Językoznawstwo

1. Pojęcie i definicje języka

Język – trudności definicyjne”
 Tożsamość podmiotu poznania, przedmiotu badań i narzędzia opisu;
 Funkcjonowanie języka w wielu strefach aktywności;
 Wielość manifestacji języka (od ok. 3 do 6 tysięcy języków);
 Podatność na nurty i mody intelektualne.

Język = podmiot poznania, przedmiot poznania, narzędzie opisu.

Język – strefy funkcjonowania i perspektywy badawcze:
1. Psychologiczna – język jako narzędzie myślenia, poznania i ekspresji; bada się rozwój
i dysfunkcje mowy, mechanizmy neurolingwistyczne, uczenie lub przyswajanie
języka itd. Poddyscyplina: psycholingwistyka.
2. Społeczna – język jako spoiwo wspólnotowe i wyznacznik tożsamości; bada się
związek między zmiennymi socjologicznym oraz wewnętrzne zróżnicowanie
(rozczłonkowanie) języka. Poddyscyplina: socjolingwistyka.
3. Pragmatyczno-komunikacyjna: język jako narzędzie komunikacji. Uwzględnia się
sytuację komunikacyjną (kto mówi, do kogo, w jakim celu). Bada się mechanizmy
perswazji, argumentacji, proces komunikacji interpersonalne, np. język kampanii
wyborczych, formy grzecznościowe i adresatywne. Poddyscypliny:
pragmalingwistyka, retoryka, medioznawstwo.
4. Pedagogiczna – język jako przedmiot nauczania i akwizycji (zarówno rodzimy, jak i
obcy). Bada się metody nauczania. Poddyscyplina: glottodydaktyka.
5. Lingwistyczna – język jako byt samoistny (autonomia jako przeciwieństwo
heteronomii). Bada się m.in. tzw. uniwersalia językowe, tworzy się teorie języka,
klasyfikacje języków.
Wiedza jasna i wyrazista
Wiedza jasna: umiejętność posługiwania się językiem, czyli kompetencja komunikacyjna.
Pozwala bezbłędnie konstruować i rozumieć zdania, a także rozpoznawać formy błędne lub
obce.
Wiedza wyraźna: wiedza teoretyczna o języku (wiedza metajęzykowa). Pozwala rozumieć
kategorie (składniowe, fonetyczne, morfologiczne) i mechanizmy funkcjonowania).
Definicje języka
Tadeusz Milewski: „Językiem nazywamy to, co w mowie jest równocześnie społeczne,
trwałe, abstrakcyjne.”
Zdzisław Wąsik: „Jest najbogatszym systemem symbolicznym funkcjonującym w świecie
ludzi, zwierząt, roślin. […] Jest abstrakcyjnym i potencjalnym systemem reguł warunkującym
porozumiewanie się ludzi za pomocą mowy i pisma lub ich form zastępczych.”
Adam Pawłowski (najważniejsza!): „Język jest to formalno-funkcyjny, abstrakcyjny,
społeczny i trwały system, złożony ze znaków (prymarnie dźwiękowych, wtórnie graficznych
lub innych), ich elementów składowych (fonemów) oraz reguł ich łączenia w większe całości.
System ten służy członkom określonej wspólnoty komunikacyjnej do porozumiewania się,
może też być wyznacznikiem tożsamości.”
Język – cechy definicyjne wg. Charlesa Hocketta
1998
1. Kanał głosowo-słuchowy – można posługiwać się językiem słownie;
2. Nadawanie we wszystkich kierunkach, ale odbiór kierunkowy – język rozchodzi się
jako fala dźwiękowa koliście, natomiast człowiek potrafi rozpoznać kierunek, z
którego dochodzi dźwięk;
3. Szybkie zanikanie – dźwięki są nietrwałe;
4. Zdolność do wymiany ról N/O – człowiek jest jednocześnie nadawcą i odbiorcą
komunikatu;
5. Kompletne sprzężenie zwrotne – ktoś kto jest nadawcą jest też odbiorcą, lecz gdy
człowiek słyszy siebie, słyszy się inaczej niż słyszą nas inni;
6. Specjalizacja – język to wytwór biologii człowieka jak i życia społecznego – funkcja
komunikowania – jest wyspecjalizowany w tym celu.
7. Semantyczność (symbole mają znaczenie) – kod oparty na naukowości i odwołuje do
znaków.
8. Arbitralność – między formą znaku a jego treścią nie istnieje związek podobieństwa
lub przyczynowo-skutkowy: (wyjątek: wyrazy dźwiękonaśladowcze – istnieje
podobieństwo do dźwięków natury/maszyn, inne leksymy mają nazwy arbitralne czyli
słońce woda itd. W każdym języku nazywa się inaczej).
9. Dyskretność – (nieciągłość, rozczłonkowanie) – język jest postrzegany przez naukę
jako system nieciągły, składający się z morfemów, fonemów, a mowa jest ciągła.
10. Przemieszczenie – cecha umysłu ludzkiego, człowiek ma reprezentację językową
świata (czas i przestrzeń) można mówić z innej chwili o czymś w danej chwili
11. Otwartość (kreatywność); języki tworzą się na co dzień, mogą zajść w nim zmiany
(tworzenie słów).
12. Tradycja (transmisja kulturowa, a nie dziedziczenie genetyczne) – język jest
przekazywany z pokolenia na pokolenie.
13. Dwoistość (podwójna artykulacja) – w języku występują dwa rodzaje elementów –
nośniki znaczenia i nie nośniki znaczenia np. fonemy, głoski tworzą morfemy (to już
nośniki znaczenia).
14. Ekwiwokacja (sens, jego brak lub wieloznaczność) – dana jednostka językowa może
mieć wiele znaczeń.
15. Refleksywność (inaczej funkcja metajęzykowa) – językiem można mówić o języku.
16. Wyuczalność (człowiek jest zdolny nauczyć się każdego języka) – w genach
dziedziczy się kompetencję językową (zdolność do nauczenia się języka).
Językoznawstwo
Dyscyplina humanistyki. Przedmiotem językoznawstwa jest naukowy opis i wyjaśnienie
faktów językowych. Naukowość oznacza systematyczność opisu i wnioskowania oraz
odwołanie się do wiarygodnej (zwykle empirycznej) metodologii i teorii języka, czego
skutkiem ma być możliwa zgodność opisu z rzeczywistością i ograniczona weryfikowalność
uzyskanych wyników.
Nauka o języku – uwagi
1. Język jest przedmiotem opisu wielu dziedzin (nauk humanistycznych i społecznych) i
dyscyplin naukowych (psychologii, socjologii, logiki, matematyki, filozofii,
archeologii, edytorstwa itd.). Jego pozycja w każdej z nich jest różna (centralna lub
pomocnicza).
2. Warto też odróżnić opis naukowy od porad o charakterze normatywnym. Naukowiec
nie jest arbitrem dobrego smaku, chociaż może w tej roli wystąpić i korzystać ze swej
wiedzy.
3. Nie ma wyłącznie jednego, słusznego i poprawnego jego opisu. Istnieje raczej wielość
perspektyw.
Działy językoznawstwa
Kryterium Działy
Zakres Wewnętrzne, zewnętrzne (autonomiczne,
heteronomiczne)
Stopień ogólności Ogólne, kontrastywne, szczegółowe
Cele Teoretyczne, stosowane
Oś czasu Synchroniczne, diachroniczne
Stosunek do faktów językowych Normatywne, opisowe

Językoznawstwo zewnętrzne – działy: fonetyka, logopedia, neurolingwistyka,

psycholingwistyka, socjolingwistyka, polityka językowa, glottodydaktyka, pragmatyka
językowa, grafemika z edytorstwem, ekolingwistyka, zoolingwistyka, biolingwistyka,
lingwistyka matematyczna, fonologia, mordologia, składnia, leksykologia, leksykografia,
semantyka, stylistyka, tekstologia.
Cele językoznawstwa:
 Tworzenie teorii języka;
 Wyjaśnienie glottogenezy;
 Tworzenie klasyfikacji języków;
 Tworzenie opisów konkretnych języków etnicznych;
 Rozwiązywanie różnych problemów praktycznych (edukacja terapia itd.)
 Obalanie mitów i sądów obiegowych.

2. Klasyfikacje języków
Dlaczego klasyfikujemy?
 Cele pragmatyczne
 Cele psychologiczne
 Cele poznawcze
Klasyfikacja a typologia:
  A priori zestaw kryteriów, a posteriori nieprzewidywalne klasy -
 A priori zestaw kategorii, a posteriori obiekty w kategoriach
Trudności klasyfikacji:
 Język a dialekt – brak jasnych kryteriów rozróżniających je.
 Dowolność kryteriów
Klasyfikacja/typologia języków etnicznych – cele
a. Argumentacja pragmatyczna – porządkowanie złożonych danych obserwacyjnych –
wielość obiektów wygodnie jest poukładać (encyklopedie, słowniki).
b. Argumentacja psychologiczna:
 Zaspakaja potrzebę opanowania chaosu doświadczeń poznawczych
 Klasyfikacje ludowe
 Wrodzoność potrzeby klasyfikowania
c. Argumentacja naukowa – podbudowa modeli wyjaśniających – zbieranie i
klasyfikowanie danych.
Typy języków (typologia ogólna):
j. etniczne (naturalne):
o naturalność ontogenezy o wegetujące
o naturalność filogenez o rewitalizowane
o uniwersalność o martwe
o żywe

j. paranaturalne:
o a priori zestaw kryteriów, a posteriori nieprzewidywalne klasy
o a priori zestaw kategorii, a posteriori obiekty w kategoriach

j. konstruowane (aposterioryczne):
esperanto (Ludwig Zamenhoff), ido, latino sine flexione (Giuseppe Peano), novial (Otto
Jespersen), interlingua etc.
j. sztuczne (aprioryczne):
jako pomocnicze w naukach formalnych, symbole Blissa
Klasyfikacja/typologia języków etnicznych – kryteria
a. Klasyfikacja genetyczna (historyczna)
Podstawą jest wspólne pochodzenie języków. Klasyfikacja opiera się na hipotezie
kolejno następujących po sobie rozpadach (pra)języków na podgrupy, które na skutek
braku kontaktu stopniowo zaczynają różnić się od siebie i stają się osobnymi
etnolektami. Dywergencja (języki rozdzielały się na mniejsze) a konwergencja
(mniejsze grupy łączyły się w większe, języki mieszały się ze sobą)..
Jednostki: fyla (obejmuje kontynent), gałąź, rodzina(ok. 27 rodzin językowych na
świecie) i grupa.
b. Klasyfikacja geograficzna (aeralna)
 Grupuje sąsiadujące się ze sobą języki w ligi oraz cykle. Kryterium klasyfikacji jest
podobieństwo strukturalne wynikające z długotrwałych kontaktów.
c. Klasyfikacje typologiczne
Grupuje języki wg wskazanych cech systemu językowego.

Klasyfikacja genetyczna – główne rodziny europejskie:

Indoeuropejska (niekiedy indogermańska)
Semitochamicka (część rodziny afroazjatyckiej) – hebrajski, arabski, akadyjski, aramejski,
maltański, języki etiopskie
Uralo-ałtajska – ugrofińskie (estoński, fiński, karelski, węgierski), turecki, mongolski,
„stare” języki Syberii. W Europie się pojawiła w środku pierwszego tysiąclecia n.e.

Ekspansja kolonialna doprowadziła do różnorodnych rodzin językowych występujących na

tym samym kontynencie.
Języki słowiańskie > prasłowiański dzieli się na: zachodnio-, południowo- i
wschodniosłowiański.