ari ibihumbi n’ibihumbi, gucukurayo
amabuye
APROCOMIN: y’umuringa.
Association Bazajyanwa mu ndegeIndigènes
des Commerçants kugira ngo
abaramuka bifuje kugaruka iwabo (mu Rwanda)
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la batazashobora
kumenya amayira. Ese abaturage bari mu gihugu k’intizo
Masse
bashobora kwimurirwa mu mahanga, hatabayemo akarengane?
ARD ari akarengane
Byaba : Alliancekupour le Renforcement
gihugu cyatanzwe nk’intizo, de la bwaba ari
n’ubwibyi bukorewe Démocratie
ibihugu byashinze u Bubirigi icyo gihugu.
ARDHOngo Abanyarwanda
Kugira : Association Rwandaise
bimurirwe pour la Défense
mu mahanga des
hakwiye
317 Droits de l’Homme
8UZDQGLNRUZ¶XPXWXUDJHZ¶X5ZDQGD1\DNDQJD8UZDQGLNRUZD
.DUHNH]LQ¶DEDQGL
AREDETWA : Association pour le Relèvement
318
8UZDQGLNRUZD-R]HIX+DE\DULPDQD*LWHUD$VLWLULGD*LFXUDVL
Démocratique des Batwa
353
v
kubaho ubwumvikane
ACRONYMS mu AND
bihugu bigize Umuryango wa Loni
ABBREVIATIONS
ubwabyo”319. ___________________________________

,NLED]R JLNXUX F\DUL XNR XEZR  %XELULJL EXGDÀWH XEXVKRER]L


A.A. : Archives Africaines
bwo guteza imbere u Rwanda, umwanzuro waba ko u Rwanda
A.G.
rwaragizwa : Assemblée
ikindi gihugu Générale
gikomeye kandi gikize kurusha u
ABAKI : Alliance des Bakiga cyane, kandi birumvikana:
Bubirigi.” Abaturage barakandamijwe
ABESC
ni : Association
gute u Bubirigi des Bahutu
buto kandi bukennye Evoluant pour guteza
bwashobora la
imbere Ruanda-Urundi? Gushyira u
Suppression des Castes Rwanda mu ndagizo y’u
Bubirigi
ACR buto ni ugutuma u Bubirigi bukandamiza
: Association des Cultivateurs du Rwanda u Rwanda.
U Bubirigi bwashobora gute kwihaza ubwabwo na Kongo mbirigi
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
na Ruanda-Urundi320? Ntibishoboka kandi ntawaburenganya
ADR : Alliance
ariko niba u Bubirigi pour la Démocratie
butabyemera kwaba ari et la
ukwirarira gusa”.
Iyo mvugo yuko Réconciliation Nationale
u Rwanda rukwiye kuragizwa ibindi bihugu
AEC : Agglomeration
yongeye gusubirwamo Extra-Coutumières
n’amashyaka ya poritiki yari ahanganye
n’u Bubirigi muri
AFDL za 1960-1962.
: Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
x Ikibazo cy’amashuri
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 )UDQFRLV
5XNHED $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ZDKHQJHUDJD LWHND LQWXPZD ]D /RQL ]LMH
AIMO u Rwanda
gusura : Affaires Indigènes
akavuga et Main-d’oeuvre
ibitagenda yamaganye irondabwoko
AJER
ryakorwaga mu: Association de la Jeunesse Estudiantine
mashuri muri aya magambo. “Ndibaza impamvu
L\RXPXVRUHDÀWHDPDIDUDQJDQJRDJHPXLVKXULNDQGLPXEXWR
Rwandaise
bwe
ALIR yarakoze ikizamini
: Armée cya Shariti du
de Libération agatsindwa,
Rwanda adashobora
kongera gusubiramo ubwa kabiri cyangwa kuki atakwemererwa
AM/AP
kwiga : Arrêté
yiyishyurira. Iyoministériel/
abana ba shefuArrêté présidentiel
bagiye gukora ibizamini
AMR : Association des Moniteurs
hamwe n’abandi bana batari aba bashefu, bose du Rwanda
bagatsindwa,
AMUR abana: Association
tubona des Musulmans
b’abashefu bemererwa au Rwanda
kujya muri Shariti. Kuki
izo
ANT mpuhwe zikorerwa
: Assemblée abana b’abashefu
Nationale bonyine?321”
de Transition
(Transitional National Assembly)
Muri rusange abagezaga ibibazo ku ntumwa za Loni bavugaga
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
ikibazo cy’amashuri adahagije. Kandi amake ahari akigwamo
APR : Armée
n’abana b’abakire. Patriotique
Abarimu Rwandaise
bafatwa nabi; ni bo basuzugurwa
APROBAMI
NXUXVKD DEDQGL: Association
QWD JDFLURdes
QDPartis Monarchistes
PED EDÀWH PX JLKXJX ´NDQGL
Rwandais
ari bo bateza imbere igihugu . By’umwihariko hagombaga
322

kwitabwaho
APROCOMIN: uburezi bw’umwana
Association w’umukobwaIndigènes
des Commerçants no kwigisha
LP\XJD
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la NR
DEDQ\HVKXUL EDÀWH LP\DND  Q·LUHQJD ´WXUDVDED
abasore bakoherezwa mu mahanga kwiga ibijyanye n’imyuga
Masse
inyuranye.” Ni ko Rukeba yavugaga mu wa 1951323. Guverinoma
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
319
8UZDQGLNRUZ¶XPXWXUDJHZ¶X5ZDQGD1\DNDQJD
Démocratie
320
8UZDQGLNRUZ¶XPXWXUDJHZ¶X5ZDQGD1\DNDQJD*XVRPDQ¶XUZDQGLNR
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
UZD$OH[DQGHU%RDWHQJHUUZRNXZD0DWD
321 Droits de l’Homme
8UZDQGLNRUZD5XNHED).DQDPD
8UZDQGLNRUZD.DQJDER-XPZDULPXNX.DPRQ\L.DPHQD
AREDETWA : Association pour le Relèvement
322

323
8UZDQGLNRUZD5XNHED).DPHQD
Démocratique des Batwa
354
v
yagombye gushyiraho
ACRONYMS amashuri
ANDyaABBREVIATIONS
Leta, kugira ngo uburezi bwo
kwiharirwa na___________________________________
misiyoni gatorika. Leta kandi yagombye gutegeka
ababyeyi b’abayisiramu kohereza abana babo mu mashuri; no
kwita ku bana babyawe n’Abanyarwanda kazi ku bazungu, kuko
A.A. : Archives Africaines
bene abo bana batitabwagaho na Leta nk’abazungu cyangwa
A.G.
abirabura : Assemblée
kandi Générale
na Kiriziya gatorika ntibe yabemerera kuba
ABAKI : Alliance des Bakiga
abapadiri cyangwa ngo babe abihayimana324.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
x Imivugururire y’ubucamanza
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Ni ngombwa ko ubucamanza buvugururwa kubera imiterere
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
yabwo, kimwe no mu bihugu byateye imbere mu bucamanza,
ADR
ntabwo : Alliance
umwami pour la Démocratie
yagombaga kwivanga et lamu birebana
n’ubucamanza.” Réconciliation Nationale
Tuzi ko mu bindi bihugu byaba ib’i Burayi
AEC
cyangwa : Agglomeration
ibyo muri Extra-Coutumières
Afurika, umwami adakora akazi k’ubucamanza
kuko
AFDL atari inshingano ze. Forces
: Alliance des Areba Démocratiques
ibikwiye n’ibidakwiye.
pour laMu
bindi bihugu hari abacamanza n’abazungu
Libération du Congo-Zaïre bashinzwe ibibazo
by’abaturage; kuki umwami ari umucamanza mu Rwanda?
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Umwami si Imana, ntashobora gutahura ibinyoma byose kandi
$,'6
ashobora $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kubeshywa n’abanyabinyoma. Umuturage azabigenza
AIMO
ate naramuka : Affaires Indigènes
arenganyijwe et Main-d’oeuvre
n’ikemezo cy’umwami? Ndabona
AJER
umwami : Association de la Jeunesse Estudiantine
atari akwiye gukora imirimo y’ubucamanza”325.
Ivugururwa ry’ubucamanza
Rwandaise kandi ryaterwaga n’akarengane
kenshi
ALIR no kutubahiriza amategeko
: Armée de Libération byabonekaga
du Rwanda ku mugaragaro
ariko ntibihanirwe. Urugero ni “ibikorwa by’urugomo byakorwaga
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Q·DED]XQJXNXEDWXUDJHEDGDÀWHNLUHQJHUDµ 326
.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Mu : Association
buroko abantu bicwaga desurubozo,
Musulmans au Rwanda
bagafungirwa ubusa,
kandi
ANT abana bagafungirwa hamwe n’abantu
: Assemblée Nationale bakuru327. Abakozi
de Transition
E·$EDELULJL ELUXNDQDJD
(TransitionalUXEDQGD UXJXÀ
National UXMH NXEDWDNDPELUD
Assembly)
kubera akarengane rukorerwa kandi muri rusange ubucamanza
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
burengera abazungu bukarenganya abirabura: abirabura
APR
bahanwaga : Armée
nabi kurushaPatriotique
abazungu,Rwandaise
kandi bagahabwa ibihano
APROBAMI
bikomeye : Association
badaciriwe imanza, des Partis
ingo Monarchistes
zabo zikavogerwa, amasambu
Rwandais
yabo agatwarwa n’abazungu nta ndishyi n’ibindi. Ibyo byose
ELWH]D XUXEZD Association
APROCOMIN: /HWD NX EXU\R desWZLED]D ´QLED GXÀWH
Commerçants /HWD \DFX
Indigènes
ukwacu
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de ituma
n’abazungu bakagira iyabo muri Ruanda-Urundi la
amategeko atandukanye328.
Masse
ARD
324
: Alliance pour le Renforcement de la
8UZDQGLNRUZD5XNHED)QD*LWDPEDUR.
325
8UZDQGLNRUZD5XNHED).DQDPD
Démocratie
326
8UZDQGLNRUZD+DE\DULPDQD*LWHUD-*LFXUDVL
ARDHO
327 : Association Rwandaise pour la Défense des
8UZDQGLNRUZD.DUHNH]LQDEDJHQ]LEHJXVRPDQ¶8UZDQGLNRUZD+DE\DUL-
Droits de l’Homme
PDQD*LWHUD-*LFXUDVL
8UZDQGLNRUZD5XNHED)QD*LWDPEDUR.QRJXVRPD8UZDQGLNRUZD)U
AREDETWA : Association pour le Relèvement
328

Rukeba, 4 Kanama 1951


Démocratique des Batwa
355
v
Ikibazo cyumvikana
ACRONYMS cy’ukuntu Ababirigi batubahiriza sitati
AND ABBREVIATIONS
y’igihugu k’intizo cyabajijwe muri aya magambo: “kuki Ababirigi
___________________________________
badutegeka kandi bakaduhana kimwe n’Abanyekongo kandi
tutari
A.A. Abanyekongo?”
329
. Koko kandi Ababirigi bashyize u
: Archives Africaines
Ruanda-Urundi mu mitegekere ya Kongo ndetse bagira iyo
A.G. : Assemblée Générale
teritwari nka porovensi ya Kongo kandi binyuranije n’amategeko
ABAKI ibihugu
agenga : Alliance
by’intizo.des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
a) Gusaba Suppression
ivugururwa mu desbya Castes
poritiki
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Umwami
ADP n’abashefu
: Alliance ntibigengaga:
Démocratique“kugeza des Peuplesubu umwami
afatwa
ADR nk’umukozi
: Alliance pour la Démocratie et laabashefu bo
usanzwe w’Ababirigi,
ntiwareba. Asitirida, furere Secondien aratoza abantu umuco
wo kwivumbagatanya Réconciliation
ku mwami Nationale
w’u Rwanda”330. Abashefu
AEC
barakora : Agglomeration
nk’abakozi gusa bake Extra-Coutumières
muri bo bumva ingorane igihugu
AFDL Ntibavugira
kirimo. : Alliance des Forces
abababaye; Démocratiques
batinya pour la
abategetsi b’Ababirigi
ahubwo bakitaLibérationku nyungudu zabo bwite. Kugira ngo akarengane
Congo-Zaïre
bakora
AGOA kagabanuke bari bakwiye
: African Growth and Opportunity kugenerwa umushahara
Act
uhoraho (ntigume kubona amafaranga atangwa hakurikijwe
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
imisoro itangwa mu ma sheferi n’amasusheferi)331.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association
Ku rwego rw’igihugu, “Inamade la Jeunesse
y’umwami” yari Estudiantine
ikwiye kuvugururwa:
Rwandaise
aho kugira ngo igirwe n’abantu (abashefu bakuru) batoranijwe
ALIR
n’umwami ubwe : Armée de Libération
mu bantu bemewe du Rwanda bw’Ababirigi,
n’ubutegetsi
igahinduka inama
AM/AP : Arrêtéy’igihugu
ministériel/ kandi abaturage
Arrêté bakarushaho
présidentiel
guhagararirwa
AMR
332
. Abakoroni bifuje kujya
: Association des Moniteurs du Rwanda mu nzego zifata
ibyemezo
AMUR zose: Association des Musulmans au Rwandaivuga
bitwaje ingingo y’irondakoko isanzwe
ko ari bo babishoboye kuko ari abazungu bateye imbere mu
ANT : Assemblée Nationale de Transition
majyambere, kandi ko ngo ari bo bashoboye kujya mu buyobozi
bw’igihugu. Ngo (Transitional Nationalicyo
abirabura ntibumva Assembly)
kugira uruhare muri
APADEC
poritiki bivuga . : Association
333 du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI
Mu matora yo : Association
mu wa 1956 des mu Partis
nama Monarchistes
(za sheferi, susheferi,
teritwari no muRwandaisrwego rw’igihugu), igihe ubutegetsi bw’Ababirigi
bwavugaga ko ari
APROCOMIN: intambwe des
Association iganisha kuri demokarasi,
Commerçants Indigènes Rukeba
) \DPDJDQDJD D\R PDWRUD ,PSDPYX QNXUX \DYXJDJD \DUL
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
ko abazatorwa yitaga “aba evoluwe b’abasenzi” yavugaga ko
Masse
ARD
329
: Alliance pour le Renforcement de la
8UZDQGLNRUZD5XNHED)QD*LWDPEDUR.
330
8UZDQGLNRUZ¶XPXWXUDJHZ¶L5ZDQGD
Démocratie
331
8UZDQGLNRUZD5XNHED).DQDPDQRJXVRPD8UZDQGLNRUZD5XNHED)
ARDHO : Association
na Gitambaro K., 1955 Rwandaise pour la Défense des
332 Droits de l’Homme
8UZDQGLNRUZD5XNHED).DQDPD
 8UZDQGLNR UZD 0DXV 0 SHUH]LGD
AREDETWA : Association
333
pourZ¶,VK\LUDKDPZH
le RelèvementU\¶$EDNRURQL ED 5XDQGD±
8UXQGL8NXER]D
Démocratique des Batwa
356
v
bakorera gusa Leta y’ ubukoroni,
ACRONYMS ibyo bigasubiza u Rwanda
AND ABBREVIATIONS
inyuma334. ___________________________________
x Gusaba uburenganzira bwo kuvuga icyo umuntu
A.A. : Archives Africaines
ashaka
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
5XNHED)QLXPZHPXEDQWXEDNHEDVDEDJDNRLWDQJD]DPDNXUX
ABESC Abaturarwanda
ryigenga. : Associationbagombaga
des Bahutu Evoluantkuvuga
gushobora pour la icyo
bashatse imbere Suppression des Castes
y’intumwa za Loni zaje gusura u Rwanda.
Abatinyukaga
ACR : kuvuga bafatwaga
Association nk’abashinjabinyoma
des Cultivateurs du Rwandakandi
335

bagafatwa nk’abazahanwa
ADP nibiramuka des
: Alliance Démocratique bigaragaye.
Peuples Kuri ibyo
Gitera yavugaga ati: “akanama ka Loni gashinzwe ibihugu
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
byatanzwe nk’indagizo ntikayobewe ibibazo n’ingorane byugarije
Réconciliation
abatinyuka kwandikira Loni”336Nationale
. Nzamwita Jovite na we wari
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mu bandikiraga Loni b’ikubitiro, yari yarabihaniwe. Amaze
AFDL : Alliance
koherereza intumwa za des
LoniForces
ibaruwa Démocratiques
mu wa 1948 pour la
yagombye
kwivana ku kazi Libération du Congo-Zaïre
kuko yatotezwaga n’ubuyobozi bw’Ababirigi.
Yafashwe nabi: n’abaporisi,
AGOA African Growth bamwimaand ikarita ye y’imikorere
Opportunity Act myiza
(carte
$,'6 de mérite) kandi yari yarayiboneye
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP ikemezo gishyigikiye
ko
AIMO akwiye kuyihabwa.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvrewari shefu
Ndetse by’’akarusho, se
yategetswe kwegura ku kazi: Nzamwita yemeraga ko iryo yegura
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
U\DULULÀWDQ\HLVDQRQ·LJLNRUZDNHF\RNZDQGLNLUD/RQL337.
Rwandaise
ALIR x Akababaro: Armée de Libération
n’ibyasabwaga du Rwanda
bijyanye n’ubukungu
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMRbirebana: Association
Mu n’ubukungu,des Moniteursnuko
ikigaragara du Rwanda
amahoro yari
akabije
AMUR kuba hejuru cyane kandi amafaranga
: Association des Musulmans au Rwanda yatangwaga
ngo
ANT haboneke ipatanti y’ubucuruzi yari
: Assemblée Nationale de Transition yarashyiriweho guca
intege abacuruzi b’Abanyarwanda. “Ababirigi ntibashaka ko
(Transitional National Assembly)
dukira, ni yo mpamvu bashyiraho amahooro ari hejuru cyane
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
ngo abirabura bayatinye, bareke ubucuruzi kuko bashaka ko
APR
tuguma : Armée338Patriotique
mu bukene” . Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais igaragaramo ivangura mu kubona
Hari kandi n’imikorere
inguzanyo n’ubutaka
APROCOMIN: bwo guhingaho.
Association Abanyamahanga
des Commerçants (Abarabu
Indigènes
n’abazungu) baratoneshwaga, abirabura
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la bakarenganywa:
hari ndetse n’abatakaje ubutaka bwabo kubera iyo poritiki
Masse
yo gutonesha. “Kuki umuntu ushaka gucuruza no kubona
ARD
ubutaka
: Alliance pour le Renforcement
nk’ubw’umwarabu atabyemererwa?
de la Abarabu
Démocratie
334
7HUHJDUDPX\RKHUHUHMZH8PXQ\DPDEDQJD0XNXUXZD/RQL8NZDNLUD
ARDHO
335 : Association Rwandaise pour la Défense des
8UZDQGLNRUZD5XNHED).DQDPD
336 Droits de l’Homme
8UZDQGLNRUZD+DE\DULPDQD*LWHUD-$VWULGD*LFXUDVL5XNHED)
8UZDQGLNRUZD1]DPZLWD*-:HUXUZH
AREDETWA : Association pour le Relèvement
337

338
8UZDQGLNRUZD5XNHED)QD*LWDPEDUR.
Démocratique des Batwa
357
v
n’Abahinde bacuruza
ACRONYMS babona inguzanyo
AND za banki iyo babyifuza
ABBREVIATIONS
ngo bakomeze___________________________________
ubucuruzi bwabo. Ayo mafaranga bayaheshwa
n’amasanduku ya sheferi, inyungu zivuyemo zigarukira abo
banyamahanga
A.A. bonyine.Africaines
: Archives Niba amafaranga y’amasanduku ya
sheferi adakoreshwa ngo afashe abenegihugu mu bucuruzi bwabo
A.G. : Assemblée Générale
amaze iki? Kuki iyo umuntu avuye aho yacururizaga akajya
ABAKI kuki iyo
ahandi, : Alliance des
agarutse Bakiga
asanga aho barahahaye abandi? Kuki
abura ahantu he kandi atarahagurishije? Evoluant
ABESC : Association des Bahutu Batubwira pour la
ko ubutaka
Suppression des Castes
EZL]DEXEDPXJLVDPEXNLWDKLQ]ZHNDQGLQLE\R.XNLWXGDÀWH
ACR
XEXUHQJDQ]LUD: Association des Cultivateurs
EZR NXKDNRUHUD du Rwanda
L\R WXELÀWL\H XEXVKRER]L"
Kuki
ADP umuzungu ushakaDémocratique
: Alliance kugura ubutaka yemerewe
des Peuplesbene ubwo
butaka,
ADR bagategeka
: Alliance pour la Démocratieno
ababutuyeho kuhava kujya ahandi?
et la
AbanyarwandaRéconciliation
ntibemerewe kugura
Nationaleubutaka bwagurishijwe
abazungu iyo buriho zahabu, gasegereti, umucanga n’ibumba
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ry’amatafari”339.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Ikindi cyavugwaga Libération du Congo-Zaïre
nuko ivanwaho ry’ubuhake ryaciye intege
AGOA
aborozi bamwe : African
na bamwe Growth and Opportunity
bari batunzwe Act basigaye
n’inka zabo,
$,'6
DKR QWD NLQGL $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
EDÀWH +DUL NDQGL LPSXKD ]LGDVKLUD ]DYXJDJD
ko
AIMO inka zimwe zizavanwaho:
: Affaires Indigènesbavugaga ko zizashyirwaho
et Main-d’oeuvre
ikimenyetso, :hanyuma
AJER Association zikagurishwa
de la Jeunessebene Estudiantine
zo batabyemeye. Iyo
mikorere yari gutuma haba igihombo kinini ku mutungo340. Mu
Rwandaise
JXVKDNDJXWH]DLPEHUHLJLKXJX)5XNHED\DVDEDJDNRKDKDEZD
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ingufu inganda zikora ibitumizwa mu mahanga, zigakorera mu
AM/AP ibyo:dukeneye
Rwanda, Arrêté ministériel/
mu gihugu,Arrêté présidentiel
bitumizwa mu mahanga ari
AMR 341. : Association des Moniteurs du Rwanda
byinshi
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
Irondabwoko : Assemblée
ry’abakoroni, Nationale de Transition
gukandamizwa, agasuzuguro
n’imikorere mibi y’abakozi baNational
(Transitional Leta na byo byagarukaga kenshi
Assembly)
mu nyandiko
APADEC zoherezwaga muri Loni. Ku bigendanye
: Association du Parti Démocrate Chrétien n’imikorere
mibi n’ifatwa nabi ry’abaturage, hari uwohereje urwandiko agira
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ati: “turabamenyesha ko dufashwe nabi nk’abacakara kandi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
dukubitwa. […]. Baradukubita cyane”342. Abanyarwanda bize
bahembwa nabi Rwandais
ugereranije n’abazungu batarangije ikiciro cya
APROCOMIN: Association
mbere cy’amashuri rusange yisumbuye. des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
339 Masse
8UZDQGLNRUZD5XNHED).DQDPD
ARD
340
: Alliance pour le Renforcement de la
8UZDQGLNRUZD5XNHED)QD*LWDPEDUR.,]RPSXKD]DYDJDNXELQWXEL¿WH
LVKLQJLURXUXJHURPXLQND]LJH]HNXLMDQD]¶XPZRUR]LZ¶L5ZDPDJDQD]DSIX\H
Démocratie
]LPD]HJXNLQJLUZDQD%ZDQD%UL[\$QNHWH\DJDUDJDMHNRXUXNLQJRUZDULUX¿WHLNLED-
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
]RNDQGLNRYHWHULQHUL\DULDEL]L1WL\DKDQZHNDQGLQ¶XPXWXUDJHQWL\DVKXPEXVKLMZH
Droits de l’Homme
8UZDQGLNRUZD.LELELUR-5ZDPDJDQD0XWDUDPD
8UZDQGLNRUZD5XNHED).DQDPD
AREDETWA : Association pour le Relèvement
341

342
8UZDQGLNRUZD1GDEDEDUD$0XQ\LQ\D
Démocratique des Batwa
358
v
x ,E\DVDEZDJDELÀWHLVXUD\·DPRNR
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Tariki ya 22 Gashyantare 1957, bamwe mu bagize Inama Nkuru
y’Igihugu
A.A. batangaje inyandiko
: Archives yitwa: “ La mise au point”: yari
Africaines
igenewe ubutegetsi bw’abakoroni kandi yasabaga ko:
A.G. : Assemblée Générale
- Uburyo bwo kwigisha abana bwarushaho gushyirwamo
ABAKIingufu :( Alliance
hakajyahodes Bakiga
Kaminuza);
ABESC : Association
- Guha ububasha des Bahutu
bwisumbuye Evoluant
umwami pour Nkuru
n’Inama la
Suppression des Castes
y’Igihugu;
ACR : Association
- Gushyiraho des Cultivateurs
porogaramu igaragara yoduguteza
Rwandaimbere
ADP igihugu: Alliance
mu birebana n’ubukungudes
Démocratique n’imibereho
Peuples myiza;
ADR - Gukuraho irondabwoko (hagati y’abazungu
: Alliance pour la Démocratie et la n’abirabura)343.
Réconciliation Nationale
Iyo nyandiko yagaragaraga nk’ituje kandi icishije make kuko
AEC
itarwanyaga :ubutegetsi
Agglomeration
bwa Extra-Coutumières
gikoroni. Yasabaga gusa ko
AFDL : Alliance des Forces
ubutegetsi bwa gikoroni buhindura Démocratiques
imikorere pour la
kandi bukarushaho
Libération du
gukorana n’Abanyarwanda Congo-Zaïre
bamaze kubitegurirwa.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Disikuru yavuzwe n’umwami Mutara Rudahigwa yakira intumwa
$,'6
z’Ababirigi zari $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
zaje mu mirimo mu Nama Nkuru y’Igihugu,
AIMO
tariki ya 29 Mata : Affaires
1959,Indigènes et Main-d’oeuvre
na yo ni nk’ibyo yavugaga: yagiraga iti
AJER
“ndifuza kandi, : Association
ibi nizeye ko dearila Jeunesse Estudiantine bose,
ikifuzo cy’Abanyarwanda
ko impinduka Rwandaise
zizatugezwaho zizaba zishimishije buri wese, ko
LPLWHUHUH\D]RLE\L]DE\D]RQ·LPSLQGXUDPDWZDUD]L]DED]LÀWL\H
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
igihugu, hashyirwaho inzego nshya gikeneye, zizashimangira
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
amahoro kandi zikakerekeza mu majyambere arambye. Ndemeza,
AMR
bwana Rezida, : Association
ko u Rwandades Moniteurs
rwifuza du Rwanda
kugira uruhare rugaragara
AMUR
mu micungire: yarwo, Association des Musulmans
no kwiyoborera ubwarwo au Rwanda
ikerekezo cyarwo.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
1GXPYDLF\RNLIX]RJLÀWHLVKLQJLURNDQGLQGLIX]DNRX%XELULJL
bwamaze kuduha byinshi, butwumva
(Transitional National neza kandi buzadufasha
Assembly)
kubaka
APADEC u Rwanda
: Association du Parti DémocrateTwavuga
rw’amahoro n’ubuvandimwe”. Chrétien ko iyo
nyandiko yiswe “La mise au point “iyo disikuru yabaye intandaro
APR : Armée Patriotique Rwandaise
z’inzangano z’u Bubirigi n’ibyaje gukurikiraho byafashe intera
APROBAMI
ikomeye mu wa : Association
1959. des Partis Monarchistes
Rwandais
,\RQ\DQGLNR\D©/DPLVHDXSRLQWªQWDJLVXEL]RF\D/HWDPELULJL
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
yahawe ku mugaragaro.
APROSOMA : Association Igisubizo
pour la gikomeye
Promotioncyatanzwe
Sociale den’agaco
la
k’aba “evoluwe” biyise abayobozi b’Abahutu. Batangaje tariki ya
Masse
 :HUXUZH LQ\DQGLNR \LVZH ©0DQLIHVWH \·$EDKXWX  F\DQJZD
ARD
inyandiko ireba : Alliance
imibanirepour le Renforcement
ku kibazo cy’amoko mude la
Rwanda” 344
. Iyo
Démocratie
343
&RQVHLO6XSpULHXUGX3D\V³8QHPLVHDXSRLQW  ªLQ'RFXPHQW2187
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
$QQH[H,,1HZ<RUN
344 Droits de l’Homme
/HPDQLIHVWHGHV%DKXWX1RWHVXUO¶DVSHFWVRFLDOGXSUREOqPHLQGLJqQHDX5ZDQGD
 PDUV  'RFXPHQW
AREDETWA : Association 218 7
pour1HZ<RUN  5HED Q¶LE\DQGLWVZH QD
le Relèvement
CRISP, 5ZDQGD3ROLWLTXH, p. 24.
Démocratique des Batwa
359
v
nyandiko yahise ihindura isura
ACRONYMS ANDy’impaka za poritiki zariho, zarebaga
ABBREVIATIONS
gusa ikibazo cy’ubukoroni maze igihindura
___________________________________ikibazo cy’Abahutu
n’Abatutsi cyangwa ikibazo k’ikandamizwa Abahutu bakorerwa
n’Abatutsi. Kuva imyaka amagana n’amagana hirengagijwe
A.A. : Archives Africaines
ibibazo byinshi bya poritiki n’imibereho myiza Abanyarwanda bose
A.G.
basangiye, : Assemblée
hatanitawe Générale
ku ruhare u Bubirigi na Kiriziya gatorika
ABAKI : Alliance des Bakiga
ELÀte mu guteranya imibanire y’Abahutu n’Abatutsi.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Iyo nyandiko irimo ibirego byumvikana
Suppression des Castes birebana no kwiharira
ubutegetsi bwa poritiki, imibereho myiza n’ubukungu byikubiwe
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
n’imiryango y’imfura z’Abatutsi kimwe n’ibirebana no kujya
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
mu mashuri kw’Abahutu (cyanecyane ayatumaga abayarangije
ADR mu buyobozi
bajya : Alliancenka
pourShariti),
la Démocratie
guteza etimbere
la imyuga
n’ubukorokori Réconciliation
no guteza imbere Nationale
imibereho myiza y’abaturage
AEC
n’ibindi. Aho :itagera
Agglomeration
kandi iberaExtra-Coutumières
mbi ni mu irondakoko yinjije
AFDL yateje mu
kandi : Alliance des poritiki
bibazo bya Forces kandi
Démocratiques
ikabishyiramopour la
ingufu
ku bushake. Byumvikane ariko
Libération du ko iyo mikorere y’irondabwoko
Congo-Zaïre
LWDUL
AGOA L\·DED ©HYROXZHª
: African Growth andJXVD
E·$EDKXWX $EDQ\DUZDQGD
Opportunity Act ERVH
bari barize icyo gihe ni byo babagamo, bagendera ku magambo
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ngirwabuhanga arebanan’iturwa mu Rwanda n’imibanire hagati
AIMO
y’Abanyarwanda : Affaires Indigènes
(imigani et Main-d’oeuvre
yitiriwe hamite n’iyitiriwe bantu). Niba
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
ED©HYROXZHªE·$EDKXWXEDPZHEDUD\DNRUHVKHMHQJREHUHNDQH
Rwandaise no kugira ngo nyuma basimbure
irondabwoko bakorerwaga
ALIR
Abatutsi, : Arméen’igice
habayeho de Libération
k’imfura du Rwanda
z’Abatutsi bakoze nk’ibyo
QJREDUHQJHUHLQ\XQJXEDULEDÀWH
AM/AP .
: Arrêté ministériel/ Arrêté
345
présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Batitaye ku bibazo yatezaga, Manifeste y’Abahutu yaramamajwe
AMUR : Association
cyane mu binyamakuru byades Musulmans
Kiriziya gatorikaau Rwanda
kandi iza kugira
ANT : Assemblée Nationale de Transition
LQJDUXND ]LNRPH\H NXUXVKD L\LVZH ©/D PLVH DX SRLQWª 0X
by’ukuri Manifeste (Transitional
y’Abahutu National Assembly) cya La mise
yari nk’igisubizo
au point
APADEC kuko yayivuguruzaga. La
: Association du Parti Démocrate Mise au point yanengaga
Chrétien
u Bubirigi, kandi yari yishyize mu murongo w’abaharanira
APR : Armée Patriotique Rwandaise
XEZLJHQJH ©0DQLIHVWHª \R \DVLQJL]DJD $EDELULJL NDQGL LELED]R
APROBAMI
ikabyerekeza :ku Association des Partisn’Abatutsi.
Bahutu bahanganye Monarchistes
Rwandais
Ayo mayeri yajeAssociation
APROCOMIN: gutsinda ashyira igorora abagendera
des Commerçants ku ironda
Indigènes
bwoko ryaje ari ryo Leta ishingiraho bigeza ku itsembabwoko
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
ryo mu wa 1994. Kuba kandi amatariki izo nyandiko zombi
]DWDQJDULMZHKRMasse \DUL \HJHUDQ\H  *DVK\DQWDUH  NXUL ©/D
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
PLVHDXSRLQWªQD:HUXUZHNXELUHED©/HPDQLIHVWHGHV
Démocratie
%DKXWXª QRNXEDE\DUDYXJDJDLELQWXELÀWHDKRELKXUL\HE\DWXP\H
E\XPYLNDQDNRL]RQ\DQGLNR]RPEL]LÀWHLVDQRKDJDWL\D]R
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
345 Droits de l’Homme
*XVRPDLQ\DQGLNRHE\LUL]DQGLNLZHL1\DQ]DLPZHNXULLQGLNXUL*LFXUDVL
L\DPEHUH\DUL\DVK\L]ZHKRXPXNRQRQ¶DEDQWXEL\LWDJD©$EDJDUDJXEDNXUX
AREDETWA : Association pour le Relèvement
E¶LEZDPL´LQGL\DUL\DQGLWVZHQ¶DEDQWXEL\LVH©$EDQ\DUZDQGDEDULL1\DQ]Dª
Démocratique des Batwa
360
v
Inkomoko yaACRONYMS
“Manifeste y’Abahutu” iracyagibwaho impaka.
AND ABBREVIATIONS
Hari abayitwerera
___________________________________ I. Linden,
nta gushidikanya abamisiyoneri.
wifashishije cyane mu bushakashatsi bwe inyandiko n’imyumvire
y’igice cy’abamisiyoneri yita ab’abademokarate n’imibereho myiza,
A.A. : Archives Africaines
yemeza ko padiri Shanwani Ernotte na padiri Dejemeppe bagize
A.G. : Assemblée Générale
uruhare rw’iyandikwa rya “Le Manifeste”346 . Rene Lemarchand
ABAKI ko iyo
avuga : Alliance
nyandiko des yaba
Bakigayarakozwe n’umumisiyoneri
ABESC : Association
w’umunyagatorika 347
. Abandides Bahutu
nka Evoluant
J. Karibwami, pour la
bemeza ko ari
iy’abayishyizeho Suppression
umukono ubwabo des Castes
bayanditse .348

ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda


Uko
ADP byagenda : kwose,
Alliance abenshi mu bayishyizeho
Démocratique umukono ni abize
des Peuples
mu iseminari :(6Alliance
ADR ku 9), bajyagapour lakenshi muri misiyoni
Démocratie et la y’i Kabgayi
kubera ibintu by’akazi (abakozi ba misiyoni) cyangwa iby’idini.
Réconciliation Nationale
Kandi ni ba kavukire b’i Gitarama (uretse babiri b’i Butare, Gitera na
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
,VLGRUH1]H\LPDQD %LUDUXKLMHJXWHNHUH]DNRPXVHQ\HUL3HUUDXGLQ
AFDL
Q·DEDIDVKD EHAlliance
: ED KDÀdes Forces Démocratiques
EDWDPHQ\HVKHMZH pour la
QLED EDWDELJL]HPR
uruhare, icyo gikorwa Libération du Congo-Zaïre
gikomeye cyashozwaga n’abakozi n’abandi
AGOA
.LUL]L\D LÀWHKR : African
XUXKDUHGrowth 349
. Ikindiand Opportunity
nuko hari amagambo Act amwe
agaragara
$,'6 muri iyo nyandiko aboneka
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP mu nyandiko nyinshi
z’abakoroni
AIMO n’abamisiyoneri,
: Affaires Indigènes cyanecyane mu ibaruwa y’igisibo ya
et Main-d’oeuvre
3HUUDXGLQ\RPXZDL]DNXYXJZDLPEHUHDKD
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Twavuga rero ko mu wa 1957, hari ibitekerezo bibiri bihanganye
ALIR uko u: Rwanda
bivuga Armée de Libération
rugomba du Rwanda
kubaho. Igitekerezo cya mbere
AM/AP : Arrêté ministériel/
gihagarariwe n’Inama Nkuru y’Igihugu, cyanengaga Arrêté présidentielbikabije
AMR u Bubirigi
uburyo : Association
bwayoboye desuMoniteurs du Rwanda
Rwanda. Cyasabaga ko haba
AMUR
impinduramatwara : Association des Musulmans au Rwanda
igaragara, kugira ngo bitegure igihugu
kuzabona
ANT mbere na mbere
: Assemblée ubwigenge
Nationale de bucagase
Transitionn’ubwigenge
bwuzuye nyuma. (Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Igitekerezo cya kabiri, cyari gihagarariwe n’abantu bamwe bize,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bashingiraga ku bwoko, cyashimaga ibyagezweho n’Ababirigi
APROBAMI
mu Rwanda, :kikagayaAssociation des Partis
akarengane Monarchistes
n’imitegekere mibi Abatutsi
Rwandais
bakoreraga Abahutu. Ibyo bitekerezo byombi byerekanaga ko
APROCOMIN:
hari ukutumvikana Association
gukomeye. des Commerçants
Birerekana ko Indigènesuko gushaka
APROSOMA
ibintu : Association
binyuranye pour la Promotion
byashoboraga kubyara Sociale de la
amakimbirane
akomeye, igiheMasse bitabonewe igisubizo nyacyo.
ARD
346
: Alliance
Linden I., &KXUFK pourLQle
DQG 5HYROXLRQ Renforcement
5ZDQGD, de la Universi-
Manchester, Manchester
W\ 3UHVV  S  +DUL
Démocratie LQ\DQGLNR PX UXULPL UZ¶LJLIDUDQVD \¶LF\R JLWDER \LWZD
(&KULVWLDQLVPHHW3RXYRLUVDX5ZDQGD(1900-1990), Karthala.
ARDHO
347
Lemarchand R.,: Association
5ZDQGDDQG%XUXQGL Rwandaise pour
, Washington, la Défense
London, des
Praeger Publishers,
1970, p.108 Droits de l’Homme
.DULEZDPL-op.
AREDETWA : Association
348
cit. pp. 375pour
et 386le Relèvement
349
Lugan B., +LVWRLUHGX5ZDQGDGHODSUpKLVWRLUHjQRVMRXUV, Bartillat, 1997, p. 374
Démocratique des Batwa
361
v
x Uko abanyabwenge
ACRONYMS b’Abatutsi babyifashemo
AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Mu wa 1957, abategetsi b’abakoroni n’abamisiyoneri bagombaga
JXKLWDPRLELQWXELELULJXNRPH]DLJLKDQJRF\DNHUDEDULEDÀWDQ\H
A.A. : Archives Africaines
n’abayobozi b’Abatutsi, bakabageza ku bwigenge bucagase,
A.G. : Assemblée Générale
ndetse nyuma bakazabaha ubwigenge, cyangwa gufata abandi
ABAKI bakorana
bantu : Alliance des Bakiga
amasezerano mashya arushaho kubamara
ABESC
impungenge. : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR
Bisabwe : Association
n’umwami ikibazodes
cyaCultivateurs du Rwanda
gahutu na gatutsi cyagejejwe
imbere
ADP y’Inama Nkuru y’Igihugu
: Alliance mu nteko
Démocratique des yayo, kuva kuri 13
Peuples
kugeza
ADR kuri 29 Kamena 1956, ntikemerwa. Ahubwo
: Alliance pour la Démocratie et la hatangwa
ikifuzo cyo gukuraho imvugo umuhutu,
Réconciliation Nationaleumututsi, umutwa. Icyo
kifuzo cyashakaga kuburizamo abantu bose bakoresha inyandiko
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
zabo bashaka kumvikanisha no kwerekana ko Umunyarwanda
AFDL : Alliance
atabaho mu by’ukuri des Forces
ahubwo ko hariDémocratiques
ibice by’amoko: pour la
umuhutu,
Libération du Congo-Zaïre
umututsi n’umutwa.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Inyandiko $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
y’ikifuzo cyo gukuraho imvugo z’amoko mu nyandiko
za Leta
AIMO iteye itya: “abantu bamwe batabizi
: Affaires Indigènes neza cyangwa babigira
et Main-d’oeuvre
nkana
AJER bavuga cyangwa bakandika
: Association de la Jeunesse babishaka ko Abatutsi
Estudiantine
baje mu guhugu nk’abagifashe ku ngufu, bakaba barambuye
Rwandaise
Abahutu ibintu byabo kandi bakabashyira ku rwego rwo hasi.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Iyo mvugo ishingira ku gushaka kubona gusa uruhande rubi
AM/AP Abayikoresha
rw’ibintu. : Arrêté ministériel/
bibagirwa ko Arrêté présidentiel
ibitanoze mu mitegekere
AMR
\·$EDWXWVL : AssociationQ·LNL]HUH
E\DNRVRUZDJD des Moniteurs du Rwanda
DEDJDUDJX EDUL EDÀWH F\R
AMUR nk’abantu
kurindwa : Association
bo mu des Musulmans
muryango. Ubwizaaubw’iyo
Rwandamibanire
ANT
QWDZDEXKDNDQD : Assemblée Nationale de Transition
NDQGL QWDZDKDNDQD NR EXÀWH DNDPDUR
Birumvikana ko iyo mitegekere
(Transitional itakiri
National ku gihe kigezweho,
Assembly)
itagihuje
APADEC n’aho ibintu bigeze bitera imbere,
: Association du Parti Démocrate ko Chrétien
ahubwo yari
ihuje n’ibihe bya kera n’ibyari bikenewe icyo gihe. Abahutu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bagiye iteka bashobora kugira ubukungu n’ibyubahiro. Naho ku
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
birebana n’ubutegetsi bwa poritiki, Abahutu ndetse n’Abatwa
bamwe na bamwe Rwandais
bagizwe abashefu n’umwami w’u Rwanda.
APROCOMIN: Association des Commerçants
Niba byaribagiranye, niba byarashushe n’ibyemerwaIndigènes
ko Abatutsi
APROSOMA
bonyine : Association
bari bihariye pour bw’igihugu
ubutegetsi la Promotion Sociale
nuko de la
gushyingirana
kw’abo batware b’Abahutu n’Abatwa n’Abatutsi byakuyeho
Masse
ibyabatandukanya
ARD byose
: Alliance birebana
pour n’imiberehoden’ubwoko
le Renforcement la ku
buryo kubatandukanya
Démocratie byari bitagishoboka. Kuri iyi ngoma
ho, hari amahirwe angana kuri twe, bitewe n’ubushobozi
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
n’ubuhanga bwa buri wese bwo gushobora kujya mu myanya
Droits de l’Homme
LGDÀWHDED\LULPR
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
362
v
U Rwanda niACRONYMS
igihugu cy’abaturage bahuje byose, bagomba
AND ABBREVIATIONS
kugira uburenganzira bumwe, ntabwo ari umurima barwanira
___________________________________
w’uduce tw’amoko cyangwa abantu. Turasaba Abanyarwanda
ERVH
A.A. NXWDJZD PX PXWHJR
: Archives \·LF\R JLWHNHUH]R NLGDÀWH XNXUL
Africaines
DKXEZR NLJDPLMH JXFD $EDQ\DUZDQGD PR LELFH 7ZHVH GXÀWH
A.G. : Assemblée Générale
umugambi umwe tugamije: amajyambere y’igihugu ku buryo
ABAKI : Alliance des Bakiga
EZRVHNDQGLGXÀWHQ·DEDQ]LEDELULWXJRPEDNXUZDQ\DWZLYX\H
ABESC ubukene
inyuma: : Association des Bahutu
no gusubiranamo. Evoluant
Ingufu pour
zacu zose la
zigomba
Suppression
gukomeza kwerekeza des imwe
ku ntego Castes ivugwa n’intumbero y’u
ACR
Rwanda: : Association
imbaga des Cultivateurs
y’inyabutatu du Rwanda
ijya mbere. Ijambo ry’Ivanjiri
riracyari
ADP ryo: :ingoma
Allianceyajemo ibice irasenyuka”
Démocratique .
des Peuples
350

ADR : Alliance pour la Démocratie et la


Ikibazo cya gahutu na gatutsiNationale
Réconciliation cyavuzwe na none na A. Maus
wari umukoroni uhagarariye ishyirahamwe ryahuzaga
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
abazungu n’abirabura351. Muri Gicurasi 1956 mu nama ya visi
AFDL : Alliance
guverineri, Bwana Mausdes Forces
yasabye ko Démocratiques pour la
Abanyarwanda n’Abarundi
bahagararirwa Libération du Congo-Zaïre
muri iyo nteko bishingiye ku ngero z’imibereho
AGOAcyangwa: African
yabo Growth
bikurikije inzego and Opportunity
z’ubuhutu, Actn’ubutwa
ubututsi
$,'6 amoko $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yitaga 352
.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Inama
AJER yanze: yose icyo gitekerezo,
Association cyarwanyijwe
de la Jeunesse cyanecyane
Estudiantine
n’umwami Rudahigwa na Musenyeri Martin wa diyosezi ya Ngozi.
Rwandaise
Rudahigwa yavugaga ko nta bimenyetso byizewe byashingirwaho
ALIRhamenyekane
ngo : Armée
ku de Libération
buryo budakuka du iyo
Rwanda
myirondoro, bitewe
AM/AP
n’uko amoko :y’Abanyarwanda
Arrêté ministériel/ Arrêté
yagiye présidentiel
ashyingirana.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Muri
AMURWerurwe 1958, ikibazo
: Association deshutu-tutsi
Musulmanscyagejejwe mu Nama
au Rwanda
Nkuru
ANT y’Igihugu bisabwe n’umwami Rudahigwa
: Assemblée Nationale de Transition n’abari
baranditse “Manifeste y’Abahutu”. Hashyirwaho komite yo
(Transitional
kukiga. Yari igizwe National
ku ruhande Assembly)
rw’abanditse “Manifeste” na
APADEC
Gitera, : Association
Murindahabi, du Parti
Niyonzima, Démocrate Chrétien
Bendantunguka, Ndahayo na
APR
Bicamumpaka. : Armée
Abo ni Patriotique Rwandaise
bo bahuye n’abo Inama Nkuru y’Igihugu
\DUL\DVK\L]HKRDULER%DJLULVK\D ZDUL3HUH]LGDZ·L\R.RPLWH 
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Bwanakweri, Gashugi,
RwandaisMbanda, Rwagasana, Kagiraneza na
Mungarurire (wari umwanditsi). Iyo komite yatangiye imirimo
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
yayo mu mpera z’ukwezi kwa gatatu no mu ntangiriro z’ukwezi
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
350 Masse
&RQVHLOVXSpULHXUGX3D\V$FWHVGHODHVHVVLRQGX&63
ARD
351
: Alliance pour le Renforcement de la
,Q\DQGLNRPYXJR]¶DEDJL]H,QDPD\DEHUH\HL%XMXPEXUDNXPDWDULNL\DQD
Gicurasi 1956, p.10Démocratie
352
,EDUXZD\D0DXVNXUL9LVL*XYHUQHUL\RNXLWDULNL\D0DWD7ZDNZLEXWVD
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
NRXZR0DXVZDULZDUDERJDPL\HELNDELMHNXUXKDQGHUZ¶$EDKXWXPX%XUXQGLPX
Droits de l’Homme
PDWRUD\¶,QWHNR,VKLQJDDPDWHJHNR\RPXZD\L\DKX\HDPD]HNXPYDNR8SURQD
\DWVLQ]H1D%ZDQD+DUUR\ZDULZDVK\LJLNL\HNXEXU\REZHUX\HDEDUZDQ\DJD8SUR-
AREDETWA : Association pour le Relèvement
na yahisemo kuva mu Burundi muri Mutarama 1962 .
Démocratique des Batwa
363
v
kwa kane 1958 . Twagerageje
ACRONYMS
353
kuvuga mu magambo make
AND ABBREVIATIONS
izo mpaka z’amateka zabaye ku kibazo hutu-tutsi mu ngingo
___________________________________
nkuru zikurikira.
A.A. : Archives Africaines
x Ihagararirwa ry’Abahutu mu nzego
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Imwe mu mahame : Alliance
ubwamides Bakiga
bwari bushingiyeho yanzwe n’abatangaga
ABESC(b’Abahutu)
ibibazo : Association
nuko umwami des atari
Bahutu Evoluant
Umuhutu, ntabepour la
n’Umututsi
cyangwa Umutwa: ni umubyeyi
Suppression des Castes wa bose. Abatangaga ibibazo,
cyanecyane
ACR Gitera, bo bavugaga
: Association deskoCultivateurs
umwami abogamiye ku ruhande
du Rwanda
rumwe: “Abahindiro bagerageza kwikubira byose”
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR
Abatangaga :ibibazo
Alliancebitwa pour la
“BaDémocratie
petisiyoneri» et labasabaga ko
Abahutu bagira Réconciliation
“Umuhutu” Nationale
ubahagarariye ibwami. Ese ni
AECMbanda :yita
byo Agglomeration Extra-Coutumières
gushyira demokarasi mu nzego kandi muri
iyi
AFDL nama ikigwa gusa ari
: Alliance des“gushyiraho abahagarariyepour
Forces Démocratiques Abahutula
ibwami” (Murindahabi, Niyonzima)
Libération du Congo-Zaïre nk’intambwe y’agateganyo.
$EDWXWVL
AGOA EDÀWH DEDEDKDJDUDUL\H
: African Growth andDUL ED VKHIX Q·DEDVXVKHIX
Opportunity Act
EDKXUDEXULJLKHQ·XPZDPLPXND]LEDVKLQ]ZH$EDWZDEDÀWH
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ubahagarariye ari we Harerinka. Uwaba ahagarariye Abahutu
AIMO mu byo
ibwami : Affaires Indigènes
yakora yajya et Main-d’oeuvre
aha umwami abakandida (shefu na
AJER
sushefu) : Association
b’Abahutu. de la Jeunesse
Igitekerezo cyari icyo Estudiantine
gushyiraho “abantu
Rwandaise
batatu bahagarariye abandi” (Abahutu, Abatutsi n’Abatwa).
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Icyo gitekerezo cyo guhagararirwa kw’Abahutu ibwami (ku
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
mugaragaro cyangwa mu ibanga) cyanzwe n’abagize Inama
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Nkuru y’Igihugu bavuga ko ihagararirwa rya buri bwoko ryaba
AMUR ikintu
riremye : Association
kidasanzwedes muMusulmans
Rwanda ruri auimbere,
Rwandabyaba
ANT : Assemblée Nationale de Transition
biteye ikibazo gikomeye kuko ihagararirwa rishingiye ku bwoko
ryashobora kubyara (Transitional National
amakimbirane mabiAssembly)
ashingiye ku bwoko”
APADEC
(Mungarurire) : Association
354
. Ni ngombwa du Parti Démocrate
kuguma Chrétien
gukorera hamwe,
hatagize
APR ikintu cyose gishobora gutandukanya
: Armée Patriotique Rwandaise Abanyarwanda”.
Icyo gitekerezo
APROBAMI : Association kandi nta musaruro
des Partis cyazana
Monarchistes(Bwanakweri)355
kuko abo batatu baba bahagarariye abandi batakorera iteka
Rwandais
hamwe, ahubwo buri wese yajya ashaka gusa guhaha inyungu
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
abo ahagarariye; gutanga imyanya bishobora gukorwa ukundi
APROSOMA
binyuze muri: Association
demokarasi, pour
nahola Promotion
ubundi iryo Sociale de la
hagararirwa
ntiryaba rishingiye Masseku buhanga cyangwa ubundi bushobozi”.
ARD
Ahubwo : Alliance
ni uburyo pour le Renforcement
butanyuze mu kuri kandidebubangamiyela
demokarasi”. NiDémocratieuburyo bwo gucamo ibice bitandukanye abantu
bo
ARDHO mu gihugu: kimwe”.
Association Rwandaise pour la Défense des
353
Droits de l’Homme
&RPLWpG¶pWXGHGXSUREOqPHVRFLDO0XKXWX0XWXWVL5DSSRUW1\DQ]D0DUVDYULO
354
Ibidem., p.3
AREDETWA : Association pour le Relèvement
355
&RPLWpG¶pWXGHGXSUREOqPHVRFLDO0XKXWX0XWXWVL5DSSRUW1\DQ]D0DUVDYULO
Démocratique des Batwa
364
v
Kayihura yerekanye
ACRONYMS ububi
ANDbw’icyo gitekerezo: kwaba ari
ABBREVIATIONS
ugusubira inyuma mu majyambere kuko ubwo buryo bwaba
___________________________________
budashingiye ku bushobozi ahubwo bwaba bushingiye ku
mpamvu z’ubwoko, bwatera rero amacakubiri bukanarema
A.A. : Archives Africaines
impaka hagati mu gihugu kandi ibyo bitandukanye n’ibitekerezo
A.G.kijyambere
bya : Assemblée Générale
bigezweho kandi bisobanutse”356.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Icyo kibazo :k’ihagararirwa
Association des Bahutu Evoluant
rishingiye ku moko pour la
ryifuzwaga
n’ababazaga ibibazo cyaje kubyara
Suppression des Castes izindi mpaka ku cyo
amagambo
ACR Abahutu, Abatutsi cyangwa Abatwa
: Association des Cultivateurs du Rwanda ashatse kuvuga.
Mu gushaka gusobanura ayo magambo Bicamumpaka yagize
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ati: “Gahutu bivuga imibereho, umututsi wakennye aba ari
ADR
nk’umuhutu” :357Alliance pour la Démocratie et lako Umuhutu
. Undi “petisiyoneri”arasobanura
Réconciliation Nationale
DULXPXQWXZ·XPXNHQHXULPXULUXEDQGDUXJXÀKDWDEDULZHPR
AEC
umuhutu mu: bwoko
Agglomeration Extra-Coutumières
ariko wahindutse mu mibereho Umututsi.
Umututsi
AFDL kuri twe ni umuntu
: Alliance wo hejuru,
des Forces w’igitangaza,
Démocratiques pourwirata
la
mu mibereho Libération ye kandi agasuzugura.
du Congo-Zaïre Umututsi udukunda,
ukunda kuvugana natwe twese ntabwo aba ari Umututsi mu
AGOA : African Growth and Opportunity Act
myumvire yacu” (Bendantunguka unavuga Umuhutu ku
$,'6 bw’ibisekuru).
buryo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Shefu Bwanakweri yasubije avuga ko iyo
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
P\XPYLUHDULPLELNDQGLLÀWHLELED]RELNRPH\HLWH]D<DJL]HDWL
AJER
“mushingiye :kuri
Association de la Jeunesse
ibyo by’amoko, muriha Estudiantine
akazi kadashoboka:
kwita ku bwokoRwandaise bumwe, mudashobora gutandukanya n’ayandi”.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Ikindi kibazo Bwanakweri yavuze cyari icyo kutita ku mututsi
AM/AP “niba
ukennye: : Arrêté ministériel/
mutitaye ku mututsiArrêté présidentiel
ukennye, ni ugushyigikira
AMR : Association des Moniteurs
intambara y’abakize n’abakennye. Ndumva ku bwange du Rwanda mwareka
AMURku bishingiye
kwita : Association
ku moko des Musulmans
byose, au Rwanda
mugashingira ku butabera
ku
ANTmibanire :y’abantu»Assemblée 358
. Nationale
Shefu Mungarurire
de Transitionyarwanyaga iyo
mvugo Muhutu-Mututsi (Transitional National Assembly)n’abashakaga
kuko yakoreshwaga
gutandukanya Abanyarwanda, babacamo ibice bishingiye ku
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
moko. Ibyo bice byombi byumvikanye ko bigomba gushakira
APR
igisubizo : Armée
ahandi, Patriotique
hatari Rwandaise
mu gushyiraho abantu bahagarariye
APROBAMI
amoko : Association
(na Gitera arabyemeza)des Partis
ndetseMonarchistes
bumvikana ko ikibazo
cyo guhagararira Rwandais
Abahutu cyaba kivuyeho haramutse habaye
impinduka
APROCOMIN: cyangwa isubirwamo
Association des mu mitegekere. Indigènes
Commerçants
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
x Kwikubira kw’Abatutsi mu butegetsi n’ubucamaza
Masse
ARD kibazo :kizwe
Ikindi Alliance
n’iyopour le Renforcement
komite ni icyo kwiharirade la
kw’Abatutsi
mu butegetsi no Démocratie
mu bucamanza. Ikibazo cy’uko “ibice uko ari
ARDHO
bitatu : Association
by’Abanyarwanda Rwandaise
bidasangira kimwepourumunani
la Défense des
w’igihugu
356
Ibidem, p.21 Droits de l’Homme
Ibidem, p.59
AREDETWA : Association pour le Relèvement
357

358
Ibidem , p. 60
Démocratique des Batwa
365
v
cyabo n’inyungu zimwe, koAND
ACRONYMS ahubwo bamwe muri bo bikubira
ABBREVIATIONS
uwo murage” ___________________________________
(Gitera). Ubutegetsi bw’igihugu bwihariwe n’igice
kimwe cy’Abatutsi. Abahutu bake bari mu butegetsi na bo bavuga
ko batakiri Abahutu (Niyonzima). Nta muhutu nyawe uri mu
A.A. : Archives Africaines
butegetsi bw’Abanyarwanda, umuhutu nyawe yemera izina rye,
A.G.
bitandukanye :n’ikibazo
Assemblée Générale
k’Inama Nkuru y’Igihugu yo gukuraho ayo
ABAKI
mazina. : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Ikibazo cy’ukoSuppression des Castes
Abatutsi bihariye ubutegetsi nticyahakanywe
mu
ACRNama Nkuru y’Igihugu.des
: Association Ahubwo hemejwedukoRwanda
Cultivateurs icyo kibazo
kitazanywe
ADP n’Abatutsi.
: Alliance Démocratique des Peuples ko abantu
Muri rusange nta tegeko ribuza
bose bagira amahirwe angana, rikaba ribuza abantu kubona
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
imyanya mu butegetsi, ariko biragaragara ko ari ko bimeze: nta
Réconciliation
Bahutu bagaragara mu butegetsiNationale
(Mungarurire). Uko kwiharira
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ubutegetsi bose babyumvikana ho ko bitabagaho mu Rwanda
AFDL
rwa mbere ya :gikoroni.
AllianceAbazungu
des Forces Démocratiques
bamaze kwigarurira u pour la
Rwanda,
umwami yagombye Libération du Congo-Zaïre
gutoranya abatware mu bantu gusa bari
barize
AGOA mu ishuri ry’i Nyanza
: African Growth ryemeraga gusa Abatutsi
and Opportunity Act no muri
6KDULWL\D$VLWLULGD\DULLÀWHLJLFHNLJLVKDDEDNDQGLGDED]DYDPR
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
abashefu
AIMO kandi bari Abatutsi
: Affaires gusa bateganirijwe
Indigènes iyo mirimo.
et Main-d’oeuvre
AJER avuga :ko
Gitera Association
ibyo biterwade la Jeunesse
n’ibintu Estudiantine
bibiri: kuba nta Bahutu
Rwandaise
baba ibwami no kuba Abahutu bitinya. Shefu Mbanda we
ALIR ko impamvu
avuga : Armée de Libération
nkuru du Rwanda
itava ku mwami ushyiraho abatware,
AM/AP
kandi : Arrêté
itava ku muco, ministériel/
ahubwo iterwa Arrêté
n’ukoprésidentiel
umwami ategetswe
gutoranya
AMR abo agabira mu bantu babyigiye,
: Association des Moniteurs du izo Rwanda
nyigisho zikaba
zarahawe
AMUR Abatutsi gusa» .des
: Association
359
Gitera muri rusange
Musulmans yemeye ibyo
au Rwanda
bisobanuro.
ANT Ariko
: Assemblée Nationale de Transition yagombaga
agakomeza kuvuga ko umwami
kuba yaragoroye iyo mikorere itari mu kuri: “sinshobora guceceka
(Transitional National Assembly)
mbona banyicira umurimo»360. Bwanakweri yamushubije avuga
APADEC : Association
ko umwami atari du Parti
ashoboye kugira icyoDémocrate Chrétien
ahindura, kuko ububasha
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bwo kugabira abantu abubonye vuba, bwatangiye mu 1943,
APROBAMI
mbere yapfaga: kwemera
Association des Partisna
abashyizweho Monarchistes
guverineri. Umuzungu
Rwandais
ntabwo yashoboraga guhita akuraho ibyo yasanze mu Rwanda
ni yo mpamvu yahisemo
APROCOMIN: gukoresha
Association Abatutsi: impinduka
des Commerçants Indigènesz’ako
kanya zari guhungabanya igihugu.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Impamvu z’ukoMasse
nta Bahutu bari mu butegetsi zavuzweho na
ARD : Alliance
shefu Gashugi ngo nukopour le Renforcement
banga de la bamwe
gutwara: “abayobozi
Démocratie
b’Abahutu banze imyanya bari bagabiwe (yavuze urugero rwa
ARDHO
359 : Association Rwandaise pour la Défense des
&RPLWpG¶pWXGHGXSUREOqPHVRFLDO0XKXWX0XWXWVL5DSSRUW1\DQ]D0DUVDYULO
1958 ,p.6 Droits de l’Homme
&RPLWpG¶pWXGHGXSUREOqPHVRFLDO0XKXWX0XWXWVL5DSSRUW1\DQ]D0DUVDYULO
AREDETWA : Association pour le Relèvement
360

1958,p.6
Démocratique des Batwa
366
v
.D\LEDQGD 3HWHUR
ACRONYMS0X]XQJX QD ABBREVIATIONS
AND $QJHUR  8PXWL ZR kurangiza
ubwikubire bw’Abatutsi mu butegetsi bw’igihugu no kurangiza
___________________________________
akarengane waratanzwe. Gushyiraho komite itorwa ku
rwego rwa sushefu kandi bikaba no ku rwego rwa sheferi.
A.A. : Archives Africaines
Abakandida batowe bagashyikirizwa umwami ngo abemeze
A.G. : Assemblée Générale
(Murindahabi). Bwanakweri we yavugaga ko amatora kuri izo
ABAKIyatera :ihindagurwa
nzego Alliance desryaBakiga
buri kanya ry’abayobozi, bikaba
ABESC ingaruka
byagira : Association des Bahutu
mbi mu gushinga imiziEvoluant pourBikaba
k’ubuyobozi. la
Suppression des Castes
byagabanya ubutegetsi bw’umwami; igikwiye nuko abategetsi
bajya
ACR bakorerwa igenzura rikabuza
: Association ko ibibi bikorwa,
des Cultivateurs kandi ubwo
du Rwanda
bugenzuzi
ADP bugakorwa
: Alliance Démocratique des Peuples Gitera we
n’inama za sheferi na susheferi.
yatanze igisubizo rusange kemewe n’abarenze kimwe cya kabiri
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
cy’abagize komite (abantu 7): gushishikariza Abahutu kujya
mu bakandidaRéconciliation
baba basabwaNationale
kujya mu nzego z’ubuyobozi,
AEC
gukuraho : Agglomeration
akazi, Extra-Coutumières
kwiga neza ibisubizo bikwiye kurusha ibindi
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques
mu bijyanye na demokarasi mu butegetsi. pour la
Libération du Congo-Zaïre
Ku
AGOAbijyanye no kwikubira
: African Growth ubuyobozi bw’inkiko byagaragaraga
and Opportunity Act
ko impamvu ari zimwe n’izavugwaga mu butegetsi (Kayihura).
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ariko Murindahabi avuga ko bidakwiye kurenganya amashuri
AIMO habaye: Affaires
kuko itoneshwa Indigènes
mu bazi et kwihakirwa.
Main-d’oeuvre Mungarurire
AJER
yamushubije :ko
Association de la Jeunesse
ibyo ari ibintu bikorwa Estudiantine
na bake, bidakwiye
Rwandaise
gufatwa muri rusange, we yongera guhamya ko nta tegeko ribuza
ALIR
Abahutu kuba : Armée de Libération
abacamanza. Bamwe mu du bari
Rwanda
aho bavuga ko iyo
ibizamini
AM/AP by’abakandida juji bigiye gukorwa, abashefu
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel b’Abatutsi
batabwira
AMR Abahutu itariki bizakorerwaho
: Association des Moniteurs cyangwa bakayibabwira
du Rwanda
igihe cyararenze. Indi mpamvu yatanzwe na shefu Gashugi:
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
“Abatutsi ndetse batize basa n’abajijukiwe guca imanza kurusha
DEDYDQGLPZH: EDER
ANT Assemblée Nationale
E·$EDKXWX de$EDKXWX
EDWL]H Transition
EDÀWH LPDQ]D
(Transitional National Assembly)
buri gihe bitabaza iteka Abatutsi. Abagize Inama nkuru y’igihugu
APADEC
bavuze : Association
ko guverineri yanzedu Parti Démocrate
gusezerera Chrétien
abajuji bageze mu za
bukuru.
APR Itegeko teka n 348/AIMO
: Armée Patriotique Rwandaise
o
rigenga inkiko z’abaturage
ryemeza ko igenzura
APROBAMI : Association ryabo rishinzwe
des Partisrezida w’u Rwanda. Ntabwo
Monarchistes
abari bazanye icyo kibazo bitaga kuri iyo ngingo.
Rwandais
APROCOMIN: Association
Hari uwatanze igitekerezo des Commerçants
cy’uko igisubizo cyo gucaIndigènes
umwihariko
APROSOMA
w’Abatutsi mu : Association
nkiko waba pourko lainama
Promotion Sociale
za sheferi de laziha
zajya
umwami urutonde Masserw’abakandida b’inkiko za sheferi. Shefu
ARD
Kayihura : Alliance
yatanze ibindipour le Renforcement
bitekerezo de la na benshi
byaje kwemerwa
mu bari bagize Démocratie
komite : gushyira imbere ubushobozi, gukoresha
ikizamini,
ARDHO kumenyekanisha
: Association binyuze
Rwandaise mu itangazo
pour laitariki ikizamini
Défense des
kizakorerwaho, gutandukanya ubutegetsi ngengamikorere
Droits de l’Homme
n’ubutegetsi bw’ubucamaza kugira ngo hashobore kujyaho
AREDETWA : Association pour
ubutegetsi bw’ubucamanza le Relèvement
bwigenga. Yongeyeho ko ikibazo
Démocratique des Batwa
367
v
gikomeye kubera ko inshingano
ACRONYMS zihurirwaho n’abayobozi
AND ABBREVIATIONS
b’Abanyarwanda n’abakoroni (Kayihura). Igitekerezo cyo
___________________________________
gutorwa kw’abacamanza binyuze mu nama cyaranzwe. Abantu
bane gusa ni bo bagitoye.
A.A. : Archives Africaines
A.G. x Icungwa ry’umutungo
: Assemblée rusange
Générale
ABAKI
Umutungo : Alliance
uvugwa ni des Bakiga
uwacungwaga n’umwami (isanduku
ABESC n’amasanduku
y’igihugu) : Association ya des sheferi
Bahutu(CAC).
Evoluant pour la
“Abapetisiyoneri
bavugaga ko batazi Suppression des Castes amara, uretse kugirira
icyo ayo masanduku
DNDPDUR
ACR $EDWXWVL EDUL ED\DÀWHKR
: Association XEXEDVKD
des Cultivateurs 1L\RQ]LPD 
du Rwanda
Yashubijwe
ADP ko: Alliance Démocratique des Peuplesmasanduku
nta faranga rishobora kuva muri ayo
bitemewe na Rezida (ayinjira n’asohoka). Adiminisitarateri wa
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
teritwari atanga uruhushya ku birebana n’isanduku ya teritwari
(CAC), nta mushefu Réconciliation
n’umwe uretse Nationale
shefu Nshogoza, wacungaga
AEC
isanduku ya : sheferi.
Agglomeration Extra-Coutumières
Itegeko teka ryo mu wa 1952 ryahaga
AFDL
umwami : Alliancebabifashijwemo
n’abatware des Forces Démocratiques
n’Inama y’igihugu pour n’iza
la
sheferi ububasha bagacunga
Libération duayo masanduku, umwami agacunga
Congo-Zaïre
Isanduku
AGOA y’Igihugu, abashefu bagacunga
: African Growth and Opportunity iza sheferi. Act
Mu mikorere
ya buri munsi bakoraga imirimo yo guteganya ibikenewe. Kuki
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
abashefu batacungaga ayo masanduku? Byaterwaga n’uko
AIMO
abakoroni : Affaires
bakekaga ko Indigènes et Main-d’oeuvre
batabishoboye, ikindi nuko hose hatari
AJERngombwa
ibya : Association
bikenewe de la Jeunesse
nk’amazu Estudiantine
n’amasanduku y’ibyuma
yabikwamo ayoRwandaise mafaranga (Kayihura). Murindahabi yaneguye
imicungire
ALIR y’isanduku
: Arméeya desheferi: “bene du
Libération kuyakoresha
Rwanda babona ibintu
bibituye imbere, bagasinyira ibyateguwe na shefu bikanemezwa
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
na adiminisitarateri (urugero ingengo y’imari). Yanabonaga ko
AMR
imicungire : Association
y’isanduku desikabije
y’igihugu Moniteurs du Rwanda
kuba mibi, amafaranga yo
AMURyahabwaga
kwiga : Association des Musulmans au Rwanda
Abatutsi gusa.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Gitera we yabonaga ko abazungu ari bo bacunga ayo
(Transitional National Assembly)
masanduku ku buryo buziguye, Abatutsi bakayacunga ku
APADEC
buryo : Association
butaziguye: Abatutsidu Parti Démocrate
bahembwa imishahara, Chrétien
bagatuma
APR : Armée Patriotique Rwandaise
DULERERQ\LQHEDÀWHLQ\XQJXNXULD\RPDIDUDQJD<DNRPH]DJD
APROBAMI
avuga ko niba: abashefu
Association des Partis
bataragize Monarchistes
uruhare mu gusaba gucunga
ayo masanduku, baregwa kuba bashyira umukono ku bintu
Rwandais
bahatiwe;
APROCOMIN: kandi iyo mikorere
Association desyabo iba igambanira
Commerçants igihugu,
Indigènes
kuko badaharanira uburenganzira bwabo kugeza mu nzego
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
mpuzamahanga. Kurega umuzungu ni ukutagira ubutwari.
Masse umuzungu yabashyiriyeho itegeko, ariko
Ikosa ni iry’abashefu,
ARD
ntibashake : Alliance pour
kuryubahiriza le Renforcement
(Niyonzima) 361
. Shefu de Mungarurire
la
yashubije ko hari Démocratie
ibitekerezo muri urwo rwego byatanzwe mu
Nama
ARDHO Nkuru: Association
y’igihugu muRwandaise
wa 1955 pourn’abashefu
la Défensemu nama
des
y’abayobozi yabaye mu wa 1956
Droits de l’Homme ariko nta gisubizo byabonye.
&RPLWpG¶pWXGHGXSUREOqPHVRFLDO0XKXWX0XWXWVL5DSSRUW1\DQ]D0DUVDYULO
AREDETWA : Association pour le Relèvement
361

1958, p.14
Démocratique des Batwa
368
v
Byaje kurangira impaka kuri
ACRONYMS ANDicyo kibazo nta cyo zigezeho:
ABBREVIATIONS
“abapetisiyoneri” bakomeza gushyira uruhare kuri shefu
___________________________________
n’umwami, abagize Inama Nkuru y’Igihugu bakavuga ko
atari bo mu by’ukuri bacungamari b’ayo masanduku. Gitera
A.A. : Archives Africaines
abasubiza yuko mu by’ukuri Abatutsi ayo masanduku nta cyo
A.G.
ababwiye : Assemblée
kuko Générale
nta nyungu babona362. Ibitekerezo byatanzwe
ABAKI
ntibyashoboye: Alliance des Bakiga
kubona ubwiganze bw’abagize komite: byavugaga
ABESC : Association
ko hagomba gukurikizwa des
nta Bahutu
kunyura kuEvoluant pour la
ruhande ibiteganywa
n’itegeko no guhuza amasanduku yose
Suppression des Castes agahindurwamo imwe
gusa
ACR (Kayihura, Mungarurire) hakanashyirwaho
: Association des Cultivateurs du Rwanda komisiyo
igizwe n’Abahutu n’Abatutsi n’Abatwa ikurikirana imicungire
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
n’imitegekere y’amafaranga y’amasanduku ya sheferi. (Gitera)
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
x Ikibazo Réconciliation
cy’uburezi Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Ikibazo
AFDL cy’uburezi kizwe des
: Alliance mu nama
ForcesyaDémocratiques
komite yateranyepour ku itariki
la
ya 9 Mata 1958.Libération
Ikibazo cyatanzwe n’aba
du Congo-Zaïre “petisiyoneri” cyavugaga
muri rusange ko Abatutsi biganje cyane ugereranije n’Abahutu
AGOA : African Growth and Opportunity Act
mu burezi bw’amashuri abanza, ayisumbuye ndetse n’amakuru.
$,'6 na Niyonzima
Gitera $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bavugaga ko icyo kibazo gitangirira
AIMO
mu mashuri :yisumbuye
Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
(“mu mwaka wa mbere amoko yose
AJER
uyasangamo”) : Association de la Jeunesse Estudiantine
363
. Abandi bagize ako kanama bashatse kumenya
imibare nyayo ijyanyeRwandaisen’icyo kibazo uhereye mu mashuri abanza
(Bwanakweri,
ALIR Kagiraneza), bagiye Asitirida
: Armée de Libération mu ishuri ry’indatwa
du Rwanda
rya Shariti gushaka iyo mibare; bagiye kandi n’i Save (mu ishuri
AM/AP
ry’abarimukazi : Arrêté ministériel/
ry’Abenebikira). Arrêté présidentiel
Umuyobozi w’iri shuri ntabwo
AMR : Association des Moniteurs du
\DEDKD\HL\RPLEDUHNXNRQN·XNR\DELYXJDJD´DPDÀVKL\DER Rwanda
AMUR ubwoko
atariho : Association des Musulmans
ni na cyo gisubizo bahawe muri auShariti
Rwanda (Rwunge
rw’Amashuri).
ANT : Ibaruwa
Assemblée yohererejwe
Nationaleamashuri yose yo mu gihugu
de Transition
isaba gutanga amakuru ku mibare
(Transitional ya buri
National “bwoko”.
Assembly)
APADEC
Ikibazo cyongeye: Association
kuvugwaho mu du nama
Parti yabaye
Démocrate Chrétien
ku itariki ya 4 kugeza
APR
ku ya 7 Kamena. : Armée
Bamaze Patriotique
gusuzuma Rwandaise
imibare yatanzwe n’abayobozi
APROBAMI byagaragaye
b’amashuri, : Associationkodes kuPartis
bigo Monarchistes
by’amashuri abanza 29
byashubije ku 114 (25%) 67,81 % by’abanyeshuri bari Abahutu,
Rwandais
31,7 Abatutsi naho
APROCOMIN: 0.01% bakaba
Association Abatwa. Shefu
des Commerçants Bwanakweri
Indigènes
yamenyesheje ko iyi mibare atari yo, ariko ntiyavuga aho ahera
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
yemeza ibyo. Yavuze ko no mu mashuri abanza Abatutsi ari bo
benshi. Abandi Masse bose bemeranya na we. Mu mashuri yisumbuye,
ARD
ku : Alliance
bigo 29 byasubije kuripour le Renforcement
47 byose hamwe, 39.20%de la
by’abanyeshuri
bari Abahutu, 6Démocratie
0.80% ari Abatutsi naho Abatwa ari nta bo364.
ARDHO
362
Ibidem, p. 19 : Association Rwandaise pour la Défense des
363
Ibidem, p.24 Droits de l’Homme
&RPLWp G¶pWXGH GX SUREOqPH PXKXWXPXWXWVL
AREDETWA : Association
364
5DSSRUW 1\DQ]D 0DUV$YULO
pour le Relèvement
1958,p.32
Démocratique des Batwa
369
v
Bamwe mu bayobozi
ACRONYMS b’ibigo batangaje ukuntu bigoranye kubona
AND ABBREVIATIONS
iyo mibare no___________________________________
gusubiza ibibazo byabajijwe n’ako kanama byo
gutanga umubare w’Abahutu, Abatutsi n’Abatwa mu mashuri.
Umuyobozi
A.A. :y’Urwunge rw’Amashuri (Shariti) yavuze ko
Archives Africaines
bitamushobokera kubona iyo mibare kuko: “abenshi bavuga ko
A.G. : Assemblée Générale
ari Abatutsi, kubera ishema baterwa no kwitwa gutyo. Ubuyobozi
ABAKIkigo bwamenyesheje
bw’iki : Alliance desko Bakiga
butahagarara ngo bwemeze ukuri
ABESC : Association des
kw’iyo mibare. “Kuri twe umunyeshuri Bahutu niEvoluant pour layaba
umunyeshuri
Umunyarwanda, Suppression
Umurundi,des Castes cyangwa Umututsi,
Umuhutu
ACRvangura :dukora
nta Associationyaba des Cultivateurs
ku binjyanye du Rwanda
n’amasomo cyangwa
imyitwarire.
ADP Ibizamini
: Alliancebyo kwinjira muri
Démocratique desiriPeuples
shuri ntibyita ku
miryango
ADR baturukamo
: Alliance pour la Démocratie et la Ubuyobozi
kandi ni Leta ibikurikirana.
b’Urwunge nta Réconciliation
ho buhurira na Nationale
byo. Bigaragara ko mu gashami
kiga iby’ubutegetsi nta Muhutu usangamo nubwo abanyeshuri
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ERVHL\REDUDQJLMHLNLFLURUXVDQJHERVHEDEDEDÀWHXEXUHQJDQ]LUD
bwo guhitamoAlliance
AFDL : ishami des Forces
bashaka Démocratiques
gukomeza. pournuko
Ikigaragara la
Libération
kugeza ubu Abahutu du Congo-Zaïre
badashishikajwe no gukomeza mu Ishami
AGOA
ry’Ubutegetsi” :365
African Growth and
. Ibi bisobanuro Opportunity
ntibyemewe Act
n’aba “petisiyoneri”
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ariko nta mpamvu batanze zo kubihakana.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Ibisubizo
AJER byatanzwe
: Association na deVikariyati
la Jeunesse ya Estudiantine
Kabwayi na byo
byagaragazaga iki kibazo ku imibare yashakagwa. Umupadiri
Rwandaise
wayoboraga amashuri yavuze ati: “simbona ukuntu amakuru
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
mudusaba azafasha gukemura ikibazo muriho mwiga. Ku
AM/AP
rundi ruhande, : Arrêté ministériel/kubona
ntibyanshobokera Arrêté imibare
présidentiel
munsaba ku
AMR
byiciro bimwe: Association
na bimwe. Mu des Moniteurs
gihe cyo kwemereradu Rwanda
abanyeshuri
AMUR
muri seminari: no Association des Musulmans
muri novisiya, nta we tubazaau Rwanda
ubwoko. Kiriziya
ANT
ntishishikajwe : Assemblée
no kumenya Nationale de Transition
amoko y’abayigana, Imana ni yo
yihitiramo abayo haba muri National
(Transitional novisiya Assembly)
cyangwa mu iseminari.
Nta
APADEC muntu wigeze yirukanwa kubera ubwoko
: Association du Parti Démocrate bwe”. Ku bijyanye
Chrétien
n’abarayiki boherezwa na Vikariyati kwiga mu mahanga, ntabwo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
iyo mibare tuyisaba. “Nzi neza amazina yabo ariko ntabwo nzi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ubwoko bwa muri muntu. Ntabwo mbere yo kubohereza kujya
kwiga mu mahanga, Rwandais Vikariyati ikenera kubanza kumenya
APROCOMIN: Association
ubwoko bwabo. Bose ni Abanyarwanda des Commerçants
366 Indigènes
. “Ibi bigaragara kandi
APROSOMA
no mu mashuri : Association pour la Promotion
abanza: “twemerera umunyeshuri Sociale
uwodearila we
wese wujuje imyaka Masse y’ishuri nk’uko Leta ibiteganya, kandi akaba
akurikira
ARD amasomo
: Allianceye pour
uko bikwiye”. Mu kujyademu
le Renforcement la mashuri
yisumbuye hakorwa Démocratieibizamini kandi bikosorwa n’abagenzuzi
b’amashuri hakanubahirizwa ibisabwa byose367.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
365
Ibidem Droits de l’Homme
&RPLWpG¶pWXGHGXSUREOqPHPXKXWXPXWXWVL5DSSRUW1\DQ]D0DUV$YULOS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
366

367
Ibidem
Démocratique des Batwa
370
v
Umuyobozi ACRONYMS
w’ikigo cya AND Mushishiro yoherereje akanama
ABBREVIATIONS
ubuhamya bwe ati: “mvugishije ukuri
___________________________________ntibyanshobokera
kubona ayo makuru kuko tutigeze twita ku kumenya ibyiciro
by’imibereho
A.A. abana bacu Africaines
: Archives barimo. Kuri twe bose ni Abanyarwanda
nta tandukaniro. Dushingiye ku mahame yacu, twirinda no kuba
A.G. : Assemblée Générale
twagira icyo tuvuga ku bijyanye n’amoko y’abana bacu kuko
ABAKI ko bose
dushaka : Alliance
bumvades Bakigaku ishuri kandi ko bakwiriye
bisanzuye
ABESC imbere
gushyira : Association desmyiza
imyitwarire Bahutu Evoluant bakura
n’ubumenyi pour la mu
ishuri mbere Suppression
yo kwimukira desmu Castes
kiciro gikurikira cyangwa no
ACR mu mashuri
kujya : Association des368Cultivateurs
yisumbuye” . du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Mu
ADR biganiro: Alliance
mpaka pourbyakozwe ku birebana
la Démocratie et la n’impamvu
z’ubwiganze bw’Abatutsi mu mashuri,
Réconciliation aba “petisiyoneri” bibanze
Nationale
ku bwiganze n’ubundi busanzwe bw’Abatutsi muri poritiki, mu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bukungu no mu mibereho rusange: Umututsi kubera urwego
AFDL : Alliance
rw’imibereho arimo des Forces Démocratiques
biramworohera kubonera umwanapour lawe
Libération
ishuri; abana b’Abatutsi du Congo-Zaïre
buzuza ibisabwa byose, cyanecyane mu
AGOA yisumbuye,
mashuri : African Growth
kuko andbabo
ababyeyi Opportunity Act
bakize bityo bakabasha
$,'6
kwishyura $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
amafaranga asabwa (Ndahayo, Murindahabi).
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
3HUH]LGD
AJER Z·LQDPD XPZDPL 
: Association de\DEDMLMH DEDJL]H
la Jeunesse DNDQDPD QLED DUL
Estudiantine
ikibazo cy’ubwoko cyangwa cy’ubukire gitera ubwo bwiganze. Ni
Rwandaise
padiri Kagiraneza, wagize uruhare mu mateka y’uburezi mu gihe
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
cya gikoroni, watanze igisubizo cyanyuze benshi mu bagize inama.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Ubusumbane : Association
mu moko, nk’uko des Moniteurs
abivuga,dubuterwa
Rwandan’ibintu
AMUR . Guhera
byinshi 369 : Association
mu wa 1917, desimiyoborere
Musulmans au Rwanda
y’abaturage igendera
ANT
ku gika cya nyuma: Assemblée
k’ingingoNationale
ya 4 y’itegekode Transition
ryo ku wa 6 Mata 1917
aho bavuga bati: “abatware, National
(Transitional bahagarariwe na rezida, bakora
Assembly)
imirimo
APADEC yabo y’ubuyobozi n’ubucamanza, bakagendera
: Association du Parti Démocrate Chrétien ku muco
w’igihugu cyabo n’amabwiriza atangwa na komiseri w’umwami
APR : Armée Patriotique Rwandaise
w’Ababirigi”. Ibi kandi byashimangiwe n’itegeko no 347/AIMO
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ryo ku wa 4 Ukwakira 1943 rigashyigikirwa n’itegeko ryo ku wa
14 Nyakanga 1952, Rwandais ryemera ubuyobozi Ababirigi basanze mu
APROCOMIN: Association
JLKXJX XEX EX\RER]L  EXNDED des EZDUL
Commerçants Indigènes DKD
EXÀWZH Q·$EDWXWVL
APROSOMA
rero : Association
ni ho haturuka pour la Promotion
ubu busumbane bwakomejwe Sociale de la
n’abakoroni.
Amashuri yigishaga Masseabayobozi b’Abanyarwanda yari amashuri
ya
ARD Leta: iry’i Nyanza,
: Alliancemu pour
Ruhengeri, i Cyangugu na
le Renforcement deAsitirida.
la Aya
mashuri yemereraga abana
Démocratie b’abatware n’Abatutsi bashoboraga
kugira “ingishywa” n’“abanyagihe”370. Kubera iyo mpamvu
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
368
Ibidem, p. 32 Droits de l’Homme
&RPLWpG¶pWXGHGXSUREOqPHPXKXWXPXWXWVL5DSSRUW1\DQ]D0DUV$YULOS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
369

370
Idem
Démocratique des Batwa
371
v
ubwitabire bw’abana
ACRONYMS b’Abatutsi bwariyongereye mu gihe
AND ABBREVIATIONS
abana b’Abahutu batashishikarijwe cyane kugana ishuri. Ku
___________________________________
bwa padiri, ubwiganze bw’Abatutsi bwatewe n’ibikurikira: icya
mbere
A.A. uburyo: Archives
bw’imiyoborere n’imitegekere ya kera, uburyo
Africaines
bwari bukenewe icyo gihe ariko butakomeje kujyana n’igihe,
A.G. : Assemblée Générale
hanyuma n’imihindukire y’imitekerereze mu mitwe y’abaturage:
ABAKI
ubwitabire ku: Batutsi
Alliancekubera
des Bakiga
inyungu bategereje mu kwiga371.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Ivangura ryagaragaye Suppression des Castes
mu Rwunge rw’amashuri rwa Asitirida
ACR
(Shariti), aho mu : Association
gashami kiga desiby’imiyoborere
Cultivateurs batakiraga
du Rwanda abana
b’Abahutu, ryatinzweho
ADP n’abagize akanama
: Alliance Démocratique des kubera
Peuplesibyanditswe
n’aba
ADR “petisiyoneri”. Mu rugendo abagize
: Alliance pour la Démocratie et la akanama bakoreye
muri iryo shuriRéconciliation
ry’Urwunge, umuyobozi
Nationalew’ishuri yavuze ko bari
basigaye bakira amoko yose muri ako gashami. Abazi amateka
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
y’iryo shuri bavuze ko kwinjira muri ako gashami k’ubuyobozi
AFDL
bitashobokeraga : Alliance
Abahutu desgusa
Forces Démocratiques
ahubwo n’Abatutsi pour la
basanzwe
LibérationGusa
batari abana b’abatware. du Congo-Zaïre
abana b’abatware baba Abahutu
AGOA
cyangwa Abatutsi : African Growth
ni bo and Opportunity
bashoboraga kwiga muriActiryo shami.
$,'6
Mu gihe k’ibiganiro$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mpaka ako gashami ntikari kakiriho,
kari
AIMO karasimbuwe n’akandi gashami
: Affaires Indigènes kiga iby’ubutegetsi ariko
et Main-d’oeuvre
kadateye kimwe
AJER nk’aka mbere.
: Association AgashamiEstudiantine
de la Jeunesse gashya kateguraga
abanyeshuri gukora imirimo itandukanye y’ubuyobozi
Rwandaise
bitandukanye n’aka mbere kateguraga gusa kuyobora sheferi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
(Mungarurire). Aba “petisiyoneri” ntabwo bemeraga iby’iyi
AM/AP
mihindukire, : bavugaga
Arrêté ministériel/
ko amakuru Arrêté présidentiel
yatanzwe n’umuyobozi
AMR
w’ikigo ku bwiganze: Association des Moniteurs
bw’Abatutsi du Rwanda
muri aka gashami bugaragaza
AMUR : Association
ko hakiri ikimenyane des Musulmans
n’ikenewabo au Rwanda
muri aka gashami.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Ibisubizo bitandukanye
(Transitionalbyaratanzwe kugira ngo bace ubu
National Assembly)
busumbane
APADEC bukandamiza Abahutu
: Association du Parti Démocrate bwagaragaraga
Chrétien mu
mashuri: gukangurira cyane abana bageze igihe cyo gutangira
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ishuri ku mashuri abanza, guha buruse abana b’abakene
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bashaka gukomeza mu kiciro kisumbuye binyuze muri komisiyo
Rwandais Murindahabi), gushyiraho ikigega
ibishinzwe (Bicamupaka,
APROCOMIN:
kitabogamiye kuri Association des Commerçants
Leta (Kagiraneza), Indigènes
gukuraho ikimenyane
APROSOMA
n’ikenewabo :kigaragara
Association pour
muri la Promotion
Shariti (UrwungeSociale de la
rw’Amashuri),
gukangurira abarimu Masse kubuza abana gucikiza amashuri
abarangije
ARD ikiciro, gushaka
: Alliance pour ibyumba by’amashuride
le Renforcement bihagije
la mbere
yo gutegeka abana bose
Démocratie kugana ishuri. Nta kemezo na kimwe
kigeze gifatwa ku bwiganze buhagije keretse ihame rivuga ko
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
abana bose bakwiriye kugana ishuri hatitawe ku ivangura iryo
ari ryo ryose. Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
371
Ibidem, p. 28
Démocratique des Batwa
372
v
Akanama kize ibindi bibazo
ACRONYMS ANDbitandukanye
ABBREVIATIONS ariko bitafashe
umwanya munini nk’ibi tumaze kuvuga. Ni
___________________________________nko ku bijyanye
n’abagize Inama Nkuru y’Igihugu kubera ubusumbane
bw’amoko bugaragaramo. Nk’uko Gitera abivuga, Inama Nkuru
A.A. : Archives Africaines
y’Igihugu yashyizweho hakurikijwe itegeko ryo mu wa 1952
A.G. mu kuri
ariko : Assemblée Générale
si ko bimeze: ihagarariye gusa Abatutsi. Hari
ABAKI : Alliance des Bakiga
hakwiriye kuba abahagarariye Abahutu ibwami. Abagize Inama
ABESCy’Igihugu
Nkuru : Association
bavugaga ko des Bahutu Evoluant
bahagarariye pour labose
Abanyarwanda
nubwo ari Abatutsi (Kagiraneza, Mungarurire).
Suppression des Castes Abagize Inama
Nkuru
ACR y’Igihugu bagaragaje ko byinshi mu byemezo
: Association des Cultivateurs du Rwanda byafashwe
na bo ku bijyanye n’imivugururire y’inzego z’ubuyobozi
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
bitashyizwe mu bikorwa kubera ubuyobozi bwa Leta mbirigi,
ADR
nyamara : Alliancen’aho
ugereranyije pouribihe
la Démocratie
byari bigezeetbari
la bashyigikiye
Réconciliationbugahinduka
ko ubuyobozi buvugururwa Nationale ubwami bushingiye
AECitegeko nshinga
ku : Agglomeration Extra-Coutumières
(Kagiraneza, Mungarurire, Bwanakweri).
Akanama
AFDL kahisemo kurekera
: Alliance icyo Démocratiques
des Forces kibazo komisiyopour y’Inama
la
Nkuru y’Igihugu kugira ngo ikige mu
Libération du Congo-Zaïreburyo buruseho 372
.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Abagize akanama kandi bavuze ku makosa akorwa n’abashefu
$,'6
n’abasushefu.$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Amabaruwa yandikiwe umwami yasomewe mu
AIMO
nama, muri yo : Affaires Indigènes
hagaragaragamo et Main-d’oeuvre
ihohoterwa rikorerwa Abahutu,
AJER
urugero ni : Association de la Jeunesse Estudiantine
ku bijyanye n’impano baha abashefu cyangwa
abasushefu kugira ngo bandike abavutse cyangwa abapfuye,
Rwandaise
abahinzi
ALIR bahingira abategetsi
: Armée de Libération ntibahembwe,
du Rwanda gutanga umusoro
w’inka mbere y’igihe, ibihano bitangwa mu bikorwa byo
AM/AP
kurwanya isuri. : Arrêté
Abagize ministériel/
Inama Nkuru Arrêté présidentiel
y’Igihugu bagaragaje ibibi
AMR : Association des Moniteurs
by’“akazi”, bagaragaza ko bifuza ko kakurwaho (Kagiraneza). du Rwanda
AMUR
Ariko batangajwe : Association
no kumvades Musulmans
Gitera au Rwanda
asaba ko “akazi” kagumaho
mu gihe cy’agateganyo
ANT : Assemblée 373
.Nationale
“turi abaturage
de Transitionbatamenyerenye
“akazi” ni yo mpamvu rero, hakwiriye
(Transitional National kugira umwanya uharirwa
Assembly)
akazi, n’undi wo kwisanzura.” Shefu Mungarurire yagaragaje
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
ko yumiwe kubera icyo gitekerezo cya Gitera, kuko yasangaga
APR ariko ntandaro
akazi : Arméey’amakimibirane
Patriotique Rwandaise hagati y’abayobozi n’abo
APROBAMI
bayobora; : Association
abantu benshi bibwirades Partis Monarchistes
ko “akazi” kazanywe n’abatware
Rwandais
b’Abatutsi, ibi sushefu Bicamumpaka ni ko na we abibona aho
agira ati: “Abatutsi
APROCOMIN: bari hagatides
Association y’Abahutu n’abazungu”
Commerçants bigaragara
Indigènes
ko ari imbogamizi yatewe n’abakoroni 374
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la .
Masse
Umwami yashoje ibiganiro avuga ko ku bwe koko
ARD
amakosa : Allianceku
aturuka pour le Renforcement
“kazi” no ku kibazo de lacy’ubutaka
Démocratie . Ubutegetsi bw’umwami bwonyine
n’amasambu kitararangira 375

ARDHO
372 : Association Rwandaise pour la Défense des
&RPLWpG¶pWXGHGXSUREOqPHPXKXWXPXWXWVL5DSSRUW1\DQ]D0DUV$YULOS
373 Droits de l’Homme
&RPLWpG¶pWXGHGXSUREOqPHPXKXWXPXWXWVL5DSSRUW1\DQ]D0DUV$YULOS
Ibidem
AREDETWA : Association pour le Relèvement
374

375
Ibidem
Démocratique des Batwa
373
v
ntibwakwishoboza gukemura
ACRONYMS ANDibibazo byose bihari. Ibibazo
ABBREVIATIONS
kandi biri mu buzima butandukanye bw’igihugu, mu bice
___________________________________
biyoborwa n’abakoroni hamwe na Kiriziya, bose rero bagomba
guhagararirwa muri ibi biganiro. Umwami ni we wari warafashe
A.A. : Archives Africaines
iya mbere mu kuyobora ibi biganiro ku kibazo cy’Abahutu
A.G.
n’Abatutsi, : Assemblée
ibiganiro Générale
abategetsi ba Leta mbirigi banze kwitabira.
ABAKI : Alliance des Bakiga
Ntabwo bari biteze ko umwami azafata iya mbere maze agategura
ABESC bigari.
ibiganiro : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
Twababwira
ACR ko mu gihe ibyodes
: Association biganiro by’Inamadu
Cultivateurs Nkuru y’Igihugu
Rwanda
byabaga,
ADP umwami yagiye yakira amabaruwa
: Alliance Démocratique des Peuples atandukanye
y’Abahutu baturuka mu turere dutandukanye tw’igihugu
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
(Muramba, Buriza, Save, Asitirida, Buganza y’Amajyaruguru,
Mugina, Mpara, Réconciliation Nationale
Mwurire, Kabare, Ngoma, Ruhashya, Mbazi,
AEC
Shyogwe) : Agglomeration
bavuga Extra-Coutumières
ko bamushyigikiye muri iki gikorwa.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques
Birashoboka cyane ko abanditse izo nyandiko babitegetswe pour la
Libération du
n’abashefu n’abasushefu Congo-Zaïre
b’aho batuye (urugero Gitera ni ko
yabigenje).
AGOA Bashakaga kwamagana
: African Growth inyandiko zasohotse
and Opportunity Act muri
Kinyamateka
$,'6 (Gicurasi 1958) yasebyaga umwami
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP n’ibiranga
ubwami. Ibyari bikubiye muri ayo ma baruwa ni ibi muri make:
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
- Abashyize umukono kuri izo nyandiko bitandukanije na Gitera
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
n’ibitekerezo bye bivuga ko Abatutsi bakandamije Abahutu,
- BatsindagiraRwandaise
ko ibyo Gitera avuga ntawabimutumye, kandi
ALIR : Armée
NRQWDVKLQJLURELÀWH de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/
- Nta makimbirane Arrêté présidentiel
ari hagati y’Abahutu n’Abatutsi, Igihe
AMR : Association
cyose aya moko des Moniteurs
yombi yabanye neza mu du Rwanda
mahoro, Gitera nta
kindi
AMUR ashaka uretse kuzana amacakubiri mu
: Association des Musulmans au Rwanda bavandimwe
ANTbakomoka :ku mubyeyi umwe
Assemblée (Gihanga).
Nationale de Transition
- Gitera ni umuhemu utishyura imyenda ye, ntiyishyure
(Transitional National Assembly)
n’abakozi bamukoreye.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
- Abahutu ntibashaka kugera ku butegetsi bica abari
APR : Armée Patriotique Rwandaise
babusanganywe.
APROBAMI
- Abanditse :ayoAssociation
mabaruwades Partis Monarchistes
barashimira umwami ibyo amaze
Rwandais
kugeza ku Rwanda, birimo guca ubuhake, guca ikiboko, guca
shiku, kunyagwa
APROCOMIN: n’ibindi. des Commerçants Indigènes
Association
-APROSOMA
Umwami aca neza imanza
: Association zimushyikirijwe
pour la Promotionnta ho abogamiye,
Sociale de la
umwami ni we nkigi
Masse y’igihugu.
- Koko hari amakosa n’akarengane ariko si Abatutsi gusa
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
EDELWHUDEXULZHVHDELÀWHPRXUXKDUH
- Ubufatanye Démocratie
hagati y’abayobora n’abayoborwa ni bwo
ARDHO
buzafasha :gukemura
Association Rwandaise pour la Défense des
iki kibazo.
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
374
v
Ibiganiro mpaka ku kibazo cy’Abahutu
ACRONYMS n’Abatutsi byakozwe mu
AND ABBREVIATIONS
bwisanzure no___________________________________
kwishyira ukizana bihagije ku buryo wabigereranya
n’ibibera mu bihugu byateye imbere. Nk’uko bigaragara, ikibazo
cy’amoko
A.A. ntigishobora
: Archiveskuvugwa hatarebwe ibibazo by’imiyoborere
Africaines
mu byiciro bitandukanye by’igihugu (uburezi, ubutegetsi,
A.G. : Assemblée Générale
icungamari, n’ibindi). Ibi biganiro bigaragaza uburyo bubiri bwo
ABAKI ibintu:
kubona : Alliance
ku ruhandedesrumwe
Bakigaaba “petisiyoneri” bashakaga
ABESC ibisubizo
kubona : Association des Bahutu
vuba ku bibazo bahura naEvoluant pour labwa
byo mu buzima
buri munsi, kuSuppression
rundi ruhande desabagize
CastesInama Nkuru y’Igihugu
ACR
batungaga : Association
agatoki des
ubutegetsi bwaCultivateurs
Leta mbirigidu Rwanda mu
bwabashyize
bibazo
ADP by’insobe. Izi mpande
: Alliance zombi hari
Démocratique des ibyo zumvikanagaho.
Peuples
Twavuzeho
ADR bimwe
: Alliance pour la Démocratie et labyashoboraga
haruguru. Ibyo ni byo
guherwaho kugira ngo bumvikane.
Réconciliation Ikindi kandi nuko ibitekerezo
Nationale
E\·XEXKH]DQJXQLE\DULELJLÀWZHQ·DEDQWXEDNH
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Zari inshingano : Alliance des Forces
z’ubutegetsi bwariho Démocratiques
icyo gihe gukomezapour laibyo
biganiro, kugira Libération
ngo habonerwedu Congo-Zaïre
ibisubizo ibibazo byagaragaye,
AGOAhirindwe
kandi : African Growth
gutandukira. and Opportunity
Twakwibaza impamvuAct ku ruhande
$,'6 atari ko
rumwe $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bwabigenje ahubwo bugahitamo kutitabira ibyo
biganiro,
AIMO kandi ari bwoIndigènes
: Affaires bwivugiraga et ko ikibazo cy’amoko cyari
Main-d’oeuvre
ingenzi,
AJER ku rundi ruhandedeahubwo
: Association bugahitamo
la Jeunesse gushyigikira
Estudiantine
abanyaporitiki batari bashyigikiye ibyo biganiro.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
d. Uko ubutegetsi bwa Leta mbirigi bwabyitwayemo
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Ubutegetsi : Association
bwa Leta mbirigi des Moniteurs
bwari du Rwanda
mu Rwanda, uhereye kuri
AMUR
Visi Guverineri : Association des Musulmans
wungirije, bwarebereye au Rwanda
imizambire y’ibintu mu
ANT
gihugu : Assemblée
ntibwafata ibyemezo Nationale
mu gihe de gikwiye.
Transition
R. Bourgeois
yaburiye minisiteri ya koroni ku
(Transitional gutandukira
National kw’aho byaganaga
Assembly)
gushoboka:
APADEC : Association du Parti Démocrate uko
“nihakomeza kureberwa ibintu Chrétienbigenda
EL]DPED LEL ELVKRERUD NXYDPR LNLED]R JLNRPH\H NLGDÀWH
APR : Armée Patriotique Rwandaise
igaruriro, ukurikije umubare mwinshi w’Abahutu”376.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Umuyobozi wari Rwandais
ushinzwe ibya poritiki mu biro bya guverineri
APROCOMIN:
mukuru, abyumvikanyeho des
Association na Commerçants Indigènes
rezida wa Ruanda-Urundi,
APROSOMA
yayoboye ibiganiro: Association pour n’ejo
ku bijyanye la Promotion
hazaza ha Sociale de y’ibyo
poritiki la
bihugu byombi. Imbanzirizamushiga yashyizwe ahagaragara,
Masse
ikanagenderwaho
ARD mu mpaka
: Alliance pour le zagiwe hagati ya
Renforcement de za
la rezidansi
ebyiri, Kigali na Usumbura,
Démocratie yari igamije gushakira ibisubizo
ibibazo byihutirwa byagaragaye. Ingingo ngari zari izikurikira377:
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
mbere yo gushyiraho abategetsi batandukanye no kubakuraho
Droits de l’Homme
%RXUJHRLV5QD0U+DOOHX[VHSWHPEUH
AREDETWA : Association pour le Relèvement
376

377
*XLOODXPH+1RWHV\QWKpWLTXHMXLQ
Démocratique des Batwa
375
v
hagomba kubazwa inama; abagize
ACRONYMS inama ya susheferi bagomba
AND ABBREVIATIONS
gutorwa n’abaturage bose ba susheferi b’igitsina gabo; abagize
___________________________________
inama ya sheferi batorwa n’abaturage bagomba kungana
ishuro
A.A. ebyiri :z’abandi
Archivesbadatorwa;
Africainesgusesa inama ya teritwari;
abagize Inama Nkuru y’Igihugu bakajyaho ku buryo bukurikira:
A.G. : Assemblée Générale
ibyiciro by’abatorwa cyangwa bagashyirwaho na bagenzi babo
ABAKI
birasheshwe, : Alliance des Bakiga
inama izaba igizwe n’abahagarariye abandi
baturuka mu nama za sheferiBahutu
ABESC : Association des (shefu,Evoluant
sushefu pour la
n’abatware
babiri); abagizeSuppression des Castes
akanama gahoraho barahinduwe: izaba igizwe
ACR
n’abashefu : Association
batatu des Cultivateurs
hamwe n’abatware batatu,du Rwanda
umwe muri bo,
muri
ADP buri kiciro, azashyirwaho
: Alliance n’umwami;
Démocratique des inshingano
Peuples z’inama
zirasobanutse,
ADR : Alliance pour la Démocratie et la hamwe no
cyanecyane mu bijyanye n’ubutaka
gushyiraho abakozi.
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Imbanzirizamushinga kandi yari irimo ibijyanye na tekiniki:
AFDL
nk’imiterere :y’abakozi
Alliance des Forces
bakuru Démocratiques imicungire
b’Abanyarwanda, pour la
y’isanduku yaLibération
za sheferidun’ikigega
Congo-Zaïre
cy’umwami, inshingano
AGOA n’ibindi.
z’inama : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Umushinga woherejwe Léopoldville mu Gushyingo 1957,
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
ubuyobozi bwa Usumbura busaba ko wigwaho byihutirwa
AJERbyihutirwaga,
kuko : Association de uti:
wagiraga la Jeunesse
“mu giheEstudiantine
imbaga y’abaturage
Rwandaise
na Manifeste y’Abahutu bamaze gutangaza ibyifuzo byabo;
ALIR
ubutegetsi : Armée kuvugururwa
bugomba de Libération bukajyana
du Rwanda n’amahame ya
AM/AP
demokarasi : Arrêté
ateza ministériel/
imbere umuturageArrêté présidentiel
mu kwigobotora ubutegetsi
bwa
AMR gihake”. “Imbaga y’abahinzi yatugiriye ikizere,
: Association des Moniteurs du Rwanda ntikwiriye
gutegereza
AMUR ubuziraherezo; kuko bigenze bityo
: Association des Musulmans au Rwanda bashobora
guhindukira bakumva inama z’abashumba babi”378.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Ishami rya tekiniki (Transitional National Assembly)
rya Minisiteri ya za koroni na ryo
APADEC
ryaritabajwe. : Ubuyobozi
Associationbwa du Parti
mbere Démocrate Chrétien
bw’Ubuyobozi bukuru
APR
bwabonaga : Armée Patriotique
umushinga muri rusange Rwandaise
warajyanaga n’ibitekerezo
bigezweho
APROBAMI : Association des Partisinzego
kandi ukavugurura cyane za poritiki zariho.
Monarchistes
Imivugururire Rwandais y’inama zariho by’umwihariko yagaragaraga
nk’iyitondewe, kandi ihagije kugira ngo isubize by’agateganyo
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
ibibazo byazamuwe na bamwe mu baturage bari bashyigikiwe
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
n’abazungu bamwe na bamwe.
Masse
ARD iryo vugururwa
Muri : Allianceariko
pourbasabaga
le Renforcement
guverinomade la
kugaragaza
byimazeyo imigambi yayo
Démocratie kugira ngo yorohereze ubuyobozi
kugarurirwa
ARDHO ikizere n’abaturage. Kugaragaza
: Association Rwandaise pour la Défense des inshingano
z’ubutegetsi bw’Ababirigi bizafasha kugabanya imigonganire
Droits de l’Homme
y’inzego z’ubuyobozi bw’Abanyarwanda n’ubw’Ababirigi.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
378
Leroy P., Lettre au Gouverneur Général, 25 novembre 1957
Démocratique des Batwa
376
v
Hagomba gushyirwaho
ACRONYMSitegeko
ANDrihaABBREVIATIONS
ubutegetsi bw’Abanyarwanda
ikizere kiruseho kandi rikanakomeza kugaragaza inshingano
___________________________________
z’Ababirigi .
379

A.A. : Archives Africaines


Icyari kigamijwe muri iryo vugururwa byari ukuvugurura
A.G. : Assemblée Générale
byimazeyo imiterere y’inzego z’ubutegetsi muri rusange n’uburyo
ABAKI
ubutegetsi : Alliance des
bw’abazungu Bakiga n’ubw’Abanyarwanda, aho
bukorana
ABESC utuntu
kureba : Association
duto. Hari des Bahutumu
hagamijwe Evoluant pour
by’ukuri la
gusubira
gutekereza uko Suppression des Castesno guhuza ubutegetsi
inzego zihagararirwa
ACR
ntihakomeze : Association
kubaho des Cultivateurs
ubwa kizungu du RwandaByari
n’ubwa Kinyarwanda.
ngombwa
ADP kandi gushyiraho
: Alliance ubuyobozi des
Démocratique bugendeye
Peuplesku mahame
ya
ADR demokarasi
: Alliance pour la Démocratie et la kurushaho.
butuma abaturage bahagararirwa
Ariko ubutegetsi bw’indagizo bwari
Réconciliation bugikenewe380. Ntibigaragara
Nationale
ariko ukuntu ubwo butegetsi bw’indagizo bwagombaga kujyana
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
n’ubushingiye kuri demokarasi.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Inyandiko ya nyuma Libération
y’uyu du Congo-Zaïre
mushinga yemejwe mu nama yabaye
AGOA
tariki 28 Mutarama : African
1958 Growth and Opportunity
maze woherezwa Act mukuru
na guverineri
$,'6
muri minisiteri $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ya koroni. Muri iyi nyandiko hari ibintu bibiri
bishoboka:
AIMO ubwigenge
: Affaires bwuzuye
Indigènes cyangwa ubwigenge bucagase.
et Main-d’oeuvre
Hemejwe ko: Association
AJER ubutegetsi de bw’abazungu bugomba kugenda
la Jeunesse Estudiantine
bugabanya inshingano zabwo buhoro buhoro buzishyira mu
Rwandaise
maboko y’ubutegetsi bw’Abanyarwanda: ibyo bigakorwa baha
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Abanyarwanda bize inkuga mu bijyanye na tekiniki cyanecyane
AM/AP : Arrêté ministériel/
mu byo badahugukiwemo. Kongerera Arrêté présidentiel
ubushobozi ubuyobozi
AMR
bw’Abanyarwanda : Association des Moniteurs
byagombaga kujyanadu Rwanda
no kongerera
AMUR : Association
inshingano ubutegetsi des Musulmans
bugizwe n’Abanyarwanda, au Rwanda
ariko byose
ANT
bikorerwa munsi : Assemblée
y’ubutegetsiNationale de Transition
bw’Ababirigi.
(Transitional National Assembly)
Impamvu
APADEC yatangwaga
: Association yari duiteka
Partiisanzwe izwi: muri
Démocrate Ruanda-
Chrétien
Urundi, imikurire y’ibitekerezo n’imyitwarire bya poritiki
APR : Armée Patriotique Rwandaise
iracyari hasi ku buryo bitatuma babasha kugira ubuyobozi na
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
JXYHULQRPD E\L\RERUD XUHWVH NXED EXÀWH JXVD XEXVKRER]L
Rwandais Ni yo mpamvu igisubizo gikwiye ari
bwa tekiniki n’ubukungu.
APROCOMIN:
ukugenda bahaAssociation des Commerçants
abaturage kavukire Indigènes
ubuyobozi buhorobuhoro.
APROSOMA
Inama Nkuru: Association
y’Igihugu ikaba pourari la Promotion
yo izajya yitaSociale
ku de la
bijyanye
n’ibibazo by’abaturage,
Masse naho rezida abifashijwemo n’inama
ihuriweho
ARD n’abazungu
: Alliance pour n’Abanyarwanda
le Renforcement ikazajya
de la yita ku
birebana n’ibibazo bya
Démocratie tekiniki 381
.
ARDHO
379 : Association Rwandaise pour la Défense des
3DXOXV-01RWHSRXUOH0LQLVWUH-DQYLHU
380 Droits de l’Homme
1RWHGHOD'LUHFWLRQGHODH'LUHFWLRQJpQpUDOHMDQYLHU
H'LUHFWLRQGHODqGLUHFWLRQJpQpUDOHXQGRFXPHQWQRQGDWpSUpSDUpSDU-0
AREDETWA : Association pour le Relèvement
381

3DXOXVHW-9DQKRYH
Démocratique des Batwa
377
v
GuYHULQHUL PXNXUX 3pWLOORQAND
ACRONYMS \HPH\H LE\R ELWHNHUH]R E\DWDQ]ZH
ABBREVIATIONS
bijyana n’ryo ___________________________________
vugururwa ariko asaba ibintu bibiri: icya mbere
ni ukutibagirwa iterambere ry’Abahutu. Yagize ati: “ntabwo
gushyikiriza
A.A. :ubutegetsi buhorobuhoro abenegihugu bigomba
Archives Africaines
gukorwa ku nyungu z’Abatutsi gusa. Abahutu na bo bagomba
A.G. : Assemblée Générale
kugaragara muri ubwo butegetsi ku buryo busesuye. Igihe
ABAKI
cyarashize : Alliance
cyo desubuyobozi
gushingira Bakiga ku butegetsi bw’Abatutsi
ABESC
gusa nk’uko :bimeze
Association des Bahutu
ubu. Tugomba EvoluantAbahutu
gushyigikira pour la mu
migambi yabo Suppression des Castes
yo kwiteza imbere mu mibereho na poritiki.
Muri
ACR icyo gikorwa gikwiye
: Association descyo kwanga akarengane
Cultivateurs du Rwandakandi
tuzashyigikirwa
ADP n’abantu batandukanye
: Alliance Démocratique des Peuples barimo inzego
mpuzamahanga, abayobozi bakuru ba Kiriziya n’abaturage
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
b’abanyaburayi. Ibi ariko birasaba kubigenza gahoro, nta
Réconciliation Nationale
guhubuka kugira ngo twirinde umuvuduko n’ihubi bikabije”382.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Guverineri mukuru: Alliance des Forces
yongeraho kandiDémocratiques
ku bijyanye n’Abahutu, pour laati:
“sinarangiza uru Libération
rwandikodu Congo-Zaïre
ntongeye kwibutsa ko ari ngombwa
gushyigikira byimazeyo
AGOA : African Growthiterambere
andry’imigambi
Opportunity y’Abahutu
Act ariko
tubayobora
$,'6 kugira ngo badahubuka bagatera
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP imyivumbagatanyo
cyangwa bagatsindwa kubera kutabasha kwifata. Ikibazo
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
gikomeye gishobora kuvuka nuko bakwivumbagatanya banga
AJER
imirimo myinshi : Association
bakwa de la Jeunesse
n’Abatutsi Estudiantine
nk’uko bisanzwe, uko
Rwandaise
kuyanga bikanafatira n’indi mirimo yose bategekwa cyangwa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
LVDEZDQ·XEX\RER]LNDQGLLÀWL\HF\DQHF\DQHDEDKLQ]LDNDPDUR
AM/AP
Birashoboka : cyaneArrêtéko ministériel/ Arrêté présidentiel
imyivumbagatanyo y’Abahutu ivamo
ibibazo
AMR by’akavuyo mu gihugu” 383
.
: Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Amabwiriza arumvikana: ubutegetsi bw’Ababirigi bwari mu
ANT
Rwanda bwagombaga: Assembléegushyigikira
Nationale de imigambi
Transition yavugwaga
(Transitional National Assembly)
Q·LQ\DU\HQJH]·$EDKXWXEL]H1LQDNRE\DJHQ]H,NLQGL3pWLOORQ
APADEC
yasabaga byari : Association
ukwirindadukurema Parti Démocrate Chrétien
za Leta z’abenegihugu
APR
zidashinze, aho : Armée Patriotique
ubukungu Rwandaiseabaturage bicwa
budashoboka,
n’inzara, buri gace gasamarira
APROBAMI : Association des Partis guharanira
Monarchistes ingirwagihugu
XNZDNR ULGDÀWH LF\R
Rwandais ULPD]Hµ %LGDVKRERWVH JXNRUD LJLKXJX
kimwe kigizwe n’u Rwanda n’u Burundi, kubitandukanya
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
ntibyagombye gutuma buri gace kigunga ukwako. Iki kifuzo
APROSOMA : Association
ariko nticyabashije kugerwaho. pour la Promotion Sociale de la
Masse
Mbere
ARD gato ko habaho
: Alliance impinduka zo mu wa 1959,de
pour le Renforcement byagaragaraga
la
ko abantu bose bumvikanaga
Démocratie mu guhindura no kuvugurura
bikomeye inzego z’ubutegetsi zariho kugira ngo zijyane n’ibihe
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
haba mu by’ubukungu, imibereho y’abaturage ndetse na
Droits de l’Homme
Gouverneur général,
AREDETWA : Association
382
Lettre au Vicepour
Gouverneur général, 7 mai 1958
le Relèvement
383
Idem
Démocratique des Batwa
378
v
poritiki. Ntabwo ari ukuri rero
ACRONYMS ANDko abayobozi b’abenegihugu batari
ABBREVIATIONS
babishyigikiye ___________________________________
nk’uko bamwe babivuga ngo kwanga iryo vugurura
ni bo bizaturukaho, ko ahubwo “abantu bajijutse bo mu mu migi
no
A.A.mu cyaro : barimo
ArchivesAbahutu, Abatutsi n’abandi bose babona
Africaines
ko ingoma ya gihake iri mu marembera bari gushyigikira izo
A.G. : Assemblée Générale
mpinduka”. Iyo umuntu ahuje ibyavuye mu biganiro byakozwe
ABAKI
n’abategetsi :b’abenegihugu
Alliance des Bakiga
hamwe n’abategetsi b’Ababirigi
ABESC
bigaragaza : Association
neza des Bahutu
ibyo bumvikanagaho Evoluant
n’ibyo pour la
batumvikanagaho.
Suppression
Ishyirwa mu bikorwa des Castes
ry’iyo gahunda ryari rishingiye mbere na
mbere
ACR ku bushake ubutegetsi
: Association desbw’Ababirigi
Cultivateursbwari
du kubishyiramo.
Rwanda
Ese
ADP koko ubwo: Alliance Démocratique des Peuples binyuze
butegetsi bwashakaga kubona ibisubizo
mu biganiro byakozwe n’abahagarariye Abanyarwanda nyakuri”
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
nk’uko byari byifujwe n’abari babishinzwe mbere? Bashyira
imbere amoko mu Réconciliation Nationale
gukemura ibibazo byagaragaye, bateye utwatsi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
LPLVKLQJDP\L]D\DJDKXQGDEDULEDÀWHELW\REDEDQJDPLUDLQ\XQJX
AFDL
z’Abanyarwanda : Alliance des Forces
nyamwinshi Démocratiques
nubwo bwose pour la
izabo bazigezeho.
Libération du Congo-Zaïre
Mu
AGOA nama ya cumi y’Inama
: African Nkuru y’Igihugu
Growth yateranye muri
and Opportunity Act Kamena
1958, umuyobozi w’Umubirigi ushinzwe ibibazo by’abaturage yavuze
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mu izina rya visi guverineri “ko nta kibazo gihangayikishije haba
AIMOporitiki yacu
muri : Affaires Indigènes
yo muri iki gihe, et Main-d’oeuvre
haba mu mibanire y’Abahutu
AJER
n’Abatutsi”. : Association
Ku de la Jeunessen’Abahutu
bijyanye n’ibyasabwaga Estudiantine
yavuze ati:
“biriya ni ibibazoRwandaise
by’abaturage bakennye na byo kandi ubyitegereje
wasanga nta : n’ibibazo
Armée debirimo nk’uko Rwanda kubikabya” .
du bashaka
384
ALIR Libération
Umuntu ashobora kuvuga ko kugeza icyo gihe abategetsi b’Ababirigi
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
bari batarashwana n’abategetsi b’Abatutsi.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Iryo shwana :ryatangiyeAssociation des ya
tariki Musulmans
3 Ukuboza au1958.
Rwanda Kuri iyo
ANT : Assemblée Nationale de
tariki ni bwo guverineri wungirije Harroy yamaganye inzego Transition
z’ubutegetsi za (Transitional
poritiki, imibanire n’ubuyobozi
National Assembly) u Bubirigi bwari
bushyigikiye
APADEC kugeza ayo magingo. Mu ijambo
: Association du Parti Démocrate Chrétien yavuze mu nama
rusange yagize ati: “ikibazo cy’Abahutu n’Abatutsi ni ikibazo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
tutakwirengagiza muri iki gihugu aho hagaragara ubusumbane
APROBAMI
bukabije. […]. : Association
Bigaragara des ko Partis
imyanya Monarchistes
myinshi y’ubuyobozi
Rwandais
yigaruriwe n’Abatutsi, aho bahohotera abaturage bagizwe
APROCOMIN:
ahanini n’Abahutu” Association
385
 -3des Commerçants
+DUUR\ PX JLWDER Indigènes
NH \DQGLWVH
nyuma yemera
APROSOMA ko gufata icyo
: Association pourkemezo byamugoye
la Promotion cyane
Sociale de la ariko
yari yagitekerejeho Masse “kuko u Bubirigi bwari bumaze kwanga ku
mugaragaro ibyemezo bya Mutara byo muri Kamena 1958”386.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
384
'pFODUDWLRQGHYDQWOHVPHPEUHVGX&63LQ/HV5DSSRUWVGX&631\DQ]D
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
S$FHWWHVpDQFHO¶(JOLVHFDWKROLTXHpWDLWUHSUHVHQWpHSDUOH3qUH9HUOH\H
385 Droits de l’Homme
1NXQGDEDJHQ]L)op.cit., p.44
AREDETWA : Association pour j
386
 +DUUR\ -3 5ZDQGD 'H OD IpRGDOLWp leODRelèvement
GpPRFUDWLH  %UX[HOOHV
+D\H]S
Démocratique des Batwa
379
v
Visi Guverineri mukuru yirinze
ACRONYMS AND kuvuga ijambo ubwoko mu ijambo
ABBREVIATIONS
rye, ahubwo avuga “igice mu mibereho y’abaturage b’Abatutsi
___________________________________
n’Abahutu” kuko yari azi neza ko ikibazo kitari ubwoko kandi ko
ntawari kwihandagaza ngo yemeze ko Abatutsi bose bari abakire
A.A. : Archives Africaines
bashinjwa gukandamiza abaturage. Yari azi neza ko abenshi mu
A.G. ari abakene
Batutsi : Assemblée
387 Générale
. Ntiyari ayobewe kandi ko Abahutu bose
ABAKI : Alliance des Bakiga
batari abakene uhereye kuri abo Bahutu bakomeye “bake cyane
ABESC
mu Bahutu :bagizwe
Association des Bahutu
n’abakozi ba Leta,Evoluant
abarimu,pour la
abacuruzi
akenshi bashakaga abagore b’Abatutsikazi”
Suppression des Castes 388
. Hari kandi mu
PDM\DUXJXUX
ACR \·LJLKXJX DEDNXQJX E·$EDKXWX
: Association des Cultivateurs du Rwanda EDÀWH LELNLQJL
by’ubutaka yitwaga “abakonde”.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR Guverineri
Visi : Alliance
kandipour la Démocratie
yahanaguye icyaha et laku butegetsi
Réconciliation
bw’abakoroni bw’Ababirigi ahoNationale
ibibazo byose byagaragaraga
AEC
yabigeretse : Agglomeration
ku butegetsi basanzeho Extra-Coutumières
bwa cyami. Ubutegetsi
kandi
AFDL bw’Ababirigi ubwodes
: Alliance bwikuyeho inshingano zo gushyigikira
Forces Démocratiques pour la
igikorwa cyo Libérationkugeza u du Rwanda ku
Congo-Zaïre bwigenge binyuze ku
bwumvikane bw’impande zose byarebaga.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 Ababirigi
Ntabwo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bose bumvikanaga ku kibazo cyo gutanga
AIMO
ubwigenge: : Affairesbari
bamwe Indigènes et Main-d’oeuvre
bashyigikiye ubutegetsi bwariho
AJER
bw’umwami : Association de la Jeunesse Estudiantine
aho bumvaga ko nibabaha ubwigenge buhagije
amaherezo bazakomeza Rwandaise kugirana umubano mwiza n’u Bubirigi.
Abandi
ALIR bari bashyigikiye
: Armée deibitekerezo
Libérationby’Abahutu,
du Rwanda abo bari biganje
F\DQHPXEDJL]HLVK\DNDU\LWZD´3DUWL6RFLDO&KUpWLHQ%HOJHµ$ER
AM/AP
ni : Arrêté
bo bagiriye inama ministériel/
u Bubirigi Arrêté
guhindura présidentiel
uruhande bushyigikira.
AMR : Association des Moniteurs
Naho ubundi ntakemezaga ko Ababirigi bari gushyigikira ako du Rwanda
AMUR k’Abahutu
gatsiko : Association des Musulmans
bake bize bazamuwe au Guhera
na Kiriziya. Rwandamu wa
1954
ANT ubutegetsi busanzwe bwa
: Assemblée Leta y’Ababirigi
Nationale ntibwumvikanaga
de Transition
na Kiriziya mu (Transitional
gushinga amashuri National adashingiye
Assembly) ku idini. Ikindi
NDQGL-3+DUUR\QWL\XPYLNDQDJDQD.LUL]L\D\DPZLWDJD´IUDQF
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
maçon”. Yitangarije ko nubwo yageze aho agashyigikira Abahutu,
APR
Kiriziya itigeze : Armée
imwemera Patriotique Rwandaise
kuko atemeraga ibintu by’amadini
APROBAMI
cyane. Mu wa :1959,Association des Partisigihe
Gerigori Kayibanda Monarchistes
yahuraga n’umwami
w’Ababirigi, Beaudouin,Rwandais yaboneyeho kumusaba gusimbuza
APROCOMIN:
Harroy Association
undi guverineri gatorika des389
Commerçants
. Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
387
.XULL\RQJLQJR+DUUR\-3DYXJDPXJLWDERNHDWL´%LEDJLUZDJDNHQVKLPXUL
Masse
LF\R NLED]R F\¶$EDKXWX XUZHJR UZ¶XEXVXPEDQH DEDQWX EDQ\XUDQ\H EDULPR  KDUL
ARD
KD¿ : Alliance
PLUL\RQL HE\LUL ]¶$EDKXWXpour le Renforcement
EDKDQJDQ\H deEX\RER]L
Q¶$EDWXWVL EDUL PX la EDJH]H
NX ELKXPEL ELQJDKH EDNDED
Démocratie DUL ER EDNDQGDPL]DJD$EDKXWX ELUHQJDJL]DJD NR KDUL
$EDWXWVLEDWREDUHQ]HEDWDULED¿WHLQ\XQJXEDUHQJHUDDKXEZREDULDEDNHQH
ARDHO : Association Rwandaise pour
QGHWVHULPZHQDULPZHELNDELMH +DUUR\-3op.cit., p.248) la Défense des
388 Droits
5X]LQGDQD$L’Eglise de l’Homme
catholique missionnaire et les débuts de la crise ethnique
DX5ZDQGDPpPRLUH8QLYHUVLWpG¶2WWDZDS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
389
+DUUR\-3op.cit., p.341
Démocratique des Batwa
380
v
Kuba Ababirigi barageze aho
ACRONYMS ANDbagahindura igice bashyigikiye
ABBREVIATIONS
byari bijyanye no gukomeza kubungabunga inyungu zabo.
___________________________________
Gushyigikira abategetsi b’Abahutu byari nk’igisubizo cyo
gusimbura
A.A. abayobozi
: Archives b’Abatutsi.
Africaines Ntabwo Abahutu bigeze
bashyira mu majwi ubutegetsi bwa gikoroni nk’uko byakorwaga
A.G. : Assemblée Générale
n’ubutegetsi bwariho bw’umwami. Ntabwo bashyize mu majwi
ABAKI bibi :byakozwe
ibikorwa Alliance n’abakoroni
des Bakigank’“akazi”, ikiboko, imisoro,
ABESC agaciro
gutesha : Association des Bahutu Evoluant
umuco nyarwanda, gusahura pour la
ubukungu
Suppression des Castes
bw’igihugu n’ibindi.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Guhindura
ADP ibibazo byari
: Alliance mu Rwandades
Démocratique moPeuples
ibibazo by’amoko
byatumaga abantu batita ku bibazo nyabyo, maze bagashaka
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
igitambo ari cyo “ubukoroni bw’abenegihugu”, bwakozwe
Réconciliation
n’Abatutsi bafashwe Nationale
nk’abantu bari mu rwego rumwe
AEC : Agglomeration
n’urw’abanyamahanga kandi Extra-Coutumières
bose bakaba barakandamije
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour
Abahutu igihe kirekire. Ni muri urwo rwego , abari bagize la
Komite
Libération du Congo-Zaïre
QNXUX\D3DUPHKXWXEDWDQ]HLWDQJD]RPXZDEDJLUDEDWL
“abaturage
AGOA ba: Ruanda-Urundi
African Growthbarashaka ubwigenge,
and Opportunity ubwigenge
Act
ku
$,'6bwoko bubiri bw’ubukoroni: ubukoroni
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP bw’Abatutsi
n’ubukoroni bw’Ababirigi. Iyo Abatutsi bavuga ko bahagarariye
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
igihugu ni nk’uko Abafaransa bari bahagarariye koroni zabo
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
mbere y’ubwigenge”390. Mu mihango yo kwizihiza ubwigenge
Rwandaise
NXQVKXUR\DWDULNL1\DNDQJD3HUH]LGD.D\LEDQGD
ALIR kandi: gushyira
yongeye Armée demu Libération du Rwanda
gatebo kamwe Abatutsi n’abazungu,
AM/AP
banyunyuje : Arrêté y’Abahutu
amaraso ministériel/. Arrêté présidentiel
391

AMR : Association des Moniteurs du Rwanda


e. Uko Kiriziya yabyitwayemo
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
Ntibyaba ari :byo Assemblée
kwemezaNationale
ko Kiriziya de gatorika
Transition yose hamwe,
(Transitional National Assembly)
ihagarariwe n’inzego zayo, yashyigikiye ivanguramoko kuva
APADEC
bigitangira. Harimo : Association
ibice du Parti Démocrate
bitandukanye. Agace Chrétien
gato gusa
APR : Armée Patriotique
NDJL]ZH Q·DEDPLVL\RQHUL EDNXULZH Rwandaise
QD 0XVHQ\HUL 3HUUDXGLQ
ni ko kabitangije karanabyamamaza.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes Ariko ako gace gato
kabishyizemo Rwandais ingufu ku buryo kabashije kubyumvisha
abantu batandukanya batari babishishikariye mbere barimo
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
abamisiyoneri batabyumvaga, ubutegetsi bw’abakoroni bwari
APROSOMA
mu gihugu, :Koroneri Association pour la
Logiest, Promotion
Visi Guverineri Sociale de la
na minisiteri
ya za Koroni. Masse Bashoboye kandi no gucamo ibice abapadiri
ARD
b’Abanyarwanda. : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
390
 8UZDQGLNR UZ¶LQWDED]D PX 5ZDQGD  *LFXUDVL  UZDVK\L]ZHKR XPXNRQR
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Q¶DED\RER]LE¶LU\RVK\DNDEDULPR*HULJRUL.D\LEDQGD
391 Droits de,QJLQJR
 3HUHVLGDQVL \D 5HSXEXOLND l’Homme
]¶LQJHQ]L PX PDWHND \¶X 5ZDQGD ,P\DND
LFXPL \¶LVDEXNXUX \¶XEZLJHQJH 
AREDETWA : Association pour le Relèvement ,ELUR E\¶DPDNXUX PXUL
3HUH]LGDQVL\D5HSXEXULNDS
Démocratique des Batwa
381
v
Musenyeri A. ACRONYMS
Bigirumwami,AND na we wari musenyeri wa Kiriziya
ABBREVIATIONS
gatorika y’u Rwanda icyo gihe, kimwe na Rudahigwa, yamaganaga
___________________________________
JXKD LVXUD \·DPRNR LELED]R X 5ZDQGD UZDUL UXÀWH .XUL ZH
ipfundo ry’ikibazo ryari: “ukurikije ukuntu ibintu byahindukaga
A.A. : Archives Africaines
vubavuba mu Rwanda, abantu benshi baba Abahutu, Abatutsi,
A.G.
Abatwa : Assemblée
barashaka kugiraGénérale
uruhare nyarwo mu miyoborere
ABAKI : Alliance des Bakiga
y’igihugu, haba mu rwego rwa poritiki, imibereho y’abaturage,
ABESC
n’ubukungu : (…).
Association
Abantu des Bahutukubyigaho
bagomba Evoluant pour la
bagashaka
ibisubizo bitarimo amarangamutima
Suppression des Castes ariko batirengagije ukuri
nko kuba : Association des Cultivateurs du Rwanda buri
hariho abakene n’abakire” . Ibi bitekerezo bye
392
ACR
gihe byarwanyijwe n’abari bashyigikiye igisubizo gishingiye ku
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
moko. Ni bo buri gihe bafataga Bigirumwami nk’Umututsi mu
ADR udashobora
bandi, : Alliance pour la Démocratie
kutabogama mu gutanga et la
ibitekerezo ku
bibazo biriho mu Réconciliation
gihugu. Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
.XUXQGLUXKDQGHPXJHQ]LZH0XVHQ\HUL3HUUDXGLQ\L\LWLUL\HNR
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
ari we watangije Revorisiyo y’Abahutu. Musenyeri wa Vikariyati
Libération
ya Kabgayi yasohoye du Congo-Zaïre
urwandiko, mu bihe byari bikomeye,
AGOA : African Growth
ku itariki ya 11 Gashyantare 1959, and Opportunity
aho yemezagaAct ko: “mu
$,'6 hari $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Rwanda amoko menshi yigaragaza (…). Mu Rwanda rwacu
(…)
AIMO ari ubukungu kuIndigènes
: Affaires ruhande etrumwe, ari ubutegetsi bwa
Main-d’oeuvre
poritiki
AJER ndetse n’ubw’ubucamanza byose bwihariwe
: Association de la Jeunesse Estudiantine ku buryo
bugaragara n’abantu bo mu bwoko bumwe” . Ubwo buryo bwo
393
Rwandaise
kubona ibintu ni bwo ubutegetsi bw’Ababirigi bwagendeyeho
ALIR
mu byemezo : bwagiye
Armée de Libération
bufata du Rwanda
mu myaka ya nyuma yegereje
AM/AP
ubwigenge. Ni: na
Arrêté
bwo ministériel/ Arrêté présidentiel
kandi bwagendeweho n’ingoma zabayeho
AMR : Association
nyuma y’ubwigenge 394
. des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
,EL ELWHNHUH]R E\D 0\U 3HUUDXGLQ E\DWDQJDMH DEDQWX EHQVKL
ANT
NXEHUD LPLEDQLUH : Assemblée
P\L]D Nationale de Transition
\DUL  DVDQ]ZH DÀWDQ\H Q·XPZDPL
(Transitional 395 National Assembly)
n’abatware mbere ya 1959 . Ibi bikaba bisobanura impamvu
APADEC
ibwami ndetse : Association
n’abari bagizedu Parti Démocrate
ishyaka Unar bamwanze Chrétien
urunuka
APR
392 : Armée Patriotique Rwandaise
Témoignage chrétien, 5 septembre 1958
APROBAMI
393 : Association
 .XJLUD QJR KDJDUDJDUH des Partis
DJDFLUR JDNRPH\H 0\UMonarchistes
3HUUDXGLQ \DKDJD L\R EDUXZD
\DWHJHWVHDEDSDGLULQ¶DEDULPXERVHED9LNDUL\DWLNRED\LVRPDPXULNLUL]L\D]RVHPX
Rwandais
ELEHKRE\DJDWLJLVLPXQ¶DPDVKXULNDQGLEDND\LVREDQXUD1L\R\DED\HLPIDVKDQ\LJLVKR
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
PXPDVRPRDGDVDQ]ZHNXNXQWX.LUL]L\D\LJLVKDLPLEDQLUH\¶DEDQWX $PDEZLUL]D\R
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
NXZD*DVK\DQWDUHQD0DWD 1WD\LQGLQ\DQGLNR\D.LUL]L\D\DEDLUHEDX
5ZDQGDJXVDF\DQJZDLUHEDLVL\RVH\DKDZHEHQHDNRJDFLUR
394 Masse
8UXKDUHUZD0\U3HUUDXGLQUXQDJDUDJDULUDPXLEDUXZDUXVDQJH\DQGLWVZHQ¶DEDVHQ\HUL
ARD
ED 5XDQGD8UXQGL:\DWDQJDMZH
AlliancePEHUH
pour le Renforcement
\¶LP\LYXPEDJDWDQ\R \R PXde la
*XVK\LQJR $
EDVHQ\HULEDERQDLELQWXNLPZHQDZH³8EXU\RLELQWXELPH]HPXUL5XDQGD±8UXQGLELKD
Démocratie
XPZLKDULNR Z¶XEXWHJHWVL LJLFH NLPZH QWLEXJLKX\H Q¶XEX\RER]L EZ¶XUXEXPEDPEDJD
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
UX]LPD³ ,EDUXZD\¶DEDVHQ\HULED5XDQGD8UXQGL.DQDPD
395 Droits de l’Homme
.D\LKXUD0DYXJDNRXPZDPL5XGDKLJZDXWDUDVKDNDJDXPXVHQ\HULZ¶8PXELULJL
\DVK\LJLNL\H SDGLUL
AREDETWA : Association 3HUUDXGLQ Z¶8PXVXZLVL
pour leDNHND NR D]DJHQGHUD NXUH $EDELULJL
Relèvement
XEXKDP\D.DPHQD %LUDWDQJDMHNRX5ZDQGDUXWLJH]HXPXVHQ\HULZ¶8PXELULJL
Démocratique des Batwa
382
v
ndetse hamwe na hamwe abaturage
ACRONYMS bakamwikoma ku giti ke
AND ABBREVIATIONS
(abantu bashatse kumwicira i Gahini bamuteye amabuye),
___________________________________
ndetse n’abandi banyamadini nk’abayisiramu n’abangirikani
bakabimwangira.
A.A. : Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Ijambo yavugiye mu mihango yo guhabwa ubusenyeri,
ABAKI\D  ::HUXUZH
WDULNL Alliance 
des Bakiga
0XVHQ\HUL $ 3HUUDXGLQ QWDEZR
ABESC : Association des
yigararagaje nk’umurevorisiyoneri,Bahutu
yajeEvoluant pournyuma
guhinduka la
Suppression
kubera ikwizabitekerezo des Castes
y’abamisiyoneri. Muri iryo jambo
ACR
yagaragaye : Association
nk’umuntu des Cultivateurs
wifuza imikoranire du Rwanda
myiza, ishingiye
ku
ADPbwumvikane n’ubwizerane
: Alliance hagati ya
Démocratique desKiriziya
Peuplesn’abategetsi
nk’uko
ADR abamubanjirije
: Alliance pour la Démocratie et la bw’abantu
bari barakoze. “Iyo ubutegetsi
bwumvikanye Réconciliation
n’ubuturuka kuNationale
Mana, isi iba iyobowe neza,
ariko iyo butumvikana ntabwo gusa ibikorwa bito bitera imbere
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ahubwo n’ibinini biradindira cyane”396. Icyo gihe yavugaga
AFDL : Alliance
ubutegetsi bwariho icyo des
gihe,Forces Démocratiques
si ubwo pour lamu
yafashije gushyiraho
1959. Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Ni gute umuntu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yasobanura iyo mihindukire y’ibitekerezo bya
0\U3HUUDXGLQ"<DWDQJL\HJXKLQGXNDU\DUL".XERQHUDLELVXEL]R
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
ibi
AJER bibazo biragoye hatari de
: Association amakuru ahagije.
la Jeunesse Ibitabo yanditse
Estudiantine
ku buzima bwe nta kintu gishya byazanye, biroroshye ariko
Rwandaise
kubona ko kubonamo Abanyarwanda ibice bitandukanye bitari
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
umwihariko we kuko ari ibitekerezo byazanye n’abamisiyoneri
AM/AP
ba : Arrêté ministériel/
mbere bagabanyije Abanyarwanda Arrêté présidentiel
mo amoko.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Uku kuntu aba : Association des Musulmans
misiyoneri babonaga imiterereau Rwanda
y’Abanyarwanda
ANT
byafatwaga : Assembléecyo
nk’igisubizo Nationale
kuzana de Transition
ubutabera mu mibereho
myiza y’abaturage kuko byariNational
(Transitional bigamije Assembly)
guteza imbere “rubanda
nyamwinshi
APADEC yatsikamiwe” 397
, maze Abanyarwanda
: Association du Parti Démocrate Chrétien bose bakagira
uburenganzira bumwe hatitawe ku bwoko ubwo ari bwo bwose
APR : Armée Patriotique Rwandaise
baturukamo”398. Bamwe babigereranyije ndetse n’ibitekerezo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
byo kurengera abakene byatanzwe n’abahanga muri teworojiya
bo muri Amerika Rwandais
y’Amagepfo mu myaka ya za 80. Ukuri nuko
APROCOMIN: Association
uko kubona ibintu koroshyaga des Commerçants
cyane ibibazo Indigènes
byagaragaraga
APROSOMA
mu mibereho:y’abaturage,
Association ibibazo
pour la byari
Promotion Sociale
bihuriweho de la
n’umubare
munini w’AbanyarwandaMasse aho kugaragara mu bwoko bumwe
gusa.
ARD Gushyira mu majwi,
: Alliance pour kw’abayobozi ba Kiriziya
le Renforcement n’abategetsi
de la
b’Ababirigi, “ubukoroni
Démocratie bw’Abatutsi” nkaho bwariho kandi akaba
ari bwo bwaba bwarateye bwonyine ibibazo Abanyarwanda bari
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
396
Droits
Théologie et Pastorale, no de l’Homme
2, 1957, p.122
397
9LYDQW8QLYHUV, no 416, 1995, p.43
AREDETWA : Association pour le Relèvement
398
.DULEZDPL-op.cit., p.436
Démocratique des Batwa
383
v
EDÀWHE\DULXEXU\REZRNZLUHQJDJL]DLELNRUZDELELE\DJLNRURQL
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
n’idini gatorika byakozwe ku mbaraga. Kwinjira cyane muri izo
___________________________________
mpaka byari kuba ari ukwisuzuma mu makosa yakozwe, haba
ku
A.A.ruhande rw’Ababirigi, ku ruhande rw’abamisiyoneri ndetse
: Archives Africaines
n’urw’imiryango ikomeye y’Abatutsi, kandi ntawari witeguye
A.G. : Assemblée Générale
kubikora.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Ibi bitekerezo: Association
by’abamisiyoneri des Bahutubishobora Evoluant pour la ku
gusobanurwa
ruhande rumwe Suppression
n’uko batigeze des Castes bategurwa ngo bigishwe
ACR
ibijyanye : Association des Cultivateurs
n’ubumenyamibanire ndetse na poritiki. du Rwanda Ku rundi
ruhande
ADP nuko: Alliance
Ababirigi Démocratique
b’Abafurama bafashe ibibazo babonaga
des Peuples
mu
ADR gihugu cyabo by’amoko bakabizana
: Alliance pour la Démocratie et la mu Rwanda. Abavuga
igifaransa iwabo bafatwaga nk’abagize
Réconciliation Nationale “ubwoko bw’abakire”
nk’uko Abatutsi bose bafashwe nk’abagize igice cy’abantu bake
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
b’ubwoko bukize bakandamije abandi babarusha umubare399.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Ariko cyane ni Libération
ibijyanyedun’intambara
Congo-Zaïrey’ubutita byatumye
AGOA
bahitamo igisobanuro : Africank’ibibazo
Growth gishingiye
and Opportunity ku moko.Act Abayoboke
$,'6
ba Kiriziya batinyaga$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ko mu karere hazamo ibitekerezo bya
gikomunisiti,
AIMO cyanecyane mu bice
: Affaires Indigènes byakoronijwe n’Ababirigi,
et Main-d’oeuvre
binyuze mu : Association
AJER matwara y’ubunambiragihugu
de la Jeunesse Estudiantine (nationalisme).
Abamisiyoneri bashakaga kwifashisha abenegihugu bize mu
Rwandaise
PDVKXUL \DER NXJLUD QJR EDEXUL]HPR DEDÀWH LELWHNHUH]R E\D
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
gikomunisiti n’inambiragihugu. Baje kugera ku mugambi wabo.
AM/AP
Kuko G. Kayibanda : Arrêté
na ministériel/
bagenzi be bari Arrêté
ibiremwa présidentiel
byabo: bigishijwe
AMR
n’imiryango :ya Association
“Agisiyo des Moniteurs
gatorika mbirigi”du Rwanda
(nk’Urubyiruko
AMUR
rw’Abakozi gatorika : Association
b’Ababirigi desn’Umuryango
Musulmansw’abakozi au Rwanda gatorika
ANT
(la Jeunesse :Ouvrière Assemblée Nationale
Catholique belgede Transition
et Mouvement ouvrier
catholique), itangazamakuru
(Transitionalgatorika
National ndetse n’Ishyaka riharanira
Assembly)
demokarasi
APADEC nkirisitu ry’Ababirigi (la démocratie
: Association du Parti Démocrate Chrétien chrétienne
belge). Abo bantu batandukanye bababonagamo abahagarariye
APR : Armée Patriotique Rwandaise
rubanda nyamwinshi yatsikamiwe, ishobora gutezwa imbere,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bagashinga ishyaka rimwe rukumbi rimeze nk’irya demokarasi
ya gikirisitu yoRwandaismu Bubirigi kandi bakazaguma kubungabunga
APROCOMIN: Association
inyungu z’ababashyize ku butegetsi. des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
.X UXQGL UXKDQGH Masse PX ZD  DEDPLVL\RQHUL EDUL EDÀWH
impungene
ARD ku birebana pour
: Alliance n’imbere hazaza kuko hatagaragaraga
le Renforcement de la
neza kubera uburyo bakoranye
Démocratie cyane n’abakoroni. Inyungu za
ARDHO
399 : Association
 /LQDUG$ © 5ZDQGD Rwandaise
/HV GHX[ HUUHXUV pour
GH O¶(JOLVH la Défense
FDWKROLTXHª LQ Coeli, des
no 83,
Droits de l’Homme
S$EDNR]LE¶$EDELULJLERPXEZRNREZ¶$EDIXUDPDNDQGLEDNDEDQ¶DED-
JDWRULNDEDKXULMZHPX5ZDQGDQD+DUUR\-3 IUDQFPDoRQ %\DMHNXKD]DQDQDKR
AREDETWA : Association pour le Relèvement
LELED]RE\¶DPRNRE\DEDJDLZDERPX%XELULJL /LQGHQ,op.cit., p.257)
Démocratique des Batwa
384
v
Kiriziya zari zishyigikiwe
ACRONYMS n’abategetsi b’abakoroni. Ubu butegetsi
AND ABBREVIATIONS
bwafashaga ___________________________________
Kiriziya mu kubaka amashuri n’amavuriro.
Impinduka zagaragaraga zashoboraga gutuma izo nyungu zabo
zivogerwa.
A.A. Inyungu rero Africaines
: Archives z’abamisiyoneri n’abapadiri zashyizwe
imbere. Ni yo mpamvu guhitamo Abanyarwanda bizeye ko
A.G. : Assemblée Générale
bazakomeza gukorana ari byo byashyizwe imbere.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
f. Impinduka: zo Association des Bahutu Evoluant pour la
mu wa 1959-1962
Suppression des Castes
ACR
Impinduka : Association
zabaye mu 1959-62des Cultivateurs
zirakibukwa cyanedu Rwanda
mu mitima
y’Abanyarwanda.
ADP Kuri bamwe
: Alliance ni ibihe byo
Démocratique deskwivuga
Peuplesibigwi kuko
zabohoye
ADR Abahutu
: Alliance pour la Démocratien’Abatutsi
bari barakandamijwe et la imyaka
amagana n’amagana. Ni yo mvugo
Réconciliation ngo “revorisiyo ya rubanda yo
Nationale
mu wa 1959” baha iyo mpinduka. Ni bene iyo mvugo yakoreshewe
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
kuri Repuburika ya mbere n’iya kabiri, imvugo yashyigikiwe
AFDL :
n’inyandiko nyinshi Alliance400 des Forces Démocratiques pour la
. Ariko indi mvugo ifata izo mpinduka
Libération dubwinshi,
nk’urugero rw’ububabare Congo-Zaïre akarengane, ubuhunzi
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Q·LVK\LUZDKRU\DSRULWLNL\·DPDFDNXELULQ·LURQGDNRNR.XEDÀWH
$,'6iyo mvugo
bene $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ntabwo habaye revorisiyo y’impinduramatwara
ngo
AIMO izane impinduka mu mitegekere
: Affaires Indigènes n’imibereho myiza
et Main-d’oeuvre
y’abaturage.
AJER Izo mvugo zombi
: Association de lazitandukanye ziragaragara muri
Jeunesse Estudiantine
iki gihe: ziracyaboneka mu nyandiko za gihanga, muri disikuru
Rwandaise
poritiki ndetse no mu baturage basanzwe.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP n’abashakashatsi
Ndetse : Arrêté ministériel/
bazobereye Arrêté présidentiel rumwe.
ntibayivugaho
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
8UXJHUR-3&KUpWLHQDYXJDUHYRULVL\R\·LURQGDEZRNRU\DUDQ]ZH
AMUR : Association
n’ingengabitekerezo des Musulmans
y’irondabwoko. Cl. Vidal,auwe,Rwanda
yemeza ko
ANT
bidakwiye : Assemblée
kuvuga Nationale
revorisiyo de Transition
kuko abari bahanganye n’abari
EDEDVK\LJLNL\H(Transitional
EDWDUL EDÀWH XPXURQJR ZD SRULWLNL QD GLVLNXUX
National Assembly)
zabo
APADEC byo kubohoza abaturage. Ku bwe
: Association du Parti Démocratehabaye kwiba ubutegetsi
Chrétien
byakozwe n’agatsiko gato401. Hejuru y’izo mpaka, ni ngombwa
APR : Armée Patriotique Rwandaise
kwibaza ku byabaye, ababikoze, impamvu, uburyo byakozwe,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ababirenganiyemo, n’ibindi.
Rwandais
APROCOMIN: Association
¾Itanga ry’umwami des Commerçants
Mutara III RudahigwaIndigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Umwaka wa 1959 Masse wagize uruhare rukomeye mu mateka y’u
Rwanda.
ARD Kuko : Alliance pouricyo
ari uguhera gihe habaye ibintu
le Renforcement de la bikomeye
byabaye intango y’amateka
Démocratie mashya. Tariki ya 25 Nyakanga 1959,
umwami Mutara III Rudahigwa yaguye i Bujumbura mu buryo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
budasobanutse. Ibyateye urupfu rwe na n’ubu ntibirasobanuka.
Droits de l’Homme
,\DPHQ\HNDQ\HF\DQHQLLULPXJLWDERF\D0XUHJR'F\DYX]ZH
AREDETWA : Association pour le Relèvement
400

401
,5'3op.cit.
Démocratique des Batwa
385
v
Ibyavuzwe naACRONYMS
Leta ubwabyo biranyuranye.
AND ABBREVIATIONS Rimwe bavuga ko
umwami yazize urushinge rwa penisirini 402
,
___________________________________ubundi bakavuga
ngo yazize kuva amaraso mu bwonko , abandi bakavuga ko
403

yitanze mu :bintu
A.A. by’umuhango.
Archives Africaines Ku Banyarwanda bamwe,
urwo rupfu ni ikintu gisanzwe: “ni abategetsi b’abakoroni na
A.G. : Assemblée Générale
0\U3HUUDXGLQZD\RERUDJD9LNDUL\DWL\D.DEJD\LEDJDPEDQ\H
ABAKI : Alliance des Bakiga
bicisha umwami”.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Itanga rya Rudahigwa, Suppression des Castes
ku mpamvu izo ari zo zose, ryateye urujijo
ACR
mu baturage rinateza : Association ikibazo des Cultivateurs
gikomeye du Rwanda
mu buyobozi bw’igihugu
F\DVLJD\H QWD
ADP PX\RER]L
: Alliance JLÀWH 8UZR UXSIX
Démocratique UZDED\H PX JLKH
des Peuples
igihugu
ADR cyari mu gihe k’impinduka
: Alliance pour la Démocratie et laza poritiki zikomeye. Hari
hategerejwe impinduka Réconciliationzikomeye kandi imibanire ya Rudahigwa
Nationale
n’abakoroni yari itameze neza. Igihe k’imikoranire myiza hagati
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
y’ubukoroni n’ingoma nyiginya cyari cyarangiye. Hari ahubwo
AFDL
hatangiye igihe : Alliance
gikomeye des Forces
cyagombaga Démocratiques pour la
kuvamo impinduka
zikomeye z’inzego, Libération du n’imibanire
iza poritiki Congo-Zaïre y’abantu.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Umwami amaze
$,'6 gutanga habaye inama nyinshi ariko mu
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ibanga: abayobozi b’Abahutu bahuriye mu Ruhengeri
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
bashaka kumvikana ku mwanzuro babwira Ababirigi urebana
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
n’imiyoborere mishya ya poritiki y’igihugu404. Abayobozi
b’Ababirigi na bo Rwandaise
bari mu nama i Nyanza aho rezida w’u Rwanda
ALIR : Armée
yakoresheje inama nyinshi de Libération
n’abakozi du Rwanda
be405 . Abanyarwanda bari
AM/AP
bashyigikiye ubwami : Arrêté na ministériel/ Arrêté présidentiel
bo bakoze inama. Ababirigi bashakaga
AMR
ko hacamo igihe : Association
gito ntihahite des Moniteursumusimbura.
hashyirwaho du Rwanda Mbere
yo
AMUR gushyingura umwami, umwiru
: Association des Musulmans auyahise avuga izina ry’usimbura
Rwanda
Rudahigwa,
ANT Yohani Batisita Ndahindurwa,
: Assemblée Nationale de Transition wagombaga kwima
ku izina ry’ubwami rya Kigeri V. Hakurikijwe ibyavuzwe na padiri
(Transitional National Assembly)
A. Kagame, uwo Ndahindurwa ni we wari wifujwe na Rudahigwa,
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
kandi yaba yari yaramugejejeho ikifuzo ke406.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
402
 +DUUR\ -3 op.ciW S ,F\R JLWDER F\X]X\HPR LELPHQ\HWVR ELJDUDJD]D
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
XEXPHQ\L EXNH F\DQH EZD +DUUR\ -3 NX 5ZDQGD .ZL\DKXUD NZD 5XGDKLJZD
Rwandais
E\¶XPXKDQJRZRNXEDXPXWDED]LL%XUXQGLQWDVKLQJLUREL¿WH,E\RELKXJXE\RPEL
QWLE\DULPXQWDPEDUDNDQGLX5ZDQGDQWLUZDULUX¿WHXPXJDPELZRJXWVLQGDX%X-
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
rundi.
APROSOMA
403 : Association pour la Promotion Sociale de la
,EDUXZD\¶$GLPLQLVLWDUDWHULZDWHULWZDUL\¶$VLWLULGD%RY\+$VWULGD1\DNDQJD
404
Paternostre de laMasse
Mairieu., /H5ZQGDVRQHIIRUWGHGpYHORSSHPHQW%UX[HOOHV±.L-
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
JDOL'H%RHFN(GLWLRQVUZQGDLVHVS
405
.DJDPH$op.cit.,
Démocratie pp.258-259
406
,EDUZD\DSDGLUL.DJDPHNXUL0\U3HUUDXGLQWDULNL\D1\DNDQJD$YXJD
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
QH]DLJLKHQ¶XEXU\RXPZDPL5XGDKLJZD\DPXEZL\HLE\LIX]RE\H+DULPXULKRWHUL
Droits de l’Homme
\LWZD%RXJDLQYLOOpHVPXULWHULWZDUL\D&\DQJXJX DKDJDQDPXUL*DVK\DQWDUH 
5XGDKLJZD\DWXPLMHPXUXPXQDZH1GDKLQGXUZDDPXEZLULUDLPEHUH\D.DJDPHDWL
AREDETWA : Association pour le Relèvement
´1JXWHJHWVHNXM\DXM\DNZDSDGLUL$OHJLVLE\LEXUDULPZHPXF\XPZHUXDNDNZLJLVKD
Démocratique des Batwa
386
v
Ishyirwaho ACRONYMS
rya Yohani AND Batisita Ndahindurwa bamwe
ABBREVIATIONS
babifashe nko___________________________________
gufata ubutegetsi ku ngufu (ihirikabutegetsi ry’i
Mwima), abandi babifata nk’uburyo bwo kongera kubahiriza
umuco
A.A. gakondo wabayeAfricaines
: Archives igihe cyose. Abavugaga ko habaye
ihirikabutegetsi batangaga ikimenyetso cy’uko Leta mbirigi
A.G. : Assemblée Générale
yabonye gusa ibintu biba, itabigizemo uruhare.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Hashobora :kugibwa
Association des Bahutu
impaka ku buryo Evoluant pour la
bwakoreshejwe
n’abashyizeho Suppression
umwami mushya, des Castes
ariko ntawahakana ko icyo
gikorwa
ACR ubwacyo cyubahirije
: Association desamategeko.
Cultivateurs Mu du by’ukuri
Rwandaingingo
ya
ADP 15 y’itegeko ryo mu wa 1952, rishingirwaho,
: Alliance Démocratique des Peuples ivuga ko “aba
abaye umwami umuntu wemejwe n’umuco. Ariko ntashobora
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
gukora imirimo ye atarimikwa ku mugaragaro na guverineri”.
Réconciliation Nationale
Kwimikwa na guverineri byabaye tariki ya 9 Ukwakira 1959.
AECmuhango:umwami
Mu Agglomeration
mushyaExtra-Coutumières
yarahiriyemo ndetse akanemera
AFDL : Alliance
ku mugaragaro ko azaba des umwami
Forces Démocratiques
uganje gusa. Ariko pour la ibyo
ntibyagaruye ikizere Libération
kuko du Congo-Zaïre
imibanire ya Leta mbirigi n’ubwami
AGOA
yakomeje : African
gusubira Growth and Opportunity Act
inyuma.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
¾Ivuka ry’amashyaka ya poritiki
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER
Hashingiwe : Association
ku byemerwagade la Jeunesse
n’itegeko teka n Estudiantine
o
11/234 ryo ku wa
8 Gicurasi 1959, Rwandaise
rigenga amashyirahamwe ryemejwe mu Rwanda
n’iteka no 111/105
ALIR : Armée ryode kuLibération
wa 15 Kanama 1959, amashyaka ya
du Rwanda
poritiki
AM/AP yaremewe muri uwo mwaka wa 1959
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel hagamijwe amatora
yagombaga
AMR kuba mu mpera z’uwo
: Association mwaka nk’uko
des Moniteurs itegeko teka ryo
du Rwanda
mu wa 1952 ryabiteganyaga. Kuva muri Nzeri 1952 kugeza muri
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Gicurasi 1960, habayeho amashyaka makumyabiri ya poritiki,
harimwo ane: azakorerera
ANT Assemblée Nationale
mu gihugudecyose, Transition
n’andi 16 mato
(Transitional
cyangwa amashyirahamwe 407 National Assembly)
. Amashyaka manini ya poritiki yari:
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
LELUHEDQDQ¶LELWHNHUH]RQ¶XPXFRQ¶DPDWHND\¶X5ZDQGD´<DQDKLVHDEZLUD.DJDPH
APR : Armée Patriotique Rwandaise
DWL´QLQJRPEZDNXPXWR]DLELUHEDXPXWLPDZ¶X5ZDQGDE\RVHXNDPXUHUD´.DJDPH
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ZDULPXLEDQJD\LVREDQXUL\HD\RPDJDPERDW\D´1XPYLVHNR5XGDKLJZDDUDPXWVH
Rwandais
DWDQ]HDGD¿WHXPZDQDDUL1GDKLQGXUZDZDPXVLPEXUD´
407
$PDVK\DND\RPXUZHJRUZ¶XWXUHUH\DUL,KXULURUZ¶$EDNLJD $%$., ,VK\LUD-
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
KDPZHU\¶$EDKXWXEDJDPLMHNXYDQDKRDPRNR $%(6& ,VK\LUDKDPZHU\¶$EDKLQ]L
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
ER PX 5ZDQGD $&5  ,VK\LUDKDPZH U\¶,VK\DND U\¶DEDGHPRNDUDWH E¶DEDNLULVLWX
Masse U\¶DEDFXUX]L NDYXNLUH $352&20,1  ,VK\LUDKDPZH
$3$'(&  ,VK\LUDKDPZH
ARD
U\R NX]DPXUD : Alliance
$EDWZD pour le $5('(7:$ 
PXUL GHPRNDUDVL Renforcement de U\¶X
,KXULUR la 5ZDQGD X
%XUXQGL QD .RQJRDémocratie
$58&2  ,VK\LUDKDPZH U\¶DERUR]L ER PX 5ZDQGD  $66(-
58  ,VK\DND U\¶DEDKDUDQLUD XEZDPL PX 5ZDQGD 02025  ,VK\DND U\¶8EXPZH
ARDHO
EZ¶$EDQ\DUZDQGD : Association
085  ,VK\DNDRwandaise
U\D NLM\DPEHUHpour la Défense
ULKDUDQLUD des
XEZDPL 3$02-
Droits de l’Homme
352 ,VK\DNDU\¶,PLEDQLUH\DJLNLULVLWXPX5ZDQGD 36&5 8EXPZHEZ¶DERUR]L
E¶$EDQ\DIXULND PX
AREDETWA : Association 5ZDQGD 8$$58 
pour 8EXPZH E\¶,PEDJD \¶$EDQ\DUZDQGD
le Relèvement
80$5  8EXPZH E\¶$EDQ\DIXULND Q¶DED]XQJX 81$)5(8523  8EXPZH
Démocratique des Batwa
387
v
,VK\LUDKDPZHU\RJXWH]DLPEHUHLPLEHUHKR\D5XEDQGDUXJXÀ
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
(Aprosoma) ryagiyeho mu Gushyingo 1957. Iryo shyirahamwe
___________________________________
ryaje guhinduka ishyaka rya poritiki ku wa 15 Gashyantare 1959.
Mbere
A.A. yuko :yeruyeArchivesigafata uruhande rw’Abahutu, Aprosoma
Africaines
yashakaga guhanganisha abize mu iseminari n’amashuri
A.G. : Assemblée Générale
y’abarimu bagahangana n’ishuri ry’igihangange rya Shariti
ABAKI
y’Asitirida : Alliance
hatitawe des bize:
ku byo Bakigaabize gutwara, abize ubuvuzi
EZ·DPDWXQJR Q·DEDVLVLWD Q·DEDQGL .XEvoluant
ABESC : Association des Bahutu pourDEDÀWH
ND]L NDPZH la
impamyabumenyi Suppression
ya Asitiridades Castes
bahembwaga neza kurusha
ACR
DEDQGL : Association
3HUH]LGD des Cultivateurs
ZD $SURVRPD du Rwanda
\DUL +DE\DULPDQD <R]HIX
bitaga
ADP Gitera.: Yashingiraga poritiki ye ku
Alliance Démocratique desbwami n’ibiburanga,
Peuples
Karinga
ADR n’ubwami. Yabaye umunyaporitiki
: Alliance pour la Démocratie et la wa mbere wasabye
urubyiruko rw’Abahutu gufataNationale
Réconciliation imipanga bagatsemba Abatutsi
\LWDJD©LJLVHEHF\·XPXIXQ]RXPXVXQGZHNXPXELULQDNDQVHUL
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mu gifu”. Yabwiraga urubyiruko rw’Abahutu ngo: “mwibuke ko
AFDL : Alliance desn’ihaka»
uwica imbeba atababarira Forces408Démocratiques pour labo
. Byatumye abasenyeri
Libérationabapadiri
mu Rwanda bakangurira du Congo-Zaïre
babo kwitondera iryo shyaka
AGOA
ry’imibereho : African Growth
y’Abahutu ryavugagaand Opportunity
ibintu Act z’amoko
by’inzangano
$,'6
bitandukanye $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
n’umuco wa gikirisitu . Ibyo ari byo byose ni uwo
409

muco
AIMO w’inzangano zishingiye
: Affaires ku moko
Indigènes ugaragara muri disikuru
et Main-d’oeuvre
Yozefu
AJER Habyarimana Giterade
: Association yakoreye abayoboke
la Jeunesse be tariki ya 27
Estudiantine
Nzeri 1959 Asitirida410.
Rwandaise
-ALIR : Armée de Libération
Ishyaka ry’abashyirahamwe du Rwandaryavutse muri
b’u Rwanda–Unar
AM/AP 1959,
Gicurasi : Arrêté ministériel/
rishyirwa Arrêté présidentiel
ku mugaragaro tariki ya 3 Nzeri
AMR 3HUH]LGD
 : Association
ZDU\R %ZDQD des 5XNHED
Moniteurs ) du
\DULRwanda
\DUDQGLWVH ]D
petisiyo
AMUR nyinshi azohereza muri Loni. Kuva
: Association des Musulmans au Rwanda rikivuka, Ishyaka
ry’Abashyirahamwe
ANT : Assembléeb’u Rwanda-Unar ryiyemeje “kurwanya
Nationale de Transition
byimazeyo ibintu (Transitional National Assembly)byose bishoza
byose bizana amahane n’ibintu
inzangano zishingiye ku moko”, ryamaganaga irondakoko hagati
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
y’abirabura n’abera no hagati y’Abanyarwanda ubwabo411. Unar
APR : Armée Patriotique
yavugaga ko Abanyarwanda Rwandaisenta vanguramoko
bose bayiyoboka
APROBAMI
haba k’urwego : Association
rw’imiberehodes Partisidini.
cyangwa Monarchistes
Rwandais
- Ihuriro rya demokarasi
APROCOMIN: Association ridasumbanya
des Commerçants AbanyarwandaIndigènes(Rader)
U\DUHPZHWDULNL\D1]HULQD%ZDQDNZHUL3URVSHUVKHIX
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
wa sheferi ya Rusenyi (teritwari ya Kibuye) afashijwe na bamwe
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
EZ¶DEDVDQJL\HLQ\XQJXERPX.LQ\DJD ,17(5&2., 
408
0XUHJR'op.citSQLLE\RELWHNHUH]RELJDUDJDULUDPXNDQ\DPDNXUX
Démocratie
,MZLU\D5XEDQGDUXJXILNDQGLNZDJDQD*LWHUD
ARDHO
409 : Association
,EDUXZD\RNXZD8NZDNLUD Rwandaise pour la Défense des
410 Droits de l’Homme
+DE\DULPDQD*LWHUD-8PXQVLPXNXUXZ¶LERKRUZDU\¶$EDKXWXNXQJR\L\¶XEXMD
EZDJDWXWVLPX5ZDQGD$VWULGD
AREDETWA : Association pour le Relèvement
411
1NXQGDEDJHQ]L)op.cit., pp.99, 101.
Démocratique des Batwa
388
v
mu bakoroni ACRONYMS
n’abamisiyoneri.
AND Rader yashakaga kuba ishyaka
ABBREVIATIONS
ryo hagati ya Unar n’amashyaka y’Abahutu.
___________________________________Hakurikijwe imvugo
\D.DJDPH©5DGHUX\LJHUDUDQLMHQ·DQGLPDVK\DND\DULLVK\DND
ry’icyuka:
A.A. rigitangira ryari
: Archives rigizwe n’abakozi b’ubutegetsi bw’u
Africaines
Bubirigi bwashakaga guhanganisha na Unar mu gushaka
A.G. : Assemblée Générale
gucamo ibice Abatutsi bashyigikiye umwami»412. Ndetse na
ABAKI : Alliance des Bakiga
.RURQHUL/RJLHVWXEZHQWL\HPHUDJDNRLU\RVK\DNDULÀWHLQJXIX
ABESC DWL: ©E\DJDUDJDUDJD
\DYXJDJD Association desNR Bahutu Evoluant
LU\R VK\DND pour
ULWDUL ULÀWHlaLPL]L
Suppression
mu baturage. Inkunga yo mu des Castes
ibanga ariko igaragara iryo shyaka
ACR
ryahabwaga : Association
n’ubuyobozi desLeta
bwa Cultivateurs du Rwanda
n’ibintu ntibyari kuyihesha
abayoboke
ADP benshi, nangeDémocratique
: Alliance sinemeraga kodes iryo Peuples
shyaka hari ingufu
rizagira
ADR mu ntambara y’amashyaka yitegurwaga»
: Alliance pour la Démocratie et la . Imvururu
413

zo mu Gushyingo 1959 zimaze gutangira, ishyaka rya Rader


Réconciliation Nationale
ryabuze iyo riva n’iyo rijya, rigenda ribura byose, ryamagana
AEC ryiyitirira
Unar : Agglomeration Extra-Coutumières
kuba nyirabayazana, rikanamagana abakozi
b’Ababirigi bategekaga u Rwanda. Démocratiques pour la
AFDL : Alliance des Forces
Libération du Congo-Zaïre
,VK\DNDU\D3DUPHKXWXU\DYXWVHWDULNL\D8NZDNLUDULED
AGOA : African Growth and Opportunity Act
ishyaka rya poritiki ku mugaragaro tariki ya 18 Ukwakira 1959.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Kuva rikivuka, iryo shyaka ryifashishije abazungu, abakoroni
AIMO : Affaires
n’abamisiyoneri Indigènes
bangaga ubwokoet Main-d’oeuvre
bw’Abatutsi urunuka.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
3DUPHKXWX\DPDJDQ\H´XEXNRURQL]HEZ·$EDWXWVLµ\DVDEDJDNR
bwarangiza ngoRwandaise
haboneke ubwigenge; ni cyo yitaga demokarasi
itandukanye
ALIR n’ubwigenge, ari ho havuye
: Armée de Libération imvugo ngo: “mbere
du Rwanda
na mbere demokarasi,
AM/AP ubwigenge nyuma”.
: Arrêté ministériel/ Abayobozi “biyitaga
Arrêté présidentiel
bantu-bahutu” bo mu Rwanda basabaga ubutegetsi bw’Ababirigi
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
©NRLJLNRUZDF\DERF\DQ\XPDF\DEDLF\RJXNRUDLE\DQJRPEZD
AMURngo harandurwe
byose : Association des Musulmans
burundu kandi vuba ubwo au Rwanda
bukoroni »414.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
0XZD3DUPHKXWX\DYX]HNXPXJDUDJDURNRXEXWHJHWVL
(Transitional
bubereye u Rwanda ari ubwa National
Repuburika Assembly)
ngo hakunde habeho
ukwishyira
APADEC ukizana n’uburinganire imbere
: Association du Parti Démocrate Chrétien y’amategeko
n’ihagararirwa mu butegetsi. “Inzira yo kunyura ku butegetsi
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bwa cyami, cya gikoronize kandi bw’irondakoko ngo habeho
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
JXVDLQJRPD\DF\DPLLJDQMHQWLVKRERND.DQGL©NXERKR]DLJLFH
cy’abantu-bahutuRwandais
(…) ku bukoroni bwa gatutsi ni ibintu bisaba
APROCOMIN: Association
ko ubutegetsi bushingiye des Commerçants
ku ngoma ya cyami buvaho Indigènes
n’imihango
yose ya cyami: n’irondabwoko
APROSOMA Association pour yabwo” .
la Promotion
415
Sociale de la
Masse
Kugira ngo ikibazo cya gahutu-gatutsi kibonerwe umuti, MDR
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
3DULPHKXWXLUDVDEDNRKDEDKR©LJLFH PX5ZDQGD F\DWX]ZDPR
Démocratie
412
.DJDPH$op.cit., pp.265-266
ARDHO
413 : Association Rwandaise pour la Défense des
Logiest G., 0LVVLRQDX5ZDQGD8Q%ODQFGDQVODEDJDUUH7XWVL+XWX%UX[HOOHV
Droits de l’Homme
'LGLHU+DWLHUS
AREDETWA : Associationp.250
414
1NXQGDEDJHQ]L)op.cit., pour le Relèvement
415
,WDQJD]RU\D0'53DUPHKXWXWDULNL\D.DPHQD
Démocratique des Batwa
389
v
Abahutu n’icyatuzwamo
ACRONYMS abatutsi, bigashobora kugira Urwego
AND ABBREVIATIONS
UXPZH UZD )HGHUDVL\R ELKXULUDKRª QN·XNR ELPH]H PX %XELULJL
___________________________________
hagati y’Abafurama n’Abawaro . Icyo kifuza cyagejejwe kuri
416

Loni
A.A. kivuga ngo “iterambere
: Archives mu gihugu na demokarasi ibyiza
Africaines
rusange n’umutekano bishingiyeho bikeneye, hagomba kujyaho
A.G. : Assemblée Générale
ibice bitandukanye buri bwoko bwisanzuramo»417. Impamvu
ABAKI : Alliance
zishyigikiye icyo gitekerezodeszitangwa”
Bakiga nuko bigaragara rwose ko
ABESC : Association
hari itandukanirizo des Bahutu
ridasubirwaho Evoluant
ry’intego, pour hagati
ikerekezo la
Suppression
y’igice cy’Abahutu des Castes imyumvire ya poritiki
n’ik’igice cy’Abatutsi»,
ACR : Association
itandukanye y’ibyo des Cultivateurs
bice byombi: du Rwanda
Abatutsi barishakira ubwigenge
bucagase n’ubwigenge
ADP : Alliance bwuzuye mu wa 1960-1962,
Démocratique des Peuplesariko Abahutu
ER
ADR EDUDVKDND: Alliance pour la Démocratie et la PX 5ZDQGD
NR ©X %XELULJL EZDED EXJLNRUHUD
mu gihe kiringaniye»; AbatutsiNationale
Réconciliation barashaka gukomeza imirwano
(mu rwego rw’iyatangiye kuva mu wa 1959) naho Abahutu bo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
barishakira gusubira ku mirimo yabo. Abatutsi ntibashaka
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
JXWDND]DXEXWHJHWVLEZDERNDQGL$EDKXWXQ·$EDWXWVL©QXEZR
hari uwakwibeshyaLibération
arebye du Congo-Zaïre
ukuntu ingo zabo zisobekeranye muri
AGOA
teritwari zimwe: African
n’ukuntu Growth
bagiye and Opportunity
bashyingirana, Actni ibihugu
ariko
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bibiri muri Leta imwe» . Imibanire n’imikoranire by’Abahutu
418

Q·$EDWXWVL
AIMO ELUDVDED
: AffairesNRIndigènes
©EDWXUD PX ELFH ELELUL ELWDQGXNDQ\H
et Main-d’oeuvre
bitabaye ibyo :hari
AJER ubwoko bumwe
Association muri ubwo
de la Jeunesse bwombi buzazima
Estudiantine
mu nyungu z’ubundi»419. Imibanire hagati y’Abahutu n’Abatutsi
Rwandaise
ntishobora kubaho. Ubutagondwa bwa Runari ntibushobora
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
gushira: ni ngombwa ko habaho igipande kihariye ubwo
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
butagondwa bwisanzuramo.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Gushyiraho ibice : Association
(by’imiturire)des Musulmansntibigomba
bitandukanye au Rwanda gufatwa
ANT : Assembléemu
nk’ivangura nk’iryabaye Nationale
kwiharira de byose
Transitionby’Abatutsi mu
mashuri no mu(Transitional
bundi buzimaNationalbusanzwe. Ntawushaka gukosoza
Assembly)
ivangura
APADEC irindi vangura, ahubwo ni uburyo
: Association du Parti Démocrate Chrétien nyakuri bwo
kwimakaza amahoro y’Abanyarwanda no kwishyira ukizana kwa
APR : Armée Patriotique Rwandaise
EXULELFHELWX\HLJLKXJX.XUHPDL]R©]RQHªQLE\RELÀWHDNDPDUR
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
kurusha kubirekera uko byamye bimeze mu miturire isanzwe»420.
Imibanire hagati Rwandais
y’Abahutu n’Abatutsi ntishobora kubaho.
APROCOMIN: Association
Ubutagondwa bwa Runari ntibushobora des Commerçants gushira: ni Indigènes
ngombwa ko
APROSOMA
habaho igipande : Association
kihariye ubwopourbutagondwa
la Promotion Sociale de la
bwisanzuramo.
Masse
ARD
416
Jya mbere, no : Alliance
3, pour
27 Ugushyingo 1959,leJya
Renforcement de la
mbere, no 5, Mutarama 1960
417
Jya mbere, no 3, 27 Ugushyingo
Démocratie 1959, p.2
418
.XUHEDXUZDQGLNRUZ¶DEDJDUDJXE¶LEZDPLLKDNDQDXEXYDQGLPZHEZ¶$EDKXWX
ARDHO : Association Rwandaise
Q¶$EDWXWVL L\R Q\DQGLNR KDUL DEDQWX ED\LEHVK\XMHpour
DULNR la
QWDDéfense
F\R ,QDPDdes
1NXUX
Droits de l’Homme
\¶,JLKXJX\D\LYX]HKRNDQGLDUL\R\DUL\DQGLNLZH
Jya mbere, no 3,
AREDETWA
419
27 Ugushyingo 1959,
: Association pour p.2 le Relèvement
420
Jya mbere, no 3, 27 Ugushyingo 1959, p.3
Démocratique des Batwa
390
v
Ubwigenge bwa buri gice AND
ACRONYMS (cy’Abanyarwanda)
ABBREVIATIONS ariko bakagira
urwego rw’ubumwe bahuriraho, bumvikanyeho
___________________________________ ku bushake,
buruta imibanire ku ngoma ya” gihake itagira gikosora”. Kurekera
buri
A.A. gice uburenganzira bwo kwiteza imbere uko bubishaka, ni
: Archives Africaines
yo poritiki yo guha buri gace kwishyira akizana, igice k’igihugu
A.G. : Assemblée Générale
cyaharirwa Abatutsi ni : u Bugesera, u Rukaryi, u Buganza
ABAKIteritwari: Alliance
(muri ya Kigali),des Bakiga
teritwari ya Kibungo n’u Mutara.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Iyo hakozwe isuzuma Suppression des Castes
rigereranya porogaramu z’amashyaka ya
ACR
poritiki, : Association
bigaragara neza ko izo desporogaramu
Cultivateurs zisadu 421
. Rwanda
Itandukaniro
rigaragara
ADP gusa mu Démocratique
: Alliance birebana n’ubwigengedes Peuples bucagase na
independansi.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la ako kanya
Unar yashakaga independansi
kandi nta mananiza: Réconciliationiryo shyaka
Nationaleryamaganaga igitekerezo
cyose cy’ubwigenge bucagase bwaba burangwa no “gukomeza
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
gukorana n’Ababirigi”, byaba mu by’ukuri ari ugukomeza
AFDL
intambara idashira : Alliance des Forces
yarangwa Démocratiques
n’ubwicanyi pour la
bugenda bugaragara
n’amacakubiri Libération
mu Banyarwanda. du Congo-Zaïre
Andi mashyaka yashakaga ko
AGOA
mu : Africankuba
gihugu habanza Growth and Opportunity
“demokarasi» 422
. GiteraAct yerekanaga
$,'6
ko ubwigenge$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bivuga kimwe no kwirukana abazungu maze
hakagarurwa
AIMO ubutegetsi bw’agahato,
: Affaires Indigènes et gukandamizwa
Main-d’oeuvren’ubugome
bwa
AJER gatutsi :. Association de la Jeunesse Estudiantine
423

Rwandaise
Nyuma yo kwemerwa kw’amashyaka menshi, yatangiye
ALIR
kwiyamamaza. : Armée
Disikuru deyaLibération
Unar yari iyo dukwamagana
Rwanda ubukoroni,
AM/AP
kandi muri mitingi : Arrêté
zayoministériel/
nk’iyo ku wa 13 Arrêté
Nzeriprésidentiel
1959, i Nyamirambo,
AMR
abakuru bayo: bavugaga
Association des Moniteurs
ubumwe du Rwanda
bw’Abanyarwanda, ubwigenge
AMUR
bucagase na : Association des Musulmans au Rwanda
indepandansi 424
. Rugikubita Unar yagize abayoboke
benshi
ANT mu :baturage
Assemblée b’ingeri zose kubera
Nationale disikuru yayo no
de Transition
kubera ko abenshi mu bashefu n’abasushefu
(Transitional National Assembly) bari bayobotse
iryo shyaka. Uwitwa R. Lemarchand avuga ko uko kwitabirwa
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
cyane bya Unar byaterwaga n’amagambo yo guharanira igihugu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
yavugaga arimo umugambi wo guhuriza hamwe Abanyarwanda
APROBAMI
ngo bashobore : Association
kwiteza imbere desmuriPartis Monarchistes
byose 425
.
Rwandais
Iyo myitwarire ya
APROCOMIN: Unar yaje kurwanywa
Association n’ubutegetsi
des Commerçants bw’Ababirigi
Indigènes
n’igice kimwe cya Kiriziya Gatorika.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de Ubwo butegetsi bwakoze
la
uko bushoboye kose ngo buce intege iryo shyaka : Urugero,
Masse
guhindurirwa aho batwara, nubwo bitashyizwe mu bikorwa,
ARD
abashefu batatu : Alliance
bakomeye pourmuri le Renforcement
iryo shyaka (Mikayirede la Kayihura,
Démocratie
421
5H\QWMHQV3op.cit., p.255
ARDHO
422 : Association Rwandaise pour la Défense des
1NXQGDEDJHQ]L)op cit., p.93
423 Droits de l’Homme
0LWLQJL\RNXZD1]HUL
6RPDFRPSWHUHQGX\¶L\RPLWLQJL\DWDQ]ZHQD/1GD]DUR
AREDETWA : Association pour le Relèvement
424

425
Lemarchand R., 1970, op.cit., p.158.
Démocratique des Batwa
391
v
3HWHUR0XQJDUXULUHQD.LUL]RVLWRPX5ZDQJRPEZD ED]LUDNXED
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
baritabiriye mitingi za Unar kandi ari abakozi ba Leta426. Kuri
___________________________________
bo ibyo bintu byombi byashoboraga kubangikana (bashingiraga
ku itegeko teka
A.A. no 64/AIMO).
: Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Mbere yo kwica abakuru ba Unar n’abayoboke bayo b’ibanze,
ABAKI : Alliance des
ubutegetsi bw’Ababirigi Bakigagukoresha uburyo bwinshi
bwabanje
ABESC
bwo kuburizamo : Association des Bahutu
mitingi za Unar. Evoluant pour
Ndetse n’abayobozi la
ba Kiriziya
Suppression des Castes
JDWRULND0XVHQ\HUL$%LJLUXPZDPLQD0XVHQ\HUL$3HUUDXGLQ
ACR
bihanangirije :abayoboke
Association babodes Cultivateurs
babasaba du Rwanda
kwitondera iryo shyaka,
EDULVKLQMD ©JXVKDND
ADP : AllianceNZLKDULUD LVK\DNDdes
Démocratique U\RPeuples
JXNXQGD LJLKXJX
no
ADR kuvuga ko : Alliance pour la Démocratie et la b’igihugu» .
abatari abayoboke baryo ari abanzi 427

kubera ko bashakaga Réconciliation indepandansi


Nationale y’ako kanya, bivuze
kwitandukanya n’u Bubirigi kandi bakaba barareshyaga abandi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
banyafurika baharanira ishyaka ry’igihugu cyabo, bivuze ko ari
AFDL
ikimenyetso cy’uko : Alliance
bakundades ubukomunisiti,
Forces Démocratiques aba batware pour la
bahoze
bakorana n’Ababirigi Libération
arikodu Congo-Zaïre
bahindutse abarunari bitwaga ko ari
AGOA
ikintu kibi cyo: African
kurwanya. Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
3DUPHKXWX\R\DULLVK\LJLNLZHQ·XEX\RER]LEZ·DEDNRURQLQ·LJLFH
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
NLPZHF\·XEX\RER]LEZD.LUL]L\DJDWRULNDEDULEDÀWHJDKXQGD\R
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
gufasha iryo shyaka ngo rizagere ku butegetsi, ritsinze amatora.
Rwandaise
8EXQGLU\DULUL]ZLJXVDKDÀ\D]DPLVL\RQL]·L.DEZD\LQ·L5ZD]D
ALIR
Lemarchand :avuga Arméeinkunga
de Libérationyahaweduiryo
Rwanda shyaka ngo rigire
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
intege: “urebye MSM yari ikiri agashyaka gato katabasha kugira
AMR
abayoboke mu : Association des Moniteurs
baturage basanzwe hose uretse du Rwanda
aho yavukiye i
AMUR
Gitarama n’i : Association des Musulmans au Rwanda
Kabgayi. Inkunga ikomeye abayobozi b’Abahutu
b’iryo shyaka: Assemblée
ANT bagize, yaturukaga
Nationale mu de buyobozi
Transition bwa Kiriziya
gatorika, aho (Transitional
yabemereraga National
gukoresha ikinyamakuru
Assembly) cyabo
cyandikwa mu Kinyarwanda n’ikinyamakuru cyasohokaga buri
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
munsi Temps Nouveaux d’Afriques, cyandikirwaga i Bujumbura,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bakoreshaga ibyo binyamakuru mu gukwirakwiza ibitekerezo
APROBAMI
byabo mu bazungu : Association des Partis
n’abanyafurika bize”Monarchistes
428
.
Rwandais
Kayibanda
APROCOMIN:yari yarashatse
Association amaboko
des Commerçants mu bayoboke
Indigènes
b’amashyirahamwe menshi, ubusanzwe
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la umuntu yabonaga
ko nta cyo atwaye, yari ashingiye kuri Kiriziya gatorika kandi
Masse
anyanyagiye mu gihugu hose429. Nyuma byaje kugaragara
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
426
,EDUXZD5H]LGD\DQGLNL\HDEREDVKHIXEDWDWX1]HUL5HEDNDQGLLEDUXZD
Démocratie
\DPDJDQDLF\RNHPH]R8QDU\DQGLNL\H9LFH*RXYHUQHXU*pQpUDO8NZDNLUD
ARDHO
427 : Association Rwandaise pour la Défense des
&LUFXODLUH\RNXZD1]HUL
428
Lemarchand R., Droits de l’Homme
1970, op.cit., p.161.
,QJHURQL]DPXWXDOLWp$EDUHML\R0DUL\DDPDVK\LUDKDPZH\¶DEDULPXQ¶D\¶DED-
AREDETWA : Association pour le Relèvement
429

KR]HELJDPXLVHPLQDUL]DDPLFDOHV]¶DEDKR]HELJDQD]DVHULNHUL]¶XPXFRDPDNRSH-
Démocratique des Batwa
392
v
ko ari yo yagize uruhare AND
ACRONYMS runiniABBREVIATIONS
mu gukwirakwiza inyigisho
Q·XEXWXPZDE\D3DULPHKXWX 430
.
___________________________________

A.A.¾Imvururu zishingiye
: Archives ku moko na poritiki zo mu
Africaines
Gushyingo 1959
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Imvururu : Alliance
zishingiye kudes Bakiga
moko na poritiki zo mu minsi 15 ya
ABESC : Association
mbere y’Ugushyingo 1959, zabaye des Bahutu
igiheEvoluant pour la
hari umwuka mubi
mu bantu no Suppression
muri poritiki: des Castes bwa gikoroni ntibwari
ubutegetsi
ACR
bucyumvikana : Association
n’abayobozides Cultivateurs du
b’Abanyarwanda Rwandamuri
n’ibwami;
za
ADPmitingi amashyaka ya poritiki yaratukanaga;
: Alliance Démocratique des Peuples za taragiti
zishyushya
ADR imitwe y’abantu zafataga
: Alliance pour la Démocratie abatari mu mashyaka
et la
amwe nk’abanzi, kutumvikana Nationale
Réconciliation hagati ya Unar n’andi mashyaka
na byo byatumaga ibintu byenda guturika.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Urugomo rw’abasore : Alliance ba des Forces
Unar, sushefuDémocratiques
D. Mbonyumutwa pourumwe
la
Libération du Congo-Zaïre
PXED\RER]LED3DUPHKXWX\DNRUHZHPX%\LPDQDUZDEDDULUZR
AGOA intandaro
rwabaye : African Growth
y’inkongi and Opportunity
y’umuriro. Act yishwe
Impuha z’uko
$,'6
zakwiriye Ndiza$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yose . Habanje kwirukanwa Abatutsi bo mu
431

turere
AIMO two hagati n’Amajyaruguru
: Affaires Indigènes et y’uMain-d’oeuvre
Burengerazuba, bikozwe
n’insoresore
AJER z’abaperimehutu,
: Association de lahanyumaJeunesse hatangira kuba ibitero
Estudiantine
byo kwirwanaho by’abari bashyigikiye ubwami n’abayoboke ba
Rwandaise
Unar mu Magepfo y’igihugu. (reba ikarita no 12)
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
UDWLYHDPDVK\LUDKDPZH\¶8PXWLPD0XWDJDWLIXDPDNRUDUL\¶DEDULPXQ¶DEDQ\HVKXUL
]DFURLVDGHV]¶LJLWDPERF\¶8NDULVLWL\D
Démocratie
430
 0XVDQJDPIXUD 6 /D SURSDJDQGH GX 0'5 3$50(+878, mémoire de licence,
UNR-Ruhengeri, 1987, pp. 27-36. Rwandaise pour la Défense des
ARDHO : Association
431 Droits de l’Homme
.XJH]DQ¶X\XPXQVLQWLKDUDNRUZDXEXVKDNDVKDWVLEXJDUDJD]DXUXKDUHUZ¶LQ]HJR
]¶$EDELULJLPXJXNZLUDNZL]DLELKXKDQRJXWDQJDDPDNXUXDSIX\HPXJXNRUHVKDDED-
AREDETWA : Association pour le Relèvement
ULEDKDQJDQ\HPX5ZDQGD
Démocratique des Batwa
393
v
Ikarita ya 12: Imvururu AND
ACRONYMS zishingiye ku moko na Politiki
ABBREVIATIONS
hagati ya 1959 - 1962
___________________________________

A.A. : Archives Africaines


A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Muri izo mvururu, ubutegetsi bw’Ababirigi ntibwagaragaye.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Bwavugaga ko kutagira icyo bukora byaterwaga n’imiterere
AM/AP no :kugira
y’igihugu Arrêtéumubare
ministériel/ muke Arrêté présidentiel
w’abasirikare. Ibwami ho
AMR
babonaga ko: Association
uko guceceka deskw’abategetsi
Moniteurs dub’Ababirigi
Rwanda kwari
AMUR
ugushyigikira : Association
kwivumbagatanya des Musulmans
kw’abayoboke au Rwanda
b’amashyaka
ANT
y’Abahutu. : Assemblée
Koko kandi “umweteNationale de Transition
udasanzwe abakozi bamwe
b’Ababirigi bagize mu gukwirakwiza
(Transitional National imvururu”
Assembly) wari ikintu
kigaragara
APADEC
432
.: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR
Inkunga : Armée Patriotique
y’abategetsi b’AbabirigiRwandaise
ku bayobozi b’Abahutu
APROBAMI : gukomera
yarushijeho AssociationBwana des Partis Monarchistes
Koroneri Logiest amaze
Rwandais
kuhagera, tariki ya 9 Ugushyingo 1959, agashingwa ubuyobozi
APROCOMIN:
bw’ingabo Association
z’Ababirigi des Commerçants
n’abanyekongo, ndetse nyuma Indigènes
agashingwa
n’ubuyobozi
APROSOMA :bw’u Rwandapour
Association rumaze gushyirwa
la Promotion mu butegetsi
Sociale de la
bw’igihe kidasanzwe,Masse akaba rezida udasanzwe ukorana
bitaziguye na Minisitiri wa Koroni (atari Guverineri Mukuru).
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
.RURQHUL/RJLHVW\DULDÀWHXEXWHJHWVLEZRVHNDQGLDEXNRUHVKD
Démocratie
uko ashatse. Igikorwa ke ni cyo cyabaye inkingi nini yo kugera
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
NXEXWHJHWVLNZD3DUPHKXWX1\XPD\LVZHXPXQWX´ZRKHUHMZH
Droits de l’Homme
1NXQGDEDJHQ]L)op.citSQDUDSRUR\LWZD©(YpQHPHQWVG¶RFWREUHHW
AREDETWA : Association pour le Relèvement
432

QRYHPEUH&RPSWHVUHQGXV]DEDDGLPLQLVLWDUDWHULEDWHULWZDUL]LVKLPDQJLUDLE\R
Démocratique des Batwa
394
v
Q·,PDQDµD]DJXKDEZDLPSHWDQD3HUH]LGD+DE\DULPDQDWDULNL
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
ya 5 Nyakanga___________________________________
1982.

Koroneri
A.A. Logiest yahise ashyiraho
: Archives Africainesvuba na bwangu umurongo
wa poritiki yagombaga gukurikiza. Mu gihe hari hateganijwe
A.G. : Assemblée Générale
uruzinduko rwa Minisitiri wa Koroni De Schrijver, Koroneri
ABAKI afatanije
Logiest : Alliance desLudoviko
na Majoro Bakiga Marlière wamufashaga mu
ABESC bukuru
buyobozi : Association des Bahutu
bw’ingabo kandi Evoluant
wari waravuye pourgikuru
ku kicaro la
Suppression
k’ingabo za Kongo des Castes
i Léopordville, aho yari azwi nk’umuhanga
ACRkurwana: intambara
mu Associationyades Cultivateursyakoze
kinyeshyamba, du Rwanda
inyandiko
yerekana
ADP uko: ibintu byari
Alliance byifashe tariki
Démocratique des30Peuples
Ugushyingo 1959
kandi
ADR inerekana
: Alliance pour la Démocratie et lamu minsi iri
gahunda y’ibigomba gukorwa
imbere. Iyo nyandiko irashimishije
Réconciliation kuko Logiest nk’umusirikare
Nationale
mwiza yerekana gahunda izakurikizwa ngo akemure ikibazo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
cy’amakimbirane yari mu Rwanda.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Iyo nyandiko ivuga Libération du Congo-Zaïre
ko ubutegetsi bwa cyami bushingiye kuri 15%
AGOA
by’abaturage : African Growth
butagishoboye and Opportunity
kuvugururwa. Abenshi Act
mu baturage
$,'6
(Abahutu) $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
barashaka ubutegetsi bwa demokarasi n’ubwami
buganje:
AIMO kandi ni ngombwa
: Affaires Indigènes gukora ibyo abo bantu benshi
et Main-d’oeuvre
bifuza
AJER no kubaha uruhare rubakwiye
: Association de la Jeunesse mu buyobozi. Ishyaka rya
Estudiantine
Unar rigomba kubuzwa imikorere, harwanywa abayoboke baryo
Rwandaise
bitwaje intwaro, kimwe n’umwami kuko ari ikimenyetso gikomeye
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
cy’ubwami433. Koroneri Logiest yavugaga ko umwami Kigeri V azaba
AM/AP
iteka ikibazo kuri : Arrêté ministériel/
demokarasi: uburereArrêté présidentiel
bwe bushingiye ku myumvire
AMR
irwanya demokarasi, : Association
akikijwedes kandiMoniteurs du Rwanda
n’intagondwa za Unar. Logiest
AMUR
yemeraga ko : Association
hashobora kuvuka des Musulmans au Rwanda
ikibazo “umwami aramutse
ANT
ahungiye” Uganda: : Assemblée
hashobora Nationale
gutegurwa de Transition
ibikorwa by’iterabwoba
bihungabanya (Transitional
u Rwanda, National bigakorwaAssembly)
n’impunzi z’Abatutsi
zahungiyeyo.
APADEC Ibyo bigatuma u Bubirigi
: Association du Parti Démocrate buyoboza u Rwanda
Chrétien ingufu
za gisirikare, bikaba byabutesha ikizere imbere ya Loni.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Kuki Koroneri Logiest yari abogamiye ku ruhande rwo kurwanya
Unar? Avuga koRwandais yabitewe n’ uko iryo shyaka ryashakaga amaboko
APROCOMIN: Association
mu mashyaka yo muri Kongo desnoCommerçants
muri Loni ngoIndigènes
rishyigikirwe
APROSOMA : Association pour
NX UZHJR PSX]DPDKDQJD NDQGLla Promotion Sociale
NR U\DUL ULÀWH de la \R
JDKXQGD
kuburizamo andi Masse mashyaka ya poritiki rikoresheje iterabwoba
no
ARD gushora abantu bibaye
: Alliance pour ngombwa mu mvururu
le Renforcement de zo
la kurwanya
Ababirigi434. Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
433
Droits de l’Homme
/HIqYUH3HW-1/HVPLOLWDLUHVEHOJHVHWOH5ZDQGD  %UX[HOOHV(GL-
tions Racines, 2006,
AREDETWA : Association pp.52-53. pour le Relèvement
434
Ibidem, p.53.
Démocratique des Batwa
395
v
Uburyo Koroneri Logiest yatekerezaga
ACRONYMS gukoresha ngo agarure
AND ABBREVIATIONS
ubutegetsi bw’umwami muri ya gahunda poritiki ye bwari ubu:
___________________________________
gukoresha imvugo ze bwite nk’igikoresho k’ikwizabitekerezo,
kugumisha
A.A. umwami
: Archivesi Kigali no kumwumvisha ko kwiteranya
Africaines
n’ubutegetsi bw’u Bubirigi ari ukwiyahura. Yashakaga kandi
A.G. : Assemblée Générale
kugenda asimbuza abashefu n’abasushefu abantu bashyigikiye
ABAKI
ubutegetsi : Alliance
bwa des Bakiga
gikoroni, guhana yihanukiriye abazana
ABESC : Association des
iterabwoba no gukura mu butegetsi Bahutu EvoluantUnar,
abashyigikiye pour gutera
la
Suppression
inkunga z’amafaranga, des Castes
iza poritiki n’iz’ubuyobozi amashyaka
ACR (uretse: Association
yandi des Cultivateurs
Unar), gushyiraho du Rwanda
urwego rw’ikwizabitekerezo
rukuriwe
ADP n’abantu
: Alliancebabishoboye,
Démocratiquebakavuga
des Peuples kuri byose,
bagakoresha
ADR radiyo, ibinyamakuru, sinema,
: Alliance pour la Démocratie et la taragiti, udutabo,
n’abantu benshi bazenguruka hirya
Réconciliation no hino, amafoto n’ibindi.
Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Koroneri Logiest kandi yateganyaga ko Minisitiri wa Koroni
AFDL azagirana
ubwe : Alliance des Forces
umubonano Démocratiques
bwite n’abashinzwepour la
imirimo
y’iby’ububanyi Libération
n’amahanga dui Congo-Zaïre
Bugande no muri Tanganyika
AGOA
n’abategetsi : African Growth
b’abakoroni and Opportunity
b’Abongereza. BagahinduraActimyifatire
$,'6
n’imyitwarire $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yabo ku Bubirigi kuko ibyo bihugu byashoboraga
kuba
AIMO ibirindiro “by’intagondwa”,
: Affaires Indigènes et abakozi b’Ababirigi bo mu
Main-d’oeuvre
by’ububanyi
AJER n’amahanga
: Association muri ibyo
de la bihugu Estudiantine
Jeunesse bagombaga guhabwa
ingufu. Tuzabona ko iyo gahunda yakurikijwe yose uko yakabaye.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Koroneri Logiest yakiriye minisitiri wa Koroni i Kigali avuga
AM/AP
ko ashimishijwe: Arrêté ministériel/
cyane na poritiki Arrêté présidentiel
ikurikizwa. Nyuma y’urwo
AMR
ruzinduko : Association
Koroneri desyatijwe
Logiest Moniteurs du Rwanda
u Rwanda, mu gihe
AMUR
cyagombaga :kumara
Association
amezides Musulmans
atandatu au Rwanda
ngo akore imirimo ya
ANT
JLVLYLUL : Assemblée
\LWZD 5H]LGD ZD Nationale de Transition
JLVLYLUL XGDVDQ]ZH DÀWH XEXEDVKD
EXGDVDQ]ZHNDQGLEXGDÀWHLNLEXNXPLUD
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Kugira ngo agere ku ntego ze, hakoreshejwe uburyo bwinshi
APR : Armée Patriotique Rwandaise
kugira ngo abashe kuvana burundu ishyaka rya Unar muri
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
poritiki no kuvana Abatutsi ku buryo bushoboka bwose mu
nzego za poritiki Rwandais
nshya.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
0X : Association
ELQWX E\LQVKL pourNXJLUD
E\DNR]ZH la Promotion Sociale deLEDVKH
QJR 3DUPHKXWX la
kugera ku butegetsi,
Masse icya mbere cyabaye gusimbuza umubare
mwinshi
ARD w’abashefu,
: Alliancen’abasushefu b’Abatutsi, de
pour le Renforcement bagasimburwa
la
Q·DED\RERNH ED 3DUPHKXWX
Démocratie QD $SURVRPD 1\XPD \·LPYXUXUX
z’Ugushyingo, abashefu 23 (kuri 45) n’abasushefu 158 (kuri
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
489) ntibari bakiri ku mirimo yabo kuko bari barahagaritswe
ku rwitazo rw’uko Droits debarashoje
baba l’Hommeimvururu iwabo, barahunze,
AREDETWA
barishwe, : Association
barasenyewe pour lebarafunzwe.
cyangwa Relèvement Mu butumwa
Démocratique des Batwa
396
v
yagejeje ku Banyarwanda
ACRONYMStariki ANDyaABBREVIATIONS
23 Ukwakira 1959, Koroneri
Logiest yasobanuye impamvu habaye izo mpinduka zose muri aya
___________________________________
magambo:” Mu ntara nyinshi hagabanye abashefu n’abasushefu
b’Abahutu
A.A. bashyiriweho kuba bahagaze mu myanya y’abashefu
: Archives Africaines
n’abasushefu b’Abatutsi bahategekaga. Ibyo ariko ntibyagiriwe
A.G. : Assemblée Générale
kugirira nabi Abatutsi. Ahubwo byagiriwe kugirira neza Abahutu
ABAKI muri : izo
biganje Alliance
ntara des Bakiga
kandi bakaba bamaze iminsi basaba
ABESC : Association des
gutwarwa na benewabo b’Abahutu” Bahutu435 Evoluant pour la
. Umwami yagerageje
kwamagana icyo Suppression des Castesn’amategeko ariko biba
gikorwa kinyuranyije
ACR
iby’ubusa: : Association
ingingo y’itegekodes
tekaCultivateurs du Rwanda
ryo mu wa 1952 ryamuhaga
ububasha
ADP bwo gushyiraho
: Alliance abashefu n’abasushefu.
Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Icyo kemezo cyari intambwe ikomeye mu migendekere y’igihugu.
Réconciliation Nationale
Kuko muri uko gushyiraho abatware bashya, ubutegetsi mbirigi
AEC
bwahaga : Agglomeration
abayobozi Extra-Coutumières
bashya n’amashyaka yabo uburyo bwo
AFDL : Alliance des Forces
gukwira mu gihugu cyose no gushinga Démocratiques
imizi ikomeye pour la
aho bitari
gushoboka mbereLibération du Congo-Zaïre
y’icyo kemezo.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
¾Itangazo rya guverinoma ryo ku itariki ya 10
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ugushyingo 1959
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Mbere
AJER y’imvururu, Leta de
: Association mbirigi yari yarohereje
la Jeunesse Estudiantine komisiyo
y’umurimo, tariki ya
Rwandaise 16 Mata 1959, yari yaje muri Ruanda-
Urundi kuhakorera anketi nini ku miterere ya teritwari n’ibyifuzo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
by’abaturage. Raporo ya komisiyo yashyikirijwe Leta tariki ya 2
AM/AP
Nzeri : Arrêté rya
1959. Itangazo ministériel/
Leta ryo ku Arrêté
itarikiprésidentiel
ya 10 Ugushyingo
AMR : Association des Moniteurs
1959 ryari rishingiye kuri iyo Raporo ya komisiyo du Rwanda y’umurimo
AMUR
yatungaga : Association
agatoki ku mpinduka des Musulmans
nyinshi zikwiye au Rwandagukorwa ku
ANT rwa poritiki
rwego : Assemblée Nationale
n’imiyoborere. de Transition
Leta Mbirigi yatangaga gahunda
irimo ibice bibiri: gushyirahoNational
(Transitional za Leta muriAssembly)teritwari zikagenda
zigira
APADEC buhoro buhoro ubwigenge bwaguye, hanyuma
: Association du Parti Démocrate Chrétien imikoranire
ya
APR za teritwari zombi igasigara
: Armée Patriotique gusa ku birebana n’amafaranga
Rwandaise
na gasutamo no ku bindi bintu bimwe na bimwe bya tekiniki.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Za sheferi zari guhinduka inzego z’ubuyobozi gusa, ntizibe iza
poritiki, susheferi Rwandais
zikagurwa zigahinduka za komini, umwami
APROCOMIN:
agasigara aganje Association
gusa ntagedes mu Commerçants
bya guverinoma Indigènes
kandi akaba
APROSOMA
hejuru : Association
y’amashyaka: akagirapour la Promotion
ububasha bwo gushinga Sociale de la
amategeko
afatanije n’Inama Masse
Nkuru y’Igihugu. Kandi hakagomba guhuzwa
vuba
ARD inzego z’imiyoborere
: Alliance pour nyarwanda n’iza gikoroni,
le Renforcement de abenegihugu
la
bakagira uruhare runini
Démocratie mu nzego zifata ibyemezo 436
.
ARDHO
435 : Association Rwandaise pour
,WDQJD]RU\D%ZDQD5H]LGDZLKDUL\HZ¶X5ZDQGDQ o la Défense des
ULWDQJLZHL.LJDOLNXZD
8NXER]D Droits de l’Homme
436
0LQLVWqUHGHVFRORQLHVGpFODUDWLRQGXJRXYHUQHPHQWVXUODSROLWLTXHGHOD%HO-
AREDETWA : Association pour le Relèvement
JLTXHDX5XDQGD8UXQGLSURQRQFpHGHYDQWOHVFKDPEUHVOHQRYHPEUH
Démocratique des Batwa
397
v
Hahita hagaragara rugikubita
ACRONYMS AND koABBREVIATIONS
itangazo rya guverinoma risa
n’iriteganya ubwigenge bucagase na indepandansi mu gihe cya
___________________________________
vuba. Ariko u Bubirigi bwashyiraga imbere inkumirizi: ntibwari
bwiteguye kuva mu Rwanda igihe cyose ibyo bihugu bizaba
A.A. : Archives Africaines
bikiri inyuma mu bukungu. Unar yakiriye nabi itangazo rya Leta
A.G. : Assemblée Générale
mbirigi cyanecyane kuko ritagaragaragamo igihe giteganirijwe
ABAKI ku bwigenge.
kugera : Alliance des
NahoBakiga
ku mashyaka y’Abahutu, iryo
ABESC ryakuragaho
tangazo : Association des Bahutu
burundu Evoluant
icyo yitaga “ingoma pour
ya la
cyami
n’irondabwoko Suppression
bwa gitutsi”437des
. Mu Castes
by’ukuri iryo tangazo ryari
rije
ACRkoroshya: ibintu ariko des
Association ryajeCultivateurs
ritinze kandi duibikorwa
Rwandabyari
bimaze
ADP gukorwa byerekanaga ko u Bubirigi
: Alliance Démocratique des Peuples bubogamye mu
gufata ibyemezo.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation
6KHIHUL QD VXVKHIHUL Nationale
ELPD]H JXKDEZD 3DULPHKXWX XEX\RER]L
AEC gikoroni: Agglomeration
bwa bwatangiye guhindura Extra-Coutumières
n’izindi nzego: Inama
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques
Nkuru y’Igihugu yasimbujwe Inama Idasanzwe y’Agateganyo, pour la
hanatangira amatora Libération nubwo Unar yabyamaganaga. Abagize
du Congo-Zaïre
Inama
AGOA y’Agateganyo
: African Growth and n’itegeko
bashyizweho Opportunity tekaAct
no 221/51
ryo ku wa 6 Gashyantare 1960. Bagizwe umunani ngo buri
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
shyaka ryose mu manini rishobore guhagararirwa n’abantu
AIMO Umwami
babiri. : Affaires Indigènesnaet murumuna
yahagarariwe Main-d’oeuvre we Ruzibiza.
AJER zayoborwaga
Inama : Association de la Jeunesse
n’adiminisitarateri Estudiantine
Bovy. Inama Idasanzwe
y’agateganyo yashatseRwandaise kujya igenzura imikorere y’umwami no
ALIR
kumusimbura : Armée de Libération
mu butegetsi bwe. Biba duimpamvu
Rwandayuko umwami
yamagana
AM/AP ibyo bitekerezo byayo, bivamo gutana
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel burundu hagati
\HQ·XPXWZHZDULZLVK\L]HKDPZHZDULXJL]ZHQD3DULPHKXWX
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Aprosoma na Rader.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT ¾Amatora : Assemblée
ya KominiNationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADECya komini
Amatora : Association du Parti Démocrate
yari yarateganijwe Chrétien teka
mu rwego rw’Itegeko
ryo
APR ku wa 14 Nyakanga 1952 n’urw’itangazo
: Armée Patriotique Rwandaise rya Leta mbirigi ryo ku
itariki
APROBAMI ya 10 Ugushyingo
: Association 1959. desUnar yasabye
Partis ko yasubikwa igihe
Monarchistes
cy’amezi atatu kubera imvururu zo mu Gushyingo n’ubutegetsi
Rwandais
bw’igihe kidasanzwe igihugu cyarimo. Raporo y’intumwa za Loni
APROCOMIN:
na Association
yo itanga igitekerezo kimezedesnk’icyo.
Commerçants
U Bubirigi Indigènes
buracyanga
APROSOMA
kandi bwari :bwarashyize
Associationayo pourmatora
la Promotion
mu kwezi Sociale
kwa de la
Kamena
1960. Unar ibibonye, Masse yivana mu Nama idasanzwe y’agateganyo,
ARD
inatangaza ko: Alliance pour
itazitabira le Renforcement
ayo matora ya komini438de . la
Démocratie
Amatora ya komini
ARDHO yabanjirijwe
: Association na gahunda
Rwandaise pour y’ubuyobozi
la Défensembirigi
des
\R NXERJDPLUD NX PXJDUDJDUR NX UXKDQGH UZD 3DUPHKXWX
Droits de l’Homme
437
AREDETWA : Association pp.
1NXQGDEDJHQ]L)op.cit., pour121-123.
le Relèvement
438
5XGLSUHVVH, noMXLQS
Démocratique des Batwa
398
v
bubuza abaturage kwitabira
ACRONYMS ANDUnar. Rezida avuga mu itangazo
ABBREVIATIONS
ati: “reka mbereke urugero rw’umutwe uciye mu nzira itagira
___________________________________
DPDNHPZD8ZRPXWZHZLWZD3DUPHKXWX XPXWZHXUHQJDQXUD
Abahutu)”439. Uko kubogamira ku ruhande rumwe k’ubutegetsi
A.A. : Archives Africaines
mbirigi kwaje kwigaragaza neza mu byemezo byafashwe byo
A.G. : Assemblée Générale
guhana abangaga ayo matora. Rezidansi yateje icyuka kibi
ABAKI kijyanye
bikabije : Alliance des Bakiga
n’ibikorwa by’urugomo byakorerwaga akenshi
ABESC rya Unar
ishyaka : Association
n’abayobokedesbayo.
Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
Abo
ACR bantu bitwaga ba “gashakabuhake”
: Association des Cultivateursbikubiye
du Rwandaubutaka
bwose,
ADP bakandamizaga abagaragu n’abagerewa
: Alliance Démocratique des Peuples babo, abashefu
n’abasushefu babi, babonaga mu buyobozi bwabo uburyo bwo
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
gukandamiza abaturage”440. Iryo totezwa ryatumye ishyaka rya
Rader na ryo Réconciliation Nationalery’amashyaka yishyize
riva mu ishyirahamwe
AEC
hamwe : Agglomeration
mbere y’amatora ya Extra-Coutumières
komini igira ngo yerekane ko
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
\DPDJDQ\HLF\R\LWDJDLWHUDEZREDU\DSRULWLNL\D3DULPHKXWXµ
Libération du Congo-Zaïre
Amatora
AGOA ya komini yabaye
: African hagati
Growth andy’itariki ya 18 Kamena
Opportunity Act n’iya
30 Nyakanga 1960. Hatorwa ba burugumesitiri n’abajyanama
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
3DUPHKXWXLERQDE\·DPDMZL\DERQHWVH$ELIDVKH
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
EDEDNXLMDQD3DUPHKXWXLKLWDLIDWDLW\RXEX\RER]LKDÀ 
AJER
bw’amakomini : Association de la
yose y’igihugu, ibaJeunesse Estudiantine
ifashe ubutegetsi bwa poritiki
Rwandaise
ku rwego rw’ibanze. Hari abakeka ko iryo shyaka ritari kubona
ALIR rubuga: rwose,
urwo Armée iyo
de Libération
ishyaka ryaduUnarRwanda
rijya mu matora.
Kubogama
AM/AP bigaragara k’ubuyobozi mbirigi muri ayo matora yose
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
biyabuza
AMR kwitirirwa demokarasi.
: Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Uwo mwaka, tariki ya 18 Ukwakira 1960, Rezida udasanzwe
ANT
yasohoye : Assemblée
itegeko Nationale
teka no 221/275 de Transition
rishyiraho Inama y’Igihugu
(Transitional National Assembly)
y’abantu 48 na Leta y’agateganyo. Inama Idasanzwe y’agateganyo
APADEC Rezida
iraseswa. : Association
udasanzweduashinga
Parti Démocrate Chrétien wari
Gerigori Kayibanda
3HUH]LGD
APR ZD 3DULPHKXWX NXED DUL ZH
: Armée Patriotique Rwandaise XVK\LUDKR JXYHULQRPD
y’agateganyo.
APROBAMI : Yari igizwe n’abaminisitiri
Association 10 n’abanyamabanga
des Partis Monarchistes
ba Leta 11, harimo abazungu 10 n’Abanyarwanda 11. Ibyari
Rwandais
NXEX]D 3DUPHKXWX NXM\D PX Q]HJR ]R KHMXUX E\RVH E\DUL
APROCOMIN:
bimaze kuvaho.Association des Commerçants
Ariko mu birebana Indigènes
n’amategeko, uko ibintu
APROSOMA
byose biteye :hari
Association pour lakurusha
harimo urujijo PromotionukoSociale de la
byagaragaraga.
Impamvu nukoMasse guverinoma yari imaze kujyaho yari iy’umwami,
ARD
kandi umwami : Alliance pour le Renforcement
yari yaramaganye de la avuga ko
ibyakorwaga byose
binyuranyije n’amategeko
Démocratie ndetse yari yaragombye kuva mu
gihugu
ARDHO guhera muri KamenaRwandaise
: Association 1960441. pour la Défense des
439 Droits de l’Homme
,WDQJD]RQRU\D5pVLGHQWVSpFLDOZ¶X5ZDQGDNXZD*DVK\DQWDUH
&LUFXODLUHjODSRSXODWLRQGXWHUULWRLUHG¶$VWULGDMXLOOHWSS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
440

441
1NXQGDEDJHQ]L)op .cit., p. 322.
Démocratique des Batwa
399
v
ku matora y’Inteko
ACRONYMS
¾Impaka Inshinga amategeko:
AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Amatora y’Intego Ishinga amategeko yabanjirijwe n’ibintu
byinshi
A.A. byo kugerageza gukemura mu mahoro intugunda zari
: Archives Africaines
mu Rwanda. Abanyaporitiki b’Abanyarwanda, abahagarariye
A.G. : Assemblée Générale
Leta mbirigi, n’intumwa za Loni, zazaga mu Rwanda bahuye
ABAKI nyinshi,
inshuro : Alliance
urugero des
ni Bakiga
nko mu nama yabereye ku Gisenyi
ABESC : Association des
no mu biganiro byakorewe Ostende. Bahutu
Loni Evoluant pour
na yo yatoye la
ibyemezo
Suppression
byinshi ariko izo des cyo
nzira zose nta Castes
zagezeho. Ahubwo habaye
ACR : Association
ihirikabutegetsi y’i Gitarama.des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Ibiganiro
ADR byo :ku Gisenyipour
Alliance (tariki
laya 7 kugeza ku
Démocratie et ya
la 14 Ukwakira
1960) byahuje Réconciliation
abantu 6 bahagarariye
Nationaleguverinoma y’agateganyo
Q·LQWXPZD ]·DPDVK\DND  KDULPR  ER PXUL 3DULPHKXWX 
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ba Rader, na 2 ba Unar). Byari bigamije ibintu bibiri: amatora
AFDL :
y’Inteko Ishinga Alliance des Forces
amategeko, Démocratiques
no gushyiraho pourrwego
inzego mu la
Libération
rw’ubwigenge bucagase. Iyodu Congo-Zaïre
nama yari ngishwanama: ubutegetsi
AGOA
bwa gikoroni :bwashoboraga
African Growth andkuOpportunity
kwita myanzuro yayoAct cyangwa
$,'6
ntibuyiteho. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Itariki y’Amatora y’inama nshingamategeko ntiyaje
kumvikanwaho
AIMO : AffairesUnar
kimwe, na Rader
Indigènes et byasabaga ko yakwigizwayo
Main-d’oeuvre
nyuma
AJER y’itariki ya 15 Mutarama
: Association de la1961. Ikibazo
Jeunesse cy’uko amashyaka
Estudiantine
azahagararirwa kizweho ariko nticyabonerwa igisubizo.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Unar, Rader na Aprosoma byabonaga ko uko bihagarariwe muri
AM/AP
iyo : Arrêtébyasabaga
nama bidahagije, ministériel/ Arrêté présidentiel
ko n’amashyaka mato ya poritiki
AMR : Association
\DKDJDUDULUZD 3DULPHKXWX des Moniteurs
\DQJD du Rwanda%LJHQ]H
LF\R JLWHNHUH]R
AMURUnar na
bityo, : Association des Musulmans
Rader biva muri au Rwanda
iyo nama, ibiganiro bikomeza
ANT
batayirimo. : Assemblée
Imwe Nationale
mu myanzuro de Transition
yavuyemo ni iyi: gushyiraho mu
minsi iri imbere(Transitional
inzego nshya National
mu rwego Assembly)
rw’ubwigenge bucagase,
kwemeza
APADEC ko hazabaho inteko imwe ishinga
: Association du Parti Démocrate amategeko
Chrétien n’uko
izatorwa. Inama ntiyashoboye gusubiza ibibazo byose byavutse
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ariko uku kutumvikana byafashaga u Bubirigi bwashakaga
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
gukora ibishoboka byose ngo hataba akavuyo ahubwo bukagera
Rwandais
kuri gahunda yose bwari bwimirije imbere.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Ikibazo : Association
cy’u Rwanda pourLoni
kizwe muri la Promotion
mu gihembwe Sociale
cyayodecya
la 15
k’Inteko rusange yayo. Buri buke ngo iyo nama ibe, Unar, Rader
Masse
n’umwami
ARD Kigeri V bagejeje
: Alliance pour leibyifuzo binyuranye
Renforcement n’inyandiko
de la
kuri komisiyo Démocratie
ya Loni yari ishinzwe gusuzuma ikibazo cy’aho
Ruanda-Urundi yerekera. Mu byo basabaga harimo ko u
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Bubirigi bwakwamburwa uburenganzira bwo kuba buyoboye
Droits de umutwe
Ruanda, hakavanwaho l’Hommew’ingabo n’abaparakomando
AREDETWAbigasimburwa
b’Ababirigi : Association pour le Relèvement
n’ingabo za Loni, hakavanwaho
Démocratique des Batwa
400
v
ikemezo cyafashwe cy’uko umwami
ACRONYMS afungirwa aho atuye, hakaba
AND ABBREVIATIONS
imbabazi rusange ku mfungwa za poritiki442. Amashyaka yari
___________________________________
ashyigikiwe n’u Bubirigi ntiyari ashyigikiye ibyo byifuzo. Nyuma
y’impaka
A.A. zikomeye InamaAfricaines
: Archives Nkuru ya Loni yafashe imyanzuro ibiri
ikurikira: gukoresha inama, mbere y’amatora, maze amashyaka
A.G. : Assemblée Générale
yose agahagararirwamo, ikindi nuko hazaba Kamarampaka ku
ABAKI n’ingoma
mwami : Alliance desIbyemezo
ya cyami. Bakiga bya Loni byari bibangamiye
ABESC
u Bubirigi. Ni: yo
Association des Bahutu
mpamvu bwakoze Evoluant ngo
uko bushoboye pourbitagira
la
icyo bigeraho. Suppression des Castes n’uko bwo bwari aho
U Bubirigi bwafashwaga
ACR
ibikorwa : Association
bikorerwa des Cultivateurs du Rwanda
(mu Rwanda).
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Kugira ngo u Bubirigi buse n’ubwerekana ko bukurikiza ibyifuzo
ADRLoni, bwakoresheje
bya : Alliance pour
inama,la Démocratie et la mu mugi wa
ikuriwe na Loni,
Ostende, kuva Réconciliation
tariki ya 7 kugezaNationale
tariki ya 12 Mutarama 1961.
AECnama yahuje
Iyo : Agglomeration
amashyaka Extra-Coutumières
ya poritiki yo mu Rwanda n’u
AFDL
Burundi. : Alliance
Ingingo eshatudesni Forces Démocratiques
zo zagombaga pouritariki
gusuzumwa: la
y’amatora y’Inteko ishinga
Libération du amategeko,
Congo-Zaïreikibazo cya serivisi
zikomeza
AGOA guhurirwaho n’u
: African Growth Rwanda n’u Burundi
and Opportunity Act n’ikibazo
cy’ubwiyunge mu Rwanda.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
3DUPHKXWX$SURVRPDQD/HWD\·DJDWHJDQ\RE\DQJDJDLVXELNZD
AJER
ry’amatora : Association
nyuma de la Jeunesse
ya Mutarama 1961. Estudiantine
Naho ku birebana
Rwandaise
n’ikibazo cy’ubwiyunge, nta kintu gishya cyari gitegerejwe
ALIR cyari cyananiranye
kuko : Armée de Libération
mu nama yo dukuRwanda
Gisenyi. Komisiyo ya
AM/AP
/RQL \DWDQJDMZH : Arrêté
Q·XNRministériel/
DEDUL EDKXMH Arrêté présidentiel
L\R QDPD EDUL EDMH EDÀWH
ibitekerezo
AMR ndakuka: “Komisiyo yavugaga
: Association des Moniteurs du Rwanda ko mu mitekerereze
y’abari
AMUR bateguye iyo nama, harimo ko iyo
: Association des Musulmans au Rwanda nama yari igamije
mbere na mbere kwemeza ko abenshi cyane mu bayigize,
ANT : Assemblée Nationale de Transition
batifuzaga ko amatora y’Inteko ishinga amategeko yigizwagayo
haba mu Rwanda (Transitional
cyangwa mu National Assembly)
Burundi, kandi ko ku bireba
APADEC
u Rwanda, kuba : Association
yarashakwaga du Parti Démocrate
gukuraho umwamiChrétien
burundu
APR
byabuzaga : Armée Patriotique
ubwumvikane ubwo ari bwoRwandaise
bwose kuri iyo ngingo”443.
APROBAMI
Inama ya Ostende, : Association
kimwe des Partis Monarchistes
n’iyayibanjirije nta cyo byagezeho.
Ariko hemejwe, binyuranije n’ibyo guverinoma y’agateganyo
Rwandais
yashakaga, ko amatora
APROCOMIN: Association y’inteko ishinga amategeko
des Commerçants azigizwayo
Indigènes
(mu mwaka wa
APROSOMA 1961).
: Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
¾Ihirikabutegetsi ry’i Gitarama
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Avuye mu nama Démocratie
ya Ostende, Rezida wihariye yahise aha u
ARDHO : Association
Rwanda ubwigenge bucagase Rwandaise
(itegeko tekapour la Défense
no02/16 ryo kuwa des15
Droits de l’Homme
442
5XGLSUHVVHQRDR€WS
AREDETWA : Association pour le Relèvement
443
1NXQGDEDJHQ]L)op.cit.,
Démocratique des pp. Batwa
375-377.
401
v
Mutarama 1961). Bivuze ko imishyikirano
ACRONYMS yakorwaga nta kamaro
AND ABBREVIATIONS
\DUL LJLÀWH NXNR LQDPD \·LJLKXJX QD /HWD \·DJDWHJDQ\R E\DUL
___________________________________
E\LJDQMZHPR QD 3DUPHKXWX DUL E\R E\RQ\LQH E\DVKRERUDJD
kwiyumvikanisha.
A.A. Ariko Africaines
: Archives ibyo ntibyari bibahagije.
A.G. : Assemblée Générale
Hakurikijwe gahunda yari yumvikanyweho n’abakuru
ABAKI
“b’Abahutu” :na
Alliance
Rezida des BakigaKoroneri Logiest, Minisitiri
wihariye,
ABESC
w’Ubutegetsi :bw’Igihugu,
AssociationYohani
des Bahutu
BatisitaEvoluant pour la
Rwasibo yahamagaje
Suppression
ba Burugumesitiri des Castes
bose n’abajyanama ba Komine mu nama yo
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
NXZD0XWDUDPD3HUH]LGDQVLQD]DSHUHIHJLWXUD]LWDQJD
imodoka
ADP zibazana, agace
: Alliance k’abasirikare
Démocratique b’abaparakomando
des Peuples
b’Ababirigi
ADR karinda umutekano.
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Gahunda yavugwaga ku mugaragaro y’iyo nama yari iyo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
kuganira ku birebana n’umutekano rusange. Ariko bizanywe
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Q·DED\RER]LEDNXUXED3DUPHKXWXQ·$SURVRPDLQDPD\DIDVKH
Libérationbatangaje
indi ntera. Abayijemo du Congo-Zaïre
ko habayeho Repuburika,
AGOA
EDQDVK\LUDKR : LQ]HJR
African]RVH
Growth andQD
]LM\DQ\H Opportunity Act 3HUH]LGD
\R EDVK\LUDKR
$,'6
ari $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
we Mbonyumutwa D., Inteko Ishinga Amategeko igizwe
n’abantu
AIMO 44, iyobowe na Gitera, Guverinoma
: Affaires Indigènes iyobowe na Gr.
et Main-d’oeuvre
Kayibanda,
AJER Itegeko nshinga
: Association deryari urwiyerurutso
la Jeunesse kuko ritigeze
Estudiantine
ritangazwa mu Igazeti ya Leta kandi ntiryemerwe n’u Bubirigi.
Rwandaise
Hajyaho n’Urukiko rw’Ikirenga ruyobowe na Nzeyimana Isidore
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
(rwaje gukora nyuma y’ubwigenge).
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR y’igenzura
Misiyo : Association des Moniteurs
ya Loni ihinduka misiyo yodu Rwanda
gutanga umukuru.
AMUR ko habaye
Itangaza : Association
ubugambane des Musulmans au Rwanda
butaziguye hagati y’ubuyobozi
ANT
bw’Ababirigi : Assemblée
bari mu Rwanda Nationale de Transition
n’amashyaka “y’Abahutu”. Inteko
Rusange ya Loni mu mwanzuro
(Transitional wayo no 1605
National yo kuri 27 Werurwe
Assembly)
1961
APADECyamagana poritiki ya Manda y’Ababirigi,
: Association du Parti Démocrate ishyiraho
Chrétienitariki
y’amatora mu kwezi kwa munani 1961, inasaba ko hajyaho
APR : Armée Patriotique Rwandaise
guverinoma y’agateganyo yaguye no gukuraho abayobozi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
b’agateganyo. Ariko ibyari byakozwe bigumaho.
Rwandais
APROCOMIN:
Ibyabereye Association
i Gitarama des Commerçants
ntibigomba Indigènes
gutandukanywa n’inzira
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
\DUL\DNXULNLMZHQJR3DUPHKXWXLJHUDNXEXWHJHWVL8EXWHJHWVL
bw’Ababirigi buhagarikira
Masse icyo gikorwa, bwashakaga guca ku
myanzuro
ARD ya Loni yari inyuranyije na gahundadeyabwo.
: Alliance pour le Renforcement la Ni yo
mpamvu ari ugukabya
Démocratie kuvuga ko habaye ihirikabutegetsi
kuko mbere na mbere abashefu n’abasushefu b’Abatutsi bari
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
birukanywe bagasimbuzwa abategetsi b’agateganyo kandi
n’umwami Kigeri Droits deyahejejwe
V yari l’Hommemu buhungiro mu mahanga
AREDETWA
ku : Association
ngufu. Ubutegetsi bwaripour le Relèvement
bwasigaye mu ntoki z’ubukoroni
Démocratique des Batwa
402
v
bw’Ababirigi. ACRONYMS
Icyo gikorwa AND
k’itsindwa rya mbere rya Loni mu
ABBREVIATIONS
Rwanda cyaje ___________________________________
gukurikirwa n’ibindi bibi byaje gusozwa n’akumiro
n’imiyoborere ya Loni idahwitse muri jenoside yo muri Mata-
Nyakanga
A.A. 1994.
: Archives Africaines
A.G. : Assemblée
¾Itora ry’Inteko Générale
ishinga amategeko na Kamarampaka
ABAKIbyo mu : Alliance
wa 1961. des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Ayo matora yabaye Suppressionindi ntambwe
des Castes nshya ikomeye yatumye
3DUPHKXWX LVKRERUD NX\RERUD LQ]HJR QNXUX ]D /HWD
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Ubundi hakurikijwe ibyemezo bya Loni, inzego zose
ADP
z’agateganyo
: Alliance
zagombaga
Démocratique
gusimburwa
des Peuples
na guverinoma
ADR
y’ubumwe : Alliance pour la
bw’Abanyarwanda Démocratie
amashyaka ya et la
poritiki yose yari
guhagararirwamo. Réconciliation Nationale n’iy’Inteko byagiriyeho
Imirimo ya guverinoma
iAECGitarama byiswe: Agglomeration
ko bihagaritswe Extra-Coutumières
by’agateganyo kugeza igihe
AFDL
hazabera : Alliance
amatora des Forces
y’abadepite. ArikoDémocratiques
guhagarikwa kw’izo pournzego
la
byari urwiyerurutso Libérationgusa.du BaCongo-Zaïre
minisitiri bagumanye ibyo bari
bahawe
AGOA byose.: African Growth andna
Ba burugumesitiri bo bagumanye
Opportunity Act imyanya
yabo kandi bakomeza gukorera ishyaka ryabo.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMOtora (ry’Inteko
Iryo : Affairesishinga
Indigènes et Main-d’oeuvre
amategeko na Kamarampaka),
AJER n’iryaribanjirije
kimwe : Association de la Jeunesse
ryaranzwe n’ibikorwa Estudiantine
by’urugomo n’itera
EZREDE\DNR]ZHDNHQVKLQ·DED\RERNHQ·DEDNXUL\H3DUPHKXWX
Rwandaise
cyanecyane
ALIR ku rwegoderwa
: Armée za Komini,
Libération bikorerwa abayoboke
du Rwanda
ba
AM/AP Unar n’Abatutsi. Hongeye kubaho
: Arrêté ministériel/ Arrêté abantu benshi bicwa,
présidentiel
inzu zitwikwa, impunzi n’abasenyerwa. Ubwicanyi n’urugomo
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
byakozwe n’abayoboke ba Unar byarahanwe cyane mu gihe
AMUR
LE\DNRUZDJD : Association
Q·DED\RERNHdes EDMusulmans
3DUPHKXWXauELWDKDQZDJD
Rwanda 444.
ANT : Assemblée Nationale
Gukoresha amabara ku mugaragaro mu kwamamaza no mu de Transition
matora bya poritiki (Transitional National Assembly)
byaje kurushaho guca abantu mo ibice
APADEC
no gukurura: Association du Parti Démocrate
urugomo n’iterabwoba. Impapuro Chrétien
zanditseho
amazina
APR y’abazatorwa zasimbujwe
: Armée Patriotique Rwandaise amabara atandukanye 445
.
Ibahasha ya : Kamarampaka
APROBAMI Association desyari irimo
Partis impapuro z’amatora
Monarchistes
ebyiri: urwera ku bashaka ubwami na Kigeri V n’urwirabura
Rwandais
ku batabishaka. Ubutegetsi bw’Ababirigi bwanze bukomeje
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
ko umwami yajya mu iyamamaza ry’amatora, buvuga ko ari
APROSOMA
ukubera “impamvu : Association
z’umutekanopour la waPromotion
poritiki” mu Sociale
gihugu.de Nila iyo
Masse no kubogama k’ubutegetsi bw’Ababirigi
mikorere y’iterabwoba
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
444
0XZD*XYHULQRPD\DNR]HLUHNXUZDUXVDQJHU\¶DEDUHJZDJDLE\DKDERNX
Démocratie
UXKDQGH UZ¶DEDKDUDQLUDJD UHYRULVL\R´ LED LKD\H LPL]L LQJHVR \R NXGDKDQD LE\DKD
ARDHO : Association Rwandaise
ELNRUHUZD $EDWXWVL Q¶$EDKXWX ³ED\RE\H´ pour
Q\XPD L\R la \R
QJHVR Défense
NXGDKDQZDdes \DMH
Droits de l’Homme
NXEDLQWDQGDUR\RNXURKDLPEDJD\¶$EDKXWXPXULMHQRVLGHQ¶LELQGLE\DKDE\DNR]ZH
NXJH]DPXZD
AREDETWA : Association pour le Relèvement
445
3DUPHKXWXLEDUDULWXNXUD8QDULU\HUD$SURVRPDLF\DWVL5DGHULEDUDULVDQ¶LMXUX
Démocratique des Batwa
403
v
byatumye intumwa za Loni AND
ACRONYMS muri ABBREVIATIONS
Werurwe 1961 zivuga ko hari
gushyirwaho ingoma y’igitugu y’irondabwoko by’ishyaka kandi
___________________________________
ko ubutegetsi bw’urugomo bwari bwarasimbuye ubundi446. Loni
ntiyagira
A.A. umwanzuro ifata
: Archives ku byo intumwa zayo zari zarabonye.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
.XQWHEH]DJRPEDJDJXWRUHUZDPX1WHNR3DUPHKXWX\DERQ\H
ABAKI
35, Unar ibona: Alliance des Bakiga
7, Aprosoma 2. Naho muri Kamarampaka,
ABESC
ibyavuyemo : Association
byahuye des Bahutu
n’ibyavuye Evoluant
muri kongere pour la80%
y’i Gitarama:
by’abatora banze ubwami.
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Umwami Kigeri V yasabye Loni gusesa ibyagezweho na
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Kamarampaka n’amatora y’Inteko. Amabaruwa menshi
ADR
y’abayoboke : Alliance
ba pour la zabaga
Unar n’impunzi Démocratie
hanze et la
yohererejwe Loni,
Réconciliation Nationale
asaba ko ayo matora yaseswa, ko u Bubirigi bwamburwa kuyobora
AEC
u Rwanda maze: Agglomeration Extra-Coutumières
Loni ubwayo ikaruyobora mu buryo ibigiramo
AFDL rutaziguye.
uruhare : Alliance des
Abaje Forces Démocratiques
guhagararira Loni mu matorapour la
bavuze
ko ayo matoraLibération
yagenze neza nubwo harimo ibintu bitanoze
du Congo-Zaïre
bwose,
AGOA kandi ngo yabaye mu mutuzo n’ibanga. Icyo
: African Growth and Opportunity bayanenze
Act
kinini
$,'6 ni ukubogamira bikabije ku ruhande rw’Abahutu kwa ba
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
burugumesitiri n’umwete muke ubuyobozi bw’Ababirigi bwagiraga
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
wo kubafatira ibihano iyo babaga bari mu makosa.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaisen’Amahanga w’Umunyamerika yavuze
Umukozi mu by’Ububanyi
ALIR
ko indorerezi: Armée
za Lonidezagombye
Libération du Rwanda
kwemera ayo matora kuko
AM/AP byari
kuyanga : Arrêté ministériel/
gukururira igihugu Arrêté présidentiel
mu makuba naho ubundi
umubare
AMR munini w’impunzi, uw’abimuwe
: Association des Moniteurs du Rwanda n’uw’abasenyewe
ayo
AMUR matora yegereje wateshaga
: Association des agaciro
Musulmans ako ariaukoRwanda
kose ibivuye
muri ayo matora. Umubare munini w’abatora wahatiwe kuva
ANT : Assemblée Nationale de Transition
mu makomini yabo buri buke ngo ayo matora abe. Raporo
(Transitional National Assembly)
y’abasirikari nyuma y’ayo matora yavugaga ko hari Abatutsi
APADEC
133 : Association
bishwe n’Abahutu du Parti
78 bishwe; Démocrate
Abatutsi Chrétien 100
130 n’Abahutu
APR
bakomerekejwe, : Armée Patriotique
inzu 2000 zatwitswe, Rwandaise
impunzi 12000, Abatutsi
APROBAMI
213 n’Abahutu : Association
161 bahagaritswe des Partis
447
. Monarchistes
Rwandais
Ni yo mpamvu nini
APROCOMIN: yatumye amashyirahamwe
Association des Commerçants n’ibice by’impunzi
Indigènes
byanga ibyavuye muri ayo matora y’Inteko. Bamaganaga iterabwoba
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
ryayaranze. Bakomezaga kwemeza bivuye inyuma ko bashyigikiye
Masse
ubwami n’umwami Kigeri V, bagasaba ko haba andi matora
ARD
ahagarikiwe na: Alliance pour le Renforcement
Loni448. Ubuyobozi bwa Unar mu gihugu de la bwemeye
Démocratie
446
Rapport intérmaire de la commission pour le Ruanda-Urundi, p.51
ARDHO
447 : Association
1RWHGXDR€W Rwandaise pour la Défense des
448 Droits
 +DED\H LQ]DQGLNR deNXUL
Q\LQVKL l’Homme
LF\R NLED]R ]RKHUHMZH PXUL /RQL ]DQGLWVZH
Q¶DPDVK\LUDKDPZH \¶LPSXQ]L
AREDETWA : Association pour PXUL ]R KDULle,Q\DQGLNR \¶$EDQ\DUZDQGD $EDGDKH-
Relèvement
muka yo ku ya 5 Ugushyingo 1961 no ku ya 13 Ugushyingo 1961; Inyandiko y’igice
Démocratique des Batwa
404
v
Leta yashyizweho nyuma y’ayo
ACRONYMS ANDmatora, ndetse hari abantu b’iryo
ABBREVIATIONS
shyaka batowe___________________________________
harimo uwahoze ari shefu Rwangombwa.

+DUL LQ\DQGLNR \D 3HUH]LGD Q·XPZDQGLWVL ED 8QDU


A.A.
Rutsindintwarane: Archives Africaines
na Rwagasana 449
, bombi bamenyesha kandi
A.G. : Assemblée Générale
bemeza ko bemeye ibyavuye muri Kamarampaka ku bwami na
ABAKI
Leta : Alliance
nshya yagiyeho. des Bakiga
Banditse bati: “Ishyaka rya Unar, rirangwa
ABESC
no : Association
gukunda igihugu des Bahutu
na demokarasi ryemeyeEvoluant
Leta ya pour la
demokarasi
yagiyeho kandiSuppression
ryemeye nta gushidikanya
des Castes inzego za demokarasi
ziyishingiyeho.
ACR Ishyaka ryongeye
: Association kwemeza ko du
des Cultivateurs ryifuza gukorana
Rwanda
n’abayobozi
ADP b’inzego z’igihugu kugira ngo hashobore
: Alliance Démocratique des Peuples gushyirwa
mu bikorwa ibyifuzo bikuru by’abaturage”. Bahamagariraga
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
LPSXQ]L QJR ´]LJHQGHUH NX PXURQJR PXJDUL XÀWL\H X 5ZDQGD
rwose akamaro, Réconciliation
bemera gufashaNationaleabayobozi bagiyeho ngo
AEC
hashobore : Agglomeration
gushyirwa mu bikorwaExtra-Coutumières
poritiki yo kugarura impunzi
AFDL
no : Alliancemu
kongera kuzituza des baturage”.
Forces Démocratiques pour la
Ishyaka ryitandukanya
Libération“Ryamaganaga
n’iterabwoba ry’inyenzi. du Congo-Zaïre igikorwa icyo ari cyo
cyose
AGOAcy’ubugome n’impamvu
: African Growthzoshya abagikora kubera
and Opportunity Act ko itera
bwoba
$,'6 ari igikorwa cy’ubugome. Ishyaka ryamaganye
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP iterabwoba
ry’inyenzi. Unar yemereye Leta inkunga yayo yose mu rugamba
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
rwo kurwanya iterabwoba”450.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Amashyirahamwe Rwandaise
n’ibice by’impunzi byamaganye iyo mvugo ku
ALIR :
buryo komite y’impunziArmée deyoLibération
muri Kivu du RwandaRwagasana na
yamaganye
AM/AP
Rutsindintwarane : Arrêté ministériel/
(baje kwirukanwa Arrêté présidentiel
mu buyobozi bw’Ishyaka
AMR
rya Unar) kuko : Association
mu izina ryades Moniteurs
Unar, bemeye du Rwanda yavuye
guverinoma
PXPDWRUD´DÀÀWVHµNXNRDUL´XJXWVLQGZDELWH\HLVRQLµ
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda.
451

ANT : Assemblée Nationale de Transition


Ayo mashyirahamwe n’ibice by’impunzi basabaga ko ubwami
(Transitional National Assembly)
bwasubiraho kuko umwami ari we soko y’amahoro n’ubumwe.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Nta Munyarwanda wakwemera cyangwa ngo ayoborwe na Leta
APR iyobowe:n’umwami
itaba Armée Patriotique
Kigeri wa V Rwandaise
452
. Impunzi ntizashoboraga
APROBAMI
gutaha : Association
nta mwami ndetse na des Partis
Gitera wari Monarchistes
warifuje uko ashoboye
Rwandais
kose ko amatora yaba mu gihugu yari yababajwe n’ayo matora;
yari yamaganyeAssociation
APROCOMIN: ubusambo des bw’ingoma
Commerçantsmpatsibihugu
Indigènes mbirigi
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
N¶LPSXQ]L]DULNXUL*RPDNX\D1]HUL,Q\DQGLNR\D0XQ\DND]L\RNX\D
Masse
1]HUL,Q\DQGLNR\D8QDU\RNX\D8NZDNLUD
ARD
449
: Alliance pour le Renforcement de la
,Q\DQGLNR\LWZD©3ULVHGHSRVLWLRQGHO¶8QLRQQDWLRQDOHUZDQGDLVHIDFHDX[TXHV-
WLRQVG¶DFWXDOLWpªVG
Démocratie
450
Idem.
ARDHO
451 : Association Rwandaise pour la Défense des
,Q\DQGLNR\D.RPLWH\¶,PSXQ]L]RPXUL.LYX*LFXUDVLQ¶,Q\DQGLNR\¶LP-
Droits de l’Homme
SXQ]L]¶$EDQ\DUZDQGDERPXUL.RQJR.DPHQD
,Q\DQGLNR\¶$EDGDKHPXND*LFXUDVLNXUHEDQ¶,Q\DQGLNR\D8.LPRQ\R
AREDETWA : Association pour le Relèvement
452

QDEDJHQ]LEH*LFXUDVL
Démocratique des Batwa
405
v
QD 3DUPHKXWX <DYXJDJD NR
ACRONYMS ANDD\RABBREVIATIONS
PDWRUD \DUDQ]ZH Q·DPDNRVD
menshi yari ikwiye guseswa na Loni. Ariko mu by’ukuri icyo gihe
___________________________________
yari yarashinze irindi Shyaka rya poritiki ryitwa “Ishyaka rya
Demokarasi ya Cyami Nyarwanda”453.
A.A. : Archives Africaines
Kugerageza
A.G. kwiyunga
: Assemblée bya Générale
nyuma byageragerejwe i New York,
bigeragezwa
ABAKI n’uwari uhagarariye
: Alliance des Bakiga igihugu cya Danemariki muri
Loni, ashyigikiwe n’intumwa ya Gineya bashaka ko Leta y’u
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Rwanda yakumvikana n’igice cya Unar cyakoreraga mu bihugu
bituranye n’u Rwanda. Suppression des Castes
Ku ruhande rwa Leta y’u Rwanda hari
Rusingizandekwe O., Rugira A.Cultivateurs
ACR : Association des na Habamenshi du Rwanda
C., naho ku
ADP
ruhande rwa :Unar
Alliance Démocratique
hari Rwagasana des Peuples
M., Kayihura M., na Butera
A
ADR454
. Abayoboke ba Unarpour
: Alliance bashakaga ko amashyaka
la Démocratie et la ahanganye
na Leta (harimoRéconciliation
na Unar) na yoNationale
abona imyanya mu butegetsi na
poritiki. Ku birebana no kugira uruhare mu myanya y’ubutegetsi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ku rwego rwa perefegitura, nta mbogamizi Leta yabonagamo
AFDL
bibayemo isaranganya : Alliancerinyuze
des Forces Démocratiques
mu mucyo, ariko ku rwego pour la za
rwa
Libérationko
minisiteri Leta yagaragaje duUnar
Congo-Zaïre
yanze imyanya y’abaminisitiri
AGOA
yari : African Growth
yahawe igahitamo kujya mu and Opportunity
ruhande Act
rwa opozisiyo. Unar
yo
$,'6 yavugaga ko itigeze igezwaho icyo kifuzo ku buryo buhamye.
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Unar
AIMO (igice cyo hanze)Indigènes
: Affaires yari yanze kwemera ukuri ko mu
et Main-d’oeuvre
matora ariko iryo shyaka ryari ryiteguye kwemera ibyavuyemo
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
habonetse ikibihamya ku rwego rwa komini: mu by’ukuri Unar
yagombaga kugira Rwandaise umubare runaka w’ababurugumesitiri
ALIR
n’abajyanama. : Armée
Guverinoma de Libération
yo yabonaga du Rwanda
ko manda yabo ari iya
AM/AP kubyivangamo
poritiki, : Arrêté ministériel/
k’ubuyobozi Arrêté
byari kubaprésidentiel
ari ukunyuranya
n’amategeko
AMR kuko ari abantu batowe n’abaturage
: Association des Moniteurs du Rwanda badashobora
kuvanwaho
AMUR keretse habaye andi
: Association matora.
des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de
Ikindi kifuzo cya Unar cyo gushyira amatora ya komini mbere Transition
y’ubwigenge na(Transitional
cyo cyanenzwe National
n’intumwa Assembly)
za Leta. Igitekerezo
cya
APADEC Unar cyatanzwe
: Association du Parti Démocrateaya
neza na M. Kayihura muri magambo:
Chrétien
“Inzego
APR za Leta twazikuwemo
: Armée Patriotique zose, turifuza kugira uruhare
Rwandaise
mu buyobozi bw’igihugu kuva hasi kugera hejuru; hanyuma
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
mu minsi yateganywa hakaba andi matora y’abaturage mu
buryo burushijeho Rwandais
kuba bwiza”455. Icyo kifuzo nticyagezweho456.
APROCOMIN:
Habaye indi mishyikiranoAssociation kudes
wa Commerçants
26, 27 na 28 Mutarama Indigènes 1962,
APROSOMA
ariko na yo ntiyagize: Association pour la Promotion Sociale de la
icyo igeraho.
453 Masse
,Q\DQGLNR\D³0RXYHPHQWGpPRFUDWLTXHUR\DOLVWHUZDQGDLV´\RNXZD0XWDUDPD
ARD
454
 ,Q\DQGLNR : Alliance
PYXJR \¶LELJDQLURpour le Renforcement
E\¶XKDJDUDUL\H de la
/HWD \¶X 5ZDQGD Q¶DEDKDJDUDUL\H
LVK\DNDUL\LUZDQ\DU\D8QDUE\RNXZD0XWDUDPD
Démocratie
455
 ,Q\DQGLNR PYXJR \¶LELJDQLUR E\¶XKDJDUDUL\H /HWD \¶X 5ZDQGD Q¶DEDKDJDUDUL\H
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
LVK\DNDULULPXULRSR]LVL\RU\D8QDUE\RNXZD0XWDUDPD
456 Droits
 0X LWDQJD]R 8QDU de l’Homme
LJLFH N¶LPEHUH PX JLKXJX  U\R NX ZD  *DVK\DQWDUH 
KDYXJZDPRDPDVH]HUDQRKDJDWL\DJXYHULQRPD\¶X5ZDQGDQ¶LQWXPZD]D8QDUDULNR
AREDETWA : Association pour le Relèvement
QWLKDYXJZDPRLE\REDULEXPYLNDQ\HKR
Démocratique des Batwa
406
v
¾Ahagana ku bwigenge
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Tariki ya 26 Ukwakira 1961, guverinoma nshya yagiyeho mu
matora yemewe n’Inteko nshya y’Igihugu, G.Kayibanda atorerwa
A.A. : Archives Africaines
NXED3HUH]LGDZD5HSXEXOLND0XULUXVDQJH/HWDPELULJL\DUL
A.G.
isigaranye : Assemblée
ibijyanye Générale
n’umubano n’amahanga yanga ko iyo
ABAKI : Alliance des Bakiga
guverinoma nshya yagirana umubonano n’abakomunisiti,
ABESC
inagumana : Association
ibyo des Bahutu
kurinda igihugu, Evoluant
umutekano pour la mu
w’abantu
gihugu imbere Suppression
n’icungwa ry’amafaranga 457
des Castes .
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Bwana Haroy amaze gutaha tariki ya 14 Mutarama 1962,
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Logiest yagumye i Kigali nk’uhagarariye u Bubirigi bisabwe
ADR
na Gr. Kayibanda; : Alliance pour la w’Ububanyi
Minisitiri Démocratie et la
n’Amahanga yari
Réconciliation Nationale
\LIXMHJXVK\LUDKRXPXVLYLULEZDQD5pJQLHU-3+DUR\DPD]H
AEC
NXJHQGD /RJLHVW : Agglomeration
QWL\DUL DJLÀWHExtra-Coutumières
XPXNXUL\H (WLHQQH 'DYLJQRQ
umuyobozi w’Ibiro
AFDL : AlliancemuridesMinisteri y’Ububanyi n’amahanga
Forces Démocratiques pour la
yamaganye ibikorwa bye byose.
Libération du Congo-Zaïre Ku bwe, “u Rwanda rwari
rukwiye kuba rwarabonewe igisubizo cya poritiki kindi. Kimwe
AGOA : African Growth and Opportunity Act
n’i Burundi ubwami bwari bukwiye kuba bwaragumyeho kuko
$,'6
bwari mu muco $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
w’igihugu, kandi hari gushoboka gushyirwaho
AIMO
ubundi butegetsi : Affaires
bwemerwaIndigènes et Main-d’oeuvre
n’Abahutu” 458
. Ariko ibyabaye byari
AJER
byarabaye, : Association de la Jeunesse Estudiantine
ikibi cyarangije gukorwa.
Rwandaise
Nyuma
ALIR y’impaka zikomeye
: Armée zirebana n’ibijyanye
de Libération du Rwanda n’ubumwe bwa
poritiki, ubukungu n’ubutegetsi bwa Ruanda-Urundi bwifuzwaga
AM/AP
cyane na Loni: kugeza Arrêté muministériel/
wa 1962, Arrêté
inama nkuruprésidentiel
ya Loni yatoye
AMR : Association des Moniteurs
ikemezo n 1746 cyo ku wa 27 Kanama 1962 kemeza ko imaze
o du Rwanda
AMUR
kubyumvikanaho : Association
n’ubuyobozi desbw’igihugu,
Musulmans au Rwanda
isheshe amasezerano
y’indagizo
ANT yo :kuri 13/12/1946
Assemblée areba de
Nationale Ruanda–Urundi,
Transition tariki ya
1/07/2962, itariki u Ruanda-Urundi
(Transitional bizahinduka Leta ebyiri
National Assembly)
zigenga kandi zitavugirwamo. Unar (igice cyo hanze) yerekanye ko
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
amezi yabanjirije ubwigenge yaranzwe no kubura kw’imvururu
APR
zishingiye : Armée
ku moko muriPatriotique
teritwari zaRwandaise
Kibungo, Gisenyi na Kibuye,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
\DYXJDJDNR]DVKRMZHQ·DEDVLULNDULQD3DUPHKXWX 459
; ni zo mpamvu
Rwandais
zayiteye kuvuga ko ari “ubwigenge bugwiririye u Rwanda”460.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
0X
APROSOMAQ]LUD ]DJHMHMH 3DUPHKXWX
: Association NX EXWHJHWVL
pour la Promotion SocialeXEX\RER]L
de la
bw’Ababirigi bwabigizemo uruhare ndakuka, rusenya mbere
Masse
na mbere kandi buhorobuhoro izindi ingufu zariho cyangwa
ARD
zishoboka : Alliance
zose zashoborapour guhangana
le Renforcement na yo.de laIcya kabiri
Démocratie
457
$PDVH]HUDQR\DVK\L]ZHKRXPXNRQRQD3DXO+HQUL6SDDNQD*HULJRUL.D\LEDQGD
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
WDULNL\D8NXER]D
458
Droits de l’Homme
/HIHYUH3HW-1op.cit., p.104
459
Inyandiko ya Unar, 12
AREDETWA : Association pour Kamena 1962 le Relèvement
460
8QDUWHUHJDUDPX\RKHUHUHMZH/RQLWDULNL\D.DPHQD
Démocratique des Batwa
407
v
kwabaye gushyiraho
ACRONYMS inzegoAND
nshya zagombaga gukoreshwa mu
ABBREVIATIONS
mpinduka zakorwaga. Hari uwavuga se ko hakoreshejwe inzira
___________________________________
ya demokarasi ? Ubutegetsi bwa gikoroni bumaze kwiyumvisha
ko nta kabuza hazaba ubwigenge muri koroni, bwahisemo abo
A.A. : Archives Africaines
EX]DNRUDQD QD ER JXWHJXUD LQWDPEZH LÀWH LVXUD \·XEXNRURQL
A.G.
bushya. : Assemblée
Inyungu Générale
z’u Bubirigi zitaweho kurusha ingingo nkuru
ABAKI : Alliance des
z’imitegekere ya demokarasi. Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Indepandansi Suppression
y’u Rwanda ntiyari itegerejwe vuba n’ishyaka
des Castes
rya
ACR poritiki ryayihawe. Ubutegetsi bwa gikoroni
: Association des Cultivateurs bwo bwari
du Rwanda
bwashyizeho igihe kiruhije kumenya. Ni byo bigaragarira
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
muri raporo y’intumwa za Loni zaje mu Rwanda mu wa 1954,
ADR iti: “Guverineri
igira : Alliancemukuru
pour laabona
Démocratie
ko muetbisekuru
la bitatu
Réconciliation
cyangwa bine abaturage Nationale
ba teritwari baramutse bahuye n’izindi
AEC
mbumbambaga : Agglomeration
zizabayobora, Extra-Coutumières
bazashobora kugira uruhare
rukomeye
AFDL mu: kwiyoborera
Alliance desigihugu
Forcescyabo”.
Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
Ni uko u Rwanda rwavuye ku ngoma ya cyami yitwaga
AGOA : African Growth and Opportunity Act
iya “gitutsi”, rujya muri Repuburika yiyitaga iya “gahutu”.
$,'6
Ubwigenge $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bwasezereraga ubutegetsi bw’indagizo. Abayobozi
AIMO barahindutse
n’inzego : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
ariko ingengabitekerezo y’amacakubiri
AJER
na poritiki yo : Association de la Jeunesse Estudiantine poritiki
guheza bamwe yashyizweho hifashishijwe
y’ubukoroni igumaho.
RwandaiseMu by’ukuri yari indepandansi “iri mu
mutego”
ALIR w’iyo ngengabitekerezo y’amacakubiri
: Armée de Libération du Rwandan’iyo poritiki yo
guheza byigishijwe na Leta y’ubukoroni.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
$ED\RER]L : Association
Q·DED\RERNH EDdes MoniteursEHUHNDQ\H
3DUPHKXWX du Rwanda LF\R ELVH
AMUR
“Revorisiyo ya:rubanda
Association
yo mu deswaMusulmans auyari
1959” nk’inzira Rwanda
yarateguwe
NXYD
ANT NHUD L\RERZH Q·DEDWHJHWVL
: Assemblée ED 3DUPHKXWX
Nationale ED\LUL NX LVRQJD
de Transition
mu bwumvikane (Transitional National Assembly) hagati yabo
bw’ingengabitekerezo bumvikanyeho
NZLURQGDNZD*DKXWX Q·XEX\RER]LEXVKLQJL\HNXUL3DPHKXWX461.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Ntawahakana ko hari umutima w’irondabwoko mu bize bamwe
APR : Armée Patriotique
b’Abahutu n’ubushake Rwandaise
bwo kwipakurura ingoma ya gihake na
APROBAMI
gikoronize. Ariko : Association
bimaze kugendades Partis Monarchistes
bigaragara ko inzira yabagejeje
Rwandais
ku ivuka ry’ubutegetsi bwa Repubulika yanyuze mu byiciro byinshi.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Ni muri urwo
APROSOMA rwego hakwibutswa
: Association ko akarere
pour la Promotion k’u de
Sociale Buganza
la
katatangiriye imvururu z’irondabwoko igihe kimwe n’uturere
Masse
tw’amajyaruguru no hagati mu gihugu. Ntabwo ibi byapfuye
ARD
NZL]DQDQXNR : LAlliance pour le
E\R3DUPHKXWX Renforcement
\DVKLQJLUDJDKR de la
Q·LNZL]DELWHNHUH]R
Démocratie
U\D\R ELWDUL ELKDÀWH LQJXIX ]LKDJLMH ,WXULND U\·LPYXUXUX PX
ARDHO
minsi 15 ya mbere : Association
y’UgushyingoRwandaise pourabo
ryatunguye la ryarebaga
Défense des bose
b’imena, harimo ndetse
Droits den’abayobozi
l’Homme b’Abahutu. Nta n’uwari uzi
rugikubita ikizavamo.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
461
Dialogue, no 137, 1989, pp.56-58 et 86-96
Démocratique des Batwa
408
v
Bigitangira, ako kavuyo k’imvururu
ACRONYMS kasaga n’akikomye ubutegetsi
AND ABBREVIATIONS
bw’abashefu n’abasushefu; ndetse hari impuha zagendaga zivuga
___________________________________
ko umwami yatanze uburenganzira bwo kubirukana, ariko
ntibarwanyaga ubutegetsi bw’ingoma ya cyami ubwabwo; kandi
A.A. : Archives Africaines
NXJH]D PX ZD  QD 3DUPHKXWX XEZD\R \DUL LJLVK\LJLNL\H
A.G. ya cyami
ingoma : Assemblée
iganje. NiGénérale
nyuma y’ukwezi k’Ugushyingo, ibyo
ABAKI : Alliance des
gusaba ihindurwa ry’abakozi Bakiga
byahinduye isura n’umugambi
ABESC
wo guhindura: Association
inzego zose des Bahutuy’ubuyobozi
z’imiterere Evoluant pour la
bw’igihugu
n’imibanire y’abantu ifata isura ry’ihangana
Suppression des Castes ry’amoko. Imvururu
zigitangira
ACR imibanire y’amoko
: Association desyari isanzwe. Mu
Cultivateurs dubireba
Rwandabyibura
imbaga y’abaturage basanzwe: nta nzangano zabonekaga, nta
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
mwiryane, nta na gahunda yo kumarana462.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Imvururu zimaze gutangira, imyitwarire
Réconciliation Nationaley’abo bireba ni yo yagize
uruhare
AEC mu kwerekana aho ibintu byerekera
: Agglomeration Extra-Coutumières nyuma. Mbere
na mbere abatware b’Abatutsi bafashaga ubutegetsi mbirigi,
AFDL
DKR NZLWD NX: ELED]R
Alliance des LVKLQJLUR
ELÀWH Forces Démocratiques
EDJH]ZDJDKR QDpour la
UXEDQGD
Libération du Congo-Zaïre
UXJXÀ UZDUL UZDUDNDQGDPLMZH NXUXVKD DEDQGL Q·XEXNRURQL
AGOA batazi :inyungu
kandi African ngari
Growth and Opportunity
ibihugu Act
byari byarakoronije byari
bigambiriye
$,'6 muri aka karere, bagerageje kurengera inyungu zabo
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
zari
AIMO zamaganwe: Affaires Indigènes imbere
n’abazirwanyaga mu gihugu. Havugwa
et Main-d’oeuvre
ko habuze ubushobozi n’ubuhanga bwa poritiki mu bayobozi
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
b’igihugu; umugambi w’u Bubirigi kuri ibyo warigaragazaga:
Rwandaise
wari ko “Nta bize, nta bibazo”.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Icya kabiri ni imyitwarire y’abayobozi b’amashyaka y’Abahutu
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
bashingiye gahunda ya poritiki zabo ku isumbana ry’amoko.
AMR nk’uko :abaturage
Ariko Association desBugarama
bo mu Moniteurs du Rwanda
(Cyangugu) babivuga,
AMUR cy’amoko
ikibazo : Association des Musulmans
cyari urwitwazo. Cyari gihisheau Rwanda
ibibazo bikomeye
ANT : Assemblée Nationale de Transition
byo mu rwego rwa poritiki, ubukungu n’imibereho bitabonewe
ibisubizo nyabyo .
(Transitional
463
National Assembly)
APADEC
Icya nyuma :niAssociation
imyitwariredu Parti Démocrate
y’abategetsi Chrétien
b’abakoroni ubwabo
APR
batashoboye : gufasha
Armée Patriotique
igihugu kujyaRwandaise
mu mpinduramatwara
]LIX]ZDJD
APROBAMINDQGL DUL ER EDUL
: Association des EDELÀWL\H XEXU\R Q·XEXEDVKD
Partis Monarchistes
Bahisemo kubogamira
Rwandaisku ruhande rumwe, bakwiza hose
inkuru ko imvururu zo mu Gushyingo zatewe n’uburakari
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
bw’Abahutu barwanyaga “ubukoroni bw’Abatutsi” bituma
APROSOMA
Abahutu bose: Association
bashyirwa mu pour la Promotion
rwego Sociale
rumwe ndetse de la
babishyira
PX P\XPYLUHMasse \D SRULWLNL EDWDUL EDÀWH PEHUH *XKHUD XEZR
ARD
“imvururu” : Alliance
zaretse pourmu
gukorwa le Renforcement de la
kavuyo: zari zahindutse ikintu
kiyobowe n’ingengabitekerezo
Démocratie “y’irondabwoko” yihishe inyuma
ya poritiki y’uburinganire,
ARDHO : Association yo kwishyirapour
Rwandaise ukizana no kureshya
la Défense des
mu mibereho. Kuva icyo gihe, imibanire mu mahoro hagati
Droits de l’Homme
462
,5'3$QNHWLL5XEHQJHUD
AREDETWA : Association pour le Relèvement
463
,5'3,ELJDQLURPX%XJDUDPD)*
Démocratique des Batwa
409
v
y’Abatutsi n’Abahutu
ACRONYMS ntiyariAND
igishobotse na busa. Twanabonye
ABBREVIATIONS
NR 3DUPHKXWX ___________________________________NR KDEDKR
\D .D\LEDQGD \R \DUL \DUDQDVDE\H
mu gihugu ibice bitandukanye bituwemo n’Abahutu n’Abatutsi
ariko bakagira urwego rw’ubuyobozi bahuriraho464. Kuva ubwo
A.A. : Archives Africaines
guhiga umututsi (bitari ibyo guhiga abantu bamwe na bamwe)
A.G. bisigaye: byumvikana
byari Assemblée Générale
ubwabyo.
ABAKI : Alliance des Bakiga
Yaba yibesha uwaramuka ashyigikiye ibivugwa n’abari
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
bashyigikiye “revorisiyo ya rubanda yo mu wa 1959”, ko ngo
Suppression
impuguke z’Abahutu zaba des Castes
zaragize umutima wo kurengera
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
“UXEDQGDUXJXÀ” ngo rwaba rwari rwarakandamijwe n’ubukoroni
ADP gatutsi maze
bwa : Alliance Démocratique
zikayobora desyoPeuples
inkundura kuburwanya mu
bumwe
ADR n’ubwumvikane.
: Alliance pour la Démocratie et la
Abakuru ba mbere Réconciliation Nationale
b’abayobozi b’Abahutu bari barashavujwe
AEC
n’ukuntu hari: Agglomeration Extra-Coutumières
ikinyuranyo kinini hagati y’ibyo bifuzaga n’ibyo
ubuyobozi
AFDL bwa: gikoroni
Alliancebwari bwarimakaje;
des Forces bashakaga gusandaza
Démocratiques pour la
XNZLKDULUDXEXWHJHWVL E\DUL
ELÀWZHQ·DJDFR
Libération du Congo-Zaïre N·$EDWXWVLPXEXWHJHWVL
Q·XEXNXQJX1DKRNXELQGLKDJDWL\DERQWLEDULEDÀWHLP\XPYLUH
AGOA : African Growth and Opportunity Act
imwe, ari ku birebana n’intumbero yabo, iyo bagana n’ibikorwa
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
E\DSRULWLNLEDNRUD0XPYXJRQJXÀKDYXJZDNRKDJDUDJDUDJD
AIMO bibiri :abayobozi
ibintu Affaires Indigènes
b’Abahutu etbatumvikanagaho
Main-d’oeuvre muri iyo
AJER
nzira yose : Association de la Jeunesse Estudiantine
y’impinduramatwara yihuse.
Rwandaise yari amatwara y’abayobozi b’Abahutu
Icya mbere cyagaragaraga
ALIRmu bice: Armée
bo de Libérationbangaga
by’Amajyaruguru du Rwandaabahandi kandi
AM/AP
bagakomera : Arrêté
ku mucoministériel/ Arrêté présidentiel
w’iwabo. Amatwara yaho yibandaga ku
bintu
AMR bibiri bijyanye n’ubuhake:
: Association ubwari bushingiye
des Moniteurs du Rwandaku bashefu
b’Abatutsi,
AMUR bwari bushya, bw’abakwitwa
: Association “abagererwa
des Musulmans ba poritiki”;
au Rwanda
hakaba n’“abagererwa basanzwe” bashingiye ku bukonde
ANT : Assemblée Nationale de Transition
gakondo. Abayobozi b’amatwara ya gihutu bo mu Majyaruguru
(Transitional
baturukaga cyanecyane mu National Assembly)
moko manini y’abakonde baho,
bari bagitekereza ko bari abatware mbere yukoChrétien
APADEC : Association du Parti Démocrate basimburwa
APR
n’Abatutsi. Mu: Armée Patriotique Rwandaise
gihe bahamagaraga amoko yaho n’imiryango
yabo kwamagana
APROBAMI Abatutsi, des
: Association abo Partis
bayobozi bo mu majyaruguru
Monarchistes
icyo bari bagamijeRwandais ntikwari ukugabanya imvune z’akazi
k’ubukoroni (akazi k’agahato, amakoro nb.), ahubwo bashakaga
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
kugira umwihariko mu karere kabo ujyanye na poritiki nshya:
APROSOMAumuco
gusubizaho : Association
w’amokopour la Promotion
yabo, Sociale
n’uw’imiryango de ibintu
yabo, la
bikongera bikameraMasseuko byari bimeze mbere yuko Abatutsi baza
ARD
kuhatwara. Si: igitangaza
Alliance pour le Renforcement
ko kwikoma de la bikomera
Abatutsi byahise
mu Gushyingo Démocratie
1959 kandi bigahita bifata intera yo kubirukana
ku bwinshi ku
ARDHO butaka bariho.
: Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Tabara P., $IULTXHODIDFHFDFKpH,
AREDETWA
464
: Association La presse
pour leUniverselle,
Relèvement Paris, 1992, cité par Seba-
soni S., /DFULVHGHODVRFLpWpUZDQGDLVH  MXLOOHW
Démocratique des Batwa
410
v
8EXU\R EZD ACRONYMS
NDELUL EZDJDUDJD\H QL XEZDUL EXÀWH DPDWZDUD
AND ABBREVIATIONS
aganisha ku ___________________________________
buringanire bwabarwanyaga inzego z’ingoma ya
F\DPL EZDERQHNDJD F\DQHF\DQH PX EDUL EDÀWH DPDWZDUD \D
gihutu yo mu Magepfo no hagati mu gihugu. Nk’uko byavuzwe,
A.A. : Archives Africaines
ayo matwara yombi yarahuraga mu gushaka kuvana Abatutsi
A.G.bintu byose
mu : Assemblée
bashobora Générale
kugiramo uruhare.
ABAKI : Alliance des Bakiga
Uwo murimo worohejwe n’imyitwarire mibi y’abatware
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
b’Abatutsi ku bibazo byo guhindura imitegekere mibi yavugwaga
n’abanyaporitiki Suppression
b’Abahutudesn’ubushotoranyi
Castes bakorerwaga
ACR
n’ingabo : Association des Cultivateurs
z’ibwami zatumye abayobozi b’Abahutudu Rwanda
bashyira
ADP cyanecyane
hamwe : Alliance Démocratique
mu ntangiriro, des
kubera Peuples
guterwa kw’abayobizi
EDER $SURVRPDQD3DUPHKXWX QGHWVHEDPZHEDNDELJZDPR
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation
Ntabwo kandi ari ukuri kuvugaNationale
ko impinduka za poritiki zo mu
AEC zaturutse
1959 : Agglomeration Extra-Coutumières
ku kwivumbagatanya kwa rubanda rw’“Abahutu”.
Ntabwo
AFDL ijambo “abaturage”
: Alliance rivuga kimwe
des Forces n’ijambo “Abahutu”.
Démocratiques pour la
Ukuri nuko abenshi mu bagize ubwoko
Libération du Congo-Zaïre bw’Abatutsi na bo bari
abaturage b’abahinzi, byavuzwe. Abari mu bwoko bw’Abatutsi
AGOA : African Growth and Opportunity Act
bakoranye n’ubukoroni bakagira n’icyo bubamarira ntibari
$,'6 igihumbi.
barenze $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Igihe k’imyivumbagatanyo yo mu Gushyingo
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
KDULDEDKLQ]LE·$EDKXWXQ·DEDKLQ]LE·$EDWXWVLEDWREDÀWH
AJER cyangwa
imirima : Association de la Jeunesse
ari abagaragu Estudiantine
b’ababarusha gukomera ku
butaka cyangwa inka, bamwe batunzwe gusa n’ubuhinzi, abandi
Rwandaise
n’ubworozi
ALIR ariko akenshi
: Armée de bafatanyije
Libérationiyodumyuga
Rwanda yombi.
AM/APn’uko: uturere
Bitewe Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
twari dutandukanye nk’uko twabivuze,
ibyashoboraga
AMR kugira ingaruka ku myitwarire
: Association des Moniteurs du y’abahinzi
Rwandantibyari
bimwe
AMUR mu karere n’akandi.
: Association des Uturere twariau
Musulmans twarakanguriwe
Rwanda
ibya poritiki kurusha utundi, two mu Majyaruguru no mu
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Magepfo, twari utwo imirimo y’ubukungu n’iy’abamisiyoneri
yari yarahinduye(Transitional Nationaln’ubukungu,
vuba mu birebana Assembly) imyitwarire
APADECmu giturage.
n’umuco : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR
Ni : Armée
abahinzi bose Patriotique
bari baravunwe Rwandaise
n’imirimo y’ubukoroni, imisoro,
APROBAMI
imirimo : Association
y’uburetwa, desn’ibindi.
ibiboko Partis Monarchistes
Ntawavuga akarengane
Rwandaisngo areke kuvuga ko hariho abaturage
ka rubanda rw’Abahutu
b’abahinzi
APROCOMIN: borozi b’Abatutsi des
Association batigeze bagira na Indigènes
Commerçants gato inyungu
z’ibintu cyangwa za poritiki nk’iz’abashefu
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la n’abasushefu,
ELQ\XUDQLMHQRNZDPDPD]DDPDWZDUD\D3DUPHKXWX465. Abashefu
Masse
n’abasushefu bibasiwe rugikubita (mu ntangiriro z’Ugushyingo)
ARD
n’imvururu za : Alliance
bamwe mu pourbaturage
le Renforcement
kuko ari de
bo labari hagati
Démocratie
y’abaturage n’ubuyobozi bwa gikoroni kandi imirimo yaho mu
ARDHO
rubumbambaga : Association
nyarwanda,Rwandaise pour la Défense
yari yarahindutse bikabije des
igihe
cy’ubukoroni bitewe
Droitsn’urwego rw’ubuyobozi bushya bwa sheferi.
de l’Homme
 %DJDUDJD]D 7: ³8QH
AREDETWA
465
UpYROXWLRQ VRFLRSROLWLTXH
Association HW QRQ pWKQLTXH´LQ Dialogue no
pour le Relèvement
137, pp.13-14 ; Sebasoni S., /HVRULJLQHVGX5ZDQGD, Paris, L’Harmattan ,2000.
Démocratique des Batwa
411
v
Nubwo hari ACRONYMS
ibintu byateguraga imyigaragambyo y’abaturage
AND ABBREVIATIONS
yo mu ntangiriro zo mu wa 1959, kubera uburakari butari
___________________________________
EXÀWH UXWDQJLUD DULNR LPLEDQLUH \·DEDQWX KDJDWL \DER, n’ibyo
bahuriragaho, byose byari bigikomeye, ingirwa ©UXEDQGD
A.A. : Archives Africaines
Q\DPZLQVKL \·$EDKXWXª QWL\DUL LÀWH XEZLPHQ\H EXVKLQJL\H
A.G.buhutu. :Ni
ku Assemblée Générale
buhorobuhoro ubwo bwimenye n’ubwibone
ABAKI : Alliance des Bakiga
bushingiye ku bwoko bwavutse biturutse ku bayobozi
ABESC
b’amashyaka : Association
ya poritiki des Bahutu Evoluant
y’Abahutu, kandi nipour la
ngombwa
NXELYXJD EDULSuppression
EDÀWH LPLEHUHKR Q·LE\R
des Castes EDJDPLMH ELWDQGXNDQ\H
n’iby’abaturage
ACR basanzwe. Abo
: Association desbayobozi bahinduyemo
Cultivateurs du Rwandaurwango
rwibasiye Abatutsi ibintu byose byatumaga abaturage b’Abahutu
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
batishima.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
,\RQ]LUD\RVH\RNXQ\X]DE\RVHPX
Réconciliation LURQGDEZRNR\DWXP\H3DUPHKXWX
Nationale
ishobora
AEC kwiyegereza abaturage
: Agglomeration batajijutse ariko ntiyabakura
Extra-Coutumières
mu gukandamizwa mu birebana n’ubukungu byabavunaga
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
kuko ubukandamizwe bwa gikoroni bwo butari bwavuzwe, kandi
Libération
ntibyakemuye ikibazo du n’imiyoborere
kijyanye Congo-Zaïrey’ubutegetsi.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Irondabwoko
$,'6 ryafashije kugera ku butegetsi agatsiko gashya
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
NL]HNDULJDÀWHLUDULU\·XEXWHJHWVL$EDWXUDJHPXULUXVDQJH EDED
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Abahutu, Abatutsi cyangwa Abatwa) barahatakarije kuko babaye
AJER
ibikoresho : Association dekugera
by’abashakaga la Jeunesse Estudiantine
ku butegetsi. Abaturage
Rwandaise
b’Abatutsi bo baje gupfa rumwe n’abahoze ari abayobozi kandi
ALIR barigeze
batari : Armée de Libération
basangira na rimwe du Rwanda
ibyiza by’ubwo butegetsi.
Kandi
AM/AP umukiro
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel n’agaco
utandukanya abaturage b’Abahutu
kifatiye
AMR ubutegetsi mu wa des
: Association 1960 umeze nk’urwobo
Moniteurs du Rwanda rutaretse
guhora rwaguka. Byari rero ari ukubeshya kuvuga ko Abahutu
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
bose bafashe ubutegetsi nk’uko ari ikinyoma kwemeza ko
Abatutsi bose: batwaraga.
ANT Assemblée Mu Nationale deniTransition
by’ukuri udutsiko tubiri duto
(Transitional National Assembly)
cyane tw’abaharaniraga ubutegetsi twasubiranyemo dukoresheje
APADECz’abaturage,
imbaraga : Association du Parti
kandi hagati Démocrate
yatwo hitambitsemoChrétien
ubutegetsi
bw’Ababirigi
APR n’ibice by’ubuyobozi bwa
: Armée Patriotique Rwandaise Kiriziya gatorika basaga
n’abayoboye
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes mu wa
uwo mukino na bo ubwabo bakinagamo. Kuva
1959, habaye impinduka mu nzego z’buyobozi no mu bayobozi ba
Rwandais
poritiki, ntawahakana ayo mateka, ariko ibyo byonyine ntibihagije
APROCOMIN:
ngo havugwe ko Association des Commerçants
havutse ubutegetsi Indigènes kuri
bushya bushingiye
APROSOMANDQGL
GHPRNDUDVL : Association pour la \·DEDWXUDJH
EXÀWL\H LPEDJD Promotion Sociale
DNDPDURdeQN·XNR
la
E\DYXJZDJD Q·DEDUL
MasseNX UXKDQGH UZD ©UHYRULVL\R \·DEDWXUDJHª
Tumaze
ARD kubona ibyo abari
: Alliance babirimo
pour bose bari bagamije
le Renforcement de la n’ukuntu
XEXWHJHWVL EXVK\D EZDUL EXÀWH QN·LF\DKD N·LQNRPRNR LPEXWR
Démocratie
mbi y’amacakubiri n’ubugizi bwa nabi. Hari rero ibyahindutse
ARDHO : Association Rwandaise pourry’abaturage
n’ibyagumyeho mu nzira y’isubiranyuma la Défense des
byaje
kwiyerekana muri Droits de l’Homme
Repuburika ya mbere no kurushaho kuba bibi
AREDETWA
muri : Association
Repuburika ya kabiri. pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
412
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
V
______________________________________________________________

U RWANDA: KURI
A.A. REPUBULIKA
Archives AfricainesYA MBERE N’IYA KABIRI
A.G. : Assemblée(1962-1994)
Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
Byanditswe na Joseph JYONI WA KAREGA
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la

U
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African
Rwanda Growth and
rwariremye Opportunity
rwibeshaho Act n’imyaka
imyaka
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
NXJH]D NX EXNRURQL  8 5ZDQGD UZDUL LJLKXJX JLÀWH
AIMO ubumwe bw’abaturage
: Affaires Indigènesbacyo, gikomeye ku bwigenge
et Main-d’oeuvre
bwacyo
AJER kandi gitinywa n’ibihugu bigikikije, ahanini kubera
: Association de la Jeunesse Estudiantine
kubigabaho ibitero kenshi gishaka kwaguka no kubyigarurira.
Rwandaise
Ubukoroni buje, u Rwanda ruta ubwigenge bwarwo: ariko ku
ALIR ya 1 Nyakanga
itariki : Armée de Libération
1962, u Rwanda duntirwabonye
Rwanda ubwigenge
AM/AP
gusa : Arrêté ministériel/
rwanasubiranye ubudahangarwa Arrêté présidentiel
bwarwo nka mbere.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR 5.1. Repubulika ya Ides
: Association (1962-1973)
Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Repubulika ya I yavutse mu macakubiri n’imikorere mibi yaranze
(Transitional National Assembly)
iminsi ya nyuma y’ubutegetsi bwa gikoroni, yafasheho umurage
APADEC ya: Association
n’imikorere du Parti
gikoroni y’ubundi Démocrate Chrétien
bwoko.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI :Ubutegetsi
5.1.1. Association bushya n’inzego
des Partis zabwo
Monarchistes
Rwandais
Mu mpinduka zazanywe
APROCOMIN: Association no kongera kubona ubwigenge
des Commerçants harimo
Indigènes
ko u Rwanda rwabonye mbere na mbere “Itegeko nshinga”,
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
hajyaho guverinoma iyobowe na Perezida wa Repubulika n’Inteko
MasseIzo nzego zakoze zite mu gihugu cyarimo
Ishinga Amategeko.
ARD
umwiryane wo: Alliance
kurwanira pour le Renforcement de la
ubutegetsi?
Démocratie
a. Itegeko
ARDHO nshinga
: Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Hari ikintu cy’umwihariko kigaragara kuri Repubulika yari
AREDETWA
imaze kuvuka:: Association
nta Tegeko pour
nshingale Relèvement
ryariho u Rwanda rubona
Démocratique
ubwigenge. Cyakora, ku itarikidesyaBatwa
28 Mutarama 1961, igihe
413
v
abayobozi ba ParmehutuAND
ACRONYMS bakoraga “ihirikabutegetsi ry’i
ABBREVIATIONS
Gitarama” bari barakoze inyandiko isa n’Itegeko
___________________________________nshinga ariko
itafatwa nkaryo kuko iyo nyandiko itigeze itangazwa haba mu
Igazeti ya Leta ya Ruanda-Urundi, haba se mu Igazeti ya Leta
A.A. : Archives Africaines
y’u Rwanda.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI nuko : abategetsi
Ikindi Alliance des ba Bakiga
gikoroni bakomeje gushyiriraho
ABESC
amategeko : Association
abo bategetsi bashyades Bahutu Evoluant
b’igihugu. pour la
Hanavugwa kandi
ko iyo nyandiko itigeze ifatwa
Suppression des Castesnk’itegeko: Ikimenyimenyi nuko
igihe
ACR Inteko Nshingamategeko yigaga umushinga
: Association des Cultivateurs du Rwanda w’Itegeko
nshinga itashingiye kuri iyo nyandiko y’i Gitarama ahubwo wari
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
umushinga w’Itegeko nshinga mushya1.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Kugira ngo hatabaho RéconciliationgukoraNationale
nta Tegeko nshinga, Inteko
Nshingamategeko
AEC yiyise Inteko yo gushyiraho Itegeko nshinga,
: Agglomeration Extra-Coutumières
yiga umushinga
AFDL wari des
: Alliance wazanywe n’igice cy’abadepite
Forces Démocratiques pour laba
Parmehutu n’Aprosoma. Itora ryabaye
Libération du Congo-Zaïre mu nama yo ku itariki
ya 23 Ugushyingo 1962. Abadepite 33 barabyemeza, 4 barifata
AGOA : African Growth and Opportunity Act
(3 ba Unar na 1 wa Aprosoma). Itegeko nshinga rishyirwaho
$,'6
umukono bukeye $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
tariki ya 24 Ugushyingo 1962 n’abadepite 40.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER
Itegeko nshinga : Association
ryo ku wa de la
24Jeunesse
UgushyingoEstudiantine
1962, ryakozwe
hifashishijwe impuguke
Rwandaisemu mategeko z’Ababirigi, ryerekana
rugikubita
ALIR ko rishaka
: Armée de kwitandukanya
Libération du n’ingoma
Rwanda yavuyeho maze
ryemeza burundu imitegekere ya Leta igendera kuri Repubulika.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association
Ingingo ya 2 y’iryo des Moniteurs
Tegeko nshinga ivuga ko:du Rwanda
“ingoma ya cyami
AMUR
iciwe burundu : Association des Musulmans
kandi ko idashobora au Rwanda
gusubizwaho”, ivuga ko
ANT
“Umwami Kigeri : Assemblée Nationale de Transition
V n’abamukomokaho bambuwe burundu
uburenganzira (Transitional
bwabo”. BwariNationaluburyo bwo gushimangira ibyari
Assembly)
byaravuye
APADEC muri “Kamarampaka”.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR
Ingingo ya 3: Armée ivuga ko Patriotique
“RepubulikaRwandaise
iharanira uburinganire
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bw’Abanyarwanda bose nta vangura iryo ari ryo ryose ryaba
irishingiye ku bwoko,Rwandais akarere, igitsina cyangwa idini”. Ariko igihe
APROCOMIN:
iryo Tegeko nshinga Association des Commerçants
ryatangazwaga Indigènes
hari igice cy’Abanyarwanda
bari birukanywe
APROSOMA mu byabo
: Association pour bazira
la Promotion bwabo.deIngingo
ubwoko Sociale la
ya 16 isubira Masse muri iryo hame. Ingingo ya 17 ivuga na yo ko
“uburenganzira
ARD bushingiye
: Alliance pour lekuRenforcement
ivuko buvanyweho
de la kandi
budashobora gusubizwaho. Kandi nta bundi buryo ubwo ari
Démocratie
bwo bwose bushobora gusubizwaho”. Ingingo ya 25 ivuga ko
ARDHO : Association
“Uburyo bw’ubucakara bwose Rwandaise pour la
buciwe kandi koDéfense des
budashobora
gusubizwaho. Iyo Droits de l’Homme
ngingo yarebanaga n’ubuhake. Ariko ntiyari
AREDETWA : Association pour le Relèvement
1
Reyntjens P., Pouvoir et droit au Rwanda, Tervuren, M.R.A.C., 1985, p.292
Démocratique des Batwa
414
v
ngombwa kuko umwami Rudahigwa
ACRONYMS yari yaraciye ubuhake mu
AND ABBREVIATIONS
wa 1954. Ibyo___________________________________
ari byo byose, kwitiranya ubuhake n’ubucakara
ni ugukabya mu mvugo ku buryo bugaragara ariko icyo gihe
ikintu
A.A. cyose :cyashoboraga gusiga isura mbi uburyo igihugu
Archives Africaines
cyategetswe ku ngoma ya cyami cyari kemewe.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI nshinga
Itegeko : Alliance
ryo mu wa des Bakiga
1962 ryabogamiye cyane kuri Kiriziya
ABESC : Association
gatorika ari na ko ribangamira andi des Bahutu
madini Evoluant
kandi rihapour la
uruhare
runini amatwara Suppression des Castes
ya “gikapitarisiti” Ingero:
ACR : Association
- Kubuza kurongora des Cultivateurs
abagore benshi (ingingo duyaRwanda
29).
ADP - Kunganya amashuri
: Alliance ya Kiriziya gatorika
Démocratique ahabwa inkunga
des Peuples
ADR na Leta : Alliance pour la Démocratie et la ya 32).
n’amashuri ya Leta ubwayo (ingingo
- Kubuza ibikorwa byose n’ikwirabitekerezo
Réconciliation Nationale bya gikomunisiti
(ingingo ya 37).
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Icya nyuma kiranga : Allianceiryo desTegeko
Forces nshinga
Démocratiques
ni aho pourrivugalaku
butandukanireLibérationbw’Inzego du Congo-Zaïre
za Leta. Hari impuguke zivuga ko
AGOA
byagaragaraga : African
ko inzego Growth and zitandukanye
za Leta Opportunity Act neza2 ariko
$,'6
hari $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
abandi bemeza ko atari ko byari bimeze . “Nubwo Itegeko
nshinga
AIMO ULYXJD
: AffairesXEXWHJHWVL
NR Indigènes QJHQJDPLNRUHUH
et Main-d’oeuvreEXÀWZH QD
Perezida
AJER wa :Repubulika
Association n’abaminisitiri, umukuru w’igihugu
de la Jeunesse Estudiantine
QL ZH XÀWH XEZR EXWHJHWVL KDNXULNLMZH DPDWHJHNRµ3. Kubera
Rwandaise
iyo mpamvu, ubutegetsi bwo mu Rwanda igihe cya Kayibanda
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bwafatwaga “nk’ingoma ya cyami muri Repubulika” bitewe nuko
AM/AP
bwari bukubiye : Arrêté ministériel/
ku isonga, mu ntoke Arrêté présidentiel
za perezida wabugezaga
AMR
ku nzego zo :hasi Association
abinyujije deskuMoniteurs
bakozi badu Rwanda
Leta yishyiriyeho,
AMUR
bidatandukanye : Association
n’ibyakorwaga des igihe
Musulmans
cy’abashefu au Rwanda
n’abasushefu
ANT
bo ku ngoma :ya Assemblée
cyami4. Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
b. Perezida
APADEC wa Repubulika du
: Association na Parti
Guverinoma
Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Hashingiwe ku Itegeko nshinga, ububasha bwa guverinoma
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bugirwa na Perezida wa Repubulika akaba ari na we mukuru wa
Leta n’umukuruRwandais w’inama y’ Abaminisitiri yashyizeho (ingingo ya 51).
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Mu ntangiriro: ya Association
buri manda pour la Promotion
ye, Perezida Sociale deatorwa
wa Repubulika la
n’abaturage bose Masseku buryo butaziguye ku bwiganze bw’amajwi
arenze
ARD 50 % (Ingingo
: Alliance yapour
52). Dukurikije
le Renforcementicyo iyode ngingo
la ivuga,
Perezida Kayibanda Démocratie ntiyari yaratowe ku buryo bukurikije
ARDHO
2 : Association
Paternostre de la Mairieu B., Le Rwanda,Rwandaise pour
son éffort de la Défense
développement des
; antécédents
Droits
historiques et conquêtes de la de l’Homme
révolution rwandaise, Kigali, 1972, p.248.
Reyntjens P., 1985, op cit., p.355
AREDETWA : Association pour le Relèvement
3

4
Lemarchand R., Rwanda and Burundi, London, Pall Mall, 1970, p.116
Démocratique des Batwa
415
v
amategeko kuko yari yaratowe
ACRONYMS ANDn’Inteko Ishinga amategeko tariki
ABBREVIATIONS
ya 26 Ukwakira 1961. Ni cyo cyatumye Perezida Kayibanda
___________________________________
yandikira ibaruwa Perezida w’Inteko ishinga amategeko, tariki
ya
A.A.7 Kamena: 1961, avuga
Archives ko yeguye ku mwanya w’umukuru
Africaines
w’igihugu n’uwa guverinoma. Inteko ishinga amategeko yemeza
A.G. : Assemblée Générale
ko agomba kongera kwitoresha.
ABAKI : Alliance des Bakiga
Hashingiwe
ABESC ku Itegeko nshinga,
: Association PerezidaEvoluant
des Bahutu wa Repubulika ni we
pour la
washyiragaho kandi akanakuraho
Suppression buri minisitiri, akabimenyesha
des Castes
Inteko
ACR ishinga amategeko (ingingo ya 56). Uko
: Association des Cultivateurs byagendaga
du Rwanda
nuko Perezida yamenyeshaga Inteko Ishinga amategeko
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
abagize guverinoma, Inteko ikabifata ityo ariko itabitoreye.
ADR
Ni ngombwa :kwibutsa
Alliance pour
aha ko la Démocratie et la
ubumenyi bw’abadepite b’icyo
Réconciliation Nationale
gihe ndetse n’abaminisitiri n’akamenyero gake mu bya poritiki
AEC : Agglomeration
bitabemereraga kumva bihagijeExtra-Coutumières
no gukoresha ububasha bwose
AFDL
bahabwaga : Alliance des Forces Démocratiques pour la
n’amategeko.
Kuri RepubulikaLibération
ya mbere du Congo-Zaïre
hasimburanye guverinoma umunani.
AGOA : African Growth and Opportunity
Iya mbere yashyizweho mbere y’ubwigenge muri Gicurasi Act 1962,
$,'6
yari $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
guverinoma ihuriwemo n’amashyaka 3: uretse Parmehutu,
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
$SURVRPDQD8QDU\DULLÀWHPRDEDPLQLVLWLULEDELULELVKLQJL\HNX
masezereno
AJER yari yabereye i New
: Association de laYork. Ku itariki
Jeunesse ya 6 Gashyantare
Estudiantine
1963, iyo guverinoma
Rwandaise yarasheshwe, abaminisitiri ba Unar
bavanwamo ngo kubera ingengo y’imari ya Leta nto nk’uko 5
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Grégoire Kayibanda yabyivugiye. Mu by’ukuri, impamvu nyayo
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
nuko hari hagamijwe kwirukana muri guverinoma amashyaka
AMR : Association
yari ashyamiranye desbutegetsi,
n’iriri ku Moniteurs du Rwanda
atongeye kugaragara
AMUR : Association
muri guverinoma kuva mu wa des1963.
Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
c. Inteko ishinga amategekoNational
(Transitional n’Urukiko rw’Ikirenga
Assembly)
APADEC
Inteko ishinga : Association
amategeko du Parti Démocrate
yagombye ubusanzwe Chrétien
kugenzura
APR : Armée wa
ibikorwa bya Perezida Patriotique
Repubulika Rwandaise
n’ibya guverinoma (ingingo
ya 73). Kuri Repubulika ya mbere,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes habaye ibyiciro bitatu
by’amatora y’Inteko RwandaisIshinga amategeko mu wa 1961, 1965 na
1969 kugeza iseswa
APROCOMIN: Association igihe k’ihirikabutegetsi
des Commerçants ryo ku itariki ya 5
Indigènes
Nyakanga 1973. Muri manda ya mbere, MDR-Parmehutu yari
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
\LJDQMH PX 1WHNR \DUL LÀWH LQWHEH   DULNR KDUL Q·DEDGHSLWH
ba Unar (intebe Masse
7) n’Aprosoma (intebe 2). Mu Nteko yakurikiye
ARD
amatora yo :ku Alliance
itarikipour
ya le 3 Renforcement
Ukwakira 1965, de la amashyaka
ashyamiranye n’iririDémocratie
ku butegetsi yose ntiyari agihagarariwe mu
ARDHO
Nteko. Abadepite : Association
bose bari abaRwandaise pour la Défense des
MDR-Parmehutu.
Urukiko rw’Ikirenga Droits derwari rwarahawe ububasha bukomeye
l’Homme
AREDETWA : Association pourOrganisation
5
Présidence de la République rwandaise, de l’administration centrale
le Relèvement
rwandaise de 1960 à nos jours, Kigali, juillet 1983, p.19
Démocratique des Batwa
416
v
n’Itegeko nshinga (ingingo AND
ACRONYMS za 98, 99 na 102) ku buryo hari
ABBREVIATIONS
abatatinye kwerura bakagereranya ubutegetsi bwariho na
___________________________________
“Guverinoma y’abacamanza” cyangwa «Leta y’igitugu y’Urukiko
rw’Ikirenga»,
A.A. rushobora
: Archives6kuba rwabuza izindi nzego z’ubutegesi
Africaines
gukora icyo zishinzwe . Mu by’ukuri, Urukiko rw’Ikirenga
A.G. : Assemblée Générale
ntirwabagaho. Ntirwashoboraga kwanga guhitisha itegeko
ABAKI yashatse
Perezida : Alliance des Bakiga
ko rihita.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Urugero: mu wa Suppression
1973, igihe des Castes Kayibanda yashakaga
Perezida
ACR
kwiyongeza : Association
indi des Cultivateurs
manda, yahinduje ingingo du Rwanda
zimwe z’Itegeko
nshinga.
ADP Bitewe nuko Itegeko
: Alliance Démocratiquenshingades ritahaga
Peuples abacamanza
ubwigenge
ADR busumbye ubw’izindi nzego,
: Alliance pour la Démocratie et la abo bacamanza bari
EDÀWHXEZREDEZRNZLUXNDQZD%\DWXP\HLQ]HJR]·XEXFDPDQ]D
Réconciliation Nationale
zihinduka ibikoresho bya poritiki, zimugazwa n’amatiku
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
n’abacamanza bikorera ibyo bishakiye.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération durumwe
5.1.2. Icibwa ry’abatavuga Congo-Zaïre
na Leta
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 nshinga
Itegeko $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ryo mu 1962 ryemeraga ishyirwaho ry’amashyaka
menshi
AIMO mu ngingo yaryo
: Affaires ya 10 ivuga
Indigènes iti «Amashyaka ya poritiki
et Main-d’oeuvre
yujuje ibisabwa
AJER n’amategeko
: Association deyemerewe
la Jeunesse kujya mu matora. Ajyaho
Estudiantine
kandi agakora mu bwisanzure, apfa kuba yubahiriza amahame
Rwandaise
ya demokarasi, kandi ntarwanye imiterere ya Repubulika
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
igihugu kiyemeje, ubusugire n’umutekano wacyo».
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Ariko Ishyaka: rya Association
MDR-Parmehutu des Moniteurs
ryahindutsedu Rwanda
ishyaka rimwe
AMUR
rukumbi kuva : Association
mu wa 1963 des Musulmans
imaze kuvanaho au Rwanda
amashyaka
ANT
ashyamiranye: Assemblée
na ryo (hutu Nationale
na tutsi).deMu Transition
matora ya Perezida
yo mu wa 1965, Perezida Kayibanda
(Transitional Nationalyatowe n’amajwi y’abantu
Assembly)
agera
APADEC kuri 98%. Mu w 1969 yongeye
: Association du Parti Démocrate gutorwa n’amajwi
Chrétienmenshi
nkayo. Gahunda yo gukuraho amashyaka atavuga rumwe na
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Leta yarabonekaga mbere y’ubwigenge mu buryo bwo kuyabuza
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
uburyo nk’uko byavuzwe mbere. Igihe hizihizwaga isabukuru
ya mbere y’Ubwigenge Rwandais bw’igihugu, Perezida Kayibanda yavuze
APROCOMIN:
ko ahisemo «kugira ishyakades
Association ryaCommerçants
ba nyamwishi,Indigènesrutura, ariko
APROSOMA
ribangikiranye : Association
n’agashyakapour ka ba la nyamuke».
Promotion Yongeraho
Sociale de avuga
la
ati «amashyaka menshi arangaza abaturage, amajyambere
Masse
y’igihugu
ARD ntagire umurongo
: Alliance pour leuri hamwe, ahubwo
Renforcement de la bigatuma
igihugu kidindira” 7
. Ku
Démocratie isabukuru y’imyaka 10 y’ubwigenge,
ARDHO
6
Ruhashyankiko N., : Association Rwandaise
«Le contrôle de la pour
constitutionnalité la etDéfense
des lois desau
des règlements
Droitsnode
Rwanda”, in L’informateur, l’Homme
4, 1968, p.21
Présidence de la République,
AREDETWA : Association pour
7
Le président Kayibanda vous parle: Discours prononcés
le Relèvement
en diverses circonstances, s.d., 1963, pp. 83-84
Démocratique des Batwa
417
v
Perezida Kayibanda
ACRONYMS yabeshye abantu nkana avuga ibintu
AND ABBREVIATIONS
bitari byo nk’uwatsinze, agira ati : «amatora ya komini yo mu
___________________________________
wa 1963 yumvishije bidasubirwaho Abatutsi ko batagomba
kwizera
A.A. kongera gutegeka
: Archives (…). Ni kuva icyo gihe Ishyaka MDR-
Africaines
Parmehutu ryavanyeho andi mashyaka yose atari yarumvise
A.G. : Assemblée Générale
kugeza icyo gihe ko ubufatanye bwa demokarasi ari bwo
ABAKI cy’u :Rwanda
gisubizo Alliance des Bakigabarwo”8.
n’abaturage
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Hari ibindi bintu Suppression des Castes ya opozisiyo ubwayo
bijyanye n’amashyaka
byafashije MDR-Parmehutu
ACR : Associationmuri desgahunda yayo yodu
Cultivateurs kuyakuraho.
Rwanda Nka
Aprosoma
ADP yazize amatwara ya nyiri kuyishyiraho
: Alliance Démocratique des Peuples ubwe, Habyarimana
Joseph Gitera.:Gitera
ADR yari umuntu
Alliance pour la utamenya
Démocratie ahoetagana,
la wivuguruza
PX PDJDPER XPXVZD PX NX\RERUD LVK\DND U\H NDQGL XGDÀWH
Réconciliation Nationale
umurongo wa poritiki uri hamwe. Yahinduye kenshi izina na gahunda
AEC : Agglomeration
y’ishyaka rye. Mbere y’amatora yoExtra-Coutumières
mu wa 1960, ishyaka rye ryitwaga
AFDL : Alliance
«Union des Hutu du Rwanda-Urundides Forces(UHURU)».
Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
Aprosoma
AGOA yahuye n’amacakubiri
: African Growth and menshi mu mikorere,
Opportunity Act yayiteye
kugira intege$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
$,'6 nke . Ariko kuba mu bice bimwe by’igihugu
9

abaturage barayitabiriye byateye Parmehutu inkenke. Urugero


AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
yabonye amajwi 237, Aprosoma ikabona 223 mu matora yo mu
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
1963 muri perefegitura ya Butare. Abayobozi ba Aprosoma baje
kotswa igitutu Rwandaise
no guterwa ubwoba na Parmehutu10.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
Unar yatotejwe: Arrêté
na Leta ministériel/
ya gikoroniArrêté
n’igiceprésidentiel
cy’abapadiri b’idini
gatorika
AMR (cyanecyane
: Association des Moniteurs du b’abamisiyoneri)
bamwe mu bapadiri Rwanda
NXEHUDNR\DULLÀWHDPDWZDUD\·DEDQDPELUDJLKXJXNDQGLLNDED
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
\DUL LÀWH XEXFXWL Q·LELKXJX ©E\·DEDVRVL\DULVLWLª ,E\R ELKXJX
ANT : Assemblée Nationale de Transition
byakundaga amashyaka arwanya abakoroni, agashyira imbere
abenegihugu. Nyuma (Transitional
yo kujyaNational
mu matoraAssembly)
yo mu wa 1961,
APADEC
no kujya muri : Association
guverinomadu Parti Démocrate
ihuriweho n’amashyaka Chrétien
yo muri
APR
Gashyantare :1962
Armée Patriotique
kugeza Rwandaise1963, iryo shyaka
muri Gashyantare
APROBAMI gutanga
ntiryongeye : Association des Partis
abakandida haba Monarchistes
mu wa 1965, haba
se nyuma yaho. Ni ngombwa kuvuga ko nyuma yo gutotezwa
Rwandais
kenshi,
APROCOMIN: Unar yaje no guhura des
Association n’izindi ngorane zo gucikamo
Commerçants Indigènesibice
bibiri,
APROSOMA ik’imbere mu Rwanda
: Association pourn’ik’inyuma
la Promotion y’uSociale
Rwanda.
de laIgice
k’inyuma y’u Rwanda na cyo cyaje gucikamo uduce twinshi.
Masse
Itoteza muri poritiki n’urugomo bya Parmehutu bigamije
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
8
Ibiro by’amakuruDémocratie
muri Perezidansi ya Repubulika, Imyaka 10 y’isabukuru
y’ubwigenge, Kigali, 1978, p.80
ARDHO
9 : Association
Muri Nzeri 1961, Rwandaise
mu gihe Gitera yamamazaga pour
ishyaka rye la Défense
rishya des
“APROSOMA-
RWANDA-UNION”, Droits
bagenzide l’Hommena Gasingwa bagumye mu ishyaka rya
be Munyangaju
kera. Abayoboke babuze iyo
AREDETWA : Association pour berekeza muri iryo
le hindagurika.
Relèvement
10
Gitera yarafunzwe mu kwezi kwa Kamena 1962 kugeza muri Gashyantare 1963
Démocratique des Batwa
418
v
gusenya Unar byabaye agahebuzo
ACRONYMS mu Kwakira 1963 igihe
AND ABBREVIATIONS
inyenzi zateraga mu Bugesera.
___________________________________
Abayobozi
A.A. bakuru ba Unar
: Archives na Rader bafashwe uwo munsi
Africaines
w’igitero. Bamaze gufatwa bicirwa mu Ruhengeri nta rubanza,
A.G. : Assemblée Générale
bikozwe na porisi y’igihugu yari iyobowe n’umusirikare mukuru
ABAKI
w’Umubirigi : Alliance
bitaga des
Pilate.11 Bakiga
Nyamara Unar y’imbere mu gihugu
ABESC : Association des
yari yaramaganye iryo « terabwoba Bahutu Evoluant
ry’Inyenzi» pour
kuva la ku
zitera
Suppression
itariki ya 4 Nyakanga 1962 .des Castes
12

ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda


Ishyaka
ADP Rader: ryari
Alliance ryaragize amajwi 6,6%
Démocratique mu
des matora ya komini
Peuples
yo
ADR mu wa 1960,
: Alliance pour la Démocratie et la yo mu wa
ryagize 0,3% mu matora y’abadepite
1961. Ntiryongeye kubona abayoboke
Réconciliation Nationale kuva ubwo, ahubwo abari
bayirimo batangiye kwigira muri Parmehutu abandi muri Unar
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
nk’uko byavuzwe, Rader na yo yashegeshwe burundu n’iyicwa
AFDL
ry’abakuru bayo : Alliance
mu Kuboza des Forces
1963. Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
Mu
AGOA by’ukuri, :ntabwo
AfricanParmehutu
Growth and yariOpportunity
ikeneye gukoresha
Act ubwo
buryo
$,'6 bwose ngo icecekeshe amashyaka
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP atavuga rumwe na
yo, kuko ayo mashyaka yari yaracitsemo ibice ubwayo kandi
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
akora mu buryo buvunanye cyane. Parmehutu yari yariganje
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
muri poritiki ku buryo budashidikanywa. Yashoboraga ndetse
kubiheraho ikiyubaka,Rwandaise ariko si ko byagenze, kubera abayobozi
ALIR : Armée
bayo bamwe bashatse kwikubira de Libération du Rwanda
ubutegetsi bwose no gushingira
AM/AP
ku : Arrêtéy’inzangano
ngengabitekerezo ministériel/ noArrêté
kuvanguraprésidentiel
bagenderagaho.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
5.1.3.
AMUR Inyenzi zifata intwaro
: Association des(1961-1968)
Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Imvururu zatangiye mu Gushyingo 1959 zatumye Abanyarwanda
benshi bahunga (Transitional
igihugu bajya National
mu bihugu Assembly)
bikikije u Rwanda.
APADEC : Association du Parti
Mu wa 1961, abasore b’Abanyarwanda biswe «Inyenzi», Démocrate Chrétien banze
APR
ubuhunzi : Armée
bahitamo Patriotique
gutera ibitero mu Rwandaise
Rwanda bava mu bihugu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
duturanye.
Rwandais
Izina «Inyenzi» ntiryoroshye gusobanura kuko abahoze ari
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
inyenzi bataryumvikanaho ubwabo. Ikindi kandi, mbere yuko
APROSOMA
LU\R : Association
]LQD U\HPHUZD pour la
KDUL LELQGL Promotion
ELFH Sociale
E\·DEDUZDQ\L de la
E\DUL ELÀWH
amazina atandukanye .Masse 13

ARD
Igitekerezo : Alliance
cyo gushingapour umutwe le Renforcement
w’ingabo (zarwanya de lau Rwanda)
Démocratie
11
Abayobozi ba Unar bishwe ni: Afurika, Burabyo, Rutsindintwarane, Rwagasana, Gisim-
ARDHO : Association
ba, Ndahiro, Mpiranyi. Abayobozi ba Rader Rwandaise pour la Défense
bishwe ni: Bwanakweri, des
Ndazaro, Karinda.
12 Droits
Unité, no 12-13, juillet 1962de l’Homme
et Unité, no 14 1er août 1962
Hari andi mazina yabayeho
AREDETWA : Association pour
13
nka : Intare, Ingwe, Ingangurarugo, Imbaragasa,
le Relèvement
Indamage, Urubambyingwe.
Démocratique des Batwa
419
v
cyatekerejwe ACRONYMS
n’abasore b’impunzi bari i Kizinga na Kamwezi
AND ABBREVIATIONS
PXUL 8JDQGD___________________________________
KDÀ  \·XPXSDND Z·X 5ZDQGD PX ZD  %DUL
bagamije kurwanya Ababirigi n’abategetsi bashya ba Parmehutu.
Uwo
A.A. mugambi: Archives
wo kurwana watewe n’uko Unar yari yarananiwe
Africaines
kumvisha abo muri Loni ko igomba guhindura ibyaberaga mu
A.G. : Assemblée Générale
Rwanda. Abo basore babona rero ko nta kundi byagenda uretse
ABAKI intwaro
gufata : Alliance
bakarwana.des Ntabwo
Bakiga ari Ishyaka Unar ryaremye
ABESC Inyenzi
inyenzi. : Association
zivuka, Unardes yoBahutu Evoluant
hanze yari ihugiyepour la
kuburana
Suppression
muri Loni. Abayobozi ba UnardesnkaCastes
Fr. Rukeba, baje mu nyenzi
ACRgiti cyabo: Association
ku batoherejwe des Cultivateurs
n’ishyaka du Rwanda
ryabo. Zikivuka, inyenzi
zarimo
ADP ibice byinshi,
: Alliance byavutse igihe gitandukanye
Démocratique des Peuplesmu bihugu
bikikije
ADR u Rwanda:
: Alliance pour la Démocratiena
Uganda, Burundi, Kongo et Tanzaniya.
la
Réconciliation Nationale
Inyenzi zagize ibitero by’ubwoko butatu. Hari ibyo bita ibitero
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
“Commando” byagirwaga n’abantu bake, bagatera mu gihugu
AFDL : AllianceNides
imbere (mu Rwanda). Forces
igitero Démocratiques
nk’icyo pouryala21
cyabaye tariki
Ukuboza 1961Libération du Congo-Zaïre
kivuye Uganda kinyuze mu Kinigi kibasiye
AGOA bamwe
abantu : African Growth
na bamwe muriand Opportunity
teritwari Act
za Ruhengeri, Kigali
$,'6
na Gitarama $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
14
. Mu wa 1962 ikindi gitero nk’icyo na cyo cyavuye
Uganda
AIMO cyateye mu ntara
: Affaires y’i Burasirazuba
Indigènes y’u Rwanda15.
et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Kuva mu wa 1961, habaye utundi dutero ku mipaka y’igihugu
Rwandaise
cyanecyane muri perefegitura ya Byumba. Ariko utwo dutero
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
twose ntitwari utw’inyenzi: hari udutsiko tw’abasore ku giti
AM/AP : Arrêté
cyabo bateraga ministériel/
mu Rwanda baje Arrêté présidentiel
gushimuta inka cyangwa
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
kwiba amafaranga.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Ni muri teritwari
ANT ya Byumba
: Assemblée NationaleLeta de yatangiriye
Transitionbwa mbere
kwihorera ku Batutsi igihe cyose inyenzi
(Transitional National Assembly) ziteye. Muri Werurwe
1962, Abatutsi n’Abahutu bo muri Unar bagera ku gihumbi ni
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
bwo bishwe. Kandi ni ukuva icyo gihe Minisiteri y’Ubutegetsi
APR
bw’Igihugu n’Ingabo: Armée Patriotique
yatangije uburyo Rwandaiseabaturage bashobora
APROBAMI : Association
kwirindira umutekano, ari bwodesbise
Partis Monarchistes
“Kwirwanaho kw’abaturage”.
Gushyira mu bikorwa Rwandais ubwo buryo bwo kwirwanaho byabaye
kubwira abaturage
APROCOMIN: ngo bagedes
Association batunga agatoki abo
Commerçants bakeka bose
Indigènes
kandi bakore irondo ry’ijoro. Bamwe
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de mu baturage baturiye
la
14
Mu bitero byabaye Masse
mu wa 1961 twavuga nk’ibyabereye aha hakurikira: i Ngara-
ARD
ma (19/3/1961), i : Alliance
Tovu pour leShonga
(25-26/03/1961), Renforcement de la (12/6/1961),
(30/3/1961), Muhura
Nyagatare (20/7/1961), Murambi
Démocratie (09/9/1961), Kinjojo (10/10/1961), Murambi «bis»
(18/10/1961 na 1/11/1961) na Nyagatare «bis» (19/11/1961. Muri ibyo bitero byose,
ARDHO abantu: 34,
hapfuyemo Association Rwandaise
amazu 104 aratwikwa, pour la Défense des
aranasahurwa.
15
Ibitero byabayeDroits
mu wa de l’Homme
1962, harimo: Gabiro (10/01/1962), Mugina (22-
23/02/1962), Gatumba na Karama (24/02/1962),
AREDETWA : Association pour le Relèvement Rubirizi (10/03/1962), Cyungo na
Nkana (25/03/1962), Gakenke (03/04/1962).
Démocratique des Batwa
420
v
umupaka bahawe imbunda;
ACRONYMS Iyo ABBREVIATIONS
AND myitwarire yo “kwirwanaho”
yakomeje gukoreshwa kugeza mu wa 1994.
___________________________________
Ubundi bwoko bw’ibitero ni: ibitero bikomeye by’inyenzi bigizwe
A.A. : Archives Africaines
n’abasore benshi, byari bigamije kwigarurira ahantu hanini
A.G.
h’igihugu : Assemblée
kugira Générale
ngo zishobore kugira aho zihera zirwana, bityo
ABAKI : Alliance des Bakiga
zigashobora kotsa igitutu Leta y’u Rwanda. Muri ibyo bitero,
ABESC
hari : Association
icyabereye mu birunga deskuBahutu
itariki Evoluant
ya 3 na 4pour la
Nyakanga
1992, ni ukuvuga iminsi ibiri nyuma
Suppression des Castes y’ubwigenge. Icyo gitero
cyari
ACR giturutse
: Association des Cultivateurs du Rwanda 100.
i Goma kirimo inyenzi ziri hagati ya 80 na
Guverinoma ya Kigali yari yabimenye. Inyenzi zitungurwa
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
n’abasirikare b’u Rwanda ku itariki ya 5 Nyakanga, zitsindwa
ADR
bitaruhanije : Alliance
zimaze pourabantu
gutakaza la Démocratie et la ku rugamba.
benshi baguye
Réconciliation
Mu nyenzi zafashwe Nationale
icyo gihe enye ziciwe mu Ruhengeri.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Ikindi
AFDL gitero :rutura cyabaye
Alliance ku itariki
des Forces ya 21 Ukuboza
Démocratiques pour1963
la
mu Bugesera. Libération
Cyari giturutse mu Burundi
du Congo-Zaïre kinyura i Nemba
(Kirundo). Icyo gihe hari aho Inyenzi zafashe ariko mu gihe gito,
AGOA : African Growth and Opportunity Act
DEDVLULNDUH E·X 5ZDQGD ED\RERZH Q·DED 2ÀVL\H  E·$EDELULJL
$,'6 QD )ORUTXLQ
'XERLV $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
EDUD]LKDJDULWVH KDÀ \·LELURPHWHUR ELNH
AIMO
by’umurwa : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Kigali.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Nk’uko byari byarabaye mu gitero cya mbere, guverinoma yari
Rwandaise
yaramenye ko icyo gitero kegereje. Yabibwirwaga n’abantu
ALIR banyuranye.
benshi : Armée de Libération
Inyenzi ubwazo du ntizahishaga
Rwanda gahunda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
]LÀWH =DELYXJLUDJD QR PX WXEDUL L %XMXPEXUD EDPZH QGHWVH
AMR
EDNDM\D : Association
JXVH]HUD des Moniteurs
PX PLU\DQJR \DER $EDdu Rwanda
2ÀVL\H E·$EDELULJL
bari
AMUR abajyanama: Association des Musulmans au Rwanda ab’i
b’abasirikare b’Abarundi babimenyeshaga
Kigali
ANT kandi icyo gihe inzego Nationale
: Assemblée z’ubutasi zayoborwaga n’umusirikare
de Transition
w’Umubirigi, witwa Majoro Tulpin. Hari n’abasirikare b’Abahutu
(Transitional National Assembly)
b’Abarundi, abikorera (abacuruzi, abapadiri, nb.) na bamwe
APADEC bose
b’impunzi : Association du Parti
baburiraga Leta Démocrate Chrétien
y’u Rwanda.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI
Igitero cyo mu: Association des Partiscyagize
Bugesera (1963-64) Monarchistes
ingaruka mbi ku
Batutsi bari mu Rwanda. Muri za Perefegitura zose hatangiye
Rwandais
igikorwa kinini cyo
APROCOMIN: Association kwihimura ku Batutsi nta
des Commerçants kurobanura
Indigènes
kiyobowe na Leta n’abayobozi b’ibanze. Hari inyandiko nyinshi
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
zerekana ko abategetsi bari inyuma y’ubwo bwicanyi. Hapfuye
Masse
abantu benshi, abandi barafungwa, inzu ziratwikwa, ibintu
ARD
biraribwa. : Allianceuwo
Umuturage pour
arile
weRenforcement de laguhagarika
wese yashoboraga
Démocratie
Umututsi akamukoresha icyo ashatse ntahanwe. Abaminisitiri
ARDHO
bari : Association
boherejwe Rwandaise zose
muri za perefegitura pourguhagarikira
la Défense des
icyo
gikorwa mu gihugu hose.
Droits de Mu turere twarushije utundi kubabara
l’Homme
harimo, birumvikana, u Bugesera. Nk’uko byabaye n’ahandi,
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
421
v
abategetsi bashyizeho
ACRONYMS intonde
ANDz’Abatutsi bavuga ko ari «babi»
ABBREVIATIONS
cyangwa ko «batifuzwa n’abaturage». Akenshi abo bari abarimu,
___________________________________
abahoze ari bashefu cyangwa ba sushefu, abacuruzi, n’abandi.
Ibyo
A.A. kubagirira nabi birangiye,
: Archives Guverinoma yatuje mu Bugesera
Africaines
imiryango
A.G. y’Abahutu bavuye mu
: Assemblée Générale turere tundi cyanecyane mu
Ruhengeri na Gisenyi ngo bage bakumira inyenzi banagenzure
ABAKI : Alliance des Bakiga
Abatutsi barokotse ubwicanyi.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
Perefegitura ya Gikongoro na yo yahuye n’ako kaga. Ni yo yagize
abantu benshi Association
ACR : bishwe: bari deshagatiCultivateurs du Rwanda
y’ibihumbi 8.000 n’ibihumbi
ADP
10.000. : Alliance
Umupadiri Démocratique
w’umumisiyoneri desmuri
wari Peuples
paruwasi imwe
ADR
yo muri ako karere: Alliance pourkuri
yanditse la Démocratie
ubwo bwicanyi et la
agira ati «Ubwo
bwicanyi bwasaga Réconciliation
n’ubwateguwe Nationale
na guverinoma ya Repubulika
AEC
ubwayo kandi: Agglomeration
ni cyo gikorwa Extra-Coutumières
cyarushije ibindi kuba kibi mu
bikorwa
AFDL byose bya Letades
: Alliance ya Forces
Kayibanda» . Umuperefepour
Démocratiques
16
wicishije
la
abantu icyo gihe yatowe nyuma
Libération mu matora y’abadepite kubera
du Congo-Zaïre
ako
AGOA kazi (kabi) yari yarakoze.
: African Growth and Abantu bishwe Act
Opportunity bari hagati
y’ibihumbi
$,'6 25.000 na 35.000. Indorerezi z’abanyamahanga,
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
barimo Umusuwisi Vuillemin, Umubirigi Luc De Heusch ndetse
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
na Radio Vatican, bose bise ubwo bwicanyi “jenoside”.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Nyuma y’ubwo Rwandaise
bwicanyi, nta munyaporitiki, umuyobozi cyangwa
ALIR
umusirikare : wigeze
Armée de Libération du
akurikiranwa Rwanda
kubera ubwo bwicanyi
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté
bwakorewe Abatutsi. Guverinoma yashatse kwiyerurutsa ivuga présidentiel
AMR
ko ababukoze:ari Association des Moniteurs
abategetsi b’ibanze, abadepite dun’abakozi
Rwandaba Leta.
AMUR
Ngo : Association
baba barabitewe des Musulmans
n’ubwoba kuko mu Batutsi, au Rwandacyanecyane
b’abakozi
ANT ba Leta, harimo ibyitso
: Assemblée by’inyenzi
Nationale ariko nta kimenyetso
de Transition
cyatanzwe, nta(Transitional
n’icyatanzwe National
cyo kwerekanaAssembly)ubugizi bwa nabi
bw’Abatutsi
APADEC bagiriye Abahutu igihe bari ku
: Association du Parti Démocrate Chrétien butegetsi 17
. Nyuma
y’igitero cyo mu
APR Bugesera,
: Armée Kayibanda
Patriotique yaburiye Inyenzi agira ati:
Rwandaise
“nimusubira gutera, ak’Abatutsi kazaba karangiye burundu”18.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
Nyuma y’igitero cyo mu Bugesera, ibindi bitero bikomeye
APROCOMIN:
byabaye, hari ik’i Association
Cyangugu des Commerçants
(Bugarama Indigènes
mu wa 1964, Nshiri na
APROSOMA
Bweyeye mu wa : Association pour la (Butama
1966) na Kibungo Promotion muSociale
wa 1966). de laKuva
Masse
mu wa 1967 kugeza mu wa 1972, nta gitero k’inyenzi cyongeye
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
16
wa misiyoni ya Cyanika (A. Mugesera, Imibereho y’Abatutsi kuri
Père Jambline (de)Démocratie
Repubulika ya Mbere n’iya Kabiri (1959-1990), Kigali, 2004, p.171; no gusoma Wil-
ARDHO : Association
lame J.-C., Aux soures del’hécatombe Rwandaise
rwandaise, Paris, pour la Défense
l’Harmattan, des
1995, pp.74-75
17 Droits
Kureba igitabo “Livre de l’Homme
Blanc”cyanditswe na Leta kitwa «Toute la vérité sur le terro-
risme inyenzi au Rwanda”, Gashyantare
AREDETWA : Association pour le Relèvement 1964
18
Disikuru za Perezida wa Repubulika y’u Rwanda, Kigali, 11 Werurwe 1964
Démocratique des Batwa
422
v
kuba, ariko hahoraga
ACRONYMSimpuha zivuga
AND ko ibitero by’inyenzi bizaba
ABBREVIATIONS
nubwo guverinoma yari izi neza ko inyenzi zitakiriho.
___________________________________

Impamvu
A.A. z’itsindwa ry’inyenzi
: Archives ni nyinshi: tuvuze zimwe z’ingenzi,
Africaines
twabanza kuvuga ko inyenzi zitagiraga ubuyobozi bumwe
A.G. : Assemblée Générale
EX]LKX]DQWDQ·XPXURQJRZDSRULWLNLXVREDQX\HQH]D]DUL]LÀWH
ABAKI : Alliance des Bakiga
Inyenzi ntizaremwe na Unar. Unar yari yiciyemo ibice bibiri (iyo
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
PXJLKXJXQ·L\RKDQ]H QWL\DULLJLÀWHXEZLJDQ]HEZDSRULWLNLPX
Suppression
mpunzi kuva hamaze kuvukades Castes ya poritiki mashya19.
amashyaka
ACR
Kigeri V ubwe: ntiyigeze
Association
aba des Cultivateurs
umuyobozi du nubwo
w’inyenzi Rwanda benshi
ADP : Alliance
bazimwitiriraga. Inyenzi Démocratique
ntizumvaga kimwedes akamaro
Peuples k’ubwami:
zimwe zari zarahisemo
ADR : AllianceRepubulika.
pour la Démocratie et la
Réconciliation
Impamvu ya kabiri Nationale
nuko inyenzi zitari umutwe umwe w’ingabo,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
DKXEZR ]DULPR XGXFH GXWDQGXNDQ\H GXÀWH DED\RER]L EDWZR
AFDL
batandukanye: Alliance
(Mudandi,des Forces Démocratiques
Ngurumbe, pour
Kayitare, Sebyeza, la
Hamud).
Libération du Congo-Zaïre
Impamvu ya gatatu nuko inyenzi zitagiraga intwaro zihagije
AGOA : African
uretse izo zari Growth
zarashoboye and Opportunity
gukura muri Kongo.Act Nta gihugu
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kigeze giha inyenzi imfashanyo za gisirikare. U Burundi
AIMO : Affaires
bwarazicumbikiye, Indigènes
burareka et Main-d’oeuvre
zihakorera imyitozo ya gisirikare
AJER : Association
ariko nta ntwaro de la
bwazihaye. Jeunesse
Uganda kuvaEstudiantine
mu wa 1962, yari
yarihanangirijeRwandaise
inyenzi ko zitagomba gutera u Rwanda ziturutse
Uganda. Ndetse
ALIR Uganda
: Armée yari yarirukanye
de Libération du Rwandaku butaka bwayo
abakuru ba Unar
AM/AP bamwe
: Arrêté na bamwe
ministériel/ barimo
Arrêté Kigeli wa V muri
présidentiel
Kanama 1963. Perezida Mobutu na we yarwanyaga inyenzi kuko
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
zari zishyigikiye aba «Muleristes». Impunzi z’Abanyarwanda
AMUR
zarahohotewe: Association
mu migi ya des GomaMusulmans
na Bukavu. au Mu
Rwanda
wa 1964,
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Abanyarwanda b’impunzi zigera kuri 800 birukanywe muri
iyo migi yombi (Transitional
boherezwa muri National Assembly)
Tanzaniya. Mbere y’ubwigenge
APADEC : Association
bwayo, Tanzaniya yakoranagadun’u
Parti Démocrate
Rwanda Chrétien
kuko yigeze kohereza
mu
APR Rwanda impunzi zashakwaga n’abategetsi
: Armée Patriotique Rwandaise b’i Kigali. Ariko
nyuma y’ubwigenge
APROBAMI bayo, Tanzaniya
: Association des Partis yakiriye abayobozi bakuru
Monarchistes
ba Unar bari barahungiyeyo, irabacumbikira, kandi inabafasha
Rwandais
gukora ingendo hirya no hino no kohereza abasore bamwe mu
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
mahanga kujya kwitoza ibya gisirikare.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Icya nyuma cyavugwa Masse ni ibibazo n’ubwumvikane buke hagati
y’abayobozi
ARD b’inyenzi
: Alliancemupourbikorwa by’urugamba. de
le Renforcement Ni byo
la byabaye
hagati ya Mudandi na Ngurumbe
Démocratie batera Nshiri na Bweyeye. Mudandi
yaretse kurwana agenda atabwiye bagenzi be ko avuye ku rugamba.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Urugero ni Ishyaka
AREDETWA : Association
19
Front de libération
pourdu Rwanda rya Gakwaya na Munana na Parti
le Relèvement
socialiste rwandais ya Sebyeza.
Démocratique des Batwa
423
v
5.1.4. Imbaraga zo kwitezaAND
ACRONYMS imbere no kwivana ku isindagizwa
ABBREVIATIONS
mu birebana ___________________________________
n’ubukungu

A.A.a. Umubano n’ibihugu bidukikije


: Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Kuri Repubulika ya mbere ya Kayibanda, igihugu cyahanganye
ABAKI byo :kubana
n’ibibazo Alliance nodes Bakigan’ibihugu by’amahanga, ari
gukorana
ABESC ari: n’ibya
ibidukikije Association
kure. des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
.XELKXJXELGXNLNLMHF\DQJZDE\DKDÀSRULWLNL\·LJLKXJX\DUL
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
igamije
ADP korohereza ubucuruzi
: Alliance bw’u Rwanda
Démocratique ruri kure y’inyanja
des Peuples
y’u
ADR Buhinde, :no kugira umubano
Alliance mwiza n’ibihugu
pour la Démocratie et la bicumbikiye
impunzi nk’u Burundi, Kongo, Tanzaniya na Uganda.
Réconciliation Nationale
AEC
Diporomasi : Agglomeration
y’u Extra-Coutumières
Rwanda yatangiriye ku bihugu bidukikije
AFDL : Alliance des
by’i Burasirazuba kubera impamvu Forces Démocratiques
zijyanye pour la
n’amayira
n’umutekano. Mu Libération
wa 1969du u Congo-Zaïre
Rwanda rwabishyize mu bikorwa
AGOArwoherezaga
ubwo : African Growth and wari
B. Bicamumpaka Opportunity Act
Minisitiri w’Ubutegetsi
by’Igihugu
$,'6 n’Umurimo mu bihugu bitatu
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP by’i Burasirazuba
bw’Afurika.
AIMO Muri Tanzaniya
: Affaires yagiranye
Indigènes amasezerano akomeye
et Main-d’oeuvre
n’abayobozi
AJER baho yerekeye gusubukura
: Association de la Jeunesse Estudiantine ibigendanye
n’umutekano hagati y’ibihugu byombi ku bijyanye by’umwihariko
Rwandaise
no kohererezanya abagizi ba nabi bahungira muri ibyo bihugu
ALIR
byombi. : Armée de
Banasezerana Libération
gukora du Rwanda
umuhanda mushya w’ubucuruzi
AM/AP : Arrêté ministériel/
uhuza ibihugu byombi. Hakurikiraho guhanaArrêté présidentiel
ba ambasaderi.
AMR Rwanda
Uw’u : Association
i Dar-es-salamudes Moniteurs
yemerewedu kuRwanda
itariki ya 11
AMUR
Kanama 1966,: Association des Musulmans au Rwanda
ubwo hasinyagwa amasezerano na Tanzaniya yo
kubaka
ANT iteme: rya Rusumo Nationale
Assemblée n’urugomerode rw’amashanyarazi
Transition aho
hantu. Ibihugu(Transitional
byombi byemeranya kandi n’itumanaho
National Assembly) ryabyo
hakoreshejwe indege zihuza Kigali na Dar-es-Salam.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Imibanire myiza hagati y’u Rwanda na Tanzaniya yakurikiwe no
APROBAMI :kw’abayobozi
kugenderana Association bakuru
des Partis Monarchistes
b’ibyo bihugu :mu Kuboza
Rwandais
1967 Perezida Kayibanda yasuye Tanzaniya, naho Perezida J.
APROCOMIN:
Nyerere asura uAssociation
Rwanda muri des Commerçants
Nyakanga 1968. MuriIndigènes
izo ngendo
KDJDQLULZHLPLVKLQJDLÀWL\HLELKXJXE\RPELDNDPDUR<DUHEDJD
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
ibintu binyuranye:
Masseubucuruzi, ingufu z’amashanyarazi, ubuzima
n’ubukerarugendo, n’ibindi.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Ikibazo k’impunziDémocratie
z’Abanyarwanda zateraga zivuye Uganda
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Q·XUXKDUH8JDQGD\DULLÀWHNXEXFXUX]LEZ·X5ZDQGDNXELQWX
biva cyangwa Droits
bijya mude l’Homme
Burasirazuba bw’Afurika byatumye
hatangira imibonano ireba
AREDETWA : Association pour iby’umubano mwiza n’ubufatanye
le Relèvement
Démocratique des Batwa
424
v
hagati y’u Rwanda na Uganda.
ACRONYMS ANDNiABBREVIATIONS
muri urwo rwego ambasade
y’u Rwanda yafunguwe i Kampala mu wa 1963 na Minisitiri
___________________________________
Adoko Neykon wa Uganda ushinzwe igenamigambi n’iterambere
rusange agasura u Rwanda muri Nzeri 1964, agamije gutsura
A.A. : Archives Africaines
ubufatanye hagati y’’ibihugu byombi20. Ni no muri urwo rwego
A.G.
intumwa z’u :Rwanda
Assemblée Générale
zakiriwe neza na Perezida Obote muri
ABAKI : Alliance des Bakiga
Kanama 1966. Mu byo basuzumiye hamwe icyo gihe harimo
ABESC : Association
gutunganya ibishanga bya des Bahutu
Murindi Evoluant
no kwiga aho pour la
umuhanda
uhuza Kigali-Gatuna-Kampala wazanyura.
Suppression des Castes Nyuma yaho,
imibanire
ACR y’u Rwanda na Uganda yiyongereyeho ibijyanye
: Association des Cultivateurs du Rwanda
n’itumanaho, imisoro n’amahooro ku mipaka n’ubucuruzi.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR
Imibanire muri : Alliance
diporomasipour la Démocratie
hagati y’u Rwanda et nala
Repubulika ya
Réconciliation
Kongo (RDC) yatangiye Nationale
mu wa 1963 aho u Rwanda rufunguriye
AEC
ambasade yarwo : Agglomeration
i Léopoldville, Extra-Coutumières
naho iya Kongo igafungurwa
i Kigali mu : wa
AFDL 1964.des
Alliance Uwo mubano
Forces wongeye gukomezwa
Démocratiques pour la
n’uruzinduko Libération
rw’ubucutiduBwana Otto
Congo-Zaïre Rusingizandekwe
wari Minisitiri w’Iposita, Itumanaho n’Ubwikorezi yagiriye
AGOA : African Growth and Opportunity Act
muri Kongo hagashyirwa umukono ku masezerano ajyanye
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
n’ibirebana n’ubucamanza, ubuzima, ubucuruzi n’ibindi. Iyo
AIMO
mibanire myiza : Affaires Indigènes
yaje gutuma et Main-d’oeuvre
R.D.C., u Rwanda ndetse n’u
AJER
Burundi : Association de la Jeunesse Estudiantine
bishyiraho umuryango umwe bihuriyeho ugamije
«guteza imbereRwandaise
ubufatanye hagati y’ibyo bihugu byose mu
birebana
ALIR n’ubukungu,
: Armée de ifaranga, umuco,
Libération du ubucamanza
Rwanda n’ibindi»21
nyuma y’inama yabereye i Léopoldville muri Nyakanga
AM/AP
1966. Nyuma:y’iyo
Arrêté ministériel/
nama, haje kubaArrêté
indi namaprésidentiel
yabereye i Goma
AMR : Association des Moniteurs
tariki ya 20 Werurwe 1967 yashimangiye ishyirwa du Rwanda
mu bikorwa
AMUR muryango.
ry’uwo : Association
Nyuma des hajeMusulmans
kuzamo agatotsi au Rwanda
kabidindije
bitewe
ANT n’ikibazo cy’abacanshuro
: Assemblée Nationalen’abahoze ari abajandarume
de Transition
b’i Gatanga batumye Kongo National
(Transitional n’ u Rwanda bitumvikana ndetse
Assembly)
bicana
APADEC umubano igihe cy’umwaka
: Association wose.
du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Ikibazo cy’abacanshuro kimaze kubonerwa igisubizo, binyuze
APROBAMI
mu nama :nyinshi
Association des Partis
hongeye Monarchistes
kubyutswa igitekerezo cyo
Rwandais
gushyiraho umuryango uhuza u Rwanda, RDC n’u Burundi.
APROCOMIN:
Habaye inamaAssociation des Commerçants
y’abaminisitiri Indigènes
b’ububanyi n’amahanga i
APROSOMAmuri
Bujumbura : Association
Kamena pour1969,la Promotion Socialeyifuza
icyo gihe R.D.C. de la ko
hashyirwaho Masse «Umuryango w’Ubufatanye mu by’Ubukungu
muri
ARD Afurika :yo hagati»pour
Alliance ; indilenama yabereye ide
Renforcement Gisenyi,
la tariki
ya 18 na 19 Ukuboza 1964 yashinze abaminisitiri b’Ububanyi
Démocratie
n’amahanga kwiga ku mishinga yakorwa. Nyuma y’inama ya
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
«Komisiyo ihuriwemo n’ibihugu uko ari bitatu ishinzwe guhuza
Droits de l’Homme
20
Paternostre de
AREDETWA : Association 1972, op.cit.,
la Mairieu B., pour p.301
le Relèvement
21
Paternostre, Ibidem, p.305
Démocratique des Batwa
425
v
ibitekerezo» yabereye
ACRONYMS i Bujumbura muri Mutarama 1971 n’indi
AND ABBREVIATIONS
nama y’abaminisitiri b’ububanyi n’amahanga b’ibyo ibihugu uko
___________________________________
ari bitatu yabaye mu kwezi kwa Kane 1971, inyandiko irebana
no
A.A.gushyiraho «Komite Africaines
: Archives ihoraho y’Ubufatanye22» ishyikirizwa
abakuru b’ibihugu by’u Burundi, Kongo n’u Rwanda. Ni uko
A.G. : Assemblée Générale
Umuryango w’Ubukungu w’Ibihugu by’Ibiyaga Bigari (CPGL)
ABAKI
wavutse. : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
U Rwanda rukibona Suppression
ubwigenge,des ubutwererane
Castes mpuzamahanga
ACR
bwayoborwaga : Association
na Minisiterides Cultivateurs
w’Ububanyi du Rwanda
n’Amahanga, nyuma
yabaye Minisiteri
ADP : Alliance y’Ubutwererane
Démocratique des n’Amahanga.
Peuples Nk’uko
Itegeko
ADR nshinga ribivuga, ni Perezida uyobora
: Alliance pour la Démocratie et la kandi agasinya
amasezerano ayo ari yo yose n’amahanga.
Réconciliation Nationale Ariko ayo masezerano
agomba no kwemezwa n’Inteko Ishinga Amategeko kugira ngo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ashobore gushyirwa mu bikorwa. Ni ku itariki ya 24 Mutarama
AFDL
1964, Inteko Alliance
: Inshinga desAmategeko
Forces Démocratiques pour la
yemeye amasezerano
mpuzamahanga Libération
atanu yadu Congo-Zaïre
mbere yagombaga kumara imyaka
AGOA
itanu. : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO b. Imiterere n’imikorere
: Affaires Indigènesy’inzego z’ubukungu
et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
8 5ZDQGD UZDERQ\H XEZLJHQJH UXÀWH XEXNXQJX EXVKLQJL\H
Rwandaise
cyanecyane ku buhunzi n’ubworozi bisanzwe bitunga abantu,
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
UZDUL DULNR UXQDÀWH LELQWX ELNH UZRKHUH]D KDQ]H ELJL]ZH
AM/AP
by’umwihariko : Arrêté
n’ikawa ministériel/
n’amabuye Arrêté présidentiel
y’agaciro make. Ubwigenge
AMR
bwatumye : Association
hakenerwa desbintu
ibindi Moniteursbishya,dubikenewe
Rwanda bivuye
AMUR
ku mpamvu :z’uko Association
igihugu descyariMusulmans au Rwanda
gikeneye ubuyobozi bw’igihe
ANT
n’abantu : Assemblée
ubwabo Nationale
bashaka ibintu de Transition
bibafasha ku buryo burambye.
Ubukungu buke bw’igihugu icyo
(Transitional gihe butashoboraga
National Assembly) kubonera
ibikenewe
APADEC no kwihaza mu byifuzwa byose byatumye
: Association du Parti Démocrate Chrétien u Rwanda
rwitabaza inkunga mvamahanga. Mu myaka cumi ya 1962-1972,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
igihugu cyakomeje kwifashisha ubutwererane n’amahanga, biza
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
gutuma u Rwanda aho kwihaza rutungwa ahubwo n’inkunga yo
hanze mu by’ubukungu.Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Imyaka cumi : yaAssociation pour la Promotion
mbere y’ubwigenge Sociale
itararangira, haride la
hamaze
NXJDUDJDUDNRXNRNXJHQGHUDNXQNXQJD\RKDQ]HELÀWHLQJDUXND
Masse
n’aho
ARD bigarukira hagereranijwe
: Alliance n’ibikenerwa mu
pour le Renforcement de laiterambere
ry’ubukungu n’imibereho.
Démocratie Ubukungu bushingira ku bintu bitatu
ELWDQGXNDQ\ZD Q·LPLWHUHUH \DE\R Q·XUXKDUH ELÀWH PX JXWH]D
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
imbere umusaruro rusange by’igihugu. Igice cy’ubukungu
kigizwe n’ubuhinzi Droits de l’Homme
n’ibijyanye na bwo cyakomeje kuba ari cyo
AREDETWA : Association pour le Relèvement
22
Itangazo risoza Inama y’i Bujumbura, tariki ya 18 Mata 1971
Démocratique des Batwa
426
v
kigira uruhareACRONYMS
runini muri uwo
ANDmutungo rusange w’igihugu mu
ABBREVIATIONS
myaka yose ya 1960-1970 ariko igipimo cy’imizamukire yabyo
___________________________________
yagize ingufu mu nganda kurusha mu bindi byose.
A.A. : Archives Africaines
Imbonerahamwe ya 6: Uko ibiranga umusaruro
A.G. : Assemblée Générale
w’imbere mu gihugu (P.I.B) byagiye byiyongera
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu IgipimoEvoluant pour la
cy’ubwiyongere(%)
Ikiciro
Suppression des Castesmuri 1967/1971
Ubuhinzi, ubworozi
ACR n’ibikomoka
: Association des Cultivateurs
39,8 du Rwanda
ku
ADP mutungo kamere
: Alliance Démocratique des Peuples
Inganda
ADR 83,3
: Alliance pour la Démocratie et la
Serivisi Réconciliation Nationale39,4
AEC
Igiteranyo : Agglomeration Extra-Coutumières
43,0
AFDL : Alliance
Igipimo cy’ubwiyongere(%) des Forces Démocratiques pour la
4,6
Libération du Congo-Zaïre
Aho byavuye:: African
AGOA Banki NkuruGrowthy’u and Opportunity
Rwanda, Act
Raporo y’umwaka
$,'6 1967-1971
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires
Nk’uko bigaragara muriIndigènes et Main-d’oeuvre
iyi mbonerahamwe yo haruguru, igice
AJER
k’inganda ni : cyo
Association de la Jeunesse
kiyongereye Estudiantine
cyane (83.3) kurusha ibindi.
Ubwo bwiyongere bwatewe cyanecyane n’umusaruro w’inganda
Rwandaise
w’ibintu bimwe
ALIR byakorewe
: Armée mu Rwanda
de Libération mbere y’ubwigenge
du Rwanda
byaravaga muri
AM/AP Kongo ministériel/
: Arrêté no mu Burundi bigakoreshwa
Arrêté muri Kongo
présidentiel
na Ruanda-Urundi. Hari imibare ibyerekana neza mu myaka ya
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
1970-1980. Imbonerahamwe iri hasi aha irerekana neza uruhare
AMUR : Association
runini rwagizwe n’ibituruka des Musulmans
mu nganda au Rwanda
n’ubwinshi byabyo.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Imbonerahamwe (Transitional
ya 7: UkoNational Assembly)
ibikorerwa mu nganda
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
byagiye byiyongera
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI
Umusaruro : Association
Ingano des Partis Monarchistes
1971 1972 1973
Rwandais
Amacupa
Inzoga /Primus
APROCOMIN: Association 22.492,6 23.856,6 26.683,2
(/1000) des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Ibinyobwa bi-: Association
Amacupa pour la Promotion Sociale de la
412,5 503,9 512,6
dasembuye Masse (/1000)
ARD
Amasabune : Alliance Toni pour le Renforcement
1.000 3.000 de la3.000
Démocratie
Isukari Toni 290 352 400
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Aho byavuye: Droits de l’Homme
Banki Nkuru y’u Rwanda, Raporo y’umwaka
1967-1974
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
427
v
Iyi mbonerahamwe irerekana
ACRONYMS ANDneza ukwiyongera kw’ibikorerwa
ABBREVIATIONS
mu nganda n’ubwinshi bwabyo. Isesengura ry’icyo gihe ryerekana
___________________________________
neza umuriro w’amashanyarazi wakoreshejwe utahindutse kuva
muri
A.A. za 1970,:byerekana ko «gutura mu migi n’inganda byagenze
Archives Africaines
buhoro» . Ukuri rero nuko ubuhinzi n’ibibushamikiyeho
23
A.G. : Assemblée Générale
by’ibanze byari bigize 66% na 68% by’Umusaruro Rusange
ABAKI
w’Igihugu mu: wa
Alliance des
1967 no mu Bakiga
wa 1976.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Ubuhinzi bugizwe Suppression
cyanecyane des Castes
n’ibihingwa bigaragara mu
ACR
mbonerahamwe : Association
iri hasi des aha Cultivateurs
bwerekana du ukoRwanda
umusaruro
w’ibihingwa ngandurarugo
ADP wagiye wiyongera
: Alliance Démocratique hagati ya 1964 na
des Peuples
1967
ADR (bibazwe muri toni igihumbi).
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Imbonerahamwe ya 8 : Umusaruro w’ubuhinzi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
wabonetse hagati ya 1964 na 1967 muri za toni
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération 1964 du Congo-Zaïre
1965 1966 1967
AGOA
Ibitoki : African Growth
1.033 and
1.202 Opportunity
1.452 Act 1.560
$,'6
Ibishyimbo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
70 95 131 132
AIMO
Amashaza : Affaires Indigènes
38 et
39 Main-d’oeuvre
59 52
AJER
Ubunyobwa
: Association 5
de la Jeunesse
20
Estudiantine
4 16
Rwandaise
Amasaka 147 131 143 145
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Ibigori 21 43 49 53
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Ingano
AMR : Association 0.3 des Moniteurs
0.5 0.1Rwanda0,3
du
Umuceri
AMUR : Association - des Musulmans- - Rwanda
au 0.2
Ibijumba : Assemblée
ANT 239Nationale 203 de Transition
258 360
Ibirayi (Transitional30 National
43 Assembly) 57 107
APADEC
Imyumbati : Association 174 du Parti 177Démocrate 198 Chrétien230
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Aho byavuye::Ministère
APROBAMI Association de l’Agriculture
des PartisetMonarchistes
de l’Elevage, 1964-1967.

Ibihingwa ngandurarugoRwandais bigenewe muri rusange gutunga ingo


APROCOMIN:
z’ababihinga. Ibike Association
bicuruzwa des Commerçants
muri byo ntibyigeze Indigènes
birenga 20%
APROSOMA
muri iriya myaka : Association
yavuzwe. pourMulawa Promotion Sociale de lamuri
1971, ibyacurujwe
byo ntibyarenze Masse
16%, Raporo ya B.N.R yerekana ko ibihingwa
ngandurarugo
ARD ari
: Alliance byo pour
bigize 50% by’Umusaruro
le Renforcement de la Rusange
w”Abenegihugu. Mu wa 1971, ijanisha ryageze kuri 56%24 kubera
Démocratie
ko ubutaka bwo guhingaho bwiyongereye nk’uko biboneka mu
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
mbonerahamwe iri hasi.
Droits de l’Homme
B.N.R., Bulletin Industriel,
AREDETWA : Association
23
no 1, juin 1975,le
pour p.9Relèvement
24
Banque Nationale du Rwanda, Rapport annuel 1964-1971, Kigali, 1973
Démocratique des Batwa
428
v
Imbonerahamwe ya 9 : Uko
ACRONYMS ANDubuso buhingwaho ibihingwa
ABBREVIATIONS
ngandurarugo___________________________________
bwagiye bwiyongera (ingano: hegitari)
1965 1966 1967 1968 1969
A.A. : Archives Africaines
Amasaka 1.39 130.0 132.0 129.0 125.0
A.G. : Assemblée Générale
Uburo 3.7 3,0 2.0 1.8 2.7
ABAKI : Alliance des Bakiga
Umuceri
ABESC : Association- -
des Bahutu -
Evoluant0.3pour 0,4
la
Ingano 0.6 0.1
Suppression des Castes 0.4 0.7 1.0
Ibigori
ACR : Association
23.2 des48.9 Cultivateurs
53.2 du53.2Rwanda41.3
ADP
Ibirayi : Alliance14.4Démocratique
9.5 des Peuples
16.5 17.5 17.2
ADR
Ibijumba : Alliance 58.1pour la36.8
Démocratie
48.0 et la
52.5 60.7
Imyumbati Réconciliation
14.8 Nationale
19.8 23.0 26.0 28.3
AEC
Ibishyimbo
: Agglomeration
126.9
Extra-Coutumières
154.0 155.0 156.3 162.4
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Amashaza 48.2 74.0 64.0 65.4 72.9
Libération du Congo-Zaïre
Ubunyobwa
AGOA : African8.5Growth 6.0 21.0
and Opportunity 14.8
Act 7.2
Ibitoki
$,'6 100.2 121.0 130.0
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP 134.5 136.5
AIMO
Aho byavuye:: Minisiteri
Affaires Indigènes
y’Ubuhinzi et Main-d’oeuvre
n’Ubworozi, 1965-1969
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Ubwiyongere bw’imyaka ngandurarugo buterwa cyanecyane
n’ubwiyongere Rwandaise
bw’ubutaka bwahingwa. Uko ubuso
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bw’ahahingwa byiyongereye (hafatiwe kuri ha) biragaragarira ku
AM/AP
mbonerahamwe : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
ikurikira.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Imbonerahamwe ya 10 : Umusaruro wavuye mu bihingwa
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ngandurarugo by’ingenzi (Ingano: Toni/hegitari)
ANT : Assemblée Nationale de Transition
1965
(Transitional 1966
National 1967 1968
Assembly) 1969
Amasaka
APADEC 1.39 du1.10
: Association 1.10
Parti Démocrate 0.95 1.00
Chrétien
Uburo
APR : Armée0.56 0.60Rwandaise
Patriotique 0.66 0.44 0.52
Umuceri 0.83 1.00 0.75 0.85 0.80
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ingano - - - 2.66 2.75
Rwandais
Ibigori 1.89 1.00 1.00 0.80 1.00
APROCOMIN:
Ibirayi
Association
3.00
des Commerçants
6.03 6.50
Indigènes
4.50 7.50
APROSOMA
Ibijumba : Association
12.00 pour la Promotion
6.98 7,50 Sociale
7.00 de5.34
la
Imyumbati Masse 3.49 10.00 10.00 8.97 9.98
ARD
Ibishyimbo : Alliance 0.69pour le0.84
Renforcement
0.85 de
0.74la 0.89
Amashaza Démocratie
0.80 0.80 0.80 0.70 0.83
ARDHO
Ubunyobwa : Association2.32 Rwandaise
0.75 pour la 0.81
0.75 Défense0.80
des
Ibitoki Droits11.99
de l’Homme 9.97 12.00 11.83 12.00
AREDETWA
Aho byavuye:: Minisiteri
Association pour len’Ubworozi,
y’Ubuhinzi Relèvement 1965-1969
Démocratique des Batwa
429
v
Iyi mbonerahamwe
ACRONYMSirerekana
AND koABBREVIATIONS
ubutaka buhingwa bwagiye
EZL\RQJHUD ELIDWLND KDÀ NX ELKLQJZD E\RVH 1\DPDUD
___________________________________
umusaruro kuri hegitari wiyongera gusa ku bihingwa bimwe
na
A.A.bimwe (ibirayi, ibijumba)
: Archives nk’uko nanone bigaragazwa n’iyi
Africaines
mbonerahamwe, berekana uko umusaruro umeze kuri hegitari
A.G. : Assemblée Générale
ku bihingwa by’ingenzi ngandurarugo (igipimo: toni/hegitari)
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Iyi mbonerahamwe: Association
irerekana des Bahutu Evoluantkuri
ko umusaruro pourhegitari
la
wagiye ugabanuka Suppression
hagati y’imyakades Castes
ya 1965 na 1969, ndetse no
ACR mu 1974
kugeza : Association
ku bihingwa des ngandurarugo
Cultivateurs du Rwanda
byinshi. Ntabwo
umusaruro
ADP w’ibyo
: Alliance bihingwa wiyongeraga
Démocratique nubwo ubutaka
des Peuples
buhingwa
ADR bwo bwiyongeraga bitewe n’abaturage
: Alliance pour la Démocratie et la bimukaga bava
ahatuwe cyaneRéconciliation
bajya mu turereNationaletudatuwe cyane.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Abo bimukaga bavaga cyanecyane mu ntara z’Amajyaruguru
AFDL :
n’Amagepfo y’igihuguAlliance des (Ruhengeri,
Forces Démocratiques
Byumba, pour la
Gikongoro
cyanecyane Butare) Libération du Congo-Zaïre
bajya hagati mu gihugu no mu Burasirazuba
AGOA
(Gitarama, : African
Kigari NgariGrowth
na Kibungo)and Opportunity
hagati ya 1962Actna 1970.
$,'6
Bagendaga $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bashaka ubutaka budatuwe bwo guhingaho ibihingwa
ngandurarugo
AIMO bari bamenyereye.
: Affaires Indigènes Abenshi ariko bari bashyigikiwe
et Main-d’oeuvre
na
AJER Leta yabahaga ubutakade
: Association muri gahunda Estudiantine
la Jeunesse yo guteza imbere za
peyizana, ikabaha imirima (buri rugo rugahabwa 1,5 cg 2 ha)
Rwandaise
ariko ikanabategeka ko igice kimwe kigomba guhingwa kawa.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
Icyatumaga : Arrêté
abo bahinzi ministériel/
bimuka kenshi Arrêté présidentiel
byaterwaga n’ubutaka
AMR bwaho : Association
buke bari batuye des Moniteurs
cyangwa nukodubuteraga
Rwanda kubera
AMUR
kugunduka : Association
bitewe no guhingwades Musulmans au Rwanda
kenshi cyangwa se isuri
ANT
yatwaraga : Assemblée
ubutaka. ArikoNationale
ibyo bibazo de Transition
ntibyatinze kuboneka
aho bimukiraga(Transitional
kubera ko bahabwaga National imirima mito aho babaga
Assembly)
bimukiye.
APADEC Ni yo mpamvu mu mpera za
: Association du Parti Démocrate Chrétien 1960, umusaruro
w’ubuhinzi ngandurarugo watangiye kuba muke mu ntara
APR : Armée Patriotique Rwandaise
nyinshi z’igihugu kubera ubutaka buto bwabonekaga.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandaisngengabukungu ureba ibihingwa bike
Umusaruro w’ibihingwa
APROCOMIN:
(ikawa, Association
icyayi, pireteri des Commerçants
na kenkina) wo waturukaga Indigènes
ku miterere
APROSOMA
y’ibihe, : Association
ku biciro ku masoko pour la Promotion Sociale
mpuzamahanga de la
no kutitabwaho
rimwe na rimwe. Ni muri urwo rwego, Banki Nkuru y’Igihugu
Masse
yabonye
ARD ko hagati ya 1962
: Alliance pour na 1972 imihindagurikire
le Renforcement de la y’ibihe
no kutita ku gukorera
Démocratie kawa ari yo yabaye akenshi impamvu 25
.
Kugabanuka k’umusaruro w’ibihingwa ngengabukungu
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
byatumye u Rwanda rurushaho gutega amaboko inkunga iva
hanze. Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
25
B.N.R, Bulletin Trimestriel, no 1, juin 1975, p.5
Démocratique des Batwa
430
v
Mu myaka yaACRONYMS
1962 kugezaAND mu ABBREVIATIONS
wa 1970, ikinyuranyo hagati
y’ibyo u Rwanda rugurisha mu mahanga n’ibyo ruhagura
___________________________________
cyarushijeho kuba kinini cyanecyane guhera mu wa 1964-1969;
impamvu
A.A. y’ingenzi yari ko
: Archives ibiciro by’ibyoherezwa mu mahanga
Africaines
byari byabaye bito kuburyo amafaranga avuyemo atashoboraga
A.G. : Assemblée Générale
kugura ibyo u Rwanda rukeneye rutumiza hanze. Umwaka wa
ABAKIZDUL XÀWH
 : Alliance des Bakiga
LNLQ\XUDQ\R F\D PLUL\RQL  )5: ZDSIX\H
NXED PZL]D XJHUHUDQLMH Q·XZRBahutu
ABESC : Association des Evoluant
PXUL PX ZD pour
ZDULlaXÀWH
ikinyuranyo cya Suppression des Castes
miriyoni 938.9 Frw. Ibyo byatewe nuko
ACR
ibyoherezwa :mu
Association
mahanga des Cultivateurs
byavuye du Rwanda
kuri miriyoni 1423.5Frw
mu
ADPwa 1969 : akagera
Alliancekuri miriyoni 2480.7
Démocratique Frw mu wa 1970
des Peuples
bitewe
ADR nuko ibiciro ku masoko mpuzamahanga
: Alliance pour la Démocratie et la byari byiza no
kuba n’ibihe mu buhinzi na byoNationale
Réconciliation byarateje imbere umusaruro.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Imfashanyo yo hanze yaba itangwa n’ibigega mpuzamahanga
AFDL
cyangwa yaba: Alliance
iy’ibihugudes Forces yakunze
ubwabyo Démocratiques pour lamu
kuziba icyuho
gutanga inkungaLibération du ubukungu
ishyigikira Congo-Zaïre bw’u Rwanda. Mu wa
AGOAu Rwanda
1962, : African Growth and
rubona ubwigenge, Opportunity
hari Act
mu mpera z’Amasezerano
$,'6
ya $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mbere yiswe aya Yawunde, Umuryango w’Ubukungu bw’i
Burayi
AIMO wari warashyizeho Ikigegaetcy’u
: Affaires Indigènes Burayi, kitwa F.E.D.,
Main-d’oeuvre
kigamije
AJER Iterambere ry’ibihugu
: Association byari byarakoronijwe
de la Jeunesse Estudiantinen’ibigize
uwo muryango.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Mu nkunga ya mbere y’icyo kigega kitwa FED, Congo-Rwanda-
AM/AP E\DUL
%XUXQGL : Arrêté ministériel/
E\DUDNRURQLMZH Q·XArrêté présidentiel
%XELULJL ELÀWH DEDWXUDJH
AMR kuri :34%
bagera Association
mu baturagedes Moniteurs
bose b’ibihugudu Rwanda
byafashwaga,
AMUR
byabonye 5%: y’imfashanyo
Association des z’icyoMusulmans
kigega, bivugaau Rwanda
miriyoni 581
ANT
y’amadorari 26
.: Ubwigenge
Assembléebukimara
Nationalekuba de Transition
mu wa 1962, nanone
hashingiwe kuri(Transitional
ayo masezerano ya Yawunde,
National Ikigega cya FED ya
Assembly)
2, cyagombaga
APADEC kumara imyaka 5 ni ukuvuga
: Association du Parti Démocrate Chrétien kuva mu wa 1963-
1968. Iyo F.E.D. ya kabiri yari ishingiye ku mfashanyo kandi yari
APR : Armée Patriotique Rwandaise
inkunga igenewe guteza imbere amajyambere ni ukuvuga ko
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
itari umwenda wo gufasha mu mikorere isanzwe. Iyo mfashanyo
yagombaga gukoreshwa Rwandaismuri ibi: gushora mu bibyara inyungu,
APROCOMIN:
kongera umusaruro, Association
kongerades ibindiCommerçants
bifasha kongera Indigènes
umusaruro
APROSOMA
no guhemba abazungu : Association
bajepour la Promotion
gufasha. Mu byerekeye Sociale de la yo
inkunga
gushora mu bibyara Masseinyungu , u Rwanda rwahawe amafaranga
ibihumbi
ARD 979.000$ yo gushora
: Alliance pour lemu mishinga ibiri
Renforcement de.la
27

Démocratie
ARDHO
26 : Association Rwandaise
Libois G., «L’aide extérieure à la République pour la
du Congo», Défense
in Etudes des
Congolaises,
juillet-août 1968 Droits de l’Homme
C.E.E. Situation:semestrielle
AREDETWA
27
des projets
Association pour du le
2eme F.E.D. en exécution, Bruxelles, 31
Relèvement
mars 1967
Démocratique des Batwa
431
v
Nk’uko byagendekeye
ACRONYMS ibindi
ANDbihugu byari bimaze kubona
ABBREVIATIONS
ubwigenge, u ___________________________________
Rwanda narwo rwafashijwe mbere na mbere n’u
Bubirigi kubera ko ari bwo bwarukoronije. Ariko, uko igihe
kigenda
A.A. gitera imbere, uAfricaines
: Archives Rwanda rwacuditse n’ibindi bihugu
byaruteye
A.G. inkunga
: Assemblée GénéraleMpuzamahanga nk’ Ikigega
kimwe n’Ibigega
k’Isi Gicunga Amafaranga (kitwa F.M.I. mu magambo ahinnye
ABAKI : Alliance des Bakiga
y’Igifaransa).
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
Ni muri urwo rwego kuva mu wa 1962 kugeza mu wa 1973, u
ACR
Bubirigi bwateye : Association des Cultivateurs
inkunga u Rwanda mu birebana duby’umwihariko
Rwanda
ADP
n’ingengo : Alliance
y’imari Démocratique
yarwo no kwishyura des Peuples
umwenda warwo
w’amafaranga y’inguzanyo yari yaratanzwe naet
ADR : Alliance pour la Démocratie la y’Isi (B.M.)
Banki
yari yarahaye Congo, Réconciliation Nationale
Ruanda-Urundi mbere y’ubwigenge.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Icyo
AFDL gihe u Busuwisi
: Alliance nades
bwoForces
bwafashije cyane u Rwanda
Démocratiques pour28lamu
«mishinga» itanu: (a) gushyiraho
Libération koperative y’ibicuruzwa rusange
du Congo-Zaïre
bitaga
AGOA TRAFIPRO kuva mu
: African Growth andwa 1963Opportunity
; b) guhemba Actumwanya
w’umujyanama
$,'6 mu biro bya Perezida wa Repubulika kuva mu
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
wa 1963;) guteza imbere amajyambere yo mu cyaro k’Intara ya
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Kibuye kuva mu wa 1964 ; d) kubaka ishuri ryisumbuye bitaga
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
.RUHML2ÀVL\HUL\D.LJDOLNXYDPXZDH QDSRURJDUDPX\R
Rwandaise kuva mu wa 1969. Gutera inkunga
guteza imbere amashyamba
ALIR
iyo mishinga :no Armée de Libération
kuyishyira mu bikorwa du byagejeje
Rwanda mu myaka ya
AM/AP : Arrêté ministériel/
1970-1980, 1980-1990 ndetse no mu Arrêté présidentiel
wa 1990-2000.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMURc. Guhagarara : Association des Musulmans
k’umuvuduko mu iterambere au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Nubwo habonekaga imfashanyo
(Transitional zivuye Assembly)
National hanze, umuvuduko mu
kwiyongera
APADEC k’Umusaruro Rusange w’Igihugu
: Association du Parti Démocrate watangiye kugenda
Chrétien
gahoro
APR mu myaka
: Armée yaPatriotique
1960-1970,Rwandaise
ndetse ugabanukaho kuva
kuri 7,4% mu 1969 bugera kuri 4,6% mu 1971. Hari impamvu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
nyinshi zerekana uko kugenda ugabanuka. Icya mbere ni
Rwandais
umusaruro muke kuri hegitari, icya kabiri cyari amafaranga
APROCOMIN:
adahagije Association
mu ngengo des
y’imari, icyaCommerçants
nyuma ni ubushoboziIndigènesbuke
APROSOMA
bwo gukoresha : Association
imfashanyopour la Promotion Sociale de la
z’amahanga.
Masse
Kubera
ARD ko uburyo bw’imihingire
: Alliance pour le butari bwahindutse,
Renforcement de laimyagukire
y’ubuhinzi yajyanaga gusa no kwaguka k’ubuso buhingwa bitewe
Démocratie
n’abimukaga
ARDHO bava ahatuwe cyane bajyapour
: Association Rwandaise aho bashobra
la Défense kubona
des
ubutaka. Aho bimukiraga hamaze
Droits de l’Homme kugenda haba hato umusaruro
28
Uvin P., L’aide complice.
AREDETWA : Association Coopération
pourinternationale et Violence au Rwanda, Paris,
le Relèvement
L’Harmattan, 1999
Démocratique des Batwa
432
v
ku buso buhingwa watangiyeAND
ACRONYMS kugabanuka bituma no kwiyongera
ABBREVIATIONS
k’Umusaruro Rusange w’Igihugu kugenda kuba guke.
___________________________________

Ibyakenerwaga
A.A. na LetaAfricaines
: Archives yari imaze kwigenga ngo biyifashe
mu
A.G. mirimo yayo
: Assemblée byagendaga
na byo Générale byiyongera cyane ariko
amafaranga yinjiza yo akiyongera buhoro. Byaje gutera
ABAKI : Alliance des Bakiga
igihombo mu ngengo y’imari kugeza mu mpera z’ubutegetsi
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
bwa Parmehutu. Kuvanaho icyo gihombo mu ngengo y’imari ya
Suppression des Castes
Leta byagiye biterwamo inkunga buri gihe n’u Bubirigi. Ndetse
ACR : Association
n’ingengo y’imari des Cultivateurs
y’izamurabukungu du Rwanda
yagiye ifashwa n’inkunga
ADP
mvamahanga. : Alliance Démocratique
Ariko inkunga des Peuples
yo hanze yagiye ihura n’ingorane
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
]·XNRX5ZDQGDUXWDULUXÀWHXEXVKRER]LEZRNX\LNRUHVKD
Réconciliation Nationale
AEC
Amafaranga : Agglomeration
y’imfashanyo Extra-Coutumières
z’u Rwanda aturutse hanze amenshi
yavaga
AFDL mu kigega cya Ides
: Alliance n’icya II cyaDémocratiques
Forces FED. Igenzura pour ryakorewe
la
imishinga yaterwaga inkunga
Libération dun’icyo kigega muri F.E.D II, nyuma
Congo-Zaïre
y’imyaka
AGOA itatu gitangiye mu ya 1963-1964,
: African Growth and Opportunity yerekanye koAct amafaranga
yashoboye
$,'6 gukoreshwa yari make. Ku itariki ya 31 Werurwe
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
1967, ijanisha ry’ayo mafaranga yakoreshejwe rwerekanaga ko
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
yari gusa 10,2% mu ishoramari ryo kubyara inyungu, 4,30% mu
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
cyo bita «imishinga yo kwagura ibyongera ubukungu» na 22,08%
mu guhemba Rwandaise abanyamahanga baje gufasha29. Muri rusange
ALIR : Armée
imiterere y’u Rwanda mu debirebana
Libération du Rwanda
n’ubukungu yari iteye ku buryo
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté
rutanashoboraga gukoresha inkunga ivuye hanze uretse gusa muprésidentiel
AMR
byakoreshwaga : Association des Moniteurs du Rwanda
bitongera umusaruro.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Mu
ANTmagambo: Assemblée make, igiheNationale
cya indepandansi
de Transitionmu wa 1962, u
5ZDQGD UZDWDQJLUDQ\H XEXNXQJX EXÀWH LQWHJH QNH UXÀWH
(Transitional National Assembly)
ubukungu bushingiye ku bihingwa ngengabukungu bike
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
nk’ikawa ari na yo yazanaga ku rwego rwa mbere amafaranga
APR : Armée Patriotique Rwandaise
\·DPDGRYL]H1WDWHUDPEHUHPXQJDQGDX5ZDQGDUZDULUXÀWH
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
NDQGLQWDQ·DPDIDUDQJD\RNZLWH]DLPEHUHXEZDUZRUZDULUXÀWH
Amafaranga aturuka Rwandais mu bicuruzwa hanze ntiyashoboraga
APROCOMIN: Association
guhaza mu gutumiza ibyo ruhagura, des Commerçants Indigènesmuri
hari iteka igihombo
APROSOMA
ubwo bucuruzi : Association
n’amahangapour ndetsela Promotion
kikigaragaza Sociale
ubwacyode la mu
ngengo y’imari. Igihe cya Repubulika ya Mbere (1962-1973)
Masse
nta
ARD cyahindutse. Abashishozi
: Alliance pour lebavugaga
Renforcementko habayede lakutava aho
ruri, bashaka Démocratie
kuvuga ko habaye kongera ahahingwa havuye
ku
ARDHOhahoze ari ibikingi by’inka,
: Association Rwandaisentihabe pourkongera umusaruro
la Défense des
w’ibyoherezwa mu mahanga kuko byagumye kuba bike, ndetse
Droits de l’Homme
C.E.E., Situation semestrielle des projets
AREDETWA : Association
29
pour du le 2ème F.E.D. en exécution, Bruxelles,
Relèvement
31 Mars 1976
Démocratique des Batwa
433
v
u Rwanda ntirwashobora
ACRONYMSguhaza igipimo rwari rwagenewe mu
AND ABBREVIATIONS
birebana n’ikawa mu rwego mpuzamahanga.
___________________________________
Uko kutava aho ruri ntibyashoboye guhindura imibereho ya
gikene
A.A. yariho: ahubwo
Archivesbyadindije izamuka mu mibereho myiza
Africaines
abantu
A.G. bari bizeye
: Assemblée Généralebukoroni. Imibereho mibi iri
igihe bavaga mu
PXE\DWH\HXUZDQJRQ·XPXMLQ\DELVKRERUDNXEDELÀWDQ\HLVDQR
ABAKI : Alliance des Bakiga
no guhirika butegetsi mu wa 1973.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
5.1.5. Poritiki y’umubano n’umuco.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP
8 : Alliance
5ZDQGD UXERQD Démocratique
XEZLJHQJH des Peuples
UZDUL UXÀWH DEDQWX EDNH EL]H
bagomba kuruteza imbere nk’igihugu kigengaet
ADR : Alliance pour la Démocratie la
nubwo amashuri
y’ubukoroni gatorika Réconciliation
yari amaze Nationale
imyaka mirongo itanu.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL a. Imikorere mishya
: Alliance desmu bureziDémocratiques
Forces bw’igihugu pour la
Libération du Congo-Zaïre
Mu
AGOA Itegeko nshinga
: African ryoGrowth
mu wa and 1962Opportunity
no mu itegeko Actry’uburezi
ryo
$,'6 mu 1966$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
hari harafashwe ikemezo ko kwiga amashuri
abanza ari itegeko kuri buri mwana kandi ko ari ubuntu kugeza
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
NXP\DND´NXJLUDQJREDJLUHXEXUH]LEZ·LEDQ]HEXÀWHLUHPH
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
kandi burambye”30, bamenye ibya ngombwa by’ibanze nko
gusoma no kwandika. Rwandaise Hashingiwe kuri iryo hame, hafashwe
ALIR
ibyemezo : Armée
bishya de Libération
birebana du Rwanday’uburezi mu
n’imitunganyirize
AM/AP abanza
mashuri : Arrêté ministériel/
(ay’abahungu Arrêté présidentiel
n’abakobwa) ayisumbuye ndetse
AMR
n’amakuru : Association des Moniteurs du Rwanda
(Kaminuza).
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Mu
ANTmashuri abanza, : Assembléehashyizweho
Nationale uburyo bwo kwiga mu byiciro
de Transition
ELELUL%XULPZDULPX\DEDJDDÀWHLE\LFLURELELULE\·DEDQ\HVKXUL
(Transitional National Assembly)
agomba
APADEC kwigisha: kimwe mu
: Association dugitondo ikindi nyuma
Parti Démocrate ya saa sita.
Chrétien
Ibyo
APR byatumye umubare
: Armée w’abanaRwandaise
Patriotique biga mu mashuri abanza
wiyongera ku buryo butangaje nk’uko bigaragarira muri iyi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
mbonerahamwe iri hasi aha31
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Simpenzwe G., Epitomé
AREDETWA : Association
30
de l’Enseignement
pourlibre
lesubsidié au Rwanda, Kigali, 1988, p.29
Relèvement
31
Paternostre de la Mairieu B., 1972, op.cit., p.344
Démocratique des Batwa
434
v
Imbonerahamwe ya 11: Uko
ACRONYMS imibare
AND y’abanyeshuri bemerewe
ABBREVIATIONS
kwiga mu mashuri abanza yagiye yiyongera
___________________________________

Umwaka
A.A. Imibare
: ArchivesIbisobanuro
Africaines
amashuri
A.G. : Assemblée Générale
1960-61
ABAKI 160.000
: Alliance Imibare yari hasi ugereranyije n’abana
des Bakiga
ABESC bose bari
: Association des Bahutu mu kigero cyo gutangira
Evoluant pour la
ishuri
Suppression des Castes
1961-62 217.000 29% by’abiga bari abakobwa
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
1964-65 280.000
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
1969-70
ADR 409.oo
: Alliance Biyongereyeho 61%. Abakobwa
pour la Démocratie et la bari
43%
Réconciliation Nationale
1972-73 425.000 Biyongereyeho 61%, muri abo 45% ari
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
abakobwa
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Aho byavuye: Libération
Paternostre du Congo-Zaïre
de la Mairieu B., op.cit., p.344.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 ikemezo
Gufata $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
cyo kwiga mu byiciro bibiri ku munsi ntibyabuze
JXWH]D
AIMO LELED]R  LEXUD Indigènes
: Affaires U\·DEDULPXetNDQGL EDELÀWL\H XEXPHQ\L
Main-d’oeuvre
LQ\LJLVKR
AJER ]LGDÀWH LUHPH NDQGL
: Association ]LGDÀWH
de la DKREstudiantine
Jeunesse ]LKXUL\H Q·XNXUL N·X
Rwanda n’iburaRwandaise
ry’ibikoresho (ibitabo, imbaho, ingwa, amatushi
n’amazu ameze nabi).
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
Mu gushakira: umuti
Arrêtéibyo ministériel/ Arrêté présidentiel
bibazo, hafashwe ingamba zikurikira :
AMR : Association des
- Kwihutira gushyiraho ikiciro k’imyakaMoniteurs du2Rwanda
cyo kwigisha
AMURabarimu : Association
n’abarimukazi des Musulmans
babihuguriwe, au Rwanda
kandi ibyo
ANTbigatangira : Assemblée
guhera muNationale
wa 1963. de Transition
- Gushinga ikigo “kigisha abazigisha”
(Transitional ba diregiteri b’amashuri
National Assembly)
bakabihugurirwa
APADEC igihe cy’amezi 6 bakazahinduka
: Association du Parti Démocrate Chrétien abagenzuzi
b’amashuri abanza ku rwego rwa buri perefegitura muri za
APR : Armée Patriotique Rwandaise
segiteri z’amashuri.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
- Gushyiraho ibigo 12 byo kwigisha abana bo mu cyaro
batashoboye Rwandais
kujya mu ishuri hakoreshejwe ubuhanga
APROCOMIN:
bwa «UniversitéAssociation des Commerçants
Radiophonique ya Gitarama» Indigènes
yakoreshaga
APROSOMA
uburyo bwo : Association
kwiga “kumva pourunarora”.
la Promotion Sociale de la
- Gushyiraho Masseishuri ryisumbuye ridasanzwe ry’abakobwa
ARD risimbura : Alliancery’imyaka
iryariho umunani rya menajeri
pour le Renforcement de la (imyaka
itatu ya interina) ryari
Démocratie ryaragenewe abana b’abakire.
- Kwigisha ba abayobozikazi b’ibigo by’amashuri
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
n’abarimukazi b’amashuri ya tekiniki y’abakobwa («imyaka
ibiri nyuma Droits de l’Homme
y’ikiciro cy’amashuri rusange»), yashyizwe i
AREDETWA
Nyanza, i:Mubuga
Association pour le Relèvement
n’i Remera.
Démocratique des Batwa
435
v
- Mu wa 1964, hashyizweho
ACRONYMS icyo bise “Serivisi ishinzwe
AND ABBREVIATIONS
kwigisha ___________________________________
gukunda igihugu mu rubyiruko” higirwagamo
Q·XUXE\LUXNRUXE\LVKDNL\HUXÀWHKDJDWL\·LP\DNDQD
A.A.PXUZHJRUZRJXWHJXUDDEDNR]LEDÀWHXEXPHQ\LEXQ\XUDQ\H
: Archives Africaines
NDQGL EDÀWH GLVLSXULQL NXNR ED\RERUZDJD Q·DEDVLULNDUH
A.G. : Assemblée Générale
(bigiraga i Mayange n’i Gitagata).
ABAKI
- Mu wa 1970 : Alliance des Bakiga
hashyizweho za «santeri z’uburezi bw’icyaro
ABESC : Association des Bahutu Evoluant n’abahungu
n’imyuga» (bigaga imyaka itatu, akigwamo pour la
batashoboye Suppression des Castes
kujya mu mashuri yisumbuye).
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Mbere
ADP y’ubwigenge : Alliancebw’u Rwanda, iterambere
Démocratique des Peuples ry’amashuri
yisumbuye
ADR ryari
: Alliance pour la Démocratie et la cyanecyane
rito cyane, hari ibigo 24 bigizwe
n’amashuri 14Réconciliation
yigisha abarimu b’amashuri abanza. Kuri
Nationale
Repubulika ya mbere, amashuri yisumbuye yariyongereye kandi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
agenda yiyungura mu nyigisho kugira ngo hazashobore kuvamo
AFDL
abajya mu mashuri: Alliance des Forces
makuru Démocratiques pour la
ya Kaminuza:
- Mu wa 1971-72 Libération
; amashuridu Congo-Zaïre
yisumbuye yari yaravuye kuri 24
AGOA
agera kuri :63. African Growth and Opportunity Act
$,'6
- Amwe mu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mashuri y’abahungu yarimo ikiciro k’inyigisho
rusange,
AIMO ikiciro k’inyigisho
: Affaires Indigènes zisumbuye zinyuranye, inyigisho
et Main-d’oeuvre
z’amashuri: Association
AJER yisumbuye deyala Jeunesse
tekiniki Estudiantine
(ubuhinzi, ubuvuzi
bw’amatungo, ubw’abantu, n’ibindi), amashuri y’ubwarimu
Rwandaise
mato, ayo hagati n’amashuri y’imyuga.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
- Ku bana b’abakobwa bari barabujijwe igihe kirekire kujya mu
AM/AP : Arrêté ministériel/
mashuri nk’ay’abahungu Arrêté
y’inyigisho présidentiel
rusange, hashyizweho
AMRmu bigo bimwe : Association des Moniteurs
by’amashuri yisumbuyedu Rwanda
ikiciro k’inyigisho
AMUR : Association
rusange; ik’inyigisho des Musulmans
zinyuranye, ik’inyigisho auz’ubwarimu
Rwanda nto
ANTn’iziciriritse: Assemblée
bageza no ku Nationale
nyigishode Transitioniz’ubuganga
z’imibanire,
na menajeri.(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
,JLKHF\·XEZLJHQJHQWDEDQ\HVKXULEDULEDÀWHLPSDP\DEXPHQ\L
APR : Armée Patriotique Rwandaise
yuzuye y’amashuri yisumbuye y’inyigisho rusange u Rwanda
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
UZDULUXÀWH0XZDUZDVRKR\HDEDQDEDULPR
bari bararangije Rwandais
amashuri yisumbuye bita “Humanités”, 393
APROCOMIN: Association
bavuye mu mashuri y’abarimu, des169Commerçants
bo mashuri Indigènes
y’imyuga naho
APROSOMA
38 bavuye mu: Association pour la Promotion Sociale de la
mashuri ya tekiniki.
Masse
Naho
ARD ku birebana n’amashuri
: Alliance pour le makuru na Kaminuza,
Renforcement de laigitekerezo
cyo kurema ishuri ryuzuye
Démocratie ryazavamo abaziga mu mashuri
makuru cyari cyaragiyeho igihe cya Yubire y’umwami Mutara
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Rudahigwa mu wa 1956/1957. Yari yarashyize amafaranga
yasagutse kuri Droits de mu
iyo yubire l’Homme
kigega kitwa “Ikigega cya Mutara III”
AREDETWA : Association pour
cyo gufasha abarangije amashuri yisumbuye le Relèvement kuzashobora kwiga
Démocratique des Batwa
436
v
mu mashuri makuru
ACRONYMS i Burayi
AND. Ariko
32
icyo gitekerezo cyanizwe
ABBREVIATIONS
n’abategetsi ba gikoroni kuko batinyaga ko abo bakoronije
___________________________________
nibiga bazabirukana: igihe imirimo yo kubaka Koreji i Gatagara
yari irimbanije,
A.A. hari umutegetsi
: Archives ukomeye w’umukoroni wavuze
Africaines
ati: “Nimubigishe bazabirukana mu gihe kidatinze”33.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI igikorwa
Nyuma : Alliance
cyo kubaka des Bakiga
Kaminuza mu Rwanda cyaje kuva
ABESC
kuri Repubulika: Association
ya Mbere.des Bahutuy’u
Kaminuza Evoluant
Rwandapour la
yafunguye
imiryango yayoSuppression des Castes
tariki ya 3 Ugushyingo 1963. Yatangije ibyiciro
bine
ACR(indimi n’ubuvanganzo,
: Association des ubukungu, ubuhanga
Cultivateurs n’ubuganga).
du Rwanda
Hatangijwe
ADP n’Ishuri Rikuru ry’Indimi Zigezweho
: Alliance Démocratique des Peuples n’Ishuri Rikuru
ry’Abaforomo.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Ku itariki ya Réconciliation
17 Ukwakira 1971, Nationale
nyuma y’imyaka munani
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
\LJLVKD.DPLQX]D\·X5ZDQGD\DULLÀWHDEDQ\HVKXULLPD]H
AFDL impamyabushobozi
gutanga : Alliance des Forces Démocratiques
250 harimo pour la
18 z’abaganga. Icyo
gihe UNR yari imaze gukomera
Libération kandi itera imbere.
du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Ariko rero, nubwo tumaze kubona ko amashuri mu Rwanda yari
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
amaze gutera imbere, harimo ibibazo byinshi, ibikomeye ari ibi:
AIMO
- Nk’uko byari : Affaires
bimeze ku Indigènes et Main-d’oeuvre
gihe cyagikoroni, inyigisho zatangwaga
AJER ntizakemuraga : Association
ibibazo biri de mu la Jeunesse Estudiantine
gihugu kuko zigishaga ibintu
Rwandaise
rusange bitajyana no kongera umusaruro ahubwo bikerekeza
ALIR mu iteranyuma : Armée ry’icyaro” .
de Libération
34
du Rwanda
-
AM/APIshuri ryafashwe
: Arrêté ministériel/ Arrêtérwo
nk’urugi rukinguye kugira ubuzima
présidentiel
AMR bwiza kandi atari ukuri ahubwo
: Association bituma urubyiruko
des Moniteurs du Rwanda ruhunga
icyaro35.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
- Urwego rw’inyigisho mu mashuri rwaheze hasi kubera
ANT : Assemblée
ibitabo bitajyanye n’igihe Nationale
na gahunda de Transition
y’igihugu, n’abarimu
(Transitional National Assembly)
EDWDELÀWL\HLPSDPE\DEXPHQ\L]LKDJLMH 36
.
APADEC
- Umubare :w’abana Association du Parti Démocrate
biga wageraga kuri 50% kuChrétien
bahungu yo
APR mu mashuri : Armée
abanza;Patriotique
ku bakobwaRwandaise
uwo mubare wari hasi cyane
APROBAMI : Association des Partisyisumbuye.
ari mu mashuri abanza ari no mu Monarchistes Kaminuza yo
\DVDJDQ·LWD]ZLKDÀNXULERVH
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
32
Kagame A., op.cit., pp.233-234
ARDHO
33
Ibidem, p.234 : Association Rwandaise pour la Défense des
34 Droits
Simpenzwe G., 1988, dep.31
op.cit., l’Homme
Ibidem, p31
AREDETWA : Association pour le Relèvement
35

36
Ibidem, p.31
Démocratique des Batwa
437
v
b. Uruhare rwihariye rw’idini
ACRONYMS gatorika
AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Nk’uko byari bimeze mu gihe cya gikoroni, no kuri Repubulika
ya I amashuri yose yategekwaga na Kiriziya gatorika yari ikiri
A.A. : Archives
iy’abamisiyoneri. BitumaAfricaines
igira ingufu nyinshi kandi yinjira mu
nzego zose no ku bayobozi Générale
A.G. : Assemblée b’igihugu.
ABAKI : Alliance des Bakiga
5HSXEXOLND
ABESC \D , LNLYXND QWL\DUL
: Association LÀWH XEXVKRER]L
des Bahutu Evoluant EZR
pourNZLIDWD
la
mu maboko, yari ikeneye Kiriziya gatorika ngo iyitere inkunga.
Suppression des Castes
Abategetsi ba mbere ba Repubulika begamiye kuri Kiriziya
ACR : Association
gatorika mu bikorwa des Cultivateurs
bya poritiki du Rwanda
bari bashinzwe. Bagirwaga
ADP n’abamisiyoneri.
inama : AllianceBuzuzanyaga
Démocratique des Peuples
imigambi mu ibanga bigasa
ADR ari ugushimira
nkaho : Alliance pour la Démocratie
abapadiri et labanyaporitiki
bafashije abo
bari barize muRéconciliation
iseminari gukora Nationale
revorisiyo abo padiri basaga
n’abayibereye
AEC umubyeyi. Ni na ho havuye imvugo yo kwita
: Agglomeration Extra-Coutumières
Guverinoma
AFDL ya Repubulika ya I “Leta yo muri Sakirisitiya”
: Alliance des Forces Démocratiques pour la
kubera ko yakoranaga cyane na Kiriziya gatorika, n’ingufu
Libération du Congo-Zaïre
DEDSDGLULEDULEDÀWHPRPXULSRULWLNL\·LJLKXJX37.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Itegeko
$,'6 nshinga ryo mu wa 1961 ryavuye ku ihirikabutegetsi
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ry’i
AIMO Gitarama, n’Itegeko
: Affaires nshinga
Indigènes ryo mu wa 1962 ku
et Main-d’oeuvre
bwigenge yahaga umwanya munini cyane idini ry’abakirisitu.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Irangashingiro ry’Itegeko nshinga ryo ku wa 24 Ugushyingo 1962
ryemeza “Ikizere Rwandaise
gisesuye Inteko Ishinga Amategeko ishyize mu
ALIR : Armée
bushobozi buruta bwose de Libération
bw’Imana”. du Rwanda
Hari izindi ngingo zerura
AM/AP : Arrêté ministériel/
zikerekana ibogamira ku idini ryaArrêté présidentiel
Leta y’u Rwanda. Ingingo
ya
AMR 8 y’Itegeko nshinga ry’i Gitarama n’ingingo
: Association des Moniteurs du Rwanda ya 39 y’Itegeko
nshinga
AMUR ryo mu wa 1962 zamagana “Ubukomunisiti
: Association des Musulmans au Rwanda n’ibikorwa
by’ikwizabitekerezo bya gikominisiti”. Ingingo ya 75 y’Itegeko
ANT : Assemblée Nationale de Transition
nshinga ryo mu 1961 yabuzaga abashakanye gutandukana.
Ingingo ya 32 (Transitional
y’Itegeko nshingaNationalryo Assembly)
mu wa 1962 ryashyize
APADEC
amashuri ya : Leta Association du Parti
n’ay’amadini ku Démocrate
kigero kimwe. Chrétien
Bivuze ko
APR
yombi yafashwaga : Armée Patriotique Rwandaise
kimwe.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Uburezi bwagumye mu maboko ya Kiriziya bituma ikomeza
kugiramo ingufu Rwandais
kugeza igihe Leta yiyemeje gushyiraho
APROCOMIN:
ubwayo umurongo Association
mugari wa desporitiki
Commerçants
y’ubureziIndigènes
ariko irekera
APROSOMA
amadini gukomeza : Association
kuyacunga.pour Ni
la Promotion
uguhera mu Sociale de laLeta
wa 1966,
yavanye uburezi Masse
mu maboko ya Kiriziya. Itangazwa ry’Itegeko
ry’uburezi
ARD ryo mu 1966 n’Amabwiriza
: Alliance Rusange y’Uburezi
pour le Renforcement de la yo mu
ZDE\DPEX\HDPDGLQLXPZLKDULNR\DULEDÀWHNXEXUH]L
Démocratie
ubuyobozi bwayo buharirwa Leta38. Impamvu zishingiye ku
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
37 Droits de l’Homme
Reyntjens P., /¶$¿TXHGHVJUDQGV/DFVHQFULVH5ZDQGD%XUXQGL,
Paris, Karthala, 1994,
AREDETWA : Association p.166 pour le Relèvement
38
République rwandaise, Ministère de l’Enseignement Primaire et Secondaire,
Démocratique des Batwa
438
v
bibazo by’amoko zagize uruhare
ACRONYMS ANDrukomeye mu ishyirwaho ry’ayo
ABBREVIATIONS
mategeko. Leta yavugaga icyo gihe ko umubare w’Abatutsi mu
___________________________________
mashuri n’uw’abapadiri b’Abatutsi mu buyobozi byayo bikiri
hejuru
A.A. cyane.: Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Kiriziya gatorika yari yishimiye gukorana n’umukuru w’igihugu
ABAKI
w’umukirisitu : kandi
Alliance des Bakiga
ugendera ku matwara y’i Burayi igihe mu
ABESC : Association des
bindi bihugu byakoronijwe, ndetse Bahutu Evoluant
n’ibyo pourkarere,
muri aka la
Suppression
byavugaga ko bigendera des Castes
ku mahame y’ubusosiyarisiti, ay’ibihugu
ACR
bitaratera : Association
imbere des Cultivateurs
mu majyambere ndetse n’ayodu Rwanda ku
kudashingira
madini.
ADP Ibyakorerwaga
: Alliancemu Rwanda byafashwe
Démocratique nk’intangarugero
des Peuples
kandi
ADR byerekanwa
: Alliance pour la Démocratie et labice byinshi,
ko bikwiye gukurikizwa mu
cyanecyane mu birebana no Nationale
Réconciliation kudahindagurika bya poritiki,
gushyigikira iterambere n’ubumwe by’abaturage (cyanecyane
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mu nzego z’ibanze no kubuza amakimbirane). Kiriziya gatorika
AFDL : Alliance des
yemeraga ko yabonye mu Forces
RwandaDémocratiques
ahantu hashobora pourkuba
la
“urubumbambaga Libération dunk’uko
rukirisitu” Congo-Zaïre
abamisiyoneri batahwemye
AGOA
kubirota. : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Kiriziya
AIMO gatorika yabaye
: Affaires idini rya
Indigènes Leta mu Rwanda. Yari
et Main-d’oeuvre
\DUDWRQHVKHMZHF\DQHF\DQHPXELUHEDQDQRNXJLUD\RQ\LQHKDÀ
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
umwihariko wose mu burezi, kugira ijambo ryumvikana mu
Rwandaise
buyobozi, gutunga amasambu manini kandi akenshi atabyazwa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
umusaruro, gusonerwa imisoro bikabije.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR Repubulika
Kuri : Association
ya I, Ishyaka des Moniteurs
Parmehutu du Rwanda
ryari ku butegetsi
AMUR
ryitiranywaga : Association
na Leta ariko desnaMusulmans au Rwanda
Kiriziya gatorika. Mu yandi
ANT
magambo, : Assemblée
nta tandukaniro Nationale
mu de Transition
butegetsi ryariho, nta
tandukaniro hagati ya Leta na National
(Transitional Kiriziya. Perezida
Assembly) yarayifashishaga
mu
APADEC butegetsi bwe. Muri disikuru ze ntiyatinyaga
: Association du Parti Démocrate Chrétien kuvuga ko
ashingiye ku mahame y’ukwemera kwe gatorika. Mu ijambo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
yavuze ku munsi mukuru w’abakozi, tariki ya Mbere Gicurasi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
1970, asaba abaturage kongera umusaruro, yongeyemo ijambo
Rwandais
rigira riti: “tutibagiwe igitinyiro cya Nyagasani, twiyongeremo
APROCOMIN:
ishyaka ryo gukora” .Association
39 des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Kuri Perezida Kayibanda,
Masse Kiriziya gatorika n’inzego zayo byari
ELÀWHXUXKDUHUXNRPH\HPXEX\RER]LEZ·LJLKXJXQRPXNZLJLVKD
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
abaturage uburere mboneragihugu. Urugero ni jambo yabwiye
Démocratie
ARDHO des équilibres
Dynamique : Association
ethniqueRwandaise pour
et régional dans la Défense
l’enseignement des
secondaire
rwandais. Fondement,Droits deetl’Homme
évolution perspectives d’avenir, Kigali, mai 1986, p.20
AREDETWA : Associationkupour
39
«Ijambo rya Perezida Kayibanda munsi w’abakozi»,
le Relèvementin Kinyamateka, no 17,
Gicurasi 1970, p.1
Démocratique des Batwa
439
v
abaturage baACRONYMS
Tambwe ku AND munsiABBREVIATIONS
wo kwibuka imyaka 10 ya
5HYRULVL\R DJLUD DWL ´0XUL L\L .RPLQL \DQ\X \D 7DPEZH PXÀWH
___________________________________
LELQWXE\LQVKLNDQGLELNRPH\HNDQGLE\HJHUDQ\H0XÀWH.RPLQL
\DQ\X EXUHDX KDQRKHSIRPXÀWHSDUXZDVL8VKDNDNXPHQ\D
A.A. : Archives Africaines
umuco w’Imana, kumenya uko agomba kumera, kumenya
A.G. : Assemblée Générale
amategeko y’Imana no kuyatunganya, nahage, ntabwo ari kure”40.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Twibutse ko :umunsi Association des Bahutu
wa bazina Evoluant
ba Perezida, kupour
munsi la wa
mutagatifu Gerigori,Suppression des Castes
wizihirizwa itariki ya 3 Nzeri, wari
ACR : Association
umunsi w’ikiruhuko. Abantu des Cultivateurs
bagombaga kujyadumu Rwanda
misa kandi
bagafatanya :bibaye
ADP Alliance ngombwa n’abayobozi
Démocratique kwizihiza ibirori
des Peuples
by’uwo
ADR munsi. Nyuma ya misa yari
: Alliance pour la Démocratie et layajemo abantu benshi
Perezida yavuze disikuru yavangagamo
Réconciliation Nationale iby’idini, ibya poritiki
n’iby’ubuyobozi, agira ati: “Icyo mbasabye ni iki ngiki: ni
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
uguhorana umutima wanyu, amahame yanyu, ari ayerekeye
AFDL
idini ….umuntu : Alliance
ntahore desadandabirana
Forces Démocratiques
mu bintu pour atazi la
icyo
akurikiye, akagira Libération
amahame du Congo-Zaïre
nyakuri ku byerekeye idini ye
AGOA
iyobora ku Mana… : AfricanNkabaGrowth and Opportunity
mbasabiye Act
kugira umwete kuri
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
icyo kintu twiyemeje, ariko kiza, kigiye mu ngingo ya pariti
Parmehutu,
AIMO kigiye mu ngingo
: Affaires Indigènes y’amabwiriza ya Leta yanyu”.41
et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Mu bintu byatumye Kiriziya gatorika ijya mu murongo
w’amatwara yaRwandaise Repubulika ya Mbere, harimo Myr Perraudin
ALIR : Armée
wabigizemo uruhare rukomeye de Libération du Rwanda
(adahisha). Yabanje kugirana
AM/AP bukomeye
ubucuti : Arrêté ministériel/
n’abayobozi Arrêté
bakuru présidentielMu gihe
ba Parmehutu.
AMR
Repubulika : Association
ya mbere yitaga des MyrMoniteurs
Bigirumwami du“gashakabuhake
Rwanda
udindiza
AMUR ibintu”
: Association des Musulmans au Rwandayitaga
kandi ikamuhoza ku nkeke zidashira,
Myr
ANT Peraudin “umudemokarate
: Assemblée Nationale ureba imbere”. Kandi kuba
de Transition
ari umuvaburayi akanaba umusenyeri w’umumisiyoneri
(Transitional National Assembly)
byamuheshaga umwanya mwiza mu ruhando mpuzamahanga
APADEC
rw’abamisiyoneri.
: Association du Parti Démocrate
Ugereranije n’abandi
Chrétien
basenyeri
APR : Armée Patriotique Rwandaise
b’Abanyarwanda, Myr Perraudin yabarushaga ubushobozi bwo
APROBAMI
kuba yumvikana: Association
neza murides Partisgatorika
Kiriziya Monarchistes
y’i Burayi. Kuba
Rwandais
\DUDEDUXVKDJDNXEDKDÀ\·DKDIDWLUZDLE\HPH]RNDQGLDULQDKR
hava amafaranga
APROCOMIN: byatumagades
Association akorana na bagenziIndigènes
Commerçants be mu buryo
bumeze
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la nta
nk’ubwa gihake. Byongeye, abenshi mu basenyeri
mpaka nyinshiMasse bakundaga kujya, byatumye Myr Perraudin
agenda ashyiraho ibimunogeye bituma yerekeza Kiriziya gatorika
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
yo mu Rwanda aho yishakiye.
Démocratie
40
Komini ya Tambwe
ARDHO yibutse imyakaRwandaise
: Association 10 u Rwanda rumaze
pour la rwigobotoye
Défenseingoyi
desya
gihake. Ijambo rya Perezida wa Repubulika muri ibyo birori”, in Kinyamateka no 18,
Kamena 1970, p.2 Droits de l’Homme
AREDETWA
41
: Association
“Tariki ya 3 Nzeri 1970. Uyu munsi pour le Relèvement
utwibutsa iki? Mutagatifu Grégoire Kayiban-
da», in Kinyamateka, no 27, Nzeri 1970, p.3
Démocratique des Batwa
440
v
Ukuri ku birebana n’ubukungu
ACRONYMS ANDna poritiki, kwahishwaga muri
ABBREVIATIONS
disikuru z’abayobozi b’abanyaporitiki n’abayobozi ba Kiriziya
___________________________________
ndetse n’inshuti zabo z’abanyamahanga, kwari kubabaje. Iyo
Leta
A.A. yari ishyigikiwe n’u Burayi
: Archives na Kiriziya gatorika yari yarishe
Africaines
abanyaporitiki batavuga rumwe na yo b’Abahutu n’Abatutsi,
A.G. : Assemblée Générale
yarimakaje ishyaka rimwe rukumbi ryari ryarahindutse
ABAKI
ubutegetsi : Alliance bumwe,
by’ubwoko des Bakiga
bwari bwarikubiwe n’abantu
b’agaco k’Abanyagitarama. Ni no muriEvoluant
ABESC : Association des Bahutu icyo gihepour la
hatangiye
kugaragara bwa Suppression des Castes
mbere imikorere ya jenoside.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
5.1.6.
ADP Ivanwaho rya Repubulika
: Alliance Démocratique ya Mbere
des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Kuvaho ku butegesti bwa Gerigori
Réconciliation Nationale Kayibanda byiyerekanye
kandi bibanzirizwa n’ibibazo by’imbere mu gihugu butashoboye
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
kurokoka.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
a. IrondakarereLibération
no kwikubira duubutegetsi
Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Parmehutu imaze $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
gufata ubutegetsi yisanze nta yindi porogaramu
LÀWHXUHWVHL\R\DULLPD]HNXJHUDKR<DUL\DEDQMHNXEDLVK\DND
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
rimwe
AJER rukumbi mbere yuko
: Association yiyita
de la “Ishyaka
Jeunesse ry’igihugu” muri
Estudiantine
kongere yayo yo ku wa 23 Ukwakira 1966. Mbere y’iyo tariki
Rwandaise
yari yararangije kwivanga n’inzego za Leta kuri buri rwego;
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Perezida wa Repubulika ari na we Perezida w’Ishyaka, igice
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
F\DNDELULF\·DEDPLQLVLWLULEDÀWHXUXKDUHUXJDUDJDUDPXQ]HJR
AMR z’ishyaka
nkuru : Association des Moniteurs
kandi abadepite bakomeye du Rwanda
bari mu nzego
AMUR
z’ubunyamabanga : Association
bw’ishyaka desmuMusulmans
ntara. au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
.XED QWD JDKXQGD LIDWLND LVK\DND
(Transitional ULÀWH
National E\LJDUDJDMH QH]D LJLKH
Assembly)
“umwanzi
APADEC bahuriyeho” ni ukuvuga Unar
: Association du Parti Démocrate n’inyeziChrétien
bitari bikiri
ikibazo. Iyo opozisiyo ya poritiki n’izo ngabo bimaze gusenyuka,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ibibazo bwite by’ubutegetsi bwa Kayibanda byarushijeho
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
kwigaragaza mu ruhame.
Rwandais
APROCOMIN:
Mu mwaka wa Association
1964, Perezida des yasabye
Commerçants Komisiyo Indigènes
y’abadepite
APROSOMA
raporo : Association
itaratangajwe, pour ukuntu
yerekanye la Promotion
Parmehutu Sociale de la
yayoboraga
QDEL LJLKXJXMasse <HUHNDQD DEDIXQJZD EDGDÀWH GRVL\H XNXQWX
ubucamanza
ARD bukora
: Alliancebuhoro,
pour ukuntu ubuyobozide
le Renforcement n’ubucamanza
la
byagiye muri poritiki, irondakarere,
Démocratie poritiki y’akazu, kutuzuzanya
kw’inzego mu ntara, amacakubiri no kubura imitunganyirize na
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
demokarasi mu isyhaka42. Iyo raporo ntiyashyikirijwe Inteko ngo
igibweho impaka. Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
42
Raporo y’uruzinduko rw’intumwa z’abadepite, Kigali, Nzeri 1964
Démocratique des Batwa
441
v
Mu wa 1967, umudepite
ACRONYMS AND umwe yatangarije mu nama
ABBREVIATIONS
y’abadepite ko___________________________________
hari “Igisebe cy’umufunzo kiri muri Parti”43. Undi
na we aryungamo avuga ati “Aho tuganisha igihugu hamaze
kuyoberana. :Turagenda
A.A. Archives tuva muri demokarasi, tugana mu
Africaines
butegetsi bw’agahato” .44
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Ku itariki ya 23 : Alliance
Ukwakira des Bakiga
1966 habaye “kongere” y’Ishyaka rya
ABESC : Association
Parmehutu; yari igamije gusuzuma ibibazodes Bahutu Evoluant
byari mu pour la
ishyaka.
,E\DYXJZDJD F\DQH Suppression des Castes NXED LVK\DND ULGDÀWH
QL LEL ELNXULNLUD
ACR
imbaraga zifatika, : Association des Cultivateurs du Rwanda
irondakarere,ubugambanyi mw’ishyaka,
ruswa, kunyereza
ADP : Alliance umutungo,
Démocratique no kuba banyirabijya iyo
des Peuples
bijya
ADR n’ibindi. : Alliance pour la Démocratie etibyo
Perezida w’Ishyaka yavuze ko la bibazo ari
“umurengwe waba ugiye guca
Réconciliation ibintu mu ba Parmehutu”45.
Nationale
Ingamba nyinshi zisaba guhagarika iyo mwitwarire idahwitse
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
hubahirizwa disipurini zarafashwe ariko ntibyagira icyo bitanga.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Ku itariki ya 4LibérationNyakangadu Congo-Zaïre
1968 hashyizweho komisiyo igizwe
AGOA : African Growth
n’abadepite batandatu, bisabweand Opportunity
n’Inteko Ishinga Act
Amategeko.
$,'6
Ibyo iyo Komisiyo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yerekanye byari biteye inkeke: hose, ubuyobozi
bw’ishyaka
AIMO bwarangwaga
: Affaires Indigènes n’amacakubiri hagati y’abakuru
et Main-d’oeuvre
n’abato mu buyobozi
AJER bwa poritiki
: Association n’ubw’igihugu,
de la Jeunesse hari umwiryane
Estudiantine
ushingiye ku turere (amajyaruguru ahanganye n’amagepfo,
Rwandaise
Butare ihanganye na Gitarama, Ruhengeri ihanganye na
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Gisenyi, n’ibindi), hari umwiryane mu madini, mu moko no
AM/AP
mu bantu ku : Arrêté ministériel/
giti cyabo. Arrêté “imigambi
Muri make, présidentiel y’ishyaka
AMR
yagendaga itakara : Association
umunsides ku Moniteurs du Rwanda
wundi”46. Abakoze iyo raporo
AMUR babashyigikiye
n’abari : Association des Musulmans
(abadepite au Rwanda
14) bose barahanwe, baregwa
ANT umurongo”.
“guta : Assemblée
Kuba Nationale
Kinyamateka de Transition
yari yaranenze iryo
rondakarere byatumye ibihanirwa.
(Transitional National Umwanditsi
Assembly) wayo mukuru,
Padiri
APADEC Maida, yirukanywe mu Rwanda naho
: Association du Parti Démocrate Chrétien umunyamakuru
w’Umunyarwanda, Semusambi, arafungwa, Kinyamateka na yo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ihagarikwa iminsi mike.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Uwo mwiryaneRwandais wabibaga amacakubiri mu buyobozi bwa
APROCOMIN: Association
poritiki waje gukazwa na gahunda des Commerçants
ya perezida Indigènes
yo gushaka
APROSOMA
kwigira : Association
perezida pour la Promotion
ubuziraherezo. Disikuru ze Sociale de la ku
ziganisha
busosiyarisiti zamuteranije
Masse n’abari bamushyigikiye cyanecyane
abanyamahanga,
ARD : Alliance pour le b’abamisiyoneri.
by’umwihariko Renforcement de Ukolaubutegetsi
bwagendaga bwikubirwa Démocratie n’agatsiko gato k’abanyagitarama,
ARDHO
43 : Association
Depite Banzi, in Kinyamateka, no 32, Rwandaise
Nzeri 1967, p.1pour la Défense des
44
Depite Sentama, in Droits de l’Homme
Kinyamateka, no 36, Ukuboza 1968, p.2
Kinyamateka, n 36, Ugushyingo
AREDETWA : Association pour
45 o
1966, p.1 le Relèvement
46
Raporo ya komisiyo y’Inteko yo mu wa 1968, Kigali, 19 Ukwakira 1968
Démocratique des Batwa
442
v
byaje kugera ACRONYMS
ku ndunduroAND mu wa 1972, imizi ya Parmehutu
ABBREVIATIONS
yarushagaho ___________________________________
kugenda iba mike. Igitangira yari ishingiye ku
murongo Butare-Gitarama-Ruhengeri, andi maperefegitura
DÀWHPR XUXKDUH UXWR 0X PSHUD ]D 5HSXEXOLND \D 0EHUH
A.A. : Archives Africaines
ishyaka ryari risigaye ku gace gato k’abakomoka i Gitarama, bari
A.G. : Assemblée Générale
bashyigikiye Kayibanda byo gupfa no gukira. Muri guverinoma
ABAKI
ya : Alliance
nyuma yagiyeho des ya
tariki Bakiga
21 Gashyantare 1972, yarimo
ABESC
abaminisitiri : Association
6 des Bahutu
bakomoka i Gitarama Evoluant
kuri 18 bayigizepour la
ni ukuvuga
Suppression des Castes
kimwe cya gatatu. Uko gushyiramo Abanyagitarama ku buryo
bukabije
ACR byatumye havukades
: Association ishyari n’uburakari
Cultivateurs du bishingiye
Rwanda ku
turere,
ADP cyanecyane mu basirikare baturuka mu
: Alliance Démocratique des Peuples Majyaruguru.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
b. Iyicwa ry’Abatutsi mu wa 1973
Réconciliation Nationale
AECwa 1972,: Perezida
Mu Agglomeration Extra-Coutumières
Kayibanda yashatse kongera kuyobora
AFDL : Alliance des
ibyamusigaga, maze ateranya inshuti Forces Démocratiques pour la
ze magara, ngo
bashyireho umugambi Libération wodukuyobya uburari. Iyi gahunda yari
Congo-Zaïre
iyo
AGOA kwirukana: African
AbatutsiGrowth
mu mashuri mato n’amakuru,
and Opportunity Act mu bigo
bya Leta, ibishamikiye kuri Leta n’iby’abikorera. Bavugaga ko
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ari ukurangiza ibitakozwe na Revorisiyo ya 1959, iyo ntero yaje
AIMO
gusubirwamo : na
Affaires
CDR mbereIndigènes
no muriet Main-d’oeuvre
jenoside ya 1994.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Kugira ngo buzuze Rwandaiseuwo mugambi, Kayibanda n’inshuti ze
ALIR
bashyizeho : Armée
za “komitedebitaga
Libération du Rwanda Abari bagize
ngarukiragihugu”.
izo
AM/APkomite barimo abakozi ba Leta,
: Arrêté ministériel/ Arrêté ba perefe bari bazikuriye
présidentiel
ku
AMR rwego rwa: za perefegitura,
Association desabashinzwe
Moniteursiperereza
du Rwanda n’abakuru
b’ingabo. Imvururu zari zabaye i Burundi, zari zatangiye kuri
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
29 Mata 1972, zabaye urwiyenzo n’urwitwazo ngo Kayibanda
ANT
agere kuri uwo : Assemblée
mugambi Nationale de Transition
we. A. Mugesera yagerageje gukora
(Transitional National Assembly)
ingengabihe z’ibyo bintu n’urutonde rw’abanyeshuri n’abakozi
APADEC muri
birukanywe : Association du Parti
za perefegitura zoseDémocrate
47
. Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Iyicwa ry’Abatutsi
APROBAMI : Association ryo murides Mata 1973Monarchistes
Partis ryarateguwe rishyirwa
ku murongo na Guverinoma ya Kayibanda. Ibimenyetso
Rwandais
bibyerekana ni byinshi, ariko iby’ingenzi ni ibi bikurikira.
APROCOMIN:
- Kumanika amazina Association des batifuzwa
y’Abatutsi Commerçants Indigènes
byabaye ku matariki
APROSOMA
amwe, tariki : Association
za 26 na 27pour la Promotion
Gashyantare 1973.Sociale de la
- Uburyo bwo Massekubirukana byakorwaga kimwe hose.
ARD
- Nta : Alliance
perefegitura yasigayepour le Renforcement
kandi de la
hose Abatutsi barameneshejwe
- Nta mutegetsi wo
Démocratie muri guverinoma n’umwe cyangwa
umuyobozi
ARDHO w’ishuri, uw’ikigo cya Leta cyangwa
: Association Rwandaise pour la Défense des ikiyishingiyeho
warwanije iyo migirire mibi: bose baricecekeye.
Droits de l’Homme
Reba amatariki n’amazina y’abanyeshuri
AREDETWA : Association
47
n’abakozi b’Abatutsi birukanywe,
pour le Relèvement
Mugesera A., 2004, op.cit., pp.227-263
Démocratique des Batwa
443
v
Impamvu yatanzwe
ACRONYMS na guverinoma n’abayishyigikiye yari ko
AND ABBREVIATIONS
ngo Abahutu ___________________________________
batari bagishoboye kwihanganira kuba bake mu
mashuri, mu bigo bya Leta, ibishamikiye kuri Leta n’iby’abikorera
kandi ari bo bagize umubare mwinshi w’abaturage. Ambasaderi
A.A. : Archives Africaines
w’u Rwanda mu Bubirigi yaravuze ati: “Imyaka irenze icumi
A.G. : Assemblée Générale
Abahutu barakoze revorisiyo, ariko Abatutsi bakomeje kuba
ABAKI mu myanya
benshi : Alliance
imwedesy’ubuyobozi.
Bakiga Ibigo bimwe bikoresha
ABESC
gusa : Association
Abatutsi. des Bahutu65%
Muri za Kaminuza, Evoluant pour la ni
z’abanyeshuri
Suppression des Castes
Abatutsi. Mu mashuri yisumbuye na ho ni uko. Abenshi mu
EDULPXQL$EDWXWVL0XQ]HJR]D/HWDDEDNR]LEDNXUXKDÀ\D
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
bose
ADP ni Abatutsi. Mu Rukiko
: Alliance rw’Ikirengades
Démocratique ku Peuples
bacamanza batanu
barugize, batatu ni Abatutsi. Abenshi mu bapadiri ni Abatutsi.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Ibyo byose birerekana ko guverinoma itigeze ikora poritiki yo
Réconciliation
kurwanya Abatutsi» 48
. Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des bwakozwe
Ariko rero, ubushakashatsi Forces Démocratiques pour la
na Minisiteri y’Amashuri
Makuru n’Ayisumbuye Libération byerekanye ko abanyeshuri b’Abatutsi
du Congo-Zaïre
bavuye
AGOA kuri 36,3% mu 1962-63 bakagera
: African Growth and Opportunity kuri 11%Actmu 1972-
73. Mu mashuri yisumbuye Abatutsi bari 8,5% muri UNR, 6%
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
muri IPN na 3% bari baroherejwe kwiga hanze. Imibare bavugaga
AIMO
muri izo mvururu : Affaires
ivuga Indigènes et Main-d’oeuvre
ko abanyeshuri b’Abatutsi bari hagati ya
AJER
50% na 70% ntiyari: Association
yo, nta de la Jeunesse
n’aho Estudiantine
yari ihuriye n’ukuri. Ikinyoma
Rwandaise
cyari imwe mu ntwaro z’iyo Leta n’abayishyigikiye.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Impamvu
AM/AP nyakuri z’ibyabaye
: Arrêté mu 1972-73
ministériel/ Arrêtézari mu butegetsi bwa
présidentiel
Kayibanda bwite.
AMR Kayibanda
: Association desashoza izo mvururu
Moniteurs du Rwanda yashakaga
kongera kunga ubumwe mu ishyaka rye rya Parmehutu.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Bitangira, yagiraga ngo yunge umutwe w’ishyaka rye Parmehutu.
ANT : Assemblée
Abatutsi berekanywe Nationale
nk’abanzi de Transition
b’Abahutu, bagizwe ibitambo.
(Transitional National Assembly)
APADEC
Imvururu zo :mu Association
wa 1972-73 du Parti Démocrate
zatumye Chrétien wari
J. Habyarimana
Minisitiri
APR w’Ingabo ahirika ubutegetsi.
: Armée Patriotique Rwandaise Igice cy’abasirikare bo
mu Majyaruguru
APROBAMI yari ahagarariye,
: Association cyari
des Partis gikomeye mu ngabo
Monarchistes
nticyashatse ko inshuti za Kayibanda ziyobora igikorwa cyo
Rwandais
kwirukana Abatutsi. Hari abanditse ko abasirikare batifuzaga
APROCOMIN: Association Ariko
ko Abatutsi birukanwa. des Commerçants
bigaragara ko Indigènes
ubuyobozi
APROSOMA
bw’ingabo bwari : Association pour la
buzi ibikorwa Promotion
byose Sociale
kandi iyo de la
butabyemera
ntibyari gukorwa. MasseAbasirikare bayoboye igikorwa cyo kwirukana
ARD
Abatutsi : Alliance pour no
bamaze kwiyemeza le Renforcement
kuyobora igihugu de cyose.
la Ariko
nta bushakashatsi bwerekana uruhare rwakozwe n’abasirikare.
Démocratie
Ariko
ARDHO kuva mu mpera za Gashyantare
: Association Rwandaise1973,pourKayibanda
la Défensentadescyo
yari akiyobora. Yazize irondakarere n’amacakubiri byari muri
Droits de l’Homme
Parmehutu. Kwirukana Abatutsi ntibyashoboye kumukiza.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
48
La Libre Belgique, 8 mars 1973
Démocratique des Batwa
444
v
Mbere yuko manda ye irangira
ACRONYMS ANDmuri Gicurasi 1973, Kayibanda
ABBREVIATIONS
n’ibyegera bye ntibashatse kuva ku butegetsi maze bateza
___________________________________
ikibazo gikomeye muri poritiki, bahindura Itegeko nshinga,
bituma
A.A. abamurwanya
: Archives barakara
Africainesari abanyaporitiki cyangwa
abasirikare. Manda ya perezida ivanwa ku myaka 4 igirwa 5
A.G. : Assemblée Générale
kandi agashobora kwitoresha bitagira iherezo.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Ubutegetsi : Association
bwa Repubulikades yaBahutu
Mbere Evoluant
bwahiritswe pourku laya 5
Nyakanga 1973Suppressionbwari bumaze des Castes kubera amacakubiri
kunanirwa
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
\DULDEXULPR3DUPHKXWX\DVDJDQ·LÀWHLPSXPX0XE\·XNXUL
ntawayivanyeho,
ADP «byabaye
: Alliance nko gusarurades
Démocratique imbuto yaboze»49.
Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
5.2. Repubulika ya II (1973-1994)
Réconciliation Nationale
AECitariki ya :5Agglomeration
Ku Nyakanga 1973, Extra-Coutumières
Ubuyobozi bukuru bw’ingabo
AFDL : Alliance des
bwatanze itangazo rigenewe abaturage Forces Démocratiques
ribabwira pour la
ibyemezo
byafashwe. Mu Libération du Congo-Zaïre
byo iryo tangazo ryavugaga, harimo ibi bikurikira :
AGOA : African Growth
- Perezida Kayibanda akuwe ku and Opportunity
murimo we wo kubaAct perezida
$,'6 wa Repubulika.
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
-
AIMO Jenerari Majoro
: Affaires J. Indigènes
Habyarimana ashinzwe gukora imirimo
et Main-d’oeuvre
AJER Itegeko nshinga
: Association de la Jeunessew’Estudiantine
ryemerera Umukuru Igihugu.
- Guverinoma yariho ivuyeho kandi isimbuwe by’agateganyo
Rwandaise
na “Komite y’Amahoro n’Ubumwe bw’Igihugu” igizwe n’aba
ALIRRÀVL\H EDNXUX: Armée deNDQGL
 Libération
LNXULZH duQD
Rwanda
-HQHUDUL 0DMRUR -
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Habyalimana, kugeza igihe hazagarukira amahoro asesuye
AMRmu gihugu. : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
- Inteko : Association
Inshinga Amategekodes irasheshwe.
Musulmans au Rwanda
- Gukora poritiki
ANT birabujijwe
: Assemblée mu gihugu
Nationale hose; inzego z’ishyaka
de Transition
zose zirasheshwe.
(Transitional National Assembly)
- Uburenganzira n’ubwisanzure bwa muntu biteganywa
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
n’Itegeko nshinga ryo ku wa 24 Ugushyingo 1962 bigumyeho
APRuretse ibikubiye: Arméemu Patriotique Rwandaise
ngingo ya 16 bibaye bihagaritswe.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Abashyize umukono Rwandais
kuri iryo tangazo ni aba bakurikira: Jenerari
APROCOMIN:
Majoro Habyarimana,Association
Riyetonades Koroneri
Commerçants Indigènes
Kanyarengwe, Majoro
APROSOMA
Nsekarije, : Association
Majoro pour la
Benda, Majoro Promotion
Ruhashya, Sociale
Majoro de la
Gahimano,
Majoro Munyandekwe, Masse Majoro Serubuga, Majoro Buregeya,
Majoro
ARD Ntibitura, Majoro
: Alliance Simba.
pour Iyo kipe yitwaga
le Renforcement de la«Kamarade
b’iya 5 Nyakangaª \DUL LJL]ZH KDÀ \D ERVH Q·DEDNRPRND NX
Démocratie
Gisenyi na Ruhengeri, uretse Majoro Aloyizi Simba wavaga
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
49 Droits de l’Homme
Reyntjens P., $IULTXHGHV*UDQGV/DFVHQFULVH5ZDQGD%XUXQGLParis,
.DUWKDODS0¿]L&,
AREDETWA : Association Les lignes
pourdelefaite du Rwanda indépendant, Kigali,
Relèvement
Orinfor, 1983, p.50
Démocratique des Batwa
445
v
ku Gikongoro, Majoro Yohani–Nepomuseni
ACRONYMS Munyandekwe w’i
AND ABBREVIATIONS
Gitaramana, ___________________________________
Majoro Epimaki Ruhashya w’i Kigali. Imiterere
y’iyo komite yerekanaga ikibazo cy’amakimbirane cyariho hagati
y’Amajyaruguru
A.A. n’Amagepfo,
: Archives by’umwihariko mu ngabo. Ni cyo
Africaines
kibazo cyari inyuma y’ihirikabutegetsi.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Igihe : Alliance desrishingiye
k’iryo hirikabutegetsi Bakiga ku irondakarere, abagize
ABESCbasobanuraga
Komite : Association des Bahutu
igikorwa cyabo bagira Evoluant
bati :pour la
«Abayobozi
bakuru b’ingabo Suppression
babonye des Castes imbere mu gihugu
amahoro
ACR
yahungabanye : Association des Cultivateurs
n’ubumwe bw’igihugu du Rwanda
bujegajega baratabara».
Ni
ADP yo mpamvu y’iryo hirikabutegetsi
: Alliance Démocratiqueryaje kwitwa «revorisiyo
des Peuples
y’indangamyitwarire».
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Mu by’ukuri ubumwe bavugaga muri disikuru nyinshi z’icyo gihe
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bwari bujyanye n’ibibazo by’uturere, naho ubumwe bw’Abahutu
AFDL
n’Abatutsi bwo : Alliance des Forces
ntibwari Démocratiques
bwitaweho. Ku Batutsi pour la
benshi
Libération
b’icyo gihe, ubutegetsi duKayibanda
bwa Congo-Zaïre bwari bumereye nabi,
AGOA ya Habyarimana
disikuru : African Growth and ikizere.
yabahaga Opportunity Act
Ntibatekerezaga ko
$,'6
Habyarimana $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yari agumanye umurage w’ingengabitekerezo bya
poritiki
AIMO ya Kayibanda
: Affaires na Parmehutu
Indigènes yaje nyuma kurushaho
et Main-d’oeuvre
kunogereza.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
5.2.1. Ishyirwaho rya M.R.N.D. n’iyimikwa byayo.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
Mu rwego rwo : Arrêté ministériel/
gukingira icyuho Arrêté
cyasizwe présidentiel
n’ivanwaho rya
AMR
Parmehutu : Association
igihe des Moniteurs du
habaga ihirikabutegetsi, Rwanda
perezida Yuvenali
AMUR
Habyarimana : Association
yashizeho, nyumades Musulmans
y’imyaka ibiri au Rwanda
ni ukuvuga
ANT ya 5 : Nyakanga
tariki Assemblée1975, NationaleMuvomade Transition
Iharanira Ubumwe
n’Amajyambere(Transitional
(M.R.N.D.). National
Iryo shyaka ryari riteye nka
Assembly)
Muvoma
APADEC ya Rubanda iharanira Revorisiyo (M.P.R.)
: Association du Parti Démocrate Chrétien ya Perezida
J.-D. Mobutu wa Zayire. Perezida J. Habyalimana yatangaga
APR : Armée Patriotique Rwandaise
impamvu yashyizeho M.R.N.D. muri aya magambo : «Twiyemeje
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
kurema Muvoma ya rubanda ishingiye bidashidikanywa kuri
Rwandais ihuriza hamwe ingufu zose z’igihugu,
revorisiyo na demokarasi,
APROCOMIN:
ntawuhejwe, niAssociation
ukuvuga ntades Commerçants
vangura iryo ari yoIndigènes
ryose ryaba
APROSOMA
irishingiye ku: gitsina,
Association pourku
ku idini, la bwoko,
Promotion Sociale
ku ivuko, kudemwuga
la
cyangwa imibereho» Masse. 50

ARD : Alliance pour le Renforcement de la


Dukurikije Sitati za MRND zo ku itariki ya 29 Kamena 1973
Démocratie
zashyizweho na Kongere yayo, ingingo ya mbere ivuga ko :
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
«Hagiyeho ishyaka rimwe rukumbi rya poritiki ryitwa Muvoma
Revorisiyoneri Droits de l’Homme
Nasiyonari iharanira Amajyambere». Ingingo
AREDETWA : Association pour le Relèvement
50
Disikuru ya Perezida Yuvenari Habyarimana, tariki ya 04/07/1974
Démocratique des Batwa
446
v
ya 2 ivuga ACRONYMS
imigambi Muvoma igamije: «guhuriza hamwe
AND ABBREVIATIONS
Abanyarwanda ngo barusheho kunoza imikore yabo muri poritiki;
___________________________________
guhuza, kuvumbura no kongera imbaraga mu Banyarwanda
kugira
A.A. ngo biteze imbere
: Archives mu mahoro n’ubumwe bakurikije
Africaines
gahunda yashyizweho na Manifesiti za Muvoma»51.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI ya 9 : itegeka
Ingingo AllianceUmunyarwanda
des Bakiga wese kuba umuyoboke
ABESC : Association
wa M.R.N.D : «Buri Munyarwanda wese abayedes Bahutu Evoluant pour la
ku burenganzira
busesuye, umuyoboke Suppression des Castes
wa Muvoma Revorisiyoneri Nasiyonari
ACR
Iharanira : Association
Amajyambere. desmirita
Yiswe Cultivateurs du Rwanda
kandi agomba gukurikiza
Sitati
ADP n’Amabwiriza ya Muvoma»
: Alliance Démocratique
52
. Ingingo
desyaPeuples
7 y’Itegeko nshinga
ryo
ADR mu wa 1978
: Alliance pour la Démocratie etrya
isobanura neza ko: “Ishyaka la M.R.N.D ari
ryo rwego rukumbi rwemerewe gukorerwamo
Réconciliation Nationale poritiki, nta handi
imirimo ya poritiki ishobora gukorerwa»53.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Ibi birerekana ko : Alliance
hashingiwe des Forces
kuri sitatiDémocratiques
za MRND no ku pour la
Itegeko
nshinga ryashyizweho LibérationnaduLeta Congo-Zaïre
ya Yuvenari Habyarimana
AGOA
u Rwanda :rwayoborwaga
African Growth and Opportunity
n’ubutegetsi Act rimwe
bw’ishyaka
$,'6 ry’igitugu.
kandi $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ishyaka rya MRND ryari ryarahindutse Leta,
Habyarimana
AIMO yari abereye
: Affaires perezida,
Indigènes etakaba fondateri wa MRND,
Main-d’oeuvre
akayibera
AJER Minisitiri w’Intebe,
: Association de laUmuyobozi Mukuru w’Ingabo,
Jeunesse Estudiantine
Minisitiri w’Umutekano w’Igihugu na Perezida w’Inama Nkuru
Rwandaise
y’Ubucamanza. Byatumaga Perezida wa Repubulika akomatanya
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
imirimo yose akanafatanya Ubutegetsi nyubahirizabikorwa
AM/AP
n’ubutegetsi :ngengamategeko.
Arrêté ministériel/ Iyo Arrêté
mikorereprésidentiel
yari ibangamiye
AMR
kugaragara : Association
neza des Moniteurs
k’ubwo butegetsi bushya. du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
Habyarimana :agifata
Assemblée Nationale
ubutegetsi de Transition
yari yavuze ko igihugu kizongera
kugendera ku Itegeko nshingaNational
(Transitional mu myaka itanu. Amaze kujyaho
Assembly)
ategekesha
APADEC amategeko teka, yagombaga
: Association du Parti Démocrate gushyiraho
Chrétien Itegeko
nshinga. Itegeko nshinga ryo ku wa 20 Ukuboza 1978 ryakozwe
APR : Armée Patriotique Rwandaise
n’abahanga batatu, ari bo umujyanama mu by’amategeko
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
wari mu bushinjacyaha, umujyanama mu by’amategeko muri
MRND n’uwariRwandais umuyobozi wungirije mu Ishami ry’Amategeko
muri Kaminuza y’u Rwanda.des
APROCOMIN: Association Commerçants
Ibikubiyemo Indigènes
bishingira cyane ku
APROSOMA
byari mu Itegeko : Association
nshinga pour ryo mu la Promotion
wa 1962 kuko SocialeiryodeTegeko
la
nshinga rishyaMasse ryagumijeho byinshi mu byari mu rya mbere
rimaze
ARD kubihuza n’ibihe
: Alliance bishya
pour bya poritiki.deAbakoze
le Renforcement la iryo
Tegeko nshinga bashingiye
Démocratie cyane ku mahame ngenderwaho
yatanzwe na Perezida wa Repubulika na Komite Nkuru ya
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
51
Présidence du MRND, Droits dep.112
op.cit., l’Homme
Ibidem, op.cit., p.114
AREDETWA : Association pour le Relèvement
52

53
Ibidem, op.cit., p.112
Démocratique des Batwa
447
v
MRND na Komisiyo
ACRONYMSishinzwe
ANDibya poritiki, ubutegetsi, inzego
ABBREVIATIONS
n’ubucamanza. Birashaka kuvuga ko uko ari bitatu icyo
___________________________________
byakoze kwari ugushyira mu nyandiko ibyifuzo bya Perezida wa
Repubulika
A.A.
54
.: Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Itegeko nshinga ryemewe na Kamarampaka yo mu Kuboza
ABAKIIryo Tegeko
1978. : Alliance desryateganyaga
nshinga Bakiga manda y’imyaka itanu
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
ya Perezida : ashobora kongera gutorwa, ariko ntarenzepourmanda
la
Suppression
ebyiri zikurikirana. des nshinga
Iryo tegeko Castes ryateganyaga ko mu
ACR perezida :ataba
gihe Association des kurangiza
agishoboye Cultivateurs du Rwanda
inshingano ze byaba
mu
ADP gihe gito: Alliance
cyangwaDémocratique
burundu yasimburwa by’agateganyo
des Peuples
n’Umunyamabanga
ADR : Alliance pour la Démocratie et la gihe bombi
Mukuru wa MRND, ko kandi mu
EDED EDÀWH LNLEDEX]D SHUH]LGDQVL
Réconciliation \D 5HSXEXOLND \DVKLQJZD
Nationale
umwe mu bagize Komite Nkuru ya MRND watowe na bagenzi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
be. Kugira ngo hataba kugongana hagati ya Perezida wa
Repubulika na Alliance
AFDL : desMRND,
perezida wa ForcesItegeko
Démocratiques
nshinga ryopour la
mu 1978
ryateganyaga ko Libération duMRND
Perezida wa Congo-Zaïre
ari we wenyine uba kandida
AGOA
ku mwanya wa : African Growth
perezidansi and Opportunity Act
ya Repubulika.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Itegeko
AIMO nshinga rishyaIndigènes
: Affaires ryahaga etububasha bukomeye cyane
Main-d’oeuvre
MRND
AJER na Perezida wa Repubulika.
: Association M.R.N.D
de la Jeunesse yari yashyizwe mu
Estudiantine
Itegeko nshinga. Inzego zayo zose zinjiye mu buzima bwa buri
Rwandaise
Munyarwanda n’ubw’igihugu.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP nshinga
Itegeko : Arrêtéryo ministériel/
mu wa 1978 Arrêté présidentiel
ryashyizeho ubutegetsi
AMR
EXVKLQJL\H : Association
NXUL 3HUH]LGDdes Moniteurs
Q·8UZHJR du Rwanda ELÀWH
QJHQJDPLNRUHUH
AMUR nyinshi
ingufu : Association
ndetse rimwe desnaMusulmans au Rwandaibintu
rimwe hakabonekamo
ANT
bidasobanutse : Assemblée
neza : ingingo Nationale
ya 56 iha dePerezida
Transitionububasha bwo
kurinda Itegeko nshinga kandi
(Transitional ubusanzwe
National Assembly)buhabwa Urukiko
rushinzwe
APADEC kurinda Itegeko nshinga. Byongeye,
: Association du Parti Démocrate Chrétien perezida wa
Repubulika nta cyo abazwa n’Inteko Ishinga Amategeko (CND).
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Ariko abaminisitiri n’abanyamabanga ba Leta babazwa ibyo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bakora muri Guverinoma n’Inteko Ishinga Amategeko. Birashaka
kuvuga ko abadepite Rwandais nta cyo bashobora kubaza perezida. Ni ba
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
PLQLVLWLULEDÀWHLE\REDED]ZDLPEHUH\·DEDJL]H&1'.XUXQGL
APROSOMA
ruhade ariko :Perezida
Association pour la
ashobora Promotion
gusesa CND. Sociale de la ko
Birumvikana
Q·L\R3HUH]LGD\DULNXEDDÀWHLE\RDVKRERUDNXED]ZDQD&1'
Masse
ntabwo
ARD CND yari kugirapour
: Alliance icyo itwara Perezida kuko
le Renforcement de abaminisitiri
la
ubwabo bari abadepiteDémocratie bashyirwaho kandi bagakurwaho na
Perezida, nta cyo rero bari gutwara shebuja.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
54
Nzaramyimana I., Droits de l’Homme
Organisations des Pouvoirs constitutionnels au Rwanda. Approche
GHV
AREDETWA : AssociationHWpour
&RQVWLWXWLRQV GH    mémoire de licence en Administration
le Relèvement
Publique, Butare, septembre 1993, p.66
Démocratique des Batwa
448
v
Perezida n’Ubutegetsi
ACRONYMS nshingamategeko byari bifatanye cyane
AND ABBREVIATIONS
Q·8EXWHJHWVL ___________________________________
QVKLQJZDPLNRUHUH 8EXFDPDQ]D EZDUL EXÀWH
intege nke mu nyungu z’Ubutegetsi nshingwamikorere, hamaze
kuvanwaho
A.A. Urukiko rw’Ikirenga.
: Archives AfricainesIngingo ya 81, agaka ka 2
ivuga ko Perezida wa Repubulika ashinzwe kumenya ubwigenge
A.G. : Assemblée Générale
bw’Ubucamanza.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC izo ngingo
Kubera : Association des Bahutu ko
zose, biragaragara Evoluant
MRND pourari yola yari
yarabaye Ishingiro Suppression des Castes
ry’ubutegetsi, guhuriza hamwe ubutegetsi
ACR byari : byarafashe
bikaba Associationintambwe
des Cultivateurs
iri hejuruduyaRwanda demokarasi
kandi
ADP gukomatanya : Allianceubutegetsi
Démocratiquebikaba desbyari byarasimbuye
Peuples
kubutandukanya.
ADR Byasigaye ari
: Alliance pour la Démocratie et la imashini ikomeye
y’ikwizabitekerezo ya fondateriNationale
Réconciliation (wa Muvoma) kugeza hose mu
gihugu binyujijwe mu nzego kuva muri Kongere y’Igihugu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bikanyura muri komite za perefegitura na kongere za komine
AFDL
kugeza mu nteko : Alliance des Forces
za segiteri Démocratiques
no mu nteko na komite bya pourserire.
la
Kugira ngo ikomeze Libération du Congo-Zaïre
ubutegetsi bwayo kandi yifatire igihugu,
AGOA yakoresheje
MRND : African muGrowth andbwayo
butegetsi OpportunityuburyoAct bubiri bwo
$,'6 hamwe
guhuriza $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
abaturage no kubifatira : gukoresha umuganda
no
AIMO gushyushya urugamba
: Affaires bitagaet animasiyo,
Indigènes Main-d’oeuvre byombi kandi
byaraturukaga
AJER kuri salongode
: Association nalasakayonsa bya M.P.R. byo muri
Jeunesse Estudiantine
Zayire.
Rwandaise
ALIR
Umuganda : Armée
na de Libération
animasiyo du Rwanda
byari ibikoresho bya poritiki byo
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté
kugenzura abaturage no kubahambira ku butegetsi. Muri présidentiel
AMR
animasiyo, : Association
Perezida des Moniteurs
fondateri yarasingizwaga, du Rwanda
akaririmbwa,
AMUR
agahabwa : Association des Musulmans au Rwanda
ikuzo, akavugwa ibisingizo ngo: “Perezida fondateri,
ramba,
ANT sugira, sagamba, tera
: Assemblée imbere de
Nationale turagushyigikiye”
Transition 55. Byari
umuhango wo gukuza ubuhangange
(Transitional National bwa perezida.
Assembly)
APADEC
Iyo poritiki yo: Association du Parti Démocrate
kugenzura abaturage no gushakaChrétien kubiyegereza
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ntibyabyaye gusa abayoboke: mu wa 1980, habaye ubugambanyi
APROBAMI : Association
burwanya ubutegetsi buyobowe desna Partis
Majoro Monarchistes
Rizinde na bagenzi be56
Rwandais ku munota wa nyuma. Abari baburimo
bwashoboye kuvumburwa
baciriwe
APROCOMIN: urubanza mu Rukiko
Association rw’ubujurire rwa
des Commerçants Ruhengeri
Indigènes
bahanishwa igihano cyo kwicwa, tariki
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale deya 14 Nyakanga 1982.
la
Perezida HabyarimanaMasse yarabababariye ntibicwa ahubwo
ARD
igihano cyabo: Alliance
gihindurwamo pour le Renforcement
icyo gufungwa burundu. de la Rizinde
na benshi muri Démocratie
bagenzi be bagumye mu buroko kugeza ku
ARDHO
55 : Association Rwandaise
Nkunzumwami E., La tragédie rwandaise. Histoire etpour la Défense
Perpectives, des
Paris, L’Harmat-
tan, 1996, p.96 Droits de l’Homme
“Urubanza rwa Lizinde
AREDETWA : Association
56
na bagenzi be mu Ruhengeri”,
pour le Relèvementin Imvaho, no 395, yo ku wa
21-27 Nzeri 1981, pp.1-3
Démocratique des Batwa
449
v
itariki ya 23 ACRONYMS
Mutarama 1991 ANDubwo uburoko bwafungurwaga
ABBREVIATIONS
n’igitero k’inkotanyi, Rizinde na Biseruka basanga abari bamaze
___________________________________
kubabohoza.
A.A.
Ubushake : Archives
bwo Africaines
kugerageza guhirika ubutegetsi byaburiyemo
A.G.wa 1980: byabaye
mu Assemblée muGénérale
by’ukuri gushwanyuka k’ubumwe
bukomeye
ABAKI bw’abari barahiritse
: Alliance des Bakiga ubutegetsi ku wa 5
Nyakanga
ABESC 1973: abaturukades
: Association muBahutu
Majyaruguru y’igihugu
Evoluant pour la(igice
cy’Amajyaruguru cya Ruhengeri na perefegitura ya Gisenyi) muri
Suppression des Castes
rusange n’abaturuka mu karere ka Habyarimana by’umwihariko
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
bari barikubiye imyanya myiza mu gihugu muri byose haba mu
ADP
bikorera : Alliance
ku giti Démocratique
cyabo cyangwa abakora des
muriPeuples
Leta57.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
5.2.2. Ingorane zifata intera ikomeye.
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
a.Iringaniza ry’amoko n’uturere.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Kuri Repubulika Libération du Congo-Zaïre
ya I, Abatutsi mu gihugu ni bo bahezwaga
AGOA abayobozi
bonyine, : African Growth
bose and Opportunity
b’Abahutu babyumvikanaho Act bihagije.
Kuri
$,'6 Repubulika ya II hongeweho
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP guhezwa kw’Abahutu
baturuka
AIMO mu: turere
Affaires two hagati n’Amagepfo
Indigènes y’u Rwanda58. Iyo
et Main-d’oeuvre
poritiki yahaga buri bwoko na buri karere umubare ntarengwa
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
w’abagomba kubona imyanya mu mashuri no mu kazi ka Leta
Rwandaise
n’abikorera hakurikijwe umubare wabo mu baturage rusange.
ALIR
M.R.N.D yarushijeho: Armée de Libération
kubikaza. du Rwanda
Fondateri wa MRND, muri
AM/AP
diskuru porogaramu : Arrêté yo ministériel/
ku itariki ya Arrêté présidentiel
1 Kanama 1973, no muri
AMR
kongere ya M.R.N.D : Association des Moniteurs
yo ku itariki ya 29 Kamena du Rwanda
1983, yaravuze
ati
AMUR : «birumvikana
: Association des Musulmans au Rwanda yose
ko kwemerera abajya mu mashuri
bizashingira :ku
ANT miterere Nationale
Assemblée y’urubumbambaga nyarwanda mu
de Transition
bijyanye n’ubwoko n’uturere twarwo”
(Transitional National Assembly)
59
.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Iyi poritiki y’“Iringaniza ry’amoko n’uturere” yabuzaga
APR
ababishoboye: kujya Arméemu Patriotique
mashuri, Rwandaise
mu ngabo, mu giporisi, mu
APROBAMI
myanya bifuza : Association
kandi bakwiye; desyashyiraga
Partis Monarchistes
ku ruhande Abatutsi
Rwandais
n’Abahutu bo mu zindi perefegitura uretse iza Gisenyi na
APROCOMIN:
Ruhengeri. Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Imbonerahamwe ikurikira irerekana irondakarere mu kwemerera
Masse
abajya mu mashuri yisumbuye muri Nzeri 1989 muri buri
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
perefegitura.
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
57 Droits
Mushari F., Interviewé de l’Homme
à Musanze, le 1er août 2007
Nkunzumwami E., 1996, op.cit., p99
AREDETWA : Association pour le Relèvement
58

59
Idem, p.310
Démocratique des Batwa
450
v
Imbonerahamwe ya 12: Iyemererwa
ACRONYMS mu mashuri yisumbuye
AND ABBREVIATIONS
ya Leta ukurikije buri perefegitura muri Nzeri 1989
___________________________________

A.A. : Imyanya
Archives yose yari
Africaines
A.G. ihari hakurikijwe
Générale Imyanya Ikinyuranyo
Perefegitura: Assemblée
ABAKI : umubare w’abaturage
Alliance des Bakiga yatanzwe
Butare 836 696 -140
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Byumba 722 662 -60
Suppression des Castes
Cyangugu 461 443 -18
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Gikongoro 514 466 -48
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Gisenyi 649 1045 +396
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Gitarama 836 792 -44
Réconciliation Nationale
Kibungo 501 425 -76
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Kibuye 468 412 -56
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Kigali 970 1005 +35
Libération du Congo-Zaïre
Ruhengeri 736 747 +11
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Byose hamwe$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
6.693 6693 442-442=0
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJERbyavuye: Association
Aho : Uwizeyimana de laL.,
Jeunesse
OctobreEstudiantine
et Novembre 1990.
Rwandaise
Le Front Patriotique Rwndais à l’assaut du Mutara, Edition
Université
ALIR nationale
: ArméedudeRwanda,
Libération Ruhengeri, 1992, p.83.
du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
PHUHIHJLWXUD \D *LVHQ\L \DUL LÀWH DEDWXUDJH EDQJDQD QD 
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
by’abaturage bose b’u Rwanda yahawe imyanya igera ku
AMUR mu mashuri.
15,61% : AssociationKuva des
mu Musulmans
wa 1978 kugera au Rwanda
mu wa 1990,
ANT : Assemblée Nationale de Transition
perefegitura za Gisenyi, Kigali na Ruhengeri zahawe 51%
y’ingengo y’imari (Transitional
yose yahawe National Assembly)
za perefegitura ugereranije na
25%
APADEC yahawe :za perefegituraduzaParti
Association Gikongoro, Kibuye,
Démocrate Cyangugu
Chrétien
na
APR Kibungo uko ari enye. Perefegitura
: Armée Patriotique Rwandaise ya Gisenyi ndetse n’iya
Ruhengeri ku rwego ruto zikubiye imyanya y’ubuyobozi mu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
nzego bwite za Leta no mu bikorera. Mu bigo bya Leta, 50%
Rwandaisn’iby’inzego nkuru yarimo abakomoka
by’imyanya y’ubuyobozi
APROCOMIN:
muri Association
izo perefegitura. des Commerçants
Imyanya Indigènes
yo muri diporomasi, iyo mu
APROSOMA
miryango : Association
yo muri aka karere pour la Promotion
n’imiryango Sociale de la
mpuzamahanga na yo
bari barayikubiye 60
Masse . Imikorere yo guheza bamwe hakoreshejwe
iringaniza
ARD ry’amoko
: Alliance n’uturere
pour lebyafashwe nka poritiki
Renforcement de la nziza yo
kurenganura abantu hasaranganywa ubukungu bw’igihugu
Démocratie
ntawuryamiwe. Abasenyeri bo mu Rwanda bandikiye abakirisitu
ARDHO : Association
babo bagira bati : «Ntimuyobewe Rwandaise pour
ko poritiki la Défense
y’iringaniza mudeskazi
Droits de l’Homme
no mu mashuri igamije gukosora akarengane kateje imbere
AREDETWA : Association pour le Relèvement
60
Kinyamateka no 1344, Gicurasi 1991
Démocratique des Batwa
451
v
bamwe ariko ACRONYMS
kakaryamira AND
abandi. Birumvikana ko bene iyo
ABBREVIATIONS
poritiki itashimisha bose, kandi itahita ibyara umusaruro
___________________________________
itezweho ako kanya» . Iyi poritiki y’ivangura ry’amoko n’uturere
61

yazonze
A.A. bikomeye Repubulika
: Archives ya 2, yagawe cyane n’abatavuga
Africaines
rumwe na Leta bari mu Ishyirahamwe ry’ingufu zigamije
A.G. : Assemblée Générale
guhindura ibintu ryaje gutuma MRND ivaho mu wa 1994.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
b. Iterambere: Association
ry’ubukungudes Bahutu Evoluant pour la
by’akanyuzo
Suppression des Castes
Mu
ACRbukungu :n’imibereho
Association myiza, MRND yahisemo
des Cultivateurs kudakurikiza
du Rwanda
«amatwara ya gikapitarisiti atagira rutangira cyangwa aya
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
gikomunisiti aryamira uburenganzira no kwikorera bya
ADR wese»62.: Alliance
buri Muri urwo pourrwego
la Démocratie
rwo kwanga et la inzira zose
z’ubuhezanguni, Réconciliation
ubutegetsi Nationale
bwashingiye kuri disikuru
AEC
y’iterambere :byifashishwaga
Agglomeration nk’igikoresho
Extra-Coutumières kiza cyo kurenga
AFDL : Allianceku
amacakubiri ashingiye des Forces
moko Démocratiques
n’uturerere 63
. pour la
Libération du Congo-Zaïre
Imyaka ya 1974 kugeza mu wa 1982, yajyanye n’iterambere
AGOA
ry’ubukungu :rikomeye
African Growth
rishingiye andkuOpportunity
bintu bibiri Act by’ingenzi :
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ibiciro byifashe neza by’ibicuruzwa ngengabukungu bya kawa
AIMO
by’umwihariko : Affaires Indigèneskw’imfashanyo
no ku kwiyongera et Main-d’oeuvre zituruka hanze
AJER
y’igihugu. : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Ku buryo bufatika, izamuka ry’ubukungu ryashingiye ku
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kwiyongera kw’amafaranga yaturutse mu ikawa yagurishijwe
AM/APno ku :kwiyongera
hanze Arrêté ministériel/
kw’inkunga Arrêté
yavagaprésidentiel
mu mahanga. Mu
AMR
ZD : Association
 DJDFLUR des Moniteurs
N·LNDZD \DFXUXMZH duNDYX\H
KDQ]H Rwanda KDÀ NXUL
AMUR 20 z’amadorari
miriyoni : Association des Musulmans
y’Amanyamerika ageraau Rwanda
kuri miriyoni 100
z’amadorari
ANT mu wa 197964. Icyo
: Assemblée gihe ikawa
Nationale yari igicuruzwa gifatwa
de Transition
nkaho nta cyagisimbura
(Transitional mu iterambere ry’u Rwanda kuko yari
National Assembly)
LÀWHXUXKDUHUXNRPH\HPXNX]DQLUDDEDWXUDJHDPDIDUDQJD
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR icyo gihe,
Muri : Armée Patriotique yavaga
kandi imfashanyo Rwandaise hanze yaba iy’ibihugu
APROBAMI
ku giti cyabyo : Association
cyangwa se iturukades PartismuMonarchistes
bigega mpuzamahanga
Rwandais: yavuye kuri miriyoni 250 z’amadorari
yarushijeho kwiyongera
APROCOMIN: Association
y’Amanyamerika mu wa des 1970,Commerçants
igera kuri Indigènes
miriyoni 400
y’Amanyamerika
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale debyinshi
mu wa 1980. Yavaga mu bihugu la
bitandukanye (u Budage,
Masse u Bubirigi, u Bufaransa, u Busuwisi
ARD
61
SGCECR, : Alliance
Lettres pastorales pour le déclarations
et autres Renforcement de lacatholiques du
des évêques
Rwanda, Kigali, SGCECR, 1999,
Démocratie p.28
62
Présidence du M.R.N.D., op.cit., p.57
ARDHO
63
Hassen A., Le désenchatement de laRwandaise
: Association pouraulaPays
coopération. Enquête Défense
des mille des
coopé-
Droits
rants, Paris l’Harmattan, 1989,de l’Homme
p.134
64
Maton J., 'pYHORSSHPHQWpFRQRPLTXHHWVRFLDODX5ZDQGDHQWUHHW/H
AREDETWA : Association pour le Relèvement
dixième décile en face de l’Apocalypse, Univesité de Gand, 1994
Démocratique des Batwa
452
v
n’Amerika), kandi ikanaturuka
ACRONYMS AND mu miryango mpuzamahanga
ABBREVIATIONS
(Banki y’Isi, A.I.D, C.E.E, F.I.DA, n’iyindi).
___________________________________
Iryo
A.A. terambere ryafashije
: Archives gutangiza porogaramu z’ibikorwa
Africaines
remezo bitari byakozwe n’ubukoroni na Repubulika ya Mbere. Ni
A.G. : Assemblée Générale
ko umugi wa Kigali wakuze ndetse n’indi migi. Ni ho imihanda
ABAKI
ya kaburimbo: Alliance
yubatswe,des Bakiga
serivisi y’amaposita n’itumanaho
ABESC : Association des Bahutu ry’u
n’amazi biriyongera. Ndetse ifaranga Evoluant
Rwandapour la
ryifashe
neza n’umutekanoSuppression
mu gihugudes Castes u Rwanda rushobora
byatumye
ACR
gukurura mu:gihugu
Association
ikawa des Cultivateurs
y’ibihugu duturanyeduby’umwihariko
Rwanda
iya
ADPZayire na: Alliance
Uganda.Démocratique
Haje no kwisukiranya kw’imiryango
des Peuples
mpuzamahanga
ADR n’itegamiye kuri Leta yatumye
: Alliance pour la Démocratie et la hatangwa akazi
kenshi hanubakwa amazu atariNationale
Réconciliation make .65

AEC : Agglomeration Extra-Coutumières


Iri terambere ariko ntiryari rifashe. Mu mpera z’imyaka ya 1970-
AFDLhatangiye
1980 : Alliance
ingoranedes Forces
zagiye Démocratiques
zikura pour la
mu myaka yakurikiyeho
ya za 1980-1990.Libération du Congo-Zaïre
Ni uguhera cyanecyane mu myaka ya 1984-
AGOA ingorane
1986, : African Growth and
zari zaratangiye Opportunity
zitoratoza, Act gufata
zatangiye
$,'6 yageze$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
intera ku gasongero kayo mu myaka ya 1990-1993
by’umwihariko.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Ingorane zatangijwe n’ubukungu bwasubiraga inyuma. Impamvu
Rwandaise
zishingiye ku byo hanze zari zarateye iterambere ry’ubukungu
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
zasubiye inyuma bitewe n’inkunga yagabanutse n’ibiciro
AM/AP
by’ibyoherezwa: Arrêté
hanzeministériel/ Arrêtékandi
bitangira kugwa présidentiel
no mu gihugu
AMR hatangiye
imbere : Association des Moniteurs
kugaragara du Rwanda
impamvu zikomeye zidindiza
AMUR
iterambere : Associationw’ubuhinzi
nk’umusaruro des Musulmans
ugendaauuba
Rwanda
muke kuri
ANT
hegitari : Assembléegukumira
no kudashobora Nationale de Transition
umuvuduko w’ubwiyongere
EZ·DEDWXUDJHXWDULXÀWHUXWDQJLUD,E\RE\RVHE\DJL]HLQJDUXND
(Transitional National Assembly)
mbi mu
APADEC iterambere ry’ubukungu
: Association mu Démocrate
du Parti gihugu kuko byagabanije
Chrétien
ingufu zo mu gihugu imbere.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Igabanuka ry’umutungo w’imbere mu gihugu ryateye inzara
hirya no hino mu Rwandais
gihugu, rituma ibitumizwa hanze birushaho
APROCOMIN: Association
kwiyongera kandi ibyoherezwayo des Commerçants
byo bigenda ahubwo Indigènes
bisubira
APROSOMA
inyuma : Association
bitewe n’ibiciro pourbibi laby’ibyoherezwayo,
Promotion Sociale iby’ikawa
de la
cyanecyane byari byaguye bikabije.
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Ubukungu bw’igihugu Démocratiebwarajegajeze bitewe n’umutungo wacyo
wagabanutse mu gihe ibyo gikeneye byarushagaho kwiyongera.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Uko kujegajega mu bukungu byagaragariye mu bintu bitatu :
Droits de l’Homme
65
Uwizeyimana L., Aux sources
in Willame J.-C., pour
AREDETWA : Association de l’hécatombe rwandaise. Cahiers
le Relèvement
africains no 14, 1995
Démocratique des Batwa
453
v
igihombo muACRONYMS
bucuruzi, igihombo mu biribwa n’igihombo mu
AND ABBREVIATIONS
ngengo y’imari___________________________________
ya Leta.

Kutagira
A.A. ibicuruzwa bihagije
: Archives byoherezwa hanze ngo bifashe mu
Africaines
guhaha ibitumizwayo byateye igihombo mu bucuruzi cyagiye
A.G. : Assemblée Générale
kirushaho kwiyongera mu myaka ya 1980-1990.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Imbonerahamwe : Association
ya 13des : Bahutu Evoluant
Ikinyuranyo mupour la
bucuruzi
bw’ibitumizwaSuppression des Casteshanze mu myaka ya
hanze n’ibigurishwa
ACR
1980-1991 : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP
Imyaka
: Alliance Démocratique
Ibitumizwa hanze
des Peuples
Ibyoherezwa Ikinyuranyo
ADR hanze
: Alliance pour la Démocratie et la
1980 18.177 12.402 -5775
Réconciliation Nationale
1981 19.230 10.521 -8.709
AEC1982 : Agglomeration
19.929 Extra-Coutumières
10.069 -9.860
AFDL 1983 : Alliance des Forces Démocratiques
18.646 11.706 pour la
-6.940
1984 Libération du Congo-Zaïre
19.786 14.455 -5331
AGOA 1985 : African 22.211
Growth and Opportunity
13.222 Act -8.989
$,'61986 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
22.217 15.338 -7.379
AIMO 1987 : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
21.271 9.075 -12.196
AJER 1988 21.296
: Association de la Jeunesse8.410
Estudiantine-12.886
1989 Rwandaise19.623 7.777 -11.846
ALIR1990 : Armée de 18.804 8.478
Libération du Rwanda -10.326
1991 28.549 11971
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel-16.578
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Aho byavuye: %15 6WDWLVWLTXHV pFRQRPLTXHV HW ÀQDQFLqUHV
AMUR
no11, septembe : Association
1997. des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Iyi mbonerahamwe (Transitional
irerekana National Assembly)hanze byagiye
ukuntu ibitumizwa
APADEC
bihindagurika : Association
ariko bigenda du birushaho
Parti Démocrate Chrétien
kwiyongera. Imyaka
APR
byagiye : Armée Patriotique
bigabanukiraho igomba kuba Rwandaise
ihura n’igihe ubuyobozi
bwageragezaga guhuza ibitumizwa hanze
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes n’ibyoherezwayo
byakomezaga kugabanuka.
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Nubwo
APROSOMA ibiribwa byagiye bifata
: Association pour umwanya ukomeye
la Promotion Socialemu
de labintu
bitumizwa hanze, umusaruro w’ibihingwa ngandurarugo
Masse
wagiye uba muke ku buryo ibiribwa muri rusange byajemo
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
igihombo cyagendaga gikura muri iyo myaka yose. Igabanuka
ry’ibivumbikisho Démocratie
bigenewe gutunga umubiri buri munsi ryagiye
ARDHO : Association
rifata intera ku buryo ryagiye Rwandaise pour la Défense
munsi y’umurongo des
w’ibikenerwa
Droits de l’Homme
mu myaka ya 1985-1986.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
454
v
Igishushanyo cya 10: AND
ACRONYMS UkoABBREVIATIONS
ibivumbikisho umuntu
akenera ku___________________________________
munsi byagiye byiyongera n’ukuntu ibyo
abantu binjiza bigenda birutanwa mu cyaro (1982-1993)
A.A. : Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Mu
AJER wa 1993 ibivumbikisho
: Association de labyavaga
Jeunesse mu musaruro wo mu
Estudiantine
Rwanda byari Rwandaise byaragabanutse bigera ku 1790 ku muntu ku
munsi.
ALIR Igihombo mu biribwa
: Armée cyatewe ahanini
de Libération n’ibiciro by’ibiribwa
du Rwanda
byazamutse cyane byatangiye kuva mu mwaka wa 198766.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Muri iyo myaka cumi, amafaranga yinjira mu ngengo y’imari
AMUR kuruta
yabanje : Association des Musulmans
asohoka ariko yiyongeraga au Rwanda
gato ugereranije
ANT : Assemblée Nationale de Transition
nuko ayasohokaga yiyongeraga. Iryo gabanuka ryaterwaga
cyanecyane n’igwa (Transitional National
ry’ibiciro bya Assembly)
kawa n’igwa ry’agaciro k’ifaranga
APADEC
ryakomezaga :kugabanuka.
Association Mu du mpera
Parti Démocrate
z’iyo myakaChrétien
igihombo mu
APR
ngengo y’imari : Armée Patriotique
cyakomeje Rwandaise
kwiyongera nk’uko bigaragazwa n’iyi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
mbonerahamwe ikurikira.
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
66
Matton J., op.cit.
Démocratique des Batwa
455
v
Imbonerahamwe ya 14: Ikinyuranyo
ACRONYMS mu mafaranga
AND ABBREVIATIONS
yinjira n’asohoka mu ngengo y’imari 1980-1992
___________________________________

Imyaka
A.A. : Ayinjira
Archives Africaines Asohoka Ikinyuranyo
A.G.1980 : Assemblée
12.975,0 Générale 7.192,0 5.783,0
ABAKI
1981 : Alliance des Bakiga 10.048,0
13.448,9 3360,9
ABESC
1982 : Association
15.581,0 des Bahutu Evoluant pour
12.073,0 la
3.508,0
1983 Suppression des Castes
15.784,0 11.411,4 4.372,6
ACR1984 : Association
17.477,0 des Cultivateurs Nd du Rwanda Nd
ADP1985 : Alliance Démocratique desNdPeuples
21.061,0 Nd
ADR 1986 : Alliance pour la Démocratie
23.628,0 Nd et la Nd
1987 Réconciliation Nationale
18.133,4 Nd Nd
AEC1988 : Agglomeration
18.213,3 Extra-Coutumières
Nd Nd
AFDL1989 : Alliance des Forces Démocratiques
19.162,7 Nd pour laNd
1990 21.583,0 du Congo-Zaïre
Libération 28.117,0 -6,534,0
AGOA1991 : African Growth and Opportunity Act -6.602,0
24.994,0 31.596,0
1992
$,'6 27.562,0 40.041,0
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP -12.449,0
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Aho
AJER byavuye ::Association
%156WDWLVWLTXHVpFRQRPLTXHVHWÀQDQFLqUHVQ
de la Jeunesse Estudiantine
o

12, septembre 1998


Rwandaise
ALIRbihombo: byagendaga
Ibyo Armée de Libération
birushahodu Rwanda byarakomeje
kwiyongera
AM/AP
biza kugera ku: Arrêté ministériel/
ndunduro Arrêté présidentiel
mu wa 1994.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Intangiriro : Association
y’imyaka ya 1990,des Musulmans
yaranzwe au Rwanda
no kutongera umusaruro
ahubwo
ANT ingufu zose zigashyirwa
: Assemblée Nationale mu kongera ibigenerwa
de Transition
igisirikare. Iyo (Transitional
mikorere yajeNational
kugira ingaruka
Assembly) zikomeye kuko
yahise
APADECitera : Association
igabanuka ry’UMutungo Rusange
du Parti Démocrate w’Igihugu,
Chrétien
ikongera n’umwenda wo hanze n’amafaranga yishyurwa ku
APR : Armée Patriotique Rwandaise
mwenda kugeza igihe yarutiye amafaranga ava mu byoherezwa
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
hanze.
Rwandais
APROCOMIN:
Igihugu Association
cyari kigeze des Commerçants
aho kitagishoboye Indigènes
kwishyura imyenda yacyo.
APROSOMA
Ndetse guhera: Association
mu wa 1989,pouru laRwanda
Promotion Sociale
rwari de la
rwarategetswe
n’Ikigega k’Isi yose
Massekujya muri gahunda yo kwizirika umukanda
ngo
ARDrushobore kuvugurura
: Alliance pourubukungu bwarwo ariko
le Renforcement de la ntibyagize
icyo bitanga kubera impamvu z’intambara.
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
456
v
Imbonerahamwe ya 15 : Ingengo
ACRONYMS y’Imari : kuva tariki ya
AND ABBREVIATIONS
1/1/1982 kugeza kuri 31/12/1990
___________________________________

1982 1983 :
A.A. 1984 1985
Archives 1986 1987 1988 1989 1990
Africaines
A.G.
-4.136 -4.885 : Assemblée
-3.692 -5.986Générale
-5.651 11.842 -7.795 -7.331 -101
ABAKI
-3,2 -3,4 : Alliance des Bakiga
-2,3 -3,4 -3,3 -6,9 -4,4 -4,2 -6
18,7
ABESC 2`,7 : 26,6
Association 31,7 des 36,2
Bahutu44,6 Evoluant
50,3 48,3 la51,8
pour
7,16 11,6 13,5 14,3 16,5 20,7 24,3 28,9 34,2
Suppression des Castes
6,1 8,2 8,5 8,3 9,7 12,1 13,6 16,6 20,1
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
20,4 23,4 25,4 26,5 31,0 38,1 41,9 44,4 56,7
ADP 5,9 5,6
: Alliance
5,7
Démocratique
6,6 7,2 14,8
des Peuples
14,9 16,5 18,3
ADR 11,0 17,4 : Alliance
12,5 pour
13,2 la Démocratie
12,9 20,4 et
26,5 la 30,6 32,2
779 3.231 Réconciliation
3.035 3.001 2.744 Nationale
6.804 8.481 10.551 16.484
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Aho byavuye: Ministère du Plan, Prévisions du Ministère du
AFDL
Plan antérieures : Alliance des Forces
aux événements Démocratiques
d’octobre 1990. pour la
Libération du Congo-Zaïre
c)
AGOAIngaruka z’ingorane
: African Growth mu bukunguand Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Kugera hagati y’imyaka ya 1980-1990, inkingi nini z’ubukungu
AIMO
bw’igihugu : Affaires
zari zigihagaze Indigènes et Main-d’oeuvre
neza : ifaranga ryari ryifashe neza,
AJER
ubwiyongere :bw’Umutungo
Association deRusange la Jeunesse bwariEstudiantine
4,9% buri mwaka
Rwandaise
hagati ya 1965 na 1989, ibiciro ntibyiyongeraga (byari munsi
ALIR
ya 4% buri : mwaka).
Armée deAbaterankunga
Libération du Rwandan’abari mu miryango
itegamiye
AM/AP kuri
: Arrêté ministériel/ Arrêté mu
Leta bari bariroshye Rwanda kandi
présidentiel
barahashoye
AMR :amafaranga
Associationmenshi, bakeka ko
des Moniteurs dubahabonye
Rwanda indiri
y’amahoro n’aho bashobora kugeragereza ibyo bavugaga ko ari
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
byo nkingi y’amajyambere. Bahabonaga urugero rutandukanye
ANT : Assemblée Nationale de Transition
n’ibyakorwaga i Burundi. Hamwe wasangaga ubuyobozi
butavuye kuri rubanda(Transitional National
nyamwishi, handiAssembly)
ukahasanga rubanda
APADEC : Association du Parti
nyamwinshi iri ku butegetsi n’ijambo amajyambere Démocrate Chrétien
ari ryo riri
APR
ku : Armée Patriotique
isonga ry’ibivugwa 67
. Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ihindira ry’abaterankunga n’imiryango itegamiye kuri Leta
Rwandais
ryashobora kujijisha ko hari iterambere. Ariko ntikwari ukuri.
APROCOMIN:
Ahubwo inkunga Association
zo hanzedes Commerçants
zari zarapfukiranye Indigènes
ibitekerezo
APROSOMA
byari guturuka : Association
mu benegihugu pourbari
la Promotion Sociale nk’abana
basigaye bameze de la
bategereje gusa Masse
gufashwa. Inkubiri abo baturage bakoresheje
basenya
ARD bimwe muri
: Alliance ibyo bikorwa
pour yerekana ko batigeze
le Renforcement de la babifata
nk’ibyabo. Abategamiye
Démocratie kuri Leta bishimiraga uko imishinga
yabo yateraga imbere ariko ntibigeze bita ku mibereho mibi
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
y’abaturge itasibaga gusubira inyuma68.
Droits de l’Homme
Hassen A., 1989, op.cit
AREDETWA : Association
67
. pour le Relèvement
68
Uvin P., 1998, op.cit.
Démocratique des Batwa
457
v
Mu mpera zaACRONYMS
1980, ubukene AND bw’abaturage
ABBREVIATIONS bwari bwararenze
ukwemera. Abakire
___________________________________bwiza bwo
bari barikubiye ubutaka
guhinga, inzara n’amapfa byari byarabaye urudaca. Komisiyo
\D
A.A./HWD   \DYXJDJDAfricaines
: Archives NR NRPLQL  ]DUL ]LÀWH LJLKRPER PX
biribwa. Perefegitura zari zibabaye cyane zari Butare, Gikongoro
A.G. : Assemblée Générale
na Kibuye. Hagati ya 1988 na 1990, umusaruro w’ibishyimbo
ABAKI
wari : Alliance des
waragabanutseho 50%Bakiga
naho uw’ibitoke ari 30%. Urebye
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
uko ibintu byari bimeze, nta gushidikanya ko u Rwandapour la
rwari
Suppression
rwicariye ikirunga 69 des byaragiye
. Ibintu byari Castes birushaho kuba bibi,
ACR : Association
bitewe n’uruhurirane des birimo
rw’ibibazo Cultivateurs
porogaramudu Rwanda
yo kwizirika
umukanda (kugabanya
ADP agaciro k’ifaranga
: Alliance Démocratique desmu Gushyingo1990,
Peuples
byongeye
ADR muri
: Alliance pour la Démocratie et la z’intambara
Kamena 1992), harimo n’ingaruka
n’ubusambo mu bucuruzi bw’abari
Réconciliation ku ngoma. Akazu kari
Nationale
karikubiye ibishobora kuvamo inyungu byaba ibyo muri Leta
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
cyangwa ibyo mu bikorera.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Ubukene bugenda Libération du Congo-Zaïre
bwiyongera bw’abaturage (cyanecyane
AGOA
urubyiruko), : African
izamukaGrowth and Opportunity
ry’ibiciro, ibura ry’ubutaka Act kandi
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
abaturage barushaho kwiyongera (mu wa 1990 bari 285 kuri
km
AIMO2
LPZHNDQGLEL\RQJHUDKRXPXJRUHDÀWHXEXUXPEXNH
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
by’abana
AJER 8,5), ibura aho rigana
: Association ry’ubuhinzi,
de la Jeunesse gukura kw’imigi
Estudiantine
n’ibindi bibazo bishya byiyongeragaho, byateye ingorane
Rwandaise
zitashoboye kubonerwa igisubizo n’ubutegetsi bwariho. Leta
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
yikomereje kuvuga disikuru isa n’umugani ivuga ko mu
AM/AP
rubumbambaga : Arrêté ministériel/
nyarwanda Arrêté
abaturage présidentiel
bareshya. Yakoresheje
AMR
ubukene : Association
bw’abaturage des Moniteurs
ibasezeranya du Rwanda
ibintu byinshi (amafaranga,
AMUR
inka n’ubutaka : Association
bw’abaturanyi) desishaka
Musulmans
kubahurizaau Rwanda
hamwe imaze
ANT
kubona : Assemblée
ko inyungu Nationale
zayo zimerewe de Transition
nabi.
(Transitional National Assembly)
Nk’uko
APADEC byari bimeze
: Associationkuri duRepubulika ya mbere,
Parti Démocrate ubutegetsi
Chrétien
bwa Habyarimana bwagiye bwiyerekana nk’ingoma igenda
APR : Armée Patriotique Rwandaise
iheza ibice bimwe kandi byinshi by’abaturage b’Abanyarwanda.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Poritiki y’iringaniza ry’amoko n’uturere yimakajwe n’ubwo
butegetsi yabaye Rwandais
iyo guheza Abatutsi n’Abahutu b’ahandi mu
gihugu uretse abo ku Gisenyides
APROCOMIN: Association Commerçants
na Ruhengeri Indigènes
bagendaga bikubira
APROSOMA
ibyiza byose : by’igihugu.
Association Mu pourmyaka
la Promotion
ya za Sociale
mirongo de inani,
la
ubutegetsi bwasigayeMasse mu maboko y’abakomoka mu Bushiru
by’umwihariko
ARD abari bagize
: Alliance pour umuryango
le Renforcementmuto de w’umugore
la wa
Perezida (akazu) : uko
Démocratie kwikubira ubutegetsi byajyanaga kandi
no kwifatira ubukungu bwose bw’igihugu byakorwaga n’ako
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
69 Droitsyatangajwe
Ni umwanzuro w’inyigo de l’Homme mbere gato y’intambara y’Ukwakira 1990,
gusoma Bezy F., Rwanda. Bilan socio-économique
AREDETWA : Association pour le Relèvement d’un régime, Louvain-la–Neuve,
1990, pp.54-56
Démocratique des Batwa
458
v
gatsiko n’inshuti zako biroshye
ACRONYMS ANDmu bucuruzi budasobanutse no
ABBREVIATIONS
muri ruswa by’abayobozi ba poritiki n’igisirikare.
___________________________________
Ubwo
A.A. Inkotanyi zateragaAfricaines
: Archives zituruka mu majyaruguru y’igihugu,
tariki ya Mbere Ukwakira 1990, u Rwanda rwari mu ngorane
A.G. : Assemblée Générale
zikomeye mu by’ubukungu n’imibereho twavuze70. Izo ngorane
ABAKI
zari : Alliance
zarushijeho des Bakiga
gukara kubera igwa ry’ibiciro by’ikawa kandi ari
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
yo itanga 80% by’amafaranga y’ibigurishwa pour la yari
hanze. «Ingoma
Suppression
igeze mu marembera» 71
. Icyodes
giheCastes
kandi hari ibice binyuranye
ACR
by’imiryango :itegamiye
Associationkurides Cultivateurs
Leta du Rwanda
byari bitangiye kwamagana
akarengane n’imikorere
ADP mibi, bashaka demokarasi.
: Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Izo ngorane Réconciliation
mu bukungu Nationale
zari ikimenyetso ko inzira
y’amajyambere ashingiye ku cyaro yakurikiwe n’ubutegetsi bwa
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Habyarimana nta ho yaganishaga. Iyo nzira yahezaga abaturage
AFDL
ku misozi yabo: Alliance des Forces
ntibashobore Démocratiques
kwiyungura pour
ibitekerezo la
bishya.
Libération
Kutagira icyo bamenya nodu Congo-Zaïre
kwemera gusa ibivuzwe n’abiyitaga
AGOA : African
«intiti» zavugaga Growth ariko
ko zibavugira and Opportunity
mu by’ukuri Act
zibakoresha
$,'6
icyo zishaka. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Byaje
AJER kugera :aho isumbana
Association demu mibereho,Estudiantine
la Jeunesse iringaniza ry’amoko
Q·XWXUHUHQ·LJHQ]XULUZDKDÀU\·DEDWXUDJHE\DUXVKLMHKRNXUHQ]D
Rwandaise
urugero ibijyanye n’ihezwa no kuzana amacakubiri akomeye mu
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Bahutu ubwabo bo mu Majyaruguru. Ibyo ni byo byabanjirije
AM/AP
ingorane za poritiki: Arrêté zoministériel/
muri za 90 zaje Arrêté présidentiel
guhitana ubutegetsi bwa
AMR
M.R.N.D. : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
5.2.3. Ikibazo
ANT cy’impunziNationale
: Assemblée z’abanyarwandade Transition
(Transitional National Assembly)
Kuva
APADEC mu wa 1959, Abatutsi
: Association du Partintibahungaga
Démocrate Chrétien demokarasi
nk’uko ikwizabitekerezo za Parmehutu zabivugaga, ahubwo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bagombaga gukiza amagara yabo. Muri rusange bahungiraga
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
muri za misiyoni, mu mashuri n’ahandi bashoboraga kubona
ubuhungiro. Bamwe Rwandaisbahisemo kuva mu gihugu bakajya gushaka
APROCOMIN: Association
ubuhungiro mu bihugu bikikije desuCommerçants
Rwanda. Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Nyuma gato y’imvururu Masse za 1959, impunzi zari zinyanyagiye mu
gihugu
ARD zateraga ipfunwepour
: Alliance guverinoma y’Ababirigide
le Renforcement kuko
la intumwa
70
Chrétien J.-P., «LaDémocratie
crise politique rwandaise», in Génève-Afrique, no 2, 1992, pp.121-
ARDHO
140 : Association
; Willame J.-C., Rwandaise
«La panne rwandaise», pour
in La revue la Défense
Nouvelle, des ;
1990, pp.59-66
Pabanel J.-P., «Bilan de la deuxième République rwandaise: du modèle de dèveloppe-
Droits de
ment à la violence générale», l’Homme
in Politique africaine, 57, 1995, p.112-123 ; Hassen A.,
1989, op.cit.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
71
La Libre Belgique, 31 octobre -1er novembre 1989.
Démocratique des Batwa
459
v
za Loni zari mu gihugu zabonaga
ACRONYMS izo mpunzi, kandi na Unar
AND ABBREVIATIONS
ikaba yaravugaga ko Ababirigi badashaka ko impunzi zisubira
___________________________________
mu byazo. Ni cyo cyatumye Logiest akora uko ashoboye kose
maze
A.A. ategeka: Archives
ko impunzi zigomba gusubira aho zaturutse
Africaines
nubwo zashoboraga kongera kwirukanwa. Impunzi zimwe
A.G. : Assemblée Générale
«zitashakwagwa» kugaruka aho zabaga, bazishakiye ahandi
ABAKI Ndetse
zatura. : Alliance des Bakiga
Leta yatanze imodoka ngo abashaka guhungira
ABESC : Association des
mu mahanga bageyo. Mu wa 1962, Bahutuizo Evoluant
mpunzi zopour la zari
hanze
Suppression
zimaze kuba 150.000 des mubare
kandi uwo Castes wakomeje kwiyongera.
ACRporitiki yo: kwirukana
Iyo Association des Cultivateurs
impunzi du Rwanda
aho zari zahungiye yakorewe
hose
ADP mu gihugu. Muri Werurwe
: Alliance 1962, impunzi
Démocratique zigera ku 78.000
des Peuples
zari
ADR zaramaze kuvanwa aho zari zarahungiye 72
: Alliance pour la Démocratie et la .
Réconciliation Nationale
Abari barashoboye gusubira iwabo ntibashoboye kongera
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
gusubirana imitungo yabo, akenshi yabaga yarikubiwe
AFDL : Alliance des
binyuranije n’amategeko na Forces Démocratiques
ba burugumesitiri pouryabo.
n’amacuti la
Ni yo mpamvu Libération du Congo-Zaïre
iyo mitungo yateje amakimbirane n’imanza
AGOA 73. Mu: African
nyinshi wa 1966, Growth and
Perezida Opportunity
Kayibanda Act impunzi
yabujije
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kuburana ibyazo. Mu wa 1975, Perezida Habyarimana we
yashyizeho
AIMO itegeko
: Affairesrivuga ko imitungo
Indigènes y’Abatutsi bahunze
et Main-d’oeuvre
isubiranwa na
AJER Leta. Abayobozi
: Association bakuru Estudiantine
de la Jeunesse bari barayigaruriye
ntibashakaga kuyasubiza.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Iteka impunzi zashatse kugaruka mu gihugu cyazo ariko bake
AM/AP
cyane muri bo: ni Arrêté ministériel/bamaze
bo babishoboraga Arrêté kunyura
présidentiel
mu ngorane
AMR
nyinshi zaterwaga : Association
n’inzego des Moniteursiza
z’umutekano, duperefegitura
Rwanda n’iza
AMUR
komini. Amabwiriza : Association
ya mberedes kuMusulmans au Rwanda
itahuka ry’impunzi ni ayo mu
ANT
wa 1966. Yavugaga : Assemblée Nationale
impapuro impunzi de itahutse
Transitionigomba kuba
LÀWHLQGDQJDPXQWXLPSDSXUR]DWDQ]ZHQ·LJLKXJXDWXUXWVHPR
(Transitional National Assembly)
n’impapuro
APADEC yahawe n’Umuryango
: Association du PartiMpuzamahanga
Démocrate Chrétienw’Impunzi
(HCR). Kuri ibyo hiyongeragaho raporo yakozwe na perefe kuri
APR : Armée Patriotique Rwandaise
uwo muntu : igihe yaviriye mu Rwanda, ibihugu byo hanze
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
yabayemo, abagize umuryango we, aho yinjiriye n’ibindi. Ni perefe
wamuhaga indangamuntuRwandais y’agateganyo, akamubwira n’aho
APROCOMIN: Association des
agomba gutura. Uwahungukaga ntiyashoboraga Commerçants kujya Indigènes
mu yindi
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
.RPLQLDWDELÀWL\HXUXKXVDUZDSHUHIH<DNRUHUZDJDUDSRUR\D
buri kwezi ku myitwarire
Masse ye, abamusura n’ibindi ikoherezwa na
burugumesitiri
ARD : Alliance pour lew’Ubutegetsi
kwa Minisitiri Renforcement bw’Igihugu
de la no kuri
Minisitiri w’Ingabo n’Abaporisi.
Démocratie Burugumesitiri yari anshinzwe
kugenzura imiryango yakira impunzi kuko bene izo mpuzi
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
zabaga zaje kunekera inyenzi nk’uko byemezwaga na Minisiteri
Droits de l’Homme
Hakurikijwe Imvaho
AREDETWA : Association
72
no 3 pour le Relèvement
73
Ibyo bibazo byavuzwe na A. Mugesera, op.cit., pp.87-99
Démocratique des Batwa
460
v
y’Ingabo. Nta ACRONYMS
kwizera na busa AND impunzi itahutse kwashobokaga.
ABBREVIATIONS
Impunzi zafatwaga nk’«abantu babi muri
___________________________________kamere yabo». Abari
barahunze mu wa 1959 bo barushagaho kwitwa babi : hari
uburutane mu bubi bw’impunzi74. Ni yo mpamvu gucumbikira
A.A. : Archives Africaines
impunzi zitahutse byafatwaga nk’ikosa rikomeye ryo kuba
A.G. : Assemblée
ikitso cy’umwanzi. NubwoGénérale
hari uko kwishisha no kugenzura
ABAKI : Alliance des
impunzi zitahutse, ntibyabuzaga Bakiga ko hari Abanyarwnda benshi
ABESC
biharaga maze : Association
bakambuka des Bahutu
imipaka Evoluant
bagemuriye pour la
abavandimwe
babo, inshuti cyangwa abaturanyi,
Suppression des Castes babaga mu bihugu bikikije
u
ACR Rwanda. : Association des Cultivateurs du Rwanda Kivu
Hari n’impunzi zizwi, cyanecyane muri
y’amajyaruguru, zacumbikiraga abana b’Abahutu ngo bashobore
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
kwiga amashuri yisumbuye (muri Zayire). Imipaka y’u Rwanda
ADR
na Zayire na :poritiki
Allianceyo pour
kwanga la Démocratie et la
Abatutsi ya Repubulika zombi
ntibyashoboye Réconciliation
kuvanaho umubano Nationale
mwiza hagati y’Abahutu
AEC
bo mu Rwanda : Agglomeration Extra-Coutumières
n’impunzi z’Abatutsi. Nubwo Leta y’u Rwanda
yari yarasabye
AFDL kuva mu
: Alliance deswa 1964Démocratiques
Forces ko impunzi zituzwa
pour lamu
bihugu byazakiriye, nta cyo yakoze
Libération du Congo-Zaïre ngo izibifashemo. Ahubwo
poritiki yayo yabaye iyo kubateza ibibazo muri ibyo bihugu.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
%D DPEDVDGHUL E·X 5ZDQGD EDUL EDÀWH LQVKLQJDQR ]R JXKRUD
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bagenzura impunzi mu bihugu zahungiyemo.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Mu
AJER wa 1973 ku gihe cya Repubulika
: Association ya 2, uEstudiantine
de la Jeunesse Rwanda na Uganda
byashyizeho komisiyo igamije gucyura impunzi zabaga Uganda.
Rwandaise
Iyo komisiyo yateraniye rimwe gusa i Kampala (kuva ku itariki
ALIR
ya 21 kugeza kuya: Armée de Libération
28 Nyakanga 1974)du Rwanda
kuko bamwe mu bategetsi
AM/AP : Arrêté ministériel/
b’u Rwanda barwanyaga bivuye inyumaArrêtéko présidentiel
impunzi zitahuka.
AMR
Amabwiriza : Association des Moniteurs duyasubiyemo
yo ku itariki ya 25 Ukwakira 1973 Rwanda ayari
asanzweho ajyanye
AMUR n’itahuka
: Association desry’impunzi.
Musulmans Byose byategekwaga
au Rwanda
na perefe na we agategekwa na Minisitiri w’Ubutegetsi by’Igihugu.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Agatabo katangajwe mu wa 1979 kavugaga ibigomba gukurikizwa
ngo impunzi itahuke:(Transitional National
yagombaga Assembly)
kwandika avuga ko yifuza
APADEC : Association du Parti
gutahuka, iyo baruwa ikoherezwa mu Rwanda inyuze Démocrate Chrétien
kuri HCR
APR : Armée Patriotique
no kuri Leta imucumbikiye, u Rwanda Rwandaise
rwagombaga kugira icyo
ruvuga kuri iryo
APROBAMI saba, igisubizo
: Association deskikazagezwa ku wasabye binyuze
Partis Monarchistes
kuri HCR na guverinoma
Rwandais imucumbikiye, uwangiwe yagombaga
kuguma mu gihugu cy’ubuhungiro cyanga agashaka ikindi.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Hari impunzi: Association
APROSOMA zashakishwaga pour la naPromotion
guverinoma y’u de
Sociale Rwanda
la
zafashwe zirafungwa zimwe ziricwa. Mu wa 1982, impunzi zigera
Masse
ku 60.000 zoherejwe ku ngufu mu Rwanda na guverinoma ya
ARD : Alliance
Obote (wa Uganda). pour le Renforcement
U Rwanda rwemeye gusa de la
impunzi zigera
ku 1.026 ruvuga Démocratie
ko ari zo zujuje ibya ngombwa byo kuba
ARDHO
Abanyarwnda. : Association
Iyo migenzerezeRwandaise pour la
yatangaje Défensendetse
impunzi des
n’abantu benshi mu Rwanda
Droits de l’Homme
75
.
Mugesera A., op.cit.,
AREDETWA : Association
74
p.102 pour le Relèvement
75
Urugero ni muri Kinyamateka nos 1144-1145, Ukuboza 1982, p.5
Démocratique des Batwa
461
v
Guverinoma y’i Kigali yatezaga
ACRONYMS ANDamacakubiri mu mpunzi ubwazo
ABBREVIATIONS
cyangwa ikaziteranya n’abaturage bo mu bihugu
___________________________________ zahungiyemo.
Ni muri urwo rwego yashyigikiraga amashyirahamwe yarwanyaga
Abatutsi
A.A. mu bihugu bikikije
: Archives u Rwanda, nka Magrivi76 yo muri Kivu
Africaines
y’amajyaruguru n’Ishyirahamwe ry’Abahutu b’Abanyarwanda
A.G. : Assemblée Générale
bo muri Uganda (Abanyarwanda-Bahutu Association).
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Mu 1982, J. :Habyarimana
Association des Bahutu
yagarutse kuEvoluant pour la ko
kibazo k’impunzi
zigomba gutuzwa Suppression
aho ziri kuko des Castes
u Rwanda rutuwe ijana ku
ACR NR UXWDJLÀWH
LMDQD : Association
XEXWDND des]DWX]ZDKR
Cultivateurs 77
. Mu du 1986,
Rwanda Komite
nyobozi
ADP ya M.R.N.D
: Allianceyagarutse kuri icyodes
Démocratique kibazo maze isaba ko
Peuples
impunzi
ADR zihabwa ubwenegihugu n’ibihugu
: Alliance pour la Démocratie et la zituyemo. Impunzi
zimaze kubyanga ni bwo Leta y’u
Réconciliation Rwanda yashyizeho “Komisiyo
Nationale
yihariye yiga ibibazo by’impunzi” Iyo komisiyo itanga raporo yayo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ya mbere mu wa 1990 yiswe “U Rwanda n’ikibazo k’impunzi.
AFDL
Uko giteye, amateka : Alliance yacyo,
des Forces Démocratiques
isesengura pour la zo
ryacyo n’inzira
kukibonera igisubizo”.Libération du Congo-Zaïre
Hatangwaga ibisubizo bibiri : gucyura
AGOA no kuziha
impunzi : African Growth andbw’ibihugu
ubwenegihugu Opportunity zirimoAct (gutuzwa
$,'6
aho zahungiye). $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ku birebana no gucyura impunzi, raporo igira
iti:
AIMO «Guverinoma y’u Rwanda
: Affaires Indigènes isanga gucyura impunzi ari cyo
et Main-d’oeuvre
JLVXEL]R
AJER NL]D:NXUXWD LELQGL
Association de$ULNR JLÀWH LQJRUDQH
la Jeunesse Estudiantine ]R NXERQHUD
ikizatunga impunzi itahutse, byashakwa n’impunzi ubwayo
Rwandaise
cyangwa bigakorwa n’Umuryango mpuzahmahanga78. Ibi nta ho
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bitandukaniye n’ibyari byaratangajwe na MRND mu wa 1986
AM/AP
kuri icyo kibazo.: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR mu wa
Kugeza : Association
1990, abayobozi des Musulmans
b’u Rwandaauntibari Rwanda bagifata
ANT
impunzi : Assemblée 79Nationale
nk’Abanyarwanda . Guverinoma de Transition
yababuzaga kugaruka
mu gihugu cyabo, ikababuza
(Transitional n’amahoro
National Assembly) aho bahungiye;
yashakaga
APADEC ko bakwicwa n’ubutindi bagashira
: Association du Parti Démocrate Chrétien burundu. Ni
amasezerano y’Arusha yashyizweho umukono mu wa 1993
APR : Armée Patriotique Rwandaise
yashubije impunzi uburenganzira bwazo80.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
76
Magrivi = Mutuelle
APROCOMIN: Association des Agriculteursdes
des Virunga
Commerçants Indigènes
77
Interview dans Courrier-ACP, no 72, mars-avril 1982, p.16
APROSOMA
78 : Association pour la Promotion Sociale de la
Rapport de la Commission spéciale sur les problèmes des émigrés Rwandais. Le Rwanda
et le problème de sesMasse
réfugiés. Contexte historique, analyse et voies de solution, p.47
ARD
79
Le Soir yo ku : Alliance
wa 4 Ukwakira pour le Renforcement
1990 isubira de la Habyarimana
mu magambo ya Perezida
NXNLED]RN¶LPSXQ]L]¶$EDQ\DUZDQGDLNDJLUDLWL©1WDP\DQ\DGX¿WH\RNXEDWX]D
Démocratie
Bari bakwiye gukurwaho izina impunzi maze bagashobora kubona ubwenegihugu bwa
ARDHO : Association
Uganda cyangwa bwa Zayire. Bashobora Rwandaise
kujya baza pour la Défense
mu Rwanda desmu
by’igihe gito,
Droits de
biruhuko bagasura imiryango yabo»l’Homme
Kuva hajyaho amasezerano
AREDETWA : Association pour
80
ya Leta y’Ubumwe yo ku itariki ya 18 Nyakanga 1994,
le Relèvement
gutahuka kw’impunzi ni uburenganzira bwabo.
Démocratique des Batwa
462
v
5.2.4. Gutangiza urugambaAND
ACRONYMS rw’intambara rwa F.P.R.-
ABBREVIATIONS
Inkotanyi : tariki ya Mbere Ukwakira 1990
___________________________________
a. Amavu n’amavuko y’urwo rugamba
A.A. : Archives Africaines
A.G. kirangiye
Ikiciro : Assemblée Générale
kivuga amateka yo mu myaka ya 1950-1962
ABAKI : Alliance des Bakiga
gitanga impamvu zose zerekana ukuntu kuva mu bukoroni
ABESCRwanda
bw’u : Association
bwakozwe des nabiBahutu
nk’ukoEvoluant pour la mu
byagendekeye
by’ukuri Afurika Suppression des Castes
mbirigi yose muri rusange. Kuva mu bukoroni
byatunguye
ACR abakoroni
: Association ubwabo bituma babihubukira
des Cultivateurs du Rwandamaze
baba
ADP babibye: Alliance Démocratique des PeuplesKongo n’u
imbuto y’amakuba mu Burundi,
Rwanda babayemo. Irondabwoko ryibasiraga Abahutu mu gihe
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
cy’ubukoroni ryasimbujwe irondabwoko ryibasira Abatutsi
Réconciliation Nationale
kuva mu myaka ya za 1950. Kuva Parmehutu icyaduka, ingeso
AEC zose zitirirwaga
nziza : Agglomeration
Abatutsi Extra-Coutumières
zahindutse ingeso mbi naho
ingeso mbi zose zitirirwaga AbahutuDémocratiques
AFDL : Alliance des Forces zihindurwa nziza,pour la
byitwa
ko ari nyamwinshiLibération du Congo-Zaïre
yakandamijwe na ba gashakabuhake imyaka
amagana
AGOA n’amagana.: African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ingaruka
AIMO zatewe n’ubutegetsi
: Affaires Indigènesbushingiye ku ngengabitekerezo
et Main-d’oeuvre
y’ivangura zirazwi: habaye isenyuka ry’igihugu, iyangizwa
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
ry’imitungo y’Abatutsi, ubwicanyi, ubuhunzi imbere n’inyuma
Rwandaise
y’igihugu. Imyitwarire kuri ako karengane yabaye gutegereza
ALIR kw’abantu
urwaje : Armée de Libération
benshi, intambaradu Rwandano kugerageza
y’inyenzi
AM/APbwo kubaho
uburyo : Arrêtémuministériel/ Arrêté mu
butegetsi bushya présidentiel
Rwanda cyangwa
AMRbihugu by’ubuhungiro.
mu : Association des Moniteurs
Nubwo ishyakadu rya
Rwanda
Unar, igice
cyo
AMUR hanze, ryari rishyigikiwe n’ibihugu bitaratera
: Association des Musulmans au Rwanda imbere mu
majyambere,
ANT ibihugu bigendera ku matwara
: Assemblée Nationale de Transition ya gisosiyarisiti
ndetse n’ibihugu by’Afurika National
(Transitional n’Aziya, ryazimye
Assembly)mu wa 1965.
Impunzi zitangira gutekereza indi mibereho: gushyiraho uburyo
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
bwo kubaho, gushaka uko babaho mu buzima bw’ibihugu
APR
byabakiriye, : Armée uko
gushaka Patriotique
babaho mu Rwandaise
Rwanda, kwita ku burezi
APROBAMI
bw’abana : Association
babo no kureba des uko Partis Monarchistes
u Rwanda n’ibihugu impunzi
Rwandais
zibamo bigenda bihinduka.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Ni nyuma yo: Association
APROSOMA kuvoma amasomo pour la mu byabayeSociale
Promotion byose,dehabaye
la
gukanguka muri poritiki
Masse byaje gukomezwa no gushaka kongera
kubona igihugu cyababyaye n’uburenganzira bwose bwemerewe
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
buri muturage mu gihugu ke. Uko G. Prunier yabibonye ni byo:
Démocratie
mu Banyarwanda bose b’impunzi, gukangukira umuco wabo
ARDHO : Association
byabanjirije gukangukira ibya Rwandaise
poritiki. Mupour la Défense
myaka des
ya za 1970,
Droits
KDÀ \D KRVH KDUL de l’Homme
XUXKXULUDQH UZ·DPDVK\LUDKDPZH \·XPXFR
AREDETWA
umuco : Association
w’Abanyarwanda pour leimpunzi
wahuzaga Relèvement
ariko nyuma byagiye
Démocratique des Batwa
463
v
birushaho gukomera
ACRONYMS no kurushaho kubahuza no kubateramo
AND ABBREVIATIONS
“ikizere” ndetse haremwa amashyirahamwe
___________________________________ y’umuco aho
atabaga, batangira gukora ibitaramo, kuzenguruka hirya no hino,
kwigisha
A.A. abato indirimbo
: Archives n’imbyino za kinyarwanda n’ibindi.
Africaines
Ibyo kwitangira umuco harimo gukumbura u Rwanda byaje kuba
A.G. : Assemblée Générale
urubuga rwiza rwo gukangukira ibya poritiki no gushyigikira
ABAKI
byimazeyo FPR: Alliance
mu rugamba des Bakiga
rwayo rwo kwibohoza. Kwita ku bya
ABESC : Association des
poritiki byaje nyuma yuko gushaka Bahutu
kubaEvoluant pour byaho
abenegihugu la
bahungiye bifasheSuppression des Uganda
ubusa (muri Castes ku butegetsi bwa Idi
ACR no kwirukana
Amin : Association
impunzides Cultivateurs
nyinshi du Rwanda
ku bwa Obote mu wa 1982;
ubwenegihugu
ADP budafututse
: Alliance muri Zayire
Démocratique mu
des myaka ya 1980;
Peuples
itotezwa
ADR rihoraho
: Alliance pour la Démocratie et la b’Abarundi
ry’impunzi i Burundi uko Abatutsi
EDJLUDJDLELED]RNXJDUDJDUDNR8PXWXWVLPX5ZDQGDDGDÀWH
Réconciliation Nationale
uburenganzira nk’ubw’undi muturage ahubwo ahora abuzwa
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
agaciro, anatotezwa. Ibyo byose byatumye abantu bakangukira
AFDL : Alliance
ibya poritiki, hakaba des Forces
impaka Démocratiques
hagati y’inshuti cyangwapour la
ababyeyi,
hagenda havuka Libération
umutima duwo Congo-Zaïre
guhuriza hamwe ingufu mu
AGOA
barebwaga : African
bose Growth 81and
n’uko guhezwa . Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Iryo
AIMOkanguka: Affaires
muri poritiki ryabyaye
Indigènes Ishyirahamwe ryitwa
et Main-d’oeuvre
Rwandese
AJER Alliance of National
: Association Unity (RANU):
de la Jeunesse «Ishyirahamwe
Estudiantine
ry’Abanyarwanda mu Kubaka ubumwe bw’Igihugu», rihimbwe
Rwandaise
n’abasore b’impuguke bize Makerere (Uganda) bibazaga uko
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ubuzima bw’ababo buzamera mu gihe kiri imbere. Mu mwaka
AM/AP
wa : Arrêté
1979, agatsiko ministériel/
k’impuguke Arrêté
kafashe présidentiel
ikemezo cyo gukora ibi
AMR
bikurikira: : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association
1) Gushinga urubugades(forum)
Musulmans au Rwanda
abantu bahuriraho
ANT bakaganira: Assemblée
ku bibazoNationale
byerekeyede Transition
impunzi z’Abanyarwanda
zinyanyagiye ku si yoseNational
(Transitional kandi zitagira kivugira;
Assembly)
2)
APADEC Gushyiraho
: Association du Parti Démocrate intego
agatsinda gashinzwe kunoza z’urwo
Chrétien
rubuga. Impamvu y’itsindwa rya Unar ryazaga mu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
biganiro kenshi. Nubwo Ranu yari itandukaye na Unar,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ariko iby’ingezi bya Unar yarabigumanye: ubumwe
Rwandaisno kwigenga k’u Rwanda. Iryo tsinda
bw’Abanyawanda
APROCOMIN: Association
kandi ryigaga desy’ubutegetsi
imiterere Commerçants bwoIndigènes
mu Rwanda
APROSOMA : Association
n’ibisubizo bikwiyepour la Promotion
bwabonerwa. Sociale
Intego de lazari
za Ranu
izi: Kurwanya
Masse ivangura rishingiye ku moko na poritiki
ARD igendera ku ngengabitekerezo
: Alliance y’amacakubiri
pour le Renforcement de laya Leta y’i
Kigali ; Kurwanya
Démocratie agatsiko k’abategetsi bihariye umutungo
ARDHO
81 : Association
Prunier G., «L’Ouganda Rwandaise
et le Front Patriotique Rwadaispour la Défense
», in Guichaoua A. (ed.),des
Enjeux
Droits
nationaux et dynamiques de l’Homme
régionales dans l’Afrique des Grands lacs, Lille, Faculté des
Sciences
AREDETWA économiques et sociales, 1992,pour
: Association pp.43-49;
le Prunier G., «Eléments pour une histoire
Relèvement
du Front Patriotique Rwandais», in Politique Africaine, no 51, 1993, pp.121-138.
Démocratique des Batwa
464
v
w’igihugu; Gukangurira
ACRONYMS Abanyarwanda
AND ABBREVIATIONS kumenya
uburenganzira bwabo; Kubonera igisubizo
___________________________________ gikwiye
ikibazo k’impunzi; Kurwanya ubutegetsi buvangura
A.A. kandi bw’igitugu
: Archivesbwa Kigali.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Umugambi ni ugukangurira Abanyarwanda bose bize bo mu
ABAKI
Rwanda no mu : Alliance
mahangades Bakiga ubumwe bw’Abanyarwanda
guharanira
ABESC
mu matwara : Association des Bahutu
ya “Repubulika Evoluant
igendera kuri pour la
demokarasi
n’amatwara yaSuppression
gisosiyarisiti”.des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Ranu yashakaga
ADP ko buri
: Alliance wese yemera
Démocratique desiyo migambi ku giti
Peuples
ke
ADR bitanyuze: Alliance pour la Démocratie et labuhorobuhoro
mu mashyirahamwe. Yatangiye
kubikanguriraRéconciliation
AbanyarwandaNationale
no kubonana mu ibanga na
za ambasade zimwe na zimwe ndetse no kohereza inyandiko
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mu Muryango w’Ubumwe bw’Afurika (OUA). Yari igamije
AFDL : Alliance desmpuzamahanga
gukangurira Umuryango Forces Démocratiquesikibazo pour la
k’impunzi
z’Abanyarwanda Libération du Congo-Zaïre
cyari cyaribagiranye mu by’ukuri uretse aho
AGOA
cyavugwaga : hake.
AfricanInkunga
Growth y’imfashanyo
and Opportunity Act zabaye
zatanzwe
$,'6
nke: insinzi $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
nini yavuyemo yabaye iyo kumvisha impamvu
z’urugamba
AIMO rwatangiye tariki ya Mbere
: Affaires Indigènes Ukwakira 1990.
et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Inzego nkuru za Ranu zari: Kongere (yabaga buri myaka 2);
Rwandaise
Inteko rusange yabaga buri mwaka ; Komité z’Intara zabagaho
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kuva ku rw’ibanze kugera ku karere ukazagera ku rwego rukuru.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR mu gushaka
Ranu : Association
abayobokedesyashyizeho
Moniteursumuco
du Rwanda
wo kurahiza
AMUR kandi: Association
abinjira des Musulmans
ibyemezo bigafatwa mu mucoau waRwanda
demokarasi:
ANT
ibyemezo : Assemblée
byafatwaga Nationale
ku bwiganze de Transition
bw’amajwi. Itangazamakuru
yifashishaga ikanashaka
(Transitionalabayoboke ryari: “Alliance” yaje
National Assembly)
gusimburwa
APADEC na “Vanguard” mu wa 1987na
: Association du Parti Démocrate yo yaje guhagarara
Chrétien
mu wa 1990 intambara itangiye.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ranu igitangira yibandaga ku Banyarwanda bize no ku Muryango
mpuzamahanga. Rwandais
Uko igenda irushaho kwiga ibibazo, yageze aho
APROCOMIN: Association
yemeza ko inzira yo kuzakoresha des Commerçants Indigènes
intwaro izakurikizwa, inabona
APROSOMA
ko kubumbira : Association pour la Promotion
hamwe Abanyarwanda bose muSociale
mugambide la
wayo
ari ngombwa, Masseihereye ku mbaga y’impunzi mbere y’abize,
inahitamo
ARD ko hagomba kubaho
: Alliance pour abakada bahoraho
le Renforcement de lakandi bize
bihagije bo kuyobora Umuryango
Démocratie no kuwukangurira abayoboke.
Inzira y’intambara imaze kwemezwa, itotezwa ry’Abanyarwanda
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
n’Abaganda bavuga Ikinyarwanda mu wa 1982 ryabaye
Droitsb’Abanyarwanda
intandaro ku basore de l’Homme yo gusanga inyeshyamba
AREDETWA : Association pour le Relèvement
za Museveni ngo bahigire uburyo bazashobora kugaruka mu
Démocratique des Batwa
465
v
Rwanda ku ruhembe
ACRONYMS rw’umuheto. Kuba muri izo nyeshyamba
AND ABBREVIATIONS
n’insinzi y’urugamba rwa Museveni byabaye intambwe ikomeye
___________________________________
mu buzima bw’ Umuryango. Ranu imaze kubona ko igizwe ahanini
n’abantu
A.A. b’inshuti kandiAfricaines
: Archives bize, yafashe ikemezo cyo guhinduka
umuryango wa rubanda; imaze no kubona ko ikoresha abantu
A.G. : Assemblée Générale
b’abakorerabushake ariko b’igihe gito kandi batize, yahisemo
ABAKI abahoraho
gushaka : Alliance desikanakomeza
bize, Bakiga kubahugura mbere yo
ABESC : Association des Bahutu
kubaha inshingano zo gushaka abandi bayoboke Evoluantno pour la
guhugura
abandi bakadaSuppression
mu Rwandades no Castes
mu mahanga y’impunzi, no
ACR
gukangura : Association
rubanda desku
bahereye Cultivateurs
barenganyedu Rwanda abo
cyanecyane
mu
ADPnkambi z’impunzi.
: AllianceNi nyuma y’ibyo des
Démocratique byose Ranu yahindutse
Peuples
FPR-Inkotanyi.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la i Kampala
Intebe y’Umuryango yimurirwa
(nyuma y’insinzi ya Museveni) aho
Réconciliation kuba i Nairobi.
Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
b. Gutangiza urugamba rw’intambara n’ingaruka zabyo
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
FPR-Inkotanyi imaze Libération
kujyaho dumuriCongo-Zaïre
kongere ya Ranu yo mu Kuboza
AGOA imyiteguro
1987, : African Growth and
y’intambara Opportunity
yarushijeho Act inzego
kwihuta:
$,'6
z’Umuryango $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
zirakomera, gahunda y’igihe gito, iy’igiciriritse
n’igihe
AIMO kirekire zirafutuka,
: Affaires ikerekezo
Indigènes na porogaramu poritiki
et Main-d’oeuvre
birushaho
AJER kunoga (bihuza
: Association de laAbanyarwanda
Jeunesse Estudiantine bose, ab’imbere
n’inyuma y’igihugu, Abahutu, Abatutsi n’Abatwa) byose
Rwandaise
bishingiye ku isesengura ry’imiterere y’ubutegetsi bw’i Kigali
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
no muri aka Karere by’umwihariko ahari imiryango y’abavuga
AM/AP
Ikinyarwanda : Arrêté ministériel/
n’Abanyarwanda 82
. Arrêté présidentiel neza
FPR yanasesenguye
AMR
ukuntu indi :miryangoAssociation des Moniteurs
yo kwibohoza yarwanyedu Rwandahirya no hino
AMUR
ku isi kandi :kumenyaAssociation des Musulmans
imikorere ya NRM ya au Rwanda
Museveni bituma
ANT
idakora amakosa : Assemblée Nationale de
nk’ayari yarabonetse Transition
muri uwo muryango.
(Transitional National Assembly)
Kuba
APADEC muri FPR harimo abakada
: Association babaye
du Parti mu ishyamba
Démocrate muri NRM
Chrétien
byarayifashije cyane: byatumye idahora mu magambo gusa, ikajya
APR : Armée Patriotique Rwandaise
iteka yerekana neza intego zayo, n’ibyangombwa bikenewe ari
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
abantu cyangwa ibintu mbere yo gushoza urugamba. Hifashishijwe
Rwandais
inzego zari zaragiyeho hagati ya 1987 na 1990, FPR yari izi ko
APROCOMIN: Association
ishobora kwifashisha imbaga y’abantu des Commerçants
benshi mu mpunzi Indigènes
mbere na
APROSOMA
mbere no mu :Banyarwanda
Association pour b’imberela Promotion
buhorobuhoro Sociale
ngo de la
ishobore
kubona abajya Masse ku rugamba n’abatera inkunga urwo rugamba.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO
82
: Association
Guichaoua A. (éd), Rwandaise
/HV FULVHV SROLWLTXHV pour
DX %XUXQGL HW DXla Défense
5ZDQGD des
 
Lille, Université des sciences et technologies de Lille, 1995; Monique Mass, Paris-Ki-
Droits
gali, 1990-1994. Lunettes de l’Homme
coloniales, politiques du sabre et action humanitaire. Pour
AREDETWA
un : Association
génocide en Afrique, pour le1999;
Paris, L’Harmattan, Relèvement
Prunier G., Rwanda1959-1994.
Histoire d’un génocide, Paris, Dagorno, 1995
Démocratique des Batwa
466
v
Yari yarashoboye
ACRONYMSkumenya ANDahari inshuti, abatayitayeho
ABBREVIATIONS
n’abanzi. Nta ___________________________________
n’umwe ariko washyigikiye FPR ku mugaragaro.
Yagiye ibona inkunga y’abantu ku giti cyabo n’inshuti. Igikuru
ku
A.A.Muryago :cyari ko Umuryango
Archives Africaines Mpuzamahanga wumva ko
FPR irwanira ukuri kandi ko yahisemo gufata intwaro kubera
A.G. : Assemblée Générale
ubutegetsi bw’i Kigali n’inshuti zabwo.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC zatumye
Impamvu : Association
FPR ishoza des Bahutu zikubiye
intambara Evoluantmu pour la
magambo
avunaguye muri Suppression
porogaramu des poritiki
Castes ya FPR: ni ikibazo
ACR
cyanecyane : Association des
k’irondabwoko Cultivateurs
(ryibasiye du Rwanda
Abatutsi), amacakubiri
y’ubutegetsi
ADP bw’i Kigali, Démocratique
: Alliance konona umutungo des w’igihugu
Peuples n’ikibazo
k’impunzi
ADR guverinoma y’u Rwanda itashakaga
: Alliance pour la Démocratie et la kubonera
igisubizo. Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Kuba abasirikare bakuru b’Abanyarwanda baragize uruhare
AFDL : Alliance des ya
mu rugamba rw’intambara Forces Démocratiques
kinyeshyamba ya NRMpour la
no kuba
nyuma y’insinziLibération du Congo-Zaïre
yarwo barabaye mu nzego za gisirikare za Uganda
AGOA
byatumye : African Growth
bashobora kwinjiza andmu Opportunity Act
gisirikare Abanyarwanda
$,'6 Intambara
benshi. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
itangira mu wa 1990, FPR yari yizeye kuba
LÀWHKDÀDEDVLULNDUHEDJH]HNXERPXQ]HJR]LWDQGXNDQ\H
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
zabitojwe.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Ni ku itariki ya 1 Ukwakira 1990 mu gitondo, perotoni ebyiri
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
za APR zateye ku mupaka wa Kagitumba ziwufata bitaruhanije
AM/APy’imirwano
nyuma : Arrêté
mito.ministériel/
Uwo munsiArrêté présidentiel
saa kumi, Generari Majoro
AMR Rwigema: Association
Fred yavuze ijambo desimbere
Moniteurs du Rwanda
y’abasirikare bagera kuri
AMUR
500 : Association
bari bahuriye hamwe des ku Musulmans
butaka bw’u au Rwanda
Rwanda. Abandi
ANT
basirikare : Assemblée
bari bavuye mu Nationale
nkambi de za Transition
gisirikare zinyuranye
bari bakigenda(Transitional
bahurira ahantu hanyuranye
National Assembly)ku mupaka w’u
Rwanda.
APADEC Intambara
: Association du Parti Démocrate imaze
yo mu kigobe cya Golf yari amezi 2
Chrétien
itangiye, iyo nshya itari yiteguwe na yo yahise imenyekana mu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
miryango mpuzamahanga.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
c. Uko Guverinoma y’u Rwanda yabyifashemo.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMAy’u
Guverinoma : Association pour nk’itunguwe
Rwanda yifashe la Promotionn’icyo
Sociale de kandi
gitero la
buri wese n’umuturage
Masse usanzwe yari azi ko impunzi zitegura
gutera.
ARD Ingengabitekerezo
: Alliance poury’irondabwoko
le Renforcement rirwanya
de la Abatutsi
yahise yongeraDémocratie
kubura muri disikuru no mu itangazamakuru
ry’u Rwanda; imvugo yashyizwe imbere nuko ngo Inkotanyi ari
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
inyenzi zo muri za 1960 ziyuburuye, zikaba zigizwe n’Abatutsi
ba gashakabuhakeDroits de l’Homme
batigeze bemera revorisiyo y’Abahutu yo mu
AREDETWA
wa 1959. : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
467
v
Igitero k’Inkotanyi
ACRONYMScyatumye
ANDubutegetsi bw’i Kigali buhita
ABBREVIATIONS
bwishora mu ___________________________________
gikorwa cyo kumara abatavuga rumwe na yo,
bumaze kurasa amasasu mu mugi wa Kigali mu ijoro ry’uwa
4 na 5 Ukwakira
A.A. 1990.
: Archives Ubutegetsi bwavuze ko ari ibitero
Africaines
by’abanzi kandi mu by’ukuri ryari ikinamico ry’ibitero ryahaga
A.G. : Assemblée Générale
abari ku ruhande rwa Perezida uburyo bwo gufata Abatutsi
ABAKI batavuga
n’abandi : Alliance des Bakiga
rumwe n’ubutegetsi. Abantu bari hagati
ABESC : Association des
ya 7000 na 10000 barahagaritswe, Bahutu Evoluant pour
barafungwa la
barengana.
Ubwo buryo bwo Suppression des Castes
gufata abantu bwarakoreshejwe n’ahandi
ACRgihugu (Kibirira,
mu : Association desMukingo,
Mutara, Cultivateurs du Rwanda
Murambi, Bugesera…)
aho
ADPAbatutsi :bakubiswe, bagafungwa abandi
Alliance Démocratique bakicwa, kimwe
des Peuples
n’abari
ADR baratinyutse kunenga ubutegetsi; biswe
: Alliance pour la Démocratie et la “abagambanyi”
cyangwa “ibyitso”.
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Nyuma, ubutegetsi bw’i Kigali bwatangiye urugamba rwa
AFDL
diporomasi : Alliance
ikomeye, des Forces Démocratiques
by’umwihariko pour la
mu nshuti n’abanyaburayi
no mu bamisiyoneriLibération du Congo-Zaïre
bigamije kwamagana ibyo bitero bya “ba
AGOA
gashakabuhake : African Growth
bashyigikiwe naand Opportunity
Uganda”, yafatwagaActnkaho ari
$,'6
yo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yateye. I Kigali bavugaga ko umwanzi ashyigikiwe n’ibihugu
bivuga
AIMO icyongereza n’Abongereza
: Affaires Indigènes etbarwanya igihugu kivuga
Main-d’oeuvre
igifaransa.
AJER Ubutegetsi bw’ideKigali
: Association bwirinze
la Jeunesse kuvuga impamvu
Estudiantine
nkuru z’intambara zavugwaga na FPR.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
c. Uko Umuryango mpuzamahanga wabyifashemo
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Igihugu cya : Association des Moniteurs
Uganda cyafatangwa du Rwanda
nk’icyateye u Rwanda
AMUR se nk’umuterankunga
cyangwa : Association des Musulmans
utisubiraho waauFPR
Rwanda
cyagumye
ANT
guhakana : Assemblée
muri rusange Nationale de Transition
ibyo birego. Cyanze cyanecyane
guterana amagambo n’ubushotoranyi
(Transitional Nationalbwa gisirikare bw’i Kigali.
Assembly)
Ahubwo
APADEC yagiye
: Association du Parti Démocrateubwumvikane,
ikora uko ishoboye ngo habe Chrétien
yemera ko haba indorerezi z’abasirikare ba Loni ku mupaka w’u
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Rwanda, inakira abadepite b’Ubumwe bw’u Burayi bemeje mu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
myanzuro yabo ko Uganda ari umwere ku birego yaregwaga n’u
Rwanda. Igihe Rwandais
cyose intambara yamaze, imyifatire ya Perezida
APROCOMIN:
Museveni ntiyari Association
isobanutse.des Commerçants
Igihe hibukwaga Indigènes
ku nshuro ya
APROSOMA
10 : Association
jenoside yakorewe pour la
Abatutsi, Promotion
Museveni Socialeko
yatangaje denubwo
la
hari ubugenzuzi bw’Umuryango mpuzamahanga, Uganda yagize
Masse
uruhare
ARD mu guhagarika jenoside.
: Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
Zayire yahise yohereza ingabo gutabara ubutegetsi bwa Kigali.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Ku mpamvu zitasobanutse neza, izo ngabo ntizatinze cyane mu
Droitsb’Abazayirwa
Rwanda. Abasirikare de l’Hommebari barafunzwe ni bo nyuma
AREDETWA
bafunguwe : Association
baje pour le Relèvement
gutanga ubuhamya buvuga neza FPR: abantu
Démocratique des Batwa
468
v
ED]LQH]DLPSDPYXEDUZDQLUDLQJDER]LÀWHGLVLSXULQLNDQGL]LÀWH
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
umurongo zigenderaho. Umukuru w’ingabo z’Abazayirwa nubwo
___________________________________
yari ku ruhande ruzirwanya, ntiyahwemye kurata inkotanyi
kuko
A.A. yari yarakomeje
: Archives guhabwa
Africainesicyubahiro kimukwiye. Bisa
naho ayo makuru yatumye Perezida Mobutu arushaho kumva
A.G. : Assemblée Générale
Inkotanyi.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
U Bubirigi na: Association
bwo bwohereje desabasirikare
Bahutu Evoluant bashinzwe pour la
gucyura
abaturage babo Suppression
bifuza gutaha desiwabo.
CastesKugumisha abasirikare
ACR
b’Ababirigi mu : Association
Rwanda byakuruyedes Cultivateurs
impaka nyinshi du Rwanda
biza kugeza
aho
ADPbazishubirije iwaboDémocratique
: Alliance mu mpera z’ukwezi k’Ukwakira 1990.
des Peuples
Ahubwo
ADR u Bubirigi
: Alliance pour la Démocratie et lazo mu rwego
bwagiye bukora za misiyo
rwo hejuru bwerekana ibikwiye
Réconciliation gukorwa ariko ibyo ubutegetsi
Nationale
bw’i Kigali ntibwabyishimiraga: u Bubirigi bwavugaga ko
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Abanyarwanda ari bo bazikemurira ikibazo ubwabo kandi
ko kubahuzaAlliance
AFDL : bikwiyedesgukorwa
Forces Démocratiques pour la
n’ibihugu by’abaturanyi
n’Umuryango Libération w’Ubumwe du Congo-Zaïre
bw’Afurika bikabifashwamo
AGOA
n’Umuryango : African Growth and
mpuzamahanga. Opportunity
Nyuma ni iyo Act nama yaje
$,'6
gukurikizwa. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Iyo
AJER ntambara igitangirade u
: Association Bufaransa,
la Jeunesse buhurujwe na
Estudiantine
Habyarimana gutabara igihugu kivuga igifaransa cyatewe na
Rwandaise
ba gashakabuhake bavuga icyongereza n’igihugu cy’amahanga,
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bwohereje mu Rwanda abasirikare (biswe akazina ka Noroit),
AM/AP
ariko biruhije: kumenya
Arrêté ministériel/
umubare wabo,Arrêtébagumye
présidentiel
mu Rwanda
AMR mu kwezi
kugeza : Association
k’Ukuboza des 1993.Moniteurs
Abo basirikaredu Rwanda
baje biyongera
AMUR
ku bandi bari: mu Association
Rwanda mu des rwego
Musulmans au Rwanda
rw’ubutwererane mu bya
ANT
gisirikare. : Assemblée
Abasirikare Nationale de
b’Abafaransa Transition
bari muri urwo rwego
bagumye mu Rwanda kugeza National
(Transitional mu ntangiriro ya jenoside83.
Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
U Bufaransa bwatanze impamvu nyinshi zitandukanye
APR : Armée Patriotique Rwandaise
zisobanura igituma ingabo zabwo zagumye mu Rwanda:
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Kurinda Abafaransa n’abandi banyamahanga; Kugira uruhare
mu kuzana demokarasiRwandais mu Rwanda; Kurengera igihugu kivuga
APROCOMIN: Association
igifaransa; Kurengera Abahutu desnyamwinshi
Commerçants Indigènes
batewe n’Abatutsi
APROSOMA
nyamuke, baje : Association pour la Promotion
bava mu mahanga; KudakorwaSociale n’isonideimbere
la
y’inshuti zayo z’Abanyafurika.
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Nubwo batagiraga uruhare rugaragara mu mirwano nk’uko
Démocratie
abasirikare bakuru b’Abafaransa babyivugira ubwabo, ariko abo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
83 Droits de l’Homme
Braeckman C., Rwanda-Histoire d’un génocide, Paris, Fayard, 1994, p.212. (abasi-
rikare
AREDETWA : Association pour mu
b’Abafaransa b’abajyanama bagumye Rwanda nyuma yuko abandi bataha,
le Relèvement
tariki ya 14 Mata 1994).
Démocratique des Batwa
469
v
basirikare bateye inkunga ubutegetsi
ACRONYMS bw’u Rwanda mu myumvire
AND ABBREVIATIONS
yabwo, Abafaransa kandi babahereye imyitozo abasirikare,
___________________________________
babaha intwaro banabigishiriza imitwe yitwara gisirikare.
A.A. : Archives Africaines
Imiryango n’abantu ku giti cyabo b’Abafaransa n’abanyamahanga
A.G. : Assemblée Générale
banenze rugikubita iyo nkunga Abafaransa bateraga ubutegetsi
ABAKI
bw’ingoma : Alliance
y’igitugu des Bakigabyavugwaga ku mugaragaro
n’irondabwoko
ABESC : Association
n’itangazamakuru des Bahutu
ry’impezanguni Evoluantbakuru
n’abayobozi pour lab’iyo
ngoma ubwabo.Suppression
Imaze kotswades Castes
igitutu n’abantu b’imihanda yose,
ACR
by’umwihariko : Association des Cultivateurs
abaturage b’Abafaransa du Rwanda
ubwabo, guverinoma
y’Abafaransa,
ADP mu wa Démocratique
: Alliance 1998, yashyizehodes misiyo
Peuplesy’abadepite
bashinzwe
ADR gushaka
: Alliance pour la Démocratie misiyo
amakuru (mu mwanya wa et la y’abadepite
yo gokora anketi) yakoze Raporo
Réconciliation ihanaguraho icyaha icyo ari
Nationale
cyo cyose u Bufaransa «bwarezwe burengana».
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Imyanzuro y’iyo : Alliance
raporo des Forces abantu.
ntiyanyuze Démocratiques
Inyandiko pour la
nyinshi,
harimo n’amashusho Libération du Congo-Zaïre
n’ubuhamya byerekanye ko ukuri kose
AGOA
kutavuzwe mu : African
bijyanye Growth
n’uruhare and rw’u
Opportunity
Bufansa Act mu makuba
$,'6
u Rwanda rwagize. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Byageze ku ndunduro mu wa 2004 ( ku
nshuro
AIMO ya 10 hibukwa jenoside) ubwo
: Affaires Indigènes hatangazwaga mu kwa
et Main-d’oeuvre
gatatu
AJER 2004 :igitabo cy’umufaransa
Association de la JeunessePatrikEstudiantine
de Saint-Exupery84
n’ibindi, i Paris, cya Komisiyo y’anketi y’abaturage, byerekanaga
Rwandaise
ko Abafaransa bakeneye kumenya ukuri ku myitwarire
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
y’igihugu cyabo mu mahano yabaye mu Rwanda. Iyo nkubiri
AM/AP inyandiko
yerekanye : Arrêté nyinshi
ministériel/ Arrêté présidentiel
zakusanirijwe hamwe mu gitabo
AMR L’horreur
kiswe : Association
qui nous prend des Moniteurs du Rwanda
au visage. L’Etat français et le
AMUR au Rwanda,
génocide : AssociationKarthala,des 2005
Musulmans
85
. au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Guverinema y’u Rwanda na yo, ku ruhande rwayo, yashyizeho
(Transitional National Assembly)
komisiyo yigenga ishinzwe gukusanyiriza hamwe ibimenyetso
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
byerekana uruhare Leta y’u Bufaransa yagize muri jenoside yo
APRwa 1994,: ni
mu Armée
KomisiyoPatriotique
Mucyo, Rwandaise
yitiriwe perezida wayo, Jean
APROBAMI
de Dieu Mucyo. : Association
Mu wa 2007, desiyoPartis Monarchistes
komisiyo yasohoye raporo –
Rwandais
Raporo Mucyo - yageze ku myanzuro ishinja uruhare rukomeye
rw’u
APROCOMIN:BufaransaAssociation
mu gutegura des no gukora jenoside
Commerçants Indigènesyakorewe
Abatutsi 86
.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
84 Masse
Saint–Exupery P., L’inavouable-La France au Rwanda, Paris, les Arènes.
ARD
85
Twavuga : Alliance pour le
ibitabo bitatu byanditswe mu Renforcement
rwego rwa “Commission de lad’enquête ci-
toyenne : Coret L. (sous la direction
Démocratie de ), Rwanda1994-2004 : des faits, des mots, des
œuvres, Paris, l’Harmattan, 2004 ; Coquio C., Rwanda. Le réel et les récits, Berlin,
ARDHO
2004 : Association
; (G. de Pradelle, Impresciptible.Rwandaise pour ladans
L’implication française Défense des
le génocide tutsi
DroitsParis
portée devant les tribunaux, de l’Homme
, Arenes , 2005.
République rwandaise,
AREDETWA
86
Rapport de pour
: Association la Commission nationale indépendante chargée
le Relèvement
de rassembler les preuves montrant l’implication de l’Etat français dans le génocide
Démocratique des Batwa
470
v
d. Imikomerere y’intambara
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
Ku birebana na___________________________________
gahunda y’urugamba ubwarwo, urupfu rwa Fred
Rwigema ku munsi wa kabiri w’imirwano, rwahungabanije byose.
A.A.
Gahunda : Archives
yongeye kufataAfricaines
intera hongeye kujyaho Ubuyobozi
A.G. : Assemblée Générale
bukuru bw’ingabo bushya, ingabo zikongera kwisuganya Paul
ABAKI amaze
Kagame : Alliance
kugaruka, des Bakiga
imitere y’imirwanire igahindura isura,
imirwanire
ABESC isanzwe igasimburwa n’imirwanire
: Association des Bahutu ya kinyeshyama
Evoluant pour la
ndetse hagashozwa ibirindiro by’imirwano
Suppression des Castes bishya by’umwihariko
icyo
ACRmu birunga, ni ho ibintu
: Association byongeye
des kugira du
Cultivateurs ingufu mu ngabo
Rwanda
za APR.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR rwa Fred
Urupfu : Alliance
Rwigema pour la Démocratie
rwakurikiwe n’urwa etPeter
la Bayingana
Réconciliation
na Chris Bunyenyenzi nyumaNationale
y’ibyumweru bitatu zafashwe
AEC n’ubutegetsi
kenshi : Agglomeration
bw’i Kigali Extra-Coutumières
n’inshuti zabyo nk’ingaruka
AFDL
z’umwiryane : Alliance
mu ngabo za desFPR.
Forces
ArikoDémocratiques pour la
si ko byari bimeze.
Libération du Congo-Zaïre
Ihungabana
AGOA rya APR ryatumye
: African Growthingabo z’u Rwanda zifatanije
and Opportunity Act n’izo
muri Zayire ndetse zinashyigikiwe n’iz’Ababirigi n’Abafaransa
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
zishobora gutsinda urugamba ku buryo ndetse Kigali yakoresheje
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
ibirori mu gihugu hose byo kwishimira ko intambara irangiye.
AJERhabaye :umuhango
Hose Associationwo deguhamba
la Jeunesse Estudiantine
Rwigema, umwanzi w’u
Rwandaise
Rwanda, mu byishimo by’abaturage bose. Ubutegetsi bw’i Kigali
ALIR
bwabyitaga : Armée de
«Intambara Libérationnk’aho
y’Ukwakira» du Rwanda
intambara yarangiye
AM/AP Nyamara
burundu. : Arrêté
APR ministériel/
imaze kwisuganyaArrêtéyahise
présidentiel
yongera gufata
iya
AMR mbere mu gushoza ibitero birimo insinzi
: Association des Moniteurs du Rwanda nk’icyo gufungura
uburoko
AMUR bwa Ruhengeri cyari gitinyutse kandi
: Association des Musulmans au Rwanda gitangaje.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Nyuma y’ingorane zakurikiye urupfu rwa Fred Rwigema, APR
yabikuyemo isomo, (Transitional
itangira National
umurimoAssembly)
wo guhuza inzego za
APADEC n’iza: Association
gisirikare gisiviri, yinjizaduabacuruzi
Parti Démocrate Chrétien
n’abashoramari n’abize
APR bakenewe
bari : Armée
mu nzegoPatriotique Rwandaise
zayo, ishyira ingufu mu mashuri ya
APROBAMI
poritiki, : Association
ishyiraho gahunda desy’ingendo
Partis Monarchistes
zo gusura ibirindiro,
inarushaho gutanga amakuru ajyanye n’urugamba. Ibi Radiyo
Rwandais
Muhabura
APROCOMIN: yabigizemo uruhare
Association desrunini, itangaza porogaramu
Commerçants Indigènes za
FPR, inyomoza
APROSOMA ibyavuzwe n’itangazamukuru
: Association pour la Promotion ryo mu de
Sociale Rwanda,
la
ryaba irya Leta cyangwa iryigenga ribogamiye kuri Leta kandi
Masse
ibyo rivuze bigasubirwamo n’itangazamukuru ryo hanze
ARD
y’igihugu : Alliance
rishyigikiye Letapour le Renforcement de la
y’i Kigali.
Démocratie
ARDHO : Association
FPR imaze kubona uko ibintu Rwandaise pour la Défense
byari byifashe des
hanze, yakoze
umurimo ukomeye Droitswa de l’Homme
diporomasi cyanecyane mu bihugu
AREDETWA : Association pour le Relèvement
perpétré au Rwanda en 1994, Kigali, 2007.
Démocratique des Batwa
471
v
by’Afurika n’u Burayi. Kampala
ACRONYMS (ku bashakaga gusura
AND ABBREVIATIONS
urugamba), Buruseli na New York byagize akamaro gakomeye
___________________________________
uko intambara yagendaga ikura. Uretse izo ntumwa zabaga
zoherejwe
A.A. henshi ku isi,
: Archives FPR yakoresheje kandi inzego zari
Africaines
]DJL\HKRKDÀNXLVL\RVHQ\XPD\·LWDQJLUDU\·LQWDPEDUD
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Abazungu : Alliance
b’inshuti des Bakiga bageze aho bamwumvisha
za Habyarimana
ABESC
ko agomba gushakira : Association des Bahutu
igisubizo intambara Evoluant
u Rwanda pour la
rwarimo
mu bihugu birukikije. Suppression des Castes
Abaminisitiri batatu b’Ababirigi (Minisitiri
w’Intebe,
ACR uw’Ububanyi
: Association n’Amahanga
des Cultivateurs n’uw’Ingabo)
du Rwanda bakomeje
kuvuga
ADP ko baje mu Rwanda kubwira
: Alliance Démocratique des Peuples Abanyarwanda ko
igisubizo k’ibibazo by’u Rwanda kiri mu Banyarwanda ubwabo.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Hashize igihe kirekire Habyarimana yanga kubonana na FPR,
kandi habaye inama Réconciliation
nyinshi FPR Nationale
itari yemerewe gutumirwamo.
AEC
Ahubwo akenshi: Agglomeration
izo nama zigaga Extra-Coutumières
ikibazo k’impunzi kandi ubundi
AFDL
ari ikibazo kimwe : Alliance mu desbibazoForcesbyinshiDémocratiques pour la
biri muri porogaramu
poritiki ya FPR. Mwanza du
Libération (17Congo-Zaïre
Ukwakira 1990), Gbadolité (26
Ukwakira
AGOA 1990), Zanzibar (17 Gashantare
: African Growth and Opportunity 1991), Dar-es-salam
Act
(19
$,'6 Gashyantare $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP1991).
1991), Dar-es-salam (19 Gashyantare
Izo nama zose zigaga ikibazo k’impunzi.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER Inyandiko
Nubwo : Association de la FPR
shingiro yayo Jeunesse Estudiantine
yiyiheshaga uburenganzira
Rwandaise
bwo kujya muri izo nama, ariko hakaba nta n’imwe yashyizeho
ALIR
umukono, FPR: Armée de Libération
yitabiraga du Rwanda zose. Yabaga
izo yatumizwagamo
LVKDNDNZHUHNDQDNRLÀWHXEXVKDNHQRNXYXJLUDPXULL]RQDPD
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
uruhande
AMR ihagazeho
: Association kuko des intumwa
Moniteurs nyinshi zayibazaga icyo
du Rwanda
itekereza.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Amasezerano : ya
ANT Assemblée
N’sele (Zayire)Nationale de Transition
yo ku itariki ya 29 Werurwe 1991
ni yo yabaye aya (Transitional National umukono
mbere yashyizweho Assembly) hagati ya Leta
APADEC
y’u Rwanda na : Association
FPR-Inkotanyi. du Parti Démocrate
Hari ibintu Chrétien
bibiri ariko bigomba
kuyavugwaho:
APR abayashyizeho umukono
: Armée Patriotique Rwandaise ntibahuriye ku meza
amwe
APROBAMI cyangwa mu cyumba kimwe
: Association des Partis ngo bage impaka ku bikubiye
Monarchistes
muri ayo masezerano. Ayo masezerano nta n’icyo yamaze. U
Rwandais
Rwanda na FPR byakomeje kuregana kuba buri wese atubahiriza
APROCOMIN:
ihagarikwa Association
ry’intambara; des Commerçants
bakitana bamwana muIndigènes kutubahiriza
APROSOMAbari
amasezerano : Association
bashyizehopour umukono.la Promotion
Hakurikijwe Sociale de la
ibyatangajwe
na Minisitiri w’UbubanyiMasse n’amahanga w’u Rwanda ageze i Kigali,
ARD
amasezerano :yasinyiwe
Alliance ipour N’seleleabaye
Renforcement
nk’itsindwa derya
la FPR87.
87 Démocratie
Kureba Ijambo rya Perezida Habyarimana ryanyuze kuri Radio Rwanda tariki ya 29 Werurwe
1991,
ARDHO aho yavugaga ati: «Magingo aya, ku butaka
: Association bw’u Rwanda,pour
Rwandaise nta mwanzi
la waduteye
Défense ukihabarizwa.
des
Nongeye gusubira mu byo nabwiye abafashe intwaro maze bagatera u Rwanda, kandi nta cyo bizaba-
Droits
gezaho, ko mbasaba kureka demul’Homme
imirwano cyubahiro, nta cyo basize inyuma kandi nta rwango, maze
AREDETWA
bagashyira : Association
intwaro hasi, bagataha mu Rwandapour
nta cyo le Relèvement
bishisha. Ni muri urwo rwego twakubye inshuro
ebyiri ahakirirwa abatahutse». Ageze ku kibuga k’indege i Kigali, Minisitiri w’Ububanyi n’Amahan-
Démocratique des Batwa
472
v
Ni mu nama y’i Parisi yo ku itariki
ACRONYMS AND ya 6 n’iya 8 Kanama bwa mbere
ABBREVIATIONS
Leta y’u Rwanda na FPR zahuriye hamwe ngo zishyireho inkingi
___________________________________
z’imishyikirano ya poritiki bahuriyeho bombi. U Rwanda n’u
Bufaransa
A.A. byifuzaga ko uAfricaines
: Archives Bufaransa buba umuhuza. FPR yanze
icyo kifuzo kuko uretse ko n’u Bufaransa bwari bwarijanditse mu
A.G. : Assemblée Générale
bibazo by’u Rwanda ariko ntiyanashakaga ko umuhuza aturuka
ABAKI
mu : Alliance desUBakiga
bihugu by’abakoroni. Rwanda rwasabye ko igihugu cya
Senegali ari cyo kiba «umuhuza»Bahutu
ABESC : Association des Evoluant
kuko icyo pour la
gihe perezida Diouf
wa Senegali ariSuppression des Castes
we wari na perezida w’Umuryango w’Ubumwe
ACR
bw’Afurika : Association
(OUA). des Cultivateurs
FPR ihitamo du Rwanda
ko hakwifashishwa ibihugu
bituranye
ADP n’u: Rwanda. Perezida Mobutu
Alliance Démocratique desnaPeuples
Perezida Nyerere
baba
ADR ari bo : Alliance pour la Démocratie etkuba
bemerwa kuba «Abahuza» no la «abayobozi
b’imishyikirano». Ariko aya magambo
Réconciliation ntiyigeze asobanurwa.
Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Imishyikirano yatangiye neza Arusha mu kwezi kwa Kamena
AFDL iza kurangira
1992, : Alliance des ya
tariki Forces Démocratiques
4 Kanama 1993. Ni pour la
ngombwa
kwibutsa ko Libération du Congo-Zaïre
iyo mishyikirano yabaga isunikwa cyane
AGOA
n’Umuryango : African Growth and
mpuzamahanga Opportunity
kandi Act
na FPR ubwayo yotsa
$,'6 cya gisirikare
igitutu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Leta y’u Rwanda.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Igihe
AJER k’imishyikirano, hakwibutswa
: Association ko yahurirwagamo
de la Jeunesse Estudiantine n’abo
bireba b’Abanyarwanda (Leta y’u Rwanda, abatavuga rumwe na yo
Rwandaise
ariko batafashe intwaro na FPR) n’indorerezi z’abanyamahanga ba
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Leta zo muri aka akarere, ab’Umuryango w’Ubumwe by’Afurika,
AM/AP
ab’u Bubirigi,:uArrêté ministériel/
Bufaransa Arrêté
n’Umuryango présidentiel
w’Abibumbye.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMURk’Imishyikirano,
Igihe : Association Leta desy’u Musulmans
Rwanda ntiyavugaga au Rwanda rumwe.
ANT uruhande
Hari : Assemblée
rwa MRNDNationale n’uruhande de rwa
Transition
Minisitiri w’Intebe
n’abaminisitiri (Transitional
bava muri opozisiyo. NationalMRND Assembly)n’inzego zayo zose
]LÀWHXEXWHJHWVL\DUL\DUDJL\HPXPLVK\LNLUDQRE\DQ\LUDUXUHVKZD
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
nk’uko bigaragazwa n’imvugo y’abayobozi bayo. Kazimiri
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Bizimungu, wari Minisitiri w’Ububanyi n’amahanga mbere yuko
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
hajyaho guverinoma iyobowe na Minisitiri w’Intebe uvuye muri
Rwandais yabwiye perezida Habyarimana ko
opozisiyo, D. Nsengiyumva,
APROCOMIN:
ubwo imishyikirano Association des Commerçants
itangiye hakwiye koherezwayoIndigènes
abatekinisiye
APROSOMA
bo mu rwego: Association
rwo hasi rushoboka.pour la Promotion Habyarimana Socialeubwe de layise
Amasezerano ya MasseArusha «ibipapuro», banakoraga ibishoboka
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
ga wari umaze gushyira umukono ku masezerano yavuzwe, yatangarije radio y’Abafaransa RFI ko
Démocratie
LQJLQJRLVDEDNRDEDVLULNDUHE¶$EDIDUDQVDEDVXELUDLZDERQWDVKLQJLURL¿WH$VXEL]DDEDQ\DPDNXUX
bamubwiraga
ARDHO ko kugumisha abasirikare b’Abafaransa
: Association Rwandaise mu Rwanda ari ukwica
pour la amasezerano
Défenseyades N’Sele,
ambasaderi w’Abafaransa i Kigali yashubije ko u Bufaransa buticaga amasezerano ya N’Sele, kuko
butayashyizeho umukono.Droits
Ku itarikide l’Homme
ya 23 Mata 1991, Perezida Habyarimana yasuye ku mugaragaro u
AREDETWA : Association pour le Relèvement
%XIDUDQVDQLXNXYXJDQ\XPD\¶LVLQ\ZDU\¶DPDVH]HUDQR\D1¶6HOHDWDULD¿WHLF\RDPXEZL\HQDEXVD
we n’abamwakiriye.
Démocratique des Batwa
473
v
byose ngo imishyikirano
ACRONYMS ye ANDkugira icyo igeraho, nk’ukuntu
ABBREVIATIONS
abaminisitiri ba MRND basibaga inama za guverinoma zigomba
___________________________________
gutangirwamo umurongo uzakurikizwa kuri buri ngingo izigwa
mu
A.A.mishyikirano, ibyo byose
: Archives ni ibimenyetso bibyemeza. Intumwa
Africaines
za guverinoma ziyobowe na Boniface Ngurinzira, Minisitiri
A.G. : Assemblée Générale
w’Ububanyi n’amahanga zo zari zishyigikiye imishyikirano ngo
ABAKI
intambara : Alliance des Bakiga
irangire.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Amashyaka woSuppression
muri opozisiyo des Castes intwaro yari ahuriye
idakoresha
ACRIshyirahamwe
mu : Association
ry’Ingufu des Cultivateurs
za Demokarasi du Rwanda
zigamije Guhindura
ibintu,
ADP rigizwe na MDR,
: Alliance PL, PSD, PDC
Démocratique desyabonanye
Peuples na FPR
hatangira
ADR ibiganiro
: Alliance pour la Démocratie et laporitiki zayo.
bishingiye kuri porogaramu
Muri ayo mashyaka yo muri opozisiyo
Réconciliation habonekagamo ibice bitatu.
Nationale
Hari abemeraga kwinjira muri porogaramu poritiki ya FPR naho
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bagira utwo bahinduramo duke. Hari ababonaga ko bashobora
AFDL : Alliance des
kugira urwego bahuriraho naForces
FPR arikoDémocratiques pour la
buri shyaka rikagumana
Libération
indagakamere yaryo. dunyuma
Igice cya Congo-Zaïre
cyari kigizwe n’abatemeraga
AGOA
Habyarimana :na
African
MRNDGrowth and Opportunity
ariko ntibanemere na busaActporogaramu
$,'6
za $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
FPR. Icyo gice ni cyo cyaje kwifatanya na Hutu Power.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Ku
AJER birebana na FPR, de
: Association imishyikirano yabaye intambwe
la Jeunesse Estudiantine
y’ingirakamaro mu rugamba rwayo. Yakoresheje uburyo bwose
Rwandaise
ngo iyo mishyikirano igire icyo igeraho. Hari intumwa zayo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
zashyizweho ziyobowe na Pasiteri Bizimungu ngo zikurikirane
AM/AP
iyo : Arrêté
mishyikirano kuva ministériel/ Arrêté présidentiel
igitangira kugeza ku ndunduro yayo.
AMR n’ingingo
Bitewe : Association
zagombagades Moniteurs
kwigwa, abandidu Rwanda
bantu bongerwaga
AMUR
muri : Association
izo ntumwa. Kuri buri des Musulmans
ngingo yagombaga aukwigwa,
Rwanda urwego
ANT
rukuru rwa :FPR
Assemblée Nationale
rwabanzaga de Transition
kugisha inama abantu bayo
banyanyagiye ku isi yose mbere
(Transitional yo gukora
National Assembly) inyandiko itanga
umurongo
APADEC w’ibyo intumwa zayo zizatanga mu
: Association du Parti Démocrate Chrétien mishyikirano
y’Arusha. Hari ubuhamya buhurirana bwemeza ko ari inyandiko
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ya FPR yashingirwagaho kenshi nk’inyandiko fatizo y’ibiganiro.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
Ibiganiro by’Arusha byitabiriwe n’ibihugu byo muri aka karere,
APROCOMIN: Association
by’umwihariko u Burundi, Uganda, des Commerçants
Tanzaniya yari Indigènes
umuhuza,
APROSOMAw’Ubumwe
Umuryango : Association pour la Promotion
bw’Afurika n’u Bubirigi,Sociale
Letade Zunze
la
Ubumwe za Amerika,
Masse u Bufaransa, n’Umuryango w’Abibumbye.
1N·XNR
ARD ]LPZH PXUL L]Rpour
: Alliance QGRUHUH]L ]LWDUL ]LÀWH DKR
le Renforcement de la]LERJDPL\H
ni na ko izindi,Démocratie
by’umwihariko Abafaransa n’Ababirigi bitwaye
kenshi nk’abajyanama b’intumwa z’u Rwanda cyanecyane abo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ku ruhande rw’intagondwa. Intumwa z’Umuryango w’Ubumwe
bw’Afurika n’iza Droits de l’Homme
Tanzaniya zagize uruhare rwiza cyane muri iyo
AREDETWA
mishyikirano. : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
474
v
Amasezerano y’Amahoro
ACRONYMS yashyizweho umukono tariki ya 4 Kanama
AND ABBREVIATIONS
1993 yari umusozo w’imibonano myinshi yabaye kuva tariki ya 17
___________________________________
Ukwakira 1990. Ibigize ayo masezerano ni ibi bikurikira:
A.A.I. Amasezerano
: Archives yo guhagarika imirwano yashyiriweho
Africaines
umukono i N’Sele tariki ya 29 Werurwe 1991 hagati
A.G. : Assemblée Générale
ya Repubulika y’u Rwanda na FPR nk’uko yahinduwe
ABAKI i Gbadolite
: Alliance desya
tariki Bakiga
16 Nzeri 1991 n’Arusha tariki ya
ABESC 12 Nyakanga
: Association 1992. Bahutu Evoluant pour la
des
II. Suppression
Porotokole des Castes
y’Amasezerano hagati y’u Rwanda na
ACR FPR: Association
yerekeranye des na Cultivateurs
Leta igendera du ku
Rwanda
mategeko
ADP yashyizweho
: AllianceArusha tariki ya des
Démocratique 18 Kanama
Peuples1992.
ADRIII. Za : Alliance pour la Démocratie et la y’u Rwanda
porotokole z’Amasezerano hagati
na FPR zerekeranyeNationale
Réconciliation no gusangira ubutegetsi muri
guverinoma y’inzibacyuho yaguye yashyizweho
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
umukono Arusha tariki ya 30 Ukwakira 1992 no ku
AFDL :
itarikiAlliance des Forces
ya 9 Mutarama 1993Démocratiques pour la
IV. Libération
Porotokole du Congo-Zaïre
y’Amasezerano hagati y’u Rwanda na FPR
AGOA : African no
yerekeranye Growth and
gucyura Opportunity
impunzi Act abakuwe
no gutuza
$,'6 mu$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
byabo yashyizweho umukono Arusha tariki ya 9
AIMO Kamena 1993Indigènes
: Affaires ; et Main-d’oeuvre
V.
AJER Porotocole y’Amasezerano
: Association de la JeunessehagatiEstudiantine
y’u Rwanda na FPR
irebana no gukora umutwe umwe w’ingabo zo bombi
Rwandaise
yashyiriweho umukono tariki ya 3 Kanama 1993 ;
ALIR
VI.
: Armée de Libération du Rwanda
Potokole y’Amasezerano hagati y’u Rwanda na FPR
AM/AP ku bibazo
: Arrêtébitandukanye
ministériel/n’ingingo
Arrêté présidentiel
zisoza yashyizweho
AMR : Association
umukono tariki yades Moniteurs
4 Kanama du Rwanda
1993.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT buri Porotokole
Kuri : Assemblée Nationale
yashyizweho de Transition
umukono Arusha, habonekamo
buri gihe itandukanirizo hagati
(Transitional ya FPRAssembly)
National na MRND n’udushami
twayo.
APADEC Dore ingero eshatu:
: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Porotokole y’Amasezerano arebana no gushyiraho Leta igendera
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ku mategeko. Nubwo ayo masezerano yibanda ku kubahiriza
Rwandais
ubuzima bw’ikiremwa muntu, bigaragara ko muri icyo gihe hari
APROCOMIN: Association
ubwicanyi bwinshi bwibasiye des Commerçants
abantu Indigènes
bubaziza ko bavutse ari
APROSOMA
Abatutsi : Association
n’Abahutu pourrumwe
batavuga la Promotion
na LetaSociale
koko de la
cyangwa
babyitirirwa, hari imyigaragambyo n’ubwicanyi bushyigikiwe na
Masse
Reta.
ARD Uko kutubahiriza amasezerano
: Alliance pour yashyizweho
le Renforcement de laumukono,
by’umwihariko Démocratie
uko kutubahiriza uburenganzira ku buzima,
byatumye FPR yubura imirwano tariki ya 8/9 Gashyantare 1993.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Nyuma yo kwihanangiriza ubutegetsi bw’i Kigali no gutangaho
umugabo kenshi Droits de l’Homme
Umuryango mpuzamahanga ku marorerwa
akorwa n’ubutegetsi, FPR yubuye le
AREDETWA : Association pour Relèvement
imirwano. Ingaruka ya mbere
Démocratique des Batwa
475
v
yabaye y’icyo ACRONYMS
kemezo cya FPRANDyabaye iyo kwerekana intege nke
ABBREVIATIONS
z’ingabo z’u Rwanda. Yanatumye Umuryango
___________________________________ mpuzamahanga
wamagana icyo gikorwa kubera kwita cyanecyane ku bubabare
bw’abavanywe
A.A. mu byaboAfricaines
: Archives bari mu nkengero z’umugi wa Kigali
aho kwita ku marorerwa yakorwaga n’ingabo z’u Rwanda. Muri
A.G. : Assemblée Générale
opozisiyo kandi hari abatangiye gutinya ko FPR nubwo yakoraga
ABAKI
imishyikirano : yaba
Alliance des gufata
ishaka Bakigaubutegetsi ku ngufu. Ikindi
ABESC
nuko : Association
u Bufaransa bwongeyedes Bahutu
gutabara Evoluant
Leta y’i Kigalipour la
bwohereza
Suppression
izindi ngabo zije des Castes
kubuza ko Kigali yafatwa.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
FPR
ADPyemera gusubira
: Alliancemu birindiro byayo
Démocratique desbya mbere y’itariki ya
Peuples
8/9
ADR Gashyantare: Alliance pour la Démocratie et la hahindurwa
1993 ikanasaba ko aho yari yafashe
DKDQWXKDWDULDEDVLULNDUHKDNDJHQ]XUZDQ·DEDVLULNDUHEDGDÀWH
Réconciliation Nationale
aho babogamiye, yerekanye ko yari ishyigikiye imishyikirano. Icya
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
nyuma nuko nubwo Amasezerano yitaga cyane kuri demokarasi,
AFDL
MRND n’inshuti : Alliance
zayo bodesbyari
Forces Démocratiques
ukuvuga ubwinshipour la
cyangwa
ubuke bw’ubwoko Libération
kavukiredu Congo-Zaïre
ikabyitiranya na demokarasi poritiki
AGOA ku bwinshi
ishingiye : African Growthubuke
cyangwa and Opportunity
bw’abasangiyeAct ibitekerezo.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Amasezerano
AIMO yo gusangira
: Affaires Indigènes ubutegetsi muri guverinoma
et Main-d’oeuvre
y’Inzibacyuho
AJER yaguye yerekena
: Association ko itumvikanwagaho
de la Jeunesse Estudiantine kimwe.
Ku bwa MRND, gusangira ubutegetsi na FPR byari uguha FPR
Rwandaise
imyanya yo mu rwego rwa Minisiteri muri guverinoma iyobowe
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
na Minisitiri w’intebe, irimo n’abandi bava mu mashyaka atavuga
AM/AP n’ubutegetsi
rumwe : Arrêté bwa
ministériel/
MRND. ArikoArrêtéFPR
présidentiel
si uko yumvaga
AMR
ibyanditswe : Association
muri des Moniteurs
ayo Masezerano; yumvagadu koRwanda
imiterere muri
AMUR y’ubutegetsi
kamere : Association
bwa MRNDdes Musulmans au RwandaMRND
igomba guhinduka.
ANT
ntiyemeye ko,: Assemblée Nationale de perezida
mu gihe k’inzibacyuho, Transition agabanirizwa
ububasha bugashyirwa muri National
(Transitional guverinoma. FPR ntiyemeraga ko
Assembly)
mu gihe
APADEC k’inzibacyuho perezida agumana
: Association du Parti Démocrate ububasha bwinshi
Chrétien
yemererwaga n’ Itegeko nshinga ryariho icyo gihe.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Mu byagaragariraga mu masezerano yari yarashyizweho
XPXNRQR 051' Rwandais
Q·DEDUL NXPZH QD \R EDUL EDÀWH DPDKLUZH
APROCOMIN: Association
make yo guhagarika ibyemezo des guverinoma
Commerçants Indigènes
yafata. Ni na cyo
APROSOMA
cyatumye : Association
bashaka kwinjizapour
CDRla mu Promotion Sociale
Nteko Ishinga de la
amategeko.
FPR yanze CDR kuko kuri yo, ryari ishyaka ryatandukanyaga
Masse
Abanyarwanda.
ARD Byatumye
: Alliance pour perezida atangira kubiba
le Renforcement de amacakubiri
la
mu buyobozi bw’Amashyaka.
Démocratie Yaje no kubigeraho.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Amasezerano agamije kurema umutwe umwe w’ingabo na yo
Droits derumwe
yarimo ibitavugwagaho l’Homme kandi bikomeye. Kuri MRND,
AREDETWA : Association
guhuza ingabo zombi byagombaga pour le Relèvement
kubahiriza iringaniza
Démocratique des Batwa
476
v
ry’amoko muACRONYMS
Rwanda: kuri FPR,
AND ingabo z’u Rwanda ntizari
ABBREVIATIONS
ingabo nyakuri kuko zicaga abaturage ubundi zishinzwe kurinda.
___________________________________
Guhuza ingabo byagombaga guha uruhare runini ingabo za FPR.
Ku
A.A.byayo iringaniza ryahoraga
: Archives rishyirwa imbere na MRND nta
Africaines
JDFLUR U\DUL ULÀWH $\R PDVH]HUDQR \DQHQ]ZH F\DQH Q·DEDUL NX
A.G. : Assemblée Générale
ruhande rw’ubutegetsi bw’i Kigali bemeraga ingengabitekerezo
ABAKI bakumva
yabwo, : Alliance des
ko ibyo FPRBakiga
isaba bikabije. Itangazamakuru
ryavuze ko Tewonesiti Bagosora Bahutu
ABESC : Association des Evoluant
wari na we pour la yo
mu mishyikirano
guhuza ingaboSuppression
yavuye Arusha desyiyemeje
Castes kujya kumara abantu
ACR ku “munsi
nk’ibyo : Association des Cultivateurs du Rwanda
w’imperuka”.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Perezida
ADR Habyarimana
: Alliance n’abe,
pour labamaze kunanirwa
Démocratie et la kuburizamo
gushyira umukono ku Masezerano
Réconciliation y’amahoro bakoze uko
Nationale
bashoboye ngo ishyirwa mu bikorwa ryayo rinanirane. Babanje
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
kubifashwamo no gutinda gushyiraho ingabo za MINUAR88.
AFDL :
Ubundi yagombagaAlliancekuba
des Forces Démocratiques
yaragiyeho pour la37
nyuma y’iminsi
Libération umukono
amasezerano ashyizweho du Congo-Zaïre
tariki ya 4 Kanama 1993;
AGOA : African
ariko igice cyayo Growth
kinini and Opportunity
cyagiyeho Act
mu mpera z’Ugushyingo
$,'6
n’intangiriro $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
z’Ukuboza 1993. Hagati aho Perezida yakomeje
kubiba
AIMO amacakubiri
: Affairesmu mashyaka
Indigènes ngo abone uko yongera
et Main-d’oeuvre
umubare w’abazamushyigikira
AJER : Association de lamuri Guverinoma
Jeunesse no mu Nteko
Estudiantine
Inshinga amategeko y’agateganyo. Gushaka kwemeza urutonde
Rwandaise
rw’abo ku ruhande rwe byafashe ubusa; perezida w’urukiko
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
rushinzwe Itegeko nshinga, Yozefu Kavaruganda, wari wenyine
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
XÀWHXEXEDVKDEZ·DEDWDQ]ZHQ·DPDVK\DNDNXEXU\REZHPHZH
AMR
n’amategeko :bugomba
Association desmu
kujya Moniteurs du Rwanda
Nteko Inshinga Amategeko
AMUR
y’Agateganyo :yagiye
Association des Musulmans
yanga kenshi au Rwanda
urutonde rwakozwe ku buryo
ANT : Assemblée Nationale de Transition
EXÀÀWVHQ·DEDULNXUXKDQGHUZD<+DE\DULPDQD
(Transitional National Assembly)
Habyarimana: Association
APADEC yageragejedu Parti
kandi,Démocrate
nubwo Chrétien
amategeko
atabimwemereraga bwose, kurahiza abadepite n’abaminisitiri.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
,PLKDQJR \R NXUDKLUD \DWHJXZH Q·DED\RER]L EDELÀWL\H
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ububasha yagiye iburiramo kuko imitwe yitwara nk’abasirikare
yo ku ruhandeRwandais
rwa MRND/CDR yahagararaga imbere y’Inteko
APROCOMIN:
Ishinga Amategeko ngo ibuzedes
Association Commerçants
kwinjira Indigènes
abo idashaka bagombaga
APROSOMA
kurahira. : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
Mu rwego rwo
ARD kuburizamo
: Alliance pour le amasezerano
Renforcementy’Arusha
de la bateze
umutego imodoka zari zizanye
Démocratie abanyaporitiki ba FPR bagombaga
kujya mu nzego z’inzibabacyuho. Ku bw’amahirwe, abo bantu
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
bari batinze kuza i Kigali, umutego uhitana umusirikare umwe,
Droits de l’Homme
Minuar ni ikigo:cyashyizweho
AREDETWA
88
Association na Loni
pourcyari
legishinzwe umutekano mu Rwanda no
Relèvement
kurinda imyubahirize by’amasezerano yasinyiwe Arusha ku itariki ya 4 Kanama 1993.
Démocratique des Batwa
477
v
unakomeretsaACRONYMS
undi. Habyarimana ni we wenyine warahiye tariki
AND ABBREVIATIONS
ya 5 Mutarama 1994. Ariko kugeza ku ndunduro yashoboye
___________________________________
gukomeza kuburizamo irahira ry’izindi nzego zari ziteganijwe
n’Amasezerano
A.A. y’amahoro
: Archives y’Arusha.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
5.2.5 Kubangamira iterambere ry’amashyaka menshi
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Imihindagurikire : Association
ya poritiki ku des isiBahutu
mu myaka Evoluant
ya za 1990 pour la
ntiyaretse
u Rwanda. Nyuma Suppression
y’ivugururwades Castesrya demokarasi mu bihugu
ACRBurayi bw’u
by’i : Association
Burasirazuba des Cultivateurs
(ibihugu byahoze du Rwanda
bishamikiye
kuri
ADP Rusiya),: AllianceAfurika Démocratique
ni yo yagezweho. Imyivumbagatanyo
des Peuples
y’imbere
ADR mu : Alliance pour la Démocratie et layiyongereyeho
gihugu yaharaniraga impinduka
ko ibihugu by’iRéconciliation
Burayi na byo byashakaga
Nationale ko haba impinduka,
by’umwihariko u Bufaransa na Leta Zunze ubumwe z’Amerika,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
imiryango mpuzamahanga n’ibigega bishingiye ku masezerano
AFDL
ya Bretton Woods : Alliance
byasabagades Forces Démocratiques
za Leta zariho pour la
kwemera amashyaka
menshi, bitabaLibération du Congo-Zaïre
ibyo ntibyongere guhabwa imfashanyo. Perezida
AGOA
Habyarimana : yabaye
African umwe Growth mu and Opportunity
bakuru b’ibihugu Actby’Afurika
$,'6 ayo mabwiriza
banze $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yitwaje ko “Amashyaka menshi atari
ngombwa
AIMO ngo habe demokarasi
: Affaires Indigènes 89
. Kwagura amarembo ya poritiki
et Main-d’oeuvre
yabyemeye
AJER ku: Association
ngufu. de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Mu gihugu imbere ku tariki ya 1 Nzeri 1990, “impuguke 33”
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
zasabye ko habaho amashyaka menshi na demokarasi mu
AM/AP ariko: Arrêté
Rwanda, ubutegetsiministériel/
bw’i KigaliArrêtébubanzaprésidentiel
kwanga. Bumaze
AMR
gushyirwaho :igitutu
Association des Moniteurs
n’abaturage du Rwanda
ndetse n’ibihugu byo hanze,
AMUR
butangira : Association
kwagura amarembo desyaMusulmans au Rwanda
poritiki bushyiraho “Komisiyo
ANT
y’Igihugu : Assemblée
igamije gukusanya Nationale de Transition
ibitekerezo bya poritiki”. Ku
itariki ya 5 Nyakanga 1990, Perezida
(Transitional National Habyarimana
Assembly) atangaza ko
igihugu
APADEC kigiye kujya mu nzira ya
: Association du Parti Démocrate demokarasi 90
. Mu kwezi kwa
Chrétien
Mbere 1991, Komisiyo itanga Umushinga w’amahame ya poritiki
APR : Armée Patriotique Rwandaise
wafunguraga amarembo ya demokarasi y’amashyaka menshi.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Kugira ngo bishoboke, Komisiyo ishyira ahagaragara Umushinga
w’Itegeko nshinga Rwandais
rishya ryemera amashyaka menshi, ritorwa
APROCOMIN: Association
n’Inama Nkuru y’Igihugu muri des Commerçants
Kamena 1991. Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Ikimenyetso kerekanyeMasse ko Perezida Habyarimana yatangiye
guhinduka
ARD yemera amashyaka menshi cyagaragaye
: Alliance pour le Renforcement de la ku itariki
ya 13 Ugushyingo 1990.
Démocratie Icyo gihe ni ho yatangaje ko asaba
Komisiyo kuba yarangije inyandiko izifashishwa mbere yuko
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
89
Nsabimana A., “LeDroits de l’Homme
cas du Rwanda”, in Tiers-Monde Afrique, no 363, octobre 1992, p.85
Ni itangazo rya perezida
AREDETWA : Association pour
90
no 1/90 ryo ku wa 24 le Nzeri 1990 ryatangaje ku mugaragaro
Relèvement
ishyirwaho ry’iyo komisiyo
Démocratique des Batwa
478
v
umwaka urangira,
ACRONYMS anavuga
AND koABBREVIATIONS
hazaba Kamarampaka ku
Itegeko nshinga rishya tariki ya 15/11/1991 hamaze kuba
___________________________________
ibiganiro ku rwego rw’igihugu. Ni muri urwo rwego yaboneyeho
gusaba
A.A. Abanyarwanda
: Archives gushinga
Africaines amashyaka menshi. Ishyaka
PDC ni ryo ritavuga rumwe na Leta ryashinzwe bwa mbere tariki
A.G. : Assemblée Générale
ya 16/11/1990. Ryakurikiwe n’andi mashyaka. Kugeza muri
ABAKI
Nyakanga : Alliance
1992, des Bakiga
amashyaka yageraga kuri 17. Dore amazina
ABESC : Association
y’amashyaka icyo gihe: des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR
Imbonerahamwe : Association des Cultivateurs
ya 16: Ivuka n’iyemerwadu Rwanda
ry’amashyaka
ya poritiki mu
ADP Rwanda
: Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Amashyaka Itariki Itariki Ikicaro
Réconciliation Nationale
yashyizweho yemereweho cyayo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
MRND
AFDL 05/07/1991
: Alliance des Forces 31/07/1991
Démocratiques Kigali
pour la
MDR 01/07/1991 31/07/1991
Libération du Congo-Zaïre kigali
PSD 01/07/1991
AGOA : African Growth and05/081991
Opportunity Act Kigali
PDC 16/11/1990 10/08/1991 Kigali
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
PL 14/07/1991 10/081991 Kigali
AIMO
PSR
: Affaires Indigènes et30/01/1991
09/09/1991
Main-d’oeuvre Kigali
AJER
RTD : Association de la Jeunesse
30/11/1991 Estudiantine
…/11/1991 Kigali
PDI Rwandaise
30/11/1991 14/12/1991 Kigali
ALIR
PECO : Armée de Libération
02/12/1991 du Rwanda
14/12/1991 Kigali
AM/AP
PPJR : Arrêté ministériel/ Arrêté
25/09/1991 présidentiel
10/01/1992 Kigali
AMR
PARERWA : Association
20/12/1991des Moniteurs du Rwanda
20/01/1992 Kigali
AMUR
PADER : Association des Musulmans au Rwanda
18/12/1991 20/01/1992 Byumba
PARTI
ANT 28/01/1992
: Assemblée Nationale 11/03/1992
de Transition Kigali
DEMOCRATE (Transitional National Assembly)
CDR 16/03/1992
APADEC : Association du Parti16/03/1992 Kigali
Démocrate Chrétien
UDPR ? 20/06/1992 Kigali
APR : Armée Patriotique Rwandaise
MFBP 26/12/1991 24/06/1992 Kabuga
APROBAMI
PRD
: Association
18/07/1992
des Partis
-
Monarchistes-
Rwandais
APROCOMIN:
Kubera igitutu Association des Commerçants
yaterwaga n’amashyaka atavugaIndigènes
rumwe na
APROSOMA
yo : Association
(MDR, PSD, PL na PDC), pourMRND
la Promotion
yemeye Sociale
kugirana de na
la yo
amasezerano Masse
y’ubwumvikane yatumye hajyaho guverinoma
y’inzibacyuho
ARD tariki
: Allianceyo kuri
pour16le Mata 1992 (iyobowe
Renforcement de lana Dismas
Nsengiyaremye). Nyuma
Démocratie yo gushidikanya kwinshi, kwa
Habyarimana wari wakoze ibishoboka byose ngo iyo tariki
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
itinde, hashobora kuvugwa ko habaye insinzi y’amashaka ya
opozisiyo benshi Droits de l’Homme
babonyemo ivuka ry’ubutegetsi bushingiye
koko kuri demokarasi, ariko kwarileukutamenya
AREDETWA : Association pour Relèvementuko ubutegetsi
Démocratique des Batwa
479
v
bushingiye kuACRONYMS
gitugu bukora.ANDMuABBREVIATIONS
magambo make, porogaramu
ya guverinoma yari imaze kujyaho yari ishingiye ku ngingo
___________________________________
zikurikira:
A.A.x Kugarura amahoroAfricaines
: Archives mu gihugu bivuye mu mishyikirano;
x Gushimangira umutekano mu gihugu;
A.G. : Assemblée Générale
x Kuvugurura imikorere mu buyobozi bwa Leta;
ABAKI : Alliance
x Gukoresha des Bakiga
ibiganiro bya politiki birebana n’Inama
ABESC : Association
y’igihugu ; des Bahutu Evoluant pour la
x Kubyutsa Suppression
ubukungu mu desgihugu;
Castes
ACRx Gukemura: Association des Cultivateurs du Rwanda
ikibazo by’impunzi;
ADPx Gutegura amatora.
: Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
FPR yabonye iyo porogaramu ya
Réconciliation Guverinoma irimo ibitekerezo
Nationale
byiza, «irimwo ubushake bwo gukemura ibibazo byinshi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
by’igihugu». Ariko yavuze ko D. Nsengiyaremye nta bubasha
AFDL : AllianceSRULWLNL
EZLQVKLEZRNXUDQJL]D des Forces
\H\DULDDémocratiques
ÀWHNXNRLQJXIXQpour la
\LQVKL
]DUL
Libération du Congo-Zaïre
]LÀWZHQD-+DE\DULPDQDPX©JLSDQJXª3HUH]LGDZD5HSXEXOLND
AGOA : African Growth and Opportunity Act
\DUL\DUD]LWL\H$PDVK\DND\RPXULRSR]LVL\RQWL\DULDÀWHDPDMZL
$,'6
yo kwemeza icyo$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ashaka muri guverinoma. Kubera iyo mpamvu,
ntiyashoboraga
AIMO : Affaires ibyemezo
gufata Indigènesngo ibishyirishe mu bikorwa;
et Main-d’oeuvre
kandi
AJER ntiyari :ahagarariwe mulaNteko
Association de Ishinga
Jeunesse Amategeko. Ikindi
Estudiantine
nuko porogaramu ya D.Nsengiyaremye itashyiraga mu gaciro.
Rwandaise
Urugero nuko ikibazo k’impunzi n’icy’amahoro bitari gushobora
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
gukemurwa mu mezi 12 nk’uko yabyemezaga91. Ibyo ariko FPR
AM/AP ko yari
yavugaga : Arrêté ministériel/
yiteguye gukoranaArrêté présidentiel
n’iyo guverinoma nshya.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Amashyaka : Association
amaze gushyirwa des kuMusulmans au Rwanda
rubuga rwa poritiki yakoze uko
ANT
ashoboye ngo:yitandukanye
Assemblée Nationale na FPR. Mu dentangiriro
Transition kuvugana na
FPR byabonwaga nk’ikosa ryaNational
(Transitional poritiki, mbese
Assembly) nk’ubugambanyi.
Ni muri
APADEC urwo rwego, mbere yuko D. Nsengiyaremye
: Association du Parti Démocrate Chrétien aba Minisitiri
w’Intebe na we yavugaga ko MDR idashobora kugira imishyikirano
APR : Armée Patriotique Rwandaise
na FPR. Ishyaka PL ni ryo ryonyine ryitandukanije n’ayandi.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Perezida waryo yarivugiye ati: «Kuvugana si ukugambana..
ahubwo ni ugushakira Rwandaisineza igihugu»92. Andi mashyaka yaje
APROCOMIN:
NZLEXPELUD PX Association des Commerçants
F\R ELWDJD )'& Indigènes
\DUL DÀWH  XEZRED Q·XUZDQJR
APROSOMA
kuri FPR, kimwe : Association
n’amashyaka pour la Promotion
yari mu butegetsi Sociale de la
bigitangira.
Masse
Ariko,
ARD buhorobuhoro
: Alliance amashyaka yagiye yiyegereza
pour le Renforcement de FPR,
la mu cyo
umuntu yakwita ubufatanye
Démocratie by’amayeri yo kwishakira uburyo bwo
kugabanya ingufu z’ubutegetsi bwa Habyarimana no gukukana
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
91
Itangazo rya FPR Droits
ryo ku wade l’Homme
17 Mata 1992
«Ntabwo kugirana imishyikirano ari
AREDETWA : Association pour le Relèvement
92
ubugambanyi ... ahubwo ni ugushaka gukorera
igihugu » (ikiganiro J. Mugenzi yagiranye n’umunyamakuru V. Nshimiyimana , s.d., s.l.).
Démocratique des Batwa
480
v
XEXWHJHWVL )35 \DUL LÀWH LQJXIX
ACRONYMS ]D JLVLULNDUH D\R PDVK\DND
AND ABBREVIATIONS
yari akeneye kugira ngo ahangane n’ubutegetsi bwariho kandi
___________________________________
yumvaga ko FPR izayakenera kubera amajwi menshi mu matora
ashingiye
A.A. ku : moko, amatora
Archives aramutse abaye. Mu bitekerezo
Africaines
bya poritiki FPR n’ayo mashyaka byari bitandukanye cyane.
A.G. : Assemblée Générale
Ariko mu rwego rwo gukora ibishoboka (« realpolitik »), hari
ABAKI ayo mashayaka
ingingo : Alliance des naBakiga
FPR byumvikanyeho cyanecyane
ABESC : Association des
igihe k’imishyikirano. Ndetse ukuntuBahutuPerezida
EvoluantHabyarimana
pour la
Suppression
yabyifashemo nabi des Castes
byamuviriyemo no kwangwa n’amashyaka
ACR yo muri: opozisiyo
amwe Association des Cultivateurs
yashoboraga du Rwanda
ubundi kumushyigikira.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Ndetse
ADR amashyaka
: Alliance ya
pouropozisiyo yatangiye
la Démocratie et la kurushaho
kwigirira ikizere, kuva amaze Nationale
Réconciliation kwinjira muri guverinoma ya D.
Nsengiyaremye. Ni cyo cyumvikanisha ukuntu ayo mashyaka
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ya MDR, PSD na PL yiyemeje guhurira na FPR i Buruseri ku
AFDL : Alliance
itariki ya 1 Kamena des Uko
1992: Forces Démocratiques
guhura pour lamu
byabaye «igikorwa
Libération
mateka cyari kigamije du Congo-Zaïre
kunga Abanyarwanda ubwabo»93. Iyo
AGOA : African
mibonano irangiye ayo Growth
mashyaka and Opportunity
yavuze Actimigambi
ko «yemeye
$,'6
ya FPR ariko$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ko itemeranijwe na yo uburyo bwo kuyigeraho.
Turarwanya
AIMO umwanzi
: Affaires umwe nubwo
Indigènes uburyo dukoresha atari
et Main-d’oeuvre
bumwe» .
AJER
94
: Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
MRND, yanze kujya muri uwo mubonano, ndetse igihe wariho
ALIR : Armée
uba, abantu babiri bo mude Itsinda
Libération duumurongo
rigena Rwanda ngenderwaho
AM/AP
wa poritiki ya: MDR,
ArrêtéKaramira
ministériel/ Arrêté
na J.-M. présidentiel
Nkezabera bahamagaje
AMR
abanyamakuru : Association des Moniteurs
i Buruseri bababwira du Rwanda
ko batemeye ibyo bagenzi
babo,
AMUR Bagaragaza na Twagiramungu, bemeranije
: Association des Musulmans au Rwandana FPR.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
J. Habyarimana yakoze uko ashoboye kose ngo umubonano wa
(Transitional
FPR n’andi mashyaka National
uburiremo maze Assembly)
amasezerano ya Arusha
APADEC : Association du Parti Démocrate
abure icyo ageraho, yakomeje kubuza ko igihugu Chrétien
cyayoborwa
APR agendera
neza : Armée
kuri Patriotique Rwandaise ya Parmehutu.
poritiki y’amacakubiri
APROBAMI
Ishyaka rya :CDR
Association des Partis
ryashyiriweho icyo.Monarchistes
Umugambi waryo wo
guhagarika akazi ako ari ko kose mu gihugu ntushidikanywa.
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Iyo poritiki yo kurwanya ibyakorwaga yagezweho kuko
APROSOMAyagiye
guverinoma : Association
itakazapour la Promotion
ingufu Sociale
uko intambara de la
yagendaga
Masse
itinda bishingiye ku bikorwa bya MRND n’ibya CDR no ku mikorere
ARD ya Opozisiyo.
itanoze : Alliance pour :le
Urugero Renforcement
nko de la ku buryo
gushaka kwirukana
Démocratie
bunyuranije n’amategeko MRND mu buyobozi bw’ibanze, ari byo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
93 Droits 17
Ibaruwa igenewe Perezida, deUkwakira
l’Homme 1992
AREDETWA : Association pour le ya
94
Itangazo rikurikira inama y’i Buruseri hagati FPR n’amashyaka atavuga rumwe
Relèvement
n’ubutegetsi, tariki ya 1 Kamena 1992
Démocratique des Batwa
481
v
«kubohoza»95, ACRONYMS
n’amatwara yo AND kutumvira ubuyobozi ari na byo
ABBREVIATIONS
bisobanura impamu ivugururwa ry’ubuyobozi
___________________________________ ryakorwaga na
guverinoma ya Nsengiyaremye nta cyo bwashoboye kugeraho.
Ni
A.A.icyo gihe CDR yigambye
: Archives ko guverinoma ya Nsengiyaremye
Africaines
nta cyo yagezeho mu minsi 100 imaze ikora96. Yavuze ko iyo
A.G. : Assemblée Générale
guverinoma nta cyo yagezeho kubera abayigize; ngo yanze
ABAKI
gushyiramo :andi
Alliance des Bakiga
mashyaka harimo na CDR ngo ahubwo
ABESC : Association des
ihitamo ibyitso by’umwanzi (FPR), Bahutu Evoluantyitaga
by’umwihariko pourishami
la
rya FPR ndetseSuppression
ivuga ko harides Castes
uturere tutagiraga uduhagarariye
ACR guverinoma
muri : Association
nk’akareredes
ka Cultivateurs du Rwanda
Kibuye. Guverinoma yerekanye
ubwumvikane
ADP buke buyirimo
: Alliance : ntabwodes
Démocratique abayigize
Peuplesbakoranaga
hagati
ADR yabo kuko
: Alliance pour la Démocratie et la rye.
buri minisitiri yakoreraga ishyaka
Réconciliation Nationale
CDR yavugaga kandi ko guverinoma yerekana ubushobozi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
buke mu kurangiza porogaramu yayo97. Guverinoma ya
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques
D. Nsengiyaremye yagambaniye Abahutu: «Guverinoma ya pour la
NsengiyaremyeLibération du Congo-Zaïre
iriho iratugambanira» 98
. MRND na yo ivuga
AGOA
ku : African
byagezweho n’iyo Growth
guverinoma and ya
Opportunity Act
Nsengiyaremye ni ko
$,'6
yavugaga: « $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Inzibacyuho yateje icyuho aho kugisiba». Ndetse
na
AIMOTwagiramungu yavugaga
: Affaires ko iyo
Indigènes etGuverinoma
Main-d’oeuvreyabavaniyeho
ikizere,
AJER ati «Minisitiri w’Intebe
: Association ntiyashoboye
de la kuyoborera hamwe
Jeunesse Estudiantine
ikipe yo muri guverinoma. Aho kwegura cyangwa se ngo
Rwandaise
asabe abaturage bo mu mashyaka arwanya MRND kumwotsa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
igitutu, yahugiye mu kwandikirana amabaruwa na Perezida wa
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
95
AMRMuri perefegitura ya Gikongoro, amakomini
: Association des Moniteurs ya Nshiridu(Burugumesitiri
Rwanda wanzwe
muri Gicurasi 1992), Kivu, Mubuga muri superefegitura Munini aho superefe Biniga
AMUR n’igice: kimwe
adashakwa Association desMuri
cy’abaturage. Musulmans
perefegitura yaau Rwanda
Butare, amakomini ya
Nyakizu,
ANT Kigembe: (Amazu Assemblée40 yasenywe n’abaturage
Nationale debatashakaga
Transition burugumesitiri wa
MRND bashinjaga kubogama; abakonseye n’ababurugumesitiri barahagaritswe. Muri
(Transitional
perefegitura ya Kigari Ngari, amakominiNational Assembly)
Ngenda na Gashora yabayemo ibintu nk’ibi.
APADEC
Ni kimwe no muri: Association du Parti
perefegitura ya Kibungo, mu Démocrate
makomini ya Sake,Chrétien
muri perefegi-
tura
APR ya Cyangugu, amakomini ya Gatare,
: Armée Patriotique Rwandaise Kagano, Kirambo. Muri perefegitura ya
Kibuye, amakomini ya Rwamatamu, Gishoma; muri perefegitura Ruhengeri, Murego
APROBAMI
D. : Association
yakangishije “kubohoza amakomini des Partis
akagira Monarchistes
demokarasi” (Kanama 1992).
96
CDR, GuverinomaRwandais
y’inzibacyuho imaze iminsi ijana n’ibiri, s.d., s.l.
97
Muri iryo tangazo
APROCOMIN: CDR yemezades
Association ko ivugurura
Commerçantsmu butegetsi ryatangijwe na
Indigènes
guverinoma rikandamiza Abahutu kuko hari Abatutsi 50% mu nzego za Leta kandi
APROSOMA
basanzwe ari 9%: by’abaturage
Association pour la
: imyanya Promotion
itangwa Sociale
hakurikijwe de la
amashyaka barimo
aho gukurikiza ubushobozi
Masse : guverinoma «ifata abakozi bakuru ba Leta ibasimbuza
Abatutsi, abenshi bakorera inkotanyi, ndetse bamwe bakaba barafungiwe kuba ibyitso)
ARD no 2, 21/7/1992:
(ltangazo, : Alliance iri pour
tangazoleritanga
Renforcement
urutonde rw’abodeBatutsi
la baheruka
guhabwa imyanya 44,6%Démocratie
by’imyanya yo hejuru). Hari n’abapadiri bavugaga ibisa
n’ibi:
ARDHO “turasaba abategetsi kudatiza umurindi
: Association Rwandaise umwanzipourbagabanya ingufu zades
la Défense Leta,
mu kwirukana bya huti huti abayobozi akenshi bahorwa ibitekerezo byabo”(Ibaruwa
Droits
y’abo bapadiri 15 igenewe deyol’Homme
Papa ku itariki 5 Werurwe 1993)
AREDETWA
98
«Guverinoma ya: Nsengiyaremye
Associationiratugambanira»
pour le Relèvement
(ltangazo, no 2, ku buryo buram-
buye» (itangazo) rigenewe Abahutu bose», 21 Nyakanga 1992).
Démocratique des Batwa
482
v
Repubulika, bigatera
ACRONYMS guverinoma kurushaho gucikamo ibice.
AND ABBREVIATIONS
Guverinoma ___________________________________
yaretse kuba iy’inzibacyuho ahubwo ihinduka
guverinoma yo guhangana»99
A.A. : Archives Africaines
Indi ntwaro J. Habyarimana yakoresheje ngo ace intege
A.G. : Assemblée Générale
amashyaka atavuga rumwe na we yabaye gucamo ibice
ABAKI
amashyaka : Alliance
PL na MDRdes Bakiga ku moko n’akarere. Mu
abishingiye
ABESC
mitekerereze :y’abashinze
Association PL,des
imweBahutu Evoluant
mu ntego z’iryo pour
shyakala yari
Suppression
ukurenga imikorere igenderadeskuCastes
moko cyangwa ku turere100.
ACR : Association
Agatsiko k’abayitangiye karides Cultivateurs
kagizwe n’Abahutu dugusa
Rwanda
bashatse
gushyiramo n’Abatutsi.
ADP : Alliance Umugambi
Démocratiquew’uburinganire
des Peuples wa PL wahise
ukurura
ADR Abatutsi bashakaga ishyaka
: Alliance pour la Démocratie et la rya poritiki rikinguye
kandi ritavangura 101
. Kwitirirwa
Réconciliation «abatutsi » by’ishyaka PL
Nationale
ntibyashimishije Abahutu bamwe bo muri iryo shyaka bituma
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
havuka ibibazo mu bayobozi baryo bari batangiye kugwa mu
AFDL : Alliance
mutego w’iringaniza rya des Forces
MRND! Démocratiques
Ibi byagaragaye pour lamu
cyanecyane
Libération
LVK\LUZD PX P\DQ\D du Congo-Zaïre
U\·DEDNR]L PXUL ]D PLQLVLWHUL ]DUL ]LÀWZH
AGOA
n’ishyaka PL.: African
Gushingira Growth and Opportunity
ku bushobozi byazaga Act
kure nyuma
$,'6
yo gushingira$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ku ivuko n’ubwoko by’umukandida102. Intara
y’Amajyaruguru
AIMO yakomeje
: Affaires kutizera
Indigènes et ibitekerezo
Main-d’oeuvre byo kwishyira
ukizana bya PL.
AJER Abakomoka
: Association demuri iyo ntaraEstudiantine
la Jeunesse ntibashakaga kujya
mu mirimo ya PL. Barwanaga ishyaka rya nyirarureshwa.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Kuri ibyo bibazo bishingiye ku bwoko n’uturere, muri PL
AM/AP
KL\RQJHUDJDPR : Arrêté
LELQGLministériel/
\DUL \LÀWL\H Arrêté
NXEXUDprésidentiel
XEX\RER]L ELWXPD
AMR
ibyemezo bifatwa : Association
bihubukiwe des Moniteurs du Rwanda
(komite nyobozi yari muri
AMUR
guverinoma : bigatuma
Associationidakurikirana
des Musulmans au Rwanda
ibibazo by’ishyaka),
ANT
kutagira intego : Assemblée
ihamye : ibintu Nationale
bitobito deniTransition
byo byafataga ingufu
nyinshi kurusha iby’ingenzi, gucunga
(Transitional Nationalumutungo
Assembly)bitanyuze mu
mucyo,
APADEC za mitingi zimeze nk’ikinamico
: Association du Parti Démocrate kurusha kwegera
Chrétien abantu
bake bazashyigikira amatora, imibanire idasobanutse ya PL
APR : Armée Patriotique Rwandaise
n’andi mashyaka yo muri opozisiyo na FPR. Ubwumvikane buke
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
muri PL bwafashe intera nini igihe cyo gushyiraho abadepite
mu Nteko Ishinga Rwandais amategeko y’inzibacyuho103 L. Ndasingwa
(Lando) yiyamamaje kuzaba des
APROCOMIN: Association Commerçants
Perezida wa ANT kandi Indigènes
Prezida wa
APROSOMA
PL yarashakaga : Association
gushyiraho pour
undi la Promotion
witwa BayigambaSociale Adalbert.
de la
Kugira ngo icyoMasse kibazo gikemurwe, agace ka Lando kasabye ko
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
99
1993, op.cit., p.3.
Twagiramungu F.,Démocratie
100
Kameya A., Mémorandum sur le Parti Libéral, 5 septembre 1992, p.2.
ARDHO
101 : Association
imikono ya mbere yashyizweho kuva Rwandaise pour1991
tariki 14 Nyakanga la Défense des
102 Droits
Kameya A., 1992, op .cit., de
p.2. l’Homme
Ibaruwa ya Perezida
AREDETWA : Association
103
igenewe Landuald
pour Ndasingwa, Tariki 2 Nzeri 1993 n’igisubizo
le Relèvement
cyatanzwe n’agatsiko k’uyu kuri perezida, tariki 3 Nzeri 1993
Démocratique des Batwa
483
v
hatumizwa Kongere ya PL (abayigize
ACRONYMS bo mu nzego za perefegitura)
AND ABBREVIATIONS
-kuko ari yo igenewe gukemura ibibazo bikomeye by’mashyaka-
___________________________________
ngo itoranye abakandida minisitiri n’abazajya mu nzego za
poritiki
A.A.
104
. Perezida wa PL
: Archives ntiyahamagaza iyo Kongere kuko
Africaines
atashakaga ko iba.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Amacakubiri :muri
AllianceMDRdes Bakigaigihe yagombaga kwitoramo
yatangiye
ABESC
uzaba : Association
Minisitiri w’Intebe muri des Bahutu Evoluant
guverinoma y’inzibacyuhopouryaguye.
la
Kandidatire ya Suppression
Nsengiyaremyedes yatanzwe
Castes na Biro Poritiki ya MDR
(tariki
ACR ya 4 Mata 1993) yemezwa
: Association ku mugaragaro
des Cultivateurs duna Perezida wa
Rwanda
Repubulika
ADP ayishyikiriza guverinoma (tariki
: Alliance Démocratique des Peuples ya 10 Kamena 1993).
Inama y’abaminisitiri isuzuma iyo kandidatire ya Nsengiyaremye
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
ku itariki ya 22 Kamena 1993, ntiyemerwa n’abaminisitiri bava
mu mashyaka Réconciliation
ya MRND, PSD Nationale na PL. Perezida wa Repubulika
AEC ishyaka: Agglomeration
asaba rya MDR gutanga Extra-Coutumières
indi kandidatire. Biro poritiki
AFDL : Alliance
ya MDR yongera gutanga kandidatire des Forces Démocratiques pour la
ya Nsengiyaremye
(24 Kamena 1993). Libération Hagati du aho
Congo-Zaïre
Nsengiyaremye yikoma F.
Twagiramungu
AGOA wari Perezida
: African Growthwaand MDR avuga ko ari
Opportunity Actwe utuma
atemerwa.
$,'6 Perezida
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP MDR
wa Repubulika yongeye gusaba ishyaka
gutanga umukandida waryo ariko arisaba kudasubira gutanga
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
kandidatire ya Nsengiyaremye105. Inama y’abaminisitiri yongera
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
kwanga kandidatire ya Nsengiyaremye106. Biro poritiki bya MDR
na yo yanga kuva Rwandaise
ku izima107. F. Twagiramungu yitandukanya
ALIR
n’uko kunangira kwade
: Armée Libération
Biro poritiki. du Rwanda
Perezida wa Repubulika
AM/AP
atumiza amashyaka : Arrêté atanu
ministériel/
(tariki yaArrêté présidentiel
15 Nyakanga 1993) ngo
AMR
asuzume ukuntu : Association
guverinoma des Moniteurs du Rwanda
ya Nsengiyaremye yakomeza
gukora.
AMUR Amashyaka asaba ko kugira ngo
: Association des Musulmans au Rwanda guverinoma ishobore
gukora,
ANT MDR igomba gutanga undi
: Assemblée Nationale de Transition mukandida wayobora
guverinoma y’inzibacyuho yaguye.
(Transitional National Assembly)
APADEC
F. Twagiramungu : Association
yirengagiza du Parti Démocrate
ikemezo Chrétien
cya Biro poritiki k’ishyaka
APR : Armée Patriotique
rye, atanga kandidatire ya Mme Agathe Rwandaise
Uwiringiyimama ngo abe
APROBAMI : Association
ari we uba Minisitiri w’Intebe108 des Partis Monarchistes
. Kandidatire ya A. Uwiringiyimana
yakirwa na Perezida wa Repubulika ndetse arayihamya109. Manda
Rwandais
y’iyo guverinoma
APROCOMIN: yari iy’amezi
Association des 3. Commerçants
Ni muri ubwo buryo agace ka
Indigènes
F. Twagiramungu katsinze intambara y’ihitamo rya Minisitiri
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
w’Intebe ariko amakimbirane muri MDR yo ajya ku mugaragaro:
Masse
hagati ya F. Twagiramungu n’igice kigizwe n’intagondwa ziyobowe
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
104
itangazo ryo ku itariki 19 Nzeri 1993.
Démocratie
105
Ibaruwa ya Perezida wa Repubulika tariki 28 Kamena 1993
ARDHO
106 : Association
Inama y’abaminisitiri yo ku itariki Rwandaise
8 Nyakanga 1993pour la Défense des
107
Inama y’amashyakaDroits de12
yo ku wa l’Homme
Nyakanga 1993
AREDETWA : Association pour le1993
108
Mu nama y’amashyaka kuwa 16 Nyakanga Relèvement
109
Iteka rya perezida no 326/01 na 327/01.
Démocratique des Batwa
484
v
na D. Murego (Umunyamabanga
ACRONYMS mukuru), F. Karamira na
AND ABBREVIATIONS
Nsengiyaremye (visi perezida wa mbere)110
.
___________________________________
Agace k’intagondwa za MDR kahamagaje kongere idasanzwe
A.A.
ku itariki ya :23 Archives
na 24 Africaines
Nyakanga 1993 ku Kabusunzu! Muri
A.G.
iyo kongere, : F. Assemblée
Twagiramungu Générale na Mme A. Uwiringiyimana
ABAKI
birukanwa mu : Alliance
ishyaka des Bakiga
ryabo. Ni icyo gihe izo ntagondwa za
ABESC
MDR zatangiye : Association
kwifatanya des Bahutu
n’ishyaka CDR.Evoluant
Abantupour la
bagerageje
kunga utwo duce twa MDR,
Suppression des Castes cyanecyane abanyamadini, ariko
birananirana :kubera
ACR ubutava
Association des kuCultivateurs
izima bw’utwodu duce twombi111.
Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
5.2.6 Imvururu n’umutekano muke nk’intwaro ya poritiki
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Mu micungire Réconciliation
y’intambara n’ingaruka Nationale zayo, ubutegetsi bwa
Habyarimana:bwitaye
AEC cyanecyane
Agglomeration kurengera abari ku butegetsi
Extra-Coutumières
kurusha kurengera abaturage muri rusange. Twabibonye
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
mbere, igihe FPR iteye tariki ya 1 Ukwakira 1990, Habyarimana
Libération du Congo-Zaïre
yabyririyeho ahagarika abantu benshi ku buryo budakurikije
AGOA
amategeko avuga : African
ko ariGrowth
ibyitso bya andFPR,Opportunity
atangira mu Actnyungu ze
$,'6
gukoresha politiki $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
y’amako n’iyo kubeshyera amashyaka atavuga
AIMO
rumwe n’irye.: Affaires
Abenshi Indigènes
mu bafashwe et Main-d’oeuvre
icyo gihe barekuwe muri
AJER
Werurwe : Association de la Jeunesseigitutu
1991, kubera kotVwa Estudiantinen’amahanga
n’imiryango iharaniraRwandaise uburenganzira bwa muntu yakoreraga
mu
ALIR gihugu. M. Sylvestre
: Armée de Libération Nsanzimana
du Rwanda wari Minisitiri
w’Ubutabera icyo gihe, yabagize abere, naho abari ibyegera bya
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Habyarimana bakavuga ko bahawe imbabazi n’umubyeyi.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Nyuma : Association
y’umukwabu wo mu des Musulmans
Kwakira au Rwanda
1990 wakorewe abantu,
nta musirikari,
ANT umujandarume
: Assemblée Nationale cyangwa umuporisi wigeze
de Transition
uhanirwa kuba yarishe abantu
(Transitional National Assembly) urubozo cyangwa kuba
yarabakoreye ibikorwa bitesha agaciro imfungwa cyangwa undi
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
wakekwagaho icyaha. Igihe abantu bahagarikwaga, Minisitiri
APR : Armée Patriotique Rwandaise
w’Ubutabera w’icyo gihe yavuze ko “ubwicanyi bwatewe
APROBAMI
n’ubushotoranyi : Association
bw’abatutsi des Partis Monarchistes
n’ubwoba bwateye abaturage”112.
Rwandais
Mu bantu bahagaritswe mu Kwakira 1990, 25 baciriwe
APROCOMIN:
urubanza n’Urukiko Association
Rukuru desrwaCommerçants
Leta rushinzwe Indigènes
umutekano,
APROSOMA
muri bo 7 bacirwa : Association
igihano cyo pour la Promotion
gupfa mu rubanza Sociale de la mu
rutakozwe
bwisanzure113 .Masse
ARD
110
Twagiramungu :F.Alliance pour le Renforcement
avuga ko Nsengiyaremye atari umuhezanguni.deYifatanyije
la n’igice
cy’abahezanguni nk’amayeri
Démocratie ya poritiki kurusha kuba ingengabitekerezo yemera”
(Twagiramungu F., 1993, op.cit., p.7)
ARDHO
111 : Association Rwandaise
Itangazo ry’abahagarariye amadini gatorika pour lakuDéfense
n’abaporotesitanti des
birebana n’uruhare
rwabo mu gushyigikiraDroits de l’Homme
ubwiyunge mu ishyaka MDR, 24 Ukuboza 1993.
Amnesty International, 1992 : 23
AREDETWA : Association pour le Relèvement
112

113
Amnesty International, Itangazo ryo ku wa 20 Gashyantare 1991
Démocratique des Batwa
485
v
Abanyamakuru na bo babaye
ACRONYMS AND urundi rwego rwibasiwe n’inzego
ABBREVIATIONS
z’umutekano z’ubwo butegetsi bwa kera. Abarenze 12 muri bo
___________________________________
bafungiwe kuba baratutse umukuru w’igihugu. Ibiro bikuru
by’imirimo
A.A. ya: gisirikare
Archives mu ngabo za Leta byahoraga binegura
Africaines
itangazamakuru n’amashyaka atavuga rumwe na Leta biyashinja
A.G. : Assemblée Générale
kuba akoreshwa na FPR114.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Nyuma y’igitero : Association
k’Inkotanyi cyo deskuBahutu Evoluant
1 Ukwakira pour
kugeza ku la
itariki
ya 18 Nyakanga Suppression
1994, ubugome des n’ubwicanyi
Castes bwibasiye abantu,
ACR
bwishe abarenze : Association
abaguye mudes Cultivateurs
ntambara duUbwo
nyirizina. Rwanda
bwicanyi
bwakorwaga : ku
ADP buryoDémocratique
Alliance butandukanye deskandi
Peuplesbugakorerwa
akenshi
ADR ahiherereye
: Alliance pour la Démocratie et la ubwicanyi
kure y’urugamba. Habaye
bwibasiye imbaga y’abantu: mu
Réconciliation wa 1990 muri perefegitura ya
Nationale
Byumba, Ruhengeri na Gisenyi, Mutara, Ngororero-Kibirira; mu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
wa 1991 mu muri perefegitura ya Kibungo, Byumba, Kigari
AFDL
Ngari; mu wa Alliance
: 1992 mu des Forces Démocratiques
Bugesera, n’ahandi. Ubwopour la
bwicanyi
bwibasiye Abatutsi Libération du Congo-Zaïre
ntibwakorwaga nk’uko ikwizabitekerezo ya
AGOA
Leta ryabivugaga!: African
IkindiGrowth and Opportunity
kandi ntibwari buturutse kuActnzangano
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
za kera zishingiye ku moko. Bwari ubwicanyi bw’urugomo
rwateguwe
AIMO n’imitwe
: Affaires yitwara
Indigènesgisirikare ya MRND na CDR na
et Main-d’oeuvre
“Hutu Power”:muri
AJER rusange.
Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Ubutegetsi bwakoresheje n’imyigaragambyo kugira
ALIR : Armée de Libération du
ngo bwerekane ko budashaka imishyikirano; bene iyo
Rwanda
AM/AP
myigaragambyo : Arrêté
yatejeministériel/
imvururu zagiye Arrêtézikura
présidentiel
uko kugabana
AMR : Association
ubutegetsi byagendaga des Moniteurs
bigerwaho du Rwanda
mu mishyikirano y’Arusha.
AMUR
Buri porotokore : Association des Musulmans
yose yashyirwagaho au Rwanda
umukono yafatwaga
ANT
nk’ikimenyetso : Assemblée
k’itsindwa Nationale de Transition
ry’ubutegetsi, igakurikirwa
n’ubwicanyi. Mu mvururu zabereye
(Transitional Nationali Kigali muri Gicurasi 1992,
Assembly)
abaporisi
APADEC bishe abarwanashyaka batatu
: Association du Parti Démocrate ba PSD.Chrétien
Izo mvururu
zakomereje mu mugi wa Gisenyi (Mukamira, 31 Gicurasi
APR : Armée Patriotique Rwandaise
1992) na Ruhengeri. Abishwe bagera ku bantu 27, abandi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
benshi barakomereka. Urwitwazo rw’izo mvururu rwari ikibazo
cy’abagombagaRwandais
kuva mu gisirikare. Muri Nyakanga 1992, igihe
APROCOMIN: Association
hari hatangiye imishyikirano desy’Arusha,
Commerçants Indigènes
insoresore za MRND
APROSOMA
zashoje imvururu : Association
za poritiki pour la Promotion
zibasiye abo muri Sociale
MDR denalaPSD
mu bice bya Kigali,MasseGikondo (hapfa abantu 2 n’abandi benshi
barakomereka.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
Mu gihugu hose haturitse ibisasu bya gerenade ziterwa
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
cyanecyane ahantu hahurirwa n’abantu benshi: Gicurasi
1993 ijya guhera, Droitshari de l’Homme
hamaze guterwa mine 34 zaturitse.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
114
Amnesty International, Itangazo ryo ku wa 1 Ukuboza 1991
Démocratique des Batwa
486
v
AbarwanyagaACRONYMS
amasezerano AND
y’Arusha na cyanecyane porotokole
ABBREVIATIONS
zajyanaga na ___________________________________
yo zari zimaze gusinywa, ukwezi kose kwa Mbere
1993 kwaranzwe n’umutekano muke wari wibasiye Abatutsi
n’Abahutu
A.A. bo: Archives
muri opozisiyo muri Kibirira no muri komine
Africaines
Rutsiro (Kibuye). Umutekano muke ku Gisenyi wahitanye
A.G. : Assemblée Générale
abantu bagera kuri 350, haba impunzi 4.400 n’inkomere nyinshi.
ABAKI
Imihanda : Alliance des
yarafunzwe ku Bakiga
Gisenyi, Cyangugu, Ruhengeri,
Kigali na Kibungo. AmashyakaBahutu
ABESC : Association des MRND Evoluant
na CDR pour la
yakoresheje
LP\LJDUDJDPE\R Suppression des CastesKDÀ PXUL SHUHIHJLWXUD
LWHPHZH Q·DPDWHJHNR
ACRkubera amasezerano
zose : Associationy’Arusha.
des Cultivateurs du Rwanda
Imyigaragambyo ya MRND
iADP
Kigali muri : Mutarama 1993, yahitanye
Alliance Démocratique desabantu 47 n’abandi
Peuples
benshi
ADR barakomereka. Za gerenade zaturitse mu
: Alliance pour la Démocratie et la gihugu hose.
Inama ya guverinoma yavuze koNationale
Réconciliation ari MRND na CDR byari inyuma
y’ibyo bikorwa by’imvururu zafashe intera idasanzwe kandi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
zigakwira hose kuva tariki ya 18 Mutarama 1993.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Inama ya guverinoma Libérationyo kudu itariki
Congo-Zaïre
ya 6 Gashyantare yemeje,
AGOA
hatarimo aba : African
MRND,Growth and Opportunity
ko mitingi z’amashyakaAct zihagarara
$,'6za perefegitura
muri $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
za Gisenyi na Ruhengeri no guhagarika
by’agateganyo
AIMO : Affairesmu
bamwe bayobozi
Indigènes et bari baragize uruhare mu
Main-d’oeuvre
mvururu
AJER
115
. Urugero ni bade
: Association burugumesitiri ba Rutsiro, Giciye,
la Jeunesse Estudiantine
Ramba na Gaseke na bamwe mu bayobozi (nka Lewo Mugesera).
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Kubera imvururu zari zimaze gufata intera, abahagarariye
AM/AP byabo
ibihugu : Arrêté ministériel/
mu Rwanda Arrêtéab’i
(cyanecyane présidentiel
Burayi) n’abagize
AMR
umuryango : Association des
mpuzamahanga Moniteurs
bagejeje du Rwanda
kuri perezida impungenge
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
EDÀWHEDPXVDEDJXNRUDLWDQJD]RU\RNZDPDJDQDXEZLFDQ\LQR
ANT
kugarura : Assemblée
umutekano. Nationalekode
Bamubwiraga Transition
natabikora bazahagarika
inkunga zabo. Perezida ahitamo
(Transitional kutagira
National icyo avuga.
Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Mu mezi ya Mata/Gicurasi 1993, habaye izindi mvururu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
zahungabanije igihugu cyose. Mu mugi wa Kigali, habaye
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ibikorwa by’urugomo bikozwe n’abasirikare, mini zaraturitse,
Rwandais
za gerenade n’ubwibyi bwitwaje intwaro. Muri Gicurasi 1993,
APROCOMIN: Association
hirya no hino mu gihugu (Gisenyi, des Commerçants Indigènes
Butare, Kigali …) za gerenade
APROSOMA
zaturikiye mu : Association
masoko n’ahandipour lahenshi
Promotion Sociale
abantu de la
bateranira.
Habaye ubwicanyi Massebukomeye muri perefegitura ya Kibuye
(Kabengera,
ARD Kirambo…).
: Alliance pourI Kigali, habaye ibitero de
le Renforcement nkala2 cyangwa
3 bya nijoro (urugero :
Démocratie kuri Stanislas Mbonampeka, Minisitiri
w’Ubutabera mbere yuko ahinduka Hutu power, no kwa Ignace
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Ruhatana warwaniraga uburenganzira bw’ikiremwa muntu mu
muryango utegamiye Droits kuri
de l’Homme
Leta, Kanyarwanda); abateraga ibyo
AREDETWA : Association pour le Relèvement
115
Inama ya guverinoma yo ku wa 9 Gashyantare 1993
Démocratique des Batwa
487
v
bitero bari abasore b’abasirikare.
ACRONYMS Muri Kanama 1993, igisasu
AND ABBREVIATIONS
kinini cyaturikiye mu isoko rya Nyarugenge gihitana abantu
___________________________________
benshi abandi barakomereka.
A.A. : Archives Africaines
Mu wa 1992, ubwicanyi bwibasiye Abatutsi bwabaye muri
A.G.
perefegitura : AssembléeyaGénérale
cyanecyane Kibuye. Muri Komini ya Gishyita
ABAKI : Alliance des Bakiga
 .DQDPD   DPD]X \·$EDWXWVL \DUDWZLWVZH KDÀ
ABESC
197), insina :n’ibiti
Association desbiratemwa,
by’ikawa Bahutu Evoluant pour la
inka ziricwa izindi
zirashimutwa. Suppression des Castes
Muri Kanama/Nzeri 1993, imvururu nk’izo
zavuzwe
ACR muri: Association
komini Tabades (Gitarama): hakomeretse
Cultivateurs du Rwanda abantu
benshi.
ADP Mu rwego rwo gufatira ku byabereye i
: Alliance Démocratique des Peuples Burundi (urupfu
rwa Perezida M. Ndadaye n’ubwicanyi bwarukurikiye), hari
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
abantu mu Rwanda batangiye guhungabanya umutekano muri
Réconciliation Nationale
Cyangugu (Bugarama) na Kibuye (Rwamatamu), bavuga ko
AEC kwica Abatutsi.
bagiye : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Itangazamakuru rya
Libération LetaCongo-Zaïre
du ryashyizwe mu maboko
ya «guverinoma
AGOA yemewe n’amategeko yo mu
: African Growth and Opportunity Act buhungiro» ngo
ishobore gusobanura uko ibintu bimeze, inake n’inkunga no
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
gushyigikirwa muri diporomasi (ikiganiro cya Minani kuri Radio
AIMO : guhamagarira
Rwanda : Affaires Indigènes
Abahutu et b’i Main-d’oeuvre
Burundi kwica Abatutsi).
AJER y’iryo: Association
Nyuma de lan’ubwicanyi
hirikabutegetsi Jeunesse Estudiantine
bwibasiye Abatutsi
Rwandaise
bwayikurikiye, haje impunzi z’Abarundi (zigera ku 400.000 mu
ALIR
Gushyingo : Armée
1993) mu de Libération
turere du Rwanda
twa Bugesera na Cyangugu. Mu
turere
AM/APtumwe: Arrêté
na tumwe, izo mpunzi
ministériel/ z’Abarundi
Arrêté zaje kugira
présidentiel
uruhare
AMR rukomeye mu bwicanyi na jenoside byo
: Association des Moniteurs du Rwanda mu 1994.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Mu mpande nyinshi z’igihugu, imvururu zashozwaga no
ANT : Assemblée Nationale
gupfubirana kw’abashyigikiye de Transition
amashyaka ya poritiki; akenshi
(Transitional National Assembly)
babaga ari abashyigikiye CDR na MRND bateraga abo mu yandi
APADEC Mu
mashyaka. : Association
wa 1992 i du Parti Démocrate
Rwamatamu Chrétien
imvururu zashojwe
APRCDR yibasiye
na : Armée Patriotique
abayoboke Rwandaise
ba PSD, muri superefegitura ya
Rwesero (Cyangugu) hapfubiranye abayoboke
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes ba MDR n’aba
MRND, bene ibyo byanabaye
Rwandais muri perefegitura ya Kibungo
(Sake, Mugesera, Kigarama na Birenga) no muri komine za
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
perefegitura ya Gitarama.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse abanyaporitiki bakomeye : nka Mme A.
Ubwicanyi bwibasiye
Uwiringiyimana
ARD wari Minisitiri
: Alliance w’Uburezi bw’Amashuri
pour le Renforcement de la Mato
n’Ayisumbuye, Démocratie
waje nyuma kuba Minisitiri w’Intebe, watewe
na ba
ARDHO bandi bitwaje za gerenade,
: Association imipanga
Rwandaise pourn’ubuhiri;
la Défense Gapyisi
des
Emmanuel wari perezida wa «Forum pour la Paix et la Démocratie
Droits de l’Homme
)3' ª\DULLÀWHLNLQ\DPDWHNDNLWZD©3DL[HW'pPRFUDWLHªDNDED
AREDETWA
na : Association
Perezida wa pour leyarashwe
MDR/Gikongoro, Relèvement
n’abantu babiri ku
Démocratique des Batwa
488
v
itariki ya 18 Gicurasi
ACRONYMS1993 ;AND
muri ABBREVIATIONS
Kanama 1993, burugumesitiri
F. Rwambuka___________________________________
(Kanzenze) wari waragize uruhare mu bwicanyi
bwo mu Bugesera na we yishwe n’abagizi ba nabi bakomeye.
Mu
A.A.ntangiriro: z’ukwezi
Archiveskwa Mata 1994, iyicwa rya F. Gatabazi
Africaines
ryakurikiwe n’iyicwa rya Bucyana wari umuyobozi wungirije
A.G. : Assemblée Générale
w’Interahamwe. Kuva ubwo umutekano muke watangiye
ABAKI
gusakara : Alliance
hose, des Bakiga
cyanecyane mu murwa mukuru wa Kigali.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Kubera uwo mutekano
Suppressionmuke
des wakorwaga
Castes n’ubutegetsi bwa
Habyarimana,
ACR guverinoma yageze aho irananirwa.
: Association des Cultivateurs du Rwanda Minisitiri
w’Intebe, Bwana D. Nsengiyaremye, yagerageje kenshi
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
kwamagana ubwo bwicanyi bwaterwaga n’uduco dushingiye
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
ku mashyaka ariko birananirana. Igihugu cyasaga n’ikiyobowe
n’izindi ngufu, Réconciliation Nationale
atari guverinoma. Nta buyobozi bwari bugihari
AEC ni byo byari
kandi : Agglomeration Extra-Coutumières
bigamijwe n’abateraga imvururu116.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Ibinyamakuru Libération
mpuzamahanga byamaganye
du Congo-Zaïre ihohoterwa
ry’ikiremwamuntu n’umutekano muke. J. Afurika wayoboraga
AGOA : African Growth and Opportunity Act
ikinyamakuru cyasohokaga rimwe mu kwezi, kitwaga Umurava,
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yabwiye umunyamakuru witwa Fr. Misser ko mu by’ukuri ari
AIMO : Affaireskitwa
mu gatsiko k’abicanyi Indigènes
“réseauetzero”
Main-d’oeuvre
kari gakuriye amakipe
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
NDEXKDULZH\·XEZLFDQ\L HVFDGURQVGHODPRUW <DUH]H6HUDÀQL
Rwabukumba wariRwandaise
muramu wa J. Habyarimana kuba ari we uri
ALIR : Armée
ku isonga y’abo de Libération du Rwanda
bicanyi.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Minisitiri w’Intebe na we yabwiye Perezida ko guverinoma
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
LWDJLNRUD NDQGL NR XUXKDUH UXQLQL UXÀWZH Q·,VK\DND U\H117:
AMUR : Association ba
yamuregeye abaminisitiri desMRND
Musulmans au Rwanda
kuba babuza ibyemezo
ANT : Assemblée Nationale
bya guverinoma gushyirwa mu bikorwa no kurengera ba de Transition
burugumesitiri(Transitional
bashinjwa kugira National Assembly)
uruhare mu bwicanyi (i
APADEC
Murambi, Kibuye, : Association
Kibirira…)du Partibakaba
kandi DémocratebatazaChrétien
mu nama za
guverinoma.
APR Minisitiri w’Intebe yanareze
: Armée Patriotique Rwandaise Perezida ubwe kuba
nyirabayazana
APROBAMI w’ibitagenda,
: Association desagira
Partis ati: «Uruhare rwawe mu
Monarchistes
gutuma guverinoma idakora rugaragara ku buryo bubiri: nka
Rwandais
3HUH]LGDXÀWHLQVKLQJDQR\RJXWXPDLQ]HJR]LNRUDQH]DQRNXED
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
NDQGL XUL SHUH]LGD ZD 051' LVK\DND ULÀWH NLPZH F\D NDELUL
APROSOMA : Association kandi
k’imyanya y’abaminisitiri pour la Promotion
ikaba ari yo Sociale de la
ibuza imikorere
myiza y’Inama Masse y’abaminisitiri”118.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Amashyaka 4Démocratie atavuga rumwe na MRND n’udushyaka
tuyigenderaho,
ARDHO yakoresheje Rwandaise
: Association ikiganiro n’abanyamakuru
pour la Défenseyiyama
des
116 Droitsagenera
Urugero ni mu butumwa de l’Homme
Abanyarwanda, ku wa 28 Nyakanga 1992
Ibaruwa ya Minisitiri w’Intebe
AREDETWA : Association pour
117
kuri Perezida
le wa Repubulika, ku wa 22 Nzeri 1992
Relèvement
118
Ibaruwa ya Minisitiri w’Intebe kuri Perezida wa Repubulika, ku wa 22 Nzeri 1992
Démocratique des Batwa
489
v
“ibikorwa by’iterabwoba
ACRONYMSn’ubwicanyi» . Asubira kuvuga ko
AND ABBREVIATIONS
119

ashyigikiye ___________________________________
imishyikirano ya Arusha kandi yihaniza ARD
(udushyaka dushyigikiye ubutegetsi) kuko ibyo ikora bingana
no «gushyigikira
A.A. ubutegetsi
: Archives bw’igitugu”. Guceceka kwa Minisitiri
Africaines
w’ubutegetsi bw’igihugu (MRND) byafatwaga nko gushyigikira
A.G. : Assemblée Générale
ibibi bikorwa. Ayo mashyaka 4 yakoresheje imyigaragambyo,
ABAKI
tariki ya 15: Alliance des Bakiga
Ugushyingo 1992, yo kwamagana MRND:
ABESC : Association des
yaritabiriwe cyane. Ariko abasoreBahutu Evoluant pour
b’amashyaka la
ashyigikiye
Suppression
Perezida bashojemo des Castes
imvururu zibasiye abarwanashyaka
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
b’ayandi mashyaka.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Nyuma y’inama yari yahuje, tariki ya 16 kugeza ku ya 25
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Ugushyingo 1992, intumwa z’amadini n’intumwa z’amashyaka
Réconciliation Nationale
akiri muri guverinoma zasabye ko hakorwa ibishoboka byose
AEC
umutekano muke : Agglomeration
ukarangira mu Extra-Coutumières
gihugu. Ariko nta cyakozwe!
AFDL
Ahubwo umutekano muke wafashe Démocratiques
: Alliance des Forces indi ntera kubera pour la
intwaro
zagiye zikwirakwizwa Libération du Congo-Zaïre
mu baturage. Mu nama yahuje amashyaka
AGOA
13 n’abahagarariye : Africanamadini
Growthmuri and Werurwe
Opportunity 1993,Actumwe mu
myanzuro
$,'6 yafashwe wabaye ko bagomba
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP gushaka abasiviri
bakabaha intwaro
AIMO : Affairesngo Indigènes
barinde igihugu. Byateye impungenge
et Main-d’oeuvre
Leta maze mu nama y’abaminisitiri, guverinoma itegeka
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Minisitiri w’Ingabo “gutahura” intwaro zose zari zaranyanyagijwe
mu baturage (Werurwe Rwandaise 1993). Ariko ntibyubahirijwe; ahubwo
ALIR
ubujura n’ubwicanyi: Armée de bikoreshejwe
Libération du intwaro Rwanda byarushijeho
AM/AP
kwiyongera. : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Guhohotera
AMUR ikiremwa
: Association muntu desbyari bimaze iminsi
Musulmans au Rwanda mu gihugu
byaje kwemezwa n’anketi yakozwe na Komisiyo mpuzamahanga
ANT : Assemblée Nationale de Transition
yari ihuriwemo n’imiryango iharanira uburenganzira
bw’ikiremwamuntu (Transitional
120 National
. Iyo komisiyo Assembly)
yari yatumiwe n’imiryango
APADEC
y’uburenganzira : Association
bw’ikiremwamuntu du Partimu Démocrate
Rwanda ngo Chrétien
ize gukora
APR
anketi : Armée Patriotique
ku ihohoterwa Rwandaise
ry’ikiremwamuntu mu Rwanda. Iyo
APROBAMI
komisiyo yari :igizwe
Association
n’abantu des
10.Partis Monarchistes
Ni Madamu Alison Des Forges
wari uyiyoboyeRwandaiskandi agahuriza hamwe ibikorwa byayo. MRND
yanze ko ibaho ariko
APROCOMIN: inama y’abaminisitiri
Association des Commerçants irabyemeza. Komisiyo
Indigènes
yageze mu Rwanda ku itariki ya 7 Mutarama 1993. Yasuye
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
perefegitura 5 kuri 11 (Kigari Ngari, Umugi wa Kigali, Gisenyi,
Masse
Ruhengeri na Byumba). Ariko ntiyashoboye gusura no gukora
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
119
Ikiganiro cy’amashyaka menshi n’abanyamakuru ku wa 13 Ugushyingo 1992
Démocratie
120
Komisiyo mpuzamahanga ishinzwe guperereza ku ihohoterwa ryakorewe
ARDHO
ikiremwamuntu kuva : Association Rwandaise
tariki ya 1 Ukwakira pour
1990. Iyo la Défense
komisiyo yari igizwedes
n’aba
bakurikira: Human Droits
Rights Watchde l’Homme
(New York), Fédération internationale des Ligues
des Droits de l’Homme
AREDETWA (Paris), Centre
: Association International
pour des Droits de l’Homme et des
le Relèvement
Peuples (Ouagadougou).
Démocratique des Batwa
490
v
anketi mu buroko, ku ihohoterwa
ACRONYMS ry’abanyamakuru no kureba
AND ABBREVIATIONS
uko imanza zicibwa; ntiyashoboye kujya mu bigo bya gisirikare
___________________________________
n’ahandi hantu hafungirwa abantu (urugero : burigade).
A.A. : Archives Africaines
Komisiyo yabonye imirambo, aho biciye abantu n’ibyobo rusange
A.G. : Assemblée Générale
bahambwemo byinshi aho yasuye mu gihugu. Yemeje ko mu
ABAKI hakomejwe
gihugu : Alliance des bwa
ubugizi Bakiga
nabi, iterabwoba n’ubwicanyi.
Yavuze ko ubwo bwicanyi bwakoreweEvoluant
ABESC : Association des Bahutu Abatutsi pour la
n’Abahutu
batavuga rumwe Suppression
n’ubutegetsi.des
Ku Castes
birebana n’Abatutsi, Komisiyo
ACR
yarangije : Association
itanga umwanzuro deskoCultivateurs
“bakorewe du Rwanda
jenoside nk’uko
amategeko
ADP mpuzamahanga abivuga”. Eric
: Alliance Démocratique desGillet,
Peuplesumwe mu bari
bagize
ADR iyo Komisiyo
: Alliance pour la Démocratie et la ku Batutsi
yavuze ko “kuba harabaye jenoside
ari ukuri”. Yongeraho ati: «Habaye
Réconciliation Nationaleubushake bwo kuzimya
ubwoko bw’Abatutsi»121. Jean Carbonare, na we wari umwe mu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bagize iyo Komisiyo na we ni ko yabibonaga. Yahakanaga ko
AFDL :
atari isubiranamo Alliance des Forces
ry’amoko. Démocratiques
Ati ni poritiki pour la
yateguwe. Ubwicanyi
Libération
ntibwapfuye kwizana. du Congo-Zaïre
Habayeho «kumara ubwoko», «jenoside» ni
AGOA kibasiye
«icyaha : African
inyoko Growth
muntu”122 and Opportunity
. Muri ubwo bwicanyi,Act uruhare
$,'6
rwa Perezida, $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ibyegera bye n’umuryango we ntibishidikanywa123.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Mu
AJER butegetsi bwo hasi, uruhare
: Association mu
de la bwicanyi Estudiantine
Jeunesse rwagizwe n’abayobozi
barwo (burugumesitiri na ba konseye, nk’uko byabaye i Kibirira
Rwandaise
na Bugesera). Raporo ya Komisiyo mpuzamahanga yerekanye ko
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
abakozi ba Leta ari bo bashozaga imvururu n’iterabwoba, bagateza
AM/AP
umutekano muke : Arrêté
bicaministériel/
bakanafata abagoreArrêté présidentiel
ku ngufu. Abaturage
AMR
bakoreshwaga: Association
icyo interahamwe des Moniteurs du Rwanda bwari
zishate. Ubucamanza
AMUR : Association
EXWDJLNRUD EZDUDKDJD]H des Musulmans
DEDMXML QWD EXPHQ\Lau Rwanda
EDUL EDÀWH NDQGL
ANT
Perezida ni we: Assemblée
wari umukuru Nationale
w’Inamade Transition Perezida
y’ubucamanza).
Habyarimana yagenzuraga
(Transitional inzira zose zanyurwagamo
National Assembly) n’abicanyi.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Komisiyo mpuzamahanga yareze ingabo za Leta (ari zo FAR).
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Yerekana muri raporo yayo ihohoterwa ry’ikiremwa muntu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ryakozwe n’ingabo za Leta. Yerekanye ko ingabo za Leta
Rwandais
zitubahiriza uburenganzira bw’ikiremwa muntu ku rugamba
APROCOMIN:
nk’uko zitanabigiraga ahatari Commerçants
Association des ku rugamba. IndigènesZahagarikaga
APROSOMA
abaturage nta: Association
mpamvu. Ibigo pour la Promotion
byazo Sociale de
byafungirwagamo la
abantu.
+DÀ DEDQ\XUXUX  EDUL EDUDIDVKZH EDJDIXQJZD LQWDPEDUD
Masse
igitangira
ARD barishwe.
: Alliance Abasirikare bafashe abagore
pour le Renforcement de labenshi ku
ngufu. Démocratie
ARDHO
121 : Association Rwandaise
Radio France Internationale, 23 janvier 1993 pour la Défense des
122 Droits de29l’Homme
Radio France Internationale, janvier 1993
Komisiyo mpuzamahanga
AREDETWA : Association pour
123
ishinzwe guperereza ku ihohoterwa ryakorewe ikirem-
le Relèvement
wamuntu kuva tariki ya 1 Ukwakira 1990, Raporo, p.7
Démocratique des Batwa
491
v
Raporo mpuzamahanga
ACRONYMS AND yateye impungenge Umuryango
ABBREVIATIONS
mpuzamahanga (u Bubirigi, u Bufaransa n’Amerika).
___________________________________
Abaterankunga bashakaga guhagarika imfashanyo zabo nk’uko
bari
A.A.babisabwe n’abakozeAfricaines
: Archives iyo Raporo, bagira bati: «Igihe kirageze
ngo ibihugu by’i Burayi bifasha bihindure uburyo bibikora. Igihe
A.G. : Assemblée Générale
cy’ubucuti n’ibihugu bitubahiriza uburenganzira bwa muntu
ABAKI kurangira
kigomba : Alliance desigihe
hakaza Bakiga
cya demokarasi ishyigikiwe na
za guverinoma n’ibihugu by’i Burayi»124. Evoluant pour la
ABESC : Association des Bahutu
Suppression des Castes
ACR
J. : Association
Habyarimana yanenze iyodes Cultivateurs
raporo du Rwanda
avuga ko yibanze ku kibazo
cy’amoko
ADP aho: Alliance
kubona Démocratique
ibibazo by’ihangana biri mu gihugu.
des Peuples
<DYX]H
ADR NR DPDVK\DND \RVH DEXÀWHPR XUXKDUH
: Alliance pour la Démocratie et la NDQGL NR
umwanzuro w’iyo raporo wanditswe
Réconciliation «hutihuti» ukibanda «ku
Nationale
ruhande rumwe».
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL :
Guverinoma yatangaje Alliance des icyo Forces Démocratiques
ivuga kuri iyo raporo, pour ivugalako
ituzuye ku byerekeye Libération du Congo-Zaïre
ibibazo byo kutubahiriza uburenganzira
AGOA
bwa muntu. :Iryo African
tangazo Growth and Opportunity
ryasinywe na Perezida Act
na Minisitiri
$,'6
w’Intebe. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ryahanaguraga kandi kuri Perezida n’ibyegera bye
XUXKDUH
AIMO EDUL EDÀWH PX
: Affaires IndigènesNXWXEDKLUL]D XEXUHQJDQ]LUD EZD
et Main-d’oeuvre
muntu
AJER .
125
: Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
FPR yashimiye Komisiyo mpuzamahanga kuba yarerekanye ibibi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bikorwa n’ingabo z’u Rwanda n’imitwe yitwara gisirikare ya MRND
AM/AP
na CDR n’amakipe: Arrêté ministériel/
y’ubwicanyi no Arrêté
kudakoraprésidentiel
k’ubucamanza126.
AMR
Komisiyo yanenze : Association
FPR na des yo koMoniteurs du Rwanda bwo
yayimye uburenganzira
AMUR
kwisanzura :mu Association des Musulmans
bice byagenzurwaga au Rwanda
n’Inkotanyi (kureka
ANT
abaperereza :n’abafata
Assemblée Nationale
amafoto). FPRdeyashubije
Transition ko Komisiyo
itasabye kubonana mu mwiherero
(Transitional n’abari barakuwe mu
National Assembly)
byabo
APADEC n’intambara cyangwa abanyururu
: Association du Parti Démocrate Chrétien b’intambara.
Komite Mpuzamahanga ya Croix-Rouge yo yarabikoze kandi
APR : Armée Patriotique Rwandaise
irabyishimira127. Komisiyo ntiyashatse kurara mu gace FPR yari
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
yarafashe, ni cyo gituma hatabonetse igihe gihagije cyo kuganira
na yo. Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
124
Ikiganiro perezida wa FIDH yagiranye n’abanyamakuru tariki 15 Werurwe 1993.
Masse
125
biragoye kumva impamvu Minisitiri w’Intebe atagaragaje uruhare rwa perezida
ARD : Alliance
muri iryo hohoterwa. pour
Hari abavuga ko le Renforcement
byari de la na Habya-
mu bwumvikane bagiranye
rimana rwihishwa, maze na
Démocratiewe akazamusubiza ku mwanya wa Minisitiri w’Intebe
w’inzibacyuho.
ARDHO
126
FPR. Icyo FPR :ivuga
Association
kuri raporo yaRwandaise pour la ishinzwe
Komisiyo mpuzamahanga Défense des
guperereza
Droits
ku ihohoterwa ryakorewe de l’Homme
ikiremwa muntu, yakozwe muri Mutarama 1993, Byumba,
10 Mata 1993.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
127
Ubuhamya bwo ku wa 23 Kanama 1992
Démocratique des Batwa
492
v
Dukurikije ibyo Komisiyo AND
ACRONYMS yanditse, umutekano muke no
ABBREVIATIONS
guhagarika imishyikirano bigamije kudindiza
___________________________________ amasezerano
E\DWHUZDJDQ·DEDWHJHWVLED/HWDEDULEDÀWHXUXKDUHPXEZLFDQ\L
Muri
A.A. iyo gahunda y’ubwicanyi,
: Archives ubutegetsi bwakoreshaga uburyo
Africaines
bwinshi : imvugo ishishikariza abaturage kwishora mu bikorwa
A.G. : Assemblée Générale
bibi, gushora abantu mu bwicanyi, mu macakubiri no kwanga
ABAKI kudindiza
Abatutsi; : Alliance des Bakiga
ubucamanza, gukuraho ibihano; kwimakaza
ABESC : Association des
umuco wo kudahana abicanyi; kuremaBahutu Evoluant pour imitwe
no koshya la
Suppression
y’abicanyi bitwaje des bitemewe
intwaro kandi Castes n’amategeko . 128

ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda


5.2.7
ADP Kubura intambra
: Alliance tariki ya 8-9
Démocratique desGashyantare
Peuples 1993
n’ingaruka
ADR zayo
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Nyuma y’amezi atandatu hari agahenge hagati y’abarwana, FPR
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
yubuye imirwano (yari yarahagaze kuva tariki ya 31 Nyakanga
1992) mu ijoro Alliance
AFDL : ryo kuwades 8-9 Forces Démocratiques
Gashyantare 1993. APR pour
yateyelamu
birindiro byinshi Libération
bya FARdubya Congo-Zaïre
za Ruhengeri, Byumba (no mu
AGOA na Kigari
Mutara) : African
Ngari.Growth
APR and Opportunity
yubura imirwano yariAct umutwe
$,'6 zifashe
w’ingabo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
neza, zitoje bihagije kandi zabonye inyigisho za
poritiki.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Hari impamvu nyinshi zisobanura uko kubura imirwano bya
Rwandaise
hutihuti n’ukuntu ingabo za FAR zahatakarije byinshi zikubiswe
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
inshuro. Icya ngombwa cyagaragaye nuko APR, nyuma y’amezi
AM/AP
6 : Arrêté
itarwana, yari ministériel/
yarabonye igihe cyoArrêté présidentiel
kwitegura neza no kwitoza
AMRgisirikare: ndetse
bya Association
n’ibyades Moniteurs
poritiki. Yabonyedu igihe
Rwandacyo gutata
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
XPZDQ]LLERQDDKRDÀWHLQJXIXQ·DKRDWD]LÀWH,JLKH\DWHUDJD
ANT APR yari
igitero, : Assemblée
imaze igihe Nationale
yisuganya de neza
Transition
kandi yitoza bya
gisirikare n’ibya(Transitional
poritiki. National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
FPR yavuze ko yubuye imirwano kubera kutubahirizwa
APR : Armée Patriotique Rwandaise
kw’Amasezerano y’Arusha. Ayo masezerano mu gice cyayo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
kijyanye n’ihagarikwa ry’intambara yashyizweho umukono
Rwandais
tariki ya 12 Nyakanga 1992 mu byo yavugaga harimo kwemera
APROCOMIN: Association
amahame yo gushyiraho Leta des igendera
Commerçants Indigènes
ku mategeko kandi
APROSOMA
yubahiriza : Association bw’ikiremwa
uburenganzira pour la PromotionmuntuSociale
129
de la
. Yahamyaga
ko nta muntu Masseuri hejuru y’amategeko kandi ko impande zombi
ziyemeje
ARD kurwanya
: Allianceingengabitekerezo
pour le Renforcement za poritiki
de la zishingiye
ku irondabwoko, irondakarere
Démocratie no kutihanganirana (ingingo
ya 8). Uruhande rwa Leta ntirwubahirije ayo maseserano mu
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
gihe rwakoraga ubwicanyi ahantu henshi hanyuranye ho
Droits de l’Homme
Komisiyo mpuzamahanga,
AREDETWA : Association
128
itangazopour
ryo kule
waRelèvement
15 Mata 1993
129
Idem
Démocratique des Batwa
493
v
mu gihugu (Gisenyi,
ACRONYMS Kibuye,
ANDRuhengeri na Bugesera). Ari
ABBREVIATIONS
guverinoma y’inzibacyuho, ari n’amashyaka atavuga rumwe na
___________________________________
yo, nta cyo byakoze ngo byamagane cyangwa bihagarike ubwo
bwicanyi.
A.A. N’Umuryango mpuzamahanga nubwo watabajwe
: Archives Africaines
kenshi na FPR kuri ubwo bwicanyi nta cyo wakoze ngo wotse
A.G. : Assemblée Générale
igitutu ubutegetsi bw’i Kigali. FPR yubuye intambara ngo itume
ABAKI
guverinoma : Alliance uburenganzira
yubahiriza des Bakiga ku buzima bw’ikiremwa
ABESC : Association des Bahutu
muntu. Kubura intambara si impamvu ahubwoEvoluant pour la yo
ni ingaruka
Suppressiony’Arusha
kutubahiriza amasezerano des Castes
ku birebana n’ihagarikwa
ACR
ry’intambara : Association
130
. des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Mu
ADRibaruwa :yandikiye umuhuza
Alliance pour w’imishyikirano
la Démocratie et la ya Arusha,
tariki ya 2 Gashyantare 1992,Nationale
Réconciliation FPR yavugaga ko izasubira mu
mishyikirano habanje kubahirizwa ibintu bimwe na bimwe.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Yasabye by’umwihariko:
AFDL
x KwirukanaAlliance
: abayobozi des Forces
bagize Démocratiques
uruhare mu bwicanyi,pour la
x Gushyira Libération
mu bikorwa du Congo-Zaïre
ibyemejwe na Komisiyo yo
AGOA kuvugurura: African Growth
imikorere and kuko
y’abakozi, Opportunity Act
byari byaraburijwemo
$,'6n’icyahoze$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ari Ishyaka rimwe, gusubiza mu bikorwa ibyari
AIMO byarahagaritswe byari
: Affaires bigamijeetkugenzura
Indigènes imikorere y’abo
Main-d’oeuvre
AJER bayobozi :; Association de la Jeunesse Estudiantine
x Kuvugurura imikorere y’imirimo ya Parike, igakorwa na
Rwandaise
Minisitiri w’Intebe ;
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
x Gusesa imitwe y’ubwicanyi no gukurikirana mu nkiko
AM/AP : Arrêtébose
abagize uruhare ministériel/ Arrêté présidentiel
mu bwicanyi.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
FPR yubuye : imirwano
Association desbyose
ibyo Musulmans
bimaze au Rwanda 131.
kutubahirizwa
ANT
FPR yashakaga : Assemblée
no guha isomo Nationale de Transition
J. Habyarimana kubera kutava
ku izima kwa (Transitional
guverinoma National
ye, ku birebana n’imishyikirano
Assembly)
y’amahoro,
APADEC ubwicanyi
: Association du Parti Démocrate Chrétien mu
bwoshywa na Leta bwari bwarakabije
iyicwa ry’inzirakarengane n’ibihumbi by’abavanywe mu byabo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
n’intambara. Yanashakaga kwerekana ingufu za APR zari zimaze
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
NXUXWDNXUHL]D)$5LE\RDULNRLQGRUHUH]L]RKDQ]HQGHWVH]LÀWH
uruhare mu bibera Rwandaismu Rwanda zasaga n’izitabyemera kugeza
APROCOMIN:
icyo gihe. Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Intambara yatangiriyeMasse rimwe mu bice bitandukanye kuva mu
Mutara
ARD kugera Ruhengeri.
: Alliance Nyuma
pour y’icyumweru, APR
le Renforcement yari yafashe
de la
DNDUHUHNDQJDQDQ·LQVKXURHVKDWXDKR\DULLÀWHPEHUH8UHWVH
Démocratie
ko APR iterekanye gusa ingufu nyinshi, yanerekanye imbaraga
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
nke za FAR n’ubuyobozi buhubangana bwari mu butegetsi
Droits de l’Homme
Reba itangazo rya
AREDETWA : Association
130
FPR ku wa 9 na pour
10 Gashyantare 1993
le Relèvement
131
Itangazo rusange, tariki 13 Gashyantare 1993
Démocratique des Batwa
494
v
bw’igihugu kandi abaturageAND
ACRONYMS bahunga intambara bahise bisuka
ABBREVIATIONS
mu mugi wa ___________________________________
Kagali. Imibereho mibi y’abo bantu yaje nyuma
NXED XUZLWZD]R UZ·´DEDWHUDQNXQJDµ EDUL EDÀWH PX E\·XNXUL
XPXJDPELZRJXVK\LJLNLUD/HWD\·L.LJDOLEDULEDÀWDQ\HXEXFXWL
A.A. : Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Uretse abayoboke n’inshuti za FPR, abandi bose bakurikiraniraga
ABAKI
KDÀ : Alliance
LELUHED X 5ZDQGDdes Bakiga LU\R \XEXUD U\·LPLUZDQR
EDPDJDQ\H
ABESC na Minisitiri
Perezida : Association desbombi
w’Intebe Bahutu Evoluantmu
bamaganye pour la
rwandiko
rumwe uko kuburaSuppression
imirwanodes
kwaCastes
FPR . Abo mu mashyaka
132

ACR : Association
ane yo muri opozisiyo des Cultivateurs
na bo bamaganye du Rwanda
uko kongera gutera kwa
FPR. Impamvu
ADP zabiteyeDémocratique
: Alliance bazishyiraga kuri FPR cyangwa kuri
des Peuples
Perezida
ADR J. Habyarimana wadindizaga imishyikirano,
: Alliance pour la Démocratie et la ubundi
bakazishyira haba kuri MRND,
Réconciliation haba kuri CDR. Basabaga ko
Nationale
FPR isubira mu birindiro byayo. Amashyaka ya poritiki yatinye
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ko FPR yafata umurwa mukuru. Minisitiri w’Ingabo yavugaga ko
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
)35LWDULLÀWHLPSDPYX]RJXWHUDNXNRLE\R\DUL\DVDE\HE\RVH
Libération
byariho bishyirwa du Congo-Zaïre
mu bikorwa na guverinoma.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Amahanga na$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
GOMN bavuze ko FPR yarenze ku masezerano,
ariko
AIMO bakemeza ko nta Indigènes
: Affaires mutekano wari mu gihugu. Basabye ko
et Main-d’oeuvre
FPR ihagarika
AJER intambara, de
: Association igasubira
la Jeunesse mu Estudiantine
birindiro byayo bya
mbere.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Mu itangazo yashyize ahagaragara tariki ya 21 Gashyantare,
AM/AP
FPR yavuze ko : Arrêté ministériel/
ihagaritse intambara Arrêté
ku présidentiel
ruhande rwayo ako
AMR
kanya kandi : ko Association des Moniteurs
yiteguye guhita isubira mu du Rwanda
birindiro byayo
AMUR
ngo imishyikirano : Association
ishobore des Musulmans
gukomeza. au Rwanda
Ariko isaba ko n’ingabo
ANT
za FAR ziguma : Assemblée
ku birindiro Nationale de Transition
byazo bishya, hagati yazo na APR
hakaba ingabo (Transitional
(GOMN) zigenzura ako gace
National kazitandukanya.
Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
FPR yasobanuraga ikemezo cyayo ivuga ko yari yageze ku ntego
APR : Armée Patriotique Rwandaise
zayo: ubutegetsi bwari buhakuye isomo. Nta wahakana ariko ko
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
na yo hari abayokeje igitutu bavuye hirya no hino: Umuryango
w’Ubumwe bw’Afurika Rwandais wakoresheje inama y’Abaminisitiri
APROCOMIN:
b’Ububanyi n’amahanga Association desnama
bari Commerçants
Addis-Abeba Indigènes
usaba ko
APROSOMA
intambara yahita : Association
ihagarara,pour la Promotion
mu mishyikirano Socialeigatangira
ikongera de la
NDQGL LELKXJX E\·LELKDQJDQJH NX LVL ELJDNXULNLUDQLUD KDÀ
Masse
ibibazo
ARD by’u Rwanda.
: Alliance Ni pour
muri urwo rwego, Minisitiri
le Renforcement w’Ububanyi
de la
n’Amahanga w’u Bubirigi
Démocratie yamaganye iyubura ry’imirwano: asaba
FPR gusubira ku murongo w’aho yahoze mbere y’iyo mirwano
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
mishya ariko anamagana uruhare rw’ubutegetsi bwa Perezida
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
132
Itangazo rusange, tariki ya 13 Gashyantare 1993
Démocratique des Batwa
495
v
J. Habyarimana mu iyuburwa
ACRONYMS ANDry’iyo mirwano»133. Leta Zunze
ABBREVIATIONS
Ubumwe z’Amerika na zo zamaganye iyubura ry’intambara,
___________________________________
]LVDEDNRLQWDPEDUD\DKDJDUDUD8%XIDUDQVDEZREZDULEXÀWH
impungenge
A.A. ko FPR yatsinda
: Archives intambara kuko ingufu zo muri
Africaines
aka karere zari kuba zihindaguritse: Abatutsi baba bagiye ku
A.G. : Assemblée Générale
butegetsi mu Rwanda no mu Burundi, nk’uko umuvugizi wa
ABAKI
guverinoma : Alliance
y’u Bufarnsades Bakiga 134.
yabyivugiye
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
FPR yemeye gusubira Suppressioninyumades Castes
ariko ivuga ko bigomba kuba mu
ACR butatu:: Association des Cultivateurs du Rwanda
buryo
ADP a) Ingabo:z’u Rwanda
Alliance zigomba kuguma
Démocratique des aho ziri ;
Peuples
ADR b) FPR igomba kugira uburenganzira
: Alliance pour la Démocratie et la bwo gukorera poritiki
aho hantu hashya hari habohojwe
Réconciliation Nationale (ibi ariko ntibyemewe
mu masezerano yabaye hanyuma i Kinihira);
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
c) Uburyo bwo kuyobora inzego zo hasi (aho FPR yariri)
AFDL bugahinduka : Alliance
135
. des Forces Démocratiques pour la
Ikemezo cyo gusubira Libération mudu Congo-Zaïre
birindiro cyatangaje abantu benshi
AGOA
ndetse n’inshuti : African
za FPR. Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ingaruka
AIMO ya mbere y’igitero
: Affaires cya APRetcyo
Indigènes muri Gashyantare 1993
Main-d’oeuvre
nuko ingabo : za
AJER FAR zitashoboye
Association kugihagarika.
de la Jeunesse Inshuti zabo
Estudiantine
zagombye kubatabara. U Bufaransa bwohereje abasirikare 150
Rwandaise
(biyongereye ku bari bahari) kubuza ingabo za FAR kuneshwa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
burundu. Icyo gitero kandi cyateye ingorane zikomeye zajyanye
AM/AP : Arrêté ministériel/
n’ibirebana n’ikiremwa muntu. Umuntu Arrêté rero
présidentiel
yakwibaza niba
AMR : Association
FPR yari yaratekereje des Moniteurs
ku ngaruka n’uburemeredu Rwanda
bw’icyo gitero,
AMUR
kuko abakuwe : Association
mu byabo des Musulmans
n’intambara icyo au
giheRwanda
bari benshi
ANT
kandi bagahunga : Assemblée
basatiraNationale
amarembodeyaTransition
Kigali (i Nyacyonga).
,]R PSXQ]L ]DJHUDJD KDÀ \DNational
(Transitional PLUL\RQL XJHUHUDQ\LMH
Assembly) Q·LELKXPEL
200
APADEC byo mu kwezi kwa 8/1992). Kuzitunga
: Association du Parti Démocrate byasabaga miriyari
Chrétien
1.7frw y’amanyarwanda buri kwezi (atangwa n’abaterankunga
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bo hanze n’imiryango itegamiye kuri Leta (ONG). Igice cy’ayo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
mafaranga kibwe n’abategetsi b’igihugu n’abakozi ba Leta. Mu
nkambi z’impunzi Rwandais
hari ubuzima butoroshye: ibiribwa byari bike,
APROCOMIN: Association
abantu bagerekeranye, hari ubwicanyi des Commerçants
n’indwaraIndigènes
zicaga abantu
APROSOMA
benshi, n’ibindi. : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
Hari
ARD abasesengura maze
: Alliance bakavuga
pour ko icyo gitero
le Renforcement k’intambara
de la
cya FPR cyayambuye Démocratie urukundo abanyaporitiki bamwe bo
PX PDVK\DND DWDYXJD UXPZH QD /HWD EDUL ED\LÀWL\H NXNR
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
133 Droits
Claes W., in V.O.A., févrierde l’Homme
1993
Reuters, 11 Gashyanatre 1993.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
134

135
Ikiganiro n’umusirikare mukuru wa APR, 12 Ukwakira 2002
Démocratique des Batwa
496
v
babonyemo ko ishaka gufata
ACRONYMS ANDubutegetsi ku ngufu136. Ahubwo
ABBREVIATIONS
bigaragara ko ___________________________________
kiriya gitero cyo ku itariki ya 8 Gashyantare cyateye
ubwoba abanyaporitiki bose kuko bwari ubwa mbere bumva
bari
A.A. mu makuba bo ubwabo.
: Archives Ntibari bazi ko FPR yashoboraga
Africaines
gutsinda. Icyo gitero kerekanye ko bishoboka. Ni cyo cyatumye
A.G. : Assemblée Générale
abo banyaporitiki ndetse n’imiryango itegamiye kuri Leta bagira
ABAKI cyane
ubwoba : Alliance
batangirades Bakiga
kuvuga ko igihugu gishobora kugwa
ABESC : Association des Bahutu
mu maboko y’ubutegetsi bw’igitugu kurusha Evoluant pourkimeze
uko cyari la
Suppression des Castes
mu myaka 20 ishize.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Hatangiye
ADP kuva ubwo amagambo
: Alliance Démocratique yo kwamagana
des Peuples FPR ko ngo
yakoze
ADR ibikorwa «bitubahiriza uburenganzira
: Alliance pour la Démocratie et la bwa muntu» igihe
yateraga. FPR isubiza ko, koko Nationale
Réconciliation hapfuye abantu ariko nta bantu
bishwe na yo ku bushake kandi batarwana; ko abapfuye ari
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
abo mu mitwe yitwara gisirikare ba MRND na CDR bitabiriye
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
XUXJDPEDEDÀWHLQWZDURPD]HEDNDUXJZDPR
Libération du Congo-Zaïre
AGOA haje :kuba
Nyuma African Growth and
imishyikirano Opportunity
hagati Act yari mu
y’amashyaka
$,'6
butegetsi bw’u$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Rwanda na FPR. Yabereye i Bujumbura ku
itariki
AIMO ya 25 Gashyantare 1993, ariko
: Affaires Indigènes MRND ntiyayitabira137. Iyi
et Main-d’oeuvre
mishyikirano :yabaye
AJER mberedey’iyabereye
Association la Jeunesse i Dar-es-Salaam
Estudiantine hagati
ya Minisitiri w’Intebe w’u Rwanda na FPR. Amashyaka yasanze
Rwandaise
abona kimwe mu kwamagana «poritiki y’ivangura ry’amoko,
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ry’uturere, uburwanyi no gutegekesha igitugu bya Habyarimana,
AM/AP
bya MRND :n’ibyegera Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
byayo». Amashyaka yasanze kandi
AMR
guverinoma ya : Association
Nsengiyaremye des Moniteurs du Rwanda
nta cyo igikora (imishyikirano
AMUR
itagenda, ubuyobozi: Association des Musulmans
bw’ibanze butavugururwa, au Rwanda
kudashobora
ANT
kugarura umutekano : Assemblée Nationale
no kuba de Transition
guverinoma nta cyo igikora na
busa). Ni Perezida n’ishyaka National
(Transitional rye bari ku isonga ry’«iterabwoba
Assembly)
ritegurwa»
APADEC mu turere twa Bugesera, Ruhengeri,
: Association du Parti Démocrate Chrétien Gisenyi na
Kibuye; iryo terabwoba “ryahindutse jenoside nyayo...akaba ari
APR : Armée Patriotique Rwandaise
igikorwa kitubahiriza amazezerano yo guhagarika imirwano...Mu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
by’ukuri, FPR yubuye imirwano igira ngo ihagarike ubwicanyi
ariko igwa na yo Rwandais
mu mutego wo kutubahiriza amasezerano yo
APROCOMIN: Association
guhagarika intambara». Iyo mishyikirano des CommerçantsyasabagaIndigènes
ko imirwano
APROSOMA
ihagarara ku: Association
rugamba; ingabo pour la Promotion zigasubira
z’amahanga Sociale de la
iwazo
]LJDVLPEXUZD Masse Q·L]D 28$ QD 218 ]LGDÀWH DKR ]LERJDPL\H
gusubira
ARD byihutirwa mu pour
: Alliance mishyikirano ; gusubiza de
le Renforcement iwabo
la abakuwe
mu byabo n’intambara Démocratie no gufatira ibihano abayobozi bagize
uruhare mu bwicanyi . 138
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
136 Droits
Prunier G. kuri RFI, de l’Homme
Nyakanga 1993
AREDETWA : Association1993
137
Itangazo rya nyuma, 2 Werurwe pour le Relèvement
138
Itangazo rya nyuma, 2 Werurwe 1993
Démocratique des Batwa
497
v
HakwibutswaACRONYMS
ko Bwana Debarge, Minisitiri w’u Bufaransa wari
AND ABBREVIATIONS
XVKLQ]ZH LPXEDQR Q·DPDKDQJD \DUL KDÀ DKR PX ´EXWXPZD
___________________________________
bw’amahoro”. Ku itariki ya 1 Werurwe yabonanye na Minisitiri
w’Intebe
A.A. na :Perezida
Archiveswa Repubulika. Nyuma y’igitero cya
Africaines
FPR, bavuga ko ari we watumye amashyaka yo muri opozisiyo
A.G. : Assemblée Générale
ashwana, n’uruhare rw’Abafaransa muri poritiki y’u Rwanda.
ABAKI
Ni : Alliance
we wasabye des Bakiga
amashyaka kuvuga rumwe na Perezida wa
ABESC : Association des Bahutu
Repubulika no kurwanya FPR ashyize Evoluant
hamwe. Nahopour la
abayobozi
Suppression
b’amadini bagiye i Bujumburades Castes na FPR ngo barebere
kubonana
ACR ukuntu
hamwe : Association des
imishyikirano Cultivateurs du Rwanda
yasubukurwa.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Imishyikirano
ADR yatangiyepour
: Alliance nezala ku itariki ya et22
Démocratie la Gashyantare
nyuma y’aho Minisitiri w’Intebe
Réconciliation yemereye iby’ingenzi mu byo
Nationale
FPR isaba. Ariko Perezida wa Repubulika n’ishyaka rye MRND
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ntibabikozwaga: baje kubyemera ku gahato. CDR yo yakomeje
AFDL :
kwanga ko hongera Alliance
kubadesimishyikirano
Forces Démocratiques
na FPR. Nipour la
Minisitiri
w’Intebe ubwe Libération du Congo-Zaïre
wayoboye intumwa z’u Rwanda mu mishyikirano
AGOA
y’Arusha. : African
Ikibazo cyajeGrowth and Opportunity
kurangizwa Act
n’umukono washyizwe ku
$,'6
masezerano $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
y’i Dar-es-salam (yo ku wa 7 Werurwe 1993) hagati
ya
AIMOMinisitiri : AffairesD.
w’intebe Nsengiyaremye
Indigènes na Perezida wa FPR.
et Main-d’oeuvre
Ayo
AJER masezerano yategekaga
: Association de guhagarika
la Jeunesse intambara,
Estudiantine gusubira
mu birindiro byayo by’ingabo za FPR bya mbere y’itariki ya 8
Rwandaise
Gashyantare 1993, gusubira mu mishyikirano (tariki ya 15
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Werurwe) no gusubiza iwabo ingabo z’amahanga (igice k’ibanga
AM/AP
cy’Amasezerano) : Arrêté ministériel/
zigasimbuzwa izaArrêté
GOMN.présidentiel
CDR yanze ayo
AMR
masezerano, :yivana
Association des Moniteurs
mu ihuriro du Rwanda
ARD (ku itariki ya 27/3/893)
AMUR
ivuga ko kubwayo: Association des Musulmans
MRND yagambanye yemera koauayo
Rwanda
masezerano
ANT
adasubirwamo. : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APR
APADECyasubiye: Association
mu birindiro dubyayo
PartikuDémocrate
itariki ya 20/3/93
Chrétienisiga
hagati yayo n’ingabo za FAR umwanya utabarizwamo ibikorwa
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bya gisirikare (DMZ) abaturage bari barahunze kubera intambara.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Mu mishyikirano ya Arusha, hemejwe ko abaturage basubira mu
byabo (DMZ) (muriRwandais
Mata 1993). Mu by’ukuri, ibiganiro byerekeye
APROCOMIN: Association
iki kibazo byabereye i Kinihira des Commerçants
tariki ya 10 GicurasiIndigènes
biyobowe na
APROSOMA
GOMN : Association
hari n’indorerezi (bapour la Promotion
ambasaderi bamwe, Sociale de la
abahagarariye
amashami ya ONU, Massena bamwe mu bahagarariye ibihugu byabo
byo
ARD muri aka karere ). Ibi
: Alliance biganiro
pour byibanze cyane
le Renforcement de ku
la birebana
n’ubuyobozi n’umutekano.
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Mu masezerano y’i Kinihira yashyizweho umukono ku itariki
ya 30 Gicurasi,Droits de l’Homme
umutekano mu gace katarangwamo ibikorwa
bya gisirikare washinzwe GOMN.le Naho
AREDETWA : Association pour Relèvement
ubuyobozi bw’ibanze
Démocratique des Batwa
498
v
bugakorwa n’abakuru
ACRONYMS ba serire,
ANDnaABBREVIATIONS
segiteri, ba burugumesitiri na
ba superefe. Abakuru ba serire na segiteri batorwaga n’abaturage
___________________________________
ku buryo butaziguye. Abo batowe baragarukaga bakaba ari bo
batora
A.A. ba burugumesitiri (ariko bo badashobora kwitoresha).
: Archives Africaines
Ba superefe ba Kinihira (komini 11 kuri 17 za perefegitura ya
A.G. : Assemblée Générale
Byumba) na Kirambo (igice cya 2 cya komini zigize Ruhengeri)
ABAKI
bashyirwagaho : Alliance des Bakiga
na guverinoma ifatanije na FPR. Bategekwaga
ABESC : Association des Bahutu
na Minisitiri w’Ubutegetsi bw’igihugu. Evoluant
Ni we pourraporo,
bagezagaho la
Suppression des Castes
si kuri ba perefe.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Abakuwe
ADP mu :byabo n’intambara
Alliance bagombaga
Démocratique gusubira mu byabo
des Peuples
nyuma
ADR y’ukwezi
: Alliance pour la Démocratie et la umukono.
kumwe amasezerano ashyizweho
Abantu bagera Réconciliation
kuri 650.000 bari bategerejwe ngo basubire muri
Nationale
ako karere katarangwamo ibikorwa bya gisirikare (DMZ). Muri
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
buri superefegitura, komisiyo igizwe n’abantu 20 (10 boherejwe
na guverinoma,Alliance
AFDL : des Forces
10 bahagarariye FPR)Démocratiques pour la139.
yari ishinzwe kubatuza
Umuyobozi mukuru Libération du Congo-Zaïre
w’iyo komisiyo yari uhagarariye guverinoma
AGOA
(L. Ngirabanzi), : African Growthvisi
umwungirije and Opportunity
perezida (BarindaActSylvestre)
$,'6
n’umunyamabanga $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mukuru (Semajara Paul) baturukaga muri
FPR.
AIMO Mu bibazo iyo
: Affaires komisiyo
Indigènesyahuye na byo, harimo: ubunini
et Main-d’oeuvre
bw’ako karere,
AJER imodoka zode
: Association kubatwara
la Jeunesse (hari imodoka imwe) no
Estudiantine
kubura ibibafasha kubaho i Kinihira. Komisiyo yatangiye gukora
Rwandaise
akazi kayo ku itariki ya 23 Kamena 1993, ariko mu gace ka
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
perefegitura ya Byumba gusa 140.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Imbonerahamwe : Association des Moniteurs
ya 17: Perefegitura, du Rwanda
Komini na Segiteri
AMUR
by’ahatarangwa : Association
ibikorwades byaMusulmans
gisirikare byariau Rwanda
ibi:
ANT : Assemblée
Komini zo Nationale de
DMZ/ Transition
DMZ/
Perefegitura Segiteri RGF RPF
(Transitional
muri DMZ National FARAssembly)
RPF
APADEC
Byumba : 8Association
kuri 17 du 76
Parti Démocrate
11 2 Chrétien
19 11
APR
Ruhengeri
: 10
Armée Patriotique
kuri 16 111
Rwandaise
13 5 47 10
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais ibikorwa bya gisirikare
DMZ: Agace katarangwamo
APROCOMIN:
RGF: Association
Agace kagenzurwa des Commerçants
n’ingabo za guverinoma Indigènes
FAR
APROSOMA
RPF: : Association
Agace kagenzurwa pour la
n’ingabo zaPromotion
FPR Sociale de la
DMZ/RGF; DMZ/RPF: Masse segiteri zikirimo igice kimwe ingabo za
Leta
ARD cyangwa iza FPR pour le Renforcement de la
: Alliance
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
139
Yiswe“ KomisiyoDroits
ishinzwede l’Homme
ibibazo by’abasubira mu byabo, gutegura no kuyobora
amatora mu karere ka Kinihira” (CRE-Kinihira)
AREDETWA : Association pour le Relèvement
140
Idem
Démocratique des Batwa
499
v
Iminsi mike nyuma y’amasezerano
ACRONYMS ya Kinihira, 80% y’abavanywe
AND ABBREVIATIONS
mu byabo muri perefegitura ya Byumba bari barabisubiyemo.
___________________________________
Ariko abakozi ba guverinoma ntibasibaga guca intege abashaka
gusubira
A.A. mu :gace FPR yagenzuraga.
Archives Africaines
A.G. perefegitura
Muri : Assemblée Générale
ya Byumba habaye amatora yari yateguwe
ABAKI : Alliance des Bakiga
n’inama nyinshi za komisiyo ibishinzwe, yabaye mu mahoro.
ABESC
Ariko amatora: Association
yabereye muri desza
Bahutu
komineEvoluant
zimwe zapour la
Ruhengeri
cyanecyane muSuppression
Kinigi, Kidahodes Castes
na Nkumba zabayemo imvururu
nyinshi.
ACR Minisitiri w’Ubutegetsi
: Association desbw’Igihugu yahagaritse
Cultivateurs amatora
du Rwanda
(Ugushyingo
ADP 1993) muri ayo makomini bitewe
: Alliance Démocratique des Peuples n’imvururu
y’abashyigikiye MRND n’abari ku ruhande rwa FPR.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation
No mu gace katakorerwaho Nationale
imirimo ya gisirikiri na ko habaye
AEC
imidugararo. :Mu
Agglomeration
ijoro ryo ku wa Extra-Coutumières
17 na 18 Ugushyingo hishwe
AFDL benshi
abantu : Alliance
muri za deskomini
ForcesKidaho,
Démocratiques pour lana
Keru, Nkumba
Nyamutera. Guverinoma
Libérationyavuze ko hapfuye abantu 40 n’abandi
du Congo-Zaïre
benshi
AGOA barakomereka.
: African Growth and Opportunity Act
$,'6iperereza
Ariko $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
rya Dallaire wari uhagarariye MINUAR ryatangaje
AIMO
ko : Affaires
abantu bapfuye bari Indigènes et Main-d’oeuvre
21 gusa. Minisitiri w’Ingabo n’abapadiri
AJER
ba diyosezi ya: Association
Ruhengeri de la Jeunesse
(bari barikubiye Estudiantine
mu ishyirahamwe
Fratres in unum) Rwandaise
bageretse ubwo bwicanyi kuri FPR. P. Kagame
yarabibeshyuje
ALIR ubwo yavugiraga
: Armée de Libérationkuridu
radiyo BBC ko ingabo ze
Rwanda
zitigeze
AM/AP zigaba igitero kuri utwo turere.
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Yaketse ahubwo ko ari ingabo za Leta zabikoze, asaba ko ONU yakora
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
iperereza. Muri raporo yayo, MINUAR ntiyashoboye kumenya niba
ANT : Assemblée
ari ingabo za FAR cyangwa iza Nationale
FPR zaba de
ziriTransition
ku isonga ry’ubwicanyi
(Transitional National Assembly)
bwo ku wa 17-18 Ugushyingo 1993 kuko ako gace byabereyemo
APADEC
karimo intwaro: Association du Parti Démocrate
nyinshi zari zaratanzwe na guverinomaChrétien
ya MRND.
APR
Ubundi : Armée
bwicanyi Patriotique
bwavuzwe Rwandaise
mu Mutara (Ugushyingo 1993) no
muri superefegitura Kinihira (Werurwe 1994).
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
5.2.8. Kudindiza amasezerano y’Arusha
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association
Guhanganisha amashyaka pourbyabaye
la Promotion
bimweSociale
mu dentwaro
la
Masse
zakoreshejwe n’ubutegetsi ngo budindize inzira y’amasezerano
ARD
y’Arusha : Alliance
byakozwe pour le Renforcement
n’ubutegetsi bushyira imberedeuburyo
la bwose
bushingiye ku Démocratie
moko, buhuriza hamwe abaturage bukoresheje
imvugo
ARDHO ziyama umwanzi Rwandaise
: Association wa “gahutu”. pourByabaye ngombwa
la Défense des
ko Guverinoma ya Nsengiyaremye
Droits de l’Homme yagombaga gusimburwa
yongezwa amezi 3, nyuma yuko Nsengiyaremye amaze gucudika
AREDETWA : Association pour le Relèvement
na perezida J. Habyarimana.
Démocratique des Batwa
500
v
Kugira ngo hageho MinisitiriAND
ACRONYMS w’Intebe w’agateganyo, amashyaka
ABBREVIATIONS
MRND, MDR,___________________________________
PSD na PL yumvikanye ko atangwa n’ishyaka
rya MDR, agashyikirizwa inama y’abaminisitiri, yamwemera,
izina
A.A. rye rikoherezwa Arusha
: Archives (ingingo 51 y’Arusha). Inama ya
Africaines
guverinoma yo ku wa 22 Kamena 1993 yasuzumye kandidatire
A.G. : Assemblée Générale
ya D. Nsengiyaremye nka Minisitiri w’Intebe w’agateganyo.
ABAKI “uwo mukandida
Isanga : Alliance des Bakigakwemerwa”. Kuva icyo gihe
adakwiye
ABESC urwikekwe
hatangira : Association des Bahutu Evoluant
mu banyaporitiki: amashyakapour la
atavuga
rumwe na LetaSuppression
atangira gukekades Castes
ko D. Nsengiyaremye ashaka
ACR
gukomeza : Association
kuba Minisitiri des Cultivateurs
w’Intebe du Rwanda
ku “buryo bw’amayeri”.
Kandi
ADP koko Nsengiyaremye yari yoherejedes
: Alliance Démocratique kandidatire
Peuples ye Arusha
atayinyujije
ADR muri guverinoma.
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Inama ya guverinoma yemeye kandidatire ya Twagiramungu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
nka Minisitiri w’Intebe w’inzibacyuho, n’Agatha Uwiringiyimana
nka Minisitiri Alliance
AFDL : w’Intebe des
wariForces Démocratiques
ushinzwe pournshya
gutegura inzego la
za Leta. Bombi, Libération du Congo-Zaïre
n’abaminisitiri ba MDR bemeye kujya muri
AGOA
guverinoma : Africany’ishyaka
kongere Growth ryabo
and Opportunity
iribirukanamoActmu nama
$,'6
idasanzwe $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yabereye ku Kabusunzu. Nubwo D. Nsengiyaremye
yari
AIMO yiyegereje
: Affaires Indigènes uyu
J. Habyarimana, we yahisemo kujya ku
et Main-d’oeuvre
ruhande
AJER rwa :Twagiramungu-Uwilingiyimana.
Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Kandidatire ya F. Twagiramungu nka Minisitiri w’Intebe wa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
guverinoma y’inzibacyuho yemewe muri Nyakanga 1993, mu
AM/AP
gihe : Arrêté
k’imishyikirano yaministériel/ Arrêté
Kinihira iyobowe présidentiel
na Minisitiri w’Ububanyi
AMR
n’amahanga : Association
wa Tanzaniya.des Moniteurs duiyo
Abakurikiranaga Rwanda
mishyikirano
AMUR
babonaga : Association
amahoro des Musulmans
bayakozaho au Rwanda
imitwe y’intoki: bavugaga ko
ANT
“bigaragara : Assemblée
neza Nationale
ko amahoro de Transition
agiye kuboneka”.
(Transitional National Assembly)
Perezida
APADECJ. Habyarimana yabwiye
: Association abahagarariye
du Parti Démocrate ibihugu
Chrétienbyabo
mu Rwanda ko yiteguye gushyira umukono ku masezerano.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Amatariki 2 yari yaratoranijwe: iya 19 n’iya 24 Kamena
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
1993. Hanyuma ariko aya matariki yagiye asubikwa kubera
ko hari ingingoRwandais
zimwe perezida n’ishyaka CDR batashakaga
APROCOMIN: Association
by’umwihariko ingingo ya 11 des Commerçants
yavugaga Indigènes
ko Perezida ashobora
APROSOMA
kujyanwa mu: Association pour la Promotion
rukiko aramutse Sociale de
yishe Itegeko la
nshinga.
Amasezerano Masse
y’Arusha yashyizweho umukono tariki ya 4
Kamena
ARD 1993, imbere ya
: Alliance ba le
pour perezida b’ibihugudebyo
Renforcement la muri aka
karere. Ishyaka rya CDR
Démocratie na MDR/Parmehutu ntibyohereje
abayahagarariye Arusha.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
501
v
Ishyirwaho umukono
ACRONYMS ry’Amasezerano ya Arusha ryakiranywe
AND ABBREVIATIONS
ibyishimo byinshi n’abavanywe mu byabo n’intambara, imiryango
___________________________________
itegamiye kuri Leta na menshi mu mashyaka yemewe. Yashyize
umukono
A.A. ku masezerano agenga imyitwarire,uretse MRND, CDR
: Archives Africaines
na
A.G.MDR- Parmehutu byari byaranze na mbere imishyikirano.
: Assemblée Générale
Abantu benshi babonaga ayo masezerano ari igikorwa
ABAKI : Alliance des Bakiga
cy’ubwiyunge n’impamvu y’ikizere. Umunsi utazibagirana,
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
umunsi wo gusezerera ibitekerezo bishaje, umunsi wo kwishima
Suppression des Castes
kw’Abanyarwanda bazatangira kubana mu bumwe n’amahoro”,
ACR : Association
ni ko umunyamakuru des Cultivateurs
wa Radiyo du Rwanda
Rwanda yavugaga 141
.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR umupadiri
Hari : Alliance
watanzepour la Démocratie
igitekerezo ko hakwiye et lakujya habaho
buri mwaka Réconciliation
umunsi mukuru Nationale
wo kwibuka uwo munsi
AEC
utazibagirana, : Agglomeration
ukitwa “UmunsiExtra-Coutumières
mukuru wo kwibuka ivanwaho
ryo
AFDLkwihorera” . Minisitiri
: Alliance
142
des Forces w’Intebe yasabye pour
Démocratiques abaturage
la
kwishimira uwo munsi warangije
Libération du Congo-Zaïre intambara n’ibibi byayo.
Radio
AGOA Rwanda na yo yakoresheje
: African Growth and Opportunityibiganiro byavugaga
Act ibice
bitandukanye
$,'6 by’amasezerano ya Arusha.
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Igihe cyari cyarateganyijwe ngo habe hagiyeho inzego nshya
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
z’inzibacyuho cyari iminsi wa 37 nyuma y’ishyirwaho umukono
ry’amasezerano. Rwandaise
Ariko icyo gihe nticyubahirijwe kubera impamvu
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Q\LQVKL.XYDWDULNL\D1]HULLJLKXJXNLQML\HPXELKHELGDÀWH
AM/APnshinga
Itegko : Arrêté ministériel/
kigenderaho maze Arrêté présidentiel
abarwanyaga amasezerano
AMR
babyuririraho : Association
ngo bayabuze desgushyirwa
Moniteursmu du Rwanda
bikorwa. Kuva
AMUR amasezerano,
basinya : Association des Musulmans
guverinoma yari isigayeau Rwanda
ikora ibyihutirwa
ANT 143. Guverinoma
gusa : Assemblée ntiyongera
Nationale kugira icyo ishobora gukora
de Transition
ndetse irutwa (Transitional
n’iyo yarisimbuyeNational kubera umutekano muke
Assembly)
waterwaga
APADEC n’uruhande rwa Habyarimana
: Association du Parti Démocrate rwari rwiyemeje
Chrétien
kuburizamo
APR ayo
: Arméemasezerano.
Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ikibazo cya mbere cyavutse cyabaye kutazira igihe by’ingabo
Rwandais
za Loni zari zitegerejwe kuba zaraje ku itariki ya 31 Ukwakira.
APROCOMIN:
Intumwa Association des
za guverinoma hamwe Commerçants
n’iza FPR Indigènes
zazengurutse
APROSOMA
ibihugu by’i :Burayi,
Association
zijya pour
murilaLoniPromotion
zisaba Sociale
ibihugu, deinzego
la
mpuza-mahanga Massen’ibihugu bikomeye kumva akamaro ko
ARD
“kwihutisha : uburyo
Alliance ingabo
pour le z’Umuryango
Renforcement mpuzamahanga
de la
Démocratie
141
“Umunsi utazibagirana, wo gusezerera burundu ibitekerezo bishaje, ni umunsi w’ishe-
ARDHO : Association
ma ry’Abanyarwanda bagiye kubana mu Rwandaise pour(3la
bumwe n’amahoro” Défense
Kanama 1993) des
142
“isabukuru yitwaDroits dewol’Homme
iy’umunsi guca inzigo” (padiri G. Mudashimwa)
Kavaruganda J., Perezida
AREDETWA : Association pour
143
w’Urukiko Rushinzwe kubahiriza Itegeko nshinga kuri
le Relèvement
Minisitiri w’Intebe, 30 Nzeri 1993
Démocratique des Batwa
502
v
]LGDÀWH DKR ]LERJDPL\H
ACRONYMS ]DM\D
AND PX P\DQ\D PEHUH \XNR LQ]HJR
ABBREVIATIONS
shya z’inzibacyuho zijyaho” .
144
___________________________________

Mu
A.A. kwezi kwa Nzeri, Jenerari
: Archives AfricainesDallaire yavuze muri raporo
yanditse ko ibya ngomba byose bihari ngo ingabo za Loni zize.
A.G. : Assemblée Générale
Inama y’umutekano ku isi ibyemeza tariki ya 5 Ukwakira mu
ABAKI : Alliance des Bakiga
kemezo cyayo no 872 cyo kohereza ingabo mu Rwanda (abantu
ABESC zo gushyigikira
2.500) : Association des Bahutu
amahoro Evoluant
(MINUAR). pour laz’izo
Inshingano
Suppression
ngabo zari kugenzura des Castes
ishyirwa mu bikorwa ry’inzego z’igihe
ACR : Association des Cultivateurs
k’inzibacyuho kugeza ku matora, hifashishijwe duingengo
Rwanday’imari
ADP
ingana : Alliance Démocratique
na 62.618.000 y’amadorari des PeuplesIzo ngabo
y’Amerika.
zagombaga
ADR kugenda ziza
: Alliance mu la
pour gihe cy’amezi atatu
Démocratie et la nyuma y’aho
zemerewe kuza.Réconciliation
Hari intumwa zaje mbere gutegura aho izo ngabo
Nationale
zizaba, zigera mu Rwanda hagati mu kwezi kwa 10 mu wa 1993.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
MINUAR yatangiye akazi kayo tariki ya 1 Ugushyingo 1993.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Urundi rwitwazo Libération du Congo-Zaïre
mu kudindiza amasezerano rwifashishijwe
na Perezida n’agatsiko ke rwabaye Opportunity
AGOA : African Growth and amakimbiraneAct n’isenyuka
$,'6
by’amashyaka $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
atavuga rumwe n’ubutegetsi, yagombaga kujya
muri
AIMOguverinoma. Nk’uko
: Affaires amasezerano
Indigènes y’Arusha yabisabaga,
et Main-d’oeuvre
amashyaka
AJER (MDR, PSD, PL de
: Association n’utundi dushyaka
la Jeunesse duto) yagombaga
Estudiantine
gutora abadepite b’Inteko
Rwandaise Ishinga amategeko y’inzibacyuho
mu kwezi kwa Munani n’ukwa Kenda 1993 (ANT), ikanashaka
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
abakandida minisitiri b’amashyaka amwe, nk’ishyaka PSD.
AM/AP ntibigeze
Abatowe : Arrêtébemerwa
ministériel/ kuko Arrêté présidentiel
Perezida yabyivanzemo
AMR
ntibemerwa. : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT mu Kwakira
Kuva : Assemblée
1993, MRNDNationale
na CDR de Transition
byashoje imvururu zo
kubuza ibintu kujya mu buryoNational
(Transitional (urugero ni iyicwa rya F. Gatabazi,
Assembly)
tariki
APADEC ya 21 Gashyantare 1994), kwivanga
: Association du Parti Démocrate muChrétien
bibazo by’i
Burundi, kubiba amacakubiri mu mashyaka amwe ya poritiki,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
imyigaragambyo itemewe yo kubuza irahira ry’abaminisitiri
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
n’ibindi145.
Rwandais
APROCOMIN:
Igihe Association
cyose hagombaga gufatwa desibyemezo
Commerçants Indigènes
byo gushyiraho inzego
APROSOMA : imvururu
z’inzibacyuho, Association pour la Promotion
n’iterabwoba byarushagahoSociale de la
kwiyongera
bikozwe n’InterahamweMasse za MRND n’Impuzamugambi za CDR.
Ku
ARD itariki ya : Alliance pour le1994,
22 Gashyantare ingabo z’ude
Renforcement Rwanda
la (FAR)
zateze umutegoDémocratie
zirasa iza APR zicamo umuntu 1 hakomereka 2.
Uyu mutego wari ugamije kumara abayobozi ba FPR bagombaga
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
kujya mu muhango wo kurahira ku itariki Habyarimana yari
Droits de l’Homme
Itangazo rigenewe
AREDETWA : Association
144
abanyamakuru, pour
12 Ukuboza 1993
le Relèvement
145
FPR, Rwanda : les raisons de l’impasse politique actuelle, avril 1994.
Démocratique des Batwa
503
v
yashyizeho ubwe kandi bitari
ACRONYMS ANDbyemewe. Icyo yashakaga mu
ABBREVIATIONS
by’ukuri byari___________________________________
ibintu bibiri:

Icya
A.A. mbere, :yashakaga kuburizamo Amasezerano y’Arusha
Archives Africaines
abuza
A.G. ishyirwaho rya guverinoma
: Assemblée Générale y’inzibacyuho n’Inteko Ishinga
Amategeko y’inzibacyuho. Uruhande rwa Perezida rwasabaga ku
ABAKI : Alliance des Bakiga
mugaragaro ko ingingo zimwe zo mu masezerano zasubirwamo
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
kandi na CDR ikagira umwanya mu Nteko y’Inzibacyuho
Suppression des Castes
(ANT)146. Ikindi, Habyarimana yashakaga ko ingufu z’amashyaka
amushyigikiye Association
ACR : des Cultivateurs
zirushaho kugira uburemere du Rwandaibyari
kurusha
ADP
byarateganijwe: Alliance Démocratique
n’amasezerano y’Arusha.desAshyiraho
Peuples urutonde
ADR
rw’abadepite : Alliance
yishakiyepour la Démocratie etn’abanyaporitiki
abigambanyemo la
bamwebo muri Réconciliation
PL, MDR, PDI naNationale
PDC bari baramugarukiye, akora
AECashoboye: Agglomeration
uko ngo barahire. FPR Extra-Coutumières
ibona ko ibyo bitakwemerwa
kuko
AFDLbyari bishingiye
: Alliance kudes
iterabwoba
Forces ritandukanye
Démocratiques n’ibyifuzwaga
pour la
mu masezerano y’Arusha.
Libération Irega Habyarimana gukoresha
du Congo-Zaïre
amashyaka
AGOA ku
: African Growthngo
nyungu ze and amuhagararire
Opportunity Act mu nzego
z’inzibacyuho
$,'6
147
. Bwana J. Kavaruganda, umuyobozi w’Urukiko
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
rushinzwe kurinda Itegeko nshinga yoherereza Minisitiri w’Intebe
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
urutonde rw’amashyaka yemewe n’amazina y’abayobozi ba buri
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
shyaka bujuje ibisabwa ngo bajye mu Nteko y’Inzibacyuho (ANT).
Rwandaise
ALIR
Minisitiri w’Intebe: Armée de Libération
afatanije du Rwanda mukuru wa
n’Umunyamabanga
AM/AP
Loni bahamagaje : Arrêté
kenshiministériel/
Guverinoma Arrêté présidentiel
y’inzibacyuho n’abadepite
AMR
kuza kurahira : Association
148
. Perezida des Moniteurs
arahira wenyine du ku
Rwanda
itariki ya 5
AMUR
Mutarama : Association
1994. Haba inama desnyinshi
Musulmanszatumijwe au Rwanda
n’uhagarariye
Loni
ANT cyangwa: Minisitiri
Assemblée w’Intebe
Nationalewa Guverinoma
de Transition y’inzibacyuho
ngo ibintu bishyirwe mu buryo
(Transitional National ariko biba iby’ubusa. Na
Assembly)
+DE\DULPDQD
APADEC : Association du Parti DémocrateXEXUHQJDQ]LUD
\DUD]LWXPLMH NDQGL DWDELÀWL\H Chrétien
ndetse
APR n’abahagarariye ibihugu byabo
: Armée Patriotique Rwandaise mu Rwanda cyanecyane
uw’Ubudage n’uwa Leta Zunze Ubumwe z’Amerika na bo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bakoresheje inama bagerageza gufasha ngo ibintu bige mu buryo.
Rwandais
CDR yo yari yishimiye ko Amasezerano y’Arusha adashyirwa mu
APROCOMIN:
bikorwa. Ku bwayo Association des Abahutu
ikibazo cyari Commerçants Indigènes
n’Abatutsi barwanira
APROSOMAMu
ubutegetsi. : Association pour lakitarakemurwa,
gihe icyo kibazo Promotion Sociale ntade la
mahoro
yagombaga kubaho. MasseCDR kandi ku bwayo, yabonaga ko ingingo
ARD z’amasezerano
nyinshi : Alliancey’Arusha
pour le zariRenforcement
zinyuranije de la
na demokarasi,
Démocratie
146
Ngirumpatse M., «le point sur les négotiations entre le gouvernement rwandais et le
ARDHO
Front patriotique rwandais (FPR)», 9 Rwandaise
: Association novembre 1993 pour la Défense des
147
FPR, itangazo ryoDroits
ku tarikide l’Homme1994
28 Gashyantare
Amatariki 29 na 30/12/93;
AREDETWA : Association pour
148
1/1/94; 5/1/94;
le 8/1/94;
Relèvement15/1/94 ;2/2/94 ; 22/2/94 ;
23/2/94; 10/3/94 et 21/3/94.
Démocratique des Batwa
504
v
zitabona ibintu uko biri kandi
ACRONYMS ANDkubera izo mpamvu zidashobora
ABBREVIATIONS
gukurikizwa” ___________________________________
149
.

FPR
A.A. yanze gusubira mu Africaines
: Archives masezerano yari yarasinyiwe Arusha,
ibuza
A.G. n’andi : Assemblée gutatira
mashyaka Généraleumurongo w’Amasezerano
y’Arusha. Ku byerekeye urutonde, FPR yavuze ko: “yemera
ABAKI : Alliance des Bakiga
gusa urutonde rw’abadepite batowe mu gihe cyateganyagwa
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
n’amasezerano y’Arusha. Ivuga kandi ko itazemera na gato
Suppression des Castes
kwinjira muri guverinoma irimo abantu nka Justin Mugenzi
ACR : Associationy’Arusha”
basuzugura amasezerano des Cultivateurs
150
. du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR ku bireba
Naho : Alliance
ibyo pour
CDR la Démocratie
yasabaga, FPRetyanze
la ko yajya
mu nzego z’inzibacyuho,Réconciliation igiraNationale
iti: “Ako gashyaka katasinye
AEC
amasezerano : Agglomeration
y’amahoro, kazwiho Extra-Coutumières
ubwicanyi n’amagambo
asebanya
AFDL gusa ntigakwiye
: Alliance guhagararirwa
des Forces mu Nteko
Démocratiques pourIshinga
la
Amategeko y’Inzibacyuho”
Libération du nk’uko ingingo ya 61 y’Amasezerano
Congo-Zaïre
ibiteganya
AGOA
151
. : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
CDR itari yashyize umukono ku masezerano, yisubiyeho yemera
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
gusinya amasezerano y’imyitwarire myiza y’amashyaka ivuga ko
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
yemeye Amasezerano ngo yinjire mu Nteko Ishinga Amategeko
y’inzibacyuho. RwandaiseYari yemeye amasezerano bya nyirarureshwa,
ALIR
itaretse : Armée de Libération
ingengabitekerezo du Rwanda
y’amacakubiri. Hirya no hino FPR
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté
bagumye gusaba ko FPR yakoroshya ntigumye kubangamira présidentiel
AMR Ariko FPR
CDR. : Association des Moniteurs
ntiyava ku murongo wayo152.duKuriRwanda
yo, ihame rya
AMUR
Leta igendera:ku Association des Musulmans
mategeko ntirijyana n’imikorereau Rwanda
y’amacakubiri
n’imvururu
ANT izo ari zo zose,Nationale
: Assemblée biranga CDR. Minisitiri w’Ububanyi
de Transition
n’Amahanga wa Tanzaniya (Rwegasire)
(Transitional yagerageje gukemura
National Assembly)
ibyo
APADEC bibazo bya
: Association du Parti Démocrate rw’icyumweru
poritiki byariho mu rugendo Chrétien
yakoze
APR (guhera tariki ya 17 Werurwe
: Armée Patriotique Rwandaise 1994) agerageza guhura
n’abanyaporitiki benshi bireba, ariko ntiyashobora kugira icyo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ageraho.
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
149
Ibaruwa ya Bucyana M. yandikiye perezida wa Repubulika, 10 Nzeri 1993
Masse
150
“RPF yemera gusa lisiti y’abadepite batowe mu gihe cy’amasezerano ya Arusha.
ARD
RPF ntabwo izaba : Alliance pour le
muri guverinoma Renforcement
izasangamo abantu nkadeMugenzi
la J. ufata
amasezerano ya Arusha Démocratie
nki’’imbwa yaboze ipfunyikiye mu igunira” (itangazo rya
tariki 28 Gashyantare
ARDHO 1994)
: Association Rwandaise pour la Défense des
151
Les raisons de l’impasse, op.cit., p.9.
152
FPR, ikibazo cyoDroits de l’Homme
kubona ishyaka CDR ryinjiye mu Nteko y’Inzibacyuho, Kigali
AREDETWA
29-3-1994. Minisitiri: Association pour le Relèvement
w’Intebe Uwiringiyimana A. avuga ko «nta waheza CDR,
yemeye ibyo andi mashyaka ayisaba» (5 Mutarama 1994)
Démocratique des Batwa
505
v
Abaterankunga, bari basabwe
ACRONYMS gutera inkungu mu gihe
AND ABBREVIATIONS
k’inzibacyuho___________________________________
(hari harabaye inama nyinshi za FPR na
guverinoma kuva muri Nzeri 1993) bari batangiye kurambirwa
bategereje
A.A. ko: Archives
guverinoma y’inzibacyuho yajyaho ngo babone
Africaines
gutanga
A.G. imfashanyo zabo. W.
: Assemblée GénéraleClaes wari Minisitiri w’Umubano
n’Amahanga w’u Bubirigi yavuze icyo gihe ko amahanga
ABAKI : Alliance des Bakiga
atazakomeza kwihanganira itinzwa ryo gushyira mu bikorwa
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
amasezerano ya Arusha153. L. Delcroix wari Minisitiri w’Ingabo
Suppression des Castes
w’u Bubirigi na we yavuze ko u Bubirigi butazategereza
ACR
ubuziraherezo Association
: ishyirwa mudes Cultivateurs
bikorwa du z’inzibacyuho.
ry’inzego Rwanda
ADP : Alliance
Boutros-Boutros Démocratique desMukuru
Ghali (Umunyamabanga Peupleswa Loni) na
ADR
we yagize ati:: Alliance pour la Démocratie
“Niba amasezerano ya Arushaet adashyizwe
la mu
bikorwa, MINUAR Réconciliation
izigendera”. Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Ni icyo gihe: Alliance
AFDL hari umwuka mubiDémocratiques
des Forces mu baturage, pour
urangwa
la
n’umutekano muke, nta buyobozi
Libération buriho, intagondwa zarangije
du Congo-Zaïre
imyiteguro
AGOA ya nyuma ya jenoside n’ubundi bwicanyi.
: African Growth and Opportunity Act Ku
babiteguye, byari
$,'6 ngombwa ko abari bashyigikiye FPR, haba
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kuri kamere cyangwa mu bitekerezo byabo, bashira kugira ngo
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
nihaba amatora na yo ubwayo izatsindwe ivanwe mu ruhando
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
rwa poritiki. Ni icyo gihe hatari umutekano na muke, FPR yafashe
Rwandaise
ikemezo cyo gusubiza ku Murindi igice kimwe cy’abakada bayo
ALIR : Armée
batari abasirikare bataride bakiri
Libération du Rwanda
ngombwa muri CND.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
153
L’Echo, 23 Gashyantare 1994
Démocratique des Batwa
506
v
ACRONYMS AND VI ABBREVIATIONS
______________________________________________________________
___________________________________
JENOSIDE YAKOREWE ABATUTSI (Mata–Nyakanga 1994)
A.A. : Archives Africaines
Byanditswe na Faustin RUTEMBESA
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la

H
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African
agati ya MataGrowth and Opportunity
na Nyakanga 1994 mu Rwanda Act habaye
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
jenoside yahitanye abantu barenga miriyoni1. Guhera
AIMO mu: wa 1994 Indigènes
Affaires jenoside yakorewe Abatutsi yakozweho
et Main-d’oeuvre
ubushakashatsi,
AJER inandikwaho
: Association de la byinshi.
JeunesseBamwe mu banditsi
Estudiantine
bagerageje gusubiramo nta gutegwa uko yateguwe n’uko
Rwandaise
yakozwe. Abandi bibanda ku gusesengura impamvu zayiteye.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Muri urwo rwego, umutego w’irondabwoko wibanzweho nta
AM/AP ndetse
kujenjeka : Arrêté ministériel/ Arrêté
n’icengezamatwara présidentiel ribiba
ry’itangazamakuru
AMR
urwango : Association
na ryo ryarasesenguwe des Moniteurs du Rwanda
ku buryo buhagije.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
Raporo : Assemblée
z’imiryango Nationalezatangiye
mpuzamahanga de Transitionkugaragaza uko
jenoside yateguwe ikanashyirwa
(Transitional mu bikorwa,
National Assembly) ari na ko abantu
banyuranye
APADEC batanga ubuhamya buteye nk’inkuru
: Association du Parti Démocrate Chrétien z’ubuzima
banyuzemo. Habaye amaperereza nk’iryakozwe na Sena
APR : Armée Patriotique Rwandaise
y’Ababirigi ku Rwanda, komisiyo y’ababadepite b’Abafaransa,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Umuryango w’Abibumbye (ONU), Umuryango w’Ubumwe
bwa Afurika Rwandais (OUA) ndetse n’inyandiko mvugo z’inama
APROCOMIN: Association
n’ubushakashatsi bunyuranye. des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Haje kandi Raporo Masse ya komisiyo y’igihugu ishinzwe kwegeranya
ibimenyetso
ARD bigaragaza
: Alliance pour uruhare rwa Leta y’u Bufaransa
le Renforcement de la muri
jenoside yakorewe Abatutsi
Démocratie mu Rwanda mu wa 1994 na raporo
y’iperereza ku mpamvu, imigendekere n’abagize uruhare mu
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
1 Droits
Ikigereranyo k’imibare de l’Homme
ituruka mu nkiko gacaca kigaragaza ko hishwe 1050,000
(Urwego rw’igihugu rushinzwe
AREDETWA : Association pour inkiko gacaca, rôle central des juridictions Gacaca,
le Relèvement
Kigali, Nzeri 2007.)
Démocratique des Batwa
507
v
iraswa ry’indege ya Perezida AND
ACRONYMS w’u Rwanda. Amakuru kuri jenoside
ABBREVIATIONS
yakorewe Abatutsi mu 1994 aturuka kandi ku buhamya
___________________________________
butangwa mu nkiko zisanzwe, mu rukiko mpuzamahanga
mpanabyaha
A.A. :(TPIR) no mu
Archives nkiko gacaca.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Uhereye kuri izi nyandiko, bigaragara ko gusobanura jenoside
ABAKIibintu :byinshi
bisaba Alliance deskwegeranya.
bigoye Bakiga Muri byo hagaragaramo
ibikurikira: ingufu zo kubasha guhanganaEvoluant
ABESC : Association des Bahutu n’abashakapour la
kwivanga,
akenshi bo hanze Suppression des Castes
y’ubushakashatsi, ubumenyi bwimbitse mu
ACR bw’imikorere,
buryo : Association des Cultivateurs
kugira ubumenyi duubuhanga
bw’ibanze, Rwanda bwo
kugereranya
ADP amasesengura anyuranye n’indishyi
: Alliance Démocratique yo gukuramo
des Peuples
ibitekerezompine.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Nubwo hari inyandiko nyinshi, gusobanura jenoside yakorewe
AEC
Abatutsi bihura: Agglomeration Extra-Coutumières
n’inzitizi nyinshi. Zimwe zirebana n’ijorabumenyi,
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour
izindi zishingiye ku bintu biri hanze y’ubushakashatsi. Wakumvala
Libération
ute jenoside yakorewe du Congo-Zaïre
Abatutsi ukagerageza no kuyisobanura?
AGOA
Imiterere : African
y’iki kibazo Growth
ituma ntaandkantu
Opportunity
na kamwe Act dukwiye
kwirengagiza.
$,'6 Ubushakashatsi bwakozwe ku
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP zindi jenoside
bugaragaza
AIMO ko ari ngombwa
: Affaires kubanza
Indigènes et kwiga intangiriro y’icyaha,
Main-d’oeuvre
icyatumye
AJER kiba ku buryo bunonosoye kandi nta nkomyi, inzego
: Association de la Jeunesse Estudiantine
n’amayeri yakoreshejwe.
Rwandaise
ALIR
Kugendera : Armée
kuri de Libération
izi ngingo, bifashadukugerageza
Rwanda kumva no
AM/AP
gusobanura : Arrêté“abantu
uburyo ministériel/
bangana Arrêté
kuriyaprésidentiel
bapfuye n’ukuntu
abandi
AMR bangana kuriya babaye abicanyi
: Association des Moniteurs du Rwanda bahuje umugambi”2.
Kuri iki kibazo
AMUR hashamikiraho
: Association des ibindi bifashaau
Musulmans umuntu
Rwanda kubona
ibisobanuro
ANT nko kumenya uko abicanyi
: Assemblée Nationale de Transition bumvaga ukwitabira
kwabo jenoside. Tugendeye ku nyandiko ndetse n’ibyavuzwe, iki
(Transitional National Assembly)
gice kiragaragaza mu buryo bw’intangiriro, impine y’ibitekerezo
APADEC
bifasha umuntu : Association
kumva jenoside du Parti Démocrate
yakorewe Chrétien
Abatutsi.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
6.1. Gusobanura
APROBAMI : Association amagambo desn’inshoza z’ibanze
Partis Monarchistes
Rwandais
Mbere yo kwinjira mu isesengura ryimbitse, birakwiye
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
gusobanura inshoza n’amagambo bizakoreshwa mu bice biri
APROSOMA
imbere: “icyaha : Association
k’intambara”, pour la Promotion
“Icyaha kibasiraSociale
inyoko de la
muntu”,
“jenoside”3. AyaMasse magambo akunze gukoreshwa ku buryo butari
ARD
bwo. Urebeye :mu Alliance
nyandikopour le Renforcement
zimwe na zimwe usanga de la
ajya kuvuga
kimwe ndetse ugasanga Démocratie adafutura icyo yashyiriweho.
ARDHO
2
Chrétien J.-P., “Un génocide africain:Rwandaise
: Association de l’idéologie àpour la Défense
la propagande”, des
muri Verdrier
V. et al., Rwanda. Un Droits
génocidede
du l’Homme
XXeme siècle, Paris, L’Harmattan, 1995. 46.
Ku birebana no kubiha amazina
AREDETWA : Association pour
3
ndetse no gusobanura ibi byaha wareba, Ternon Y.,
le Relèvement
guerre et génocide au XXe siècle.
Démocratique des Batwa
508
v
Amasezerano ACRONYMS
y’i Jeneve (Convention de Genève) yo mu wa 1906
AND ABBREVIATIONS
n’ay’i Lahe (Convetion de la Haye) yo mu wa 1907, ibyaha
___________________________________
by’intambara ni ibikorwa bya kinyamaswa bikorerwa abasiviri
n’abasirikare
A.A. :bakomeretse cyangwa bafashwe bunyago mu gihe
Archives Africaines
k’imirwano hagati y’ibihugu. Nyuma haje gushyirwaho ibikorwa
A.G. : Assemblée Générale
bigize icyo cyaha. Ibyo ni nk’ibikorwa by’iyicarubozo, cyangwa
ABAKIbikorwa
ibindi : Alliance deskimuntu,
bitari ibya Bakiga kubabaza nkana, gufunga
ABESC
binyuranye : Associationguhatira
n’amategeko, des Bahutu Evoluant
umuntu kurwanirapouringabo
la
Suppression
z’umwanzi, gusenya des Castes
no gutwara ku ngufu ibintu by’abandi
ACRho bigaragara
nta : Association
ko bikenewedes mu
Cultivateurs
rwego rwa du Rwandakandi
gisirikare,
bigakorwa
ADP ku: bwinshi
Alliancen’ibindi.
Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Icyaha kibasiraRéconciliation
inyoko muntuNationale
cyasobanuwe mu masezerano
y’i Londres (Convention de Londres) yasinywe n’abafatanyije
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
kurwanya Hitireri tariki ya 8 Kanama 1945 kugira ngo habe
AFDL :
imanza z’abicanyi Alliance des Forces
b’abanazi. Démocratiques
Kireba by’umwiharikopour la
ibikorwa
Libération
bitari ibya kimuntu du Congo-Zaïre
bikorerwa abasivire ku buryo bwateguwe
AGOA
mu : Africancyangwa
gihe k’intambara Growthcy’amahoro.
and Opportunity Act imanza
Kuva haba
$,'6
z’i Nuremberg$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
inshoza y’icyaha kibasira inyoko muntu isuzumwa
ku
AIMO buryo buhoraho.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Sitati ya Roma (statut de Rome) igenga urukiko mpanabyaha
Rwandaise
mpuzamahanga yashyize ahagaragara ibyiciro birenga icumi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
by’ ibikorwa bigize iki cyaha. Twavuga nk’ubwicanyi cyangwa
AM/AP
kurimbura ku: Arrêté
bwinshiministériel/ Arrêté présidentiel
abagize amatsinda y’abantu runaka,
AMR
guhungisha : Association
cyangwa des Moniteurs
kwimura du Rwandagufunga
ku ngufu abaturage,
AMUR ubundi
cyangwa : Association des Musulmans
buryo bukabije bwo kubuza au uburenganzira
Rwanda
ANT
bufatika, : Assemblée
urengereye Nationale deby’ibanze
ibiteganywa Transition n’amategeko
mpuzamahanga, gutoteza itsinda
(Transitional iryo ari
National ryo ryose uhereye ku
Assembly)
mpamvu
APADEC za poritiki, ibara ry’uruhu, igihugu,
: Association du Parti Démocrate umuco, ukwemera
Chrétien
(idini), cyangwa se igitsina, gushimuta bikozwe ku bwinshi
APR : Armée Patriotique Rwandaise
kandi byateguwe bigakurikirwa no kunyereza.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Uhereye ku mavu Rwandais n’amavuko, jenoside ni ijambo rishya,
APROCOMIN: Association
ryubatswe bahereye ku ijambo des Commerçants
ry’ikigereki Genos,Indigènes rivuga
APROSOMAinyoko
intangiriro, : Association
n’ubwoko pour la Promotion
ndetse no ku nshingaSocialey’ikiratini
de la
Caedere ivuga Masse kwica. Ryakoreshejwe bwa mbere mu wa 1944
na
ARD Raphaël Lemkin mu gitabo
: Alliance pour le “Axis rule in Occupied
keRenforcement de la Europe”
aho ijambo jenoside risobanura
Démocratie kurimbura ibihugu n’amatsinda
y’amoko runaka uhereye ku mugambi wateguwe ukayoborwa
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
kandi ugashyirwa mu bikorwa4.
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
4
Ternon Y., L’État criminel. les génocides du XXè siècle, Paris, Seuil, 1995, p. 17.
Démocratique des Batwa
509
v
Iryo jambo ryakoreshejwe
ACRONYMS ku ANDnshuro ya mbera mu nyandiko
ABBREVIATIONS
yemewe mu kirego cyo mu rukiko mpuzamahanga
___________________________________ rwa gisirikare
rw’i Nuremberg. Kuri urwo rwego, igisobanuro k’ijambo
jenoside
A.A. kigaragaza,
: Archives ubugira kabiri, ubushake bw’umuryango
Africaines
mpuzamahanga. Ku ruhande rumwe, kigaragaza ubushake
A.G. : Assemblée Générale
ntavuguruzwa bwo guhana icyaha, kugeza icyo gihe kitari
ABAKI
mu : Alliance des
nkoranyamagambo Bakiga mpanabyaha; ku rundi
y’ubutabera
ABESC guha
ruhande, : Association des ry’Abayahudi
inyito irimburwa Bahutu Evoluant pourna
ryateguwe laLeta
Suppression
ya Hitireri. Bityo rero, ijambodes Castes
jenoside ryahimbiwe gusobanura
ACR gishya :k’icyaha
ikiciro Association des Cultivateurs du Rwanda
kitahozeho.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Igisobanuro
ADR cya jenosidepour
: Alliance cyasubiwemo mu rwego
la Démocratie et larw’amategeko
mu masezeranoRéconciliation
yo kurwanya no gukumira icyaha cya jenoside
Nationale
yemejwe n’abari mu nteko rusange y’Umuryango w’Abibumbye
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bose tariki ya 9 Ukuboza 1948. Ayo masezerano, yatangiye
gushyirwa muAlliance
AFDL : bikorwa desmuForces Démocratiques
wa 1951, asobanura mu pour la
ngingo
yayo ya II, ko Libération du Congo-Zaïre
“Jenoside igaragarira muri kimwe mu bikorwa
AGOA
bikurikira, : Africanhagambiriwe
bikorwa Growth and Opportunity Act
kurimbura itsinda ryose
$,'6 se igice
cyangwa $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
cy’abagize itsinda ry’abanyagihugu, ry’ubwoko,
ry’inyoko
AIMO cyangwa ry’ idini
: Affaires mu buryo
Indigènes bukurikira:
et Main-d’oeuvre
AJERa. Kwica abagize iryo itsinda;
: Association de la Jeunesse Estudiantine
b. Kototera ubutavogerwa bw’umubiri cyangwa ubwenge
Rwandaise
bw’abagize iryo tsinda;
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
c. Gushyira nkana abagize iryo tsinda mu mibereho igamije
AM/APkubarimbura
: Arrêtébose
ministériel/
cyangwa seArrêté présidentiel
igice cyabo;
AMR d. Gufata :ibyemezo
Association des
bigamije Moniteurs
gukumira, du Rwanda
kubyara muri iryo tsinda;
AMUR : Association
e. Kwimurira ku gahato des Musulmans
abana au Rwanda
bo mu itsinda runaka mu
ANT rindi”.5: Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
Uhereye
APADECku nshoza “kwica kudu
: Association bwinshi”, n’uruhare ubutegetsi
Parti Démocrate Chrétien bwa
poritiki bugenda bubigiramo, inshoza y’“icyaha kibasira inyoko
APR : Armée Patriotique Rwandaise
muntu” na “jenoside” bijya gusa. Niba icyaha k’intambara kiba
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
aruko habaye imirwano hagati y’ibihugu, icyaha kibasira inyoko
muntu na jenosideRwandais
bishobora kuba mu makimbirane y’imbere
APROCOMIN: Association
mu gihugu. Ikinyuranyo hagati desy’ibyo
Commerçants Indigènes
byaha byombi gishingira
APROSOMA
ku mpamvu : zibitera.
Association pour la Promotion
Umwicanyi Socialegukuraho
abikora agamije de la
uwicwa kubera, inyoko, ubwoko bwe cyangwa se ibitekerezo bye
Masse
E\DSRULWLNL,\RXPXQ\DF\DKDDÀWHXEXVDKDNHEZRNXULPEXUD
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
5
Convention sur laDémocratie
prévention et la répression du crime de génocide muri Ternon
Y., 1995, op.cit., 44;
ARDHO reba na none Nations
: Association Unies (service
Rwandaise pourd’informations),
la DéfenseQu’est-ce
des
qu’un génocide? Une convention des Nations Unies pour prévenir et punir la destruc-
Droits
tion délibérée d’un groupe de l’Homme
national, racial, religieux ou ethnique, New York, 1959 ; J.-
AREDETWA
Dupaquier F. (dir),: La
Association pour face
justice internationale le Relèvement
au drame rwandais, Paris, Karthala,
1996, p. 120.; Nations Unies, Statuts de Rome de la Cour internationale, 2000.
Démocratique des Batwa
510
v
burundu cyangwa se igice k’itsinda
ACRONYMS ry’abanyagihugu, ry’inyoko
AND ABBREVIATIONS
runaka, ry’ubwoko cyangwa idini uko biri, ibikorwa bye byitwa
___________________________________
jenoside.
A.A. : Archives Africaines
Ushaka kumva jenoside uhereye kuri ibi bisobanuro,
A.G. : Assemblée Générale
biragaragara ko imiterere y’icyaha iza imbere y’ubwinshi bw’abo
ABAKI Ikintu
gihitana. : Alliance
k’ibanzedesmuBakiga
gusonura jenoside si ubwinshi
ABESC : Association
bw’abicwa n’uburyo bukoreshwa des Bahutu
mu Evoluant pour la ni
kubica, ahubwo
Suppression
ubushake n’umugambi wa Letadescyangwa
Castes inzego ziyishamikiyeho
ACRgutegura :gutsemba
wo Association des Cultivateurs
itsinda du Rwanda
ry’abantu ryemejwe nk’inzitizi
z’intego
ADP cyangwa ibyifuzoDémocratique
: Alliance by’iyo Leta. des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Niba umugambi wo kurimbura
Réconciliation itsinda ry’abanyagihugu uko
Nationale
rimeze utoroshye kugaragazwa mu rwego rw’amategeko kubera
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ko inshuro nyinshi uba utashyizwe mu nyandiko, ibimenyetso
AFDL : Alliance
bifatika bishobora des Forces Démocratiques
kuwugaragaza. Guhura kw’igihepour la
ndetse
Libération
n’ahantu k’ubwicanyi du Congo-Zaïre
bukorerwa abaturage bagaragajwe mbere
AGOA
bigaragaza : African Growth
umugambi andn’inzego
wa Leta Opportunity Act
ziyihagarariye wo
$,'6
JXNXUDKR $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
EXUXQGX DER EDWXUDJH NX EXWDND EZD\R Q·DKR LÀWH
ububasha
AIMO hose.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Nk’uko bigaragara ntibyoroshye gusobanura inshoza ya
Rwandaise
MHQRVLGH NXEHUD XEXU\R LNXULUL]ZD QGHWVH Q·LELQGL ELQWX ELÀWH
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
aho bihuriye na yo, birushaho gutuma bikomera. Muri byo
AM/AP ikoreshwa
twavuga : Arrêtéryaministériel/
hato na hatoArrêté
ry’iryo présidentiel
jambo, ibyibanda ku
AMR
gushyira : Association
imbere descy’abaturage.
ikiciro runaka Moniteurs du MuriRwanda
uwo murongo
AMUR jenoside
ijambo : Association
rikoreshwades
muMusulmans
kumvikanisha auubwicanyi
Rwanda icyo
ANT kemeza: ko
kiciro Assemblée
cyakoreweNationale de Transition
mu gihe cyashize. Icyo gihe ijambo
jenoside rigakoreshwa hagamijwe
(Transitional kwibuka
National inkomoko.
Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Haza kandi impamvu z’ubutabazi bw’ibanze, zikunze gukoreshwa
APR : Armée Patriotique Rwandaise
n’imiryango itabogamiye kuri Leta. Aha, ijambo jenoside
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
rikoreshwa nk’amyeri agamije kuzamura amarangamutima,
guca ibikuba mu Rwandais
bantu kugira ngo hemezwe ko haba ubutabazi
APROCOMIN: Association
mpuzamahanga. Izindi mpamvu des Commerçants
zishobora kubaIndigènes
iz’ubutabera.
APROSOMA
Gukoresha : Association
ijambo pourbigamije
jenoside biba la Promotion Sociale
kugaragaza de la
ubukomere
bw’ibyaha no kuburanisha
Masse umunyaporitiki runaka wabigizemo
uruhare
ARD mu nkiko mpuzamahanga.
: Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
Bimwe muri ibyo bintu bibangamira gusobanura jenoside
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
bigaragara kandi mu gihe cyo gusonura jenoside yakorewe
Droits de
Abatutsi. Ntawabura l’Hommezimwe mu nyandiko, ubwo
kwibutsa
AREDETWA
zamaraga : Association
kugaragaza ukopour le Relèvement
igice kimwe cy’Abanyarwanda
Démocratique des Batwa
511
v
n’umujinya mwinshi,
ACRONYMS kibasiye
AND ikindi zemezaga ko uruhare
ABBREVIATIONS
rw’ubwo bwicanyi rukwiye gushyirwa ku wateye uwo mujinya6.
___________________________________
Iyi myumvire igaragaza ko gusobanura jenoside yakorewe
Abatutsi bitagamije
A.A. gusaAfricaines
: Archives inyungu z’ubumenyi.
A.G. : Assemblée Générale
Nymara, guhera kuri L. Lemkin n’amasezerano yo mu wa
ABAKI
1948, intambwe : Alliance
ifatikades Bakiga mu kugaragaza ku buryo
yaratewe
ABESC
bwumvikanyweho, : Association
ibikorwades Bahutu
bigize icyahaEvoluant pour laIbyo
cya jenoside.
bikorwa si umubare Suppressionw’abicwa,des Castes
ahubwo ni umugambi wo
ACR
kurimbura itsinda : Association
ry’abantudes Cultivateurs
runaka ndetse nodu Rwanda mu
kuwushyira
bikorwa byateguwe
ADP cyangwa
: Alliance byumvikanyweho.
Démocratique Ubushakashatsi
des Peuples
bwakozwe
ADR kuri jenoside zakozwe mu kinyejana
: Alliance pour la Démocratie et la cya XX bugaragaza
ko buri yose yari yabanjirijwe n’imyiteguro
Réconciliation Nationale miremire yo kubaka
ingengabitekerezo ndetse na tekiniki, bikozwe n’inzego za Leta.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Muri iyi nyandiko, : Allianceinteruro
des Forces Démocratiques
“jenoside yakorewe pour la
Abatutsi”
igarukamo cyane. Libération du Congo-Zaïre
Kuyikoresha, aho gukoresha “jenoside
AGOA
nyarwanda” :bishingiye
African Growthku ngingoand Opportunity Act
ebyiri z’inyurabwenge ya
$,'6
jenoside: mbere $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
na mbere itsinda ry’abicwa ryatoranijwe kandi
rigaragazwa
AIMO nk’itsinda ry’ubwoko,
: Affaires Indigènes no kuritsemba bikorwa
et Main-d’oeuvre
mu kivunge. :Na
AJER none, abicanyi
Association bibonaga Estudiantine
de la Jeunesse kandi bakigaragaza
nk’Abahutu kandi bagahitamo abo bica kubera ko bari mu
Rwandaise
itsinda rifatwa ko ari Abatutsi.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
6.2. Imbarutso : Arrêté ministériel/
n’ishyirwa mu bikorwaArrêtéryaprésidentiel
jenoside yakorewe
AMR
Abatutsi : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
6.2.1. Ihanurwa
ANT ry’indege
: Assemblée ya Perezida
Nationale no gushyira mu
de Transition
bikorwa jenoside (Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Tariki ya 6 Mata 1994, indege yari itwaye Perezida w’u Rwanda
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Yuvenari Habyarimana na Cyprien Ntaryamira w’u Burundi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
yarasiwe iruhande rw’ikibuga k’indege k’i Kanombe, hejuru
y’umusozi wa Rwandais Masaka. Uko iyo ndege yahitanye abaperezida
APROCOMIN:
bombi ndetse Association
n’ibyegera byabo des Commerçants
harimo umugaba Indigènesmukuru
APROSOMA
w’ingabo z’u Rwanda: Association
Koroneripour la Promotion
Déogratias Socialeyarashwe
Nsabimana, de la
bikurura impaka zikomeye. Izo mpaka zishingira ku bisobanuro
Masse
bitatu.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
6 Droits
Reyntjens P., “Rwanda. de l’Homme
Ten years on: From genocide to Dictatorship”, in Africa Af-
fairs
AREDETWA : Association kandi
(2002), 103, pp. 177-210. Reba pourLugan B., Rwanda, Contre- enquête sur le
le Relèvement
génocide, éd. Privat, 2007, p. 273.
Démocratique des Batwa
512
v
Igisobanuro cya mbere gishyira
ACRONYMS mu majwi uruhare rwa FPR
AND ABBREVIATIONS
mu gutegura___________________________________
no guhanura indege ya perezida7. Abatanga
ibi bisobanuro ahanini ni abari mu nzego z’ubuyobozi
z’Abafaransa,
A.A. abahoze ari abanyacyubahiro mu buyobozi
: Archives Africaines
bwatsinzwe mu Rwanda n’abanyamuryango b’imitwe ya poritiki
A.G. : Assemblée Générale
LED PX EXKXQJLUR QGHWVH QD EDPZH PX EDQWX  EDÀWH DKR
ABAKI : Alliancecy’ubafaransa.
bahurira n’igisirikare des Bakiga Bemeza ko FPR yabikoze
ABESC
yabigambiriye: ku
Association des Bahutu Evoluant pour la
mpamvu eshatu.
Suppression des Castes
Ngo FPR yaba
ACR yateguye des
: Association kandi igashyirisha
Cultivateurs mu bikorwa
du Rwanda
umugambi
ADP wo: Alliance Démocratique des Peuples rwego rwo
guhanura Perezida Habyarimana mu
kuburizamo amaserano ya Arusha yari imaze gusinyana na
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Guverinoma y’u Rwanda Arusha tariki ya 4 Kanama 1993. Ngo
Réconciliation
yaba kandi yarashakaga kwikizaNationale
Perezida wari uyibangamiye mu
AEC
gutsinda burundu : Agglomeration
urugamba. Ngo Extra-Coutumières
FPR yaba yarashakaga gufata
AFDL
ubutegetsi bwose : Alliance
bwa des Forces
poritiki nta Démocratiques pour la
nkomyi, aho kubugabana
n’indi mitwe yaLibération
poritiki yaridu iriCongo-Zaïre
mu Rwanda.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Iki gisobanuro kigamije kumvikanisha igitekerezo gihamya ko
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
jenoside yakorewe Abatutsi, yatewe n’umujinya utunguranye
AIMO : Affaires Indigènes
w’Abahutu bakoreshejwe n’agahinda,et Main-d’oeuvre
kumva nta cyo bashoboye
AJER : Association
QWD Q·XEXUHQJDQ]LUD de la Jeunesse
EDJLÀWH 7ZLEXWVHEstudiantine
NR LNL JLVREDQXUR
cyakwirakwijweRwandaise na guverinoma y’abatabazi yishyizeho tariki ya
8 Mata 1994. :Cyatumye
ALIR Armée debabashaLibérationgusobanura
du Rwanda jenoside yakorewe
Abatutsi, urupfu rw’abasirikari 10 b’Ababirigi bari muri MINUAR
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
na bamwe mu banyaporitiki batavugaga rumwe na Leta8.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Igisobanuro :cya Association des Musulmans
kabiri k’ihanurwa au Rwanda
ry’indege ya Perezida
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Habyarimana gishyira mu majwi ibyegera bye, by’umwihariko
abaturuka mu umuryango
(Transitional w’umugore
Nationalwe bafashijwe n’abahanga
Assembly)
mu
APADECbya gisirikare b’abanyamahanga
: Association du Parti Démocrate
9
. Ngo ibyoChrétien
byegera bya
Perezida byaba byarabikoze kubera impamvu ebyiri. Iya mbere,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ngo bamushinjaga kuba yarasinye ku itariki ya 4 Kanama 1993,
APROBAMI
ku gitutu cya :FPR, Association
abayobozi des Partis Monarchistes
b’ibihugu byo mu karere k’ibiyaga
Rwandais
bigari n’umuryango mpuzamahanga, amasezerano y’amahoro
APROCOMIN:
y’Arusha. Urupfu Association
rwe ngodes Commerçants
rwaba Indigènes
rwari rugamije guteza
imidugararo n’akaduruvayo
APROSOMA : Association pour byashoboraga
la Promotion kuburizamo igikorwa
Sociale de la
cyo kubahirizaMasse imigereka y’amasezerano irebana no kugabana
ubutegetsi muri Leta y’inzibacyuho yaguye no guhuza ingabo.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
7
Prunier G., Rwanda (1959-1994), Histoire d’un Génocide, Milan, Ed. Dogorno,
ARDHO
1997, pp.259-261. : Association Rwandaise pour la Défense des
8 Droitsn’ubutegetsi
U Bubirigi bwafatwaga de l’Hommebwariho nk’ubwafashije FPR mu itegurwa
n’ishyirwa
AREDETWA : Association pour le ya
mu bikkorwa ry’ihanurwa ry’indege Perezida Habyarimana.
Relèvement
9
Prunier G., op.cit., pp.266-267
Démocratique des Batwa
513
v
Igisobanuro cya kabiri gishingira
ACRONYMS AND ku isano iri hagati y’igitekerezo
ABBREVIATIONS
cyo kutarekura ubutegetsi mu itsinda ry’Abahutu na jenoside
___________________________________
yakorewe Abatutsi. Abatutsi bafatwaga nk’abantu babangamiye
gushyira mu bikorwa icyo gitekerezo. Abateguye jenoside
A.A. : Archives Africaines
babonaga mu rupfu rwa Perezida, uburyo bwiza bwo kwica
A.G. : Assemblée Générale
ku bwinshi Abatutsi ndetse no kwica Abahutu no kwikiza
ABAKI : Alliance
ingengabitekerezo des Bakiga
y’abatavugaga rumwe na Leta. Ihereye ku
ABESC byaturutse
bitekerezo : Association
ahantu des Bahutu Evoluant
hanyuranye, pour la ku
raporo y’iperereza
Suppression des Castes
ihanurwa ry’indege ya Perezida igaragaza ko iyo ndege yarasiwe
mu
ACRgace ka :gisirikare k’i des
Association Kanombe, irashwedu
Cultivateurs naRwanda
bamwe mu
basirikare
ADP bo : Alliance Démocratique des Peuples gace .
mu ngabo z’ u Rwanda bagenzuraga ako 10

ADR : Alliance pour la Démocratie et la


Ibisobanuro bya nyuma ku rupfu rwa Perezida Habyarimana
Réconciliation
biganisha ku ruhare Nationale n’abasirikare ndetse
rwaba rwaragizwe
AEC : Agglomeration
n’abadiporomate Extra-Coutumières
b’abanyamahanga. Abahamya ibi, bahera ku
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
myitwarire n’imigirire y’abasirikare b’Ababirigi n’ab’Abafaransa
mu masaha yaLibération
mbere yakurikiye ihanurwa ry’indege ryo ku
du Congo-Zaïre
wa
AGOA6 Mata. Nubwo
: African Growth andbwenegihugu
badahuriza ku Opportunity bw’abakekwa
Act
kugira uruhare mu ihanurwa ryo ku itariki ya 6 Mata, abemeza
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
iki gisobanuro cy’abantu bo hanze bahurira ku kuba abantu
AIMO
bari : Affaires
aho indege yarasiwe Indigènes et Main-d’oeuvre
bari abazungu.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Kuri iyi ngingo, Rwandaise
twavuga ambasaderi w’u Rwanda i Kinshasa
ALIRcyahoze : ari
mu ArméeZayire de Libération du Rwanda
Etienne Sengegera n’abari ibyegera
bya
AM/AP Habyarimana bemeje, ku munsi ukurikira
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel uwo indege ya
Perezida
AMR yahanuriweho,
: Associationkodesindege yahanuwe
Moniteurs n’abasirikare
du Rwanda
b’Ababirigi bo muri MINUAR. Etienne Sengengera yemezaga ko
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Ababirigi baba barakorega FPR kandi umunsi w’iraswa ry’indege
ANT : Assemblée
abasirikari b’Ababirigi bo Nationale
muri MINUAR de Transition
bakoraga irondo mu
(Transitional
duce tuzengurutse aho indege yaguye . National 11 Assembly)

APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien


Collette
APR Braeckman,
: Armée we ashyigikira
Patriotique igitekerezo cy’uko indege
Rwandaise
ya Perezida Habyarimana
APROBAMI : AssociationJuvénaldes Partis yabaMonarchistes
yarahanuwe na misile
zarashwe n’abasirikare b’Abafaransa cyangwa abo baba
Rwandais
barigishije kuzirashisha. Yemeza ko yaguye ku nyandiko ivuga ku
APROCOMIN:
mutwe Association
w’abakomando ugizwedes Commerçants
n’abasirikare babiriIndigènes
b’Abafaransa
APROSOMA
n’abakozi ba :CDR.
Association
Ngo uwopour mutwe la Promotion
w’abakomando Sociale de la
ni wo waba
wararashe indege Masseya Perezida . Nubwo hatagaragazwa neza abo
12

ARD
ari bo, baba :ari Alliance pour le Renforcement
abanyamahanga de la
bateguye, bakanashyira mu
bikorwa ihanurwa ry’indege ya Perezida Habyarimana.
Démocratie
10
République du :Rwanda,
ARDHO Le RaportRwandaise
Association d’enquête sur les causes,
pour la les circonstances
Défense des et
les responsabilités de l’attentat contre l’avion présidentiel rwandais, Kigali, 20 Avril,
2009, p. 183-186. Droits de l’Homme
11
Prunier G., 1997,
AREDETWA op.cit, p. 258.
: Association pour le Relèvement
12
Collette B., 1997, op.cit, p. 258; La Nuit Rwandaise, no 2,7 Avril 2008, pp.400-401
Démocratique des Batwa
514
v
Nubwo nta bimenyetso
ACRONYMS bifatika bigaragaza abarashe indege,
AND ABBREVIATIONS
hari abantu batera indi ntambwe bemeza ko jenoside yakorewe
___________________________________
Abatutsi yatewe n’ihanurwa ry’indege ya Perezida Habyarimana.
Abayobozi
A.A. ba :guverinoma y’abatabazi n’abari bayoboye jenoside
Archives Africaines
ni ko babigaragazaga. Babyerekanaga nk’uburyo bwa nyuma
A.G. : Assemblée Générale
$EDKXWX EDUL EDÀWH EZR NZLWDEDUD EDUZDQ\D $EDWXWVL EDFL\H
ABAKI umutwe
igihugu : Alliance
kandidesbagakorana
Bakiga n’umwanzi wo hanze
ABESC : Association
y’igihugu ari we FPR. des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR y’iryo :hanurwa
Nyuma Association des Cultivateurs
ry’indege, du Pawa
igice cya Hutu Rwanda cyabaye
umuyoboro
ADP mfashabwenge wo guhamagarira
: Alliance Démocratique gutsemba Abatutsi.
des Peuples
Abari
ADR bari bawuyoboye
: Alliance pour la Démocratie et larwa Perezida
bagaragazaga urupfu
Habyarimana Réconciliation
nk’igikorwa Nationale
cy’ubushotoranyi bw’Abatutsi
n’integuza yo gutsemba Abahutu. Gutsemba Abatutsi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
byasobanurwaga nk’uburyo bwa nyuma bw’Abahutu bwo
AFDL : Alliance
guharanira kubaho des Urupfu
kwabo. Forces Démocratiques pour la
rwa Perezida Habyarimana
rwatumye habaLibération
ishyirwa mu du bikorwa
Congo-Zaïre
ry’imigambi ibiri mikuru:
AGOA
Uwo guhorera: Abahutu
African Growth andno
b’i Burundi Opportunity
kurinda aboAct
mu Rwanda
$,'6
umugambi wo$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kubarimbura wateguwe na FPR
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Bityo
AJERrero, amarangamutima
: Association deyaturutse ku rupfu
la Jeunesse rw’abaperezida
Estudiantine
b’u Burundi n’u Rwanda akoreshwa mu kumvikanisha itsembwa
Rwandaise
ry’Abatutsi no gushaka ababyitabira benshi. Kuba Guverinoma
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
y’abatabazi n’abari bayoboye jenoside baratungaga agatoki
AM/AP ko :ari
Abatutsi Arrêté
bo ministériel/ Arrêté présidentiel
bacuze umugambi bakanarasa indege,
AMR
byahinduye : Association
ku des Moniteurs
buryo bugaragara imyumvire du Rwanda Ibirego
y’abaturage.
AMUR
byashinjwaga : FPR
Association des byayo
“n’ibyitso”13 Musulmans au Rwanda
byari bigamije kumvisha
ANT
Abahutu : Assemblée
impamvu Nationale
yo gutsemba de Transition
Abatutsi vuba na bwangu.
(Transitional National Assembly)
Impuruza
APADEC ya : Shingiro Mbonyumutwa
Association yanyujijwe
du Parti Démocrate kuri RTLM
Chrétien
hashize icyumweru nyuma y’urupfu rw’abaperezida bombi ni cyo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
yari igamije. Uwo muhungu w’uwigeze kuba Perezida, yazamuye
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
amarangamutitma y’Abahutu bari bagishidikanya, ababurira ko
ari bo batahiweRwandais
gutsembwa n’Abatutsi bo hanze y’igihugu niba
APROCOMIN: Association
batabatanze ngo batsembe vuba des Commerçants
na bwangu abo Indigènes
mu gihugu:
APROSOMA :rwose
“Mutekereze Association pour
Abatutsi bo la Promotion
hanze Sociale
y’igihugu de la mu
nibagera
gihugu bagatangira
Massekwihimura ku banzi babahejeje hanze imyaka
mirongo
ARD itatu!
: Alliance pour le ko,
Ndabahamiriza nk’uko na bo
Renforcement de babyivugiye,
la
ikibazo cy’umubare munini
Démocratie w’Abanyarwanda kizahita gikemuka.
Bazatsemba, batsembe, batsembe, batsembe. Bazatsemba
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
kugeza ubwo basigara bonyine muri iki gihugu kugira ngo
Droits de l’Homme
Ijambo ikitso ryasobanuraga
AREDETWA
13
Abatutsi
: Association pourbose le
b’imbere mu gihugu n’Abahutu batavu-
Relèvement
gaga rumwe na Leta
Démocratique des Batwa
515
v
ubutegetsi ababyeyi babo babashije
ACRONYMS kugumana imyaka magana
AND ABBREVIATIONS
ane, bo babugumane imyaka igihumbi (…) Ni na yo mpamvu
___________________________________
wowe utekereza, wibwira ko bizaba biguhagije kwibombarika
(…)
A.A.ko bizaba :biguhagije
Archives gukoma amashyi igihe batera (…) urata
Africaines
igihe cyawe! Ntihagire ugabanya umurava”14.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Biragaragara : rero
Alliance des Bakiga
ko iraswa ry’indege ryo ku itariki ya 6
ABESC : Association
Mata, ryabaye urwitwazo aho kuba des Bahutu Evoluant
impamvu, pour la
yo guhagurutsa
Suppression
imashini ya jenoside yubatwe des mu Castesmyaka ya mbere. Inzego
ACR : Association zigizwe
zinyuranye z’abajenosideri des Cultivateurs
n’imitwe itaridu Rwanda
iya gisirikari,
imitwe ya gisirikari,
ADP : Alliance imitwe yitwara gisirikari
Démocratique des Peuplesyatojwe gufata
no
ADR kwica mu kivunge yatangiye kugerageza
: Alliance pour la Démocratie et la umugambi wabo
guhera mu Kwakira 1990, i Kibirira,
Réconciliation Nationale i Mutura, i Kanzenze na
Gashora ho mu Bugesera. Ibitangazamakuru byo byahitishaga
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ubutumwa buvuga ko Abatutsi ari icyago k’ibanze bakwiriye
AFDL :
kurwanya. Impamvu Alliance des butumwa
ubwo Forces Démocratiques
bwasubiwemo na pour la
nyuma
yuko ubwicanyiLibération
butangira,du nukoCongo-Zaïre
bwari bukubiyemo ibisobanuro
AGOA
by’ibyarimo kuba: African Growth
kandi ari andna ko Opportunity Act
butera akanyabugabo
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
abakoraga jenoside.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Ntawakwibagirwa
AJER gukomoza
: Association de ku rupfu rwa
la Jeunesse Perezida Ndadaye
Estudiantine
Melchior w’u Burundi rwo ku itariki ya 21 Ukwakira 1993.
Rwandaise
Uru rupfu rwafashije kwegeranya ibice by’abahezanguni
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bo mu mashyaka yitwaga ko aharanira demokarasi kandi
AM/AP
atavuga rumwe : Arrêté ministériel/
na Leta. Rwatumye Arrêté présidentiel
kandi bamagana byimazeyo
AMR
amasezerano :y’Arusha
Association des Moniteurs
uko yakabaye. Bahereyedu kuri
Rwanda urwo rupfu,
AMUR
imyumvire yari : Association
ishyizwe imberedes Musulmans
n’ibyo biceau Rwanda
yagiye irushaho
ANT
guhabwa agaciro.: Assemblée
Vuba naNationale
bwangu, iyo de myumvire
Transitionyari igamije
kumvikanisha (Transitional
ibirimo gukorwa kandiAssembly)
National igasobanura impamvu
Abatutsi
APADEC bagomba kurwanywa.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Mu gihembwe cya nyuma cy’umwaka wa 1993 ibice
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
by’abahezanguni byari bimaze kwigarurira inzego n’imikorere
by’ubutegetsi. Rwandais
Ibi kandi byafashije mu gushyira mu bikorwa
APROCOMIN: Association
igishushanyo mbonera des Commerçants
k’“imperuka” uko cyari Indigènes
cyaratangajwe
APROSOMA : Association
n’ibitangazamakuru pour la Promotion
kikamaganwa n’imwe Sociale
mu miryangode la
iharanira uburenganzira
Masse bwa muntu. Ibi byerekana ku
buryo
ARD bugaragara
: Alliance pour leiriRenforcement
isano nini hagati y’imikorere de layimakajwe
n’ubutegetsi n’ihanurwa
Démocratie ry’indege ya Perezida wabwo. Iyo sano
ishingiye ku gukabya ubugizi bwa nabi no guhutaza ku buryo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
bukabije umuryango nyarwanda/ abaturage nk’amayeri yo
kwisubiza ingufu Droits de l’Hommeububasha bwa MRND. Asinya
no gushimangira
AREDETWA : Association pour le Relèvement
14
RTLM, Appel de M. Shingiro, cité par J.-P. Chrétien, 1995, op.cit., pp. 299-300
Démocratique des Batwa
516
v
maserano y’amahoro
ACRONYMS y’Arusha
AND ndetse aniyemeza kuyashyira
ABBREVIATIONS
mu bikorwa, Perezida Habyarimana yari agaragaje ibimenyetso
___________________________________
by’intege nke kandi arushijeho gutuma abantu barushaho
kwibaza
A.A. ejo :hazaza h’ubutegetsi
Archives Africainesbwe. Icyo gihe, kumwikiza
byarashobokaga kubera impamvu ebyiri.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI na mbere,
Mbere : Alliance des Bakiga
kumwikiza byatangaga ikizere ku gitekerezo
ABESC : Association
cya “rubanda y’Abahutu” yagambaniwe des Bahutu kandiEvoluant pour la nta
igashotorwa
mpamvu; bikaba Suppression
byari kwakirwa desvuba
Casteskandi n’abantu benshi. Mu
ACR magambo,
yandi : Association
icyo gitekerezodes cyari
Cultivateurs du Rwanda
kigamije kongera kwibutsa
imizi
ADP ya gahutu no gutuma
: Alliance bemera gukora
Démocratique ubugizi bwa nabi
des Peuples
bwo
ADR ku rwego rwo hejuru. Noneho, igikorwa
: Alliance pour la Démocratie et la cyo kwica Perezida
+DE\DULPDQDF\DULNLÀWHPRLQJXIX]RNXPYLNDQLVKDNRKDED\H
Réconciliation Nationale
ishyano ridasanzwe. Kumuhitana byaje gutuma hakoreshwa
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ibihuha bishoboka byose, ibinyoma, urwango n’ubwoba
AFDL : Alliance des
kugira ngo haburizwemo Forces ibyagezweho
burundu Démocratiques mu pour
maseranola
y’amahoro y’Arusha, Libération
hanyuma du Congo-Zaïre
abatemeraga kumvikana uko ari
AGOA
ko : African
kose cyanecyane na Growth and Opportunity
FPR bagafata Act
ubuyobozi bw’igihugu.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
“Muri
AIMO Werurwe 1993,Indigènes
: Affaires Ambasaderi w’u Bubirigi (i Kigali)
et Main-d’oeuvre
yahamagaje
AJER :abanyamakuru
Association de lab’Ababirigi aduha amabwiriza
Jeunesse Estudiantine
dufata ifunguro rya mu gitondo. Ntitwashoboraga kubivuga
Rwandaise
muri icyo gihe, ariko yadusobanuriye ku buryo burasa ku
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ntego ibyategurwaga byose. Yasobanuye uburyo hashyirwaho
AM/APyitwara
imitwe : Arrêté ministériel/
gisirikare, Arrêté présidentiel
uko ikwirakwizwa ku misozi, itangwa
AMR
ry’intwaro, uko: Association des Moniteurs
hakorwa amarisiti y’abantudu Rwandakwicwa;
bagomba
AMURbyahuzaga
byose : Association
n’ubuhamya desabanyamakuru
Musulmans au bariRwanda
begeranyije.
ANTbindeba, nanditse
Ku : Assemblée inkuru Nationale
ndende de muTransition
kinyamakuru cyange
mu mpera za (Transitional
Werurwe ngira ngo mvuge
National Assembly)ibyari gutegurwa
mu
APADECRwanda. Bivuze ko ku itariki ya 6 Mata,
: Association du Parti Démocrate Chrétien ubwo indege
yaraswaga, no ku itariki ya 7, ubwo amakuru y’urupfu rwa
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Minisitiri w’Intebe yamenyekanaga n’urupfu rwo ku ikubitiro
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
rw’abanyaporitiki i Kigali, ntatangaye, kuko umugambi wari
Rwandais ku buryo budasubirwaho”15.
waratangajwe wakorwaga
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Ryitiriwe mu: Association pour la Promotion
guhubuka abasirikari Sociale
b’Ababirigi de laFPR
mbere,
nyuma; ihanurwa Masse ry’indege ya Perezida ntiryakagombye
gutandukanywa
ARD n’ingingo
: Alliance pourzavuzwe haruguru zigize
le Renforcement de laumugambi
w’ubwicanyi. Ubuhamya
Démocratie bwegeranijwe na komisiyo y’iperereza
y’abanyagihugu, inzego z’ubutasi z’Abafaransa n’Ababirigi zari
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
15 Droits de
Témoignage de Braeckman, l’Homme
in C., Coret L. et Verschave F.-X., L’horreur qui nous
prend au visage. L’Etat français
AREDETWA : Association pour dans le génocide au Rwanda, Paris, Karthala, 2005, p.
le Relèvement
342
Démocratique des Batwa
517
v
zizi neza itegurwa rya jenoside,
ACRONYMS AND byibuze ukwezi kumwe mbere
ABBREVIATIONS
yuko itangira16 . Birumvikana ku buryo buhagije
___________________________________ ko iyicwa rya
Perezida Habyarimana ari imwe mu nkingi y’iyo myiteguro. Ryari
rigamije gukomeretsa
A.A. : Archivesamarangamutima
Africaines yose ashoboka kugira
ngo abantu bemere ubugizi bwa nabi burenze kamere kandi
A.G. : Assemblée Générale
bukorewe hose. Ubuhamya bwashyikirijwe komisiyo y’iperereza
ABAKI
ku ruhare rw’u: Alliance des Bakiga
Bufaransa muri jenoside yakorewe Abatutsi
ABESC
bushimangira iki gisobanuro . Bahutu Evoluant pour la
: Association des
17

Suppression des Castes


ACR
6.2.2. Kwica: Association
Abatutsi mu desgihugu
Cultivateurs du Rwanda
hose kandi ku buryo
buteguye
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Jenoside yakorewe AbatutsiNationale
Réconciliation yahise ikurikira ihanurwa
ry’indege ya Perezida. Mu ma saa tatu z’ijoro ryo ku wa 6 Mata
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
1994, umugi wa Kigali waguye mu kantu. Kwica Abatutsi
AFDL
n’abanyaporitiki : Alliance
batavugaga des Forces
rumwe Démocratiques
na Leta byahise pour la
bitangira.
Amasasu ya hato Libération
na hato du Congo-Zaïre
yumvikanye mu nkengero z’ikigo cya
AGOA
gisirikare k’i :Kanombe
African Growth and Opportunity
ahari hakambitse Act barinda
abasirikare
$,'6
Perezida . Aba
18
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
basirikare ni bo bahise banyanyagira mu duce
tw’umugi
AIMO twarimo
: AffairesKimihurura
Indigènesna Kakiru, basanga abantu
et Main-d’oeuvre
mu
AJERmazu yabo, barabafata,
: Association abandi babica
de la Jeunesse bunyamaswa,
Estudiantine
batangiza batyo igikorwa kinini cyo gutsemba Abatutsi. Bitwaje
Rwandaise
guhorera Perezida Habyarimana, abasirikare bo muri batayo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
parakomando, n’abagize imitwe yitwara gisirikare yo mu
AM/AP
gice cyo kwa :Perezida
Arrêté ministériel/
bahise bishora Arrêté
mu présidentiel
bikorwa byo guhiga
AMR
abasiviri : Association
b’Abatutsi des Moniteurs
n’abataravugaga rumwe na du Leta,
Rwandabatera ingo
AMURbarazisenya
zabo, : Association
mbere yodes Musulmans
kwica au Rwanda
abari batuyemo. Inkuru ku
ANT
mbarutso : Assemblée
y’ubwicanyi bwa Nationale
mbere bwode muTransition
kivunge bw’Abatutsi
zigaragaza ko mu gitondo cyoNational
(Transitional ku itarikiAssembly)
ya 7 Mata 1994, icyoba
kidasanzwe
APADEC cyari cyatashye abatuye
: Association du Parti Démocrate umugi wa Kigali.
Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Urusaku rw’imbunda, imiborogo y’abicwa basambagurika mu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
duce twinshi tw’umugi n’indirimbo z’abicanyi bari batangiye
kwica abasiviri Rwandais
b’Abatutsi byari bihangayikishije abatuye umugi
APROCOMIN:
dore ko bamwe muri Association
bo ari bwo desbari
Commerçants
bakimara kumva Indigènes
iby’urupfu
APROSOMA
rwa Perezida.: Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD
16
Idem, p. 461. : Alliance
Morel pourcité
J., Témoignage le in
Renforcement
La nuit Rwandaise,de la p. 411.
op.cit.,
17
République du Rwanda, Rapport
Démocratie de la Commission Nationale Chargée de Rassam-
bler les preuves montrant l’Implication de l’Etat français dans le génocide perpetré au
ARDHO
Rwanda en 1994, :Kigali,
Association Rwandaise pour la Défense des
2007, pp. 323-330.
18 Droits
Muri icyo gihe umugi wa de l’Homme
Kigali n’inkengero zawo hari abasirikare bagera ku bi-
humbi
AREDETWA : Association baturuka
7000, harimo abagera ku 1500 pour lemuRelèvement
mitwe kabuhariwe y’abarinda Pere-
zida, abaparakomando n’imitwe y’iperereza.
Démocratique des Batwa
518
v
Ubwoba n’urujijo byari byabatashye,
ACRONYMS mu gihe kuranga no kwica
AND ABBREVIATIONS
Abatutsi byakorwaga na byo muri icyo gihe. Mu masaha ya
___________________________________
mbere yo mu gitondo cyo ku itariki ya 7 Mata 1994 ab’ingenzi bo
mu
A.A.mashyaka: ataravugaga rumwe na Leta bari bamaze kwicwa,
Archives Africaines
akenshi bakicanwa n’imiryango yabo19. Abandi basirikare
A.G. : Assemblée Générale
ndetse n’Interahamwe n’Impuzamugambi na bo bahise bijandika
ABAKI
ari benshi mu : Alliance des Bakiga
kwica Abatutsi. Ku manywa yo ku itariki ya 7
ABESC : Association des
Mata 1994, igikorwa cya jenoside Bahutu
cyari Evoluant pour la mu
cyamaze gukwira
bice binyuranye Suppression des gukwirakwiza
by’igihugu. Uko Castes ubwicanyi byari
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ELÀWHLQWHJRHE\LULNZLFD$EDWXWVLQRNXULPEXUDDEREDWDYXJDJD
rumwe b’imbere
ADP mu gihugu,
: Alliance kugira ngodes
Démocratique himikwe irondabwoko
Peuples
nk’uburyo
ADR rukumbi bushoboka bwo kuyobora
: Alliance pour la Démocratie et la ibitekerezo bya
poritiki n’imibereho. Byari bigamije
Réconciliation kandi gutuma FPR yubura
Nationale
imirwano kugira ngo haburizwemo burundu amasezerano
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
y’Arusha yari yarasinywe tariki ya 4 Kanama 1993.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Kubura imirwano Libération
kwa FPR, du Congo-Zaïre
amasaha make nyuma yuko
AGOA
kwica Abatutsi : African
n’Abahutu Growth and Opportunity
batavugaga rumwe na Leta Act bikorwa
$,'6
ahantu henshi $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kandi ku bwinshi byafashije abacurabwenge
n’abayoboraga
AIMO jenoside bayihuza n’urupfu
: Affaires Indigènes rwa Perezida kugira
et Main-d’oeuvre
ngo basobanure
AJER irimburwa de
: Association ry’Abatutsi
la Jeunessebagaragazwaga
Estudiantine nk’ibyitso
by’imbere mu gihugu. Abayobozi b’intagondwa, itangazamakuru
Rwandaise
rya Leta n’ iryigenga bahamagariraga Abahutu kwitandukanya
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
n’Abatutsi ndetse kubatsemba20.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR ya 8 Mata,
Tariki : Association
mu gihe des kwicaMoniteurs
Abatutsi du Rwanda
byari birimbanyije
AMUR
mu mugi wa :Kigali
Association
no mu tundides Musulmans
duce tw’igihugu, au Rwanda
hashyizweho
ANT
Guverinoma :nshya,
Assembléeuwahoze Nationale de Transition
ari Perezida wa CND (Inama
y’Igihugu iharanira Amajyambere)
(Transitional National akaba n’umunyamuryango
Assembly)
wa
APADEC MRND, Théodore Sindikubwabo, yashyizwe
: Association du Parti Démocrate Chrétien ku mwanya
wa Perezida wa Repubulika. Jean Kambanda, waturukaga mu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
gice k’intagondwa cya MDR kiyise hutu pawa, aba umukuru
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
wa Guverinoma yari igizwe gusa n’abaminisitiri baturuka mu
bice by’abahezanguniRwandais bari bashyigikiye jenoside yakorerwaga
Abatutsi. Tariki ya 9 Mata des
APROCOMIN: Association 1994, Commerçants
itangazo rya Indigènes
Leta ritangaza
APROSOMA
ishyirwaho : Association
rya Guverinomapour igizwela Promotion
n’abayoboziSociale de la
b’abahezanguni
19 Masse
Ibi ni byo byabaye kuri Minisitiri w’Intebe Uwiringiyimana A. n’abasirikari 10 ba
ARDb’Ababirigi bari
Loni : Alliance
bashinzwepour le Renforcement
kumurinda, de la
abaminisitiri Ndasingwa L., Rucogoza F.
na Nzamurambaho F., Perezida
Démocratie w’Urukiko rurinda iremezo ry’itegeko nshinga Kava-
ruganda J., na Ngango F., uhereye ku maserano y’Arusha, wari kuba Perezida w’In-
ARDHO
teko : Association Rwandaise pour la Défense des
ishinga amategeko.
20 Droits ubwo
Mu masaha ya mbere de l’Homme
hicwaga Abatutsi, Abahutu bamwe ntibari bazi
ko
AREDETWA : Association gusa,
ubwicanyi bwarebaga Abatutsi pourhirya no hino bageragezaga kwifatanya
le Relèvement
n’imiryango y’Abatutsi babafasha kwirwanaho.
Démocratique des Batwa
519
v
baturuka muACRONYMS
mashyaka 5 harimo 4 yitwaga ko atavuga rumwe
AND ABBREVIATIONS
na Leta (MDR,___________________________________
PSD, PL, PDC). Bigaragara ko amashyaka yose
yari ahagarariwe, nyamara abari bayahagariye ni abaturukaga
mu
A.A.gice cya pawa cyari gishyigikiye
: Archives Africaines jenoside.
A.G. : Assemblée Générale
Bakimara gutangira imirimo, abayobozi bashya bihatiye gutuma
ABAKI igera:henshi
jenoside Alliance desigakorwa
kandi Bakiga ku buryo buhwitse. Ni muri
ABESC
urwo : Association
rwego uduce des no
tw’Amagepfo Bahutu
hagatiEvoluant
mu gihugupour la
twashowe
muri jenoside Suppression
guhera tarikides yaCastes
9 Mata 1994. Bashyiraho
ACR
Guverinoma : Association
igizwe n’abantu des Cultivateurs
baturuka hagatidu
noRwanda
mu Magepfo
y’igihugu,
ADP abari bayoboye
: Alliance jenoside barides
Démocratique bagamije
Peuplesgushakisha
uko
ADR abakomoka
: Alliance pour la Démocratie bitabire
muri ako gace bayoboka ngo et la jenoside .
21

Réconciliation Nationale
Mu rwego rwo kugaragaza ubushobozi bwabo mu mirimo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mishya, abayobozi bashya bahamagariraga abaturage gutsemba
AFDL :
Abatutsi mu duceAlliance des Forces Démocratiques
bakomokagamo. pour laku
Mu nama zategurwaga
Libération
rwego rw’ubuyobozi, du Congo-Zaïre
abo bayobozi bacishagamo ibitekerezo bibiri.
AGOA : African
Icya mbere cyari icyo Growth and ko
kugaragaza Opportunity
umuryangoActw’Abahutu
$,'6
wahohotewe $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
nta mpamvu kandi ushobora kurimburwa. Icya
kabiri
AIMO cyari icyo kwemeza
: Affaires ko Abatutsi
Indigènes iyo bava bakagera ari
et Main-d’oeuvre
ba nyirabayazana
AJER b’intambara
: Association n’akaga Abahutu
de la Jeunesse bahura na
Estudiantine
ko. Ibyo bitekerezo bigahembera inzika, bigakarishya urwango,
Rwandaise
bigatuma hitabirwa kwica nta mpuhwe.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
Tariki ya 11: Arrêté Mata ministériel/
1994, Minisitiri Arrêtéw’Intebe
présidentielw’abatabazi,
AMR
Jean Kambanda, : Association
yatumije des muriMoniteurs
Hôtel des du Rwandai Kigali
diplomates
AMUR : Association
abaperefe ba perefegitura desuretse
zose Musulmans au Rwanda
uwa Butare, Jean Baptiste
ANT
Habyarimana.: Assemblée
Iyo nama yari Nationale de Transition
igamije gufasha abayobozi bashya
kumenya aho ubwicanyi(Transitionalbugeze no kumenya
National ubushake bw’abo
Assembly)
bakuriye
APADEC mu : Association du Parti Démocrate Guhera
kugeza igikorwa kure hashoboka. Chrétientariki
ya 12 Mata 1994, abari bakuriye amakomini, segiteri na za
APR : Armée Patriotique Rwandaise
serire bashumurije Abatutsi abaturage bashinjaga ko bashaka
APROBAMI
gutsemba Abahutu.
: Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN:
Uretse perefegitura Association
ya Butare, desuduce
Commerçants Indigènes
tundi tw’igihugu twahise
APROSOMA
twiroha mu bwicanyi: Association pourmu
bukozwe la Promotion Socialeku
kivunge. Kugeza de itariki
la
ya 16 Mata 1994, Masseperefe wa perefegitura ya Butare, Jean
Baptiste
ARD Habyarimana,
: Alliance yari
pour yabashije kurinda umutekano
le Renforcement de la w’iyo
perefegitura. Kuri iyo
Démocratietariki yakuwe ku mirimo ye asimbuzwa
Sylvain Sibomana. Mu gihe bimikaga Sylvain Sibomana, Perezida
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
w’abatabazi Théodore Sindikubwabo, yaboneyeho kumvisha
Droits de l’Homme
Guichaoua A., Rwanda
AREDETWA : Association
21
1994. Les politiques
pour leduRelèvement
génocide à Butare, Paris, Karthala,
2005, p. 256.
Démocratique des Batwa
520
v
abaturage akamaro k’amabwiriza
ACRONYMS y’abayobozi no kwihutira
AND ABBREVIATIONS
bwangu gutsemba “umwanzi”.
___________________________________
“Birashoboka
A.A. : ko mutamenye
Archives amabwiriza yacu (…) cyangwa
Africaines
mutumvise icyo tubasaba cyangwa se, mwaracyumvise, mwanga
A.G. : Assemblée Générale
kumvira. Cyakora ntituzi impamvu z’uko kwanga kumvira
ABAKI
«  XZXPYD: Alliance des
DYXJD DWL JHBakiga
QWLELQGHED JH QLÀWL\H XEZRED
abo bahitamo kurebera abandiBahutu
ABESC : Association des bakora,Evoluant
bagombapour la
kutubisa.
Suppressionnibashyireho
Abashinzwe kumudukiza des Castes umwete bamudukize
ACR
abakozi : Association
bandi beza bifuza des Cultivateurs
gukorera igihugu du Rwanda
cyabo barahari.
Bavandimwe,
ADP : ndashaka ko amagambodes
Alliance Démocratique arangirira
Peuples aha ariko
ndifuza
ADR ko mwajya
: Alliance pour la Démocratie etimvugo
mutwumva, mugasemura la yacu ku
buryo iba yavuzwe, mukumvaNationale
Réconciliation impamvu tuba twavuze gutyo,
buri jambo mukarisesengura, mugerageze, mugerageze kumva
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
impamvu riba ryavuzwe rityo, ntirivugwe kuriya: nuko turi mu
AFDL : Alliance
bihe bidasanzwe. des n’amashyengo
Urwenya Forces Démocratiques pour la
bigomba kwimukira
umurimo”22. Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 ngo ubwicanyi
Kugira $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bwihute kandi bukorwe neza, bamwe mu
basirikare
AIMO barindaga Perezida
: Affaires Indigènes boherejwe muri perefegitura ya
et Main-d’oeuvre
Butare.
AJER Bityo,: Association
mu cyumweru de kiva ku itariki
la Jeunesse ya 19 kikagera ku
Estudiantine
ya 26 Mata, perefegitura ya Butare yari imaze gutakaza Abatutsi
Rwandaise
barenga ibihumbi 150,000.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP umugi
Kugeza : Arrêté
wa Butareministériel/ Arrêté présidentiel
ufatwa n’ingabo za FPR tariki ya 2
AMR
Nyakanga : Association
1994, jenoside yari desimaze
Moniteurs
guhitana du abantu
Rwandabarenga
AMUR . : Association des Musulmans au Rwanda
230,000 23

ANT : Assemblée Nationale de Transition


Kugira ngo ubwicanyi bwihutishwe
(Transitional National kandi Abatutsi batsembwe,
Assembly)
Guverinoma
APADEC yahaye
: Association du Parti Démocrateimitwe
intwaro nyinshi n’amasasu Chrétien yitwara
gisirikare ndetse n’abaturage ibyita “ubwirinzi bw’abaturage”24.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Ni muri urwo rwego hakajijwe ingamba ziswe iz’“umutekano”.
APROBAMI : Associationzari
Izo ngamba z’umutekano deszigamije
Partis Monarchistes
gushyiraho amabariyeri
Rwandais
kugenzura amakarita y’irangamuntu no kwica Abatutsi.
APROCOMIN:
Izo ngamba zari Association
zigamije kwica des Commerçants
Abatutsi mu gihe Indigènes
gito. Uko
gukaza umutekano byatumye babasha
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la kwinjiza abaturage
benshi b’abasiviri Masse muri jenoside. Abo baturage bishingikirije
gukora ubwirinzi bwa gisiviri, bahigaga abicwaga aho bari
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
bihishe, bakabanogora bakoresheje imihoro n’impiri. Aya
Démocratie
22
Sindikubwabo T., cité par Chretien J.-P., 1995, op. cit., p. 192.
ARDHO
23
Ministère de l’Administration locale,Rwandaise
: Association de l’Informationpour la Défense
et des Affaires sociales, des
dénom-
Droits de l’Homme
EUHPHQWGHVYLFWLPHVGXJpQRFLGHHWGHVPDVVDFUHVUDSSRUW¿QDOYHUVLRQUpYLVpH p. 19.
Des Forges A., Aucun
AREDETWA
24
témoin ne doit
: Association survivre.
pour Le génocide au Rwanda, Paris, Kar-
le Relèvement
thala, 1999, pp. 286-290
Démocratique des Batwa
521
v
mayeri yafashaga Guverinoma
ACRONYMS ANDyariho kumvikanisha ko bwari
ABBREVIATIONS
ubwicanyi budahambaye. Iki gisobanuro cyunganiraga cya
___________________________________
kindi cyahamyaga ko ibyago by’u Rwanda bituruka ku itangizwa
ry’intambara
A.A. : mu wa 1990.
Archives Ibi na byo byafashaga kuyobya
Africaines
uburari kugira ngo abantu batamenya amacenga ya jenoside
A.G. : Assemblée Générale
yari yashyizweho na Hutu pawa. Nubwo atari cyo cyonine, iki
ABAKI
gisobanuro : Alliance
cyagize des Bakiga
uruhare mu gutuma Guverinoma zimwe na
ABESC : Association
zimwe zitagira icyo zikora. des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACRgikorwa :cya
Mu Association
jenoside, des Cultivateurs
uruhare du Rwanda
rw’abagize Guverinoma,
abasirikare,
ADP abajandarume, abakozi bades
: Alliance Démocratique Leta, imitwe yitwara
Peuples
gisirikare
ADR ishamikiye kuri MRND-CDR rwabaye
: Alliance pour la Démocratie et la runini.
Bahamagariraga abaturage kwitabira
Réconciliation ubwicanyi. Bakoreshaga
Nationale
imbunda mu gutangiza umbwicanyi bwa karundura, kwica
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bamwe muri ba nyagupfa no guhatira abatemeraga jenoside
AFDL : Alliance Gukoresha
kuyigiramo uruhare. des Forces Démocratiques
imbunda byacaga pourintege
la
abageragezaga Libération
kwirwanaho.duIngero
Congo-Zaïre
zigaragara mu Bisesero na
AGOA
Nyarubuye. : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Mu
AIMOgihe cya :jenoside, RTLM na Radiyo
Affaires Indigènes y’igihugu zayoboraga
et Main-d’oeuvre
ubwicanyi.
AJER Zahamagariraga
: Association deabaturage gushyiraho
la Jeunesse amabariyeri
Estudiantine
no gusaka nta kujenjeka kugira ngo hatagira Umututsi
Rwandaise
urokoka ubwicanyi. Zarangaga aho abicwa bari, zikanavuga nta
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kwibeshya n’uduce two guteraho.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR icyo gihe,
Muri : Association
ambasadedes Moniteurs
z’ibihugu by’i du Rwanda
Burayi zafungaga
AMUR
imiryango. : Association w’Abibumbye
N’Umuryango des Musulmans au Rwanda
ugabanya umubare
ANT
w’abasirikare :bawo
Assemblée
mu Rwanda Nationale bagera deku Transition
mubare muto cyane
ushoboka. Abicanyi bari bahawe
(Transitional National rugari mu duce twose tutari
Assembly)
mu
APADECmaboko y’ingabo za FPR 25
. Igihe
: Association du Parti Démocrate izi ngabo zafataga umugi wa
Chrétien
Kigali na Butare zigatsinda ingabo z’u Rwanda, miriyoni irenga
APR : Armée Patriotique Rwandaise
y’Abatutsi yari yamaze kwicwa. Ya mitwe yitwara gisirikare
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
n’ingabo z’u Rwanda bahungira muri Zayire (ubu ni Repubulika
Iharanira Demokarsi Rwandais ya Kongo), muri Tanzaniya no mu Burundi,
APROCOMIN: Association
bajyanayo abantu barenga miriyoni des Commerçants
ebyiri. Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Ingengabitekerezo ya jenoside yabashije guhindura Abatutsi shitani
Masse
ku
ARD buryo igihe FPR yafataga
: Alliance pourigice lekinini k’igihugu, abari
Renforcement de labarateguye,
bakanayobora jenoside Démocratien’abatarayigizemo uruhare rufatika bivanze.
Ibyo byagabanyije kutagira inkomanga no gutuma habaho isano
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
hagati y’imikorere mishya no gukomeza mu nzira ya jenoside.
Droits de l’Homme
Vidal Cl., “Le génocide
AREDETWA : Association
25
des Rwandaispour tutsi:lecruauté délibérée et logique de haine”,
Relèvement
in Héritier f., De la violence, Paris, Odile Jacob, 2005, p. 349.
Démocratique des Batwa
522
v
6.2.3. Imitegurire ya jenoside
ACRONYMS ANDyakorewe Abatutsi
ABBREVIATIONS
___________________________________
a. Inzego zateguye jenoside
A.A. : Archives Africaines
Ishyirwa mu bikorwa rya jenoside yakorewe Abatutsi rigaragaza
A.G. : Assemblée Générale
ko hari inzego eshatu zatumye ikwira, yihuta kandi ikorwa neza.
ABAKI
Ku : Alliance
ikubitiro haza des Bakiga
abanyabwenge, ntibari urwego rutandukanye
ABESC : Association des Bahutu
n’ubuyobozi, bagenzuraga ibijyanye n’umutungoEvoluant pour la
bakanagerageza
Suppression
guhuza irondabwoko deszabo
n’inyugu Castes
zihariye. Igihe intambara
ACR
yatangiraga : Association
mu des Cultivateurs
Kwakira 1990, du Rwanda
aba ni bo bagaragaje akamaro
ko
ADPkubungabunga ibyagezweho
: Alliance n’impinduramatwara
Démocratique des Peuples yo mu wa
1959.
ADR Kubera ukuntu babonaga abayoboke,
: Alliance pour la Démocratie aba
etbantu
la bakomeye
kandi b’inkoramutima zo kwaNationale
Réconciliation Perezida bihutiye gushyiraho
ibintu bishobora gufasha abantu kwica ku bwinshi26. Kwica
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Abatutsi byafatwaga nk’uburyo bwo kurangiza burundu ikibazo
AFDL : Alliance
cyari kibangamiye des Forces
ubwumvikane Démocratiques
n’umutekano pour la
w’Abahutu.
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
Mu bateguye: ubwicanyiAfrican Growth cyangwa andabubatse
Opportunity inzegoActzo gukora
$,'6
jenoside, abatanze $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
intwaro n’abatanze amabwiriza yo kwica
harimo
AIMO abasirikare bakuru
: Affaires Indigènes mu ngabo, nka Koroneri Théoneste
et Main-d’oeuvre
Bagosora wari: waragiye
AJER Association mu de kiruhuko k’izabukuru.
la Jeunesse Uyu Bagosora
Estudiantine
afatwa n’abantu benshi nk’umuntu w’ibanze wateguye kwica
Rwandaise
Abatutsi mu kanya gato nyuma yuko indege ya Perezida iguye
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
tariki ya 6 Mata 199427. Mu buhamya yahaye abaturage ba
AM/AP
segiteri Ngoma : Arrêté
mu giheministériel/
k’ikusanyamakuru Arrêtéarebana
présidentiel
n’imitegurire
AMR
n’imigendekere : Association
ya jenoside des muMoniteurs
gihugu muri du rusange
Rwanda no mu
AMUR : Association
cyahoze ari perefegitura ya des Musulmans
Butare, yari akuriye au muRwanda
rwego rwa
ANT
gisirikare, Jenerari: Assemblée Nationale
Marcel Gatsinzi de Transition
yemeye ko Koroneri Bagosora
ari we wahaga amabwiriza
(Transitional abasirikare
National yo kwica Abatutsi.
Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Abandi basirikari bagize uruhare mu gutegura no gushyira mu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bikora jenoside: Koroneri Augustin Bizimungu wari Minisitiri
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
w’Ingabo, Koroneri Tharcisse Renzaho wari perefe w’umugi wa
Kigali, RiyetonaRwandais Koroneri Aloys Ntabakuze wayoboraga batayo
APROCOMIN: Association
y’abasirikare bamanukira mu des mitaka
Commerçants bigaragajeIndigènes
cyane mu
APROSOMA
kwica Abatutsi. : Association
Riyetona Koroneripour laProtais
Promotion MpiranyaSociale de la
wayoboraga
umutwe warindaga Masse Perezida kubera ibikorwa bye by’ubwicanyi
ARD
26 : Alliance
Vidal Cl. in F. Héritier, op.cit.,pour
p. 345. le Renforcement de la
27
Prunier G., op.cit.,Démocratie
p.287. ; Des Forges A., op.cit., p. 233. ; Mu rubanza rwe, urugere-
ko rw’urukiko rwa: mbere
ARDHO rw’ibanze mu
Association Rukiko Mpanabyaha
Rwandaise pour la rw’Arurusha
Défense rwakatiye
des
Koroneri Bagosora T. igifungo cya burundu kuba yaragize uruhare runini mu bwicanyi
bwakorewe AbatutsiDroitsn’Abahutu debatavuga
l’Homme rumwe na Leta harimo Minisitiri w’Intebe,
AREDETWA
ubwicanyi : Association
bwakurikiye pour ya
ihanurwa ry’indege le Perezida
Relèvement Habyarimana n’urupfu rwa
Minisitiri w’Intebe, Uwiringiyimana A..
Démocratique des Batwa
523
v
kuva hatangazwa ko indegeAND
ACRONYMS ya Perezida yahanuwe, ba Majoro
ABBREVIATIONS
Bernard Ntuyahaga, Laurent Munyakazi na Kapiteni Gaspard
___________________________________
Hategekimana, n’abandi . Hagaragayemo kandi abayobozi
28

b’amashyaka
A.A. :ya MRND, MDR
Archives yiyise pawa na CDR n’ imitwe yayo
Africaines
yitwara gisirikare ari yo Interahamwe, Inkuba n’impuzamugambi.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Abanyemari : Alliance
nka Félicien desKabuga
Bakiga bateye inkunga izo nzego
ABESC
z’abicanyi : Association
bashinga RTLM,des Bahutu
bagura Evoluant
imihoro pour la
banaha kandi
amatsinda y’abicanyi Suppression intwarodes Castes
zinyuranye. Ntawabura kuvuga
ACR
abayobozi : Association
b’imitwe yitwara des Cultivateurs
gisirikare du Rwanda
n’amashyaka ya poritiki
bagize
ADP uruhare rufatika
: Alliance mu mitegurire
Démocratique n’imigendekere ya
des Peuples
jenoside.
ADR Hari Robert Kajuga, umyobozi
: Alliance pour la Démocratie et la w’Interahamwe, Mathieu
Ngirumpatse (perezida Réconciliation wa MRND) Nationalena D. Joseph Nzirorera,
umunyamabanga mukuru wa MRND Jean Bosco Barayagwiza,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
George Rutaganda n’abayoboke babo bijanditse mu masaha
AFDL
ya mbere y’iraswa : Alliance des Forces
ry’indege mu bikorwaDémocratiques
byo kwicapour la
Abatutsi
mu mazu yaboLibération du Congo-Zaïre
no ku mabariyeri bagenzuriragaho amakarita
AGOA
y’irangamuntu, : African Growth and Opportunity
hari harashyizweho mu gihugu hose. Act Nubwo
$,'6
aba bantu bose $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bakiburana ndetse bamwe muri bo bakaba
batarafatwa
AIMO ngo
: Affaires Indigènesibirego
baburanishwe, bashinjwa bigaragaza
et Main-d’oeuvre
uruhare
AJER rwabo mu mitegurire
: Association de la n’imikorerwe ya jenoside.
Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Urwego rwa kabiri rw’imitegurire ya jenoside rugizwe n’inzego
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
nka RTLM, abantu ku giti cyabo nka Ferdinand Nahimanana,
AM/AP Bemeriki.
Valérie : Arrêté Aba ministériel/
bacishaga Arrêté présidentiel
ku maradiyo amagambo
AMR
y’abayobozi, : Association des
bashishikazaga kandi Moniteurs
bakamaradu Rwanda
ubwoba abaturage,
AMUR
bari nk’ikiraro: hagati
Association des Musulmans
y’ugushaka kw’abayoboziau Rwanda
n’ibyo abaturage
ANT bityo bakabasha
biteze, : Assemblée Nationale
kwinjiza umubarede Transition
munini w’abaturage
muri jenoside.(Transitional RTLM, Radiyo Nationaly’igihugu,
Assembly) itangazamakuru
ryandika
APADEC byakoraga igikorwa cyo kuyobora
: Association du Parti Démocrate Chrétien abakoraga jenoside
bakarishya urwango.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Uruhare rw’intyoza zo mu nzego zo hasi, rwabaye runini.
Abayobozi b’inzego Rwandais z’ibanze, abanyamakuru, abacuruzi,
APROCOMIN: Association
abanyamadini n’abandi bavuga desrikijyana
Commerçants Indigènes
bagize uruhare runini
APROSOMA
mu gukora ku : Association
marangamutima pour la Promotion
batera ubwoba, Socialebanatuma
de la
abantu bitabira Massejenoside ku bwinshi bakoresheje ibihuha.
Abakozi
ARD bo mu buyobozi,
: Alliance pour abarimu, abakora mu
le Renforcement debuvuzi,
la muri
PDNH QL DEDULDémocratie
EDÀWH XUXKDUH UXQLQL PX PLEHUHKR \·DEDWXUDJH
n’ubukungu ku misozi, bashishikarizaga kwica29. Birumvikana
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ko iyo hataba ako kanyabugabo k’injijuke zo ku rwego rwo hasi
Droits de l’Homme
Prunier G., 1997,
AREDETWA : Association
28
op.cit., p. 228, Des
pourForges
le A., 1999, op.cit., p. 233.
Relèvement
29
Vidal Cl., “Les politiques de la haine” in Les temps modernes, N0. 583, 1995, pp. 30-31
Démocratique des Batwa
524
v
abashyiraga ACRONYMS
mu bikorwa jenoside yakorewe Abatutsi batari
AND ABBREVIATIONS
kugera ku gipimo bagezeho hagati ya Mata na Nyakanga.
___________________________________
Ikiciro
A.A. cya gatatu k’inzego
: Archives zatumye jenoside ibasha kuba
Africaines
cyari kigizwe n’abayobozi b’inzego z’ibanze: abaperefe,
A.G. : Assemblée Générale
ababurugumesitiri b’amakomini, abakonseye ba segiteri
ABAKI : Alliance
n’abaresiponsabure des BakigaAbaperefe ba perefegitura
b’amaserire.
ABESC
nka Clément: Association
Kayishema des wa Bahutu
Kibuye, Evoluant
Laurent pour la
Bukibaruta
wa Gikongoro,Suppression des Castes
Sylvain Nsabimana wa Butare, na Godefroid
ACR
Ruzindana : Association
wa des Cultivateurs du
Kibungo, ababurugumesitiri Rwanda
nka Jean Paul
Akayesu
ADP wa : Alliance
Taba muri Gitarama, des
Démocratique EliePeuples
Ndayambaje wa
Muganza
ADR muri Butare, abaminisitiri b’intagondwa
: Alliance pour la Démocratie et la nka
Pauline Nyiramasuhuko, n’abandi
Réconciliation bashishikarizaga abaturage
Nationale
bayoboraga, bagatanga ibikenewe mu rwego rwa tekiniki
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
n’ibitekerezo mu duce baturukagamo.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération
Bifashishaga ingufu zo kudu Congo-Zaïre
rwego rw’igihugu nk’ingabo, porisi,
AGOA
abajandarume, : African
ya mitweGrowth and Opportunity
yitwara gisirikari, mu guhiga,Act
gukusanya
$,'6
no $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kwica Abatutsi. Abayobozi b’inzego z’ibanze batangaga
amabwiriza
AIMO yaturutse hejuru agana
: Affaires Indigènes hasi, bagahamagarira
et Main-d’oeuvre
abaturage
AJER kwitabira jenoside
: Association kuJeunesse
de la bwinshi. Estudiantine
Bamwe mu bicwaga
bahugurwaga bisabwe n’aba bayobozi ubwabo, abandi biciwe
Rwandaise
ahantu hahurira abantu benshi no mu nyubako z’ubutegetsi ari
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bo bazicungiye.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR byakomojweho,
Nk’uko : Association des Moniteurs
ubushobozi bw’abantudun’Rwanda
ibikoresho bya
AMUR
Leta : Association
byagejejwe ku bashyiragadesmuMusulmans au Rwanda
bikorwa jenoside. Aba na bo
ANT mu baturage
bavaga : Assemblée Nationale
basigaye uhereye deku
Transition
rubyiruko rwinjijwe
mu mitwe yitwara gisirikareNational
(Transitional kugera Assembly)
ku basaza unyuze ku
bagore
APADEC n’abagabo bakuze babyemeye kubera
: Association du Parti Démocrate ko bemera jenoside
Chrétien
cyangwa bakurikiye inyungu z’ubukungu. Mu bashyize mu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bikorwa jenoside hari mbere na mbere abasirikare bagera ku
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
1500 barindaga Perezida. Batangiye ubwicanyi mu mugi wa Kigali
Rwandais
guhera ku itariki ya 6 Mata 1994 mbere yuko babukwirakwiza
APROCOMIN: Association
mu gihugu hose. Hari na none des Commerçants
abari Indigènes
mu mitwe yitwara gisirikare
APROSOMA :n’Impuzamugambi
Interahamwe Association pour la Promotion
bahise Sociale
bifatanya de la
n’abarindaga
Perezida mu bikorwa
Masse byo guhiga, gufata no kwica Abatutsi.
Abaturukaga
ARD muri iyo pour
: Alliance mitwe yitwara gisirikare
le Renforcement de labafashijwe
n’abayobozi bo Démocratie
hasi, abaporisi ba komini, bamwe mu basirikare
n’abajandarume n’abaturage basanzwe.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
525
v
Abakoze jenoside babaye benshi
ACRONYMS ANDmu gihugu hose30. Bafashwaga
ABBREVIATIONS
mu murimo wabo n’umubare munini w’ibyitso n’abareberaga.
___________________________________
Aba na bo bagize uruhare mu bikorwa binyuranye. Ibyo byitso
byarangaga
A.A. aho abicwagaAfricaines
: Archives bari bihishe, bakababuza kugerageza
guhunga cyangwa bakareka abana babo bishora mu bwicanyi.
A.G. : Assemblée Générale
Abareberaga bo, bareberaga umubabaro w’abandi, babaye
ABAKI
“Abagabo : Alliance
b’akaga des Bakigabw’abicwaga”31. Imyitwarire
n’ububabare
ABESC
yabo : Association
yari ishingiye des Bahutu
by’umwihariko Evoluant
ku kutagira icyopour la nko
bitaho
kutababazwa Suppression des Castes ku bwinshi. Ibyitso
n’ubwicanyi bwakorwaga
ACR
n’abareberaga: Association des Cultivateurs
bari mu byatumye umugambiduwo Rwanda
kurimbura
Abatutsi
ADP ushyirwa mu bikorwa
: Alliance neza.
Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Gutegura no gushyira mu bikorwa
Réconciliation jenoside yakorewe Abatutsi
Nationale
bigaragaza uruhare rwa Leta y’u Rwanda. Urwo ruhare
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
rugaragazwa mbere na mbere n’uko iyo Leta itigeze ibuza cyangwa
ihana ubugizi Alliance
AFDL : bwa nabides Forces Démocratiques
bwakorewe pour la
igice kimwe cy’abaturage
bayo. Kuba iyo Libération ducyangwa
Leta yarifashe Congo-Zaïre
ikanga kurinda abaturage
AGOAbagirirwa
bayo : African
nabi ni Growth and Opportunity
byo bigaragaza Act Nk’uko
uruhare rwayo.
$,'6inshingano
bizwi $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
rusange za Leta iyo ari yo yose ni ukurinda
abaturage
AIMO bari
: Affairesy’inkiko
imbere z’ubutaka
Indigènes bwayo. Ni yo mpamvu
et Main-d’oeuvre
igira
AJERumwihariko w’urugomo
: Association rwemewe
de la Jeunessen’amategeko. Ariko iyo
Estudiantine
ikoresheje ingufu zayo mu kurimbura igice cy’abaturage bayo
Rwandaise
ku mpamvu yuko bari mu gice iki n’iki, iyo Leta iba yatezutse
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ku mahame n’indangagaciro yubakiyeho zinatuma yitwa gutyo.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Uruhare : Association
rwa Leta y’u Rwanda des Moniteurs
muri jenosidedu Rwanda n’uko
rugaragazwa
AMUR benshi
abishwe : Association
bicirwaga mu desnyubako
Musulmans au Rwanda
zihurirwamo n’abantu
ANT ndetse: n’ubuyobozi
benshi Assemblée Nationale
hakoreshejwe de Transition
ingufu za Leta.
(Transitional National Assembly)
Biciwe
APADEC mu biro by’ubuyobozi
: Association bw’amakomini
du Parti Démocratenka Kigembe,
Chrétien
Nyaruhengeri, Runyinya, Gishamvu; mu mashuri ya Leta nka
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Murambi na Cyahinda; ahantu ho kwidagadurira no kwigira nko
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ku masitade ya Kibuye, ETO Kicukiro n’ahandi hantu hahurira
abantu aho ingufu Rwandais za Leta zashoboraga kurinda ku buryo
APROCOMIN: Association
bworoshye ( muri za kiriziya za desCyahinda,
Commerçants Kibeho,Indigènes
Nyamasheke,
APROSOMA
Nyange, : Association
Sainte pour la Promotion
Famille, Mugombwa, Sociale
Ntarama, de la
Nyarubuye,
Nyamata, Nyundo Masse n’ahandi).
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO
30
Ibigereranyo bya nyuma byatanzweRwandaise
: Association n’inkiko gacacapour
bivugala Défense
1015000 des
bakoze jeno-
Droits
side (service national de l’Homme
des juridictions gacaca, Rôle central des juridictions Gacaca,
Kigali,
AREDETWA septembre :2007).
Association pour le Relèvement
31
Ternon Y., 1995, op.cit., p. 124.
Démocratique des Batwa
526
v
Uruhare rwa Leta y’u Rwanda
ACRONYMS ANDrugaragara kandi mu kwirukana,
ABBREVIATIONS
kwica no gushyira mu kato abayobozi ba gisirikare batari
___________________________________
bashyigikiye jenoside . Ibi byemezo byahaga ingufu intagondwa,
32

bikazorohereza
A.A. kurangizaAfricaines
: Archives ibikorwa byo guhiga no kwica Abatutsi
mu bice binyuranye by’igihugu. Bari bizeye ko batazahanwa,
A.G. : Assemblée Générale
bica ibihumbi n’ibihumbi by’Abanyarwanda nta cyo bishisha.
ABAKImu bari
Umwe : Alliance
mu mitwe des Bakiga
yitwara gisirikare witabiriye ibikorwa
byo guhiga mu mazu no mu bihuru ndetseEvoluant
ABESC : Association des Bahutu pour la byo
akitabira ibikorwa
kwica Abatutsi Suppression des Castes
kuri bariyeri i Murambi 33
, agaraza uko kutishisha
ACR
kw’abicanyi : Association
n’uko des Cultivateurs
kudahanwa du Rwanda “nta
bahabwaga n’ubuyobozi:
soni
ADP nagiraga:zo kujya mu
Alliance bikorwa by’ubwicanyi
Démocratique muri jenoside.
des Peuples
Cyari
ADR nk’igikorwa gisanzwe kuko burugumesitiri
: Alliance pour la Démocratie et la Serukwavu na
Sebuhura (komanda wungirijeNationale
Réconciliation wa jandarumori ku Gikongoro)
bazaga buri gihe kuri bariyeri. Bakaduha ubutumwa bwo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
kudutera morari. Burugumesitiri yakundaga gukoresha imvugo
AFDL : Alliance
ye y’Ikinyarwanda des Forces
‘Nimukore, Démocratiques
turabashyigikiye’, pour lawe
Sebuhura
Libération dukureka
yatubwiraga: “Ntimugomba Congo-Zaïre
umwanzi ngo abacike”34.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Umwihariko $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
wo gutanga uburyo bwo kwica, gushishikariza
kwica,
AIMO kudahana abicanyi
: Affaires bihamya
Indigènes etnta shiti uruhare rwa Leta
Main-d’oeuvre
y’u Rwanda: :“mbere
AJER ya jenoside
Association gato abayobozi
de la Jeunesse batweretse ko
Estudiantine
Abatutsi ari abagome, ko baduteye, ko bagiye kudutsemba, ko
Rwandaise
tugomba kwirwanaho tubica (…) nagiye mu duco tw’abicanyi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
n’abasahuzi. Twatangiye twica imiryango ya Karangwa na
AM/AP
Karamuka. Twari : Arrêtéibico
ministériel/
bitandatu Arrêté présidentiel
by’abicanyi. Hanyuma
AMR
dukomereza ahantu : Association des Moniteurs
hari hahuriye du Rwanda
Abatutsi benshi twica abatari
AMUR
munsi y’ibihumbi : Association
20.000. des Musulmans
Abayobozi au Rwanda
b’amashyaka ya MRND
ANT
na MDR n’abayobozi : Assembléeba za Nationale
segiteri nade Transition
serire bari kumwe natwe
bayoboye ibikorwa by’ubwicanyi.
(Transitional NationalTwageze kwa Karumugabo,
Assembly)
turamwica
APADEC n’umugore we n’abana be
: Association du Parti Démocrate babiri, twatabye
Chrétien abantu
twatemye n’umuhoro mu byobo rusange, bamwe bari bakiri
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bazima. Nijoro twaganiraga kuri tekiniki twakoresheje ku
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
manywa no ku zo tuzakoresha umunsi ukurikiyeho. Muri
make twishe nta Rwandais
nkomyi Abatutsi aho twabasanze hose; ku
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
32
Burugumesitiri wa komini Nyabisindu, Gisagara J.-M. n’uwa Ntyazo Nyagasaza
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
N., perefe wa perefegitura ya Butare, Habyarimana J.-B. bakuweho bakanicwa hagati
ya tariki ya 16 na 19Masse
Mata n’inzego za Guverinoma y’abatabazi ni ingero zifatika.
ARD
33
Ibihumbi : Alliance
birenga 50.000 pour le
by’Abatutsi Renforcement
byari de la z’icyari kuba
byahungiye mu nyubako
ishuri ryisumbuye ry’i Murambi
Démocratie bishwe bunyamaswa n’Interahamwe, Impuzamu-
gambi, abajandarume, abaporisi n’abandi baturage b’Abahutu babisabwe n’abakuriye
ARDHObwaho :harimo
ubutegetsi Association Rwandaise
perefe Bukibaruta pour la wa
L., burugumesitiri Défense
NyamagabedesSe-
makwavu na Komanda Droits de w’abajandarume
wungirije l’Homme baho Sebuhura.
Mbakuriyemo S., uvugwa
AREDETWA : Association pour
34
na African Rights, Murambi. “Go if you die perharps I
le Relèvement
will live”, 2006.
Démocratique des Batwa
527
v
misozi, mu nsengero
ACRONYMS cyangwa
AND mu mazu yabo. Gewe ubwange
ABBREVIATIONS
nicishije umuhoro n’impiri Michel Murwanashyaka, Karorina
___________________________________
n’abana be 2, Madarubi n’abana be 3, Mushingwe Etienne,
umugore
A.A. we : Archives
n’umukobwa wabo, Uwayezu n’abana be 2,
Africaines
WZLFDJDWZDELWHNHUHMHKRWZDULGXÀWHXPXWLPDQDPDWZL]HUDJD
A.G. : Assemblée Générale
kugira igihugu kitagira Abatutsi. Twatekerezaga ko u Rwanda
ABAKI paradizo
ruzaba : Alliance
niruba des Bakiga
rutakirangwamo Abatutsi. Nta Muhutu
utaritabiriye jenoside, uretse abarwayi n’ibimuga.pour
ABESC : Association des Bahutu Evoluant la
Umutima
Suppression
nama wari waragiye. Abahutudes Castes
bose bari bashishikajwe no kwica.
ACR ry’ibintu:na
Irari Association
ryo ryatumyedesubwicanyi
Cultivateurs du Rwanda
bwitabirwa 35
.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
b. Uburyo bwo kwica
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Iyo hatabaho Réconciliation Nationale ubwicanyi ntibuba
imyiteguro inonosoye,
AEC
EZDUDIDVKH : Agglomeration
LQWHUD Extra-Coutumières
LQJDQD NXUL\D ,\R P\LWHJXUR \DUL LÀWH
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques
inzego zirutanwa n’iziyishyira mu bikorwa. Yari igizwe pourkandi
la
n’urukomataneLibération du Congo-Zaïre
rw’ibintu umuntu yakwita uburyo bwo kwica.
Ubu
AGOA buryo bushobora kureberwa mu bice bitatu. Igice
: African Growth and Opportunity Actcya mbere
kiva
$,'6 ku itariki$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ya 6 kikageza ku ya 11 Mata 1994 cyari kigamije
kwica Abatutsi hifashishijwe urutonde rwari rwarakozwe mbere.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJERiki gice :cyo
Muri Association de la Jeunesse
kwica ab’ibingenzi, Estudiantine
aboyoboraga jenoside bari
bamaze guha Rwandaiseudutsiko tw’abicanyi intonde ziriho amazina
y’abantu
ALIR bashakishwaga by’umwihariko.
: Armée de Libération Ayo mazina kandi
du Rwanda
yasomerwaga
AM/AP kuri RTLM kugira ngo abicanyi
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel bamenye
ko
AMRbahamije: Association
uwashakishwaga. Ahaninidu yari
des Moniteurs Rwanda imiryango
yashakishwaga by’umwihariko kubera ubuzima babagaho,
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
amashuri bari barize, urwego rw’imibereho bari bagezeho,
ANT
imyanya barimo : Assemblée
mu buyobozi Nationale de Transition
ndetse n’uko babitiriraga gukorana
na FPR. Kubica (Transitional National Assembly)
byakozwe n’abicanyi bakoreraga mu dutsiko
APADEC
duto babiciraga : Association du Parti
aho babasanze: muDémocrate
ngo zabo, mu Chrétien
muhanda
APR
cyangwa kuri:bariyeri.
Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ubwo buryo bwo kwica ab’ingenzi bwari bugamije kubuza
Rwandais
Abatutsi bajijutse, abahiriwe n’ubucuruzi, n’ababashaga
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
kuvugana no hanze gushaka uko bahunga, bakwirwanaho
APROSOMA
cyangwa : Association
bakwamagana pour la Promotion
ubwicanyi. Uwahoze Sociale de la
ari umusirikare
mu ngabo z’u Masse Rwanda abisobanura neza mu buhamya bwe:
ARD
“Nabonye : Alliance
abasirikare pour
9 bo murile batayo
Renforcement
y’abakomandode la n’abajepe
Q·XPXVLYLULXPZHE\DJDUDJDUDJDNR\DULDED\RER\H%DULEDÀWH
Démocratie
mu
ARDHO ntoki urutonde rw’amazina.
: Association Rwaripour
Rwandaise urutonde rw’amazina
la Défense des
y’abantu bagomba kwicwa.
Droits de l’Homme Banyuze ku wundi muturanyi
Ubuhamya bwa Kaburame
AREDETWA : Association
35
I. bwafashwe
pour nale Mutwarasibo
Relèvement E. mu Kinyarwanda, i
Kiramuruzi tariki ya 4 Kanama 2007.
Démocratique des Batwa
528
v
bahatera gerenade.
ACRONYMS Bafungura
ANDumuryango w’inzu bawurashe.
ABBREVIATIONS
Bica abarimo.___________________________________
Basubira inyuma n’amaguru. Umuboyi wange
nari nohereje kubakurikira yambwiye nyuma ko abasirikare
barashe
A.A. ingo :enye”36
.
Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Abanyarwanda benshi bibuka ubu buryo bwo gukora intonde
ABAKI
mu rwego rwo : Alliance
kurangiza des Bakiga wa jenoside. Ayo marisiti
umugambi
ABESC : Association
yafashije abicaga gushakisha des Bahutu
no kwica Evoluant
bwangu pourabantu
la
bashakishwagaSuppression
cyane. Kugira des
ngoCastes
hatagira Umututsi ubacika,
ACR : Association
bariyeri zashyizwe mu mahuriro des Cultivateurs
y’inzira na RTLM du Rwanda
igatangaza
amazina na aderesi
ADP : Allianceby’abantu
Démocratiquebafatwaga des nk’ibyitso
Peuples bya FPR
by’imbere
ADR mu gihugu. Itegeko ryo kwitwaza
: Alliance pour la Démocratie et la ikarita y’irangamuntu
yarimo ubwokoRéconciliation
ryafashaga kubona ku buryo bworoshye abicwa.
Nationale
Iyo ibyari byanditse mu ndangamuntu byahuraga n’ibyavuzwe
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
PXLWDQJD]DPDNXUXF\DQJZDE\DQGLWVHNXPDULVLWLEDULEDÀWH
AFDL :
abicanyi bahitagaAlliance des uwahigwaga.
barangiza Forces Démocratiques
Ibyo byabaye pour la
mu duce
twose tw’umugiLibération
wa Kigali, du muCongo-Zaïre
duce twegereye inkiko z’igihugu
AGOA
nka Gisenyi, :Kibungo
Africanna Growth
Cyanguguand Opportunity
no hagati mu Act gihugu. Aho
$,'6
ari ho hose $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Abatutsi baragaragajwe, bashyirwa ku ruhande
baranicwa.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Muri iki kiciro habaye igikorwa cyo kwica Abahutu bose
Rwandaise
bashoboraga gufata ubutegetsi ku buryo bwemewe n’amategeko
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bakarwanya jenoside. Urupfu rwa Minisitiri w’Intebe, Agathe
AM/AP
Uwiringiyimana,: Arrêté ministériel/
abakandida Arrêté
babiri ku mwanya présidentiel
w’inteko ishinga
AMR : Association
amategeko y’inzibacyuho des Moniteurs
Félicien Ngango wa duPSD
Rwanda
na Landoald
AMUR
Ndasingwa wa: Association
PL; minisitiri des Musulmans
Fréderic Nzamurambahoau Rwanda na Joseph
ANT
Kavaruganda,: Assemblée Nationalerurinda
Perezida w’Urukiko de Transition
iremezo ry’itegeko
nshinga ni cyo (Transitional
rwari rugamije. Nyuma Assembly)
National yo kwica abataravugaga
rumwe
APADEC na Leta, abateguye jenoside
: Association du Parti Démocratebari baharuye inzira nziza
Chrétien
yo gukomeza ubwicanyi.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ikiciro cya kabiri cyari gishingiye ku kwica Abatutsi, atari ukwica
umuntu ku giti Rwandais
ke, ahubwo nk’abagize itsinda ryagaragajwe
APROCOMIN: Association
gutyo. Icyo kiciro cyabaye hagati des Commerçants
y’itariki ya 12Indigènes
Mata (nyuma
APROSOMA
gato y’inama :y’abaperefe
Associationbapour la Promotion
perefegitura Sociale de
na Minisitiri la
w’Intebe
wa Guverinoma y’abatabazi, Jean Kambanda, n’itariki ya 1
Masse
Gicurasi
ARD 1994. Muri iki kiciro,
: Alliance pour le ibikorwa by’ubwicanyi
Renforcement de labyakomeje
gukoranwa ubuhanga butangaje.
Démocratie Mbere na mbere, igikorwa cyo
guhiga Abatutsi cyarakajijwe kugira ngo bavumbure kandi bice
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Abatutsi bari bihishe mu bishanga, mu mirima y’amasaka, mu
mashyamba cyangwaDroits demul’Homme
biti byegereye ahatuwe. Iki gikorwa
AREDETWA : Association pour le Relèvement
36
Ubuhamya bwa Kaburame I., i Kiramuruzi tariki ya 4 Kanama 2007
Démocratique des Batwa
529
v
cyunganiragaACRONYMS
kandi kikuzuza icyo ABBREVIATIONS
AND gushyiraho bariyeri. Hagataho
igikorwa cyo kwica Abatutsi bari bahungiye ahantu hateranira
___________________________________
abantu benshi cyari cyateguwe neza.
A.A. : Archives Africaines
Birakwiye kwibutsa ko abayobozi bahamagariraga Abatutsi
A.G. : Assemblée Générale
kujya ahantu hahurira abantu benshi nko ku biro by’amakomini,
ABAKI
mu : Alliance
masitade, des Bakiga
mu mashuri, ku bigo nderabuzima. Abo
ABESC : Association des Bahutu
bayobozi babwiraga Abatutsi ko kuba Evoluant
hamwepour la
bibafasha
kubarinda. MuSuppression des
gice cya kabiri Castes kwa Mata 1994, ubwo
cy’ukwezi
ACR
buhungiro : Association des buterwa
bwarazengurutswe, Cultivateurs du Rwanda
n’abaporisi ba komini
n’abajandarume
ADP ndetse n’abasirikare
: Alliance Démocratique n’imitwe yitwara gisirikare.
des Peuples
Bicaga
ADR abageragezaga guhunga, bagahuhura inkomere,
: Alliance pour la Démocratie et la bagasaka
mu nkengero kugira ngo hatagira
Réconciliation urokoka.
Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Birakwiye kwibutsa kandi ko Guverinoma yari yabujije abategetsi
AFDL
bo mu nzego: Alliance des Forces
zo hasi guha Démocratiques
ibya ngombwa by’inzirapour la
Abatutsi
babaga mu duce Libération du Congo-Zaïre
bakuriye. Abageragezaga kwihisha hanze
AGOA
barafatwaga :bagahita
African Growth
bicwa37. and Opportunity
Ahagana mu mperaAct z’ukwezi
$,'6Mata, Guverinoma
kwa $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
y’abatabazi yatangaje ko ubwicanyi
burangiye
AIMO n’ituze rikaba rigarutse.
: Affaires Indigènes et Iryo tangazo ryakwirakwijwe
Main-d’oeuvre
n’abayobozi
AJER bo mu nzegodez’ibanze
: Association basabaga
la Jeunesse abari bakiriho
Estudiantine
gusohoka aho bari bihishe. Nyamara, abasohokaga bahitaga
Rwandaise
bicwa. Intego y’ayo mayeri birumvikana ko yari iyo gufata no
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kwica abari babashije kurokoka.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR cya gatatu
Ikiciro : Association
cya jenoside des Moniteurs du Rwanda
yakorewe Abatutsi cyatangiye
AMURya 2 Gicurasi
tariki : Association des Musulmans
1994. Gikurikira igikorwa aucyoRwanda
kurimbura
ANT
abicwaga aho: Assemblée
bari bateraniye Nationale de Transition
no kwica abari basohotse mu
bwihisho. Kirangwa n’ibikorwa
(Transitional byo gukubura
National Assembly) ku misozi, mu
mazu
APADEC yatawe no mu matongo. Muri iki kiciro
: Association du Parti Démocrate Chrétien abaturage bahawe
imbunda n’ubutegetsi mu rwego rwo kwirinda kwa gisiviri
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bihatiye gukubura burundu mu duce twabo ikitwa Umututsi.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais no kurokoka birabananira
c. Bagerageje kwirwanaho
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Uburyo : Association
jenoside yateguwe pour la Promotion
ikanashyirwa mu Sociale
bikorwade la
bifasha
kumva ukuntu Massekwirwanaho no kurokoka byari ihurizo.
Abayiteguye
ARD : Alliance pour mu
n’abayishyize bikorwa baridebarashyizeho
le Renforcement la
ingamba mu gihugu hose
Démocratie zidatuma gucika ubwicanyi byoroha.
Ibikorwa byo kwirwanaho byagiye bitsindwa kubera impamvu
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
eshatu z’ingenzi. Iya mbere ni umubare munini w’abitabiriye
Droits de l’Homme
Des Forges A., 1999,
AREDETWA : Association
37
op. cit., p. 245. Rebale
pour kandi Hatzfeld J., Dans le nu de la vie.
Relèvement
Récits des marais rwandais, Paris, Seuil, 2000, pp. 15-17
Démocratique des Batwa
530
v
XEZLFDQ\L0XELFHKDÀ\DE\RVHDELFZDJDEDWHUZDJDQ·XPXEDUH
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
munini w’abicanyi. Ababashaga kubaca mu rihumye bafatwaga
___________________________________
n’amarondo ya nijoro cyangwa imikwabu yo kumanywa.
A.A. : Archives Africaines
Mu Rwanda, abicwaga n’abicaga babaga hamwe. Akenshi
A.G. : Assemblée Générale
bari banaziranye. Kubera iyo mpamvu ntibyari byoroheye
ABAKI mu :kivunge
kwivanga Alliance des
ngo Bakigagucika ubwicanyi. Umwe mu
babashe
ABESC jenoside
barokotse : Association des agaragaza
mu Bisesero Bahutu Evoluant
imiterere pour la
y’ubwicanyi
anashimangiraSuppression des Castes
ubwinshi bw’ababateye bakuriwe n’abayobozi ba
ACR n’aba :gisirikare:
gisiviri Association“kudes Cultivateurs
itariki du Rwanda
ya 13 Gicurasi, abasirikari
n’Interahamwe
ADP baje muDémocratique
: Alliance mabisi umunani, mu makamyoneti,
des Peuples
mu
ADR makamyo bakoreshaga mu kubaka umuhanda
: Alliance pour la Démocratie et la Kibuye–
Gitarama, abandi benshi baje mu
Réconciliation mavatiri hamwe n’abasirikare
Nationale
Q·DED\RER]L$EDQGLEDQWXEDMHQ·LELUHQJHEDÀWHLPLKRURPXQWRNL
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
EDMHERVHEDULULPEDEDYX]DDPDÀULPELEDQDYX]DLQJRPD8ZR
munsi nabonyeAlliance
AFDL : desKibuye,
perefe wa ForcesClément
Démocratiques
Kayishema,pour la
Eliézer
Niyitegeka, ObedLibération
Ruzindana duna
Congo-Zaïre
ba burugumesitiri ba Gishyita
AGOA
na : AfricanAba
Gisovu n’abandi. Growth andbasigaye
bo bari Opportunity Act ribanza
ku ishuri
$,'6
rya Bisesero $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bareba uburyo abasirikare babo n’Interahamwe
EDWZLFD8ZRPXQVLKLVKZHDEDJRUHQ·DEDQDKDÀ\DERVHµ
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre 38
.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Undi warokotse we agaragaza uruhare rw’abasirikare
Rwandaise
n’Interahamwe ndetse n’uko bari bashishikaye mu Bisesero.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Tariki ya 13 Gicurasi bafatanyije, bagabye igitero simusiga ku
AM/AP bari bahungiye
Batutsi : Arrêté ministériel/ Arrêté“Interahamwe
mu misozi yaho: présidentiel nyinshi
AMR
n’abasirikare : b’i
Association
Gitarama des
bo kuMoniteurs du Rwanda
Gisenyi n’abandi baturutse
AMUR
KDÀ \D KRVH: PX
Association des PX
JLKXJX EDMH Musulmans au Rwanda
PDELVL PX PDNDP\RQHWL
ANT : Assemblée
Baratuzengurutse, Nationale
baturasa de Transition
nta gutuza. Uwo munsi urebye
DEDJRUH Q·DEDQD KDÀ \D National
(Transitional ERVH EDULVKZH
Assembly) NXNR DEHQVKL
ntibabashaga
APADEC kwiruka. Uwo munsi umugore wange,
: Association du Parti Démocrate Chrétien Marthe
Nyirahategeka, yarishwe n’abana bange barindwi n’abuzukuru.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Izo nterahamwe zari zambaye imyenda yera n’amababi y’ibiti ku
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
mutwe. Bari bameze nk’abasazi. Uwo munsi baradutsembye.
Rwandais
Imisozi yari yuzuye imirambo”39.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Impamvu ya :kabiri
Association pour la kw’abagerageje
y’ugutsindwa Promotion Sociale de la
kwirwanaho
muri jenoside Masse igaragarira mu mayeri yo gukusanya abicwaga
yashyizweho
ARD ku ikubitiropour
: Alliance n’aboyobozi bo hasi. Bitwaje
le Renforcement de lakubarinda,
abo bayobozi Démocratie
babahurije ahantu hahurira abantu benshi,
baharindisha abaporisi, imitwe yitwara gisirikare cyangwa
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
38 Droits
Nsanzimfura J.-D., wavuzwedenal’Homme
African Rights, Résistance au génocide. Bisesero
Avril-Juin 1994, London, p. 35
AREDETWA : Association pour le Relèvement
39
Simeon wavuzwe na African Rights, 1994, op. cit., P. 35.
Démocratique des Batwa
531
v
abasirikare kugira ngo batabacika,
ACRONYMS babone uko babica. Aya
AND ABBREVIATIONS
mayeri yatumye, bisabwe n’abayobozi ba gisirikare na gisiviri
___________________________________
ndetse, ingeri nyinshi z’abaturage zibigiramo uruhare; yatumye
ubwicanyi
A.A. ndengakamere bukorwa ku bwinshi no mu minsi
: Archives Africaines
mike.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI ya gatatu
Impamvu : Alliance des Bakiga
y’ugutsindwa kw’ibikorwa byo kwirwanaho
ABESC : Association des
ijyana n’ikoreshwa ry’imbunda ndetse n’uruhareBahutu Evoluantrw’ingufu
pour la za
Leta zishinzwe Suppression
umutekano. Ahantu des Castes
hanyuranye abicwaga bari
ACR
bahuriye nko :mu Association
mashuri, ku des Cultivateurs
masitade du Rwanda
n’amasanteri ya komini,
imitwe
ADP yitwara gisirikare
: Alliance yitabaje abasirikarare.
Démocratique des PeuplesAbasirikare
bakoreshaga
ADR : Alliance pour la Démocratie et laamagerenade,
imbunda zabo cyangwa bagatera
nyuma abicanyiRéconciliation
bakabasha gusonga inkomere.
Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Nubwo abasirikare n’interahamwe bakoresheje imbunda,
AFDL
abahigwaga, hirya : Alliance
no hino, des Forces
babashije Démocratiques
kwirwanaho bya pour la
kigabo
iminsi myinshi, Libération
ndetse bimara du Congo-Zaïre
ibyumweru byinshi. Mu bice
AGOA
bitandukanye : African
babashije Growth and Opportunity
kubarwanya n’amaboko.Act Bisesero
$,'6
igaragara $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
nk’umwihariko w’ahantu abahigwaga babashije
kwirwanaho
AIMO ku buryo budasanzwe: “Ubwicanyi bwakozwe ku
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
misozi
AJER ya Bisesero muri Mata,
: Association de laGicurasi
Jeunesse na Kamena 1994 bufata
Estudiantine
umwanya w’umwihariko kandi munini mu mateka ya jenoside
Rwandaise
yakorewe Abatutsi bo mu Rwanda. Abantu benshi bari bahungiye
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
muri iyo misozi iri ku Kibuye, mu bwoba ndetse n’ibyiringiro
AM/AP
barwananye : Arrêté kugira
ishyaka ministériel/ Arrêté présidentiel
ngo barokoke. Mu minsi ya mbere
AMR
babashije : Association des
kwihagararaho Moniteurs
barwana du Rwanda zaho,
n’Interahamwe
AMUR
banazicamo : Association
abatari bake. Abenshides Musulmans
mu bagombaga au Rwanda
kwicwa muri
ANT
jenoside yo mu : Assemblée
1994 bagerageje Nationale de Transition
kwirwanaho uko bashoboye.
Abenshi bararwanye (Transitionalmu cyo abarokotse
National Assembly)bita ‘intambara
y’amabuye
APADEC n’amasasu’ mbere yuko hapfa ibihumbi.
: Association du Parti Démocrate Chrétien Umwihariko
wa Bisesero ni uburyo uko kwirwanaho byari bitunganije
APR : Armée Patriotique Rwandaise
n’ukuntu byamaze igihe ugereranyije n’ingufu z’ababarwanyaga.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
1\DPDUD QXEZR EDUL EDÀWH LVK\DND E\DUDQJL\H LPSXQ]L
zitabashije kurwanya Rwandais ingufu zakoraga jenoside. Uko kurwana
APROCOMIN: Association
kwabo kwakomeje kandi gukarishya des Commerçants
akababaro Indigènes
kabo, kuko
APROSOMA1.000
ugereranyije : Association
gusa mu pour la Promotion
bihumbi 50.000 ariSociale de la
bo barokotse.
Ntibarwanyije Masse gusa abicanyi baturukaga muri Kibuye na
Gikongoro,
ARD hari n’abandi
: Alliance baturutse
pour i Cyangugu,
le Renforcement de ilaGisenyi na
Ruhengeri. BirwanyehoDémocratie kugeza mu mpera z’ukwezi kwa Mata
bica umubare utari muto w’ababarwanyaga barimo abaporisi
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
n’Interahamwe”40.
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
40
African Rights,1994, op. cit., pp. 2-3.
Démocratique des Batwa
532
v
Kugerageza kwirwanaho
ACRONYMS byabayeho mu duce twinshi tw’igihugu.
AND ABBREVIATIONS
Ariko, buri gihe, ubwicanyi bwagendaga bufata indi ntera
___________________________________
n’ingamba abicwaga batabashaga gucika. Nko ku misozi ikikije
Akanyaru,
A.A. aho abantu Africaines
: Archives bari bihishe mu bihuru n’urutoke
cyangwa amasaka hashakishwaga bakoresheje imbwa z’impigi.
A.G. : Assemblée Générale
Ku rundi ruhande, ku mipaka ya perefegitura ya Butare,
ABAKI
Gikongoro, : Alliancenades
Cyangugu Bakiga
Kigali abageragezaga guhunga bagana
i Burundi bagwaga mu marondo Bahutu
ABESC : Association des Evoluant
y’abaturage batuye pour la
ku mpande
Suppression
zombi z’urwo ruzi. des Castes
Muri perefegitura ya Kibungo imipaka y’u
ACR
Rwanda : Association
na Tanzaniya yarides Cultivateurs
yafunzwe 41
du Rwanda
. Ibi byose bigaragaza
ko
ADPmu mitegurire ya jenoside,
: Alliance hari hatekerejwe
Démocratique des Peuplesku kugeza
uwo
ADR mugambi mubisha no hanze y’u
: Alliance pour la DémocratieRwanda.et laUko kwagura
NZDUL JXÀWDQ\H LVDQR \D EXJXÀ
Réconciliation Q·DPDJDPER \·XEXWDJRQGZD
Nationale
yahamagariraga abantu kurimbura umubisha w’Umututsi mu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
karere.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Mu gihe ibihumbi Libération du Congo-Zaïre
by’Abanyarwanda byicaga ibindi bihumbi,
AGOA ariko:bake,
bamwe, African Growth and
bageragezaga Opportunity
kugira abo bakiza. ActUbuhamya
$,'6
bw’abarokotse $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bugaragaza Abahutu bafatanije n’Abatutsi
kwirukana
AIMO Interahamwe. Buvuga etkandi
: Affaires Indigènes amazina y’Abahutu,
Main-d’oeuvre
batitaye
AJER ku ngaruka byashoboraga
: Association kugiraEstudiantine
de la Jeunesse ku buzima bwabo,
barengeye, bahishe cyangwa bafashije Abatutsi guhunga.42
Rwandaise
Abo barokoraga Abatutsi ntibafata ibyo byemezo kubera gusa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ibitekerezo byabo bya poritiki, babigiriraga kandi ubucuti
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Q·DPDVDQR\·LPLU\DQJREDULEDÀWDQ\HQ·$EDWXWVL
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR ibinyejana
Hashize : Association
Abahutudes Musulmans
n’Abatutsi au Rwanda
babana, ari abaturage
ANT
basangiye : Assemblée
umuco umwe. Nationale
Bityo rero de nta
Transition
gitangaje kubona
Abahutu barongora abagore b’Abatutsikazi
(Transitional n’Abatutsi barongora
National Assembly)
abagore
APADEC b’Abahutukazi.
: Association du Parti Démocrate b’Abatutsikazi
Nguko abagore benshi Chrétien
n’abana babo babashije kurokoka. Ukwemezwa mu mategeko
APR : Armée Patriotique Rwandaise
k’umuco wo kugendera ku gisanira gabo kwemezaga ko abana
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
EDÀWHVHZ·8PXKXWXQDQ\LQDZ·8PXWXWVLND]LELWZD$EDKXWX
Nyamara, bamwe Rwandais
mu baturanyi cyanecyane abo kwa sebukwe
APROCOMIN: Association
bashidikanyaga kwereka abicanyi des Commerçants Indigènes bari
abagore b’Abatutsikazi
APROSOMA :n’Abahutu.
bararongowe Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
Birakwiye
ARD nyamara kumenya
: Alliance pour kole ibikorwa
Renforcementbyo kurokora
de la Abatutsi
byacibwaga intege n’ibiganiro
Démocratie bya RTLM na Radiyo Rwanda.
Hacagaho inkuru zigaragaza imiryango y’Abahutu yatewe
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
41
P. Rutazibwa P. naDroits deP.,l’Homme
Rutayisire Le Génocide à Nyarubuye, Kigali, 2007
AREDETWA : Associationquelques
42
Kabwete M.-C., “Le sauvetage de pour rescapés du génocide dans les communes
le Relèvement
Gishamvu et Kigembe au Rwanda”, in Etudes Rwandaises, no 13, 2007.
Démocratique des Batwa
533
v
ikagirirwa nabi, kuva jenoside
ACRONYMS ANDyatangira, bazira kuba barahishe
ABBREVIATIONS
Abatutsi. Ingengabitekerezo yagejeje kuri jenoside yerekanaga
___________________________________
Abahutu bagerageza gukiza abicwa nk’abagambanyi n’ibyitso
by’umwanzi.
A.A. :Gutera ubwoba,
Archives gutangaza no kwica abashinjwa
Africaines
kuba ibyitso byatumye abantu batagerageza na busa gufasha
A.G. : Assemblée Générale
cyangwa kurengera abicwa.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
d.Ukwicecekera : Association
n’ubufatanyacyaha des Bahutu Evoluant
by’umuryango pour la
mpuzamahanga
Suppression des Castes
ACR
Jenoside : Association
yakorewe des Cultivateurs
Abatutsi du Rwanda
ni ugutsindwa gukabije
k’umuryango
ADP : mpuzamahanga.
Alliance Démocratique Igaragaza desukuntu
Peuplesubufatanye
rusnge
ADR mu kurwanya
: Alliance pour la Démocratie etkuva
ingufu z’ikibi byigishijwe la intambara
ya 2 y’isi na jenoside yakoreweNationale
Réconciliation Abayahudi byarangira, nta cyo
byamaze. Birumvikana ko iyo umuryango mpuzamahanga,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
uhagarariwe na ONU, uba waratabaye mu Rwanda, hakoreshejwe
AFDL
abasirikare bayo : Alliance
2.534 des bo Forces
kubungabungaDémocratiques
amahoro,pour la
jenoside
yakorewe Abatutsi Libération
ntiyari du Congo-Zaïre
kugera ku ntera yagezeho. Uruhare
AGOA
rw’umuryango : African
mpuzamahangaGrowth and Opportunity
rushobora Act
gusesengurwa mu
$,'6ebyiri: kwicecekera
nzego $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
n’ubufatanyacyaha.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
8PXU\DQJRPSX]DPDKDQJDXÀWHXUXKDUHUXQLQLNXEDZDULIDVKH
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
ntutabare mu Rwanda kandi wari uzi neza ko jenoside yarimo
Rwandaise
itegurwa. Guhera mu Kuboza 1993 abasirikare n’abahagarariye
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
8PXUD\DQJR Z·$ELEXP\H EDUL EDÀWH DPDNXUX DKDJLMH
AM/AP
yerekeranye : Arrêté ministériel/
n’irimburwa ry’Abatutsi. Arrêté présidentiel
ONU yamenyeshwaga buri
AMRikwirakwizwa
gihe : Association
ry’intwaro des Moniteurs
ziciriritse mu du Rwanda
baturage ku buryo
AMUR
butemewe. : Association
Urubyiruko des Musulmans
rw’Abanyarwanda au Rwanda
rwahabwaga imyitozo
ANTgisirikare : ku
ya Assemblée
buryo bwihuseNationale de Transition
kandi bagategurwa gukora
jenoside igihe icyo ari cyo cyose
(Transitional
43
.
National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Ishingiye ku nshingano yayo yo kubungabunga amahoro
APR : Armée Patriotique Rwandaise
n’umutekano ku isi, ONU yari kugira icyo ikora ku buryo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bwihuse mu Rwanda. Ivanguramoko rikabije, ukwiyongera
k’urugomo rutewe Rwandais n’ikwirakizwa ry’imbunda mu baturage
ndetse no kwanga Abatutsi des
APROCOMIN: Association byariCommerçants Indigènes
ingingo zigaragaza kwangiza
APROSOMA
amahame : Association
y’ingenzi amahoro pour la Promotion
n’umutekano Sociale de laONU
bishingiyeho.
\DUL LÀWH XEXEDVKD
MasseQ·XEXU\R E\R JXWDEDUD LWHVKXND NX E\R
\L\HPHMH
ARD LUHEHUD \LFHFHNH\H
: Alliance pour le NDQGL LÀWH LQJDER
Renforcement de]LKDJLMH
la XNR
ubwicanyi bwateguwe.Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
“Imyiteguro y’ubugizi bwa nabi yakorerwaga mu maso
y’ingabo zishinzwe Droitskubungabunga
de l’Homme umutekano z’Umuryango
AREDETWA : Association pour le Relèvement
43
Des Forges A., 1999, op.cit., p.175
Démocratique des Batwa
534
v
w’Abibumbye.ACRONYMS
Uwaziyoboraga yagezaga ku bamukuriye
AND ABBREVIATIONS
ibimenyetso by’uko ibintu birushaho kumera nabi, bakamutegeka
___________________________________
kubahiriza imiterere y’ubutumwa yahawe uko yakabaye (…).
Nubwo
A.A. hari ibimenyetso byagaragazaga ko ubugizi bwa nabi
: Archives Africaines
bwenda gutangira, u Bufaransa ndetse na Leta Zunze ubumwe
A.G. : Assemblée Générale
za Amerika nta cyo bibwirije gukora, ahubwo bakomeje gukorera
ABAKI mu myumvire
imbere : Allianceifunze
des Bakiga
yakunze kuranga poritiki yabo ku
Rwanda mu bihe byahise (…).Bahutu
ABESC : Association des Evoluantn’abasirikare
Abadiporomate pour la
Suppression
bakuru b’Abafaransa des Castes
baganiriye mu ntangiriro ya za 1990 ku
ACR jenoside
kuba : Association des Cultivateurs
yarashobokaga, kandi, nk’ukodu Rwanda
byatangajwe
n’uwahoze
ADP ari: Alliance
ambasaderi, Martres, jenoside
Démocratique yo mu wa 1994
des Peuples
yaba
ADR yarateganywaga mu Kwakira 1993” 44
.
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Urwego rwa kabiri rwo gusesengura uruhare rw’umuryango
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mpuzamahanga rushingira ku kuba nta cyo wakoze ku
AFDL
bwicanyi. ONUAlliance
: des Forces
muri rusange Démocratiques
n’ibihugu bikomeye pour
byari lamu
Libérationntibashobora
Rwanda by’umwihariko du Congo-Zaïre
kwemeza ko batunguwe
AGOA
na jenoside :yakorewe
African Growth and
Abatutsi muOpportunity Act
Rwanda. Ntibashobora
$,'6
kwemeza kandi$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ko hari icyo bakoze kugira ngo bayihagarike.
Abasirikari
AIMO 2534 b’Umuryango
: Affaires w’Abibumbye
Indigènes bo kubungabunga
et Main-d’oeuvre
amahoro n’abadiporomate
AJER : Association debari mu Rwanda
la Jeunesse mbere y’itariki
Estudiantine
ya 6 bagize uruhare rushingiye ku kureberera ntibagire icyo
Rwandaise
bakora ku bwicanyi bakagombye kuba barakumiriye cyangwa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bagahagarika.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Aho gukoresha : Association
ingufu za des Moniteurs
MINUAR du Rwanda
ngo uhagarike jenoside,
AMUR : Associationwashatse
Umuryango w’Abibumbye des Musulmans
mbere naaumbere
Rwandakurinda
ANT
ingabo zawo.: Assemblée
R. DallaireNationaleyahawe de Transition
amategeko yo kwirinda
icyahungabanya abasirikareNational
(Transitional be aho gutabara ubuzima
Assembly)
bw’Abanyarwanda.
APADEC Ku itariki ya
: Association du Parti Démocrate 21 Mata 1994 akanama
Chrétien
gashinzwe umutekano katahuye igice kinini k’ingabo zari
APR : Armée Patriotique Rwandaise
zishinzwe kubungabunga umutekano, gasiga abasirikare
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
amagana bari bashinzwe kurinda abasiviri bari bahungiye ku
kicaro cya ONURwandais
45
.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour
Umuryango mpuzamahanga la Promotion
wagize uruhareSociale
muri de la
jenoside
yakorewe Abatutsi Masse igihe wangaga gukoresha ijambo jenoside
mu
ARD kuvuga ubwicanyi
: Alliance pour bwakorerwaga mu Rwanda.
le Renforcement de la Kuvuga
jenoside hakoreshwaga
Démocratie imvugo yo gutsinda nka: ubwicanyi
bwo mu kivunge, guhangana kw’amoko, intambara y’abaturage.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
44 Droits
Des Forges A., 1999, de p.204-205.,
op. cit., l’HommeMelven L., Ubuhamya bwakoreshejwe
muri La nuit rwandaise, op. cit.,
AREDETWA : Association 403-407. pp. pour le Relèvement
45
Des Forges A., 1999, op.cit., pp. 30-31
Démocratique des Batwa
535
v
Binyujijwe muACRONYMS
bari bahagarariye
ANDibihugu bikomeye by’amahanga,
ABBREVIATIONS
ibikorwa byo___________________________________
kwamagana jenoside byari byageragejwe
n’imiryango, ibigo nka Radiyo y’u Burundi, Radiyo Muhabura
ya FPR n’abandi
A.A. banyamakuru
: Archives bo hanze, byaburijwemo.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Guverinoma y’abatabazi yishyizeho tariki ya 8 Mata 1994
ABAKI
yabashije : Alliance
gukora des nta
jenoside Bakigakiyikomye mu nkokora kuko
ABESC : Association des
umuryango mpuzamahanga wari wagumye Bahutu Evoluantmu pourmpaka
la
zivanzemo imvugoSuppression
zo gutsinda des
no Castes
gupfobya z’abari bahagarariye
ACR
u : Association
Rwanda, Leta des Cultivateurs
Zunze ubumwe z’Amerika du n’uRwanda
Bufaransa.
Mu
ADPgihugu cyari cyugarijwe
: Alliance n’ibibazo des
Démocratique karande
Peuples by’ubukungu
n’imibereho
ADR myiza
: Alliance pour la Démocratie et la mfashanyo
kandi cyagenderaga cyane ku
zo hanze, kwamagana abari bayoboye
Réconciliation Nationalejenoside byari bihagije
ngo bihatire Leta y’u Rwanda guhagarika ubwicanyi. Bamwe
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mu Banyarwanda bari kwitandukanya n’ubwicanyi, bakanga
AFDL : Alliance
kumvira Guverinoma des Forces
itemewe Démocratiques
n’amategeko pour la
imbere y’umuryango
mpuzamahanga. Libération du Congo-Zaïre
Uyu muryango, wahisemo gukorana na
AGOA
*XYHULQRPD :\DUL
African Growth
L\RERZH and Opportunity
Q·DEDQWX EDWXUXND PX ActELFH ELÀWH
$,'6 muri$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
uruhare jenoside. Ambasaderi w’u Rwanda yagumanye
ikicaro
AIMO ke n’akanama
: Affairesgashinzwe
Indigènesumutekano gakomeza kwakira
et Main-d’oeuvre
intumwa
AJER za Guverinoma
: Association y’abatabazi i New York
de la Jeunesse baje gusobanura
Estudiantine
ibitekerezo byayo. Nyuma, Akanama gashinzwe umutekano
Rwandaise
muri ONU katoye ntawuvuyemo umwanzuro 912 wateganyaga
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kugeza ingabo za MINUAR ku basirikare 270 mu gihe imiterere
AM/AP yagatumye
y’ibibazo : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
bazongera bakanahindura ubutumwa
AMR kugira :ngo
bwazo Association des Moniteurs
zibashe guhagarika du Rwanda
jenoside.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
,ELE\HPH]RE\RVHQWLE\DIDWZDJDDUXNREDGDÀWHDPDNXUXDKDJLMH
Jenerari Roméo(Transitional
Dallaire yahaga amakuru
National ku buryo buhoraho
Assembly)
Umunyamabanga
APADEC Mukuru wa ONU. Yatangaga ibitekerezo
: Association du Parti Démocrate Chrétien
birebana n’ingamba zafatwa kugira ngo ahagarike ubwicanyi
APR : Armée Patriotique Rwandaise
anagarure ituze. Ku buryo bufatika yasabaga kongera ingabo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
no guhindura ubutumwa bwa MINUAR. Ukwicecekera kwa
ONU n’ikemezoRwandais
cyo kugabanya ingabo za MINUAR byafashije
APROCOMIN: Association des Commerçants
abicanyi. Ntibigomba gutandukanywa Indigènes
n’amateka ya jenoside
APROSOMA
yakorewe : Association pour la Promotion Sociale de la
Abatutsi.
Masse
e.
ARDIgikorwa cya gisirikarepour
: Alliance kiswele
Turukwaze (Opération
Renforcement de laTurquoise)
Démocratie
Ubuhamya n’inyandiko nyinshi bigaragaza uruhare
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
rw’Abafaransa muri jenoside yakorewe Abatutsi mu wa
1994. Hagati Droits
ya 1990de na
l’Homme
1994, u Bufaransa bwafashije u
AREDETWA : Association pour
Rwanda kongera ingabo zarwo zivale Relèvement
ku 5.000 zigera ku 50.000
Démocratique des Batwa
536
v
hakoreshejweACRONYMS
kwinjizamo ANDabandi ku bwinshi. Muri uko
ABBREVIATIONS
kubinjiza hashyizweho ibigo bitangirwamo imyitozo46. Komisiyo
___________________________________
mpuzamahanga y’iperereza ku ihungabanywa ry’uburenganzira
bwa
A.A. muntu mu RwandaAfricaines
: Archives yagaragaje mu wa 1993, ko hari ibyo
bigo byigisha abakomando n’Interahamwe mu Majyaruguru y’u
A.G. : Assemblée Générale
Burengerazuba bw’u Rwanda.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Muri Kamena: 1994,Association
u Bufaransades Bahutu
bwabonye Evoluant
ubundipour
buryo labwo
gukomeza guha Suppression
inkunga ya des Castes
gisirikare Guverinoma y’abatabazi
ACR
n’igisirikare : Association
cyayo. Muri icyo desgihe,
Cultivateurs
FPR yari du Rwanda
ikomeje kwigira
imbere
ADP ku rugamba
: Alliancekandi ntawugishidikanya
Démocratique des Peuples ko izatsinda.
Bisabwe
ADR na bwo,
: Alliance pour la Démocratie et la mu kanama
u Bufaransa bwabashije gutoresha
gashinzwe umutekano ka ONUNationale
Réconciliation umwanzuro 929. Watowe tariki
ya 22 Kanama 1994. Uwo mwanzuro wahaga uburenganzira
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
abasirikare b’aAbafaransa gutabara mu Rwanda byaba
AFDL
ngombwa bagakoresha : Allianceingufu.des Forces Démocratiques
Mu by’ukuri pour la
ingabo z’Abafaransa
zari zatangiye Libération
ibikorwa byazo du Congo-Zaïre
ku butaka bw’u Rwanda mbere
AGOAuwo mwanzuro
yuko : African Growth
utorwa 47
. and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Igikorwa
AIMO cya gisirikare
: Affairescya Turukwaze
Indigènes “cyari cyuzuye urujijo nko
et Main-d’oeuvre
kuvuguruzanya
AJER kwagaragaraga
: Association de la Jeunesse hagati y’ibikorwa by’ubutabazi
Estudiantine
bari bagamije n’uko bari ku byitwaramo” . Abasirikare ibihumbi
48
Rwandaise
bibiri na magana atanu bakigiyemo bari abasirikare b’inzobere,
ALIR
bashoboraga : mu Armée de Libération
masaha du Rwanda umwambaro
make, kwiyambura
AM/AP
wo kutagira : uruhandeArrêté ministériel/
bashyigikira, Arrêté présidentiel
bagatangira kurwanira
AMR
uruhande runaka: : Association des Moniteurs
“bari bitwaje intwaro du Rwandabameze
zihambaye
nk’abiteguye
AMUR intambara: indege z’indwano,
: Association des Musulmans au Rwanda kajugujugu zo kurasa
no
ANT kwikorera, morutsiye ziremereye,
: Assemblée Nationale de Transitionamamodoka amagana (…)
Mu minsi ya mbere byari biteganyijwe ko bagenda bakagera
(Transitional National Assembly)
i Kigali. Ayo mabwiriza yakuweho ku munota wa nyuma.
APADEC
(…) Kuba icyo : Association du Parti kitarabaye
gitero cya gikoroni Démocratehari Chrétien
impamvu
APR
nyamukuru yabiteye: : Armée bari Patriotique
batinze. Rwandaise
Tariki ya 4 Nyakanga 1994,
APROBAMI
nyuma y’ibyumweru : Association
bitagera deskuri
Partis Monarchistes
bibiri Turukwaze itangiye,
umugi w’u Rwanda, Rwandais Kigali, wafashwe na FPR, abanzi bacu.
APROCOMIN: Associationbaradusize.
Baturushije umuvuduko, des Commerçants Hari hasigaye
Indigènes ikintu
kimwe cyo gukora: kugenzura imirwano, kweza agace kari kakiri
APROSOMA : Association
mu maboko y’abicanyi, abo pour la Promotion
dufatanije. Iki ni cyoSociale de la
gitekerezo cyari
Masse
kihishe inyuma y’ishyirwaho ry’agace k’ubutabazi kizewe” . 49

ARD : Alliance pour le Renforcement de la


Démocratie
46
Coret L. et Verschave F.-X. (dir), 2005, op. cit., p. 28.
ARDHO
47 : Association
Saint Exupery (de) P., L’inavouable. Rwandaise
La France aupour la Défense
Rwanda, desdes
Paris, Editions
Droits de l’Homme
Arènes, 2004, pp. 101-102
Braeckman C., 1994
AREDETWA : Association
48
op., cit., p. 293pour le Relèvement
49
P. Saint Exupery (de) P., 2004 op cit. pp. 102-103
Démocratique des Batwa
537
v
Igihe bashakishaga
ACRONYMS kubona abashyigikira igikorwa cya
AND ABBREVIATIONS
Turukwaze, abadiporomate b’Abafaransa bagaragazaga ikarita
___________________________________
yerekana agace kazagenzurwa n’Abafaransa. Ako gace kari kuba
kagizwe
A.A. n’Amagepfo ndetse
: Archives n’u Burengerazuba by’u Rwanda.
Africaines
Nk’uko bivugwa mu buhamya bunyuranye, gushyiraho ako
A.G. : Assemblée Générale
gace byari gufasha kongera gutera no kubuza FPR gufata u
ABAKI rwose.
Rwanda : Alliance deswo
Umushinga Bakiga
gutabara guverinoma y’abatabazi
ABESC : Association des
n’ingabo z’u Rwanda cyari kimwe Bahutu Evoluant pour
mu bihangayikije la
abayobozi
b’Abafaransa. Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Kuba
ADP uyu mushinga : Allianceutarabahiriye
Démocratique ni desukubera
Peuplesumuhate wa
)35
ADR <DUL LÀWH XPXYXGXNR NX UXJDPED
: Alliance pour la Démocratie et la NX EXU\R DED\RER]L
ba TurukwazeRéconciliation
bagombye guhindura Nationaleimigambi yabo. Agace
kiswe ak’umutekano kahindutse icyanzu ibihumbi n’ibihumbi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
by’abasiviri, ingabo z’u Rwanda n’abandi bagize uruhare muri
AFDL :
jenoside, bahungiyemo Alliance bagana
des Forces Démocratiques
mu cyahoze ari Zayire.pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
Ni byo koko,: African Growth ndetse
hari amagana and Opportunity
n’ibihumbi Act by’Abatutsi
$,'6
byatabawe. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ibi ni byo byatumye Guverinoma y’Abafaransa
yigamba
AIMO igikorwa cy’ubutabazi.
: Affaires Indigènes Uhereye ku bivugwa n’abayobozi,
et Main-d’oeuvre
u Bufaransa bwaratabaye,
AJER : Associationni debwo bwonyine Estudiantine
la Jeunesse bwagize icyo bukora,
nta kindi bwari bugambiriye uretse kurengera abari bugarijwe.
Rwandaise
Nyamara, inyuma y’uwo mugambi hari undi wari uwihishe
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
inyuma. Icyari kigamijwe ni ukwitwaza ibikorwa by’ubutabazi
AM/APngo bafashe
kugira : Arrêté ingabo
ministériel/
z’u RwandaArrêté gusubiza
présidentiel ibintu mu
AMR bagasubiza
buryo, : Association des Moniteurs
ubutegetsi Guverinoma du y’abatabazi
Rwanda mu
AMUR hose:no
Rwanda Association
kurwanya FPR des Musulmans
50
. au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Uwo mugambi(Transitionalwinjiraga mu cyo umuntu
National Assembly) yakwita “ihange
rusange
APADEC ry’umutekano” w’u Bufaransa:
: Association du Parti Démocrate Chrétien “Francois Mitterand
yabonaga ko kureka bumwe muri ubwo buyobozi bugakurwaho
APR : Armée Patriotique Rwandaise
n’agatsiko, byongeye kandi ba nyamuke kandi bashyigikiwe
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
n’ingabo z’igihugu bituranye, byari bihagije ko bikururukana
bikabangamiraRwandais umutekano w’ibihugu bibogamiye ku Bufaransa,
APROCOMIN: Associationkigatakara”
bityo ikizere byabugiriraga des Commerçants
51
. Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Bityo, muri ONU Massekimwe no mu nzego zo hejuru u Bufaransa
bahamyaga
ARD ko
: Alliance pourbwaterwaga
ubwicanyi le Renforcement no kubura
de la imirwano
nyamara ubwoDémocratie bwicanyi bwari bwarayibanjirije kandi bwinjira
mu myumvire yayo ndetse n’iya jenoside. Impamvu u Bufaransa
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
50 Droits
Dallaire R., J’ai serré de du
la main l’Homme
diable. La faillite de l’humanitaire au Rwanda,
Libre expression, 2003, pp. 526- 530
AREDETWA : Association pour le Relèvement
51
Saint Exupery (de) P., 2004, op.cit., p. 121
Démocratique des Batwa
538
v
bwabonaga ko ikihutirwa ari
ACRONYMS ANDgusubiza mu nzira amasezerano
ABBREVIATIONS
y’Arusha, aho___________________________________
kuba kurokora abantu irumvikana. Abasirikare
bakuru b’Abafaransa bumvaga guhagarika jenoside bitari akazi
kabo,
A.A. ntibemeraga ko jenoside
: Archives irimo gukorwa, ntibahishaga ko
Africaines
bashaka kurwanya FPR.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Mu : Alliance
gice cya mbere des kwa
cy’ukwezi BakigaNyakanga 1994, ‘ibyifuzo bibiri’
byari bigize igikorwa cya Turukwaze ari byoEvoluant
ABESC : Association des Bahutu ubutabazi pour la
n’igisirikare
nta cyo byagezeho. Suppression
Amayeri des Castes
mashya yaje kuziyomekaho. Nta
ACR
ho : Association
atandukaniye n’intego yo desgushyiraho
Cultivateurs agacedu k’umutekano,
Rwanda
amayeri
ADP ya mbere yari agamije
: Alliance gutegurades
Démocratique guhungira
Peuplesmu cyahoze
ari
ADR Zayire: : Alliance pour la Démocratie et lacyatekerejwe,
“icyo gihiriri cy’abaturage cyari
cyateguwe, kigiye inzira imwe.
Réconciliation Ijoro rya kabiri, ingabo z’u
Nationale
Rwanda zageze mu mutuzo mu buhungiro bwa Zayire. Imirongo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
PLQLQL \·DEDVLULNDUH \DKLWDJD LÀWH LQWZDUR LPRGRND LPL]LQJD
AFDL :
ikuruwe, mitarayeze Alliance des Forces
zorohereje, Démocratiques
burende pour la
(…). Ijoro rikurikira,
haje abayoboziLibération
(abaperefe,duabaminisitiri).
Congo-Zaïre Bazanye umutungo
AGOA
wo muri banki : African
y’igihugu,Growth and Opportunity
amaradiyo y’igihungu yari Act akenewe
$,'6mu rwego
cyane $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
rwo kugumana abaturage n’ubuyobozi. Ntibyari
birangiye.
AIMO Kwari ugusubira
: Affaires inyuma.etKubona
Indigènes aho utera uturuka.
Main-d’oeuvre
Ni
AJER ho ibitero bizaturuka”
: Association. de la Jeunesse Estudiantine
52

Rwandaise
Muri icyo gihe, u Bufaransa bwari bukomeje kohereza intwaro ndetse
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
no gutorokesha abayoboye jenoside bagana i Goma. Kuva mbere
AM/AP
y’igikorwa cya:Turukwaze,
Arrêté ministériel/
uwo mugi Arrêté
wafatwaga présidentiel
nk’ihuriro ndetse
AMR : Association des
n’ahantu ho kwisuganyiriza Moniteurs
kw’ingabo du Rwanda
z’u Rwanda. Ni muri iyo
AMUR : Association
mitekerereze igice des Musulmans
cya kabiri k’ibikubiye au Rwanda
muri Turukwaze kifuzaga
ANT : Assemblée
ko abantu berekeza Nationale
amaso ndetse de Transition
no kubyutsa amarangamutima
y’isi yose yabonaga uko Goma irimburwa
(Transitional na korera.
National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Iyo korera yamaze igihe gito ariko, ivugwa mu itangazamakuru
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ku buryo bukabije. Yari imaze kwibagiza jenoside. Bahereye ku
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
guhunga kw’abaturage benshi n’umubare w’abishwe na korera,
bamwe mu bayobozi Rwandais b’u Bufaransa bongeye kubyutsa iturufu
APROCOMIN: Association
y’ubutabazi. Bapfobyaga akaga des kakorewe
Commerçants Abatutsi Indigènes
bagashyira
APROSOMA
imbere ububabare : Association pour la Promotion
bwa nyamwinshi y’Abahutu.Sociale Aya mayeride layari
agamije gutuma abicanyi n’abo bafatanije bagaragara nk’aho
Masse
ari
ARD bo bishwe. Aba
: Alliance bicanyi
pour bahise bafata isura
le Renforcement deimwe
la ikwiye,
iy’abishwe.53 Muri icyo
Démocratie gihe, ihunga ry’abaturage uko ingabo za
FPR zigiraga imbere ku rugamba, n’ubwicanyi bwazitirirwaga
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
byatumye bahimba igitekerezo cya jenoside ebyiri.
Droits de l’Homme
Idem p. 500.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
52

53
Brauman R., Devant le mal. Rwanda, un génocide en direct, Paris, Arléa, 1994, p. 83.
Démocratique des Batwa
539
v
Ibi byose byerekana
ACRONYMS ukuntuAND uruhare rw’Abafaransa rwagiye
ABBREVIATIONS
rwigaragaza by’umwihariko.
___________________________________ by’agaciro
Inyandiko n’ubuhamya
kanini bifasha kumva imiterere y’urwo ruhare. Habanza
uruhare rwa gisirikare54. Hakaza kandi uruhare rwa poritiki.
A.A. : Archives Africaines
0XULMHQRVLGHX%XIDUDQVDEZDJLUDQ\HLPLEDQLUH\DEXJXÀQD
A.G. : Assemblée
Guverinoma y’abatabazi Générale
n’abandi bagize uruhare muri jenoside.
ABAKI : Alliance des Bakiga
-HDQ ERVFR %DUD\DJZL]D ZDUL XÀWH LPLJDEDQH PXUL 57/0
ABESC : Association
akanaba umuyobozi wa CDRdes BahutuBicamumpaka
na Jérome Evoluant pour la
Minisitiri
w’Ububanyi n’Amahanga bakiriwe na
Suppression des Castes Minisitiri w’Intebe Eduard
Balladur ndetse
ACR na Minisitiri
: Association des w’Ububanyi
Cultivateursn’Amahanga
du RwandaAlain
Juppé mu gashami gashinzwe Afurika mu ngoro Perezida w’u
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Bufaransa akoreramo (Champs Elysée).
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Ukwicecekera Réconciliation Nationale
kwa ONU n’ubufatanyacyaha bw’u Bufaransa
byahishe
AEC itegurwa
: Agglomeration Extra-Coutumièresmu bikorwa.
rya jenoside, binatuma ishyirwa
Kuva
AFDL jenoside yahagarikwa
: Alliance mu 1994,
des Forces ikibazo kigora
Démocratiques pour kumva
la
ni ukwibaza icyatumye abaturage barimbura kimwe mu bice
Libération du Congo-Zaïre
byabo? Kuki byageze hariya? Kuki jenoside yabashije gukorwa
AGOA : African ese
ku buryo bunonosoye, Growth and Opportunity
ni iki cyatumye abaturage Act bitabira ku
$,'6
bwinshi ibikorwa $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bya jenoside?
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
6.3. Ibyahereweho mu gushishikariza abaturage kurimbura Abatutsi.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
6.3.1. Kugaragaza Rwandaise intambara yo mu 1990 nk’ikintu
cyugarije
ALIR ukubaho
: Armée kw’Abahutu
de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
+DULLVDQR\DEXJXÀKDJDWL\RNZHUHNDQDLQWDPEDUD\DWDQJLMZH
AMR
na : Association
FPR mu Kwakira 1990 nodes Moniteurs
kwibanda du Rwanda
ku macakubiri ashingiye
AMUR
ku : Association
bwoko. Guhera mu Kwakirades Musulmans
1990, imvugo au Rwanda
ziganisha ku
miturire
ANT y’u : Rwanda
Assemblée zarubuwe
Nationale ku deburyo buhoraho kandi
Transition
budasanzwe bashaka gusobanura igitero
(Transitional National Assembly) cya FPR, woroshya
ihererekanyamakuru bakoresha amgambo atyaye no kunga
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
ubumwe bw’Abahutu bwahungabanye.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI
Ukwezi kumwe : Association
nyuma yuko desintambara
Partis Monarchistes
itangira, ni ukuvuga
tariki ya 1 Ugushyingo
Rwandais 1990, Perezida Habyarimana yatangaje
ko: “Aho guhara
APROCOMIN: agace gato
Association desk’ubutaka
Commerçants bwacu, n’iyo kaba
Indigènes
gato gute, (…) twahitamo kurwana kugera ku muntu wa
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
nyuma mbere yo kureka igihugu cyacu kigasenywa, ubuhake
n’ubwami bikagaruka Masse (…). Barashaka kugarura mu gihugu
ARD ubutegetsi
cyacu : Alliance pour le
bwa gihake bwoRenforcement
mu gihe cyahize, de labarashaka
kugaruka mu gihe Démocratie
cyashize, Bashaka kwinjira mu rukomatane
ndengakarere”
ARDHO .
: Association
55
Rwandaise pour la Défense des
54
Ubuhamya bwa P. Droits de l’Homme
Brana wavuzwe na Coret L. na Verschave F.-X., op.cit, pp. 464-466.
AREDETWA
55
: Association
Perezida Habyarimana pour ry’umukuru
J., Igice k’ijambo le Relèvementw’igihugu “Nous préferons
nous battre jussqu’au dernier” ryo ku itariki ya 1 Ugushyingo 1990, ryasohotse muri
Démocratique des Batwa
540
v
Aka gace kagaragaza
ACRONYMS hamweAND muABBREVIATIONS
hantu h’ingezi ubuhanga ku
mvugo za poritiki buhuriza. 56
Intego nyamukuru y’iyi mvugo
___________________________________
ni ugutuma abantu barenga inyungu zitatanye, hanyuma
hagashakishwa
A.A. abashyigikira
: Archives iki gitekerezo benshi bashoboka.
Africaines
Ku buryo bw’umwihariko, aya mayeri y’ubukangurambaga
A.G. : Assemblée Générale
agaragarira mu mvugo igamije gutunga agatoki abateza
ABAKI
intambara, : Alliance des
ibagaragaza mu Bakiga
“bwoko” bwabo. Ibyo bikaba bigira
uruhare mu guteza intugunda Bahutu
ABESC : Association des Evoluant
no kurenga pourry’ibice
ihangana la
Suppression des Castes
cyangwa akarere.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Uretse
ADP kwitiranya
: Alliance ibintu ndetse no des
Démocratique gutekerereza
Peuples abantu
bigaragaramo,
ADR iyi mvugo iragaragaza
: Alliance pour la Démocratie et la kandi umusingi
ikoreshwa ry’amoko ryubakiyeho.
Réconciliation Kwari ugutanga amakuru ku
Nationale
migendekerere y’intambara. Nyamara, amakuru yatangwaga
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
yasaga, ku ruhande rumwe, nkaho aganisha ku “ihangana
AFDL
Hutu–Tutsi” agamije : Alliance des Forces
kugaragaza iryoDémocratiques
hangana mu mateka pourkandi
la
agaha uruhande Libération
rumwe ibikorwadu Congo-Zaïre
byiza, urundi akaruha ibibi.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6Abahutu$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Bityo n’Abatutsi bakagaragazwa haherewe ku ihangana
ryitirirwa
AIMO ko : Affairesriranga
ryagiye Indigènes imibanire yabo. Imyumvire ku
et Main-d’oeuvre
miturire
AJER ya mbere y’igihugu,de
: Association n’uko buri ruhande
la Jeunesse rwabifataga mu
Estudiantine
rwego rwa poritiki, byari izingiro ry’iryo hangana. Hakiyongeraho
Rwandaise
imibereho igoye muri rusange, intambara ishimangira gutyo iyo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
myumvire bituma batangira gushaka abo bayitirira.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Kubera ukuntu : Association
yagaragaraga des Moniteurs
n’ingarukaduyari Rwanda ku buzima
AMUR
bw’abaturage, : Association
intambara des Musulmans
yabaye au Rwanda
igikoresho cya mbere
ANT
kifashishijwe : mu
Assemblée
gushishikaza Nationale de Transition
abaturage benshi. Nk’ahandi
hose, uko gushishikaza (Transitional abuturage
Nationalntibyari
Assembly)bishingiye gusa
ku gikorwa
APADEC cyo
: Association du Parti Démocrategusaba
kwinjiza abasirikare bashya no Chrétien ingabo
kuba maso. Byari bigamije kandi guhamagarira abantu guhuza
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ibikorwa byo gushyigikira, guhuza imiyoborere, ubukungu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
n’ibikenewe muri icyo gihe, guhatira kurwanya abigomeka
bashobora kugaragara. Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Isesengura : Association
ry’ibyabaye mupourRwandala Promotion
mu myaka Sociale de la
ya 1990-1994
no mu BudageMasse bw’Abanazi rigaragaza ko ikemezo cyo gukora
MHQRVLGHDULXPXJDPELZ·XEXJZDULZ·XEXWHJHWVLEXGDÀWHLQJXIX
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
burwana n’umwanzi w’imbere mu gihugu no hanze yacyo.
Démocratie
Bashyira ingufu zabo mu kurimbura umwanzi w’imbere baba
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits
La Relève, yo ku itariki de l’Homme
ya 2 kugera ku ya 8 Ugushyingo 1990 p. 3na 6.
Le Bon F., “ Le langage
AREDETWA : Association pour
56
et la politique” in Grawitz M. na Lega J., Traité de Science
le Relèvement
politique, Paris, PUF,1985, t. III, p. 37 et ss.
Démocratique des Batwa
541
v
babasha kwigondera,
ACRONYMSicyitsoAND
cy’umwanzi w’inyuma baba batinze
ABBREVIATIONS
gutsinda mu ___________________________________
rwego rwa gisirikare. Bitwaza intambara ngo
bahishe ubutagondwa, banabashe kwikiza uwo mwanzi.
A.A. : Archives Africaines
Nubwo ibimenyetso by’akaga gakaze byagaragaraga,
A.G. : Assemblée Générale
DEDWXUDJHQWLEDULEDÀWHLELWHNHUH]RELIDWLNDNXELED]RE\DULKR
ABAKI : Alliance
Kubibashishikariza des Bakiga
byasabaga kwegeranya ingufu z’ubwenge
ABESC : Association des Bahutu
ugereranyije n’icyari kigambiriwe. Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR
“Ubutegetsi :bwishakiye
Associationabavugizi.
des Cultivateurs du Rwanda
Bwashishikarije abantu
gushinga
ADP ibinyamakuru byo
: Alliance Démocratique guhangana,
des Peuplesbyacengewe
n’irondamoko
ADR : Alliance pour la Démocratie w’imbere
no kurwanya umwanzi et la ndetse
n’uw’inyuma y’igihugu. Icyari Nationale
Réconciliation kigamijwe nuko byatangaza ku
rwego rwo hejuru kandi bikarusha ibindi bitangazamakuru,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bityo, havuka umubare w’ibinyamakuru by’ibihezanguni
AFDL : Alliance
bivoma mu “ bigega des Forces
by’ubucuruzi Démocratiques
“bw’inzangano pourkandi
z’amoko” la
Libération
bigakoresha inshuro du Congo-Zaïre
nyinshi ibishushanyo bisebanya ndetse
AGOA
n’inyandiko : African
zimwe” 57
. Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Uhereye ku murongo wafashwe n’ibinyamakuru, biroroshye
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
kumenya umumaro wabyo. Umumaro wa mbere wari uwo
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
guhuza imigirire n’imyitwarire hakoreshejwe kugarura ibisubizo
Rwandaise
byahozeho. Umumaro wa kabiri wari uwo gukomeza nkana
ALIR : Armée de
umusingi w’ubwoko kugira Libération du Rwanda
ngo ibikorwa byo guhangana
AM/AP kurwanya
cyangwa : Arrêté ministériel/
FPR Arrêté
bihite bigira présidentiel
umumaro kandi birambe.
AMR buri kiciro,
Muri : Association
kugarukadesku Moniteurs du Rwanda
nsanganyamatsiko y’imiturire
byashimangiraga
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda mu
amarangamutima y’abumvaga basagariwe
myemerere
ANT yabo n’inkomoko
: Assemblée yabo.
Nationale de Transition
Inyandiko ya (Transitional National Assembly)
Innocent Nsengimana ishobora kubyerekana
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
neza: “Iterwa ry’u Rwanda guhera tariki ya 1 Ukwakira 1990, ni
APR
ibitekerezo : Armée
byo Patriotique
hambere birwanya Rwandaise
amategeko, ni ugukumbura
ubuhake
APROBAMI gushishikaye, kukarwanya
: Association demokarasi,
des Partis ni ukugerageza
Monarchistes
kwinjiza mu Rwandais
mateka inzozi yo kugarura ukwikanyiza,
ukwikanyiza kwa ba nyakamwe
APROCOMIN: Association b’Abahamite (Hamite)
des Commerçants kuri ba
Indigènes
nyamwinshi b’Ababantu (Bantou)”58.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Guhitamo no kutajyanisha amagambo y’ibanze bigaragaza ko
Masse iy’ubwoko, insanganyamatsiko y’ukuntu u
bahindura intambara
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
57
Chrétien J.-P., 1995, op.cit., p.44-45
Démocratie
58
Nsengimana I., “ La guerre d’Octobre: Le mythe s’en prend-il au droit?”, in La
ARDHO
Relève, n° 165, mars: Association
1991, p. 4, reba Rwandaise
kandi muri icyo pour la Défense
kinyamakuru des
M. Ngirira, J.-B.
Nzitabakuze, Mugabo., Droits de l’Homme
“Les visées politiques du Front Patriotique Rwandais”, no 159,
février 1991, p. 8-12;
AREDETWA E. Nsengimana,pour
: Association “ Une le
agression sous prétexte…” no 143-144,
Relèvement
octobre 1990, p.10.
Démocratique des Batwa
542
v
Rwanda rwagiye ruturwa yariAND
ACRONYMS yafashe intera y’ ingengabikerezo. Ni
ABBREVIATIONS
ukuvuga ko ari ukumvikanisha amagambo
___________________________________asanzwe ibikenewe
by’umwihariko . Bityo, Martin Bucyana yamaganye n’ubukana
59

bwinshi
A.A. imyitwarire y’abayobozi
: Archives b’Abahutu “bashaka kwishimisha
Africaines
kandi bikunda aho guhangayikishwa n’ubumwe bwa rubanda
A.G. : Assemblée Générale
nyamwinshi yugarijwe na ba gashakabuhake bashaka kwihimura”60.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Nk’uko ubwanditsi : Association des Bahutu Evoluant
bw’ikinyamakuru pour la
“Umurwanashyaka”
bwabisabaga, Suppression
buri wese yagombaga des Casteskugaragaza uruhande
ACR
arimo kandi : akagiraAssociation icyo desakora Cultivateurs
azirikana 1959 du Rwanda
na 1973.61
Birumvikana
ADP :ko uko kwibuka
Alliance kwari kuzuye
Démocratique ibitekerezo bitesha
des Peuples
DJDFLUR$EDWXWVL´$EDWXWVLEDÀWHLQ\RWD\·DPDUDVRQ·XEXWHJHWVL
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
barashaka guhatira rubanda ukwikanyiza
Réconciliation Nationale kwabo bakoresheje
uruhembe rw’umuheto n’imbunda”62.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Biragaragara ko : Alliance
aka gacedes Forces Démocratiques
gasubiramo ijambo ryavuzwepour la
ku itariki
ya 1 Ugushyingo Libération
1990 nadu Congo-Zaïre
Perezida Habyarimana. Iragaragaza
AGOA
imikorere yari: yarashyizweho
African Growth mu and Opportunity
rwego Act
rwo gukwirakwiza ibyo
$,'6
bemeraga. Iyi$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
nyandiko yasohotse mu kinyamakuru isohoka no
mu
AIMO bindi, yitwa ko yanditswe
: Affaires Indigènesn’abandi banyamakuru. Kugaruka
et Main-d’oeuvre
ku ngingo zimwe
AJER kandi mu
: Association de labihe runaka
Jeunesse mu binyamakuru
Estudiantine
byashakaga kwerekana icyari kigambiriwe. Mu yandi magambo,
Rwandaise
byerekanaga ishusho y’ibyakorwaga, ingufu za Leta n’abaturage
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bakagombye kugira icyo bakoraho. Ugushidikakanya cyangwa
AM/AP
kwifata : Arrêté
imbere ministériel/ w’ubutagondwa
y’umurongo Arrêté présidentiel wafashwe
AMR
n’ubutegetsi : Association
byafatwaga des Moniteurs mu
n’abanditsi du Rwanda
binyamakuru
AMUR
nk’ubugambanyi : Association
mu guterwa des Musulmans
kw’igihugu; auyari
intego Rwanda
iyo gutuma
ANT
buri wese ajya: Assemblée
ku ruhande Nationale
rw’abashyigikiye de Transition
ubutegetsi buriho.
“Ntiti z’Abanyarwanda,(Transitional National
mugire ibakwe,Assembly)
mufashe Perezida
APADEC
kurwanira igihugu. : AssociationNtekereza du Parti Démocrate
ko guceceka Chrétien
kw’abanyabwenge
APR
b’Abanyarwanda : Armée Patriotiquey’Ukwakira-Ugushyingo
ku ntambara Rwandaise 1990
APROBAMI
kumaze kuba : Association
gukabya cyangwa des Partis MonarchistesAbaturage
ubugambanyi.
abatangiye kwinubira Rwandais ibyegera bya Perezida byubatse urusika
PX PSDQGH ]H
APROCOMIN: ,QNRWDQ\Ldes
Association ]LÀWH DEDYXJL]L $EDWXWVL
Commerçants Indigènes EDÀWH
uburenganzira
APROSOMA bwo kuvugapour
: Association akababaro
la Promotionkabo Sociale
aho ari de ho lahose
(…). Abahutu nta n’uburenganzira bwo kwemeza ko ari Abahutu
Masse
kandi ko bugarijwe. Ntiti z’Abanyarwanda, mwihezwa muri
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
59
Doubon R., L’idéologie. L’origine des idées reçues, Paris, Fayard, 1998.
Démocratie
60
Bucyana M., “Discours prononcé à l’occasion de l’agrément du Parti CDR” muri
ARDHOno 9, p.2.: Association Rwandaise pour la Défense des
Kangura,
61
Umurwanashyaka,Droits de1991.
no 4, mars l’Homme
p. 2; no 7, Juillet 1991, p. 4
62
Kangura,
AREDETWA : Association pour p.le14.Relèvement
déc. 1990, p. 6; no 51, oct. 1993, Reba kandi Nahimana F., “Le génie
cruel des pays de la source du Nil” muri Vérité d’Afrique-Impano, no2, 26 août, 1992.
Démocratique des Batwa
543
v
poritiki igezweho y’u Rwanda
ACRONYMS ANDigomba kuba iy’abaturage kandi
ABBREVIATIONS
ikarengera ibyagezweho mu wa 1959 no mu wa 1973. Mwiharira
___________________________________
akazi Perezida wa Repubulika y’u Rwanda n’inama ye y’igihugu
LKDUDQLUD
A.A. DPDM\DPEHUH EDÀWH LQ]LWL]L Q\LQVKL NDQGL QD ER
: Archives Africaines
umunaniro ushobora kubatera”63.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Biragaragara : ko
Alliance des Bakiga
gukoresha amagambo nka “Inyota cyangwa
ubushotoranyi bw’Abatutsi”, Bahutu
ABESC : Association des Evoluant
“akababaro ka pour la
rubanda”,
Suppression
“umujinya w’abaturage”, des Castes
“intambara/ukugaruka ku buhake”,
ACR
“intambara/igitero : Association
hima-tutsi”, desn’ibindi
Cultivateurs du Rwanda
byaganishaga ku kibazo
cyo
ADPkwirwanaho byemewe.
: Alliance Kuri iyo ngingo,
Démocratique desH. Ngeze, umwe mu
Peuples
banyamakuru
ADR : Alliance pour la Démocratie et la irondamoko
bari baracengewe no kwenyegeza
yaranditse: “Icyo tuzi, nuko Nationale
Réconciliation kubera Revorisiyo, nyaminshi
yabashije gusubirana igihugu cyayo cyari cyaribwe n’itsinda
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ry’Abatutsi ryari ryarakigaruriye imyaka 400 (…) niba ibintu
bikomeje gutyaAlliance
AFDL : biradusabades Forces Démocratiques
indi revorisiyo nk’iyo mupour la
wa 1959
kugira ngo nyamwinshi Libération du Congo-Zaïre
isubirane ibyayo”64.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 uko $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Muri kwerekana ingaruka zatewe n’ukwikanyiza
kw’Abatutsi,
AIMO itangazamakuru
: Affaires Indigènes ryashakaga guha igisobanuro
et Main-d’oeuvre
n’injyana
AJER ibyarimo gukorwa. Uko gutondekanya
: Association de la Jeunesse Estudiantine ibya poritiki nka
demokarasi n’ubuhake, nyamwinshi na nyamuke, abanyagihugu
n’abanyamahanga, Rwandaise
umurimo w’ingengabitekerezo yo gusobanura
ALIR
inkomoko wari : Armée
umaze de Libération
kugera ku rwego du rwo
Rwanda
hejuru rushoboka,
AM/AP
rugaragara : Arrêté
kandi ministériel/
rwumvikana. MuriArrêté présidentiel
nomero yasohotse muri
Werurwe
AMR 1991, ni ukuvuga amezi atanu nyuma
: Association des Moniteurs du Rwanda yuko FPR itangiza
intambara,
AMUR ikinyamakuru
: Association des mpezanguni
Musulmans Kangura
au Rwanda cyahereye
ku mahame yitiriwe ko ari ay’ubuhanga n’umuco kugira ngo
ANT : Assemblée Nationale de Transition
gishimangire ukunyurana kw’amatsinda abantu bakomokamo:
“Twumvikane rwose, (Transitional
ikibazoNational
cy’Abahutu Assembly)
n’Abatutsi ni ukuri
APADEC : Association du
mu Rwanda nubwo bitaragera aho batemagurana Parti Démocrate Chrétien
n’umuhoro.
APR
Abarimu bo muri: Armée
campus Patriotique
y’i Nyakinama,Rwandaise
bemeza ko iyi ntambara
ari iy’Abatutsi
APROBAMI batera Abahutu.
: Association des PartisKuyitsinda mu rwego rwa
Monarchistes
poritiki, n’urwaRwandaisgisirikare bisaba ko impande zombi zigaragazwa
kandi zikemerwa. Bityo, tuzashyikirana uko turi. Ibitari ibyo,
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
nta cyo tuzageraho nidukomeza kuvanga ibintu bitavangwa. Aha
APROSOMA
ndakeka ko ari: Association pour la Promotion
umutego w’umwanzi. Bahutu,Sociale de la
murashishoze,
mukomeze ubumwe, Masse ibihe birakomeye, mwituma nyamwishi
ARD aho irimburwa.
igera : AllianceNamwepour leBatutsi,
Renforcement
nimugirede la
ubutwari bwo
cyo, mwirwaneho, ariko nta gushaka kwihisha”65.
kuba icyo muri Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
63 Droits de
Kangura, no 5, Ugushyingo 1990l’Homme
AREDETWA : Associationguerre
64
Ngeze H., “Le 4 Août, journée de la pourethnique” muri Kangura, no 48, 1993, p. 10
le Relèvement
65
Kangura, no 12, 1991.
Démocratique des Batwa
544
v
Bityo, kuri buri ruhande hakujijwe
ACRONYMS imyitwarire ndangabwoko
AND ABBREVIATIONS
itandukanya ___________________________________
ku buryo bugaragara ibyo bice bibiri
by’Abanyarwanda. Kuri iyi ngingo uwarokokeye jenoside i
Murambi
A.A. atanga ubuhamya:
: Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
“Akaga ka jenoside katugezeho i Kiramuruzi na mbere yuko
ABAKI Habyarimana
Perezida : Alliance apfa.
des Bakiga
Mbere ya jenoside yo muri Mata
1994, Abatutsi bo muri komini Bahutu
ABESC : Association des MurambiEvoluant pour laburi
bahohoterwaga
gihe. Nyuma Suppression des Castes
y’igitero cya FPR mu Kwakira 1990, amagana
ACR
y’Abatutsi, : Association
harimo des Cultivateurs
n’umugabo du Rwanda
wange, barafashwe bajyanwa
n’imodoka
ADP ya: komini
Alliancei Byumba kuhafungirwa,
Démocratique bicwa urubozo
des Peuples
ndetse
ADR baranicwa.
: Alliance pour la Démocratie et la abasirikare
Umugabo wange yacitse nta nkuru
bari bamujyanye i Byumba. Agarutse
Réconciliation Nationalemu rugo akubitwa byo
gupfa akuka amenyo. Interahamwe zari zaduteye zaramuretse
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ngo apfe. Tumujyana mu bitaro by’i Gahini. Guhera 1992,
AFDL :
twafashe ikemezoAlliance des Forces
cyo kujya turara Démocratiques pour lamu
mu bihuru tugasubira
Libération du Congo-Zaïre
QJREXNH\H7DULNL\D.DQDPD,QWHUDKDPZH]DUL]LÀWH
AGOA abenshi
intwaro, : African
bari Growth
Abahutuand Opportunity
twari duturanye, Act
baraduteye,
$,'6 urutoki
batema $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
rwacu, bamena ibintu mu rugo, bakubita abana,
batera
AIMO amabuye hejuru Indigènes
: Affaires y’inzu. et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Muri Nyakanga 1993, baraje, banshyira mu muhanda, bankubita
Rwandaise
byo gupfa, banjyana nambaye ubusa i Nyamarebe, mu bukonje
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
butabaho, ngo ndi inkotanyi. Ibikoresho byose byo mu rugo,
AM/AP imyenda,
amakayi, : Arrêté ministériel/
ameza Arrêté présidentiel
n’intebe byaratwitswe n’inzu isenywa
AMR Mu gitondo
igice. : Association des kuregera
abana bajya Moniteurs du Rwanda Gatete.
burugumesitiri
AMUR
Uyu : Associationababwira
na we arabasuzugura des Musulmans auko
ko ari ibyitso Rwanda
bakagombye
ANT
kwitega : Assemblée
ukwihimura Nationale
kw’abaturage de Transition
kubera ko ari “abavandimwe
EDERE·$EDWXWVLµEDWDQJLMHLPLUZDQR$EDQDEDWDVK\HEDÀWHXEZRED
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Batangira kwanga kujya ku ishuri kubera ko batotezwaga mu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ishuri cyangwa mu nzira n’abarimu babo n’abo bigana. Abahutu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
twari duturanye batubuzaga gushaka abakozi bo mu rugo.
Resiponsabure Rwandais
wa serire n’abaturanyi bazaga badutunguye
APROCOMIN: Association
kugira ngo barebe ko nta muntudes uri
Commerçants Indigènes
mu rugo udukorera. Nyuma
APROSOMA
y’ubugizi : Association
bwa nabi Abahutupourtwari
la Promotion Sociale
duturanye, de la
twumvikana
batangiye kujya baduhunga tubasaba kudufasha. Nyuma, na
Masse
bo
ARDbinjira mu: Alliancebyo
bikorwa pourgusahura no kudusenyera
le Renforcement de la ibintu iyo
Interahamwe zaduteraga”
Démocratie
66
.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Ubuhamya bwa Uwamariya
AREDETWA : Association
66
Annonciata,
pouri Kiramuruzi (Akarere ka Gatsibo), tariki
le Relèvement
ya 4 Kanama 2007.
Démocratique des Batwa
545
v
6.3.2 Gushishikariza
ACRONYMS abantu kurwanya
AND amasezerano y’Arusha
ABBREVIATIONS
___________________________________
Byaba ari ugukabya gutekereza ko Abanyarwanda benshi
bemeraga imvugo y’urwango cyangwa yo gutsimbarara ku
A.A. : Archives Africaines
by’amoko. Ikizere cyaherekeje imishyikirano y’Arusha n’ibyishimo
A.G.
byagaragajwe : Assemblée Générale ya nyuma yasinywaga
mu gihe amasezerano
ABAKI
muri Kanama: Alliance des Bakiga
1993, bigaragaza ko abantu bari bakiriye neza
ABESCbyashyikiranyweho.
ibyari : Association Birakwiye
des Bahutu Evoluant
kwemera ko pour
bamwe la mu
Banyarwanda Suppression
bumvaga intambara bahereye
des Castes ku gipfunyika
cy’ubumenyi
ACR n’imyemerere
: Associationbahawe binyuze mudu
des Cultivateurs nzira zigoye.
Rwanda
ADP
Bagerageje : Alliance Démocratique
gukarishya amakimbirane, des Peuples ndetse no
imyumvire,
ADR
kurwanya : Alliance
ibisubizo pour la Démocratie
byagaragaraga et la guhindura
ko bishobora
imyumvire yabo Réconciliation
muri poritiki.Nationale
Igice kinini k’itangazamakuru
kihatiye
AEC kubigaragaza. Imvugo ikarishye n’amashusho
: Agglomeration Extra-Coutumières
bibyerekana neza. Nk’abanyamwuga, itangazamakuru
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
ryashishikajwe no kugaragaza icyago cyari cyugarije ibyagezweho
mu wa 1959 noLibération du Icyo
mu wa 1973. Congo-Zaïre
cyago nticyarebaga abayobozi
AGOAcyanarebaga
gusa, : African Growth
Abahutu and moteri
babaye Opportunity Act
y’ibyo byagezweho.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Mu gihugu, mu ntangiriro ya 1991 hatangiye kugaragara ikindi
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
kerekezo. Itangazamakuru ryateshutse ku murimo waryo
AJER
usanzwe wo :gutangaza
Associationamakuru.
de la Jeunesse
Ryiha Estudiantine
kurengera inyungu
Rwandaise
z’igice runaka cy’abaturage. Kugira ngo rivuguruze ukuri
ALIR
kw’ibyavugwaga: Armée de Libération
n’abandi, du Rwanda kurushanwa
ntiryashidikanyaga
kwereka
AM/AP ihangana karande hagati y’Abahutu n’Abatutsi ndetse
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
n’ingorane
AMR bizatera. Kuri iyo des
: Association ngingo, itangazamakuru
Moniteurs ryatangaga
du Rwanda
ibimenyetso ahagaragaragamo imikorere yo guhimba ibikorwa
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
n’ababikora. Muri iyo mukorere hakoreshejwe inzira ebyiri.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Inzira ya mbere yari igamijeNational
(Transitional kubaka Assembly)
ibigwi bihesha agaciro
Abahutu
APADEC n’ibikambura Abatutsi.
: Association du Parti Démocrate Ibyo bigwi byariChrétienbigamije
kubyutsa amarangamutima cyangwa kumvisha abantu ko bari
APR : Armée Patriotique Rwandaise
mu matsinda ahanganye. Dore bimwe mu bigwi byitirirwaga
APROBAMIrubanda
Abahutu: : Association des Partis
nyamwinshi 67 Monarchistes
, abana ba Sebahinzi68,
Rwandais
Inzirabwoba n’abunze ubumwe . Abatutsi bo babavugaga
69

APROCOMIN:
bakoresheje Association
inyito zikurikira: des Commerçants
nyamuke n’ibyitso Indigènes
70
, Abanzi ba
rubanda n’igitotsi 71
, Inzoka n’indyarya
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
72
.
67
Kangura, (nomeroMasse
zose), Umurwanashyaka, no 4, 1991.
ARD
68
Médaille : Alliance
Nyiramacibiri, no 18,pour
1994 le Renforcement de la
69
Ijambo, no 64 na 65,
Démocratie na 14 Gashyanatre 1994, Isibo n 52, 1992, Ziri-
31 Mutarama o

kana, no 2, 1992, no 71, 1992; Médaille Nyiramacibiri no 11, 1992.


ARDHO
70 : Association
Isibo, no 52,1992, Rwandaise
no 71,1992; Médaille Nyiramacibiri pour la 1992;
no 11, Défense desno2,
Zirikana,
1992, Kangura, no 10, Droits
1991. de l’Homme
Ijisho rya rubanda
AREDETWA : Association
71
n o
2, 1992; Isibo,pour
no 52, le
1992; Kangura, no 4, 1990.
Relèvement
72
Zirikana, no 4, 1992; Umurava, no7, 1991.
Démocratique des Batwa
546
v
Inzira ya kabiri
ACRONYMSyari igamije kubaka ingengabitekerezo
AND ABBREVIATIONS
y’umwimerere___________________________________
kandi ikomeye. Kwari ukurwanya ku byakorwaga
nta korohera igishobora cyose kwitambika hagati y’ubutegetsi
n’abaturage.
A.A. :Itangazamakuru ryabigizemo uruhare ryambika
Archives Africaines
Abahutu batavugaga rumwe na Leta umwambaro ubasanisha
A.G. : Assemblée Générale
n’Abatutsi, ibyitso bya FPR. Ikiciro cy’abakekwa cyangwa ibyitso
ABAKI
cyashyirwagaho : Alliance des ku
bahereye Bakiga
mahame yagengaga imikorere
ABESC : Association
y’ubutegetsi bw’u Rwanda. Kuri des Bahutu Evoluant
iyo ngingo, pour la
ugushyirwaho
kw’amashyakaSuppression
menshi mu desgiheCastes
k’intambara, by’umwihariko
ACR
amasezerano :y’amahoro
Association des Cultivateurs
y’Arusha du Rwanda
byafatwaga nk’ibintu bigamije
gutatira
ADP igihango cyubakiyeho
: Alliance imiterere des
Démocratique ya poritiki
Peuplesnyarwanda.
Kunenga
ADR bikabije byakorwaga n’abayobozi
: Alliance pour la Démocratie et la b’amashyaka
ataravugaga rumwe na Leta n’isinywa
Réconciliation Nationalery’amasezerano y’Arusha
yo ku itariki ya 4 Kamena 1994, byari akaga ku bayobozi bari
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bashishikajwe no kuguma ku nyungu zabo. Gutangaza ndetse
AFDL : Alliancearebana
no kwemeza amahame des Forces Démocratiques
n’imibanire pour
muri poritiki la
ndetse
Libération
n’amoko, amashyaka du Congo-Zaïre
atavuga rumwe na Leta n’amasezerano
AGOA
ya : African Growth
Arusha, cyanecyane ingingoand Opportunity
yihariye irebana Act
no gucyura
$,'6
impunzi, $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kwinjiza mu gisirikare abarwanyi ba FPR ndetse no
kugabana
AIMO ubutegetsi
: Affairesmu rwego rwa
Indigènes et Guverinoma
Main-d’oeuvrey’inzibacyuho
yaguye,
AJER kwari: Association
ugusenya imisingi y’ubwokoEstudiantine
de la Jeunesse ubutegetsi bwariho
bwari bwubakiyeho.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Imbere y’igitutu cya poritiki n’ik’igisirikare ndetse n’ukuntu
AM/AP
Abanyarwanda : Arrêté ministériel/
bari bishimiye Arrêté présidentiel
amasezerano y’amahoro y’Arusha,
AMR bigoye : ko
byari Association
ubutegetsi desbutsimbarara
Moniteurs duku Rwanda
irondabwoko
AMUR
budatangiye : urugamba
Associationrwo des Musulmans au Rwanda uko
gukoresha imbamutima
ANT
bwishakiye : Assemblée
bukoresheje Nationale de Transition
itangazamakuru. Iri na ryo ryatangiye
guhiganwa basobanura(Transitional imigendekere y’amaserano y’Arusha
National Assembly)
kugira
APADEC ngo abanyaporitiki batavuga
: Association du Parti Démocraterumwe na Leta bacikemo
Chrétien
ibice binjire mu gice gishyigikiye jenoside.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Mu kavuyo n’ingorane z’amoko anyuranye, kurengera
ibyagezweho mu Rwandais
wa 1959 cyangwa kwanga ukwikanyiza
kw’Abatutsi byafashwe nk’ des
APROCOMIN: Association Commerçants
ikihutirwa mu rwego Indigènes
rw’igihugu.
APROSOMA
Ni muri urwo: Association
rwego ishyaka pour la Promotion
“Coalition pour laSociale
défensede la
de la
République” (CDR) Massen’igice kiswe “pawa” (power) byashinzwe
kugira
ARD ngo byerekane
: Alliance ibibazo
pourbyole kwigaho
Renforcementno kugena de icyakorwa
la
73
.
Kwari ugutumaDémocratieAbahutu bibona mu rugamba ayo mashyaka
yarwanaga, banange ikitwa kumvikana iyo kiva kikagera.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Ku birebana n’uburyo
AREDETWA : Association
73
amashyakapoury’amacengezi yazunguzaga poritiki, wareba
le Relèvement
Braud Ph., Le jardin des délices démocratiques, Paris, Presses de la FNSP, 1992.
Démocratique des Batwa
547
v
Mu gikorwa ACRONYMS
cyo kwerekana ANDinyungu zigomba kurindwa, ayo
ABBREVIATIONS
mashyaka yagize uruhare runini. Yagize uruhare rufatika
___________________________________
mu gukuririza ikibazo cy’amoko. Hari hagambiriwe ibintu
bibiri:
A.A. Gukuraho uruhando
: Archives rw’amashyaka menshi ndetse
Africaines
n’amasezerano y’Arusha ku ruhande rumwe, no gutuma
A.G. : Assemblée Générale
Abahutu bunga ubumwe bakarwanya Abatutsi ku rundi
ABAKI
ruhande. : Alliance
Intego des Bakiga
ya mbere yashyizwe mu bikorwa berekana
ingorane zatewe n’intambara Bahutu
ABESC : Association des Evoluant
kugira ngo abantupour la
bifatanye
n’abagaragaragaSuppression des Castes
ko bahagurukiye kurwanya umwanzi. Intego ya
ACR yari ishingiye
kabiri : Association des Cultivateurs
ku kwerekana du Rwanda
ikibazo Abatutsi bateje. Uko
Abatutsi
ADP berekanwaga
: Alliancekuva mu ntangiriro
Démocratique desz’ubukoroni
Peuples ni nako
bakoresheje
ADR bagaragaza
: Alliance pour la Démocratie et laby’ubutegetsi.
ubugome n’inyota byabo
Réconciliation Nationale
Aha, ntawabura kuvuga ku ruhare rw’amashyaka ya poritiki
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
yitwaga ko atavugaga rumwe na Leta mu bihe bikomeye bya
AFDL :
1991-1994. Aha Alliance
twavugadesamashyaka
Forces Démocratiques
nka MDR, PLpour la
na PSD.
Yashinzwe mu Libération du yari
gihe k’ibibazo, Congo-Zaïre
mbere na mbere mu murongo
AGOA
wo kunenga : African Growth
ubutegetsi and Opportunity
bwariho. YaharaniragaAct
impinduka
$,'6 demokarasi,
irimo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kugabana ubutegetsi no kurwanya
irondabwoko.
AIMO Yagaragaye yamagana
: Affaires Indigènes imikemurire y’ibibazo
et Main-d’oeuvre
birebana
AJER n’intambara, ubukungu,
: Association ukwiyongera
de la Jeunesse kw’abaturage
Estudiantine
no kurwanya akarengane.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Uko ayo mashyaka yabonaga ibintu byatumye abaturage
AM/AP nk’igisubizo
bayabona : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
kizewe kuri poritiki ya MRND. Nyamara,
AMR
buhorobuhoro, : Association des Moniteurs
irari ry’ifaranga, du Rwanda
guhangana, kwishakira
AMUR mu :buyobozi
imyanya Association des Musulmans
kwaranze abantu ku au gitiRwanda
cyabo, byaje
ANT
kugaragara : Assemblée
muri Nationale
ayo mashyaka. de Transition
Guteshuka ku ntego z’ibanze
zayo byagaragaraga ku buryo
(Transitional bukabije.
National Uko yari ashyigikiwe
Assembly)
byayoyotse
APADEC vuba na bwangu.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Mu gihe abatavuga rumwe na Leta basenywaga n’amacakubiri
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
y’imbere, bashinjwa kandi kuba ibyitso bya FPR, inkubiri
yo kurwanya Rwandais
amasezerano y’Arusha yakuranye ubugome
APROCOMIN: Association des Commerçants
budasanzwe. Ibice by’abahezanguni byagarutse Indigènes
ku kirego
APROSOMA : Association
cy’ubugambanyi pour la Promotion
ndetse no gufatanya Sociale Abatutsi)
na FPR (yitirirwaga de la
cyashinjwaga abatavuga
Masse rumwe na Leta. Ubuhezanguni bwa
MRND
ARD na CDR: Alliance pour le kandi
bwagaragaraga muri MDRdey’intagondwa.
Renforcement la
Ibice by’abahezanguni birushaho
Démocratie kwegera igice cyo kwa Perezida
kandi bikigaragaza nk’ingufu za rubanda mu rwego rwa poritiki
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
y’u Rwanda.
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
548
v
Muri mitingi, ACRONYMS
ibyo bice byagaragazaga ko amaserano y’Arusha
AND ABBREVIATIONS
yari inzira ya___________________________________
FPR yo kwinjira mu gihugu no gufata igice
kinini cy’ubutegetsi kugira ngo ibashe gukora poritiki yayo yo
kongera
A.A. gutera no gufata
: Archives igihugu cyose. Bityo ayo mashyaka
Africaines
agahamagarira Abahutu kwifatanya ngo barwanye Abatutsi.
A.G. : Assemblée Générale
Muri urwo rwego, nyuma yo gusinya amasezerano y’Arusha,
ABAKI Habyarimana
Perezida : Alliance des Bakiga gutinza kuyashyira mu
yatangiye
ABESC Kuri: iyi
bikorwa. Association des Bahutu
ngingo, Jordane Evoluant
Bertrand pour
yagize ati la
“Perezida
hanyuma yaje Suppression
gufata ingamba desziri
Castes
ugutatu: yihatiye gutinza
ACR
gushyira mu :bikorwa
Association des Cultivateurs
amasezerano, du Rwanda
ajora ibiyagize ahereye ku
bitekerezo
ADP bifutamye
: Alliance byaDémocratique
demokarasi, ariko
des nta na rimwe yigeze
Peuples
ateganya
ADR kurekura
: Alliance pour la Démocratie et lamu butegetsi
ubutegetsi. Intagondwa zo
zari mu bihe bigoye aho amahoro
Réconciliation no gushyiraho ubutegetsi
Nationale
bishingiye kuri demokarasi nyayo byari imbogamizi yo kwemeza
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
no gusobanura ubutegetsi bwabo. Nyamara ahubwo ubwo
bwoko ni bwoAlliance
AFDL : bwakozedes Forces Démocratiques
igisirikare kinshi binyuze mu pourmitwe
la
Libération
yitwara gisirikare” 74
. du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6rusange,
Muri $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
igikorwa cyo kurwanya amaserano y’Arusha
cyamaganaga
AIMO imyanya yagenewe et
: Affaires Indigènes FPR n’amashayaka atavuga
Main-d’oeuvre
rumwe
AJER na Leta. Imbere mu gihugu,
: Association icyo gikorwa
de la Jeunesse cyari giherekejwe
Estudiantine
n’ukwiyongera kubugizi bwa nabi bwakorerwaga Abatutsi
Rwandaise
n’imyiteguro y’intambara. Ibi bifasha kumva ukuntu gukoresha
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
amasezerano y’Arusha byihutishije, mu gihe gito, inzira iganisha
AM/AP
kuri jenoside :yakorewe
Arrêté ministériel/
Abatutsi. Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR ibiri: (1993-1994)
“Imyaka Association yaranzwe
des Musulmans n’ibintuau Rwanda
bibiri byakuriye
ANT
icyarimwe: : Assemblée
ku ruhande rumwe Nationale de Transition ku iturufu
hari ugutsimbarara
yo guhanganisha ubwoko, ku
(Transitional rundi Assembly)
National ruhande hari kubakira
ubuzima
APADEC bwa poritiki mu mpembe ebyiri
: Association du Parti Démocrate uhereyeChrétien
ku barwana
babiri. Ariko ibikorwa by’amatsinda ya poritiki anyuranye
APR : Armée Patriotique Rwandaise
yashakaga gushyigikirwa na rubanda ni byo byatumye habaho
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
guhitamo ibice hakurikijwe ikigamijwe ugendeye ku murongo
Rwandais w’ubwoko. Uko kubaka impembe
rukumbi ubatandukanya,
APROCOMIN:
bisobanura Association
imikorere ihoraho desyoCommerçants
koroshya ibintu: Indigènes
guhera ku
APROSOMA
migirire : Association
aho guhangana pour la Promotion
binyuranye Sociale
byiganje kandi de la
bikoreshwa
nk’ingufu za poritiki,
Masseukajya ku migirire ishyira imbere ihangana
rimwe
ARD rikomeye kandi pour
: Alliance ry’imiterere, ihangana de
le Renforcement ry’amoko
la (…).
Iri hangana ubwaryo Démocratientabwo ryinjira mu mukino wa poritiki
ubwawo, kuko rishingiye mu kwikiza uwo muhanganye
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
wagaragajwe nk’umunyaporitiki ariko wasobanuwe uhereye
Droits de l’Homme
Bertrand J., Rwanda.
AREDETWA : Association
74
Le piège de pour
l’histoire. L’opposition démocratique avant le
le Relèvement
génocide (1990-1994) Paris, Karthala, 2000, pp. 241-242.
Démocratique des Batwa
549
v
ku bwoko bwe. Biragaragara
ACRONYMS nezaABBREVIATIONS
AND ukuntu irondabwoko ritajya
imbizi n’uburyo bwose bw’imitunganyirize ya poritiki. Izo zari
___________________________________
zikwiye kuba inshingano zo muri MDR, gusoma bajora amateka
y’ishyaka
A.A. rya: Archives
KayibandaAfricaines
n’imitunganyirize ya poritiki ndetse
n’ingengabitekerezo byari byarashyizweho Repubulika ebyiri
A.G. : Assemblée Générale
zasimburanye”75.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
6.3.3. : Association
Ubukangurambaga des Bahutu
buhereye ku rupfuEvoluant
rwa Perezida pour la
Ndadaye
Suppression des Castes
ACR isano nini
Hari : Association des Cultivateurs
hagati y’iterambere du Rwanda
ry’imyiteguro ya jenoside
n’ibibazo
ADP by’u BurundiDémocratique
: Alliance byo mu Kwakira 1993. Urupfu rwa
des Peuples
Perezida
ADR Ndadaye tariki ya 21 Ukwakira
: Alliance pour la Démocratie et 1993 rwagize
la ingaruka
nini mu gushishikariza abantu Nationale
Réconciliation kuzirikana ku bwoko bwabo mu
Rwanda. Icengezamatwara ry’itangazamakuru rihereye ku rupfu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
rwa Perezida w’u Burundi ryatumye havuka imyumvire yatumye
AFDL
abantu babasha : Alliance
kwishora deskuForces
buryo Démocratiques pour la
bworoshye muri jenoside.
Libération du Congo-Zaïre
AGOA yo kugaragaza
Mbere : African Growth
uruhareand Opportunity
rw’ibibazo Act
by’u Burundi mu
$,'6
gukarishya $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ikibazo cy’amoko mu Rwanda, twibutse ko Melchior
Ndadaye
AIMO yahoze ari
: Affairesimpunzi mu Rwanda
Indigènes guhera mu wa 1972.
et Main-d’oeuvre
Yagiye
AJER ku butegetsi mu ntangiriro
: Association za Nyakanga
de la Jeunesse 1993 nyuma
Estudiantine
y’amatora y’abadepite na Perezida yatsinzwe ku majwi menshi
Rwandaise
n’ishyaka rye Front pour la Démocratie au Burundi (Frodebu).
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Urupfu rwe ndetse na bamwe mu banyamuryango bo mu ishyaka
AM/AP
rye : Arrêtéw’inteko
harimo Perezida ministériel/ Arrêté
ishinga présidentiel
amategeko, mu ijoro ryo
AMR
ku wa 20 rishyira : Association des Moniteurs
uwa 21 Ukwakira du Rwanda
1993 byateye ikibazo mu
AMUR y’abaturage
mibanire : Associationno murides Musulmans
poritiki au Rwanda
by’u Burundi.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Mu duce twinshi tw’u Burundi
(Transitional Nationalimitwe
Assembly)yitwara gisikare
n’abayoboke
APADEC ba
: Association du Parti Démocrate bo
Frodebu babisabwe n’abayobozi hasi b’iryo
Chrétien
shyaka, bishoye mu bikorwa byo kwica Abatutsi76. Bamwe mu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bayobozi b’Abahutu bari bahungiye mu Rwanda birukiye kuri
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Radiyo Rwanda guhamagarira abaturage kwica Abatutsi bo mu
Burundi no kwanga RwandaisAbatusi bo mu Rwanda.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Ingabo
APROSOMA z’u Burundi, zari zahinduwe
: Association ruvumwa n’abanyaporitiki,
pour la Promotion Sociale de la
zanarenzwe n’imikomerere
Masse y’ikibazo ndetse n’ukuntu ibintu
byarushagaho kwihuta, ntizabashije guhagarika ubwicanyi
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
bwakorerwaga Abatutsi ndetse na bamwe mu Bahutu bari
Démocratie
75
Bertrand J., 2000,
ARDHO : op.cit., 256-257 Rwandaise pour la Défense des
Association
76
Aha turaganisaha ku ijambo rya Jean Minani wari icyo gihe umudepite mu nteko
ishinga amategeko. Droits
Umunsi umwede l’Homme
nyuma y’urupfu rwa Perezida Melchior Ndadaye,
AREDETWA
yahamagariye, : Association
anyujije pour le
kuri Radiyo Rwanda, Relèvement
Abahutu b’i Burundi kwitandukanya no
kwica abaturanyi babo b’Abatutsi.
Démocratique des Batwa
550
v
abanyamuryango pour ABBREVIATIONS
ba “UnionAND
ACRONYMS le Progrès national” (Uprona).
Zatangiye kwisuganya byibuze ibihumbi 50000 by’abantu,
___________________________________
abenshi b’Abatutsi, byishwe . Guturana n’intara za Ngozi,
77

Kayanza, Cibitoke,
A.A. Muyinga
: Archives na Bubanza byagize uruhare runini
Africaines
mu gushishikariza abaturage iby’amoko mu Rwanda.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Nyuma yo kwica : Alliance
Abatutsi des Bakiga bo muri Uprona, ibihumbi
n’Abahutu
ABESC
by’Abahutu bo : Association des Bahutumu
mu Burundi byahungiye Evoluant
Rwanda.pour la
Iryo hunga
ryabaye hashize Suppression
amezi abiri nyuma des Castes
yuko amasezerano y’Arusha
ACR
ashyirwaho umukono : Association hagatides Cultivateurs
ya Guverinoma y’udu Rwanda
Rwanda na FPR,
ukubaho kw’izo
ADP mpunzi mu
: Alliance Rwanda byateye
Démocratique des icyuka
Peuples cyakuririjwe
n’abacurabwenge
ADR : Alliance pour la Démocratie et la bavomaga
ba jenoside. Aba bacurabwenge
mu bibazo by’u Burundi urwitwazo
Réconciliation Nationalerwo kwanga, guhakana
amasezerano y’amahoro y’Arusha no gukarishya imvugo itunga
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
agatoki umwanzi w’Umututsi.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Jordane Bertrand Libération
we yandikadu Congo-Zaïre
ko kwicwa kwa Perezida w’u
AGOA : African
Burundi byihutishije mu Growth
Rwanda and Opportunity
ibibazo by’amokoAct binyuze mu
$,'6
kongerera ingufu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
inzego z’abahuje ibitekerezo byari byaratangiye
na
AIMO mbere: “Guhera
: Affairesicyo gihe, hiyongereye
Indigènes icyuka cy’ubwoba
et Main-d’oeuvre
bwinshi, intagondwa
AJER : Association ziragikoresha
de la Jeunesse ndetse zinacyongerera
Estudiantine
ingufu (…) kwari ugusobanura ndetse no gusumbanisha amoko
Rwandaise
E\XEDNLZH NX JLNRUZD JLÀWH XUXKDUH PX NXQR]D XEXIDWDQ\H
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bushya ndetse no kongera gutunganya indi mihora uhereye
AM/AP
ku murongo :ucamo Arrêté ibiceministériel/
ushingiyeArrêté présidentiel
ku bwoko (…). Ubwoba
AMR
bwarakoreshejwe : Association
ku rwego rwo deshejuru,
Moniteurs
bitumaduabantu
Rwanda bumva ku
AMUR
buryo buhanitse : Association
igitekerezo des cyoMusulmans au Rwanda
kwifatanya kw’abagize ubwoko
ANT
runaka. Bityo, : Assemblée Nationale de
hongera kugaragara Transition
ibitekerezo, hari hashize
umwaka, bitangwa na CDR ndetse
(Transitional Nationaln’uburyo
Assembly)bwo gusobanura
ubwoko
APADEC bwa Parmehutu bugarukana
: Association du Parti Démocrate ingufu, bigarura
Chrétien urujijo
hagati y’ubwoko na poritiki rwahozeho muri za 50”78.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Alison des Forges, we agaragaza ko ingufu zahagurukije imashini
ya jenoside zaturutse Rwandais mu bibazo by’u Burundi. Imyumvire
APROCOMIN: Association
baringa y’igice cya Hutu pawa, des Commerçants Indigènes
yari ikiraro cy’abanyabwenge
APROSOMA : Associationkupour
ba jenoside, “yiyubakiye la Promotion
murambo Sociale79de
wa Ndadaye” la
itangira
kugaragara neza. Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Ibibazo by’u Burundi Démocratie byatumye haba kwifatanya kw’ibice
by’ibihezanguni bya MDR, PL, na PSD n’ihuriro rya MRND/
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
77
Guichaoua A., 1995,Droits
op.cit, de l’Homme
p. 554
Bertrand J., op.cit., pp. 245-247.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
78

79
Des Forges A., 1999, op.cit., p. 166.
Démocratique des Batwa
551
v
CDR. Kugendera ku ihungabana
ACRONYMS AND ry’amarangamutima
ABBREVIATIONS yaturutse
ku rupfu rwa Perezida w’u Burundi ndetse n’impunzi z’Abarundi
___________________________________
zari mu Rwanda, byafashije kurushaho gusobanura iyicwa
ry’Abatutsi.
A.A. : Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Urwo rupfu rwagagazwaga nk’uburyo bwa nyuma bwo
ABAKI
guharanira : Alliance
ukubaho des Bakiga
kw’Abahutu. Urupfu rwa Melchior Ndadaye
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour
rwabafashije gutyo kwerekana ko urupfu rw’Abatutsi la
ari igikorwa
JLÀWH LPLPDURSuppression des Castes
LELUL 8ZR JXKRUHUD $EDKXWX E·L %XUXQGL NX
ACR
ruhande : Association
rumwe, n’uwo kurindades abo
Cultivateurs
mu Rwanda du Rwanda
igitero simusiga
cy’Abatutsi
ADP ku rundi Démocratique
: Alliance ruhande. Ingingo y’ubufatanyacyaha
des Peuples
hagati
ADR ya FPR n’abishe Perezida w’u Burundi
: Alliance pour la Démocratie et yabafashije
la cyane
kwemeza rubanda igitekerezo cyo
Réconciliation guhora ku ntera ndende.
Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Nk’urugero, umunyamakuru wa Kangura yahamagariraga
AFDL
abayobozi : Alliance
b’ingabo z’u des Forces
Rwanda Démocratiques
gufasha Abanyarwanda pour lamu
Libération
gikorwa cyo kwihorera du Congo-Zaïre
bateganyaga gukora bivuna ibyaha bya
AGOA
FPR. : African
“Iyo Ndadaye atazaGrowth
kwicwa, and Opportunity
Abatutsi Act guhisha
bari gukomeza
$,'6 wabo
umukino $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kugeza ku mperuka. Abatutsi bazishyura kugeza
ku
AIMOmperuka : Affaires rwa
urupfu Ndadaye,
Indigènes babishaka batabishaka
et Main-d’oeuvre
(…)
AJER basirikare bakuru, tubabajwe
: Association cyaneEstudiantine
de la Jeunesse no kubamenyesha
ububwicanyi abasirikare ba FPR barimo gutegura mu rwego
Rwandaise
rwo kurimbura inzirakarengane. Basirikare bakuru b’ingabo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
z’u Rwanda (…) ndashaka na none gutanga umusanzu wange
AM/AP kutumva
mbasaba : Arrêtéiyiministériel/
GuverinomaArrêté présidentiel
ahubwo mugatabara aba
AMR
baturage : Association
harimo des Moniteurs
ababyeyi banyu du Rwanda
n’abavandimwe” 80
.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
Amashusho : Assemblée
asebanya Nationale de
y’ibinyamakuru Transition
byitwaga ko “byigenga”81
ndetse n’amagambo rutwitsiNational
(Transitional ya RTLM yerekanaga isano iri
Assembly)
hagati
APADEC ingabo za FPR n’abishe Perezida w’u Burundi;
: Association du Parti Démocrate asenya
Chrétien
LNL]HUH $EDQ\DUZDQGD EDPZH EDUL EDJLÀWH PX PDVH]HUDQR
APR : Armée Patriotique Rwandaise
y’Arusha. Buhorobuhoro ukuri kwa jenoside kugenda gutsinda
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ukw’imishyikirano n’impinduka za demokarasi. Ibibazo by’u
Rwandais
Burundi byafashije “abacurabwenge” ba jenoside gushyiraho
APROCOMIN: Association
imipaka idahinduka y’ubwoko des Commerçants
hagati Indigènes
y’Abahutu n’Abatutsi.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Isesengura ryakozwe Masseku zindi jenoside ritwereka ko uburyo bwo
kwerekana
ARD itsinda ry’abanyagihugu
: Alliance ryose nk’umwanzi
pour le Renforcement de la buba
bugamije gusobanura mbere,
Démocratie ubugizi bwa nabi buzarikorerwa.
Jacques Sémelin asobanura ko guhamya kamere y’ubugome
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
cyangwa ubugambanyi ari amayeri yo guhimba uko ubugizi bwa
Droits de l’Homme
Kangura, n 52, décembre
AREDETWA : Association
80 o
1993. pour le Relèvement
81
Kangura, no 48-58; Le courier du peuple, no 11 na 12.
Démocratique des Batwa
552
v
nabi buzakorerwa
ACRONYMSiryo tsinda
AND ry’abanyagihugu
ABBREVIATIONS ryerekanywe
buzasobanurwa: “Amasesengura ateye gutyo,
___________________________________ashingiye ku
kwemeza amatsinda abantu bakomokamo adahinduka,
aba
A.A. agamije :gushimangira ko abantu banyuranye: Yahudi/
Archives Africaines
Aryens, Hutu/Tutsi (…) bisobanura ihangana hagati ya ‘bo’
A.G. : Assemblée Générale
na ‘twe’. Ni iyo itsinda rya “bo’ ryagaragajwe na ‘twe’ nkaho
ABAKI
ari : Alliance
ryo ritwugarije. Ntades Bakigabishoboka kuko ikidutanya
biganiro
ABESC
cyagaragajwe :nk’ikidafatika”
Association des
82
. Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR
Iyo migirire yo: Association des Cultivateurs
kugaragaza itsinda du Rwanda
ry’abanyagihugu wabambitse
umwambaro
ADP :w’abagizi
Alliance ba nabi yari igamije
Démocratique kubura inzika no
des Peuples
gutegura
ADR inzira ziganisha ku bwicanyi. Kwerekana
: Alliance pour la Démocratie et la Abatutsi
nkaho ari babiRéconciliation
muri kamere Nationale
yabo, kimwe no kubashyiraho
ibyago byose bya rubanda, byari bigamije kubakura mu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
muryango w’abanyagihugu. Kandi nk’uko Y. Ternon abigaragaza,
AFDL : Alliance
gukabya kubigizayo des bifasha
na byo Forces muDémocratiques pour la
gushyiraho uburyo bwo
kubakuraho ubica:Libération du Congo-Zaïre
“birasanzwe mu bihugu bitagendera kuri
AGOA
demokarasi, : African Growth
kwigizayo andbaOpportunity
itsinda rya Act
nyakamwe ushingiye ku
$,'6
ikandamiza $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bihindura buhumyi imyumvire ya nyamwinshi:
Yubaka
AIMO ikibatanya kandi
: Affaires Indigènesikibanda kubatesha umurongo.
et Main-d’oeuvre
*XNDQGDPL]D
AJER ELWHJXUD JXWRWH]D
: Association %LÀWH Estudiantine
de la Jeunesse LPLPDUR LELUL XZR
gushimangira urwango nyamwinshi yanga nyakamwe wigijweyo
Rwandaise
ndetse no kwerekana abo ba nyakamwe. Ibyo bitegura igikorwa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
cyo kugaragaza mu bihe bizaza ubushake bwo kurimbura
AM/APrunaka”
itsinda : Arrêté
83
. ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
6.3. 4 Ikoreshwa : Association deshato
rya hato na Musulmans
ry’ubwobaaun’inzika
Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Gusesengura imvugo za poritiki
(Transitional zacaga
National mu bitangazamakuru
Assembly)
bya
APADECLeta ndetse n’ibyigenga bigaragaza
: Association du Parti Démocrateko guheraChrétien
mu wa 1992,
igitekerezo cy’uko bashobora gutsindwa cyagendaga kiyongera
APR : Armée Patriotique Rwandaise
mu butegetsi bwo mu Rwanda. Gusaba ko hajyaho amashyaka
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
menshi n’intambara byagaragaraga ko bishobora gusenya
imisingi y’ingufu Rwandais
zabwo. Ku rundi ruhande, igitutu bwotswaga
APROCOMIN: Association
na FPR kerekanaga ko gutsindwa des Commerçants Indigènes
urugamba bishoboka.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Nk’uko bigaragara Masse mu bindi bikorwa biganisha kuri jenoside, hari
isano
ARD nini hagati yo
: Alliance kumva ko le
pour ugiye gutsindwa no
Renforcement dekwirukira
la mu
bugizi bwa nabi. Iyo ubutegetsi
Démocratie bwumva bwugarijwe bwihutira
gukora ubugizi bwa nabi kugira ngo buhatire abantu kwemera
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ubutegetsi kandi busubirane ishema ryabwo. Birumvikana
Droits de l’Homme
Sémelin J., op.cit,
AREDETWA : Association
82
p. 88 pour le Relèvement
83
Ternon Y., 1995, op.cit., 97.
Démocratique des Batwa
553
v
ko igikorwa ACRONYMS
cyo gusaba ANDdemokarasi ndetse n’intambara
ABBREVIATIONS
byashoboraga___________________________________
ubwabyo gusobanura ubushake bwo gukora
ubwicanyi ku bwinshi. Aha ni ho ingengabitekerezo igaragara
nk’igikorwa
A.A. ngenderwaho cy’ubukangurambaga simusiga. Mu
: Archives Africaines
gihe cy’amage akaze, ingengabitekerezo ikoreshwa mu kubaka
A.G. : Assemblée Générale
LVXUD\·DEDVXPELULMZHQGHWVHQ·L\·DEDELÀWHPRXUXKDUHF\DQJZD
ABAKI
abasumbirije.: Alliance
Iyo nzirades
yo Bakiga
kwerekana abasumbirijwe ituma
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
habaho imigenzereze yo gusuzugurana. pour
Iba igamije la
kwemeza
Suppression
ubugizi bwa nabi des Castesmu bikorwa.
ndetse no kubushyira
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Kuri
ADP iyo ngingo, AlisonDémocratique
: Alliance Des Forges agaragaza
des Peuples ukuntu ubu
bukangurambaga
ADR : Alliance pour la Démocratie et la kurimbura
bwifashishijwe mu gikorwa cyo
Abatutsi. “Jenoside yo mu Rwanda
Réconciliation Nationale irihariye kubera uburyo
abayiteguye bihatiye gushishikariza abaturage ku bwinshi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
kwitabira ubwicanyi. Nta guhisha icyo bari bagambiriye,
AFDL
batangazaga ku : Alliance
mugaragaro, des Forces Démocratiques
mu binyamakuru pour
no kuri la
radiyo,
umugambi wabo Libération
wo gutsemba du Congo-Zaïre
abaturage b’Abatutsi bo mu
AGOA Basabaga
Rwanda. : African Growthkwitabira
Abahutu and Opportunity Act
igikorwa cy’ubwicanyi,
$,'6
bashimangira $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ko buri wese bimureba (…). Berekeza ubwoba
n’urwango
AIMO ku Batutsi,Indigènes
: Affaires abayiteguye bizeraga gushakisha ku
et Main-d’oeuvre
QJXIX
AJER XEXIDWDQ\H EZ·$EDKXWX
: Association $ULNR KLU\D
de la Jeunesse \·LE\R EDUL EDÀWH
Estudiantine
umugambi wo gutegura ubufanyacyaha rusange muri jenoside”84.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Birakwiye kwibutsa ko kugira ngo abaturage bitabire ubugizi
AM/AP
bwa nabi bugiriwa : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
itsinda ryagaragajwe gutyo, igikorwa
AMR
cyashoboraga: Association
guhinduka des Moniteurs
bitewe n’ibihedubyihariye.
Rwanda Muri
AMUR : Association des
rusange, icengezamatwara Musulmans au rigira
y’ingengabitekerezo Rwandauruhare
ANT : Assemblée
runini. Mu mikorere, Nationale
rishyiraho de Transition
cyangwa risobanura impamvu
ubwicanyi ari ngombwa.
(Transitional Mu National
Rwanda, hagati
Assembly)ya 1992 na 1994
iryo
APADEC cengezamatwara ryigaragaje rigarura
: Association du Parti Démocrate Chrétien igikangisho cy’ uko
Abatutsi bagiye gutsemba Abahutu.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Agace k’ijambo Léon Mugesera yavugiye i Kabaya mu Gushyingo
1992 karabyerekana: Rwandais “Gushishoza, muzi icyo ari cyo. Bagore
APROCOMIN:
namwe bagabo, muzi yukodes
Association Commerçants
hari inyenzi mu Indigènes
gihugu, zo...
APROSOMA
zafashe abana : Association
bazo zibohereza pour la kuPromotion
rugamba Sociale de la
kujya gufatanya
n’inkotanyi. Kuki Masse mudafata ababyeyi babo ngo mubatsembe.
Kuki
ARD mudatsemba
: Alliance abo pour bantu bose bohereza
le Renforcement de laabo bana
kurwana? Mumbwire, Démocratie mutegereje ko baza kubica? Biranditse
mu itegeko nshinga ryacu ko ubutabera butangwa mu izina
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
rya rubanda. Tugomba kwikorera izo ngegera tukazitsemba.
Biranditse mu Droitsivanjiri,de l’Hommeko igihe muzemera ko inzoka
murabizi,
AREDETWA : Association pour le Relèvement
84
Des Forges A., 1999, op.cit., pp. 891- 892.
Démocratique des Batwa
554
v
iza kubaruma, mukayireka AND
ACRONYMS ikabagumamo, ni mwe muzashira.
ABBREVIATIONS
Buri muntu udasanzwe muri serire agomba kumenywa, niba
___________________________________
afatanije n’inyenzi agomba gupfa nta rundi rubanza (…).
Ndabibasubiriramo
A.A. ko tugomba
: Archives gutangira gukora”85.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Nk’uko bigaragara, ijambo rya Léon Mugesera ryageragezaga
ABAKI : Alliance des
kwerekana, hagenderewe Bakiga wo kwica Abatutsi, ububi
umugambi
ABESC
bw’intambara,: Association
rinatanga umuti des Bahutu Evoluant pour
wo kubungabunga la
umutekano
cyangwa ukubaho Suppression des Castes
kw’Abahutu. Nk’uko tubizi, kugaragaza
ACR
itsinda ryugarijwe : Association
bikorwa des Cultivateurs
bahakana du Rwanda
iry’abandi ryagaragajwe
ko rinyuranye: Alliance
ADP na yo kandi ari ribi. Muri
Démocratique desrusange,
Peuplesni muri iyo
ntumbero
ADR uwo ‘wundi’ ateshwa agaciro,
: Alliance pour la Démocratie et la agahabwa amazina
y’ibikoko/inyamaswa. Uko kumugira
Réconciliation Nationale inyamaswa bigamije
NZHUHNDQD XUZDQJR EDPXÀWL\H NXEXUL]DPR LJLNRUZD LF\R
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ari cyo cyose cyo kumugirira impuhwe cyangwa kumukunda.
AFDL
Inyandiko yasohotse: Alliance mu des Forces Démocratiques
kinyamakuru Kangura pour la
ishobora
kudufasha kugaragaza Libération ayodu Congo-Zaïre
magambo.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
“Inyenzi ibyara $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
indi inyenzi (…). Amateka y’u Rwanda atwereka
ku
AIMO buryo bugaragara
: AffaireskoIndigènes
umututsietyagumye kuba uko yahoze,
Main-d’oeuvre
ko atigize ahinduka.
AJER Amayeri,
: Association de laubugome
JeunesseniEstudiantine
bwa bundi tuzi mu
gihugu cyacu (…). Ni nde wabasha gutandukanya inyenzi zateye
Rwandaise
PX .ZDNLUD  Q·L]R PX P\DND \D " %DÀWDQ\H LVDQR
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bamwe ni abuzukuru b’abandi. Ubugome bwabo ni bumwe
AM/AP
(…) ubugome: Arrêté butagira ministériel/
urugero inyenziArrêtéz’uyu
présidentiel
munsi zikorera
AMR
abaturage byibutsa : Association des Moniteurs
ubwakorwaga n’aba mbere: dukwica,
Rwanda gusahura,
AMUR
gufata abakobwa : Association
n’abagore des Musulmans
ku ngufu n’ibindi.auNiba
Rwanda
mu rurimi
ANT
rwacu bamwita : Assemblée Nationale
inzoka, iryo de Transition
riramuhagije (…). Umututsi ni
XPXQWXXÀWHXEXJRPHEXWDJHUHUDQ\ZD « 0XUXULPLUZDFX
(Transitional National Assembly)
Umututsi
APADEC yitwa inyenzi kukodu
: Association yitwikira ijoro, ariyoberanya
Parti Démocrate Chrétien kugira
ngo agere ku ntego ze. Ijambo inyenzi ritwibutsa kandi inzoka
APR : Armée Patriotique Rwandaise
\·LQND]L LÀWH XEXPDUD EXNRPH\H .XED $EDWXWVL EDUDKLVHPR
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
D\RPD]LQDELÀWHLF\RELVREDQX\HNXEDVKDNDNXE\XPYD « 86.
Niba Abahutu Rwandaisbatitonze, Abatutsi bashobora kubiba revorisiyo
APROCOMIN:
bakoze mu wa 1959”. Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Mu gikorwa cyaMasse jenoside, ubwo bukangurambaga butanga muri
rusange
ARD umusaruro
: Alliance uteye
pourukubiri. Ubwa mbere
le Renforcement de labushyiraho
intangiriro yo kwigizayo
Démocratie abicwa. Aba, batandukanywa ku buryo
budasubirwaho n’abandi bantu. Ubwa kabiri butegura mu
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
85
Ijambo rya Léon Droits
Mugeserade l’Homme
i Kabaya tariki ya 17 Nzeri 1992, muri Chrétien J.-P.,
op.cit. p.56.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
86
Kangura, no 40, Werurwe 1993, pp. 16-17
Démocratique des Batwa
555
v
bitekerezo, abazakora
ACRONYMS uwo “murimo” usebetse. Bakangishijwe
AND ABBREVIATIONS
87

ibyago bibategereje, abo bazica bagenda buhorobuhoro bemera


___________________________________
kwitabira ubwicanyi.
A.A. : Archives Africaines
Kugira ngo barwanye ikintu cyo kwicecekera no kudashaka
A.G. : Assemblée Générale
gukora kwa bamwe mu Bahutu bari bagishidikanya kwitabira,
ABAKI ngengabitekerezo
imvugo : Alliance des Bakiga ibihuha kugira ngo itere
yakoreshaga
ABESC “imigambi
ubwoba: : Association desyatanze
y’Abatutsi Bahutu Evoluantmu
umusaruro pour la
Burundi
no mu Rwanda Suppression des Castes
ndetse iracyabica. Ukwaguka kwa hima-tutsi
ACR
kumaze : Association
kwizera des Cultivateurs
kuyogoza ibihugu du Buganda
bituranye n’u Rwanda n’ u
Burundi.
ADP Amoko y’ababantu
: Alliance (Bantous) yo
Démocratique muPeuples
des burasirazuba bwa
Zayire,
ADR mu Burundi
: Alliance pour la Démocratie et la n’igice cya
mu Rwanda no mu Buganda
Tanzaniya biteze ubwo bucakara
Réconciliation bwa Makiyaveri. Aho nyamuke
Nationale
itegeka nyamwinshi, ntibishimishije”88.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Ubu bukangurambaga : Alliance buhungabanya
des Forces Démocratiques
imbamutima pour ku buryo la
budasanzwe. Kuvuga Libération du Congo-Zaïre
ko Abahutu bagiye kugirwa abacakara na
AGOA
“nyamuke : African irumbaraye
hima-tutsi, Growth andkuri Opportunity
jenoside yoAct kurimbura
$,'6
nyamwishi $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
y’Abahutu” 89
byagamburuzaga abenshi mu Bahutu
bari
AIMO bicecekeye. Kugira
: Affaires Indigènes ngo Abahutu babyitabire bose,
et Main-d’oeuvre
abateguye
AJER jenoside bubatse
: Association de laurwego
Jeunesse Abahutu bashoboraga
Estudiantine
kumviramo akaga kabategereje.Valérie Bemeriki yagize ati:
Rwandaise
“Batubwiye ukuntu (inyenzi) zifata abagore batwite, zikabicisha
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ubuhiri, zikabasatura inda kugira ngo zikuremo uruhinja,
AM/AP
bakarushyira : hasi
Arrêté ministériel/
bakarwica na rwo Arrêté
bamaze présidentiel
kurusatura inda.
AMRMwumvise
[…]. : Association
na none ko des Moniteurs
baroshye mu mazi du abagore
Rwandabahetse
AMURmu mugongo,
abana : Association des Musulmans
babaroshye muri Muhaziau Rwanda
kandi no kugeza
ANT abantu barahamya
ubu : AssembléekoNationaleimirambode Transition
yabo ikireremba hejuru
y’amazi; (…) ku buryo abanyaburayi
(Transitional National Assembly)bashobora kwibonera
imwe
APADEC muri iyo
: Association du Parti DémocrateyaChrétien
mirambo yiroha mu Nyanja Mediterane.
Murumva ko ubunyamaswa bw’inyenzi budasubirwaho.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Ubunyamaswa bw’inyenzi bwavurwa no kuzitsemba zose, kuzica
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
zose, kuzirimbura uko zakabaye”90. Bityo rero, kuba Abahutu
baritabiriye kuRwandais bwinshi jenoside yakorewe Abatutsi byaturutse
APROCOMIN: Association
ku icengezamatwara ngengabitekerezo des Commerçants Indigènes
ryagaragazaga Abatutsi
APROSOMA
bose nk’abenda : Association
gutsemba pour la Promotion
Abahutu: Sociale
“byose biba de lahari
nkaho
87 Masse
Imvugo y’ibanga yakoreshwaga n’abacurabwenge ba jenoside bashaka kuvuga
ARD Abatutsi: Alliance pour le Renforcement de la
gutsemba
88
Kangura, no 7, p. Démocratie
13.
89
Association
ARDHO des femmes parlementaires
: Association pour la défense
Rwandaise pourdesla droits
Défensede l’enfant
des et
de la mère (AFEPADEM), Mugesera L., “Toute la vérité sur la guerre d’Octobre au
Droits
Rwanda”, muri la Relève, yo de
kuval’Homme
ku itariki ya 1 kugeza ku ya 7 Gashyantare 1991,
p. 3.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
90
Bemeriki V., tariki ya 3 Kamena 1994 yavuzwe na Chrétien J.-P., 1995, op.cit., p. 195
Démocratique des Batwa
556
v
amahitamo ACRONYMS
yerekeranye AND
n’umutekano: uwiteguraga kuba
ABBREVIATIONS
umwicanyi yigaragaza nk’uzicwa. Umugambi we wo kurimbura
___________________________________
[imbaga] witirirwa uwo kwirinda no guharanira kubaho
kw’itsinda
A.A. rye!”91
: Archives Africaines
A.G. bahereyeho
Ibyo : Assemblée Générale
muri iryo cengezamatwara byari bigizwe
ABAKI
n’amashusho : Alliance des Bakiga
nyurabewenge yerekana Abatutsi nk’icyago
ABESC
cyo kwigizayo: Association des Bahutu
cyangwa gukuraho. KuvaEvoluant
u Rwanda pour la
rwabona
ubwigenge ayoSuppression
mashusho – nyurabwenge
des Castes yari ahishe ibikorwa
byo
ACR guheza :Abatutsi. Amahame
Association y’ubutegetsi
des Cultivateurs duyari yubakiye
Rwanda
kwihimura
ADP ku
: Alliance Démocratique des Peuples Abahutu
Batutsi no ku gitekerezo cy’uko
bisobanura demokarasi. Nyuma y’uko intambara yo mu Kwakira
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
1990 itangira, ayo mashusho yari izingiro ry’imvugo zigamije
kurimbura ku Réconciliation Nationale
bwinshi Abatutsi. Ibi byose byerekana ko mbere
AEC : Agglomeration
yuko iba igikorwa Extra-Coutumières
cyo kurimbura imibiri, jenoside ibanza kuba
AFDL : Alliance des Forces
igikorwa cyangwa kubaka mu bwenge Démocratiques poury’undi
igaragaza ishusho la
wo kwica .
92
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Agace ka kabiri k’iki gice kagaragaje ku buryo buhagije uruhare
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
nyamukuru rw’icengezamatwara. Ryari rigamije kwita no
AIMO
gushyiraho : Affaires
ibihe Indigènes etrikoresheje
by’imidugararo Main-d’oeuvre inzika ndetse
AJER
n’ubwoba. : Association
Hanyuma de larigakoresha
kandi Jeunesse Estudiantine
ijambo gutsemba
Rwandaise
kugira ngo hagaragazwe ibishobora kuba ku Bahutu baramutse
ALIR kwirinda.
banze : Armée
Mu de Libération
biganiro byayodu Rwanda
byo muri Mata kugeza
muri
AM/APNyakanga 1994, RTLM yahamyaga buri gihe ko gutsemba
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Abatutsi
AMR byari bikenewe mu
: Association des rwego rwo du
Moniteurs kurinda
Rwanda Abahutu.
“Birakwiye ko Abanyarwanda bashyigikirana, ko Abahutu
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
bashyigikirana, ko abo mu Nduga bashyigikira abo mu Rukiga
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(…) nka kera … byongeye kandi ko Abahutu, ko abaturage
(Transitional
bose bashyigikira ingabo z’uNational
Rwanda… Assembly)
ko hateganywa guha
APADEC : Association du Parti Démocrate
abaturage intwaro kugira ngo barwanye inyangarwanda Chrétien
(…) niba
APR
mudashaka : Armée Abanyarwanda,
kwicisha Patriotique Rwandaise
nimuhaguruke, mukore
(…) mutitaye :ku
APROBAMI bivugwa n’amahanga,
Association des Partis n’ibindi”
Monarchistes
93
.
Rwandais
Mu isesengura ryakozwe
APROCOMIN: ku ruhare
Association rw’ibinyamakuru,
des Commerçants J. Sémelin
Indigènes
agaragaza ko ihame fatizo ry’icengezamatwara rihora ari rimwe:
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
gutera ubwoba, ishema, kuzura inzika no guhamagarira abantu
ubushishozi noMasse
kwihorera. Agaragaza kandi ko rinyuze muri
uwo murimo wo gukorapour
ARD : Alliance le Renforcementicengezamatwara
ku marangamutima, de la
Démocratie
91
Sémelin J. , “Eléments
ARDHO pour une grammaire
: Association du massacre”,
Rwandaise pourmuri Etudes Rwandaises
la Défense des
no 9, E.U.N.R., 2005, p. 110
92
Idem. Droits de l’Homme
AREDETWA
93
RTLM, tariki ya: 15
Association
Mata, ibyavuzwepour leBarahinyura
na Jean Relèvement muri Chrétien J.-P., 1995,
op.cit., 97.
Démocratique des Batwa
557
v
riba rigamije ACRONYMS
gukurura rubanda ihagije. “Nta mahitamo, ni
AND ABBREVIATIONS
ko yavuze, tugomba twese kwirinda bariya bantu. Ni ikibazo
___________________________________
cy’ubwoko, birareba ukubaho kwacu” .94

A.A. Guhagarika
6.4. : Archives Africaines
jenoside bikozwe na FPR
A.G. : Assemblée Générale
6.4.1.
ABAKIIbikorwa bya gisirikare
: Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
FPR yari yiteze ko umuryango mpuzamahanga ugira uruhare
Suppression
mu kurinda abasiviri desbwinshi
ubwicanyi Castes bwubuye. Nta n’umwe
ACR : Association des Cultivateurs
wagaragaje ubwo bushake igihe Abatutsi n’Abahutu du Rwanda
batavuga
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
rumwe na Leta bicwaga guhera tariki ya 6 Mata 1994, FPR itanga
ADR tariki :yaAlliance
ikifuzo 9 Mata, pour la Démocratie
ko habaho et la
igikorwa ihuriyeho n’ingabo
za MINUAR, ingabo z’u Rwanda, buri
Réconciliation Nationalegice kigatanga abasirikare
300
AEC bo guhagarika ubwicanyi.Extra-Coutumières
: Agglomeration Ingabo z’u Rwanda zanga icyo
kifuzo ndetse n’ingabo za MINUAR ziragabanywa. Uko byari biri,
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
na mbere yo kugabanywa bareberaga nta cyo bakora ubugizi
Libération du Congo-Zaïre
bwa nabi bw’amoko yose bwakorerwaga mu maso yabo.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6ntiyabashaga
FPR $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kwihanganira icyo gihirahiro, ihagurutsa
AIMO zayo kujya
ingabo : Affaires Indigènes
gutabara batayo etyari
Main-d’oeuvre
imeze nk’ifungiwe mu
AJER
nzu inama : Association de la Jeunesse Estudiantine
y’igihugu iharanira amajyambere yakoreragamo
(CND), guhagarika ubwicanyi no gusenya ubushobozi bw’ingufu
Rwandaise
zakoraga
ALIR jenoside
: Armée de abasirikare
zarimo Libération b’ingabo
du Rwanda z’u Rwanda (FAR)
n’imitwe yitwara gisirikare ikomoka mu mashyaka. Abarwanyi
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
ba FPR banyuze mu nzira eshatu (axes): i Burasirazuba, i
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Burengerazuba no hagati (hagana i Kigali). Ingabo zo mu gice cyo
AMUR zafashe
hagati : Association
Byumba, ibice desbindi
Musulmans au Rwanda
bibiri bihura na ya batayo
ANT : Assemblée Nationale de Transition
yabaga muri CND nyuma y’ iminsi itatu, nyuma yuko imirwano
yubuye. Uko zaganaga (Transitional National
imbere, ingaboAssembly)
za FPR zatahuraga ko
hari
APADECgukorwa :ibintu biteye ubwoba:
Association du Partiabantu batemwe,
Démocrate inkomere
Chrétien
zisambagurika,
APR abakiriho bakomeretse
: Armée Patriotique Rwandaise bikabije, abarokotse
bahungabanye,
APROBAMI : Associationn’ibindi. des Partis Monarchistes
Rwandais
Kwigira imbere kw’ingabo za FPR kwakomwaga mu nkokora
APROCOMIN:
n’imitego Association
y’ ubwoko bwose nka desza Commerçants Indigènes
mine, ibico, ibiraro byaciwe,
APROSOMA
n’ibindi. Uko :ubwicanyi
Association pour la Promotion
ndengakamere Sociale ibiganiro
bwakomezaga, de la
Masse byo guhagarika imirwano hagati ya
by’i Kigali (ibiganiro
ARD
Mugambage : Alliance
wa FPR napour le Renforcement
Gatsinzi wa Guverinoma de biyobowe
la na
Dallaire) nta cyo byageragaho.
Démocratie Cyari ikiganiro k’ibiragi: Uwari
uhagarariye
ARDHO FPR yasabaga ko
: Association ubwicanyipour
Rwandaise bwahagarara
la Défensemudesgihe
uwa Guverinoma Droits yatsimbararaga
de l’Homme ku guhagarika imirwano
mbere yo guhagarika ubwicanyi bwakorerwaga abasiviri.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
94
Sémelin J., 2005, op.cit., p. 97.
Démocratique des Batwa
558
v
8EXKDQJD EZD )35 \DUL LQDÀWH
ACRONYMS XPXEDUH Z·DEDVLULNDUH PXNH
AND ABBREVIATIONS
(abasirikare 25.000) ugereranije n’ingabo z’u Rwanda n’imitwe
___________________________________
\LWZDUD JLVLULNDUH E\DUL ÀWH LQWZDUR Q\LQVKL \DUL XJXNRUD NX
buryo badatakaza abasirikari benshi; bagakoresha ubwenge bwo
A.A. : Archives Africaines
kutarwana imbonankubone. Ingabo za FPR zacengeraga aho
A.G.
umwanzi : Assemblée
yabaga akambitse,Générale
zikamuzenguruka, zikamutesha
ABAKI : Alliance des Bakiga
umutwe zimurasaho na morutsiye. Cyangwa se zigafunga
ABESC acamo
amayira : Association
ingemu ariko des Bahutu Evoluant
zikamusigira akayira pour la
yanyuramo
ahunga. Bityo,Suppression
ingabo z’u Rwanda, dore
des Castes ko inyinshi zari zibereye
mu
ACRbikorwa :byo kwica abatutsi
Association no gusahuradu
des Cultivateurs imitungo
Rwandayabo,
zibuzwa mu mashyi no mu mudiho. Morari yabo yaratwaga buri
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
gihe, yari yangiritse. Zarahunze, bituma ingabo za FPR zitabara
ADR
ubuzima bwa:bake
Alliance pour la Démocratie
mu barokotse jenoside. et la
Réconciliation Nationale
AEC bamwe :bareberega,
Kuri Agglomeration Extra-Coutumières
amayeri ya FPR yafashije gutsinda
urugamba
AFDL rwa gisirikare
: Alliance desariko
Forces agatanga amahirwepour
Démocratiques makela yo
gutabara abicwaga muri jenoside
Libération du Congo-Zaïre
95
. Mu by’ukuri ibyo birego
byinjira mu mugambi rusange wo gusebya FPR. Icyo kirego
AGOA : African Growth and Opportunity Act
kidafata umwanya wo kureba ingabo zari zihari n’ibyari
$,'6
bigamijwe hari$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ukuri kirengagiza. Birumvikana ko FPR ifata ayo
AIMO yo gutera
mayeri : Affaires
ingaboIndigènes
z’u Rwanda etmuMain-d’oeuvre
bice bitandukanye yari
AJER
igambiriye : Association de la Jeunesse Estudiantine
ibintu bibiri by’ibanze.
Rwandaise
Byari
ALIR ngombwa ko berekana
: Armée ko hari du
de Libération icyago
Rwandacyugarije mu gace
k’Amajyaruguru (Ruhengeri na Gisenyi) kugira ngo bayobye
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
ingabo z’u Rwanda bazikururire kuhibanda. Ayo mayeri yari
AMR
agamije gutuma: Association
ibikorwa des bya Moniteurs du Rwanda
gisirikare birangira vuba mu
AMUR
duce : Association
tw’i Burasirazuba des Musulmans
(Kibungo), two hagati au Rwanda
(Kigali, Gitarama)
ANT
n’Amagepfo : Assemblée
(Butare, Nationale
Gikongoro) twaridetwitabiriye
Transition cyane kwica
Abatutsi. Kubera (Transitional
ayo mayeri National
ya gisirikare,Assembly)
abasirikare ba FPR
barokoye
APADEC ibihumbi kandi bafata
: Association ababikoraga.
du Parti Démocrate FPR yahagaritse
Chrétien
jenoside,
APR itsinda abayobozi ba
: Armée Patriotique Rwandaisegisiviri na ba gisirikare bari
bakuriye ubwicanyi n’abo bafatanyije
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
96
.
Rwandais
6.4.2 Igikorwa cya diporomasi
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Mu gihe jenoside : Association
yarimo pour la Promotion
gukorwa, Sociale
abayiteguye de labari
n’abo
bafatanije bakoze Masseibishoboka bahakana ubwicanyi bwabo.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
95
Des Forges A., 1999, op.cit., pp. 813, 814.
Démocratie
96
Tariki ya 22 Gicurasi 1994, yafashe ikibuga k’indege n’ikigo cya gisirikare cya
ARDHOImigi ya: Association
Kanombe. Rwandaise
Kigali na Butare yakuwe mu maboko pour la Défense
y’ingabo des
zakoraga jenoside
DroitsRuhengeri
tariki ya 4 n’iya 5 Nyakanga. de l’Homme yo yabohowe tariki ya 14 na Gisenyi ibohorwa
ku
AREDETWA : Association pour yatangaje
ya 17 Nyakanga. Tariki ya 18 Nyakanga, ko jenoside ihagaritswe n’uko
le Relèvement
ituze rigarutse. Tariki ya 19 Nyakanga, ishyiraho guverinoma y’ubumwe bw’igihugu.
Démocratique des Batwa
559
v
Igikorwa cyuzuye ibinyoma no
ACRONYMS guhimba
AND cyakozwe na Guverinoma
ABBREVIATIONS
y’abatabazi n’abari bayishyigikiye bavugaga ko FPR ari yo yateje
___________________________________
jenoside. Ipfundo nyamukuru ry’icyo gikorwa kwari ukuvuga
ko
A.A.byaturutse ku ntambara
: Archives na FPR yagaragaraga nk’igitero
Africaines
kitumvikana cyatewe n’u Bugande buyobowe na Yoweri Kaguta
A.G. : Assemblée Générale
Museveni97.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Associationno
Igisobanuro cy’umujinya deskumvira
Bahutu buhumyi
Evoluant by’abaturage
pour la
byagerageje guhisha Suppression
jenosidedes Castesku buryo bunonosoye:
yateguwe
ACR
“urupfu rwa :perezidaAssociation des Cultivateurs
Habyarimana rwatunguyedu Rwanda
kandi rutera
ubwoba Abanyarwanda
ADP : Alliancendetse n’umujinya
Démocratique muPeuples
des basirikare bamwe,
bahise
ADR batera bamwe mu bayobozi
: Alliance pour la Démocratie et la bakekwagaho cyangwa
bagaragaraga ko bafashije, bagize
Réconciliation uruhare muri uko kwicwa
Nationale
k’umuyobozi w’igihugu. Ntibashoboraga kwihangana, bamwe mu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
basirikare b’ ingabo z’u Rwanda bateye abakekwagaho kuba ibyitso
AFDL
bya FPR harimo : Alliance
Madamu des Forces Démocratiques
Uwiringiyimana Agathe, waripour la
Minisitiri
w’Intebe na batatu Libération du Congo-Zaïre
mu bari bagize Guverinoma ye. Naho abaturage,
AGOA
bari batewe ubwoba : African Growth
nyuma and Opportunity
yo kumva ubwo bwicanyi Act
bukorerwa
$,'6
mu duce ducungwa $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
na FPR, ba babajwe kandi basazijwe n’urupfu
rw’umukuru
AIMO w’igihugu,
: Affaires bariyegeranyije kugira ngo birinde”98.
Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
FPR yarwanyije uko guhakana ukuri kuri jenoside binyuze muri
Rwandaise
diporomasi no mu itanzamakuru yivuye inyuma. Mu gihe cya
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
jenoside na nyuma gato yayo, abahagarariye FPR bazengurutse
AM/AP
imigi ikomeye :y’iArrêté
Burayiministériel/ Arrêté présidentiel
na Amerika y’Amajyaruguru ndetse n’imwe
AMR
mu migi yo muri : Association
Afurika basobanura des Moniteurs du Rwanda
ukuntu ibyabaye mu Rwanda
AMUR
ari jenoside. :Byasabaga
Association des Musulmans
kumvisha umuryangoaumpuzamahanga
Rwanda
ANT ngo wemere
kugira : Assemblée
iyo jenoside,Nationale
unabashede Transition
kuyihana.
(Transitional National Assembly)
Mu
APADEC mezi ya Mata, Gicurasi,
: Association duKamena 1994, intumwa
Parti Démocrate za FPR
Chrétien
zigizwe na G. Gahima na Ch. Murigande (rimwe na rimwe
APR : Armée Patriotique Rwandaise
na Cl. Dusaidi), zashyize ingufu ahari ikicaro cy’umuryango
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
w’abibumbye i New York ndetse n’i Washington. Bahangaye
bitagira urugero Rwandais
n’abahagarariye Guverinoma y’abatabazi,
APROCOMIN: Association
basabaga ko jenoside yakwemezwa, des Commerçants Indigènes
kurwanya igikorwa cy’utabazi
APROSOMA
bw’ igisirikare: cy’Abafaransa
Association pour la Promotion
kibogamye, Sociale
kugarura de la
no kongerera
ingufu MINUAR kugira ngo bafashe guhangana n’akajagari
Masse
ka
ARD sizwe na : Alliancebagasaba
jenoside, kandi ko hashingwa
pour le Renforcement de la urukiko
mpanabyaha mpuzamahanga
Démocratie rushinzwe kuburanisha ibyaha
byibasiye inyoko muntu na jenoside yakozwe mu Rwanda.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
97 Droits dey’u
Ibyatangajwe na Guverinoma l’Homme
Rwanda ku byaberaga mu Rwanda ku birebana
n’uburenganzira bwa muntu,
AREDETWA : Association pour s.d., s.l., p.2 le Relèvement
98
Ibid, p. 7
Démocratique des Batwa
560
v
Byarangiye intumwa
ACRONYMS za FPR ANDzibashije kumva mu kanama
ABBREVIATIONS
gashinzwe umutekano 99
. Mbere yuko bajya mu kanama
___________________________________
gashinzwe umutekano intumwa zinyuranye zabanje kuganira
n’iza
A.A. FPR. Muri imwe muAfricaines
: Archives myanzuro ya ONU yatowe ku Rwanda
mu gihe cya jenoside 100
ijwi rya FPR byibuze ryitabwagaho.
A.G. : Assemblée Générale
Muri Kamena umunyamabanga Mukuru wa ONU yagerageje
ABAKI
gukoresha : Alliance
ijambo des 101
“jenoside” Bakiga
.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Muri Leta Zunze Suppression
Ubumwedes Castes komite y’imibanire
z’Amerika,
ACR
n’amahanga : muri AssociationSena des Cultivateurs
(abantu du Rwanda
20) yoherereje ibaruwa
Perezida Clinton
ADP (16 Kamena
: Alliance 1994) muri
Démocratique desiyoPeuples
baruwa yemeraga
“igikorwa
ADR cyateguwe cya jenoside”
: Alliance pour la Démocratie et lakandi inasaba
102
mu Rwanda
ubutabazi bwihutirwa:
Réconciliation “turatekereza
Nationale ko Jenoside iri gukorwa
mu Rwanda isobanura, birumvikana, kandi bisaba igisubizo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
kihuta hagendewe ku masezerano ya jenoside… Ibihumbi
AFDL
amagana by’abantu : Alliance barides muForces Démocratiques
gihirahiro” 103
. Bategetsepour
kandi lako
Libérationy’abatabazi
uhagarariye Guverinoma du Congo-Zaïre atakongera kugira ikicaro
AGOA : African Growth
mu kanama gashinzwe umutekano. and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Mu
AIMO ntangiriro z’ukweziIndigènes
: Affaires Kwa Kamena, Cl. Dusaidi yasabye,
et Main-d’oeuvre
mu izina rya : FPR
AJER gushyiraho
Association de laurukiko
Jeunesse rwo guhana abateguye
Estudiantine
jenoside yakorewe Abatutsi: “… gushishikariza akanama
Rwandaise
gashinzwe umutekano kwemeza ku mugaragaro ko ubwicanyi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bwo mu Rwanda ari jenoside ndetse no gushyiraho urukiko rwa
AM/AP : Arrêtéby’intambara
gisirikare rw’ibyaha ministériel/rwo Arrêté présidentiel
kuburanisha abakoze iki
AMR
cyaha cy’urwango” : Association
104
. Babikozedes Moniteurs
ku giti cyabo, du Rwanda
J. Birara na A.
AMUR : AssociationUmuryango
Munyaneza bahamagariye des Musulmans w’Ubumweau Rwanda
bwa Afurika
ANT
(OUA) “kugira: Assemblée
ngo hashyirweho Nationale de Transition
byihutirwa urukiko rwihariye,
Nuremberg nshya” 105
.
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
99
Ubutumwa bwa G. Gahima bugenewe Umunyamabanga Mukuru wa ONU., 12 Gi-
APR : Armée Patriotique Rwandaise
curasi 1994.
APROBAMI
100
Umwanzuro no: 912
Association
(1994) wafashwe destariki
Partis
ya 21 Monarchistes
Mata usubiramo ubutumwa bwa
Rwandais
MINUAR kandi bugabanya umubare w’abasirikare kuri 270; Umwanzuro no 918
(1994) watowe tarikiAssociation
APROCOMIN: ya 19 Gicurasi wemeraga kongera ingabo za
des Commerçants MINUAR kugera
Indigènes
ku basirikare 5.500 unongera manda yayo, bivuga kurengera abasiviri bari mu kaga
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
no gufasha abakora ubutabazi; umwanzuro no 925 (1994) watowe tariki ya munani
Masse
Kamena urebana n’igihe cyo kohereza MINUAR II.
ARD
101
Reba ibaruwa : Alliance pourMukuru
y’Umunyamabanga le Renforcement
wa ONU yandikiyede Perezida
la w’aka-
nama gashinzwe umutekano,
Démocratie tariki ya 19 Kamena 1994
102
“A Planed campein of Genocide”
ARDHO
103 : Association Rwandaise pour la Défense des
104 Droits
Reba ibaruwa kuri S. G., 3 de l’Homme
Kamena 1994
Reba ibaruwa yohererejwe Umunyamabanga
AREDETWA : Association pour le Relèvement
105
Mukuru wa OUA, Salim Ahmed
Salim, 25 Kamena 1994.
Démocratique des Batwa
561
v
Iki gikorwa ACRONYMS
cyo gutuma AND jenoside yemezwa cyajyanaga no
ABBREVIATIONS
kwamagana ___________________________________
abayiteguye n’abavugizi babo mu ruhando
mpuzamahanga. Cl. Dusaidi yasabye ko uhagarariye Guverinoma
y’abatabazi
A.A. :atakongera kwicara mu kanama gashinzwe
Archives Africaines
umutekano . Amabaruwa menshi yoherejwe n’ubuyobozi bwa
106
A.G. : Assemblée Générale
FPR, yohererezwa bamwe mu ba Perezida b’Abanyafurika kugira
ABAKI
ngo Guverinoma : Alliance des Bakiga
y’abatabazi yari gukora jenoside ititabira
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
imirimo y’inama y’Umuryango w’Ubumwe pour
bw’Afurika la 107.
i Tunis
Suppression des Castes
ACR
Mu : Association
itangazo risoza des Cultivateurs
inama y’abaminisitiri du Rwanda
b’ububanyi n’amahanga
b’Afurika
ADP bari: Alliance
bahuriyeDémocratique
i Tunis, mu mirimo y’inama isanzwe
des Peuples
ya
ADR OUA yabereye
: Alliance pour la Démocratie et labatangaje ko
i Tunisi muri Kamena 1994
“bahangayikishijwe n’uko ubwicanyi
Réconciliation bukomeje ndetse hakaba
Nationale
hicwa abasivire b’inzirakarengane”108. Ikemezo cyo guhagarika
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
imirwano k’i Tunisi cyavugaga ko abari mu nama “bamaganye
AFDL
bivuye inyuma Alliance
: ubwicanyides Forces Démocratiques
bwateguwe pour
ndetse na jenoside la
byabaye
mu Rwanda”109Libération du Congo-Zaïre
. FPR na Guverinoma y’u Rwanda bumvikanye
AGOA
gushyiraho : African Growth
komisiyo andyo
y’iperereza Opportunity
kugaragazaActababikoze
$,'6
bagomba $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kuburanishwa bagahanwa hakurikijwe amategeko
mpuzamahanga.
AIMO Mu gihugu,
: Affaires Indigènes FPRet yakusanyaga
Main-d’oeuvre ibimenyetso
bifatika
AJER n’ubuhamya kuri jenoside.
: Association Amaperereza
de la Jeunesse mpuzamahanga
Estudiantine
yakozwe nyuma yarabikoresheje. Ni muri urwo rwego, n’uwo
Rwandaise
murimo wo kwegeranya ubuhamya bw’ingeri zose ko inzibutso
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
za jenoside z’i Nyamata na Nyarubuye zubatwe. Ambasaderi
AM/APSegui, : umwanditsi
Degni Arrêté ministériel/
wihariye Arrêté présidentiel
wa komisiyo y’umuryango
AMR
w’abibumbye : y’ubureganzira
Association desbwa Moniteurs
muntu,duyakoresheje
Rwanda ibyo
AMUR
bimenyetso. : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Muri raporo ye, uwo umwanditsi
(Transitional wihariye
National Assembly)yavuze “ubwicanyi
butigeze
APADEC buba mu mateka mabi y’igihugu”
: Association du Parti Démocrate
110
. Ubwo bwicanyi
Chrétien
ni ibikorwa by’imitwe yitwara gisirikare interahamwe
APR : Armée Patriotique Rwandaise
n’Impuzamugambi bwakorerwaga Abatutsi n’Abahutu bacisha
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
make. Yashinjaga Guverinoma kuba yarakoresheje jenoside
Rwandais
106
Reba ibaruwa ya Bizimungu P. yandikiwe Umunyamabanga Mukuru wa OUA,
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
tariki ya 4 Kamena 1994.
APROSOMA
107
Reba ibaruwa ya: Association
Kol. Kanyarengwepour la Promotion
yandikiye Sociale
Perezida Mubarak, de la
Perezida wayob-
oraga OUA, tariki yaMasse
20 Gicurasi 1994, amusaba” kutemera itsinda ry’abicanyi ryigize
Guverinoma; ibaruwa yandikiwe Perezida wa Burukina Faso, tariki ya 31 Gicurasi
ARD : Alliance
1994; ibaruwa yandikiwe pour
Perezida le Renforcement
wa Côte d’Ivoire, tariki ya 31 de la 1994.
Gicurasi
108
Démocratie
Umushinga w’umwanzuro ku bibera mu Rwanda.
109
Itangazo ry’i Tunis,
ARDHO : 15 Kamena 1994.
Association Rwandaise pour la Défense des
110
Raporo ku mimerere y’uburenganzira bwa muntu mu Rwanda yatanzwe na M.
Droits wihariye
R. Degni-Segui, umwanditsi de l’Hommewa komisiyo y’uburenganzira bwa muntu mu
AREDETWA
gushyira mu bikorwa: Association pour le Relèvement
igika cya 20 cy’umwanzuro 1993 S- 3/1 wa komisiyo, ku itariki
ya 25 Gicurasi 1994.
Démocratique des Batwa
562
v
n’ubwicanyi, ACRONYMS
René Degni Segui, yatanze ikifuzo, mbese nka
AND ABBREVIATIONS
FPR, cyo gushyiraho urukiko mpuzamahanga rwo kuburanisha
___________________________________
ababukoze. ONU yatoye nyuma umwanzuro kuri jenoside
yakorewe
A.A. Abatutsi111
.
: Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Asoza raporo ye avuga ko “Ibyaha bivugwaho biri ugutatu:
ABAKI ituruka
jenoside : Alliance des Bakiga
ku bwicanyi bwakorewe Abatutsi, ubwicanyi
ABESC : Association des
bwa poritiki bwakorewe Abahutu Bahutu
no Evoluant
kurengerapourku laburyo
Suppressionbwa
bunyuranye uburenganzira desmuntu.
Castes Ni jenoside uhereye ku
ACR ya II y’amasezerano
ngingo : Association des Cultivateurs
yo kurinda du Rwanda
no guhana icyaha cya
jenoside
ADP yo ku itariki yaDémocratique
: Alliance 9 Ukuboza 1948” . Abakoze jenoside
des Peuples
112

ni
ADRabanyaporitiki
: Alliance pour la Démocratie et la abashinzwe
bo hejuru ku rwego rw’igihugu,
umutekano, inzego za Leta, zimwe
Réconciliation muri Leta z’amahanga”113.
Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Raporo yasabwe na OUA yongeraho ibindi igira iti: “Ntibyaba
AFDL guhakana
bikwiye : Alliance desrwa
uruhare Forces Démocratiques
FPR mu pour la
kwibasira uburenganzira
bwa muntu mu Libération
mezi yo mudu Congo-Zaïre
gihe na nyuma ya jenoside. Aba
AGOA bari mu
bantu : African Growth
ntambara and Opportunity
y’ubwicanyi, yakajijwe Act
na jenoside
$,'6 n’umwanzi
yatejwe $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
wabo kandi yibasira ubwoko bwabo”.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Abasore binjijwe mu gisirikare batatojwe ikinyabupfura
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
cy’abarwanyi ba mbere byari bigoye kubacunga. Umusaruro
Rwandaise
w’ibikorwa by’ubugizi bwa nabi, kwibasira uburenganzira bwa
ALIR n’imfu: wabaye
muntu Armée de Libération
mwinshi. duntitubashije
“Ariko Rwanda kugaragaza
AM/AP wabyo
umubare : Arrêté
n’ibyoministériel/ Arrêté présidentiel
ari byo, mu mibare myinshi yatangajwe,
AMR
y’ukuri” 114
: Association basubiramo
. Abayirwanyaga des Moniteurs du Rwanda
“ibirego ndengakamere
byakwirakwijwe
AMUR mu isi n’abayoboke ba Hutu
: Association des Musulmans au Rwanda pawa byibasira
Guverinoma
ANT iriho… Ariko Nationale
: Assemblée ntitwabonye
de ikimenyetso
Transition na kimwe
cyatuma tubishyigikira” 115
.
(Transitional National Assembly)
APADEC
Nubwo hari ibirego: Association
bivugwa ku dubasirikare
Parti Démocrate
bayo bakuru Chrétien
(ubwicanyi
APR : Armée Patriotique
n’itotezwa bwakorewe Abahutu mu Rwandaise
duce tumwe tw’igihugu,
APROBAMI
ibirego FPR yemera: Association
ivuga kodes Partis Monarchistes
byakozwe n’abasore bari bakinjira
mu gisirikare bashakaRwandais guhorera ababo bishwe muri jenoside),
FPR izinjira mu Association
APROCOMIN: mateka y’u Rwanda kuba ari wo mutwe
des Commerçants Indigèneswonyine
wabashije kurwanya muri poritiki no mu rwego rwa gisirikare
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
111 Masse
BBC, tariki ya 30 Kamena 1994; BBC, tariki ya 2 Nyakanga 1994.
ARD
112
Raporo ku : Alliance
miterere pour le
y’uburenganzira Renforcement
bwa muntu mu Rwandade la na M. R.
yatanzwe
Degni-Segui, op.cit.,Démocratie
p. 10.
113
Yavugaga adashatse kwerura u Bufaransa n’uko bwashyigikiye Guverinoma y’u
ARDHO
Rwanda, uruhare :rw’abasirikare
Association Rwandaise
b’Abafaransa pour la
mu bwicanyi, Défense
igitutu desku
cyashyizwe
Droits de
uhagarariye Umunyamabanga l’Homme
Mukuru wa ONU, Roger Booh-Booh.
Raporo y’itsinda mpuzamahanga y’Abanyacyubahiro,
AREDETWA : Association pour le Relèvement
114
op.cit., p. 271.
115
Ibidem, p. 272
Démocratique des Batwa
563
v
jenoside yakorewe AbatutsiAND
ACRONYMS mu ABBREVIATIONS
wa 1994. Mu bice bimwe na
bimwe, imitwe___________________________________
yitwara gisirikare n’abasirikare basigaga abicwa
basamba bakiruka bumvise - byaba byo cyangwa atari byo - ko
FPR
A.A.ihageze. Uretse abagizi
: Archives ba nabi n’abahakana ni bo badashaka
Africaines
kwemera icyo gikorwa cy’amateka. Kwihuta kw’imiterere ya
A.G. : Assemblée Générale
poritiki n’umutekano ni byo bivuguruza ubushake ubwo ari bwo
ABAKIbwa FPR
bwose : Alliance des Bakiga
bwo gutsemba Abahutu ku buryo buteguye.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
6.5. GuhakanaSuppression des Castes
jenoside no kugoreka amateka
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Ijambo
ADP “guhakana
: Alliance jenoside”
Démocratique ryahimbwe n’umunyamateka
des Peuples
Henry
ADR Rousso mu wa 1987 ashaka kwerekana
: Alliance pour la Démocratie et la imvugo igamije
kwanga cyangwa guhakana ukuri
Réconciliation kwa jenoside y’Abayahudi.
Nationale
Uhereye kuri iyo mvugo, jenoside yakorewe Abayahudi ngo yaba
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
yarahimbwe hagamijwe inyungu za Isiraheri no kuyishakira
ubufasha bwa Alliance
AFDL : des Forces
poritiki n’imari. Démocratiques
Guhakana byinjira mupour la
rugamba
rw’amagambo Libération
agamije guhisha du Congo-Zaïre
imiterere y’ukuri kwa jenoside
AGOA
no gusibanganya: African Growth and
ibimenyetso. Opportunity
Habanza Act ukuri,
guhakana
$,'6 bwayo,
ubukare $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
uburyo jenoside yakozwe ndetse n’ubushake
bwo
AIMO kuyikora 116
.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Kuva intambara ya kabiri y’isi yaba, ijambo “guhakana” ryagiye
Rwandaise
rikoreshwa mu zira zose zigamije kugoreka ukuri kugira ngo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ikirego cya jenoside kitabasha kwemerwa. Guhakana binyurana
AM/AP
no kugoreka: Arrêté amateka.ministériel/
Kugoreka Arrêté présidentiel
amateka ntibihakana
AMR kwa jenoside,
ukuri : Association bigamijedesgusubiramo
Moniteurs du Rwanda cyayo.
igisobanuro
AMUR NXJDUDJDUD
%LNXQ]H : Association des Musulmans
PX UXKDQGR UZ·DPDWHND au Rwanda
QD ÀUR]RÀ\D
ANT
kugoreka : Assemblée
bishobora kugeraNationale
aho bibusanya de Transition
uruhare rw’abakoze
icyaha bityo, bigahinduka
(Transitionaluburyo National bwihishe
Assembly) bwo guhakana.
*XKDNDQD
APADEC QL XEXU\R EXWDUL XEZD JLKDQJD
: Association du Parti Démocrate Chrétien EZLÀWHPR LNLQWX
cyo gusobanura uburyo, ubwicanyi buhakana ko bwabayeho,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bwateguwe bukanakorwa. Uyu munsi, ijambo guhakana jenoside
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
rigaragaza imikorere n’imvugo zihakana jenoside umuryango
mpuzamahanga Rwandais
wemeye ko zabaye. Mu buryo ryakoreshwamo
APROCOMIN: Association
bwose, guhakana bibangamira des Commerçants
gushyira ukuriIndigènesahagaragara.
APROSOMA
Byica : Association
icyubahiro cyagahawe pour la Promotion
abazize jenoside,Sociale de la
bikabangamira
ibikorwa byo Masse kwibuka, bigategura ukwisubiramo k’ubwo
bwicanyi
ARD rusange 117
: Alliance . pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO
116 : Association Rwandaise
Vidal Naquet P.-V., “Eichmann de papier”, pour
muri Vidal la P.-V.,
Naquet Défense des
Les assassins
de la mémoire, Paris,Droits de l’Homme
Seuil, 1987, p. 32.
Ternon Y., Du négationisme.
AREDETWA : Association pour
117
Mémoire et Tabou, Paris, Desclée de Brouewer, 1999,
le Relèvement
pp. 14-15
Démocratique des Batwa
564
v
Nk’uko byavuzwe inshuro nyinshi,
ACRONYMS guhakana biri mu bintu bigize
AND ABBREVIATIONS
jenoside. Nta jenoside ishobora kuba ngo ntihabe guhakana. Kuri
___________________________________
iyo ngingo, J. Dupaquier agira ati: “mbere ya jenoside, imyiteguro
irahishwa,
A.A. muri jenosideAfricaines
: Archives ukuri kwayo kukavuguruzwa, nyuma
ya jenoside imiterere yayo igahakanwa”118. Ukwezi kumwe
A.G. : Assemblée Générale
nyuma yuko jenoside yakorewe Abatutsi itangira, ibikorwa byo
ABAKI : Alliance
kuyihakana byahise des Bakiga
bitangira. Kwari uguhangana n’ibikorwa
ABESC : Association des Bahutu
byo kwinubira ibyakorwaga, byari bitangiye Evoluant
kuzamukapour la
biturutse
muri bamwe mu Suppression
banyamakuru desn’abashakashatsi.
Castes Byari kandi
ACR : Association
gushyiraho ibintu des Cultivateurs
fatizo imvugo ihakana igombadukubakiraho.
Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
6.5.1.
ADR Inzira :zo guhakana
Alliance pour jenoside yakorewe
la Démocratie et Abatutsi
la
Réconciliation Nationale
Guhera muri Mata–Nyakanga 1994, haje imvugo n’ibikorwa
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bigamije kumvikanisha ko nta jenoside yateguwe, ko habayeho
AFDL
gusa ubwicanyi : Alliance des Forces
bwaturutse Démocratiques
ku ntambara ya gisivirepour la
yashojwe
na FPR mu Kwakira Libération
1990. du UwoCongo-Zaïre
murongo wari ugamije gupfobya
AGOA
no guhakana: African icyaha Growth
cyakozwe andwariOpportunity
uhuriweho Act n’abantu
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
QGHWVH Q·DPDVK\LUDKDPZH DÀWH DKR DKXUL\H E\D KDÀ F\DQJZD
kure;
AIMO n’ubutegetsi bwa
: Affaires Indigènes perezida Habyarimana: abahoze
et Main-d’oeuvre
ari abanyacyubahiro,
AJER : Association abagize imiryangoEstudiantine
de la Jeunesse idashamikiye kuri
Guverinoma (ONG), itangazamakuru n’amadini.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Nka kimwe mu byiciro bya jenoside, guhakana mu Rwanda
AM/AP
bishingira ku: ngingoArrêté ebyiri
ministériel/
zihujwe Arrêté
zose noprésidentiel
guhakana jenoside
AMR
yakorewe Abatutsi.: AssociationIngingo desyaMoniteurs du Rwanda
mbere ishingiye ku kwanga
AMUR
kuvuga jenoside. : Association
Uko kwanga des Musulmans au Rwanda mu
kuyivuga kugaragarira
ANT
gukoresha imvugo : Assemblée Nationale
yo gutsinda. de Transition
Amagambo nka ‘ubwicanyi
rusange’, ‘amahano yo muri
(Transitional Mata-Nyakanga’,
National Assembly) ‘intambara
[hagati
APADEC y’abanyagihugu]’
: Association du Parti Démocrateakoreshwa
ni amwe mu magambo Chrétien mu
guhisha imiterere y’icyaha cyakozwe. Ibyo kandi bigaragara mu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
zindi jenoside zagiye ziba.Urugero, nko muri jenoside yakorewe
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Abanyarumeniya (Arméniens), ijambo “kwimurwa” rikoreshwa
bashaka kuvuga Rwandais
“jenoside”. Aha, ni uburyo bwo kudashaka
APROCOMIN: Association
kuvuga ko habaye urupfu rwateguwe. des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Ingingo ya kabiri y’iyo migenzereze ishingiye ku guhisha abishwe
Masse
ndetse
ARD no kuvuga
: Alliance ibintu
pouruko bitagenze. Urugero
le Renforcement de la nko mu
Rwanda abishwe n’abahigwaga
Démocratie bafatwa nka ba nyirabayazana
b’ibyababayeho naho abicanyi bakaba ari bo bari bagambiriwe
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
kwicwa. Abatutsi bashinjwa kuba baragize uruhare mu rupfu
Droits de l’Homme
Dupaquier J.-F.,
AREDETWA : Association
118
“ Rwanda: le révisionisme, poursuite du génocide par d’autres
pour le Relèvement
moyens”, in R. Verdier et al., op. cit., p. 128.
Démocratique des Batwa
565
v
rwabo. Mu ibaruwa
ACRONYMSbohereje
ANDPapa Jean Paul wa II bamwe mu
ABBREVIATIONS
bapadiri b’Abanyawanda bagize bati: “ukubura imirwano kwa
___________________________________
FPR nyuma y’urupfu rw’umukuru w’igihugu no gutsimbarara
yanga
A.A. kwemera Guverinoma
: Archives y’abatabazi ni zimwe mu ngingo
Africaines
zakwitabwaho mu gusesengura ikibazo no gukomeza kwacyo
A.G. : Assemblée Générale
(…) FPR yakagombye kumenya ko imyitwarire yayo ishobora
ABAKI abaturage
gutuma : Alliance
bica des Bakiga
Abatutsi keretse niba ishaka kubigira
ABESC : Association des
urwitwazo ngo ifate ubutegetsi” . Bahutu
119 Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR
Icengezamatwara : Association
ryo guhakana des Cultivateurs
jenoside rivoma dumu Rwanda mayeri na
tekiniki binyuranye:
ADP : Alliance guhakana
Démocratique ibikorwa desbigamije
Peuples guhindura
impamvu
ADR n’uburyo icyaha cyakozwe,
: Alliance pour la Démocratie et la gusibanganya, kuvanga
ukuri n’ibinyoma, guhisha, Nationale
Réconciliation gusesengura bibogamye no
gushyira mu gatebo kamwe120. Muri iyo mikorere, guhakana
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bihimba ibinyoma bikoze neza, bikavuguruza amateka. Mu
AFDL
bikoresho by’ibanze : Alliance des Forces
abahakana Démocratiques
bakoresha harimo pour umugoma la
[wo guhanagura], Libération
akayunguruzo du Congo-Zaïre
n’urusyo.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Umugoma ni$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
uwo guhanagura ibikorwa n’abantu badacisha
make.
AIMO Bityo, ibikorwa
: Affaires bikabaet Main-d’oeuvre
Indigènes nk’ibitarabaye n’abantu
batarabayeho.: Association
AJER Akayunguruzo de laniJeunesse
ako kuyungurura
Estudiantine amakuru:
hakagumaho ayemeza ukuri kwabo; ayandi agasenywa cyangwa
Rwandaise
agahishwa. Hanyuma urusyo rwo gusya ibitekerezo n’ibimenyetso
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
rukabihindura inoge”121. Uretse inzira zisanzwe z’itumanaho ku
AM/AP
bantu benshi :nka Arrêtéradiyoministériel/
na tereviziyo, Arrêté présidentiel
guhakana binyura kandi
AMR
mu bitabo no mu : Association
zindi nyandiko desnk’ibinyamakuru.
Moniteurs du Rwanda Muri iyi myaka
AMURimvugo ihakana
ishize : Associationikoresha des Musulmans
cyane au Rwanda
Interineti ibafasha gutangaza
ANT
ku bwinshi imvugo : Assemblée
yayo ntaNationale
bibazo birebana de Transition
n’amategeko.
(Transitional National Assembly)
6.5.2. Uburyo bukoreshwa mu guhakana jenoside yakorewe Abatutsi.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR
a. Gupfobya no : Armée
guhakana Patriotique
icyaha Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Guhakana jenoside yakorewe Abatutsi bo mu Rwanda bishingira
Rwandais
ku bintu byinshi
APROCOMIN: Association kandi bigafata amasura anyuranye.
des Commerçants Indigènes Ingingo
bishingiraho ni nk’iza poritiki, ubutabera n’ubukungu.122
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Ku rwego rwa poritiki, abahakana jenoside bagira ruvumwa
Masse
ARD
119
‘Ihuriro ry’i : Alliance
Goma’ byavuzwe pour le Renforcement
na Duparquier J.-F., “Rwanda. de Le
la révisionisme,
poursuite du génocide par d’autres
Démocratie moyens” in Verdier R. et al., op.cit., p. 127.
120
Volkoff V., Petite histoire de la désinformation, Edition du rocher, 2000.
ARDHO
121 : Association
Volkoff V., 2000, op.cit. Rwandaise pour la Défense des
122 Droits
Ku birebana n’ibintu de l’Homme
guhakana bifatiraho ndetse n’amasura guhakana jenoside
AREDETWA : Association pourJ..,leProcessus
yakorewe Abatutsi wareba Murwanashyaka de négation du génocide des
Relèvement
Tutsi du Rwanda: 1994-2005, Butare, UNR, 2006
Démocratique des Batwa
566
v
ubutegetsi buriho mu Rwanda
ACRONYMS ANDbagambiriye kubusebya imbere
ABBREVIATIONS
mu gihugu no hanze yacyo. Aha kandi hinjiramo ingingo
___________________________________
z’ubutabera. Abahakana jenoside baba bagamije koroshya
uburemere
A.A. bw’ibyaha
: Archivesbyakozwe
Africainesn’Abanyarwanda ndetse no
gukuraho ubufatanyacyaha bw’umuryango mpuzamahanga
A.G. : Assemblée Générale
muri jenoside.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Mu : Associationbitwaje
rwego rw’ubukungu, des Bahutuko ngoEvoluant
bamwe mu pour la
bayobozi
baba barakozeSuppression
ibyaha byo kwigwizaho
des Castes umutungo, imwe mu
miryango
ACR mpuzamahanga
: Association des igiraCultivateurs
inama abaterankunga
du Rwanda ngo
bahagarike
ADP imikoranire mu by’ubukungu
: Alliance Démocratique des Peuples n’u Rwanda. Iyi
mikorere igamije kandi gusebya ubutegetsi no guhagarika
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
imfashanyo mpuzamahanga. Abahakana jenoside bumva
bagomba gushingiraRéconciliation
kuri izoNationale
ntege nke zo mu rwego rwa
AEC
diporomasi : Agglomeration
n’ubukungu Extra-Coutumières
ngo bumvishe ubutegetsi bw’i Kigali
ko bwakorana n’abakoze jenoside n’abo bafatanyije.pour
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques la
Ni muri
iyo mitekerereze Libération
bumwe du muCongo-Zaïre
buryo bwo guhakana jenoside
hagaragaramo
AGOA gushakaGrowth
: African kuringaniza ubugizi bwa Act
and Opportunity nabi, gufata
uko
$,'6 bishakiye igikorwa cyo kwibuka n’ibikorwa
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP y’abagoreka
amateka.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER buryo bwo
Ubwo : Association
guhakanade la Jeunesse
jenoside Estudiantine
bukomeza kugaragara mu
Rwandaise
myitwarire yaranze abateguye ndetse n’abashyize mu bikorwa
ALIR
jenoside. : Armée de
Iyo myitwarire Libération
igaragarira mudu Rwanda mu gihe cyo
kwiyoberanya
gukora
AM/AP icyaha. Bityo, batewe ikimwaro n’igikorwa
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel kigayitse cyo
kwica
AMR umuntu: Association
baziranye, abicanyi bariyoberanyaga
des Moniteurs du Rwandahose ndetse
no mu maso bakajya mu kivunge bakanasibanganya ibimenyetso
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
bishobora kugaragaza uwakoze amabi. Bajyaga kwica mu
ANT : Assemblée Nationale de Transition
matsinda, bakambara ibibahisha umutwe cyangwa bakishyiraho
(Transitional
ibishangara cyangwa amashami National Assembly)
y’inturusu. Bisigaga ingwa mu
maso cyangwa bakajya kwica ku misozi ya kure.Chrétien
APADEC : Association du Parti Démocrate Hagambiriwe
APR
guhisha ukuri: Armée Patriotique
ku buremere Rwandaise
bw’icyaha, abicanyi bakoraga ku
buryo
APROBAMIabishwe batamenyekana.
: Association des PartisBabashyinguraga
Monarchistesmu byobo
rusange cyangwa bakabatwikisha risansi. Mu bindi bice, abicwaga
Rwandais
bajugunywaga mu
APROCOMIN: Association migezi no mu
des biyaga.
Commerçants Indigènes
APROSOMA
Amwe : Association
mu mayeri akunze pour la Promotion
kugaragara Sociale de
mu bateguye la
jenoside
hrimo kwangaMasse kuvuga ijambo jenoside (guceceka cyangwa
ARD
gukoresha : Alliance
imvugo pour le Renforcement
yo gutsinda). Bizwi ko, mu gihe de cya
la jenoside
Démocratie
y’Abayahudi, abanazi bakoresha imvugo “igisubizo cya nyuma”,
nk’ijambo
ARDHO ry’ibanga
: Associationbashaka
Rwandaisekuvuga pour ibyemezo
la Défensebigamije
des
gutsemba Abayahudi, ku ruhande
Droits de l’Homme rwabo, abayobozi ba jenoside
y’Abanyarumeniya bavugaga “Kwimura” mu rwego rwo guhisha
AREDETWA : Association pour le Relèvement
ukuri kwa jenoside.
Démocratique des Batwa
567
v
Kuri jenoside yakorewe
ACRONYMS Abatutsi,
ANDkwanga kuyivuga byagarazwaga
ABBREVIATIONS
no gukoresha___________________________________
amagambo asanzwe nko “gukora”, “gukuraho
umwanda”, “gutema ibihuru” n’ibindi. Mu kiganiro yagiranye
n’ikinyamakuru
A.A. cyo mu Africaines
: Archives Bubirigi De Volkskrant cyo ku itariki
ya 26 Kamena 1995, uwahoze ari umushumba wa Diyosezi ya
A.G. : Assemblée Générale
Ruhengeri, Musenyeri Phocas Nikwigize yatangaje: “Ibyabaye
ABAKI
mu Rwanda mu: Alliance desniBakiga
wa 1994 ibintu bya kimuntu: iyo umuntu
ABESC : Association des
aguteye, ugomba kwirwanaho. Muri Bahutu Evoluant
biriya pour la ko
bihe wibagirwa
uri umukirisitu,Suppression desumuntu
ko ahubwo uri Castesmbere ya byose (…)”123.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Uko kwanga : kuvuga
ADP Allianceicyaha mu izinades
Démocratique ryacyo
Peuples igihe cyirimo
gukorwa,
ADR byagaragaye kandi ku muryango
: Alliance pour la Démocratie et la mpuzamahanga 124
.
Aya magambo Réconciliation
yose yerekana Nationale
ko jenoside yakorewe Abatutsi
yagaragazwaga nk’igikorwa gisanzwe cyo kwirwanaho. Amayeri
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
yo kugira jenoside ibintu bisanzwe yatangiye hakiri kare kandi
AFDL
yagize uruhare Alliance
: runini mudes Forces
guhisha Démocratiques
impamvu zayiteye. Aya pour la
mayeri,
ntiyatumaga abantu Libération du Congo-Zaïre
babasha kumva ko icyaha cyatekerejwe
AGOA
mbere kinategurwa, : African kuGrowth
ruhare rwa andLetaOpportunity
ndetse n’urwa Act Kiriziya
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mu kubaka ingengabitekerzo yagejeje kuri jenoside.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Ihuriro
AJER rya demokarasi
: Association riharanira gutahuka
de la Jeunesse kw’impunzi (RDR)
Estudiantine
rihakana igitekerezo cyose cy’uko jenoside yaba yarateguwe ari
Rwandaise
na ko rishyira uruhare kuri FPR. Mu itangazo ryaryo ryo ku itariki
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ya 22 Ukwakira 1996, ryerekana jenoside yakorewe Abatutsi mu
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
QN·´LJLNRUZDF\·XUXJRPRUZ·DEDWXUDJHEDULEDÀWHXEXUDNDULµ
AMR
kubera inyota : Association
ya poritiki des ya FPRMoniteurs du Rwanda
“kuvumbura amaburigadi
AMUR : Association
n’ubuhisho bw’intwaro des Musulmans
bya FPR bisobanura kuau Rwanda
ruhande rumwe
ANT
urugomo n’uburemere : Assemblée Nationale
bw’ibikorwa de Transition
by’abaturage. Ntiyari jenoside
yatekerejwe… Imigirire nk’iriyaNational
(Transitional ni nk’igikorwa
Assembly)cyo kwitabara”125
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
b. Kuvuga ko habaye jenoside ebyiri
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Uburyo bwo guhakana hakoreshejwe kuvuga ko habaye jenosede
ebyiri cyangwa Rwandais se ukuringanisha ubugizi bwa nabi mu Rwanda
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
123
Nikwigize P. wavuzwe na Bizimana J.-D., L’Eglise et le génocide au Rwanda. Les
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Pères Blancs et le négationisme, Paris, l’Harmattan. 2001, p. 21.
124 Masse
Dallaire R., J’ai serré la main du diable, Montréal, Libre expression, 2004.
ARD
125
“It was the : Alliance
discovery of RPF’spour le Renforcement
brigades and arms caches thatde la explains the
partly
violence and the intensity of the
Démocratie reaction of the populace and not the premeditation of
genocide… such reaction is rather of self - defense”. RDR, Itangazo rigenewe abanya-
ARDHO
makuru, no 97 ryo :kuAssociation Rwandaise
wa 22 Ukwakira1996, pournala
Ryakoreshejwe Défense
Ndahiro des
T., “Ten years
of Orgazed Genocide Droits de l’Homme
Laudering”, muri Dialogue, no, 178, “Le génocide des Tutsi du
Rwanda.
AREDETWA Dix ans :après», avril-Juin 2004,
Association pour p.54., reba kandi Dallaire R., J’ai serré la
le Relèvement
main du diable, Montréal, Libre Expression, 2004
Démocratique des Batwa
568
v
umuntu yabihina ku buryo
ACRONYMS bukurikira:
AND mu Rwanda habaye
ABBREVIATIONS
jenoside ebyiri; mbere, mu wa 1994, habaye jenoside yakorewe
___________________________________
Abatutsi yakozwe n’Abahutu hanyuma mu myaka yakurikiye,
haba
A.A. jenoside yakorewe
: Archives Abahutu yakozwe n’Abatutsi. Ku
Africaines
ruhande rumwe, insanganyamatsiko iganisha ku byaha byaba
A.G. : Assemblée Générale
byarakozwe n’ingabo za FPR hagati y’imyaka ya 1990 na 1994
ABAKI abaturage
ibikorera : Alliance des Bakiga
b’Abahutu mu bice yari yarafashe. Ku rundi
ruhande, ibitekerezo byibanda kuBahutu
ABESC : Association des Evoluant
bwicanyi pour byaba
n’ibindi byaha la
Suppression
byarakozwe n’ingabo za FPRdes Castes
guhera mu wa 1994 zibikorera
ACR
Abahutu : Association
mu gihugu des
no hanze y’uCultivateurs
Rwanda nko du Rwanda
muri Zayire (ubu
ni
ADPRepubulika: iharanira Demokarasi ya des
Alliance Démocratique Kongo).
Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Mu ijambo yavugiye mu nama Nationale
Réconciliation yahuzaga u Bufaransa n’ibihugu
by’Afurika i Biarritz (mu Bufaransa), tariki ya 8 Ugushyingo 1994,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Perezida w’u Bufaransa, François Mitterand yavuze “Jenoside
AFDL : Alliance
zabaye mu Rwanda” 126 des Forces Démocratiques pour la
. Mu itangazo rigenewe abanyamakuru
ryatangarijwe iLibération du Congo-Zaïre
Bruxelles tariki ya 3 Ukuboza n’ishyirahamwe
AGOA du génocide
“Victime : African de Growth andRwanda”
l’Est du Opportunity
ASBLAct
ryagize riti:
$,'6 byakorewe
“Ibyaha $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mu Rwanda mu wa 1994 na nyuma ya 1994
bikorerwa
AIMO Abahutu muIndigènes
: Affaires bice bya Byumba, u Mutara, Kibungo,
et Main-d’oeuvre
Bugesera
AJER n’uduce tuhegereye,
: Association ni Jeunesse
de la jenoside yakozwe n’intagondwa
Estudiantine
z’Abatutsi babikorera inzirakarengane z’“Abahutu”127.
Rwandaise
ALIRmayeri :asa
Aya Armée de Libération
n’amayeri yashyizweho du Rwanda
n’abanazi bavugaga
AM/AP bahereye
jenoside : Arrêté ministériel/
ku kuraswa kwa Arrêté
Dresde présidentiel
ndetse n’abasirikare
EDSÀUL\H
AMR NX UXJDPED PX JLFH F\·X %XUDVLUD]XED
: Association des Moniteurs du Rwanda ELWXUXWVH NX
bitero
AMUR by’indege
: Association des Musulmans au Rwandakwari
by’ibihugu byihuje ngo bibarwanye,
ukwitirira ibyaha by’intambara jenoside. Inyandiko yasohotse mu
ANT : Assemblée Nationale de Transition
kinyamakuru Oservatore Romano cyo ku itariki ya 25 Gicurasi
1994 ibigaragaza (Transitional National Assembly)
ku buryo bw’umwihariko. Yemeza ko habaye
APADECebyiri: Association
jenoside mu Rwanda: du Parti Démocrate
“Iyakorewe Abatutsi (naChrétien
bamwe mu
APR
Bahutu bacisha: Armée
make) Patriotique
yakozwe nyuma Rwandaise
ya tariki ya 6 Mata 1994,
APROBAMI
yahitanye : Association
ibihumbi des Partis
birenga 500.000, Monarchistes
n’iyakorewe Abahutu guhera
mu Kwakira 1990 kugeza ku ifatwa ry’ubutegetsi na FPR y’Abatutsi
Rwandais
muri Nyakanga Association
APROCOMIN: 1994. Iyo jenoside yakomereje mu
des Commerçants mashyamba
Indigènes
ya Zayire, aho
APROSOMA Abahutu bahungaga
: Association bishwe amezi
pour la Promotion Socialen’amezi
de la nta
butabazi mpuzamahanga. Umubare w’Abahutu bishwe ugera ku
Masse
kuri miriyoni. Izo jenoside zombi zigomba kwibutswa kugira ngo
ARD
hatabaho : Alliance
gushaka pour le Renforcement
kumvikanisha de la
iy’uruhande rumwe”.
Démocratie
126
AGIR ICI–SURVIE, “Rwanda, la France choisit le camp du génocide”, muri Dos-
ARDHO
siers noirs de la politique africaine deRwandaise
: Association pour
la France, no 1-5, la Défense
L’Harmattan, 1996, p.des
29.
127 Droits
Ishyirahamwe Tubeho de l’Homme
victimes riri i Bruxelles rigizwe na “Tous les Banyarwanda
victimes du génocide
AREDETWA contre les Hutupour
: Association et les le
victimes du génocide contre les Tutsi”.
Relèvement
Reba itangazo ry’iryo shyirahamwe ryo ku itariki ya 3 Ukuboza 2004.
Démocratique des Batwa
569
v
c. Inyandiko ACRONYMS
n’amagambo AND
agoreka amateka
ABBREVIATIONS
___________________________________
Guhera mu mwaka wa 2001, hagaragaye ku bwinshi inyandiko
n’imvugo
A.A. bigoreka amateka.
: Archives Inyinshi zituruka kandi zigakwirakwizwa
Africaines
cyanecyane n’Abanyarwanda bitiranya kujora ubutegetsi bw’u
A.G. : Assemblée Générale
Rwanda, gukurikirana kw’ibikorwa no koroshya ubufatanyacyaha
ABAKI
muri jenoside.: Tariki
Alliance desMutarama,
ya 28 Bakiga 2008, Pascal Ndengejeho128
ABESC
yagize : Association
ati: “Guhera mu wa 1959 des Bahutu
kugeza mu wa Evoluant pour la
1990, uruhererekane
Suppression
rurumvikana. Ahubwo, mu bicedes Castes
byombi ni Abatutsi batangiye kwica
ACR
Abahutu. : Association
Abatutsi bariyahuyedes Cultivateurs
ku bwinshi. duyabaye
Jenoside Rwanda
igikorwa
gihutiyeho
ADP cyo: kwirwanaho cy’abaturage” des
Alliance Démocratique 129
. Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Tariki ya 11 Réconciliation
Gashyantare 2002, Padiri Serge Desouter130
Nationale
yasobanuye ko jenoside yo mu wa 1994 yaturutse ku ntambara
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
yo mu wa 1990: “Binjije muri poritiki no mu ntwaro [intambara]
AFDL : Alliance
ikintu cy’ubwoko des bukabije
ku buryo Forces Démocratiques
kandi ibyo bintupour la
byabaye
bibi cyane kuLibération du
Rwanda”131 Congo-Zaïre
. Mu Kwakira 1995, yari yavuze
AGOA jenoside
apfobya : African Growth
yakorewe and “bavuga
Abatutsi: Opportunity Acty’Abatutsi
miriyoni
$,'6 Nta Batutsi
bapfuye. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bangana gutyo babaye mu Rwanda”132.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Tariki
AJER ya 5 : Association
Gashyantarede2002, Faustin
la Jeunesse Twagiramungu133
Estudiantine
yatangarije mu rukiko mpuzamahanga mpanabyaha rw’Arusha
Rwandaise
agaragaza ko jenoside yakorewe Abatutsi itateguwe. Kuri we,
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
nta jenoside yakorewe Abatutsi. Uwo wigeze kuba Minisitiri
AM/AP yashakaga
w’Intebe : Arrêté gukomoza
ministériel/ kuArrêté présidentiel
gitekerezo cy’uko habaye
AMR
jenoside : Association
ebyiri: “Abantu des Moniteurs
bishwe nta baradu Rwanda
bagiraga. Bari
AMUR
Abanyarwanda : Association des Musulmans
birabura. Icyari kigambiriwe au Rwanda
ntikwari ukwica
ANT
Abatutsi, : Assemblée
ahubwo Nationale
Abanyarwanda baride
muTransition
gice kitavuga rumwe
na Leta: Abahutu n’Abatutsi.National
(Transitional Abantu ntibicaye
Assembly) ngo bashyireho
umugambi
APADEC wihutirwa, ibyiciro by’umugambi nyamukuru
: Association du Parti Démocrate Chrétien kugira
ngo bice Abatutsi. Jenoside mu Rwanda ntisobanura na rimwe
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI
128 : Association
Uwahoze ari Minisitiri des Partis
w’Itangazamakuru, Monarchistes
Ndengejeho Pascal yatumiwe nk’umu-
tangabuhamya ku ruhandeRwandais
rw’uregwa mu rubanza rwa Laurent Semanza (uwahoze ari
burugumesitiri
APROCOMIN: wa komini Bicumbi) mu des
Association rukikoCommerçants
mpuzamahanga mpanabyaha
Indigènes rw’Arusha.
129
http//foundation.ntarama.free Francais/publication négationiste/htm, yasuwe tariki
APROSOMA
ya 07/08/2005
: Association pour la Promotion Sociale de la
130
Serge Desouter ni Masse
perezida wa komite za ‘Instituts missionnaires belges’ yari yatumiwe
ARD
nk’impuguke mu : Alliance
rubanza pour
rwa pasiteri le Renforcement
w’umudiventisiti Elizaphan de la
Ntakirutimana.
131
http// fondation ntarama.free
Démocratie francais/ publications negationnist/ htm yasuwe tariki
ya 07/08/5005
ARDHO
132
Le Vif Express, :13Association
Ukwakira 199 Rwandaise pour la Défense des
133
Nyuma ya jenosideDroits
yo mudewal’Homme
1994, Faustin Twagiramungu yagizwe Minisitiri
AREDETWA : Association bw’igihugu
w’Intebe wa guverinoma y’ubumwe y’inzibacyuho. Mu wa 1995, yegura
pour le Relèvement
kuri uwo mwanya ahungira mu Burayi.
Démocratique des Batwa
570
v
ko ari Abatutsi gusa bishwe.AND
ACRONYMS Aha ABBREVIATIONS
ni ho tubabarira by’agahebuzo
kandi tugikomeza kubabarira […]. Igihe jenoside isobanura
___________________________________
ko Abatutsi bonyine ari bo bishwe, sinshobora kubyemera.
Sinzemera
A.A. na:rimwe kuvuga
Archives ko habaye umugambi wo kurimbura
Africaines
Abatutsi gusa. Ntawakwemeza jenoside y’Abatutsi adashyizemo
A.G. : Assemblée Générale
abavandimwe bange. Nibambwire jenoside y’Abanyarwanda, nta
ABAKI y’Abatutsi.
jenoside : Alliance
Nonedes
se Bakiga
habaye gucura umugambi rusange
ABESC : Association des Bahutu
wo kwica Abatutsi n’Abahutu? Cyane Evoluant pour la
rwose”.
Suppression des Castes
ACR
Isesengura : Association des
ry’inyandiko Cultivateurs
ziherutse du134
gusohoka Rwanda
ridufasha
kwemeza ko hari
ADP ingingoDémocratique
: Alliance zihurizaho: des Peuples
-ADR
Jenoside yakorewe Abatutsi ntiyateguwe
: Alliance pour la Démocratie naetLeta
la y’u Rwanda
mbere ya Mata 1994;
Réconciliation Nationale
- Ntishingiye ku ngengabitekerezo yo gukuraho [abantu] ubica
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
- Cyari igikorwa cyo kwirinda. Yakozwe n’Abahutu kugira ngo
AFDL : Alliance des
bikingire ukurimburwa Forces
kwabo kwariDémocratiques pour la
kugiye gukorwa n’Abatutsi.
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth
Mu rukiko mpuzamahanga and Opportunity
mpanabyaha Act imvugo
rw’Arusha,
$,'6
igoreka amateka $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
iramenyerewe. Bamwe mu baburanira
abaregwa
AIMO na bamwe mu batangabuhamya
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre bashinjura banga
kwemera ko :jenoside
AJER Association yakorewe Abatutsi Estudiantine
de la Jeunesse yateguwe. Nubwo
handitswe byinshi kuri jenoside yo mu wa 1994, guhakana no
Rwandaise
NXJRUHND DPDWHND ELUDF\DNRPHMH ELÀWDQ\H LVDQR Q·LELQWX ELUL
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
hanze y’ubushakashatsi no gutsimbarara ku ngengabitekerezo
AM/AP
ya jenoside. :Guhakana
Arrêté ministériel/
jenoside niArrêté inzitiziprésidentiel
iteye ubwoba mu
AMR
rwego rw’igikorwa : Association
cyo kwibuka desn’ubwiyunge
Moniteurs du Rwanda
bw’Abanyarwanda.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
Duhereye kuri : Assemblée Nationale n’ibitekerezo
aya masesengura de Transitionbinyuranye
biragaragara ko jenoside yakorewe
(Transitional National Abatutsi
Assembly) mu Rwanda atari
igikorwa
APADEC gitunguranye, atari umusaruro
: Association du Parti Démocrate Chrétien w’ibintu binyuranye
byizana nta muntu wabigizemo uruhare.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Dushobora kumva impamvu jenoside yakorewe Abatutsi yakozwe
ku buryo bunonosoye, Rwandais idasesagura ibintu amashusho nyurabwenge
APROCOMIN: Association
y’amoko yashingiyeho. Ishyirwa des
muCommerçants
bikorwa rya jenoside Indigènes
rigaragaza
APROSOMA : Association
uruhare ntavuguruzwa pour la Promotion
rw’ingengabitekerezo. Iyo Sociale de la
ngengabitekerezo
yabashije gutuma Masse Abanyarwanda bitabira ku bwinshi jenoside.
Iyo
ARD ngengabitekerezo
: Alliance yaripour
yubakiye ku bintu bituma
le Renforcement de lahaba urujijo
rufasha mu migendekereDémocratie no mu guhamya igikorwa cy’ubwicanyi.
ARDHO
134 : Association
Nk’urugero twavuga iza vuba, NduwayoRwandaise pour
L., Giti et la Défense
le génocide rwandais,des
Paris,
L’Harmattan, 2002; Droits
Musabyimanade l’Homme
G., La vraie nature du FPR/APR, Paris, L’Harmat-
tan, 2003. ; Ruzibiza
AREDETWA A., Rwanda. Histoire
: Association pour secrète. Editions du Panama, 2005; Péan P.,
le Relèvement
Noire fureur, Blancs menteurs, Paris, Editions Mille et une nuit, 2005.
Démocratique des Batwa
571
v
Mu Rwanda kimweACRONYMS no mu ANDbindiABBREVIATIONS
bihugu byabayemo amahano
ya jenoside135, ___________________________________
ingengabitekerezo ya jenoside igaragara nk’ihuriro
rishobora kugaba amashami mu merekezo yose no gutuma haba
kumvikana
A.A. bidasanzwe.
: Archives Iyo mvugo ngengabitekerezo yabanjirije
Africaines
ikanaherekeza jenoside yakorewe Abatutsi yagannye mu
A.G. : Assemblée Générale
merekezo yose kandi ivoma mu mpinduramatwara yo mu wa 1959
ABAKI
yagaragazwaga : Alliance des Bakiga
nk’intambwe yo kongera kubaho k’u Rwanda.
ABESC : Association
Abayobozi bakundaga kuyitangaho des Bahutu Evoluant
urugero pour
kugira ngo la
babashe
Suppression
kwemeza, banagumishe des benshi
Abahutu Castesmu kidodo gihoraho, no
ACR : Association
kugira ngo bigizeyo igitekerezodes Cultivateurs
cyose du Rwanda
kinyuranya n’ugushaka kwabo.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Imyumvire yo mu mpinduramatrwara yo mu wa 1959 yagaragazaga
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
ibyiciro bibiri by’Abanyarwanda: abakunzi n’abanzi b’ubutegetsi
bwariho. Ikiciro Réconciliation
cy’abakunzi cyarimoNationale Abahutu bose ubutegetsi
AEC
bwumvaga ko : Agglomeration
butegekera kandi Extra-Coutumières
butegeka. Ikiciro cy’abanzi
AFDL
cyo cyarimo Abatutsi: Alliancebose des muri
Forces Démocratiques
rusange bafatwaga pour la
nk’abanzi,
abahamite, baLibération gashakabuhake, abagambanyi, abashotoranyi,
du Congo-Zaïre
abanyotewe
AGOA ubutegetsi n’amaraso,
: African Growth and Opportunity cyangwa ababangamiye
Act
ubumwe
$,'6 n’ukubaho kw’Abahutu n’ibindi
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP mu
136
. Guhera
Kuboza 1990, imvugo ku miturire y’igihugu zarubuye kuburyo
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
buhoraho kandi budasanzwe bashaka gusobanura igitero cya
AJER
FPR no koroshya : Association
itumanahodehakoreshwa
la Jeunesseamagambo
Estudiantine ashotorana
Rwandaise
no gusana ubumwe bw’Abahutu bwahungabanye. Kwinjiza
ALIR : Armée de Libération
ubwoko mu ntambara yatangijwe na FPR mu wa 1990 byabayedu Rwanda
AM/AP
kimwe mu bikorwa : Arrêtébyo ministériel/
gushishikarizaArrêté présidentiel
abaturagekwitabira ku
bwinshi.
AMR Ibisobanuro byatangwaga byihutishije
: Association des Moniteurs du Rwanda ibikorwa byo
kuyumvikanisha,
AMUR ikigambiriwe
: Association bahereye kuau “ndangagaciro”
des Musulmans Rwanda
z’amoko
ANT no kwiyongera kw’ibikorwa
: Assemblée Nationale de by’urwango
Transition byaganishaga
muri jenoside.
(Transitional National Assembly)
Nk’ahandi hose
APADEC intambara du
: Association ntigarukira gusa kuChrétien
Parti Démocrate gikorwa cyo
kwinjiza
APR abasirikari bashya no kubasaba
: Armée Patriotique Rwandaise kuba maso, hazamo
kandi igikorwa cyo gushakisha no
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes guhuza ibikorwa byo gushyikira,
no guhuza ubuyozi buriho, ubukungu n’ibikenewe muri icyo gihe,
Rwandais
gutegeka icyo gukora no kugabanya ukwigomeka gushobora
APROCOMIN:
kugaragara. Nubwo Association des Commerçants
hari ibimenyetso bifatika byerekana Indigènes
ko ibibazo
APROSOMA : Association pour la Promotion
ELNRPH\HDEDWXUDJHQWLEDULEDÀWHEXULJLKHLP\XPYLUHQWDNXND Sociale de la
ku bibazo byariho. Masse Ubukangurambaga bwagombaga kwegeranya
ARD : Alliance zijyanye
ingufu z’abanyabwenge pour le n’ibyari
Renforcement
bigambiriwe. de la
Démocratie
135
Burrin P., Hitler et les juifs. Génèse d’un génocide, Paris, Seuil, 1989; Bougarel X.,
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
%RVQLH$QDWRPLHG¶XQFRQÀLW3DULVOD'pFRXYHUWH
136 Droits
Reba agatabo kanditwe de l’Homme
n’inzego z’ubutasi zo mu biro bya Perezida ya Repubulika
kiswe “Ingingo z’ingenzi
AREDETWA : Association pour mu mateka y’uleRwanda. Imyaka cumi y’isabukuru
Relèvement
y’ubwigenge, Kigali, 1972, p. 9-15.
Démocratique des Batwa
572
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
Ibinyamakuru___________________________________
byagombaga gutunganya imigirire n’imyitwarire
byongera kugarura ibisubizo byariho. Byagombaga gushimangira
ku
A.A.mugaragaro iturufuAfricaines
: Archives y’ubwoko kugira ngo ibikorwa byo
guhangana cyangwa kurwanya FPR bihite bigira umumaro
A.G. : Assemblée Générale
kandi bibashe kumara igihe. Kuri buri ruhande, kugaruka ku
ABAKI : Alliance
nsanganyamatsiko des Bakiga
y’imiturire y’u Rwanda kwashimangiraga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
amarangamutima y’abumvaga bakozweho pour la no
mu myemerere
Suppression des Castes
mu nkomoko byabo.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Uko
ADP ibyo : Alliance
binyamakuru
Démocratique byagarukaga
des Peupleskenshi ku
nsanganyamatsiko
ADR : Alliance pour la Démocratie et cyari
zimwe, bitwereka igikorwa la kitaweho.
Mu yandi magambo, byatangaga
Réconciliation ishusho y’ibintu ubutegetsi
Nationale
n’abaturage bagombaga kugira icyo bakoraho. Ugushidikanya
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
cyangwa ukwicecekera imbere yumurongo ndakuka
washyizwemo na Leta byamaganwaga n’abanditsi bo lamu
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour
Libération du Congo-Zaïre
binyamakuru nk’ubufatanyacyaha mu gutera igihugu; ibyo byari
AGOA gutuma
bigamije : African Growth
buri wese ajyaandku Opportunity Act
ruhande rw’abashyigikiye
$,'6
ubutegetsi $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bwariho.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Kugaruka
AJER ku nsanganyamatsiko
: Association de la Jeunesse nkaEstudiantine
“Inzozi cyangwa
ubushotoranyi bw’Abatutsi” “akababaro k’abaturage”, Umujinya
Rwandaise
w’abaturage”, “intambara/kugarura ubuhake, intambara/
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
igitero Hima–tutsi… byaganishaga ku gikorwa cyo kwirwanaho.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Gusesengura :imvugo
Association desyanyuraga
ya poritiki Moniteurs mudubitangazamakuru
Rwanda
AMUR
bya : Association
Leta n’ibyigenga des Musulmans
byerekana ko guhera au muRwanda
wa 1992
ANT
kwiyumvamo :koAssemblée Nationale byari
gutsindwa bishoboka de Transition
bitangiye kwiyongera
mu butegetsi bw’u Rwanda. National
(Transitional Bwabonaga ko gusaba ko haba
Assembly)
amashyaka
APADEC menshi
: Association du Parti Démocrategusenya
n’intambara byashoboraga Chrétienifatizo
ry’ingufu zabwo. Ku rundi ruhande, igitutu botswaga na FPR
APR : Armée Patriotique Rwandaise
nticyahwemaga kugaragaza ko gutsindwa intambara bishoboka.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Nk’uko dushobora Rwandais
kubibona mu bindi bikorwa bya jenoside,
APROCOMIN: Association
hari isano nini hagati yo kumva des Commerçants
ko ugiye gutsindwa Indigènes
no gukora
APROSOMA
ibikorwa : Association
by’urugomo. Iyo pour la Promotion
ubutegetsi bwumva Sociale de la
busumbirijwe,
butangira gukora Masse ubugizi bwa nabi kugira buhatire abantu
kubwumva
ARD kandi busubirane
: Alliance icyubahiro. Birumvikana
pour le Renforcement de la ko
gusaba demokarasi n’intambara
Démocratie atari byo byonyine bisonura
gufata ikemezo cyo kwica abantu ku bwinshi. Aha ni ho
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ingengabitekerezo igaragara nk’umusingi w’ubukangurambaga
simusiga. Mu Droits bihe de l’Hommebikomeye igaragaza itsinda
by’ibibazo
AREDETWA : Association pour le Relèvement
U\·DEXJDULMZHQ·LU\·DEDELÀWHPRXUXKDUHF\DQJZDVHDEDEXJDULMH
Démocratique des Batwa
573
v
Muri urwo ACRONYMS
rugendo rwo AND
kugaragaza iryo tsinda habaho
ABBREVIATIONS
imigenzereze ___________________________________
yo gusuzugurana. Iba igamije kumvikanisha
ubugizi bwa nabi no kubushyira mu bikorwa.
A.A. : Archives Africaines
Muri icyo gikorwa cya jenoside, ubwo bukangurambaga
A.G. : Assemblée Générale
butanga muri rusange ibisubizo bibiri. Icya mbere butegura
ABAKI abicwa.
guheza : Alliance des Bakiga bidasubirwaho n’abandi
Bagatandukanywa
ABESC Icya :kabiri
bantu. Association des Bahutu
bugategura Evoluant
imyumvire pour lauwo
y’abazakora
Suppression
murimo “wanduye” 137 des Castes
, bakangishijwe akaga kabategereje, bityo,
ACR
batangira : Association
kumva buhorobuhorodes Cultivateurs du Rwanda
biteguye kwitabira ubwicanyi.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Mu
ADRrwego rwo guca burundu
: Alliance pour la ukwicecekera
Démocratie etnolakutagira icyo
ukora bya bamwe mu BahutuNationale
Réconciliation bari bagishidikanya kwitabira
ubwicanyi, iyo mvugo ngengabitekerezo yakoreshaga ibihuha
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mu rwego rwo gutera ubwoba.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Kuvuga ko Abahutu Libération du kugirwa
bagiye Congo-Zaïre abacakara na nyamuke
AGOA
“Hima–Tutsi, :yiteguye
Africangukora
Growth and Opportunity
jenoside, yo gutsembaAct nyamwinshi
$,'6
y’Abahutu” 138
,$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
byagamburuje benshi mu Bahutu bari bicecekeye.
Kugira
AIMO ngo bumvishe abantu koet bagomba
: Affaires Indigènes Main-d’oeuvre kwitabira bose,
abayoboye jenoside
AJER bahimbye
: Association de laibintu
Jeunesse byo Estudiantine
kumvisha Abahutu
akaga kabategereje. Kuba Abahutu baritabiriye ku bwinshi
Rwandaise
jenoside yakorewe Abatutsi byaturutse ku icengezamatwara
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
y’ingengabitekerezo ryagaragazaga Abatutsi bose nk’abagiye
AM/AP
gutsemba Abahutu. : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association
Ibyo iryo cengezamatwara des Musulmans
ryaheragaho au Rwanda
byari bigizwe n’amashusho
ANT
nyurabwenge : aganisha Assemblée kuNationale
kwerekana deAbatutsi
Transition nk’icyago cyo
kwikiza cyangwa kwigizayo. Kuva
(Transitional u Rwanda
National rwabona ubwigenge,
Assembly)
ayo
APADEC mashusho nyurabwenge yari ahishe
: Association du Parti Démocrate Chrétienibikorwa byo guheza.
Amahame y’ubutegetsi yari ashingiye ku kwihimura ku batutsi
APR : Armée Patriotique Rwandaise
no ku gitekerezo cy’uko Abahutu ari bo bagira demokarasi.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Nyuma yuko intambara Rwandais yo mu Kwakira 1990 itangira, ayo
APROCOMIN:
mashusho yari Association des Commerçants
izingiro ry’imvugo zigamije kurimbura Indigènes
Abatutsi
APROSOMA
ku bwinshi. Ibi : Association pour lako
byose byerekana Promotion
mbere yuko Sociale
iba de la
igikorwa
cyo kurimburaMasse imibiri, jenoside ibanza kuba igikorwa cyangwa
kubaka
ARD mu bwenge igaragaza
: Alliance pour le ishusho y’‘undi’ wo
Renforcement dekwica.
la
Démocratie
ARDHO
137 : Association Rwandaise
Imvugo y’ibanga yakoreshwaga n’abacurabwenge pourbavuga
ba jenoside la Défense des
gutsemba Abatutsi.
138 Droits
Association des femmes de l’Homme
parlementaires pour la Défense des droits de L’enfant et de
AREDETWA : Association pourlalevérité
la mère (AFEPADEM); Mugesera L., “toute sur la guerre d’Octobre au Rwan-
Relèvement
da”, muri la Relève, yo kuva ku itariki ya 1 kugeza ku ya 7 Gashyantare 1991, p. 3.
Démocratique des Batwa
574
v
ACRONYMS AND VII ABBREVIATIONS
______________________________________________________________
___________________________________
U RWANDA MU GIHE K’INZIBACYUHO
A.A. (Nyakanga
: Archives 1994 - Nzeri 2003)
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Byanditswe na Charles KABWETE MULINDA
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la

M
Libération du Congo-Zaïre
AGOA u :rwego
AfricanrwaGrowth and Opportunity
poritiki n’imiyoborere myiza,Act
inzibacyuho
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
igaragaza irangira ry’igihe, ikerekana kandi inzira
AIMO iganisha ku nzego nshya
: Affaires Indigènes nyuma yo gutsindwa
et Main-d’oeuvre
kw’izahozeho
AJER :kugeza icyo gihe.
Association de laIntambara
Jeunesse hagati y’abenegihugu
Estudiantine
yatangiye tariki ya mbere Ukwakira 1990, yagejeje kuri
Rwandaise
jenoside, ubwicanyi n’akavuyo ko mu wa 1994 ni ibimenyetso
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bigaragara by’ugutsindwa kw’ingengabitekerezo n’uburyo bwo
AM/AP bwa: Arrêté
kuyobora ministériel/
Leta guhera mu wa Arrêté présidentielyazanye
1962. Inzibacyuho
AMR
impinduka : Association
ebyiri des Moniteurs
z’ibanze: kongera du Rwanda
guha agaciro ubwenegihugu
AMUR : Association
bw’ubunyarwanda des Musulmans
no gukurikiza au Rwanda
itegeko nshinga n’amategeko
ANT : Assemblée Nationale de Transition
arishamikiyeho.
(Transitional National Assembly)
Bityo
APADEC buri wese akagira uburenganzira
: Association n’inshingano
du Parti Démocrate atari ko
Chrétien
ari Umuhutu, Umututsi cyangwa Umutwa cyangwa akomoka
APR : Armée Patriotique Rwandaise
mu karere runaka; ahubwo ari ko ari Umunyarwanda.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Byongeye kandi, amaze gutorwa no kwemezwa, itegeko nshinga
Rwandais
n’amategeko arishamikiyeho ni byo bigenderwaho mu buyobozi
APROCOMIN: Association des
bwa Leta. Iryo hame fatizo rikuraho Commerçants Indigènes
umuco wo gukora imirimo
APROSOMA
ya : Association
Leta hagendewe gusa ku pour la Promotion
bushake Socialew’igihugu.
bw’umukuru de la
Iyo mikorere niMasse
yo yaranze imiyoborere y’inzibacyuho ndetse no
gutegura
ARD inzego za Repubulika
: Alliance pour leya gatatu.
Renforcement de la
Démocratie
Mbere na mbere Guverinoma y’ubumwe bw’igihugu yagomabaga
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
guhangana n’imbogamizi ebyiri nkuru: Imbogamizi ya poritiki,
Droits de l’Homme
iy’ubukungu n’imibereho. Kubishakira igisubizo, Guverinoma
AREDETWA : Association
y’ubumwe bw’igihugu yashyizeho pour leamavugurura
Relèvement abiri akomeye
Démocratique des Batwa
575
v
kandi agikomeza kugeza AND
ACRONYMS ubu.ABBREVIATIONS
Ayo mavugurura arebana
no kuvugurura poritiki ndetse no kuvugurura ubukungu
___________________________________
n’imibereho.
A.A. : Archives Africaines
7.1 Kuvugurura poritiki.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI kubaka
Kongera : Alliance
u Rwanda des mu
Bakiga
rwego rwa poritiki cyari ikibazo
ABESC : Association
gikomeye ariko kitakwirengagizwa, des Bahutu
byabaye Evoluant
ngombwa pour la
kwinjira,
nta kwitangiraSuppression des Castes ya poritiki akurikira,
itama, mu mavugurura
ACR ko kurangira
cyane : Association des Cultivateurs
neza kwayo byari ngombwa du Rwanda
ku buzima
bw’igihugu.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
7.1.1. Porogaramu ya poritiki
Réconciliation ya Guverinoma y’ubumwe
Nationale
bw’igihugu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance
Imbere y’imbogamizi des Forces
nyinshi Démocratiques
zari ziyitegereje n’akavuyopour la
katewe
Libération duGuverinoma
n’ubutegetsi bwatsinzwe, Congo-Zaïre yitabaje inyandiko
AGOA
zikurikira mu: gushyiraho
African Growth and Opportunity
porogaramu yayo: itegekoAct nshinga ryo
$,'6
ku $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
itariki ya 10 Kamena 1991, itangazo rya FPR ryo ku wa 17
Nyakanga
AIMO 1994, Amasezerano
: Affaires Indigènes y’amahoro y’Arusha n’imigereka
et Main-d’oeuvre
yayo
AJERyose. : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Kuri izi nyandiko uko ari eshatu, hiyongereyeho amasezerano
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
hagati y’amashyaka ya poritiki yo mu kwezi k’Ugushyingo 1994,
AM/AP
amasezerano : yemejwe
Arrêté ministériel/
tariki ya 20 Arrêté présidentiel
Ugushyingo 1994 bucya
AMR
hashyirwaho : Association
inteko des Moniteurs
ishinga amategeko du Rwanda
y’ inzibacyuho. Hanyuma
AMUR shingiro
itegeko : Association des Musulmans
(itegeko nshinga ryo mu wa 1991 au Rwanda
n’amaserano
ANT
y’amahoro : Assemblée
y’Arusha) Nationale
riza kugenda de Transition
ryongerwamo izindi nyandiko
z’amategeko kugira ngo rijyanishwe
(Transitional Nationaln’igihe k’inzibacyuho ndetse
Assembly)
no gufutura
APADEC ukwivuguruza kwagaragaraga
: Association du Parti Démocrate muri amwe mu
Chrétien
mategeko.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Mu nyandiko zavuzwe haruguru zose, amasezerano y’amahoro
y’Arusha ni yo Rwandais
Guverinoma yavomagamo ibitekerezo mu rwego
APROCOMIN:
rwo kunoza ibikorwa Association des Commerçants
byayo. Cyanecyane ko yibandaIndigènes
ku mahame
APROSOMA
abiri y’ingenzi: arebana
Association pour la Promotion
n’imiyoborere y’igihugu:Sociale
kubakade la
igihugu
kigendera ku Masse mategeko no kugabana ubutegetsi. Nyamara,
kugira
ARD ngo hagire ibikosorwa,
: Alliance pour lebimwe mu bitekerezo
Renforcement de labigaragara
mu itangazo rya FPR
Démocratie ryo ku itariki ya 17 Nyakanga 1994
byongewe mu masezerano y’amahoro y’Arusha kugira ngo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
hitabweho ibihe bishya:
Droits de izamara,
- Igihe inzibacyuho l’Hommembere yari yahawe amezi 24,
AREDETWA : Association
yashyizwe pour nyuma
ku myaka itanu, le Relèvement
iza kongerwaho ine;
Démocratique des Batwa
576
v
- MRND ACRONYMS n’amashaka ayishamikiyeho
AND ABBREVIATIONS ndetse
n’abanyamuryango b’andi mashyaka
___________________________________ binjiye muri Hutu
pawa (power) cyangwa bijanditse mu byaha byo mu wa
A.A. 1994 barisezereye bityo ntibashobora kujya mu nzego
: Archives Africaines
z’inzibacyuho. Imyanya bari bemerewe mu maserano
A.G. : Assemblée Générale
y’Arusha izafatwa na FPR;
ABAKI
- Ihame :ryoAlliance des Bakiga
gushyiraho igisirikare k’igihugu, riragumaho,
ABESC ariko, abazinjizwa mu Bahutu
: Association des Evoluant
nzego nshya pour la ni
z’umutekano
Suppression
abasirikare b’ingabo desz’u Castes
Rwanda batijanditse muri
ACR jenoside : Association des Cultivateurs du Rwanda
n’ibindi byaha;
ADP- Kwinjiza abasirikare
: Alliance mu nteko
Démocratique desishinga
Peuples amategeko
ADR y’inzibacyuho;
: Alliance pour la Démocratie et la
- GushyiraRéconciliation
muri Guverinoma abantu ku giti cyabo;
Nationale
- Gushyira abahagarariye amashyaka yandi atari FPR mu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
nzego z’inzibacyuho si ihame. Bizasaba mbere na mbere
AFDL kumenya : Alliance
ko nta des Forces Démocratiques
ho bahuriye n’ingufu zakozepour la
jenoside
Libération
QGHWVH EDGDÀWH du Congo-Zaïre
LQJHQJDELWHNHUH]R \·XUZDQJR Q·LYDQJXUD
AGOA yasenye : African
u Rwanda; Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
- Gusubiramo, ari na ko bwongerewe ingufu, ububasha
AIMO bw’umukuru w’igihugu;
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
-
AJER Gushyiraho umwanya
: Association de lawaJeunesse
Visi Perezida wa Repubulika
Estudiantine
uhabwa FPR, hamwe n’undi mwanya w’ubuminisitiri.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Mu kwezi kwa Kamena 1994, FPR yashyizeho, ku Murindi, itsinda
AM/AP gutekereza
rishinzwe : Arrêté ministériel/
ku miyoborere Arrêté présidentiel
ya nyuma ya jenoside.
AMRtsinda ryavuganye
Iryo : Association des Moniteurs
n’abarokotse du Rwanda
bahagarariye amashyaka
AMUR
ya : Association
poritiki yari, uhereye ku des Musulmans
masezerano au Rwanda
y’Arusha, yemerewe
ANT uruhare
kugira : Assemblée
mu nzego Nationale
z’inzibacyuho.de Transition
Bisabwe na Minisitiri
w’Intebe wari wemejwe, iyo komite
(Transitional National (yashyiriweho
Assembly) icyo gikorwa)
yari ihuje
APADEC abantu boherejwe n’imitwe ya
: Association du Parti Démocrate poritiki yari yemerewe
Chrétien
kujya mu nzego z’inzibacyuho yashyizeho imbanzirizamushinga
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ya porogaramu ya Guverinoma, yavomye cyane mu bitekerezo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
byatanzwe na FPR.
Rwandais
APROCOMIN:
Porogaramu ya Association
Guverinoma des Commerçants
yatangajwe Indigènestariki
ku mugaragaro
APROSOMA
ya : Association
19 Nyakanga 1994 napour la Promotion
Faustin Sociale Minisitiri
Twagiramungu, de la
w’Intebe washyizweho
Masse mu masezerano y’amahoro y’Arusha yari
ikubiye
ARD mu ngino umunani
: Alliance pour arilezo:
Renforcement de la
- Kugarura umutekano
Démocratie n’amahoro,
- Gutunganya ubuyobozi bukuru, ubwa perefegitura,
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
komini, segiteri na serire;
- Kugarura Droits de l’Hommeubumwe bw’igihugu;
no gushimangira
AREDETWA
- Gutuza: Association
impunzi no pour le Relèvement
kugarura abavuye mu byabo mu
Démocratique des Batwa
577
v
mitungo yabo;
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
- Guteza___________________________________
imbere ubuzima bw’abaturage no gukemura
ibibazo by’imibanire bituruka ku ntambara ndetse na
A.A. jenoside;
: Archives Africaines
- Kuzahura ubukungu bw’igihugu;
A.G. : Assemblée Générale
- Gushyiraho indi poritiki y’ububanyi n’amahanga
ABAKI : Alliance
- Gushimangira des Bakiga
demokarasi.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Mu ijambo rye, Suppression des yagaragaje
Minisitiri w’Intebe Castes imirongo y’ibikorwa
ACR
bizagenderwaho: Association des Cultivateurs
muri buri imwe du Rwanda
mu ngingo umunani zavuzwe
haruguru.
ADP Biragaragara kandi ko iyi gahunda
: Alliance Démocratique ya Guverinoma
des Peuples
isubiramo
ADR imirongo
: Alliance pour la Démocratie et la ya FPR ari
mikuru ya porogaramu ya poritiki
yo: gushimangira ubumwe bw’igihugu,
Réconciliation Nationalekwimakaza demokarasi,
kubaka ubukungu bw’igihugu butera imbere, kurwanya ruswa
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
no kunyereza umutungo wa rubanda, gushyiraho serivisi
AFDL : Alliance
zishinzwe imibereho des Forcesgukemura
y’abaturage, Démocratiquesburundu pour la
ikibazo
Libération
k’impunzi, gufatanya du bihugu
n’ibindi Congo-Zaïre
no gushyigikira imiryango
AGOA
iharanira ko :uburenganzira
African Growth and bwa Opportunity Act
muntu bwubahirizwa mu
$,'6 byabo.$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bihugu
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Ku
AJER birebana n’abanyaporitiki,
: Association bwana Joseph
de la Jeunesse Kavaruganda
Estudiantine
yoherereje Minisitiri w’Intebe ibaruwa, nk’umuntu ushinzwe
Rwandaise
imyitwarire mbonezabupfura ya poritiki, mu ntangiriro z’ukwezi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kwa Mutarama 1994 hamwe n’urutonde “rw’imitwe ya poritiki
AM/APibya ngombwa
yujuje : Arrêté ministériel/
byo kujya mu Arrêté
ntekoprésidentiel
ishinga amategeko
AMR
y’inzibacyuho”: Association des Moniteurs
ndetse n’urutonde rwemewe du kandi
Rwanda ndakuka
AMUR
rw’abadepite : bagomba
Association des mu
kujya Musulmans au Rwanda
nteko ishinga amategeko
ANT : Assemblée
y’inzibacyuho”. Ayo mshyaka Nationale
yari 15dekandi
Transition
akurikirana uko
yatanzwe na Perezida w’urukiko
(Transitional Nationalrurinda iremezo ry’itegeko
Assembly)
nshinga:
APADEC MRND, FPR, MDR, PSD, PL, PDC, MPBP,
: Association du Parti Démocrate Chrétien RTD, UDPR,
PPJ.R/RAMA RWANDA, PECO, PDI, PADER, PSR na PARERWA.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ugendeye kuri iyo baruwa ya Perezida w’urukiko rurinda
Rwandais
iremezo ry’itegeko nshinga yari igendeye ku maserano yo
kugabana ubutegtsi MRND, des
APROCOMIN: Association FPR,Commerçants
MDR, PSD, naIndigènes
PL buri ryose
APROSOMA
ryari : Association
ryemerewe abadepite pour
cumilan’umwe
Promotion Sociale
mu gihe PDC deyo
la yar
yemerewe bane, naho amashyaka mato yemerewe umwumwe.
Masse
Muri
ARD iyo baruwa, Perezida
: Alliance w’urukiko
pour rurinda iremezo
le Renforcement de la ry’itegeko
nshinga yavuzeDémocratie
ko “umurimo wo gutumira abo badepite mu
mihango yo kurahira kwabo ari uwa Guverinoma na serivisi
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
zayo zishinzwe kwita ku banyacyubahiro”.
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
578
v
CDR ntiri kuri uru rutondeAND
ACRONYMS rwemewe. Nyamara abashinja FPR
ABBREVIATIONS
gutinza ishyirwaho ry’inzego z’inzibacyuho bitsitsa ko FPR yanze
___________________________________
kwemera CDR mu mitwe ya poritiki yujuje ibisabwa kugira ngo
yinjire
A.A. mu nteko ishingaAfricaines
: Archives amtegeko y’inzibacyuho. Uko kwanga
gukurikiza amategeko byaviriyemo J. Kavaruganda gucibwa
A.G. : Assemblée Générale
urwo gupfa. Joseph Kavaruganda yishwe tariki ya 7 Mata
ABAKImu museso
1994 : Alliance des Bakigabarinda Perezida bayobowe
n’abasirikare
ABESC
n’umusirikare : mukuru
Association
warides Bahutu
ushinzwe Evoluant pour la
kumurinda.
Suppression des Castes
ACRgihe cyo :gushyiraho
Mu Associationinzego
des Cultivateurs
z’inzibacyuhodu Rwanda
muri Nyakanga
1994,
ADP FPR, MDR, PSD,Démocratique
: Alliance PL, PDC, PSR,des UDPR, na PDI ni yo
Peuples
yonyine
ADR yari yemewe. Ni izihe ngufu za buri
: Alliance pour la Démocratie et la rimwe muri ayo
mashyaka? Amashyaka yo mu gihugu
Réconciliation imbere yari yashegeshwe,
Nationale
abarwanashyaka bakuru bayo bari barigiriye mu gice cya hutu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
pawa, andi ameze nk’ayaciwe umutwe kuko abayobozi bakuru
AFDL :
bari bishwe. IbyoAlliance des Forces
bigaragara no muDémocratiques
itangazo rya FPRpour
ryolaku
Libération
itariki ya 17 Nyakanga du “Nyamara,
1994: Congo-Zaïre kubera ko amashyaka
AGOA
ya : African
poritiki yaciwe Growth
umutwe kandiand Opportunity
n’imibereho Act
yayo yashegeshwe
$,'6
n’ukwicwa $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kw’abarwanashyaka bayo kwakozwe n’abakoze
jenoside
AIMO n’ubwicanyi, kubera iyo
: Affaires Indigènes et mpamvu ingufu za poritiki
Main-d’oeuvre
ntizikiri
AJER nk’izariho mu gihe de
: Association hasozwaga
la Jeunesseamasezerano arebana no
Estudiantine
kugabana ubutegetsi”. Umuntu yakwibaza kandi ku bumenyi
Rwandaise
n’ubunararibonye muri poritiki by’abayobozi b’amashyaka ya
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
poritiki y’imbere mu gihugu barokotse.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR FPR, yirengagije
Naho : Association des cyayo
ko igice Moniteurs du Rwanda
k’igisirikare cyari kimaze
AMUR
gutsinda : Association
ubutegetsi des Musulmans
bwakoze au Rwanda
jenoside gitangiye kugarura
ANT
amahoro : Assembléemu
n’umutekano Nationale
gihugu de Transition
ndetse no ku mipaka
cyanecyane uwa Zayire, igice National
(Transitional cya poritiki nta cyo cyari cyabaye
Assembly)
n’abanyamuryango
APADEC bayo ku isi hose bari
: Association du Parti Démocrate ikigega kidakama,
Chrétien
biteguye gufasha abari mu Rwanda. Twibutse ko FPR yari
APR : Armée Patriotique Rwandaise
yarahaye amahugurwa ya poritiki abayobozi bayo kandi ko
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
mu gihe k’intambara abayobozi ba gisiviri n’abagisirikare
Rwandaisya poritiki ari na ko bashakishaga
barebaga imigendekere
APROCOMIN:
umuti Association
w’imbogamizi z’amokodesyoseCommerçants
bahuraga na Indigènes
zo. Ubuhamya
APROSOMA : Association
butavuguruzanya pour la Promotion
bw’abakurikiranye Sociale y’Arusha
imishyikirano de la
buhuriza ku ruhare
Massentagereranywa rw’abari bahagarariye FPR,
bakoze
ARD ku buryo amaserano
: Alliance y’amahoro
pour le n’imigereka
Renforcement de la yayo yose
agaragaramo ibitekerezo
Démocratie bya FPR.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Kubera izi mpamvu zose, kandi itirengagije ihame ryo kugabana
Droits
XEXWHJHWVL )35 de l’Homme
\LWZD\H QN·LVK\DND ULÀWH LQJXIX 8NR NXERQD
ibintu kwagaragajwe neza pour
AREDETWA : Association le Relèvement
mu itangazo ryayo ryo ku itariki
Démocratique des Batwa
579
v
ya 17 Nyakanga 1994, kwatumye
ACRONYMS haba guterana amagambo
AND ABBREVIATIONS
n’abo bari bafatanije muri poritiki babonaga ku ruhande
___________________________________
rumwe ko, iryo tangazo rya FPR ritabaha agaciro bakwiye no
ku
A.A.rundi, batemeraga
: Archives impinduka
Africaines ku masezerano y’amahoro
y’Arusha zakozwe na FPR. Bamwe bavuze ko “habaye guhirika
A.G. : Assemblée Générale
ubutegetsi” no “kuburizamo inzira ya demokarasi” kubera ko
ABAKI
nta masezerano: Alliance
n’amwe des Bakiga1. FPR iyabwiye ko izayobora
yubahirijwe
ABESC
inzibacyuho : Association
yonyine, ni bwodes Bahutumuri
amenshi Evoluant pour la ya
ayo mashyaka
Suppression
poritiki yacishije desbareka
make cyangwa Castes kunenga, wenda ari uko
ACR
babyumvise, : Association
cyangwa des Cultivateurs
ari amayeri n’amacenga du Rwanda
ya poritiki.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
)35
ADR \DUL LÀWH DPDKLWDPR
: Alliance pourDWDWX .X\RERUD \RQ\LQH
la Démocratie et la LJDVK\LUD
mu bikorwa porogaramu yayo Nationale
Réconciliation ya poritiki, gushyira mu buyozi
bw’inzibacyuho abantu batari abanyamuryango ba FPR
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bagatoranywa hagendewe ku bushobozi bwabo, gukunda
igihugu ndetseAlliance
AFDL : des Forces
n’uko bumva imirongoDémocratiques pour yayo
mikuru ya poritiki la
cyangwa hakabahoLibération du Congo-Zaïre
irya nyuma ryo kugumana no gushyira
AGOA
mu buyobozi: African
imitwe Growth
ya poritikiand yemejwe
Opportunitymu Actmasezerano
$,'6
y’amahoro $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
y’Arusha habanje kurebwa niba iyo mitwe cyangwa
abanyamuryango
AIMO : Affaires batanzwe
bayo Indigèneskujya mu nzego z’inzibacyuho
et Main-d’oeuvre
batarijanditse
AJER mu byaha de
: Association byakozwe n’ubutegetsi
la Jeunesse bwatsinzwe
Estudiantine
kandi batemera ingengabitekerezo yagejeje igihugu mu kaga.
Rwandaise
Ntibyari bikiri ihame, nk’uko byateganywaga n’amasezerano yo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
kugabana ubutegetsi, guhita winjiza muri Guverinoma no mu
AM/AP
nteko ishinga: amategeko
Arrêté ministériel/ Arrêté
y’inzibacyuho présidentiel
abantu bose batanzwe
AMR
n’amashyaka :yabo
Association des Moniteurs du Rwanda
ya poritiki.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
Twibutse ko, :uko
Assemblée
yitwaga Nationale de Transition
kose, amashyaka ya poritiki yariho
yumvaga imiterere y’ikibazo National
(Transitional nyuma ya jenoside kandi muri
Assembly)
porogaramu
APADEC zayo yahurizaga ku bitekerezo
: Association du Parti Démocrate rusange bimwe
Chrétien
bishingiye ku mirongo mikuru yo kwamagana jenoside
APR : Armée Patriotique Rwandaise
n’ingengabitekerezo iyiganishaho ku ruhande rumwe, no
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
kugarura ubumwe bw’igihugu ku rundi ruhande. Amashyaka
yose yubakiye Rwandais
ku mirongo itanu ikurikira, mu by’ukuri yari
APROCOMIN: Association
igamije gushimangira imirongo desmikuru
Commerçants Indigènes
ibiri yavuzwe haruguru:
APROSOMA
kurwanya : Association
jenoside pour la Promotion
no kuyikumira, Socialekwa
kuringanira de labose
imbere y’amategeko,
Masseguteza imbere uburenganzira bwa muntu,
kwimakaza
ARD umuco wa demokarasi,
: Alliance ubumwe n’ubwiyunge.
pour le Renforcement de la
Démocratie
MDR, nyuma y’iperereza ryimbitse ryakozwe n’inteko ishinga
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
amtegeko y’inzibacyuho, ryakozwe mu mpera za 2002
Droits de l’Homme
Gasana J. et Nkiko
AREDETWA
1
Nsengimana, Bâtir
: Association une nouvelle
pour espérance pour le Rwanda. Elé-
le Relèvement
ment de propositions pour un contrat social, Lausane, avril 1995, p. 24.
Démocratique des Batwa
580
v
E\DJDUDJD\HNR\DULLJLÀWHLQJHQJDELWHNHUH]R\·LYDQJXUDLNRPH\H
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
kandi yihishe ___________________________________
atari gusa mu bayobozi bo hejuru bo mu nzego za
Leta no mu miryango inyuranye, harimo imiryango y’abihayimana,
yari
A.A. kandi mu rubyiruko
: Archives rw’abanyeshuri, yahanaguwe mu
Africaines
mashyaka yemewe mu gihugu. Bamwe bashatse kubibonamo
A.G. : Assemblée Générale
uburyo bugamije kwigizayo umukeba ukomeye mbere y’amatora
ABAKI
ya Perezida wa: Alliance desn’abadepite.
Repubulika Bakiga Nyamara raporo y’inteko
ABESC : Association des Bahutu
ishinga amategeko yabisobanuye neza kandi Evoluant pour la nta
ibigaragaza
guca iruhande Suppression deskirego
kugira ngo icyo Casteskiveho.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Uko
ADP FPR yumvaga ibintu,
: Alliance kwatumye mu
Démocratique desmpunzi
Peuplesz’ubutegetsi
bwatsinzwe
ADR no
: Alliance pour la Démocratie et la yabakiriye
mu bihugu ndetse n’imiryango
bavuga ngo niRéconciliation
ubutegetsi bwaNationale
FPR no kuba muri ibyo bice
FPR yarafatwaga nk’iy’Abatutsi, ubutegetsi na bwo bwafatwaga
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
nk’ubw’Abatutsi cyangwa ubutegetsi bwa nyamuke y’Abatutsi,
AFDL
bityo muri iyo : Alliance des Forces
mitekerereze Démocratiques
Abahutu bari mu pour la
buyobozi
Libération
bw’igihugu bafatwaga du Congo-Zaïre
nk’Abahutu b’ibikoresho”. Kwemezwa
AGOA
kw’itegeko : African Growth
rishyiraho and y’amashyaka
imikorere Opportunity Act ya poritiki
$,'6 abo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bikabura banenga, atari ukubera gusa ishyirwaho ry’ihuriro
ry’amashyaka
AIMO : ryari rigamije
Affaires by’umwihariko
Indigènes gutuma biro poritiki
et Main-d’oeuvre
zibasha
AJER kwiga: ibibazo bikomeye,
Association de la zikanabasha kumvikana mbere
Jeunesse Estudiantine
yo gufata imyanzuro ireba igihugu, ikindi ni ku bireba imikorere
Rwandaise
y’amashyaka: imikorere y’amashyaka yagarukiraga ku rwego
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
rwa za biro poritiki. Kubera izo mpamvu imikorere y’amashyaka
AM/AP yo mu: Arrêté
menshi ministériel/
nzibacyuho yafatwaga Arrêté présidentiel
nk’ikitiriro.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMURGusubizaho
7.1.2 : Association
inzego za des Musulmans au Rwanda
Leta
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Nyuma yuko Guverinoma
(Transitionaly’abatabazi ihungiye muri Zayire
National Assembly)
n’akajagari
APADEC katewe n’iyo guverinoma,
: Association du Parti Démocrate hacitse Chrétien
icyuho muri
poritiki no mu buyobozi. Birumvikana ko, uko FPR yigiraga
APR : Armée Patriotique Rwandaise
imbere ku rugamba, yashyiragaho abantu bake bo kuyobora
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
kugira ngo basubize ibibazo byihutirwa: kwita ku bavuye mu
Rwandaisabarwayi, abana batagira kivurira,
byabo, abakomeretse,
APROCOMIN:
impunzi Association
zatahukaga, des Commerçants
ariko Indigènes
cyanecyane kubungabunga
APROSOMA Ijyaho,
umutekano. : Association pour layagombaga
Guverinoma Promotion Sociale
kongerade la
kubaka
inzego z’ubuyobozi
Masse guhera hejuru kugeza hasi. Kubera kubura
igihe
ARD gihagije cyo kwiga uburyo
: Alliance pour le bukwiye, yongeye
Renforcement degufata
la inzego
z’ubuyobozi bwatsinzwe:
Démocratie ubuyobozi bukuru, perefegitura,
komini, segiteri na serire.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits
Ihame ryo kugabana de l’Homme
ubutegetsi aha na ho ryashyizwe mu bikorwa,
kuko byasabye kumvikana hagati le
AREDETWA : Association pour Relèvement
y’abafatanyabikorwa mu gihe
Démocratique des Batwa
581
v
cyo gutanga imyanya.
ACRONYMS Abakozi
ANDbaABBREVIATIONS
Leta bashakaga gusubira mu
myanya yabo ___________________________________
bahawe igihe cy’amezi abiri kugira ngo babikore.
Nyamara, ni bake babikoze. Kuko byari ngombwa kongera
gutangiza
A.A. izego z’ubuyobozi,
: Archives Guverinoma yashizeho abakozi
Africaines
inshuro nyinshi ititaye ku mashyaka cyangwa amashuri bize.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Ibyagezweho : Alliance
na des Bakiga
Guverinoma mu wa 1995, ni ukuvuga umwaka
ABESC : Association
umwe nyuma y’ishyirwaho ry’inzegodes Bahutu Evoluant
nshya za Letapour la
bigaragaza
Suppression
ingingo zikurikira: abakozidesbadahagije
Castes nta n’ibikoresho,
ACR
batishimye : Association
kuko badahembwa des nta
Cultivateurs
n’amacumbi dubagira,
Rwanda urwego
rw’ubutabera
ADP : rudakora kubera kuburades
Alliance Démocratique abakozi
Peuplesbabishoboye
EDKDJLMHNXQ\HUH]DXPXWXQJRZDUXEDQGDDPDNRPLQLDGDÀWH
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
ED EXUXJXPHVLWLUL DEDMDQGDUXPH
Réconciliation EDGDÀWH XEXQDUDULERQ\H
Nationale
mu kazi, abadepite bigumira i Kigali gusa, nta bunararibonye,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Guverinoma idashyize hamwe, minisiteri zitagira porogaramu
AFDL
ndangamikorere, : Alliance
inamades Forces Démocratiques
z’abaminisitiri ziteguye nabi,pour la
n’ibindi.
Ibyagezweho mu Libération du Congo-Zaïre
myaka yakurikiyeho byagaragaje ko hari ugutera
AGOA
intambwe : African Growth
buhorobuhoro and Opportunity
mu mikorere Act
y’inzego zinyuranye ku
$,'6 rw’ubuyobozi,
rwego $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
inteko ishinga amategeko ndetse n’abakozi
ba
AIMOLeta nk’uko: Affaires kubigaragaza.
tugiye Ibifashijwemo na PNUD,
Indigènes et Main-d’oeuvre
Guverinoma
AJER yatangiye mu wa
: Association de 1999 ibaruraEstudiantine
la Jeunesse ry’imyanya ikenewe,
kugaragaza inshingano za buri mwanya, gushyira imyanya mu
Rwandaise
byiciro. Ibi byatumye hamenyekana abakozi batujuje ibikenewe
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
by’ibanze kuri buri mwanya ndetse n’abakozi ba Leta ba baringa.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Nanone : Association
ibifashijwemo des Moniteurs
n’abaterankunga, du Rwanda
Guverinoma yashyize
AMUR mu kongerera
ingufu : Association des Musulmans
ubushobozi abakozi bo au mu Rwanda
nzego za Leta
ANT
itegura : Assemblée
amahugurwa. Nationale de Transition
Buhorobuhoro, uburyo bw’imikorere
bwagiye butera(Transitional
imbere: imishahara ihoraho,
National uburyo bwo kugera
Assembly)
ku kazi,
APADEC itumanaho, gusana no kugura ibikoresho
: Association du Parti Démocrate Chrétien byo mu biro,
korohereza abakozi kubona amacumbi n’ibindi. Mu wa 1996, Leta
APR : Armée Patriotique Rwandaise
yabashije kongera ku mushahara w’abakozi bayo 20%. Muri icyo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
kiciro habaye ipiganwa rikaze hagati y’imirimo ya Leta imbere
Rwandais mpuzamahanga n’abafatanyabikorwa
mu gihugu n’iy’imiryango
APROCOMIN:
EDWXUXND KDQ]H Association des Commerçants
EDUL EDÀWH LPLVKDKDUD Q·XEXU\RIndigènes
EZ·LPLNRUHUH
APROSOMA
bikurura : Association pour la Promotion Sociale de la
abakozi.
Masse
Mu
ARD rwego rwo gushimisha
: Alliance pour leabakozi, Leta yashyizeho
Renforcement de la ibintu
binyuranye: gutanga amafaranga
Démocratie y’icumbi, urugendo, gutanga
amacumbi ku bakozi bo hejuru yishyurwa ku giciro giciriritse,
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ubwishingizi bw’ubuzima ku bakozi bose ba Leta n’imiryango
yabo guhera mu Droits de l’Homme
wa 1999, n’ibindi. Guverinoma ibasha gutyo
AREDETWA : Association
kongera kubaka urwego rw’imirimo pour le yaRelèvement
Leta ruhamye hamwe kandi
Démocratique des Batwa
582
v
rutanga umusaruro
ACRONYMSn’abakozi
ANDbarushaho kugira ubushobozi
ABBREVIATIONS
kandi bishimiye akazi kabo. Gukoresha ikoranabuhanga
___________________________________ mu
madosiye y’akozi ba Leta, gushyiraho itegeko rigenga sitati
z’abakozi
A.A. ba :Leta ndetseAfricaines
Archives n’imiterere y’imishahara, gushyiraho
ibyiciro by’imirimo n’uburyo bushya bwo gusuzuma umusaruro
A.G. : Assemblée Générale
w’abakozi ni udushya twazanywe na Guverinoma y’inzibacyuho.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
7.1.3 Kugarura: Association des Bahutu w’abantu
amahoro n’umutekano Evoluant n’ibintu.
pour la
Suppression des Castes
ACR y’icyuho
Imbere : Association
cy’ubuyobozi des
naCultivateurs du cyari
poritiki, igihugu Rwanda
cyabuze,
umutekano
ADP n’ibikorwa
: Allianceby’urugomo
Démocratique n’ibindi
desbyaha
Peuplescyane ncyane
ubwicanyi
ADR bwari bugikomeza n’ibindi bikorwa
: Alliance pour la Démocratie et la by’ubugizi bwa
nabi by’Interahamwe n’abahoze
Réconciliation ari abasirikare b’u Rwanda
Nationale
bari bakiri mu gihugu, bihishaga mu baturage cyangwa bavaga
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mu bice by’akarere k’ubutabazi kizewe kashyizweho n’igikorwa
cya TurukwazeAlliance
AFDL : ibikorwadesbyo
Forces Démocratiques
kwihorera pour la
n’ibindi byaha bito
Libération
byakorwaga n’abasiviri du Congo-Zaïre
cyangwa abasirikare ba FPR bateshutse
AGOA
ku : African
kinyabupfura. HiryaGrowth and hakiri
no hino hari Opportunity
udutsiko Act
twigometse
$,'6 n’ingabo
tugizwe $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
zatsinzwe n’interahamwe n’abantu bitwaje
intwaro
AIMO baturuka
: Affairesnkambi
mu Indigènes zo muri Zayire. Muri iki kiciro,
et Main-d’oeuvre
gahunda
AJER ya Guverinoma
: Association yari
de igizwe n’ingingo
la Jeunesse zikurikira.
Estudiantine
- Kurangiza intambara no gushyiraho igisirikare k’igihugu;
Rwandaise
- Kurangiza ibibazo n’amakimbirane yatejwe n’Interahamwe
ALIRn’ibindi bice
: Armée de Libération du Rwanda
byashyize igihugu mu kaga;
AM/AP : Arrêté
- Kuvugurura ministériel/
inzego Arrêté présidentiel
zishinzwe umutekano;
AMR : Association
- Gushimangira umutekanodes kuri
Moniteurs
bose nodu muRwanda
gihugu hose;
AMUR
- Gukora :amaperereza
Associationyimbitse
des Musulmans au Rwanda
no gushyikiriza ubutabera
ANT abakekwaho: Assemblée
gukoraNationale
jenoside,de ubwicanyi,
Transition kwangiza
n’ubusahuzi;
(Transitional National Assembly)
-
APADECKongera : Association inkiko
gutunganya du Parti ku Démocrate
buryo habaho ukwigenga
Chrétien
ku rwego rw’ubutabera n’uburenganzira bwa buri
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Munyarwanda.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Kugarura amahoroRwandais
n’umutekano byari inshingano nkuru ya
APROCOMIN: Association
Guverinoma, kuko nta mutekano, des Commerçants
nta kindi kintuIndigènes
cyakorwa.
APROSOMA
Abari : Association
muri icyo gikorwa cyo pour la Promotion
kugarura amahoro Sociale de la
n’umutekano
bari abasirikare,
Masse abaporisi n’abajandarume, abayobozi
b’abanyaporitiki
ARD n’abayobozi
: Alliance pourbasanzwe. Abashinzwe
le Renforcement de laumutekano
ndetse n’abakozi bo mu
Démocratienzego z’ubutabera bahawe amahugurwa
ahoraho kugira ngo babashe kurangiza neza inshingano zabo.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Ubwicanyi budasobanutse, kubura kw’abantu, gufata abantu
ku bwinshi noDroits de l’Homme
gufunga abakekwagaho kugira uruhare muri
AREDETWA : Association
jenoside ni bimwe mu byatumye pourubutegetsi
le Relèvementbunengwa bikabije:
Démocratique des Batwa
583
v
havuzwe “ishyirahamwe
ACRONYMS ry’abamagana”, bakamagana uburyo
AND ABBREVIATIONS
bwo gufata no___________________________________
gufunga, abafungwa bamara muri gereza igihe
QWDPDGRVL\HEDÀWHDPDJHUH]DDUHQJHMHXPXEDUHZ·DEDIXQJZD
uburyo
A.A. bwo : Archives
gufunga Africaines
budakwiye. Ibyo byose byakorwaga
n’abanga ubutegetsi bushya na bamwe mu bantu n’imiryango
A.G. : Assemblée Générale
itarabikoranaga ubugome, ariko itari izi ukuri ko mu gihugu
ABAKI
muri icyo gihe: Alliance
cya nyumadesyaBakiga
jenoside.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Kubanisha kuSuppression des Castes
misozi abarokotse jenoside, impunzi zahunze
ACR
Repubulika : Association
ebyiri za mbere,des Cultivateurs
abenshi du Rwanda
bari Abatutsi, n’Abahutu
ikomatanya
ADP rusange
: Allianceritumvikanwaho
Démocratique des ryashyiraga
Peuples mu rwego
rw’abakoze
ADR jenoside ndetse n’impunzi zo
: Alliance pour la Démocratie et la mu 1994, abenshi
bari Abahutu, Réconciliation
cyari ikibazo kindi ubutegetsi bwari bwiyemeje
Nationale
gukemura; cyanecyane ko abashinzwe umutekano bari bameze
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
QN·DEDWDEDJDKR F\DQJZD EDGDKDJLMH EDWDQDÀWH LELNRUHVKR
AFDL : Alliance des
bihagije. Hari umubare Forces
munini Démocratiques
w’abanyabyaha pour la
bakidegembya,
bamwe bashaka Libération du Congo-Zaïre
uko bazimanganya ibimenyetso n’abagabo
AGOA
bo guhamya :ibyaha
African Growth
byabo, and bagahera
abandi Opportunity kuriAct
ako kavuyo
$,'6 ngo bahorere
kugira $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ababo, batware imitungo y’abandi cyangwa
bakore
AIMO ibindi byaha n’amakosa.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Hari izindi mbogamizi ebyiri z’ingutu zagombaga gukemurwa:
Rwandaise
inkambi zashyizwe mu gace k’ubutabazi kizewe, n’ibitero shuma
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
by’ubwicanyi byaturukaga muri Zayire, rimwe na rimwe no mu
AM/AP na Tanzaniya.
Burundi : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Mu : Association
nkambi z’abavuye des Musulmans
mu byabo, aho abaturage au Rwanda
bari bafashwe
ANT
bugwate, : Assemblée
bagizwe ingabo zo Nationale de Transition
kwikingira, iturufu ya poritiki no
gushaka ubutabazi bw’ibanze,National
(Transitional hari habaye igicumbi cy’agatsiko
Assembly)
k’abajura,
APADEC inkambi z’imyitozo ya gisirikare y’abahoze
: Association du Parti Démocrate Chrétien ari ingabo
z’u Rwanda n’Interahamwe, ni ho ibitero shuma by’ubwicanyi
APR : Armée Patriotique Rwandaise
no gushaka kongera gusubira ku butegetsi mu Rwanda
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
byaturukaga. Izo nkambi zari nk’igihugu mu kindi kuko
zitagenzurwagaRwandais
n’abayobozi b’u Rwanda.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
MINUAR : Association
ntiyashoboraga pour lamuri
kwinjira Promotion Sociale
izo nkambi de la
n’imiryango
y’ubutabazi yakoreragamo
Masse ntiyari ihangayikishijwe na busa
n’imiterere
ARD ndetse n’ibikorwa
: Alliance pour le byakorerwagamo,
Renforcement de imwe
la muri iyo
PLU\DQJR\DULLÀWHLQJHQJDELWHNHUH]RLPZHQ·LQJXIX]D\RERUDJD
Démocratie
izo nkambi.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droitscyo
Kubera ko igikorwa de l’Homme
gukangurira abari bavuye mu byabo
AREDETWA : Association
gusubira aho bari basanzwe pour le Relèvement
batuye cyakozwe no Guverinoma
Démocratique des Batwa
584
v
y’u Rwanda mu mpera y’umwaka
ACRONYMS wa 1994, inkambi 38 kuri 46
AND ABBREVIATIONS
zarafunze. Izindi zigenda zifungwa buhorobuhoro. Inkambi ya
___________________________________
nyuma y’abavuye mu byabo, inkambi y’i Kibeho, yari yabaye ikiguri
cy’abanyabyaha,
A.A. Guverinoma
: Archives y’u Rwanda yagombye gukoresha
Africaines
LQJXIX WDULNL \D  0DWD  KD]D JXSÀUDPR DEDQWX EDUL
A.G. : Assemblée Générale
hagati ya 300 na 4000 ugendeye ku mibare yatanzwe n’abayobozi
ABAKI
b’u Rwanda; : cyangwa
Alliance des
8000 Bakiga
ugendeye ku mibare yatanzwe
ABESC : Association des
n’abarwanya ubutegetsi bwa Kigali Bahutu na Evoluant pour la
FPR by’umwihariko.
Suppression
Raporo ya Komisiyo des Castes
mpuzamahanga y’iperereza ku byabereye
iACR
Kibeho yateye: Association des Cultivateurs
utwatsi igitekerezo kemezaga ko du ari
Rwanda
umugambi
w’Abatutsi
ADP wo: kurimbura Abahutu, inanenga
Alliance Démocratique idaciye ku ruhande
des Peuples
MINUAR
ADR n’imiryango itegamiye kuri Leta byihanganiye
: Alliance pour la Démocratie et la ibikorwa
by’ubugizi bwa Réconciliation
nabi byategurirwaga muri izo nkambi, igaragaza
Nationale
uruhare ruhuriweho na Guverinoma n’abafatanyabikorwa bayo,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
MINUAR n’imiryango itabogamiye kuri Leta2.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Nyamara, Raporo Libération
yagaragajedu Congo-Zaïre
umugambi wari uhuriweho na
AGOA
Guverinoma : African
y’u Rwanda Growth and Opportunity
n’abafatanyabikorwa Act
mpuzamahanga
$,'6
(by’umwihariko $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
MINUAR n’imiryango itabogamiye kuri Leta)
ku
AIMO birebana no gufunga
: Affaires inkambi
Indigènes z’abavuye mu byabo.
et Main-d’oeuvre
Nyuma
AJER yuko : iyo Raporo ishyirwa
Association ahagaragara,
de la Jeunesse u Bubirigi, u
Estudiantine
Buhorandi n’Umuryango w’Ubumwe bw’Uburayi byasubukuye
Rwandaise
ubutwererane n’u Rwanda.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/APImbogamizi
7.1.4. : Arrêté ministériel/
z’ubumwe Arrêté présidentiel
n’ubwiyunge
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Mu : Association
rwego rw’“ubwiyunge nodes Musulmans
gushimangira au Rwanda
ubumwe bw’igihugu”
ANT
Guverinoma : Assemblée
yihaye Nationale de Transition
intego zikurikira:
- Kumenyesha Abanyarwanda
(Transitional ibyateye
National ivangura no kuryana
Assembly)
APADEC byaranze imyaka yashize;
: Association du Parti Démocrate Chrétien
- Kubuza umuntu wese wahamwe n’icyaha cya jenoside
APR : Armée Patriotique Rwandaise
n’ubwicanyi, ibikorwa byo gusahura no kwangiza
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
iby’abandi, ko yajya mu mwanya ufatatirwamo ibyemezo
ku rwego Rwandais
urwo ari rwo rwose;
APROCOMIN:
- Gushyiraho Association des Commerçants
Komisiyo y’Igihugu Indigènes
y’Ubumwe n’Ubwiyunge;
APROSOMA
- Gukora : ku Association
buryo nta pour la Promotion
muntu n’umwe Sociale de la mu
wungukira
bikorwa by’ibyaha
Masse yakoze.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Mu mirongo yayo migari, iyi gahunda yari iyo mu gihe kirekire
Démocratie
kuko ibyangiritse byari byinshi no kubisana byasabaga rwose
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
igihe kirekire. Kubera iyo mpamvu, hari ibintu by’ibanze
byagombaga gufutuka Droits de nko l’Homme
kwerekana niba Abanyarwanda
AREDETWA : Association pour le Relèvement
2
Nations Unies, Rapport sur les événements de Kibeho, 29 Juin 1998
Démocratique des Batwa
585
v
barigize babaACRONYMS
abanyagihuguANDbunze ubumwe? Niba ari byo,
ABBREVIATIONS
kuki, gute? Ni nde wabukuyeho kandi ni ryari ubwo bumwe
___________________________________
bwavuyeho? Kuki kandi ni gute ubwo bumwe bwakongera
kubakwa?
A.A. Ni :ibihe bintuAfricaines
Archives byafasha cyangwa byabangamira uko
kongera kubaka ubumwe bw’Abanyarwanda?
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliancew’itegeko
Imbanzirizamushinga des Bakiga rigenga poritiki yo mu wa 1990
ABESC : Association des
ibisobura neza. Igira iti: “kuva imyaka Bahutu Evoluant
igihumbi, pour la
Abanyarwanda
Suppression des Castes
EDULEDPZHNXNRLPLU\DQJR\·DEDKLQ]LERUR]LEHPHUDJDNREDÀWH
ACR
ikibahuza : Association
gishingiye des Cultivateurs
ku mateka, ururimi, umuco du Rwanda
n’ubukungu,
umurage
ADP bikomeye
: Alliance kandi by’agaciro des
Démocratique bihererekanywa
Peuples hagati
y’abakuru
ADR n’abato. Buri Munyarwanda
: Alliance pour la Démocratie et la yagiraga uruhare
mu mibanire Réconciliation
n’ubukungu by’umuryango
Nationale we. Buhorobuhoro
imiryango yagiye yihuza, mu gihe hari indi yarwaniraga
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
icyubahiro n’ubutware, birangira ubwami bwiyubatse…”3.
AFDL
Inama zo muriAlliance
: des Forces
Village Urugwiro Démocratiques
(1998-1999) zagarutse pour laiki
kuri
kintu zishingira Libération du Congo-Zaïre
poritiki y’ubwiyunge ku kwemeza ko hahozeho
AGOA : African Growth
ubumwe bw’Abanyarwanda mbereand y’ Opportunity
ubukoroni. Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Nyamara,
AIMO ubwo bumweIndigènes
: Affaires bwahakanwe mu gihe cyo kumaranira
et Main-d’oeuvre
ubutegetsi mu
AJER myaka ya zade1950
: Association n’ishyirwaho
la Jeunesse rya Repubulika
Estudiantine
“mputu” mu wa 1962. Twabonye ukuntu amateka yagoretswe
Rwandaise
kugira ngo hashyirwe mu bikorwa poritiki y’irondabwoko
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
isobanura akaga kari gateganyirijwe Abatutsi n’Abahutu
AM/AP
b’“abagambanyi” : Arrêté
kuri ministériel/
Repubulika yaArrêté mbereprésidentiel
n’iya kabiri4.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Abashakaga
AMUR kurenga iby’amoko
: Association baterwaga ubwoba
des Musulmans au Rwandan’abambari
b’ubufatanye
ANT :mu kibi. Umuhutu
Assemblée Nationale yasabwaga kwifatanya n’abe
de Transition
kabone n’iyo haba mu cyaha, umututsi
(Transitional National Assembly) wari ukizera kubana
mu mahoro hagati y’Abanyarwanda, na cyanecyane kurenga
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
iby’amoko yashoboraga gufatwa nk’umupfayongo5.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Ku
APROBAMI :Kayibanda
ngoma ya Association na des
Habyarimana, ubutegetsi bwihariye
Partis Monarchistes
ububasha bwose ku buryo kwaba ari ugukabya cyangwa
Rwandais
kwibesya gushyira
APROCOMIN: Association ku mutwedesw’Abahutu bose ibyaha,
Commerçants n’ubugizi
Indigènes
bwa nabi byakorewe, mu izina ryabo akenshi batabyemeye,
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
abaturanyi babo, inshuti n’abo bafatanije b’Abatutsi mu migi
ndetse no ku Masse misozi. Biragoye kumenya ijanisha ry’Abahutu
ARD : Alliance
bitabiriye ingengabitekerezo pouryakwirakwijwe
le Renforcement de la
n’abayobozi kugira
Démocratie
3
La Relève no 154 yo kuva ku itariki ya 28 Ukuboza 1990 kugeza tariki ya 3 Muta-
ARDHO
rama 1991
: Association Rwandaise pour la Défense des
4 Droits de“ Ingingo
Présidence de la République, l’Homme z’ingenzi mu mateka y’u Rwanda. Imyaka
icumi y’isabukuru y’ubwigenge
AREDETWA : Association pour 01.07.1972.,
01.07.1962- Kigali 1972.
le Relèvement
5
Sebasoni S., Les origines du Rwanda, Paris. L’Harmattan, 2000, pp.160-161
Démocratique des Batwa
586
v
ngo bagere kandi bagume ku
ACRONYMS butegetsi.
AND Akenshi abaturage nta
ABBREVIATIONS
QJXIXEDULEDÀWHXJHUHUDQLMHQ·DEDULEDÀWHXEXWHJHWVLEXULJLKH
___________________________________
kandi si ko bemeraga akarengane kakorerwaga Abatutsi. Kuri
buri
A.A. kiciro, by’umwihariko mu wa 1994, abateguye ubwicanyi
: Archives Africaines
bakoze ibishoboka kugira ngo binjizemo Abahutu benshi
A.G. : Assemblée Générale
bashoboka.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC biragaragara
Nyamara, : Association ko des
muBahutu Evoluant
bihe byose habagapour la
gutoteza
Abatutsi n’Abahutu batavuga rumwe
Suppression des Castes n’ubutegetsi ndetse no mu
kaga
ACR ka jenoside, hari Abahutu,
: Association batitaye ku du
des Cultivateurs ngaruka
Rwanda byagira
ku
ADP buzima bwabo, ndetse bamwe muri
: Alliance Démocratique des Peuplesbo koko bahaburiye
ubuzima, barengeye ndetse banahishira ihunga ry’Abatutsi.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Amateka y’abanyabyaha yaranditswe kandi aracyakomeza
kwiyongeramo Réconciliation Nationale
ibindi bintu bishya bishyirwa ahagaragara.
AEC
Amateka y’izo: ntwari,
Agglomeration Extra-Coutumières
inyinshi zitaramenyekana, na yo akeneye
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques
kumenywa neza kuko azaba umusingi ukomeye wo pour la
kongera
kuvuka kw’igihuguLibération du Congo-Zaïre
cy’u Rwanda.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Nyamara, hanze y’umupaka watandukanyaga Abanyarwanda
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bo mu gihugu n’abo hanze yacyo, amoko yose nta kuvangura
AIMO
yakomeje : Affaires
kubana. Indigènes
Imiryango et Main-d’oeuvre
yose y’Abahutu yasangiye ubuhunzi
AJER
n’Abatutsi : Association
ndetse n’abanade la Jeunesse
babo, Estudiantineabasore
haje kwiyongeraho
baturutse imbere Rwandaise
mu gihugu, bagize uruhare mu kubohora u
ALIR
Rwanda. : Armée
Ibi ni akandi de Libération du Rwanda
karusho.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Mu gushakisha kugarura ubumwe bw’Abanyarwanda,
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
ibitekerezo binyuranye byaratanzwe. Bamwe batanze igitekerezo
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
cyo kugira u Rwanda indagizo y’Umuryango w’Abibumbye mu
gihe k’imyaka: Assemblée
ANT itanu. Icyo Nationale
gitekerezo debigaragara
Transitionko kitagize
amanota menshi. (Transitional
Umuntu National
yakwibaza Assembly)
impamvu uko kuba
APADECbundi
indagizo : Association
bushya byagiradu Parti
icyo Démocrate Chrétien
bitanga kurusha manda
APR
n’indagizo : Armée
byigize Patriotique
kubaho bikorwaRwandaise
n’u Bubirigi mu izina
ry’Umuryango w’Abibumbye.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
Muri make ni umuryango w’Abibumbye wemeje gusubiza
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
ubwigenge bw’u Rwanda Parmehutu. Bityo, icyo gitekerezo cyari
APROSOMA
kije mu gihe :kibi
Association pour la Promotion
kuko imyitwarire y’Umuryango Sociale de la
w’Abibumbye
wari uhagarariwe Masse
mu gihugu na MINUAR ntiyashimwe na busa.
ARD
Umuryango :w’Abibumbye
Alliance pourntiwabashije
le Renforcement de la cyangwa
gukumira
JXKDJDULND MHQRVLGH Q·XEZLFDQ\L
Démocratie QXEZR ZDUL XÀWH DPDNXUX
ahagije.
ARDHO Kugabanya bikabije
: Association ingabo za
Rwandaise pour MINUAR mu des
la Défense gihe
zari zikwiye kongererwa umubare
Droits de l’Homme ngo bizifashe guhagarika
jenoside n’ubwicanyi byagize uruhare mu gutuma utizerwa
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Q·$EDQ\DUZDQGDQ·DEDELNXULNLUDQLUDJDKDÀEDVKLVKR]D
Démocratique des Batwa
587
v
Abandi bagaragazaga
ACRONYMS ko AND
kugiraABBREVIATIONS
ngo gutahuka kw’impunzi
korohe kandi ___________________________________
n’ubwumvikane hagati y’abanyagihugu bworohe,
hakagombye gutangwa imbabazi rusange. Abandi hanyuma
batanze
A.A. ibitekerezo
: Archivesbumvikanisha
Africaines ko habaho ibiganiro bya
poritiki n’abahagarariye impunzi ari bo Guverinoma y’abatabazi
A.G. : Assemblée Générale
yari mu buhungiro muri Zayire no gushyira mu bikorwa
ABAKI
amasezerano : Alliance
y’Arushades Bakiga
hahindutseho akantu gato: bari
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la no
bibagiwe ibyabaye byose hagati yo gusinywa kw’amasezerano
Suppression
gushyiraho inzengo des Castes
z’inzibacyuho muri Nyakanga 1994.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Nubwo
ADP muri: Alliance
rusange Démocratique
gahunda ya Guverinoma
des Peuples y’ubumwe
bw’Abanyarwanda ku birebana n’ubumwe n’ubwiyunge
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
yagombaga gutanga umusaruro mu gihe kirekirere, intambwe
yatewe n’ikizereRéconciliation
k’ejo hazaza Nationale
byagaragaye mu gihe gito.
AEC na mbere
Mbere : Agglomeration Extra-Coutumières
zimwe mu ngingo z’iyo gahunda zakuragaho
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques
imigenzereze yo mu gihe cyashize. Twavuga nk’ikemezo pour lacyo
Libérationy’irangamuntu
gukuraho amakarita du Congo-Zaïre yagaragaza ubwoko
yatangijwe
AGOA mu myaka ya
: African 1930, atangizwa
Growth n’Ababirigi
and Opportunity Actu Rwanda
rwari
$,'6 rubereye indagizo. UNAR imaze kubona
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP ko ayo makarita
y’irangamuntu abangamiye ubumwe bw’Abanyarwanda, yari
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
yasabye ko yakurwaho. Amashyirahamwe y’Abahutu yafataga
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
icyo gitekerezo nk’uburiganya bw’Abatutsi, yaharaniye ko ayo
moko yagumamo. Rwandaise
Guverinoma y’ubumwe bw’igihugu, nta
ALIR : Armée
gushidikanya, yakuyemo de Libération du Rwanda
izo nyito z’amoko. Uretse ko gushyira
AM/APmu ndangamuntu
amoko : Arrêté ministériel/
byafashije Arrêté présidentiel
ku mabariyeri, kuva habaho
AMR
ubutegetsi : Association
bwa Parmehutu des Moniteurs
kugeza mu mezi duy’akaga
Rwanda ya Mata-
Nyakanga
AMUR 1994, byanafashije kandi mu gutoranya/kwigizayo
: Association des Musulmans au Rwanda
mu
ANT gihe cya: Assemblée
Repubulika Nationale
ya mbere de ndetse no ku butegetsi
Transition
bw’iringaniza ry’amoko n’uturere . 6
(Transitional National Assembly)
APADEC icyo
Gukuraho : Association du Parti
kirango cya poritiki Démocrate
ishingiye ku moko Chrétien
mu buzima
APR poritiki nyarwanda
bwa : Armée Patriotique
ni intambwe Rwandaise
iganisha mu kerekezo kiza.
APROBAMI :ko
Birumvikana Association
ikemezo cyades Partis
poritiki Monarchistes
n’urupapuro rw’ubuyobozi
bitahita bihindura Rwandais
mu kanya goto poritiki imaze imyaka irenga
mirongo
APROCOMIN: itatu Association
n’imigirire ndetse n’imyitwarireIndigènes
des Commerçants yateje kandi
abantu bari baramaze kwakira.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
Ni muri urwo rwego ubuyobozi busanzwe bw’izibacyuho bwitaye
ARD iyi ngingo.
kuri : Alliance pour le Renforcement
Mu mitunganyirize de laimirimo ya
ya za minisiteri,
Leta ndetse noDémocratie
mu bigo bishamikiye kuri Leta hagaragayemo
ARDHOkameze
akantu : Association Rwandaise pour la Défense des
nko NXYDQJD$EDKXWXQ·$EDWXWVL,ELE\DULELÀWH
6 DroitsPerezida
Habyarimana J., Ikiganiro de l’Homme
wa Repubulika Perezida-Fondateri wa MRND
yagiranye
AREDETWA : Association pourbole
na ba Militantes na ba Militants muri za Prefegitura zose z’ u Rwnda, 16
Relèvement
Mata-6 Gicurasi 1976, p.70.
Démocratique des Batwa
588
v
inyungu ebyiri zo gutuma AND
ACRONYMS serivisi runaka cyangwa agashami
ABBREVIATIONS
runaka katitirirwa ko ari ak’Umuhutu cyangwa ak’Umututsi, ari
___________________________________
na ko bizana ubufatanye bwiza, gukorera hamwe hagati y’abantu,
inshuro
A.A. nyinshi bahuriye mu
: Archives mikorere no mu buzima bunyuranye.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Kugarura ubumwe bw’Abanyarwanda binyura mu bwiyunge
ABAKIna bwo
kandi : Alliance des Bakiga
ntibushobora kugerwaho hadaciwe umuco wo
kudahana n’ingengabitekerezo Bahutu
ABESC : Association des Evoluant
ya jenoside byombipour la mu
biri
byatumye haba Suppression des kose,
uko gutsindwa Castescyanecyane kutagarura
ACR
Abanyarwanda : Association des Cultivateurs
babaye ibikoresho du Rwanda
igihe kirekire, bayobejwe,
banahonyowe
ADP n’ubuyobozi
: Alliance bubi, muri des
Démocratique iyo Peuples
mitego. Igikoresho
k’ibanze
ADR iyo poritiki y’ubwiyunge no kugarura
: Alliance pour la Démocratie et la ubumwe
bw’igihugu yifashishije birumvikana
Réconciliation ko ari Komisiyo y’Igihugu
Nationale
y’Ubumwe n’Ubwiyunge.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Gahunda y’iyoAlliance
AFDL : komisiyodes Forces
yinjira kuDémocratiques
buryo bwumvikana pour muri
la
LibérationYashinzwe
gahunda ya Guverinoma. du Congo-Zaïre
tariki ya 12 Werurwe 1999,
AGOA y’Igihugu
Komisiyo : African Growthn’Ubwiyunge
y’Ubumwe and Opportunity Act gahunda
ikurikiza
$,'6 mu mirongo
yakozwe $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
migari na Guverinoma. Ikorana ku buryo
EZD
AIMO KDÀ Q·DEDWXUDJH
: Affaires LELJLVKD
Indigènes LE\DWH\H LYDQJXUD QR NXU\DQD
et Main-d’oeuvre
byaranze
AJER amteka ya vubadey’u
: Association Rwanda, Estudiantine
la Jeunesse kugira ngo habeho
kugaragaza no gusesengurira hamwe icyateye ugutsindwa
Rwandaise
k’ubutegetsi bwahakanye bukanasenya ubumwe bw’igihugu
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
n’ingaruka zose byagize ku baturage, hanyuma ngo yerekane
AM/AP
inasobanure :ikerekezo
Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
gishya cya poritiki iganisha ku bumwe
AMR
n’ubwiyunge. :Izo
Association des Moniteurs
ngendo ndende zo mu gihugu,du zifasha
Rwanda komisiyo
AMUR
gusobanura :akamaro
Associationko des Musulmans
gufasha ubucamanzaau Rwanda
cyanecyane
ANT
LPDQ]D : Assemblée
]LÀWDQ\H NationaleDNDPDUR
LVDQR QD MHQRVLGH de Transition
NR NZLEXND DWDUL
ku barokotse jenoside gusa ahubwo
(Transitional National noAssembly)
ku Banyarwanda bose,
agaciro
APADEC ko gushyiraho ibiganiro hagati
: Association du Parti Démocrate y’Abanyarwanda
Chrétien ku
nsanganyamatsiko zireba jenoside.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Komisiyo ishinzwe gutegura ingando zigenewe ibyiciro
Rwandais urubyiruko rwitegura kujya mu
binyuranye by’abantu:
APROCOMIN:
mashuri makuru, Association
abasirikaredesbitegura
Commerçants
gusubiraIndigènes
mu buzima
APROSOMA
busanzwe, : Association
abahoze pour lab’u
ari abasirikari Promotion
Rwanda Sociale
n’imitwede la
yitwara
gisirikare mbere Masseyo kwinjizwa mu ngabo nshya z’igihugu
cyangwa
ARD gusubizwa
: Alliancemupour
buzima busazwe. Abayobozi
le Renforcement de la mu nzego
zo hasi no kuDémocratie
rwego rw’igihugu, abarimu, n’abandi. Itegura
buri gihe amahuriro y’Abanyarwanda baba hanze y’igihugu
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
n’Abanyarwanda bo mu gihugu, ibiganiro nyunguranabitekerezo
mpuzamahanga Droits de l’Homme
n’ibiganiro mpaka ndetse n’ubushakashatsi ku
AREDETWA : Association
nsanganyamatsiko zinyuranye. pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
589
v
Komisiyo iza ku isonga mu kwitabira
ACRONYMS buri mwaka igihe k’icyunamo
AND ABBREVIATIONS
mu gihugu, mu gushakisha no gushyingura mu cyubahiro imibiri
___________________________________
y’abazize jenoside, mu majoro yo kwibuka, mu gutaha inzibutso
za
A.A.jenoside no guhura n’abarokotse
: Archives Africaines jenoside. Raporo za buri
mwaka za komisiyo zifasha kumva impaka ziriho, uko abaturage
A.G. : Assemblée Générale
b’ingeri zinyuranye ndetse n’abanyamahanga bacengerwa na
ABAKI y’igihugu
poritiki : Alliance des Bakiga
yo kugarura ubumwe bw’igihugu n’ubwiyunge.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
7.1.5. Ubutabera Suppression
nyuma ya des Castes
jenoside
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Jenoside
ADP ni :ingaruka
Alliance z’umuco
Démocratiquew’icyahades winjijwe
Peuples mu nzego
z’ubutegetsi
ADR kandi ushingiye ku ivanguramoko
: Alliance pour la Démocratie et la guhera mu wa
1959. Nta muntu washoboraga
Réconciliation guteganya ubukare bwacyo
Nationale
cyangwa gutekereza ubugizi bwa nabi bungana kuriya. Umuco
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
wo kudahana wimakajwe byarangiye wumvishije igice kimwe
AFDL
cy’abaturage ko : Alliance des Forces
mu izina Démocratiques
rya nyamwinshi pourbyose
y’ubwoko la
bibemerewe kandi Libération
ubuzimadu Congo-Zaïre
bw’Umututsi nta cyo buvuze.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Mu rwego rwo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kongera kubaka urwego rw’ubutabera, imirimo
myinshi
AIMO yari itegereje Guverinoma
: Affaires Indigènes nshya. Kubera impamvu
et Main-d’oeuvre
]LQ\XUDQ\H
AJER NXEXUD DEDNR]Lde
: Association EDÀWH XEXVKRER]L
la Jeunesse NXEDXEXFDPDQ]D
Estudiantine
bwari bukiri mu kwaha kwa Guverinoma, uburyo bw’imikorere
Rwandaise
bugoye n’ibindi), urwego rw’ubutabera rutashingaga na mbere
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ya 1994, ntirwari rushoboye guhangana n’ibihe bya nyuma ya
AM/AP Imikorere
jenoside. : Arrêtéyarwo
ministériel/
idashwitseArrêté
yariprésidentiel
izwi. Iyo mikorere
AMR
yemejwe : Association
n’abapererezi ba des Moniteurs
komisiyo du Rwandaimyaka
mpuzamahanga,
AMUR
ibiri : Association
mbere yuko jenoside des
iba,Musulmans au Rwanda
muri aya magambo: “Intege
ANT z’urwego: rw’ubutabera
nke Assemblée Nationale de Transition
zituma abakora ubugizi bwa nabi
baba bizeye kudahanwa.
(Transitional Gusuzuma amadosiye arebana no
National Assembly)
gukurikirana
APADEC ibyaha… byatumye komisiyo
: Association du Parti Démocrate yanzura ko urwego
Chrétien
rw’ubutabera rudakora”7. Nk’uko bigenda ahandi hari ubutegetsi
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bw’igitugu, urwego rw’ubutabera rw’u Rwanda rwagenzurwaga
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
na Guverinoma.
Rwandais
APROCOMIN:
Ibintu byarushijehoAssociation
kuba bibidesnyuma
Commerçants
ya jenoside Indigènes
n’ubwicanyi
APROSOMA
byo : Association1994.
muri Mata–Nyakanga pour la Promotion benshi
Abacamanza Socialen’abakozi
de la
b’ubushinjacyaha Masse bari barapfuye cyangwa bafunze. Abandi
bari
ARD barahunze. Nyamara
: Alliance pour abantu bose bemeza ko
le Renforcement denta
la butabera
butabogamye, Démocratie
ubwiyunge mu Banyarwanda budashobora
kubaho. Umubare w’abantu bafashwe, akenshi hatubahirijwe
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
inzira zisanzwe zikoreshwa mu bihe bisanzwe, wageze (muri
Mutarama 2003), Droits de l’Homme
ugereranije ni nk’ibihumbi 120,000 (harimo
AREDETWA : Association pour le Relèvement
7
Commission internationale, Communiqué du 22 janvier 1992.
Démocratique des Batwa
590
v
80,000 bafungiye mu magereza
ACRONYMS makuru, abasigaye bari mu
AND ABBREVIATIONS
buroko bw’uturere). Kubera kubura abakora amaperereza,
___________________________________
abasirikakare bafataga abo bababwiraga bose. Muri iyo mikorere,
Minisiteri
A.A. y’Ubutabera
: Archivesirabyemera,
Africaines kurenganya ntibyaburamo,
ariko byari ukwirinda kurenganya bikabije byo kutagira igikorwa
A.G. : Assemblée Générale
biruta kutubahiriza inzira zo gufata no gufunga. Ukurikije uko
ABAKIbyari biteye
ibintu : Alliance
nyumades
yaBakiga
jenoside, rimwe na rimwe kunenga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
ntibyari bikwiye cyangwa kwari ukudashaka kumvapour la
ibintu.
Suppression des Castes
ACR
Ibikorwa byo: Association des Cultivateurs
kwihorera, kwica nta manza du Rwanda
zabaye, gufunga
binyuranyije
ADP n’amategeko, kubura kw’abantu
: Alliance Démocratique byakozwe nyuma
des Peuples
yuko
ADR imirwano
: Alliance pour la Démocratie et la ya jenoside.
ihagarara ntibyari kubura nyuma
Nyamara, nubwo bibaje kandiNationale
Réconciliation ari ibyo kwamaganwa, ntibyari
ELÀWHXEXUHPHUHQN·XEZRE\DKDEZDJDQ·LJLNRUZDF\RNXEHVK\HUD
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
no guharabika ubutegetsi bushya cyakorwaga n’ibikomerezwa
AFDL : Alliance
byo mu butegetsi des Forces
bwahozeho n’aboDémocratiques pour
bari bafatanyije. la
Ubundi
Libération
byagiye bigabanuka du Congo-Zaïre
uko inzego zagiye zishyirwaho.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 y’ukuzurirana
Imbere $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kwa gereza zo mu gihugu, aho gushyiraho
amabwiriza
AIMO arebana
: Affaires gufata
no abakewagaho
Indigènes ibyaha, Guverinoma
et Main-d’oeuvre
yihutiye
AJER gukora ibishobakadebyose
: Association kugira ngo
la Jeunesse yagure ibigo byo
Estudiantine
gufungiramo (Ririma, Nsinda, Kimironko na Gikondo), iteze
Rwandaise
imbere imibereho y’imfungwa, itange ibikoresho no guhugura
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
abakozi. Imbonerahamwe ikurikira igereranya imiterere
AM/AP bo mu
y’abakozi : Arrêté ministériel/
bo bucamaza hagatiArrêté présidentiel
ya 1994 na 2002.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association
Imbonerahamwe des Musulmans
ya 18: Abakozi bakoraga aumuRwanda
ANT : Assemblée bucamanza
Nationale de1994-2002
Transition
(Transitional National Assembly)
Abakozi bo mu buca-
APADEC : Association duUko ibintu
Parti DémocrateUko ibintu
Chrétien
manza na za parike byari byifashe byari byifashe
APR : Armée Patriotique Rwandaise mu Kuboza
mu Kuboza
APROBAMI : Association des Partis 1994 Monarchistes 2002
Abacamanza Rwandais 244 700
APROCOMIN:
Abashinjacyaha
Association des Commerçants
12
Indigènes
246
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Abanditsi 59 325
Masse
Abanyamabanga ba za
ARD : Alliance pour le Renforcement
56 de la123
parike
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise
Aho byavuye : Réalisations du pour d’union
gouvernement la Défense des
nationale.
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
591
v
Nubwo hashyizwemo
ACRONYMS izo ngufu zose, ubutabera bwakomeje
AND ABBREVIATIONS
kuza ku isonga mu bintu byari bihangayikishije Abanyarwanda.
___________________________________
Bityo, abarokotse bumvaga ko Guverinoma nta cyo ikora ngo
ibahe
A.A. ubutabera, ibaheAfricaines
: Archives indishyi ndetse inabarinde. Imanza
ntizihutaga ku buryo bushimishije.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKIabababajwe
Naho : Alliance des Bakiga
n’ubutegetsi bwa kera ndetse n’abapfobya
ABESC : Association des
cyangwa bahakana ko ibikorwa by’ubwicanyi Bahutu Evoluant pour lamuri
bwabaye
Mata-NyakangaSuppression des Castes
1994 ari jenoside, ntibigeze bizera urwego
ACR
rw’ubutabera : rwashyizweho
Association des Cultivateursbitaga
na Guverinoma du Rwanda
iy’Abatutsi.
Inyandiko
ADP nyinshi zavugaga
: Alliance ko “Ari ubucamanza
Démocratique des Peuples bw’uwatsinze”
cyangwa
ADR ko ari igisa n’ubucamanza,
: Alliance pour la Démocratie et la kuko bwari bugamije
guhorera Abatutsi. Kuri abo bose,
Réconciliation ntawacira urubanza Abahutu
Nationale
bakoze jenoside, ataruciriye abayobozi ba FPR bakoze ibyaha
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
by’intambara. Bamwe muri bo bari bahangayikishijwe no kubona
AFDL
´KDÀ \D ERVH PX: Alliance
%DKXWX desELQML\H
Forces Démocratiques
PXUL SRULWLNL F\DQJZDpour la
EDJL\H
bagira inshingano Libération du Congo-Zaïre
kuva haboneka ubwigenge” bakurikiranwe
AGOA
n’ubutabera 8 : African Growth and Opportunity Act
. Abandi benshi bahereye ku mubare munini
$,'6
w’abagize uruhare $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
muri jenoside no mu bwicanyi, bemezaga ko
byaba
AIMO ari ukwibeshya
: Affairesgushaka
Indigènes kubacira imanza bose.
et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Guverinoma yumvise ko imbabazi zitanzwe muri rusange na Leta,
Rwandaise
atari uburyo buhwitse bwo gukumira ibyabaye ngo bitazasubira
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
cyangwa ikizere cy’ubumwe n’ubwiyunge. Ntizigomba kuza
AM/AP
mbere yo kwemera : Arrêtéicyaha,
ministériel/
guhanaArrêté présidentiel
no gutanga indishyi. Mu
AMR : Association
rwego rwo kwihutisha des Moniteurs
amadosiye, hashyizweho du mbere
Rwanda na mbere
AMUR : Association
komisiyo zo kujonjora zaje des Musulmans
gusimburwa au Rwanda
n’amatsinda yimuka.
ANT
Aya matsinda:yasuzumyeAssembléeamadosiye
Nationale23.418,
de Transition
arekura abafungwa
4.106 harimo 352 b’abana, 762
(Transitional b’abasaza,
National 302 b’abarwayi na
Assembly)

APADEC EDGDÀWH  LELPHQ\HWVR ELEDVKLQMD
: Association du Parti Démocrate %\DUL ELNH XJHUHUDQLMH
Chrétien
n’ibyari bitegerejwe.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Nanone, muri Nzeri 1996, Guverinoma y’u Rwanda yemeje itegeko
kuri jenoside Rwandais kugira ngo habeho kuburanisha abakekwaho
APROCOMIN:
icyaha . Ibintu Association
9 des Commerçants
by’ibanze biranga iri tegeko niIndigènes
ugushyiraho
APROSOMA
ibyiciro : Association
hakurikije uburemere pour la Promotion
bw’ibyaha Sociale
(ibyiciro de la
4, abayiteguye
bari mu kiciro cya Massembere) n’inyungu zijyana no kwemera icyaha.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO
8
Bulletin d’information africaine, 12 Rwandaise
: Association octobre 1994. pour la Défense des
9 DroitsLade
Gouvernement rwandais, loil’Homme
organique no 8/96 du 30/8/1996 sur l’organisation
des
AREDETWA : Association pourdulecrime
poursuites des infractions constitutives de génocide ou de crimes contre
Relèvement
l’humanité commis à partir du 1er Octobre 1990
Démocratique des Batwa
592
v
Iri tegeko ntiryatanze
ACRONYMS umusaruro wari witezwe: ugereranije
AND ABBREVIATIONS
imanza nk’ibihumbi bibiri ni zo zaburanishijwe
___________________________________ kugera mu 2001;
abireze bageraga ku 20.000 nubwo icyo gikorwa cyongereye
umuvuduko
A.A. mbere yuko Africaines
: Archives inkiko gacaca zitangira. Uko byagenda
kose, hagombaga kuvaho inzitizi zose zahagarikaga igikorwa
A.G. : Assemblée Générale
cyo kongera kubaka imibereho na poritiki. Kuri iyo ngingo,
ABAKI
ibiganiro byo: Alliance des Bakiga
muri Village urugwiro byabaye intambwe
y’ingenzi, byashishikarije Guverinoma kwiga igisubizola cya
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour
Suppression b’Abanyarwanda,
gacaca abashakashatsi des Castes bahereye ku
ACR
bitekerezo : Association
byatanzwe des Cultivateurs
na komisiyo y’ipererezadu Rwanda na
yashyizweho
FPR,
ADP bemeje ko ari yo nzira
: Alliance ikwiye . Nyuma
Démocratique10
y’ibiganiro byinshi
des Peuples
(hagati
ADR y’impuguke n’abaturage) byateguwe
: Alliance pour la Démocratie et kandi
la byayobowe
na Minisiteri y’Ubutabera,
Réconciliationigisubizo cya gacaca cyafashe isura,
Nationale
maze itegeko ritorwa n’Inteko ishinga amategeko y’inzibacyuho
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
tariki ya 12 Ukwakira 200011.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
a. Inkiko gacacaLibération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 ni ikimenyetso
Gacaca $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
cy’ugutsindwa k’urwego rw’ubutabera
busanzwe
AIMO no kutagira icyo
: Affaires Indigènes rukora imbere y’akazi gakomeye
et Main-d’oeuvre
k’imanza
AJER zari :zigitegereje.
AssociationNide ubuhamya
la Jeunesse kandi bw’ubushake bwo
Estudiantine
gutanga ubutabera mu yindi nzira: kuva ku butabera buhana
Rwandaise
ujya ku butabera bwunga bukoresha umuryango nyarwanda wose.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP cya: gacaca
Igitekerezo Arrêté cyakiranywe
ministériel/ubwuzu Arrêté n’Abanyarwanda
présidentiel bari
AMR
EDJLÀWHPR : Association
LNL]HUH 12
, bitewe des n’ibyoMoniteurs du Rwanda
bari bayitezeho binyuranye,
AMUR
baba abarokotse : Association
cyangwa se des Musulmans
abafunze 13 au n’indorerezi
. Ndetse Rwanda zo
ANT y’igihugu.
hanze : Assemblée
Abanyarwanda Nationale
barenga de70% Transition
basanga gacaca ari
igisubizo gikwiye. Ndetse n’abarokotse,
(Transitional bayibonagamo uburyo
National Assembly)
bwo
APADEC gutanga imbabazi buhishe, bagabanyije
: Association du Parti Démocrate kuyinenga.
Chrétien Ibiri
amambu, itegeko kuri gacaca n’imikorere yaryo bizwi n’abantu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bake.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ibyari byitezweRwandais
ku nkiko gacaca byari: kugaragaza ukuri kuri
jenoside, kwihutisha imanza,des
APROCOMIN: Association Commerçants
uruhare rw’abaturage Indigènes
nk’uburyo
APROSOMA
bwo guca umuco : Association pour la Promotion
wo kudahana, Sociale de la mu
uruhare rw’abaturage
guhana abakoze ibyaha mu rwego rwo gushimangira ubumwe
Masse
ARD
10 : Alliance pour le Renforcement de la
3UHVLGHQFHRIWKH5HSXEOLF5HSRUWRQWKHUHÀHFWLRQPHHWLQJVKHOGLQWKHRI¿FHRU
Démocratie
the President of the Republic from May 1998 to March 1999, Kigali. August, 1999.
11
&DKLHUGX&HQWUHGHJHVWLRQGHVFRQÀLWV³/HVMXULGLFWLRQVJDFDFDHWOHSURFHVVXVGH
ARDHO nationale”,
réconciliation : Association Rwandaise pour la Défense des
no 3, UNR, 2003.
12 Droits “Pour
Les évêques catholiqes, de l’Homme
une justice qui réconcilie”, 13 juin 20002.
AREDETWA
13
: Association
Commission nationale pour l’unité etpour le Relèvement
la réconciliation, Opinion Survey on Participa-
tion in Gacaca and national Reconciliation, January 2003.
Démocratique des Batwa
593
v
bw’Abanyarwanda no gusana
ACRONYMS ANDumuryango nyarwanda, kuvoma
ABBREVIATIONS
mu muco nyarwanda uburyo bwo gukemura amakimbirane,
___________________________________
gukemura ikibazo cya jenoside kugira ngo ingufu zishyirwe mu
iterambere.
A.A. : Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Inkiko gacaca zijyana n’inzego z’imiyoborere (serire, segiteri,
ABAKI n’intara).
akarere : Alliance des Bakiga
Umubare wazo ni 10684 (aho kuba ingereko
ABESC : Association des Bahutu
12 zihariye zateganywaga n’itegeko Evoluant
ngenga ryo mupour
wa la
1996)
n’abantu bageraSuppression
ku 260.000 des Castesn’abagore baca imanza
b’abagabo
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
nk’inyangamugayo.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Inkiko gacaca zatangiye gukora guhera muri Kamena 2002
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
zasabye ingufu za Guverinoma n’amashyirahamwe atabogamiye
Réconciliation
kuri Leta. Impungenge zo muNationale
ntangiriro za 2003 zaterwaga
AEC
n’ukwiyongera : Agglomeration Extra-Coutumières
kw’ibintu bikurikira: ubwitabire bw’abaturage
bwagabanukaga; abacamanza batowe n’abaturagepour
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques nalabo
Libération
bashinjwaga icyaha du Congo-Zaïre
cya jenoside; abantu batinyaga gushinjwa no
gufatwa
AGOA bahitagamo guhunga
: African Growthigihugu, bamwe mu nyangamugayo
and Opportunity Act
ntibari
$,'6 bazi kwandika no gusoma; inama
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP zititabirwaga
kubera impamvu zitazwi; abagabo cyangwa abashinjwa bari
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
bahangayikishijwe n’umutekano wabo; kugerageza gushinjura
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
nkana abakekwagaho ibyaha (cyanecyane imiryango y’abafunze);
Rwandaise basabye umushahara; imiryango
bamwe mu nyangamugayo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
LÀWHDEDQWXELVKZHQ·DEDVLULNDUHED)35\LIX]DJDNRLE\RQD
AM/AP
byo byakwigwa : Arrêté ministériel/
na gacaca; bimwe muArrêté présidentiel
bintu nkenerwa bijyana
AMR
n’itegeko ryo : ku
Association des Moniteurs
nkiko Gacaca du Rwanda
byari bitaraboneka (urugero
nk’itegeko
AMUR ku ndishyi).
: Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Muri rusange, abafungwa bavugisha ukuri babaye imbarutso mu
(Transitional
rwego rwo gushishikariza National
abandi Assembly)
kubikora. Abantu bemeranywa
ako iki gikorwa gishobora gutungana aruko Chrétien
APADEC : Association du Parti Démocrate ibikorwa byo
APR : Armée
kugishishikariza Patriotique
abaturage byakomezaRwandaise
kuko umubare w’ibibazo
bigaragaramo
APROBAMI : bituruka ku des
Association bantu bamwe
Partis bazaga mu nama za
Monarchistes
PEHUHEDÀWHDPDNXUXDWDUL\RF\DQJZDDWX]X\HNXQVKLQJDQR
Rwandais
za gacaca cyangwa
APROCOMIN: Associationku byicirodes
biyigize. Hari ikizereIndigènes
Commerçants mu ndorerezi
no mu baturage cy’uko izarangira neza nihakosorwa amakosa
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
agaragaramo. Abantu bavugishije ukuri bakanemera uruhare
Masse bagisohoka, bahise bavuga n’abandi
rwabo mu bwicanyi,
ARD
bakidegembya : 14Alliance
. pour le Renforcement de la
Démocratie
Indi
ARDHOntambwe muri gacaca,
: Association yatewe biturutse
Rwandaise ku Itekades
pour la Défense rya
3HUH]LGD U\R PXUL
Droits0XWDUDPD
de l’Homme ULVDED LQ]HJR ]LELÀWL\H
Ministère de la :Justice,
AREDETWA
14
“Dans cinqpour
Association provinces, ceux qui ont fait des aveux ont dé-
le Relèvement
noncé 250,000 qui sont en liberté”, muri Kinyamateka no 1614, Mutarama II 2003
Démocratique des Batwa
594
v
ububasha gufungura
ACRONYMS by’agateganyo abafungwa bemeye ibyaha
AND ABBREVIATIONS
byabo, abasaza (barengeje imyaka 70) n’abarwayi b’indembe
___________________________________
ndetse n’abari abana mu gihe k’ibikorwa. Hari hitezwe ko
abantu
A.A. barenga ibihumbiAfricaines
: Archives 40.000 ari bo barebwa n’icyo kemezo.
Nyuma, hagendewe kuri raporo ya Minisiteri y’Ubutabera
A.G. : Assemblée Générale
ya tariki ya 4 Gashyantare 2003, harekuwe abantu ibihumbi
ABAKI abenshi
21.410, : Alliance
muri bodes Bakigamu ngando mu gihe cy’amezi
bajyanwa
ABESC
atatu : Association
mbere yo gusubizwa mu desngo
Bahutu Evoluant
zabo. Iki kemezo pour la
si imbabazi
rusange cyangwa Suppression
amayeri yodes Castesamatora nk’uko bamwe
gutsinda
ACR
babivugaga. :NiAssociation
ugushyira des
mu Cultivateurs du Rwanda
bikorwa ibyemezo byafashwe
mbere
ADP n’inama ya Guverinoma
: Alliance cyangwa des
Démocratique kubahiriza
Peuplesibiteganywa
n’itegeko
ADR rya gacaca.
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation
Ibi bishatse kuvuga Nationale
ko igikorwa cyo kubisobanura cyakozwe
AEC
na : Agglomeration
Guverinoma Extra-Coutumières
kitabashije gucubya impungenge zatewe n’iki
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
kemezo cyanecyane mu barokotse. Kuko, nubwo bisonutse,
Libération
Iteka rya Perezida du Congo-Zaïre
ryatunguye buri muntu, cyanecyane ko
igihe
AGOAcyo kurishyira
: Africanmu bikorwa
Growth andcyari gito. Byongeye
Opportunity Act kandi,
ntawakwirengagiza
$,'6 kurengera kwagaragayemo
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURPmu kurishyira
mu bikorwa. Bamwe mu bantu barekuwe batabikwiye basubijwe
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
muri gereza.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
b. IbikorwaRwandaise
by’Urukiko Mpanabyaha Mpuzamahanga ku
ALIR Rwanda (TPIR) de Libération du Rwanda
: Armée
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Mu rwego rwo guhangana n’imiterere n’uburemere bw’ubwicanyi
AMR
bwakorewe : Association
Abatutsi des Moniteurs
mu gihugu, du Rwanda
FPR yatangiye igikorwa cyo
AMUR
gusobanurira : Association
umuryango des Musulmans au
mpuzamahanga ngoRwanda
wemere ko
ANT : Assemblée Nationale de Transition
ubwo bwicanyi bwari jenoside. Kubera icyo gikorwa, abanditsi
(Transitional National
n’abapererezi mpuzamahanga baje mu Assembly)
gihugu ngo birebere
ukuri
APADECkwa jenoside mu Rwanda, nubwo hari
: Association du Parti Démocrate igitutu cya bimwe
Chrétien
mu
APRbihugu by’ibihangage n’ibindi bikanyakanya
: Armée Patriotique Rwandaise byayipfobyaga
cyangwa biyihakana. Imaze kwemezwa, habaye ikindi gikorwa,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
muri ONU ndetse no mu bahagarariye ibihugu byabo mu
Rwandais
Rwanda, kugira ngo hashyirweho urukiko mpuzamahanga,
APROCOMIN:
hagaragazwa koAssociation des Commerçants
rutagiyeho, ingaruka Indigènes
zishobora kuba mbi cyane
APROSOMA : Association pour la Promotion
nko kuba birya byaha byakongera gukorwa ndetse noSociale de gutiza
la
Masse
umurindi ibikorwa byo kwihorera.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Mu ntangiriro, Démocratie
byagaragaye neza ko umushinga wa ONU kuri
ruriya rukiko wanyuranyaga n’ibitekerezo bya Guverinoma
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
y’u Rwanda ku ngingo nyinshi. Guverinoma y’u Rwanda
Droits de l’Homme
yarabirwanyije biba iby’ubusa. Akanama gashinzwe umutekano
AREDETWA
muri ONU, :nyuma
Association pour le Relèvement
yo gushidikanya kwinshi, byarangiye
Démocratique des Batwa
595
v
gatoye, ku itariki ya 8 Ugushyingo
ACRONYMS 1994 umwanzuro no 955
AND ABBREVIATIONS
ushyiraho TPIR. Zimwe mu ngingo zirushyiraho zanengwaga
___________________________________
QD *XYHULQRPD \·X 5ZDQGD PXUL LF\R JLKH NDGL LÀWH XNXUL
n’ubu ni ko :zigiteye.
A.A. ArchivesU Africaines
Rwanda rwafashe iya mbere rusaba
Umuryango w’Abibumbye gushyiraho urwo urukiko ntirwatoye
A.G. : Assemblée Générale
uwo mwanzuro. Ntirwanenze gusa uko rwari rwatekerejwe,
ABAKI : Alliance
ahubwo inshuro nyinshides Bakiga imikorere yarwo.
rwananenze
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Bityo, ububasha Suppression
bw’urukikodes mpuzamahanga
Castes bwari ubwo
gukurikirana : abantu
ACR bakoze
Association desibyaha byibasira
Cultivateurs duinyoko
Rwanda muntu
n’abagize
ADP uruhare muri jenoside yo mu Rwanda
: Alliance Démocratique des Peuples mu gihe kiva
ku itariki ya 1 Mutarama kugeza ku ya 31 Ukuboza 1994. Kuri
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Guverinoma y’u Rwanda ndetse n’imwe mu miryango yo mu
Réconciliation Nationale
gihugu iharanira uburenganzira bwa muntu, igihe kivugwaho
AEC
cyakagombye: kumanuka
Agglomerationhasi Extra-Coutumières
kuko jenoside yateguwe. Ibindi
AFDL
byanenzwe byarebanaga, kuForces
: Alliance des ruhande Démocratiques pour
rumwe, n’ikicaro la
cyarwo
cyashyizwe hanzeLibération
y’igihugudu Congo-Zaïre
(Arusha) kandi ibyaha byarakorewe
AGOA
mu Rwanda :kandiAfrican Growth and
bigakorwa Opportunity Hanengwaga
n’Abanyarwanda. Act
kandi
$,'6 ibihano byatangwaga: amategeko
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP mpuzamahanga
ntiyatangaga
AIMO igihano Indigènes
: Affaires cy’urupfu etbinyuranyije
Main-d’oeuvre n’amategeko
y’u Rwanda muri icyo gihe. Guhera ubwo, imikoranire hagati
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
y’urukiko mpanabyaha mpuzamahanga ku Rwanda na
Guverinoma y’uRwandaise
Rwanda ndetse n’amashyirahamwe y’abarokotse
ALIR : Armée de
jenoside ntiyahwemye Libération
guhura dundetse
n’ibibazo Rwanda rimwe na rimwe
AM/AP
no guhagarara.: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Mu
AMURkiganiro: yagiranye n’abanyamakuru
Association des Musulmans au umushinjacyaha
Rwanda
mukuru mu rukiko rw’ikirenga yashinje TPIR “gukorera ku
ANT : Assemblée Nationale de Transition
gitutu cya poritiki cya Guverinoma zimwe na zimwe” zashyigikiye
Guverinoma y’abatazi(Transitional National Assembly)
n’abashaka ko TPIR iburanisha
APADEC : Association du Parti
abasirikare bo mu ngabo za FPR ku byaha byibasiye Démocrate Chrétien inyoko
APR
muntu n’ibyaha : Armée Patriotique
by’intambara 15 Rwandaise
. Perezida wa Ibuka yasabye
APROBAMI
ko : Association
“Urukiko …rwaha uburyo des bwo Partis Monarchistes
kubaho abasizwe iheruheru
na jenoside”, cyanecyane
Rwandais abagore n’abakobwa batewe VIH/
SIDA muri jenoside,
APROCOMIN: afata nk’“indishyi
Association des Commerçants n’ingurane mu icibwa
Indigènes
ry’imanza kandi ikimurira ikicaro cyayo mu Rwanda”16. Muri
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
rusange, TPIR ishinjwa gutinza imanza17, ruswa, gufata nabi
Masse
abatangabuhamya (bashinja), gushaka kuringaniza amoko no
ARD
gutanga akazi: bikemangwa.
Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
15
Diplomatie judiciaire, no 89, 2002, p., 9.
ARDHO
16 : Association
Mugesera A., Ijambo yavugiye muri Rwandaise pour la Défense
Conférence internationale des la
sur la vie après
mort, Kigali 20001, Droits
p.3. de l’Homme
AREDETWA : Associationrwari
17
TPIR, nyuma y’imyaka ikenda pour rurangije imanza 11, abantu 12 bahamwe
le Relèvement
n’icyaha undi umwe agirwa umwere, muri werurwe 2003
Démocratique des Batwa
596
v
Kuva rwashingwa,
ACRONYMS urukiko
ANDmpanabyaha mpuzamahanga
ABBREVIATIONS
rwamunzwe n’imikorere yo mu biro. Rwakunze kuba igisebo
___________________________________
ku barokotse babonaga abakekwagaho kugira uruhare muri
jenoside
A.A. babaho neza Africaines
: Archives kubarusha, ko ingengo y’imari nini
yahabwaga urwego rukora buhoro gutyo kandi ko hakorwaga
A.G. : Assemblée Générale
ibishoboka kugira ngo imanza zitinzwe.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESCc. Imbogamizi: Association
mu guteza des Bahutu
imbere Evoluant pour
uburenganzira la
bwa muntu
Suppression des Castes
ACR
Intambwe : Association
zaratewe des Cultivateurs
mu rwego guteza imbere duuburenganzira
Rwanda
bwa
ADPmuntu. Raporo : Alliance za komisiyo y’igihugu
Démocratique desy’uburenganzira
Peuples bwa
muntu
ADR (CNDH) zirabigaragaza ndetse n’igikorwa
: Alliance pour la Démocratie et la cyo guharanira
uburenganzira Réconciliation
bw’umwana n’umugore.
Nationale Ku ruhande rwawo,
umuryango mpuzamahanga wasanze atari ngombwa ko habaho
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
umwanditsi wihariye wa ONU ku burenganzira bwa muntu mu
Rwanda. Ariko Alliance
AFDL : hari hakiri des Forces
byinshi Démocratiques
byo gukora. Raporopour la
ya CNDH
yagaragazaga Libération
ko itegeko du Congo-Zaïre
ry’ubutaka ryihutirwa kugira ngo
AGOA
hakemurwe : African Growth
amakimbirane menshiandyariOpportunity
agitegereje, Act
yamaganaga
$,'6 binyuranyije
gufunga $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
n’amategeko bikabije, kubura kw’abantu,
imanza
AIMO zitarangizwa
: Affairesukwivanga
Indigènes et k’urwego nyubahirizategeko
Main-d’oeuvre
n’imanza
AJER zimara igihe mu nkiko
: Association
18
.
de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Abanyarwanda bemeza ko urwego rw’ubutabera ari ho habarizwa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ibikorwa bya ruswa cyane. Ibikorwa bya ruswa byagaragajwe ni
AM/AP
ibikurikira: : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR x Abacamanza : Association des Moniteurs
bahabwa du Rwanda ibyaha
ruswa n’abakekwaho
AMUR cyangwa : Association des Musulmans
imiryango yabo kugiraaungo Rwandabababere
ANT mu: Assemblée
manza ndetse Nationale de Transition
banabagire abere cyangwa
babagabanyirize
(Transitional ibihano;
National Assembly)
APADEC x Guhimba amadosiye
: Association du Parti bikorwa n’abakoziChrétien
Démocrate bo mutabera
ndetse no mu magereza19;
APR : Armée Patriotique Rwandaise
x Guta kubushake amadosiye bikorwa n’abakozi bo mu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
EXWDEHUDXUHJZDDGDÀWHLGRVL\HDUDIXQJXUZD
x Itsinda Rwandais
ry’imanza;
APROCOMIN: Association
x Uburenganzira bwo des gusohoka
Commerçants Indigènes
bukabije buhabwa
APROSOMA : Association
abafunze pour la Promotion
(n’abakekwaho icyaha Sociale de la
cya jenoside)
bugatangwa
Masse n’abakozi b’amagereza (kujya gukora,
ARD gusura imiryango,
: Alliance pourkurongora…);
le Renforcement de la
x Gufungura
Démocratieabagororwa bisabwe na bamwe mu
bayobozi b’abanyaporitiki, abo mu buyobozi busanzwe,
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
n’abasirikare; gukangisha gufunga (kubera jenoside)
Droits de l’Homme
CNDH- NHRC, raporo
AREDETWA : Association
18
y’umwaka pour
wa 2001,lep.Relèvement
82-84.
19
Ibuka, Kongere ya Ibuka, yo ku wa 15 kugeza ku wa 16 Nzeri 2001.
Démocratique des Batwa
597
v
bikorwa n’abacamanza,
ACRONYMS abagenzacyaha, babibwira
AND ABBREVIATIONS
abantu runaka, kugira ngo bigure bagahita babaha
___________________________________
amafaranga;
A.A. x Kugurisha mu Africaines
: Archives buryo budafututse imitungo y’abantu
badahari, baba hanze20 cyangwa mu magereza
A.G. : Assemblée Générale
n’iy’abana barokotse jenoside;
ABAKIx Gufunga
: Alliance des Bakiga
bitemewe n’amategeko kuko bisabwe gusa
ABESC Q·DEDQWXEDNL]HF\DQJZDDEDÀWHDJDWX]DQ·LELQGL
: Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR
Uko Abanyarwanda : Association
benshi des Cultivateurs
bumva ruswa ikabije du Rwanda
yo mu rwego
rw’ubutabera: bigaragara
ADP no mu bundi des
Alliance Démocratique buhamya.
PeuplesBityo, muri
raporo
ADR y’igenzura ya Komisiyo y’Ubumwe
: Alliance pour la Démocratie et la n’Ubwiyunge (CNUR)
y’i Byumba, binubiye “ubucamanza
Réconciliation Nationalebukora nabi, ari na byo
bitera gutinda kw’imanza; imanza zisubikwa nta mpamvu
AEC 21 : Agglomeration Extra-Coutumières
ifatika” . Muri raporo ya buri mwaka ya CNDH yo mu wa 2000
AFDL :
dushobora gusomamo: Alliance“ikigaragara
des Forces nuko
Démocratiques pour la
igice kinini k’ibikorwa
byo kurengeraLibération du Congo-Zaïre
[uburenganzira] bishingiye ku kudashyira
AGOA
PX : African Growth
ELNRUZD LE\HPH]R E\·LQNLNR and Opportunity
NDQGL Act UXÀWZH
XUXKDUH UXQLQL
$,'6 zishinzwe
n’inzego $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
gushyira mu bikorwa ibyo byemezo. Komisiyo
irashimangira
AIMO : Affaires cyose
ko igihe iyo nshingano
Indigènes izaba itubahirijwe,
et Main-d’oeuvre
ntawugomba
AJER :gutangazwa
Associationnodekunengwa
la Jeunesse ku mugaragaro
Estudiantine bikorwa,
ubutabera butubahiriza uburenganzira bwa muntu”22. Komisiyo
Rwandaise
y’ubutabera yatanze igitekerezo cyo kuvugura imikorere
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
y’ubutabera bw’igihugu.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR Kutumvikana
7.1.6. : Association des Moniteurs
mu buyobozi bwa poritikidu Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
Haruguru : Assemblée
twakomoje ku Nationale de Transition
banyaporitiki bari bahari, impaka
zatewe n’uruhare rwagizwe naNational
(Transitional FPR mu Assembly)
gushyiraho gahunda ya
poritiki
APADEC ya Guverinoma ndetse no kuyobora
: Association du Parti Démocrate igihugu. Kuri iyo
Chrétien
ngingo, ihuriro ry’amashyaka ndetse n’urwego rw’imikorere
APR : Armée Patriotique Rwandaise
yayo byateye kutumvikana mu bitekerezo. Twabonye nyamara
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ko ik’ingenzi ari ko amashyaka yose yahurirazaga ku bitekerezo
bimwe kandi bakagiraRwandais n’intumbero imwe ku kerekezo k’igihugu:
kongera kubaka ubumwe des
APROCOMIN: Association Commerçants
bw’igihugu no kubaka Indigènes
igihugu
APROSOMA
kigendera ku :mategeko.
Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
Ku
ARD birebana n’ubuyobozi
: Alliance pour lebw’igihugu,
Renforcement kutumvikana
de la mu
ishyaka rimweDémocratie
imbere cyangwa hagati y’amashyaka menshi
ARDHO
20
Idem : Association Rwandaise pour la Défense des
21
CNUR “UbutaberaDroits de bigatuma
bukora nabi l’Homme imanza zitihuta cyangwa zihora zisubikwa
nta Le Verdict,
AREDETWA : Association pour le2001,
mpamvu”, no 32, Ugushyingo p. 20.
Relèvement
22
CNHD, Rapport annuel 2000, mars 2001, p. 29.
Démocratique des Batwa
598
v
byaragaragaye. Mu gihe cya
ACRONYMS ANDmbere, guhuzagurika ntibyari
ABBREVIATIONS
kubura: bashyiraga mu buyobozi bw’igihugu abantu batigeze
___________________________________
EDNRUDQDEDULPXPLULPRDNHQVKLEDWDULEDÀWL\HXEXVKRER]L
cyangwa
A.A. ubunararibonye bukenewe, bakoreraga mu buryo
: Archives Africaines
bugoye cyangwa se bikaba gutangirira kuri zero, uburyo buke,
A.G. : Assemblée Générale
cyangwa aho byasabaga kongera gutangira cyangwa guhimba.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC w’Intebe
Minisitiri : Association des
yari yatanze Bahutumikuru
imirongo Evoluant pour laariko
ya poritiki,
hagombaga gukorwaSuppression des Castes
porogaramu ndangamikorere za buri kiciro
ACR
zihariye kandi: zifatika.
Association
Kuri des
ibyoCultivateurs
bihe by’akaga,du Rwanda
aho umutekano
wahoraga
ADP uhungabanywa n’abajenosideri
: Alliance Démocratique batemberaga mu
des Peuples
mudendezo
ADR mu
: Alliance pour la Démocratie et la z’impunzi,
gihugu cyangwa bavaga mu nkambi
hiyongeragaho Réconciliation
imikorere Nationale
mpuzamahanga yarwanyaga
“ubutegetsi bwa nyamuke”. Kuri ibyo hagataho igikorwa cyo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
guharabika no guhunga byaterwaga inkunga n’abafatanyije
ndetse n’ibyitsoAlliance
AFDL : des Forces
by’ubutegetsi Démocratiques
bwatsinzwe kugira ngo pour la
haboneke
Libération
abarwanya ubutegetsi du Congo-Zaïre
bwavugwaga ko buzahirima mu gihe gito.
AGOA
Ibyo : African Growth
byose ntibyatumaga and Opportunity
haba uburyo bwo gukora Actmu mutuzo.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Nk’uko
AIMO bigaragara muriIndigènes
: Affaires raporo nyinshi zayo za mbere ya 1998,
et Main-d’oeuvre
ubuyobozi
AJER bukuru bwa FPR
: Association de labwarinengaga bikomeye: intege
Jeunesse Estudiantine
nke no gucikwa by’ubuyobozi, kutagira icyo bitaho, kutagira
Rwandaise
ikibahangayikisha, ubujura, ruswa, ivangura, urugomo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
LPLNRUHUH PLEL \·DPDNRPLVL\R XEXNDQJXUDPEDJD EXGDÀWH
AM/APn’ibindi.
ingufu, : Arrêté ministériel/1998,
Muri Gashyantare Arrêtéhamaze
présidentiel
kuba isuzuma
AMRmarangamutima
nta : Association des Moniteurs
ry’uruhare rwa FPR kuva du yakwinjira
Rwanda muri
AMUR
Guverinoma :kandi
Association des Musulmans
hashyizweho indi komiteau Rwanda
nyobozi, habaye
ANT
gutangira : Assemblée
bundi Nationale de
bushya hakurikijwe Transition
imirongo ibiri ikurikira:
kugira FPR moteri ya Guverinoma
(Transitional kugira
National ngo habeho mu gihugu
Assembly)
amahinduka
APADEC mashya ndetse no kugeza
: Association du Parti Démocrate ku Banyarwanda
Chrétienbose
ibitekerezo bya FPR.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Guhera kuri iyo tariki, ni bwo FPR yagize uruhare rufatika mu
Rwandaisndangamikorere za buri kiciro. Hagati
gushyiraho porogaramu
APROCOMIN:
aho, FPR yagizeAssociation des mu
ibibazo imbere Commerçants Indigènes
ishyaka n’abayihagarariye
APROSOMA
bakuru muri: Association
Guverinomapour la Promotion
ndetse Sociale
n’abayobozi de la ba
bakuru
gisivire n’abagisirikare
Masse bahunze. Bamwe mu basirikare bakuru
bashinjwaga
ARD kujya mu Bugande
: Alliance gusangayo ingabo
pour le Renforcement de laz’umwami,
zakekwagaho guhuza
Démocratieabarwanya Leta barimo abitandukanya
na FPR, abahoze ari ingabo z’u Rwanda ndetse n’Interahamwe
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
hamwe n’abandi binjizwagamo. Biro poritiki yashinjaga
Droits de l’Homme
abaminisitiri kudashyigikira ibitekerezo bya FPR mu birebana
no gushyiraho ba perefe ndetse naleba
AREDETWA : Association pour Relèvement
burugumesitiri.
Démocratique des Batwa
599
v
Muri ibyo bibazo by’imbere AND
ACRONYMS muri ABBREVIATIONS
FPR hiyongeraho icya Pasteur
Bizimungu kikemuye yeguye. Perezida Bizimungu yavugaga
___________________________________
ko mu rwego rwo kugenzura ibikorwa bya Guverinoma, inteko
ishinga
A.A. amategeko y’inzibacyuho
: Archives Africaines yagenzuye kandi ikuraho
ikizere abaminisitiri ba MDR (Anastase Gasana na Ngirabanzi)
A.G. : Assemblée Générale
ntiyagenzura ab’andi mashyaya nka FPR, Donald Kaberuka
ABAKI
(ubukungu : Alliancenades
n’Imari) Bakiga
Jean de Dieu Mucyo (Ubutabera)
ABESC : Association des Bahutu
na bo barebwaga n’icyo gikorwa. Perezida Evoluant pour la
yemezaga kandi
ko atagishijweSuppression
inama mberedes yoCastes
gufata ibyemezo. Habayeho
ACR
guterana : Association
amagambo bikomeyedeshagati
Cultivateurs du Rwanda
ya FPR n’andi mashyaka
ariko
ADP baza kumvikana. Ibyo batumvikanagaho
: Alliance Démocratique byarebanaga
des Peuples
n’uruhare
ADR rwa FPR ishyaka ryiganje, Ihuriro
: Alliance pour la Démocratie et la ry’amashyaka
n’imikorere y’amashyaka (BiroNationale
Réconciliation poritiki) atarageraga hasi, mu
gihe FPR yari ikomeje kwinjiza abanyamuryango inagaragara
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
hasi mu matsinda yihariye.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération1994,
Mu kwezi k’Ugushyingo du Congo-Zaïre
MDR yakoze inyandiko inenga.
AGOA
Ibyo : African
yanengaga umuntu Growth and ku
yabihina Opportunity Act
buryo bukurikira: FPR
$,'6
yikubiye $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ubutegetsi n’imitungo y’abantu. Inshuro nyinshi
abayoboke
AIMO ba MDR bakomeje
: Affaires Indigèneskwerekana ibyo batemeranywaho
et Main-d’oeuvre
na
AJER FPR. Mu : mpera z’umwaka
Association wa 1994,Estudiantine
de la Jeunesse Minisitiri w’Intebe
Faustin Twagiramungu yavuze ibintu byababaje abantu:
Rwandaise
yabonaga ko icyunamo cya jenoside cyamaze igihe. Iperereza
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ryakozwe n’Inteko ishinga amategeko y’inzibacyuho guhera
AM/AP
tariki : Arrêté2003
ya 24 Ukuboza ministériel/ Arrêté
ryagaragaje présidentiel
ko hari inzego zihishe za
AMR zubakiye: Association
MDR des Moniteurs
ku ngengabitekerezo du Rwanda
ya Parmehutu.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT ishinga
Inteko : Assemblée
amategeko Nationale de Transition
y’inzibacyuho yasabye Guverinoma
gukemura ikibazo cya MDR. Iryo
(Transitional shyaka
National ntirikiri mu mashyaka
Assembly)
ya poritiki
APADEC afatanya mu buyobozi bw’igihugu.
: Association du Parti Démocrate Andi mashyaka
Chrétien
ntiyanenze byihariye FPR cyangwa ubuyobozi bw’igihugu.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Kunenga bikomeye byakozwe n’amashyirahamwe ya poritiki yo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
hanze y’igihugu cyanecyane ihuriro rya demokarasi mu Rwanda
(Rassemblement Rwandais
pour la Démocratie au Rwanda - RDP) n’abantu
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
F\DQJZDLPLU\DQJRLÀWHDKRLKXUL\HQ·XEXWHJHWVLEZDKR]HKR
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
7.1.7. GushyirahoMassedemokarasi n’imiyoborere myiza
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
U Rwanda rukiva mu mahano yo mu wa 1994, ntibyari kuba
Démocratie
gushyira mu gaciro, gusaba Guverinoma y’inzibacyuho
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
demokarasi nyayo. Nyamara buhorobuhoro amahame y’ibanze
Droits de
n’inzego byashyizweho l’Homme
nyuma y’ikiciro cy’ubutabazi bw’ibanze.
AREDETWA : Association pour
Byasabaga ko amagambo nka demokarasi, le Relèvement nyamwinshi, na
Démocratique des Batwa
600
v
nyamuke bisubizwa
ACRONYMS ibisobanuro byayo bikwiye. Abashinze
AND ABBREVIATIONS
n’abarwanashyaka ba Parimehutu ndetse n’abo bafatanije bo
___________________________________
hanze bitiranya demokarasi no kwikiza Abatutsi hakoreshejwe
urugomo
A.A. rwo :ku rwego rwa
Archives poritiki ndetse no kujya ku butegetsi
Africaines
kwa rubanda nyamwinshi cyangwa se Abahutu mu magambo
A.G. : Assemblée Générale
atari ay’ibanga.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Ni byo koko, mu : Association des Bahutu
bihugu bigendera Evoluant pour
kuri demokarasi, la
ubutegetsi
butangwa na Suppression
nyamwinshi binyuzedes Castes
mu matora ya buri gihe.
ACRariko nyamwinshi
Aha : Association des Cultivateurs
na nyamuke bigaragarira du Rwanda
mu kwitabira
porogaramu
ADP poritiki runaka;
: Alliance uko kwitabira
Démocratique desbigakorwa
Peuples n’umuntu
ku
ADR giti ke. Ibi : Alliance pour la Démocratie et la bireberwa ku
bikuraho rero nyamwinshi-nyamuke
ko umuntu yavutse. Muri iyi myumvire
Réconciliation Nationale ya demokarasi (itari yo)
ya Parmehutu-MRND, amatora yakabaye amabarura y’amoko
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
kandi ibizavamo bikaba bizwi mbere.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Mbere yo gushyira Libération du Congo-Zaïre
Abanyarwanda mu nzira ya demokarasi,
AGOA
Guverinoma :y’inzibacyuho
African Growth and Opportunity
yagombaga Act
kubanza gukosora iyo
$,'6
myumvire ya$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
demokarasi ya mbere igice kinini cy’abaturage
cyari
AIMO cyaramize bunguri.
: Affaires Guverinoma
Indigènes y’inzibacyuho yaba
et Main-d’oeuvre
yarageze
AJER kuri: iyo ntego? Amatora
Association ya Perezida
de la Jeunesse yo mu wa 2003
Estudiantine
atwemerera gusubiza yego. Ni intambwe ya mbere, nyamara
Rwandaise
itatuma umuntu aririmba insinzi.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP ari ukurwanya
Nubwo : Arrêté ministériel/
demokarasi, Arrêté présidentiel
iyo myumvire ya mbere
AMR
ya demokarasi : Association
yarenze cyane desimbibi
Moniteurs du Rwanda
z’ u Rwanda na Afurika
AMUR abayoboke
ibona : Association
bayemerades Musulmans
kandi bayiharaniraau Rwanda
mu bihugu
ANT
nyamara bari: Assemblée Nationale
bamaze ibinyejana de Transition
bakorera muri demokarasi.
Hagaragaramo (Transitional
urutonde rurerure rw’abanyamakuru,
National Assembly) abarimu
muri
APADEC za Kaminuza, abanditsi n’abanyaporitiki.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Ibiganiro byabereye muri Village urugwiro biyobowe n’umukuru
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
w’igihugu byabigizemo uruhare runini. Ibyo biganiro byahuje
abantu bagize Rwandais
uruhare rukomeye mu gihe cyo kwipakurura
APROCOMIN: Association
ubukoroni (harimo abahagarariye des Commerçants Indigènesabari
Unar na Parmehutu),
APROSOMA
bakomeye : Association
muri Repubulika pour
ya la Promotion
mbere Socialeabayobozi
n’iya kabiri, de la
ba gisivire naMasse gisirikare bari mu buyobozi bw’inzibacyuho
ndetse
ARD n’abarimu muri za
: Alliance pourKaminuza b’inzobere de
le Renforcement mulamateka y’u
Rwanda. Insanganyamatsiko
Démocratie baganiragaho, babwizanya ukuri
ni izi zikurikira: Amateka y’ u Rwanda rwo hambere, guharanira
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ubwigenge, imibanire hagati y’Abanyarwanda, intambara hagati
y’abenegihugu Droitsyo mu de l’Homme n’ingaruka zayo, kugarura
ya 1990-1994
AREDETWA
ubumwe : Association
n’ubwiyunge. pour le Relèvement
Ibi biganiro byo muri Village urugwiro
Démocratique des Batwa
601
v
byabaga mu rwego rw’ibikorwa
ACRONYMS ANDbisanzwe byo kungurana inama
ABBREVIATIONS
ndetse n’ibiganiro FPR yagiranaga n’abo bafatanyije, kimwe no
___________________________________
mu ihuriro ry’amashyaka, urebye byabaye intambwe ya mbere.
A.A. : Archives Africaines
Intambwe ya kabiri yabaye gutegura amatora anyuranye. Nyuma
A.G. : Assemblée Générale
y’ibikorwa byinshi byo gukangurira abantu, ku nzego zose,
ABAKI
ibitekerezo : Alliance
bishya des Bakigaukwitabira kw’abanyagihugu
bya demokarasi,
ABESC
n’imyumvire :mishya
Association des Bahutu
ku micungire Evoluant pour
y’ubuyobozi la
na poritiki
hatayeho amatora:Suppression des Castes
1999, amatora ya komite z’ubuyozi bw’ibanze
ACR na segiteri);
(serire : Association des Cultivateurs
2001, amatora du Rwanda
ya komite nyobozi na njyanama
by’uturere
ADP n’imigi.
: Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Mu gutangiza iyo nzira ya demokarasi,
Réconciliation NationaleGuveronoma y’ubumwe
bw’igihugu yazanye udushya twinshi; utwibanze ni utu:
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
x Abatora Alliance
: bakora des Forces Démocratiques
umurongo pour la
inyuma y’umukandida
Libération
bihitiyemo, du Congo-Zaïre
ibi birumvikana ko bitashimishije abakunda
AGOAgutora mu : African
ibanga;Growth and Opportunity Act
$,'6
x Abayobozi$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ba za serire na segiteri ntibongeye kuyobora
AIMO bonyine : Affairestwabo
uduce Indigènesahubwo bayoborana na komite
et Main-d’oeuvre
AJERnyobozi: (igizwe n’abantu
Association 8 batowe)Estudiantine
de la Jeunesse n’inama njyanama
(igizwe n’abaturage bose b’ako gace bujuje imyaka 18);
Rwandaise
x Inzego z’abagore n’urubyiruko zashyizweho, aho
ALIR umuhuzabikora
: Armée ahita
de Libération du Rwanda
aba umwe mu bagize komite nyobozi;
AM/AP
x Abaturage: Arrêté ministériel/
bashobora, Arrêté
igihe icyo présidentiel
ari cyo cyose, gukuraho
AMR ikizere ugize
: Association
komite uwo desariMoniteurs du Rwanda
we wese babona ko adakorera
AMURinyungu: z’abaturage.
Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Ibyo bihe byaranzwe by’umwihariko
(Transitional Nationalno gushyira mu bikorwa
Assembly)
umuco
APADEC wo kungurana
: Association du Parti Démocratehagati
inama ndetse n’ibiganiro y’inzego
Chrétien
zose z’igihugu kugira ngo habeho kujya inama no gutanga
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ikerekezo ku bintu binyuranye birebana n’ubuzima bwa poritiki,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ubukungu n’imibereho by’igihugu. Ni muri urwo rwego havutse
Rwandais
poritiki y’imiturire yo mu midugudu, itegeko kuri gacaca na
APROCOMIN: Association
gahunda y’ubwiyunge mu gihugu, des Commerçants
n’ibindi. Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Itangazamakuru ryo mu gihugu cyanecyane radiyo, ryabigizemo
Masse
uruhare
ARD runini rifashapour
: Alliance abaturage gutanga ibitekerezo
le Renforcement de la kuri
gahunda za Guverinoma,
Démocratie rinatanga ibitekerezo uko zashyirwa
mu bikorwa. Itangazamakuru ryigenga, iryandika na radiyo,
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
inyinshi zashinzwe mu gihe k’inzibacyuho ryagize na ryo uruhare
runini muri izoDroits
mpaka. de Amaradiyo
l’Homme y’amahanga, BBC, DW na
AREDETWA
VOA : Association
zagize uruhare pour le Relèvement
rushimishije.
Démocratique des Batwa
602
v
Umwaka wa 2003 wasoje igihe
ACRONYMS AND k’inzibacyuho, wagejeje iyo nzira
ABBREVIATIONS
ya demokarasi kuri Kamaramapaka, amatora ya Perezida wa
___________________________________
Repubulika n’abadepite.
A.A. : Archives Africaines
7.1.8 Komisiyo y’Itegeko nshinga n’andi mategeko.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Mu rwego rwo: Alliance
gutegura des Bakiga
itegeko shingiro, komisiyo y’amategeko
ABESC : Association
n’itegeko nshinga yatangije igikorwa des Bahutu Evoluant pour
cyashoboraga la
kugaragara
nkaho ari kirekire Suppression
ku bantu des batari
Castesbumvise intego yacyo
ACR
y’ibanze: : Association
“Itegeko des Cultivateurs
nshinga rigomba gutegurirwa duAbanyarwanda
Rwanda
bose,
ADP ni yo mpamvu : Alliance komisiyo nta cyo idakora
Démocratique ngo ibinjize muri
des Peuples
iki
ADR gikorwa. Muri
: Alliance pour la Démocratie et la gukoresha
iyo ntumbero, komisiyo yahisemo
uburyo bw’ubufatanye busesuye,
Réconciliation bugaragara kuri buri ntera
Nationale
y’ibyo izakora”23.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Nyuma yo gutora : Alliance des Forces
abayigize 12 tariki Démocratiques
ya 10 Nyakanga pour2000,
la
komisiyo yatangiye Libération du Congo-Zaïre
ibikorwa byayo muri Mutarama 2001.
AGOA
Yateguriye : African Growth
amahugurwa and
abayigize, Opportunity Act ku rwego
abafatanyabikorwa
$,'6
rwa Minisiteri$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
no ku rwego rw’igihugu. Kungurana ibitekerezo ku
rwego
AIMO rw’igihugu ndetseIndigènes
: Affaires n’urwego et mpuzamahanga
Main-d’oeuvre byayifashije
kwimenyereza
AJER intego z’ibyo
: Association de laigamije
Jeunesse kugeraho,
Estudiantinegushyiraho
ingamba, gukora inyandiko zikenewe.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Intambwe ya kabiri yabaye iyo kujya gusobanurira abaturage
AM/AP zose : icyo
b’ingeri Arrêté ministériel/
komisiyo Arrêté
ari cyo, présidentiel
gukusanya ibitekerezo
AMR abaturage
b’ibyo : Association des Moniteurs
bashaka gushyira mu itegeko du Rwanda
nshinga ryabo,
AMUR
kwandika : Association
umushinga des Musulmans
wa mbere au Rwanda
ihereye ku bitekerezo byavuye
ANTbaturage :no
mu Assemblée Nationaleuwo
kwereka abaturge de mushinga.
Transition Byatangaje
abantu babonaga abagize Komisiyo
(Transitional Nationalbakorana
Assembly)n’abagororwa muri
iki gikorwa.
APADEC Aka na ko ni agashya.
: Association du Parti DémocrateMu rwego rwo gutunganya
Chrétien
umushinga, komisiyo yari yiteguye kwakira ibitekerezo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
binyuze mu butumwa busanzwe, kuri terefoni (guhamagara ari
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ubuntu), mu butumwa bwo kuri interineti, ndetse no gusura
ibiro byayo. Yakoze Rwandaisingendo mu bihugu binyuranye kugira ngo
yigire ku mategeko nshingades
APROCOMIN: Association Commerçants
y’ibyo bihugu. Komisiyo Indigènesyakoze
APROSOMA
inyandiko yise: Association pour la Promotion
“Ikegeranyo k’ibitekerezo Socialeku
by’abaturage deitegeko
la
nshinga rishya”. Masse Iyo mbanzirizamushinga y’itegeko nshinga
yunguranyweho
ARD : Alliance pourn’abantu
ibitekerezo 700 noneho
le Renforcement de laikegeranyo
gisubiwemo gishyikirizwa
Démocratie Guverinoma n’inteko inshinga
amategeko kugira ngo izo nzego zigire icyo zikivugaho mbere yo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
gukora umushinga ugomba gushyikirizwa ku mugaragaro izo
nzego. Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
23
Commission juridique et constitutionnelle, Rapport, février 2003.
Démocratique des Batwa
603
v
Binyuze muriACRONYMS
uko guhuraANDn’abaturage n’abakuriye serivisi
ABBREVIATIONS
zinyuranye z’ubuyobozi, komisiyo yabonye ko abantu bake
___________________________________
ari bo babasha kumva akamaro k’itegeko nshinga mu buzima
bw’igihugu,
A.A. ku buryo abayobozi
: Archives bashobora kurihindura uko
Africaines
bishakiye. Bityo, ibyo biganiro n’ako kazi ko kwigisha byafashije
A.G. : Assemblée Générale
kumenyekanisha akamaro k’itegeko nshinga ndetse no kuganira
ABAKI
ku : Alliance
birigize akantu des Bakiga
ku kandi.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Uko kungurana Suppression
ibitekerezo, desbyatumye
Castes haganirwa ingingo
ACR
zikurikira: : Association
Ikibazo des Cultivateurs
cy’amashyaka, ibyo Abanyarwandadu Rwanda bibukira
ku
ADPishyaka :rimwe Alliance rukumbi n’amashyaka
Démocratique menshi, ihuriro
des Peuples
ry’amashyaka
ADR : Alliance pour la Démocratie etrukwiye,
ryafatwaga na bamwe nk’urwego la abandi
barifata nk’uburyo bwo kuniga
Réconciliation andi mashyaka bwatekerejwe
Nationale
Q·LVK\DNDULÀWHLQJXIXF\DQJZDXEXU\REZRJXNXUDKRDEDWDYXJD
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
rumwe na Leta bitavuzwe ku mugaragaro. Twibutse ko nta
AFDL : Alliance des
n’umwe mu bahagarariye Forces Démocratiques
amashyaka yari afatanije na pour
FPRlamu
Libérationwabajijwe
buyobozi bw’inzibacyuho du Congo-Zaïre
ngo abyemere mu ruhame.
AGOA yakwemeza
Umuntu : African koGrowth and Opportunity
bose cyangwa bamwe muriAct bo babikoze
$,'6 mu zindi
banyuze $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
nzira? 24

AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre


Kugabana
AJER ubutegetsi
: Association ntawucuze
de la Jeunesse undi,Estudiantine
kubaka igihugu
kigendera ku mategeko, uruhando rw’amashyaka menshi,
Rwandaise
kurwanya ingengabitekerezo ya jenoside n’amacakubiri
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ashingiye ku moko, ubumwe bw’igihugu, gushyiraho Leta yita
AM/AP
ku mibereho :myiza Arrêtéy’abaturage
ministériel/ no Arrêté présidentiel
ku buringarire, guharanira
AMR
ubudahwema :kumvikana
Association des Moniteurs
binyuze mu biganiro, duiyoRwanda
ni yo mirongo
AMUR y’ibitekerezo
mikuru : Association
byari mu desitegeko
Musulmans nshinga, aubyaturutse
Rwanda mu
ANT
kungurana : Assemblée
ibitekerezo Nationalenodekubaza
n’abaturage Transition
inzobere ndetse
n’ibitekerezo bya Komisiyo y’itegeko
(Transitional National nshinga
Assembly) n’andi mategeko;
ibitekerezo
APADEC by’Inteko
: Association du Parti Démocrate Chrétien na
ishinga amategeko y’inzibacyuho
Guverinoma y’u Rwanda.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ugereranije n’amategeko nshinga yari yarabanje, iri tegeko
Rwandais
QVKLQJDULÀWHLELVK\DE\LQVKLNDQGLE\·LQJLUDNDPDURDULE\R
APROCOMIN:
x KwemezaAssociationamashyaka des menshi
Commerçants ariko Indigènes
hakanajyaho
APROSOMA : Association
n’amategeko pour la Promotion
ngengamyitwarire y’amashyaka Sociale de la ya
n’imitwe
poritiki. Masse
Ibibi byibukwaga ndetse no kurengera byaranze
ARD imikorere y’amashyaka
: Alliance pour le n’imitwe
Renforcement ya poritiki
de la byatumye
abashyiraho amategeko
Démocratie bafata ingamba bashimangira
imyitwarire izaranga imitwe ya poritiki;
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
x Amashyaka atazabona 5% by’amajwi mu matora
Droits de l’Homme
24
Reyntjens P., Analyse
AREDETWA : Association de l’avant–projet
pourde constitution de la République rwandaise,
le Relèvement
Anvers, le 11 février 2003, p. 9
Démocratique des Batwa
604
v
ntashobora
ACRONYMSkwinjiraAND mu ABBREVIATIONS
nteko inshinga amategeko
cyangwa kubona inkunga ya Leta, ibi bigamije gukuraho
___________________________________
uruhuri rw’amashyaka n’imitwe ya poritiki;
x
A.A. Abadepite bazatorerwa
: Archives manda y’imyaka itanu mu matora
Africaines
rusange ataziguye, mu ibanga kandi ashingiye ku
A.G. : Assemblée Générale
guhagararirwa bingana;
ABAKI : Alliance bizahabwa
x 30% by’imyanya des Bakigaabagore;
ABESC : Association
x Sena igizwe n’abantu mudesgice
Bahutu
kimweEvoluant pour la
batowe n’abajyanama
Suppression
b’ubuturere n’imigi, kudes kindi
Castes bashyirwaho n’inzego
ACR ]LELÀW\HXEXVKRER]L
: Association des Cultivateurs du Rwanda
ADPx Gushyiraho komite
: Alliance y’abunzi igamije
Démocratique guha abaturage
des Peuples
ADR urwego rw’abunzi mbere yo kwitabaza
: Alliance pour la Démocratie et la inkiko ku rwego
rw’ibanze. Aha ikigambiriwe
Réconciliation Nationalekwari ugushimangira
ubumwe bw’Abanyarwanda binyuze mu biganiro;
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
x Gushyiraho Komisiyo nshya: Komisiyo yo kurwanya
AFDL jenoside,
: Alliance
Komisiyodes ForcesyaDémocratiques
y’Imirimo Leta, urwego rwo pour la
kurengera
Libération
uburenganzira du Congo-Zaïre
bw’umuturage, urwego rw’Ubugenzuzi
AGOA Rusange : African
bw’ImariGrowth and
ya Leta, Opportunity
Inteko nyarwandaActy’Ururimi
$,'6 n’Umuco,
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ikigo gishinzwe “uburinganire”, n’ibindi;
x
AIMO Ubuyobozi,
: Affairesaho Perezida
Indigènes ategekana na Minisitiri
et Main-d’oeuvre
AJER w’Intebe.
: Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Umushinga w’itegeko nshinga watumye havugwa byinshi, muri
ALIRtwavuga :nka
byo Armée de Libération
International Crisis du Rwanda
Group, imaze kugaragaza
AM/AP
ibyo : Arrêté
inenga ku ministériel/
nyandiko, Arrêté présidentiel
yasabye umuryango mpuzamahanga
AMR
kudahubuka: : Association des Moniteurs
“niba umuryango du Rwanda utanze
mpuzamahanga
inkunga
AMUR y’imari mu matora, uzaba ugize uruhare
: Association des Musulmans au Rwanda mu kwemeza
ibisanzweho”
ANT : .Assemblée Nationale de Transition
25

F. Reyntjens (Transitional
amaze gusoma National Assembly)
no kujora ingingo nyinshi
APADEC : Association du Parti Démocrate
z’umushinga w’itegeko nshinga, ahereye ku bintu Chrétien
byinshi
APR
bidahwitse : Armée
ndetse Patriotique
n’ibyuho Rwandaise
bya tekiniki, yibajije “niba u Rwanda
rugira
APROBAMIabanyamategeko
: Association bazobereye
des Partis mu buhanga bwo gukora
Monarchistes
amategeko nshinga”;
Rwandaisakomeza agira ati: “Nubwo rigaragara neza
urebeye inyuma, iri si itegeko nshinga. Urebeye mu nyandiko
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
wumva ko abaryanditse bagendeye ku bikorwa inzibacyuho
APROSOMA
irimo. : Association
Mu yandi magambo,pour la Promotion
iri tegeko Sociale degukora
nshinga rishobora la
DUXNR LELJDQ]DMasse
ELÀWH XEX\RER]L ELJXP\H NXED LELEXÀWH X\X
ARD (…) si: Alliance
munsi inshuro ya pour le Renforcement
mbere u Rwanda rwemeza de la itegeko
nshinga ribereye kandi
Démocratie ryadozwe hakurikijwe ibipimo byatanzwe
n’abari
ARDHO ku butegetsi” 26
.
: Association Rwandaise pour la Défense des
25 Droits
International Crisis Group, de
“Finl’Homme
de transition au Rwanda: une libération politique
nécessaire”, Nairobi/Bruxelles,
AREDETWA : Association pour le 13 Novembre 2002, p.9.
Relèvement
26
Reyntjens P., Analyse de l’avant–projet de constitution de la République rwandaise,
Démocratique des Batwa
605
v
Concertation ACRONYMS
Permanante AND de ABBREVIATIONS
l’Opposition Démocratique
Rwandaise (CPODR) ihuza amashyirahamwe menshi ya poritiki
___________________________________
anenga ubutegetsi bwa Kigali, yateye utwatsi imitegurire
n’imigendekere
A.A. y’itegeko nshinga
: Archives ndetse n’amatora “byatangijwe,
Africaines
ntawe
A.G. bubajije, n’ubutegetsi bwa
: Assemblée Générale Kigali binyuze mu buriganya
Q·LP\XPYLUH \·DPDUDQJDPXWLPD «  ELGDÀWH DKR ELKXUL\H
ABAKI : Alliance des Bakiga
n’ukuri kw’ibikorwa”27.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
7.1.9. Kwegereza abaturage ubuyobozi
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP
Umuminisitiri: Alliance
umwe wa Démocratique
Guverinoma des Peuplesbw’igihugu
y’ubumwe
ADR
avuga ku mikorere : Alliance pour la Démocratie
y’ubuyobozi basanze mu et la yagize ati:
gihugu
“Twahasanze ubuyozi Réconciliation
bwa MRND Nationale
(…) intege nke z’ubwo buyobozi
AEC
zari ko bwari: ubw’igitugu
Agglomeration (...). Extra-Coutumières
Igisubizo cyabaye kugumishaho
by’agateganyo: Alliance
AFDL izo nzego des ariko
Forceszikavugururwa
Démocratiquesvuba. pour laUyu
munsi, byarakozwe. LibérationGuha du ijambo abaturage no gushishikariza
Congo-Zaïre
abayobozi
AGOA kwegera
: African Growth andniOpportunity
abaturage; uwo wo mwiharikoAct wa FPR” 28.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Icyari kigamijwe muri poritiki yo kwegereza abaturage ubuyobozi,
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
agashya nyamukuru, kwari ugutuma abaturage bagira uruhare
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
rufatika mu mpaka ku bintu bibareba no guhatira abatowe
Rwandaise amakuru asobanura izo mpaka no
n’abaturage kubagezaho
ALIR
kubafasha gufata : Armée de Libération
ibyemezo bazi mpamvu. du Rwanda
Kwegereza abaturage
AM/AP : Arrêté ministériel/
ibikorwa bijyana no kubegereza imari, ibikoresho Arrêté présidentiel n’abakozi.
AMR : Association
Kwegereza ubutegetsi des Moniteurs
abaturage ntibibafasha du Rwanda
gusa kwitorera
AMUR
abayobozi, ahubwo : Association des Musulmans
binabafasha kubagenzura,au Rwandabyaba na
ngombwa kubahana
ANT : Assemblée babakuraho.
Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
Ni poritiki
APADEC nshya, y’urugendo
: Association du Parti rwoDémocrate
gukuraho Chrétien
ibintu byari
bimenyerewe : mu
APR Armée buyobozi
Patriotique butegereye
Rwandaiseabaturage, buzwiho
gutanga amabwiriza binyuranye no muri serivisi zegerejwe
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
abaturage no mu baturage ubwabo bamenyereye guhabwa
Rwandais
amabwiriza. Nyamara, kuba bamwe mu bayobozi bo hasi
APROCOMIN:
bakagombye kuba Association
inkingi zodes Commerçants
kwegereza ubutegetsi Indigènes
abaturage,
APROSOMA : Association
batabona imishahara bishoborapourkuba la Promotion Socialey’igikorwa
inzitizi ikomeye de la
ntagereranywaMasse cyo kwegereza ubuyobozi abaturage.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
Anvers, le 11 février 2003, pp. 8-9.
ARDHO
27
: Association
Sebasoni S., “La Rwandaise
contestation du régime rwandais pour
dans la la Défense
diaspora”, murides
Grand
Lacs hebdo, Février 2003.
28 Droits
Muligande C., “ Les propos de l’Homme
de l’ancien secrétaire général du FPR et ancien Ministre
AREDETWA
des : Association
Affaires Étrangères pourRégionale”,
et de la Coopération le Relèvement
in Grand Lacs Hebdo, février
2003, p. 11.
Démocratique des Batwa
606
v
Hagendewe ku mikorere yari
ACRONYMS AND imaze kumenyerwa, poritiki yo
ABBREVIATIONS
kwegereza ubutegetsi abaturage yemejwe nyuma yo kungurana
___________________________________
ibitekerezo no kuganira n’abaturage. Mu mwaka wa 2002,
Minisiteri
A.A. y’Ubutegetsi
: Archives bw’Igihugu,
Africaines yashinzwe mu wa 1999,
yashyize
A.G. ahagaragara inyandiko
: Assemblée Générale yitwa “poritiki y’igihugu yo
kwegereza ubuyobozi abaturage” yakurikiwe, mu wa 2002,
ABAKI : Alliance des Bakiga
na “poritiki y’iterambere rusange” umuntu yahina ibitekerezo
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
by’ibanze bikubiye muri iyo poritiki ndangamikorere ku buryo
bukurikira:
Suppression des Castes
ACRx Gufasha : Association des Cultivateurs
abaturage kugira uruhare mudu Rwanda
gufata ibyemezo
ADP ku nzego : Alliance
zose; Démocratique des Peuples
ADRx Gufasha : Alliance
abaturage pour la Démocratie
kwihitiramo et la abayobozi
ku mudendezo
Réconciliation Nationale
bazi neza;
AECx Guha : umusingi
Agglomeration
ukomeyeExtra-Coutumières
gahunda yo gukorera mu
AFDL mucyo,: Alliance
bityo hakabaho
des Forceskurwanya imikorerepour
Démocratiques mibi lamu
gucungaLibération
iby’abaturage; guteza imbere uburinganire bwa
du Congo-Zaïre
AGOA bose imbere y’amategeko.
: African Growth and Kugira ngo iyo poritiki
Opportunity Act ikorwe
$,'6 neza, Guverinoma yashyizeho inzego eshatu: ubuyobozi
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bukuru, ubuhagarariye ubuyobozi bukuru bw’igihugu
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
(intara), n’ubuyobozi bwegereye abaturage (uturere
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
n’imigi), ndetse bongera kugena ibice by’ubuyobozi
hagendeweRwandaise
ku mibereho yabyo;
ALIR : Armée deminisiteri
x Guhamagarira Libérationkwikuraho
du Rwandabuhorobuhoro
AM/APzimwe: Arrêté ministériel/
mu shingano Arrêté présidentiel
zigahabwa inzego zihagarariye
AMR ubuyobozi : Association
bukuru des Moniteurs du
n’izegerejwe Rwanda ndetse
abaturage
AMUR bikajyana : Association des Musulmans
no koherezayo au Rwanda
abakozi, uburyo bw’ibikoresho
ANT n’umutungo nk’ibyiciro
: Assemblée bimwedena
Nationale bimwe by’amahoro
Transition
n’imisoro. Haracyari National
(Transitional kare gupima icyo byahinduye
Assembly)
APADEC ndetse : Association du Parti Démocrate zaratewe
n’inyungu n’inzitizi zishobora kuba Chrétienn’ iyi
APR poritiki. Umuntu
: Armée yavuga gusa
Patriotique bimwe mu bintu bitangiye
Rwandaise
kugaragara.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
607
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
Ikarita ya 13 ___________________________________
: Uturere tw’imiyoborere y’u Rwanda (2001)

A.A. : Archives Africaines


A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse zigaragarira mu gukorera hamwe mu gihe
Inyungu z’iyi poritiki
ARDgufata ibyemezo
cyo : Alliance pour ya
hagati le Renforcement de la nyobozi,
njyanama na komite
Démocratie
ubuyobozi bw’ibanze bwegereye abaturage kandi bubasha
ARDHO
kubakemurira : Association Rwandaise
ibibazo (ubumwe), pour la Défense
kuko abaturage b’amokodes
yose
agira uruhare Droits
mu gushyiraho
de l’Hommeno kugenzura abayobozi, ariko
cyanecyane kuko bigira kandi bagafatira
AREDETWA : Association pour le Relèvement hamwe ibyemezo kuri
gahunda n’ibikorwa bifatika bibareba.
Démocratique des Batwa
608
v
3RULWLNL \R NZHJHUH]D
ACRONYMS XEX\RER]L DEDWXUDJH \DUL LÀWH NDQGL
AND ABBREVIATIONS
imbogamizi cyangwa inzitizi zishoboka, ari zo:
___________________________________ urwego
rw’amashuri, urwego rw’imibereho no kubura akamenyero ko
kwitabira
A.A. amahuriro byashoboraga
: Archives Africaines gutuma igice cy’abaturage
kitayitabira ; icyubahiro n’umuco wo gushaka gutegeka byose
A.G. : Assemblée Générale
wagaragaraga ku myanya imwe n’imwe byashoraga gutuma
ABAKI muri :iyo
abari Alliance des Bakiga
myanya badatuma kwegereza ubuyobozi
ABESC : Association
abaturage bigira umumaro wabyo;des Bahutu Evoluant
ubukene pour
bwa tumwe muladuce
Suppression
twegerejwe abaturage des Castes
tudashobora kwibonera umutungo watwo
ACRrwego rw’iterambere
mu : Associationry’abaturage
des Cultivateurs
batwo du Rwandaizindi
tutitabaje
ngufu
ADP (Leta n’abaterankunga); kwegereza
: Alliance Démocratique desubuyobozi
Peuples abaturage
ntibiteganya
ADR ikintu cyo kwita kuri bamwe mu
: Alliance pour la Démocratie et bayobozi
la bo hasi.
Réconciliation Nationale
7.1.10. Poritiki yo hanze y’igihugu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Aha Guverinoma: Alliance des Forces
y’ubumwe Démocratiques
bw’igihugu yagombagapour la
guhanga
udushya muri Libération
poritiki yayoduyoCongo-Zaïre
hanze y’igihugu kurenza izindi
AGOA Kubera
nzego. : African Growth byasabaga
iyo mpamvu and Opportunity kubanzaActkumenya
$,'6
ibyangiritse $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
n’inzitizi kugira ngo higwe poritiki ndangamikorere
hitawe
AIMO kandi : Affairesbishobora
ku bintu Indigèneskuyifasha.
et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Nyuma ya jenoside, izina Rwanda ntiryibutsaga ikirere kiza
Rwandaise
cyarwo, ubwiza bwarwo, umuco warwo unoze, cyangwa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ubwemarare bw’ababyinnyi barwo ‘intore’ begukana ibikombe
AM/AP
mu : Arrêté
isi hose. U Rwanda ministériel/ Arrêté présidentiel
rwari rwahindutse igihugu k’imipanga,
AMR nyamwinshi
aho : Association
y’Abahutu desyahisemo
Moniteurs du Rwanda
igisubizo cya nyuma
AMUR ngo yikize
kugira : Association des Musulmans
burundu nyamuke y’Abatutsi.au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Umurimo wa mbere wa Diporomasi
(Transitional National yaAssembly)
Guverinoma y’ubumwe
bw’igihugu
APADEC wagombaga kuba uwo kwereka
: Association du Parti Démocrate isi uburyo ubuyobozi
Chrétien
bubi bwubatse ubutwererane n’ibihugu byakataje muri
APR : Armée Patriotique Rwandaise
demokarasi no mu migenzereze myiza mu isi nk’Umuryango
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
w’Abibumbye, amadini, n’ibindi. Ubwo buyobozi bwubakiraga
ibikorwa byabwo Rwandais
kuri poritiki yo guheza, ibibi iyo poritiki yakoze
APROCOMIN: Association
ku manywa y’ihangu bikaba desbyuzuye
Commerçants
amatekaIndigènes
y’u Rwanda
APROSOMA
rwigenga. : Association
Nta muntu n’umwe pour lawakemanga
Promotion Sociale de la
ubwo buyobozi
cyangwa ngo agerageze
Masse kubwamagana ku mugaragaro mu bihugu
byateye
ARD imbere. Jenoside
: Alliance yo mu
pour wa 1994, yatangijwe
le Renforcement de la kera, ni
igikorwa cyumvikana cya
Démocratie poritiki ya Leta. Akazi ka mbere ka
Guverinoma kari ako kugaragaza ko Abanyarwanda batangiye
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
kubana, bongeye gusana ubumwe bwabo nk’abanyagihugu,
Droits
batangije igikorwa de l’Homme
cy’ubwiyunge no kubaka igihugu kigendera
kuri demokarasi, Leta yiyemejelekubaha
AREDETWA : Association pour Relèvementamasezerano yose
Démocratique des Batwa
609
v
mpuzamahanga arebana n’uburenganzira
ACRONYMS bwa muntu. Kubera
AND ABBREVIATIONS
iyo mpamvu ___________________________________
Guverinoma y’ubumwe bw’igihugu yohereje
intumwa mu isi yose.
A.A. : Archives Africaines
Indi mbogamizi ikomeye yari iyo kubasha gukora diporomasi
A.G. : Assemblée Générale
yigenga. Nubwo u Rwanda rwabonye ubwigenge mu wa 1962,
ABAKI
rwagumye : Alliance
kuba indagizodes Bakiga gatorika, u Bubirigi nyuma
ya Kiriziya
ABESC
haza : Association
kwiyongeraho des Bahutu
u Bufaransa. Evoluant
Diporomasi yarwopour la
yakomeje
Suppression
gukorera mu kwaha kw’izindides Castes
diporomasi, iz’abari baruragiye,
ACR
bafunze : Association
amaso, bagahishirades Cultivateurs
ibyaha du Rwanda mu
cyangwa barushyigikiye
bikorwa
ADP by’ubugizi bwa Démocratique
: Alliance nabi byo mu ntambara y’abanyagihugu
des Peuples
yo
ADR mu wa 1990–1994
: Alliance pour la Démocratie et la ubutegetsi
na none bagashyigikira
bwatsinzwe muRéconciliation
buhunzi kugiraNationale
ngo buzagaruke mu Rwanda.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Guverinoma nshya ikimara kwinjira mu ruhando
mpuzamahanga, yagaragaje ukwigenga kwayo haba lamu
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour
LibérationUmuryango
Muryango w’Abibumbye, du Congo-Zaïre
w’Ubumwe bw’Afurika no
AGOA
mu : African
zindi nzego Growth and
mpuzamahanga. Opportunity
Bityo Actwa mbere
ambasaderi
$,'6
w’ubutegetsi $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bushya yatangarije mumuryango w’Abibumbye ko
“U
AIMORwanda ari
: Affaires kigenga,
igihugu Indigènes koet
atari u Bufaransa bugomba
Main-d’oeuvre
kugaragaza
AJER aho ruhagaze (…)
: Association nk’uko
de la bubikorera
Jeunesse ibindi bihugu
Estudiantine
bikoresha ururimi rw’igifaransa byo muri Afurika”. Ibyavuzwe
Rwandaise
n’intumwa z’u Rwanda muri iyo miryango mpuzamahanga
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
inyuranye ntibyongeye guhesha agaciro n’ishema u Rwanda
AM/AP
gusa, ahubwo: byagahesheje
Arrêté ministériel/
AfurikaArrêté
yose. présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Abafatanyabikorwa : Association des Musulmans
b’u Rwanda benshi, bariau Rwanda
bamenyereye
ANT
imikorere ya : Repubulika
Assemblée Nationale
ya mbere de Transition
n’iya kabiri byarabagoye
kumenyera ibyo ubutegetsi bushya
(Transitional National bwasabaga
Assembly)dore ko bwari
EXÀWHLKDPHU\·LEDQ]Hkubaha
APADEC ubusugire
: Association du Parti Démocrate bw’igihugu. Birakwiye
Chrétien
kwibutsa ko imikorere mpuzamahanga yarurwanyaga kubera
APR : Armée Patriotique Rwandaise
impamvu zinyuranye. Abafatanyabikorwa bashyigikiraga
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
byimazeyo ubutegetsi bwatsinzwe, nta kindi bashoboraga
Rwandaisu Rwanda. Abitiranyaga nyamwinshi/
gukora uretse kurwanya
APROCOMIN:
nyamuke y’ubwoko Association des Commerçantsya
na nyamwinshi/nyamuke Indigènes
poritiki bari
APROSOMA
mu gice cyatsinzwe : Association pour
nta kindi la Promotion
bashoboraga Sociale
uretse de la
guhamagarira
cyangwa kwihutisha Masse ihirima ry’ubutegetsi buriho. Bamwe
baracyabiharanira
ARD bashishikaye
: Alliance
29
.
pour le Renforcement de la
Démocratie
Iruhande rw’izo ngufu zarurwanyaga hari, ku rundi ruhande,
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ingufu zari ziyemeje kwamagana ibyaha byakozwe mu Rwanda
Droits de l’Homme
IDC., Rapport succinct
AREDETWA : Association
29
concernant pour
la rencontre de Bukavu sur le thème crucial du
le Relèvement
retour des réfugiés rwandais, 23-28 octobre 1994.
Démocratique des Batwa
610
v
n’ingaruka zabyo.
ACRONYMSInyandiko
AND zinyuranye z’abanyamakuru,
ABBREVIATIONS
abanditsi, abahanzi, abarimu muri za Kaminuza, n’abandi30.
___________________________________
Aha twakwibutsa
A.A. igikorwa
: Archives cy’abanditsi b’Abanyafurika bavuze
Africaines
ku kaga kagwiriye u Rwanda bafatiye ku nsanganyamatsiko
A.G. : Assemblée Générale
yiswe “écrire pour devoir de mémoire” (kwandika nk’inshingano
ABAKI
\R NZLEXND : +DUL Alliance desÀULPH
NDQGL Bakiga Q\LQVKL ]DNR]ZH NX LVK\DQR
ABESC :
ryagwiriye u Rwanda. Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR
Mu ntambara : Association des Cultivateurs
yayo ya diporomasi, Guverinomadu Rwanday’ubumwe
bw’igihugu yibanze
ADP : Alliance ku bihugu bituranyi.des
Démocratique Haza mbere na mbere
Peuples
Zayire;
ADR Umubano: Alliance pour la Démocratie et la abaturage ba
n’icyo gihugu wari mubi kubera
Zayire bavuga Réconciliation
ikinyarwanda bagirirwaga
Nationale nabi Leta yabigizemo
uruhare, abanyamahirwe babashije guhungira mu Rwanda,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
kubera impunzi zakoraga imyitozo ya gisirikare kandi zikagura
AFDL
intwaro kugiraAlliance
: des Forces
ngo zizatere Démocratiques
u Rwanda, kubera kandi pour la
ibitero
shuma by’ubwicanyi Libération du Congo-Zaïre
byaterwaga mu Rwanda biturutse muri
AGOA
Zayire. Ubuyobozi : African Growth byombi
bw’ibihugu and Opportunity
bwabashijeAct kumvikana
$,'6
byatumye Zayire $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
isubizwa indege yayo yafatiriwe mu Rwanda,
u
AIMORwanda na rwo
: Affairesrugasubirana
Indigèneskajugujugu n’ibindi bikoresho
et Main-d’oeuvre
bya gisirikare: Association
AJER byari byajyanywe n’abahozeEstudiantine
de la Jeunesse ari abasirikare b’u
Rwanda. Izo ngufu za diporomasi nyamara ntizabashije kubuza
Rwandaise
ko haba amakimbirane ubugira kabiri.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
Mu makimbirane : Arrêtén’u ministériel/
Buganda,Arrêté guhuraprésidentiel
kenshi hagati
AMR
y’abahagarariye : Association
ibihugu byombi des Moniteurs du Rwanda
byatumye bihosha. Binyuranye
AMUR
no muri Zayire : Association
na Tanzaniya, desuMusulmans au Rwanda
Burundi bwabashije gucunga
ANT
inkambi z’impunzi, : Assembléemu giheNationale
impande zombide Transition
byarebega zumvaga
ko gikwiye, impunzi zaratashye.
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Umubano na Tanzaniya wakomeje kuba mwiza. Uwo mubano
APR : Armée Patriotique Rwandaise
washimangiwe no kongera kubyutsa umushinga wo kubaka
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
umuhanda ujya ku cyambu cya Isaka, kubaka inzira ya gari
Rwandais
ya moshi Tanzaniya-Uganda-Rwanda-Burundi–RDC, gutanga
APROCOMIN: Association des Commerçants
ikibanza cyo kubakamo ububiko bw’ibicuruzwa biza mu Rwanda. Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
30
Gouteux J.-P. , La nuit rwandaise. Implication française dans le dernier génocide
ARD
du : Alliance
siècle, Izuba-Esprit frappeur,pour le Renforcement
2002; Verschave de de
F.-X., Complicité lagenocide? La
politique de la FranceDémocratie
au Rwanda, la Découverte, 1994; Les temps modernes, Les po-
litiques
ARDHO de la haine. Rwanda, BurundiRwandaise
: Association 1994- 1995; Hertzfeld
pourJ.,laDans la nue dedes
Défense la vie.
Récit des marrais rwandais, Paris, Seuil, 1999; Hertzfeld J., Une saison de machettes.
Récits, Seuil, 2003; Droits
Kayimahede l’Homme
V., France–Rwanda: Les coulisses du génocide-Témoi-
AREDETWA
gnage : Association
d’un rescapé, pour le2003;
Esprit frappeur-Dogorno, Relèvement
Dupaquier F. (dir.), La justice
internationale face au drame rwandais, Paris, Kharthala, 1996.
Démocratique des Batwa
611
v
8UHWVH DEDWXUDQ\L ED EXJXÀ
ACRONYMS AND *XYHULQRPD \RQJH\H JXIXQJXUD
ABBREVIATIONS
ambasade n’abahagarariye inyungu zarwo byari bisanzwe,
___________________________________
ifungura n’izindi hakurikijwe inyungu z’igihugu. Yashimangiye
kandi
A.A. umubano wayo n’imiryango
: Archives Africaines mpuzamahanga ishamikiye
kuri za Leta (by’umwihariko Umuryango w’Abibumbye
A.G. : Assemblée Générale
n’amashami yawo n’imiryango nyafurika n’iyo mu karere)
ABAKI
n’idashamikiye: Alliance des
kuri Leta. U Bakiga
Rwanda rwasezeye muri imwe mu
ABESC
miryango. : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR
U : Associationimikoranire
Rwanda rwasubukuye des Cultivateurs du Rwanda
n’abaterankunga kugira
ngo
ADPrubashe gutangiza
: Alliancegahunda yo kongera
Démocratique des kubaka
Peuplesinzego zose
z’igihugu.
ADR Bamwe
: Alliance pour la Démocratie et la by’igihugu,
muri bo, bumvaga ibibazo byihariye
bahise basubiza, u Rwanda na
Réconciliation rwo rwagobotse mu gikorwa
Nationale
cy’ubuhuza nko muri Tanzaniya mu kibazo cy’u Burundi no
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
muri Etiyopiya na Eritereya mu makimbirane y’imipaka hagati
AFDL
yabyo. : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
U : African Growth
Rwanda rwakiriye and Opportunity
kandi abantu banyuranyeActbakomeye
$,'6bo harimo
(muri $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Julius Nyerere na Nelson Mandela) n’intumwa
z’amahanga
AIMO ndetse
: Affairesrunemeza
Indigènesba et
ambasaderi n’abahagarariye
Main-d’oeuvre
imiryango
AJER mpuzamahanga,
: Association deby’umwihariko abo mu Muryango
la Jeunesse Estudiantine
w’Abibumbye bagize kandi bagikomeza kugira uruhare runini
Rwandaise
mu kongera kubaka u Rwanda. Birakwiye kwibutsa kuri iyo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ngingo ko igikorwa cyo kwemeza ko ubwicanyi bwakozwe mu
AM/AP bukorewe
Rwanda : ArrêtéAbatutsi
ministériel/ Arrêté présidentiel
ari jenoside ndetse kuba ONU
AMR
yarashyizeho : Association des Moniteurs
urukiko mpanabyaha du Rwanda
mpuzamahanga, nta
AMUR
gushidikanya :byabaye
Association des Musulmans
nk’indishyi y’akababaro.au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Byongeye kandi, Umuryango w’Abibumbye
(Transitional washyizeho komisiyo
National Assembly)
yigenga
APADEC yo kwiga ibyakozwe n’Umuryango
: Association du Parti Démocrate Chrétien w’Abibumbye
mu Rwanda. Raporo y’iyo komisiyo yanzuye ko Umuryango
APR : Armée Patriotique Rwandaise
w’Abibumbye wateshutse ku nshingano zawo mu Rwanda,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
maze itanga inama zinyuranye harimo iyo gusaba imbabazi u
Rwanda, izo nama Rwandais
zose zemewe n’Umuryango w’Abibumbye31.
APROCOMIN: Association
Boutros Boutros Ghali ndetse des n’uwamusimbuye
Commerçants Indigènesku mwanya
APROSOMA
w’Umunyabanga : Association pour la Promotion
mukuru w’Umurayango Sociale de
w’Abibumbye la
basabye
X5ZDQGDQGHWVHQ·$EDQ\DUZDQGDLPEDED]LNXPXJDUDJDUR.RIÀ
Masse
Annan
ARD we yarengejeho
: Allianceasabapouribihugu bigize ONUde
le Renforcement ko la
byakunama
tariki ya 7 MataDémocratie
byibuka ishyano ryagwiriye u Rwanda. Yateguye
kandi i New York n’ i Genève urugendo mu rwego rwo kwibuka
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ku nshuro ya cumi jenoside. Gusaba imbabazi byakozwe kandi
Droits de l’Homme
31
ONU, Commission d’enquête indépendante
AREDETWA : Association pour le pour examiner l’action des Nations
Relèvement
Unies au Rwanda, 1990-1994. B
Démocratique des Batwa
612
v
na Minisitiri w’intebe
ACRONYMS w’u Bubirigi. Yari yaje i Kigali kwitabira
AND ABBREVIATIONS
imihango yo kwibuka ku nshuro ya cumi jenoside, yagize ati
___________________________________
“Mu izina ry’igihugu cyange, n’abaturage bange, mbasabye
imbabazi”.
A.A. Mbere yo kuba
: Archives Minisitiri w’Intebe yagize uruhare
Africaines
mu kwandika raporo ya komisiyo y’inteko ishinga amategeko
A.G. : Assemblée Générale
y’Ababirigi ku mahano yagwiriye u Rwanda.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Umuryango :w’Ubumwe
Associationbw’Afurika
des Bahutu naEvoluant
wo wakoze pour raporo
la
nziza y’iperereza Suppression
kuri “jenoside des yo Castes
mu wa 1994 mu Rwanda
ACR
n’ingaruka : Association
zayo”. Twavuga des kandiCultivateurs du Rwanda
ko inteko ishinga amategeko
y’
ADP u Bufaransa yakoze raporo
: Alliance mu wa 1998
Démocratique ku butabazi bw’u
des Peuples
Bufaransa
ADR mu Rwanda. Nubwo iyo raporo
: Alliance pour la Démocratie et la itagaragaza uruhare
rw’u BufaransaRéconciliation
mu bikorwa byabo mu Rwanda, irimo nyamara
Nationale
amakuru y’ingirakamaro cyane yakoreshwa32.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Mu kwanzura, Alliance
AFDL : umuntu des Forces ko
yakwemeza Démocratiques pour la
umuhate wa diporomasi
y’u Rwanda, Libération
imirongo migaridu Congo-Zaïre
yayo yashyizweho mu wa
AGOA
1995/1996, :watanze
African umusaruro:
Growth and isura Opportunity
nshya Acty’u Rwanda
$,'6
yarigaragaje $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
buhorobuhoro, ibitekerezo by’u Rwanda birumvwa
mu
AIMO nama mpuzamahanga,
: Affaires Indigènes umubano ukomeye warubatswe
et Main-d’oeuvre
haba
AJER hagati :y’Association
u Rwandaden’ibindi bihugu
la Jeunesse kimwe ukwacyo,
Estudiantine
cyangwa ibihugu byinshi, igihugu kigira uruhare mu butumwa
Rwandaise
bw’imishyikirano no kubungabunga amahoro, twavuga kandi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ko u Rwanda rutanga ikizere kuko rwakira buri gihe inama
AM/AP
mpuzamahanga : Arrêté ministériel/
n’izo mu karere zo mu Arrêté présidentiel
rwego rwo hejuru.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR Amakimbirane
7.1.11. : Association yo mu deskarere
Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Nubwo hari umuhate wo kuvugurura
(Transitional diporomasi, u Rwanda
National Assembly)
ntirwabashije
APADEC kwirinda intambara ebyiri
: Association du Parti Démocrate rwarwanye na Zayire
Chrétien
n’amakimbirane yihishe n’u Buganda.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
a. Intambara zombi za Kongo
Rwandais
APROCOMIN:
Guhera muri Association
Nyakanga des Commerçants
1994, Indigènes
ibibazo by’ingorabahizi
APROSOMA :n’umutekano
byerekeranye Association pour la Promotion
w’u Rwanda Sociale
byaberaga muride Zayire
la
yari yongeye kubatizwa
Masse Repubulika iharanira Demokarasi ya
Kongo
ARD (RDC) mu wa 1997.
: Alliance pour Bayobowe kandi barinzwe
le Renforcement de la n’ingabo
z’Abafaransa zoDémocratie
mu gikorwa cya Turukwaze, izahoze ari ingabo
z’u Rwanda zigera ku bihumbi 50.000 n’ibihumbi 20.000
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
by’imitwe yitwara gisirikare Interahamwe - n’impuzamugambi
EDPEXWVH XPXSDND Droits ZD
de l’Homme
=D\LUH ELYDQ]H Q·LPSXQ]L EDUL EDÀWH
AREDETWA : Association pour le Relèvement
32
Parlement français, Rapport sur l’intervention de la France au Rwanda, 1998.
Démocratique des Batwa
613
v
intwaro kandiACRONYMS
ubona byateguwe.
AND Ibikoresho byabo bya gisirikare
ABBREVIATIONS
byaje kwiyongera kubera ko batewe inkunga n’u Bufaransa
___________________________________
n’abajenerari ba Mobutu babonaga muri icyo gikorwa isoko
y’imari
A.A. batari biteguye,
: Archives tutibagiwe inkunga y’ubutabazi
Africaines
mpuzamahanga yahise ihindurwamo “umusanzu w’intambara”.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI zari :zirangajwe
Impunzi Alliance des Bakiga
imbere n’abayobozi bo mu rwego rwa
ABESC : Association des Bahutu
poritiki, ubuyobozi busanzwe ndetse na gisirikareEvoluantbabategekaga
pour la
kugurisha igiceSuppression des Castesngo batange umusanzu
k’ibyo kurya bahabwaga
ACR
w’intambara :(umusanzu
Associationwades Cultivateurs
buri kwezi waridu Rwanda 1, 2
amadorari
ku
ADPmpunzi). :BamweAlliance mu bageragezaga des
Démocratique kugaruka
Peuples mu Rwanda
bahitaga
ADR bicirwa aho mu rwego rwo
: Alliance pour la Démocratie et la guca intege abandi
bashoboraga kubyuririraho.
RéconciliationImpunzi
Nationalezihinduka gutyo ingwate
n’inkambi zazo ziba icyuzi cyo kurobamo abantu bo kujya mu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
gisirikare gishya cyarimo kubakwa.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libérationcyaragaragaraga
Ikibazo cy’umutekano du Congo-Zaïre kandi gikomereye
AGOA
u Rwanda. Mu : African
wa 1995 Growth
abahozeandari Opportunity
abasirikare Act
b’u Rwanda
$,'6
batangiye $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
gucengeza abarwanyi mu Rwanda. Igikorwa cyari
kiboroheye
AIMO kuko inkambi z’impunzi
: Affaires Indigènes etzari zirimo kandi inzego za
Main-d’oeuvre
gisirikare
AJER zakoze jenoside, de
: Association zari
la mu birometero
Jeunesse bike (rimwe na
Estudiantine
rimwe kirometero 1 uvuye ku mupaka w’u Rwanda binyuranye
Rwandaise
n’amasezerano mpuzamahanga arebana n’impunzi).
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/APya 1995
Hagati : Arrêté ministériel/
na 1996, imyiteguroArrêté présidentiel
ya gisirikare yari imaze
AMR ku rundi
kunoga : Association des Moniteurs
ruhande rw’umupaka. Mu duRwanda,
Rwandaibihuha
AMUR
bishingiye ku: makuru
Association des Musulmans
yaturukaga mu nkambiau Rwanda igihe
byavugaga
ANT karundura
igitero : Assemblée
gitererwaNationale
ku Rwanda. de Transition
Ingabo z’abajenosideri
zari zubatse bya gihanga. National
(Transitional Hari diviziyo ebyiri muri Kivu
Assembly)
y’Amajyaruguru
APADEC n’iy’Amagepfo; yari igabanyijemo
: Association du Parti Démocrate Chrétien amaburigade
na batayo, hakaba ubuyobozi bukuru bw’ingabo i Mugunga
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ndetse n’ubuyobozi bukuru kuri buri rwego. Umubare wazo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
warutaga uw’ingabo za APR.
Rwandais
APROCOMIN:
¾ Igikorwa cya Association des Commerçants
mbere cya gisirikari muri KongoIndigènes
yitwaga Zayire
APROSOMA : Association
(18 Ukwakira pour la Promotion
1996-17 Gicurasi Socialen’intego
1997): icyabiteye de la
Masse
Hari
ARD ku itariki ya 19 Ukwakira
: Alliance pour 1996 ubwo intambara
le Renforcement de layatangiraga
ku mugaragaroDémocratie
mu karere ka Uvira hagati y’ingabo za Zayire
(Force Armées Zaïroises - FAZ) n’abarwanyi ba “Alliance des
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Forces Démocratiques pour la Libération du Congo-Zaïre (AFDL).
Droits de l’Homme
Iyo mirwano yabanjirijwe n’igikorwa cy’urugomo rwakorerwaga
AREDETWA : Association
Abanyamurenge, Abatutsi batuye pour le Relèvement
muri Kivu y’Amagepfo hashize
Démocratique des Batwa
614
v
ibinyejana bibiri. Urwo rugomo
ACRONYMS rwakorwaga n’abayobozi bo
AND ABBREVIATIONS
muri ako gace___________________________________
(komiseri wa zone ya Uvira, Guverineri wa Kivu
y’Amagepfo n’abandi) bafatanije n’abayobozi bo hejuru mu nzego
za
A.A.poritiki na gisirikare.
: Archives Intagondwa z’Abahutu b’Abarundi
Africaines
n’Abanyarwanda bari muri ako gace na bo binjiye muri icyo
A.G. : Assemblée Générale
gikorwa cyo guhiga Abatutsi. Umubare nyawo w’iryo kubura
ABAKI
ry’ubwoko : Alliance des Intambara
ntiwagaragajwe. Bakiga ya AFDL yagaragaye mu
ABESC
bihe bya mbere: Association des Bahutubarwanyaga
nk’iy’Abanyamurenge Evoluant pour la yo
poritiki
Suppression
kubarimbura. Nyamara des
intego Castes
z’iyo intambara zari zirenze izo.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
AFDL
ADP mu by’ukuri: Allianceyashinzwe muri Kanama
Démocratique 1996 mu nzu
des Peuples
y’umuntu
ADR ku : Alliance pour la Démocratie et la ayishyiraho
giti ke ku Kacyiru, nubwo amategeko
NXEXU\REZHPHZHDULKRL]LQDU\D5HPHUD KDÀ\D8YLUD ,\R
Réconciliation Nationale
nzu yaje gukomeza kuba inzu y’icumbi ridahoraho rya AFDL na
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
RCD, nyuma yaho. Iryo huriro ryari rigizwe n’imitwe ya poritiki
AFDL :
ine: Le Parti de Alliance des Forces
la Révolution Démocratiques
populaire (PRP) ya L.-D.pour la
Kabila,
Libération
Alliance Démocratique du Congo-Zaïre
des Peuples (ADP) rya Déogratias Bugera,
AGOA
Le Mouvement: African Growthpour
Révolutionnaire andlaOpportunity
Libération du Act
Zaïre (MRLZ)
$,'6
rya $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Masasu Nindaga ndetse na Conseil National de Résistance
pour
AIMO la Démocratie (CNRD) rya Kisase
: Affaires Indigènes Ngandu.
et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Mu rwego rwa gisirikare, imyiteguro yatangiye mu gice cya
Rwandaise
mbere cy’umwaka wa 1996. Habaye guhura hagati y’abayobozi
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
b’igisirikare cy’u Rwanda n’ibyahoze ari imitwe yitwara gisirikare
AM/AP
ya Mai-Mai na: Bangilima
Arrêté ministériel/
yo muri Kivu,Arrêté présidentiel
abarwanyi bayo bahabwa
AMR
imyitozo mu :karere
Association des Moniteurs
ka Gisenyi. Abasirikaredu boRwanda
muri APR bari
AMUR
bazi : Association
Zayire batoranyijwe mudes Musulmans
mitwe au Rwanda
yose kugira ngo bage mu
ANT nshya ziteguye
ngabo : AssembléekujyaNationale
kurwanirade Transition
muri Zayire igihe kigeze.
Gucengera ku(Transitional
buryo bwimbitse byarateguwe
National Assembly)mu rwego rwo
kwinjira
APADEC mu nkambi z’impunzi z’Abanyarwanda
: Association du Parti Démocrate Chrétien zo muri Kivu
y’Amagepfo n’iy’Amajyaruguru.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Igihe intambara yari itangiye mu wa 1996, ibyari bigambiriwe
n’u Rwanda niRwandais
ibi bikurikira: gusenya inkambi z’impunzi no
APROCOMIN: Association
gucyura izo mpunzi mu Rwanda, des Commerçants
gusenya inzego Indigènes
za gisirikare
APROSOMA
z’abahoze ari: ingabo
Association
za FARpourn’Interahamwe-Impuzamugambi.
la Promotion Sociale de la
Intego ya gatatu yo guhirika Mobotu, ntiyagaragaraga neza mu
Masse
ntangiriro
ARD y’iki gikorwa.
: Alliance pourMu kiganiro yagiranye de
le Renforcement na laWashington
Post tariki ya 9Démocratie
Nyakanga 1997, Generari Majoro Paul Kagame,
wari Visi Perezida akaba na Minisitiri w’Ingabo yemeje neza ko
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
yari intego ya gatatu “yaguye” y’intambara. Nyamara, abandi
Droits de
EDQWX EDELNXULNLULUD l’Homme
KDÀ EDWHNHUH]D NR LKLULPD U\D 0REXWX
AREDETWA : Association pour le Relèvement
ritazaga mu ntego zo ku ikubitiro.
Démocratique des Batwa
615
v
Insinzi nini n’ukwihuta
ACRONYMS byagaragaye mu isenywa ry’inkambi
AND ABBREVIATIONS
z’impunzi n’inzego za gisirikare z’abajenosideri
___________________________________ nta kabuza
byateye u Rwanda akanyabugabo ko gukurikirana intego
ya
A.A.gatatu. Iyi ntego yatangaga
: Archives Africainesikizere cyo kubungabunga
ibyagezweho n’intego ebyiri z’ibanze. Kuba ingabo za Mobutu
A.G. : Assemblée Générale
zitarigeze zihangana ndetse no kuba abaturage ba Zayire
ABAKI
burumvaga : Alliance
neza cyane des Bakiga zafatwaga nk’izivuye mu
inyeshyamba
ABESC
ijuru, byabaye: Association des Bahutu Evoluant pour la
ibirungo ntagereranywa.
Suppression des Castes
Hirya
ACR y’intego: Association
z’u Rwanda des mu Cultivateurs
ntambara ya du AFDL, birakwiye
Rwanda
kuvuga ku buryo bwihuse icengezamatwara ryarwitiriraga
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ribifashijwemo n’itangamakuru33:
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
x Gushyiraho “Umuhora” w’agace “karangwamo imirwano”
ku mupaka Réconciliation
w’u RwandaNationale
na Zayire kugira ngo rwirinde
AEC ibitero :by’izahoze
Agglomeration Extra-Coutumières
ari ingabo z’u Rwanda n’imitwe yitwara
AFDL gisirikare.
: Alliance des Forces
Icyo gitekerezo cyavuzwe Démocratiques pour lana
igihe kirekire
Guverinoma ya Zayire
Libération duyaCongo-Zaïre
Kengo wa Dondo ; 34

AGOAx Kwigarurira
: African Growth andku
Kivu ikomekwa Rwanda byahagurukije
Opportunity Act
$,'6 bamwe $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP muri
mu bahezanguni banga urunuka Abatutsi
Kongo no mu isi. Inyandiko itari yo, yiswe “Amaserano ya
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Remera”, yarahimbwe mu rwego rwo gushimangira icyo
AJER gitekerezo: Association
bagaragaza deko la ari
Jeunesse Estudiantine
cyo kiguzi cyumvikanyweho
Rwandaise
hagati y’inyeshyamba zo muri Kongo za AFDL
ALIR n’Abanyarwanda
: Armée demu Libération
rwego rwo du Rwanda
kubafasha kurwanya
AM/AP Mobutu. : Arrêté ministériel/
Icyo gitekerezo kijyaArrêté présidentiel
gusa n’ihange ryamamaye
AMR ry’ubwami bw’abami Hima-Tutsi ryazanywe
: Association des Moniteurs du Rwanda n’abo bantu35 ;
AMURx Kuvoma umutungo w’amabuye
: Association des Musulmans y’agaciro ya Kongo ni
au Rwanda
ANT kimwe mu bisobanuro bitangwa kuba
: Assemblée Nationale de Transition k’u Rwanda muri
Kongo. Komisiyo yo kugenzura ubusahuzi bw’umutungo
(Transitional National Assembly)
bukorwa n’ingabo zariyo yashyizweyo na ONU. Bigaragara
APADEC : Association
ko u Bufaransa bwari dububyihishe
Parti Démocrate
inyuma,Chrétien
iyi komisiyo
APR yashyize : Armée Patriotique Rwandaise
ahagaragara raporo ya mbere itarumvikanyweho
APROBAMI
kubera: koAssociation des Partis
“itakoranywe ubuhanga”Monarchistes
kandi “ibogamye”.
Raporo ya Rwandais
kabiri na yo yasabwe n’umuyamabanga mukuru
wa ONU, Association
APROCOMIN: wanagombyedes guhindura abagize iyo
Commerçants komisiyo;
Indigènes
x
APROSOMA : Association pour la Promotion Socialeyitiriwe
Gutsemba impunzi z’Abahutu ni indi ntego de la u
Rwanda, bikavugwa n’abantu bamwe na bamwe mu gihe
Masse
k’igitero cya AFDL. Nyuma y’ibyumweru bike imirwano
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
33
Braeckman C., Les nouveaux prédateurs. Politique des puissances en Afrique cen-
Démocratie
trale, Fayard, 2003
ARDHO
34
Kengo wa Dondo, : Association Rwandaise
Discours au sommet de l’OUA depour
Lomé en la1997
Défense des
35 Droits
Kamanda wa Kamanda, de l’Homme
Discours du Ministre zaïrois des Affaires étrangères au som-
met des Ministres de l’OUA
AREDETWA : Association pour à Lomé, préparatoire à celui des chefs d’États et de Gou-
le Relèvement
vernements, in International, no 301, Février 1997.
Démocratique des Batwa
616
v
itangiye, uwigeze kuba
ACRONYMS ANDMinisitiri w’ubutwererane w’u
ABBREVIATIONS
Bufaransa Bernard Debré, yageze aho atanga igitekerezo
___________________________________
cyo “kongera guca imipaka, kugira ngo iruhande
A.A. rw’igihugu cy’Abatutsi,
: Archives hashyirweho igihugu cy’Abahutu
Africaines
(un hutuland)”. “Niba imipaka itongeye gucibwa hazapfa
A.G. : Assemblée Générale
miriyoni y’Abanyarwanda” ni ko yababuriraga36.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Ni uruhe ruhare : Association
rukuru udes Bahutu
Rwanda Evoluant
rwagize pour la cyo
mu gikorwa
kurwanya Mobutu? Suppression
“Si benshides Castes ko Mobutu nta ngufu
bemeraga
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
\DULDÀWHNRNRµXNRQLNR3.DJDPH\DEZL\HXPXQ\DPDNXUX
ADPWashington
wa Post muri
: Alliance Nyakangades
Démocratique 1997.
Peuples“Batekerezaga
Mobutu
ADR nk’igikoko kitashoboraga gutsindwa,
: Alliance pour la Démocratie et la n’ikigofero ke
kinini n’igikoniRéconciliation
ke kinini”. Batekerezaga
Nationaleburi gihe mu myumvire
y’“u Rwanda ruto” na “Zayire nini”. «usa, ubwo twari tumaze
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
gutangira ni ho babashije kureba ikarita no kubona ko
bishoboka”. Alliance des Forces Démocratiques pour la
AFDL :
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
Muri : African
icyo kiganiro, Growth
ni ubwa mbereand Opportunity
umuyobozi wo mu Actrwego rwo
$,'6 yemeraga
hejuru $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ku mugaragaro uruhare rw’u Rwanda muri
iyo
AIMO ntambara, Jenerari Majoro Paul
: Affaires Indigènes Kagame yemeye “uruhare
et Main-d’oeuvre
rukomeye
AJER rw’u Rwanda mude
: Association guhirika Perezida
la Jeunesse Mobutu” atangaza
Estudiantine
ko “ari u Rwanda rwateguye, rukanayobora inyeshyamba
Rwandaise
zahiritse umusaza w’umunyagitugu”; ko ari abasirikari bakuru
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
n’ingabo z’u Rwanda bayoboye abarwanyi b’inyeshyamba; ko
AM/APz’u Rwanda
‘ingabo : Arrêté ministériel/
zagize uruhare mu Arrêté présidentiel
gufata byibura imigi ine
AMR
y’ingenzi : Association
ari yo des Moniteurs
Kinshasa, Kenge, Kisanganidu naRwanda
Lubumbashi”;
AMURko «u Rwanda
kandi : Association
rwahayedes Musulmans imyitozo
izo nyeshyamba au Rwanda n’intwaro
ANT y’urugamba
mbere : Assemblée Nationale
rwo guhirika de Transition
Marishari Mobutu mu Kwakira
1996”. (Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Ashyigikiwe n’ibihugu by’ibihangange by’i Burayi ahagana mu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
myaka ya 1960, Mobutu yabashije kwigaragaza nk’urwandiko
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
rw’abaturage yabatije Abazayirwa. Nta gitangaje kuba ihirikwa
rye ryarabaye ikintu Rwandais
gihambaye mu mateka y’isi. Uruhare rw’u
Rwanda muri icyo gikorwa,des
APROCOMIN: Association Commerçants
ahubwo ntirwashimwe Indigènes
ukurikije
APROSOMA
agaciro kacyo: kubera
Association pour zumvikana:
impamvu la Promotion Sociale
kuba de la
u Bufaransa
bwarakirwanyaga, Masse ingengabitekerezo y’irondamoko yo kwanga
Abatutsi
ARD itutumba mu pour
: Alliance karerelekandi itangiye gukwira
Renforcement de la mu isi,
cyanecyane inari ge y’abaturage
Démocratie ba Kongo (Abazayirwa) bumva
ko basuzuguwe, babohorwa n’agahugu gato nk’ u Rwanda.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Debré B., Le retour
AREDETWA : Association
36
du Mwami. Lapour
vraie le
histoire des génocides rwandais, Paris,
Relèvement
Ramsay, 1998, p. 107.
Démocratique des Batwa
617
v
Bamwe mu ACRONYMS
basesengura ANDbashatse koroshya urwo ruhare
ABBREVIATIONS
bavuga ko habaye “ubufatanye bwaguye
___________________________________bw’akarere’ mu
guhirika Mobutu n’ubugambanyi bw’Amerika. Ni byo koko,
“gukorera
A.A. hamwe mu karere”
: Archives byabayeho mu rwego rwo gufasha
Africaines
AFDL. Ariko byatangijwe n’u Rwanda kugira ngo bihe igikorwa
A.G. : Assemblée Générale
cyarwo ingufu za diporomasi zari zikenewe mu karere. Ni indi
ABAKI : Alliance
mpinduramatwara des Bakiga
y’imyumvire ya diporomasi ku mugabane
ABESC : Association des Bahutu
w’Afurika, aho ubwo buryo bwo gukorera Evoluant
hamwe no pour la
guterana
Suppression
inkunga ubusanzwe des Castes
byaganirwagaho gusa n’ibihugu by’i Burayi.
ACR gikorwa: Association
Ikindi cy’u Rwandades Cultivateurs
cyabaye gusubizadu Rwanda
agaciro uruhare
rw’abayobozi
ADP :b’Afurika
Alliance mu gihe cyo gufata
Démocratique des ibyemezo
Peuples by’ingenzi
ku
ADR mugabane.: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
$EDELNXULNLUDQLUDJD KDÀ EHQVKL EDNLUDQ\H LE\LVKLPR DNR
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
gashya. Asubiramo amagambo y’abambasaderi benshi
AFDL
b’Ubumuryango : Alliance des by’u
w’Ibihugu Forces Démocratiques
Burayi i Kinshasa pour
ndetselan’i
Libération du
Luanda, umunyamakuru wa Congo-Zaïre
Nouvelle Afrique Asie yagize ati:
AGOA by’Afurika
“Ibihugu : African
byoGrowth
mu karere and Opportunity
byahisemo Actejo hazaza
kugena
$,'6 no kutongera
habyo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
gutegereza uburenganzira bw’Abanyaburayi
kugira
AIMO ngo bigire icyo bikora.
: Affaires Ni impinduka
Indigènes mu mateka y’Afurika
et Main-d’oeuvre
ndetse
AJER n’isomo ku bahoze babakoronije.
: Association de la JeunessePoritiki yo mu karere
Estudiantine
irimo gutera intambwe yihuta”37.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Naho ubundi, u Rwanda ni nkaho ari rwo rwonyine rwikoreye
AM/AP
umutwaro : Arrêté
wose ministériel/
w’intambara. YabaArrêté présidentiel
ari kamere yo gukunda
AMR
intambara : Association
nk’uko des Moniteurs
bamwe bashatse du Rwanda Si byo
kubyumvikanisha?
AMUR
na mba. Ahubwo : Association
inyungu des Musulmans
ikomeye au Rwanda
ni umutekano warwo no
ANT
kubaho kwarwo : Assemblée
byumvikana Nationale de Transition
kandi bikomeye kuruta iby’abandi
baturanyi ba RDC. Ngicyo igisobanura
(Transitional uruhare runini rw’u
National Assembly)
Rwanda
APADEC muri : Association du Parti Démocratehari
iyo ntambara: ku buryo buziguye, uburemere
Chrétien
nyabwo bw’abandi binjiyemo maze uruhare rwabo rugakabirizwa.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Ibyo byabaye kuri Angola yagize “uruhare rukuru mu ifatwa rya
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Kenge”, ikare ya nyuma y’ingabo za Mobutu mbere yo kugera mu
mugi, yaravuzwe Rwandais
byimazeyo mu makuru menshi. Ukuri nyamara
APROCOMIN: Association
ni guto: “imfanshanyo y’Angola des Commerçants
yabaye cyaneIndigènes
iy’ibikoresho.
APROSOMA
Naho ku rugamba: Association pour laabakomoka
batwoherereje Promotion ku
Sociale de la
bajandarume
E·L .DQWD EDWDUL EDVKRER\H EDWDQDÀWH LNLQ\DEXSIXUDµ 8NR QL
Masse
ko
ARD umwe mu basirikare
: Alliance pourbakuru le ba APR yatangaje.
Renforcement de la
Démocratie
Uruhare rw’u Buganda na rwo rwarakabirijwe. Museveni yari
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
yijeje gutanga abasirikare 4.000 mbere y’intambara, imaze
Droits de l’Homme
gutangira nta musirikare w’u Buganda warwanye cyangwa ngo
AREDETWA : Association pour le Relèvement
37
Nouvelle Afrique-Asie, no 94- 95, Juillet–Août 1997.
Démocratique des Batwa
618
v
akandagire ku butaka bwaAND
ACRONYMS Zayire kugeza Kinshasa yafatwa,
ABBREVIATIONS
uretse umusirikare wakoraga ku giti ke, atari mu butumwa
___________________________________
bw’ingabo z’u Buganda (UPDF). Museveni nyamara yafashwe
igihe
A.A. kirekire :nkaho ari we
Archives wateguye, akanayobora inyeshyamba
Africaines
zarwanyaga Mobutu. Kubera guharanira inarige, yakomeje
A.G. : Assemblée Générale
kugumishaho urwo rujijo.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESCbinjiyemo
Abandi : Association des Bahutu
bagize uruhare Evoluant pour
ruto. Abanyamerika la
bavuzwe
inshuro nyinshi Suppression
nk’abafashijedes Castes na AFDL mu gikorwa
u Rwanda
ACRkurwanya: Mobutu.
cyo Association des Cultivateurs
Uruhare du Rwandaneza.
rwabo ntirwamenyekanye
Ubuhamya
ADP buturuka
: Alliancemuri APR busa des
Démocratique n’ubuha agaciro gake
Peuples
uruhare
ADR rwabo.
: Alliance pour la Démocratie et la Zambiya ni
Eritereya, Etiyopiya, u Burundi na
abandi bavugwa cyane ko bagizemo
Réconciliation uruhare. Uburemere nyabwo
Nationale
bw’ibyo bakoze ntiburamenyekana. Ntawahakana ko kuba
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ibihugu byo mu karere byarumvaga neza ziriya nyeshyamba
AFDL : Alliance
bitari mu byahiritse des Forces Démocratiques pour la
Mobutu.
Libération du Congo-Zaïre
AGOA¾Igikorwa: African Growthcya
cya kabiri andgisirikari
OpportunitymuriAct Kongo (2
$,'6 Kanama 1998 –Ukwakira 2002)
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Umubano
AJER w’u Rwanda nadePerezida
: Association L.-D.Estudiantine
la Jeunesse Kabila wasimbuye
Mobutu wahise uba mubi. Kuba yarafashijwe n’u Rwanda gufata
Rwandaise
ubutegetsi, kuva mu ntangiriro byahise bimubera inzitizi nini ya
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
poritiki mu maso ya rubanda. Abatavuga rumwe n’ubutegetsi
AM/AP na: UDPS
bayobowe Arrêtéya ministériel/
Tshisekedi Arrêté
ndetseprésidentiel
n’amashyirahamwe
AMR
ategamiye : Association
kuri Leta bakomeje des Moniteurs
imvugo du Rwanda
yo kwanga Abatutsi ndetse
AMUR
banakomeza :kumva
Association
ko kuba desKabila
Musulmans
afashwaau Rwanda
n’u Rwanda ari
ANT
iturufu : Assemblée Kabila
yo kumurwanya. Nationalena wede ubwe
Transition
yifuzaga kwikiza
vuba na bwangu Abanyarwanda,
(Transitional yumvaga
National ko bamubangamiye.
Assembly)
$ULNRNXEDDWDULDÀWHDEDVLULNDUH\LJHQJDKR\DJRPE\HNZLQJLQJD
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
u Rwanda ngo rumutize James Kabarebe nk’umugaba mukuru
APR : Armée Patriotique Rwandaise
w’ingabo. Kabarebe yagumye muri RDC n’ikipe nto y’abasirikari
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
199 kugeza akuweho mu wa 1998.
Rwandais
APROCOMIN:
Abaturage ba Association des Commerçants
Kongo babifataga Indigènes
nk’agasuzuguro kubona
APROSOMA : Association
umunyamahanga aba umugabapourmukuru
la Promotion Sociale
w’ingabo de laIcyo
z’igihugu.
gikorwa cyabyukije
Masse inzika z’abibukaga Barthélemy Bisengimana
Rwema
ARD wayoboye imyaka
: Alliance pour n’imyaka ibiro bya Mobutu.
le Renforcement de la Bakoze
ibishoboka byose ngo
Démocratiebikize Umututsi wari umuyobozi w’ibiro
bya Perezida, kandi guhera ubwo batangiye guhiga abantu
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
EDÀWH XEZHQHJLKXJX EXNHPDQJZD XPXKLJR ZDUL ZLEDVL\H
by’umwiharikoDroits
Abatutsi.deNone
l’Homme
dore Kabila ushyizwe ku butegetsi
AREDETWA : Association pour
n’ingabo z’Abatutsi, ahaye ubuyobozi le Relèvement
bukuru bw’ingabo
Démocratique des Batwa
619
v
Umututsi. Bamwe bibazaga niba
ACRONYMS ANDu ABBREVIATIONS
Rwanda rutaribeshye rwemera
uwo mwanya ___________________________________
w’umugaba mukuru w’ingabo za Kongo.

U Rwanda rwahise
A.A. rubona
: Archives vuba ko rwangwaga nyuma yuko
Africaines
Kabila afata ubutegetsi, n’ikemezo cyo gucyura ingabo zarwo muri
A.G. : Assemblée Générale
Kongo cyahise gifatwa, nyamara rwitondera kumenyesha ibindi
ABAKI bari bafatanyije
bihugu : Alliance mu
des karere
Bakigakugira ngo bisimbure ingabo
ABESC
z’u : Association
Rwanda byohereza des Bahutu
amakipe Evoluant
ya tekiniki. pour
Tanzaniya la
yihutiye
kohereza abigishaSuppression
b’ingabo, des Castes
ariko bigaragaje mu gikorwa cyo
ACR
gushishikariza : Association
Abanyekongodes Cultivateurs
kwanga du Rwanda
Abatutsi n’Abanyarwanda.
Batozaga
ADP abahoze ari abasirikari
: Alliance Démocratiqueb’u Rwanda n’Interahamwe
des Peuples
mu
ADR nkambi za Kitona ku buryo buzwi, bari
: Alliance pour la Démocratie et labashinzwe gutoza
abasirikari barinda Perezida Nationale
Réconciliation Kabila. U Rwanda rwagombye
kwihanangiriza Tanzaniya na Kabila, maze rusezeranywa ko
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
icyo gikorwa kigayitse kigiye guhagarikwa.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Abarimu ba gisirikareLibération du Congo-Zaïre
ba Tanzaniya basimbuwe inshuro ebyiri,
AGOAigikorwa: cyo
ariko African
kwangaGrowth andn’u
Abatutsi Opportunity Act
Rwanda nticyahagarara
$,'6 abayobozi
nubwo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ba Tanzaniya bakomeje kuvuga ko ari abere
banarahira
AIMO ko: Affairesbatanga
batigeze Indigènes ayo etmabwiriza.
Main-d’oeuvre Nyuma, komisiyo
y’iperereza
AJER ihuriweho
: Association n’u Rwanda na Tanzaniya
de la Jeunesse yagaragaje ko
Estudiantine
igikorwa cyo kwibasira u Rwanda n’Abatutsi cyakozwe n’abarimu
Rwandaise
ba gisirikare b’Abanyatanzaniya cyateguwe kandi kikayoborwa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
na Kabila ubwe. Bimurenze, asaba imbabazi Abanyarwanda,
AM/AP
ariko : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
bya nyirarureshwa.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Biragaragara :koAssociation
Kabila yahisemo des Musulmans
kwitandukanya aubidasubirwaho
Rwanda
ANT
n’Abanyarwanda. : Assemblée YongeraNationale de Transition
gutunganya buhorobuhoro
imitegekere y’igisirikare,
(Transitional aha National
imyanya ikomeyeAssembly) n’iy’umutekano
ibyegera
APADEC bye. Gusuzugurana no kwangana
: Association du Parti Démocrate Chrétien bigenda bihabwa
intebe hagati ye n’Abanyarwanda. Bamwe mu bantu bashaka
APR : Armée Patriotique Rwandaise
gusebya u Rwanda bavuga ko hari igihe abasirikare bakuru b’u
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwanda bari i Kinshasa bashatse kumuhirika no kumusimbuza,
ariko bahura Rwandaisn’ikibazo gikomeye cyo kubona umusimbura.
APROCOMIN:
Ngo byarabagoye Association des Commerçants
mu bushakashatsi bwinshi bakoze, Indigèneskubona
APROSOMA : Association
Umunyekongo pour la Promotion
ushobora kumusimbura. HagatiSociale
aho,deKabila
la
na we yahoraga Masse yiteguye, ndetse n’amayeri ye yo kwikiza
Abanyarwanda
ARD yarushagaho
: Alliance pour le kujya imbere. Yabashije
Renforcement de la guhura
no gukangura abahoze ari
Démocratie 38 abasirikare b’u Rwanda, ahita abaha
ahantu ho gukorera imyitozo .
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
38
Rutazibwa P., Les crises des Grands Lacs et la question tutsi, Edition du CRID, 199.
Démocratique des Batwa
620
v
Kabila ashobora kuba yaribwiraga
ACRONYMS ko ashyigikiye imitwe irwanya
AND ABBREVIATIONS
u Rwanda kandi ishobora kuzafata ubutegetsi i Kigali, azaba
___________________________________
akemuye ikibazo ke cyo kwikiza abo bari bafatanije bari bamaze
kuba
A.A. ikibazo kandi anabashe
: Archives gushimisha inzozi ze zitagaragaraga
Africaines
zo kuzaba umunsi umwe umuyobozi wo mu karere ukomeye
A.G. : Assemblée Générale
NDQGLXÀWHLMDPERNXNLJHURN·LJLKXJXNHNLQLQL
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Kwirukana : Association
James Kabarebedes muBahutu
kazi muEvoluant
mpera zapour la
Nyakanga
1998 no gutahuka Suppression des Castes
kw’abasirikare ba nyuma b’Abanyarwanda
ACR i Kigali byari
baza : Association
gihamya yo desgutandukana
Cultivateurshagatidu Rwanda
y’u Rwanda
na
ADP Kongo. Tariki ya 2 Kanama
: Alliance 1998 hateye
Démocratique desintambara
Peuples ya Kabiri
ya
ADR Kongo yatangajwe n’ubuyobozi bwa Burigade
: Alliance pour la Démocratie et la ya 408 i Goma,
maze inyeshyamba zikwira vuba
Réconciliation na bwangu mu gice gisigaye
Nationale
k’igihugu. Igitero k’indege i Kitona cyahuye n’ik’ingabo zari
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
zasigaye mu nkengero za Kinshasa. Urugamba rurihuta muri
AFDL :
Bas–Congo, Kinshasa Alliance desgufatwa,
igiye Forces Démocratiques
Angola na Zimbabwe pourbifata
la
umwanzuro woLibération du Congo-Zaïre
gutabara Kabila. Ubutegetsi bwe bwatabawe ku
AGOA wa nyuma.
munota : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
James
AIMO Kabarebe n’abo Indigènes
: Affaires bari kumweetbagotewe muri Bas-Congo.
Main-d’oeuvre
Bahitamo
AJER gusubira inyumade
: Association mula majyaruguru y’Angola aho, mu
Jeunesse Estudiantine
gihe cy’amezi abiri bagenzuraga igice kinini kuruta u Rwanda,
Rwandaise
batunganya ikibuga mpuzamahanga bagicanira hakoreshejwe
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
moteri ari na cyo bakoresheje mu kuzana ibyo kurya n’ibikoresho
AM/AP i Kigali
biturutse : Arrêté
ndetseministériel/
no gucyura Arrêté
ingabo présidentiel
zabo zose i Kigali,
AMR
n’inkomere : Association
kugera des Moniteurs
ku musirikare wa nyuma. du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
Inyeshyamba : za
Assemblée
RCD zakomejeNationale de Transition
kurwanira mu burasirazuba,
ariko bigenda (Transitional
buhoro. Mu National
gihe cyo Assembly)
gusinya amaserano y’i
Lusaka
APADEC muri Nyakanga 1999, RCD–Goma
: Association du Parti Démocrate yari yarafashe ibirenga
Chrétien
kimwe cya kabiri cy’ubutaka bwa Kongo. Abayobozi b’u Rwanda
APR : Armée Patriotique Rwandaise
bemeza ko “amaserano ya Lusaka yabaye mu gihe imirwano yari
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
yoroheye u Rwanda na RCD”. Ingabo zabo zendaga kwinjira i
Kinshasa, nyamara, Rwandais“ibihugu bikomeye by’inshuti byatugiriye
APROCOMIN: Association
inama yo kudakoza isoni akarere, des Commerçants Indigènesisoni
kuko uko kugakoza
APROSOMA
bishobora : Association
kutugiraho pourmbi”
ingaruka la Promotion
39
. Sociale de la
Masse
Amaserano
ARD ya Lusaka pour
: Alliance yageze ku bintu binedeby’ingenzi:
le Renforcement la 1)
kwerekana Ex-FAR, Interahamwe
Démocratie n’inyeshyamba z’Abahutu z’i
Burundi “nk’imitwe y’abagizi ba nabi” ; 2) Guhagarika imirwano;
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
3) kwigira inyuma k’urugamba (kwigira inyuma ho km15) kuri iyi
ngingo, u Rwanda Droits de l’Homme
rwemeye ku giti cyarwo kwigira inyuma ho km
AREDETWA : Association pour le Relèvement
39
Muligande C., Déclaration du 23 Mars 2002.
Démocratique des Batwa
621
v
200; 4) gushyiraho komite ishinzwe
ACRONYMS gukurikirana ishyirwa mu
AND ABBREVIATIONS
bikorwa. Kimwe n’ayandi masezerano, amasezerano ya Lusaka
___________________________________
yubahirijwe gake. Urupfu rwa L.-D. Kabila n’isimburwa rye na
Joseph
A.A. Kabila, umuhungu
: Archives we, ntibyatumye yongera kuvugwa.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Amasezerano yasinyiwe i Pretoria tariki ya 30 Nyakanga 2002
ABAKI ya Kongo
hagati : Alliance des Bakiga
n’u Rwanda yavugaga by’umwihariko gutaha
ABESC : Association
kw’ingabo z’u Rwanda ziva murides Bahutu
RDC Evoluant
ndetse nopour la no
gufata
Suppression
kohereza mu Rwanda des Castes
ku ngufu inkozi z’ikibi z’Abanyarwanda
ACR
zikorera muri:RDC.
Association
Nubwo ku des Cultivateurs
itariki du Rwanda
ya 5 Ukwakira umusirikare
wa
ADPnyuma w’u RwandaDémocratique
: Alliance yavuye muri des RDCPeuples
40
, uruhande rwa
Kongo
ADR rugaragara
: Alliance pour la Démocratie et la bwinshi mu
ko rutashyizemo ubushake
kubahiriza ibyoRéconciliation
rwemeye. Ni byo koko abasirikare babiri bakuru
Nationale
bashyikirijwe urukiko mpanabyaha mpuzamahanga na bamwe
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mu basirikare ndetse n’Interahamwe-Impuzamugambi bagaruwe
AFDL :
mu Rwanda arikoAlliance
igicedes Forces
kinini Démocratiques
k’ingufu z’ikibi zo mu pour la
Rwanda
Libération
zakomeje gukorera muri duRDCCongo-Zaïre
babifashijwemo na Kinshasa
AGOA : African
kandi bakomeje Growth
kuba ikibazo kuand Opportunity
Rwanda. Uhereye ku Actmaserano
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yasinyiwe i Luanda tariki ya 6 Ukwakira hagati ya RDC n’u
Buganda,
AIMO ingabo
: AffairesBuganda
z’u Indigènes zatangiye, bitinze, kuva muri
et Main-d’oeuvre
RDC.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Ubuhuza bwa Afurika y’epfo bwakoresheje inzira ebyiri:
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
imishyikirano hagati y’ibihugu byombi Kongo n’u Rwanda ku
AM/AP : Arrêté
ruhande rumwe; n’uministériel/ Arrêté présidentiel
Buganda kurundi ruhande. Inzira ya
AMR : Association
kabiri y’ubuhuza bw’Afurikades Moniteurs
y’epfo yibanze du
ku Rwanda
biganiro hagati
AMUR : Association
y’Abanyekongo. desbyatangiriye
Ibyo biganiro Musulmansi au SunRwanda
City, hagati
ANT : Assemblée
y’Abanyekongo, byahatswe Nationale
kutagiradeicyo
Transition
ageraho inshuro
nyinshi, byagize ibyiciro byinshi.
(Transitional Byatumye
National hashyirwaho inzego
Assembly)
z’inzibacyuho.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Amaserano yasinywe na L.-D. Kabila na P. Kagame yabereye i
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Pretoria tariki ya 30 Nyakanga 2002. U Rwanda rutangira gucyura
ingabo zarwo guhera Rwandaistariki ya 17 Nzeri 2002, rurangiza ibyo
APROCOMIN: Association
rwiyemeje bivugwa mu maserano des Commerçants
mbere y’igihe Indigènes
cyateganyijwe.
APROSOMA
Ku ruhande rwa : Association
Kongo, uko pour la Promotion
kwihuta Sociale de
ntakwagaragaye. la
Izahoze
ari ingabo z’u Masse Rwanda n’Interahamwe byakomeje gukorera ku
butaka
ARD bwa Kongo nubwo
: Alliance pourhabaye igikorwa cyo
le Renforcement kubambura
de la
intwaro (i Kamina) no
Démocratie gucyura bamwe by’urwiyerurutso,
ARDHO
40 : Association Rwandaise
Kuba iryo tahuka ry’’ingabo zose ryarakomeje pour laMONUC
guhakanwa, Défense des
ntibyemeza
cyangwa ngo ihakane Droits de l’Homme
ayo makuru. Umuhate wa MONUC na wo ntugaragara mu
gushakisha
AREDETWA : Association pour z’ikibi”,
no kohereza mu Rwanda “ingufu ubutumwa yari yahawe n’ama-
le Relèvement
serano y’i Pretoria.
Démocratique des Batwa
622
v
bagamije kwerekana
ACRONYMSko hariAND
icyo ABBREVIATIONS
bakoze. U Rwanda rwahisemo
kugirana imishyikirano mu ibanga, nta ruhare rwa MONUC
___________________________________
cyangwa Kinshasa, n’abayobozi b’inyeshyamba z’Abanyarwanda
zikorera
A.A. muri:Kongo, imishyikirano
Archives Africaines yatumye haba gutahuka ku
bushake k’umujenerari wo mu zahoze ari ingabo z’u Rwanda
A.G. : Assemblée Générale
Paul Rwarakabije n’abari bamuherekeje tariki ya 15 Ugushyingo
ABAKI
2004. : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
¾Ibyagezweho Suppressionn’ibikorwades Castes
bibiri bya gisirikare ku
ACR ruhande : Association
rw’ u Rwanda des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Ibikorwa
ADR bibiri bya gisirikare
: Alliance pour la muri Kongo byatanze
Démocratie et la umusaruro
ufatika ku ruhande rw’u Rwanda
Réconciliation Nationalemu rwego rw’umutekano.
Amakuru aturuka mu buyobozi bw’u Rwanda yemeza ko igitero
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
cyo mu wa 1996, impunzi zigera kuri 1,500,000 zacyuwe mu
AFDL
Rwanda ziva muri : Alliance
Zayire.des Forces Démocratiques
Naho izigera ku bihumbipour la
300,000
zari zahungiyeLibération du Congo-Zaïre
muri Tanzaniya zatashye mu Rwanda muri
AGOA
icyo gihe41. Na : African Growth
none, guhera mu and 1998Opportunity
ibikorwa bya ActAPR muri
$,'6 byatumye
Kongo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
hacyurwa impunzi 15 ku munsi ugereranije.
“Iyo
AIMO tutaza gutera
: AffairesZayire ikibazo etk’impunzi
Indigènes Main-d’oeuvrenticyari kuzapfa
gikemutse”
AJER uko ni ko umugaba
: Association mukuru
de la Jeunesse w’ingabo za APR
Estudiantine
yatangaje. Gucyura impunzi ku ngufu byatumye hakurwaho
Rwandaise
ibiguri byakurwagamo abarwanyi n’ibikorwa byo guhunganya
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
umutekano by’abajenosideri. Ni byo koko, hari impunzi
AM/AP muri: Arrêté
zasigaye ministériel/ Afurika
Congo–Brazzaville, Arrêté présidentiel
yo hagati no muri
AMR
Zambiya. Ariko: Association
ntibari ibiguri desbihambaye
Moniteursbyavamodu Rwanda abarwanyi.
AMUR gutahuka
Ndetse : Association
kwabo mudes Musulmans
Rwanda au Rwanda
byaratangiye. Kugeza mu
ANT abajenosideri
2001 : Assemblée
bari bagezeNationale de Transition
aho binjiza mu gisirikare abana
b’imyaka 942. (Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Intambara ebyiri zarwanywe n’ u Rwanda muri Zayire no
APR : Armée Patriotique Rwandaise
muri RDC zacyemuye ikibazo cy’umutekano. Intambara ya
APROBAMI
mbere yaziye :igihe.Association des Partismukuru
Nk’uko umugaba Monarchistes
w’ingabo za APR
Rwandais
yabitangaje “kwinjira kwacu muri Zayire mu wa 1996 byakorewe
APROCOMIN:
igihe. Twarabatsinze Association des Commerçants
kuko twabatunguye. Ntitwari Indigènes
kubatsinda iyo
APROSOMA
intambara ibera : Association pour la Promotion
imbere mu gihugu”. Sociale de
Inzego za gisirikare la
z’ingabo
41
Ku binyuranye na Masse
benewabo bari bahungiye muri Kongo, abahungiye muri Tanzaniya
ARD
ntibigeze bateza : Alliance
ikibazo pour lekuRenforcement
cy’umutekano de la n’imigirire
Rwanda kubera imyitwarire
by’ubuyobozi bwa Tanzaniya: ibihumbi
Démocratie 7000 by’imbunda n’ibihumbi 50,000 by’imihoro
byambuwe impunzi z’Abanyarwanda mbere yo kwambuka umupaka wa Tanzaniya mu
ARDHO
wa 1994 kandi nta:gikorwa
Association Rwandaise
cya gisirikare pour la
gifatika cyagaragaye mu Défense
nkambi. des
42
Igikorwa “OracleDroits de l’Homme
du Seigneur” cyakozwe n’ingabo z’abajenosideri muri Gicurasi
2001
AREDETWA : Association pour lecyagaragaje
mu Majyaruguru y’u Burengerazuba Relèvement uko kuri kubabaje. Ku
bacengezi 2000 bafashwe, harimo umubare munini w’abana bato.
Démocratique des Batwa
623
v
z’abajenosideri zarahangirikiye.
ACRONYMS Mu ntangiriro y’umwaka wa
AND ABBREVIATIONS
2002, ibigereranyo bituruka mu buyobozi bukuru bw’ingabo za
___________________________________
APR byashyiraga kuri 1/50 by’ingufu zari zisigaye ugereranyije
n’izari
A.A. zihari mu 1996. Ariko
: Archives ubushobozi bwabo bwo kugira nabi
Africaines
ntibwarangiye. Mu mpera za 2002, Umuryango w’Abibumbye
A.G. : Assemblée Générale
watangaga ikigereranyo k’ibihumbi 10 by’abahoze ari ingabo z’u
ABAKI n’imitwe
Rwanda : Alliance
yitwarades Bakigay’Abanyarwanda bari bakiri
gisirikare
ABESC
muri : Association
RDC, nyamara desb’u
abayobozi Bahutu Evoluant
Rwanda pour
batangaga la
umubare
Suppression des Castes
w’ibihumbi 50000.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
%DULEDÀWHNDQGLLQ]HJR]DSRULWLNLQDJLVLULNDUH]LELWDKR5'5
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
yagize
ADR ibihe byiza igihe mu
: Alliance pourinkambi z’impunziet
la Démocratie yanabakuragamo
la
abarwanyi ikanabona uko ibitaho.
Réconciliation Nationale Nyuma yuko izo nkambi
zisenywa RDR isimburwa na PALIR, n’amashami yayo ya
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
gisirikare ALIR I (i Bukavu) na ALIR II (yakoreraga mu nzego
AFDL
z’ubuyobozi bwa: Alliance deszaForces
gisirikare RDC). Démocratiques pour lano
Muri Congo Brazzaville
Libération
muri Centrafrique, FDLR du Congo-Zaïre
ikomoka mu bahoze ari abasirikare
AGOA
barindaga : African
Perezida Growth
ni rwo rwegoand Opportunity
rw’ubuyobozi ruzwiAct
cyane.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Nyuma,
AIMO FDLR yarongeye
: Affaires irabyutswa
Indigènes bisabwe n’ubuyobozi
et Main-d’oeuvre
bw’i
AJERKinshasa: Association
kugira ngo de hazabeho
la Jeunesseibiganiro byo kugabana
Estudiantine
ubutegetsi n’ubuyobozi bw’i Kigali mu rwego rwa gahunda ya
Rwandaise
DDRR. Ugereranyije n’indi mitwe, igitandukanya FDLR na yo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
nuko ihamya ko igizwe n’urubyiruko rutagize uruhare muri
AM/AP yo mu
jenoside : Arrêté
wa 1994.ministériel/ Arrêté présidentiel
Ubusugi yigambaga ntawubwemera.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association
¾Imbogamizi nini muri des Musulmans
izo au Rwanda
ntambara zombi
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Kurwanywa n’u(Transitional
Bufaransa ni National
yo mbogamizi ya mbere y’ibikorwa
Assembly)
bya
APADECgisirikare
: Association du Parti Démocrate Zayire/Kongo.
by’ingabo z’u Rwanda muri Chrétien
Ukuzamuka kwa FPR no gufata ubutegetsi mu wa 1994 mu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Rwanda byabaye kidobya y’inyungu z’Abafaransa muri Afurika
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
no mu karere k’ibiyaga bigari by’umwihariko. U Bufaransa
Rwandais
bwabashije kurinda ingabo z’abajenosideri zatsinzwe binyuze mu
APROCOMIN: Association des Commerçants
gikorwa cya gisirikare cya Turukwaze. Mu duce twa Indigènes
Cyangugu,
APROSOMA
Gikongoro na: Kibuye
Association pour laz’Abafaransa
aho ingabo Promotion Sociale de la
zari zikambitse,
ingabo z’abajenosideri
Masse zafashe amezi agera kuri ane yo gutuza
no
ARD gutegura guhunga
: Alliance nopour
gusenya ibyo zabashaga
le Renforcement degusenya.
la
Démocratie
Ibikorwa bya jenoside byarakomeje mu gace kiswe “agace
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
k’ubutabazi kizewe”. Iminsi mike nyuma yuko igikorwa cya
Droits de
Turukwaze gitangira l’Homme
abacitse ku icumu bo ku Kibuye baje
AREDETWA : Association pour
kubwira ishami rya APR ryari ribegereye le Relèvement
ubugome bakomezaga
Démocratique des Batwa
624
v
gukorerwa. Abakomando
ACRONYMS ba APR
ANDbagiye kubatabara, ariko mu gihe
ABBREVIATIONS
gito, basanze barwana n’ikompanyi y’Abafaransa
___________________________________ yo mu gikorwa
cya Turukwaze. Abasirikare ba APR babashije kuzenguruka
banafata
A.A. bugwate ikompanyi
: Archives yose y’abasirikare b’Abafaransa.
Africaines
Hakurikiyeho imishyikirano, irangizwa no kumvikana bya
A.G. : Assemblée Générale
kigabo kwafashije Abafaransa gusubirana abasirikare babo mu
ABAKI43. Nk’ikiguzi,
ibanga : Alliance
u des Bakigabwagombye kubahiriza nta
Bufaransa
ABESC : Association
kujenjeka igihe des
cyo kurangiza Bahutu nk’uko
Turukwaze Evoluant pour la
byateganywaga
n’umwanzuro wa Suppression des CastesU Bufaransa bwatashye
ONU wayishyiragaho.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ku itariki yateganyijwe.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
U
ADR Bufaransa :bwakomeje
Alliance pour gukora diporomasi igamije
la Démocratie et la kurwanya
u Rwanda cyanecyane Réconciliationmu Kanama
Nationalegashinzwe umutekano
ndetse no mu miryango mpuzamahanga. Mu gihe k’intambara
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
ya AFDL, u Bufaransa bwagaragaye mu rugamba rwo kurwanya
AFDL : Alliance des
abayishyikira bukoresha Forces Démocratiques
amaturufu adatsinda, kugeza pourAFDL
la
itsinze burundu. Libération du Congo-Zaïre
Umusesenguzi yavuze ko ari “ugukururwa
AGOA
n’insinzwi” ashaka: African Growthporitiki
kwerekana and Opportunity
y’u Bufaransa Actmuri aka
$,'6
karere . 44
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Ibyiciro
AJER by’urwo rugamba de
: Association rw’Abafaransa
la Jeunesse barwanya
Estudiantineu Rwanda
mu bikorwa byarwo bya gisirkari muri Zayire/Kongo byaranzwe
Rwandaise
ku ruhande rumwe n’“iturufu Mobutu”. Nubwo Mobutu yari
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
yaramaze kuba igicibwa mu maso y’umuryango mpuzamahanga
AM/AP : Arrêté ministériel/
kuva hicwa abanyeshuri i Lubumbashi Arrêté
mu wa présidentiel
1991, igikorwa cya
AMR
gisirikare cya: Turukwaze
Association des Moniteurs
cyatumye du Rwanda
u Bufaransa bumugarurira
AMUR
ikizere. Intambara: Association
ya AFDL des Musulmans
itangiye, Perezidaau Rwanda
Chirac yakomeje
ANT
kugaragaza Mobutu : Assemblée Nationale
nk’umuntu de Transition
usumbye abandi ushobora
guhagararira igihugu ke. Mu
(Transitional ntangiriro
National za Werurwe 1997
Assembly)
Minisitiri
APADEC we : Association du Parti Démocrate de
w’ububanyi n’amahanga, Hervé Charrette,
Chrétien
yagaragaje ko bidasubirwaho Mobutu ari we muntu ushoboye
APR : Armée Patriotique Rwandaise
guharanira ubutavogerwa bwa Zayire.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
U Bufaransa bwakomejeRwandais gushakishiriza ku rundi ruhande, ku
APROCOMIN:
ngabo za ONU Association
zo guhagarara des Commerçants
hagati y’abarwana. Indigènes
Mu gihe cyo
APROSOMA
gusenya inkambi : Association
z’impunzi pour
mulaBurasirazuba
Promotion Sociale de la u
bwa Zayire,
Bufaransa bwahise Masse busaba ko haba ingabo za ONU zo guhagarara
hagati;
ARD inyuma y’icyo
: Alliance gitekerezo hari hihishe ikindi
pour le Renforcement cyo kurinda
de la
abajenosideri bari batsinzwe
Démocratie nk’uko byagenze mu gikorwa cya
gisirikare cya Turukwaze. Imiryango myinshi y’ubutabazi yokeje
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
igitutu na yo ari ho iganisha. Leta Zunze Ubumwe z’Amerika
Droits de l’Homme
Braeckman C., “Interview
AREDETWA : Association
43
pourLele
de Kagame”, Soir, 5 décembre 1994.
Relèvement
44
Grand Lacs Hebdo, no 356 yo ku itariki ya 15 kugera ku ya 21 Nyakanga 2003.
Démocratique des Batwa
625
v
n’u Bwongereza byarwanyije
ACRONYMS ANDigihe kirekire icyo gitekerezo
ABBREVIATIONS
cy’Abafaransa,___________________________________
nyamara cyaje gushyigikirwa n’u Butariyani,
Esipanye n’u Budage. Igihe Akanama gashinzwe Umutekano
katoraga umwanzuro urebana n’izo ngabo mu Gushyingo 1996
A.A. : Archives Africaines
byari byatinze, u Rwanda rwari rwarangije kuburyo butangaje
A.G.
gucyura : Assemblée
ku bwinshi Générale
impunzi zirenga miriyoni. Abanyakanada
ABAKI : Alliance des Bakiga
bari bahawe na ONU ubutumwa bwo kuyobora icyo gikorwa
ABESC
bagaragaje ko: kitakiri
Association des Bahutu Evoluant pour la
ngombwa.
Suppression des Castes
Niba
ACR izi ngabo z’ubutabazi des
: Association zasabwe ako kageni
Cultivateurs n’Abafaransa
du Rwanda
zarananiwe, nuko Leta Zunze Ubumwe za Amerika zabanje
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
kwanga kuzishyigikira; nuko kandi Turukwaze yatsinzwe kandi
ADR yaranenzwe;
ikaba : Alliance
nukopour la Démocratie
by’umwihariko et la zari zamaze
impunzi
Réconciliation
gutaha mu kivunge. Nationale
Ku bijyanye n’iryo tahuka mu kivunge
AEC
ry’impunzi, : Agglomeration Extra-Coutumières
umunyamakuru w’Umufaransa yabivuze agira
ati:
AFDL “Insinzi y’igikorwa
: Alliancecya
desporitiki
Forces na gisirikare cya pour
Démocratiques Kigalilamu
Burasirazuba Libération
bwa Zayire du
iratangaje cyane
Congo-Zaïre ku buryo bamwe
bagifata nka ya “nsinzi ya Isiraheri”45.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Kuyoberwa $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
icyo gukora no kuvuguruzanya byaranze umuryango
AIMO w’ubutabazi
waguye : Affaires
muIndigènes
gihe inkambi et z’impunzi
Main-d’oeuvre
z’Abanyarwanda
AJER
zamaze muri : Association de la Jeunesse Estudiantinekwibaza
Zayire byakangombye kuba byarateye
ikibazo nyamukuru Rwandaisekirebana n’amahame shingiro ibikorwa
by’ubutabazi
ALIR byubakiyeho. Ibyagezweho
: Armée de Libération n’u Rwanda rucyura
du Rwanda
impunzi mu kivunge kandi ku ngufu byakagombye kuba
AM/AP
byaratanze : Arrêté“Gutuma
isomo: ministériel/ Arrêté
igikorwa présidentiel
cyo gucyura impunzi
AMR : Association des Moniteurs
ku ngufu kiba igikorwa mbanziriza cyakwemezwa du Rwanda ku rwego
AMUR
mpuzamahanga : Association
nk’ihame des Musulmans
rishya au Rwanda
ry’ubutabazi bw’ibanze
rishoboka
ANT mu: bihe runaka”.
Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
Nyuma y’ugutsindwa kw’igikorwa cy’ubutabazi, u Bufaransa
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
bwagerageje andi mayeri ngo bubangamire u Rwanda: bwazanye
APR
igitekerezo : Armée
cy’uko habaPatriotique
inama yoRwandaise
mu karere k’ibiyaga bigari,
APROBAMI itangazamakuru
bukoresha : Association des Partis bukanafata
ndetse Monarchistes ijambo mu
Rwandais
Kanama gashinzwe Umutekano inshuro nyinshi buvuga
ubwicanyi
APROCOMIN: bwakorewe
Association impunzi z’Abahutu, Indigènes
des Commerçants gushyirishaho
komisiyo
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale deingabo
y’iperereza, kwamagana ku buryo buhoraho la
z’u Rwanda zari muri RDC kuva habaho inyeshyamba za RCD,
Masse
kotsa igitutu mu Kanama gashinzwe Umutekano kugira ngo
ARD komisiyo
habeho : Alliance pour le
ku busahuzi Renforcement
bw’imitungo de lagukoresha
ya Kongo,
Démocratie
iyo komisiyo, n’ibindi.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
45
Bijard L., Le nouvel observateur du 21- 27 septembre 1996.
Démocratique des Batwa
626
v
b. Amakimbirane
ACRONYMSn’u Buganda na bamwe mu Banyamurenge
AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Indi mbogamizi irebana n’ibikorwa byombi bya gisirikare by’u
Rwanda
A.A. muri: Zayire/Kongo ijyanye n’ibibazo byajegeje ihuriro
Archives Africaines
ry’u Rwanda n’u Buganda n’Abanyamurenge. Ibibazo n’u
A.G. : Assemblée Générale
Buganda byigaragaje ku manywa y’ ihangu mu mirwano yabaye
ABAKI eshatu
inshuro : Alliance des Bakiga
zikurikiranya hagati y’ingabo z’u Bugande n’iz’u
ABESC : Association des
Rwanda i Kisangani mu wa 1999 Bahutu Evoluant
na 2000. pour la
Ariko kutumvikana
byo byatangiyeSuppression
na mbere igihedesu Castes
Buganda bwashatse gushinga
ACR k’inyeshyamba
igice : Association des Cultivateurs
kibwumvira du Rwanda
mu nyeshyamba nkuru za
RCD
ADP cyangwa: Alliance
kibangikanye na zo. Ni des
Démocratique uko Peuples
MLC ya Bemba J.
Pierre
ADR yavutse,
: Alliance pour la Démocratie et laAbashinze iyi
RCD-ML n’abayisimbuye bose.
mitwe, babishishikarijwe n’u Buganda.
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Kutumvikana bikomeye byatangiye tariki ya 23 Nzeri 1998 igihe
AFDL
u : Alliance des
Bugande bwahitagamo Forces Démocratiques
kwifatanya mu rwego rwa pour la
gisirikare
n’inyeshyambaLibération
za RCD du zariCongo-Zaïre
zimaze amezi abiri. Bakiriwe
AGOA
n’abasirikare : bakuru
African b’u
Growth
Rwandaand iOpportunity Actbayoboye
Kisangani bari
$,'6 bya $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ibikorwa gisirikare, abasirikare b’u Bugande bahise basaba
ko
AIMOhashyirwaho inzego Indigènes
: Affaires nshya zihuje abasirikare b’ u Bugande
et Main-d’oeuvre
n’ab’u
AJER Rwanda kandi ziyobowe
: Association de lanaJeunesse
James Kazini. Abanyarwanda
Estudiantine
bateye utwatsi icyo gitekerezo, bavuga ko izo ngabo zombi
Rwandaise
zidahuje ururimi rukoreshwa mu buyobozi, zitanahuje amayeri
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
yo kurwana. Ahubwo u Rwanda rwatanze igitekerezo cy’uko buri
AM/AP rwarwanira
ruhande : Arrêté muministériel/
gace karwo,Arrêté présidentiel
bibaye ngombwa ingabo
AMR zatabarana.
zikaba : Association des Moniteurs
Ibitero bya gisirikare mudugace
Rwanda
u Bugande
AMUR
bwashinzwe : Association
nta des Ahubwo
cyo byagezeho. Musulmans au Rwanda
aho ingabo z’u Rwanda
ANT
zarwaniraga : Assemblée
higiye imbere,Nationale
u Rwanda derwanahaye
Transitionu Buganda
uduce twafashwe n’ingabo zarwo.
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Nyuma y’ibibazo by’i Kisangani byo ku nshuro ya kabiri, Perezida
APR : Armée Patriotique Rwandaise
wa FPR yagaragaje imiterere yabyo mu nama ya Biro poritiki (ya
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
tariki ya 1 Mata 2000). Uko yabitangaje, ibibazo by’i Kisangani
Rwandaisahubwo byari ibibazo bisanzwe biriho
si bwo byari bigitangira,
APROCOMIN:Umuzi
byakomezaga. Association des Commerçants
wabyo uturuka Indigènes
“mu nzego zimwe na zimwe
APROSOMA
za : Association
Leta y’u Bugande” pour
zumvaga la Promotion
u Rwanda Sociale
ku buryo de la “u
bukurikira:
Rwanda ruto, rugomba
Masse gushyira mu bikorwa amabwiriza yabo,
rugomba
ARD buri gihe kubanza
: Alliance pourkubabaza ntirukorede
le Renforcement amasesengura
la
yarwo”46. Abo bantu bo muri
Démocratie Guverinoma y’u Bugande babona ko
«u Rwanda rudashimira bihagije kubera ibyo rwakorewe ndetse
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ntirunabigaragaze ». Ku ruhande rw’u Rwanda babona ko “kuba
Droits de l’Homme
GXÀWHXPXURQJRXPZHZDSRULWLNLE\DNDED\HELKDJLMHµ
AREDETWA : Association pour le Relèvement
FPR, Biro poritiki, 1 Mata 2000, p. 5.
46
Démocratique des Batwa
627
v
Kuri MuseveniACRONYMS
(yabibwiraga AND
Nyerere) amakimbirane y’u Rwanda
ABBREVIATIONS
n’u Bugande ___________________________________
aterwa n’ibintu bibiri: “Abanyarwanda bateye
Kongo batabimenyesheje mbere, ntibumvira inama ze”47. Ibibazo
bya Kisangani: ya
A.A. mbere (raporo
Archives yabigabanyirije ubukana kugira
Africaines
ngo u Bugande budaseba) byagaragajwe mu buryo budakwiye
A.G. : Assemblée Générale
nk’impamvu. Bamwe mu bayobozi b’u Bugande bagiriye inama
ABAKI
u Rwanda yo :gusaba
Alliance des Bakiga
imbabazi (nk’uko umuco ubisaba) Muzehe
ABESC : Association des
Museveni wabarakariye cyanecyane Bahutu Evoluant
kuva pour la by’i
haba ibibazo
Kisangani aho Suppression
abasirikare bedes Castesisoni n’Abanyarwanda.
bakojejwe
ACR
Museveni ngo:yaba
Association
yarafashedes Cultivateurs
ikemezo du Rwanda
cyo kutazongera kuvugisha
Perezida wa FPR.
ADP Igihe Démocratique
: Alliance Abanyarwanda des berekaga bagenzi babo
Peuples
b’Abagande
ADR ko ubushotoranyi bwaturutse ku
: Alliance pour la Démocratie et la ruhande rwabo,
Abagande ngo Réconciliation
baba barasubijeNationale
mu mvugo ishushanya: “igihe
habaye guterana amagambo, so arakaye akagutera icumu
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
rikaguhusha, ntugomba gushaka kwihorera urimusubiza.
AFDL :
Ahubwo wihutiraAlliance des Forces
kumusaba Démocratiques
imbabazi pour la
kugira ngo umugushe
Libération
neza”. Mu myumvire du Congo-Zaïre
y’Abagande, uwo mubano w’umubyeyi
AGOA
n’umuhungu :we African Growth
usa neza and Opportunity
n’umubano w’u BugandeActn’u Rwanda
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kandi isoko y’amakimbirane ni ubushobozi buke bw’abayobozi
b’u
AIMORwanda bwo kwitwararika
: Affaires Indigèneskuriet
iyoMain-d’oeuvre
migenzereze.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Amakimbirane hagati y’ibihugu byombi yakunze kurangwa
Rwandaise
no kurwanira kugira ijambo, aho abayobozi b’u Bugande
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bahungabanyijwe n’uko u Rwanda rubahiga kandi barashakaga
AM/AP : Arrêtéw’ikitegererezo
kugumana umwanya ministériel/ Arrêté présidentiel
mu karere no ku mugabane
AMR : Association
kubera kumva des Moniteurs
bari hejuru y’abandi duguhabwa
cyangwa Rwandainda ya
AMUR : Association
bukuru byasobanuwe nabi. des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Nubwo habaye (Transitional
umuhate wo kwiyungaNational no kwifata byakozwe n’u
Assembly)
Rwanda,
APADEC ayo makimbirane yamaze igihe.
: Association du Parti Démocrate Yari ateye ubwoba,
Chrétien
cyane ko yakazwaga, ku ruhande rw’u Bugande, n’umuco
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ukarishye: inshingano yo kwihorera. Museveni n’ibyegera
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
bye, abafata ibyemezo bose mu gisirikare, bari barabirahiriye.
Nta na rimwe Rwandais
bazagira umutuzo igihe icyasha k’i Kisangani
APROCOMIN: Association
kitarahanagurwa. Ibyo byasabaga des Commerçants Indigènes
ko haba indi mirwano noneho
APROSOMA
bakazayitsinda, : Association pour la Promotion
amaraso y’Abanyarwanda Sociale debakaba
akameneka, la
birishye ugutsindwaMasseubugira gatatu kwabereye i Kisangani48.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Ayo makimbirane yagumyeho; igihe icyo ari cyo cyose yashoboraga
Démocratie
gusandara. Ikabazo k’i Bunia (Ituri) muri Werurwe 2002 aho
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
ingabo z’u Bugande zirukanye inyeshyamba zaho (UPC- Union
Droits de l’Homme
Idem.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
47

48
Grands Lacs Hebdo, no spécial, 334, p. 97.
Démocratique des Batwa
628
v
des Patriotes ACRONYMS
Congolais) cyatumye ingabo za Kinshasa n’imitwe
AND ABBREVIATIONS
yitwara gisirikare na Ex-FAR bibona inzira, cyari kigiye kuzura
___________________________________
ayo makimbirane. Icyo gihe, Kigali na yo ivuga ko izohereza
ingabo
A.A. zayo muri KongoAfricaines
: Archives guhagarika uwo muvuduko w’ingabo
zugarije ubutaka bwayo. Ubwongereza ni bwo bwumvikanishije
A.G. : Assemblée Générale
Kigali na Kampala babasha guhosha amakimbirane, buba
ABAKI
bwongeye : Alliance
kandi des Bakiga
gukoresha ububasha bwabwo ngo bubuze ko
ABESC : Association
ayo makimbirane akura. des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR
Kutumvikana :n’Abanyamurenge
Association des Cultivateurs du Rwanda
byo biva mu ntambara ya mbere
y’inyeshyamba
ADP za AFDL.
: Alliance Ibibazo byavutse
Démocratique hagati y’abayobozi
des Peuples
ba
ADR gisirikare : Alliance pour la Démocratie b’Abanyamurenge
b’Abanyarwanda n’abasirikare et la
byatewe no kutagira ikinyabupfura ndetse
Réconciliation Nationale no kutayoboka. Nyuma,
hivangamo irari rya poritiki rya bamwe mu Banyamurenge bize
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
baje kugira ibikoresho urubyiruko rwabo. Bagiranye ubufatanye
AFDL
n’indi miryango: Alliance des Forces
y’abaturage Démocratiques
bo muri pour la
ako gace kugira ngo
bakore urugamba Libération du Congo-Zaïre
ruhuriweho n’“Abanyekongo”, bahangane
AGOA cy’abanyamahanga
n’“igitero : African Growth and OpportunityInyeshayamba
b’Abanyarwanda”. Act
$,'6
za Komanda $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Masunzu ni cyo zari zigamije. Yabashije kubona
abamushyigikira
AIMO mu mafuti
: Affaires ye nkaetKibala,
Indigènes Mai-Mai, FDD, EX-
Main-d’oeuvre
FAR,
AJERimitwe :yitwara gisirikare
Association yakoze jenoside
de la Jeunesse mu Rwanda,
Estudiantine
tutibagiwe ko yanashyigikiwe mu rwego rwa poritiki n’u Bugande
Rwandaise
cyangwa imitwe irwanya ubutegetsi bw’i Kigali ikorera hanze.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP mu :basesengura
Bamwe Arrêté ministériel/
bemeza Arrêté présidentiel hagati
ko amakimbirane
AMRRwanda : Association
y’u na bamwe des muMoniteurs du Rwanda
Banyamurenge yaturukaga
AMUR
by’umwihariko: Association des
ku ipfunwe ryo Musulmans
kutagira au Rwanda
ubwenegihugu, bikagora
ANT
Abanyamulenge: Assemblée Nationale
kubyakira. Umuco wabode Transition
wo guhora bimuka
no gukorera mu moko gakondo
(Transitional na byoAssembly)
National biri mu byongera irari
ry’ubunyeshyamba
APADEC no kutayoboka.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Umwaka wa 2003 warangiye nyamara ibintu bituje mu karere
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
kose. Mu Rwanda ubuzima bwa poritiki ihamye bwashinze imizi
Rwandais
nyuma yuko hategurwa amatora ashingiye ku mashyaka menshi
APROCOMIN: Association des Commerçants
kuva u Rwanda rwabona ubwigenge. Bamwe Indigènes
mu Bayobozi
APROSOMA : Association
b’inyeshyamba pour zikorera
z’Abanyarwanda la Promotion Socialebatahutse
muri Kongo de la
ku bushake, umubano
Masse hagati y’u Rwanda n’icyo gihugu usubira
kuba
ARD mwiza buhoro kuva
: Alliance pour lehajyaho inzego z’inzibacyuho
Renforcement de la i
Kinshasa. Perezida w’u Bugande
Démocratie yitabiriye ibirori byo kwimika
Paul Kagame, biba ikimenyetso cy’uko ubukonje bwagaragaye
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
mu mubano hagati y’ibihugu byombi bushobora kuyoyoka.
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
629
v
7.2. Imizamukire y’ubukungu
ACRONYMS ANDn’imibereho
ABBREVIATIONS
___________________________________
Ibibazo by’ubukungu n’iby’imibereho byatewe n’intambara
na
A.A.jenoside byabaye indi
: Archives mbogamizi y’ingutu Leta y’Ubumwe
Africaines
bw’Abanyarwanda yagombaga gukemura. Gukemura icyo kibazo
A.G. : Assemblée Générale
E\DNR]ZHPXELKHELELULELNXULNLUDQ\HNDQGLELÀWDQ\HLVDQR\D
ABAKI LNLFLUR
EXJXÀ : Alliance des Bakiga
F\·XEXWDED]L EZLKXWLUZD Q·LNLFLUR N·LWHUDPEHUH
ABESC
rirambye. : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR Ikiciro: cy’ubutabazi
7.2.1. Association des Cultivateurs
bwihutirwa du Rwanda
(1994-1999)
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Leta
ADR y’ubumwe bw’Abanyarwanda
: Alliance pour la Démocratieyasigiwe
et la igihugu
cyashegeshwe Réconciliation
n’intambara na jenoside haba mu bijyanye
Nationale
n’ubukungu ndetse n’imibereho rusange. Ibikorwa remezo byari
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
byarangijwe bikabije49, umuryango nyarwanda warapfushije
AFDL : Alliance
abarenga miriyoni, des Forces
abandi Démocratiques
Banyarwanda barengapour la
miriyoni
ebyiri bari mu Libération
buhungiro;du Congo-Zaïre
abajya kungana n’abo baragiye mu
AGOA : African
gace ka Turukwaze no Growth
mu tundi and
duceOpportunity
tw’igihugu. Act
Abenshi mu
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bari bamaze gucika ku icumu bari barahungabanye, imiryango
yari
AIMO yarazimye cyangwa yaratatanye.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Ibibazo byo mu mwaka wa 1994 byabanjirijwe n’ibyabaye
Rwandaise
kuva mu myaka ya 1985-1994 byari bishingiye ku bukungu
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
n’imibereho rusange50, ariko nyuma biza guhinduka ibya poritiki.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR y’itariki
Hagati : Association
ya 17 Nyakanga des Moniteurs du Rwanda
1994 n’umwaka w’i 2000
AMUR
Guverinoma : Association
y’ubumwe des Musulmans
bw’Abanyarwanda au Rwanda
yagombye gushyira
ANT
imbaraga : Assemblée
nyinshi cyane muNationale de Transition
bikorwa bijyanye no gusana igihugu
cyari kivuye mu ntambara na
(Transitional jenoside.
National Yashyizeho kandi za
Assembly)
poritiki
APADEC na porogaramu zigamije kuzahura
: Association du Parti Démocrate Chrétienubukungu bw’igihugu
n’imibereho myiza. Izo gahunda zombi zikaba ari zo zayoboye
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ibikorwa bya Guverinoma kugeza kiriya gihe. Guverinoma
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ntiyari yonyine muri biriya bikorwa. Yabanje kubona imfashanyo
Rwandais
49
Rugumamu S. and
APROCOMIN: Association Gbla O., Studiesdesin Reconstruction
Commerçants and Capacity Building in
Indigènes
SRVWFRQÀLFWFRXQWULHVLQ$IULFDVRPHOHVVRQVRIH[SHULHQFHIURP5ZDQGD5HYLVHG
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Report, The African Capacity Building Foundation, December, 2003, p. 6; Le Gou-
vernement local et Masse
la réduction de la pauvreté au Rwanda: enseignements tirés de
ARD
l’expérience : Alliance
acquise, pour
Country Paper le Renforcement
Rwanda, deJuin
Tunis, Tunisie, 21-24 la 2005, p. 2.
50
Marysses S. et al., Rwanda.
Démocratie Apauvrissement et ajustement structurel, Bruxelles,
Institut Africain CEDAF, Cahiers Africain, no 12, Paris, L’Harmattan, 1994; Minis-
ARDHO
tère : Association
du Plan, Rwanda, Conférences deRwandaise
Table Ronde despour la Défense
Partenaires des
au développement
économique et social Droits de l’Homme
de la République rwandaise. La politique socio-économique du
Rwanda
AREDETWA : Association pour 1992;
1992-1994, Genève, le 2 et 3 Juillet MIFOTRA, La Politique de l’Em-
le Relèvement
ploi, Kigali, 2005, p. 7.
Démocratique des Batwa
630
v
zivuye mu muryango
ACRONYMSmpuzamahanga. Yabonye kandi ubufasha
AND ABBREVIATIONS
buvuye ku bafatanyabikorwa b’imbere mu gihugu: mu bigo bya
___________________________________
Leta, mu bigo bifashwa na Leta no mu bikorera ku giti cyabo.
A.A. gato yo
Nyuma : Archives Africaines
gufata ubutegetsi no guhagarika jenoside kugeza
A.G.
ku : Assemblée
itariki ya 17 Nyakanga Générale
1994, umuryango wa FPR-Inkotanyi
ABAKI
ZDVK\L]HKR :/HWD
Alliance des Bakiga
\·XEXPZH EZ·$EDQ\DUZDQGD \DUL LÀWH
ABESC
porogaramu : Association
ishingiye des Bahutu
ku nkingi 8 zirimoEvoluant
gucyura pour la no
impunzi
kuzisubiza mu Suppression
buzima busanzwe hamwe
des Castes n’abakuwe mu byabo,
kuzamura
ACR imibereho myiza y’abaturage
: Association no kuzahura
des Cultivateurs ubukungu.
du Rwanda
Byari
ADP biteganyijwe
: Alliance Démocratique des Peuples k’imyaka
ko iyo gahunda izarangira mu gihe
itanu51, ariko kuyishyira mu bikorwa byarakomeje.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Mu rwego rwo Réconciliation
guhangana n’ibibazo Nationalebyariho byerekeranye
AEC
n’ubukungu, : Agglomeration
Guverinoma Extra-Coutumières
y’ubumwe bw’Abanyarwanda
AFDL : Alliance des
yashyizeho porogaramu Forces Démocratiques
zayifashije gukusanya inkunga pour la yari
ikenewe mu gusana Libération no gutangiza
du Congo-Zaïregahunda yo guteza imbere
ubukungu
AGOA n’imibereho. Yabanje
: African Growth and Opportunity gushyiraho Act porogaramu
y’ubwiyunge bw’Abanyarwanda, iyo gusana igihugu n’iy’iterambere.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Iyo porogaramu yamurikiwe abaterankunga muri Mutarama
AIMO
1995 mu nama : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
nyunguranabitekerezo yabereye i Genève. Yari
AJER
igamije “Kongera : Association
gusubizaho de la Jeunesse
urwego Estudiantine
rushinzwe ubukungu ku
Rwandaise
rwego rw’igihugu, kongera kubaka ubushobozi bw’imicungire
ALIR : Armée de abanyagihugu
ya Leta no guhamagarira Libération dukubwibonamo,
Rwanda gucyura
no gusubiza :mu
AM/AP buzima
Arrêté busanzweArrêté
ministériel/ impunzi n’abandi bose
présidentiel
batatanye
AMR no gushyiraho uburyo buberanye
: Association des Moniteurs du Rwanda no gusubira mu
buzima
AMUR busanzwe bw’ibikorwa by’ubukungu
: Association des Musulmans au Rwanda. Muri n’imibereho” 52

ako kanama u Rwanda rwabashije kubona inkunga y’ubutabazi


ANT : Assemblée Nationale de Transition
bwihuse ijya kungana n’amafaranga miriyoni magana atandatu
(Transitional National
z’amadorari y’amanyamerika (600.000Assembly)
USD) yo gukora mu
APADEC : Association du Parti
gihe cy’umwaka 1995-1996. Iyo nkunga yafashije Démocrate Chrétien
mu kubaka
APR : Arméeremezo
no gusana ibikorwa Patriotique Rwandaise
by’ibanze, mu kuzahura ibikorwa
APROBAMI
by’ubuhinzi kandi: Association
yafashije des Partis imyenda.
kwishyura Monarchistes
Rwandais
Muri Kamena 1996, inama ya kabiri yongeye gutegurwa i
APROCOMIN:
Genève, Leta imurika Association
porogaramudes Commerçants
ya kabiri yisweIndigènes
“Porogaramu
APROSOMA
yo kubaka no : Association
kuzahura pour la Promotion
iterambere Sociale Muri
(1995-1998)”. de la iyo
nama u Rwanda Masse
rwabonye inkunga ijya kungana n’amafaranga
ARD
miriyoni magana : Alliance
atanu pour le Renforcement
y’amadorari y’amanyamerikade la (500.000
USD) yo gushyira mu
Démocratiebikorwa iyo porogaramu.
ARDHO
51
République rwandaise, RéalisationsRwandaise
: Association du Gouvernement pour la Nationale,
d’Union Défense19des Juillet
1994-19Juillet 1996,Droits de l’Homme
Kigali, Juillet 1996, p. I.
République rwandaise,
AREDETWA
52
Réalisationspour
: Association du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
le Relèvement
1994-19Juillet 2003, Kigali, Juillet 2003, pp. 43-45
Démocratique des Batwa
631
v
Ubwa gatatu, Guverinoma
ACRONYMS ANDy’ubumwe bw’Abanyarwanda
ABBREVIATIONS
yashyikirije Banki
___________________________________k’Imari ku
y’isi n’ikigega Mpuzamahanga
matariki ya 13 kugeza kuya 22 Mata 1998 Porogaramu yo
kuzahura
A.A. ubukungu
: Archivesyunganiwe
Africainesno koroshya izahurabukungu
ryimbitse (FASR). Iyo porogaramu yari igamije gusubiza
A.G. : Assemblée Générale
kuri gahunda ibijyanye n’ubukungu ku rwego rw’igihugu
ABAKI
nk’ibijyanye : Alliance
no kwishyura des imyenda,
Bakiga kubuza ko ifaranga rita
ABESC n’ibindi…,
agaciro, : Association
hagamijwe desguteza
Bahutu Evoluant
imbere pour laMuri
ubukungu.
Kamena 1998,Suppression des Castesk’Imari kemeye ibyo u
Ikigega Mpuzamahanga
ACR
Rwanda rwari: rwasabye
Association mudes Cultivateurs ryimbitse
izahurabukungu du Rwanda
(FASR).
Iyo
ADP porogaramu y’imyakaDémocratique
: Alliance itatu, mu 1999des
yajePeuples
guhindurwamo iyo
gufasha
ADR mu kugabanya
: Alliance pour la Démocratie ubukungu
ubukene no kongere et la (FRPC)
yatumye u Rwanda ruhabwa amafaranga
Réconciliation Nationale miriyoni magana ane
na cumi n’eshatu n’ibice bitatu by’amadorari y’Amerika (413,3
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
million USD).
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Kugeza mu kwezi Libération du Congo-Zaïre
k’Ukwakira 1994, igice kinini k’inkunga
AGOA
ziva : African
mu mahanga Growth andmu
cyakoreshwaga Opportunity Act
nkambi z’impunzi muri
$,'6 no muri
Zayire $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Tanzaniya. Ariko gahunda twavuze haruguru
zatangiranye
AIMO n’intangiriro z’umwaka
: Affaires Indigènes wa 1995, Guverinoma
et Main-d’oeuvre
yabashije
AJER guhindura iyo migenzereze
: Association itangira
de la Jeunesse kongera kubaka
Estudiantine
ubukungu n’imibereho rusange by’igihugu.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
a. Ubukungu
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Urwego : Association
rw’ubuhinzi des Moniteurs
rwagize igihombo du Rwanda
gikabije mu wa
AMUR Icyo :gihombo
1994. Association des Musulmans
gishingiye au Rwanda
ku musaruro, amatungo,
ANT : Assemblée
inyongeramusaruro, Nationale
ibikoresho de Transition
n’abantu bakoraga mu buhinzi.
Mu rwego rwo (Transitional
guhangana n’icyo kibazo,
National Guverinoma yabanje
Assembly)
kubarura
APADEC no guha agaciro igihombo cyabayeho
: Association du Parti Démocrate Chrétien mu buhinzi
n’ubworozi, hanyuma itangiza porogaramu z’ibikorwa birimo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
gutanga ibikenerwa mu buhinzi (ibikoresho, amafumbire,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
imbuto, n’ibindi.) no gukangurira abaturage bari mu gihugu
Rwandais
kwitabira ubuhinzi bubyara inyungu. Yabashije gukora ibyo
APROCOMIN: Association
bikorwa ibikesha inkunga zavuzwedes Commerçants
hejuru no Indigènes
ku mafaranga
APROSOMA
makeya yavaga: Association
ku misoro no pour
mula Promotion
bindi Sociale de la
yasubiranye.
Masse
Ku
ARDbijyanye n’ubworozi,
: Alliance inka
pourzibarirwa hagati y’ibihumbi
le Renforcement de la magana
atanu na magana atandatu
Démocratie (500.000-600.000) zazanywe mu
gihugu n’impunzi za kera zari zivuye i Bugande, i Burundi no
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
muri Tanzaniya. Izo nka zazibye icyuho k’izari zarariwe mu
Droits deKongera
ntambara na jenoside. l’Homme kugarura amatungo yororerwa
AREDETWA : Association pour
mu rugo hamwe no gusana no kongera le Relèvement
gukoresha za raboratwari
Démocratique des Batwa
632
v
z’amatungo byagiye
ACRONYMSbyiyongera. Ibyo byagize ingaruka kuko
AND ABBREVIATIONS
kugeza mu wa 1996, umusaruro uturuka ku buhinzi wagiye
___________________________________
wiyongera buhorobuhoro. Ariko hari hakiri imbogamizi nyinshi
zijyanye
A.A. n’imikoreshereze y’imashini yari ikiri hasi, imbaraga
: Archives Africaines
nke ku rwego rwa tekiniki n’umubare munini w’abaturage wari
A.G. : Assemblée Générale
ukiri mu buhungiro n’amafumbire yari akiri make. Ibyo byose
ABAKI
byakerereje : Alliance
gutangiza kudes Bakiga
buryo buhamye ubuhinzi n’ubworozi53.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Mu rwego rwoSuppression des Castesbw’ibyoherezwa hanze,
gutangiza ubucuruzi
ACR
Guverinoma :yagiye Association des Cultivateurs
iteza imbere ubuhinzi bwa du kawa
Rwanda n’icyayi
hamwe n’ibindi
ADP bitari bisanzwe
: Alliance bihingwades
Démocratique nk’indabyo
Peuples n’ibikorwa
by’ubukorikori.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la bw’amabuye
Yateje imbere kandi ubucukuzi
y’agaciro. Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Ku bijyanye n’inganda n’ubukerarugendo, raporo ya Guverinoma
AFDL
yo mu wa 1994-1996: Alliance des Forces
itwereka Démocratiques
ko guteza imbere inganda pour la
byagiye
bicumbagira muri Libération
iyo myaka duyabanje,
Congo-Zaïremu gihe ubukerarugendo
AGOA
bwari bwaratangiye: AfricanmuGrowth
wa 1995and Opportunity
bwabyaye inyunguAct iturutse ku
$,'6
bikorwa byo gusura$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
za pariki z’igihugu n’ishyamba kimeza rya
Nyungwe.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Guhera mu wa 1996, Guverinoma yatangije gahunda
Rwandaise
y’ubukungu bwigenga bwaganishaga cyanecyane ku kwegurira
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
abikorera ibigo bya Leta. Kubera iyo mpamvu, itegeko no 2 ryo
AM/AP
ku wa 11 Werurwe : Arrêté1996ministériel/
ryashyizehoArrêtéporitikiprésidentiel
ya Leta ku bijyanye
AMR
no kwegurira :abikorera
Association ku gitides Moniteurs
cyabo ibigo bya duLeta,
Rwanda
amasosiyete
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
\D/HWDLPLJDEDQH/HWD\DULLÀWHPXPDVRVL\HWHQDELPZHPX
ANT
bikorwa byayo. : Assemblée
Ku rundi ruhande,NationaleItekade Transition
rya Perezida no 8/14
ryo ku wa 3 Gicurasi ryashyizeho
(Transitional National Komisiyo y’igihugu ishinzwe
Assembly)
kwegurira
APADEC ibigo bya Leta abikorera ku giti
: Association du Parti Démocrate Chrétien cyabo n’ishoramari
rya Leta yari ishinzwe gushyira mu bikorwa porogaramu yo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
kwegurira ibigo bya Leta abikorera ku giti cyabo n’ishoramari
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
rya Leta.
Rwandais
APROCOMIN:
b. GucyuraAssociation
no gusubizades muCommerçants
buzima busanzwe Indigènes
impunzi
APROSOMA n’abandi : Association
bose batatanye pour la Promotion Sociale de la
Masse
Kubera
ARD Guverinoma
: Alliance yiyise
pour iy’abatabazi yagiyehodekulaya 9 Mata
le Renforcement
1994 yakoze Démocratie
kandi igahagararira jenoside, yari yaratwaye
abaturage barenga miriyoni ebyiri mu buhungiro, abandi na bo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
barenga miriyoni ebyiri bakaba bari baratataniye mu mpande
Droits de l’Homme
République rwandaise,
AREDETWA : Association
53
Réalisationspour
du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
le Relèvement
1994-19Juillet 1996, Kigali, Juillet 1996, pp. 49-52, 60 et 62.
Démocratique des Batwa
633
v
zinyuranye z’igihugu,
ACRONYMSGuverinoma y’Ubumwe bw’Abanyarwanda
AND ABBREVIATIONS
QWDPDKLWDPR\DULLÀWHXUHWVHJXF\XUDL]RPSXQ]LQRNXJDUXUD
___________________________________
mu byabo abo bari baratataniye imbere mu gihugu mu
rwego
A.A. rwo gusubiza
: Archivesku murongo ibijyanye n’ubwiyongere
Africaines
bw’abaturage n’imibereho mu gihugu. Mu rwego rwo gucyura
A.G. : Assemblée Générale
impunzi, ni ukuvuga izo mu wa 1994, Guverinoma yakoresheje
ABAKI
cyanecyane : Alliance
inzira des Bakiga n’iz’intambara ku cyahoze
za diporomasi
ABESC
kitwa Zayire. :Yakoresheje
Associationkandi
des Bahutu Evoluant
gukangurira pour la
abari barahungiye
Suppression
mu gice cyagengwaga des Castes
n’Abafaransa (Turukwaze) kuri ubwo
ACR
bukangurambaga: Association des
yongeraho Cultivateurs
n’imbaraga du Rwanda
ku bari barahungiye
iADP
Kibeho. Ariko icyo gikorwa
: Alliance cyo gukangurira
Démocratique impunzi gutaha
des Peuples
ntabwo
ADR cyagoranye
: Alliance pour la Démocratie et la kera. Izi zo,
ku mpunzi zari zarahunze
zinanijwe n’imyaka myinshi y’ubuhunzi,
Réconciliation Nationale ziyemeje kugaruka ku
ivuko kuva izari ingabo za FPR zatsinze izakoraga jenoside.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL :
Gutahuka kw’impunzi Alliance des zo Forces
hanze Démocratiques
n’iz’imbere mu pour la
gihugu
byari mu bikorwa Libération du Congo-Zaïre
byihutirwaga bya Guverinoma y’ubumwe
AGOA
bw’Abanyarwanda : AfricanmuGrowth and Opportunity
gihe cy’ubutabazi Act Uretse
bw’ibanze.
$,'6
ibikorwa byo$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
gushyikirana no gushaka ibyangombwa byo
kuzitahura,
AIMO ibindi bikorwa
: Affaires byari birimo
Indigènes gutegura ibigo bizakira
et Main-d’oeuvre
impunzi,
AJER gutanga imfashanyo
: Association z’ibanze,Estudiantine
de la Jeunesse no gusubiza mu
buzima busanzwe impunzi n’abavuye mu byabo. Ku bijyanye
Rwandaise
n’imyiteguro, icyo gikorwa cyagezweho bitewe n’ubushake bwa
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
SRULWLNLEZDIDWDJD8PXQ\DUZDQGDZHVHQN·XÀWHXEXUHQJDQ]LUD
AM/AP
bwo gutahuka : Arrêté ministériel/
mu gihugu ke noArrêté présidentiel
ku bushobozi buhanitse
AMR
bw’abayobozi :b’u
Association
Rwanda bwo desgutegura
Moniteurs du Rwanda
gahunda no kuzishyira
AMUR
mu : Association
bikorwa. Kubera iyo mpamvu,des Musulmans
gahunda zo au Rwanda
gucyura impunzi,
ANT
kuzituza : Assemblée
no kuzisubiza muNationale de Transition
buzima busanzwe zarateguwe kandi
zigenda zishyirwa mu bikorwa.
(Transitional NationalKu birebana
Assembly)n’amafaranga,
icyo
APADEC gikorwa : Association du Parti Démocratebw’umuryango
cyagezweho kubera ubugiraneza Chrétien
mpuzamahanga wateganyije ingengo y’imari yo gukemura
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ikibazo k’impunzi n’abavuye mu byabo. Uruhare rwa HCR n’indi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
miryango itegamiye kuri Leta mu gukemura iki kibazo ni urwo
kwishimirwa. Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
Kugeza muri :Gicurasi
Association 1996 pour
na la Promotion
mbere Sociale de
yuko impunzi za la
vuba
zitahuka ari nyinshi,
Masse hari hakiri impunzi za kera zirenga
ibihumbi
ARD magana abiri pour
: Alliance na mirongo itanu (250.000)
le Renforcement de lan’iza vuba
zirenga miriyoni imwe
Démocratie n’ibihumbi Magana arindwi (1.700,000)
zari zikiri mu buhungiro . 54
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA
54
: Association
République rwandaise, Réalisationspour le Relèvement
du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
1994-19Juillet 1996, Kigali, Juillet 1996, p. 19.
Démocratique des Batwa
634
v
Imbonerahamwe ya 19: Abanyarwanda
ACRONYMS bari mu
AND ABBREVIATIONS
buhungiro hagati ya 1993 na 1999
___________________________________

Igihugu
A.A. : Archives Africaines
cy’ubu-
A.G. 1993 1994 Générale
: Assemblée 1995 1996 1997 1998 1999
hungiro
ABAKI : Alliance des Bakiga
U Burundi
ABESC : Association
245 des000Bahutu
500 278 100 153 720 Evoluant
2 000 pour la
2000 1 300
Congo
53Suppression des
500 1252800 1100600 Castes
423 600 37 000 35 000 33 000
(Zayire)
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Tanzaniya 51 900 626 200 548 000 20 000 410 4 800 20 100
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
U Bugande
ADR 97 000
: Alliance 97 000
pour6la 500 11 200
Démocratie 12 200
et la 7 500 8 000
Bose
447Réconciliation
900 2254100 1808100 Nationale
455 520 51 610 49 300 62 400
hamwe
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Aho byavuye: le : Alliance
génocide des ForcesetDémocratiques
rwandais ses répercussions, pour la
http://ww.unhcr.fr/cgi-bin/
Libération dutexis/vtx/publ/opendoc.
Congo-Zaïre Pdf?
tbl=PUBL&id=41bdb5ca2,
AGOA : African Growth and Opportunity Act p.250.
yasomwe ku wa 5 Nzeri 2007,
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Nk’uko bigaragara ku mbonerahamwe, mu wa 1997, mu
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
bihugu duhana imipaka hari hasigaye impunzi zibarirwa mu
AJER
bihumbi : Association
mirongo. Kuri uwo de lamubare
Jeunesse Estudiantine n’ibindi
twakongeraho
Rwandaise
bihumbi by’impunzi byari biri mu bindi bihugu by’Afurika no
ALIR
ku : Armée
yindi migabane. de Libération
Igikorwa cyo gucyuradu Rwanda
impunzi mu kivunge
mu
AM/AP Gushyingo 1996 cyakozwe na Guverinoma
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel y’Ubumwe muri
rusange
AMR ariko:cyanecyane
Association Minisiteri yari ishinzwe
des Moniteurs du gucyura
Rwandaimpunzi
no kuzisubiza mu buzima busanzwe (MINIREISO), urundi ruhare
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ni urw’abaterankunga n’imiryango itegamiye kuri Leta.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Nubwo gutahuka (Transitional
kw’impunzi za National Assembly)
kera byabaye ku buryo bwihuse,
APADEC mu
kubasubiza : Association
buzima busanzwe du Parti Démocrate Chrétien
byaragoranye. Mu by’ukuri,
bagera
APR mu Rwanda mu wa 1994,
: Armée Patriotique Rwandaise kuko nta nzu zari zihari
zabateganyirijwe,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes atarimo
byabaye ngombwa ko batura mu mazu
abantu. Aho impunzi za vuba zitahukiye zigashaka gusubira mu
Rwandais
mazu yazo, havutse ikibazo gikomeye cyo kubonera izo mpunzi
APROCOMIN:
za kera aho zibaAssociation
55
. Mu wa 1999, des Commerçants
Leta yashyizehoIndigènes
itegeko ry’uko
APROSOMA
bamwe : Association
mu bari bakiri mupour mazu la Promotion Sociale de la
y’abandi bayasubiza. Ariko
buhorobuhoro,Masse ikibazo cy’amacumbi cyagiye gikemuka mu migi
ARD
no mu byaro: kubera
Alliancegahunda
pour le Renforcement
yo gutuza abantu de lahamwe mu
midugudu. Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
République rwandaise,
AREDETWA : Association
55
Réalisationspour
du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
le Relèvement
1994-19Juillet 1996, Kigali, Juillet 1996, p. 16.
Démocratique des Batwa
635
v
Nyuma y’itahuka rusange ry’impunzi,
ACRONYMS impunzi zakomeje kugenda
AND ABBREVIATIONS
zitahuka mu Rwanda. Hagati ya Nyakanga 2000 na Nyakanga
___________________________________
2001, abagera ku 23,658 baratahutse banasubizwa mu buzima
busanzwe
A.A.
56
. Mu wa 2003,Africaines
: Archives impunzi 11,240 zaratahutse zivuye mu
gihugu cya Tanzaniya . Komisiyo yo gucyura impunzi yakomeje
57
A.G. : Assemblée Générale
gukora ihuza ibikorwa bijyanye n’iryo tahuka ry’impunzi. Kubera
ABAKI : Alliance
igihe k’inzibacyuho des Bakiga
u Rwanda rwaciyemo, Ibiro bya Minisitiri
ABESC
w’Intebe byasohoye raporo iteyeBahutu
: Association des Evoluant
itya: “Mu pour la
gihe k’inzibacyuho,
impunzi 3,282,128Suppression des kandi
zaratahutse Casteszihabwa ubufasha bwo
ACR
gusubira mu : buzima
Association des Cultivateurs
busanzwe. Impunzi zose duzari
Rwanda
zarahunze
kera habaruwe
ADP 1,208,000
: Alliance naho mu 1996
Démocratique deshabarurwa
Peuples impunzi
1,362,273
ADR zari
: Alliance pour la Démocratie etubu,
zarahunze mu wa 1994. Kuri la habarurwa
impunzi z’Abanyarwanda zigera
Réconciliation ku bihumbi mirongo inani
Nationale
(80,000) zitaratahuka. Ubu Komisiyo y’igihugu yo gucyura
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
impunzi ikora ibishoboka byose ngo ishishikarize izo mpunzi
AFDL
nkeya zisigaye Alliance
: gutahukadesmuForces Démocratiques
rwababyaye» 58
. pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA c. Gufasha : African Growthkurusha
abatishoboye and Opportunity
abandi Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ku
AIMO birebana :n’imibereho,
Affaires Indigènes gufashaetabatishoboye
Main-d’oeuvre cyari ikibazo
gikomeye
AJER cyane Guverinoma y’Ubumwe
: Association de la Jeunesse Estudiantine bw’Abanyarwanda
\DJRPEDJD JXNHPXUD NXYD DKR LIDWL\H XEXWHJHWVL +DÀ
Rwandaise
Abanyarwanda bose bari barokotse jenoside n’intambara
ALIR
bashoboraga :gushyirwa
Armée demu Libération du Rwanda
mubare w’abatishoboye. Hanyuma
AM/AP wabo
umubare : Arrêté
wagiye ministériel/
ugabanuka Arrêté
uko présidentiel
hagendaga habaho
AMR
iterambere : Association
mu bya poritiki, des Moniteurs
imibereho du Rwanda
n’ubukungu. Mu
batishoboye
AMUR habarirwagamo impunzi z’Abanyarwanda
: Association des Musulmans au Rwanda n’abakuwe
mu
ANTbyabo babaga bacyuwe
: Assemblée mbere yo
Nationale degusubizwa
Transitionmu buzima
busanzwe, abacitse ku icumu, abana batanye n’imiryango
(Transitional National Assembly)
yabo n’ab’imfubyi, abapfakazi, abamugaye, abakene, ababana
APADEC bwa
n’ubwandu : Association du Parti Démocrate
VIH/SIDA n’abagororwa 59
. Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
56
République rwandaise, Réalisations du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
2000-19 Juillet 2001, Kigali, Juillet 2001, p. 13.
57
MINALOC, Raporo Masse
y’ibikorwa bya Minisiteri y’Ubutegetsi bw’Igihugu n’Imibe-
ARD
reho myiza : Alliance
y’Abaturage pour
mu mwaka le Renforcement
wa 2003, de la
Kigali, Werurwe 2004, p.27
58
République du Rwanda, Services
Démocratie du Premier Ministre, Réalisations du Gouverne-
ment d’Union Nationale, 19 Juillet 1994- 19 Juillet 2003, Kigali, Juillet 2003, p.13
ARDHO
59 : Association
Mbonyinkebe Sebahire, Rwandaise
“ L’intégration pour la Défense
des groupes vulnérables desde
comme stratégie
Droits
construction de la paix”, de l’Homme
in Anastase Shyaka et Faustin Rutemebesa (dir.), in Afrique
des Grands Lacs. Sécurité
AREDETWA : Association pouret paix durable, Butare, Editions Universitaires du Rwanda,
le Relèvement
2004, pp. 224-236, p.225
Démocratique des Batwa
636
v
ku icumu AND ABBREVIATIONS
ACRONYMS
¾Abacitse
___________________________________
Abacitse ku icumu rya jenoside babarirwa mu kiciro
cy’abatishoboye
A.A. b’igihugu
: Archives Guverinoma yashyize mu ba mbere
Africaines
bihutirwa gufasha, bigaragarira cyane mu madisikuru. Mu wa
A.G. : Assemblée Générale
1998, Guverinoma yashyizeho ikigo cyo gutera inkunga abacitse
ABAKI
ku icumu rya:jenoside
Alliance(FARG)
des Bakiga
maze buri mwaka ikakigenera 5%
ABESC : Association des Bahutuy’imari
by’ingengo y’imari ya Leta. Iyo ngengo Evoluant pour la
yafashije cyane
FARG mu gukemura Suppression
ibibazodes Castes bacitse ku icumu rya
by’abana
ACR
jenoside : Association
batishoboye bigagades
muCultivateurs du Rwanda
mashuri abanza, ayisumbuye
na
ADPKaminuza. Yakoreshejwe
: Alliance kandi mu
Démocratique des bijyanye
Peuples n’ubuvuzi
aho
ADR abacitse ku icumu batishoboye bahawe
: Alliance pour la Démocratie et ubwisungane
la mu
kwivuza bwabavuzaga 100%. FARG
Réconciliation kandi yafashije abacitse ku
Nationale
icumu batishoboye ibubakira amazu mu midugudu n’ahandi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
cyangwa ikabasanira ayo bari basanganywe mbere ya 199460.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
FARG kandi yateye Libération du Congo-Zaïre
inkunga imishinga iciriritse y’abacitse
AGOA
ku icumu :mu AfricanrwegoGrowthrwo and Opportunity
kugabanya Act
ubukene. Ariko
$,'6
abagenerwabikorwa $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bemeza ko iyo nkunga idahagije, abacitse
ku
AIMO icumu binubiraga
: Affairesibibazo
Indigènes by’amacumbi,
et Main-d’oeuvrekuko bamwe bari
barubakiwe
AJER amazu atazamara
: Association igihe,
de la abandiEstudiantine
Jeunesse bataratewe inkunga.
Ikindi kandi, abana benshi bacitse ku icumu barangije amashuri
Rwandaise
yisumbuye ntibabona buruse zo kwiga amashuri makuru.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP¾Imfubyi : Arrêté
n’abana ministériel/
birera Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Intambara na: Association des Musulmans
jenoside ntibyangije gusa au Rwanda
ibikorwa remezo
ANT
bifatika, : Assemblée Nationale
byanashwanyaguje umuryangode Transition
nyarwanda. Uretse
abayiguyemo babarirwa (Transitional muri miriyoni
National irenga, hiyongeraho
Assembly)
n’ababyeyi
APADEC babarirwa
: Association du Parti Démocrate n’abana
mu 100.000 batandukanye Chrétienbabo,
abandi bana bari barahungabanyijwe n’ibikorwa by’ubugizi bwa
APR : Armée Patriotique Rwandaise
nabi byabakorewe cyangwa babonye bikorerwa abandi. Mu wa
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
 KDÀ LQJR LELKXPEL PLURQJR LQH QD ELWDQX   ]DUL
ziyobowe n’abana Rwandais
naho mu wa 1994 zari ibihumbi mirongo inani
APROCOMIN:
na bitanu (85.000)61. Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA
60 : Association pour la Promotion Sociale de la
République rwandaise, Réalisations du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
2000-19 Juillet 2001, Masse
Kigali, Juillet 2001, p. 18; République rwandaise, Realisation
ARD
du Gouvernement : Alliance
d’Union pour19leJuillet
Nationale, Renforcement
2000-19 Juillet de laKigali, Juillet
2001,
2001, p. vii; MINALOC, Raporo
Démocratie y’ibikorwa bya Minisiteri y’Ubutegetsi bw’Igihugu
n’Imibereho myiza y’Abaturage mu mwaka wa 2003, Kigali, Gashyantare 2001, pp.
ARDHO
50-51; Primature, :Rapport
Association
annuel du Rwandaise pour
gouvernement pour la Défense
l’année 2006, Kigali,des
2007,
pp.179-180. Droits de l’Homme
Obura A., op. cit.,
AREDETWA
61
p.51; Ministry of pour
: Association Financele
and Economic Planning, National Pov-
Relèvement
erty Reduction progamme. The Government of Rwanda Poverty Reduction Strategy
Démocratique des Batwa
637
v
Abana bakoreshejwe
ACRONYMS ku mpande
AND zombi zari zihanganye. Bamwe
ABBREVIATIONS
bakoreshejwe ___________________________________
na Guverinoma yakoze jenoside mu mitwe yitwara
gisirikare, abandi bakoreshwa na FPR mu gihe cyo kubohora
igihugu.
A.A. Nk’urugero,
: Archivesmu wa 1998 abana bagera kuri 200
Africaines
bakekwagaho kugira uruhare muri jenoside yakorewe Abatutsi
A.G. : Assemblée Générale
barererwaga mu kigo ngororamuco cya Gitagata. Ku rundi
ABAKI ishuri
ruhande, : Alliance
rya bades Bakiga
Kadogo ryigagamo abana bahoze mu
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
gisirikare cya FPR bagera ku 25,000. Izo mpande pour
zombi la
zabonye
inkunga ya UNICEFSuppression
62
. des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Guhera
ADP mu wa 1994, imfubyi
: Alliance Démocratiquen’abanades birera bagiye babona
Peuples
inkunga
ADR zinyuranye. Bamwe bubakiwe
: Alliance pour la Démocratie et la amazu, abandi
barakirwa, bitabwaho Réconciliationkandi Nationale
bahabwa ibibatunga mu bigo
byari byarateganyijwe. Ibyo byatumye bitabwaho kumubiri
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
no guhumurizwa, barigishwa kandi basubizwa mu mibereho
AFDL
isanzwe. Bamwe : Alliance
muri bo desbongeye
Forces guhuzwa
Démocratiques pouryabo.
n’imiryango la
Ku birebana n’inzego, Libération du Congo-Zaïre
minisiteri nyinshi zo muri Guverinoma
AGOA
y’ubumwe : African
zihaye Growthyoand
inshingano kwitaOpportunity
kuri abo bana Act batagira
$,'6 (ENA).
kivurira $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Kubera iyo mpamvu, hashyizweho imishinga
yo
AIMO gushyigikira abo bana,
: Affaires umushinga
Indigènes w’itegeko ugenga ibigo
et Main-d’oeuvre
birererwamo
AJER :abo bana na porogaramu
Association de la Jeunesse yo Estudiantine
ku rwego rw’igihugu
y’abana batagira kivurira byashyizweho63.
Rwandaise
ALIR
Ibigo birera imfubyi: Arméebyagiye
de Libération
bigabanuka, du Rwanda
uko imiryango y’abo
AM/AP
bana cyangwa : Arrêté
abandi ministériel/
bagiranezaArrêté présidentiel
bagendaga babakira mu
AMR
miryango . Inkunga
64
: Association
ya UNICEF des Moniteurs du Rwanda
kuri porogaramu yo gufasha
abana
AMUR birera n’imfubyi yagize akamaro
: Association des Musulmans au Rwanda kandi ifasha ingengo
y’imari
ANT ya Leta yari yaragenewe gufasha
: Assemblée Nationale de Transition abatishoboye 65
.
(Transitional National Assembly)
MINALOC na yo yakoze ibikorwa bigamije gukemura ikibazo
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
cy’abana bo mu muhanda. Ibyo yabifashijwemo n’imiryango
APR
itegamiye kuri: Armée
Leta66.Patriotique
Nyuma gato Rwandaise
ya 1994, umubare w’abo
APROBAMI
bana wari munini: Association
cyane mu des migiPartis
yo mu Monarchistes
Rwanda, nyuma ugenda
Rwandais
ugabanuka ariko ikibabaje nuko n’ubu mu migi y’igihugu
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Paper, Kigali, June 2002, p.8.
APROSOMA
62 : Association pour la Promotion Sociale de la
Obura A., op.cit. p.51; République rwandaise, réalisations du gouvernement d’union
nationale, 19 juillet Masse
1994-19 juillet 1996, Kigali, juillet 1996, p. 23.
ARD
63
République : Alliance
rwandaise, pourdulegouvernement
Réalisations Renforcement d’unionde la
nationale, 19 juillet
1994-19 juillet 1996,Démocratie
Kigali, juillet 1996, pp. 21-22.
64
MINALOC, Raporo y’ibikorwa bya minisiteri y’ubutegetsi bw’igihugu n’imibereho
ARDHO
myiza y’abaturage: mu
Association
mwaka wa 2000, Rwandaise pour2001,
Kigali, Gashyantare la Défense
pp.42-43 des
65
ibid, p. 43. Droits de l’Homme
MINALOC, Raporo
AREDETWA : Association
66
y’ibikorwa byapour
minisiteri
le y’ubutegetsi
Relèvement bw’igihugu n’imibereho
myiza y’abaturage mu mwaka wa 2001, Kigali, Gashyantare 2002, pp. 17.
Démocratique des Batwa
638
v
ugenda ubabonamo.
ACRONYMSMu mwaka
ANDwa 2003, MINALOC yashyizeho
ABBREVIATIONS
poritiki ku rwego rw’igihugu igenga imfubyi n’abandi bana bari
___________________________________
mu bibazo . Iyo poritiki yabashije kugaragaza ibibazo byinshi
67

bijyanye
A.A. n’imikorere,
: Archivesimari n’imibereho hanyuma ishyiraho
Africaines
ingamba zigamije kunoza imitangirwe y’inkunga ku bana bari
A.G. : Assemblée Générale
mu bibazo.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC¾Abapfakazi : Association
n’abagore des Bahutu Evoluant pour la
batishoboye
Suppression des Castes
ACR
Duhereye ku : bigereranyo
Associationbyagiye des Cultivateurs
bikorwa, abagore du Rwanda babarirwa
hagati
ADP y’ibihumbi magana
: Alliance abiri na magana
Démocratique des Peuplesatanu (200.000-
500.000)
ADR bakorewe
: Alliance pour la Démocratie et la mu mwaka
ihohoterwa rishingiye ku gitsina
wa 1994. Gufata ku ngufu byakoreshejwe
Réconciliation Nationale nk’intwaro ku bakoze
jenoside yo mu wa 1994, aho bibasiraga abagore b’Abatustikazi
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
kandi bakabakorera iyicarubozo. Umubare munini w’abacitse
ku icumu, bari Alliance
AFDL : barafashwe deskuForces
ngufu,Démocratiques
abandi banduzwa pour la
agakoko
gatera SIDA68. Libération
Kubera ko du Congo-Zaïre
umubare w’abapfakazi wari munini,
AGOA
wasangaga : African
ingo nyinshiGrowthziyobowe and Opportunity
n’abagore. Ariko Act uwo mubare
$,'6 ugabanuka.
wagiye $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
0LQLVLWHUL
AJER ]DUL ]LÀWH LPLEHUHKR
: Association P\L]D PX
de la Jeunesse QVKLQJDQR ]D]R
Estudiantine
zakoze ibikorwa bikurikira: gushyiraho porogaramu yo gufasha
Rwandaise
abapfakazi, kubaha ibikoresho, gukora ibarura ry’abagore
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
batwite bafashwe ku ngufu69. Ku rundi ruhande, abagore bahuye
AM/AP
n’ingaruka : Arrêté ministériel/
z’intambara na jenoside Arrêté présidentiel
bagiye bibumbira mu
AMR
mashyirahamwe : Association
kugira ngodes Moniteurs
babashe du Rwanda
gufashanya. Ibyo bikorwa
AMUR bitanga
byagiye : Association
umusaruro des mwiza Musulmans
kandi ku buryo au Rwandabugaragara.
ANT abenshi: Assemblée
Ariko Nationale de Transition
muri bo baracyahanganye n’ibikomere bagiye
baterwa n’intambara na jenoside.
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI
67
Ministry of Local: Association
Government,des Partis and
Information Monarchistes
Social Affaires, National
Policy for OrphansRwandais
and Other Vulnerable Children, Rwanda, 2003.
68
Newbury C. and Baldwin
APROCOMIN: H., “Aftermath:
Association Women in Post GenocideRwanda”,
des Commerçants Indigènes Cen-
ter for Development Information and Evaluation U.S Agency for International Deve-
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
lopment Washington, Working Peper, No. 303, July 2000, p. 4; CNUR, Le rôle de la
Masse
femme dans le processus de réconciliation et de consolidation de la paix au Rwanda:
ARD
'L[ DQV DSUqV OH: Alliance
JpQRFLGH pour le&RQWULEXWLRQV
 Renforcement de la
Gp¿V SHUVSHFWLYHV G¶DYHQLU,
mars 2005, pp. 12-13; Selley
Démocratie Whitman, “The Plight of Women and Girls during the
Genocide”, in Thomson S.-M., and Wilson J.-Z. (eds), Rwanda and the Great Lakes
ARDHO
Region, : Association
Special Issue of InternationalRwandaise pour
Insights, Halifax, la Défense
Canada, June 2005, des
pp. 93-
Droits
110, p. 96; Anna, Obura, dep.l’Homme
op. cit., 52.
République rwandaise,
AREDETWA
69
Réalisationspour
: Association du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
le Relèvement
1994-19 Juillet 1996, Kigali, Juillet 1996, p. 23.
Démocratique des Batwa
639
v
¾Abamugajwe n’intambara
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Mu rwego rwo gufasha abamugajwe n’intambara, Guverinoma
yatangije porogaramu zikurikira: gushyiraho ibigo by’abamugaye,
A.A. : Archives Africaines
kubafasha mu bijyanye n’imibereho, kubigisha imyuga. Umushinga
A.G. : Assemblée Générale
ugamije gufasha abamugajwe n’intambara warakozwe70.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Guverinoma, : Association
ibinyujije muri des Bahutu
MINALOC, Evoluant
yateye pour la
inkunga
y’amafaranga Suppression
amashyirahamwe des Castes
y’abamugaye nka Murindi
Japan One Love,
ACR ishuri ry’abatumva
: Association ntibanavuge
des Cultivateurs ry’i Ngoma i
du Rwanda
Butare
ADP n’andi menshi 71
.
: Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
d. Abagezweho n’ibiza
Réconciliation Nationale
AEC ibinyujije
Leta, : Agglomeration
muri MINALOC Extra-Coutumières
n’izindi minisiteri, yageneye
AFDL
ubufasha : Alliance
abantu cyangwa des Forcestw’abantu
udutsiko Démocratiquesbagezweho pour la
n’ibiza.
Aha dusangamoLibération
abagezweho dun’amapfa,
Congo-Zaïrekurumbya, akanda, inzara
n’ibyorezo
AGOA by’amatungo mu duce dutandukanye
: African Growth and Opportunity tw’igihugu.
Act Harimo
kandi abagezweho n’ibiza batabasha guhagarika nk’imyuzure itewe
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
n’imvura, gutenguka kw’imisozi, impanuka, n’ibindi. Bitewe n’uko
AIMO byabo :byihutirwa,
ibibazo Affaires Indigènesabo bantuetbagiye
Main-d’oeuvre
bahabwa imfashanyo
AJER ibyo kurya
zirimo : Association
by’ubuntu cyangwade la Jeunesse
inkungaEstudiantine
y’ibyo kurya babanje
Rwandaise
guhabwa ibyo gukora. Babonye kandi inkunga zijyanye n’ubuvuzi
ALIR
cyangwa : Armée Ku
kububakira. de Libération du Rwandahiyongereyeho
nkunga ya Guverinoma
izavuye
AM/APmu miryango : Arrêtéitegamiye
ministériel/kuri Leta.
Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Iyo nkunga yagenerwaga abatishoboye iri muri bimwe mu
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
bikorwa Leta yashyizemo ingufu bikaba byarafashije umuryango
ANT
nyarwanda kongera: Assemblée kwiyubaka,Nationale de Transition
gukira ibikomere no kongera
gusubirana nyuma (Transitional
y’akagaNational Assembly)
k’intambara na jenoside. Izo
APADECariko: Association
nkunga ntizigeze zihaza du Parti
kugeraDémocrate Chrétien
ku bagenerwabikorwa
APR ku buryo
bose : Armée
ibibazo Patriotique Rwandaise
bijyanye n’abatishoboye bikigaragara.
Ibibazo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes zigenewe
bijyanye n’imicungire mibi y’inkunga zabaga
abatishoboye yagiyeRwandais ivugwa hamwe na hamwe72.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
e. Impunzi z’abanyamahanga ziba mu Rwanda
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
U Rwanda kandi Masse rwahaye ubuhungiro impunzi zaturutse mu
bihugu
ARD bihana imbibi
: Alliance n’upour
Rwanda. Urugero, hagati
le Renforcement dey’Ugushyingo
la
1995 na GashyantareDémocratie 1996, impunzi zigera ku bihumbi 37.000
ARDHO
70
Idem. : Association Rwandaise pour la Défense des
71
MINALOC, Raporo y’ibikorwa bya Minisiteri y’Ubutegetsi bw’Igihugu n’Imibe-
Droits
reho myiza y’Abaturage de l’Homme
mu mwaka wa 2000, Kigali, Gashyantare 2001, pp. 45-47.
AREDETWA
72
CNUR, Rapport:des
Association pour le initiatives
consultations nationales: Relèvementd’unité et de réconciliation
au Rwanda, Kigali, s.d., p. 13.
Démocratique des Batwa
640
v
– igice kimwe ACRONYMS
cyabo kigizwe AND
n’impunzi za kera z’Abarundi ikindi
ABBREVIATIONS
kikagirwa n’impunzi z’Abanyekongo zivuga Ikinyarwanda – zageze
___________________________________
mu Rwanda. Ubwo Guverinoma y’ubumwe bw’Abanyarwanda
yasabaga
A.A. HCR gutunganya
: Archives inkambi y’impunzi z’Abanyekongo,
Africaines
HCR yo yahisemo kubakura mu Rwanda nka bagenzi babo
A.G. : Assemblée Générale
b’Abanyarwanda. Mu mwaka wa 2000, MINALOC yarimo
ABAKI ibikorwa
gukora : Alliance des Bakiga
byo gutabara no guhuza ibikorwa by’ubutabazi
ABESC : Association
mu nkambi z’impunzi za Kiziba,des Bahutu
Kigeme,Evoluant
Gihembe,pour la
Nkamira,
Suppression
Nyagatare, n’impunzi ziba mu des Castes
migi. Ibikorwa MINALOC ikorera
ACR
impunzi : Association
habamo des Cultivateurs
n’ibyo kuzorohereza gusubiradu Rwanda
iwabo73
. Kugeza
mu
ADPmwaka wa 2003, impunzi
: Alliance zirenga ibihumbi
Démocratique magana atatu
des Peuples
zari
ADR zimaze guhabwa
: Alliance pour la Démocratie et la mu mwaka
ubuhungiro mu Rwanda. Ariko
wa 2003, mu Rwanda hari hasigaye
Réconciliation gusa abagera ku bihumbi
Nationale
35.000 mu nkambi zitandukanye74.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
7.2.2. IbyiciroAlliance
AFDL : by’iteramberedes Forces (guheraDémocratiques
mu wa 1999) pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
Mu mwaka wa: African
1998 u RwandaGrowthrwabonaga
and Opportunity
ko ibyinshi Actmu bibazo
$,'6
byihutirwaga $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
byari bimaze gukemurwa hasigaye kwinjira mu
bikorwa
AIMO biganisha
: Affairesku Indigènes
iterambere.etNubwo Porogaramu zimwe
Main-d’oeuvre
na
AJER zimwe z’igenamigambi,
: Association deporitiki zimweEstudiantine
la Jeunesse na zimwe n’izindi
porogaramu zagiye zishyirwaho, guhera mu mwaka wa 2000 ni
Rwandaise
bwo Leta y’ubumwe bw’Abanyarwanda yashyizeho poritiki zo
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
mu gihe kirambye. Aho twavuga nk’ikerekezo 2020 cyarangiye
AM/AP
kwandikwa : Arrêté
muri ministériel/
Nyakanga 2000 na Arrêté présidentiel
gahunda yo kugabanya
AMR
ubukene : Association
yashyizwe ahagaragara des muriMoniteurs
Kamenadu Rwanda
2002. Izo gahunda
AMURni iz’ikitegererezo
zombi : Association kukodes ni zoMusulmans
izindi poritikiau
zo Rwanda
mu nzego zose
ANT zishingiraho.
zagiye : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
a. Ikerekezo 2020
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR
Ikerekezo 2020 : Armée Patriotique
ni inyandiko y’amapaji Rwandaise
30 yakozwe na Minisiteri
APROBAMI
y’Imari : Association
n’Igenamigambi. desicyo
Muri Partis Monarchistes
kerekezo, Leta y’u Rwanda
yihaye intego Rwandaiszikurikira zizagerwaho mu mwaka wa 202075:
Gusana igihugu,
APROCOMIN: Leta ikora
Association des neza, yunze ubumwe
Commerçants Indigènes kandi
y’intangarugero; imiyoborere myiza, guteza imbere abantu
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
nk’umutungo w’igihugu, guteza imbere guhanga imirimo no
Masse
kwikorera, gufata no gukoresha neza ubutaka n’ibikorwa remezo
ARD : Allianceurwego
by’ibanze, kuvugurura pour lerw’abikorera.
Renforcement de la
Démocratie
73
MINALOC, Raporo y’ibikorwa bya Minisiteri y’Ubutegetsi bw’Igihugu n’Imibe-
ARDHO : Association
reho myiza y’Abaturage mu mwaka wa Rwandaise pour la Défense
2000, Kigali, Gashyantare des
2001, pp. 45-47.
74 Droits
République rwandaise, de l’Homme
Réalisations du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
1994-19 Juillet 203, Kigali,
AREDETWA : Association pour Juillet 2003, p. 15.
le Relèvement
75
République du Rwanda, Vision 2020 document, p. 13.
Démocratique des Batwa
641
v
Kuri izo ntego ziswe inkingi
ACRONYMS ANDz’ikerekezo 2020 hiyongeraho
ABBREVIATIONS
ibibazo rusange bigomba kugaragara muri za poritiki zose
___________________________________
zitegurwa kandi bikitabwaho ari byo: gushyiramo ibijyanye no
guteza
A.A. imbere uburinganire,
: Archives guteza imbere ubushakashatsi,
Africaines
ikoranabuhanga, za TIC, kubungabunga ibidukikije, kwinjira
A.G. : Assemblée Générale
mu miryango ihuza akarere no mu miryango mpuzamahanga.
ABAKI
Iki kerekezo :2020
Alliance
kiri des
mu Bakiga
nyandiko zakozwe mu rwego rwo
gushyira mu bikorwa imyanzuroBahutu
ABESC : Association des Evoluant
yavuye mu pour zibera
nama zagiye la
Suppression
muri Village Urugwiro hagati des Casteswa 1998 n’uwa 1999.
y’umwaka
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Imbonerahamwe
ADP ya 20:Démocratique
: Alliance Imirongo migari desy’ikerekezo
Peuples 2020
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Uko byari
Réconciliation Intego
Nationale Intego Urwego
Ingingo bimeze mu mu mpuza-
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mu 2000 2010 2020 mahanga
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
1. Abaturage b’u Rwanda du
Libération Congo-Zaïre
7,700,000 10,200,000 13,000,000

AGOA
2. Urwego rwo: kumenya
African Growth and Opportunity Act
$,'6 48 80
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP 100 100
gusoma
AIMO
3. Ikizere cyo :kurama
Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
49 50 55
AJER
(mu myaka) : Association de la Jeunesse Estudiantine
4. UburumbukeRwandaise
6,5 5,5 45
bw’abagore (%)
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
5.Imfu z’abana : Arrêté
(ku ministériel/
107 Arrêté 80présidentiel
50
gihumbi)
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
6.Ababyeyi bapfa
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
babyara (ku nda 100.000
ANT : Assemblée 1070
Nationale de600 200
Transition
by’abana bavutse ari
bazima) (Transitional National Assembly)
7. Indyo
APADEC mbi y’abana
: Association du Parti Démocrate Chrétien
30 20 10
(indyo idahagije %)
APR : Armée Patriotique Rwandaise
8. Ukwiyongera
APROBAMI : Association des 2,9 Partis Monarchistes
2,3 22
kw’abaturage (%)
Rwandais
9. Kujya mu mashuri
APROCOMIN:
abanza ku gihe (%)Association des72 Commerçants
100 Indigènes
100 100
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
10. Abari mu mashuri
Masse 100 100
abanza bose (%)
ARD
11. Kwimukira : Alliance
mu pour le Renforcement de la
42 60 80
mashuri yisumbuyeDémocratie
(%)
ARDHO : Association
12. Abiyandikisha mu Rwandaise pour la Défense des
7 40 60
mashuri yisumbuyeDroits(%)de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
642
v
ACRONYMS AND20
13. Umubare w’abarimu ABBREVIATIONS
100 100 100
babyigiye (%) ___________________________________
14.Ibigo byigisha imyuga
50 106
n’ubumenyi ngiro
A.A. : Archives Africaines
15. Umubare
A.G. : Assemblée Générale
w’abemerwa kujya mu 1 4 06
ABAKI
mashuri makuru: Alliance
(0/00) des Bakiga
ABESC : Association
16. Uburinganire mu des Bahutu Evoluant pour la
mashuri makuru Suppression des30Castes 40
( % 50 50
y’abagore )
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
17. Uburinganire mu nzego
ADP
zifata ibyemezo: (%Alliance
gore) Démocratique
10 des
30 Peuples
40
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
18. Umubare w’abanduye
13 11 8 0
agakoko gatera Réconciliation
SIDA (%) Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
19. Umubare w’abicwa
AFDL 51 30 25
na marariya (%)Alliance des Forces Démocratiques pour la
:
20. Abaganga ku Libération du Congo-Zaïre
1,5 5 10 10
AGOA
baturage 100.000 : African Growth and Opportunity Act
21. Abaturage$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
$,'6 baba
20 40 60
ahantu hari isuku (%)
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
22. Abaforomokazi ku
AJER
baturage 100.000
: Association de la 16
Jeunesse18Estudiantine
20 20

23. Abakozi bo Rwandaise


muri
ALIR
raboratwari ku : Armée
baturagede Libération
2 du Rwanda
5 5
100.000
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
24. Igipimo cy’ubukene
AMR
(% < idorari 1:ry’Amerika
Association des 64Moniteurs40 du Rwanda
30
AMUR
ku munsi) : Association des Musulmans au Rwanda
25. Impuzandengo
ANT : Assemblée Nationale de Transition
y’ubwiyongere
(Transitional National
bw’umusaruro w’imbere
6,2 Assembly)
8 8
APADEC
mu gihugu (GDP) : Association
(%) du Parti Démocrate Chrétien
APR
26. Kwiyongera: k’ubuhinzi
Armée Patriotique Rwandaise
9 8 6
n’ubworozi (%)
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
27. KwiyongeraRwandais
k’umusaruro uva mu 7 9 12
APROCOMIN:
nganda (%)
Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
28. Kwiyongera
k’umusaruro uva Masse
muri 7 9 11
ARD
serivisi (%) : Alliance pour le Renforcement de la
29. Ubusumbane ku Démocratie
mutungo
0,454 0,400 0,350
(Igipimo cya Gini (%)
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
30.Ukwiyongera
Droits de l’Homme
k’ukuzigama kw’igihugu 1 4 6
AREDETWA
(% ya GDP) : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
643
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
31.Ukwiyongera
kw’ishoramari___________________________________
ry’igihugu 18 23 30 30
(% ya GDP)
32. Umusaruro:ku
A.A. muturage Africaines
Archives 220 400 900
mu madorari y’Amerika
A.G. : Assemblée Générale
33. Abatuye mu migi (%) 10 20 30
ABAKI : Alliance des Bakiga
34. Abaturage: bakora
ABESC Association des 90 Bahutu 75Evoluant50pour la
mu buhinzi (%)
Suppression des Castes
35. Ubutaka buhinzweho
ACR 3 20 50
bya kijyambereAssociation
: (%) des Cultivateurs du Rwanda
ADP
36. Gukoresha : Alliance Démocratique des Peuples
Inyongeramusaruro
ADR : Alliance(Kg/ pour la0,5
Démocratie8 et la15
ha/ku mwaka)
Réconciliation Nationale
37.
AEC Inguzanyo zijya mu
: Agglomeration Extra-Coutumières
1 15 20
buhinzi n’ubworozi (%)
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
38. Abaturage bagerwaho
52
Libération du Congo-Zaïre 80 100 100
n’amazi meza (%)
AGOA
39. Umusaruro : African
mu Growth and Opportunity Act
buhinzi
$,'6 (kcal/umunsi/ 1612 2000
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP 2200
umuntu) (% y’ibikenewe)
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
40. Poroteyine/umuntu/
AJER : Association de la 35
umunsi (% y’ibikenewe) Jeunesse55Estudiantine
65 70
Rwandaise
41. Imihanda (km/km2) 0,54 0,56 0,60
ALIR :
42.Amashanyarazi Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
akoreshwa ku: mwaka
Arrêté ministériel/ 30 Arrêté60présidentiel
100
(KWh/umuturage)
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
43.
AMUR Abaturage : bagerwaho
Association des Musulmans au Rwanda
n’amashanyarazi (% 2 25 35
ANT
ry’abaturage) Assemblée Nationale de Transition
:
44. Kurwanya isuri(Transitional
(% y’ubuso) National
20 Assembly)
80 90
APADEC : Association
45. ikigero cyo kongera du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée
gutera amashyamba (ha)Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association
46. Inkwi zikoreshwa mu des 94
Partis Monarchistes
50 50
kubyara ingufu Rwandais
(%)
47. Imirimo itariAssociation des Commerçants
APROCOMIN: Indigènes
200,00 500,000 1,400,000
iy’ubuhinzi
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Aho byavuye: Masse Ikerekezo 2020, pp. 27-28.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
,NL NHUHNH]R NHUHNDQD XEXU\R LQ]HJR ]LPZH QD ]LPZH ]LÀWH
akamaro
ARDHO cyane: ubuhinzi,
: Association ikoranabuhanga,
Rwandaise imyigishirize
pour la Défense des
n’ubuzima. Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
644
v
b. Gahunda yo kugabanya
ACRONYMS ANDubukene
ABBREVIATIONS
___________________________________
,\R Q\DQGLNR LÀWH DNDPDUR QWDJHUHUDQ\ZD \HUHNDQD DKR
ibijyanye
A.A. n’imibereho
: Archivesn’ubukungu
Africaines bw’igihugu muri rusange
n’urwego ubukene bwari bugezeho kugeza igihe iyi gahunda
A.G. : Assemblée Générale
yashyiriweho. Hanyuma ikagaragaza ibizagerwaho hagati
ABAKI
y’umwaka wa: Alliance des Bakiga
2002 n’uwa 2015. Iyo nyandiko yakozwe na
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
porogaramu y’igihugu ishinzwe kugabanya pour la
ubukene yashyizweho
mu mwaka waSuppression
2000. KugiradesngoCastes
iyi nyandiko iboneke hagiye
ACR inama :ku
haba Association des Cultivateurs
rwego rw’igihugu. Yavuye mu dubushakashatsi
Rwanda
bwinshi
ADP bwagiye bukorwa
: Alliance mu gihugu kudes
Démocratique bijyanye n’ubukene76.
Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Imbonerahamwe ya 21: Ijanisha ry’ingo zibarirwa
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
munsi y’umurongo w’ubukene kuva mu mwaka wa 1985
AFDL
kugeza mu wa : Alliance
1999 des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
Umwaka
:Ijanisha
Africanry’ingo
Growth and Opportunity Act
ziri munsi y’umurongo w’ubukene
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Mu cyaro Mu migi Zose hamwe
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER 1985 : Association 48.4de la Jeunesse 16.1Estudiantine 45.7
1990 Rwandaise 50.3 16.8 47.5
ALIR 1994 : Armée de82.4 Libération du27.5 Rwanda 77.8
AM/AP1995 : Arrêté ministériel/ 76.6 Arrêté25.5présidentiel 72.4
AMR 1996 : Association 75.3 des Moniteurs 25.1 du Rwanda 71.1
AMUR 1997 : Association 74.1 des Musulmans 24.7 au Rwanda 70.0
ANT : Assemblée Nationale de Transition
1998 70.7 23.6 66.8
(Transitional National Assembly)
1999 69.3 23.1 65.4
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR byavuye:: Armée
Aho Patriotique
Minisiteri Rwandaise
y’Imari n’Igenamigambi, Porogaramu
APROBAMI : Association des Partis
y’igihugu yo kurwanya ubukene, The Government of Rwanda Monarchistes
Poverty Reduction Rwandais
Strategy Paper, Kigali, June 2002, p.14.
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Inyandiko
APROSOMA ikubiyemo
: Associationibya porogaramu
pour la Promotion y’Igihugu yo kurwanya
Sociale de la
ubukene ikoraMasse isesengura ikiciro ku kiciro77; yerekana ahari
ARD
76
: Alliance
Ministry of Finance and Economic pour le Renforcement
Planning, de la
National Poverty Reduction Programme, The
Government of Rwanda Poverty
Démocratie Reduction Strategy Paper, Kigali, June 2002, pp.10-13.
77
Muri ibyo byiciro, ibijyanye n’imibereho n’ubukungu ni: ibitanga ingufu n’amavuta
ARDHO ubucuruzi
y’imodoka, : Association Rwandaise
n’inganda, ubuhinzi, pour la Défense
kurengera ibidukikije, des
ubutaka, amacumbi
n’imyidagaduro, amazi Droits deurubyiruko,
n’isuku, l’Hommeumuco na siporo, ubuzima, uburezi no
kwita ku mibereho myiza
AREDETWA : Association pour (PRSP, p.83). Isuzuma rya PRSP ryakozwe mu wa 2006 ku
le Relèvement
gihe kiva mu wa 2002 kugeza mu wa 2005 ryashyize ahagaragara urutonde rurerure
Démocratique des Batwa
645
v
intege za buriACRONYMS
wese, hanyuma
ANDbahereye ku byashyizwe imbere
ABBREVIATIONS
ku murongo w’ibigomba gukorwa bigaragara mu kerekezo 2020,
___________________________________
ikerekana ibyo bigomba gukorwa kugeza mu wa 2015 mu rwego
rwo
A.A.kurwanya: Archives
ubukene. Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Inyandiko ikubiyemo ibya porogaramu y’igihugu yo kurwanya
ABAKI
ubukene : Alliance
igaruka des Bakiga
kandi ku bibazo rusange, bigomba
ABESC : Association des Bahutuimbere
kwitabwaho muri buri kiciro: guteza Evoluant pour la
ubushakashatsi
Suppression
n’ikoranabuhanga, gutezadesimbere
Castes umunyarwandakazi,
ACR
kubungabunga : Association
ibidukikije, des Cultivateurs
gushishikariza du Rwanda
abantu gutura mu
midugudu,
ADP kurwanya
: Allianceubwandu bwa VIH/SIDA,
Démocratique guteza imbere
des Peuples
umurimo,
ADR kubaka ubushobozi no kurwanya ubusumbane
: Alliance pour la Démocratie et la
78
.
Réconciliation Nationale
Porogaramu y’igihugu yo kurwanya ubukene yihaye intego
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
izageraho mu wa 2015 yo kongera umusaruro no kongerera
AFDL : Alliance bwo
abaturage ubushobozi des Forces
kwihaza. Démocratiques pour laiyo
Kubera iyo mpamvu,
Libération
porogaramu iteganya du Congo-Zaïre
kugabanya ubukene bukava ku kigero
AGOA
cya : Africankuri
60% bukazagera Growth andwa
30% mu Opportunity Actku kigero
2015, kugera
$,'6
cy’ubwiyongere $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
bw’umusaruro w’imbere mu gihugu (PIB) kiri
hagati
AIMO ya 7-8% kugezaIndigènes
: Affaires mu wa 2020. Yihaye kandi intego yo
et Main-d’oeuvre
gucunga
AJER ubwiyongere bw’abaturage,
: Association kongera
de la Jeunesse umubare w’abazi
Estudiantine
gusoma no kwandika ukagera ku 100% mu mwaka wa 2015.
Rwandaise
Irifuza kandi kuzageza ku 100% by’ababasha kugera kuri
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
serivisi z’ubuvuzi mu mwaka wa 2010. Mu buhinzi, porogaramu
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
\·LJLKXJX\RNXUZDQ\DXEXNHQHLÀWHLQWHJR\RNRQJHUDLNRUHVKZD
AMR
ry’ifumbire : Association
n’imbuto des Moniteurs
z’indobanure. du Rwanda
Igamije kandi kongera
AMUR
ikwirakwizwa : ry’amazi
Association
mezades
kuMusulmans au Rwanda
rugero rwa 57% (mu gihe iyo
ANT
porogaramu : Assemblée no
yategurwaga) Nationale
ku rugeroderwa
Transition
72% mu wa 201579.
(Transitional National Assembly)
Buri mwaka, hagiye habaho gusuzuma ibikorwa bya
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
porogaramu yo kurwanya ubukene hagamijwe kureba niba
APR
intego yahawe: Armée Patriotique
zarubahirijwe kandi Rwandaise
zikagerwaho80. Icyagaragaye
APROBAMI : Associationbigaragara
nuko hari ibyagezweho des Partis mu
Monarchistes
bijyanye n’uburezi,
Rwandais
ubuzima no gufasha abatishoboye. Ibigo by’imari byagiye
APROCOMIN:
byiyongera mu Association des remezo
byaro, ibikorwa Commerçants Indigènes
nabyo byariyongereye,
ibigo by’ikoranabuhanga
APROSOMA : Association byakwirakwijwe muSociale
pour la Promotion turerede
twinshi
la
Masse
rw’ibibazo bifata impande zose.
ARD
78
Ministry of : Alliance
Finance and pour le
Economic Renforcement
Planning, de la
National Poverty Reduction Pro-
gramme, The Government of
DémocratieRwanda Poverty Reduction Strategy Paper, Kigali, June
2002, pp.69-73.
ARDHO
79 : Association
Ibidem, pp. 88-89, Rwandaise pour la Défense des
Tableaux 6.3 et 6.4
80 Droits
RSSP, Stratégie de de l’Homme
Reduction de la Pauvreté du Rwanda, rapport d’évaluation
(2000-2005), 18 aout 2006, http://planipolis.iiep.unesco.org/upload/Rwanda/RSSP/
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Rwanda%20Evaluation%20Rapport%20FR.pdf, yasomwe ku ya 8 Nzeri 2007
Démocratique des Batwa
646
v
tw’igihugu, umusaruro
ACRONYMS uturuka ku buhinzi wariyongereye
AND ABBREVIATIONS
ariko ntiwagera ku rugero rwari rugambiriwe muri Porogaramu
___________________________________
y’igihugu yo kurwanya ubukene, n’ibindi. Iryo suzuma kandi
ryerekanye
A.A. ko hari ibibazo
: Archives mu kugaragaza imibare ifatika
Africaines
y’ibyagezweho n’ibyiciro binyuranye mu rwego rwo kugira
A.G. : Assemblée Générale
ibibazo rusange ibyabo.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESCIbyiciro
7.2.3. : Association
by’ubukungu des Bahutu Evoluant pour la
n’imibereho
Suppression des Castes
ACR
a. Ubuhinzi, :ubworozi
Association n’aho des Cultivateurs du Rwanda
bukorerwa
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Kuva
ADR Guverinoma
: Alliance y’Ubumwe bw’Abanyarwanda
pour la Démocratie et la yatangira
imirimo muri Nyakanga Réconciliation1994, yitaye cyane kongera umusaruro
Nationale
uturuka ku buhinzi. Imaze kugarura umutekano wizewe,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
yashishikarije abaturage kongera gutangira ubuhinzi. Yigishije
AFDL
abaturage, itanga : Alliance des Forces
imbuto, Démocratiques
ibikoresho by’ibanze, pour imiti layica
udukoko, n’ibindi, Libération
hagamijwe du Congo-Zaïre
kuzahura ubuhinzi.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Ubuhinzi $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ni cyo kiciro cy’ubukungu bw’u Rwanda gikomeye,
kuko
AIMO bukorwa na
: Affaires 90%Indigènes
by’abaturage 81
. Nyamara umusaruro
et Main-d’oeuvre
ubuturukamo: Association
AJER uracyari muke kuko hagikoreshwa
de la Jeunesse Estudiantine uburyo
gakondo mu guhinga, isuka igakoreshwa nk’igikoresho
Rwandaise
k’ibanze, ifumbire ntikoreshwe cyangwa hagakoreshwa nkeya,
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
DEDKLQ]L EDWDELÀWL\H XEXPHQ\L Q·XEXWDND EZDND\XWVH NXEHUD
AM/AP
gukoreshwa cyane : Arrêté ministériel/
bitewe Arrêté présidentiel
nuko abaturage bakora ubuhinzi ari
AMR
benshi cyane.: Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT
Mu rwego rwo: Assemblée
guca inzara Nationale
no kwihazademu Transition
biribwa, guhera mu
mwaka wa 2000(Transitional
Guverinoma yateje Nationalimbere ibihingwa bikurikira:
Assembly)
ibigori,
APADEC umuceri, amasaka, ibishyimbo n’ibirayi
: Association du Parti Démocrate. Chrétien
82

APR : Armée Patriotique Rwandaise


Ubukungu bw’u Rwanda bushingiye cyane ku ikawa n’icyayi
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
byoherezwa mu mahanga. Hagati y’umwaka wa 1994 n’uwa
2003 habaye Rwandais ubwiyongere buke cyane bw’igipimo k’ikawa
yera mu gihuguAssociation
APROCOMIN: 83
. Ibihingwades Commerçants
bishya byoherezwaIndigènes
mu mahanga
APROSOMA : Associationimbaraga
guverinoma yashyizemo pour la Promotion
birimo indabyo Socialezatangiye
de la
kwinjiza amadovize Massemu Rwanda . Muri rusange, umusaruro
84

ARD
81
: Alliance
National Institute of Statistics pour le Renforcement
of Rwanda, Ministry of Finance de
and la
Economic Plan-
ning and Unit of Planning, Policy
Démocratie and Capacity Building at the Ministry of Agriculture
and Animal Resources, Rwanda Agricultural Survey, 2006, Kigali, June 2007, p. 1.
ARDHO
82 : Association Rwandaise pour la Défense des
République rwandaise, Réalisations du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
1994-19 Juillet 2003, Droits de l’Homme
Kigali, Juillet 2003, p.52
AREDETWA
83
Ibid., p.53 : Association pour le Relèvement
84
Minega Rwigema B., An analysis of the non-traditional agricultural export potential for
Démocratique des Batwa
647
v
w’ibikomoka ku matungo wariyongereye
ACRONYMS guhera mu mwaka wa
AND ABBREVIATIONS
1994. Hanyuma hagati y’umwaka wa 1995 n’uwa 2005 wikuba
___________________________________
KDÀNDELUL .
85

A.A. : Archives Africaines


Mu rwego rwo korohereza abahinziborozi guhabwa inguzanyo
A.G. : Assemblée Générale
mu mabanki, Guverinoma yashyizeho uburyo bwo kuborohereza
ABAKI ingwate.
kubona : Alliance desmu
Guhera Bakiga
mwaka wa 2001, hashyizweho
ABESC : Association des Bahutu
ikigega kitwa “Rural infrastructure Evoluant
Financing pour la
Facility (RIF)”
Suppression
cyagiye giha inguzanyo des Castes.
abahinziborozi86

ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda


Mu mwaka wa
ADP 2003, umusaruro
: Alliance Démocratique uturuka des ku buhinzi wabaye
Peuples
muke,
ADR kubera : Alliance pour la Démocratie et la nyuma yaho
imvura yaguye ari nke cyane,
wongera kwiyongera 87
. Ubuhinzi
Réconciliation bwo mu Rwanda buracyagorwa
Nationale
n’ikibazo k’imiterere y’ibihe. Urugero, ubutaka bw’u Rwanda
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
bwuhirwa gusa n’imvura kuko 1,64% ni ho havomerwa naho
AFDL
1,2% hakamuwe. : Alliance des Forces
Ibi byerekana ko Démocratiques
ubuhinzi bwo mu pour la
Rwanda
bugengwa cyane Libération du Congo-Zaïre
n’imihindagurikire y’ikirere. Ikirenzeho kandi,
AGOA
isuri itwara ubutaka: Africanbw’u Growth and Opportunity
Rwanda bugera kuri 20% Act 88. Hari
$,'6cy’Abanyarwanda
igice $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kigihura n’ibibazo byo kubura ibyo
kurya
AIMO n’imirire mibi. Ihindagurika
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre ry’ibiciro by’ibyoherezwa
mu
AJER mahanga: na byo biterade
Association ibibazo iyo byagabanutse
la Jeunesse Estudiantine. Nubwo
89

umusaruro w’ibituruka ku buhinzi wagiye wiyongera guhera


Rwandaise
mu mwaka wa 1994, kubona ibyo kurya kuri buri muntu buri
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
mwaka byagiye bigabanuka90.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMRkiciro cy’ubworozi,
Mu : Association des mu
guhera Moniteurs
mwaka du wa Rwanda
1994, ibikorwa
bya
AMUR Guverinoma y’Ubumwe bw’Abanyarwanda
: Association des Musulmans au Rwanda byibanze
cyane
ANT ku kongera : Assembléegukwirakwiza
Nationale amatungo mu turere twose
de Transition
Rwanda. A case of Flowers,
(Transitional National Assembly)and Investiment, in
Mini-thesis, Master of Commerce, trade
the department of Economics, University of the West Cape, November 2004, pp. 21-22
APADEC
85
Institut national: de
Association
la Statistique du Parti Démocrate
du Rwanda, Chrétien du
Indicateurs de développement
APR en 2005, :p.Armée
Rwanda 18 Patriotique Rwandaise
Ibid., p. 143
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
86
87
République rwandaise, Réalisations du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
1994-19 Juillet 2003, Rwandais
Kigali, Juillet 2003, p. vii; Ministry of Finance and Economic
Planning,
APROCOMIN: Poverty Reduction Strategy Annual
Association progress Report, October
des Commerçants 2004, pp9, 39;
Indigènes
INSR (Institut National de la Statistique du Rwanda), Indicateurs de développement
APROSOMA
du Rwanda en 2005,: Association
pp 15-16. pour la Promotion Sociale de la
88
of Statistics of Rwanda, Policy and Capacity Building at the Min-
National institute Masse
istry of Agriculture and Animal Resources, Rwanda Agricultural Survey, 2006, Kigali,
ARD2007, pp. 17-18.
June : Alliance pour le Renforcement de la
89
National Institute of Statistics of Rwanda, Policy and Capacity Building at the Min-
Démocratie
istry of Agriculture and Animal Resources, Rwanda Agricultural Survey, 2006, Kigali,
ARDHO
June 2007, p. 36. : Association Rwandaise pour la Défense des
90
National Institute Droits
of Statisticsdeofl’Homme
Rwanda and world food programme. Vulnerability
Analysis and Maping
AREDETWA : Association pourBranch (ODAV) RWANDA Comprehensive Food Security and
le Relèvement
Vulnerability Analysis, Kigali December 2006, p. 4.
Démocratique des Batwa
648
v
tw’igihugu, kongera
ACRONYMSgufungura
ANDraboratwari z’amatungo n’ibigo
ABBREVIATIONS
by’ubushakashatsi ku matungo, kugura imiti
___________________________________ y’amatungo no
gushishikariza abantu kongera umusaruro uturuka ku matungo.
Hagati
A.A. y’umwaka wa 1994
: Archives n’uwa 2003, umubare w’amatungo
Africaines
yororerwa mu rugo wikubye inshuro zigera kuri eshanu91.
A.G. : Assemblée Générale
Ubworozi bwagiye butera imbere no mu bwiza, urugero nko
ABAKI : Alliance
matungu manini, des w’inka
umubare Bakigaza kijyambere wariyongereye
ABESC : Association
nubwo muri rusange des Bahutu
uwo mubare Evoluant
ukiri mutoya 92
. pour la
Suppression des Castes
ACR
Ibikorwa : Association
by’ubuhinzi des Cultivateurs
n’ubworozi du Rwanda
bikenera ahantu hisanzuye
ho
ADP kubikorera. Kandi ubutaka
: Alliance bw’u Rwanda
Démocratique buhura n’ibibazo
des Peuples
by’ubwiyongere
ADR bukabije bw’abaturage no gutakaza
: Alliance pour la Démocratie et la ubryohe.
Burakoreshwa Réconciliation
cyane kuko umubare
Nationalew’abaturage udahwema
kwiyongera. Uburyo bwo guhererekanya ubutaka mu muryango
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
nk’umurage butuma ubutaka bucagagurwamo uduce duto
AFDL : Allianceburi
cyane. Ugereranyije, des Forces Démocratiques
rugo rugira ubutaka pour la
buhingwa
Libération
bungana na hegitari 0,72 du Congo-Zaïre
nubwo hari aho bigenda bihinduka.
AGOA
Ibyo : Africankuko
bigira ingaruka Growth and Opportunity
uburumbuke bugenda Act
bugabanuka
$,'6
buhorobuhoro. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Isuri na yo itwara igice kinini cy’ubutaka kandi
uburyo
AIMO bwo kurwanya
: Affairesisuri ntiburakwirakwira
Indigènes mu gihugu hose.
et Main-d’oeuvre
Hari
AJERn’indi migenzereze ituma
: Association ubutaka
de la burushaho
Jeunesse guta agaciro
Estudiantine
nko kuburagiraho amatungo menshi, gutwika mu gasozi, gutema
Rwandaise
ibiti mu kajagari, gukoresha ibishanga mu buryo butemewe
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
batwika amatafari n’abacukura imicanga.93
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMRrwego rwo
Mu : Association
gukemura ibyo desbibazo
Moniteurs du Rwanda
bishingiye ku micungire
AMUR
y’ubutaka no :kuburinda,
Associationmu des Musulmans
mwaka wa 2004, auLeta
Rwanda
y’Ubumwe
ANT
bw’Abanyarwanda : Assemblée
yashyizeho Nationale
poritikidey’ubutaka,
Transitionmu mwaka
wa 2005 ishyiraho itegeko ry’ubutaka,
(Transitional ishyiraho na Komisiyo
National Assembly)
y’Igihugu
APADEC y’Ubutaka. Mu ngingo
: Association du Parti Démocrateyaryo ya 20, Chrétien
ku gika cya
3, itegeko ry’ubutaka ryo mu wa 2005 rivuga: “Birabujijwe
APR : Armée Patriotique Rwandaise
gucagagura ubutaka bugenewe guhingwa cyangwa kororerwaho
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
mo ibice bingana cyangwa biri hasi ya hegitari imwe. Kimwe
n’uko, ubutakaRwandais buri hasi cyangwa bungana na hegitari eshanu
APROCOMIN: Association
butemerewe kugabanywa na des Commerçants
nyirabwo keretse Indigènes
abiherewe
APROSOMA
uruhushya na: Association
Komisiyo y’Igihugupour lay’Ubutaka
Promotionikorera
Socialeaho de buri”.
la
Kwandikisha umutungo Masse w’ubutaka bivugwa mu ngingo ya 30.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
91
République rwandaise, Réalisations du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
Démocratie
1994-19 Juillet 2003, Kigali, Juillet 2003, p. ix.
ARDHO
92 : Association
National Institute Rwandaise
of Statistics of Rwanda, Policy andpour la Building
Capacity Défense des
at the Min-
Droits
istry of Agriculture and Animalde l’Homme
Resources, Rwanda Agricultural Survey, 2006, Kigali,
June 2007, p. 36. : Association pour le Relèvement
AREDETWA
93
MINAGRI, Plan stratégique, pp. 1, 5, 7.
Démocratique des Batwa
649
v
Mbere yaho mu mwaka wa 1997,
ACRONYMS AND hari harashyizweho amategeko
ABBREVIATIONS
ajyanye n’iby’ubutaka. Mu cyahoze ari perefegitura ya Kibungo,
___________________________________
perefe waho yakanguriye abaturage kugabana amasambu kandi
byakozwe
A.A. nta: bibazo byinshi
Archives bivutse94. Habayeho kutumvikana
Africaines
QH]DEDPZHPXEDULEDÀWHDPDVDPEXEDJDVKDNDNREDJDEDQD
A.G. : Assemblée Générale
DEDWDKXWVHEDULEDÀWHDULNRLNLED]RF\DMHJXNHPXNDLVDUDQJDQ\D
ABAKI
riza gukorwa.: Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Abanditsi bamwe Suppression
banenze iyo des poritiki
Castes n’itegeko ry’ubutaka.
ACR
%DNHPDQ]H :XEXVKRER]L
AssociationLU\R des Cultivateurs
WHJHNR ULÀWH du Rwanda
EZR JXNHPXUD
ubusumbane : bushingiye
ADP ku bitsina mu
Alliance Démocratique desigabana
Peuplesry’ubutaka,
gushyira
ADR mu : Alliance pour la Démocratie et la akamaro ko
bikorwa iyandikisha ry’ubutaka,
guhinga igihingwa kimwe muNationale
Réconciliation gace kamwe hanyuma bafata
umwanzuro ko iryo tegeko ryo mu wa 2005 rishobora gusiga
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
EDPZH QWD EXWDND EDÀWH F\DQJZD ULJDWH]D DPDNLPELUDQH95.
AFDL
Ariko ubushakashatsi: Alliance des Forces Démocratiques
bwakozwe na Komisiyo pour la
y’igihugu
y’Ubumwe n’Ubwiyunge Libération du Congo-Zaïre
(CNUR) muri Nyakanga 2004,
AGOA
bwagaragaje :ko African
abarenga Growth60%and Opportunity
bakiriye Act
neza igitekerezo cyo
$,'6
guhuza ubutaka $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
cyaje gushyirwa mu itegeko ry’ubutaka mu
mwaka
AIMO wa 2005. Abagera
: Affaires kuri 80%
Indigènes et bakiriye neza uburyo bwo
Main-d’oeuvre
gutanga ibyangombwa
AJER : Association b’uburenganzira
de la Jeunesse by’ubutaka
Estudiantine bwazanywe
na Leta, ariko 60% ntibihutiye kwandikisha ubutaka bwabo96.
Rwandaise
ALIR
b) Ubucuruzi:n’inganda
Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Nk’uko
AMR byagaragajwe
: Associationharuguru, intambara na
des Moniteurs dujenoside
Rwandabyageze
no
AMUR ku bucuruzi n’inganda. Umubare
: Association des Musulmans munini w’ibiribwa
au Rwanda n’ibindi
bintu bicuruzwa (haba mu maduka mu masoko n’ahandi hantu
ANT : Assemblée Nationale de Transition
hacururizwa) byarasahuwe. Ku birebana n’inganda, umubare
(Transitional National Assembly)
munini wazo warashenywe, cyangwa ziranasahurwa. Nyamara,
APADEC ku :mbaraga
biturutse Association du Parti n’abikorera
z’ubutegetsi Démocrate ku Chrétien
giti cyabo,
APR
umubare : Armée
munini w’izoPatriotique
nganda zasenyutse Rwandaise warongeye urasanwa
APROBAMI
havuka : Association
n’izindi des Partis
zitunganya ibiribwa Monarchistes
n’iz’ubwubatsi 97
.
Rwandais
Birakwiye kwibutsa
APROCOMIN: ko mudes
Association ntangiriro
Commerçants z’umwaka wa 1994
Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Socialebucuruzi.
guverinoma yemeje amahame yo kwigenga bisesuye mu de la
94
Van Hoyweghen MasseS., “The Urgency of Land and Agrarian Reform in Rwanda”, in
ARD
African affairs, : Alliance
pp. 353-372, pour
p. 363; le Renforcement
Interview, “ Kibungo na yode la
twarayisuye”, in In-
teractions, no 10, 2eDémocratie
trimester, 1997, pp. 9-12
95
Potier J., “Land reform for peace? Rwanda’s 2005 Land law in context”, in Journal
ARDHO
of Agrarian Change, : Association Rwandaise
Vol. 6, No 4, October pour la
2006, pp.509-537, Défense des
p.517
96
CNUR, Propriété Droits
de la terrede l’Homme Kigali, 2005, p. 24-26
et réconciliation,
97
République rwandaise,
AREDETWA : Association pour Réalisations du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
le Relèvement
1994-19 Juillet 2003, Kigali, Juillet 2003, p. 10.
Démocratique des Batwa
650
v
Bityo, yemeje ACRONYMS
poritiki yo kwegurira ibigo bya Leta abikorera ku
AND ABBREVIATIONS
giti cyabo. Izo___________________________________
ngamba zafashwe mu rwego rwo kurengera ibigo
byagaragayeho imicungire mibi mu bihe byashize. Leta yizera
kuzabona
A.A. inyungu kuri ibyo
: Archives bigo mu gihe kirekire no kungukira
Africaines
mu misoro n’amahoro abikorera bazatanga. Ku rundi ruhande, Leta
A.G. : Assemblée Générale
yashakaga kongera umubare w’abikorera bari inkingi ya mwamba
ABAKI
mu rwego rwo: kuzamura
Alliance des Bakiga bushingiye ku masoko.
ubukungu
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Bityo, mu mwaka Suppression
wa 2003, des ibigo Castes
bigera kuri 37 n’amashami
ACR
11 ya OPROVIA : Association
byabashije des Cultivateurs
kwegurirwa du Rwanda
abikorera ku giti cyabo
ku
ADPbigo 77 byari byaremejwe
: Alliance na Leta, des
Démocratique harimo 7 byagombaga
Peuples
guseswa
ADR
98
. Ariko
: Alliance pour la Démocratie et la nziza kuko
icyo gikorwa cyagize ingaruka zitari
hari abakozi bamwe babuze akazi.
Réconciliation Abeguriwe ibyo bigo, bagiye
Nationale
EDKD DND]L DEDNR]L EDVK\D DNHQVKL EDEDNX\H PXER EDÀWDQ\H
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
isano, ibintu byakunze kuvugwa ko byabayemo ikandamizwa99.
AFDL
Byongeye kandi, : Alliance des Forces
imicungire myiza Démocratiques
yari yitezwe kupour la
bikorera
ntabwo wayisanga Libération
mu bigodu Congo-Zaïre
byose byeguriwe abikorera.
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Mu rwego rwo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
kuzamura ubucuruzi bw’imbere mu gihugu,
Guverinoma
AIMO yashyizeho amategeko
: Affaires Indigènes et yo kurengera umuguzi no
Main-d’oeuvre
kuzamura ibikorwa
AJER by’ubucuruzi.
: Association Ni muriEstudiantine
de la Jeunesse urwo rwego itegeko
nimero 15/2001 ryo ku wa 28/01/2001 rigenga ubucuruzi
Rwandaise
bw’imbere mu gihugu ryemejwe. Ritegeka abacuruzi bo mu
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
gihugu gushyira ibiciro ku bicuruzwa byabo100. Ariko iryo tegeko
AM/AP
ntiryubahirijwe : Arrêté ministériel/ hose.
ku hacururizwa ArrêtéMuriprésidentiel
Kamena 2000,
AMR
hashinzwe : Association
Ikigo des Moniteurskugira
k’igihugu cy’ubuziranenge du Rwandango kigenzure
AMUR
inkomoko : Association
n’ubwiza des Musulmans
bw’ibicuruzwa 101
. au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Guverinoma kandi yitaye ku buryo
(Transitional National bw’umwihariko
Assembly) ku bucuruzi
bwo
APADEC hanze y’igihugu. Guteza imbere
: Association du Parti Démocrate ishoramariChrétien
byashinzwe
Ikigo k’Igihugu k’ishoramari (RIPA) cyashyizweho mu mwaka
APR : Armée Patriotique Rwandaise
wa 2000102. Mu rwego rwo kwagura ubukungu no gukemura
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ibibazo bijyanye n’uko u Rwanda rudakora ku Nyanja, u
Rwanda rwagiye Rwandais
rwinjira mu miryango minini ihuza ibihugu
APROCOMIN: Association
byo mu karere. Ni muri urwo des rwego
Commerçants
rwinjiye muriIndigènes
COMESA
APROSOMA
98
Ibid., p.48
: Association pour la Promotion Sociale de la
99
Institut de rechercheMasseet de dialogue pour la paix, Reconstruire une paix durable au
ARD
Rwanda: la parole : AllianceKigali,
au peuple, pour le Renforcement
2003, p.93. de la
100
Institut de recherche et de
Démocratiedialogue pour la paix, Reconstruire une paix durable au
Rwanda: la parole au peuple, Kigali, 2003, p.25
ARDHO
101 : Association
République rwandaise, RéalisationsRwandaise
du Gouvernement pour la Nationale,
d’Union Défense19des Juillet
2000-19 Juillet 2001, Droits de l’Homme
Kigali, Juillet 2001, p. 39.
République rwandaise,
AREDETWA
102
Réalisationspour
: Association du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
le Relèvement
1994-19 Juillet 2003, Kigali, Juillet 2003, p. 49.
Démocratique des Batwa
651
v
no mu muryango w’ibihuguAND
ACRONYMS bw’Afurika y’iburasirazuba. Ikindi
ABBREVIATIONS
mu mwaka wa 2000, u Rwanda rwasinyanye amasezerano na
___________________________________
Leta Zunze Ubumwe z’Amerika yemera ko ibicuruzwa u Rwanda
rwohereza
A.A. ku: masoko
ArchivesyoAfricaines
muri Amerika byajya bicuruzwa nta
kibazo, ayo masezerano yiswe ‘African Growth and Opportunity
A.G. : Assemblée Générale
Act” (AGOA).
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Umusaruro : Association
w’izo mbaraga mu deskuzamura
Bahutu Evoluant
ubucuruzi pour la
n’inganda
wabaye mwizaSuppression cyane. Ibicuruzwa des Castes u Rwanda rwohereza mu
mahanga
ACR bigeze ku rugero rufatika
: Association 103
, byibanda
des Cultivateurs ducyanecyane
Rwanda ku
ikawa,
ADP icyayi : Alliance Démocratique des Peuples bwagiye
n’amabuye y’agaciro. Ubwiza bw’ikawa
bwiyongera n’ubwinshi bw’umusaruro burazamuka. Inganda
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
zikora ibikoresho by’ubwubatsi n’iz’ubucukuzi bw’amabuye
Réconciliation Nationale
y’agaciro na zo zariyongereye. Ibicuruzwa byoherezwa mu
AEC
mahanga na: Agglomeration
byo byarongerewe, Extra-Coutumières
hiyongereyemo ibikorwa
AFDL : Alliance
by’ubukorikori nk’uduseke twoherejwe des Forces Démocratiques
cyane mu pour la
bihugu
by’Amerika n’uLibérationBurayi. du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Guverinoma
$,'6 yitaye cyane ku bucuruzi bwo mu gihugu n’ubwo
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
KDQ]HQXEZR\DULLÀWHXEXVKRER]LEXNHLIDWDQ\LMHQ·DELNRUHUD
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
guhera mu mwaka wa 1995, yagiye itegura amamurika-
AJER n’amamurikabikorwa
gurisha : Association de la manini Jeunessemu Estudiantine
gihugu cyangwa
Rwandaise
mpuzamahanga kandi na rwo rukitabira andi yabereye
ALIRmahanga.
mu : Armée de Libération
Ibi byatumye ruhabwa du Rwanda
ibihembo byinshi mu
AM/AP
mamurikagurisha : Arrêté ministériel/ Arrêté
mpuzamahanga. Ariko,présidentiel
nubwo ibyo byose
E\DJH]ZHKR
AMR LJLSLPRF\·XEXFXUX]L EZR
: Association des Moniteurs du Rwanda PX 5ZDQGD NLUDF\DÀWH
icyuho
AMUR .
104
: Association des Musulmans au Rwanda
Mu rwego rwo: koroshya
ANT Assemblée Nationale
ibijyanye de Transition
n’ubucuruzi, Amabanki yo mu
(Transitional National
Rwanda yahise afungura mu mwaka wa 1994 nyuma y’intambara Assembly)
APADEC
na jenoside. Na : Association
yo yari yarasahuwe. du Parti Démocrate
Nyuma Chrétien
yo kongera kwiyubaka
APRgutangira: ibikorwa,
no Armée Patriotique
hashinzweRwandaise
izindi banki. Kugeza ubu
amabanki y’ubucuruzi ageze kuri
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes atandatu: BK, BCR, BANCOR,
BCDI yabaye ECOBANK, Rwandais BACAR na COGEBANQ. Ibijyanye no
gutanga inguzanyo ntibiratera imbere cyane muri izi Banki kuko
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
batinya ko batazabasha kugaruza izo nguzanyo batanga. Ni cyo
APROSOMA
cyatumye : Association
basaba ingwate iri pour la Promotion
hejuru Socialeumukiriya
cyane ku buryo de la
mutoya atabasha Masse
kuyibona105. Kuri izo banki hiyongeraho Banki
ARD
nyarwanda : Alliance pour
y’iterambere (BRD)lenaRenforcement de la
Banki Nkuru y’Igihugu (BNR).
Démocratie
103
Institut national de la statistique du Rwanda, Indicateurs de développement du
ARDHO
Rwanda en 2005, p. 16: Association Rwandaise pour la Défense des
104 Droits
République rwandaise, de l’Homme
Réalisations du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
1994-19 Juillet 2003, Kigali,
AREDETWA : Association pour Juillet 2003, p. 49.
le Relèvement
105
Ibid., p 13.
Démocratique des Batwa
652
v
Ayo mabankiACRONYMS
yakomeje kugenda anoza serivisi aha abakiriya
AND ABBREVIATIONS
bayagana akoresheje ikoranabuhanga, yubaka amazu meza yo
___________________________________
gukoreramo, anashinga amashami hirya no hino mu gihugu.
A.A. : Archives Africaines
Kuri ayo mabanki hiyongereyeho ibigo by’imari iciriritse.
A.G. : Assemblée Générale
Ibigo by’imari iciriritse bitangiye vuba mu Rwanda ariko kuva
ABAKI
byashingwa : Alliance
byagiye desimbere
bitera Bakigaku buryo butangaje. Uretse
ABESCz’Abaturage
Banki : Association
zabayehodes Bahutu
kuva Evoluant
mu mwaka wa pour
1975,lamuri
Suppression
iyi myaka havutse des Castes
ibigo by’imari iciriritse byinshi. Byagiye
ACR
bishingwa na: Association des Cultivateurs
Leta n’imiryango itegamiye kuri du Leta.
RwandaIbyinshi
PXULE\RQWLELÀWHXEXVKRER]LEXKDJLMHPXE\·LPLFXQJLUH
ADP : Alliance Démocratique des Peuples 106
.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Ibigo by’ubwishingizi byo, byakomeje
Réconciliation Nationaleumurimo wa byo wo
kwishingira ibikorwa by’abakiriya babyo. Bitewe n’akamaro
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
kabyo mu bukungu muri rusange no mu bucuruzi by’umwihariko,
AFDL : Alliance des
Guverinoma yashyizeho Forces ane
amategeko Démocratiques pour laku
n’iteka rya Perezida
Libération
bijyanye n’ubwishingizi du Congo-Zaïre
kandi ishyiraho Komisiyo y’Igihugu yo
AGOA
gukurikirana : iby’ubwishingizi
African Growth107and Opportunity
, ubu Act
ikora. Ku makompanyi
$,'6
asanzwe nka$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
SONARWA, SORAS, hiyongereyeho CORAR
na
AIMO COGEAR. Amabanki,
: Affaires ibigo etby’imari
Indigènes iciriritse n’ibigo
Main-d’oeuvre
by’ubwishingizi
AJER bikora ibikorwa
: Association de laby’ubucuruzi bibazana inyungu
Jeunesse Estudiantine
kandi bigatanga akazi.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Kuri izo servisi, hiyongeraho ubukerarugendo. Guhera mu mwaka
AM/AP
wa : Arrêté ministériel/
1994, ubukerarugendo Arrêté présidentiel
bw’u Rwanda bwateye imbere108.
AMR
Tuvuze bimwe : Association
mu byagezweho, des Moniteurs
hubatswe du Rwandamashya
amahoteri
AMUR
mu mpande : Association des Musulmans
zinyuranye z’igihugu, asanzweau aravugururwa
Rwanda
ANT
andi aragurwa. : Assemblée
Kandi mu Nationale
mwaka wade Transition
2000, ishyamba kimeza
rya Nyungwe na ryo ryahinduwemo
(Transitional National Pariki y’igihugu109. Inzu
Assembly)
ndangamurage
APADEC zatunganyijwe
: Association n’ikigo
du Parti k’inzu ndangamurage
Démocrate Chrétien
k’igihugu ziza ziyongera ku nzu ndangamurage ya Butare. Ikigo
APR : Armée Patriotique Rwandaise
k’igihugu gishinzwe ubukerarugendo (ORTPN) na cyo cyagiranye
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ubufatanye n’abaturage baturiye za pariki z’igihugu gitanga
amwe mu mafaranga Rwandais ava mu bukerarugendo mu guteza imbere
APROCOMIN: Association
imibereho y’iyo miryango. des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
106 Masse
Enterprising Solutions Global Consulting, 5ZDQGD0LFUR¿QDQFH6HFWRU$VVHVVPHQW
ARD
2005, 2005, p. 8-9: Alliance pour le Renforcement de la
107
République rwandaise, Réalisation du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
Démocratie
1994-19 Juillet 2003, Kigali, Juillet 2003, p. 60.
ARDHO
108 : Association
Institut national de la statistique Rwandaise pour ladeDéfense
du Rwanda, Indicateurs desdu
développement
Rwanda en 2005, p.23. Droits de l’Homme
109
République rwandaise,
AREDETWA : Association Réalisationpour
du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
le Relèvement
2000-19 Juillet 2001, Kigali, Juillet 2001, p. 42.
Démocratique des Batwa
653
v
Nk’uko bigaragazwa na raporo
ACRONYMS ANDy’ikigo k’ibarurishamibare (NISR),”
ABBREVIATIONS
gutanga imirimo ntibyahwemye kwiyongera uhereye mu mwaka
___________________________________
wa 2002 ku rugero ruri hagati ya 5% na 9% ku mwaka.”110
A.A. : Archives Africaines
Hanyuma, mu kurwanya ruswa Leta yashyizeho ibigo byinshi
A.G. : Assemblée Générale
bishinzwe gucunga umutungo w’igihugu. Twavuga cyanecyane
ABAKI
Ikigo : Alliance
k’Igihugu des Bakiga
cyo gutanga amasoko ya Leta (National tender
board,), Urwego rw’Umuvunyi, Bahutu
ABESC : Association des Evoluant pourbukuru
Ikigo cy’ubugenzuzi la
Suppression
EZ·LPDUL \D /HWD des Castes
E\RVH ELÀWH LQVKLQJDQR \R NXJHQ]XUD
ACR
imicungire : Association
y’umutungo des Cultivateurs
wa Leta. du Rwanda
Ibyo bigo byageze ku musaruro
ushimishije
ADP nubwo inzira
: Alliance ikiri ndendedes
Démocratique muPeuples
kurandura ruswa
burundu
ADR mu nzego za Leta.
: Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
c) Ibikorwa remezo
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Mu kiciro cyo Alliance
AFDL : gutwara des Forces
abantu Démocratiques
n’ibintu, umubare wa pour la za
bisi
Libération du hanahangwa
ONATRACOM wariyongereye Congo-Zaïre inzira nshya zo mu
AGOA Aha twavuga
cyaro. : Africannk’i Growth
Huye,and Opportunity
Musanze, RubavuAct na Ngoma.
$,'6 byigenga
Ibigo $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
byo gutwara abantu n’ibintu byarashinzwe
n’imikorere
AIMO yabyo yibanda
: Affaires ku kubahiriza
Indigènes igihe. Ariko gutwara
et Main-d’oeuvre
abantu
AJER n’ibintu mu cyaro ntabwo
: Association bihagije nubwo
de la Jeunesse byiyongereye.
Estudiantine
Ku birebana n’imihanda, hubatswe imihanda mishya
Rwandaise
yashyizwemo kaburimbo, indi irasanwa, indi irahangwa.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Amateme na yo yarubatswe mu mpande nyinshi z’igihugu.
AM/AP irimo
Imihanda : Arrêté ministériel/
kaburimbo mu Rwanda, Arrêté mu présidentiel
mwaka wa 2000
AMR
yabarirwaga : Association
muri km 930 kugezades Moniteurs
kuri km 1100;du Rwanda
hagati ya km
AMUR
4250 na km 4436 : Association
by’imihanda desminini
Musulmans au Rwanda
ariko itarimo kaburimbo,
ANT
imihanda : Assemblée Nationale
idatunganyijwe yo yabarirwagade Transition
muri km 1750111.
Mu Rwanda, kwita ku mihanda
(Transitional biracyari
National ku rwego rwo hasi112
Assembly)
nubwo
APADEC iba yaratwaye Leta amafaranga
: Association menshi cyane.
du Parti Démocrate Ibikorwa
Chrétien
by’ingenzi byakozwe harimo kurangiza iyubakwa ry’umuhanda
APR : Armée Patriotique Rwandaise
wa kaburimbo uhuza Gitarama na Kibuye, Kubaka umuhanda
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
wa kaburimo ANT-Kinyinya113, hamwe no kurangiza umuhanda
Kigali-GitaramaRwandais ku nkunga y’Umuryango w’Ibihugu by’Ubumwe
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
110
Institut national de la statistique du Rwanda, Indicateurs de développement du
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Rwanda en 2005, pp. 16-17.
111
The International Masse
bank for Reconstruction and Development and the World Bank, Pri-
ARD
vate Solutions for : Allianceinpour
Infrastructure leARenforcement
Rwanda. de la2005, p.18
country Framework report,
112
The InternationalDémocratie
Bank for Reconstruction and Dvelopment and the World Bank,
Private Solutions for Infrastructure in Rwanda. A country Framework report, 2005,
ARDHO
pp.21-22, Institut :deAssociation
Recherche et deRwandaise
Dialogue pour pour
la Paix,la Défenseune
Reconstruire des paix
durable au Rwanda;la Droits
parole de l’Homme
au peuple, p. 89.
République rwandaise,
AREDETWA
113
Réalisationspour
: Association du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
le Relèvement
2000-19 Juillet 2001, Kigali, Juillet 2001, p. 53.
Démocratique des Batwa
654
v
bw’u Burayi114ACRONYMS
. Uyu muhanda Kigali-Gitarama
AND ABBREVIATIONSiyubakwa ryawo
ryarakomeje kugera ku Kanyaru, ku mupaka w’u
___________________________________Rwanda n’u
Burundi.
A.A. : Archives Africaines
Inyubako za Leta zarasanwe, hubakwa n’izindi nyinshi. Kuri uru
A.G. : Assemblée Générale
ruhande hagaragayemo ubwiyongere mu bwiza no mu bwinshi
ABAKI
bw’inyubako. : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
SuppressionMinisiteri
Mu bijyanye n’itumanaho, des Castes zahawe ikoranabuhanga,
ACR
umushinga : Association
wiswe E-Government des Cultivateurs
waratangijwe,du Rwanda
ikoranabuhanga
ryageze
ADP kandi:mu Nteko Ishinga
Alliance amategeko
Démocratique desn’ibindi
Peuplesbigo bya Leta.
Inteko
ADR Ishinga Amategeko, yitabiriye
: Alliance pour la Démocratie et lagukoresha ikoranabuhanga
PX JXVDND]D Réconciliation
DPDNXUX QR PX JXWXPDQDKR ,ÀWH LELNRUHVKR
Nationale
n’ubushobozi bwo gukora mu buryo bw’ikoranabuhanga115.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Kimwe mu bikorwa : Alliance des Forces byagezweho
by’ingenzi Démocratiques mu pour la
bijyanye
n’ikoranabuhanga, Libération
ni ikoreshwadu Congo-Zaïre
rya interineti mu Rwanda. Mu
AGOA
by’ukuri, : African
kugera Growth wa
ku murongo andInterineti
Opportunity Act cyane,
byarihuse
ku
$,'6 buryo inzu zicuruza serivisi z’iby’itumanaho
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP kuri interineti
ziyongereye,
AIMO umubare
: Affaires wo gukoresha
Indigènes umurongo wa interineti
et Main-d’oeuvre
wariyongereye haba mu nzego za Leta no mu bikorera, ibi
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
byatumye igiciro cyo gukoresha umurongo wa interineti kigenda
kigabanuka. Gukoresha Rwandaise terefoni na byo byarasakaye. Umubare
ALIR
w’abakoresha : terefoni
Armée de Libération
zigendanwa du Rwanda cyane. Igiciro
wariyongereye
AM/AP
cya za terefoni : Arrêté ministériel/
zigendanwa Arrêté présidentiel
na cyo cyaragabanutse cyane, ariko
AMR
guhamagara : byo
Association
biracyahenze,des Moniteurs du Rwanda
iyo ugereranyije n’ibihugu
duturanye.
AMUR Kuri Sosiyete icuruza ibya
: Association des Musulmans au Rwanda terefoni ya MTN Rwanda
Cell
ANT hiyongereyeho : Assemblée Terracom yaje de
Nationale kunanirwa
Transition igasimburwa
na Rwandatel (Transitionalhanyuma muri National Assembly) na TIGO.
2010 isimburwa
Poritiki yo guteza imbere ikoranabuhanga mu isakazamakuru
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
no mu itumanaho (TIC) yaremejwe; maze Ikigo k’Igihugu
APR
k’isakazamakuru : Armée Patriotique Rwandaise
n’ikoranabuhanga (RITA) kirashingwa116.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Ku bijyanye n’amazi Rwandais n’isukura, imiryango itegamiye kuri Leta
APROCOMIN: Associationimiyoboro
yagiye ifasha Leta gusana des Commerçantsyari yarangiritse mu gihe
Indigènes
cya jenoside n’intambara. Biva kuri 36% mu wa 1995, igipimo
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
cyo kugera ku mazi meza cyageze kuri 54% mu mwaka wa
Masse
2003117.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
114
Ibid., p. 10 Démocratie
115
Government of Rwanda, ICT Policy Statement and Action Plan 2006-2010, Parlia-
ARDHO
ment, September 2006 : Association Rwandaise pour la Défense des
116 Droits
République rwandaise, de l’Homme
Réalisations du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
1994-19 Juillet 2003, Kigali,
AREDETWA : Association pour Juillet 2003, pp.leix-x.
Relèvement
117
Ibid., p.64
Démocratique des Batwa
655
v
d. Poritiki y’imari
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Imari ya Leta ituruka cyanecyane mu mahoro, imisoro ku
musaruro
A.A. uboneka mu gihugu,
: Archives inkunga, amadeni yaba ayo mu
Africaines
gihugu
A.G. cyangwa hanze. Ikigo
: Assemblée Générale k’Igihugu k’imisoro n’amahoro
cyashyizweho mu wa 1996. Kuva icyo gihe, nticyahwemye
ABAKI : Alliance des Bakiga
kunoza uburyo bwo kwaka imisoro n’amahoro, n’ibyinjira
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
biva ku misoro cyangwa ahandi, kandi ibyinjira mu isanduku
Suppression des Castes
ya Leta byagiye byiyongera ku buryo bushimishije. Icyo kigo
ACR : Association
QL F\R %DQNL \·,VL \DKHUH\HKRdesLYXJD
Cultivateurs
NR /HWDdu
\·XRwanda
5ZDQGD LÀWH
ADP
imiyoborere : Alliance
myiza 118
. MuDémocratique
mwaka wa 2001 des cyatangije
Peuples umusoro
ADR
ku : Alliance
nyongeragaciro 119 pour lamu
. Ibyinjijwe Démocratie
isanduku yaet la
Leta n’icyo kigo
byatumye Leta Réconciliation
y’u Rwanda igenda Nationale
igabanya imfashanyo zavaga
AEC ngo zunganire
hanze : Agglomeration Extra-Coutumières
ingengo y’imari.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Imbonerahamwe ya 22: Imisoro
Libération yinjijwe mu Rwanda mu
du Congo-Zaïre
wa
AGOA 1996-2001 : African Growth and1Opportunity
mu gihembwe cya miliyoni ya ActFrw.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO 1996 1997
: Affaires 1998 et1999
Indigènes 2000 Igi-
Main-d’oeuvre
hembwe
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine cya 1 mu
Rwandaise 2001
ALIR
Igiteranyo 39:225,5
Armée de Libération
54 266,9 62 634,0 62 du Rwanda
299,3 65 324,7 37 533,0
cy’imisoro
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
yinjijwe
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Aho
ANTbyavuye::MinistryAssemblée of Finance and Economic
Nationale Planning, National
de Transition
Poverty Reduction Programme, The Government of Rwanda Poverty
(Transitional National Assembly)
Reduction Strategy Paper, Kigali, June 2002, p. 117.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Amavugurura mu by’ubukungu yagiye akorwa kuva Guverinoma
APROBAMI
y’Ubumwe : Association des
bw’Abanyarwanda Partiszatanze
yajyaho Monarchistes
umusaruro mwiza
Rwandais
mu mwaka wa 2003. Umusaruro w’imbere mu gihugu (PIB) wari
APROCOMIN: Association
wagabanutseho 50% mu mwaka des Commerçants Indigènes34%
wa 1994, wazamutseho
APROSOMA
mu wa 1995, :mu Association pour la Promotion
wa 1996 uzamukaho Sociale ukomeza
16%, hanyuma de la
kwiyongera aho Masse
mu wa 1997 hiyongereyeho 13%, mu wa 1994
ikazamukaho
ARD 10%. Kuvapour
: Alliance icyo le
gihe ntiyongeye kuzamuka
Renforcement de la cyane
kuko mu wa 1999 no mu wa 2000 hiyongereyeho 5, 9%. Hanyuma
Démocratie
ARDHO
118 : Association
République rwandaise, RéalisationsRwandaise
du Gouvernement pour la Nationale,
d’Union Défense19des Juillet
Droits
1994-19 Juillet 2003, de l’Homme
Kigali, Juillet 2003, p. viii.
République rwandaise,
AREDETWA
119
Réalisationspour
: Association du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
le Relèvement
2000-19 Juillet 2001, Kigali, Juillet 2001, p. 31.
Démocratique des Batwa
656
v
muri 2002 igipimo
ACRONYMS cy’ubwiyongere cyageze ku 9,5%120. Ayo
AND ABBREVIATIONS
mavugururwa___________________________________
yatumye habaho igabanuka ryiyongera rirebana
no gutakaza agaciro k’ifaranga ry’u Rwanda. Icyo gipimo cyari
48,2% mu wa: 1995,
A.A. kiza Africaines
Archives kugabanuka kigera kuri 13,3% mu wa
1996,
A.G. mu wa 1998
: Assembléekuri
kigera 6,8%. Mu mwaka wa 2001cyageze
Générale
kuri 3,4% .
121
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Ku bijyanye n’inkunga, u Rwanda rwagiye rubona inkunga
Suppression des Castes
zituruka mu bafatanyabikorwa b’ibihugu byishyize hamwe
ACR
n’ibihugu ku giti : Association
cyabyo nodes muCultivateurs
miryango itegamiye du Rwanda kuri Leta.
ADP : Alliancecyane
Izo nkunga zafashije Démocratique
mu kongera des kubaka
Peuples u Rwanda
ADR : Alliancebwihutirwa
mu gihe cy’ubutabazi pour la Démocratie et la umusaruro
kandi yunganira
wavaga mu gihugu Réconciliation
mu cyiciro Nationale
cy’iterambere. Ariko zimwe
AEC
muri izo nkunga : Agglomeration Extra-Coutumières
zabaga ziherekejwe n’amabwiriza atoroshye
kuyakurikiza :kandi
AFDL rimwe
Alliance des naForces
rimwe anyuranye
Démocratiques n’ibyo pouru Rwanda
la
rwashyize imbere. Ikindi rimwe
Libération na rimwe yatangwaga bitinze
du Congo-Zaïre
cyane,
AGOA ibyo bikabangamira
: African Growth andry’igenamigambi
itegurwa Opportunity Act rya Leta122.
Izindi nkunga$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
$,'6 ntizinjiraga mu mirongo y’ingengo y’imari ya Leta,
ibyo bigatuma Leta itagira ikemezo yafata ku bijyanye n’inkunga
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
nk’izi. Dutanze nk’urugero, imbonerahamwe ebyiri zikurikira
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
zirerekana inkunga zagiye zihabwa u Rwanda ziturutse muri
ONU. Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
120 MasseServices du Premier Ministre: Réalisation du Gouverne-
République du Rwanda,
ARD : Alliance
ment d’Union Nationale, pour
19 Juillet le Renforcement
1994-19 Juillet 2003, Kigali, de la 2003, pp. 65-
Juillet
66. Démocratie
121
Republic of Rwanda,
ARDHO Ministry of Finance
: Association and Economic
Rwandaise pourPlanning,
la DéfenseRwandades
vision
2020, Kigali, July 2000, p.8.
122 Droits de l’Homme
30XVRQL³&KDOOHQJHVDQG2SSRUWXQLW\RI)RUHLJQ$LGLQDSRVWFRQÀLFW6LWXDWLRQ
AREDETWA : Association
the case of Rwanda”, pour le
Expert group meeting on Relèvement
Aid delivery and Aid Management,
Mexico City, 2-3 November 2003, pp.14-15
Démocratique des Batwa
657
v
Imbonerahamwe
U Nya E23
•ACRONYMS x n’iya
n 24:
p eAND i tInkunga zavuye
1 9 9 4 -muri
d ABBREVIATIONS
u r e 2 0 0 3 •
ONU guhera mu mwaka wa 1994 kugeza mu wa 2003.
___________________________________
Amounts Spent by Individual UN Agencies 1994-2003

A.A. Archives Africaines :


A.G. Assemblée Générale :
ABAKI Alliance des Bakiga :
ABESC :
Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Amount in US dollars (millions)
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance Tot ades
l U N Forces
E x p e n d i t uDémocratiques
re 1994-2003 pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Amount in US dollars (millions)

$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Aho byavuye: (Transitional
United Nations, Ten
National 1 Years On : Helping Rebuild
Assembly)
a Nationthe
APADEC United Nation in Rwanda,New
: Association du Parti Démocrate York, April 2004,
Chrétien
p.1.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
e. Imirimo
Rwandais
APROCOMIN:
Nk’uko bimeze Association
mu bindi bihugu des Commerçants Indigènes
biri mu nzira y’amajyambere,
APROSOMA
urwego rutanga: Association
imirimo idahoraho pour lani Promotion
ingirakamaro Sociale
mu de la
Rwanda,
NXNRXVDQJDKDNRUDKDÀ\DE\·DEDWXUDJHEDJH]HPXJLKH
Masse
cyo
ARD gukora. Mu mirimo pour
: Alliance isanzwe, Leta ikomeza kuza
le Renforcement de lak’umwanya
wa mbere mu Démocratie gutanga akazi. Muri 2001, Leta yakoreshaga
abantu bagera ku bihumbi mirongo ine (40.000)123. Mu wa 2001
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
abagera kuri 295742 ni bo bari barahawe akazi gasanzwe haba
Droits de l’Homme
Institut de Recherche
AREDETWA : Association
123
et de Dialoguepourpour lalePaix, Reconstruire une paix durable au
Relèvement
Rwanda; la parole au peuple, pP. 93-94.
Démocratique des Batwa
658
v
muri Leta cyangwa
ACRONYMSmu bikorera. Uwo mubare waragabanutse
AND ABBREVIATIONS
kuva icyo gihe bitewe n’amavugurura y’imirimo ya Leta no
___________________________________
kwegurira ibigo bya Leta abikorera ku giti cyabo124. Mu wa 2003,
Leta
A.A. yakoreshaga abantu
: Archives barenga ibihumbi mirongo itandatu
Africaines
(60.000) nk’uko bigaragara mu mbonerahamwe ikurikira.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Imbonerahamwe : Alliance
ya 25:des Bakiga mu byiciro bitandukanye
Umurimo
ABESC : Associationmu des Bahutu
mwaka waEvoluant
2003 pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Umubare
Cultivateurs du Rwanda
% rya % %
ADP Ikiciro : Alliance Démocratique w’abahawe des Peuples
bose ry’abagabo ry’abagore
ADR : Alliance pour laakaziDémocratie et la
Leta Réconciliation
1,98% Nationale
67 461 62,8% 37,2%
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
I b i s h a m i k :i yAlliance
AFDL e des Forces Démocratiques
0,47% 15 865 70,3% pour la
29,7%
kuri Leta
Libération du Congo-Zaïre
I
AGOAm i r y a n g o
: African Growth and Opportunity Act
itegamiye kuri 0,35% 11 829 71,3% 28,7%
$,'6
Leta $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Amakoperative
AJER 0,30% de la Jeunesse
: Association 10 315 Estudiantine
71,5% 28,5%

A b a n d Rwandaise i
ALIR : Armée 94,77% 3 225 071
de Libération du Rwanda 44,0% 56,0%
bikorera
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Aho
AMR byavuye: Repubulikades
: Association y’uMoniteurs
Rwanda, du Minisiteri
Rwanda y’Imari
n’Igenamigambi,
AMUR Poverty Reduction
: Association Strategy au
des Musulmans Annual
Rwanda progress
report, October 2004, p. 63
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
Mu mwaka wa 2003, imibare y’abakozi ukurikije icyo bakora
APADEC
yari iteye itya:: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI
Imbonerahamwe : Association des Partis
ya 26: Umubare Monarchistes
w’abahawe akazi
Rwandais n’icyo bakoraga mu 2003
APROCOMIN: Association Umubare
% rya des Commerçants % Indigènes %
Imirimo
APROSOMA : Association w’abahawe
pour la Promotion Sociale de la
bose ry’abagabo ry’abagore
akazi
Masse
Ubuhinzi 86.67%
ARD : Alliance pour le2949592
Renforcement 41.3%
de la 58.7%

Uburobyi Démocratie
0.10% 3468 97.3% 2.7%
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Akazi mu nganda
Droits 0.16%
de l’Homme 5328 69.3% 30.7%

AREDETWA : Association pour le Relèvement


124
MIFOTRA, La politique de l’emploi, Kigali, 2005, p. 13.
Démocratique des Batwa
659
v
Kubyaza ACRONYMS1.28% AND ABBREVIATIONS
43643 75.6% 24.4%
umusaruro ___________________________________
Amashanyarazi,
amzi no ku 0.08% 2667 89.6% 10.4%
A.A.
bikirakwiza : Archives Africaines
A.G.
Ubwubatsi : Assemblée 1.26%Générale 42885 97.1% 2.9%
ABAKI : Alliance des Bakiga
Ubucuruzi 2.64% 89699 63.4% 36.6%
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Amahoteri
Suppression
0.20% des Castes 6836 66.2% 33.8%
n’uburiro
ACR
Ubwikorezi : Association des Cultivateurs du Rwanda
0.93% 31562 93.7% 6.2%
ADP
n’itumanaho : Alliance Démocratique des Peuples
ADR
Iby’imari : Alliance pour la Démocratie
0.07% 2400 et la
65.0% 35.0%
Ubuyobozi Réconciliation Nationale
0.27% 28064 80.1% 19.9%
AEC
n’ubwirinzi : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL
Uburezi : Alliance des Forces
0.82% Démocratiques
39734 57.1% pour la
42.9%
Ubuzima Libération du Congo-Zaïre
0.17% 14575 51.6% 48.4%
AGOA
n’imibereho : African Growth and Opportunity Act
$,'6
Imirimo rusange $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
0.43% 18487 76.9% 23.1%
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Abakozi bo mu ngo 0.54% 86295 47.5% 52.5%
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Amashyirahamwe
yo mu gihugu
Rwandaise 2.54% 3718 66.5% 33.5%
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
Aho byavuye: : Arrêté ministériel/
Repubulika Arrêté présidentiel
y’u Rwanda, Minisiteri y’Imari
n’Igenamigambi
AMR : Association des Moniteurs du RwandaStrategy
ry’Ubukungu, Poverty Reduction
Annual
AMUR progress Report, October
: Association 2004, p. 6. au Rwanda
des Musulmans
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Kuva mu mwaka wa 1994, Leta yahisemo gushyiraho imicungire
(Transitional National Assembly)
inoze y’abakozi bayo125. Mu rwego rwo kuzahura ubukungu,
APADEC
Leta : Association
yagiye isubiramo urwegodu Parti Démocrate
rw’umurimo Chrétien
igabanya abakozi.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Guhera mu mwaka wa 2000, imyanya myinshi y’umurimo yagiye
APROBAMInaho
ikurwaho, : Association
mu wa 1995 des Partis Monarchistes
abasirikare benshi basubijwe
mu buzima busanzwe Rwandais 126
. Ibi byagize ingaruka kuko abakozi
basanzwe
APROCOMIN: batakaje imirimo, bagiye
Association kongera umubare
des Commerçants w’abakozi
Indigènes
bo mu nzego zidahoraho ziganjemo ubukorikori
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la n’ubucuruzi
buciriritse127. Abakozi birukanywe biturutse ku ivugururwa
Masse
ry’umurimo wa Leta bagiye bahabwa inkunga zitandukanye.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
125
République rwandaise, Réalisations du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
ARDHO : Association Rwandaise
1994-19 Juillet 1996, Kigali, Juillet 1996, p. 90. pour la Défense des
126 Droitsdede
MIFOTRA, La politique l’Homme
l’Emploi, Kigali, 2005, p. 11.
MIFOTRA, La politique
AREDETWA : Association pour
127
de l’Emploi, Kigali, 2005, pp. 11-12; Primature, Rapport
le Relèvement
du Gouvernement pour l’année 2005, Kigali, 2006, pp. 97-100.
Démocratique des Batwa
660
v
Bamwe bahawe inguzanyo za
ACRONYMS banki
AND kugira ngo bakore imishinga
ABBREVIATIONS
mito ibyara ___________________________________
inyungu. Abandi bahuguwe mu myuga. Hari
n’abarihiwe kwiga muri kaminuza.
A.A. : Archives Africaines
Mu rwego rwo kugabanya ubushomeri mu byaro no mu
A.G. : Assemblée Générale
migi, Leta yashyizeho poritiki y’igihugu y’umurimo. Ku buryo
ABAKI yatangije
bufatika, : Alliance des Bakiga
gahunda nyinshi ndetse n’ibikorwa birimo
ABESC : Association des
porogaramu y’ibikorwa by’imirimoBahutu Evoluant
y’amaboko pour
(HIMO), la
no guteza
Suppression des Castes
imbere amakoperative.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Icyo
ADP Leta itegereje kuri Démocratique
: Alliance HIMO ni ukugabanya des Peuplesibibazo bijyanye
n’ibura
ADR ry’akazi: Alliance pour la Démocratie et la ry’ibikorwa
ari na ko igira uruhare mu iterambere
remezo n’amajyambere Réconciliation y’icyaro 128
. Porogaramu yiswe HIMO
Nationale
itanga akazi ku bakozi bo mu cyaro cyanecyane urubyiruko
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
kandi batize amashuri ahagije. Icyo kiciro kirimo amasosiyete
AFDL :
y’ubwubatsi, ubuhinziAlliancen’ubwikorezi
des Forces129 Démocratiques
butanga akazi kenshipour lamu
byaro no mu migi. Libération
Raporo za duGuverinoma
Congo-Zaïre ku bikorwa bya HIMO
AGOA
mu : African
buhinzi, gusana noGrowth
gutunganyaand Opportunity
ibikorwa remezo Act zerekana
$,'6
ko iyo porogaramu$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
yahaye akazi abantu ibihumbi n’ibihumbi.
Ibyiza
AIMO bya HIMO ni uko iha abantu et
: Affaires Indigènes benshi akazi. Ikagira ikibazo
Main-d’oeuvre
cy’uko
AJER itanga :utuzi tw’igihede
Association gito.
la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
Ahandi hantu Leta yashyize imbaraga ni mu kiciro
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
cy’amakoperative, kuko byagaragaye ko na yo atanga akazi
AM/APhagenda
kuko : Arrêté
havuka ministériel/ Arrêté présidentiel
amashyirahamwe menshi atanga
AMR
imirimo : Association
idahoraho 130 des Moniteurs
. Mu mwaka wa 1992du mu Rwanda
Rwanda hari
AMUR
amashyirahamwe : Association
ibihumbi des Musulmans
umunani (8000), uwoau Rwanda
mubare waje
ANT
kugabanuka :mu
Assemblée
wa 1996Nationaleugera kuri de Transition
4700. Gushishikariza
abantu kwibumbira mu makoperative
(Transitional no mu mashyirahamwe
National Assembly)
byageze
APADEC ku rugero rushimishije; abaturage
: Association du Parti Démocrate bo mu byaro no
Chrétien
mu migi bamaze kumva ibyiza byo kwishyira hamwe haba mu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
makoperative cyangwa mu Budehe ariko ikibazo cyo kubona
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
inguzanyo mu mabanki ahantu henshi kiracyari ingorabahizi.
Ubutumwa bwaRwandais Guverinoma ku baturage burasobanutse neza:
APROCOMIN: Association
Abanyarwanda bagomba kwihangira des Commerçants
imirimo aho Indigènes
gutegereza
APROSOMA
guhabwa : Association
akazi na Leta. pour la Promotion
Amakoperative Sociale de la
n’amashyirahamwe
aboneka nka bumwe Masse mu buryo bwo kwihangira imirimo.
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
128
Country Paper-Rwanda, Local Government and Poverty Reduction in Rwanda:
ARDHO : Association
lessons fron Experience, Tunis, Tunisia,Rwandaise pour
21-24 June 2005, p.8 la Défense des
129 Droitsdede
MIFOTRA, La politique l’Homme
l’Emploi, Kigali, 2005, pp. 15-16.
AREDETWA : Association pour lepromotion,
130
Ministry of commerce, Industry, Investment RelèvementTourism and Cooperatives,
Sector Strategies Document: Cooperatives Sector, Kigali, February 2006.
Démocratique des Batwa
661
v
f. Uburezi ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________
Uburezi buri muri zimwe mu nzego z’igihugu z’ingenzi
kubera impamvu nyinshi zinyuranye. Icya mbere nuko ari
A.A. : Archives Africaines
urwego Leta y’u Rwanda izashingiraho mu gukemura ikibazo
A.G.
k’imiterere : Assemblée
y’ubukungu Générale
bw’u Rwanda. Ibi bikazakorwa higishwa
ABAKI : Alliance des Bakiga
Abanyarwanda benshi kugira ngo habeho urubumbambaga
ABESC
rusobanukiwe, : Association des Bahutu
ruzatuma habaho Evoluant pour
Abanyarwanda la bo
benshi
PXNLFLURJLFLULULWVHJLÀWHLPEDUDJDNDQGLNL]DWXPDXEXNXQJX
Suppression des Castes
bw’igihugu
ACR bushingira ku bintu
: Association bitandukanyedu
des Cultivateurs kandi buyobowe
Rwanda
n’abantu b’abanyabwenge (Knowledge based economy). Mu
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
yandi magambo, ubukungu bw’u Rwanda buzaba butagishingiye
ADR
ahanini : Alliance
ku buhinzi nopour la Démocratie
ku mabuye et la
y’agaciro nk’uko bimeze
Réconciliation
ubu, ahubwo buzaba Nationale
bushingiye cyanecyane ku Banyarwanda
AEC
ubwabo. : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Ikindi kubera Libération
ko Guverinoma y’ubumwe bw’Abanyarwanda
du Congo-Zaïre
yashyizweho muri Nyakanga 1994, yagombaga guhangana
AGOA : African Growth and Opportunity Act
n’ibibazo bikaze, kuko abantu benshi bari barishwe muri jenoside,
$,'6
mu bwicanyi $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
naho abandi barahunze. Uburezi bwari uburyo
AIMO
bwa nyuma bwo: Affaires
guhuraIndigènes et abakozi
mu gihe gito Main-d’oeuvre
bagombaga kuziba
AJER
icyuho : Association de la Jeunesse Estudiantine
cyasizwe n’abishwe, abafunzwe, cyangwa abahunze. Ibi
bishatse kuvuga ko kuva mu kiciro cy’ubutabazi bwihutirwa,
Rwandaise
uburezi
ALIR bwitaweho
: Arméeby’umwihariko.
de Libération du Rwanda
AM/APmu ntangiriro
Guhera : Arrêté z’iki
ministériel/
kinyejana Arrêté présidentiel
umuryango mpuzamahanga
AMR ku burezi
witaye : Association
ku buryodes Moniteurs du Ibi
bw’umwihariko. Rwanda
bigaragazwa
AMUR
n’imwe mu : Association des Musulmans au Rwanda
ntego z’ikinyagihumbi ivuga ko, ahagana mu mwaka
wa
ANT2010 abana b’abahunguNationale
: Assemblée n’ab’abakobwa bagomba kuba biga
de Transition
mu mashuri abanza bagomba kugera ku 100% kandi ko abana
(Transitional National Assembly)
b’abakobwa batazongera guhezwa mu bijyanye n’uburezi131.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR ¾Itangizwa : Armée Patriotique Rwandaise
ry’amashuri
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Jenoside n’intambara byashenye igice kimwe k’ibikorwa remezo,
Rwandais
ibikoresho byo mu mashuri. Kandi byateye igihombo kinini mu
APROCOMIN:
bijyanye n’abakoziAssociation
bakoraga des umwuga Commerçants
w’ubwarimu Indigènes
132
. Mu rwego
rwo gusana igihugu, Guverinoma y’ubumwe yafashe de
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale la
ikemezo
cyo gutangiza Masse hakiri kare ibikorwa bijyanye n’uburezi. Bityo,
ARD
131 : Alliance pour le Renforcement de la
.DEDQGD&³*HVWLRQG¶DXWUHVGp¿VDFWXHOV´LQ)DXVWLQ5XWHPEHVDDWDO pGV 
Rwanda, Identité etDémocratie
citoyenneté, Butare, Editions Universitaires du Rwanda, 2003,
pp. 220-238, p.227; The International Bank for Reconstruction and Development and
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
the World Bank, Education in Rwanda. Rebalancing Ressources to accelerate post-
Droits de l’HommeWashington D.C., October 2003, p.1.
&RQÀLFWGHYHORSPHQWDQG3RYHUW\5HGXFWLRn,
132
République rwandaise,
AREDETWA : Association Réalisationspour
du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
le Relèvement
1994-19 Juillet 1996, Kigali, Juillet 1996, p. 34.
Démocratique des Batwa
662
v
itangizwa ryihuse ry’amashuri
ACRONYMS ANDabanza n’ayisumbuye byazanye
ABBREVIATIONS
ikizere cy’uko___________________________________
abantu basubiye mu buzima busanzwe. Ku
birebana n’itangizwa rya za Kaminuza ryatumye mu myaka
\DNXULNL\HKR KDERQHND DEDNR]L EDELÀWL\H XEXVKRER]L EDMH
A.A. : Archives Africaines
kuziba icyuho mu bijyanye n’abakozi cyari mu gihugu.
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI
Gutangiza :amashuri
Alliance desabanza Bakiga bigaragara nk’igikorwa
ABESC
k’indashyikirwa. : Association
Mu by’ukuri, des ku Bahutu
wa 19Evoluant
Nzeri 1994, pourhashize
la
gusa amezi abiri Guverinoma
Suppression des Castes y’inzibacyuho itangiye imirimo,
yahise
ACR itangiza : amashuri abanza.
Association Iryo tangira
des Cultivateurs duryafashwe
Rwanda nk’
“amateka” kubera ko byakozwe mu bihe bikomeye bidasanzwe.
133
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Ababyeyi n’abafatanyabikorwa b’u Rwanda ntibiyumvishaga ko
ADR gikorwa :gishoboka,
icyo Alliance pour arikola Guverinoma
Démocratie et la
yarayatangije mu
Réconciliation Nationale
EXVKRER]LEXF\H\DULLÀWH
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Igihembwe
AFDL cya gatatu cy’umwaka
: Alliance des Forces w’amashuri
Démocratiques wa 1993-1994
pour la
cyatangiye kuwa 19 Nzeri 1994
Libération du Congo-Zaïre gisozwa mu kwezi k’Ukuboza
wa 1994. Ibigo bigera kuri 68,2% ni byo byabashije gutangiza
AGOA : African Growth and Opportunity Act
ibikorwa byabyo kuri ariya matariki. Umwaka w’amashuri wa
$,'6
1994-1995 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
watangiye ku wa 16 Mutarama 1995 urangira ku wa
AIMO
29 Ukwakira 1995 : Affaires
134 Indigènes
. Ikizamini cyaet Main-d’oeuvre
Leta cy’umwaka w’amashuri
AJER
1993-1994 : Association de la Jeunesse Estudiantine
cy’amashuri abanza na cyo cyarateguwe.
Rwandaise
Ku
ALIR bijyanye n’itangizwa
: Armée dery’amashuri
Libération yisumbuye,
du Rwandaigihembwe cya
gatatu cy’umwaka w’amashuri wa 1993-1994 cyatangiye ku wa
AM/AP
20 Ukwakira: 1994.ArrêtéAmasomo
ministériel/ Arrêté présidentiel
yarakomeje aratangwa kugeza
muri Gashyantare 1995 amara gusa iminsi 60.Rwanda
AMR : Association des Moniteurs du Ku banyeshuri
AMURbize muri
3077 : Association
iyo porogaramudes Musulmansbagakoraau Rwanda cya
n’ikizamini
Leta
ANT 81,7% babashije: Assemblée kubona impamyabushobozi
Nationale de Transition z’amashuri
yisumbuye. Bamwe muri abo
(Transitional barangije
National amashuri yisumbuye
Assembly)
bagiye kuziba icyuho cy’abarimu mu mashuri abanza. Kuko
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
uwo mubare w’ababonye impamyabushobozi wari munini, icyo
APR cyabatijwe
kizami : Armée“merci Patriotique
Kagame”. Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Guverinoma kandi Rwandais
yashyize ku murongo w’ibyihutirwa kongera
gutangiza
APROCOMIN: amashuri makuru,
Association des ibyo bikaba byaraje
Commerçants gushoboka
Indigènes
Tariki
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de laUwo
ya 2 Mata 1995 muri Kaminuza Nkuru y’u Rwanda.
mwaka w’amashuri wa 1994-1995 warangiye tariki ya 3 Werurwe
Masse
1996. Guhera icyo gihe, Guverinoma yafashe uburezi nk’ikiciro
ARD
cy’ibanze bityo: Alliance
ikigenerapour igice le Renforcement
kinini de la135.
k’ingengo y’imari
Démocratie
133
République rwandaise, Réalisations du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
ARDHO : Association Rwandaise
1994-19 Juillet 2003, Kigali, Juillet 2003, pour
pp. 32-34; Anna, Obura,laop.Défense des
cit. pp 56-57..
134 Droits
République rwandaise, de l’Homme
Réalisations du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
1994-19 Juillet 1996, Kigali,
AREDETWA : Association pour Juillet 1996, pp.le
34-35.
Relèvement
135
Republic of Rwanda, Ministry of Finance and Economic Planning, Poverty Reduc-
Démocratique des Batwa
663
v
kw’abajya
ACRONYMS
¾Kwiyongera ANDmuABBREVIATIONS
mashuri
___________________________________
Mbere y’umwaka wa 1994, hakoreshwaga gahunda y’iringaniza
mu itangwa ry’akazi n’amashuri. Ni ukuvuga ko uburezi
A.A. : Archives Africaines
na bwo bwagize uruhare mu gusenya no gucamo ibice
A.G.
umuryango :nyarwanda
Assemblée 136 Générale
. Guhera muri Nyakanga 1994,
ABAKI : Alliance des Bakiga
Guverinoma y’ubumwe bw’Abanyarwanda yakuyeho iyo
ABESC yo kuringaniza
poritiki : Associationamoko
des Bahutu Evoluant
n’uturere, pour ndetse
amashuri la
Suppression des Castes
n’akazi bigahabwa ababikwiye. Guverinoma yahisemo ubumwe
n’ubwiyunge
ACR :nk’umurongo
Association desngenderwaho mu du
Cultivateurs kongera
Rwandakubaka
igihugu.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR poritiki: Alliance
Iyo pour la Démocratie
y’uburinganire yagize et la
ingaruka nziza,
Réconciliation Nationale
ibarurishamibare rigaragaza ko guhera mu wa 1994 kugeza
AEC 2003, umubare
muri : Agglomeration
w’abinjiraExtra-Coutumières
mu byiciro byose by’amashuri
AFDL
wiyongereye : Alliance
mu gihugu des Forces Démocratiques pour la
hose.
Libération du Congo-Zaïre
Ku birebana n’amashuri abanza, ikigero cy’abajyaga mu
AGOA mbere
mashuri : African Growth
y’intambara and Opportunity
cyabashije kugerwahoAct
mu mwaka
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
wa 1997 naho mu wa 2002/2003 umubare w’abanyeshuri biga
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
PXPDVKXULDEDQ]DZDULXPD]HJXNXEDKDÀNDELULXZDULXKDUL
AJER
mu : Association
wa 1993/1994, de laari
icyo kikaba Jeunesse
igikorwaEstudiantine
cy’agahebuzo137.
Rwandaise
Mu mwaka wa 2001, igipimo cy’abinjiraga mu mashuri ku rwego
ALIR
rw’igihugu : Armée
cyari 72,6% dehadatandukanyijwe
Libération du Rwandaibitsina. Ariko mu
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
migi no mu byaro hari harimo itandukaniro kuko mu mugi
AMRkigereranyo
icyo : Association des
cyari 80,8 % naMoniteurs
71,8% mu du Rwanda
cyaro. Mu mashuri
AMUR
yisumbuye : Association des Musulmans au Rwanda
icyo kigereranyo cyari hasi cyane kuko cyari 7,6% ku
rwego
ANT rw’igihugu na 22,5% Nationale
: Assemblée mu mugi naho mu cyaro kikaba 5,8%
de Transition
gusa138. Mu mwaka(Transitional National Assembly) mu mashuri
wa 2001, igipimo cy’abinjira
abanza cyari kiri hejuru y’ik’ibindi bihugu byo munsi y’ubutayu
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
bwa Sahara. Ariko ku kigereranyo cy’abinjira mu mashuri
APR : Armée Patriotique Rwandaise
yisumbuye cyari 13% cyazaga munsi y’ik’ibihugu by’Afrurika
APROBAMI
bindi : Association
cyari kigeze kuri 20%.des Partis Monarchistes
Ikigereranyo cy’abari mu mashuri
Rwandais
makuru na cyo cyari gitangaje, aho cyavuye ku banyeshuri 3400
APROCOMIN:
mu 1990/1991 Association des Commerçants
kikagera ku 17000 mu wa 2001/2002Indigènes
139
.
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
tion Strategy Annual progress report, October 2004, p. 54. Urugero, Uburezi bwat-
waye 30% by’umutungo Masse w’igihugu muri 2000-2001, muri 2002-2003 butwara 27%.
ARD
136
Obura A., : Alliance
Never Again: pour Reconstruction
Education le Renforcement deParis,
in Rwanda, la UNESCO,
International Institute for Educational
Démocratie Planning, 2003, p.17
137
République rwandaise, Réalisations du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
ARDHO : Association Rwandaise
1994-19 Juillet 2003, Kigali, Juillet 2003, pp. 34-35. pour la Défense des
138 Droits de l’Homme
MINECOFIN, $SUR¿OHRI3RYHUW\LQ5ZDQGD$QDQDO\VLV%DVHGRQWKHUHVXOWVRI
the Household Living
AREDETWA : Association Condition Survey 1999-2001,
pour February 2002, p. 15
le Relèvement
139
The International Bank for Reconstruction and Development and the World Bank,
Démocratique des Batwa
664
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
Nyuma y’amatora ya Perezida n’abadepite ni ukuvuga nyuma
___________________________________
y’igihe k’inzibacyuho yo mu wa 2003, ikemezo cya Guverinoma
cyo
A.A. gukuraho: Archives
amafaranga 300 y’ishuri mu mashuri abanza
Africaines
cyatumye abajyamo biyongera. Leta yiyemeje kwishyura ayo
A.G. : Assemblée Générale
mafaranga bigo by’amashuri. Leta yongereye kandi buhorobuhoro
ABAKI w’amashuri
umubare : Alliance des Bakiga
n’ibyumba byo kwigiramo, ibi na byo biri
ABESC : Association des Bahutu
mu byatumye umubare w’abiga wiyongera; Evoluant pour
ibi kandi la
byatumye
umubare w’abava Suppression des abanza
mu mashuri Castes bajya mu yisumbuye
ACR
wiyongera. : Association des
Abemererwaga Cultivateurs
kujya mu mashuridu Rwanda
yisumbuye
bariyongereye
ADP hagati y’imyaka
: Alliance y’amashuri
Démocratique ya 1994/1995 na
des Peuples
2002/2003
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Hagati y’umwakaRéconciliation
wa 1994 n’uwaNationale
2003, amashuri makuru
AEC iterambere
yagize : Agglomeration Extra-Coutumières
rigaragara. Umubare w’abinjiraga mu mashuri
wariyongereye cyane, kimwe n’umubare wa za pour
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques la
Kaminuza
Libération
n’amashuri makuru. du Congo-Zaïre
Ibi byagize ingaruka nziza kuko n’umubare
w’abarangizaga
AGOA muri ayo
: African mashuri
Growth and wiyongereye
Opportunitycyane.
Act Bikaba
byaraturutse
$,'6 mu mbaraga za Leta no mu mbaraga
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP z’abikorera ku
giti cyabo.
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER by’amashuri
Ibigo : Association
makurudembere la Jeunesse
y’umwaka Estudiantine
wa 1994 byari
Rwandaise
ibi bikurikira: Kaminuza Nkuru y’u Rwanda (UNR), Ishuri
ALIR ry’ubuhinzi
rikuru : Armée de Libération
n’ubworozi (ISAE),du Rwanda
Ishuri rikuru ry’imari ya
Leta
AM/AP (ISFP), :Kaminuza y’abarayikiArrêté
Arrêté ministériel/ y’Abadivantisiti
présidentiel (UNILAC),
Kaminuza
AMR y’Abadivantisiti
: Association des Moniteurs du Rwanda(UAAC),
yo muri Afurika yo hagati
Ishuri
AMUR Rikuru Nderabarezi des
: Association ry’i Musulmans
Gitwe (ISPG),au Seminari
RwandaNkuru
ya Nyakibanda n’Ishuri Rikuru rya Teworojiya ry’i Butare. Ibigo
ANT : Assemblée Nationale de Transition
bishya byashinzwe nyuma ya 1994 ni ibi bikurikira: Ishuri
Rikuru ry’Ubuvuzi (Transitional
(KHI) ryashinzweNational muAssembly)
1995, Ishuri rikuru rya
APADEC : Association du Parti
Siyansi, Ikoranabuhanga n’Icungamutungo (KIST) Démocrate Chrétien
ryashinzwe
APR 1997, n’Ishuri
mu : ArméerikuruPatriotique Rwandaise
ry’Uburezi (KIE) ryashinzwe mu
APROBAMI
1999. Kuri ayo: Association des Partis Monarchistes
mashuri hiyongereyeho andi yagiye ashingwa
n’abikorera ari Rwandais
yo: Kaminuza yigenga ya Kigali (ULK) yashinzwe
mu 1995, Kaminuza
APROCOMIN: Gatorikades
Association y’i Kabwayi
Commerçants (UCK) mu wa 2003 na
Indigènes
Kaminuza y’Ubuhinzi, Ikoranabuhanga n’Uburezi ya Kibungo
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
(UNATEK) yashinzwe mu wa 2003140.
Masse
ARD
Kimwe n’umubare : Alliance wa pour le Renforcement
za Kaminuza de la makuru,
n’Amashuri
Démocratie
umubare w’abayinjiramo na wo wariyongereye cyane haba mu
ARDHO : Association Rwandaise
(GXFDWLRQ LQ 5ZDQGD 5HEDODQFLQJ 5HVVRXUFHV pour la
WR DFFHOHUDWH DéfenseGHYHORS-
SRVW&RQÀLFW des
Droits Washington
ment and Poverty Reduction, de l’Homme D.C., October 2003, p.3.
République rwandaise, Réalisations
AREDETWA : Association pour le Relèvement
140
du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
1994-19 Juillet 2003, Kigali, Juillet 2003, p. 36.
Démocratique des Batwa
665
v
mashuri ya Leta n’ayigenga.
ACRONYMS Imbonerahamwe
AND ebyiri zikurikira
ABBREVIATIONS
ziratwereka ubwo bwiyongere kuva mu wa 1994 kugeza mu wa
___________________________________
2002.
A.A. : Archives Africaines
Imbonerahamwe ya 27: Abinjiye mu mashuri makuru ya
A.G. kuva mu
Leta : Assemblée Générale 1994/1995 kugeza mu
mwaka w’amashuri
ABAKI w’amashuri
mwaka : Alliance
wa des Bakiga
2001/2002
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression
94/95 95/96 96/97 97/98 des Castes
98/99 99/00 00/01 01/02
ACR
NUR
3261 : Association
3948 4178 des 4548Cultivateurs
-
4535du 4840
Rwanda 5922 (?)
ADP (24) (26) (27) (26)
: Alliance Démocratique des Peuples (23) (24)
20 561 1149
ADR
KIST - : Alliance
- pour
- la
(13)
Démocratie
(25)
et la1512
(31) (29)
1445(?)
Réconciliation Nationale 299 597 959 1269
KIE - - - -
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières (35) (31) (28) (27)
KHI - - - 29 279 383 690 784
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
ISAE - 20 92 113 164 314 526 860
Libération du Congo-Zaïre
ISFP - - 67 161 110 98 121 ?
AGOA
Totals 3261
: African
3968
Growth
4387 5065
and Opportunity
1413 7076
Act
8648 10280
$,'6
Aho byavuye:$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Obura Anna, op.cit., p. 116
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Imbonerahamwe
AJER ya 28:deAbinjiye
: Association la Jeunesse muEstudiantine
mashuri makuru
yigenga kuva mu mwaka w’amashuri 1994/1995 kugeza
Rwandaise
mu mwaka w’amashuri wa 2001/2002
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP 94/95: Arrêté 95/96 ministériel/
96/97 97/98 Arrêté 98/99 présidentiel
99/00 00/01 01/02
AMR
UAAC :- Association
- 92des Moniteurs du
149 216 351Rwanda445 495
(42) (22) (47) (53) (56) (51)
AMUR
ULK
:- Association
- 20des 406Musulmans
1406 au Rwanda
2312 3250 4188
ANT
ISPG/ : Assemblée(21) (34)
Nationale de(46) (49)
Transition (49) (50)
- - - - - 81 54 69
GITWE (Transitional National Assembly)
UNILAC - - - - - 280 321
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Totals - - 112 555 1622 2744 4029 5073
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Aho byavuye:: Association
APROBAMI Obura Anna,des op. cit.,
Partis 117. Ikitonderwa: Kuri
p. Monarchistes
izi mbonerahamwe ebyiri,
Rwandais imibare iri mu dukubo irerekaba
ijanisha ry’igitsinagore
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Nyuma
APROSOMA y’ishingwa ry’amashuri
: Association pour makuru atatu yigenga
la Promotion Socialemu demwaka
la
wa 2003 (INATEK, Masse UCK, UNIR yo mu Ruhengeri), umubare
w’abinjira mu mashuri warenze gato abanyeshuri 20.000 mu wa
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
2003141.
Démocratie
Ukwiyongera
ARDHO : kw’abinjira
Associationmu mashuri pour
Rwandaise kwatumye n’umubare
la Défense des
w’abarangiza muri ayo mashuri wiyongera. Dufashe nk’urugero
Droits de l’Homme
141
République rwandaise,
AREDETWA : Association Réalisationspour
du Gouvernement d’Union Nationale, 19 Juillet
le Relèvement
1994-19 Juillet 2003, Kigali, Juillet 2003, p. 37.
Démocratique des Batwa
666
v
rwa Kaminuza Nkuru y’u Rwanda
ACRONYMS umubare w’abayirangijemo
AND ABBREVIATIONS
mu mwaka w’amashuri wa 1992/1993 wari 457, mu mwaka
___________________________________
w’amashuri wa 2001/2002 ugera kuri 2785142, hiyongereyeho
abagera
A.A. kuri 600% mu myaka
: Archives 9. Kuva mu wa 1963 kugeza mu
Africaines
wa 1993 ni ukuvuga mu myaka 30, abarangije muri kaminuza
A.G. : Assemblée Générale
bageraga ku 1962143.
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC
Uko kwiyongera : Association
kw’imibaredes Bahutu
y’abajya muEvoluant pour la na
mashuri kwatewe
poritiki y’igihugu Suppression
y’uburezi kuri des Castes
bose, uburezi butarimo ivangura
ACR
iryo ari ryo ryose.: Association des Cultivateurs
Poritiki y’uburezi yatangajwedu kuRwanda
mugaragaro
muri Nyakanga
ADP 2003 . Démocratique des Peuples
: Alliance 144

ADR : Alliance pour la Démocratie et la


Iyo uyisomye, usanga yarashingiye cyane ku nyandiko ebyiri
Réconciliation Nationale
za poritiki zindi zavuzwe haruguru, ari zo ikerekezo 2020 na
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
porogaramu inoze yo kurwanya ubukene. Mu mwaka wa 2000-
AFDL :
2001, Inama y’igihugu Alliance des Forcesyahawe
y’ibizami Démocratiques pour la
abakozi, ibikoresho
n’ubuzima gatozi Libération
145
. du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 ry’uburezi
¾Ireme $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Ku
AJER bijyanye n’ireme ry’uburezi,
: Association de la Jeunesse integanyanyigisho
Estudiantine zo mu
mashuri abanza n’ayisumbuye zasubiwemo mu mwaka wa
Rwandaise
1996. Zibanda cyane ku kwigisha abanyeshuri gutekereza
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
basesengura ndetse banajora guhera mu mashuri abanza. Ni
AM/AP zirema
inyigisho : Arrêté
mu mwana ministériel/
kuva akiri Arrêté
mutoprésidentiel
umuco wo kwifatira
AMR
icyemezo no :kugihagararaho
Association des. Moniteurs
146
Irindi vugururadu Rwandarishingiye ku
AMUR indimi
kwigisha : Association
z’amahanga desIgifaransa
Musulmans au Rwanda
cyangwa Icyongereza
(bitewe
ANT n’ikigo) guhera mu
: Assemblée mwakadewa
Nationale mbere w’amashuri
Transition
abanza147. Ivugurura (Transitionalkandi National
ryazanye Assembly)
isomo rishya “Siyansi
n’ikoranabuhanga
APADEC by’ibanze”
: Association dukuParti
rutonde rw’inyigisho
Démocrate
148
Chrétien . Inama
y’igihugu yo gushyiraho za porogaramu (CNDP) ni yo yashyizeho
APR : Armée Patriotique Rwandaise
gahunda z’inyigisho n’amavugurura mu mashuri.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
142
Rwandais
Republic of Rwanda, Ministry of Finance and Economic Planning, Poverty Reduc-
tion Strategy Annual
APROCOMIN: Association progress report, October 2004, p. 54.
des Commerçants Indigènes
143
National University of Rwanda, *UDGXDWLRQ&HUHPRQ\IDFWDQG¿JXUHV,
APROSOMA
144 : Association pour la Promotion Sociale de la
Republic of Rwanda, 0LQLVWU\ RI (GXFDWLRQ 6FLHQFH 7HFKQRORJ\ DQG 6FLHQWL¿F
research, EducationMasse
Sector Policy, July 2003.
ARD
145
République : Alliance
rwandaise, pour
Service le Renforcement
du Premier dedulaGouvernement
Ministre, Réalisation
d’Union nationale, 19 Juillet
Démocratie 2000-19 Juillet 2001, Kigali, Juillet 2001, p. 21.
146
Obura A., op.cit. P.87
ARDHO
147 : Association
République rwandaise, Rwandaise
Service du Premier Ministre,pour la Défense
Réalisation des
du Gouvernement
d’Union nationale, 19 Droits de l’Homme
Juillet 1994-19 Juillet 1996, Kigali, Juillet 1996, p. 35.
République rwandaise,
AREDETWA : Association pour le
148
Service du Premier Ministre, Réalisation du Gouvernement
Relèvement
d’Union nationale, 19 Juillet 1994-19 Juillet 2003, Kigali, Juillet 2003, p. 34.
Démocratique des Batwa
667
v
Mu rwego rwoACRONYMS
gusakaza izo nteganyanyigisho,
AND ABBREVIATIONS Leta yagiye itanga
ibitabo by’amasomo n’ibindi bikoresho byo kwigishirizaho
___________________________________ mu
mashuri yo mu gihugu. Poritiki yiswe Text book yashyizweho
mu wa 2002 hanyuma guhera muri 2003, ibitabo by’indimi,
A.A. : Archives Africaines
ibya siyansi n’iby’ikoranabuhanga ry’ibanze biratangwa.
A.G. abenshi
Ariko : Assemblée Générale
mu banyeshuri ntibagira ibitabo bakoresha
ABAKI 149 : Alliance des Bakiga
mu ishuri . Kugeza mu wa 2003, amateka ntiyigishwaga mu
ABESC abanza
mashuri : Association des150Bahutu
n’ayisumbuye . Evoluant pour la
Mu rwego kongera Suppression des Castes
ireme ry’uburezi, Leta yagenzuye niba abarimu
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ERVHEDÀWHLNLFLURF\·DPDVKXULDVDEZDQLEDDEDULPXELWDEZDKR
mu
ADPbijyanye n’amahugurwa n’igenamigambi
: Alliance Démocratique ry’umubare wabo.
des Peuples
Hanyuma
ADR porogaramu
: Alliance pour la Démocratie etry’abakozi
zinyuranye z’ivugurura la zageze
no ku barimu batari bujuje ibyangombwa, umubare wabo wagiye
Réconciliation Nationale
ugabanuka. Icyavuyemo nuko kuva mu mwaka wa 1994, igipimo
AEChagati ku
cyo : Agglomeration Extra-Coutumières
bumenyi bw’abarimu bo mu mashuri abanza
AFDL : Alliance des Forces
cyakomeje kwiyongera. Kiva kuri 39% Démocratiques pour la
mu wa 1994-1995 kiza
kugera kuri 85,2%Libération
mu wadu Congo-Zaïre
2002/2003. Twakwibutsa ko mbere
y’intambara
AGOA icyo gipimoGrowth
: African cyari 60%.
and Icyo gipimo cyariyongereye
Opportunity Act
no ku
$,'6 barimu bo mu mashuri yisumbuye. Cyavuye
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP kuri 33,3%
mu wa 1994-1995 kigera kuri 52,1% mu wa 2002-2003. Ariko
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
DPDVKXUL\LJHQJD\DUDÀWHDEDULPXEHQVKLEDELÀWL\HXEXVKRER]L
AJER abo mu
kurusha : Association
mashuri yadeLeta
la Jeunesse
n’ayigengaEstudiantine
afashwa na Leta151.
Rwandaise
0XPDVKXULPDNXUXXPXEDUHZ·DEDULPXEDELÀWL\HXEXVKRER]L
nawo wariyongereye
ALIR : Arméekuva mu mwakadu
de Libération waRwanda
1994 kugeza mu wa
2003,
AM/AP bitewe n’ukuntu bagiye bigishwa.
: Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
149
: Association
Republic of Rwanda, des Moniteurs
Ministry of Finance and Economicdu Rwanda
Planning, Poverty Reduc-
tion
AMUR Strategy Annual progress report, October 2004, p.
: Association des Musulmans au Rwanda 49.
150
République du Rwanda, Leta yabonye ko byaba byiza habanje kwigwa ku nyigisho
ANT
zizatangwa nyuma: zikemezwa
Assemblée NationaleKubera
n’abanyamateka. de Transition
ko inyigisho yari ihari yari
ikirimo ibitekerezo (Transitional
bica abantu mo ibice National
ari na byoAssembly)
byatumye habaho jenoside ya-
korewe Abatutsi mu
APADEC wa 1994. Bahujwe
: Association dun’umushinga witwa “Facing
Parti Démocrate History and Ou-
Chrétien
selves”, mu nyubako za IRDP habereye inama yahuje abanyamateka bo mu Rwanda
APR : Armée Patriotique Rwandaise
n’abo muri USA bakorera hamwe inyandiko yagombaga guherwaho hategurwa isomo
APROBAMI
ry’amateka ryajya: ryigishwa
Association des yisumbuye.
mu mashuri Partis Monarchistes
(Sarah Warshauer Freedman,
Rwandais
Education for Reconciliation, Creating a History Curriculum After Genocide in Rwan-
da”., Winter 2006, pp.16-17).
APROCOMIN: Iyo nyandiko
Association des niCommerçants
: Sarah W. Freedman et al., L’enseigne-
Indigènes
ment de l’histoire du Rwanda. Approche participative. Pour les écoles secondaires
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
du Rwanda, ouvrage de référence pour l’enseignant, The regents of the University of
Calfornia, 2006. Masse
ARD
151
: Alliance
République rwandaise, pour
Ministère le Renforcement
de l’éducation, de la science,de latechnologie at
de la
GHODUHFKHUFKHVFLHQWL¿TXH8QLWpG¶(WXGHVDWGHOD3ODQQL¿FDWLRQGHO¶pGXFDWLRQ(Q-
Démocratie
VHLJQHPHQWVHFRQGDLUH$QQpHVFRODLUHUHFHQVHPHQWVFLHQWL¿TXH.LJDOL
ARDHO
2005; République rwandaise, ServiceRwandaise
: Association pourRéalisation
du Premier Ministre, la Défense des
du Gouverne-
Droits
ment d’Union Nationale, de l’Homme
19 Juillet 1994-19 Juillet 1996, Kigali, Juillet 1996, p. 36;
Republic of Rwanda, Ministry
AREDETWA : Association pour of Finace and le
Economic Planning, Poverty Reduction
Relèvement
Strategy Annual Progress Report, October 2004, p.54.
Démocratique des Batwa
668
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
¾Imbogamizi
___________________________________
Nyamara, uretse uko kwiyongera mu mibare no mu bwiza,
uburezi
A.A. bwagiye buhura n’imbogamizi
: Archives Africaines nyinshi zijyana n’imiterere
y’ubukungu bw’u Rwanda. Icya mbere, nk’uko tumaze kubibona,
A.G. : Assemblée Générale
igipimo cyo hagati cy’ubushobozi bw’abarimu bo mu mashuri
ABAKI
yisumbuye : Alliance
kiracyari des
hasi. Bakiga ko kizamurwa, cyanecyane
Hakenewe
ABESC
abanyeshuri : Association
abarangije murides
KIEBahutu
na UNR Evoluant pour la
bashishikarizwa kujya
Suppression
kwigisha mu mashuri des Castes
yisumbuye. Ikindi ni uko imishahara
ACR
y’abarimu bo: Association
mu mashurides Cultivateurs
abanza, du Rwanda
ayisumbuye n’amakuru
LWDUL\DEDP\L]D,E\RELJDWXPDDEDÀWHXEXVKRER]LEDVKRERUD
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
kwibonera
ADR akazi ahandi bahitamo
: Alliance kureka umwuga
pour la Démocratie et la w’ubwarimu.
Ibi bikaba bidindiza cyane uburezi.
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
g) Ubuzima
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Urwego rw’ubuzima Libération
narwodu Congo-Zaïre
rwagezweho n’ingaruka z’intambara
AGOA
na : African
jenoside, kuko Growth
rwatakaje and Opportunity
ibikorwa remezo byinshi, Act
ibikoresho
$,'6
n’abakozi. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ariko ibikorwa bya Leta byazahuye urwo rwego cyane
aho
AIMO mu byiciro
: Affairesrwageze
bimwe Indigènes ku rugero rwa mbere y’intambara
et Main-d’oeuvre
mu
AJER bindi rukarenza urwo rugero.
: Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
¾Indwara
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP ziganje
Indwara : Arrêté ministériel/
mu Rwanda Arrêté présidentiel
ni marariya, VIH/SIDA, indwara
AMR imyanya
zifata : Association
y’ubuhumekero des Moniteurs du Rwanda
n’izindi nyinshi. Muri 2003,
80%
AMUR by’abarwayi bisuzumishaga mu bigo
: Association des Musulmans au Rwanda nderabuzima babaga
barwaye
ANT marariya, inzoka zo mu nda, n’indwara
: Assemblée Nationale de Transition z’ubuhumekero.
Nubwo abana n’ababyeyi bafatwa nk’urwego rw’abantu bakwiye
(Transitional National Assembly)
NZLWDEZDKR PX ELM\DQ\H Q·XEX]LPD DEDQD EDÀWH PXQVL
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
y’imyaka itanu ni bo bibasirwa n’imfu152.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI
Mu rwego rwo: Association
kurwanya des izo Partis
ndwara, Monarchistes
Minisiteri y’ubuzima
Rwandais
n’ibindi bigo byigenga byashyizemo ingufu nyinshi. Ariko ikibazo
cy’abakozi
APROCOMIN: badahagije,
Associationkuburades ibikorwa
Commerçants remezo n’ibikoresho
Indigènes
by’ubuvuzi,
APROSOMA : Association pour la Promotion Socialezimwe
kubura imiti yagenewe kuvura indwara de la na
zimwe, ubushobozi Masse bucye bw’abarwayi batabasha kugura imiti
imwe n’imwe, hamwe n’agace dutuyemo gakennye ku bijyanye
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
n’isuku bituma ubuzima bw’abaturage bukomeza kugira
ibibazo153. Nk’uko Démocratie
byagaragaye mu bushakashatsi bwakozwe:
ARDHO : Association
“akenshi, imfu mu Rwanda ziterwa Rwandaise pourzandura
n’indwara la Défense des
zishobora
Droits de l’Homme
MINISANTE, Rapport
AREDETWA : Association
152
annuel 2003, p.5. le Relèvement
pour
153
MINISANTE, Rapport annuel 2003, p.3.
Démocratique des Batwa
669
v
kuba zakwirindwa isuku yubahirijwe,
ACRONYMS abantu bagatura neza
AND ABBREVIATIONS
kandi bagahindura n’imico154
.
___________________________________

A.A.¾Ibikorwa remezo Africaines


: Archives by’ubuzima
A.G. : Assemblée Générale
Ibikorwa remezo by’ubuzima byitaweho cyane kubera akamaro
ABAKI mu guteza
kabyo : Allianceimberedesubuzima.
Bakiga Ibitaro bimwe na bimwe
ABESC
byarubatswe, : ibisanzwe
Association nadesbyoBahutu
birasanwa Evoluant
ibindi pour la
birongerwa.
Ibigo nderabuzima Suppression
byinshi nabyo des Castesbyarubatswe, ibisanzwe na
ACRbikagenda: Association
byo bisanwa. des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
Mu
ADR wa 1996, serivisi nyinshi
: Alliance pour lazifashaDémocratiemu bijyanye
et la n’ubuzima
zaratangwaga haba mu kuvuraNationale
Réconciliation cyangwa mu kwirinda indwara.
Ibitaro by’igihugu by’ikitegererezo nk’ibitaro byitiriwe Umwami
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Faysal, ibitaro bya Kigali n’ibitaro bya Kaminuza i Butare
AFDL : Alliance des
byarasanwe, bishyiramo Forceskandi
ibikoresho Démocratiques pour la
bitangira gukoreshwa.
Libération
Ibitaro 25 by’uturere kuri 30 dubyari
Congo-Zaïre
mu gihugu hose hamwe n’ibigo
AGOA
nderabuzima :n’amavuriro
African Growth 257 kuri and Opportunity
279 byari mu gihugu Act hose na
$,'6
byo byakinguye $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
imiryango nyuma yo gusanwa no gushyirwamo
ibikoresho.
AIMO Mu wa 1996,Indigènes
: Affaires 100% by’abakora ubuvuzi baravuraga,
et Main-d’oeuvre
93%
AJERbagakingira, 73% babasha
: Association gutangaEstudiantine
de la Jeunesse ibitaro, naho 43%
bakora ibijyanye na raboratwari155. Uko imyaka yagendaga
Rwandaise
ihita, izo serivisi zariyongereye mu mubare kandi zikwira no mu
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
gihugu.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Mu mwaka wa: 2000,Association
ibitaro byadesNyanza,
Moniteurs n’ikigodunderabuzima
Rwanda cya
AMUR
Kimironko : Association. des
byaratangijwe 156
Mu wa Musulmans
2001, hari au Rwanda
ibitaro by’uturere
ANT
33, naho ibigo : Assemblée
nderabuzima Nationale
by’uturere debyo
Transition
byabarirwaga muri
40. Ibyo bitaro(Transitional
by’uturere byagengwaga
National Assembly)n’uturere tw’ubuzima
11. Ku
APADEC rwego rw’igihugu hari ibitaro 4 by’ikitegererezo
: Association du Parti Démocrate Chrétien ni ukuvuga
ko ku bitaro 3 by’ikitegerezo hiyongereyeho ikigo kivura indwara
APR : Armée Patriotique Rwandaise
zo mu mutwe k’i Ndera157. Mu wa 2003, ibitaro bya Kaminuza
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
by’i Butare, n’ibitaro bya Kigali byarahujwe byitwa ibitaro bya
Kaminuza (CHU) Rwandais
158
. Ibitaro byitiriwe umwami Faysal byongerewe
APROCOMIN: Association
ubushobozi mu bijyanye n’imari, des Commerçants
n’amategeko bihinduka Indigènes ibitaro
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
154
0,1(&2),1$3UR¿OHRI3RYHUW\LQ5ZDQGD$Q$QDO\VLV%DVHGRQWKHUHVXOWVRI
the Household LivingMasse
Condition Survay1999-2001, February 2002, p.10
ARD
155 : Alliance
République rwandaise, pour
Service le Renforcement
du Premier Ministre, RéalisationdedulaGouvernement
d’Union nationale, 19 Juillet
Démocratie 1994-19 Juillet 1996, Kigali, Juillet 1996, p. 24.
156
République rwandaise, Service du Premier Ministre, Réalisation du Gouvernement
ARDHO
d’Union nationale,: 19
Association
Juillet 2000-19Rwandaise pour
Juillet 2001, Kigali, la Défense
Juillet 2001, p. 19. des
157 Droits de l’Homme
MINECOFIN, $3UR¿OHRI3RYHUW\LQ5ZDQGD$Q$QDO\VLV%DVHGRQWKHUHVXOWVRI
the Household Living
AREDETWA : Association Condition Survey 1999-2001,
pour February 2002, p.11
le Relèvement
158
MINISANTE, Rapport annuel 2003, p.101
Démocratique des Batwa
670
v
bijyanye n’igihe. Mu wa 2003,
ACRONYMS AND ibitaro by’uturere byari 34, ibigo
ABBREVIATIONS
nderabuzima ari 385. Ibyo bitaro n’ibigo nderabuzima 60% byari
___________________________________
ibya Leta naho 40% ari ibitaro byumvikanyweho ko “byemewe”159.
A.A. : Archives Africaines
¾Abakozi n’ibigo by’ubuzima
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI yerekana
Imibare : Alliance
ko abakozides Bakiga
bo mu nzego z’ubuzima biyongereye
ABESC
mu bwinshi : Association
no mu kugira des Bahutu
ubushobozi.Evoluant Ishami pour la
ryigisha
iby’ubuvuzu rya Kaminuza
Suppression des Castesy’u Rwanda (UNR), ryatangiye
gutanga
ACR abaganga bo mu cyiriro
: Association rusange guhera
des Cultivateurs mu mwaka
du Rwanda
wa 1999. Iryo shami ryaravuguruwe hatangizwa porogaramu
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
zigisha icyiciro cya gatatu ku byiciro by’ubuzima bimwe na
ADR Ariko:Guverinoma
bimwe. Alliance pour la Démocratie
yitabaje abaganga bo et hanze
la baturuka
mu bihugu duturanye Réconciliation
cyangwaNationale
ibya kure mu rwego rwo kuziba
AEC cyagaragaraga
icyuho : Agglomeration
mu buvuzi Extra-Coutumières
bw’u Rwanda.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Ishuri ry’ubuzima rya Kigali
Libération (KHI) naryo ryigishije abafasha
du Congo-Zaïre
b’abaganga benshi ku kiciro cya mbere (A1). Amashuri yisumbuye
AGOA : African Growth and Opportunity Act
yigisha iby’ubuganga na yo yatanze abaforomo bari ku rwego
$,'6
rwa A2 na ho$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
amashami y’imbonezamubano atanga abafasha
AIMO
mu : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
by’imbonezamubano.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Igabanya ry’ibyatangwaga
Rwandaise na Leta ibinyuze mu mavugurura
ryakoze
ALIR no ku
: Armée rwego rw’ubuvuzi.duAha,
de Libération Rwanda ingaruka yabaye
NZL\RQJHUDNZ·LJLSLPRF\·DEDNR]LEDELÀWL\HXEXVKRER]LF\DJH]H
AM/AP
kuri 64% mu: Arrêtémwakaministériel/
wa 2002160.ArrêtéBiturutseprésidentiel
kuri poritiki yo
AMR : Association des Moniteurs
kwemerera ibigo nderabuzima kwishakira abakozi, du Rwanda umubare
AMUR
w’abaforomo : Association des Musulmans au Rwanda
wariyongereye.
ANT : Assemblée Nationale de Transition
Kugeza mu mwaka wa 1996,
(Transitional ibigo bikurikira
National Assembly)byashyizweho
kugira ngo bitange ubufasha mu kuvura no kwirinda indwara:
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Porogaramu y’igihugu yo kurwanya VIH/SIDA (PNLS), Porogaramu
APR
yaguye : Armée Patriotique
yo gukingira na porogaramu Rwandaise
y’igihugu yo kurwanya
APROBAMI
malariya : Association
(PNLP) 161 des Partis 2000
. Hagati y’umwaka Monarchistes
nuwa 2001, PNLS
Rwandais
yaravuguruwe ihindurwa TRAC (Ikigo gikora ubushakashatsi
ku buvuzi)162. Association
APROCOMIN: Ikoranabuhanga ryagiye rikoreshwa
des Commerçants mu bigo
Indigènes
by’ubuzima nka TRAC, ibitaro by’ikitegererezo
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la n’ahandi.
159 Masse
MINISANTE, Rapport annuel 2003, pp. 97-98 Ku bijyanye n’ibigo nderabuzima,
ARD : Alliance
imibare myinshi yagiye itangwa pour
na Letale
y’uRenforcement
Rwanda, Politique du deSecteur
la Santé, Fé-
vrier 2005, p.8 Démocratie
160
Gouvernement du Rwanda, Politique du secteur de Santé, Février 2005, p. 8.
ARDHO
161 : Association Rwandaise
République rwandaise, Service du Premier Ministre,pour la Défense
Réalisations des
du Gouvernement
d’Union nationale, 19Droits de l’Homme
Juillet 1994-19 Juillet 1996, Kigali, Juillet 1996, p. 19.
République rwandaise, Service
AREDETWA : Association pour le
162
du Premier Ministre, Réalisations du Gouvernement
Relèvement
d’Union nationale, 19 Juillet 2000-19 Juillet 2001, Kigali, Juillet 2001, p. 19.
Démocratique des Batwa
671
v
Poritiki ya Leta ituma abaturage
ACRONYMS bagira uruhare mu bikorwa
AND ABBREVIATIONS
by’ubuzima ___________________________________
bireabana n’imari yagize akamaro. Ikigo
cy’ubwishingizi mu by’ubuvuzi (RAMA) cyashyizweho ngo
giteganyirize abakozi ba Leta. Cyatangiye ibikorwa byacyo mu wa
A.A. : Archives Africaines
2001163. Ku bandi baturage basigaye, hashyizweho ubwisungane
A.G.
bunyuranye :mu
Assemblée
kwivuza.Générale
Gukwirakwiza ubwisungane mu
ABAKI : Alliance des Bakiga
kwivuza byarihuse. Mu wa 2003, hariho amatsinda 88
ABESC
y’ubwisungane : Association des 164
ni ukuvuga 23% Bahutu Evoluant
. Kwitabira pour la mu
ubwisungane
kwivuza kw’abaturage na ko kwarihuse.
Suppression des Castes Mu wa 2003 bwari
bugeze
ACR kuri 7% by’abaturage 165
. Bumwe mu buryo
: Association des Cultivateurs du Rwanda bwatumye
kwisungana mu kwivuza bikwira mu gihugu cyose ni igikorwa
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
cyo kwegereza ubuyobozi abaturage. Mu by’ukuri, poritiki yo
ADR
gushyiraho : Alliance pour
ubwisungane mulakwivuza
Démocratie et la ko: “Akarere
yavugaga
Réconciliation Nationale
JDÀWHLQVKLQJDQR]RNRURKHUH]DLWHUDPEHUHU\·XEZLVXQJDQHPX
AEC
kwivuza, : Agglomeration
akarere kashyigikiragaExtra-Coutumières
ibikorwa by’ubukangurambaga,
gutangiza
AFDL no: Alliance
gukurikirana ubwishingane
des Forces mu kwivuza
Démocratiques pour la(...)
ku rwego rwaLibération
serire nadusegiteri, hariho
Congo-Zaïre komite zishinzwe
ubwisungane (CIM) abagize iyo komite batorwa n’abaturage
AGOA : African Growth and Opportunity Act
kandi na bo bakaba baritabiriye ubwisungane mu kwivuza”166.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO z’ubwishingizi
Serivisi : Affairesmu Indigènes
kwivuza et Main-d’oeuvre
zashoboye gukoresha inzego
zashyizweho
AJER ku nyungu zazo. Amafaranga
: Association de la Jeunesse Estudiantine atangwa ku mwaka
ku bwisunganeRwandaise mu kwivuza k’umuturage ku kigo nderabuzima
abarirwa ku mafaranga 891, waburungushura akagera ku
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
mafaranga 1000167. Ariko kugira ngo iyo gahunda ikore neza,
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Leta yagombye kongera imigabane yari yaratanzwe n’abaturage.
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR
Hanyuma, : Association
kubijyanye des Musulmans
n’ibikorwa birebana na au farumasi,
Rwanda hari
ibikorwa
ANT byinshi byagezweho.
: Assemblée NationaleNk’urugero, urutonde rw’imiti
de Transition
ikoreshwa mu (Transitional
gihugu rwagiye rusubirwamo
National Assembly)n’abashinzwe za
farumasi
APADEC mu :turere bashyirirwaho
Association du Parti porogaramu
Démocratez’amahugurwa.
Chrétien
Byongeye kandi, farumasi z’uturere tw’ubuzima zarasanwe.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Aho baranguza imiti naho hagiye hagenzurwa, aho bacururiza
APROBAMI
imiti : Associationumwuga
naho haragenzurwa, des Partis wo Monarchistes
gucuruza imiti wongera
Rwandais
guhabwa agaciro, ibyo abacuruza imiti bakora biragenzurwa
APROCOMIN:
mu mpande zose Association
z’igihugu. desIkigoCommerçants
kigurisha Indigènes
imiti y’ibanze
APROSOMA cyahawe
(CAMERWA) : Association pour lazo
inshingano Promotion Sociale
gutanga imiti de la ku
y’ibanze
rwego rw’igihugu Masse na laboratwari y’imiti (LABOPHAR) yagiye
ikora
ARD imiti imwe n’imwe.pour le Renforcement de la
: Alliance
163
Ibid., p.2. Démocratie
164
MINISANTE, Rapport
ARDHO : annuel 2006,
Association p.18
Rwandaise pour la Défense des
165
MINISANTE, Rapport annuel 2006, p.19
166 DroitsMininistère
République du Rwanda, de l’Homme de la Santé, Politique de développement des
Mutuelles de Santé
AREDETWA : Associationau Rwanda, Kigali, s.d., pp.
pour le 13-14
Relèvement
167
Ibid., p. 15
Démocratique des Batwa
672
v
Ariko, umubare w’abagangaAND
ACRONYMS ugereranyije n’abaturage baturage
ABBREVIATIONS
babakeneye uracyari hasi. Uwo mubare wari umuganga umwe
___________________________________
ku barwayi 37000 mu wa 2003, muri uwo mwaka, igipimo
cy’abaforomo
A.A. 168 : cyari umuforomo
Archives Africainesumwe wabyigiye ku bantu
4500 .
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI ¾Kwirinda : Alliance
indwara desnoBakiga
kuzivura
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Kwiyongera kw’ibitaro Suppression n’ibigodesnderabuzima,
Castes kwagura bimwe
ACR : Association des Cultivateurs
muri byo, kongera umubare n’ubushobozi bw’abakozi du Rwanda bo kwa
ADP
muganga no : gutanga
Alliance Démocratique
imiti ya ngombwa des Peuples
byatumye habaho
kunoza
ADR ibyatangwaga : Alliance mu kwirinda
pour no kwivuza.
la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
Imibare
AEC ihari igaragaza
: Agglomeration ko kwitabira serivisi z’ubuvuzi byagiye
Extra-Coutumières
bigabanuka
AFDL hagati ya 1997 na 2003
: Alliance des Forces Démocratiques
169
, naho muri pour2002 la
ikoreshwa ry’izo serivisi ryageze ku gipimo cya 1988, bisobanuye
Libération du Congo-Zaïre
ko bijya kugera kuri 30%, kandi ko guhera muri 2002 ryagiye
AGOA 170 : African Growth and Opportunity Act
rizamuka .
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO
MINISANTE : Affaires Indigènes
yakanguriye abaturage et Main-d’oeuvre
kwita ku isuku. Kubera
AJER
iyo mpamvu,: Association
yakoresheje de la Jeunesse
inzego z’ibanze Estudiantine
ahari abashinzwe
Rwandaise
imibereho myiza n’ubuzima. Yakoresheje kandi radiyo
ALIR
n’ubutumwa : Armée deku
bwanditse Libération
bitaro n’ibigodu Rwanda
nderabuzima.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Hitaweho by’umwihariko gushishikariza baturage kurwanya
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
agakoko gatera SIDA. Ubushakashatsi bwakozwe mu mwaka
AMUR
wa : Association
2005 bwagaragaje des Musulmans
ko igipimo cy’ubwandu aubwaRwanda
VIH/SIDA
ANT : Assemblée Nationale de
cyageze kuri 3% mu kiciro cy’abantu bari hagati y’imyaka 15 Transition
(Transitional National Assembly)
QDDULNRDEDJRUHQLEREDULEDÀWHXEZDQGXF\DQHNXUXVKD
APADEC171. Icyo
abagabo : Association
gipimo cyari du13% Partimu Démocrate
wa 1997 Chrétien
hanyuma mu
APR
wa 2001 kiragabanuka: Armée Patriotique
kigera kuriRwandaise
11,2% . Igabanuka ry’icyo
172

APROBAMI : Association des Partis Monarchistes


gipimo ryatewe n’imbaraga Leta yashyizemo ibinyujije muri
MINISANTE, CNLS Rwandais na TRAC, ubufatanye n’ibindi bihugu,
APROCOMIN:
168
MINISANTE, Rapport Association
annuel 2003,desp.98 Commerçants Indigènes
APROSOMA
169
Gouvernement du : Association
Rwanda, Politique pour la Promotion
du secteur Sociale
de Santé, février 2005, de
p. 7.la
170
Institut National de la
Masse Statistique du Rwanda, Indicateurs développement du Rwan-
da en 2005, p. 83.
ARD
171 : Alliance pour le Renforcement de la
Republic of Rwanda,QVWLWXWQDWLRQDOGHOD6WDWLVWLTXH0LQLVWqUHGHODSODQQL¿FDWLRQ
économique, RwandaDémocratie
Demographic and Health Survey 2005, Kigali, July 2006 p.xxix;
PRIMATURE,
ARDHO Rapport
: du Gouvernement
Association pour l’annéepour
Rwandaise 2005, Kigali, 2006, p. 105
la Défense des
172
IDA, Rwanda: Redressement, rehabilitation et espoir Mai 2007, http:// www.ban-
quemondiale.org/ida Droits de l’Homme
0,1(&2),1 $ 3UR¿OH RI 3RYHUW\ LQ 5ZDQGD $Q DQDO\VLV
AREDETWA
Based on the Results: Association
of the Householdpour
Livingle Relèvement
Condition Survey 1999-2001, February
2002, p. 10.
Démocratique des Batwa
673
v
imiryango itegamiye
ACRONYMS kuri Leta
ANDyoABBREVIATIONS
mu gihugu n’iyo hanze na
ONU. Abo bafatanyabikorwa bose bongereye ubukangurambaga
___________________________________
kandi batanga ubufasha buciriritse ku barwayi. Kubera
iyo
A.A. mpamvu,: Archives
igikorwa Africaines
cya PACFA mu kurwanya ihezwa
rikorerwa
A.G. abarwayi
: Assemblée Généraleno mu gutanga serivisi ku
ba VIH/SIDA
barwayi n’ubukangurambaga bwagiye bukorwa ku maradiyo
ABAKI : Alliance des Bakiga
nk’“urunana” rwa BBC byagize akamaro.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
Ubufasha buhabwa abarwayi ba VIH/SIDA bwagiye buvugururwa.
ACR
Nk’urugero ibigo : Association
bigira bantu desinama
Cultivateurs du Rwanda
zo kwipimisha VIH/SIDA
ADP
k’ubushake : Alliance
no gutanga Démocratique des Peuplesmu gihugu.
inama (VCT) byarongerewe
ADR
Mu wa 1997, hari : Alliance
hari VCTpourimwela gusa,
Démocratie
mu wa 2000et la zari 4, mu wa
2002 zari 34 naho Réconciliation
mu wa 2003 zigera Nationale
kuri 53. Umubare w’abarwayi
AEC
bahabwaga : Agglomeration
imiti igabanya ubukana Extra-Coutumières
(ARV) warazamutse. Mu wa
2003
AFDLbari 4 189 . Kubera
: Alliance
173
desimfashanyo zagiye ziva mupour
Forces Démocratiques miryango
la
myinshi itegamiye kuri Leta
Libération n’ibigega bitera inkunga, bamwe
du Congo-Zaïre
bahabwaga
AGOA imiti
: African Growth andbakayigurira
ku buntu, abandi Opportunity ariko
Act ku giciro
kiri
$,'6 hasi. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Uretse SIDA, marariya n’igituntu na byo byitaweho
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
by’umwihariko, haba mu kubyirinda no mu kubivura. Ku
birebana na marariya, Rwandaise miriyoni imwe irenga y’inzitiramibu yahawe
ALIR
abaturage mu : Armée
wa 2005 de174
Libération
. Kandi no dukuyivura
Rwanda hakoreshejwe
AM/AP imiti: Arrêté
kuvanga ministériel/
«amodiaquine Arrêté présidentiel
na Sufdox-ine/pyrimenthamine »
AMR
byarakoreshejwe : Association
175
. des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Ku
ANTbijyanye no gukangurira
: Assemblée abantu de
Nationale kuringaniza
Transition urubyaro no
kwirinda indwara, imibare yoNational
(Transitional kuva mu Assembly)
wa 1996 kugeza mu wa
2003
APADEC yerekana ko imibare y’abaturage
: Association du Parti Démocrate bo mu byiciro binyuranye
Chrétien
bumvise
APR ubutumwa
: Arméebuva muri ubwo
Patriotique bukangurambaga, uwo
Rwandaise
mubare wariyongereye ariko umubare w’abagore bageze mu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
gihe cyo kubyara bakoresha uburyo bwo kuringaniza imbyaro
Rwandais
bugezweho ukiri muto cyane: mu wa 1996 wari 6,7%, nyuma
APROCOMIN:
ugera kuri 4,7%Association
hagati ya 2000 desnaCommerçants
2003176. Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
173
MINISANTE, Rapport annuel 2003, pp. 52-53; MINISANTE, Rapport annuel
ARD : Alliance
2004, p 15 et 17; Primature, pour
Rapport le Renforcement
du Gouvernemt pour l’année,de la Kigali, 2007,
2006,
pp. 171-172 Démocratie
174
Primature, Rapport
ARDHO : du Gouvernement
Association pour l’année pour
Rwandaise 2006, Kigali, 2007, p. 107.
la Défense des
175
International Rescue Committee, World Relief, PVO Collaborative Research: Base-
DroitsCommunity,
line Survey of the Rwanda de l’Homme Distribution of antimalarials pilot program,
August 20, 2004, p.2.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
176
MINISANTE, Rapport annuel 2003, p.71
Démocratique des Batwa
674
v
agenerwa
ACRONYMS
¾Amafaranga ANDurwego rw’ubuzima
ABBREVIATIONS
___________________________________
Imbonerahamwe ya 29: Amafaranga agenerwa urwego
rw’ubuzima n’aho
A.A. aturuka
: Archives kuva mu 1997 kugeza mu 2003.
Africaines
A.G. :1997 1998
Assemblée 1999 2000 2001
Générale 2002 2003
Hanze 13,875 17,258 11,784 3,828 1,881 9,337 2,985
ABAKI : Alliance des Bakiga
Mu Rwanda 1,887 2,275 3,720 4,383 4,147 4,118 7,743
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Igiteranyo 15,582 19,533 15,504 8,211 8,028 13,453 10,728
Suppression des Castes
Aho byaturutse:Association
ACR : des Cultivateurs
Minisiteri Y’Ubuzima. du Rwanda
Raporo y’umwaka 2004, p.66.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR
Iyi : Alliance
mbonerahamwe pour la
igaragaza koDémocratie
amafaranga et la
agenerwa urwego
rw’ubuzima yagiyeRéconciliation Nationale
yiyonera anaganuka hagati ya 1997 na 2003.
Ku
AEC mafaranga aturuka ku ngengo y’imari
: Agglomeration Extra-Coutumières y’igihugu, yariyongera
kuva
AFDLmu wa : 1997 kugera
Alliance des mu wa Démocratiques
Forces 2003, yagabanutseho pour lagato
mu wa 2001 noLibération
mu wa 2002 ugereranyije
du Congo-Zaïre no mu 2000. Urwego
rw’ubuzima rwahungabanyijwe no gushingira ku nkunga zo
AGOA : African Growth and Opportunity Act
hanze.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
+DJDUDJDUD EXUL JLKH LNLED]R F\·DEDNR]L EDNH NDQGL EDGDÀWH
AJER
ubushobozi :buhagije
Association de la Jeunesse
ahantu Estudiantine
hose, cyanecyane mu duce
Rwandaise
tw’icyaro. Imiti ihenze ntigera ku bantu bakennye kandi barwaye,
ALIR ubwisungane
n’ubwo : Armée de muLibération
kwivuza du Rwanda
bugamije gukemura icyo
AM/APImyitwarire
kibazo. : Arrêté ministériel/
y’abaturage Arrêté présidentiel
mu birebana n’indwara zandura
AMR
ntiratera : Association
imbere. Byongeyedes Moniteurs
kandi, kwita kuduisuku
Rwanda n’imiturire
ikwiye
AMUR biracyari hasi mu rwego rwo kunoza
: Association des Musulmans au Rwanda imitere rusange
y’ubuzima
ANT bw’abaturage.
: Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
¾Imiturire n’isuku
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Mu wa 1994, imiturire yangijwe n’intambara na jenoside.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Abenshi mu barokotse jenoside basanze amazu yabo yarasenywe
Rwandais
n’abakoze jenoside, kuko jenoside ntiyari igamije gusa gusenya
APROCOMIN:
ubuzima Association
bw’Abatutsi, des Commerçants
ahubwo no guhanagura Indigènes
ibimenyetso
byabo bifatika mu gihugu. Amazu yarangijwe kubera de
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale la
bikorwa
Masse
by’ubusahuzi n’imirwano yabaye hagati y’ingabo za Guverinoma
ARD FPR. Byongeye
n’iza : Alliance pourigihe
kandi, le Renforcement
impunzi za kera de la
batahukaga
PX5ZDQGDQWDQ]XEDULEDÀWH]RNXEDPRE\DED\HQJRPEZD
Démocratie
ko
ARDHObajya mu :mazu y’impunzi
Association za vuba. pour
Rwandaise Ahagana mu wa des
la Défense 1999
bategetswe gusubiza izo nzu
Droits de l’Homme ba nyirazo bari bamaze gutahuka
mu kivunge mu Rwanda. pour le Relèvement
AREDETWA : Association
Démocratique des Batwa
675
v
Imwe mu ACRONYMS
mbogamiza AND nkuru Guverinoma y’ubumwe
ABBREVIATIONS
bw’Abanyarwanda yagomabaga gukemura kwari kubonera
___________________________________
DPDFXPEL LE\LFLUR ELQ\XUDQ\H E\·DEDWXUDJH EDWDUL EDÀWH
aho
A.A. bikinga.: Archives
Imbogamizi zirebana n’amacumbi zakajijwe
Africaines
n’iyimukacyaro
A.G. ryarushijeho kwiyongera mu 1996. Abaturage
: Assemblée Générale
babaga mu mugi bageraga kuri 391.194 mu wa 1991(5, 5%
ABAKI : Alliance des Bakiga
byabaturage bose b’u Rwanda) bagera kuri 1.362.312 mu wa
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
2002(16,7%)177.
Suppression des Castes
0X JLKH DEDULAssociation
ACR : EDÀWH XEXVKRER]L des Cultivateurs du Rwanda XNR
EZLKDUL\H EL\XEDNLUDJD
ADP babishoboye
bari : Alliance Démocratique
amacumbi, des Peuples
Leta yafashije abatishoboye
ADR : Alliance pour la Démocratie
gutunganya ayabo. Poritiki ya mbere y’igihugu y’imiturire et la
yakozwe mu waRéconciliation
1996, yasobanuye Nationale
igenamigambi ry’imyubakire
AEC
yo : Agglomeration
migi, “kuvugurura” uduce twatuwemoExtra-Coutumières
bitateguwe no gutuza
abaturage
AFDL begeranye
: Alliance mudes byaro.
Forces Iyo politiki yageze ku pour
Démocratiques musaruro
la
ushimishije kuko kuva 1995
Libération dukugera 2001, inzu zirenga 265.000
Congo-Zaïre
zubatswe
AGOA mu midugudu 178
. Ibi byabashije
: African Growth and Opportunity kugerwaho Act kubera
ko
$,'6 Guverinoma yashyizemo ingufu ishoramo imari ndetse
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
n’imfashanyo z’umuryango mpuzamahanga. Nk’urugero, muri
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Gashyantare 1996, umuryango mpuzamahanga (Imfashanyo
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
z’ibihugu binyuranye, Ibyishyize hamwe, ONG) wahaye u Rwanda
amadorari arenga Rwandaise
miriyari 1,4 y’Abanyamerika yifashishijwe mu
ALIR
gucyura : Arméeimpunzi
no gutuza de Libération
n’abavuye dumuRwanda
byabo179.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMRbirebana : n’imidugudu,
Ku Association des Moniteurs
birakwiye du Rwanda
kwibutsa ko gukuraho
AMUR itatanye
imiturire : Association
no kwemeza des Musulmans
imiturire yoaumu Rwandamidugudu
byari
ANT bigamije ku ruhande
: Assemblée rumwe gukoresha
Nationale de Transition neza ubutaka
hagaragazwa ubutaka bwo guturaho
(Transitional National n’ubutaka
Assembly) bwo guhingaho
n’ibindi
APADEC bikorwa. Byari bigamije ku rundi
: Association du Parti Démocrate Chrétien ruhande korohereza
ishyirwaho
APR ry’ibikorwa
: Armée Patriotique remezo Rwandaiseby’ubukungu n’imibereho
bizafasha abaturage bo mu byaro kugera ku mibereho myiza
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
n’iterambere mu by’ubukungu180.
Rwandais
APROCOMIN:
Poritiki yo gutura Association
mu midugudu des yakwirakwiriye
Commerçants hakiri Indigèneskare mu
APROSOMA
zahoze : Association
ari perefegitura pour la na
za Kibungo Promotion
Byumba,Socialenyamara de yagiye
la
Masse
ARD
177
République du : Alliance
Rwanda, pour
Ministère de le Renforcement
l’Infranstructure: denationde
Politique la l’habitat
au Rwanda, Kigali juillet 2004,
Démocratie p. 8.
178
République du Rwanda, Ministère de l’Infranstructure: Politique nationale l’habi-
ARDHO
tat au Rwanda, Kigali juillet 2004, p. Rwandaise
: Association 2. pour la Défense des
179 DroitsService
République du Rwanda, de l’Homme
du premier Ministre, Réalisations du gouverne-
ment d’Union Nationale,
AREDETWA : Association pour 19 juillet 1994- 19 juillet 2003, Kigali, Juillet 2003, p. 18.
le Relèvement
180
Ibid, p. 15.
Démocratique des Batwa
676
v
ikorwa buhoroACRONYMS
mu zindi perefegitura. Nk’urugero, muri komini ya
AND ABBREVIATIONS
Mukarange ya___________________________________
perefegitura ya Byumba mu wa 1997 havugwaga
ko 80% by’abaturage bo byaro babaga mu midugudu, babonye
amazu.
A.A. Mu wa 1999, i Kibungo,
: Archives 78% by’abaturage babaga mu
Africaines
midugudu.
A.G.
181
Indi midugudu
: Assemblée Généralemyinshi yarubatswe mu duce
twinshi tw’igihugu ariko ku ijanisha rinyuranye n’iryo tumaze
ABAKI : Alliance des Bakiga
kubona, ariko umuhate wo gushishikariza abaturage bo mu
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
byaro kujya mu midugudu warakomeje.
Suppression des Castes
ACR :
Ibishushanyo mbonera Association des Cultivateurs
by’umugi wa Kigali n’indidu Rwanda
migi yo mu
ADP byarakozwe.
gihugu : Alliance Démocratique
Kubaka mu utundi desduce
Peuplestwo guturamo
ADR gucururizamo
n’utwo : Alliancemuri pourKigali
la Démocratie
byarakozweethagendewe
la kuri
cya gishushanyo Réconciliation
mbonera. Amazu Nationale
mashya yo guturamo aciriritse
AEC
yarubatswe : Agglomeration
ameze nk’imiduguduExtra-Coutumières
i Gacuriro, i Kibagabaga, Gisozi,
Nyarutarama
AFDL : na Kimironko
Alliance n’ahandi;
des Forces andi mazu yiyongereye
Démocratiques pour la
k’uduce twari Libération
dusanzweho du twa Kacyiru, Remera, Gikondo,
Congo-Zaïre
n’ahandi.
AGOA Izo nyubako yagezweho ahanini
: African Growth and Opportunity biturutse Actku ruhare
rw’abikorera
$,'6 ku giti cyabo, banki y’imiturire y’u Rwanda (yasimbuye
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
icyahoze ari Caisse hypothécaire du Rwanda), ndetse n’isanduku
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
y’ubwiteganyirize bw’abakozi n’amabanki y’ubucuruzi yo mu
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwanda. Abagenerwabikorwa (akozi ba Leta n’abandi bakozi)
babonye amazuRwandaiseku nguzanyo, bazishyura mu bihe binyuranye.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP amazu
Kubaka : Arrêté ministériel/
yo guturamo muriArrêté
utwo présidentiel
duce, byajyanye no
AMR
kuzamura : Association
izindi nyubako des Moniteurs
za Leta du Rwanda
n’iz’ubucuruzi mu mugi,
AMUR
ntagushidikanya : Association
ko byahaye des Musulmans
umugi au Rwanda
isura y’ubwiza yo hejuru.
Ibyo
ANT byose ni bimwe mu byagezweho
: Assemblée NationalenadeGuverinoma
Transitiony’u Rwanda
nyuma ya 1994.(Transitional
Kubera ayo mavugurura mu myubakire, umugi
National Assembly)
ZD.LJDOLXKHUXWVHNZHPH]ZDQN·LPZHPXPLJLPLNHLÀWHLVXNX
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
muri
APR Afurika. : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Nyamara, abanyamugi bakomeje kubaka amazu mu duce
Rwandais
tutateganyijwe. Nubwo binyuranyije n’amategeko, hari hatuyemo
APROCOMIN:
abarenga Association des
50% by’abaturage Commerçants
b’umugi mu wa 2003 Indigènes
182
. Umuntu
APROSOMA : Association pour la Promotion
DVKRERUD NZHPH]D NR XWZR GXFH GXÀWH DNDPDUR XJHQGH\H Sociale de la
Masse
k’ubwinshi bw’abadutuye kuko dufasha abanyamugi kubona
ARD
macumbi : Alliancearinako
abakwiriye, pour leumuntu
Renforcement
yagaya de la
ubwiza bw’ayo
macumbi. Démocratie
ARDHO
181
Vanhoyweghen S., “The urgency ofRwandaise
: Association pour
land and Agrarian la Défense
Reform in Rwanda” des
, in Af-
Droits
rican Affairs, pp. 353-372, de l’Homme
p. 363.
République du: Rwanda,
AREDETWA
182
AssociationMinistère
pourde l’Infranstructure:
le Relèvement Politique nationale de
l’habitat au Rwanda, Kigali juillet 2004, p. 21.
Démocratique des Batwa
677
v
Ariko ikibazoACRONYMS
cy’amacumbiANDku rwego rw’igihugu kiracyahura
ABBREVIATIONS
n’imbogamizi ___________________________________
z’ubwiza n’ubwinshi bwayo. Iperereza ryakozwe
mu wa 2001 rigaragaza ko hari hakiri imiryango 192.000
itifashije
A.A. yari: ikiba muriAfricaines
Archives ‘burende’183. Ku birebana n’ubwiza,
ibikoresho
A.G. byubakishwa
: Assemblée biteye ishozi, nk’urugero mu wa 2001,
Générale
inkuta zigera kuri 80% z’amazu yo mu gihugu zari zubakishije
ABAKI : Alliance des Bakiga
amatafari ya rukarakara n’ibyondo184. Imyubakire yo ku butaka
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
hasi na yo ntiyari isamaje185
Suppression des Castes
Indi mibare Association
ACR : ijyana n’ubwiza des Cultivateurs
bw’amacumbi du Rwandani irebena
ADP
n’ukuboneka :kw’amazi
Alliance n’amashanyarazi.
Démocratique desKugeza Peuples mu wa 2001
ADR
imiryango : Alliance
2,4% yonyine pour ni layoDémocratie et la
yari abafatabuguzi b’amazi
muri ELETROGAZ, Réconciliation
na ho imiryangoNationale 81,1% yavomaga mu
AECmavomero: Agglomeration
ku yubakwa mu tubande, Extra-Coutumières
abakene bo bavomaga
mu
AFDLmigezi. :Impuzandego
Alliance des Forces k’urwego rw’igihugu y’urugendo
Démocratiques pour la
rwakorwaga n’abantu Libération bajyadu kuvoma yari km 703 mu wa 2001186.
Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Ku
$,'6 bijyana n’umuriro, guhera mu wa 1994, umubare
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
w’abafatabuguzi wariyongereye kuko wavuye ku 2% by’abaturage
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
mu wa 1994 ugera kuri 6% mu wa 2002187. Ariko guhera icyo
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
gihe, uzamuka buhoro, byongeye kandi ikinyuranyo hagati
y’umugi n’icyaro Rwandaise
kirakabije188.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP
Mu kwanzura, : Arrêté
raka ministériel/
tuvuge ko Arrêté Guverinomaprésidentiel
n’abanyemari
AMR
bikorera ku :gitiAssociation
cyabo bageze des Moniteurs
ku bintu yinshi du Rwanda ku bijyanye
AMUR
n’imyubakire : muri
Association
rusangedes Musulmans
n’imiturire au Rwanda Ariko
by’umwihariko.
haracyakenewe
ANT byinshi byoNationale
: Assemblée gukorwa de muri icyo kiciro haba ku
Transition
bwinshi no mu bwiza. Hagendewe
(Transitional kuri porogaramu
National Assembly)zo kugabanya
ubukene
APADEC umuntu yakwizera ko hazongerwa
: Association du Parti Démocrate umubareChrétienw’amazu
meza
APR mu myaka : Arméeiri imbere.
Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
183
MINECOFIN, ASUR¿OHRI3RYHUW\ULQ5ZDQGD$QDQDO\VLVEVHGRQWKH5HVXOWVRI
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
the Household Living Condition Survey 1999-2001, February 2002,p. 18.
APROSOMA
184
Ibidem, p. 19.
: Association pour la Promotion Sociale de la
185
Institut NationaleMasse
de la Statistique du Rwanda, Indicateur de développement du
ARD
Rwanda en 2005, : Alliance pour le Renforcement de la
p. 60.
186
MINECOFIN, ASUR¿OHRI3RYHUW\ULQ5ZDQGD$QDQDO\VLVEVHGRQWKH5HVXOWVRI
Démocratie
the Household Living Condition Survey 1999-2001, February 2002, pp. 22-23.
ARDHO
187
République du Rwanda, Service du Rwandaise
: Association Premier Ministre,pour la Défense
Réalisations des
du Gouvernement
d’Union Nationale, 19 Droits de l’Homme
juillet 1994- 19 juillet 2003, Kigali, Juillet 2003, p.x. Ibid, p. 15.
Institut Nationale de
AREDETWA : Association pour
188
la Statistique du Rwanda, Indicateur de développement du
le Relèvement
Rwanda en 2005, p. 62.
Démocratique des Batwa
678
v
7.2.4. GutezaACRONYMS
imbere abagore
ANDn’urubyiruko
ABBREVIATIONS
___________________________________
Kubera ko abagore n’urubyiruko bagize igice kinini cy’abaturage
b’u
A.A. Rwanda: Archives
Guverinoma y’inzibacyuho yasanze bikwiye
Africaines
kubinjiza
A.G. muri gahuda z’iterambere
: Assemblée Générale ry’igihugu. Ibyo byari
bigamije gukosora akarengane bagiye bahura na ko mu bihe
ABAKI : Alliance des Bakiga
byashize.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
Nk’uko twabigaragaje haruguru, mu wa 1994 abagore ntibari
bishoboye muAssociation
ACR : des Cultivateurs
rwego rw’ubukungu du Rwanda
n’imibereho 189
. Ibikorwa
ADP : Alliance Démocratique
bya Leta n’amashyirahamwe atabogamiye kuri Leta n’abagore des Peuples
ADR
ubwabo byongereye : Alliance pour la bw’abagore
ubushobozi Démocratiemu et ngeri
la zose.
Réconciliation Nationale
AEC
Guverinoma yagize : Agglomeration
iterambere Extra-Coutumières
ry’umugore n’umuryango kimwe
mu byihutirwa.
AFDL Nk’uko
: Alliance desabagore bari barasubijwepour
Forces Démocratiques inyuma
la
n’amategeko yoLibération hambere ndetse n’umuco, akazi ka mbere ka
du Congo-Zaïre
Guverinoma
AGOA kabaye ako gukosora
: African Growth and amategeko y’u Rwanda
Opportunity Act kugira
ngo abagore bahabwe
$,'6 amahirwe angana n’abagabo. Kubera iyo
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
mpamvu Guverinoma yatangije umushinga wo gusubiramo
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
amategeko y’u Rwanda hitabwa ku burenganzira bw’abagore
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
n’abana. Yashyizeho kandi komisiyo y’igihugu y’uburenganzira
bw’umugore. Iyo Rwandaise
komisiyo yagize uruhare runini mu gusubiramo
ALIR
amategeko y’: Armée u Rwanda de Libération
n’umuco du Rwanda kugira ngo
nyarwanda
AM/AP
havanwemo ingingo : Arrêté ministériel/
zisubiza inyumaArrêtéumugore. présidentiel
Amashyirahamwe
AMR
y’abagore na :yoAssociation des Moniteurs
yabaye impirimbanyi du Rwanda
muri icyo gikorwa. Bityo,
AMUR
PROFEMME :yahuguriye Associationabagore des Musulmans au Rwanda
kugira uruhare mu nzego
zifata ibyemezo,
ANT mu butabera
: Assemblée no gushyiraho
Nationale amategeko agena
de Transition
n’izungura. Ibiganiro k’urwegoNational
(Transitional rw’igihugu bivuga k’uburengazira
Assembly)
bw’umugore
APADEC byarakozwe 190
. Uko gusubiramo
: Association du Parti Démocrate Chrétien amategeko
byakozwe
APR neza. Cyanecyane
: Armée Patriotique muriRwandaise
poritiki z’igihugu zigamije
iterambere ry’igihe kirekire, uburinganire bwasobanutse.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
Kubirebana no kugira uruhare muri poritiki, Leta yashishikarije
APROCOMIN:
abagore kujya mu Association
myanya ifatirwamodes Commerçants
ibyemezo. Ibyo Indigènes
byatangiriye
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
189
Newbury C., and Baldwin H., “Aftermath: women in Post genocide Rwanda”.
Masse
Cnter for development information and Evaluation U.S. Agency for international
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Development Washington, Working Paper No 303, july 2000, pp. 3-4.
190 Démocratie
République du Rwanda, Service du Premier Ministre, Réalisations du Gouverne-
ARDHO : Association
ment d’Union Nationale, 19 juillet 1994- Rwandaise pour
19 juillet 2003, la Juillet
Kigali, Défense2003, des
pp. 27-
28; Kimonyo, J. P., Droits de l’Homme
et al., Supportinging the Post –Genocide Transition in Rwanda.
The role of International
AREDETWA Community,pour
: Association Working, Working Paper,The Hague, Nether-
le Relèvement
lands Institute of international relations, Dec. 2004, pp.53.
Démocratique des Batwa
679
v
mu matora yaACRONYMS
mbere yo muAND
wa 1999, mu wa 2001 no mu wa
ABBREVIATIONS
2003.Nk’urugero mu matora ya komite z’uturere na segiteri yo
___________________________________
2001 abagore batowemo ku kigereranyo cya 25%191.
A.A. : Archives Africaines
Ibyiciro
A.G. byose: Assemblée
by’Abanyarwanda byagize uruhare mu gikorwa
Générale
cyo gushyiraho Itegeko nshinga ry’u Rwanda ryo mu wa 2003.
ABAKI : Alliance des Bakiga
Ibi byatumye mu Itegeko nsihinga hinjizwamo ku buryo bwaguye
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
ibintu birebana n’uburingare 192.
Suppression des Castes
Itegeko nshingaAssociation
ACR : ry’u Rwandades ryoCultivateurs
mu wa 2003 rivuga du Rwanda ko abagore
ADP byibuza
bagira : Alliance Démocratique
30% by’imyanya ifatirwamo desibyemezo
Peuplesmu gihugu.
ADR guteza imbere
Uko : Alliance pour la Démocratie
uburinganire byatumye etu laRwanda ruba
Réconciliation Nationale
LJLKXJXF\DPEHUHNXLVLJLÀWHXPXEDUHPZLQVKLZ·DEDJRUHPX
AEC ishinga:amategeko
nteko Agglomeration nyuma Extra-Coutumières
y’amatora yo mu wa 2003. Hari
48,
AFDL 8% by’abgore mu mutwe
: Alliance w’abadepite
des Forces . Abagore kandi
Démocratiques
193
pour la bari
30% mu mutweLibération wa Sena, 37% mu rwego nyubahirizategeko, na
du Congo-Zaïre
41%
AGOA mu rukiko rw’ikirenga.
: African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Uwo musaruro mwiza mu rwego rwo guteza imbere abagore muri
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
poritiki ni insinzi ya porogaramu ya FPR yihaye kuva igishingwa194.
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Kubere uyu muhate utagira uko usa, ibihembo byinshi
by’imiyoborere Rwandaise
myiza no kubahiriza uburinganire byahawe
ALIR : Armée de y’u
Perezida wa Repubulika Libération
Rwanda,du Rwanda gusubiramo
wakundaga
AM/AP
mu magambo: Arrêté ministériel/
ye ko ibyo bihembo Arrêté présidentiel bose.
ari iby’abanyarwanda
AMR : Association
Abagore b’Abanyarwanda nades Moniteursuko
bo bishimira dubateye
Rwanda imbere.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
Abagore ntibitabiriye
ANT : Assemblée ibikorwa bya Guverinoma
Nationale de Transition basaba gusa
uburenganzira (Transitional
bwabo, ahubwo bagize uruhare
National Assembly) no mu kongera
kubaka
APADEC ibihugu. Bagaragaye mu bikorwa
: Association du Parti Démocrate Chrétien binyuranye byaba
iby’ubuyobozi: Armée
APR no gukora indi mirimo
Patriotique yaba iy’ubwenge cyangwa
Rwandaise
iy’amaboko.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
Babaye abayobozi, bakuriye amashyirahamwe, bakuriye ingo,
APROCOMIN:
n’ibindi. Imwe Association
mu migenzereze des Commerçants
yari ishaje yavuyehoIndigèneskuko
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
191
République du Rwanda, Service du Premier Ministre, Réalisations du Gouverne-
Masse
ment d’Union Nationale, 19 juillet 200- 19 juillet 2001, Kigali, Juillet 2001, p. 17.
ARD
192 : AllianceLepour
Union Interparlementaire, le Renforcement
processus d’intégration du genrede dans
la la nouvelle
Démocratie
constitution du Rwanda, 20-22 juin 2001, Kigali, (Rwanda), Genève.
193
Inter-Parliamentary union, “Women in Parliament”, in Economist, 1st April, 2004;
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Inter- Parliamentary union, Women Elected in 2003: the year in perspective, Geneva,
January 2004 Droits de l’Homme
Powley E., Rwanda:
AREDETWA : Association
194
the impact of Women
pour Legislator on policy Outcomes Affecting
le Relèvement
children and families, UNICEF, December 2006, pp. 4-5
Démocratique des Batwa
680
v
abagore bagaragaye
ACRONYMSbubaka
ANDinzu, bakora imirimo ikomeye
ABBREVIATIONS
n’ibindi. Bagize kandi uruhare runini mu guharanira amahoro
___________________________________
n’ubwiyunge195.
A.A. : Archives Africaines
Uyu
A.G. munsi, dushobora
: Assemblée kwemeza
Générale ko abagore b’Abanyarwanda
EDÀWH XEXUHQJDQ]LUD EXVHVX\H PX PDWHJHNR QR PXUL SROLWLNL
ABAKI : Alliance des Bakiga
Ariko mu rwego rw’ubukungu n’imibereho myiza, haracyari byinshi
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
byo gukora. Nk’urugero, mu burezi, uburinganire bw’ibitsina
Suppression des Castes
bwagezweho mu mashuri abanza, burenda kugerwaho mu
ACR
mashuri yisumbuye, : Association des Cultivateurs
ariko buracyari du Rwanda
hasi mu mashuri makuru ya
ADP
Leta. Mu rwego : Alliance
rw’umurimo, Démocratique
ubwo buringaniredes Peuples
ntiburagerwaho,
ADR
buri hasi cyane : Alliance pour la Démocratie
mu gice cy’abikorera et la
ku giti cyabo.
Réconciliation Nationale
AEC
Kimwe n’abagore, : Agglomeration
urubyirukoExtra-Coutumières
na rwo rwinjijwe mu nzego
zifatirwamo :ibyemezo
AFDL Alliance des kandi Forces na Démocratiques
rwo rugira uruhare pour lamu
kongera kubaka igihugu guhera
Libération mu wa 1994. Inama y’igihugu
du Congo-Zaïre
y’urubyiruko
AGOA yashyizweho kandi ifasha
: African Growth and Opportunity urubyiruko kugiraAct inzego
ziruhagarariye
$,'6 kuva hasi kugera hejuru mu nzego z’ubuyobozi.
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Kuva mu wa 2003, iyo nama yahawe uburenganzira bwo kugira
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
abayiharagariye mu nteko ishinga amategeko kandi bahagarariye
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
urubyiruko.
Rwandaise
ALIR
Byongeye kandi, : Armée de Libération
mu rwego du Rwanda
rwo kubategurira kugira uruhare
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté
ruhagije kandi rufatika muri poritiki, urubyiruko rwasobanuriwe présidentiel
AMR
ibibazo biriho: Association des Moniteurs
mu ngando zarugenewe du Rwanda
ndetse rutegurirwa na
AMUR : Association
gahunda yo kurwigisha des Musulmans
uburere mboneragihugu au Rwanda
kuva mu wa
1994. Kwitabira
ANT ibikorwa bya
: Assemblée poritki ntibyarangiriye
Nationale de Transition mu gihugu
gusa. Baguye ubufatanye
(Transitional muNational
rwego rw’akarere
Assembly)n’umugabane,
bahura
APADEC n’urundi rubyiruko rwo
: Association du Parti Démocrate mukarere k’ibiyaga
Chrétien bigari
n’ubumwe bw’Afurika
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Mu rwego rw’umurimo, ibigo bihugura urubyiruko (CFJ)
Rwandais
byashyizweho kugira ngo byite ku rubyiruko, bibategurire kwiga
APROCOMIN:
no gukora umurimo Association
196
. des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Imishinga y’urubyirukoMasse yarashyigikiwe ku buryo bunyuranye.
ARD
Uwiswe “Jeune : Alliance
chambrepour le Renforcement
économique” washyizweho de lakugira ngo
Démocratie
195
CNUR, Le rôle de la femme dans le processus de réconciliation et de consolidation
ARDHO : Association Rwandaise
GH OD SDL[ DX 5ZDQGD 'L[ DQV DSUqV pour la &RQWULEXWLRQV
OH JpQRFLGH  Défense des Gp¿V
perspectives d’avenir,Droits de l’Homme
Mars 2005, pp. 8-9, 17, 28-30.
République du :Rwanda,
AREDETWA
196
Service du
Association Premier
pour le Ministre,
RelèvementRéalisations du Gouverne-
ment d’Union Nationale, 19 juillet 1994- 19 juillet 1996, Kigali, Juillet 1996, pp. 44.
Démocratique des Batwa
681
v
hajyeho urwego rufasha urubyiruko
ACRONYMS kugerageza kwihangira
AND ABBREVIATIONS
imirimo. ___________________________________

Mu
A.A. rwego :rw’imibereho myiza, twavuga ko habayeho
Archives Africaines
gushishikariza
A.G. urubyiruko kurwanya icyorezo cya SIDA,
: Assemblée Générale
byatangiye guhera mu wa 1994. Amashyirahamwe yo
ABAKI : Alliance des Bakiga
kurwanya SIDA yarashinzwe mu gihugu hose. Byongeye kandi,
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
hashyizweho kandi hanakorwa gahunda yo kwita ku bana bo
Suppression des Castes
mu muhanda nubwo ikibazo kitakemutse burundu. Nyamara
ACR : Association
urubyiruko, kimwe desBanyarwanda,
n’abandi Cultivateurs du Rwanda
bakunze guhura
ADP
n’ikibazo : Alliance Démocratique des Peuples
cy’ubukene.
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Biragaragara ko Réconciliation
u Rwanda muNationale
gihe k’inzibacyuho rwari rukiri
AEC
kugerageza : Agglomeration
kongera Extra-Coutumières
kubaka poritiki, ubukungu, n’imibereho
myiza.
AFDL Igihe cya myumades
: Alliance ya 1994,
Forces ni Démocratiques
igihe cyagoye Guverinoma
pour la
y’inzibacyuho n’umuryango
Libération dunyarwanda.
Congo-Zaïre Igice kinini k’igihugu
cyari
AGOA cyari cyarasenywe na jenoside
: African Growth and Opportunity n’intambara.
Act Imbere
y’ibibazo
$,'6 bya$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
poritiki, ubukungu n’imibereho myiza byatewe
n’ubuyobozi bwa mbere ya 1994, Leta y’u Rwanda ya nyuma ya
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
MHQRVLGHLUDQJDMZHLPEHUHQD)35\DULLÀWHXPX]LJRNXJDUXUD
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
amahoro ku butaka bw’igihugu, kurarura umutekano, gutuma
igihugu cyongera Rwandaise
guturwa, gucyura impunzi, ndetse n’abavuye
ALIRbyabo no
mu : Armée de Libération
gushyiraho urwego du rwaRwanda
poritiki n’ubuyobozi
ruzakosora amakosa yo mu gihe cyahise.présidentiel
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté Ayo makosa yo mu
AMRcyashize: harimo
gihe Association des poritiki
uruhare Moniteurs du Rwanda
y’ubukoroni yagize mu
AMUR umuryango
gusenya : Association des Musulmans
nyarwanda, au Rwanda
igitugu cya nyuma y’ubukoroni
no
ANT guhangana hagati y’abayobozi
: Assemblée Nationaleb’amashayaka
de Transition ya politiki mu
gihe k’inzibacyuho yo kuva mu
(Transitional wa 1991Assembly)
National kugeza mu wa 1994.
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
Buhorobuhoro
APR Guverinoma
: Armée y’ubumwe
Patriotique Rwandaise bw’Abanyarwanda,
yagaruye umutekano, igarura Abanyarwanda ku ivuko
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
n’abavuye mu byabo, itangira gahunda nyinshi zirimo gushyiraho
Rwandais
demokarasi, kwegeraza ubuyobozi abaturage, kubaka igihugu
APROCOMIN:
kigendera ku Association des Commerçants
mategeko, ubutabera Indigènes
na poritiki y’ubumwe
APROSOMA : Association
bw’Abanyarwanda. pour lazinyuranye
Izo gahunda Promotionzahinduye
Sociale de ibintu
la
byinshi mu buzimaMasse bwa poritiki y’igihugu. Ubunyarwanda
ARD
bwasimbuye :poritiki
Allianceyopour le Renforcement
kuvangura de la imyaka,
amoko, uturere,
Démocratie
igitsina byari byarahawe ikicaro mu bihe byashize.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Amahoro n’umutuzoDroits dewal’Homme
poritiki byatumye kongera kubaka
ubukungu bw’igihugu byoroha,
AREDETWA : Association pour habaho iterambere ry’ubukungu
le Relèvement
Démocratique des Batwa
682
v
n’imibereho ACRONYMS
myiza. Mu wa AND2003, ibyagezweho bigaragaza
ABBREVIATIONS
kwiyongera k’ubukungu mu bice byose: ubuhinzi, inganda,
___________________________________
ubucuruzi, gutanga serivisi, n’ibikorwa remezo. Ibyiciro
by’imibereho
A.A. :myiza : umurimo,
Archives uburezi, ubuzima n’imiturire na
Africaines
byo
A.G.byagaragayemo
: Assemblée Générale Iryo terambare rituruka
iterambere rifatika.
ku bushake bwa poritiki bw’abayobozi b’igihugu n’Abanyarwanda
ABAKI : Alliance des Bakiga
muri rusange bitabiriye umurimo nta kujenjeka.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
Igihe k’inzibacyuho ya nyuma ya jenoside cyarangiranye
n’amatora yaAssociation
ACR : Perezida wa des Cultivateurs du Rwanda
Repubulika n’Inteko ishinga
ADP
amategeko : Alliance
yabaye mu Démocratique
wa 2003. Kuvades Peuples
icyo gihe u Rwanda
ADR DED\RER]L
UXÀWH : Alliance
EDWRZHpour la UXNRPHMH
NDQGL Démocratie et la
NXUZDQ\D XEXNHQH
Réconciliation
Kubera ko iterambere Nationale
ryagezweho ritabashije gukemura ibibazo
AEC by’ubukungu,
byose : Agglomeration
imibanire Extra-Coutumières
na poritiki tutibagiwe n’umuco.
Inzira
AFDL iracyari: Alliance
ndende des
kugira ngo Démocratiques
Forces imibereho myizapour
igerweho
la
n’abaturage bose.
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
683
v
UMWANZURO
ACRONYMS RUSANGE
AND ABBREVIATIONS
______________________________________________________________
___________________________________

A.A. : Archives Africaines


A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la

M
Libération du Congo-Zaïre
AGOA uri: ubu
African Growth and
bushakashatsi Opportunity
twagerageje Act amateka
guhina
$,'6 y’u$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Rwanda kuva rwabaho kugeza mu wa 2003.
AIMO Hifashishijwe amakuru et
: Affaires Indigènes yose nta kurobanura, ariko
Main-d’oeuvre
ntitwabura
AJER kwinubira
: Associationukutaboneka kw’amwe
de la Jeunesse mu makuru
Estudiantine
abitse kure hanze y’igihugu cyangwa yaburiwe irengero kubera
Rwandaise
kwitahira kwa bamwe mu bantu bari abahanga mu kumenya
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
ibya kera.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR
Gucukumbura : Association
ku buryo bwa des Moniteurs du Rwanda
gihanga kandi nta kujenjeka
AMUR anyuranye
amakuru : Association
bifashades Musulmans
kugaragaza au mu
bimwe Rwanda
bitekerezo
ANT : Assemblée
n’ingabitekerezo byatumyeNationale
amateka y’ude Transition
Rwanda aba amateka
y’ingengabitekerezo, yuzuye National
(Transitional impaka Assembly)
z’ingeri zose ziganisha
nkana
APADEC mu guhimba no gukoreshwa nabi.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Ubushakashatsi buherutse gukorwa ku mateka ya kera
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
n’imiturire by’u Rwanda, bugaragaza icyumvikanweho kwitwa
kuvuguruza kuRwandais
mugaragaro igitekerezo k’irondabwoko rishingiye
APROCOMIN:
ku bitekerezo byaAssociation
Hamite na des Commerçants
Bantu byari bigamijeIndigènes
gucamo ibice
APROSOMA
abaturage : Associationkugira
bakoronizwaga pour la Promotion
ngo babashe Sociale de la Mu
kubacunga.
kinyagihumbi Masse
cya mbere ya Yezu Kirisitu aho ubwami bw’u
Rwanda
ARD bwari bugiye kuvukira
: Alliance pour lehari hatuwe n’abahinzi,
Renforcement de la aborozi,
ababeshwaho Démocratie
no gusarura imbuto n’abahigi; ugendeye ku
bikoresho bagiye bahasiga nta kintu na kimwe kigagaza ko abo
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
baturage bari ubwoko bunyuranye ndetse ko n’imiturire yabo,
itandukanywa Droits de l’Homme
n’ibinyejana ugereranyije n’ibihe bahagereye.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
684
v
Kubaho k’u Rwanda,
ACRONYMS kwagukaAND kwarwo n’imitunganyirize yarwo
ABBREVIATIONS
kuva rwabaho kugeza mu kinyejana cya XXe byarakomeje
___________________________________
nta gusubira inyuma uko byifuzwaga n’abami b’Abanyiginya
birangira
A.A. ku ngoma ya Kigeri
: Archives wa IV Rwabugiri hari imitunganyirize
Africaines
ya poritiki, ubukungu, imibanire n’umuco bigoye kumeneramo:
A.G. : Assemblée Générale
byose bishingiye ku buyobozi bukuru, hakaba n’uduce twigenga,
ABAKI
igisirikare, : Alliance des
intambara, Bakiga
ubuhinzibworozi n’idini. Kubera iyo
mitunganyirize y’ubutegetsi, ibitero by’abarabu pour
ABESC : Association des Bahutu Evoluant la
bacuruzaga
Suppression
abacakara byasubijwe des Castes
inyuma uko byakabaye, nubwo
ACR
buhorobuhoro, : Association des Cultivateurs
ubuyobozi butabashije du Rwanda
guhangana n’ukwinjira
NZ·DEDQ\DEXUD\LEDULEDÀWHLQWZDUR]LKDPED\H
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Abanyaburayi binjira mu gihugu
Réconciliation mu mpera z’ikinyejana cya XX,
Nationale
bashyizeho ubutegetsi bwa gikoroni mu Rwanda, busesa inzego
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
z’ubuyobozi bwasanzeho, nyamara zitari zakozweho n’Abadage
AFDL :
bari bararagijweAlliance des Forces
u Rwanda. Démocratiques
Binyuze muri manda pour la
n’indagizo
Libération
z’Ababirigi, amategeko ya du Congo-Zaïre
gikoroni yakoreshwaga muri Kongo
AGOA
yazanywe mu: African
Rwanda. Growth and Opportunity
Ivugurura ryitiriwe iryaAct
“Mortehan”
$,'6 mu $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ryabaye wa 1926-1931 ryahinduye imiterere y’inzego
z’ubuyobozi
AIMO ndetse n’imyumvire,
: Affaires Indigènesrishyiraho imirimo y’inyungu
et Main-d’oeuvre
rusange
AJER igamije guteza imbere
: Association ubukungu
de la Jeunessebw’abakoroni,
Estudiantinerishyira
ibirebana n’imyigire n’uburezi mu maboko y’abamisiyoneri
Rwandaise
b’Ababirigi.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP muri: Arrêté
Icyavuye ministériel/
iyo poritiki nta kindiArrêté
uretseprésidentiel
gutuma abayobozi
AMR
ba gakondo :bakorera
Association
mu des
kwahaMoniteurs du Rwanda
kw’abakoroni nk’abungirije
AMUR
ubuyobozi, : Association
ku des Musulmans
buryo butaziguye, kwinjiza au Rwandatutsi–
iby’amoko
hutu
ANT mu micungire
: Assemblée Nationalegufungura
y’ubutegetsi, de Transition
ubukungu no
kubwinjizamo ifaranga buhorobuhoro,
(Transitional guhatira abantu ishuri
National Assembly)
n’indangagaciro
APADEC za kiyahudi na gikirisitu
: Association du Parti Démocratez’Abanyaburayi.
Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Umuntu wavuye muri iryo terambere yiswe involuwe: ni umuntu
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
uzi gusoma no kwandika, umukirisitu, byibuze ujya kwitwara
nk’abanyaburayi,Rwandais
aha, bavugaga ko “yasirimutse”. Guhera mu
APROCOMIN: Association
myaka ya 1950, uwo musirimu des yagiye
Commerçants Indigènes Nta
gusaba ubwigenge.
APROSOMA : umukoroni
gutindiganya, Associationw’Umubirigi
pour la Promotion
amukubitaSociale de ryitwa
ihame la
“gucamo ibice Masse
kugira ngo ubashe kuyobora”; yakoresheje ku
mugaragaro
ARD guhanganisha
: Alliance pouramoko hagati y’intyoza
le Renforcement de la z’Abatutsi
n’intyoza z’Abahutu, batari
Démocratie bagihisha ihangana ryabo guhera
mu wa 1950.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Uko guhangana Droits de l’Homme
kw’amoko byarangiye gusandaye mu wa
AREDETWA : Association pour le Relèvement
1959; bishyigikiwe n’ubutetsi bw’abakoroni, kwari kugamije
Démocratique des Batwa
685
v
kuburizamo ACRONYMS
igihiriri cy’abanyagihugu
AND ABBREVIATIONSb’Abanyarwanda
baharaniraga ___________________________________
ubwigenge. Ubwo bwigenge bwabonetse ku
itari ya 1 Nyakanga 1962, ntibwahawe abahoze babungirije
bari
A.A. baramaze kwivumbura,
: Archives bwahawe ahubwo abashya bari
Africaines
basigaye babungirije banumvira ubutegetsi bwa gikoroni. Ni
A.G. : Assemblée Générale
muri ayo macakuri n’intambara y’amoko hagati y’intyoza
ABAKI : Alliance
z’Abanyarwanda des n’Abatutsi
(b’Abahutu Bakiga bize) havutse Repubulika
ABESC
ya mbere. : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR
Repubulika : Association
ya mbere (1962-des Cultivateurs
1973) yifashishijedu Rwanda
Itegeko nshinga
ryo
ADPku itariki: ya 24 Ugushyingo
Alliance 1962 des
Démocratique rishyira Parmehutu ku
Peuples
butegetsi,
ADR ishyaka ryazanye guheza ubwoko bw’Abatutsi
: Alliance pour la Démocratie et la riniga
amashyaka ya Réconciliation
poritiki ataravugaga rumwe na ryo kugeza igihe
Nationale
riyakuriyeho, rikimika igitugu k’ishyaka rukumbi ryigizwe
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
n’ubwoko bumwe.
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération
Parmehutu ntiyabashije du Congo-Zaïre
gukora amavugura y’ubukungu afatika
AGOA yabonaga
nubwo : African Growth
imfanyo zo haze and Opportunity
kandi n’ubutaka Act
bwo guhinga
$,'6
bwiyongereye. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Kudatera imbere byaturutse ku kutitabwaho no
kudashora
AIMO imari mu buhinzi,
: Affaires bityo bishegesha
Indigènes icyo kiciro, ndetse
et Main-d’oeuvre
u Rwanda ntirwagejeje
AJER ku bipimo
: Association by’ikawa Estudiantine
de la Jeunesse rwari rwemerewe ku
rwego mpuzamahanga.
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Ishyaka ryari ku butegetsi ntawashoboraga kuritandukanya
AM/AP
n’ubutegetsi : Arrêténaministériel/
ndetse ArrêtéAriko
Kiriziya gatorika. présidentiel
Leta na Kiriziya
AMR
gatorika : Association
ntibyabujije des Moniteurs
ubutegetsi du Rwanda
bwa Grégoire Kayibanda
AMUR
kurohama : Associationmu
bidasubirwaho desgitugu
Musulmans auku
gishingiye Rwanda
irondamoko
ANT
n’akarere. : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
Repubulika
APADEC ya mbere yahise
: Association isimburwa
du Parti na Repubulika
Démocrate Chrétien ya
Kabiri yakajije imidugararo n’amavangura ikoresheje poritiki
APR : Armée Patriotique Rwandaise
yo kuringaniza amoko n’uturere byakorwaga na MRND,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
ishyaka rukumbi ari na ryo Leta. Manifesite na sitati byayo
Rwandais
byari urutirigongo rw’Itegeko nshiga ryo mu wa 1978, ishingiro
APROCOMIN: Association des Commerçants
ryemewe n’amategeko rya Repubulika ya Kabiri. Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Mu rwego rw’imibereho
Masse n’ubukungu, poritiki yo kuringaniza
amoko
ARD n’uturere yazanye kintu
: Alliance pour kitwa akazu, agatsiko
le Renforcement de la kagizwe
n’ibyegera bya Démocratie
Perezida kikubiye ubukungu n’imirimo ibyara
inyungu.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
Mu rwego rw’imibereho n’umuco, iyo poritiki yaranzwe no
AREDETWA : Association
kwigizayo Abatutsi n’Abahutu pourbole mu
Relèvement
gihugu hagati no mu
Démocratique des Batwa
686
v
Magepfo. Poritiki yo kuringaniza
ACRONYMS ubwoko n’uturere, yari
AND ABBREVIATIONS
yaranyuze MRND n’uwayishinze, yatumye Repubulika ya kabiri
___________________________________
ivaho mu wa 1994 biturutse ku kwiharira ubutegetsi, gusenyuka
k’ubukungu,
A.A. :intambara
Archives no kurwanywa n’ingabo za FPR.
Africaines
A.G. : Assemblée Générale
Jenoside yakorewe Abatutsi (Mata-Nyakanga 1994) yabaye
ABAKI kinini
igikorwa : Alliance
kigamije des Bakiga
gukubura poritiki n’ubwoko, cyateguwe
ABESC : Association des Bahutu
mu myaka myinshi, hagaragazwa abazicwa, Evoluant pour la
hategurwa
Suppression
uburyo bwo kubica, des Castes
hanatozwa Interahamwe za MRND
ACR : Association
n’Impuzamugambi za CDR. des Cultivateurs
Gushyiraho du Rwanda
Guverinoma y’ubumwe
bw’Abanyarwanda
ADP y’inzibacyuho
: Alliance Démocratique muri Nyakanga 1994
des Peuples
byarangije
ADR icyo
: Alliance pour la Démocratie et la ya Kabiri,
gihe cy’akaga cyaranze Repubulika
aho imiyoborere mibi yari yoretse
Réconciliation igihugu mu cyuho k’inzego
Nationale
kubera ikibi rudasumbwa cya jenoside.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL :
Kuva GuverinomaAlliance des Forces
y’ubumwe Démocratiques
bw’Abanyarwanda pour la
y’inzibazacyuho
yajyaho kugezaLibération du Congo-Zaïre
mu kwezi k’Ukwakira 2003, yatumye hagaruka
AGOA cyo : gukomeza
ikizere African Growth
kubahoand nubwo
Opportunity
hari Actharabayeho
$,'6
kutubahiriza $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
uburenganzira bwa muntu mu rwego rwo
gukemura
AIMO ibyihutirwaga by’icyo gihe
: Affaires Indigènes ethategurwa ejo hazaza. Kuko
Main-d’oeuvre
ibyihutirwaga
AJER : byagombaga kubisa
Association de iterambere
la Jeunesse rirambye. Igihugu
Estudiantine
kigendera ku mategeko ni rwo rwego rwonyine rwashoboraga
Rwandaise
gukuraho umuvumo wo kutubahiriza amategeko byaranze
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
imiyoborere mibi yo mu gihe cyahise.
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
687
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________

A.A. :
Archives Africaines
A.G. :
Assemblée Générale
ABAKI :
Alliance des Bakiga
ABESC :
Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
688
v
ACRONYMS INZIMBURABUMENYI
AND ABBREVIATIONS
______________________________________________________________
___________________________________

A.A. :Archives Africaines


A.G. :Assemblée Générale
ABAKI :Alliance des Bakiga
ABESC :Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL I. 1. URUTONDE
: Alliance des Forces Démocratiques
RW’IBITABO BYIFASHISHIJWE pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA
ADRIAENSSENS : African Growth
J., Situation and Opportunity
politique et sociale duAct
Rwanda,
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
s.l. 1960.
AIMO
ADRIAENSSENS : Affaires Indigènes
J., Le droit foncieret auMain-d’oeuvre
Ruanda, G.S.O. Butare,
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
1962.
ADRIAENSSENS Rwandaise
J., La parenté, le mariage et la famille, Butare,
ALIR : Armée1964.de Libération du Rwanda
AM/AP
AFRICA PEER: REVIEW
Arrêté ministériel/
MECHANISM Arrêté présidentiel
(APRM), Country Report of
AMR the Republic of Rwanda,
: Association des Moniteurs du Rwanda June 2006.
AFRICAN RIGHTS,
AMUR Rwanda.des
: Association Moins innocentes au
Musulmans qu’ilRwanda
n’y
ANT paraît. Nationale
: Assemblée Quand les femmes deviennent des
de Transition
meurtriers, Londres,
(Transitional National Assembly)1995.
AFRICAN
APADEC RIGHTS, 5ZDQGD'HDWK'HVSDLUDQG'HÀDQFH
: Association du Parti Démocrate Chrétien
APR Revised edition,Rwandaise
: Armée Patriotique London, 1995.
AFRICAN
APROBAMIRIGHTS, Hommage
: Association au Partis
des courage, Londres, 2002.
Monarchistes
et MICHEL M. (dir.), L’ère des décolonisations,
AGERON C.-R. Rwandais
Paris, Karthala,
APROCOMIN: Association 1995.
des Commerçants Indigènes
AKOUN A. et al., Dictionnaire de politique.
APROSOMA : Association pour la Promotion SocialeLe Présent ende la
question, Paris, Librairie Larousse, 1979.
Masse
ALCANDRE
ARD J., Le mandat
: Alliance colonial,
pour Analyse juridique
le Renforcement de laet critique
politique, éd. Europe-Colonies, Paris, 1935
Démocratie
ARDHO H., :Die
AMBORN BedeutungRwandaise
Association der Kulturenpourdes Niltals für diedes
la Défense
Eisenproduktion im subsaharischen Afrika,
Droits de l’Homme
Wiesbaden, 1976.
AREDETWA : Association pour le Relèvement
AMSELLE J.L., M’BOKOLO E. (éd.), Au coeur de l’ethnie.
Démocratique des Batwa
689
v
Ethnies,AND
ACRONYMS tribalismes et Etat en Afrique,
ABBREVIATIONS
Paris, 1985.
___________________________________
ANONYME, « Notre mandat sur le Ruanda-Urundi », in Essor
A.A. colonial
: Archives et maritime, no. 220, 1926
Africaines
A.G.
ANONYME, “Il: faut
Assemblée Générale
plusieurs politiques indigenes”, in Essor
ABAKI colonial et
: Alliance des Bakiga maritime, nº 463, 1930.
ANONYME,
ABESC “Administration
: Association des au Bahutu
groupe scolaire
Evoluantd’Astrida”,
pour la in
Servir, III,des
Suppression 1946.
Castes
ANONYME,
ACR Historique et Chronologie
: Association des Cultivateurs du Rwanda,
du RwandaKabgayi,
1956.
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ARNOUX A., Les Pères Blancs aux sources du Nil, Namur, Grands
ADR : Alliance
Lacs,pour
1953. la Démocratie et la
Réconciliation
ASSEMBLEE NATIONALE, Nationale
Rapport de la Mission d’information
AEC : Agglomeration
de la Commission Extra-Coutumières
de la Défense Nationale et des
AFDL : Alliance des Forces
Forces armées Démocratiques
et de la Commission des pour la
Affaires
étrangères, du
Libération surCongo-Zaïre
les opération militaires menées
AGOA par la France, d’autres
: African Growth and Opportunitypays et l’ONUAct au Rwanda
$,'6 entre 1990 et 1994, Paris 15 décembre 1998.
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
BAGARAGAZA Th., «10e anniversaire du Referendum. Discours
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
du Président de l’Assemblée Nationale», in
AJER : Association
Dialogue, n° de29,lanovembre
Jeunesse1971.Estudiantine
Rwandaise
BAHIZI C., «Mythe hamite, formations étatiques et acculturation
ALIR : Armée de Libérationin
interlacustres», du Centre
Rwandade civilisation
AM/AP : Arrêté ministériel/
burundaise, LaArrêté présidentiel
civilisation ancienne des
AMR peuples des Lacs,
: Association des Moniteurs du RwandaC.C.B.,
Bujumbura-Paris,
AMUR 1981. des Musulmans au Rwanda
: Association
BANGAMWABO et al., Les relations interethniques au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
à la lumière de l’agression d’octobre 1990.
(Transitional National Assembly)
Genèse, soubassements et perspectives,
APADEC : Association du Parti
Ruhengeri, UNR, Démocrate
1991. Chrétien
APR
BANQUE : Armée Patriotique
MONDIALE, L’étude sur Rwandaise
la situation de la femme au
APROBAMI : Association
Rwanda, Kigali,desavril
Partis Monarchistes
1997.
BANQUE NATIONALE Rwandais DU RWANDA, Rapport annuel 1964- 1971,
APROCOMIN: Kigali, 1973. des Commerçants Indigènes
Association
BANQUE NATIONALE
APROSOMA : Association DU pour
RWANDA, Rapport Sociale
la Promotion d’activités
de 1998,
la
septembre 1999.
Masse
BAUMANN O., Durch Massailand zur Nilquellen. Reisen und
ARD : Alliance pour le Renforcement
Forschungen de la
der Massai-Expedition des
Démocratie
deutschen Antisklaverei-Komitees in den
ARDHO : Association RwandaiseBerlin,
Jahren 1891-1893, pour la Défense des
1894.
BELLON R., etDroits de l’Homme
DELFOSSE, P., « Devoirs et obligations des
AREDETWA : Association autoritéspour
indigènes coutumières investies et
le Relèvement
Démocratique des Batwa
690
v
des agents
ACRONYMS AND cadre indigène », in Servir, IV,
duABBREVIATIONS
1947.
___________________________________
BENDER M., L., “Livestock and linguistics in north and East
A.A. African
: Archives Africaines in Current Anthropology, 23
Ethnohistory”,
(3), 1982.
A.G. : Assemblée Générale
BEQUAERT M., La position actuelle de la Préhistoire au Congo
ABAKI : Alliance
Belge des Ruanda-Urundi,
et au Bakiga Hambourg 1958,
ABESC :Berlin,
Association
1961.699 des Bahutu Evoluant pour la
Suppression
BERGER I., Religion des Castes
and Resistance. East African Kingdoms in
ACR :the
Association
Precolonial des Cultivateurs
Period, du Rwanda
Tervuren, MRAC, 1981.
BERTRAND J.,
ADP Rwanda,
: Alliance le piège dedes
Démocratique l’histoire.
PeuplesL’opposition
ADR démocratique avant le génocide
: Alliance pour la Démocratie et la (1990-1994),
Paris, Karthala,
Réconciliation 2000.
Nationale
BIGIRUMWAMI A., “Les problèmes sociaux et ethniques au
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Rwanda”, in Témoignage chrétien, nº739,
AFDL : Alliance
1958. des Forces Démocratiques pour la
BIGIRUMWAMILibération
A., ,PLJDQLdu0LJXÀ
Congo-Zaïre
(Proverbes). Inshamarenga
AGOA : African Growth
(Dictons). and (Devinettes),
Ibisakuzo Opportunity Act
Nyundo, 1967,
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
polyc.
BIGIRUMWAMI
AIMO A., «Rites,
: Affaires proverbes
Indigènes et fables au Rwanda», in
et Main-d’oeuvre
AJER Culture traditionnelle
: Association de la Jeunesseet christianisme,
EstudiantineNyundo,
1969.
Rwandaise
BIGIRUMWAMI A., Imihango n’Imigenzo n’Imizilirizo mu Rwanda,
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Nyundo, 1974, polyc.
AM/AP
BIGIRUMWAMI : Arrêté ministériel/
A., Umuntu, Arrêté présidentiel
3 vol., 1982-1983.
AMR
BILSEN A. A. : Association
J. VAN, Vers desl’indépendance
Moniteurs dudu Rwanda
Congo et du
AMUR : Association
Ruanda des Musulmans
–Urundi, 2è Éd. au RwandaPresse
Kinshasa,
ANT : Assemblée Nationale
universitaire de Transition
du Zaire, CEDAF, 1977.
BINDSEIL R., 5ZDQGDLP/HEHQVELOGGHV2IÀ]LHUV$IULNDIRUVFKHUV
(Transitional National Assembly)
APADEC und Kaiserlichen
: Association GouverneursChrétien
du Parti Démocrate Gustav Adolf
Graf von Götzen (1866-1910), Berlin, Dietrich
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Reimer Verlag, 1992.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
BIROLI J., Les institutions traditionnelles du Ruanda-Urundi et
Rwandais
l’évolution de la coutume, Louvain, U.C.L.,
APROCOMIN: Association 1953. des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association
BISHIKWABO C., «Mythes pour la Promotion
d’origine et croyancesSociale de la
religieuses.
BaseMassed’une communauté », in Centre de civilisation
ARD burundaise,
: Alliance pour La lecivilisation
Renforcementanciennede des
la peuples
des Lacs,
DémocratieColloque de Bujumbura 4-10 septembre
1979.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
BIZIMANA J.D., L’Eglise et le génocide au Rwanda. Les
Droits de l’Homme
Pères Blancs et le Négationnisme, Paris,
AREDETWA : Association pour le
L’Harmattan. Relèvement
2001.
Démocratique des Batwa
691
v
(dir.), Histoire
BOAHEN A., ACRONYMS AND Générale de l’Afrique. Vol. VII,
ABBREVIATIONS
L’Afrique sous la
___________________________________domination coloniale,
1885-1935, Paris, UNESCO/ Nouvelles
A.A. Editions
: Archives Africaines, 1987..
Africaines
BOAZ N.T., PAVLAKIS P.P. et BROOKS A.S., “Late Pleistocene
A.G. : Assemblée Générale
– Holocene Human Remains”, in BOAZ N.T. (éd),
ABAKI : Allianceofdes
Evolution Bakiga
Environnements and Hominidae in the
ABESC :African
Association des Bahutu Evoluant
Western Rift Valley, Martinsville, pour la
Viriginia
Suppression
Museum des History,
of Natural Castes 1990.700
ACR
BOESSNECK :J.,
Association
MULLER H.H des etCultivateurs
TEICHERT M., du Rwanda
Osteologische
ADP Unterscheidungmerkmale
: Alliance Démocratique des zwischen
Peuples Schaf (Ovis
ADR aries LINNE) und Ziege (Capra
: Alliance pour la Démocratie et la hircus LINNE), Kühn
Archiv, (1-2), 1964-78.
Réconciliation Nationale
BONTE P., M. IZARD, Dictionnaire de l’ethnologie et de
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
l’anthropologie, Paris, PUF, 2è éd., 1991.
BOTTE R., « Les relationsdes
AFDL : Alliance Forces Démocratiques
personnelles de subordination pour
danslales
Libération
sociétés duinterlacustres
Congo-Zaïrede l’Afrique centrale»,
AGOA : African Growthd’Etudes
in Cahiers and Opportunity
Africaines, Act
3, 1969.
$,'6 R., “Processus
BOTTE $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
de formation d’une classe sociale dans une
AIMO société africaine
: Affaires Indigènes et précapitaliste
Main-d’oeuvre », in Cahiers
AJER d’Etudes
: Association deAfricaines,
la Jeunesse XIX, 4, 1974.
Estudiantine
BOUQUIAUX L., L’expansion bantoue. Société des Etudes
Rwandaise
linguistiques et anthropologiques de France,
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Paris, 1980.
AM/AP
BOURGEOIS : R.,
Arrêté ministériel/
Banyarwanda et Arrêté présidentiel
Barund., Vol.II, Coutumes,
AMR : Association
Bruxelles,desIRCB,
Moniteurs
1954. du Rwanda
AMUR
BOURGEOIS :R.,
Association
“Traitementdes desMusulmans au Rwanda
chefs et sous-chefs coutumiers
ANT : Assemblée Nationale de rachat
du Ruanda-Urundi, Transition
des prestations
dues précédemment
(Transitional en nature”, in Servir,
National Assembly)
APADEC 1951.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
BOURGEOIS R., « Le paternalisme : une doctrine belge de
APR : Armée Patriotique Rwandaise
politique indigène (1908-1933) », in Revue
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
de l’Institut de Sociologie, 1957.
Rwandais
BOURGEOIS R., L’évolution du contrat de bail à cheptel, Bruxelles,
APROCOMIN: Association 1958. des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association
BOUTAKOFF I., Premières pourexplorations
la Promotionméthodiques
Sociale de la des
gisements
Masse de l’âge de la pierre au Ruanda-Urundi.
ARD Abris sous pour
: Alliance roche,leateliers et stations
Renforcement de de
la plein air,
Bruxelles,
Démocratie 1937.
BRAECKMAN C., Rwanda. Histoire d’un génocide, Paris, Fayard,
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
1994.
BRAECKMAN Droits C., Les de l’Homme
nouveaux prédateurs politique des
AREDETWA : Association puissancespour en le Relèvement
Afrique Centrale, Paris,
Démocratique des Batwa
692
v
ACRONYMS Fayard, AND2003.ABBREVIATIONS
The morphological Differentiation of anatomically
BRÄUER G., ___________________________________
modern Man in Africa, Zeit Morph Anthrop, 1978.
BRAUMAN
A.A. R., Devant leAfricaines
: Archives mal. Rwanda, un génocide en direct,
Paris, Arléa, 1994
A.G. : Assemblée Générale
BRAUSCH, G., “Origines de la politique indigène belge en
ABAKI : Alliance des (1879-1908)”,
Afrique Bakiga in Revue de l’Institut
ABESC : Association des Bahutu
de Sociologie, 1955.701 Evoluant pour la
BRIEY, R. DE, Suppression des Castes
“Musinga”, in Congo, 1920.
ACR
BROOKS A.S. : Association
et SMITH des C.C.,Cultivateurs du Rwanda
“Ishango revised: New Age
ADP Determination and cultural
: Alliance Démocratique des interpLetations”,
Peuples in
ADR African Archaeological Review,
: Alliance pour la Démocratie et la 1987.
BRUNETEAU B., Le siècle des Nationale
Réconciliation génocides, Paris, Armand Colin,
2004.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
BUHIGIRO J. L., Rukoma: Essai de Monographie Historique de
AFDL : Alliance1931des Forces
à 1992, Démocratiques
Ruhengeri, pour la
UNR, 1992.
BUREGEYA S.,Libération
Les paysans du Congo-Zaïre
du Bumbogo face aux autorités
AGOA : African Growth andetOpportunity
traditionnelles coloniales, Act1900-1956,
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Butare, UNR, 1996.
BURRIN
AIMO P., Hitler et
: Affairesles Juifs. Genèse
Indigènes et d’un génocide, Paris, Seuil,
Main-d’oeuvre
AJER 1989. de la Jeunesse Estudiantine
: Association
BUSHAYIJA S., “Aux origines du problème bahutu au Ruanda”,
Rwandaise
in Revue Nouvelle, 1958.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
BUSHAYIJA S., « Le Ruanda en état de révolution. Plaidoyer
AM/AP : Arrêté ministériel/
pour Arrêté présidentiel
la démocratisation”, in Revue Nouvelle,
AMR : Association
1960. des Moniteurs du Rwanda
AMUR
BUSHAYIJA S.,: Association
Le mariage des Musulmans
coutumier au Rwanda
au Rwanda, Namur, Ed.
ANT : Assemblée
Grand Nationale
Lacs, 1966.de Transition
BYABARUMWANZI, F., «Le rôleNational
(Transitional politiques », in Dialogue,
des partisAssembly)
APADEC n°170, septembre-octobre
: Association du Parti Démocrate 1993, pp. 47-51.
Chrétien
BYANAFASHE D., Rwanda. Ruptures du capital social
APR : Armée Patriotique Rwandaise
multiséculaire et génocide, Yaounde, Clé,
APROBAMI : Association 2004.
des Partis Monarchistes
Rwandais
BYANAFASHE D. ( sous la dir. de), /HVGpÀVGHO·KLVWRULRJUDSKLH
APROCOMIN: Association rwandaise, desT Commerçants
1, Butare, UNR,Indigènes
2004.
APROSOMA
BYANAFASHE: Association
D. (sous la dir. pour la /HVGpÀVGHO·KLVWRULRJUDSKLH
de), Promotion Sociale de la
Masse rwandaise, T 2, Butare, UNR, 2004.
BYANAFASHE
ARD : Alliance Perraudin
D., «Mgr. et les changements
pour le Renforcement de la politiques
au
Démocratie Rwanda», in BYANAFASHE D., ( sous.dir.),
/HV GpÀV GH O·KLVWRULRJUDSKLH UZDQGDLVH T.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
II, La révolution de 1959, mythe et réalité,
Droits de l’Homme
Butare, UNR, 2004.
AREDETWA
BYUKUSENGE M.C., La situation le
: Association pour Relèvement de la femme
socio-économique
Démocratique des Batwa
693
v
rwandaise
ACRONYMS ANDàABBREVIATIONS
Butare (1962-1994), Kigali,
KIE, 2004.
___________________________________
CAYEN A., “Les belges dans l’Est Africain Allemand”, in
A.A. L’événement
: Archives Africainesillustré, nº181, 1919.
CAYEN A., « Le travail forcé devant la conférence Internationale
A.G. : Assemblée Générale
», Essor colonial et maritime, nº447. 1930.
ABAKI : Allianceà des
CELIS G., Introduction Bakiga traditionnelle au Rwanda.
la métallurgie
ABESC : Association
Techniquesdes Bahutu Evoluant
et croyances, INRS,pourButare,
la
Suppression
1987. des Castes
ACR : Association des Cultivateurs
CELIS G., et NZIKOBANYANKA, E., La métallurgie du Rwanda
traditionnelle
ADP :auAlliance
Burundi. Techniques etdes
Démocratique Croyances,
Peuples Tervuren.
ADR 1976.
: Alliance pour la Démocratie et la
CENTRE DE Réconciliation BURUNDAISE, La civilisation
CIVILISATION Nationale
ancienne des peuples des Grands Lacs, Paris,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Krthala, Centre de Civilisation Burundaise,
AFDL : Alliance
1981.des Forces Démocratiques pour la
702
CHRETIEN J.-P., Libération du Congo-Zaïre
«Eglise, pouvoir et culture. L’itinéraire d’une
AGOA : African Growthafricaine
chrétienté and Opportunity Act Fleuves,
», in Les Quatre
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
10, 1972.
CHRETIEN
AIMO J.-P., «La révolte de etNdungutse
: Affaires Indigènes Main-d’oeuvre (1912). Forces
AJER traditionnelles
: Association et pression
de la Jeunesse coloniale au
Estudiantine
Rwanda allemand», in Revue Française
Rwandaise
d’Histoire d’Outre-Mer, LIX, 1972.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
CHRETIEN J.-P., «Echanges et hiérarchies dans les royaumes
AM/AP : Arrêté desministériel/
Grands Lacs Arrêtédeprésidentiel
l’Est africain», in
AMR : Association
Annales.des Moniteurs
Economies, du Rwanda
Sociétés, Civilisations,
AMUR : Association des Musulmans
novembre-décembre 1974.au Rwanda
ANT
CHRETIEN J.-P.,: Assemblée
«Les deuxNationale
visages dede Transition
Cham», in GUIRAL P. et
TERMINENational
(Transitional L’idée de race dans la
E. (dir.),Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocratecontemporaine,
pensée politique française Chrétien
Paris, CNRS, 1977.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
CHRETIEN J.-P., « Des sédentaires devenus migrants: les motifs
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
des départs des Burundais et des Rwandais
Rwandais
vers l’Uganda (1926-1960) », in Culture et
APROCOMIN: Association des Commerçants
Développement, 1978. Indigènes
APROSOMA : Association
CHRETIEN J.-P., pouretlaconcepts
«Vocabulaire Promotion Sociale
tirés de la de la
féodalité
Masse occidentale et de l’administration indirecte
ARD en pour
: Alliance Afrique Orientale», indeSciences
le Renforcement la de
l’Homme
Démocratie et conquête coloniale. Constitution
et usages des sciences humaines en Afrique
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
(XIXè-XXè siècles), Paris, Presses de l’Ecole
Droits de l’Homme
Normale Supérieure, 1980.
AREDETWA : Association pour
CHRETIEN J.-P., «Pluralisme politique le Relèvement
et équilibre ethnique au
Démocratique des Batwa
694
v
RwandaAND
ACRONYMS et au Burundi», in Tiers Monde/
ABBREVIATIONS
Afrique, n°363, octobre 1992.
___________________________________
CHRETIEN J.-P.(dir.), Rwanda. Les médias du génocide, Paris,
A.A. :Karthala,
Archives1995.
Africaines
CHRETIEN J.-P., /HGpÀGHO·HWKQLVPH5ZDQGDHW%XUXQGL 
A.G. : Assemblée Générale
1996), Paris, Karthala, 1997.
ABAKI : Alliance
CHRETIEN J.-P., des Bakiga
L’Afrique des Grands Lacs. Deux mille ans
ABESC :d’histoire,
Association des Bahutu
Paris, Aubier, Evoluant pour la
2000.
CHRETIEN J. P. Suppression
et RAFIKI U., des Castesde Kibeho au Rwanda,
«L’Eglise
ACR : Association des Cultivateurs
lieu de culte du Rwanda
ou lieu de mémoire du génocide
ADP de 1994
: Alliance ? », in Revue
Démocratique desd’Histoire,
Peuples Le Monde
ADR juif, No 18/2004.
: Alliance pour la Démocratie et la
CLASSE L. (Mgr), Extraits des
Réconciliation lettres circulaires de S. Exc.
Nationale
Monseigneur Classe, Vicaire apostolique, 1922-
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
1939, Kabgayi, 1940.
AFDL
COLE S. M., The Prehistorydes
: Alliance Forces
of East Démocratiques
Africa, pour1963.
MC Million, New York la
COMMISSION Libération
NATIONALE du Congo-Zaïre
POUR L’UNITE ET LA
AGOA : African Growth and Opportunity
RECONCILIATION, Le rôle de Actla femme
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
dans le processus de réconciliation et de
AIMO consolidation
: Affaires IndigènesdeetlaMain-d’oeuvre
paix au Rwanda: Dix ans
AJER après ledegénocide
: Association 1994-2004.
la Jeunesse Contributions,
Estudiantine
GpÀVSHUVSHFWLYHVG·DYHQLU, Mars 2005.
Rwandaise
COMMISSION NATIONALE POUR L’UNITE ET RECONCILIATION,
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Propriété de la terre et réconciliation, Kigali, 2005.
AM/AP
COMMISSION: NATIONALE
Arrêté ministériel/
POUR L’UNITEArrêtéET présidentiel
RECONCILIATION,
AMR : Association
Rapport des des Moniteursnationales:
consultations du Rwanda initiatives
AMUR : Association
d’unité et dedes Musulmans
réconciliation auau RwandaKigali,
Rwanda,
ANT : Assemblée
2006. Nationale de Transition
COMMUNAUTE(Transitional
ECONOMIQUE National EUROPEENNE,
Assembly) Situation
APADEC semestrielle des projets du 2e FED
: Association du Parti Démocrate Chrétien en exécution,
Bruxelles, mars 1967.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
CONCERN WORLDWIDE, PVO Collaborative Research: Baseline
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Survey of the Rwanda Community, Distribution of
Rwandais
anti-malarial pilot program, August 20, 2004.
APROCOMIN:
CONFERENCE Association
EPISCOPALE des DU Commerçants
RWANDA, Recueil Indigènes
des lettres
APROSOMA : Association
pastorales etpour la Promotion
autres Sociale
déclarations des de la
évêques
catholiques du Rwanda (1956-1962), Kigali, 1999.
Masse
COPANS
ARD J., La longue marche
: Alliance pour lede la modernité africaine,
Renforcement de la Paris,
Karthala,
Démocratie 1990
COQUERY-VIDROVITCH C., « Révoltes et résistances en Afrique
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
noire. Une tradition de résistance paysanne
Droits
à de l’Homme », in Labour, Capital and
la colonisation
AREDETWA : Association
Society, pour
16(1),le1983,
Relèvement
P.34-64.
Démocratique des Batwa
695
v
CORET L., VERSCHAVE
ACRONYMSF.AND X. (dir.), L’horreur qui nous prend
ABBREVIATIONS
au visage. L’Etat
___________________________________français et le génocide
au Rwanda. Rapport de la Commission
A.A. : Archivesd’enquête citoyenne, Paris, Karthala, 2005.
Africaines
CORNEVIN R., Histoire de l’Afrique, Paris, 1967, 2 tomes.
A.G. : Assemblée Générale
CORNEVIN R., Histoire de la colonisation allemande, Paris, 1969.
ABAKI
CORYNDON : Alliance
S., des Bakiga
“Bone Remains in the caves”, in Glover P.E.,
ABESC : Association des Bahutu
TRUMP E.C. & WATERIDGE Evoluant L.E.D.,
pour la The
Suppression
Lava Caves desofCastes
Mount Suswa, Kenya. Stud.
ACR : Association des vol
Speleology, Cultivateurs
1, 1964. du Rwanda
COUPEZ
ADP A. : et KAMANZI
Alliance Th., Récitsdes
Démocratique historiques
Peuples Rwanda,
ADR Tervuren, 1962.704
: Alliance pour la Démocratie et la
COUPEZ A. et Réconciliation
D’HERTEFELT M., La royauté sacrée de l’ancien
Nationale
Rwanda, Turvuren, Musée Royal d’Afrique
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Centrale, 1964.
AFDL : Alliance
COUPEZ A. et KAMANZI desTh.,
Forces Démocratiques
Poèmes dynastiquespour la
Rwanda,
Libération
Tervuren, du 1965Congo-Zaïre
AGOA A. et
COUPEZ : African
KAMANZI Growth and Opportunity
Th., Littérature de cour Act
au Rwanda,
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Oxford, 1970.
&283(=
AIMO $ (95$5'
: Affaires ( HW 9$16,1$
Indigènes - ´&ODVVLÀFDWLRQ G·XQ
et Main-d’oeuvre
AJER échantillondede
: Association langues bantoues
la Jeunesse Estudiantined’après la
lexicostatistique”, in Africana linguistica, VI,
Rwandaise
pp. 133-157, Tervuren, 1975.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
&283(= $ (95$5' ( HW 9$16,1$ - ©&ODVVLÀFDWLRQ G·XQ
AM/AP : Arrêté ministériel/
échantillon des langues Arrêtébantoues
présidentiel
d’après la
AMR : Association desin
lexicostatistique», Moniteurs du Rwanda
African Linguistica VI, 1975.
AMUR
CYIMANA G., :« Association des Musulmans
Préalables à l’indépendance du au Rwanda
Ruanda-Urundi »,
ANT in Habari,
: Assemblée Nationale
nº5, 1959. de Transition
J., Forschungen
CZEKANOWSKI(Transitional Nationalim Nil-Kongo-Zwischengebiet
Assembly)
APADEC Bd 1 Ethnographie.
: Association du Parti Démocrate Zwischenseengebiet.
Chrétien
Mpororo, Ruanda, Leipzig, 1917.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
D’ARIAN A., Le mouvement social muhutu devant l’hégémonie
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
mututsi au Rwanda, s.l, s.éd. 1959.
Rwandais
D’ARIANOFF A., Histoire des Bagesera, Souverains du Gisaka,
APROCOMIN: Association des Commerçants
Bruxelles, I.R.S.C., 1965. Indigènes
APROSOMA
D’HERTEFELT : Association pour lacommunales
M., “Les élections Promotion Sociale de la
et le consensus
Masse politique au Rwanda”, in Zaire, 1960.
D’HERTEFELT
ARD M., «
: AllianceMythes
pouretle idéologies
Renforcementdans le de
Rwanda
la ancien
et
Démocratiecontemporain », in VANSINSA J. et al., The
Historian in Tropical Africa, London, 1961.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
D’HERTEFELT M., “Le Ruanda et le Burundi vers l’indépendance”,
Droits in de l’Homme
Archives diplomatiques et consulaires,
AREDETWA : Association1962. pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
696
v
D’HERTEFELT M., TROWBORST
ACRONYMS A.A., SCHERER J.H., Les
AND ABBREVIATIONS
anciens royaumes de la zone interlacustre
___________________________________
méridionale, Rwanda, Burundi et Buha,
A.A. Tervuren,
: Archives MRAC, 1962.
Africaines
D’HERTEFELT M., et COUPEZ A., La royauté sacrée de l’ancien
A.G. : Assemblée Générale
Rwanda. Texte, traduction et commentaire de
ABAKI : Alliance desTervuren,1964.
son rituel. Bakiga
ABESC
D’HERTEFELT : Association
M., Les clans des Bahutu
du Rwanda Evoluant
ancien.pour la
Eléments
Suppression des Castes et
d’ethnosociologie d’ethnohistoire,
ACR : Association
Tervuren,des Cultivateurs du Rwanda
1971.
D’HERTEFELT
ADP M., et DE LAME
: Alliance D., “Société,
Démocratique desCulture
Peuples et Histoire du
ADR Rwanda”, in Encyclopédie
: Alliance pour la Démocratie et la bibliographique,
1893-1980/87,
Réconciliation Tervuren, MRAC, 1988.
Nationale
DALLAIRE R., J’ai serré la main du diable. La faillite de
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
l’humanitaire au Rwanda, Montréal, Libre
AFDL : Alliance des Forces
Expression, 2003. Démocratiques pour la
Libération
DANIEL J.Y., Sciences de laduterre
Congo-Zaïre
et de l’univers. Vuibert, Paris,
AGOA : African Growth and Opportunity Act
1999.
$,'6 P., L’empire
DAYE $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
colonial belge, Bruxelles, éd. du «Soir» Berger-
AIMO Levrault,
: Affaires 1923.et Main-d’oeuvre
Indigènes
DE
AJERHEINZELIN J., Les fouilles
: Association d’Ishango,
de la Jeunesse Institut des Parc
Estudiantine
Nationaux du Congo belge, Expor. Parc. Nat. Albert,
Rwandaise
Mission de Heinzelin de Braucourt, Brussels, 1957.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
DE HEUSCH L., Le Rwanda et la civilisation interlacustre,
AM/AP : Arrêté ministériel/
Bruxelles, 1966.Arrêté présidentiel
AMR
DE HEUSCH :L., Association
Rois nés d’undes coeur
Moniteurs du Rwanda
de vache. Mythes et rites
AMUR : Association
bantous, Paris,des Musulmans au Rwanda
1982.
ANTSCHREVEL
DE M., Les forces
: Assemblée politiques
Nationale de la décolonisation
de Transition
jusqu’à laNational
(Transitional veille de l’indépendance,
Assembly) Louvain,
APADEC Impr. Symons, 1970.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
DEBRE B., Le retour du Mwami. La vraie histoire des génocides
APR : Armée Patriotique Rwandaise
rwandais, Paris, Ramsay, 1998.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
DELAFOSSE M., “La politique indigène au point de vue
Rwandais
économique”, in Essor colonial et maritime,
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
nº222, 1926.
APROSOMA :L.,
DELCOURT Association pour la Promotion
«L’administration européenne Sociale
du de la
Ruanda-
Masse Urundi », in Compte rendu du séminaire
ARD d’anthropologie sociale, Astrida,
: Alliance pour le Renforcement de laI.R.S.A.C.,
1952.
Démocratie
DELCOURT L., «Le pouvoir traditionnel et l’autorité administrante
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
au Ruanda-Urundi», in Alumni, 1952.
Droits dede
DELMAS L., Généalogie l’Homme
la noblesse (les Batutsi) du Ruanda,
AREDETWA : Association pour Apostolique
Kabgayi, Vicariat le Relèvementdu Rwanda, 1950.
Démocratique des Batwa
697
v
A., Defeat is AND
DES FORGESACRONYMS the only bad news. Rwanda under
ABBREVIATIONS
Musinga, 1896-1931, Yale University, 1972.
___________________________________
DES FORGES A., Aucun témoin ne doit survivre. Le génocide au
A.A. Rwanda,
: Archives Paris, Karthala, 1999.
Africaines
DESMARAIS J.Cl., «Le Rwanda des anthropologues: l’archéologie
A.G. : Assemblée Générale
de l’idéologie raciale», in Anthropologie et
ABAKI : Alliance des Bakiga
Sociétés, 2, 1978, pp.71-93.
ABESC : Association
DORST J. et DANDELOT P., Guides des Bahutu Evoluant
des pour la
grands mammifères
Suppression
d’Afrique.des De Castes
lachaux et Niestlé, Neuchatel,
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
Suisse, 1972.
DUFAYS
ADP F., Pages d’épopée
: Alliance africaines : jours
Démocratique destroublés,
PeuplesIxelles, 1928.
DUFAYS
ADR F. et DE Au Kinyaga. Les enchaînés,
: Alliance pour la Démocratie et la Paris, 1938.
MOOR V.,
DUMONT R., Réconciliation
“Décolonisation Nationale
et développement agricole au
centre-est de l’Afrique : le Ruanda-Urundi”,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
in Revue du Tiers Monde, 1960.706
AFDL : Alliance
EHRET C., “Cattle-Keeping desandForces Démocratiques
milking in Eastern andpour la
Southern
Libération
Africandu Congo-Zaïre
History: The linguistic evidence”, in
AGOA : African Growth
Journal and Opportunity
of African History 8 (1),Act1967.
$,'6 C., “Paterns
EHRET $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
of Bantu and Central Sudanic Settlement
AIMO in Central and Southern
: Affaires Indigènes Africa”, in Transafrican
et Main-d’oeuvre
AJER :Journal of History,
Association de la 1968.
Jeunesse Estudiantine
(+5(7 & ´7KH ÀUVW 6SUHDG RI )RRG 3URGXFWLRQ WR 6RXWKHUQ
Rwandaise
Africa”, in EHRET C., POSNANSKY M. (éds), The
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Archaeological and Linguistic Reconstruction of
AM/AP : ArrêtéHistory,
African ministériel/
1982. Arrêté présidentiel
AMR Y., Social
ELAM, : Association
and sexualdes Moniteurs
roles du Rwanda
of hima Women, Manchester
AMUR : Association
Uni. Press,des1973.
Musulmans au Rwanda
ANT
EPSTEIN, H.,: The origin of Nationale
Assemblée the domestic de animals of Africa. Vol .
Transition
I & Vol II.National
(Transitional AfricanaAssembly)
Publ. Corp., New York-
APADEC London – Munich, 1971.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
ERNY J.P., De l’éducation traditionnelle à l’enseignement moderne
APR : Armée Patriotique Rwandaise
au Rwanda, 1900-1975, Thèse, Publications
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
de l’Université de Lille III, 1981.
Rwandais
ERNY J.P., Rwanda. Clés pour comprendre le calvaire d’un peuple,
APROCOMIN: Association des Commerçants
Paris, L’Harmattan, 1994. Indigènes
APROSOMA
EXUPERY P. :(de
Association pour la Promotion
SAINT), L’inavouable. Sociale
La France de la
au Rwanda,
MasseParis, Editions des Arènes, 2004.
FAGAN
ARD B.M : AllianceNOTEN,
et VAN pour leF.L., The Hunter-
Renforcement de Gatherers
la of
Gwisho,
Démocratie Tervuren, 1971.
FELTZ G., Causes et conséquences de la guerre civile du Rwanda,
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Aix, Université de Provence, 1969.
Droitsdes
FELTZ G., “Evolution de structures
l’Homme agraires et histoire politique
AREDETWA : Associationdu Rwanda pour(XIXe
le Relèvement
et Xxe siècles) », in Etudes
Démocratique des Batwa
698
v
ACRONYMS d’histoire africaine,
AND VII, 1975.
ABBREVIATIONS
Rwanda. Généalogie d’un génocide, Paris, Mille et
FRANCHE D.,___________________________________
Une Nuits, 1997.
FRANCK
A.A. L., “La politique indigène, le service territorial et les
: Archives Africaines
chefferies”, in Congo, 1921, pp. 189-201.
A.G. : Assemblée Générale
FUNGA, F., «A la recherché de la démocratie», in Dialogue, n°161,
ABAKI : Alliance des Bakiga
décembre 1992.
ABESC : Association des Bahutu Evoluant
GAHAMA J., Le Burundi sous administration belge. Lapour la du
période
Suppression des Castes Paris, Karthala, 1983.
mandat, 1919-1939,
ACR
GIFFORD G. D., : Association des Cultivateurs
“Animal Disease challenges to du the Rwanda
Emergence of
ADP Pastoralism”, in Sub-Saharan
: Alliance Démocratique African
des Archaeological
Peuples
ADR Review, 2000.707
: Alliance pour la Démocratie et la
GILLE A., “La politique indigène du
Réconciliation Congo belge et Ruanda-Urundi”,
Nationale
in Encyclopédie du Congo belge, , T. III, 1951.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
GOEBEL C., « Mutara Rudahigwa Mwami du Ruanda », in Revue
AFDL : Alliance des Forces
coloniale Démocratiques pour la
belge, 1949.
GOTANEGRE, Libération
J. F, PRIOUL, du Congo-Zaïre
C. & SIRVEN, P., Géographie du
AGOA : African Growth
Rwanda, and Opportunity
Bruxelles/ Act
Kigali, 1974.
$,'6
GOTZEN G.A. $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
(Von), Durch Afrika von Ost nach West, Berlin, 1895.
GOUROU
AIMO P., : La densité
Affaires de la population
Indigènes du Ruanda-Urundi.
et Main-d’oeuvre
AJER Esquisede la
: Association d’une
Jeunesse étude démographique,
Estudiantine
Bruxelles, 1953.
Rwandaise
GRAMIL R.M., et RIGHTMIRE G. P., A fragmentary cranium and
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
dated Late Stone Age assemblage from Lukenya
AM/AP : Arrêté
Hill, ministériel/
Kenya. Man (N.S.)Arrêté présidentiel
8 (4), 1973, pp. 57 –79.
AMR
GRAVEL P.B.,: “Life
Association des Moniteurs
on the Manor du Rwanda
in Gisaka (Rwanda)”, in Journal
AMUR : Association
of Africandes Musulmans
History, au Rwanda
VI, 3, 1965.
ANT Remera: A Community
GRAVEL P.B.,: Assemblée Nationale de in Transition
Eastern Rwanda, Den
Haag-Paris,
(Transitional Mouton,
National 1968.
Assembly)
GREENBERG
APADEC : Association du Parti DémocrateBantu
J., “Linguistic Evidence regarding Origins”,
Chrétien
in Journal of African History 13 (2), 1972.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
GUICHAOUA A. (dir.), Les crises politiques au Burundi et au
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwanda (1993-1994), Université des
Rwandais
sciences et technologies de Lille, 1995.
APROCOMIN: Association
GUICHAOUA A., Rwanda 1994. des Commerçants
Les politiques Indigènes
du génocide à
APROSOMA : Association Butare,pour
Paris,laKarthala,
Promotion Sociale
juin 2005. de la
GUILLAUME H., Note sur l’internationalisation du problème au
Masse
ARD Ruanda-Urundi,
: Alliance s.l. 1961. de la
pour le Renforcement
GUTHRIE M., “Bantu origins”,
Démocratie in Journal of African Languages,
1 (1), 1962.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
HABARUSHAKA C., Les métamorphoses des structures socio-
Droits de l’Homme
politiques au Rwanda: de la monarchie à la
AREDETWA : Association pour le Relèvement
République, Louvain, U.C.L., 1973.
Démocratique des Batwa
699
v
HAGURUKA, La femme rwandaise
ACRONYMS ANDetABBREVIATIONS
l’accès à la justice, Kigali, 2001.
HAKIZIMANA A., L’évolution du Bushiru de 1740 à 1925, Mémoire,
___________________________________
UNR, Ruhengeri, 1985.
HARROY
A.A. J.P., Rwanda. De la féodalité à la démocratie, 1955-
: Archives Africaines
1962, Bruxelles, 1984.
A.G. : Assemblée Générale
HATZFELD J., Dans le nu de la vie. Récits des marais rwandais¸
ABAKI : Alliance des
Paris, Bakiga
Seuil, 2000.
HATZFELD J., Une saison des machettes,Evoluant
ABESC : Association des Bahutu Paris, Seuil,pour la
2003.
HEINE B., “ZurSuppression des Castesder Bantu – Sprachen”,
genetischen Gliederung
ACR : Association
in des Cultivateurs
Afrika und Übersee, 1973. du Rwanda
HEINE
ADP B., HOFF H. et
: Alliance VOSEN R., “Neuere
Démocratique des PeuplesErgbnisse zur
ADR Territorialgeschischte
: Alliance pour la Démocratie et la in MÖHLIG
der Bantu”,
W., ROTTLAND Nationale
Réconciliation F. et HEINE B. (éds.), Zur
Sprachgeschichte und Ethnohistoirie in Africa,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Berlin, Reimer, Neue Beiträge africanistischer
AFDL :Forschungen,
Alliance des1977.Forces Démocratiques pour la
HENIGE D.P., Libération du Congo-Zaïre
“Oral tradition and chronology”, in Journal of
AGOA : African
AfricanGrowth
History,and 12, 3, Opportunity
371-381. 1976.Act
$,'6
HEREMANS $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
R., Introduction à l’histoire du Rwanda, Kigali-
AIMO Bruxelles, 2e éd. 1971.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
HEREMANS
AJER : Association de la Jeunesse de
R. et NTEZIMANA E., Journal la mission de Save
Estudiantine
1899-1905, Ruhengeri, 1987.
Rwandaise
HEREMANS R., L’éducation dans les missions des Pères Blancs
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
en Afrique centrale (1879-1914). Objectifs et
AM/AP : Arrêté ministériel/
réalisations, Arrêté présidentiel
Bruxelles, Louvain-la-Neuve,
AMR : Association
1983. des Moniteurs du Rwanda
AMUR T., Le: Association
HEYSE mandat belgedes surMusulmans au Rwanda
le Ruanda-Urundi, Bruxelles,
ANT : Assemblée
1930. Nationale de Transition
HIERNAUX E. (Transitional
et MAQUET NationalJ., Les institutions
Assembly) politiques et
APADEC administratives
: Association du Parti Démocratedes Etats Africains
Chrétien soumis
à l’autorité de la Belgique, Bruxelles, Bolyn,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
1938.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
HIERNAUX J., «Cultures préhistoriques de l’âge des métaux
auRwandais
Ruanda-Urundi et au Kivu (Congo Belge) », in
APROCOMIN: Association
INSTITUT POUR des LACommerçants Indigènes
RECHERCHE SCIENTIFIQUE
APROSOMA EN : Association
AFRIQUEpour la Promotion
CENTRALE SocialeNeuvième
(I.R.S.A.C), de la
rapport
Masseannuel, Bruxelles, 1956.
HIERNAUX
ARD E. et MAQUET
: Alliance J., «leUn
pour haut- fourneau
Renforcement depréhistorique
la
au
Démocratie Buhunde (Kivu, Congo Belge) », in Zaïre
5, 1954.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
HIGIRO JMV., La décolonisation du Rwanda et le rôle de l’ONU
Droits de l’Homme
1946-1962, Mémoire de Maîtrise, 1975.
AREDETWA : Association pour
HITABATUMA I., Autorités rwandaises le Relèvement
et pouvoirs européens.
Démocratique des Batwa
700
v
ExempleAND
ACRONYMS de laABBREVIATIONS
mission protestante de Kilinda
(1907-1945), UNR, 1978.
___________________________________
HITABATUMA I., Evolution historique de l’ «ubukonde» au
A.A. : ArchivesRwanda. L’exemple du Nyantango, Mémoire
Africaines
de Licence, UNR, Ruhengeri, 1982. HONKE
A.G. : Assemblée Générale
G., Au plus profond de l’Afrique. Le Rwanda
ABAKI : Allianceet lades Bakiga
colonisation allemande (1885-1919),
ABESC : Association des Bahutu
Wuppertal, Peter Hammer Evoluant
Verlag,pour la
1990.
HOSTELET J.R., Suppression des Castes
L’oeuvre civilisatrice de la Belgique de 1885 à
ACR : Association des Cultivateurs
1945, Bruxelles, 1953. du Rwanda
HUBERT J.R.,: La
ADP Toussaint
Alliance rwandaise et sa
Démocratique des répression,
Peuples Bruxelles,
ADR A.R.S.O.M., 1965.
: Alliance pour la Démocratie et la
INSTITUT POUR LA RECHERCHE
Réconciliation SCIENTIFIQUE EN AFRIQUE
Nationale
CENTRALE (I.R.S.A.C), Les caractéristiques
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
physiques des populations du Ruanda et de l’Urundi,
AFDL :Bruxelles,
Alliance Institut
des Forces royalDémocratiques pour la de
des sciences naturelles
Libération
Belgique, du Congo-Zaïre
1954.
AGOA
INSTITUT POUR: African Growth and
LA RECHERCHE Opportunity EN
SCIENTIFIQUE ActAFRIQUE
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
CENTRALE (I.R.S.A.C), «Bantu Expansion: the
AIMO :Evidence
Affaires from physical
Indigènes anthropology confronted
et Main-d’oeuvre
AJER :with linguistic
Association de an archaeological
la Jeunesse Evidence”, in
Estudiantine
Journal of African History, 9, 1968.
Rwandaise
JAMOULE M., “Notre mandat sur le Ruanda-Urundi”, in Congo,
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
1927, p. 477-496.
AM/AP
JENTGEN P.,: Arrêté ministériel/
Les frontières Arrêté présidentiel
du Ruanda-Urundi et le régime
AMR : Association des Moniteurs
international du Rwanda
de tutelle, Bruxelles, A.R.S.C.,
AMUR : Association
1957. des Musulmans au Rwanda
ANT
JEWSIEWICKI : Assemblée
B. et NEWBURY Nationale deAfrican
D. (ed.), historiographies.
Transition
What historyNational
(Transitional for which Africa?, Los Angeles,
Assembly)
APADEC 1986, 320 p.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
JOHANSSEN E., Ruanda. Kleine Anfänge, grosse Aufgaben
APR : Armée Patriotique Rwandaise
der Evangelischen Missionen in
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Zwischenseengebiet Deutsch-Ostafrikas,
Rwandais
Bethel bei Bielefeld, 1912.
APROCOMIN:
JOHANSSEN E., Note de des
Association Commerçants
synthèse des dèbats Indigènes
du Conseil
APROSOMA : Association Supérieurpourdu la Promotion
Pays du RuandaSociale derégime
sur le la
Masse foncier, Usumbura, s.éd, 1959.
JOHNSTON
ARD H. H.,
: Alliance“Thepour
Origin of the Bantu”,de
le Renforcement inlaJournal of.
African Society,
Démocratie 1907.
JOHNSTON H. H, A Comparative Study of the Bantu and Semi-
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Bantu languages, Oxford, 1919.
JUNGERS E., Droits de l’Homme
“L’agriculture indigène au Ruanda-Urundi”, in
AREDETWA : Association pour
Société de belge le Relèvement
d’études et de l’expansion,
Démocratique des Batwa
701
v
ACRONYMSLiège, 1946,
AND nº123, pp. 323-327.
ABBREVIATIONS
KABAGEMA I., L’évolution socio-politique du Baganza-Nord des
___________________________________
origines à 1931, Mémoire de Licence, U.N.R.,
A.A. Ruhengeri,
: Archives 1985.
Africaines
KABWETE M. C., L’idée de démocratie au Rwanda de 1946-1994,
A.G. : Assemblée Générale
Mémoire de Licence, Butare, UNR, 1997.
ABAKI
KABWETE M.: Alliance des Bakigade l’idée de peuplement au
C., «La généalogie
ABESC : Association
Rwanda:des Bahutu Evoluant
considération pour la ou
sur l’autochtonie
Suppression des des
l’allochtonie Castes
rwandais», in Cahiers du
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
&HQWUHGH*HVWLRQGHV&RQÁLWVQƒ, 2001.
KABWETE
ADP M.:C., “Le sauvetage
Alliance de quelques
Démocratique desvictimes
Peuplesdu génocide
ADR : Alliance pour la Démocratie et la et Kigembe
dans les Communes Gishamvu
au Rwanda”,
Réconciliation in Etudes Rwandaises,
Nationale
Université Nationale du Rwanda, No 13,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
2007.
AFDL : Alliance
KAGAMBIRWA W., Les autorités des Forces Démocratiques
rwandaises face auxpour la
pouvoirs
Libération du Congo-Zaïre
européens à Nyanza (1900-1946), Butare,
AGOA : African
UNR, Growth
1979. and Opportunity Act
$,'6
KAGAME A.,$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
La poésie dynastique au Rwanda, Bruxelles,
AIMO 1951.
: Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
KAGAME
AJER A., Le code
: Associationdesdeinstitutions
la Jeunesse politiques du Rwanda
Estudiantine
précolonial, Bruxelles, Institut Royal Colonial
Rwandaise
Belge, 1952.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
KAGAME A., Les organisations socio-familiales de l’ancien
AM/AP : Arrêté
Rwanda,ministériel/
Gembloux, Arrêté présidentiel
Ed. Duculot, 1954.
AMR
KAGAME A., «:Le Association des Moniteurs
pluralisme ethnique du dans
et culturel Rwanda
le Ruanda-
AMUR : Association
Urundi des », inMusulmans
Compte-rendu au Rwanda
de la 30éme
ANT sessionNationale
: Assemblée de l’Incidi,de Transition
Bruxelles, 1957.
KAGAME A., L’histoire du Rwanda,
(Transitional NationalLeverville,
Assembly) Bibliothèque de
APADEC l’Etoile, 1958.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
KAGAME A., La notion de génération appliquée à la généalogie
APR : Armée Patriotique Rwandaise
dynastique et à l’histoire du Rwanda des Xe-XIe
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
siècles à nos jours, Bruxelles, 1959.
Rwandais
KAGAME A., Inganji Kalinga, Kabgayi, 2e éd., 1959.
APROCOMIN:
KAGAME Association
A., L’histoire des Commerçants
des armées Indigènes
bovines dans l’ancien Rwanda,
APROSOMA : Association
Bruxelles, pour
ARSOM, la Promotion
1961. Sociale de la
KAGAME A., Un abrégé de l’ethnohistoire du Rwanda, Butare,
Masse
ARD : Alliance1972.
EUR, pour le Renforcement de la
KAGAME A., Un Démocratiel’ethnohistoire du Rwanda de 1853 à
abrégé de
1972, Tome 2, Butare, EUR, 1975.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
KAGAME A., La philosophie bantu comparée, Paris, Présence
Africaine, 1976. Droits de l’Homme
AREDETWA
KAGAME A.,: Association pour le Relèvement
“La documentation du Rwanda sur l’Afrique
Démocratique des Batwa
702
v
interlacustre
ACRONYMS ANDdes temps anciens”, in La
ABBREVIATIONS
civilisation ancienne des Peuples des Grands
___________________________________
Lacs, Paris, Karthala – Bujumbura, C.C.B.,
A.A. 1981. Africaines
: Archives
KAGUBALI J.P., L’évolution socio-politique du Rukiga de 1895
A.G. : Assemblée Générale
à 1945, mémoire de licence en histoire,
ABAKI : Alliance des Bakiga
Ruhengeri, UNR, 1988.
ABESC : Association
KALIBWAMI J., Le Rwanda face des Bahutu
à son Evoluant pour la
avenir. Etudes socio-
Suppression
politiques,des CastesParis, 1979.
Karthala,
ACR
KALIBWAMI : Association
J., des Cultivateurs
Le catholicisme du Rwanda1900-
et la société rwandaise
ADP 1962,
: Alliance Karthala, Paris,
Démocratique des1982.
Peuples
KANAKUZE
ADR : Alliance pour la Démocratie et lade la femme
J.A., Evolution de la scolarisation
rwandaise Nationale
Réconciliation de 1952 à 2002 à la lumière de la
Vision 2020, Kigali, KIE, 2005.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
KANDT R., &DSXW 1LOL (LQH HPSÀQGVDPH 5HLVH ]X GHQ 4XHOOHQ
AFDL : Alliance
des des
Nils,Forces
Berlin, Démocratiques
1919. pour la
KANIMBA M. Libération
et SHUMBUSHO du Congo-Zaïre
G., Archaeological and ethno
AGOA : African Growth
archaeological and Opportunity
Research in the Zones Act
of Rutshuru
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
and Masisi in Nothern Kivu, Nyame Akuma, 1992.
KANIMBA
AIMO M. C., «Le peuplement
: Affaires Indigènes et duMain-d’oeuvre
territoire rwandais à la
AJER lumièrede
: Association des
ladécouvertes archéologiques », in
Jeunesse Estudiantine
Cahiers Lumière et Société, no 5, 1997.
Rwandaise
KANIMBA M. C., “Peuplement ancien du Rwanda: à la lumière
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
de récentes recherches”, in Rutembesa, F.,
AM/AP : Arrêté ministériel/
Semujanga, Arrêté
J. et présidentiel
Shyaka, A. (éd.), Rwanda
AMR : Association
identité des
et Moniteurs
citoyenneté,du EUNR,
RwandaButare,
AMUR : Association
2003. des Musulmans au Rwanda
ANT P., Société,
: Assemblée
KANYAMACUMBI CulturedeetTransition
Nationale pouvoir politique en
afrique interlacustre:
(Transitional Hutu et Tutsi de l’ancien
National Assembly)
APADEC Rwanda, Kinshasa,
: Association du Parti Démocrate Select, 1995.
Chrétien
KARAMAGA A., L’Evangile en Afrique. Ruptures et continuité,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Cabeta, Yens/Morges, 1990.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
KAWEMA C. L’émancipation de la femme au Rwanda (1975-
Rwandais
1999), mémoire de Licence, Butare, UNR,
APROCOMIN: Association
2002. des Commerçants Indigènes
APROSOMA
KAYIBANDA :G.,
Association
«Lettre du pour la Promotion
Président de la Sociale de laaux
République
Masse responsables du pays », in Dialogue, n° 24,
ARD janvier
: Alliance pour1971.
le Renforcement de la
“L’immense pogrom du Rwanda”, in Jeune
KAYIHURA M.,Démocratie
Afrique, 17.2.1964.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
KAYIHURA M., “Composantes et relations sociales au Rwanda
Droits de l’Homme
précolonial et post-colonial, Hutu, Tutsi,
AREDETWA : Association
Twa, lignagesleetRelèvement
pour clans”, in BYANAFASHE
Démocratique des Batwa
703
v
D., (dir.)
ACRONYMS AND /HV 'pÀV GH O·KLVWRULRJUDSKLH
ABBREVIATIONS
rwandaise, T.1, Les faits controversés, UNR,
___________________________________
EUNR, 2004.
KAYISHEMA
A.A. J.M., «
: Archives Mythes et croyances au coeur du génocide
Africaines
au Rwanda», in Etudes Rwandaises, no 9,
A.G. : Assemblée Générale
Septembre 2005, pp.38-66.
ABAKI
KAYUMBA C.,: Alliance
«Le système desdeBakiga
clientélisme pastoral (Ubuhake)»,
ABESC : Association
in BYANAFASHE des Bahutu
D., Evoluant
(dir.), /HVpour la GH
GpÀV
Suppression des Castes
l’historiographie Rwandaise, T.1, Les faits
ACR : Association
controversés, desButare,
Cultivateurs
EUNR,du Rwanda
2004, pp. 206-
ADP 215. Démocratique des Peuples
: Alliance
KAZINDU
ADR L., : Alliancede
Attitude la Belgique
pour et de l’ONU
la Démocratie et la à l’égard de
l’effondrement
Réconciliation des institutions féodales au
Nationale
Rwanda 1959-1960, Bruxelles, U.L.B.,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Mémoire de Licence, 1976.
AFDL : Alliance
KEMPE R. H., “Practitioner des Forces Démocratiques
Perspective. pour la
Toward Good Governance
Libération du Congo-Zaïre
and Sustainable Development: The African
AGOA : African PeerGrowth
Review andMechanism”,
Opportunity Governance”,
Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
in An International Journal of Policy,
AIMO : Affaires Administration,
Indigènes et and Institutions, Vol. 18, No.
Main-d’oeuvre
AJER 2, Aprilde
: Association 2005, pp. 283–311.
la Jeunesse Estudiantine
KERKEN G. V., “L’évolution de la politique indigène au Congo
Rwandaise
et au Ruanda-Urundi”, in Revue de l’Institut
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
de Sociologie, 1953, p. 25-62.
AM/AP
KERKEN G. :V., Arrêté ministériel/
La politique Arrêté
coloniale présidentiel
belge, Antwerpen, Van
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Diern, 1943.
AMUR
KIMANUKA T., : Association
« Uburetwa »des et « Musulmans au Rwanda
Akazi » au Marangara de 1916
ANT : Assembléeà 1959, Nationale
Mémoire de Transition
de Licence, U.N.R.,
Ruhengeri,
(Transitional 1983. Assembly)
National
KIMONYO
APADEC J.P., «La relation identitaire
: Association du Parti Démocrate », in Cahiers
Hutu/TutsiChrétien
GX&HQWUHGH*HVWLRQGHV&RQÁLWV2, 2000.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
KINIGI, F., Réalisations économiques de la Belgique au Ruanda-
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Urundi pendant les vingt premières années
Rwandaisde son administration, Mémoire de Licence,
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
U.C.L. 1971.
APROSOMA
LACGER L., Le : Association
Rwanda ancien, pourKabgayi,
la Promotion Sociale de la
s.é, 1959.
LEAKEY L. S. MasseB., Stone Age Races of Kenya, London, Oxford
ARD University,
: Alliance pour 1970.le Renforcement de la
LEEUW C. V.,DémocratieL’administration territoriale au Congo et au
Ruanda-Urundi. Fondements institutionnels
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
et expérience vécue, 1912-960, Louvain-la-
Droits de l’Homme
Neuve, U.C.L., 1981.
AREDETWA : Association
LEFEVRE P & J.N., Les militaires pour lebelges
Relèvement
et le Rwanda (1916-
Démocratique des Batwa
704
v
ACRONYMS2006), Bruxelles, Racines, 2006.
AND ABBREVIATIONS
LEGER L.T., Du Tanganyika à l’Atlantique.
___________________________________ Impression de voyage
sur l’oeuvre coloniale belge, Bruxelles, 1921.
/(0$5&+$1'
A.A. 5
: Archives©3RZHU DQG 6WUDWLÀFDWLRQ LQ 5ZDQGD $
Africaines
Reconsideration», in Cahiers d’Etudes
A.G. : Assemblée Générale
Africaines, n° 24, 1966.
ABAKI
LEMARCHAND : Alliance
R., «Lesdes Bakiga de clientèle comme agent
relations
ABESC : Association des Bahutu
de contestation: Evoluant
le cas pour la», in
du Rwanda
Suppression des vol.
Civilisations, Castes
XVIII, n°4, 1968.
ACR
LEMARCHAND : Association
R., Rwandades andCultivateurs du Rwanda
Burundi, London, Pall Mall,
ADP 1970.
: Alliance Démocratique des Peuples
LEPSIUS
ADR R., Nubische Grammatik.
: Alliance pour la DémocratieEinleitung über
et ladie Völker und
Sprachen Afrika’s,Nationale
Réconciliation Berlin, 1880.
LESTRADE A., Note d’ethnographie du Rwanda, Tervuren,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
MRAC, 1972.
AFDL : Alliance
LEURQUIN Ph., Le niveau des Forces
de vie desDémocratiques pour ladu
populations rurales
Libération du Congo-Zaïre
Ruanda-Urundi, Louvain, Nauwelaerts,
AGOA : African1960.Growth and Opportunity Act
$,'6
LEVESQUE H., $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Souvenances, Ottawa, Ed. la presse, 1989.
LIBION
AIMO P., Nouvelles
: Affairesinstitutions
Indigènes du et
Rwanda, Usumbura, Service
Main-d’oeuvre
AJER des A.P.,
: Association de1961.
la Jeunesse Estudiantine
LIBOIS G., «L’aide extérieure à la République du Congo», in
Rwandaise
Etudes congolaises, juillet-août 1968.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
LINDEN I., Church and Revolution in Rwanda, Manchester,
AM/AP : Arrêté ministériel/
Manchester Arrêté présidentiel
University Press, 1977.
AMR : Associationetdes
LINDEN I., Christianisme Moniteurs
pouvoirs du Rwanda
au Rwanda (1900-1990),
AMUR : Association des Musulmans
Paris, Karthala, 1999. au Rwanda
LOGIEST G., Mission
ANT : Assembléeau Rwanda.
Nationale Un blanc dans la bagarre tutsi-
de Transition
hutu, Bruxelles,
(Transitional National Didier Hatier, 1988.
Assembly)
LOUIS
APADEC W.R., Ruanda-Urundi, 1884-1919,
: Association du Parti Démocrate Oxford, Clarendon
Chrétien
Press, 1963.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
LOUPIAS P., “Tradition et légende des Batutsi sur la création du
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
monde et leur établissement au Ruanda”, in
Rwandais
Anthropos, 3, 1908.
APROCOMIN: Association
LOUWERS O., «La conférence desde Commerçants Indigènes des
la paix et l’attribution
APROSOMA : Associationmandats pourdansla Promotion Sociale
l’Est africain», de la T.
in Congo,
Masse I., 1922.
LUGAN
ARD B., “Causes
: Allianceetpoureffetsle de la famine «Rumanura»
Renforcement de la au
Rwanda
Démocratie 1916-1918”, in Revue Canadienne
des Etudes Africaines, 1964.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
LUGAN B., «Echanges et routes commerciales au Rwanda (1880-
Droits de l’Homme
1914), in Africa-Tervuren, Tervuren, 22,
AREDETWA : Association1976. pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
705
v
LUGAN B., L’économie
ACRONYMS d’échange au Rwanda de 1850 à 1914,
AND ABBREVIATIONS
Université de Provence, 1976 (Thèse de 3e
___________________________________
cycle).
LUGAN
A.A. B., SIRVEN
: ArchivesP. etAfricaines
VERIN P., “Etude de la grotte dite de
Rwabugiri, Parc National de l’Akagera (Rwanda) »,
A.G. : Assemblée Générale
in Azania, XIV, 1979.
ABAKI B., «Sources
LUGAN : Alliance
écritesdespouvant
Bakigaservir à l’histoire du Rwanda
ABESC : Associationindes
(1863-1918), Bahutu
Etudes EvoluantXIV,
Rwandaises, pournuméro
la
Suppression
spécial, 1980. des Castes
ACR B., Entre
LUGAN : Association
les servitudesdes de
Cultivateurs
la houe et lesdusortilèges
Rwandade la
ADP vache.
: Alliance Le monde rural
Démocratique dans
des l’ancien Rwanda,
Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie etProvence,
Thèse d’Etat, Université de la 1983.
LUGAN B., Histoire du Rwanda.
Réconciliation De la préhistoire à nos jours,
Nationale
Paris, Bartillat, 1997.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
MALOUF A., Les identités meurtrières, Paris, Grasset, 1998.
AFDL : Alliance
MAMDANI M., When VictimsdesBecome
ForcesKillers.
Démocratiques
Colonialism, pour la
Nativism
Libération
and the duGenocide
Congo-Zaïrein Rwanda, New Jersey,
AGOA : African Growth
Princeton and Opportunity
University Press, 2001. Act
$,'6
MANIRAGABA $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
BARIBUTSA, Les perspectives de la pensée
AIMO philosophique
: Affaires Indigènesbantu rwandaise après Alexis
et Main-d’oeuvre
AJER Kagame,
: Association deButare, 1988.Estudiantine
la Jeunesse
0$1,5$*$%$ %$5,%876$ ©/HV P\WKH GHV ÀOV GH *LKDQJD
Rwandaise
ou l’histoire d’une fraternité toujours
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
manquée», in Bangamwabo F.X. et al., Les
AM/AP : Arrêté ministériel/
relations Arrêté présidentiel
interethniques au Rwanda à la
AMR : Association
lumière de des Moniteurs
l’agression du Rwanda
d’octobre 1990. Genèse,
AMUR : Association
soubassements des Musulmans
et perspectives,au RwandaRuhengeri,
ANT : Assemblée Nationale dedu
Editions Universitaires Transition
Rwanda, 1991.
MAQUET J.-J.,(Transitional
«Le problème National
de la domination
Assembly) tutsi», in Zaire,
APADEC VI, no 10, 1952.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
MAQUET J.-J., Le système des relations sociales dans le Ruanda
APR : Armée Patriotique Rwandaise
ancien, Tervuren, Musée Royal du Congo
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Belge, 1954.
Rwandais
MAQUET J.J. et NAYIGIZIKI S., «Les droits fonciers dans le
APROCOMIN: Association des Commerçants
Ruanda ancien », in Zaire, XI,Indigènes
4, 1957.
APROSOMA
MAQUET J.J :et
Association
D’HERTEFELT pourM.,la Promotion
Élections enSociale
sociétéde la
féodale.
Masse Une étude sur l’introduction du vote populaire
ARD au Ruanda-Urundi,
: Alliance Bruxelles,
pour le Renforcement de1959.
la
The Premise of Inequality in Rwanda, London,
MAQUET J.J., Démocratie
Oxford University Press, 1961.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
MAQUET J.J., « La participation de la classe paysanne au
Droits de l’Homme
mouvement de l’indépendance au Rwanda
AREDETWA : Association pour le Relèvement
», in Cahiers d’’Etudes Africaines, 1964.
Démocratique des Batwa
706
v
MAQUET J.J., “La tenureAND
ACRONYMS desABBREVIATIONS
terres dans l’Etat rwanda
traditionnel”, in Cahiers d’Etudes Africaines,
___________________________________
VII, 28, 1967.
MAQUET
A.A. J.-J., «Institutionnalisation
: Archives Africaines féodale des relations
de dépendance dans quatre cultures
A.G. : Assemblée Générale
interlacustres (Ankole, Ruanda, Urundi,
ABAKI : Alliance
Uha», des
in Bakiga
Cahiers d’Etudes Africaines, IX, 35,
ABESC : Association
1969. des Bahutu Evoluant pour la
MAQUET J.-J.,Suppression des en
Pouvoir et société Castes
Afrique, Paris, 1970.
ACR
MAQUET : Association
J.-J., des noires,
Les civilisations Cultivateurs du Rwanda
Paris, 1981.
MARYSSE
ADP S.: et al., Rwanda.
Alliance Appauvrissement
Démocratique des Peuples et ajustement
ADR structurel, Bruxelles,
: Alliance pour la Démocratie et la Institut Africain
CEDAF, Cahiers
Réconciliation Nationale Africains, n° 12, Paris,
L’Harmattan, 1994.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
MATTON, J., Développement économique et social au Rwanda
AFDL : Alliance
entredes Forces
1980 Démocratiques
et 1993. Le deuxièmepour la en
décile
Libération
face de dul’apocalypse,
Congo-ZaïreUniversité de Gand,
AGOA : African Growth and Opportunity Act
1994.
$,'6 A., «Le$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
MAUS coup d’Etat de Nyanza, (Rwanda)», in Eurafrica,
AIMO septembre
: Affaires Indigènes1959.
et Main-d’oeuvre
MAUS
AJER A., «Le statut politique du Ruanda-Urundi
: Association de la Jeunesse Estudiantine et la situation
des Bahutu», in Eurafrica, octobre 1959.
Rwandaise
MBONIMANA G., Le culte des Mandwa au Rwanda. Contribution
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
à l’histoire des mentalités, mémoire de
AM/AP : Arrêté ministériel/
Licence, Arrêté
Université présidentiel
Catholique de Louvain,
AMR : Association
1973-74. des Moniteurs du Rwanda
AMUR
MBONIMANA : G.,
Association des Musulmans
«Christianisation indirecte au et Rwanda
cristallisation
ANT : Assemblée Nationale
des clivages de Transition
ethniques au Rwanda (1925-
EnquêtesAssembly)
1931)”, inNational
(Transitional et documents d’histoire
APADEC africaine, 1978.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
MBONIMANA G., L’instauration d’un royaume chrétien au
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Rwanda (1900-1931), Thèse, UCL, 1981.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
MBONIMANA, G. et NTEZIMANA, E. “Pères blancs et
Rwandais
missionnaires de Bethel. L’implantation des
APROCOMIN: Associationmissionsdes Commerçants
chrétiennes”, Indigènes
In HONKE G. (éd.) Au
APROSOMA : Association pour la
plus profond dePromotion
l’Afrique. LeSociale
Rwandade lasous
Masse la colonisation allemande, Peter Hammer
ARD Verlag,
: Alliance pourWuppertal, 1992.
le Renforcement de la
MBONIMANA Démocratie
G., «Le remodelage de la société par l’école
missionnaire (1900-1931) » in Cahiers
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Centre Saint Dominique, nº1, Août 1995.
MBONIMANA G., Droits
«Lesde l’Homme traditionnelles constitutives
institutions
AREDETWA : Association pournationale
de l’identité le Relèvement
», in Cahiers du Centre
Démocratique des Batwa
707
v
ACRONYMSGH*HVWLRQGHV&RQÁLWV,
AND ABBREVIATIONS no 2, 2001.
MBONYINKEBE ___________________________________vulnérables
S., «L’intégration des groupes
comme stratégie de construction de la paix»,
A.A. in SHYAKA
: Archives Africaines A. et RUTEMBESA F. (dir.),
Afrique des Grands Lacs. Sécurité et Paix
A.G. : Assemblée Générale
Durable, Butare, EUNR, 2004, pp. 224-236.
ABAKI
MBWILIZA J.F.,: Alliance
“The Hoe des Bakiga
and the Stick: a political Economy of
ABESC : Association des
the Heru KingdomBahutu c. Evoluant
1750-1900”, pour la
in Centre
Suppression des Castes
de Civilisation Burundaise, La civilisation
ACR : Association
ancienne des
desCultivateurs
peuples des Lacs,du Rwanda
1981.
MDR-PARMEHUTU,
ADP : AllianceManifeste-Programme,
Démocratique desStatuts, PeuplesRésolutions,
ADR : Alliance pour la Démocratie et la National, s.d.
Gitarama, Secrétariat Exécutive
MEINHOF C., Sudansprachen
Réconciliationund Hamitensprachen, ZKS, 1911.
Nationale
MENSCHING J.J., Eine Selbsdarstellung eines Volkes in alten
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Uberlieferungen, Bückeburg, 1987.
AFDL
MESCHI L., « Evolution des
: Alliance Forces Démocratiques
des structures pour la le
foncières au Rwanda:
Libération
cas d’un dulignage
Congo-Zaïre
hutu», in Cahiers d’Etudes
AGOA : African GrowthXIV,
Africaines, and1,Opportunity
1974, pp.39-51. Act
$,'6
MFIZI C., Les$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
lignes de faîte du Rwanda indépendant, Kigali,
AIMO ORINFOR,
: Affaires Indigènes1983.et Main-d’oeuvre
MGOMEZULU
AJER G. G. Y., “Recent archaeological
: Association de la Jeunesse Estudiantine research and
radiocarbon dates from Eastern Africa”, in
Rwandaise
Journal of African History XXII, n° 4, 1981.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
MIFOTRA, La politique de l’emploi, Kigali, 2005.
AM/AP : Arrêté Etude
MIGEPROFE FNUAP, ministériel/ Arrêté présidentiel
sur les croyances, les attitudes et les
AMR : Association
pratiquesdes Moniteurs
socio- culturellesduenRwanda
rapport avec le
AMUR : Association
genre audes Musulmans au Rwanda
RwandaYHUVLRQÀQDOH.LJDOL
ANT
MILLER C., “A :Glossary
Assemblée Nationale
of Terms LQ3HDFHDQG&RQÁLFW
de Transition
and Concepts”
Studies, Geneva,
(Transitional National University
Assembly) of Peace, s.d.
MILLER
APADEC G. J., “A study of cuts, Grooves
: Association du Parti Démocrate and other Marks on
Chrétien
recent and Fossil Bone I. Animal tooth marks”, in
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Tebiwa journal, Idaho state Univ., Mus, 1969.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
MINALOC, Raporo y’ibikorwa bya Ministeri y’Ubutegetsi
Rwandais
bw’Igihugu n’Imibereho myiza y’Abaturage
APROCOMIN: Associationmu mwaka des w’i
Commerçants
2000, Kigali,Indigènes
Gashyantare
APROSOMA : Association2009. pour la Promotion Sociale de la
Evolution socio-politique d’un lignage: Abatabaro
MINANI O. G., Masse
ARD dits pour
: Alliance Abahebyi dans le Nyaruguru
le Renforcement de la (1850-
1935),
Démocratie mémoire de Licence, Butare, 1981
(inédit).
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
MINEUR G., Commentaire de l’ordonnance législative nº248/
Droits de l’Homme
A.I.M.O. du 4 octobre 1943 sur les juridictions
AREDETWA : Associationindigènes dule Relèvement
pour Ruanda-Urundi, Astrida,
Démocratique des Batwa
708
v
ACRONYMS 1944. AND ABBREVIATIONS
MINISITERI Y’UBUTEGETSI BW’IGIHUGU, ITANGAZAMAKURU
___________________________________
N’IMIBEREHO MYIZA Y’ABATURAGE,
A.A. Raporo y’ibikorwa
: Archives Africaines byo mu mwaka w’i 2000,
Kigali, Gashyantare 2001.
A.G. : Assemblée Générale
MINISITERI Y’UBUTEGETSI BW’IGIHUGU, ITANGAZAMAKURU
ABAKI : Alliance
N’IMIBEREHO des Bakiga
MYIZA Y’ABATURAGE, Raporo
ABESC : Association
y’ibikorwa byo mudes BahutumwakaEvoluant pour Kigali,
w’i 2001, la
Suppression
Gashyantare 2002. des Castes
ACR : Association des
MINISITERI Y’UBUTEGETSI Cultivateurs
BW’IGIHUGU, du Rwanda
ITANGAZAMAKURU
ADP N’IMIBEREHO
: Alliance MYIZA Y’ABATURAGE,
Démocratique des Peuples Raporo
ADR y’ibikorwa byo mu mwaka
: Alliance pour la Démocratie et la wa 2003, Kigali,
Werurwe 2004. Nationale
Réconciliation
MINISTERE DE L’ADMINISTRATION LOCALE, DE
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
L’INFORMATION ET DES AFFAIRES SOCIALES,
AFDL : Alliance
Rwanda. des Forces
Projet Démocratiques
d’Appui pour la
au Développement
Libération
Communautaire du Congo-Zaïre
dans la Province de Byumba
AGOA : African
(PADC-B)Growth
Document and deOpportunity
projet, novembre Act 2004.
$,'6
MINISTERE $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
DE L’AGRICULTURE, Plan stratégique de
AIMO transformation
: Affaires Indigènes de etl’Agriculture
Main-d’oeuvre au Rwanda,
AJER gestion et utilisation
: Association de l’eau
de la Jeunesse et des sols, Kigali,
Estudiantine
Octobre 2004.
Rwandaise
MINISTERE DE L’EDUCATION, DE LA SCIENCE, DE LA
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
TECHNOLOGIE ET DE LA RECHERCHE
AM/AP : Arrêté ministériel/
SCIENTIFIQUE, Arrêté présidentiel
Enseignement préscolaire et
AMR : Association
primaire, Année desscolaire
Moniteurs du Rwanda
2003-2004, Recensement
AMUR : Association des Musulmans
Statistique, Kigali, 2005. au Rwanda
ANT
MINISTERE DE: Assemblée
L’ENSEIGNEMENT Nationale de Transition
PRIMAIRE ET SECONDAIRE,
Dynamiques des
(Transitional équilibres
National ethniques et régionaux
Assembly)
APADEC dans l’enseignement secondaire
: Association du Parti Démocrate Chrétien rwandais.
Fondements, évolution, perspectives d’avenir,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Kigali, mai, 1986.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
MINISTERE DE L’ENSEIGNEMENT SUPERIEUR ET DE LA
Rwandais
RECHERCHE SCIENTIFIQUE, Aspects quantitatifs
APROCOMIN: de Association
l’évolutiondes de Commerçants
l’enseignement Indigènes
supérieur au
APROSOMA : Association
Rwanda de 1963 pour àla1985,
Promotion
Kigali,Sociale
1986. de la
MINISTERE DE L’ENSEIGNEMENT SUPERIEUR ET DE LA
Masse
ARD : Alliance pour leSCIENTIFIQUE,
RECHERCHE Renforcement de Lesla disparités
ethniques
Démocratie et régionales dans l’enseignement
secondaire rwandais des années 1960 à 1980,
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Kigali, 1986.
MINISTERE DEDroits de l’Homme
L’INTERIEUR ET DES AFFAIRES JUDICIAIRES,
AREDETWA : Association pour
Rapport annuel 1995, le Relèvement
n°4.
Démocratique des Batwa
709
v
MINISTERE DE LA DEFENSE
ACRONYMS NATIONALE, Les campagnes
AND ABBREVIATIONS
coloniales belges 1914-1918,
___________________________________ Bruxelles, 1927-
1932, 3 tomes.
MINISTERE
A.A. DE LA FONCTION
: Archives PUBLIQUE ET DU TRAVAIL, La
Africaines
politique cadre de la réforme de la réforme publique
A.G. : Assemblée Générale
rwandaise, Kigali, Mai 2002.
ABAKI
MINISTERE : Alliance
DE des Bakiga
LA FONCTION PUBLIQUE, La Politique de
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
l’Emploi, Kigali, (2005 ou après).
MINISTERE DESuppression des Castes
LA SANTE PUBLIQUE, Politique de Développement
ACR : Association
des Mutuellesdes Cultivateurs
de Santé au Rwanda,du Rwanda
Kigali, s. d.
MINISTERE
ADP DE LA SANTE
: Alliance PUBLIQUE, Rapport
Démocratique annuel 2003.
des Peuples
MINISTERE
ADR : Alliance pour la Démocratie etannuel
DE LA SANTE PUBLIQUE, Rapport la 2004.
MINISTERE DERéconciliation
LA SANTE PUBLIQUE,
Nationale Rapport annuel 2005.
MINISTERE DE LA SANTE PUBLIQUE, Rapport annuel 2006
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
MINISTERE DES COLONIES., Législation et règlement du
AFDL : Alliance des Forces
Ruanda-Urundi, Démocratiques
Bruxelles, 1926. pour la
MINISTERE DESLibération
COLONIES., duRapport
Congo-Zaïre
annuel sur l’administration
AGOA : African
belge auGrowth and Opportunity
Ruanda-Urundi, 1929. Act
$,'6
MINISTERE $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
DES COLONIES, Rapport sur l’administration
AIMO belge duIndigènes
: Affaires Ruanda-Urundi pendant l’année 1949,
et Main-d’oeuvre
AJER Bruxelles, 1950.
: Association de la Jeunesse Estudiantine
MINISTERE DES COLONIES., Plan décennal de développement
Rwandaise
économique et social du Ruanda-Urundi, Bruxelles,
ALIR : Armée
1951.
de Libération du Rwanda
AM/AP
MINISTERE : Arrêté
DES ministériel/
COLONIES, ProcèsArrêté
verbalprésidentiel
de la réunion des
AMR : Association
AdministrateursdesdeMoniteurs
Territoire , du Rwanda
Kigali, 17 novembre
AMUR : Association
1959. des Musulmans au Rwanda
ANT
MINISTERE :DES
Assemblée Rapport
Nationale
COLONIES, sur l’administration
de Transition
belge du Ruanda
(Transitional UrundiAssembly)
National pendant l’année 1949,
APADEC Bruxelles, 1950, Procès
: Association du Parti Démocrate verbal de la réunion
Chrétien
des Administrateurs de Territoire, Kigali, 17
APR : Armée Patriotique Rwandaise
novembre 1959.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
MINISTERE DES COLONIES., Rapport d’administration belge du
Rwandais
Ruanda-Urundi pendant les années 1921 à 1958
APROCOMIN: présentés
Association
auxdes Commerçants
Chambres, Bruxelles,Indigènes
1959.
APROSOMADES
MINISTERE : Association
COLONIES., pour la Promotion
Statut Sociale et
des fonctionnaires deagents
la
de la colonie, Bruxelles, s.d.
Masse
MINISTERE
ARD DES FINANCES
: Alliance pour leETRenforcement
DE L’ECONOMIE, de la Economie
rwandaise:
Démocratie 25 ans d’efforts (1962-1987), Kigali,
1987.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
MINISTERE DES FINANCES ET DE LA PLANIFICATION
Droits de l’Homme
ECONOMIQUE, Rwanda Demographic and Health
AREDETWA : Association pour
Survey 2005, Kigali, le July
Relèvement
2006.
Démocratique des Batwa
710
v
MINISTERE DES INFRASTRUCTURES,
ACRONYMS Politique Nationale de
AND ABBREVIATIONS
l’Habitat au Rwanda, Kigali,
___________________________________juillet 2004.
MINISTERE DU PLAN, Evolution de la situation économique du
A.A. Rwanda 1988-1991
: Archives Africaineset tendances en 1992, Cahiers
Economiques du Rwanda, Kigali, Octobre 1992.
A.G. : Assemblée Générale
MINISTERE DU PLAN, Rwanda. Conférence de Table Ronde
ABAKI : Alliance des Bakiga
des partenaires au développement économique et
ABESC : Association des Bahutu
social de la République Evoluant pour
du Rwandaise. la
La politique
Suppression
socio-économique desduCastes
Rwanda 1992-1994, Genève
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
2-3 Juillet 1992.
MINISTRY
ADP OF EDUCATION,
: Alliance EDPRS des
Démocratique Education
Peuples Sector Self-
ADR Evaluation, Kigali, 15 June
: Alliance pour la Démocratie et la2006.
MINISTRY OF Réconciliation
EDUCATION, Nationale
SCIENCE, TECHNOLOGY AND
SCIENTIFIC RESEARCH, Education Sector Policy,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
July 2003.
AFDL : Alliance
MINISTRY OF FINANCE AND des ECONOMIC
Forces Démocratiques
PLAN, Povertypour la
Reduction
Libération du Congo-Zaïre
Strategy Annual Progress Report, October 2004.
AGOA
MINISTRY OF: FINANCE
African Growth and Opportunity
AND ECONOMIC Act Vision
PLAN, Rwanda
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
2020, Kigali, July 2000.
MINISTRY
AIMO OF FINANCE AND ECONOMIC
: Affaires Indigènes PLANNING, $3URÀOH
et Main-d’oeuvre
AJER of Poverty inde
: Association Rwanda. An Analysis
la Jeunesse Based on the
Estudiantine
Results of the Household Living Condition Survey
Rwandaise
1999-2001, February 2002.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
MINISTRY OF FINANCE AND ECONOMIC PLANNING, The
AM/AP : Arrêté ministériel/
Government of Rwanda Arrêté présidentiel
Poverty Reduction Strategy
AMR : Association
Paper, Kigali,desJuneMoniteurs
2002. du Rwanda
AMUR
MINISTRY OF: Association
FINANCE AND des ECONOMIC
MusulmansPLANNING,
au RwandaSector
ANT Strategies Document:
: Assemblée NationaleCooperatives
de Transition sector, Kigali,
February 2006.National Assembly)
(Transitional
MINISTRY
APADEC OF LOCAL GOVERNMENT,
: Association INFORMATION
du Parti Démocrate ChrétienAND
SOCIAL AFFAIRS, National Policy for Orphans
APR : Armée Patriotique Rwandaise
and Other Vulnerable Children, Rwanda, 2003.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
MISONNE X., African and Indo-Australian Muridae. Evolutionary
Rwandais
Trends, Ann. Mus. Roy. Centr. Sér. In- 8°,
APROCOMIN: Association
sci. Zool.,des
172,Commerçants
Tervuren, 1963. Indigènes
APROSOMA
MISONNE X.,:Les
Association
rongeurs du pour la Promotion
Ruwenzori et desSociale
régions de la
voisines,
MasseInst. Parc. Nat. Congo. Explor. Parc Nat.
ARD Albert,
: Alliance pour 2 (14), 1963.
le Renforcement de la
MONIOT H., “Nouvelles
Démocratie recherches sur l’histoire sociale du
Rwanda”, in Annales E.S.C., no 2, 1977.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
MUBASHANKWAYA M., Le Rwanda depuis 1959. Evolution
Droits de l’Homme
politique, économique et sociale, Aix, Université
AREDETWA : Association pour
de Provence, 1971 le Relèvement
(Thèse de 3e cycle).
Démocratique des Batwa
711
v
MUBASHANKWAYA
ACRONYMS F., Kabgayi. Une mission catholique
AND ABBREVIATIONS
au Marangara (1906-1945), Mémoire,
___________________________________
Ruhengeri, UNR, 1987.
MUGEMANA
A.A. M., 3UHVWDWLRQHWV\VWqPHÀVFDOGHO·DGPLQLVWUDWLRQ
: Archives Africaines
belge au Rwanda, 1921-1940, Mémoire de
A.G. : Assemblée Générale
maitrise, 1983.
ABAKI
MUGESERA : Alliance
A., des Bakiga
«A l’origine de la désintégration de la nation
ABESC : Association
rwandaise», Bahutu
des in Les Evoluant
Cahiers pour la et
Lumière
Suppression des Castes
Société: Rwanda, nº3, juin, 1996.
ACR
MUGESERA : Association
A., des Cultivateurs
Imibereho y’Abatutsi du Rwanda
kuri Republika ya mbere
ADP n’iyaDémocratique
: Alliance kabili, ( 1959-1990), Kigali, Editions
des Peuples
ADR Rwandaise, 2004.
: Alliance pour la Démocratie et la
MUGWANEZA A., Recueil des études
Réconciliation et ouvrages ayant trait à la
Nationale
femme rwandaise, Kigali, 1998 (inédit).
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
MUJAWIMANA E., Le commerce des esclaves au Rwanda,
AFDL : Alliance des Forces
Mémoire Démocratiques
de Licence, pour1983
Ruhengeri, UNR, la
Libération
(inédit).du Congo-Zaïre
AGOA
MUKAGASANA : African
Y., N’aieGrowth and Opportunity
pas peur Act Laffont,
de savoir, Paris,
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
1999.
MUKAMANASE
AIMO E.,
: AffairesLa Indigènes
femme rwandaise et le développement
et Main-d’oeuvre
AJER socio- de
: Association économique,
la JeunesseButare, UNR, 1982
Estudiantine
(inédit).
Rwandaise
MUKANKUBITO A., Le rôle politique de l’enseignement catholique
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
au Rwanda de 1959 à 1994, Mémoire de
AM/AP : Arrêté ministériel/
Licence, Butare,Arrêté présidentiel
UNR, 1999 (inédit).
AMR : Association
MUKANYAMURASA des Moniteurs
O., L’évolution du Rwanda de la
du rôle socio-politique
AMUR : Association des Musulmans
femme rwandaise de 1975 au Rwanda
à 2000: éducation
ANT et priseNationale
: Assemblée de décisions,
de Transition
mémoire de Licence,
Kigali, KIE,
(Transitional 2004 (inédit).
National Assembly)
MULENZI
APADEC J., La tutelle internationale
: Association du Parti Démocrateet le problème des unions
Chrétien
administratives, Louvain, Nauwelaerts,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
1955.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
MULENZI J., Etude sur quelques problèmes du Rwanda, Bruxelles,
Rwandais
Imprimerie tournaisienne, 1958.
APROCOMIN: Association
MULINDA T., L’évolution du des Commerçants
régime foncier dansIndigènes
l’ouest du
APROSOMA : Association
Bufundu pour
de la1777
Promotion Sociale
à 1960, de la de
Mémoire
Masse Licence, Butare, UNR, 1989.
MUNYAKAZI
ARD : Alliancepouvoir
J. C., Le pour leNyiginya sur le Gisaka.
Renforcement de la Le cas du
Gihunya,
Démocratie 1900-1916, Mémoire de Licence,
Ruhengeri, UNR, 1981.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
MUNYAMPETA M. C., /·LQWHUQDWLRQDOLVDWLRQGXFRQÁLW+XWX7XWVL
Droits endeAfrique
l’Homme interlacustre, Paris, Sorbonne,
AREDETWA : Association pour
Ecole des Hautes le Relèvement
Etudes en Sciences
Démocratique des Batwa
712
v
ACRONYMS Sociales, ANDThèse de doctorat, 1976.
ABBREVIATIONS
MUNYANGAJU A., L’actualité politique, s.l., 1959.
___________________________________
MURDOCK G. P., Africa: its People and their Culture History, New
A.A. York,Africaines
: Archives McGraw Hill, 1959.
MUREGO D., La Révolution rwandaise, 1959-1962. Essai
A.G. : Assemblée Générale
d’interprétation, Louvain, Publications de
ABAKI : Alliance des Bakiga
l’Institut des Sciences politiques et sociales,
ABESC : Association
1975. des Bahutu Evoluant pour la
MUREKUMBANZESuppression des Castes
G., Les mandats internationaux en Afrique de
ACR : Association des Cultivateurs
1919 à 1930: du Rwanda
gestion et contrôle, Mémoire de
ADP Licence,
: Alliance Fribourg, 1973.
Démocratique des Peuples
: Alliance pour la Démocratie etdu
MURWANASHYAKA
ADR J., Processus de négation la génocide des
Tutsi du Rwanda:
Réconciliation Nationale 1994-2005, Mémoire de
Licence, Huye, U.N.R., mai 2006.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
MUSANGAMFURA S., Le parti MDR Parmehutu : information et
AFDL : Alliance des Forces
propagande. Démocratiques
Essai d’analyse de pour la
la presse
Libération du Congo-Zaïre
GHV GRFXPHQWV RIÀFLHOV HW GH WpPRLJQDJHV
AGOA : AfricanorauxGrowth and Opportunity
1959-1974, Mémoire Act de Licence,
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ruhengeri, UNR, 1987.
MUSANGWA
AIMO S., La
: Affaires politique
Indigènes sociale et sanitaire belge dans
et Main-d’oeuvre
AJER le territoire
: Association sous mandat
de la Jeunesse et sous tutelle
Estudiantine
(Ruanda-Urundi) de 1920-1960, Mémoire de
Rwandaise
Licence, U.B. Bujumbura, 1978.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
MUTOMBO R., Les échanges commerciaux dans la région des
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
0DVDQJDQRjODÀQGHO·pSRTXHSUpFRORQLDOH,
AMR : Association
UNR, 1978 des(inédit).
Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association
MUTWARASIBO E., Le génocidedes des
Musulmans
Tutsi dansau Rwanda de
l’ex-Commune
ANT Kigembe
: Assemblée (1990-1994),
Nationale de Transition
Mémoire de Licence,
Huye, U.N.R.,
(Transitional août Assembly)
National 2006.
MUZUNGU
APADEC B., Le Dieu de nos Pères, 3
: Association du Parti Démocrate vol., Bujumbura,
Chrétien 1974-
1981.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
MUZUNGU B., Histoire du Rwanda précolonial, Paris,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
L’Harmattan, 2003.
Rwandais
MWOROHA E., Peuples et rois de l’Afrique des Lacs. Le Burundi et
APROCOMIN: Association
les royaumesdes Commerçants
voisins au XIXeIndigènes
siècle, Dakar-
APROSOMA : Association
Abidjan, pour
1977.la Promotion Sociale de la
MWOROHA E.,Masse
“Le Mwami dans l’Etat du Burundi ancien”,
ARD in Centre
: Alliance pour lede civilisation burundaise,
Renforcement de la La
civilisation
Démocratie ancienne des peuples des Grands
Lacs, 1981.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
MWOROHA E., Histoire du Burundi. 'HVRULJLQHVjODÀQGX;,;H
Droits de l’Homme
siècle, Paris, Hatier, 1987.
AREDETWA
NAHIMANA F., «Les Bamipour
: Association ou leroitelets
Relèvement hutu du corridor
Démocratique des Batwa
713
v
Nyabarongo-Mukungwa
ACRONYMS avec ses régions
AND ABBREVIATIONS
limitrophes”, in Etudes Rwandaises, 12,
___________________________________
1979.
NAHIMANA
A.A. F. et NTEZIMANA
: Archives AfricainesE., «Les institutions politiques des
anciens royaumes hutu du Rwanda: buts et
A.G. : Assemblée Générale
fonctions», in Rapport de recyclage national
ABAKI : Alliance des Bakiga
d’histoire, Butare, 1980.
ABESC : Association
NAHIMANA F., «Expansion du des Bahutu
pouvoirEvoluant
centralpour
desla rois
Suppression
Abanyiginya des Castes
au Rwanda septentrional :
ACR : Association
mythes des Cultivateurs
et réalités», du Rwanda
in Education, science,
ADP culture,
: Alliance Revue de l’enseignement
Démocratique des Peuples supérieur,
ADR 1982.
: Alliance pour la Démocratie et la
NAHIMANA F., Le Rwanda Nationale
Réconciliation émergence d’un Etat, Paris,
L’Harmattan, 1993.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
NATIONAL INSTITUTE OF STATISTICS OF RWANDA (NISR) and
AFDL : Alliance
WORLD des FOOD Forces Démocratiques
PROGRAM pour la
(WFP), Vulnerability
Libération
Analysis and duMapping
Congo-Zaïre
Branch (ODAV), RWANDA
AGOA : African GrowthFood
Comprehensive and Opportunity
Security and Act
Vulnerability
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Analysis, Kigali, December 2006.
NDABERI
AIMO P., Les partis Indigènes
: Affaires politiques au Burundi et au Rwanda de
et Main-d’oeuvre
AJER 1959 à de
: Association 1974, Bruxelles,Estudiantine
la Jeunesse U.L.B., Mémoire de
Licence, 1975.
Rwandaise
NDORIMANA J., Rwanda. L’Eglise catholique dans le malaise.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Symptômes et témoignages, Edizione Vivere
AM/AP : ArrêtéIn,ministériel/
Roma, 2001.Arrêté présidentiel
AMR
NDUWAYEZU : Association des Moniteurs
J. D., Les fondements du Rwanda
physiques, humains et
AMUR : Association des Musulmans
économiques du Rwanda, au Rwanda
EUR, Ruhengeri,
ANT : Assemblée
1990. Nationale de Transition
NENQUIN J., (Transitional
“A propos de National
découvertes préhistorique faites
Assembly)
APADEC récemment au Rwanda et au Burundi”,
: Association du Parti Démocrate Chrétien in Bulletin
du service géologique du Rwanda, n° 1, 1964.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
NEWBURY C., “Deux lignages au Kinyaga”, in Cahiers d’Etudes
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Africaines, XIV, 1, 1974.
Rwandais
NEWBURY C., “Les campagnes de Rwabugiri: chronologie
APROCOMIN: Association des Commerçants
et bibliographie”, Indigènes
in Cahiers d’Etudes
APROSOMA : Association pour
Africaines, la Promotion
XIV, 53, 1974. Sociale de la
NEWBURY C., “Rwabugiri
Masse and Ijwi”, in Etudes d’Histoire Africaine,
ARD VII, 1975.
: Alliance pour le Renforcement de la
NEWBURY C., «Pre-colonial
DémocratieBurundi and Rwanda: Local loyalties,
Regional Royalties», in International Journal
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
of African Historical Studies, 34, 2001.
NEWBURY C., Droits de l’Homme
«The Clans of Rwanda: an historical hypothesis»,
AREDETWA : Association
in Africa,pour le Relèvement
50, 1980.
Démocratique des Batwa
714
v
NEWBURY C., The cohesion
ACRONYMS ANDofABBREVIATIONS
oppression. Clientship and
ethnicity in Rwanda
___________________________________(1860-1960), New-York,
Columbia UP., 1988.
NEWBURY
A.A. C. and
: Archives BALDWIN
Africaines H., “Aftermath: Women in
Postgenocide Rwanda”, in Center for
A.G. : Assemblée Générale
Development Information and Evaluation
ABAKI : Alliance
U.S.des Bakiga
Agency for International Development,
ABESC : Association
Washington, WorkingEvoluant
des Bahutu Paper No. pour
303,laJuly
Suppression
2000. des Castes
ACR
NGARAMBE J.,: Association
“La mise endes Cultivateurs
oeuvre du génocidedu Rwanda
rwandais”, in
ADP VERDIER
: Alliance R., DECAUX
Démocratique E. et CHRETIEN
des Peuples
ADR J.P., Rwanda. Un
: Alliance pour la Démocratie et lagénocide du XXè siècle,
Paris, L’Harmattan,
Réconciliation Nationale1995.
NGAYABATERANYA A., La Société des Nations et les débuts du
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
mandat belge sur le Rwanda-Burundi 1920-
AFDL : Alliance
1926, des Forces Démocratiques
Université pour la de
de Grenoble II, Mémoire
Libération
Licence, du1977.
Congo-Zaïre
AGOA
NGENDANDUMWE: African P.,Growth and Opportunity
Réorganisation politique Act
indigène au
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ruanda-Urundi. Le décret du 14 juillet 1952
AIMO et son
: Affaires application,
Indigènes Louvain, U.C.L., Mémoire
et Main-d’oeuvre
AJER de Licence,
: Association de la1959.
Jeunesse Estudiantine
NKABUWAKABILI A., L’enseignement primaire au Ruanda avant
Rwandaise
la deuxième guerre mondiale (1900-1939),
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Mémoire de Licence, Louvain, U.C.L., 1971.
AM/AP : Arrêté
NKAKA R., «La presse ministériel/
et les changementsArrêtépolitiques
présidentiel
au Rwanda
AMR : Association
1959-1962. des Moniteurs
Le cas du de Rwanda
Kinyamateka»,
AMUR : Association des Musulmans
in BYANAFASHE au Rwanda
D.,(dir.), /HV GpÀV GH
ANT l’historiographier
: Assemblée Nationale de rwandaise,
TransitionT. 2, La
révolutionNational
(Transitional de 1959, Assembly)
mythe et réalité, Butare,
APADEC EUNR, 2004.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
NKULIKIYIMFURA J.N., Un modèle d’exploitation des généalogies
APR : Armée Patriotique Rwandaise
DFFRPSDJQp GH UpÁH[LRQV VXU OHV FKURQRORJLHV
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
établies à partir de la «Généalogie dynastique»
Rwandais
du Rwanda, Mémoire DEA, Université de Paris
APROCOMIN: Association
I, Sorbonne,des Commerçants Indigènes
1983.
APROSOMA : Association
NKULIKIYIMFURA J. N., Les pour la Promotion
sources Sociale
de l’histoire de la
du Rwanda,
Masse Collection cours universitaires, Ruhengeri,
ARD UNR,
: Alliance 1992.
pour le Renforcement de la
NKULIKIYIMFURA J.N.,
Démocratie Le gros bétail et la société rwandaise.
Evolution historique des XIIe-XIVe siècles à
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
1958, Paris, L’Harmattan, 1994.
NKUNDABAGENZI Droits de l’Homme
F., Evolution de la structure politique, Louvain,
AREDETWA : Association pour
Mémoire de Licence,le Relèvement
1961.
Démocratique des Batwa
715
v
NKUNDABAGENZIACRONYMS F., LeAND Rwanda politique, 1958-1960,
ABBREVIATIONS
Bruxelles, C.R.I.S.P.,1962.
___________________________________
NKUNZUMWAMI E., La tragédie rwandaise. Historique et
A.A. Perspectives,
: Archives Africaines Paris, L’Harmattan, 1996.
NKUSI L., «Crispations identitaires sous les deux Républiques»,
A.G. : Assemblée Générale
in RUTEMBESA F. (et al), Rwanda. Identité et
ABAKI : Alliance des Bakiga
citoyenneté, Butare, Editions de l’Université
ABESC : Association
Nationale du Rwanda,Evoluant
des Bahutu 2003, pp.pour la
124-147.
NOTHOMB D., Un Suppression
humanisme des Castes
africain. Valeurs et pierres d’attente,
ACR : Association
Bruxelles,desEd.Cultivateurs
Lumen Vitae, du1965.
Rwanda
NOUSCHI A.,: Initiation
ADP Alliance aux sciences historiques,
Démocratique des PeuplesParis, Nathan,
ADR 1993.
: Alliance pour la Démocratie et la
NSABIMANA A., «Le cas du Rwanda
Réconciliation Nationale», in Tiers Monde/ Afrique,
n° 363, octobre 1992.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
NSENGIMANA J., Alexis Kagame. L’homme, la bibliographie
AFDL : Alliance des Forces
thématique Démocratiques
et l’esquisse d’analyse depour la
l’oeuvre
Libération duRuhengeri,
littéraire, Congo-Zaïre Editions Universitaires
AGOA : African
du Growth
Rwanda,and 1987. Opportunity Act
$,'6
NTAKABABAZA $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
F., Le Rwanda sous tutelle belge (1945-1962)
AIMO à travers
: Affaires Indigènes leset Main-d’oeuvre
trois grands quotidiens
AJER d’expression
: Association française,
de la Jeunesse Liège, Université
Estudiantine
de Liège, Mémoire de Licence en Histoire
Rwandaise
Moderne, 1971.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
NTARIBI, K., 5ZDQGD 'X JpQRFLGH j OD GpIDȴWH, Kigali, Ed.
AM/AP : Arrêté ministériel/
Rebero, 1997. Arrêté présidentiel
AMR
NTEZIMANA :E., Association
Institutionsdes et Moniteurs du Rwanda
peuples. L’église catholique et
AMUR : Association despolitique,
l’évolution Musulmans auetRwanda
sociale culturelle du
ANT Rwanda
: Assemblée depuis 1945,
Nationale de Transition
Aix, Université de
Provence,National
(Transitional Thèse deAssembly)
doctorat de 3e cycle,
APADEC 1976.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
NTEZIMANA E., «Coutumes et traditions des royaumes hutu
APR : Armée Patriotique Rwandaise
du Bukunzi et du Busozo», in Etudes
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandaises, XIII, 2, 1980.
Rwandais
17(=,0$1$(©/·DUULYpHGHV(XURSpHQVDX.LQ\DJDHWODÀQGHV
APROCOMIN: Association
royaumes deshutuCommerçants
du Bukunzi et Indigènes
du Busozo »,
APROSOMA : Association
in Etudespour la Promotion
Rwandaises, XIII,Sociale de la
3, 1980.
Masse
NTEZIMANA E.,
ARD «Le Rwanda
: Alliance pour social, administratif
le Renforcement deetlapolitique à
OD ÀQ
Démocratie GX GL[QHXYLqPH VLqFOHª LQ +21.(
G., (éd.), Au plus profond de l’Afrique. Le
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Rwanda sous la colonization allemande,
Droits de l’Homme
Peter Hammer Verlag, Wuppertal: 73 -80.
AREDETWA : Association
1992. pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
716
v
NTIBITANGIRA, E., Le problème
ACRONYMS ANDdes réfugiés en Afrique. Cas du
ABBREVIATIONS
Rwanda, Mémoire de Licence, Kigali, ESM,
___________________________________
1980.
NYAGAHENE
A.A. A., Les
: Archives activités
Africaineséconomiques et commerciales du
Kinyaga dans la seconde partie du 19e siècle,
A.G. : Assemblée Générale
Mémoire de Licence, Butare, UNR, 1979.
ABAKI
NYAGAHENE :A.,
Alliance
Histoiredes Bakiga Ethnies, clans et lignages
et peuplement.
ABESC : Association
dans ledes Bahutu
Rwanda Evoluant
ancien pour la
et contemporain,
Suppression
Thèse, ParisdesVII,
Castes
1997.
ACR
NYILIGIRA T.,: Association
Monographie des Cultivateurs
historique du Rwanda des
du Bwanacyambwe
ADP origines
: Alliance à 1930, mémoire
Démocratique des Peuplesde licence en
ADR histoire, Ruhengeri,
: Alliance pour la Démocratie et laUNR, 1988.
M., La situation
NYIRACUMI A.Réconciliation socio-culturelle de la femme
Nationale
rwandaise de 1900 à 1975. Cas d’Astrida /
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Butare, mémoire de Licence, Butare, UNR,
AFDL : Alliance
2001.des Forces Démocratiques pour la
NYIRASAFARI Libération du Congo-Zaïre
G., «La situation de la femme rwandaise», in
AGOA : African Growth
Dialogue, andmai
n°26, Opportunity
1971. Act
$,'6
NZEYIMANA A., $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Ubuhake au Buganza Est du XIXè au XXè siècle
AIMO (1890-1960),
: Affaires Indigènes mémoire de Licence, Ruhengeri,
et Main-d’oeuvre
AJER Université
: Association de laNationale
Jeunesse duEstudiantine
Rwanda, 1990.
OBURA A., Never Again: Education Reconstruction in Rwanda,
Rwandaise
Paris, UNESCO, International Institute for
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Educational Planning, 2003
AM/AP : Arrêté
OLIVER R., «The ministériel/
Problem of the Bantu Arrêté présidentiel
Expansion», in Journal of
AMR : Association des Moniteurs
African History, du Rwanda
VII, 3, 1966, pp. 361-376.
AMUR
ORGANISATION : Association
DES NATIONS des UNIES,
Musulmans
RapportaudeRwanda
la conférence
ANT mondiale chargée
: Assemblée Nationale d’examiner et d’évaluer les
de Transition
résultats de laNational
(Transitional décennieAssembly)
de la femme: égalité,
APADEC développement et paix,
: Association du Parti DémocrateNairobi, 1985.
Chrétien
ORTS P., “Le mandat de la Belgique sur le Ruanda-Urundi, compte
APR : Armée Patriotique Rwandaise
rendu de la session de la Haye de 1972”,
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
in Bibliothèque coloniale internationale, pp.
Rwandais
385-389.
APROCOMIN:
OVERDULVE C.M., Rwanda,des
Association Commerçants
un peuple avec une Indigènes
histoire, Paris,
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
L’Harmattan,1997.
OVERSCHELDE A. V., 8QDXGDFLHX[SDFLÀTXH0RQVHLJQHXU/pRQ
Masse
ARD Paulpour
: Alliance Classe, Apôtre du Rwanda,
le Renforcement de la Namur,
Grands
Démocratie Lacs, 1948.
PAGES A., Un royaume hamite au centre de l’Afrique, Bruxelles,
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Hayez, 1933.
PATERNOSTREDroits DE LAdeMAIRIEU
l’HommeB., Le Rwanda. Son effort de
AREDETWA : Association pour le Relèvement
développement; antécédents historiques
Démocratique des Batwa
717
v
et conquêtes
ACRONYMS de la révolution rwandaise,
AND ABBREVIATIONS
Bruxelles-Kigali, Ed. De Boeck-Editions
___________________________________
rwandaises, 1972.
PAUWELS
A.A. M., Imana
: Archiveset leAfricaines
culte des mânes au Ruanda, Bruxelles,
1958.
A.G. : Assemblée Générale
PAUWELS M., “Le Bashiru et son Muhinza ou roitelet hutu”, in
ABAKI : Alliance
AnnalidesLateranensi,
Bakiga 1967.
ABESC
PEREZIDANSI YA Repubulika, UbumweEvoluant
: Association des Bahutu pour la
bw’Abanyarwanda,-
Suppression
mbere y’Abazungu des Castes
n’igihe cy’ubukoloni mu gihe
ACR : Association
cya Repubulika desyaCultivateurs
mbere, Kigali, du Rwanda
1999.
PERRAUDIN J.,
ADP “L’oeuvre
: Alliance civilisatrice de des
Démocratique la Belgique
Peuplesau Rwanda-
ADR Urundi”, in Grands
: Alliance pour la Démocratie et lacs, 15lamai 1949, nº
121, pp. 53-65.
Réconciliation Nationale
PERROT C. H.(éd. ), Les sources orales, Paris, 1987.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
PETILLON L., “Le Ruanda-Urundi et le conseil de Tutelle”, in
AFDL : Alliance
Revue des Forces belge,
coloniale Démocratiques pour la
1950, pp. 151-154.
PHILLIPSON D.W.,Libération du Congo-Zaïre
“The chronology of the Iron Age in Bantu
AGOA : African
Africa”, inGrowth
Journal of and Opportunity
African History , Act
XVI, 1975.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
PHILLIPSON D.W., The later prehistory of Eastern and Southern
AIMO Africa, London,
: Affaires 1977.et Main-d’oeuvre
Indigènes
PHILLIPSON D.W.,
AJER “L’expansion
: Association bantoue en
de la Jeunesse Afrique orientale et
Estudiantine
méridionale: les témoignages de l’archéologie et de la
Rwandaise
linguistique”, in BOUQUIAUX L. (éd.), L’expansion
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
bantoue, Paris, Société des Etudes linguistiques et
AM/AP : Arrêté ministériel/
anthropologiques Arrêté 1980.
de France, présidentiel
AMR : Association
POLLET M.S.B., Etat de la desquestion
Moniteurs sur du Rwanda
l’ethno-histoire du
AMUR : Association
Rwanda, des Musulmans
mémoire, au Rwanda
Université de Luvanium,
ANT : Assemblée
juillet, Nationale
1970. de Transition
3261$16.<0´%DQWX*HQHVLV$UFKDHRORJLFDO5HÁH[LRQVµLQ
(Transitional National Assembly)
APADEC Journal of African
: Association du History 9, 1968. Chrétien
Parti Démocrate
POSTIAUX H., “La colonisation du Territoire du Ruanda-Urundi”,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
in Les cahiers coloniaux, 1929.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
POTTIER J., “Land Reform for Peace? Rwanda’s 2005 Land Law
Rwandais
in Context”, in Journal of Agrarian Change,
APROCOMIN: AssociationVol. 6, No.des4, Commerçants
October 2006. Indigènes
APROSOMA
POULEUR M.,: Association pour la Promotion
“Le site préhistorique SocialeindeAfrica/
de Rwinkwavu”, la
Tervuren,
Masse XXIII, 1977.
POWLEY
ARD E., Rwanda:
: Alliance pourThe Impact of Women de
le Renforcement Legislators
la on
Policy Outcomes
Démocratie Affecting Children and Families,
UNICEF, December 2006.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
PRUNIER G., «La dimension politique du génocide au Rwanda»,
Droitsin de l’Homme
Hérodote, no 72/73, 1994.
AREDETWA : Association
PRUNIER G., Rwanda: Le génocide,pour le Milan,
Relèvement
Dagorno, 1999.
Démocratique des Batwa
718
v
RANGER T., ACRONYMS
«The Invention ANDof Tradition Revisited: The case
ABBREVIATIONS
of Colonial Africa», in
___________________________________ RANGER T. (ed.),
Legitimacy and the State in Twentieth-
A.A. Century
: Archives Africa, Oxford, 1993.
Africaines
REISDORFF I., Enquêtes foncières au Ruanda, s.l., 1952.
A.G. : Assemblée Générale
RENNIE J.K., «The precolonial kingdom of Rwanda: a
ABAKI : Alliance des Bakiga in Transafrican Journal of
reinterpLetation»,
ABESC : Association
History, des Bahutu Evoluant pour la
2, 1972.
REPUBLIQUE Suppression
RWANDAISE,des Castes
Constitution de la République
ACR : Association
Rwandaise du des25Cultivateurs
novembre1962, duKigali,
Rwanda 1962.
REPUBLIQUE
ADP : RWANDAISE, «Allocution des
Alliance Démocratique du Président
Peuples du MDR-
ADR : Alliance pour la Démocratie et la in Dialogue,
Parmehutu Grégoire KAYIBANDA»,
n° 23, novembreNationale
Réconciliation 1970.
REPUBLIQUE RWANDAISE, Exposé du Général Major
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Habyarimana Juvénal à l’occasion de sa visite
AFDL : Alliance des Forces
à l’Université Démocratiques
Nationale du Rwanda, pour le 21 lamai
Libération
1986. du Congo-Zaïre
AGOA
REPUBLIQUE : RWANDAISE,
African Growth and Opportunity
Programme d’AjustementActstructurel.
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Document cadre de politique économique et
AIMO ÀQDQFLqUH
: Affaires j PR\HQ
Indigènes et WHUPH, Kigali, septembre
Main-d’oeuvre
AJER 1991.
: Association de la Jeunesse Estudiantine
REPUBLIQUE DU RWANDA, Réalisations du Gouvernement
Rwandaise
d’Union Nationale, 19 Juillet 1994 – 19 Juillet
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
1996, Kigali, Juillet 1996.
AM/AP
REPUBLIQUE : Arrêté ministériel/
DU RWANDA, Arrêtéduprésidentiel
Services Premier Ministre,
AMR : Association
Réalisations dudesGouvernement
Moniteurs du Rwanda
d’Union Nationale,
AMUR : Association
19 Juillet 2000des–Musulmans au Rwanda
19 Juillet 2001, Kigali, juillet
ANT : Assemblée
2001. Nationale de Transition
REPUBLIQUE (Transitional
DU RWANDA,National ServicesAssembly)
du Premier Ministre,
APADEC Réalisations du Gouvernement
: Association du Parti Démocrate d’Union Nationale,
Chrétien
19 Juillet 1994 -19 Juillet 2003, Kigali, Juillet
APR : Armée Patriotique Rwandaise
2003.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
REPUBLIQUE DU RWANDA, Services du Premier Ministre,
Rwandais
Rapport du Gouvernement du Rwanda pour
APROCOMIN: l’année
Association
2004, des Commerçants
Kigali, 2005. Indigènes
APROSOMA : Association
REPUBLIQUE DU RWANDA, pourServices
la Promotion Sociale Ministre,
du Premier de la
Rapport du gouvernement pour l’année 2005,
Masse
ARD Kigali, 2006.
: Alliance pour le Renforcement de la
FEMMES POUR LE DEVELOPPEMENT, Etudes
RESEAU DES Démocratie
sur l’implication des femmes dans les instances
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
de prise de décision, Kigali, 1999.
RESIDENCE DU Droits
RUANDA,de l’Homme
Historique et chronologie du Ruanda,
AREDETWA : Association
Kabgayi, 1956. pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
719
v
F., Pouvoir etAND
REYNTJENS ACRONYMS droitABBREVIATIONS
au Rwanda. Droit public et
évolution politique,
___________________________________ 1916-1973, Tervuren,
MRAC, 1985.
REYNTJENS
A.A. F., l’Afrique des Grands lacs en crise. Burundi,
: Archives Africaines
Rwanda (1988-1994), Paris, Karthala,
A.G. : Assemblée Générale
1994.
ABAKI
RIGHTMIRE : Alliance
G.P., des Bakiga
“Problems in the Study of later Pleistocene
ABESC :Main
Association des Bahutu
Africa”, in American Evoluant pour
Antropologist la
77, 1975.
RITTNER C. etSuppression
A. (éd.), Genocidedes Castes
in Rwanda. Complicity of the
ACR : Association
churches? desParagon
Cultivateurs
House, du Rwanda
2004.
ROBERTSHAW
ADP P., “TheDémocratique
: Alliance Elmenteita: andes early Food-producing
Peuples
ADR Culture in East –Africa”, in
: Alliance pour la Démocratie et la World Archaeology 20,
1987
Réconciliation Nationale
ROBERTSHAW P., “Climate change and the rise of political
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
complexity western Uganda”, in Journal of History,
AFDL :41,
Alliance des Forces
Cambridge, 2000. Démocratiques pour la
Libération
RUDAHIGWA (Mutara du «Congo-Zaïre
III) C., Projet de suppression du régime
AGOA : African Growth
féodal (Ubuhake)and Opportunity Actjuin1952,
», in L’Ami, n° 90,
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
pp.105-109 [circulaire du Mwami signé le
AIMO 10 avril
: Affaires 1952]. et Main-d’oeuvre
Indigènes
RUGAMBA
AJER C., «Préalablesdeàlal’interprétation
: Association de la tradition
Jeunesse Estudiantine
orale», in La civilisation ancienne des peuples
Rwandaise
des Grands Lacs, pp. 331-348.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
RUGAMBA C., La poésie face à l’histoire, Butare, INRS, 1987.
AM/AP
RUGUMAMU :S.&
Arrêté
OSMANministériel/
GBLA, StudiesArrêtéinprésidentiel
Reconstruction and
AMR : Association
&DSDFLW\ des Moniteurs
%XLOGLQJ du Rwanda
LQ SRVWFRQÁLFW FRXQWULHV
AMUR : Association
in Africa,des Musulmans
some lessons au of
Rwanda
experience
ANT from Rwanda,
: Assemblée NationaleAfricade Transition
Capacity Building
Foundation,
(Transitional 2003. Assembly)
National
RUHARA
APADEC S., RWAMASIRABO
: Association du Parti C., Démocrate
SENDANYOYE G., «Le
Chrétien
Buhake, une coutume essentiellement
APR : Armée Patriotique Rwandaise
munyarwanda», in Bulletin de jurisprudence
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
des tribunaux indigènes du Rwanda-Urundi
Rwandais
, n°3, 1947, pp. 103-136.
APROCOMIN: Association
RUHASHYANKIKO N., Le droit des Commerçants
foncier du Rwanda,Indigènes
Butare, UNR,
APROSOMA : Association 1977. pour la Promotion Sociale de la
RUMIYA J., “DeMasse
la résistance à la soumission. Quelques exemples
ARD de comportement
: Alliance pour le Renforcementrwandais de vis-à-vis
la de la
corvée
Démocratie à l’époque coloniale”, in Réactions à
la colonisation, pp. 463-478.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
RUMIYA J., De la royauté au sultanat belge du Rwanda (1916-
Droits de l’Homme
1931), Paris, 1983.
AREDETWA : Association
RUMIYA J., Le Rwanda sous pour le Relèvement
le régime du mandat belge (1916-
Démocratique des Batwa
720
v
ACRONYMS 1931), Paris,
AND L’Harmattan,
ABBREVIATIONS 1992.
___________________________________ de Rwaza
RUSHATSI J.B., Monographie historique de la mission
(1903-1956), Mémoire de Licence, UNR,
A.A. Ruhengeri,
: Archives Africaines1985.
RUTABANA E., Le rôle des associations de veuves dans
A.G. : Assemblée Générale
leur intégration psychosociale. Cas des
ABAKI : Alliance des BakigaAVEGA (PVK)-DUHOZANYE
associations
ABESC : Association
(Shyanda),des Bahutu
mémoire Evoluant
de Licence, pourButare,
la
Suppression
UNR, 2001 des Castes
(inédit).
ACR
RUTAYISIRE :P.,
Association des Cultivateurs
La christianisation du Rwanda du Rwanda
(1900-1945),
ADP Fribourg
: Alliance , Editions universitaires,
Démocratique des Peuples 1987.
587$<,6,5(3©/HVGpÀVGHO·KLVWRULRJUDSKLHUZDQGDLVHªLQ
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Cahiers Lumière
Réconciliation et Société, 1997.
Nationale
RUTAYISIRE P., «L’Eglise catholique et la décolonisation ou les
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
illusions d’une victoire», in RUTEMBESA F.
AFDL : Alliance
et al,des Forces
(dir.), Démocratiques
L’Eglise pour ladu
catholique à l’épreuve
Libération du Ed.
génocide, Congo-Zaïre
Africana, 2000.
AGOA : African
RUTAZIBWA P., Growth
Les crises and Opportunity
des Grands Act
Lacs et la question Tutsi,
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Kigali, CRID, 1999.
RUTEMBESA
AIMO F., «Les autorités indigènes
: Affaires Indigènes dans la politique
et Main-d’oeuvre
AJER coloniale
: Association de belge de 1916-1923
la Jeunesse », in Cahiers
Estudiantine
d’histoire de l’Université du Burundi, Avril,
Rwandaise
1983.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
RUTEMBESA F., «La réorganisation administrative et ses
AM/AP : Arrêté ministériel/ au
conséquences Arrêté présidentiel
Rwanda entre 1926 et
AMR : Association
1931 », indes Moniteurs
Cahiers du Rwanda
d’Histoire, 2, 1984.
AMUR
RUTEMBESA:F.,Association
KAREGEYEdes Musulmans
J. P., RUTAYISIRE auP.Rwanda
(éd.), L’Eglise
ANT catholique
: Assemblée à l’épreuve
Nationale du génocide, Editions
de Transition
Africana, National
(Transitional Québec, 2000.Assembly)
RUTEMBESA
APADEC F., «Ruptures culturelles
: Association du Parti Démocrate et génocideChrétien
au Rwanda»
in &DKLHUVGX&HQWUHGH*HVWLRQGHV&RQÁLWV,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
nº2, Avril 2001.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
RUTEMBESA F., «Le discours sur le peuplement comme
Rwandais
instrument de manipulation identitaire», in
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes no
&DKLHUVGX&HQWUHGH*HVWLRQGHVFRQÁLWV,
APROSOMA : Association pour
5, Butare, la Promotion
EUNR, 2002. Sociale de la
RUTEMBESA MasseF., «Contraintes économiques coloniales et
ARD GpYHORSSHPHQWGHVFRQÁLWVªLQ587(0%(6$
: Alliance pour le Renforcement de la
Démocratieal), Rwanda. Identité et citoyenneté,
F. (et
Butare, E. U. N. R., 2003.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
RUTEMBESA F., « L’administration belge et le parti Union
Droits de l’Homme
Nationale Rwandaise (UNAR), Repérage des
AREDETWA : Association pour le Relèvement
mécanismes d’ethnisation de la vie politique
Démocratique des Batwa
721
v
au Rwanda
ACRONYMS AND(1959-1961), in BYANAFASHE,
ABBREVIATIONS
D., (dir.), /HV GpÀV GH O·KLVWRULRJUDSKLH
___________________________________
rwandaise, T.2., La révolution de 1959,
A.A. mythe
: Archives et réalité, Butare, EUNR, 2004.
Africaines
RUTERANA J. M. V., Le groupe scolaire de Butare, 1929-1962,
A.G. : Assemblée Générale
Mémoire de licence, Ruhengeri, UNR, 1987.
ABAKI
RUYTINX J., :“Ethique
Allianceindigène
des Bakigaet problème d’acculturation en
ABESC : Association des Bahutu
Afrique centrale belge”, Evoluant
in Revuepour la
de l’Institut
Suppression des Castes
de sociologie, 1958, pp. 309-333.
ACR
RUZIBIZA H.,: Population
Association des Cultivateurs
et développement du Rwanda
agricole au Rwanda.
ADP Contribution
: Alliance Démocratique à l’étude de la question
des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie etformation
démographique: situation, la socio-
historique Nationale
Réconciliation et perspectives, Thèse, Paris,
1974.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
RUZINDANA E., L’évolution du commerce au Rwanda du dernier
AFDL : Alliance
quartdesdu Forces Démocratiques
XIXe siècle pour1974.
à 1950, Louvain, la
RUZINDANA A., Libération du Congo-Zaïre
L’Eglise catholique missionnaire et débuts de
AGOA : African Growth
la crise and Opportunity
ethnique au Rwanda,Act 1900-1973,
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Mémoire, Université d’Ottawa, 2003.
RWABUKUMBA
AIMO J., et
: Affaires MUDANDAGIZI
Indigènes et V., «Les formes historiques
Main-d’oeuvre
AJER de la dépendance
: Association de la Jeunesse personnelle dans l’Etat
Estudiantine
rwandais», in Cahiers d’Etudes Africaines,
Rwandaise
n°53, vol. XIV, 1974, pp.6-25.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
RYCKMANS P., « Le problème politique au Rwanda-Urundi », in
AM/AP : Arrêté ministériel/
Congo, 1929. Arrêté présidentiel
AMR
RYCKMANS P., : Association
Dominer pour des Moniteurs
servir, du1931.
Bruxelles, Rwanda
AMUR
RYCKMANS P., : Association
“La question des coloniale
Musulmans au Rwanda
à l’O.N.U”, in Revue
ANT générale
: Assemblée belge, 1950.
Nationale de Transition
La politique coloniale,
RYCKMANS P.,(Transitional NationalBruxelles,
Assembly)Rex, 1953.
SADR
APADECK., The Neolithic of southern Africa”, in Journal
: Association du Parti Démocrate Chrétien of African
History, 44, Cambridge, 2003.
APR : Armée Patriotique Rwandaise
SANDRART G., Cours de droit coutumier, Astrida, 2 vol., 1939.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
SANDERS E.R., «The Hamitic hypothesis; its origin and functions
Rwandais
in time perspective », in Journal of African
APROCOMIN: AssociationHistory, X,des4,Commerçants Indigènes
1969, pp. 521-532.
APROSOMA : Association
SAUCIER J.-F., pour larelationship
The patron-client Promotionin Sociale de laand
traditional
Masse contemporary southern Rwanda, Columbia
ARD University,
: Alliance pour le1974 (mult.).
Renforcement de la
SCAETA H., LesDémocratie
famines périodiques dans le Ruanda. Contribution
à l’étude des aspects biologiques du
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
phénomène, Bruxelles, 1931.
SCHMIDT P.R.,Droits
“A newdelook l’Homme
at InterpLetations of the Early Iron
AREDETWA :Age Association pour
in East Africa”, in le History
Relèvement
in Africa, II, 1975.
Démocratique des Batwa
722
v
R., Historical Archeology:
SCHMIDT P. ACRONYMS a structural Approach in
AND ABBREVIATIONS
an African Culture. Greenwood
___________________________________ Press, Westport,
1978.
SCHOENBRUN
A.A. D. L., “WeAfricaines
: Archives are what we eat: an ancient Agriculture
between the great Lakes”, in Journal of African
A.G. : Assemblée Générale
History, 1993.
ABAKI
SCHOENBRUN : Alliance
D. L., A des Bakiga
green Place, a good Place. Agrarian
ABESC :Change,
Association
Gender, and SocialEvoluant
des Bahutu pour
Identity in the la
Great
Suppression
Lakes Region des to Castes
15th Century, Heinmann,
ACR : AssociationNH,
Portsmouth, des1998.
Cultivateurs du Rwanda
SCHULENBERGH
ADP P. et ZANA
: Alliance AZIZA ETAMBALA
Démocratique M. (sous la dir.
des Peuples
ADR de), Patrimoine d’Afrique Centrale
: Alliance pour la Démocratie et la Archives Films:
Congo, Rwanda, Nationale
Réconciliation Burundi, 1912-1960, Tervuren,
M.R.A.C., 2010.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
SCHUMACHER P., «Les pygmées batwa des régions du Kivu», in
AFDL :Grands
AllianceLacs,des15 Forces
décembreDémocratiques
1946. pour la
Libération
SEBASONI S., Les origines du Congo-Zaïre
du Rwanda, Paris, L’Harmattan, coll.
AGOA : African
« pointsGrowth
de vue and Opportunity Act
», 2000.
$,'6
SECLetaRIAT $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
GENERAL DE LA CONFERENCE EPISCOPALE
AIMO DU RWANDA,
: Affaires Indigènes Lettres pastorales et autres
et Main-d’oeuvre
AJER déclarationsde
: Association deslaévêques
Jeunesse catholiques du Rwanda
Estudiantine
(1956-1962), Kigali, 1999.
Rwandaise
SELIGMAN C.G., Races of Africa, 1930.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
SEMELIN J., «Eléments pour une grammaire du massacre», in
AM/AP : Arrêté ministériel/
Etudes Rwandaises, Arrêté présidentiel
2005.
AMR
SEMELIN : Association des Moniteurs du Rwanda
J., 3XULÀHUHWGpWUXLUH8VDJHVSROLWLTXHVGHVPDVVDFUHV
AMUR : Association des Musulmans
et génocides, Paris, Seuil, au Rwanda
Octobre 2005.
ANT
SEMINAIRE : Assemblée
DES CHERCHEURS Nationale ETdeUNIVERSITAIRES
Transition SUR
LA RÉGION DES
(Transitional National GRANDS LACS, Vers une
Assembly)
APADEC citoyenneté transfrontalière dans
: Association du Parti Démocrate Chrétien la région des
Grands Lacs, Cape Town, du 24 au 27 juin 1997,
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Rapport, 1997.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
SEMUJANGA J., Récits fondateurs du drame rwandais. Discours
Rwandais
social, idéologie et stéréotypes, Paris,
APROCOMIN: AssociationL’Harmattan,des Commerçants
1998. Indigènes
APROSOMA
SERVAES S.,: “Etude
Association pour la Promotion
ethnographique Sociale
du Rwanda”, inde la
HONKE
Masse G. (éd.), Au plus profond de l’Afrique. Le
ARD Rwanda
: Alliance pour lesous la colonisation
Renforcement de laallemande,
Peter
Démocratie Hammer Verlag, Wuppertal, 1990, pp.
97-110.
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
SERVANT M. et SERVANT-VILDARY S., “Nouvelles données
Droits
pour unede l’Homme paléoclimatique de séries
interprétation
AREDETWA continentale
: Association du pourBassin
le Relèvement
Tchadien (Pléistocène
Démocratique des Batwa
723
v
récent,
ACRONYMS Holocène)”, in VAN ZINDEREN BKKER,
AND ABBREVIATIONS
E.M., Palaeoécology of Africa VI: 87-92.
___________________________________
SHYAKA A., /H FRQÁLW UZDQGDLV 2ULJLQHV 'pYHORSSHPHQW HW
A.A. stratégies
: Archives de sortie, Commission Nationale
Africaines
pour l’Unité et la Réconciliation, s.d.,s.l.
A.G. : Assemblée Générale
SIMPENZWE G., Epitomé de l’Enseignement libre subsidié au
ABAKI : Alliance des Bakiga
Rwanda, Kigali, 1988.
ABESC : Association des Bahutu
SMITH P., «La forge de l’intelligence», Evoluant2,pour
in L’Homme, 1970,la
SMITH P., LeSuppression
récit populairedes au Castes
Rwanda, Paris, Armand
ACR : Association
Colin,1975.des Cultivateurs du Rwanda
SOMMET
ADP FRANCO-AFRICAIN,
: Alliance Démocratique Déclaration de juin 1990, la
des Peuples
ADR Baule, 1990.
: Alliance pour la Démocratie et la
SPEKE J.H., Les sources du Nil.Nationale
Réconciliation Journal de voyage, 2e éd., Paris,
1865.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
STANLEY H.M., A travers le continent mystérieux. Découverte des
AFDL : Alliance des méridionales
sources Forces Démocratiques
du Nil, Paris,pour
1879.la
SUTTON J. E. Libération du Congo-Zaïre
G., “The aquatic civilisation of middle Africa”, in
AGOA : African
Journal of Growth and Opportunity
African History 15, 1974. Act
$,'6 J.E.G.,
SUTTON $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
“Préhistoire de l’Afrique orientale”, in KI-ZERBO
AIMO J. (éd.),
: AffairesHistoire générale
Indigènes de ‘l’Afrique Méthodologie
et Main-d’oeuvre
AJER et Préhistoire, de
: Association Paris , Jeune Afrique
la Jeunesse Stock, Unesco,
Estudiantine
1980.
Rwandaise
SUTTON J. E. G., “The antecedents of the interlacustrine
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
Kingdoms”, in Journal of African History 34, 1993.
AM/AP Y., L’Etat
TERNON : Arrêté ministériel/
criminel. Arrêté au
Les génocides présidentiel
XXe Siècle, Paris,
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
Seuil, 1995.
AMUR Y., Du
TERNON : Association
négationnisme.desMémoire
Musulmans au Rwanda
et tabou, Paris, Desclée
ANT : Assemblée Nationale
de Brouwer, 1999.de Transition
TERNON Y., Guerres et génocides
(Transitional National au Assembly)
XXe siècle, Paris, Odile
APADEC Jacob, 2007.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
TORREND J., Contributions to study of the Prehistoric cultures of
APR : Armée Patriotique Rwandaise
Rwanda and Burundi. Tervuren, 1976.
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
TORREND J., Comparative Grammar of the South-African Bantu
RwandaisLondon. 1891.
Languages.
APROCOMIN:
UNESCO, Association
Histoire générale de des Commerçants
l’Afrique, Indigènes
T.2, L’Afrique ancienne,
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Paris, 1980.
UVIN P., L’aideMasse
complice ? Coopération internationale et violence
ARD au Rwanda,
: Alliance Paris, L’Harmattan,
pour le Renforcement de la1999.
L., Octobre- novembre 1990. Le FPR à assaut du
UWIZEYIMANA,Démocratie
Mutara. Essai sur une géopolitique régionale
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
en crise, Ruhengeri, Editions de l’Université
Droits de l’Homme
Nationale du Rwanda, 1993.
AREDETWA : Association
VAN DEN BERGHE L. et LAMBRECHT pour le Relèvement
F.L., Etude biologique et
Démocratique des Batwa
724
v
écologique
ACRONYMS de Glossina Morsitans, WESTW, dans la
AND ABBREVIATIONS
région du Bugesera (Rwanda),
___________________________________ Bruxelles, 1962.
VAN GRUNDERBEEK M. Cl, ROCHE E. et DOUTRELE PONT H.,
A.A. The Iron AgeAfricaines
: Archives in Rwanda and Burundi. Archaeological
investigations during 1978-1979-1980, Université
A.G. : Assemblée Générale
de Bruxelles, 6p. dactylographiées.
ABAKI : Alliance
VAN GRUNDERBEEK M.des
Cl, Bakiga
ROCHE E. et DOUTRELE-PONT H.,
ABESC :LeAssociation
premier âge du Bahutu
des Evoluant
fer au Rwanda pour
et au la
Burundi.
Suppression
Archéologie des Castes INRS, Butare, 1983.
et environnement,
ACR
VAN HOVE J., : Association
Essai de droit des Cultivateurs
coutumier du Rwanda
du Rwanda, Bruxelles,
ADP : Alliance1983.Démocratique des Peuples
VAN
ADR NOTEN : Alliance pour de
F., “La grotte Matupi (Ituri,
la Démocratie Haut – Zaire).
et la
Archéologie
Réconciliation Afrique centrale”, in Etudes
en Nationale
d’Histoire Africaine IX-X, 1977-78.
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
VAN NOTEN F., The Early Iron Age in the Inerlacustrine Region:
AFDL :The
Alliance desofForces
Diffusion Démocratiques
Iron Technology, pour
Zania, 14, la
1979.
VAN NOTEN F.,Libération du Congo-Zaïre
The Archaeology of Central Africa. Akademische
AGOA :Druck-und
African Growth and Opportunity
Verlagsansalt, Graz. 1982. Act
$,'6
VAN NOTEN F., $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Histoire archéologique du Rwanda, Musée royal
AIMO de l’Afrique centrale, Tervuren.
: Affaires Indigènes 1983.
et Main-d’oeuvre
VANSINA, De: Association
AJER la tradition de orale: essai de Estudiantine
la Jeunesse méthode historique,
Tervuren, MRAC, 1961.
Rwandaise
VANSINA J., L’évolution du royaume Rwanda des origines à
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
1900, Bruxelles, ARSOM, 1962.
AM/AP
VANSINA, Oral : Arrêté ministériel/
tradition Arrêté présidentiel
as history, Londres, 1965.
AMR : Association
VANSINA, “Historical talesdes Moniteursand
(Ibitekerezo) du Rwanda
the history of
AMUR : Association
Rwanda” in desHistory
Musulmans au Rwanda
in Africa. A Journal of
ANT Method, vol.27/2000.
: Assemblée Nationale de Transition
VANSINA J., Le Rwanda ancien,
(Transitional le royaume
National Assembly) Nyiginya, Paris,
APADEC Karthala, 2001.
: Association du Parti Démocrate Chrétien
VERDIER R., DECAUX E., CHRETIEN J.P. (éditeurs), Rwanda. Un
APR : Armée Patriotique Rwandaise
génocide au XX e siècle, Paris, L’Harmattan,
APROBAMI : Association 1995.
des Partis Monarchistes
Rwandais
VIDAL C., «Le Rwanda des anthropologues ou le fétichisme de la
APROCOMIN: Association vache», in des Commerçants
Cahiers d’Etudes Indigènes
Africaines, IX,
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
n° 43, 1969.
VIDAL C., «Enquête
Masse sur le Rwanda traditionnel: conscience
ARD historique
: Alliance pour leetRenforcement de lain Cahiers
traditions orales»,
d’études
Démocratie africaines, IX, no 44, 1971.
VIDAL C., «Economie de la société féodale rwandaise», in Cahiers
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
d’Etudes Africaines, XIV, n° 53, 1974.
Droitsethnique
VIDAL C., «Situation de l’Homme au Rwanda », in AMSELLE, J.-L.
AREDETWA : Association et M’BOKOLOleE.Relèvement
pour (dir.), Au coeur de l’ethnie,
Démocratique des Batwa
725
v
ACRONYMSParis, La Découverte,
AND 1987.
ABBREVIATIONS
VIDAL C., Sociologie des passions, Paris, Karthala,
___________________________________ 1991.
VIDAL C., «Les politiques de la haine» in Les Temps Modernes,
A.A. 583, Africaines
: Archives juillet- août 1995.
VIDAL C., «Le génocide des Rwandais Tutsi : cruauté délibérée
A.G. : Assemblée Générale
et logiques de haine » in HERITIER F., De la
ABAKI : Alliance des Bakiga
violence, I, Paris, Odile Jacob, 2005.
ABESC
VOLKOFF V., Petite histoire de Bahutu
: Association des Evoluant pour
la désinformation, la du
Edition
Suppression des Castes
Rocher, 2000.
ACR
WALRAET M., : Association
Les sciencesdes au Cultivateurs du Rwanda
Rwanda, Bibliographie (1894-
ADP 1964),
: Alliance Bruxelles, 1966.
Démocratique des Peuples
WILLAME
ADR J.C., Aux sources de l’hécatombe
: Alliance pour la Démocratie rwandaise,
et la Bruxelles,
Cedaf, 1995.
Réconciliation Nationale
WILLAME J.C., Banyarwanda et Banyamulenge, Bruxelles,
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Cedaf, 1997.
AFDL : Alliance
WILLAME J.C., Les belges desau Forces Démocratiques
Rwanda, le parcours depour la
la honte.
Libération du Congo-Zaïre
Commission Rwanda, quels enseignements?
AGOA : African Growthéd.
Bruxelles, and Opportunity
Complexe, 1997.Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
WILLOT P., Complément à la Bibliographie Rwandaise. Disciplines
AIMO du Développement,
: Affaires Indigènes Kigali,
et Main-d’oeuvre Editions
AJER Rwandaises,
: Association 1968.
de la Jeunesse Estudiantine
WRIGLEY C.C., Cattle and Language between the Lakes. Sprache
Rwandaise
und Geschichte in Afrika, VIII, 1987.
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
YELLEN J. E., “Barbed Bone Points: Tradition and Continuity
AM/AP : Arrêté
in ministériel/
Saharan Arrêté présidentiel
and Sub-saharan Africa”, in African
AMR : Association des
Archaeological Moniteurs
Review du Rwanda
15, 3, 1998, pp. 173- 198.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Masse
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
726
v
I.2. Urutonde rw’ububiko
ACRONYMS bw’inyandiko
AND bwifashishijwe
ABBREVIATIONS
___________________________________
Ububiko bw’inyandiko Nyafurika (Minisiteri y’ububanyi
n’amahanga, Ubucuruzi n’ubutwererane mu majyambere i
A.A. : Archives Africaines
Buruseli)
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
Dossier AE/II nº 1859 (3290)
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Originaux des déclarations des principaux chefs indigènes - de
Suppression des Castes
l’Urundi et du Ruanda désireux de rester soumis au protectorat
ACR :
du Ruanda (sic!) Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP
Dossier AE/II: nº
Alliance Démocratique des Peuples
1939 (3301)
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Ruanda-Urundi: Travail forcé.-
Réconciliation Nationale
Dossier AE/II nº 1884 (3839)
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
Portage-Emigration-Maladie du sommeil-
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Dossier AE/II nº 1940 (3301)
Libération du Congo-Zaïre
Recrutement de la main-d’oeuvre au Ruanda-Urundi.-
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Dossier AE/II nº 1942 (3301)
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Emigration des indigènes du Ruanda-Urundi-
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
Dossier
AJER AE/II : nº 1848 (3288)
Association de la Jeunesse Estudiantine
Le mandat de gestion
Rwandaise à exercer dans le Ruanda et - l’Urundi.
Dossier
ALIR AE/II: nº Armée1875 de
(3292)
Libération du Rwanda
Projet
AM/AP de loi sur le gouvernement
: Arrêté ministériel/ duArrêté
Ruanda-Urundi.-
présidentiel
Organisation
AMR des territoires du Ruanda-Urundi.-
: Association des Moniteurs du Rwanda
Dossier
AMUR AE/II : nº 1905 bis (3842)
Association des Musulmans au Rwanda
La
ANTmise en valeur des territoires
: Assemblée du Ruanda-Urundi.-
Nationale de Transition
Dossier AE/II nº (Transitional
1875 (3292) National Assembly)
APADEC
L’organisation : judiciaire
Association desdu Parti Démocrate
territoires Chrétien
sous-mandat.-
APR
Dossier AE/II: nº
Armée1849 Patriotique
(3288) Rwandaise
APROBAMI
Politique : Association
à suivre des Partis Monarchistes
dans le Ruanda-Urundi (mémorandum - du
Ministre L. Fanck), 1920
Rwandais
APROCOMIN:
Dossier AE/II nºAssociation
1847 (3288)des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association
L’organisation politique- pour la Promotion Sociale de la
Dossier A40/ nº Masse
(25) 0 - (25 b) 10
ARD
Rapport : Alliancedepour
des missions le Renforcement
visites de la Urundi,
de l’ONU au Ruanda--
1959 Démocratie
ARDHOA40/ :nº
Dossier Association
(531) - (60) Rwandaise
6 pour la Défense des
Rapports générauxDroits surdela l’Homme
Résidence du Ruanda, 1921- - 1958
AREDETWA
Dossier A40/ :nºAssociation
(61) 7- (62) pour le 12
1 ; (63) Relèvement
; (61) 12
Démocratique des Batwa
727
v
Rapport annuels des services
ACRONYMS ANDadministratifs, 1921- 1958- 735
ABBREVIATIONS
Dossier A40/ ___________________________________
nº (64) 1- (105) 31
Rapport annuels des territoires du Ruanda-Urundi, 1921-- 1957
A.A.
(RABRU 1926,: Archives
1930, 1931,Africaines
1933, 1935, 1955 notamment)
A.G. : Assemblée
Dossier A 40/nº (156)-(156)9 Générale
ABAKI de provinces/Caisse
Caisses : Alliance des Bakiga
du pays/ centre administratif -
ABESC du pays,
indigène : Association
1949 des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
Dossier RWA/nº73-79
ACR
Election,- : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP politiques-
Partis : Alliance Démocratique des Peuples
ADR
Services : Alliance
centraux, 1959-pour la Démocratie et la
Dossiers AI/nº Réconciliation
(1385), II, A, 13 Nationale
AECmissions :religieuses
Les Agglomeration Extra-Coutumières
et politique 1918, 1923, 1926-
AFDL : Alliance des
Dossiers AI/nº (4370), bis 6-79 Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
Administration indigène, surtout, 6 bis – 19, - Généralités ;
AGOA : African Growth and Opportunity Act
Politique indigène en territoires occupés, 1920 (1), 1 - liasse ;
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
Attitude de l’administration belge à l’égard de l’UNAR, - 1960, 1
AIMO ;
liasse : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Questions d’ordre économique, 1922- 1932, 5 liasses ;-
Rwandaise
L’enseignement au Ruanda-Urundi, Cultes (1950), 1 - liasse ;
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
Statuts des habitants non européens du Ruanda-Urundi - non
AMR au régime
soumis : Association des Moniteurs
des chefferies, du Rwanda
1950, 1 liasse.
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
• Papiers Harroy ( Musée royal de l’Afrique Centrale-Pavillon
(Transitional National Assembly)
Stanley à Tervuren)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
•APR : Armée
Archives d’Etat Patriotique
(Fonds Harroy) Rwandaise
à Namur.
APROBAMI : Association
Dossier B1/C2-
des Partis Monarchistes
Rwandais
Dossier B1/C4-
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
Dossier B3/C9-
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Dossier BC/C3-
Masse
• Archives de la Maison généralice des Pères Blancs à Rome
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Dossier 526 : (1-2-3-4-5-6-7)-
Démocratie
ARDHO Dossier 540 : (2-3-4-5-6)-
: Association Rwandaise pour la Défense des
Dossier 541 : (1-2-3-4)-
Droits de l’Homme
Dossier 543 : (1-2)-
AREDETWA : Association 736le Relèvement
pour
Démocratique des Batwa
728
v
II. URUTONDE
ACRONYMSRW’AMAJWI N’AMASHUSHO
AND ABBREVIATIONS
___________________________________

Senema, Amakinamico
A.A. n’amafoto
: Archives Africaines
A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
-ABESC
SCHULENBERGH P. et ZANA
: Association desAZIZA
BahutuETAMBALA
EvoluantM.pour
(souslala
dir. de), Patrimoine d’Afrique Centrale Archives Films: Congo,
Suppression des Castes
Rwanda, Burundi, 1912-1960, Tervuren, M.R.A.C., 2010.
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR
- Les mines du : Alliance pour(Réalisateur
roi Salomon la Démocratie et laBennett, - 1
Compton
heure 38’, 1950). Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
- Films documentaires
Libérationsur dul’histoire et le génocide contre les -
Congo-Zaïre
Tutsi
AGOA en 1994:: African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
a. Une république devenue folle: Rwanda 1894 – 1994 »,
AIMO(Réalisateur : Affaires
Luc deIndigènes
Heusch, 73 et min.,
Main-d’oeuvre
1996).
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
b. Gacaca, revivre ensemble au Rwanda» (Réalisateur: Anne
Rwandaise
Aghion, 55 min., 2002)
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
c. Rwanda,: un
AM/AP cri d’un
Arrêté silence inouï
ministériel/ » (Réalisateur
Arrêté : Anne
présidentiel
AMR Lainé, 52 min., 2003)
: Association des Moniteurs du Rwanda
AMURd. 100 days : Association
(Réalisateur:des EricMusulmans
Kabera) au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
-APADEC
Films documentaires sur la transmission
: Association de la mémoire
du Parti Démocrate du génocide
Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
e. Les gardiens de la mémoire» (Réalisateur : Eric Kabera, 54 min, 2004).
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
- Film pseudo-documentaire-
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
f. Hôtel Rwanda» (Réalisateur: Terry George.)
Masse
ARD : Alliance
g. Théâtre-Rwanda pour
1994, dule Renforcement
Groupov (Metteur endescène
la Jacques
Démocratie
Delcuvellerie, 5 Heures, Liège, 1999).
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
-AREDETWA
Photos (photothèque Tervuren)
: Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
729
v
III. ABATANZE AMAKURUAND ABBREVIATIONS
ACRONYMS
Urutonde___________________________________
rw’abatangabuhamya

A.A.
No Amazina : Archives Africaines
Imyaka Akarere Amashuri yize Umwuga

A.G.
1 ANONYME: Assemblée 74 Générale
Gicumbi Ayisumbuye Umucuruzi
Umwarimu
ABAKI
2 : Alliance des Bakiga
AYINKAMIYE E. 53 Nyabihu Abanza
kazi
3 BAGIRA S. 69 Burera Abanza Umuhinzi
ABESC : Association des Bahutu Evoluant Umuhinzi
pour la
4 BAKUNDAKWITA 69 Nyanza Abanza
Suppression des Castes kazi
5 BARIYANGA F. 72 Burera Abanza Umuhinzi
ACR
6
: Association
BASANGIRA C. 79
des Cultivateurs
Nyabihu
du Rwanda
Ayisumbuye -
ADP
7 BAVAKURE : Alliance
F. 60 Démocratique
Bugesera des Peuples
Abanza
Uwatowe
muzibanze
ADR
8 BAZIGIRA:E.Alliance 57 pourKarongi
la Démocratie
Abanza et la Umuhinzi
9 BAZIMENYERARéconciliation
P. 68 Nationale
Nyabihu Ayisumbuye -

AEC
10 BISETSA : Agglomeration Extra-Coutumières-
P. 69 Burera Ayisumbuye
11 BITABWAHE Ch. 76 Musanze Abanza -
AFDL
12
: Alliance
BUDARAMANI G. 71
des Forces
Gicumbi
Démocratiques
Ayisumbuye -
pour la
13 BUHONGO A. Libération 72 duRusizi
Congo-ZaïreAbanza -
AGOA
14 BUHURA P.: African
C. 76Growth and Opportunity
Nyamasheke Ayisumbuye Act
-
15 BURARIYO A. 77 Gicumbi - -
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
16 BUTSIRIKA E. 72 Musanze Ayisumbuye Pasitori
AIMO
17 BYOSE J.
: Affaires72IndigènesRubavu
et Main-d’oeuvre
Abanza Umuhinzi
AJER
18 : Association
DUSABIMANA O. 34 deRutsiro
la Jeunesse Estudiantine
Kaminuza Umwarimu
19 GACINYA F.Rwandaise 68 Bugesera Ayisumbuye -
20 GAFUTERI M.
ALIR : Armée 77 Bugesera
de Libération duAbanza
Rwanda Umuhinzi
21 GASHAGAZA Ph. 69 Nyaruguru Ayisumbuye -
AM/AP
22 : Arrêté
GASHIRAMANGA ministériel/
I. 52 Kicukiro Arrêté présidentiel
Ayisumbuye -
AMR
23 GASHUMBA : Association
J. 78 des Moniteurs
Bugesera Abanzadu RwandaUmuhinzi
AMUR
24 HABIMANA : Association
C. 56 des Musulmans
Rusizi Kaminuzaau Rwanda
Umwarimu
25 HABIYAMBERE N. 48 Nyabihu Abanza Umwarimu
ANT
26
: Assemblée
HAKIZIMANA T. 68
Nationale
Burera
de TransitionUmuhinzi
Abanza
27 HANGARI F.(Transitional
79 National Abanza
Rusizi Assembly) -
APADEC
28 : Association
HARERIMANA V. 68 du Parti Démocrate
Muhanga Ayisumbuye Chrétien
-
APR
29 HATEGEKA : Armée Patriotique Rwandaise
A. 57 Muhanga Kaminuza -
30 HATEGEKUMUKIZA G. 40 Nyamagabe Ayisumbuye -
APROBAMI
31
: Association
HITIMANA A. 78
des Partis Monarchistes
Nyamasheke Ayisumbuye -
32 HITIMANA G.Rwandais 62 Bugesera Ayisumbuye Umunyamabanga
APROCOMIN:
33 KABAKESHAAssociation
B. 72 des Commerçants
Nyaruguru Abanza Indigènes
Umuhinzi
34 KABANDA A. 49 Bugesera Abanza -
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
35 KABURAME I. 47 Gatsibo Abanza Umuhinzi
36 KABURAME M.
Masse 44 Nyarugenge Abanza Umucuruzi
ARD
37 KAGERUKA : Alliance
A. 52 pourNyanza
le Renforcement
Abanza de Umucuruzi
la
38 Démocratie
KALISA J.M.V. 51 Rwamagana Abanza Umufundi
Uwatowe
ARDHO
39 KAMANA A.: Association62 Rwandaise
Bugesera pour la Défense
Ayisumbuye
muzibanzedes
40 KAMANZI F. 70 Rusizi Abanza Umwarimu
Droits de l’Homme
41 KAMARENZI M. 68 Kicukiro Ayisumbuye Umuhinzi
AREDETWA
42
: Association
KAMASHARA A. 70
pour le Relèvement
Kicukiro Primaire Umuhinzi
Démocratique des Batwa
730
v
43 ACRONYMS
KANAMUGIRE F. 73 AND
RusiziABBREVIATIONS
Ayisumbuye Umwarimu
44
___________________________________
KANYARWANDA A. 68 Musanze Ayisumbuye -
45 KANYARWOYA J. P. 76 Bugesera Abanza Umuhinzi
Uwatowe
46 KANYEMERA A. 77 Bugesera Abanza
A.A. : Archives Africaines muzibanze
47 KAREKEZI A. 57 Rwamagana Ayisumbuye -
A.G.
48
: Assemblée
KAREKEZI F. 79
Générale
Bugesera Abanza Umuhinzi
ABAKI
49 KAYARASHI: Alliance
S. des
54 Bakiga
Nyabihu Abanza Umuhinzi
ABESC
50 KAYIHURA:T.Association 82 des Bahutu Abanza
Nyaruguru Evoluant Umuhinzi
pour la
51 KWIZERA V. 43 Nyamagabe Ayisumbuye -
Suppression des Castes
52 MBAYIHA M. 71 Rwamagana Ayisumbuye -
ACR
53 MFUMUGORE: Association
C. 69 des Cultivateurs
Musanze du Rwanda
Ayisumbuye Umufundi
ADP
54 : Alliance
MPIRIKANYI Z. Démocratique
70 Bugesera des Peuples-
Ayisumbuye
ADR
55 MUGABO W.: Alliance
G. pour
47 la Démocratie
Nyarugenge et la Umuhinzi
Ayisumbuye
56 MUGANGA A. 76 Bugesera Abanza Umuhinzi
Réconciliation Nationale
57 MUJAWAMARIYA D. 49 Bugesera - -
AEC
58 MUKAGAGA : Agglomeration
V. 69 Extra-Coutumières
Gasabo Ayisumbuye Umuhinzi
AFDL
59 : Alliance
MUKAKABERA D. des
43 Forces
Karongi Démocratiques pour la
Ayisumbuye Umuhinzi
60 MUKAKAGERUKALibération du Congo-Zaïre
E. 33 Karongi Ayisumbuye Umuhinzi
61 MUKAMURENZI A. 49 Rutsiro - -
AGOA
62
: African Growth
MUKAMWEZI L. 26
and Opportunity
Bugesera Kaminuza
Act
-
$,'6
63 MUKANDERA$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
B. 54 Nyanza Ayisumbuye Umwarimukazi
AIMO
64 MUKANSURU: Affaires
J. Indigènes
40 Karongiet Main-d’oeuvre
Ayisumbuye Umuhinzi
Uwatowe mu
AJER
65 : Association
MUKANTWARI M. 30 de Bugesera
la JeunesseAbanza
Estudiantine
z’ibanze
Uwatowe mu
66 MUKARUHUNGA Rwandaise
Th. 49 Rutsiro Abanza
z’ibanze
MUKARWEGO L.
67
ALIR : Armée de77Libération
Nyabihu Abanza
du Rwanda Umuhinzi
68 MUKASEKURU M. 68 Ngoma Abanza Umucuruzi
AM/AP
69
: Arrêté ministériel/
MUKASHEMA B. 36 Rutsiro
ArrêtéAbanza
présidentiel
Uwatowe mu
z’ibanze
AMR
70 : Association
MUNDANIKURE C. 98 des Moniteurs
Rubavu du Rwanda
Ayisumbuye Umuhinzi
AMUR
71 : Association
MUNYANKORE J. B. 70 des Musulmans
Bugesera Abanzaau Rwanda
Umucuruzi
ANT
72 MUNYEKAWA: Assemblée
J. 71 Nationale
Rwamaganade Transition
Abanza Umucuruzi
73 MUREKATETE A. 33 Nyanza Abanza Umuhinzi
74
(Transitional
MURWANASHYAKA G. 44
National
Rwamagana
Assembly)
Abanza Umubaji
APADEC
75 : Association
MUSHALI F. 63 du Parti Démocrate
Musanze Kaminuza Chrétien
Umwarimu
APR
76 MUSHIMIRE: Armée
C. Patriotique
27 Rwandaise
Kicukiro Abanza Umuhinzi

APROBAMI : Association des Partis Monarchistes


77 MUSONI Antoine 73 Nyamasheke Abanza Umuhinzi
Uwatowe mu
MWENEMARIYA I.
Rwandais56 Bugesera Ayisumbuye
78
z’ibanze
79 MWONGEREZA E. 49 Karongi Ayisumbuye Umugororwa
APROCOMIN:
80 NDARIFITE Z.
Association73
des Commerçants
Rubavu Abanza
Indigènes
-
APROSOMA
81 NDEGEYE :J.Association 65 pour la Promotion
Gicumbi Abanza Sociale de la
Umucuruzi
82 NDEKWE Ch. Masse 78 Nyaruguru Kaminuza Umunyedini
83 NDINDABAHIZI F. 38 Kicukiro Kaminuza Umuhinzi
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
84 NGIRINGOGA S. 78 Nyamashake Ayisumbuye -
85 NIBASEKE L.Démocratie 71 Bicumbi Ayisumbuye -
ARDHO
86 : Association
NIBAYAZI J. 77 Rwandaise
Rubavu pour
Abanzala Défense
Umuhinzides
Umukozi wa
87 NIKUZE A. Droits de42 l’Homme
Nyarugenge Abanza
Leta
AREDETWA : Association pour le Relèvement Umugororwa
88 NIZEYIMANA F. 40 Nyanza Abanza
NKURUNZIZA J. 50 Bugesera
89
Démocratique des BatwaAbanza Umuhinzi

731
v
90 NOHELI P. ACRONYMS
C. 31 AND ABBREVIATIONS
Nyabihu Abanza Umuhinzi
91
___________________________________
NSENGIYUMVA E. 49 Ngoma Abanza Umucuruzi
Umukozi wa
92 NYAGAHINGA F-X. 66 Bugesera Ayisumbuye Leta
93 NYAMUBERWA A. 68 Ngoma Ayisumbuye Umuhinzi
A.A.
94
: Archives 51
NYIRAMISIYONI B.
Africaines
Bugesera Abanza Umuhinzi
A.G.
95 NYIRAMUKATSI : Assemblée
M. 74 Générale
Nyabihu Abanza Umuhinzi
ABAKI
96 NYIRANGARUYE : Alliance
M. des
59 Bakiga
Nyamagabe Abanza
Uwatowe mu
z’ibanze
ABESC
97 NYIRANYIMA : Association
Th. 89 des Bahutu Abanza
Rubavu Evoluant Umuhinzi pour la
NYIRIMIGABO H. P. 80 Ngoma Abanza -
98
Suppression des Castes
99 NZABAHIMANA J.B.V 23 Karongi Ayisumbuye Umuhinzi
ACR
100 RUDAKUBANA J.
: Association 69
des Cultivateurs
Gasabo
du Rwanda
Ayisumbuye -
ADP
101 RUGARUKA : J.
Alliance Démocratique
57 Kicukiro des PeuplesUmunyeshuri
Ayisumbuye
ADR RUGURABAGANWA
102 : Alliance
Th. pour
60 la Démocratie
Gasabo et la -
Ayisumbuye
Uwatowe mu
103 RUHIMBANARéconciliation
R. 39 Nationale
Nyaruguru Abanza
z’ibanze
104 RUKARA R. 79 Rusizi Abanza -
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
105 RUKWAVU G. 80 Nyaruguru Abanza Umuhinzi
AFDL
106 RUSHITA T. Alliance des
: 67 ForcesBugeseraDémocratiques
Ayisumbuye - pour la
107 RUTINDUKALibération
L. 50 du Gatsibo
Congo-Zaïre Kaminuza Umunyedini
AGOA
108 RUTSOBE : African Growth and Opportunity Act
M. 30 Ngoma Kaminuza Umunyeshuri
109 RUZIBUKIRA J. 70 Nyaruguru Abanza Umuhinzi
$,'6
110 RWAMUNINGI N.
$FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
54 Nyabihu Abanza Umuhinzi
AIMO
111 RWANGALINDE : Affaires
J.M.V. Indigènes
60 Musanzeet Main-d’oeuvre
- -
AJER
112 RWANYABUGIGIRI: Association
P.C. 67 de Gatsibo
la JeunesseAbanza
Estudiantine Umuhinzi
113 RWARAHOZERwandaise M. 79 Rubavu Ayisumbuye Umuhinzi
114 SAGAHUTU B. 72 Bugesera Abanza Umuhinzi
ALIR
115
: Armée de69Libération
SEBUGIRIGIRI L. Musanze
du Rwanda
Abanza Umuhinzi
AM/AP
116 SEBUTUYU: J. Arrêté ministériel/
70 Rubavu Arrêté présidentiel
Abanza Umuhinzi
AMR
117 SEMANA D. : Association 46 des Moniteurs
Rwamagana du Rwanda
Ayisumbuye Umubaji
SEMINEGA F. 35 Gasabo Ayisumbuye Umunyabugeni
AMUR
118
: Association des Musulmans au Rwanda
119 SEMUCYO F. X. 59 Musanze Abanza Umuhinzi
ANT
120 SESONGA P.
: Assemblée 57
Nationale
Rwamagana
de Transition
Ayisumbuye Umufundi
SEZIRAHIGA(Transitional National
Rwamagana Assembly)
Umukozi wa
121 F. 53 Ayisumbuye
Leta
APADEC
122 SINDIKUBWABO : Association
E. 59 du Parti Démocrate
Nyanza AyisumbuyeChrétienUmugororwa
APR
123 TOMANI J.:C. Armée Patriotique
30 Rwandaise
Rwamagana Kaminuza Umushakashatsi

APROBAMI
124 TWAYIGIZE: Association
L. 32 des Partis Monarchistes
Rutsiro Abanza Umuhinzi
Uwatowe mu
125 UKIRIHO F. 53 Muhanga Ayisumbuye
Rwandais z’ibanze
126 UMULISA C. 32 Nyaruguru Abanza Umuhinzi
APROCOMIN:
127 UWAMARIYA A.
Association 61
des Commerçants
Gatsibo Abanza
Indigènes
Umuhinzi
APROSOMA
128 UWIMANA :J.Association
P. 49 pour la Promotion
Nyarugenge Abanza Sociale de la
Umugororwa
129 UWINGABIRE Masse
J. 30 Nyaruguru -
Uwatowe
z’ibanze
mu

ARD
130 UZAMUKUNDA : Alliance
P. pour
36 le Renforcement
Nyabihu Ayisumbuye de la Umwarimu
Uwatowe mu
131 YADUFASHIJE Démocratie
A. 36 Rutsiro Imyuga
z’ibanze
ZIBONEYE I. 57 Nyabihu Abanza Umuhinzi
ARDHO
132
: Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA
*Abatanze amakuru : Association
bagaragara pourtwagiranye
kuri uru rutonde
Nyakanga n’itariki ya 15 Kanama 2007
le Relèvement
ikiganiro hagati y’itariki ya 26

Démocratique des Batwa


732
v
Abagize uruhare AND
ACRONYMS mu kwandika iki gitabo
ABBREVIATIONS
___________________________________
Amazina Inzego z’imirimo bariho
A.A. $ÀWHLPSDP\DEXVKRER]L
: Archives Africaines
y’ikirenga mu by’Amateka/
A.G. : Assemblée Générale
BYANAFASHE Déo Mwarimu mparirwasomo
ABAKI : Alliance des Bakiga
muri Kaminuza Nkuru y’u
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Rwanda/CCM
$ÀWHLPSDP\DEXVKRER]L
Suppression des Castes
ACR : Association desy’ikirenga mu by’Amateka/
Cultivateurs du Rwanda
JYONI WA KAREGA
Mwarimu mparirwasomo
Joseph
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
muri Kaminuza Nkuru y’u
ADR : Alliance pour Rwanda
la Démocratie et la
Réconciliation$ÀWHLPSDP\DEXVKRER]L
Nationale
AEC y’ikirenga mu by’Amateka/
: Agglomeration Extra-Coutumières
KABWETE Charles
AFDL Yigisha muri Kaminuza
: Alliance des Forces Démocratiques pour la
Nkuru y’u Rwanda/CCM
Libération du Congo-Zaïre
$ÀWHLPSDP\DEXVKRER]L
AGOA : African Growth and Opportunity Act
y’ikirenga mu kuvumbura
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
ibisigaratongo/Yabaye
KANIMBA C.
AIMO Misago†Indigènes et Main-d’oeuvre
: Affaires Umwarimu mparirwasomo
AJER : Association de muri
la Jeunesse Estudiantine
Kaminuza Nkuru y’u
Rwandaise Rwanda
ALIR $ÀWHLPSDP\DEXVKRER]L
: Armée de Libération du Rwanda
AM/AP y’ikirenga
: Arrêté ministériel/ Arrêtému by’Amateka/
présidentiel
MBONIMANA
AMR Gamaliel Yabaye Umwarimu
: Association des Moniteurs du Rwanda
mparirwasomo muri
AMUR : Association des Musulmans
Kaminuza au y’u
Nkuru Rwanda
Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
$ÀWHLPSDP\DEXVKRER]L
(Transitional National
y’ikirengaAssembly)
mu by’Amateka/
APADEC : Association
RUTAYISIRE Paul duMwarimu
Parti Démocrate Chrétien
mparirwasomo
APR muri Kaminuza
: Armée Patriotique Rwandaise Nkuru y’u
APROBAMI : Association des Rwanda/CCM
Partis Monarchistes
Rwandais $ÀWHLPSDP\DEXVKRER]L
APROCOMIN: Association des y’ikirenga mu by’Amateka/
Commerçants Indigènes
RUTEMBESA Faustin Yabaye Uwarimu
APROSOMA : Association pour la Promotion muri
mparirwasomo Sociale de la
Masse Kaminuza Nkuru y’u Rwanda
ARD : Alliance pour le Renforcement de la
Démocratie
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour le Relèvement
Démocratique des Batwa
733
v
ACRONYMS AND ABBREVIATIONS
___________________________________

A.A. : Archives Africaines


A.G. : Assemblée Générale
ABAKI : Alliance des Bakiga
ABESC : Association des Bahutu Evoluant pour la
Suppression des Castes
ACR : Association des Cultivateurs du Rwanda
ADP : Alliance Démocratique des Peuples
ADR : Alliance pour la Démocratie et la
Réconciliation Nationale
AEC : Agglomeration Extra-Coutumières
AFDL : Alliance des Forces Démocratiques pour la
Libération du Congo-Zaïre
AGOA : African Growth and Opportunity Act
$,'6 $FTXLUHG,PPXQR'HÀFLHQF\6\QGURP
AIMO : Affaires Indigènes et Main-d’oeuvre
AJER : Association de la Jeunesse Estudiantine
Rwandaise
ALIR : Armée de Libération du Rwanda
AM/AP : Arrêté ministériel/ Arrêté présidentiel
AMR : Association des Moniteurs du Rwanda
AMUR : Association des Musulmans au Rwanda
ANT : Assemblée Nationale de Transition
(Transitional National Assembly)
APADEC : Association du Parti Démocrate Chrétien
APR : Armée Patriotique Rwandaise
APROBAMI : Association des Partis Monarchistes
Rwandais
APROCOMIN: Association des Commerçants Indigènes
APROSOMA : Association pour la Promotion Sociale de la
Traduit, Revisé et Achevé d’imprimer en Décembre 2016
Masse
ARD sur les presses de l’Imprimerie
: Alliance Papeterie Nouvelle
pour le Renforcement de la(I.P.N)
Démocratie
B.P 753 Kigali - Rwanda
ARDHO : Association Rwandaise pour la Défense des
Droits de l’Homme
AREDETWA : Association pour
Imprimé le Relèvement
au Rwanda
Démocratique des Batwa
734
v

Vous aimerez peut-être aussi