Uwaga i świadomość

Uwaga – system odpowiedzialny za selekcję informacji i zapobieganie negatywnym skutkom

przeładowania systemu poznawczego przez nadmiar danych.

Świadomość – zdawanie sobie przez podmiot sprawy z treści własnych procesów psychicznych,
np. z tego, co jest przedmiotem spostrzegania, myślenia lub doznań emocjonalnych.
William James:
„Każdy wie, czym jest uwaga: jest to posiadanie przez umysł w jasnej i żywej postaci
jednego z wielu jednocześnie ujmowanych przedmiotów lub ciągów myśli”.

W tej definicji zawiera się 3 prawdy:

1) istotą i sensem działania uwagi jest selekcja (wybór jednego obiektu percepcji, jednego
źródła stymulacji lub jednego tematu myślenia spośród wielu możliwych opcji)
2) selekcja realizowana przez uwagę dotyczy w równym stopniu spostrzegania, jak też
“wyższych” procesów poznawczych, przede wszystkim myślenia (możemy kontrolować
przebieg procesów intelektualnych)
3) uwaga ściśle wiąże się ze świadomością, czyli ze zdawaniem sobie sprawy z tego, co
spostrzegamy lub o czym myślimy (uwaga stanowi wynik działania uwagi)

1 Istota i aspekty uwagi

Ograniczone możliwości przetwarzania informacji –> uwaga (Duncan, Humphreys, 1989)
Efektywne funkcjonowanie systemu poznawczego <–> w tym samym czasie analiza jedynie
niewielkiej ilości informacji (Lehrl, Fischer, 1988)
Jeżeli istnieje uwaga (limitowane przetwarzanie), to również powinien istnieć mechanizm, który
będzie koncentrować się na rzeczach niezbędnych (Broadbent, 1958)
Uwaga – hipotetyczny mechanizm, który jest odpowiedzią ewolucji naturalnej na ograniczone
możliwości przetwarzania informacji (James, 1890)
Selektywność – pojęcie, które odnosi się do zróżnicowanego przetwarzania informacji
pochodzących z wielu różnych źródeł (Jonston i Dark, 1986)
Aspekty funkcjonowania uwagi:
1. Problem selekcji źródeł informacji – kiedy, gdzie i w jaki sposób odbywa się proces
wyboru bodźców ważnych (sygnały) ze względu na przyjętą zasadę selekcji, przy
jednoczesnym odrzuceniu informacji nieważnych (szum) i zakłócających (dystraktory).
Przeprowadzono liczne badania, np. na uwagę słuchową (do dwojga uszy dwa niepowiązane
komunikaty), wzrokową (pokazywano dwa filmy jednocześnie) i słuchowo-wzrokową.
Dlaczego kiedy słyszymy swoje imię w cudzej rozmowie nagle zaczynamy wsłuchiwać się
w nią?
Eksperyment Cherry’ego 1953:
 Problem przyjęcia towarzyskiego (cocktail party problem) – problem ograniczeń w
selektywności informacji.
Osoba badana odbierała dwa komunikaty jednocześnie z zadaniem skupienia się na jednym
z nich i ignorowaniu drugiego – nie było problemu z odtworzeniem treści ważnego
komunikatu, jednak nie mogła powiedzieć nawet o tym, w jakim języku był komunikat
niepotrzebny (efekt przyjęcia towarzyskiego), ale mogła zauważyć zmianę tonu głosu, czy
też zmianę płci speakera.
Dychotyczna prezentacja bodźców – technika eksperymentalna, polegająca na
jednoczesnym prezentowaniu dwóch różnych komunikatów osobno do każdego ucha.
Podążenie (shadowing) – technika eksperymentalna, polegająca na podążaniu osoby za
jednym z komunikatów jak cień (Broadbent, Moray, Treisman). Ulepszyła ona kontrolę
zachowania uczestników badania w ten sposób, że nagłe milczenie lub zająknięcie świadczą
o próbie dzielenia uwagi.
2. Zdolność do przeszukiwania pola percepcyjnego – np. na wydruku komputerowym należy
zaznaczyć wszystkie słowa zaczynające się na literę „m” (zasada selekcji), pozostawiając
nietknięte słowa (szum), zwłaszcza te, które zaczynają się na podobnie wyglądającą „n”
(dystraktory).
Dlaczego mimo bałaganu na stole niektóre przedmioty odnajdujemy łatwo, a inne nie
potrafimy odnaleźć po długich poszukiwaniu? (jesteśmy na nie „ślepi uwagowo”).
Treisman i Gelade 1980 przeprowadzili eksperyment, w którym badani poszukiwali
zdefiniowane rzeczy przez pojedyncze cechy (kolor) i koniunkcję cech (kolor i położenie).
Poszukiwanie koniunkcyjne (proces charakteru poszagowego) trwa dłużej niż poszukiwanie
proste (równoległy proces).
Badano poszukiwanie koniunkcyjne z udziałem takich cech:
• ruch – właściwość priorytetowa
• kolor – może być warunkowo cechami priorytetowymi, jeśli są wystarczająco wyraziste
• głębia – może być warunkowo cechami priorytetowymi, jeśli są wystarczająco wyraziste
• położenie przestrzenne – nie jest priorytetowym
Poszukiwanie obiektu stanowiącego koniunkcję licznych właściwości niepriorytetowych
może też być równoległe i szybkie.
Im bardziej do siebie są podobne bodźce zakłócające i celowe, tym dłużej trwa proces
detekcji poszukiwanego sygnału i tym większy jest w takim przypadku
prawdopodobieństwo szeregowości mechanizmów selekcji informacji.
3. Przedłużona koncentracja (czujność uwagi) na określonym typie obiektów, dzięki której
jest możliwe monitorowanie otoczenia przez dłuższy czas w poszukiwaniu bodźców
określonego typu. Dla nie ograniczeniem jest nieuchronny spadek energii w wyniku
wydłużonego czasu wykonania zadania.
 Jak długo operator radaru jest w stanie koncentrować się na monitorze?
Test zegara – zadanie polegające na percepcyjnej kontroli dużej tarczy zegarowej.
Testy ciągłego wykonania – narzędzie do badania przedłużonej koncentracji:
• długi czas trwania
• niskie prawdopodobieństwo pojawienia się sygnału
• wykorzystanie stosunkowo płytkiej zasady selekcji informacji w trakcie analizy
bodźców
W tych badaniach obserwuje się popełnienie błędów dopiero po 45 minutach.
4. Podzielność uwagi – możliwość koncentracji na dwóch lub większej liczbie źródeł
informacji.
Czy możemy słuchać interesującego wykładu i jednocześnie rozmawiać z przyjaciółką?
„Od łatwego do trudnego” – schemat badań Hunta i Lansmana, zgodnie z którym badani
wykonywali zadanie priorytetowe o wzrastającym poziomie trudności oraz jednocześnie
zadanie doładowujące aż do takiego punktu trudności, powyżej którego rozwiązywanie tego
zadania okaże się niemożliwym.
Poziom wykonywania zadania priorytetowego w warunku pojedynczym jest pozytywnie
skorelowany przez tych samych badanych w warunku podwójnym.
Pozytywny związek między selektywnością i podzielnością uwagi przemawia na korzyść
tezy o jednorodnym charakterze uwagi.
5. Przerzutność – zdolność uwagi do przełączania się między dwoma zadaniami,
„obsługiwanymi” przez niezależne procesy przetwarzania informacji.
Przerzucenie uwagi – konieczność zahamowania jednego procesu poznawczego i
uruchomienia procesu alternatywnego.
Poznawcze koszty przełączania sił między zadaniami – jeśli mamy przetwarzać ciągle ten
sam zestaw danych, pogorszenie wykonania jest niemal pewne.
Badania w paradygmacie przełączania się między zadaniami (task switching) polegają na
tym, że prezentowano długie kolumny dwucyfrowych liczb. Jedni badani dodawali 6 lub
odejmowali 3 od każdego kolejno prezentowanego elementu kolumny, gdyż inni
wykonywali tylko jedną z tych operacji matematycznych. Możliwe jest zaobserwowanie
kosztów przełączenia w odniesieniu do czasu wykonania, jak też do ogólnej liczby błędów.
Wielkość kosztów może zależeć od obecności wskazówek dotyczących tego, które warunki
zadania będą obowiązywać w następnej próbie: informacja o tym, że za chwilę trzeba będzie
dodawać, zdecydowanie zwiększa efektywność przełączania uwagi między zdaniami.
Jest różnica między przerzutnością (shifting) – konstrukt teoretyczny, odnoszący się do
hipotetycznego sposobu funkcjonowania mechanizmu uwagi (uwaga przerzuca się z
jednego obiektu na inny) – a przełączaniem się między zadaniami (task switching) – termin
 obserwacyjny, odnoszący się do sposobu zachowania osoby badanej w określonych
warunkach eksperymentalnych lub po prostu człowieka w zmieniających się warunkach
otoczenia (człowiek przełącza się z jednego zadania na inne).
Podsumowanie: selekcja źródła, przeszukiwanie pola, przedłużona koncentracja polegają na
redukcji nadmiaru bodźców; podzielność i przerzutność – na kontroli nadmiaru możliwych
reakcji.

2 Teorii uwagi
Opisanie poznawczego mechanizmu odpowiedzialnego za pełnienie wymienionych wyżej funkcji
(jak działa uwaga?)

2.1 Teorie selekcji źródła informacji

Koncepcja filtra uwagi – koncepcja, która stwierdza, że informacja wędrując od organów
zmysłowych do świadomości napotyka na swej drodze mechaniczną przeszkodę (filtr lub bramka),
który skutecznie blokuje znaczną część docierającej do organizmu stymulacji sensorycznej, podczas
gdy innym informacjom umożliwia dostęp do kolejnych etapów przetwarzania. (Informacja czeka
w „poczekalni” (na poziomie sensorycznym) ok. kilku sekund, żeby przejść przez filtr do dalszych
etapów (na poziomie semantycznym) lub ulegnąć szybkiej degradacji).
Pierwsza koncepcja filtra uwagi – Donald
Broadbent (1957, 1958, 1971, 1982).
Zasada sensoryczna („wszystko albo nic”) –
selekcja informacji, która dalej będzie
przetworzona.
Ten model poddano krytyce ze względu na to,
że wiele decyzji selekcyjnych jest
podejmowanych raczej na podstawie znaczenia
sygnałów, niż ich cech fizykalnych (gdy w
nieważnym przekazie kilka razy brzmiało imię
badanego, to on lub ona wiedzieli, że ich imię
się pojawiało, jednak nie pogorszyło to
zapamiętywania tekstu głównego).
W eksperymencie Graya i Wadderburna (1960) dwom grupom badanych (jedną poinformowano o
możliwości zgrupowania sygnałów w dwie różne kategorie, a inną – nie) dychotycznie
przekazywano komunikaty w postaci cyfr i sylab (np. 2 ha 5 nu 8 mi). Wyższy poziom wykonania
zadania zaprezentowali ci, którzy raportowali osobno cyfry i osobno sylaby. CI, którzy byli
poinformowali grupowali sygnały.
Stosowanie selekcji semantycznej jest możliwe tylko przy relatywnie długich przerwach pomiędzy
pojawieniem się jednej pary sygnałów a prezentacją następnej. Przy szybkiej zmianie sygnałów
wykorzystano selekcję sensoryczną.
Treisman wykazała, że uwaga automatycznie przełącza się z jednego kanału sensorycznego na
drugi, jeśli w ten sposób może śledzić treść sensownego komunikatu. Filtr uwagi może sklejać
fragmenty komunikatów pochodzących z różnych źródeł (ważnego i ignorowanego), jeśli w wyniku
takiego zabiegu powstanie coś sensownego.

Czy nasza uwaga spontanicznie podąża za sensem komunikatu?

Podczas eksperymentu Anny Treisman komunikaty ważny i ignorowany zamieniały się miejscami
w sposób zaskakujący i nieprzewidywalny. Badani przełączali filtr uwagi z opóźnieniem o jedno
lub dwa słowa.
W innym eksperymencie w dwóch komunikatach pojawiały się synonimy lub słowa bliskie
brzmieniowo. Efekt synonimu: jeśli w kanale ważnym pojawiało się słowo-sygnał, czas
potrzebny na jego wykrycie wydłużał się, jeśli w kanale ignorowanym pojawił się w tym samym
czasie jego synonim.
Związki iluzoryczne – rezultat połączenia wbrew instrukcji eksperymentatora dwóch odrębnych
elementów pochodzących z różnych źródeł sensorycznych (back + lack = black).

W procesie selekcji filtr uwagi uwzględnia semantyczne aspekty odbieranych sygnałów.

Model mechanizmu selekcji – filtr uwagi otwierany jest „od środka” (przez te informacje, które
już się przez filtr-bramkę przedostały).
Badani grupują bodźce zgodnie z ich znaczeniem, a nie według porządku ich prezentacji lub
obecności w określonym kanale (np. ignorowanym).
Zasada semantyczna – zasada selekcji, według której decyzja przejawiająca się we wzmocnieniu
lub osłabieniu informacji byłaby podejmowana na podstawie głębokiej analizy semantycznej
wszystkich docierających do systemu informacji.
Model osłabiacza – teoretyczny model uwagi (wszystkie informacje są przejmowane i dopuszczane
do dalszej obróbki, ale te, które nie są zbieżne semantycznie z danymi aktualnie przetworzonymi po
prostu są dopuszczalne do dalszej obróbki w postacie mniej aktywnej).
Broadbent i Gregory (koncepcja dwóch filtrów uwagi: sensorycznego i semantycznego):
rozróżnienia
1. zestaw bodźców – zbiór sygnałów wysyłanych przez środowisko
2. zestaw reakcji – wszystko, o czym człowiek może nam powiedzieć, że spostrzega
Filtr otrzymuje informacje w tempie umożliwiającym ich percepcję –> zestaw reakcji jest
identyczny z zestawem bodźców
Filtr otrzymuje informacje w tempie szybszym –> zestaw reakcji maleje w porównaniu do zestawu
bodźców, przy zachowanej zgodności obu zestawów odnośnie do fizycznej kolejności pojawiania
się sygnałów.
Filtr otrzymuje informacje w tempie wolniejszym –> materiał zostaje pogrupowany przed jego
prezentacją, a ponadto dostarcza się osobie badanej odpowiednich wskazówek, to filtr może
wygenerować zestaw reakcji, który nie jest fizycznie zgodny z zestawem bodźców (tylko w tym
przypadku jest możliwy udział procesów centralnych).
Deutsch i Deutsch:
Zasada koniecznej świadomości – efektywna selekcja informacji może zaistnieć dopiero wtedy,
gdy spostrzegane sygnały zostają poddane świadomej obróbce. (Zasada została odrzucona).
Jest jeszcze filtr informacji – działający na poziomie świadomych decyzji selekcyjnych (wyższe
złożone procesy poznawcze).
Polaryzacja poglądów:
1. Modele wczesnej selekcji (zasada sensoryczna)
2. Modele późnej selekcji (zasada semantyczna lub zasada koniecznej świadomości)
3. Istnienie dwóch filtrów
4. Istnienie trzech filtrów
Lavie:
• model wczesnej selekcji znajduje potwierdzenie w badaniach, w których zadanie było
percepcyjnie wymagane (prezentacja relatywnie dużej liczby bodźców wśród których
znajdują się zarówno sygnały, jak też liczne i różnorodne dystraktory);
• model późnej selekcji – w badaniach z wykorzystaniem zadań o małym ładunku
percepcyjnym, gdzie prezentowano zazwyczaj pojedynczy sygnał lun dystraktor.
Jonston: filtr elastyczny zmienia swój charakter w zależności od poziomu przetwarzania informacji.
Efektywność działania elastycznego filtra na kolejnych poziomych przetwarzania zależy od
skuteczności analizy i selekcji informacji na poziomach niższych (Im więcej zakłóceń nam udaje
się zablokować na poziomie sensorycznym, tym poprawniej wychwytujemy później ważne sygnały
na poziomie semantycznym).
Zasada przetargu między szybkością a poprawnością – na płytkich poziomach selekcji elastyczny
filtr „płaci” poprawnością za szybkość, podczas gdy na poziomach głębokich – szybkością za
poprawność.
2.2 Teorie przeszukiwania pola percepcyjnego
Teoria integracji cech – selekcja sygnałów odbyła się w dwóch etapach:
1) Docieranie wszystkich sygnałów i ich cech do tzw. map lokacyjnych, które:
• kierują zapisem poszczególnych właściwości postrzeganych obiektów (książka
adresowa kształtów, kolorów…)
• wykrywają, czy dany atrybut jest obecny w którymkolwiek z obiektów znajdujących się
w polu wzrokowym
Docieranie poszczególnych sygnałów do map lokacyjnych, gdzie są kodowane zgodnie
ze wszystkimi swoimi charakterystykami w tzw. mapach cech (mapa cech notuje, że
niektóre obiekty są czerwone, a inne nie).
2) Integracja zakodowanych wcześniej cech , w wyniku czego dochodzi do rozpoznania
obiektu (podlega wpływom ze strony wymagań zadania lub wskazówek płynących z
otoczenia); podstawowy kryterium integracji – znaczenie sygnału; podstawowy czynnik
umożliwiający integrację – aktywacja odpowiednich map cech w fazie automatycznego
kodowania wszelkich właściwości bodźców.
Proces przeszukiwania pola percepcyjnego powinien mieć charakter szeregowy: cecha po
cesze, obiekt po obiekcie.
Czas trwania procesu szeregowego zależy od liczby elementów w zestawie bodźców,
natomiast czas procesu równoległego nie wykazuje takiej zależności –> proces
poszukiwania prostego polega na równoległym przeszukiwaniu pola wzrokowego, podczas
gdy proces poszukiwania koniunkcyjnego wymaga szeregowego przetwarzania danych
Nie zawsze ten typ selekcji ma charakter równoległy: im większe jest podobieństwo
percepcyjne między sygnałem a dystraktorem, tym większe jest prawdopodobieństwo
wystąpienia szeregowego procesu przeszukiwania, czyli szeregowość lub równoległość
zależą od podobieństwa sygnału do dystraktora.
 Driver i McLeod: Poszukiwanie obiektów charakteryzowanych przez znacznie zmienioną
orientację przestrzenną (obrót o 45 stopni kątowych) i zdefiniowanych przez ruch jest
znacznie łatwiejsze i szybsze niż wówczas, gdy obiekty te pozostają w bezruchu.
Priorytetowy charakter cechy – możliwość wczesnego, szybkiego i automatycznego
przetwarzania informacji z nią związanych, które ma miejsce we przeduwagowej (wczesnej)
fazie selekcji. Właściwością priorytetową może być ruch obiektu, ale również jego
szczególnie wyrazisty kolor.
Nowy model szeregowej integracji cech Treisman opisuje działania procesu „odgórnego”,
polegającego na aktywizacji właściwych map cech zgodnie z narzuconą zasadą selekcji, i
„oddolnego”, sprowadzającego się do automatycznej dezaktywacji pozostałych map cech.
Dwufazowy, równoległo-szeregowy model przeszukiwania pola wzrokowego Treisman:
wyróżnia się opartą na procesach równoległych fazę kodowania, z ewentualną segregacją
pola wzrokowego przy wykorzystaniu cech priorytetowych w obiekt, będący celem
przeszukiwania.

2.3 Teorie przedłużonej koncentracji

Czujność – trwała, przedłużona w czasie uwaga; stan gotowości na wykrycie, rozpoznanie i reakcje
na niezwykłe subtelne zmiany w środowisku, zachodzące przypadkowo w dłuższym odcinku czasu.
Badania Mackwortha: Liczba prawidłowych detekcji już po upływie pół godziny znacznie się
obniża; dalszy spadek jest już wolniejszy, niezależnie od długości trwania testu.
Badania Parasuramana i Daviesa: badanym
polecono w czasie 45-minutowej ekspozycji
stymulacji wzrokowej rozróżniać bodźce ze
względu na ich jasność. Liczba poprawnych
rozpoznań się zmniejszała wraz z trwaniem
zadania. Można popełnić dwa rodzaje błędów:
• zareagować na szum lub dystraktor
(fałszywy alarm, FA)
• zignorować sygnał (błąd ominięcia, OM)
Im próg wyzwania reakcji (każdy ustawia sobie)
wyższy, ryzyko popełnienia błędu FA maleje, ale
za to rośnie ryzyko błędu typu OM.
Teoria detekcji sygnałów – model procesu odróżniania sygnału od szumu, założenia i teorie
którego są wykorzystywane w badaniach uwagi, spostrzegania, pamięci i podejmowania decyzji.
Terapeuta, który powinien pomóc pacjentowi, ma 4 opcji:
1) wykrycie istniejącego ryzyka popełnienia samobójstwa – trafienie, czyli hit
2) wykluczenie nieistniejącego ryzyka popełnienia samobójstwa – poprawne odrzucenie, czyli
correct rejection
 3) wykrycie nieistniejącego ryzyka popełnienia samobójstwa – FA ,czyli false alarm
4) wykluczenie istniejącego ryzyka popełnienia samobójstwa – OM, miss
Szum wewnętrzny – zawodność procesów poznawczych, rozmaite przekłamania, wahania itd.
Szum zewnętrzny – brak jednoznaczności w obrazie zachowań poprzedzających samobójstwo itd.
Im bardziej rozkłady się rozchodzą, tym niższe
ryzyko błędu (gdy sygnał bardzo dobrze
odróżniany od szumu w stosunku do tła). Jeśli
sygnał jest słabo odróżniany od szumu, to ryzyko
pomyłki wzrasta. (Im wyższy poziom pewności
decydenta, tym mniejszy zakres nakładania się
rozkładów prawdopodobieństw. Im decydent mniej
pewny, tym bardziej rozkłady na siebie nachodzą,
co zwiększa ryzyko pomyłki).

W przypadku z samobójstwem terapeuta będzie

skłonny popełnić raczej fałszywy alarm niż błąd
ominięcia (zagrożenie życiu), ale może być i na
odwrót, kiedy nie chce pacjenta przestraszać.
Strategia decydenta zależy od miejsca, w którym ustanowi on kryterium rozróżniania między
sygnałem a szumem. Każdy bodziec słabszy od kryterium będzie uznawany za szum, nawet gdyby
był sygnałem, a każdy bodziec silniejszy od kryterium będzie interpretowany jako sygnał, gdyby
nawet był szumem.
MacFarland i Halcomb oraz Craig i Colquhuon: główną przyczyną spadku czujności uwagi mogą
być nieadekwatne oczekiwania badanych odnośnie do prawdopodobieństwa wystąpienia sygnału,
wynikające z uprzednich, błędnych doświadczeń.
Koncepcja czujności uwagi (Baker) – zależność między subiektywnym prawdopodobieństwem
pojawienia się sygnału a wielkością przedziału czasowego, w którym pojawia się ów sygnał, jest
krzywoliniowa, w postaci odwróconego „U”. Ci badani, którzy byli najbliżej prawdy w
subiektywnej ocenie prawdopodobieństwa pojawiania się sygnału, notowali także najmniejszy
spadek w zakresie czujności uwagi. Badani poinformowani o szerokości interwału czasowego
notowali znacznie mniejszy spadek czujności uwagi w porównaniu do badanych pozbawionych tej
wskazówki.
Przedłużoną koncentrację uwagi można poprawić poprzez trening.
Spadek czujności uwagi może też wynikać ze zmniejszenia się wrażliwości na prezentowane
bodźce, jeśli te pojawiają się bardzo rzadko lub bardzo często. Poziom wykonania zadania jest
najlepszy przy średnim poziomie pobudzenia, a daleki od optymalnego zarówno przy niskiej, jak i
wysokiej aktywacji.
Efekt spadku czujności uwagi może też zależeć od pobudzenia konstytucjonalnego, związanego z
biologicznie zdeterminowanymi cechami temperamentu: w monotonnych i łatwych zadaniach na
czujność radzą sobie lepiej introwertycy, podczas gdy w złożonych i stymulujących – ekstrawertycy

2.4 Teorie podzielności

Uwaga ukierunkowana na obiekt – podzielność uwagi w zakresie tego samego zadania, czy też w
odniesieniu do tego samego obiektu, jest możliwa bez ponoszenia dodatkowych kosztów, np.
wydłużenia czasu reakcji lub wzrostu liczby błędów. Ta teoria świadczy wyraźnie przeciwko
jednokanałowym teoriom filtra (Bernstein).
We wszystkich poniższych eksperymentach badani powtarzali fragmenty prozy w paradygmacie
prezentacji dychotycznej, a następnie przedstawiali im wyrazy, z których połowa pokrywała się ze
słowami, jakie pojawiały się wcześniej w kanale odrzucanym, połowa zaś była zupełnie nowa:
1. Eksperyment 1 – wyrazy przedstawiali badanym akustycznie – liczba poprawnie
rozpoznanych wyrazów oscylowała z reguły wokół poziomu przypadku (50%)
2. Eksperyment 2 – wyrazy przedstawiali badanym wizualnie – wskaźnik błędów obniżył się
do 30%
3. Eksperyment 3 – wyrazy przedstawiali badanym obrazowo – wskaźnik błędów obniżył się
do 10%
Wnioski: w eksperymencie 1 badani zachowywali się zgodnie z przewidywaniami
jednokanałowego filtra uwagi, natomiast w eksperymentach 2 i 3 zastąpienie sensorycznego kanału
akustycznego kanałem wizualnym spowodowało receptoryczne rozdzielenie dwóch jednocześnie
wykonywanych zadań (gra na pianinie i jednoczesne śpiewanie).
Multikanałowa koncepcja selektywnej uwagi (Allport) – uwaga może funkcjonować jako zestaw
wielu niezależnych kanałów, zawierających własne filtry i zdolnych do niezależnej selekcji
informacji. Narzucona konieczność jednoczesnego wykonywania dwóch zadań zawsze będzie się
wiązać z kosztami poznawczymi.
W eksperymencie Saltera badani skupiali swoją uwagę na dwóch komunikatach werbalnych (jeden
był powtarzany bardzo wiernie, zaś drugi – fragmentarycznie). Samo wykonywanie zadania
wskazywało na obecność funkcjonującego równolegle drugiego filtra uwagi.
Według Treisman i Daviesa gdy zadania jednoczesne angażują dwie różne modalności sensoryczne,
badani nie mają większych problemów z rozpoznawaniem obu kategorii sygnałów. Jeśli jednak
instrukcja wymaga semantycznej integracji informacji należących do różnych modalności, zadania
jednoczesne wykonywane są znacznie gorzej.
Allport: Niezależność kanałów selekcyjnych zależy od tego, czy dwa konkurencyjne zdania
wymagają różnych receptorów, reprezentacji umysłowych i efektorów.
Teoria zasobów Kahnemana – teoria podzielności
uwagi, polegająca na sugestii, że każdy system
poznawczy dysponuje określoną ilością energii
mentalnej, czy też mocy obliczeniowej, znanej zasobami
poznawczymi; system alokuje zasoby (wykorzystuje te
zasoby, przeznaczając je na wykonanie poszczególnych
procesów przetwarzania informacji).

Wnioski:
• w warunkach dychotonnej prezentacji muszą być przetwarzane oba przekazywano
• istnienie dwóch mechanizmów filtrujących (brak kosztów czasowych)
• wzajemna zależność filtrów, spowodowana walką o ograniczone zasoby systemu
(poniesienie kosztów związanych z obniżoną poprawnością)
Koszty czasowe związane z przetwarzaniem równoległym i z interferencją procesów selekcji
informacji mogą być zredukowane, jeśli osobom badanym wcześniej dostarczy się informacji o
położeniu celów i dystraktorów.
Navon: Wystąpienie interferencji jest uzależnione od „ładunku mentalnego” zadań jednoczesnych, a
więc od wymagań, jakie stawiają one systemowi poznawczemu.
Trudno jednoznacznie ustalić, w jakich
warunkach może pojawić się zakłócenie
związane z walką o zasoby, i czym zakłócenie to
różni się od interferencji strukturalnej.
Czy uwaga jest konstruktem jednorodnym?
Stanowisko pośrednie między parcjalizmem a
holizmem rezrezentują Hirst i Kalmar:
Uwaga może funkcjonować jako zestaw do
pewnego stopnia niezależnych zasobów
specyficznych.

Navon i Gopher: Istnieje wiele niespecyficznych

„zasobników” energii mentalnej.

2.5 Teorie przerzutności

Hipoteza przełącznika (zwolennicy koncepcji systemu jednokanałowego) – system poznawczy
może wykonywać zadania jednoczesne tylko w ten sposób, że nieustannie przełącza się z jednego
na drugie. Przełączenie między zadaniami jednoczesnymi zawsze pociąga za sobą koszty: gdy
bardzo szybko – wydłużony czas reagowania; kiedy bardzo wolno – zawodność systemu.
Rogers i Monsell:
Procesy biorące udział w przełączaniu informacji:
• wzbudzane wewnętrznie – procesy odgórne, przygotowawcze (ich uruchamianie następuje
jeszcze przed pojawieniem się bodźca ującego nowe zadanie), kontrolne – są bardzo
widoczne, gdy badany wie, jakie będzie kolejne zadanie
• wzbudzane zewnętrznie – procesy oddolne, reaktywne (stanowią odpowiedź na już
zaistniałą, nową sytuację), automatyczne
Zestaw zadaniowy (task-set) – wyspecjalizowany, dobrze zorganizowany i dopasowany do sytuacji
układ operacji poznawczych niezbędnych do wykonania zadania. Procesy (skupienie uwagi na
istotnych elementach stymulacji, uaktywnienie właściwego wyjścia motorycznego, uruchomienie
stosownych reguł łączenia wyjścia sensorycznego z wyjściem motorycznym oraz ustalenie kryteriów
poprawnej reakcji) składające się na zestaw tworzą funkcjonalny moduł przechowywany w
pamięci. Przełączenie zadań wymaga rekonfiguracji zestawu (dwa następujące po sobie zadania
mogą wymagać udziału tych samych procesów, ale w innym układzie). Wydłużanie przerwy między
próbami nieco redukuje koszty.
Jeśli badani wiedzą, jakie zadanie pojawi się jako następne oraz mają wystarczająco dużo czasu
(200-2500 ms.) na przygotowanie się do niego, to koszty przełączania uwagi znacznie maleją.
RSI (response-stimulus interval) – przerwa między zadaniami, konieczna do zredukowania kosztów
przerzutności.
W wyniku działania przerwy RSI możliwy jest zarówno automatyczny zanik aktywacji wywołanej
poprzednim zadaniem, jak i kontrolowany proces przygotowania się do wykonywania następnego
zadania w serii.
W generowaniu kosztów przełączenia biorą udział również procesy automatyczne, wzbudzane i
ukierunkowane oddolnie przez stymulację zewnętrzną.
Efekt poprzedzania pozytywnego – szybsze przetwarzanie w kolejnym zadaniu z serii tej samej
stymulacji, która działała w poprzednim zadaniu, lub podobnej. Im większa przerwa między
zadaniami, tym mniejsze koszty przełączania uwagi między nimi (związane z interferencją
proaktywną).
Allport Śmigasiewicz, Szymura, Słabosz
Teza Im bardziej moduły selekcyjne są do siebie Wielkość kosztów przerzutności uwagi
podobne, tym większa jest interferencja między zadaniami zależy od poziomu
między nimi trudności tych zadań
Badania Koszty przerzutności są związane z Koszty przełączenia za zadania A na zadanie
wykonywaniem wcześniejszego zadania z B były wyższe w przypadku, gdy poziom
serii, a nie zadania nadchodzącego jako trudności zadania B był wysoki, niż wtedy,
kolejne gdy zadanie B było stosunkowo łatwe
Koszty rezydualne – ujawniające mimo wszystko koszty przerzutności nie podlegające redukcji.
Przyczyny:
• uruchomienie procesów zewnętrznych może być koniecznym warunkiem dokończenia
procesów przygotowawczych
• mechanizm inhibicji
• przejście do kolejnego zadania wymaga wzbudzenia aktywacji nowego zestawu
zadaniowego oraz zahamowania aktywacji zestawu, który wraz z zakończeniem
poprzedniego zadania utracił swą przydatność
• rozwiązanie układu zadań ABA trwa dłużej niż aktywacja układu zadań ABC = efekt
poprzedzania negatywnego: konieczność „odhamowania” reakcji wcześniej zahamowanej

3 Uwaga, percepcja i (nie)świadomość

Procesy przeduwagowe (preattentive processes) – obróbka informacji na wczesnych etapach;
(nie)świadoma obróbka danych na najwyższym, semantycznym piętrze przetwarzania. Jest
uważano, że uwaga skutecznie selekcjonuje informację nawet wtedy, gdy ich treść nie przedostaje
się do świadomości.
Bodziec podprogowy (subliminalny) – stymulacja, która jest wystarczająco silna, aby pobudzić
organy sensoryczne, ale zbyt słaba, aby można ją było świadomie zauważyć. Podprogowy charakter
stymulacji najczęściej uzyskuje się poprzez drastyczne skrócenie czasu jej trwania.
Efekt synonimów z jednej strony jest uważany przykładem nieświadomego przetwarzania
informacji, ale z innej – synonimy mogą być świadomie przetwarzane, ale po prostu później
zapomniane.
Marcel: Bodziec można uznać za subliminalny nawet wtedy, gdy trwa odpowiednio długo, pod
warunkiem, że pojawia się na peryferiach pola uwagi (zamaskowany lub pojawia się na peryferiach
pola widzenia).

3.1 Analiza wskazówek peryferycznych

Efekt nieuświadomionej podpowiedzi:
Badanym podano dwa zadania, które trzeba było wykonywać kolejno: 1 – zapamiętać listę
wyrazów, 2 – ułożyć wyrazy z losowo rozrzuconych liter (anagramy). Niektóre słowa, stanowiące
rozwiązanie anagramów, były obecne na liście wyrazów do zapamiętania. Badani rozwiązywali
znaczniej więcej anagramów wtedy, gdy słowa stanowiące ich rozwiązanie na zapamiętanej
uprzednio liście bodźców. Większy efekt zaobserwowano, gdy pierwsze zadanie podano nie
słuchowo, a wizualnie.
W eksperymencie Macka i Rocka badanym podano obraz księżyca i im trzeba było powiedzieć,
jakie ramię było dłuższe. Jednocześnie na tym obrazku pojawiały się inne bodźce, ale badanych nie
uprzedzono o tym.

3.2 Reakcje na informacje odrzucane

Lacker i Garrett:
Eksperyment, w którym w ważnym kanale prezentowali komunikaty o niejasnej treści, a w kanale
ignorowanym – wskazówki pomocne w ich interpretacji. Badani wykorzystywali wskazówki, choć
nie byli w stanie odtworzyć jakichkolwiek informacji pochodzących z kanału ignorowanego.
Holender:
Podobny eksperyment, ale informacja pomagająca w interpretacji przekazu znacznie go
wyprzedzała.
Wnioski:
Nieuświadomiona wskazówka (jej trwała i głęboka reprezentacja umysłowa) pomaga w wykonaniu
głównego zadania.
Gdy w kanale ignorowanym pojawia się synonim, to szybkość reagowania się zmniejsza, natomiast
słowo bliskie znaczeniowo skraca czas reakcji. Informacje pozornie ignorowane przedostają się do
kanału przetwarzania semantycznego.
Dowód na istnienie nieświadomego przetwarzania znaczenia sygnałów:
Badanym poprzedzono prezentację słów delikatnym szokiem elektrycznym. Reakcja
elektrodermalna (skórno-galwaniczna) wystąpiła w odpowiedzi na bodziec warunkowy (słowo
sygnalizujące szok elektryczny) niezależnie od tego, czy bodziec ten pojawiał się w kanale ważnym,
czy ignorowanym. Ta reakcja powtarzała się również nawet na synonimy tych słów.
3.3 Poprzedzanie podprogowe
Poprzedzanie (prymowanie, priming) – technika badań eksperymentalnych (paradygmat),
polegający na poprzedzaniu bodźca docelowego bodźcem w jakiś sposób z nim powiązanym. Ma
miejsce wtedy, gdy jeden bodziec, zwany prymą (prime), wpływa na przetwarzanie następującego
po nim bodźca docelowego (target).
Typy poprzedzania w zależności od rodzaju powiązania:
• repetytywne (krótka ekspozycja tego samego bodźca, który za chwilę ma być przez osobę
badaną rozpoznany lub w jakiś inny sposób przetworzony)
• semantyczne (pryma nie jest identyczna z bodźcem docelowym, ale jest z nim znacznie
powiązana synonimicznie (biblioteka –> księgozbiór) lub należy do tej samej kategorii
(długopis –> ołówek))
• pozytywne poprzedzanie, lub torowanie (pryma jak gdyby toruje drogę bodźcowi
docelowemu)
• negatywne (pryma utrudnia przetwarzanie bodźca docelowego)
• podprogowe, lub subliminalne (pryma działa w bardzo krótkim czasie, badany nie jest w
stanie tego zauważyć, i mimo to obserwujemy zmiany w przetwarzaniu bodźca docelowego)
• peryferyczne (pryma jest wystarczająco intensywna i trwa wystarczająco długo, a mimo to
badany nie zdaje sobie sprawy z jego oddziaływania)
• afektywne (ocena bodźca docelowego pod wpływem prymy – neutralny bodziec może nam
się wydawać (nie)sympatyczny, w zależności od emocjonalnego znaku zastosowanej prymy)
• sekwencyjne (schemat badania PRYMA–>MASKA–>BODZIEC–>REAKCJA)
• niesekwencyjne (bodźce prymujące, prezentowane na długo przed właściwym tekstem, są w
stanie wpłynąć na sposób przetwarzania bodźców docelowych, choć badany nie zdaje sobie
sprawy z tego)
Badanie poprzedzania peryferycznego – badanym podano prymy powiązane z bodźcem
docelowym (miód–>pszczoła) i niepowiązane (traktor–>pszczoła) i oni miały to ocenić; decyzja
leksykalna (czy „pszczoła” to słowo j. polskiego?) była znacznie szybsza, gdy bodziec docelowy
poprzedzono prymą semantyczną.
Badanie poprzedzania subliminalnego (podprogowego) – efekt poprzedzania jest równie silny w
przypadku poprzedzania podprogowego o okołoprogowego; prymy podprogowe (bardzo krótkie)
mogą czasem działać silniej niż prymy nadprogowe (odpowiednio długie).
Badanie poprzedzania nadprogowego połączony z procedurą podążania – podczas gdy
poprzedzenie semantyczne w kanale ważnym przyczyniało się do głębokiej analizy przekazu,
ułatwiając zrozumienie dłuższej wypowiedzi, w kanale ignorowanym działało tylko w odniesieniu
do pojedynczych słów, czyli obejmowano stosunkowo płytki poziom identyfikacji znaczenia.
Umysł ludzki jest zdolny do nieświadomego przetwarzania informacji na poziomie semantycznym.
4 Podsumowanie
1. Uwaga jest mechanizmem jednorodnym, czerpiącym ze wspólnych zasobów poznawczych.
2. Uwaga ma funkcje kontrolne.
3. Kontrola poznawcza to nie tylko uwaga, ale również pewne elementy pamięci roboczej, nie
mówiąc o problemach związanych z automatyzacją procesów poznawczych.
4. Uwaga jest ściśle powiązana z energią i jej wydatkowaniem.
5. Procesy przeduwagowe są bezwysiłkowe, bo automatyczne.