1074

86%
CZĘŚĆ PIERWSZA — TERMINOWANIE U ZAMOYSKIEGO
milii w tej krainie. Sieniawscy, Stadniccy, Jazłowieccy — przed
nimi musieli na ogół Żółkiewscy pierwsi ściągać futrzane, a pew­
nie bywało, że i baranie czapy. Wprawdzie familianci przyszłego
hetmana piastowali różne urzędy, ale nie od nich świecił blask,
przydający splendoru rodowi: była to raczej drobna szlachta. Już
częściej spotykamy przodków Stanisława Żółkiewskiego w roli
wyróżniających się rycerzy: dziad Stanisława po mieczu, Mikołaj,
„z młodych lat swych na chlebie rycerskim w znacznych posłu­
gach Rzeczypospolitej i królów polskich, panów swych, bawił;
roty wodził znaczne i w potrzebach z nimi bywał: z Tatary, Wo-
łochy i tam, gdzie potrzebowała Rzeczpospolita obrony, znacz­
nym się pokazywał” — pisał o nim Paprocki.8 A inny biograf ro­
dów polskich, Niesiecki, dodawał: „Ten Mikołaj z Tatary częste
utarczki miewał, kędy odważne serce jego i za ojczyznę na śmierć
gotowe wszyscy mu przyznawali.”9 Zasługi wojennego dziada,
osłaniającego wschodnią i południową granicę Litwy i Korony,
wyrąbującego sobie mieczem drogę do kariery — tak że nawet
Paprocki podaje go, zdaje się niesłusznie, za wojewodę bełskie­
go — rozpalały wyobraźnię wnuka i tworzyły rodzinną legendę
0 bitnym wojewodzie, którą utrwalił kronikarz.
Być może były to fakty nagięte do potrzeb rosnącej w siłę fa­
milii, mające przydać splendoru rodowi, a Mikołaj Żółkiewski to-
„nie żaden wojewoda bełski, tylko biedny jeszcze szlachcic pol­
ski, świeżo co ze starych bojarów wykuty”.10 W każdym razie ta­
kie obrazy rodzinne i opowieści o niepospolitych dziejach rodu
musiały kształtować osobowość małego Stanisława.
Chociaż panicz Żółkiewski miał przed oczyma i inny przykład:
jego ojciec, również Stanisław, wprawdzie bitew z Tatarami
1 Moskwą uniknąć nie mógł, to jednak w powiększaniu substancji
majątkowej i pełnionych urzędach upatrywał zapewne szansę wy­
wyższenia swego rodu. Ów brodaty szlachcic z długimi obfitymi
włosami, o dużych, odstających uszach i zbliżonych nieco do sie­
bie oczach, znamionujących bezwzględność i przebiegłość, gorli­
wy wyznawca prawosławia, w dniu urodzin potomka dzielił się
trzema wsiami z braćmi: Janem, Marcelinem i Tomaszem.11 Ty­
12
I. WŁAŚCIWY WYBÓR
powy średniak szlachecki — nie mógł zatem liczyć na bogaty oże­
nek: pierwsza żona Zofia Lipska, herbu Korczak, wniosła mu w
posagu ledwie półtorej wsi, ale też — co ważniejsze — urodziła
troje dzieci, Mikołaja, Stanisława i Katarzynę, przydając w ten
sposób barwy i sensu życiu zapobiegliwego pana na Turynce. Był
on przy tym rządnym i oszczędnym ponad przeciętność gospoda­
rzem, tworzącym, jak widać z dokumentów lustracji Turynki, fo­
lwarki, które obsadzał kmieciami, zanadto ich nie cisnąc i umie­
jętnie pobierając po okresie wolnizny czynsze i daniny. I tym wy­
różniał się spośród braci szlacheckiej, skłonnej w równej mierze
do szybkich zysków, jak i szybkiego wydawania pieniędzy. Nie
bez racji uważano i w tamtych czasach, że Polacy nie są dobrymi
gospodarzami, co znalazło odzwierciedlenie nawet w anegdo­
tach — i to opowiadanych na sejmie.12
Sądzić jednak należy, że Żółkiewski senior w ten sposób nie
dobiłby się znacznego majątku, ale jedynie wzbogacił. Wpraw­
dzie Cyceron, którego ludzie renesansu tak lubili cytować, twier­
dził, że „magnum vectigal parsimonia” — oszczędność to wielki
dochód, ale czasy się zmieniły. Miał bowiem pan Stanisław obok
cnoty oszczędności osobliwe szczęście: jego sąsiad i krewny, po­
ważany obywatel w tamtych stronach, pan na Winnikach, wojski
ziemi buskiej Andrzej Wysocki, bezdzietny, obciążony nadmier­
nymi długami, sprzedał mu dziedziczne Winniki, do których Żół­
kiewski przywiązał się mocno. Była to osada leżąca niedaleko
Lwowa, przy gościńcu prowadzącym do Małopolski, osłonięta od
południa i zachodu zalesionymi wzgórzami, niedaleko jeziora,
nad którego brzegami roiło się ponoć od bobrów. Osada w chwili
przejęcia jej przez Żółkiewskiego musiała być już duża, skoro
posiadała nawet kościółek drewniany, pod wezwaniem Świętej
Trójcy.
Tymczasem procenty z zaciągniętych przez pana Wysockiego
pożyczek rosły: w dziesięć lat później w zamian za spłatę długów
(2450 złotych) zgodził się na odstąpienie nowemu dziedzicowi
Winnik czterech wsi leżących koło tej osady: Sopuszyna, Maco-
szyna, Glińska i Woli. Suma do zapłacenia była wprawdzie du-
13
CZĘŚĆ PIERWSZA — TERMINOWANIE U ZAMOYSKIEGO
ża — o dniówce w wysokości złotówki (wówczas 30 groszy) maj­
ster w mieście czy profesor poetyki na uniwersytecie mogli jedy­
nie pomarzyć — ale chytry Żółkiewski wiązał z osobą Wysockie­
go określone nadzieje. Po 1570 roku zmarła bowiem żona Żół­
kiewskiego, Zofia; opuścił też najlepszy ze światów Andrzej
Wysocki. Żółkiewski początkowo chciał poświęcić się Bogu,
to jest — po wyświęceniu — objąć władyctwo włodzimierskie
i brzeskie. Poczynił ku temu odpowiednie kroki — z powodze­
niem, uzyskując przywilej od Batorego — ale gdy tylko pojawiła
się możliwość objęcia świeckiego stanowiska, ożenił się powtór­
nie, z Anną Sokół. Była to główna spadkobierczyni po Wysoc­
kim. Praw do władyctwa zrzekł się uroczyście w jakiś czas potem,
gdyż mu dobrze za to zapłacono. W ten sposób pan Stanisław
mógł pochwalić się nie tylko własnością dwudziestu trzech wsi,
ale i o trzydzieści lat młodszą partnerką.
Motorem jego życia pozostało jednak powiększanie fortuny
i znaczenia rodu. Nabywa kilka wsi, z których Brody rozbudowu­
je, uzyskując w 1584 roku przywilej na założenie tam miasta; sta­
wia też, aby przeciąć drogę najazdom tatarskim, na błotach koło
Brodów zamek obronny, który chrzci swym herbem Lubicz.
Wreszcie — trzeci ożenek witalnego Żółkiewskiego, dźwigające­
go szósty krzyżyk na karku, z dwukrotną wdową po Herburcie
i Krzeczkowskim, Elżbietą, przynosi mu miasteczko Kukizów.
Jego fortuna sięga u schyłku życia trzydziestu wsi i miasteczek: w
ciągu swego doczesnego bytowania średni szlachcic stał się nie
najbogatszym wprawdzie, ale już magnatem.
Byłoby jednak błędem sądzić, iż Żółkiewski senior to czło­
wiek, jak na swoje czasy, cyniczny, egoista rodowy bez skrupu­
łów, dbający jedynie o siebie i swą familię. Tą samą drogą zmie­
rzały setki i tysiące co ambitniejszych rodzin szlacheckich. Tacy
ludzie spełniali przy tym konstruktywną rolę jako gospodarze za­
niedbanych czy wręcz bezludnych obszarów, których bezkres tak
dziwił cudzoziemców odwiedzających nasz kraj. Gdy było trzeba,
Żółkiewski potrafił służyć władcy i ojczyźnie, wystawiając poczty
zbrojnych i wespół z synami biorąc udział w wojnach Batorego
14
I. WŁAŚCIWY WYBÓR
na wschodzie. Jak wszyscy liczył, że sumy, które wyłożył na wy­
prawę (dwanaście tysięcy złotych), zwrócą mu się w postaci łu­
pów, a nade wszystko nadań od króla.
Wprawdzie przysłowie, iż „szlachcic bez urzędu jest jak pies
bez ogona” powstało znacznie później, bo w XVIII wieku, ale
z powodzeniem może się odnosić do epoki, w której żył Żółkiew­
ski. Bez tytułu i stanowiska bowiem szlachcic nie mógł marzyć
0 szacunku braci herbowej; nawet w listach zamiast nazwisk naj­
częściej podawano godności — pan lwowski, starosta Samborski,
pan podczaszy etc. — co dotąd bywa utrapieniem historyków,
rozszyfrowujących owe postacie na urzędach. Ambitny Żółkiew­
ski rozpoczynał swą karierę od prób sięgnięcia po biskupstwo
brzeskie i włodzimierskie. Poniechał tego, gdy stał się tymczaso­
wym podstarościm bełskim i — prawdopodobnie — starostą bus­
kim. Wybrał właściwą drogę, gdyż w następnych latach poprzez
starostwo medyckie i kasztelanię halicką doszedł do urzędu woje­
wody bełskiego. Posłował też na sejm lubelski 1569 roku, kiedy
to podpisano unię z Litwą, brał udział w zjazdach generalnych
szlachty pod Jędrzejowem w 1576 roku i w Wiślicy, gdzie „siła
do uspokojenia ojczyzny (...) przyłożył się”.13 Nie stronił więc
od działalności publicznej. Wreszcie niedługo przed śmiercią Ste­
fan Batory nadał mu województwo ruskie. Nominacja ta, jak zo­
baczymy, przysporzyła staremu już Żółkiewskiemu wiele niechę­
ci i przykrości ze strony szlachty ruskiej.14 Alę godność senatora,
1 to bynajmniej nie „drążkowego”, stała się udziałem Żółkiew­
skich.
Owa kariera nie była jednak tak olśniewająca, jakby się wyda­
wać mogło. Sądzić należy, że to nie zdolności i szczególne zasługi
publiczne zaprowadziły powoli Stanisława Żółkiewskiego seniora
na wyżyny władzy i znaczenia na Rusi Czerwonej. Epoka ta —
czasy wielkich wzlotów i wyrastania potęgi nowych rodów ma­
gnackich — widziała nie takie kariery. Chorobą, ale i ostoją
wielu ustrojów była i jest protekcja: system dołączania do am­
bitnych person w ich marszu na świecznik jest znany od dawna.
Podobno rzeczą najistotniejszą jest dokonanie wyboru właści­
15
CZĘŚĆ PIERWSZA — TERMINOWANIE U ZAMOYSKIEGO
wej osoby; jeśli to prawda, wybór Żółkiewskiego był jak najbar­
dziej właściwy.
Swój bowiem los związał pan Stanisław z pnącym się wtedy w
górę człowiekiem olbrzymich możliwości, swym krewnym, Ja­
nem Zamoyskim.15 Ów brat cioteczny Żółkiewskiego, wywodzą­
cy się ze średniej szlachty, już studiując w Padwie, wykazał się
niesłychanymi zdolnościami nie tylko w nauce, ale i na stanowis­
ku rektora uniwersytetu prawników, obieranego przez studen­
tów, a następnie w kraju, jako sekretarz króla Zygmunta Augu­
sta — kiedy to stał się niekwestionowanym, największym znawcą
prawa polskiego. Ale jego olśniewająca kariera rozpoczęła się
właściwie w 1572 roku — o czym niżej. Wykorzystując swe nie­
oczekiwane wpływy i znaczenie, Zamoyski rychło rozpoczął
montowanie stronnictwa — i tutaj właśnie znalazł swe miejsce
Stanisław Żółkiewski i jego syn. Panowie z Winnik stali się jed­
nym z filarów tegoż stronnictwa, a ich zadaniem było pozyskiwa­
nie szlachty z Rusi Czerwonej dla zamiarów politycznych Żamoy-
skiego. Prawdopodobnie licząc na zrobienie kariery, senior Żół­
kiewski zerwał nawet z prawosławiem i przeszedł na katolicyzm;
rzecz zastanawiająca, że uczynił podobnie jak Zamoyski, który
w młodości był kalwinem i dopiero w Polsce, po powrocie ze stu­
diów zagranicznych, przeszedł na katolicyzm.16 Jest przy tym cie­
kawą sprawą przyjrzenie się, poprzez lekturę listów, jak stary
Żółkiewski zabiegał o łaskę młodego przecież Zamoyskiego.
W kwietniu 1577 roku „zawżdy życzliwy i posłuszny sługa” schle­
biał podkanclerzemu Zamoyskiemu, iż „idzie sława, że Wasza
Miłość jesteś biskupem krakowskim (...), jeśli żeby już to tak
było, proszę, raczże też, Wasza Miłość, pomnieć na mnie, służe­
bnika swego (...). Starostwem bełskim mógłbyś mnie, Wasza Mi­
łość, naprawić (...), dom mój ubogi podnieść.”17 Wprawdzie wie­
ści o uzyskaniu przez Zamoyskiego godności biskupiej były nie­
prawdziwe, ale senior Żółkiewski dzięki swej zapobiegliwości w
tym samym roku sięgnął już po surogację starostwa bełskiego
(czasowe zastępstwo starosty, którym nawiasem mówiąc był sam
Zamoyski), a potem, jak wiemy, po inne urzędy. Nie należy się
16
I WŁAŚCIWY WYBÓR
jednak dziwić zbytnio uniżonemu tonowi tego listu — taka to ma­
niera obowiązywała podówczas i takich epistoł pisano na kopy.
Wszystko to obserwował oczywiście dorastający Stanisław.
0 jego dzieciństwie nie wiemy praktycznie nic. Ż dużą dozą
prawdopodobieństwa możemy jedynie powiedzieć, że było po­
dobne do innych, ręka ojca ciążyła na wszystkim, jego zdanie
miało moc najwyższego prawa, a grzbiet i pośladki małego pani­
cza z pewnością nieraz zapoznawały się z kańczugiem i dyscypli­
ną, gdyż takie to sposoby wychowania były powszechnie stosowa­
ne — i to w obecności domowników i służby. Wyrabiały one
niezbędny szacunek i posłuszeństwo wobec ojca, wprowadzały w
organizm dawkę strachu i nerwicy, krzywiącą nieraz osobowość,
ale i dawały odporność na ból, tak przydatną w ówczesnym, peł­
nym chorób, wojen i tortur, świecie. „W wielkiej miał [ja] uczci­
wości i poszanowaniu rodzice swoje”, napisze pod koniec życia.18
Jeśli idzie o edukację, to najpierw kształcili młodego Żółkiew­
skiego w domu preceptorzy, a następnie zgłębiał tajniki wiedzy
w szkole katedralnej we Lwowie. Uczono tam przedmiotów ty­
powych dla okresu rozkwitu renesansu: od łaciny i historii po
przyrodę i matematykę.
Szkółka dała wprawdzie ledwie podstawy tych dyscyplin, ale
prawdopodobnie przyczyniła się też do rzeczy bardziej istotnej;
rozbudzenia głodu wiedzy u młodego Stanisława. Zaczął rozczy­
tywać się w starożytnościach; szczególnie upodobał sobie Hora­
cego, Cezara i Cycerona. Ich umiejętność precyzyjnego formuło­
wania myśli, z których wiele weszło do skarbnicy kultury jako
znane powiedzenia, miała duży wpływ na język i umysłowość
Żółkiewskiego. Dzięki świetnej, jak się okazało, pamięci „w wie­
ku późniejszym wzorowych pisarzów łacińskich wyjątki długie na
pamięć mówił, jak gdyby je czytał”.19 Już jako dojrzały mężczy­
zna, zapoznawał się też z dziełami współczesnych mu pisarzy
1 historyków: Filipa Comminesa, Pontusa Heutera, Reinholda
Heidensteina, Jana Kochanowskiego, Piotra Skargi, Szymona
Szymonowica. Do tego dochodziły lektury z zakresu wojskowoś­
ci: Jana Tarnowskiego, hetmana, współtwórcy teoretycznej sta­
2 — J. Besala 17
CZĘŚĆ PIERWSZA — TERMINOWANIE U ZAMOYSKIEGO
ropolskiej myśli wojskowej, Justusa Lipsiusa (którego dzieło,
wydane w 1595 roku, wpłynęło na przywrócenie roli i wagi pie­
choty na zachodzie), Marcina Bielskiego, Stanisława Łaskiego...
Ojciec młodego Stanisława poskąpił jednak środków na wysła­
nie syna do zachodnich uniwersytetów — przecież oznaczało to
utratę co najmniej jednej wioski i opóźniało stworzenie magnac­
kiej fortuny, do czego stary Żółkiewski konsekwentnie dążył.
Tym się różnił zresztą od ojca Jana Zamoyskiego, Stanisława,
który — posiadając również ledwie kilka wsi — posłał syna do
najlepszych szkół wyższych na świecie: Paryża, Strasburga i —
przede wszystkim — Padwy.
W każdym razie młodemu Żółkiewskiemu daleko było do zna­
jomości rzeczy tego świata w porównaniu z o pięć lat starszym
kuzynem. Nadrabiał to samokształceniem. W rezultacie stał
się — w pozytywnym i negatywnym sensie tego słowa — samou­
kiem. Żółkiewski z biegiem czasu zdobył sporą wiedzę, ale zdaje
się, że ją absolutyzował; na podstawie lektury jego pism można
też wysnuć przypuszczenie, iż miał przekonanie o szczególnej
opiece boskiej i własnej nieomylności.20 Robił też rzecz bardzo
charakterystyczną dla — jeśli można tak powiedzieć — nuwory­
szów intelektualnych: z całą surowością poprawiał źle cytujących
czy też mówiących,21 co prawdopodobnie utwierdzało go w prze­
konaniu o wyższości własnego rozumu, pamięci i wiedzy; za to
odbiorców jego pouczeń — szlachtę, magnatów, duchownych —
usposabiało doń nie najlepiej.
Ale w 1566 roku, gdy Stanisław Żółkiewski, wysłany przez
ojca, pojawił się w otoczeniu Jana Zamoyskiego, podówczas se­
kretarza Zygmunta Augusta, promieniującego wprost wiedzą
i obyciem, te wady nie mogły być przecież, bo i jak, widoczne.
„Patavium virum me fecit”,22 Padwa uczyniła mnie mężem —
mógł powiedzieć, bo zwykł to powtarzać, speszonemu, dziewięt­
nastoletniemu kuzynowi na powitanie pewny siebie Zamoyski.
Żółkiewski chyba zrozumiał, że tą Padwą miał szansę stać się dla
niego dwór krakowski. Zamoyski zresztą, zajęty podówczas we­
spół z innymi porządkowaniem będącego w gigantycznym nieła­
18
I WŁAŚCIWY WYBÓR
dzie archiwum państwowego, redakcją pism monarszych, uczest­
niczący w pracach senatu, a nawet wypróbowywany przez króla
jako egzekutor prawa (usunięcie spadkobierców wojewody po­
dolskiego Jana Starzechowskiego z bezprawnie zajętych sta­
rostw), nie mógł zbyt wiele czasu poświęcać kuzynowi. Ten jed­
nak bacznie przyglądał się otoczeniu, jeździł z listami i polecenia­
mi23 i z właściwą sobie bystrością wchłaniał wiedzę i obyczaje
dworskie. Uczył się też pilnie języków: francuskiego, włoskiego,
niemieckiego. Na Rusi od dzieciństwa ocierał się o ruski, poznał
dobrze łacinę — urzędowy język Rzeczypospolitej; opanował za­
tem, zapewne w różnym stopniu, pięć języków. Nie było to jed­
nak wyjątkiem, gdyż skądinąd jeden z gorszych przyszłych wład­
ców Polski, Michał Korybut Wiśniowiecki, znał ich „tylko”
osiem, co z kolei nie znaczyło, jak zauważył Władysław Konop­
czyński,24 że miał w tych ośmiu językach narodowi coś do powie­
dzenia.
Siódmego lipca 1572 roku jęknął dzwon w Tykocinie, by zwie­
lokrotnionym echem dzwonów bijących w całej Rzeczypospolitej
dotrzeć do Krakowa. Uciekający z Warszawy przed zarazą król
Zygmunt August skonał w miejscu otoczonym odwiecznym ciem­
nozielonym borem, które tak lubił odwiedzać podczas licznych
polowań — w Knyszynie. Umierał stosunkowo młodo: w wieku
pięćdziesięciu dwóch lat. W ostatnim okresie życia towarzyszyła
mu wyraźna frustracja: bezustanne zmiany kochanek przy fatal­
nym stanie jego zdrowia dowodziły pogłębiającej się neurastenii.
Otaczający króla dwór przeistoczył się w istną zgraję złodziei,
magów, alchemików i stręczycieli, w czym prym wiedli, wywo­
dzący się z Moraw, Mikołaj i Jerzy Mniszchowie. Szczególnie
uwidoczniło się to bezpośrednio po skonaniu króla, gdyż dworza­
nie „dopominając się zaległych jurgieltów, żadną miarą nie zga­
dzali się oddać ciało królewskie, nim im nie zostanie opłacona
należność”.25 Na dodatek — za oddanie obdartych z szat, nagich
zwłok króla. Tragedia tego człowieka polegała jednak nie na
tym, że rozgrabiono mu w chwili zgonu osobiste klejnoty i odzie­
nie — często praktykowano to w sprzyjających okolicznościach
2* 19
CZĘŚĆ PIERWSZA — TERMINOWANIE U ZAMOYSKIEGO
i na innych dworach europejskich — ale na braku potomka i nie­
uregulowaniu najistotniejszych kwestii politycznych w Polsce.
Wprawdzie na mocy aktu unii lubelskiej 1569 roku powstało ol­
brzymie, zjednoczone w federację państwo — ale w ten sposób
przesunęło się na wschód, skazując również Polaków na nie­
uchronne odtąd ścieranie się z nieodgadnioną, rozwijającą swą
kulturę w znacznej izolacji od zachodu, Rosją. Nie załatwiono
też sprawy Prus; nie podejrzewano wówczas, że lenno to może
urosnąć do potęgi, pasożytując właśnie na Koronie Polskiej.
Wzbudzające popłoch imperium otomańskie, po rozniesieniu wę­
gierskiej armii Ludwika Jagiellończyka pod Mohaczem w 1526
roku, nawisło groźnie nad Europą chrześcijańską i granicami
Rzeczypospolitej — i przyprawiało szlachtę o drżenie, mimo za­
warcia „wieczystego pokoju” w 1535 roku. Nie zreformowano też
dostatecznie ustroju politycznego Polski: nie było dużej stałej
armii na miarę olbrzymiego państwa i czyhających nań zagrożeń,
a ruch egzekucyjny szlachty, oprócz ograniczenia roli magnatów,
poprzez rewizję nadanych im dóbr i urzędów, w zasadzie nie
zmienił słabo funkcjonującej administracji państwa. Szlachta,
której wydawało się, iż wyszła zwycięsko z walki z magnaterią,
w rzeczywistości doprowadziła jedynie do upadku dotychczaso­
wych potęg rodowych. Natychmiast jednak, wraz ze ściślejszym
związaniem z Litwą i przyłączeniem ziem ukrainnych do Korony,
powstawały nowe, jeszcze bogatsze i znaczniejsze fortuny. Wiek
ten bowiem był epoką wymiany starych potęg rodowych na
nowe. Wszystko to nosiło w sobie zarodki przyszłych starć po­
między władzą królewską, magnatami a szlachtą — aczkolwiek i
tu trzeba pamiętać, iż starcia te były nieodłączną częścią procesu
historycznego przebiegającego podobnie w całej niemal Europie.
Zresztą to, co się działo w Polsce, było dość typowe, a nawet
korzystnie wyróżniało Rzeczpospolitą spośród innych krajów.
Niektóre państwa na zachodzie przeżywały tragiczne wojny reli­
gijne (Francja), były w rozpadzie wewnętrznym, mimo prób cen­
tralizacji (Rzesza Niemiecka), wisiało nad nimi bezustanne i po­
ważne zagrożenie z zewnątrz (Austria). Kres Jagiellonów, kwe­
20
I. WŁAŚCIWY WYBÓR
stia wyboru króla i następstwa tronu otworzyły jednak w Polsce
drogę nie tylko do znanego ówczesnej Europie starcia szlachty
i magnaterii, ale nade wszystko do przenikania obcych sił, reali­
zujących w Rzeczypospolitej własne interesy. Magnaci dążyli do
ustanowienia wyboru króla przez senat, co praktycznie wyłączało
szlachtę z wyborów, szlacheccy przywódcy spod znaku egzekucji
dóbr żądali wyboru monarchy przez rozszerzony sejm w Bystrzy­
cy pod Lublinem, gdyż tam znajdował się ich ośrodek i tam mogli
znaleźć poparcie zwolenników równych praw wewnątrz stanu
szlacheckiego i reformacji. Wkrótce zrodził się nowy projekt —
elekcji viritim — wyboru przez całą szlachtę. Tę właśnie koncep­
cję, gdy wiadome się stało, że ona zwycięży, poparł Zamoyski
i do tej gry wciągnął Żółkiewskich.
Młody Stanisław mógł teraz obserwować ambitnego kuzyna,
a potem i pomagać mu w dążeniu do przywództwa nad ludem
szlacheckim. Zamoyski wypróbował wartość koncepcji i swe ta­
lenty krasomówcze w Chełmskiem, pozbawionym znaczniejszych
senatorów, a następnie tam, gdzie był starostą, w Belskiem —
z takim skutkiem, że szlachta tego województwa stanęła murem
za projektem viritim i jego obrała za posła. Schlebiając umiejęt­
nie próżności szlachetnie urodzonych, podpierając się aktem
konfederacji ruskiej, czyli „rokoszu” z 1436 roku, skąd miała się
brać zasada viritim, sekretarz królewski zyskiwał zwolenników i
coraz to nowe województwa.26 W październiku 1572 roku zebrał
się sejmik ruski. Obecny był na nim Stanisław Żółkiewski i mu­
siał odegrać znaczną rolę w pozyskiwaniu szlachty dla zamiarów
Zamoyskiego, skoro wysłano go, jako posła, do Łucka, ośrodka
województwa wołyńskiego. Wiózł ze sobą instrukcje zawierające
postanowienia ziem ruskich, by „jednostajnym umysłem, jedno­
stajnymi sercy”, powszechnie i pod groźbą utraty klejnotu dobrze
urodzonego szlachta wzięła udział w elekcji, stojąc koło siebie
województwami: ruskie, wołyńskie, podolskie, bełskie.27 Wresz­
cie na sejmie konwokacyjnym odbytym zimą 1573 roku w War­
szawie Zamoyski, udowadniając w charakterystyczny dlań spo­
sób, iż równość głosu wynika z równego prawa i obowiązku obro­
21
CZĘŚĆ PIERWSZA — TERMINOWANIE U ZAMOYSKIEGO
ny państwa przez każdego szlachcica, przyczynił się do przyjęcia
zasady viritim.
Oceniając rolę szlachty w państwie, można mieć do niej o nie­
jedną rzecz pretensję. Trudno jednak nie docenić jej wkładu w
zachowanie pokoju religijnego w wielowyznaniowej Rzeczypo­
spolitej: podczas bezkrólewia uchwalono konfederację warszaw­
ską, wprowadzającą zasady szeroko pojętej tolerancji i równości
wyznań. Ale i tu, jak się okaże, popełniono błąd, nie uchwalając
do niej przepisów wykonawczych, co w niedalekiej przyszłości
stanie się zarzewiem konfliktów wyznaniowych.
W kwietniu 1573 pod Warszawą, we wsi Wola, zaroiło się od
kolorowo ubranej szlachty, ciągnącej tu ze wszystkich ziem Rze­
czypospolitej. Nie wiemy, czy wśród nich znajdował się Żółkiew­
ski — obecność Zamoyskiego i jego żywa działalność wskazywa­
łyby, że tak. Przeważali jednak nędznie ubrani, biedni Mazurzy,
bywało, że z kijami zamiast szabel u boku, umiłowani, ale lekce­
ważeni przez magnatów dla swej ciemnoty, religijności i podda­
nia ich wpływom. Oni, z Mazowsza, mieli właśnie najbliżej do
miejsca elekcji, oni też cieszyli się wśród szlachty złą sławą szu­
brawców, rabujących wozy z podatkami na wojsko kwarciane,
które zmierzały do skarbu w Rawie Mazowieckiej.28 Warszawa,
nieduże prowincjonalne miasteczko, którego mieszczanie mogli
się pochwalić, że nie wszyscy się znają, skupiając na sobie oczy
wielu domów panujących w Europie i części Azji, przeżywała nie
lada atrakcje. Posłowie z obcych krajów zachwalali swoich kan­
dydatów do korony polskiej, posiłkując gorące przemowy złotem
rozdawanym wśród szlachty. Nie na wiele to się zdało. Jak rzad­
ko, pięćdziesięciotysięczna masa Polaków, Litwinów, Rusinów
trwała w spokoju i porządku. Litwinom śniło się obranie Iwana
Groźnego na tron wawelski, ale znane fakty bezwzględności
i niebywałego okrucieństwa w umacnianiu despotyzmu carskie­
go, jak i wcale nie bezzasadne plotki o zapowiedziach Iwana IV
przyłączenia Litwy do Rosji utrąciły kandydaturę cara. Zamoyski
z kolei zwalczał z całych sił kandydaturę znienawidzonych prze­
zeń Habsburgów w osobie arcyksięcia Ernesta, zwanego przez
22
1. WŁAŚCIWY WYBÓR
ciemną szlachtę „Agrestem” lub „Rdestem”, wiedząc, że dom ra-
kuski pchnie Rzeczpospolitą przeciw Turcji, a może i zdegraduje
do roli nieszczęsnych Węgier lub Czech. Wtedy też zaszczepił
chyba Żółkiewskiemu niechęć do Habsburgów. W ten sposób
trafiał Zamoyski w uczucia szlachty, która żądała „Piasta” na
króla. „Piast” ów miał zresztą swój personalny wymiar aż w dwu­
dziestu kandydatach — do czasu, gdy Andrzej Opaliński zgłosił
na króla poczciwego sędziego z Bydgoszczy, Wawrzyńca Słup­
skiego, z przydomkiem Bandura; ryk śmiechu zgromadzonej
szlachty na błoniach we wsi Kamień ostatecznie skompromitował
kandydaturę „Piasta”.
Tym pilniej słuchano kulawego, acz przystojnego biskupa Wa­
lencji, nieprzyjaciela Habsburgów, Jana de Monluc, wspaniałego
dyplomaty, zachwalającego brata króla Francji, Henryka de Va-
lois, księcia d’Anjou. Wobec alternatywy wyboru Habsburga czy
Francuza szlachta opowiedziała się za „panem Gaweńskim” — w
tak uroczy sposób mający trudności z obcą wymową szlachetnie
urodzeni spolszczyli nazwisko księcia andegaweńskiego — na tro­
nie wawelskim. Monluc zdołał nawet obietnicami i ustępliwością
zjednać dla tej kandydatury innowierców. Jedenastego maja
1573 roku prymas Jakub Uchański mógł zatem obwołać Henryka
królem Polski i wielkim księciem Litwy, zgodnie z wolą większo­
ści zgromadzonych. Strzałom z samopałów, wiwatom, hukom bę­
bnów i uroczystemu Te Deum laudamus nie było końca. Choć
może się to wydawać dziwne, zważywszy na przyszłe dzieje Pol­
ski, radość szlachty wynikała z myślenia kategoriami państwa:
wołano niepewnego króla niż anarchię, nawet łagodną.
A i na samym dworze francuskim wrażenie było wielkie: nie­
skora do sentymentów Katarzyna Medycejska popłakała się z ra­
dości. Wydawało się — zgodnie ze słowami Monluca — że odtąd
jej synowie będą panowali „na dwóch najwspanialszych tronach
w całym chrześcijaństwie”.29
Pozostało pojechać po nowego, nie znanego bliżej, władcę
Rzeczypospolitej do Paryża. Korona i Litwa wysłały po Henryka
dwa osobne poselstwa. Skład delegacji polskiej, rzec można,
23
CZĘŚĆ PIERWSZA — TERMINOWANIE U ZAMOYSKIEGO
odzwierciedlał ówczesną sytuację w Koronie: na trzynastu no
słów ośmiu było senatorami, pięciu — reprezentantami szlachty
dziewięciu katolików, czterech innowierców, a przewodniczył im
biskup poznański Adam Konarski i luteranin, kasztelan miedzy
rzecki Andrzej Górka, który miał dopilnować zaprzysiężenia tak
zwanych artykułów henrykowskich i pacta conyenta przez Henry­
ka Walezego. Wśród przedstawicieli szlachty znalazł się jej nie­
kwestionowany trybun, Jan Zamoyski. Wysoko oceniał on Żół
kiewskiego, skoro i nasz Stanisław, obok Pawła Orzechowskiego
Jana i Stanisława Sarnickich, Jerzego Karmańskiego i Zaporskie-
go, wszedł w skład pocztu, towarzyszącego Zamoyskiemu w dro­
żę do Paryża. Radość Żółkiewskich była tym większa, że stany
Rzeczypospolitej zapewniły Zamoyskiemu zwrot kosztów ponie­
sionych podczas podróży po nowego króla.30
Rozdział Ił
PEREGRYNACJE, POLITYKA I SMAK WOJNY
Sejm polecił posłom zebrać się 1 lipca 1573 roku w Międzyrzeczu
w Wielkopolsce. Część delegacji zjechała do Poznania; inni, jak
wojewoda sieradzki Olbracht Łaski, kasztelan wojnicki Jan Tę-
czyński czy raciąski Stanisław Kryski, gnani chęcią zyskania łaski
królewskiej bądź uwikłani w wielką politykę, usiłowali sami,
pierwsi, dotrzeć do Walezego. Notabene dwóm się nie udało: Łę­
czyńskiego, bez paszportu, uwięziono w Nysie z rozkazu cesarza na
12 dni, natomiast Kryskiego, przemykającego się morzem, złapali
nieprzychylni Polsce Duńczycy i powywieszali mu „frejbiterów”.
Wyprawa zatem nie była łatwa, bo przecież i sąsiadów zachod­
nich Polacy mieli niechętnych. Cesarz Maksymilian II i elektor saski
August robili wiele, aby poselstwo nie otrzymało za szybko listów
zezwalających na przejazd przez ziemie niemieckie. Postanowiono
jednak zaryzykować i ruszyć przez Saksonię. Szóstego lipca wielki
orszak — dwustu pięćdziesięciu oficjalnych przedstawicieli, nie li­
cząc służby — ruszył do Frankfurtu nad Odrą i bez przeszkód prze­
jechał przez Brandenburgię. Gdy jednak 12 lipca stanął koło Lip­
ska, naprzeciw wyszły oddziały straży miejskiej. Zażądano pisma
ze zgodą cesarza na przejazd albo powrotu do Polski. Znający do­
brze język niemiecki i tamtejsze zwyczaje, kasztelan sanocki Jan
Herburt swą nieustępliwością i energią złamał jednak opór elekto­
ra — i karety potoczyły się na zachód. Żółkiewski oczywiście mógł
jedynie przysłuchiwać się, uczyć niemieckiego i ewentualnie trzy­
mać rękę na głowni szabli w czasie denerwujących chwil.
25
c z ę ś C p ie r w s z a — t e r m in o w a n ie u Z a m o y s k ie g o
Orszak usiłował nadrobić stracony czas; wypoczynki były krót­
kie, jednodniowe. Kierując się na Eisenach, Frankfurt nad Me­
nem i Moguncję opuszczono wreszcie ziemie niegościnnej Rze­
szy, stając 1 sierpnia w Lotaryngii. W cztery dni później posłowie
osiągnęli Metz: tutaj wreszcie czekało ich uroczyste przyjęcie
i dłuższy czterodniowy wypoczynek.1
Przez pożółkłą, zmęczoną upałami Francję 19 sierpnia 1573 ro­
ku dotarli do Paryża. Polacy byli znużeni czterdziestoczterodnio-
wą podróżą, konie zdrożone — wjechano więc bez rozgłosu, na
wozach. Dla ludu paryskiego byli i tak atrakcją nie lada: przyby­
wali „barbari” z tajemniczego wschodu, owiani legendą „narodu
wojenników”, w strojach, które swym przepychem i krojem przy­
pominały o bliskim sąsiedztwie Turków, Tatarów, Moskwy;
z kraju, który słynął z tolerancji religijnej. Polacy zdumieli rów­
nież rzekomo bardziej oświeconych Francuzów znajomością łaci­
ny, którą świetnie posługiwał się każdy, jak i wysławianiem się
wielu w rodzimym języku gospodarzy, „iż rzekłbyś, że się raczej
na brzegach Sekwany niż nad Wisłą lub Dnieprem rodzili”.2 Po
wiekach Aleksander Dumas napisze: „W samej rzeczy, cudzo­
ziemcy ci, których Francuzi pogardliwie zwali barbarzyńcami,
zaćmiewali ich pod każdym względem.”3
Rej wśród polskiego poselstwa z pewnością wodził między in­
nymi Jan Zamoyski, który przecież tu studiował i znał obyczaje
dworu francuskiego. Z kolei, co Polaków mogło dziwić, to kol­
czyk wpięty w ucho Walezego, zwyczajem zresztą nie kobiecym,
ale hugenockim, bijące od króla słodkie zapachy i wielce wyszu­
kany ubiór. Plotkom o homoseksualizmie Walezego przeczyły
jednak inne, prawdziwe skądinąd, wieści o rojach kręcących się
wokół niego pań lekkiego prowadzenia, z usług których, zgodnie
z modą epoki w sposób brutalny, często korzystał. Rozpoczęły
się targi między królem a posłami, również w kwestii swobód re­
ligijnych, owiane znaną, kontrowersyjną legendą (Si non iurabis,
non regnabis — jeśli nie przysięgniesz, nie będziesz panował —
miał zawołać do Walezego Jan Zborowski).4 Elekt ugiął się
przed żądaniami i potwierdził akt wiekopomnej konfederacji
26
11. PEREGRYNACJE, p o l it y k a i s m a k w o jn y
warszawskiej, gwarantującej zachowanie pokoju religijnego,
a więc i wewnętrznego, w wielowyznaniowej Rzeczypospolitej.
O Paryżu mawiano w ówczesnym świecie, że jest najpiękniej­
szym miastem. Żółkiewskiego, który miał czas, by go zwiedzić,
musiało to najpiękniejsze miasto zadziwić, ale może i rozczaro­
wać, a nawet zniechęcić. Paryż był duży, gwarny — liczył sto ty­
sięcy mieszkańców — ale też pełen bardzo wąskich, ciemnych
uliczek, z nawisłymi nad brukiem kamienicami, skąd lały się, jak
i w innych miastach Europy, wszelkie nieczystości, tak że prze­
chodnie brodzili po kostki w gnoju. Ponury Luwr był nieprzytul-
ny, zanieczyszczony ekskrementami wysoko urodzonych i po pro­
stu ciasny — trzy razy mniejszy od zamku wawelskiego. Hultaj-
stwa było tu więcej niż w Krakowie i bezpieczniej było chodzić
z kompanami, na wszelki wypadek trzymając rękę na głowni sza­
bli. Już lepsze wrażenie musiały wywrzeć na Żółkiewskim piękny
pałac w Fontainebleau, średniowieczne opactwo Saint Denis i re­
zydencja królewska Saint Germain. Całości wrażeń dopełniały
pijatyki na ucztach z udziałem żeńskiego „lotnego szwadronu”,
przy pomocy którego „matka czterech królów”, Katarzyna Me-
dycejska — jakże skutecznie — robiła politykę.
Henryk Walezy zaprzysiągł wreszcie polskie warunki, okazując
przy tym dużą zręczność. Zwlekał, jak mógł, z podróżą do Pol­
ski, oczekując wręcz na śmierć chorego na gruźlicę brata, Karola
IX, ale panowie polscy parli do wyjazdu. Pod koniec listopada
opuszczono wreszcie Francję, udając się przez Metz, Nancy, Hei­
delberg, Wormację, Moguncję, Halle do Frankfurtu nad Odrą.
W ostrą zimę, 24 stycznia 1574 roku, zmarznięty, choć okutany
w szubę, Henryk ujrzał krainę, nad którą miał panować: posel­
stwo z królem Polski i jego „pieszczoszkami” stanęło w Między­
rzeczu, witane przez senatorów z biskupem kujawskim, Stanisła­
wem Karnkowskim, na czele.
Żółkiewski już tego nie oglądał; przedtem powędrował na po­
łudnie. Miał wreszcie okazję, by zwiedzić ówczesny wielki świat.
Po Krakowie, Paryżu przyszła kolej na Wiedeń: Żółkiewski prze­
bywał czas jakiś na dworze Maksymiliana II. Przypatrywał się
27
CZĘŚĆ PIERWSZA — TERMINOWANIE U ZAMOYSKIEGO
zwyczajom tam panującym, porównywał je z polskimi, dokształ­
cał się w języku, ale przede wszystkim zwracał uwagę na wojsko,
sztukę wojenną, podziwiając fortyfikacje i umiejętności inżynie­
ryjne przewyższające to, co dotąd widział w Rzeczypospolitej.
Przyglądanie się sztuce Marsa było głównym celem wizyty, na co
zwrócono uwagę nawet w wiele lat później, w 1611 roku, przy
okazji nadania Żółkiewskiemu starostwa międzyrzeckiego.5
Wzorce wojskowe musiały być niezłe, gdyż cesarstwo było powa­
żnie zagrożone przez Turków mimo zawarcia pokoju w Adriano-
polu w 1568 roku. Po pobycie w Paryżu, w którym czuło się jesz­
cze krew hugenotów, w Wiedniu można było odetchnąć wów­
czas — wbrew obiegowym opiniom — świeższym powietrzem:
cesarz Maksymilian II twierdził, iż najgorsza tyrania to chęć pa­
nowania nad sumieniami, jezuici usiłowali namawiać księży kato­
lickich do powrotu do celibatu, ale nikt ich nie słuchał, szlachta
protestancka odprawiała publicznie nabożeństwa. Inna rzecz, że
ta połowiczna tolerancja w państwie Habsburgów ograniczała się
do Wiednia.
Żółkiewski nie wyniósł jednak z zachodu dobrych wrażeń,
a raczej te lepsze z biegiem czasu zatarły się w jego pamięci. Już
jako starszy człowiek, pamiętający i rozwiązłość na dworze fran­
cuskim, i południową umiejętność posługiwania się sztyletem czy
trucizną w walce politycznej, odradzał synowi kształcenie się w
innych krajach niż Rzeczpospolita i wojaże. Wychwalał za to wy­
chowanie i obyczaje polskie.6
Tymczasem sytuacja w Rzeczypospolitej nie była dobra.
Wprawdzie Walezy okazał się zdolnym i sprytnym władcą, ale
też początek jego panowania zabarwiła krew, która ciemną pla­
mą rozleje się później na kartach historii Polski.
Szło o ród Zborowskich. Już za ostatnich dni Zygmunta Augu­
sta zostali oni kupieni przez człowieka Katarzyny Medycejskiej,
szlachcica polskiego, karła i błazna w jednej osobie, Jana Kra­
sowskiego, zwanego Domino, dla popierania księcia d’Anjou w
Polsce. Temu rodowi zatem Henryk Walezy wiele zawdzięczał.
Podczas pierwszego wielkiego turnieju, wyprawionego przez Wa-
28 • 29
II PEREGRYNACJE, POLITYKA 1 SMAK WOJNY
lezego na dziedzińcu wawelskim, spragniony chwały i zaszczytów
najmłodszy ze Zborowskich, Samuel, zatknął w ziemi kopię
z wyzwaniem do walki za zdrowie króla. Przechodzący sługa Jana
Tęczyńskiego, Janusz z Chorwacji, zapewne z polecenia pana,
który chciał Zborowskiemu okazać pogardę, kopię wyrwał. Sa­
muel się wściekł — naprzeciw Chorwatowi wysłał swego sługę,
a do Tęczyńskiego posłów. Ten ostatni też poczuł się obrażony,
gdyż nowobogacki, a więc godny wzgardy, Żborowski śmiał wy­
zwać jego, z przedpiastowskiego rodu, na pojedynek! Ruszył
więc z eskortą do zamku. Tymczasem na oczach króla odbyła się
walka pachołków, w której zwyciężył sługa Tęczyńskiego. Hen­
ryk, nie lubiący widoku krwi, odszedł, a wtedy Samuel wpadł w
szał i chciał rzucić się na Chorwata. Gdy mu to uniemożliwiono,
skoczył na konia i popędził naprzeciw Tęczyńskiemu. Do starcia
doszło koło bramy wjazdowej: Zborowski trzymał w ręku topo­
rek z obuchem, zwany Czekanem, który — być może wymierzony
w kasztelana wojnickiego — trafił nieoczekiwanie w usiłującego
interweniować starego kasztelana przemyskiego, Andrzeja Wa-
powskiego. Obuch czekana dosięgnął głowy; polało się sporo
krwi, ale rana nie była groźna. Jednak Wapowski kochał nade
wszystko pozy rzymskich bohaterów — i tak długo obnosił za­
krwawioną głowę po dziedzińcu wawelskim, wygłaszając prze­
mówienia, pozwalając się dotykać i podziwiać ranę, aż zakaził się
śmiertelnie. Co oczywiście nie oznacza, że sam był sobie winien:
za jego śmierć odpowiedzialny był Zborowski.
Rozlana krew pod bokiem króla była karana w Polsce gardłem
i infamią. Walezy wykazał się jednak dużymi umiejętnościami
politycznymi: przeczekał burzę z obu stron i skazał Samuela za
przypadkowe zabójstwo z porywczości na wygnanie, konfiskatę
dóbr, lecz bez utraty czci i honoru. Zborowski znalazł się w ten
sposób na dworze księcia Siedmiogrodu, Stefana Batorego.
Sprawa ta dlatego jest tu opisana, gdyż jej nieoczekiwany finał
za dziesięć lat zaciąży poważnie na karierze Żółkiewskiego
i przewijać się będzie przez całe niemal jego życie.
Postać Henryka Walezego, pogardzanego wręcz przez dawną
CZĘŚC PIERWSZA — TERMINOWANIE U ZAMOYSKIEGO
historiografię, w której określano go jako „malowanego króla”,
dzięki Stanisławowi Grzybowskiemu i jego monografii nabrała
cieplejszych barw: Andegaweńczyk zapowiadał się na dobrego
władcę. Monarchia francuska jednak — i nie ma się tu czemu
dziwić — była dla niego najważniejsza. I mimo że w Polsce pano­
wał nad olbrzymim państwem i miał dużo większą władzę niż w
mniejszej, jeśli idzie o obszar, Francji,7 na Wawelu wygody, w
mieście te same możliwości nocnych awantur i porywania prosty­
tutek dla ulubionej przezeń rozrywki przypalania owłosienia na
wzgórku łonowym — to jednak na wieść o śmierci brata uciekł
z Wawelu z 18 na 19 czerwca 1575 roku, by nałożyć milszą sercu
i ambicjom koronę francuską.
Druga elekcja nie odbyła się już tak spokojnie jak pierwsza.
„Król Henricus zrobił Polsce psikus” — powtarzała szlachta za
Cyprianem Bazylikiem — swoją ucieczką otwierając drogę roz­
przężeniu. Rozpleniły się rozboje i zajazdy: nie opłacane wojsko
samowolnie zajmowało królewszczyzny, łupiąc chłopstwo i szla­
chtę. Notabene i Zamoyski skorzystał z okazji, powiększając swą
fortunę poprzez zajazd. Na Wołyniu, Podolu i Rusi Czerwonej
we wrześniu 1575 roku zapłonęły dworki i chaty: szalały tam,
przeszedłszy przez Wołoszczyznę, niemal bezkarnie czambuły ta­
tarskie. Zagrożone były również dobra Żółkiewskiego i Zamoys­
kiego; obu też widzimy w akcji przeciw lotnym ordyńcom.
Chrzest przyszłych wielkich wodzów wypadł źle: próba przecięcia
szlaku ucieczki Tatarów nie powiodła się, gdyż kosz wraz z jasy­
rem i olbrzymimi łupami docierał już do dalekich ułusów, a osła­
niające go czambuły były szybsze od polskich chorągwi.
Przedtem jeszcze, bo 12 maja, szlachta zebrała się na zjeździe w
Stężycy. Chodziło o danie odporu kandydaturze Habsburga, popie­
ranej przez senatorów. Właśnie z pól stężyckich poleciał wtedy w
Polskę okrzyk-hasło: „Aż do gard! naszych nie chcemy Niemca!”
Nie było to bynajmniej pierwsze antygermańskie zawołanie, które
odcisnęło się mocno na świadomości narodowej Polaków tej epoki.
Już podczas poprzedniego bezkrólewia zrodził się słynny wierszyk,
pełniący odtąd funkcję polskiego przysłowia:
30
II. PEREGRYNACJE, POLITYKA I SMAK WOJNY
Póki świat światem,
Nigdy Niemiec nie będzie Polakowi bratem.8
Właściwe starcie rozpoczęło się 7 listopada 1575 roku na kolejnej
elekcji koło Warszawy. Senatorzy na czele z prymasem Jakubem
Uchańskim, forsujący kandydaturę Habsburga, liczyli, że w taki
ziąb obłupiona przez Tatarów szlachta ruska nie przybędzie. Pomy­
lili się bardzo, gdyż herbowi tych właśnie ziem okazali się najbar­
dziej zwarci, przy czym nie bez znaczenia była też chęć udziału w
„najświetniejszym teatrum”, jakim było obieranie króla Polski.
Szlachta bowiem, po wotowaniu senatu za Habsburgiem, uczyni­
ła wielkie koło rycerskie. Jan Kochanowski, starosta kazimierski
Mikołaj Firlej i inni, przemawiając za Austriakiem, narazili się na
niechętną wrzawę. Wreszcie gdy przyszła kolej na Zamoyskiego,
ten wspaniały dyplomata uczynił istotny wybieg. Najpierw więc
wstał Stanisław Żółkiewski, który oświadczył, że województwa rus­
kie, bełskie i podolskie oddały swój głos staroście bełskiemu — i w
imieniu szlachty tych ziem będzie on przemawiać. Introdukcję Żół­
kiewski zakończył twardo: wyzwaniem publicznym tego, kto by
oświadczeniu jego zaprzeczył. Odwaga i krewkość — ujrzymy je
także później — były wyrazistą cechą charakteru młodego Stanisła­
wa. Gdy nikt się nie stawił, jasne stało się, że Zamoyski, nim roz­
począł przemówienie, ma w ręku poważny atut. Żółkiewski bo­
wiem swym wystąpieniem przydał siły głosowi Zamoyskiego, pozo­
stawił wrażenie jedności szlachty ruskiej.
Trudno powiedzieć, czy Zamoyski wierzył w to, co mówił, czy
raczej była to demagogia, dla zyskania popularności. Jego skłon­
ności do schlebiania tłumom, a z biegiem czasu i sobie, staną się
znane, jak i przywiązanie do demokratycznego ustroju Rzeczypo­
spolitej. Najpierw uderzył się w piersi za polecanie cudzoziem­
ców na tron wawelski na poprzedniej elekcji, następnie wychwa­
lał polski system polityczno-społeczny. Wśród zaległej na bło­
niach ciszy dowodził, że Rzeczpospolita zbudowana jest lepiej
niż imperium rzymskie. Położył jedną z pierwszych cegiełek pod
iundament osławionej potem ksenofobii sarmackiej. „Wszystko
u cudzoziemców inaczej się dzieje. Naprzód rządy są u nich od
31
r
CZĘŚĆ PIERWSZA — TERMINOWANIE U ZAMOYSKIEGO
dawna dziedziczne. (...) Nazywają oni wolność naszą nierządem,
ale czy słusznie, każdy widzi dobrze (...). Kwitną tam wsie i mia­
sta, bo stan miejski wielkie ma prawa. Ale ponieważ ta świetność
przychodzi z krzywd wolności szlacheckiej, wolę jej wcale nie
mieć niż mieć za taką cenę.”9 Na koniec odmalował grozę wybo­
ru Niemca i zalecił na kandydata „Piasta”.
Rezultatem podziału wewnątrz stanu rycerskiego było obranie
dwóch władców Polski: cesarza Maksymiliana II i Anny Ja­
giellonki, której przydano za męża jeszcze niedawno nie liczące­
go się, z łaski tureckiej księcia Siedmiogrodu, a podług Habsbur­
gów ledwie ich wojewodę — Stefana Batorego. To u niego zna­
lazł schronienie Samuel Zborowski.
Wielki władca Polski, Batory — znane to fakty — zażegnał
widmo wojny domowej dzięki energii, wyczuciu politycznemu
i... szczęśliwej gwieździe. Szybko koronował się na króla (1 ma­
ja 1576 roku), ożenił z „doletnią dziewicą” Anną Jagiellonką,
spacyfikował przeciwników zachętą do współpracy. Zborowskim,
którzy szykowali się na pierwsze miejsca w państwie i sterowa­
nie — w ich mniemaniu — kolejnym po Walezym „królem malo­
wanym”, Batory szybko podciął skrzydła, powierzając jedynie
utalentowanemu i raczej uczciwemu Janowi Zborowskiemu buła­
wę marszałka nadwornego i kasztelanię gnieźnieńską. Urząd
kanclerza, na którym tak bardzo Zborowskim zależało, dostał się
Piotrowi Wolskiemu, podkanclerzym Batory mianował Zamoy­
skiego. Zauważono, że wiele tych dwóch ludzi łączyło: wspólna
uczelnia w Padwie (choć Stefan był tam ledwie kilka miesięcy),
wiedza, energia, nieduża różnica wieku, dość tolerancyjny stosu­
nek do religii, lektury.
Młody Żółkiewski zyskiwał coraz większe zaufanie Zamoys­
kiego: w kwietniu 1577 roku załatwia już poważne sprawy zwią­
zane z wysłaniem poselstwa do Tatarów, powierzane mu są
znaczne sumy. Ojciec wysyła go też przeciw gotującym się do na­
jazdu pohańcom. Nie zdążył jednak Żółkiewski znów wypróbo­
wać swych sił w walce z Tatarami, gdyż ojciec odesłał go na po­
wrót Zamoyskiemu.10
32
II PEREGRYNACJE, POLITYKA I SMAK WOJNY
Opanowawszy podzieloną Rzeczpospolitą, król Stefan natrafił
na opór najbogatszego miasta Korony, Gdańska, wiernego Ma­
ksymilianowi II. Gdy zawiodły środki pokojowe, Batory obłożył
miasto banicją; uwięził posłów, skonfiskował majątki i towary
gdańskie i wysłał do blokowania miasta armię liczącą 2400 zbroj­
nych pod wodzą Jana Zborowskiego. Zamoyski sam wystawił
trzydziestosiedmioosobową chorągiew, której „starszym” został
Żółkiewski. Który — Stanisław czy Mikołaj — nie wiemy. Wraz
ze Spytkiem Jordanem i Temrykiem Piotrkowskim uderzył on na
pancerną konnicę niemiecką, która odrzuciła roty królewskie
i węgierskie. Ciężko ranny runął wtedy z konia starszy brat Stani­
sława, Mikołaj. Jednak 17 kwietnia 1577 roku armia ta nad Je­
ziorem Lubieszowskim, koło Tczewa, pobiła siły Hansa Winckel-
brucha, złożone z 3900 najemników z Rzeszy Niemieckiej,
i ośmiotysięczną milicję gdańską. W sprawozdaniu po bitwie
znajdujemy: „pana Żółkiewskiego koń ranny”.11
Żółkiewski przypieczętuje swoje pierwsze doświadczenia woj­
skowe udziałem w oblężeniu bogatego miasta. W czerwcu i sierp­
niu jedenasto-, a następnie szesnastotysięczna armia Stefana Ba­
torego usiłowała zdobyć Gdańsk od strony ufortyfikowanego
szańca przy Wisłoujściu, Latarni — bez rezultatu. Mimo to
Gdańsk, wyczerpany wojną z własnym monarchą, zgodził się na
ustępstwa, wypłacając królowi na mocy układu dwieście tysięcy
złotych odszkodowania, ale też w zamian nic nie tracąc ze swych
uprawnień, a nawet — za sprawą bogatych darów dla Zamoy­
skiego — poszerzając niezależność wobec Rzeczypospolitej.
Równie fatalnym błędem okazać się miało nieuporządkowanie
przez Stefana Batorego w tak stosownej chwili sprawy lenna pru­
skiego. Opiekę bowiem nad chorym umysłowo księciem pruskim
powierzy król niemieckiemu margrabiemu z Ansbachu, Jerzemu
Fryderykowi, w zamian za dwieście tysięcy złotych.
Po drugą ratę tej sumy, pięćdziesiąt tysięcy, ruszy do Poznania w
maju 1578 roku niedawno mianowany sekretarz królewski — Stani­
sław Żółkiewski.12 Przewożenie korespondencji i pieniędzy — do­
wód to zaufania — jest podówczas jednym z głównych jego zajęć.
3 — J. Besala

Rozdział III
WOJNA O INFLANTY
Od wielu dziesiątków lat trwały niemal bezustanne walki na
wschodniej granicy Litwy. Wiele przyczyn — niżej podamy je w
skrócie — sprawiało, że silniejsze zderzenie z Rosją było nie­
uchronne. Iwan Groźny przez niezliczone cierpienia ludzkie
zmierzał nie tylko do umocnienia wewnętrznego swej władzy, ale
także do „zebrania ziem ruskich” i wyrąbania Rosji drogi nad
Bałtyk. Snuł zatem plany rozbioru Rzeczypospolitej: oderwania
Litwy i Kijowszczyzny od Korony, walczył o Inflanty jako poto­
mek legendarnego Prusa, rzekomego brata cesarza Augusta, do­
chodząc już za panowania Stefana Batorego do linii Dźwiny w
jej środkowym biegu. W ciągu trzech miesięcy — od lipca 1577
roku — wojska moskiewskie opanowały dwadzieścia siedem
zamków i miast, mimo że zawarty przedtem rozejm nie został
zerwany przez żadną ze stron. Sytuacja stawała się coraz groź­
niejsza nie tylko dla Litwy, ale i całości dwóch połączonych unią
narodów i ich państwa. Iwana IV dodatkowo irytowało to, że Po­
lacy odmawiają mu tytułu cara, zwąc go jedynie hosudarem
i wielkim księciem Moskwy, jak jakiegoś hospodara Mołdawii
czy Wołoszczyzny.
Podbój znacznej części Inflant przez Rosjan uświadomił Bato­
remu stopień zagrożenia Litwy i wpłynął na krystalizację poglą­
dów w sprawie rozstrzygnięcia zbrojnego na wschodzie. Dla Rze­
czypospolitej bowiem pobicie Rosji oznaczało zmniejszenie naci­
sku na wschodnie granice, odzyskanie Inflant, do czego Batory
34
III. WOJNA O INFLANTY
się zobowiązał przed sejmem, zyskanie do kolonizacji nowych
ziem (notabene niewdzięcznych do uprawy) i zaprowadzenie po­
rządku w tej części Europy, jak na mocarstwo przystało, na wa­
runkach Pax Polona. Batory miał szersze plany, w które z bie­
giem czasu wtajemniczył Zamoyskiego, a nawet Żółkiewskiego:
chciał podporządkować sobie Rosję, złączyć ją z Polską unią w
ściśle określonym celu, w którym mieściło się dobro Rzeczypo­
spolitej i jego właściwej ojczyzny.
Szlachtę polską niełatwo było namówić na wojnę poza granica­
mi ogromnego wszak państwa. Starano się więc jej uzmysłowić,
że wojna ta ma charakter obronny. Talent Zamoyskiego, który
znakomitymi mowami i uniwersałami jednał herbowych dla za­
mysłu Batorego, przyrzeczenia króla usprawnienia sądownictwa
wyższego dla szlachty, ukazywanie groźby utraty nie tylko In-
llant, ale i Litwy, wołanie o obronę przed „tyranem moskiews­
kim” sprawiły, że na sejmie 1578 roku uchwalono wysokie poda-
iki na wojnę z Wielkim Księstwem Moskiewskim. Co może za­
dziwiać, to dokładne zaplanowanie i niezwykły wysiłek orgamza-
L'yjny przy tworzeniu świetnie wyposażonego wojska, w czym
energiczny Batory miał główny udział.1 W lipcu 1579 roku król
Stefan zgromadził w Świrze, na wschód od Wilna, potężną jak
mi ówczesne możliwości pięćdziesięciosześciotysięczną, dobrze
wyposażoną armię: Korona wystawiła niewiele mniej żołnierzy
(dwadzieścia pięć i pół tysiąca) niż Litwa (trzydzieści i pół tysią­
ca).' Armia ta ruszyła na Połock — obronną twierdzę, chronioną
wodami Dźwiny i Połoty, niegdyś należącą do Litwy.
Jednocześnie rozwinięto na wielką skalę kampanię propagan­
dową: pisarze mieli wspierać piórem działania armii i jednać
umysły dla zamiarów króla, portretując przede wszystkim wiaro­
łomnego i okrutnego cara. Formą nagrody, obok pieniędzy, mia-
l.i być rzecz i dotąd w Polsce niebagatelna: szybki druk ich pism
w „latającej” drukarni polowej, umieszczonej tymczasem w Świ-
i/u. Najbardziej spektakularnym przejawem tej akcji było wyda­
nie manifestu królewskiego do wszystkich stanów i narodowości,
n.ilychmiast przetłumaczonego na polski, węgierski, niemiecki.
35
CZĘŚĆ PIERWSZA — TERMINOWANIE U ZAMOYSKIEGO
Udowadniano w nim, nie bez racji, że wojna jest konieczna i ma
charakter obronny. Nawoływano też do męstwa i zakazywano
stosowania tortur i popełniania okrucieństw wobec Rosjan.
Plan kampanii również świadczył o olbrzymim, tym razem stra­
tegicznym, talencie króla: miast bawić się w zdobywanie zamków
inflanckich, zajętych przez Rosjan, postanowił je odciąć od Mo­
skwy i w ten sposób zmusić do kapitulacji bądź przyjęcia general­
nego starcia w polu.
Jeszcze przedtem, 22 lipca, by mocniej związać Żółkiewskich
ze sobą, Batory nadał Stanisławowi kamienicę we Lwowie, prze­
jętą prawem kaduka po Szymonie Kinoście oskarżonym, jak się
okazało niesłusznie, o współudział w fałszowaniu monet. Żółkie­
wski występuje w tym nadaniu już jako sekretarz królewski; no­
tabene kamienicę król zwrócił niebawem Kinostowi, w lutym
1580 roku.3 Winniki opustoszały: stary Żółkiewski wraz z synem
Mikołajem i pocztem zbrojnych również znalazł się w armii Ba­
torego.
Trzydziestego sierpnia, po gwałtownych szturmach Polaków
i Węgrów, Połock padł, a za nim zamek Sokół, gdzie obydwaj
bracia Żółkiewscy z Markiem Sobieskim odznaczyli się jako har-
cownicy.
Świeżo upieczony sekretarz królewski jest nadal używany prze­
ważnie przez kanclerza Jana Zamoyskiego, a nie króla, głównie
do misji specjalnych: między innymi w sporze z niejakim Chmie­
lowskim.
Kiedy okazało się, że zdobycie Połocka nie sprowokuje Iwana
Groźnego do bitwy w polu z wojskami Rzeczypospolitej, a sama
wyprawa nie zadecydowała o wyniku wojny o Inflanty, Batory roz­
począł przygotowania do następnej wyprawy — na Wielkie Łuki.
Król zdołał znowu przekonać do tego szlachtę, a nawet, mimo
iż nikt nie lubi wysupływania pieniędzy z mieszka na podatki, zy­
skał przychylność herbowych, co objawiło się w prośbach po­
słów, by monarcha nie narażał swego życia. Nikt nie chciał sza­
leństw bezkrólewia. Zamiarom Stefana Batorego z pewnością
sprzyjała nadal intensywna działalność propagandy, choć w tej
36
III. WOJNA O INFLANTY
dziedzinie król poszedł najdalej, jak mógł: zabronił drukować ja­
kiekolwiek pisma, ryciny, mapy, które mogłyby osłabiać ducha
wojennego lub zdradzać tajemnice wojskowe. Jeszcze raz doko­
nano imponującego wysiłku organizacyjnego; zdumiewa
wszechstronność i rozmach działań Batorego, jego dokładność w
przygotowaniach.
Monarcha zaplanował marsz gromadzącej się armii dwiema
drogami, na których stały Wieliż i Uświata. W sumie w wyprawie
wielkołuckiej wzięło udział ponad 48 000 ludzi; niemal tyle samo
z Korony, co z Litwy. Na zdobycie Wieliża Stefan Batory wysłał
nie sprawdzonego dotąd rzetelnie w żołnierskim rzemiośle, choć
już mianowanego hetmanem wielkim koronnym, kanclerza Za­
moyskiego; ten namiestnikiem swym uczynił Śtanisława Żółkie­
wskiego seniora, który niegdyś pełnił podobną funkcję na Podolu
w walce przeciw Tatarom. Tutaj też znalazł się najmłodszy z Żół­
kiewskich. Po zdobyciu twierdzy jego właśnie wysłał Zamoyski
do króla z wieścią o zwycięstwie.4
Szóstego września 1580 roku padły również Wielkie Łuki. Ro­
sjanie jednak nie rezygnowali z walki, gromadząc pod Toropcem
znaczne siły. Naprzeciw nim wysłał Batory oddział doborowej
jazdy z Januszem Zbaraskim; w straży przedniej szedł na czele
pięćdziesięcioosobowej chorągwi Stanisław Żółkiewski. Przyczy­
nił się on w jakiejś mierze do pierwszego w tej wojnie zwycięstwa
w polu, biorąc udział między innymi 22 września w pościgu za
Rosjanami, których Polacy „jak bydło bili, bo się nie bronili”.5
I lochę kronikarz przesadził z tą bezbronnością żołnierzy Mosk­
wy, gdyż Żółkiewski nie tylko uczestniczył w wysieczeniu sie­
demdziesięciu Rosjan, ale i wespół ze Stanisławem Stadnickim,
późniejszym „Diabłem”, wyratował z ciężkich opresji rotmistrza
Mikołaja Jazłowieckiego.
Nie było to jednak starcie, na jakie oczekiwał Batory.
W 1581 roku ruszyła trzecia, najważniejsza wyprawa: Iwan
Groźny, mimo klęsk, nie chciał ustąpić z zagarniętej części In-
lliint, nakazując swym posłom zerwać rozmowy prowadzone w
Wilnie z Batorym i usiłując przechwycić inicjatywę strategiczną
37
CZĘŚĆ PIERWSZA — TERMINOWANIE U ZAMOYSKIEGO
w swoje ręce. Król z najwyższym wysiłkiem zdołał zebrać czter-
dziestosiedmiotysięczną armię, w której brakowało piechoty
(było jej szesnaście i pół tysiąca). Armia ta ruszyła na Psków.
Stary Żółkiewski, jak wiemy, na tę wojnę pożyczył aż dwanaście
tysięcy złotych. Zaciągnął dla chorągwi Zamoyskiego dziesięciu
husarzy.6 To dużo: cena odpowiedniego konia przewyższała rocz­
ny żołd husarza. Dwudziestego czwartego sierpnia armia ujrzała
cały kompleks twierdz, które chroniły Psków. Człowiek bywały
w świecie, niegdyś student Padwy, ksiądz Jan Piotrowski aż
westchnął na kartach swego Dziennika wyprawy Stefana Batore­
go na Psków. „O Jezu, toć wielkiego coś, by drugi Paryż!” Po­
tężne miasto, w skład którego wchodziły cztery twierdze, dobrze
wyposażone i uzbrojone, dowodzone przez braci Szujskich, Wa­
syla i Iwana, przetrzymało silne, acz krótkie bombardowanie
i szturm we wrześniu. Pierzchły nadzieje na nowy, błyskawiczny
sukces Polaków na wschodzie. Tymczasem nadeszły silne mrozy
i po raz pierwszy w wojnie z Moskwą Batory zdecydował się na
walkę z dodatkowym, znanym w historii Rosji wrogiem jej prze­
ciwników — zimą. Nie przyszło to łatwo: już 5 października
„mróz uderzył czysty, rządny. (...) Piesi, niebożęta, zdychają
z zimna, a my się w ziemię grzebiem, kominy budujem” — dono­
sił ksiądz Jan Piotrowski.7
Z biegiem czasu głód i mróz stały się nieomal nie do zniesie­
nia — oczywiście dotyczyło to ludzi z dolnych szczebli drabiny
społecznej. Król i Zamoyski dwoili się i troili: obiecywali wyższy
żołd i spraszali zziębniętych rotmistrzów, w tym i Żółkiewskiego,
na bankiety, podczas których rozgrzewano ich stosownymi płyna­
mi i przemowami. Największą jednak bodaj nadzieję pokładano
w podjazdach i zagonach polskiej jazdy wysyłanej w głąb Rosji
oraz misji nuncjusza papieskiego, Antoniego Possevina, który
usiłował nakłonić Iwana Groźnego do podporządkowania prawo­
sławia Rzymowi za cenę pokoju z Polską. Wobec znanej gwałto­
wności Iwana była to bardzo niebezpieczna legacja.
Pierwszego grudnia 1581 roku Batory opuścił wojska pod
Pskowem, powierzając dowodzenie całością sił Janowi Zamoy­
38
III. WOJNA O INFLANTY
skiemu. Armia była nie tylko głodna, ale i zła na króla i jego
kanclerza. Z obozu dobiegały chóralne okrzyki pod adresem Za­
moyskiego z rozpowszechnianego tam pamfletu, wytykające mu
brak doświadczenia wojskowego:
Klecha hetmani,
Panie Boże, racz być z nami!
Zamoyski jednak umiał nie tylko odwoływać się do rozumu
i wyższych racji, ale również być brutalny. Zaczął stosować żela­
zną dyscyplinę, bijąc bez pardonu osobiście nieposłusznych buz­
dyganem lub korbaczem i przepędzając „panie wesołe” z obozu
po uprzedniej chłoście oraz obcięciu nosa i uszu. Bywało, że kur­
tyzany kazał ścinać. Równie ostry był w stosunku do własnych
żołnierzy: siłą, powlókłszy za kark na oczach wojska przy strze­
mieniu jednego z rotmistrzów, wymusił posłuch. Temu też celowi
służyła szubienica, groźnie stercząca w środku placu obozowego.
Akcje Żółkiewskiego w tym czasie nie stały wysoko, mimo że,
broń Boże, to nie jego spotkał los owego rotmistrza. Hetman
jednak podejrzewał go wręcz o przewrotność i nielojalność w
sprawie niejakiego Gołkowskiego, który podczas gry w karty cisnął
w twarz szklanicą kryształową kraj czemu koronnemu, Jerzemu
Mniszchowi. Sprawa ta była sądzona przed trybunałem hetmań­
skim; Zamoyski po długich naradach dla podniesienia subordynacji
nakazał Gołkowskiego ściąć. Więźnia umieszczono w ziemiance
Żółkiewskiego, ale Gołkowski w przeddzień kaźni zdołał zbiec ra­
zem ze strażami — nie wiadomo, czy przekupionymi, czy może za
cichą aprobatą Żółkiewskiego. Za tą drugą wersją przemawiają na­
rzekania hetmana: „Obchodzi się ze mną (...) nie jak krewny, wziął
go do siebie na więzienie, a potem upuścił” — te słowa Zamoyski
skierował pod adresem Żółkiewskiego, podejrzewając go o współ­
udział w ucieczce skazanego.8 Dodajmy, że panu Stanisławowi da­
leko było do pozycji pierwszego przy Zamoyskim. Zastępcą hetma­
na był wojewoda bracławski Janusz Zbaraski, a Żółkiewski nie
wchodził nawet w skład rady wojennej.9 Chyba się już nigdy nie
dowiemy, czy pomówienie rozdrażnionego hetmana w sprawie
39
c z ę ś C p ie r w s z a — t e r m in o w a n ie u Z a m o y s k ie g o
Gołkowskiego było niesłuszne. Ks. Piotrowski sądził, że Żółkiew­
ski był niewinny. W każdym razie musiał on teraz „wykazać się”
dla poratowania swej pozycji i reputacji.
Sytuacja taka nadarzyła się 7 grudnia, gdy sprowokowani przez
Węgrów pskowianie wypadli z miasta, w kilkadziesiąt koni, bez
obawy szarżując w samo południe na pozycje polskie. Stanisław
Żółkiewski, sprawujący wówczas dowództwo nad jazdą hetmań­
ską, i Jan Kretkowski, namiestnik chorągwi Przyjemskiego, pod
nieobecność Zamoyskiego pobili i schwytali wielu Rosjan.10
W ten sposób Żółkiewski — wyróżniając się również następnego
dnia — stał się ponownie zaufanym człowiekiem w otoczeniu Za­
moyskiego. Wyraźnie widać to z funkcji, jakie powierza mu het­
man: 17 grudnia Żółkiewski jedzie do Jamu Zapolskiego, gdzie
toczą się rozmowy między Possevinem a posłami polskimi i rosyj­
skimi na temat warunków pokoju. Żółkiewski przywozi tam in­
strukcje dla posłów polskich i Possevina; pisemne i ustne, niektó­
re bardzo skomplikowane, bo uwzględniające ewentualne posu­
nięcia Rosjan w kwestii przejęcia zamków inflanckich i moskiew­
skich czy nawet zerwania rozmów.11 Przez pozostałe dni grudnia
krąży z listami i poleceniami między Zamoyskim a posłami; na
koniu też spędza Wigilię Bożego Narodzenia.12 Nie pierwsza to
i nie ostatnia misja, idąc za Heidensteinem, „młodzieńca niepo­
spolitych zdolności”.13 A skoro pisał to Heidenstein, tworzący na
zamówienie kanclerza — tak musiał oceniać Żółkiewskiego sam
Zamoyski. Tyle tylko, że ten młodzieniec miał już trzydzieści
cztery lata.
Najdalej 6 stycznia 1582 roku Żółkiewski był pod Pskowem —
i o mały włos właśnie wtedy sekretarz królewski nie zakończył
żywota. Tego dnia Zamoyski zezwolił załodze twierdzy na po­
chowanie poległych Rosjan. Do omówienia warunków przerwa­
nia ognia hetman wysyła znów pana Stanisława; w obawie jednak
o zdolnego kuzyna nakazuje mu się trzymać z daleka, przodem
wysyłając Telatowskiego. Odważny sekretarz królewski nie sto­
suje się do poleceń hetmana i z brawurą, wraz z koniuszym Za­
moyskiego, Melchiorem Zawiszą, podjeżdża bliżej murów.14 „Ja­
40
III WOJNA O IN FLA N TY
kiś zbieg poznaje Żółkiewskiego i powiada Moskwie, że to i blis­
ki krewny Zamoyskiego, i wielu tajemnych spraw świadom.”15
Dotąd wojna była okrutna, jak przystało na epokę — jeńców
z armii królewskiej w Połocku gotowano żywcem i spławiano rze­
ką na balach — ale w jaskrawy sposób zwyczaje cywilizowanych
narodów złamano dopiero pod Pskowem. Rosjanie bowiem,
przewlekając rozmowy, ustawili po cichu na murach kilkuset
strzelców i kilka hakownic, wymierzonych w Żółkiewskiego.
Gruchnęły strzały; zachwiał się Zawisza, któremu pocisk przebił
lamparcią skórę i wgniótł zbroję. Z niemałym trudem, bardziej
wściekły i do żywego oburzony niż przerażony, Żółkiewski wydo­
stał się spod gradu kul.
Trudno mu było przekonać hetmana, że należy w równie nie-
rycerski sposób zemścić się na Rosjanach, ale w końcu dopiął
swego. Miał zresztą za sobą całą radę przyboczną kanclerza.
W otoczeniu Zamoyskiego przypomniano sobie, że niedawno
zgłosił się do hetmana jeden z „przełożonych nad armatą” (od­
powiednik szefa artylerii), Jan Ostromęcki, proponując zastoso­
wanie prostego wybiegu: wysadzenie dowództwa Pskowa w po­
wietrze poprzez wysłanie im szkatuły, rzekomo z kosztownościa­
mi, a w rzeczywistości z machiną piekielną w środku. Warto się
przyjrzeć, jakie to narzędzie ówczesnego terroryzmu skonstruo­
wano. Ostromęcki „ustawił w żelaznej szkatułce rzędami dwana­
ście rur umyślnie cienko opiłowanych, ażeby tym łatwiej pękały;
rury i szkatułkę uzupełnił najlepszym prochem. W środku umie­
ścił zamek od rusznicy z odwiedzionym kurkiem; szkatułę tę wło­
żył następnie w skrzynię drewnianą i kurek przywiązał za pomocą
dwu strun do dna skrzyni oraz do wieka owej szkatuły żelaznej:
czyli więc kto żelazną szkatułę ze skrzyni chciał wyjąć czy też koło
wieka majstrował, w obu wypadkach proch się zajmował i rozsa­
dziwszy rury i żelazną szkatułę, zabijał osoby blisko stojące.”16
Po kilku dniach Zamoyski wysłał do kniazia Szujskiego jeńca
ze skrzynią. Dowódca twierdzy miał jednak niebotyczne szczęś­
cie, gdyż jego konkurent do władzy, Andrzej Chworostynin, nie
czekając na Szujskiego, pomagając sobie nogą, szarpnął umiesz­
41

CZĘŚĆ PIERWSZA — TERMINOWANIE U ZAMOYSKIEGO
czoną wewnątrz szkatułę. Straszliwy wybuch wstrząsnął komnatą
Iwana Szujskiego: Chworostynin i Kossecki ze starszyzny zginęli
na miejscu, wielu zostało ciężko poranionych. Sam Szujski mu­
siał chronić się w zamkniętej kwaterze, gdyż na niego padło po­
dejrzenie, iż w ten — praktykowany powszechnie w czasach Iwa­
na Groźnego — sposób pozbył się konkurentów. Wtedy to spło­
dził list do Zamoyskiego, pełen obelg; ten chętnie odpowiedział,
rozsierdzony, aż Szujski wyzwał kanclerza na pojedynek. Nie do­
szło jednak do niego, gdyż na umówionym miejscu zjawił się tyl­
ko Zamoyski — kniazia nie było.
Dramatyczną dla Polaków, jak i załogi Pskowa, sytuację prze­
rwał wreszcie upragniony rozejm. Szybkie działania zagonu
Krzysztofa Radziwiłła, który dotarł w pobliże Starycy, gdzie stał
właśnie car, wystraszyły mocno Iwana Groźnego. Zgodził się na
korzystny dla Rzeczypospolitej rozejm, który zawarto 15 stycznia
1582 roku w Jamie Zapolskim. Tego dnia kanclerz wysłał Żół­
kiewskiego do posłów z instrukcjami. Ufał mu już bezgranicznie:
„posyłam ku Waszym Mościom pana Żółkiewskiego, któremu,
proszę, raczcie Waszmościowie dać zupełną wiarę we wszyst­
kim pisał do posłów. Żółkiewski zresztą spóźnił się na finał
rozmów pokojowych i instrukcji nie zdążył przekazać.17 Na mocy
układu Rosja zrzekła się pretensji do Inflant, zwróciła ziemię po-
łocką, należącą niegdyś do Litwy, w zamian za Wielkie Łuki, Za-
wołocze i pomniejsze twierdze.
Był to pełny triumf Batorego. Stosownie do układu w lutym
1582 roku Zamoyski wysłał Żółkiewskiego i Mikołaja Zebrzy­
dowskiego do Dorpatu w Inflantach, by przejęli tamtejsze mia­
sto. Z misji wywiązał się Żółkiewski dobrze: 24 lutego komen­
dant carski opuścił twierdzę, do której weszła załoga polska.
„Panu Żółkiewskiemu, co wydał na ubogie w drodze,” nieskory
do hojności Zamoyski zwrócił po powrocie jeden złoty.18
Niebywałe sukcesy Batorego przestraszyły nie tylko Rosję, ale
i polską szlachtę: a nuż energiczny, bezwzględny triumfator, któ­
ry już na początku panowania ostrzegł, że nie będzie „królem
malowanym , zechce zgasić płomień praw i wolności szlachec­
III. WOJNA O INFLANTY
kich? Na sejmie walnym w październiku 1582 roku, jak to w de­
mokratycznych państwach bywa, spierano się o detale: np. o do­
bra żnińskie, z których nie chciał ustąpić referendarz koronny,
intrygant i jurgieltnik Habsburgów, Stanisław Sędziwój Czarn-
kowski, ale najistotniejsze kwestie elekcji, podatków, obrony In­
flant posłowie zbyli milczeniem.
Tymczasem południowym ziemiom Rzeczypospolitej groziła
nowa wyprawa Tatarów. Zamoyski patriotycznym słowem
i obietnicami zaległego żołdu zdołał sklecić armię, głównie ze
szlachty ruskiej i razem z Żółkiewskim demonstracją zbrojną nad
zamarzającym Dnieprem powstrzymać czambuły tatarskie przed
wtargnięciem w granice Polski.
Znaczenie kanclerza i hetmana rosło. Wiele napisano o stosun­
kach łączących tych dwóch wybitnych ludzi — Batorego i Za­
moyskiego. Dostrzegała to również szlachta: powiedzenie „król
nie powinien iść na sejm bez Zamoyskiego, a Zamoyski bez króla
na wojnę” kursowało po całym kraju i odzwierciedlało podział
funkcji obydwu mężów stanu. Skupiający w swym ręku olbrzy­
mią władzę kanclerz i hetman wielki koronny, mianowany, rzecz
bez precedensu, dożywotnio, mógł już bez przeszkód forytować
swych ludzi: wiemy, że Żółkiewski złożył przysięgę jako sekre­
tarz królowski,19 faktycznie podlegając Janowi Zamoyskiemu
jako kanclerzowi. Ważna to dla nas informacja — znak nieomyl­
ny, że Zamoyski wytyczał Żółkiewskiemu drogę kariery, którą
sam niedawno w olśniewający sposób przebył. O znaczeniu Żół­
kiewskich dla Zamoyskiego świadczy też fakt, że nazwiska oby­
dwóch Stanisławów widnieją pod aktem założenia Zamościa oraz
w aktach nabywania przez nader zapobiegliwego magnata dóbr
ziemskich.20
Ale potężnego kanclerza czekał jeszcze jeden sukces: oto król
postanowił oddać rękę swej bratanicy, młodziutkiej panienki
„o różanych ustach”, Gryzeldy Batorówny, właśnie Zamoyskiemu.
Dość powszechnie sądzi się, że w ten sposób król, związawszy
czterdziestojednoletniego Zamoyskiego z osobą z rodziny monar­
szej — chciał przydać splendoru panu na Zamościu i wręcz umo­
43
CZĘŚĆ PIERWSZA — TERMINOWANIE U ZAMOYSKIEGO
żliwić przyszłą elekcję „Piasta” Zamoyskiego lub jego potomka.
Uroczystości, które 12 czerwca 1583 roku z okazji wesela wy­
prawił kanclerz i hetman, były na miarę znaczenia Zamoyskiego.
Spragniony rozrywek tłum krakowski przez tydzień bawił się
oglądaniem turniejów, orszaków najwyższych dostojników oraz
najważniejszego spektaklu — barwnego korowodu, wzorowane­
go na włoskich trionfi, przedstawiającego alegorie i starożytnych
bogów. Na przykład Saturna, wiodącego za sobą wiek złoty, od­
grywał starosta stężycki i przyjaciel serdeczny Stanisława Żół­
kiewskiego, Mikołaj Zebrzydowski — i to tak skutecznie, że jego
rola została bardzo dokładnie uwieczniona w przekazach źródło­
wych (np. w Kronice Marcina Bielskiego), podobnie zresztą jak
i rola Żółkiewskiego. Choć trudno w to uwierzyć, pan Stanisław,
mający przecież już wiek Chrystusowy za sobą, potrafił jeszcze
wówczas znakomicie się bawić. Ubrany w przewiewną zieloną su­
knię niewieścią przed gawiedzią, wielmożami i królem udawał
Dianę, w otoczeniu czternastu nimf, która „okazawszy rozkoszy
swe królowi, wsiadła na koń, a jechała w drogę”.21 Na ukazanie
twarzy tłumom trzydziestosześcioletni pan Stanisław mógł się od­
ważyć po operacji zgolenia wąsów i bródki, gdyż odznaczał się
piękną białą cerą i delikatnymi rysami. Jeśli idzie o wypchane
„rozkoszy”, to przyszła w sukurs znanemu w Rzeczypospolitej
oficerowi wątła budowa ciała,22 która pozwoliła naiwnym gapiom
uwierzyć w kobiecość Diany. Rozpoznali go i król, i magnaci
i ryknęli śmiechem. Dodajmy, że takie przebieranki nie były
czymś nadzwyczajnym — już Walezy nader chętnie zakładał suk­
nie niewieście — i służyły rozrywce w świecie właściwie pozba­
wionym bardziej wyrafinowanych źródeł stymulacji niż bójki, pi­
jatyki, zamtuzy, wojny i podróże.
Rozdział IV
SPRAWA ZBOROWSKICH
Już od chwili elekcji Stefana Batorego pozycja Jana Zamoyskie­
go, niedawno średniego szlachcica, a teraz „drugiego króla” Rze­
czypospolitej, wywoływała niechęć rodów magnackich, chlubią­
cych się starymi klejnotami. Po wojnach z Moskwą zawiść — ten
potężny motor dziejów ludzkich — zjednoczyła Górków, Opa­
lińskich, Stadnickich, Chodkiewiczów przeciw hetmanowi. Mimo
że byli to ludzie różnych wyznań i dążeń. Ale głównymi wrogami
pozostali oczywiście Zborowscy. Wyróżniał się wśród nich prze­
wrotnością Krzysztof: w ciągu swego życia brał jurgielt i od Bato­
rego, i od Habsburgów, i od cara: planował nawet zamach na
króla Stefana.
W sprawę tę zamieszany był znany na Litwie fałszerz i wichrzy­
ciel, Grzegorz Ościk. Miał on się zobowiązać wobec cara, że
zgładzi Stefana Batorego. Spisek wykryto, a doraźny sąd z kró­
lem na czele skazał Ościka na karę śmierci. Mimo że fakt ten był
złamaniem prawa II Statutu Litewskiego i zasady „neminem cap-
tivabimus nisi iure victum” (nikogo nie uwięzimy bez wyroku są­
dowego), nikt w Polsce nie ważył się protestować. Nawet Zbo­
rowski, gdy rzecz się wydała, wolał uciec do Pragi. Kolejne jego
knowania z carem spowodowały, że zmuszony był opuścić także
dwór habsburski. Ufny w potęgę rodu wrócił do kraju, gdzie —
rzecz znamienna — za wstawiennictwem Zamoyskiego, który wo­
lał ludzi kupować niż karać, uzyskał rozgrzeszenie króla. Na nic
jednak zdały się zabiegi pieniężne i dyplomacja kanclerza: Krzy-
45
 CZĘŚĆ PIERWSZA — TERMINOWANIE U ZAMOYSKIEGO
sztof, Andrzej i Samuel Zborowscy zaczęli burzyć herbowych
przeciwko królowi i Zamoyskiemu. Grali przy tym na najczulszej
dla szlachty strunie: swoje „krzywdy” utożsamiali z krzywdami
stanu szlacheckiego, jako wynik władzy „tyranów”. Szczególną
rolę odgrywał w tym znany nam banita, a jednocześnie dzielny
uczestnik wyprawy 1580 roku, na którą przywiódł własne chorą­
gwie, prosząc króla o zdjęcie banicji, ataman kozacki i inicjator
grożącej nieobliczalnymi skutkami dla Polski wyprawy kozackiej
na Turcję, a przy tym bywalec pokoi królewskich, awanturnik
i wichrzyciel, Samuel Zborowski.
Rozpoczęła się walka na słowa. Żółkiewscy brali w niej żywy
udział, znów jednając umysły i serca szlachty ziem ruskich dla
zamysłów kanclerza. Stanisław słał listy ostrzegające Zamoyskie­
go przed planowanymi działaniami Zborowskich.1 Hetman długo
nie chciał podjąć rękawicy; Żółkiewski nawet usiłował doprowa­
dzić do zgody wszystko na próżno. Nie pomogły rozmowy
z najbardziej uczciwym ze Zborowskich, Janem, ani przejęcie,
po przekupieniu lutnisty Samuela, Wojtaszka Długoraja, dema­
skujących listów. Również od Spytka Jordana dochodziły do Za­
moyskiego niepokojące wieści, że Zborowscy planują wręcz za­
mordowanie Stefana Batorego — przynajmniej tak później przez
Heidensteina tłumaczył się kanclerz.2 Zamoyski, zdaje się, zro­
zumiał wtedy, że rysuje się dla niego, króla, a nade wszystko Pol­
ski, dziejowa szansa: zgniecenie opozycji możnowładczej i za­
straszenie reszty znaczniejszych herbowych przez zdecydowane
i twarde działanie. Porzucił więc politykę słów. Misję wypowie­
dzenia przyjaźni Zborowskim powierzył Żółkiewskiemu. Pan
Stanisław udał się do marszałka wielkiego koronnego, Andrzeja
Opalińskiego, i przez niego zawiadomił Zborowskich, że kan­
clerz „uroczyście zrywa z nimi wszelką „przyjaźń”.3 W praktyce
oznaczało to prywatne wypowiedzenie wojny, w którą Zamoyski
zaangażował swój publiczny autorytet.
Jest raczej pewne, że Zamoyski, skoro już podjął się walki ze
Zborowskimi w celu zdławienia opozycji, wzmocnienia władzy
królewskiej i swojej — to wprowadził w swój plan króla. Przy­
46
IV SPRAWA ZBOROWSKICH
puszczać też należy, że Batory, ochrzczony przez Zborowskich w
listach „Batem”, poparł po cichu swego kanclerza. „Nieżywy pies
nie gryzie” — miał powiedzieć król.4
W maju 1584 roku Zamoyski wraz z Żółkiewskim zmierzali go­
ścińcem z Knyszyna do Krakowa, gdy dotarła wieść, że za nimi
na czele zabijaków „wiesza się” Samuel Zborowski. W otoczeniu
hetmana obawiano się zasadzki, tym bardziej że Samuel nie znał
miary w pogróżkach. W Proszowicach, gdzie następnie stanął
kanclerz i towarzyszący mu z dobrze uzbrojonym pocztem Żół­
kiewski, doniesiono, że Samuel zatrzymał się w Piekarach, mają­
tku swej siostrzenicy, Włodkowej. Zamoyski mógł teraz, jak mu
się wydawało, działać w aureoli strażnika prawa: jako starosta
krakowski, którego jurysdykcji podlegały Piekary, postanowił
wreszcie aresztować banitę. Na jego rozkaz do majątku Włodko­
wej ruszył Mikołaj Urowiecki i Żółkiewski ze swą jazdą i, oto­
czywszy dwór, po trzech wystrzałach, niemal bez walki pojmali
Samuela Zborowskiego. Oddał go Zamoyskiemu Żółkiewski
wraz z jakimiś tajemniczymi poszarpanymi kartkami.
Szlachta krakowska szybko dowiedziała się o tym sensacyjnym
wydarzeniu. Na gościniec za miastem wylegli herbowi: w takiej
to asyście zaciemniony powóz z więźniem potoczył się do stolicy,
lam Zborowskiego wtrącono do lochu.
Mimo gorącego wstawiennictwa senatora Stanisława Szafrań-
ca, z którym Zamoyski korespondował przez Żółkiewskiego, i
rycerstwa krakowskiego, domagającego się wniesienia sprawy
przed sejm, na mocy sądu starościńskiego 26 maja tegoż roku Sa­
muel został stracony. Powszechne zdziwienie, a może i prze­
strach, budził fakt błyskawicznego skazania i wykonania wyroku.
Bardzo złe wrażenie wywołało oddalenie przez Zamoyskiego
prośby kalwina Samuela o sprowadzenie przed egzekucją predy­
kanta z pobliskiego zboru. Czego kanclerz się obawiał, jakie re­
welacje znał Zborowski, skoro nie dopuszczono doń ministra ka­
lwińskiego, a do lochu w noc przed straceniem pofatygował się
do skazańca Jan Zamoyski na tajemną rozmowę? Wszystko to
wywołało burzę w kraju. Kanclerz, nie przewidując aż takiej re­
47
CZĘŚĆ PIERWSZA — TERMINOWANIE U ZAMOYSKIEGO
akcji szlachty, jak wykazały dalsze dzieje, uczynił fatalny błąd
polityczny, przyczyniając się do podziału herbowych na dwa,
różnej wielkości i siły obozy: jego, prawnika, zawiodło wyczucie
prawa (!), poniosły nerwy. Zborowscy bowiem nie bez racji krzy­
czeli, że Zamoyski, jako kanclerz, mógł dużo wcześniej ścigać
Samuela na terenie całego kraju, że banity w Polsce nie karze się
śmiercią, że przestępstwo, przez tyle lat osłaniane przez króla
(Samuel po wygnaniu przyjechał do Polski wraz z Batorym i za
jego zgodą), przestaje być przestępstwem. W oczach szlachty
„podgolenie mieczem” Zborowskiego miało cechy prywatnej
zemsty podczas walki o władzę i oznaczało ze strony króla i Za­
moyskiego zamach na wolności wyższego stanu. Intencje monar­
chy i kanclerza, jak widać, szlachta odczytywała dość trafnie.
Dostało się i Batoremu: z trzech smoczych kłów, składających
się na jego herb, wysnuto wniosek o chciwości „psa węgierskie­
go” na krew ludzką. Natomiast z nieobliczalnego magnata uczy­
niono męczennika, który podczas kaźni, po trzykroć wzywając
Jezusa, tak wystraszył tym kata, iż ściąć go musiał hajduk, a jego
odcięta głowa ganiała ponoć Urowieckiego, aż ten musiał umy­
kać z placyku koło kościoła ojców Bernardynów Stradomskich.
Takie to opisy śmierci Zborowskiego i innych, moralnych okru­
cieństw Zamoyskiego działały na rozpalone głowy szlacheckie.
I nic dziwnego, że Krzysztof Zborowski, który na sejmiku pro-
szowickim 1 listopada 1584 roku dowodził, iż Zamoyski „zajuszył
się krwią naszą”, przysięgając przed rozgorączkowaną od emocji
bracią szlachecką, „że się mścić będę krwie brata mego niewin­
nej (...), aż krew krwią zapłacona będzie”5 — zyskiwał coraz
szersze grono zwolenników.
Rzeczpospolita żyła sprawą Zborowskich. Na sejmikach po­
przedzających sejm walny 1585 roku argumenty i racje stron za­
głuszane były trzaskami wysuwanych z pochew szabel i groźbami
ustrzelenia z nabitych półhaków. W ziemiach ruskich, które tak
mocno popierały Jana Zamoyskiego, kanclerz mógł teraz liczyć
głównie na Żółkiewskich. Wojewodzica widzimy zatem w toku
walki politycznej, na sejmiku bełskim, skąd zdaje relacje z jego
48
IV SPRAWA ZBOROWSKICH
przebiegu Zamoyskiemu i zapowiada wyjazd do Wiszni.6 Tamtej­
szy sejmik w listopadzie 1584 roku został zerwany; w grudniu
król Stefan zwołał go po raz drugi. Miał się on okazać nieko­
rzystny dla stronników kanclerza. „Przyczyna tego — niezjecha-
nie się ludzi tych, których żeśmy się spodziewali, oraz niestatecz-
ność i niepotężność tych, którzy z nami być mieli” — donosił Za­
moyskiemu Żółkiewski.7 Możemy się jedynie domyślać, dlaczego
tak się działo: sumienie szlacheckie podpowiadało herbowym, że
Zborowscy bronią ich wolności, oportunizm nakazywał trzymać
z Zamoyskim i królem — najlepiej więc było zostać w domu albo
milczeć. W rezultacie interesy hetmana reprezentował tylko stary
Żółkiewski i jego syn; brat Stanisława, Mikołaj, był ciężko cho­
ry, tak „że doktorowie o jego zdrowiu zwątpili”8; świetny orator
arcybiskup lwowski Jan Dymitr Solikowski, dotąd zwolennik
kanclerza, milczał, w czasie gdy na głowę hetmana miotano obel­
gi •
Przebieg sejmiku był dramatyczny. Najpierw wstał Marcin Sta­
dnicki, by w imieniu Zborowskich przedstawić szlachcie ich skar­
gę. Żółkiewski mu w pół słowa przerwał, twierdząc, że to sprawa
prywatna — a takimi król zabronił się zajmować. Wtedy wtrącił
się Stanisław Diabeł Stadnicki, znany powszechnie uczony kalwi-
nista, w równej mierze ceniący Biblię, warcholstwo i okrucień­
stwo, jako środki prowadzące do zbawienia. Doszło do ostrej
wymiany zdań, za czym — po odczytaniu artykułów sejmików
halickiego i bełskiego — Marcin Stadnicki znów zaczął sylabizo­
wać swą skargę. Zgodnie z regułą gry parlamentarnej, która już
wtedy była znana polskiej szlachcie, grupa Żółkiewskiego na
znak protestu miała po prostu nie wysłuchać głosów przeciwnika
i opuścić sejmik. Jednak mimo poderwania się z ław samych Żół­
kiewskich i wyrazistych znaków mimicznych, przesyłanych przez
Stanisława juniora pod adresem arcybiskupa lwowskiego Jana
Dymitra Solikowskiego („patrzałem pilno”), zamoyszczycy pozo­
stali na miejscu. Stadnicki mógł zatem spokojnie doczytać skar­
gę; potem wstał znów Żółkiewski, wzywając „starych przyjaciół”
hetmana do repliki. W końcu udało mu się pobudzić ich do dys­
4 — J. Besala 49
CZĘŚĆ PIERWSZA — TERMINOWANIE U ZAMOYSKIEGO
kusji: rychło przemieniła się ona w spór, czy skarga jest anoni­
mowym paszkwilem na Zamoyskiego, czy nie; przy czym Stad­
niccy nie bez racji udowadniali, że nie, gdyż podpisana jest imie­
niem Zborowskich.
Ten dzień sejmiku zakończył się patem: głosowanie szło po
myśli Żółkiewskich. Następny szary poranek grudniowy okazał
się dużo gorszy. Wstał chorąży lwowski Jan Herburt z Bruchnala9
i jął dukać z kart zarzuty. Trwało to cztery godziny, ale — w
mniemaniu posłów — dotyczyło rzeczy tak istotnych, że nikt nie
śmiał rozgadanemu szlachcicowi przerwać, nawet Żółkiewscy.
Już wtedy mieli Polacy zamiłowanie do długich i mętnych mów
oficjalnych. Herburt oskarżał króla o nieliczenie się ze szlachtą,
próby zlikwidowania wolnej elekcji, złamania pacta conventa
i artykułów, na które przysięgał, dobieranie ludzi, którzy „przy­
wiedli go [króla] w ohydę do poddanych” (aluzja do Zamoyskie­
go i sprawy Zborowskiego); domagał się wygnania Węgrów
z otoczenia monarchy; groził wręcz zawiązaniem konfederacji w
obronie wolności. Stadniccy poparli projekt, stał się on obowią­
zującą instrukcją dla posła, mimo olbrzymiego tumultu, jaki za­
panował w Wiszni.10 Wystarczyło uderzyć w dzwon „wolności”,
by szlachta z upodobaniem i zbyt długo wsłuchiwała się w jego
złoty a zwodniczy ton.
Poruszony niepomyślnym dlań wynikiem sejmiku, jak i ciężką
chorobą brata, Stanisław Żółkiewski, nie bacząc na noc wigilijną,
w Jaworowie zabrał się do pisania listu do kanclerza Zamoyskie­
go. Pominął w nim jednak dość istotny szczegół dotyczący jego
osoby. Otóż gdy Herburt przeczytał swe wotum, Żółkiewski
chwycił się znanego sposobu erystycznego, zwanego dyskredyto­
waniem przeciwnika. Oskarżył mianowicie chorążego lwowskie­
go o prywatę: niechęć do króla w związku z nieotrzymaniem sta­
rostwa jaworowskiego. W rezultacie tych pomówień obaj porwali
się do szabel. Do bigosowania na sejmiku nie doszło, ale Żół­
kiewski nie mógł jednak przeboleć urazy i wyzwał listownie Her-
burta na pojedynek. Przy okazji z twarzy spadła maska: z listu
wyziera obraz człowieka, którego coraz widoczniej oplata zgubna
50
IV. SPRAWA ZBOROWSKICH
sieć przekonania o własnym znaczeniu, ba, nawet wielkości. Żół­
kiewski w uniesieniu, zapominając o cnocie skromności, którą
tak lubił epatować otoczenie, donosił, iż „dobremu mniemaniu
swemu więcej powinien”, „z ust moich nie wychodzi nic, jeno do­
brze”, „ja się tak czuję, że przy sprawiedliwości wszystkiego mi
iście dostanie, (...) a krzywdy swojej, Boga na pomoc wziąwszy,
na tobie samym dochodzić chcę”. Powyższe rozważania pan Sta­
nisław w innym liście uznał za „ućciwe i skromne”, przeciwni­
ka — za „wszeteczne”.11 Obok rodzącej się u Żółkiewskiego, da­
jącej się zauważyć, manii wielkości, przykrywanej starannie ma­
ską cnoty, która z biegiem czasu stanie się niemal prawdziwym
obliczem, zżerała go bez wątpienia ambicja i nadwrażliwość. Nie
mógł ścierpieć obrazy, choć burda wywołana była w równym sto­
pniu przez niego, jak i adwersarza. Dlatego krewko rwał się
pierwszy do bitki; młodszy i odważny podjechał nawet pod dwo­
rek Herburta, by stoczyć z nim walkę. Ten jednak, mimo groź­
nych tonów w liście, nie podjął się trudów, które zagrażałyby aż
tak bezpośrednio jego życiu.
Dodać tu należy, że nasze obiegowe wyobrażenia na temat ry­
cerskości ówczesnej szlachty są najzupełniej błędne: dość powie­
dzieć, że za dyshonor nie uważano ani zdradzieckiego uderzenia
od tyłu na nie przygotowanego pojedynkowicza (Zborowski znie­
nacka chciał płatnąć Tęczyńskiego, Pasek życie zawdzięczał cza­
pie futrzanej na głowie, którą — od tyłu — rozciął mu przeciw­
nik), ani wmieszania się sługi do walki (tak stało się w trakcie
pojedynku dwóch szlachciców z województwa ruskiego, Mikoła­
ja Grochowskiego ze Stanisławem Cikowskim, kiedy to sługa
pierwszego po prostu zastrzelił Cikowskiego), ani tym bardziej
uchylenia się od pojedynku. Rzecz ciekawa, na bitnej Rusi Czer­
wonej, gdzie miały miejsce i takie zdarzenia jak osławione doby­
cie szabli przez szlachcica przed figurą Chrystusa, zdobiącą koś­
ciół franciszkański we Lwowie, i wołanie: „Jeśliś Bóg, bij się ze
mną!”12 — w pierwszej połowie XVII wieku odnotowano tylko
trzy pojedynki. Nad tę szlachetną formę walki przedkładano za­
jazdy i gwałty w otoczeniu licznych sług, a nawet prywatnych
•P
51
CZĘŚC PIERWSZA — TERMINOWANIE U ZAMOYSKIEGO
armijek. A iluż sporów, w które zaangażowane były całe rody,
uniknięto by w Polsce, gdyby dwaj główni adwersarze zechcieli
stanąć oko w oko.
Dlaczego jednak Żółkiewski nie opisał w liście do Zamoyskie­
go sceny charakteryzującej jego lojalność wobec patrona? Całe
wieki twierdzono, że był to wynik niesłychanej skromności; otóż
nie jest to chyba cała prawda. Rozkochany bowiem w antyku
Żółkiewski już wtedy przybierał pozy rzymskich bohaterów, któ­
rych dominującą cechą była prawość i skromność. A o wyczynach
kuzyna Zamoyski i tak się rychło dowiedział od swoich sług; spra­
wa była zresztą wystarczająco głośna na Rusi Czerwonej.
Zdarzenie to znajdzie nieoczekiwany i śmieszny epilog: za
cztery lata, po pojednaniu zwaśnionych przez arcybiskupa lwow­
skiego, Jan Herburt zostanie szwagrem Żółkiewskiego.13
Sejm walny w styczniu 1585 roku przypominał raczej przyszłe
pole bitwy niż narad. Zborowscy, wiodąc liczny orszak zbroj­
nych, chcieli jechać do Warszawy z trupem Samuela, ale stanow­
czość Batorego, który zapowiedział wrzucenie zwłok do Wisły,
powstrzymała ich od ryzykownych poczynań. Ale i tak przebieg
obrad był gwałtowny, pełen replik, z próbą dobycia przez roz­
wścieczonego króla wiszącego u pasa kordu na rozpolitykowane­
go arianina, trybuna szlachty, Mikołaja Kazimirskiego, grożące­
go zerwaniem sejmu. Dzięki energii Stefana Batorego, pod mu­
szkietami wystającymi groźnie spoza pleców króla, kanclerza,
marszałka koronnego, zdołano również przeprowadzić proces
Zborowskich: Krzysztofa skazano na infamię (uciekł na Mora­
wy), Andrzeja miano sądzić na następnym sejmie, Jana uniewin­
niono. Wydawało się, że i Zamoyski odniósł kolejny triumf poli­
tyczny; de facto jednak stracił on masowe poparcie tłumów szla­
checkich: z jej trybuna stał się wręcz antagonistą. Cień niechęci
dobrze urodzonych padł również na osobę Żółkiewskiego, po­
między szlachtą zaczęto nazywać go cancellarianus acerrimus —
zacięty kanclerczyk. Mało istotny ten szczegół z latami nabierze
poważnego znaczenia w jego życiu i działalności.
Rozprawiwszy się z opozycją, Batory mógł rozpocząć realiza­
52
IV. SPRAWA ZBOROWSKICH
cję pomysłu, który już od dawna go nurtował: rozgromienie naj­
większej potęgi ówczesnego świata, Turcji. Szło mu może nie
tyle o losy katolicyzmu poważnie zagrożonego w Europie przez
wojujący islam, ile o los nieszczęsnych Węgier, wchłoniętych
przez imperium otomańskie i Habsburgów. Jednak próby zmon­
towania ligi antytureckiej z udziałem Polski, Rzymu, Wenecji,
Hiszpanii, Siedmiogrodu, mimo jak najżywszej działalności pol­
skiej dyplomacji, nie doszły do skutku: Europa była zbyt pochło­
nięta własnym krwawym sporem religijnym, by myśleć o rozpra­
wie z wyznawcami Allacha.
W 1584 roku zmarł Iwan Groźny. Zbudowany na despotyzmie
i okrucieństwie system władzy chwilowo załamał się, gdy zabra­
kło żelaznej ręki cara. Następca Iwana IV, Fiodor, człowiek,
który „rozumu ma bardzo mało albo nic”, zajęty głównie nie po­
lityką, ale dzwonami cerkiewnymi, nie potrafił przeciwstawić się
zawierusze wewnętrznej, która powoli zaczęła obejmować Wiel­
kie Księstwo Moskiewskie. Batory chciał to wykorzystać: przed
nuncjuszem papieskim Albertem Bolognettim już od 1582 roku
zaczął snuć projekty stworzenia ligi antytureckiej, która złamała­
by potęgę imperium Osmanów i wypchnęła ich ostatecznie z Eu­
ropy.14 Temu projektowi zapewne miała służyć realizacja planu
połączenia Rosji z Rzecząpospolitą na wzór unii polsko-litew­
skiej. O projektach tych wiedziało tylko najściślejsze grono
z otoczenia króla: w tym, .jak wiemy, Zamoyski i Żółkiewski,
którego kanclerz w czerwcu 1586 roku wysłał do sekretarza wiel­
kiego koronnego Piotra Tylickiego, aby „sprawy ustnie WM-ci
opowiedzieć”.15 Kanclerz usiłował wysondować posłów Fiodora
w kwestii ewentualnej unii — Stefan Batory wysłał nawet do Mo­
skwy Michała Haraburdę z propozycjami układu o połączeniu
z Moskwą i uregulowaniu sprawy następstwa tronu — ale były to
właściwie wstępne przygotowania do podbicia Moskwy przez
Rzeczpospolitą.
Sejm walny, który miał zaaprobować plany Batorego, wyzna­
czono na początek 1587 roku. W trakcie przygotowań do wojny
ten wielki władca zmarł w Grodnie 12 grudnia 1586 roku. Miał
53
CZĘŚĆ PIERWSZA — TERMINOWANIE U ZAMOYSKIEGO
pięćdziesiąt trzy lata. Szlachta, obawiająca się despotyzmu ener­
gicznego króla, przyjęła tę śmierć z ulgą. Podejrzewano otrucie;
wiele jednak wskazuje, że powodem śmierci była uremia (mocz­
nica), pogłębiająca się z upływem lat na skutek trybu życia króla
i wypijanego — bynajmniej nie w nadmiarze — wina. Opiewane
przez wieki żelazne zdrowie Stefana Batorego nie było zresztą aż
tak wspaniałe: ropiała mu duża rana na lewej nodze, którą w
myśl zaleceń jednego z lekarzy często jątrzono, miewał ataki epi­
lepsji. Na dodatek dwaj, skłóceni ze sobą, lekarze włoscy, Miko­
łaj Buccella i Szymon Symoniusz, stawiali sprzeczne diagnozy, co
skutecznie przyczyniło się do przyspieszonej wyprawy wielkiego
króla na tamten świat.16
Wiadomość od kanclerza o zgonie króla powiózł do Lwowa,
do tamtejszego arcybiskupa Solikowskiego, Stanisław Żółkiews­
ki. Szlachta tej ziemi była rozżalona: oskarżała Zamoyskiego o
„intrygi węgierskie”, a starego Żółkiewskiego o bezprawne zaję­
cie urzędu wojewody ruskiego bez listów nominacyjnych króla.
Na dodatek obaj pazerni panowie uwikłani byli w przysłowiowy
spór o miedzę — dobra królewskie trzymane przez Zamoyskiego
graniczyły ze wsią Tcniaticzka będącą pod wojewodą bełskim.17
Był to skandal; prym w oskarżeniach wodził niedawno wyratowa­
ny przez Stanisława starosta śniatyński Mikołaj Jazłowiecki. Na­
leżało wytłumaczyć się z zarzutów: do Lwowa podążył także Za­
moyski.
Rozdział V
BYCZYNA
Śmierć króla Stefana Batorego przypadła w niedobrym dla losów
Polski i Zamoyskiego okresie: na kwestię nowej elekcji kładł się
ponury cień sprawy Zborowskich, wbrew pozorom dalekiej od
zakończenia. Sukces Batorego i Zamoyskiego w walce z opozy­
cją, oznaczający wzmocnienie władzy króla i kanclerza, był nie­
stety krótkotrwały i wydał zepsute owoce. Podziwiane dotąd
przez cudzoziemców powściągliwość i dyscyplina Polaków przy
obieraniu sobie króla odeszły bezpowrotnie w przeszłość. Szczęk
oręża i kłótnie dobiegały ze wszystkich stron Rzeczypospolitej.
Na przedkonwokacyjnym zjeździe we Lwowie znów doszło do
starcia zamoyszczyków ze zborowszczykami. „Długo ciągnęły się
spory o godności wojewódzkiej Żółkiewskiego, o władzy kancle­
rza i niebezpieczeństwach Rzeczypospolitej.”1 Piszący te słowa
arcybiskup lwowski, adherent Zamoyskiego, tym razem nie za­
wiódł — rzuciwszy na szalę własny autorytet, zmusił w końcu
szlachtę do uznania starego Żółkiewskiego wojewodą ruskim
i obrania jego syna, Stanisława, posłem ziemi bełskiej na sejm
konwokacyjny.
Generalna linia podziału politycznego przebiegała również w
kwestii wyboru kandydata do tronu polskiego, zresztą w sposób
paradoksalny: heretycy Zborowscy, popierani przez nuncjusza
papieskiego Hannibala z Kapui i wszystkie siły katolickie Euro­
py, dążyli do obioru Habsburga na stolec krakowski; Zamoyski
ze swym, niejednolitym zresztą, stronnictwem „czarnych”, sku­
55
CZĘŚĆ PIERWSZA — TERMINOWANIE U ZAMOYSKIEGO
piającym wielu wybitnych senatorów, nawoływał do obioru „Pia­
sta”, mając początkowo na myśli któregoś ... z Batorych, a po­
tem i siebie. Nie był to szczęśliwy pomysł w ówczesnej sytuacji;
gdybyż potężny kanclerz nie wlókł za sobą cienia zabitego Samu­
ela...
Wtedy na arenę dziejową wstąpiła Anna Jagiellonka. Niegdyś
„doletnia dziewica”, której konsumpcji cielesnej tak skutecznie
unikał Henryk Walczy, a z którą po okresie klimakterium (wie­
my to dzięki niedyskrecji jej przybocznego lekarza) „dzieląc
łoże, dokonał ślubowanego małżeństwa”2 Batory, i teraz była
wysuwana przez część szlachty do następnego zamążpójścia: szło
o utrzymanie „Jagiellonów” na tronie. Sześćdziesięcioczterolet-
nia królowa nie zdążyła jednak przyzwyczaić się do rozkoszy
małżeńskiego łoża — Batory po kilku doświadczeniach konsek­
wentnie jej unikał, a królowa musiała ratować się puszczaniem
krwi dla zmniejszenia afektu — i była zbyt mądra, by wystawiać
swą osobę na hazard małżeński. Wysunęła zatem kandydaturę
swego siostrzeńca, dwudziestoletniego Zygmunta Wazy, po ką­
dzieli Jagiellona, następcy tronu szwedzkiego. Po wielu waha­
niach i działaniach Zamoyski, lawirując między ideą wyboru
„Piasta” a arcyksięcia Ernesta (za cenę ugody ze Zborowskimi),
prawdopodobnie zaś nadal zamyślając o koronie dla siebie bądź
dla Andrzeja Batorego, zgodzi się na poparcie kandydatury
Wazy. Jednakowoż jego działania polityczne aż do czasu obrony
Krakowa znamionować będzie asekuracja, ostrożność i niewiąza-
nie sobie rąk w sprawie wyboru Zygmunta.
Drugiego lutego 1587 roku zebrał się kolejny sejm konwokacyjny
w Warszawie. Królowa Anna Jagiellonka, mimo bezsenności, wyni­
kłej z okropnego bólu głowy i gardła, które leczono pędzlowaniem
zajęczym sadłem, energicznie działała na rzecz obioru siostrzeńca.3
Hetman, nie chcąc dolewać oliwy do ognia, a w rzeczywistości
przyjmując wyczekującą postawę, posłuchał głosu prymasa Karn-
kowskiego i nie pojawił się. Miał przecież wystarczającą liczbę
stronników wśród senatorów; w izbie niższej parlamentu interesów
jego bronił Stanisław Żółkiewski, poseł ziemi bełskiej.
56
V.BYCZYNA
Sejm rozpoczął się od oskarżeń miotanych przez Zborowskich
na głowę nieobecnego kanclerza, żądań odjęcia mu władzy het­
mana, spalenia relacji z procesu Krzysztofa Zborowskiego, a na­
wet dzieł Reinholda Heidensteina, podnoszących zasługi Zamoy­
skiego, jego stronników i rzeczywiście pisanych pod dyktando
kanclerza. Dochodziło do rzeczy, których Rzeczpospolita dotąd
nie oglądała: gdy kasztelan podlaski, Marcin Leśniowolski, zau­
fany Anny Jagiellonki, ujął się za Zamoyskim, sługa Zborow­
skich wymierzył weń rusznicę, głośno pytając patronów, czy ma
ubić Leśniowolskiego. Na szczęście do publicznego morderstwa
politycznego, dzięki zimnej krwi kasztelana, nie doszło. Z tym
większą siłą atakowano werbalnie Zamoyskiego; rej wodził jur-
gieltnik domu austriackiego, stary i zupełnie ślepy, przezywany
Zyżką — Stanisław Sędziwój Czarnkowski, któremu niegdyś Ba­
tory odjął referendarstwo i starostwo płockie. Nawoływał wręcz
do wojny domowej, ogłaszając, że i on — wzorem zapewne nie­
sławnej pamięci ślepego króla Zygmunta Luksemburskiego — na
koń wskoczy ze swym kosturkiem i przeciw kanclerzowi i hetma­
nowi poprowadzi szlachtę.
Żółkiewski miał naprawdę ciężki orzech do zgryzienia: oto­
czony był w izbie poselskiej przez rozgorączkowany, przeważa­
jący tłum stronników Zborowskich. Trzeba było nie lada od­
wagi, by po „lamentliwym czytaniu”4 skargi Zborowskich sta­
nąć w obronie kanclerza. Wojewodzie uczynił to 26 lutego: nie
wdawał się jednak w polemikę z zarzutami zborowszczyków,
ale żądał, aby jego bratu ciotecznemu, kanclerzowi, umożli­
wiono odpowiedź przed obydwoma izbami parlamentu. Ostat­
niego dnia lutego 1587 roku był „niewymowny mróz”,5 na do­
datek pachołkowie przewrócili piec — i w takim to zimnie mu­
siał Żółkiewski znów bronić — tym razem siebie. W apologii
bowiem Zamoyskiego niepotrzebnie użył słowa „powinny”,
spotkał go zarzut prywaty — i dlatego wojewodzie przed po­
słami dowodził tego, co się potem stało znanym motywem
jego przemówień, „iże on żadnemu powinowatemu nie jest
więcej przychylny niż Rzpltej”.6 Zażądał też, by usunąć z Pol­
57
c z ę ś C p ie r w s z a — t e r m i n o w a n i e u Za m o y s k ie g o
ski posłów obcych państw, w tym legatów cesarza austriac­
kiego.
Wystąpienie Żółkiewskiego nie zyskało mu ani poklasku, ani
tym bardziej przychylności braci szlacheckiej. W izbie poselskiej
bowiem rozgorzała tymczasem wielka dyskusja nad sprawami
związanymi z urzędem hetmana i odebraniem tej funkcji Zamoy­
skiemu. Postulat ten znalazł głośne zrozumienie u wielu posłów.
I znów za Zamoyskim ujęło się województwo bełskie: „Żółkiew­
ski i collegae jego mówili, broniąc Pana Kanclerza, czemu by
miał być degradowan? Czemu by jego prawa a przywileje miano
łamać?”7 Kwestie te stronnicy Zamoyskiego uzasadniali przy tym
niemal naukowo: odpowiednimi cytatami i statutami. W odpo­
wiedzi poseł województwa krakowskiego, ten sam, na którego
0 mało nie porwał się z mieczem w garści król Batory, Mikołaj
Kazimirski, wygłosił sofistyczną tezę, iż podczas bezkrólewia „śpi
władza hetmańska” i choć nie należy degradować kanclerza, to
„obieramy sobie inszego wodza na lud nasz” aż do czasu zatwier­
dzenia go na stanowisku hetmana przez nowego króla.8
Żółkiewski nie zdążył zareplikować Kazimirskiemu, gdyż tym­
czasem dyskusja zmieniała się w kłótnię — między nim a jednym
z Herburtów. Do izby poselskiej bowiem, i tak zresztą ciasnej,
napływało coraz więcej pachołków, którzy przerywali wotowanie
groźbami. Gdy wojewodzie skończył, usłyszano nawet gromki
głos pod jego adresem:
— „Kołpaczku, niedługo podskoczym!”9
Dopiero na wniosek poparty przez wszystkich posłów marsza­
łek izby poselskiej zdołał opróżnić salę z groźnych zauszników
stronnictw. Żółkiewski po tym zajściu nadal odważnie usiłował
bronić kanclerza: dowodził jego prawości, uczciwości, która nie
jest udziałem Zborowskich, szacunku ościennych państw dla oso­
by Zamoyskiego.
Wszystko to wywołało nie tylko wściekłość Zborowskich, ale
1 wzmogło niechęć niektórych posłów szlacheckich do Żółkiew­
skiego. Znów po Zamku zaczął krążyć epitet, którym go niegdyś
ochrzczono, cancellarianus acerrimus (zacięty kanclerczyk) —
58
V. BYCZYNA
i zważywszy na energię, z jaką Żółkiewski walczył o sprawę Za­
moyskiego w izbie poselskiej, nie był to termin nieodpowiedni.
Od słów jednak Zborowscy szybko przeszli do czynów. Trze­
ciego marca, wieczorem, po wygłoszeniu wspomnianego wotum,
gdy wojewodzie opuszczał Zamek, otoczony na wszelki wypadek
rojem zbrojnej służby, jakiś człowiek usiłował przedrzeć się w
pobliże Żółkiewskiego. Pan Stanisław dosiadł konia na placu
przed Zamkiem i skierował się ku staremu mostkowi gotyckiemu
nad fosą, chcąc wrócić do gospody, gdzie mieszkał; wtedy ciężki
przedmiot, rzucony z tyłu, śmignął mu tuż koło głowy. Był to
ulubiony przez Zborowskich dla rozprawiania się z przeciwnika­
mi politycznymi argument — czekan. Tym razem, na szczęście,
nie dosięgną}, jak niegdyś głowy kasztelana Wapowskiego, czasz­
ki Żółkiewskiego.
— „A na mnież to?” — miał spytać zdziwiony chyba bardziej
niż przestraszony Żółkiewski.
— „Na ciebie, z kurwy synu”10 — padła odpowiedź.
Człowiek, który rzucał Czekanem i tak śmiało odpowiadał,
wiedząc, że na placu zamkowym pod kamienicami stoją ludzie
Zborowskich z rusznicami, głośno też narzekał, że nie ma ze
sobą półhaka, bo strzałem poprawiłby chybiony rzut. Zamacho­
wcem okazał się ten sam, który już w izbie poselskiej groził Żół­
kiewskiemu: sługa kasztelana gnieźnieńskiego Jana Zborowskie­
go. Tłumaczył on próbę dokonania zbrodni na pośle... potrące­
niem go przez konia Żółkiewskiego.
W chwili zajścia Stanisław Żółkiewski miał czterdzieści lat,
moc cierpkich doświadczeń za sobą, twardą służbę u Zamoyskie­
go i umiejętność panowania nad emocjami. Już nie rwał się do
bitki, jak w niedawnej zwadzie z chorążym lwowskim, Janem
I lerburtem. A wystarczyło przecież jedno skinienie, aby rusznice
jego ludzi plunęły ogniem w stronę zborowszczyków; ale też mu­
siał sobie zdać sprawę, że byłby to wręcz początek wojny domo­
wej. Nie uczynił więc żadnego gestu i spokojnie odjechał przez
mostek do gospody.
Dwie są wersje zdarzeń, które potem miały nastąpić. Wedle
59
■
CZĘŚĆ PIERWSZA — TERMINOWANIE U ZAMOYSKIEGO
anonimowego diariusza sejmowego 1587 roku Żółkiewski usiło­
wał jednak sam wymierzyć sprawiedliwość. Miał rzucić się ze
swymi ludźmi, ale dopiero 5 marca, w pogoń przez Wisłę za sługą
Jana Zborowskiego. Ten jednak zamknął się w gospodzie na Pra­
dze. Żółkiewski zatem rozpoczął małe oblężenie. Na wieść o tym
nadciągnęli w sukurs zbrojni Zborowskich i wojewody poznań­
skiego, Stanisława .Górki: role się zmieniły i pan Stanisław prze­
szedł do obrony, spychany coraz bardziej w głąb Pragi. Doszło
do tumultów, które zdołała zażegnać Anna Jagiellonka. Żół­
kiewskiego podobno przestali zborowszczycy napastować dopiero
kilka kilometrów za mostem na Wiśle.11
Druga wersja, którą podał wydawca pism Żółkiewskiego, Au­
gust Bielowski, za nie znanym mi źródłem, jest inna. Według
niej uporczywe pogłoski o przygotowaniu przez Zborowskich ko­
lejnej groźnej zasadzki spowodowały wreszcie interwencję prze­
straszonego rozwojem wypadków prymasa Karnkowskiego. Na­
mówił on Żółkiewskiego, by — ze względu na dobro publicz­
ne — opuścił Warszawę. Pan Stanisław usłuchał rady; wysłał
przodem wozy i ruszył za nimi z obecnej Woli ku mostowi — na­
zywanemu cudem ówczesnego świata — od czasów Zygmunta Au­
gusta spinającego obydwa brzegi Wisły. Rzeczpospolita oczami po­
słów, ścieśnionych przy oknach Zamku, miała przeżywać kolejne
okropne teatrum: za Żółkiewskim posuwały się liczne zbrojne po­
czty Zborowskich. Ci ostatni nie chcieli jednak na oczach posłów
rozlewać krwi i poczekali, aż wozy wojewodzica przetoczą się przez
most jagielloński. Wtedy dopiero usiłowali natrzeć.
Natrafili na zdecydowaną postawę Żółkiewskiego. Na rozkaz
wojewodzica wozy sprawnie zatoczyły koło, w środku stanął jego
hufiec. Lufy rusznic pochyliły się znad wozów ku zborowszczy-
kom. W szybkim tempie sprawiony mały tabor i widoczna chęć
do walki miały ochłodzić zapędy adwersarzy — cofnęli się oni za
Wisłę, na lewy brzeg, bez wdawania się w bijatykę.12
Gdy zwolennicy Zborowskich wrócili do izby poselskiej, od­
czytano list pozostawiony przez Żółkiewskiego. Jeśli uwzględnić
grożące mu niebezpieczeństwo, jak i łamanie prawa na oczach
60
V. BYCZYNA
posłów — list był nad wyraz umiarkowany i spokojny w tonie.
Opisawszy krótko napaść na niego koło Zamku, z inspiracji Zbo­
rowskich, przestrzegał: „Wspomnicie wmć na to, miłościwi pano­
wie, że się.czasy mienią: co mnie teraz potkało, może niedługoż
którego innego potkać. A jeśli, waszmościowie, zostawicie tak
prostitutam maiestatem [znieważony majestat] koła tego [posel­
skiego], które vim regiminis [władzę rządu] ma w Rzeczypospoli­
tej naszej, może ta sequella [następstwo], czego Boże uchowaj,
albo nam samym, albo potomstwu być przyczyną niewoli.”13
Przestroga jakże słuszna wobec późniejszych wydarzeń. W
każdym razie list spełnił rolę bomby z opóźnionym zapłonem: na
sejmie rozpętała się nowa burza głosów przeciwko szarganiu
praw poselskich i szlacheckich przez tych, którzy rzekomo przy­
jechali ich tu bronić. Ostro protestował sejmik bełski, skąd Żół­
kiewski posłował. Sądzić należy, że wtedy Zborowskim ubyło
stronników i cichych sympatyków.
Tymczasem Żółkiewski szybko wracał na Ruś, do Wiszni. Tu­
taj, na 8 maja, jego ojciec, jako wojewoda ruski, zwołał zjazd
trzech ziem województwa: lwowskiej, przemyskiej, sanockiej.
Panowie niechętni Żółkiewskim przybyli ze zbrojnymi pocztami
„jako do potrzeby wojennej” i stanęli po drugiej stronie rzeki
Rak. Znów kwestionowano sposób osiągnięcia przez starego Żół­
kiewskiego stanowiska wojewody ruskiego; spierano się też, po
której stronie rzeki Rak ma sejmik obradować. Starosta przemy­
ski Jan Tomasz Drohojowski usiłował nawet założyć weto, nie
dopuścić do żadnej uchwały, oprócz ustalenia miejsca i czasu
elekcji. Mimo ustępliwości starego Żółkiewskiego de facto obra­
dowały dwa koła sejmikowe. Poprzez relację z sejmiku, spisaną
ręką samego wojewody ruskiego, przebijają cienie na obrazie
polskiego parlamentaryzmu: oto utarczki, animozje, niechęci
osobiste, podziały na niesłychanie płynne koterie i stronnictwa,
rzekomo w imię ochrony demokracji, deptały rzecz nawet dla de­
mokracji najistotniejszą — interes państwa.14 Wreszcie z najwyż­
szym trudem koło przychylne Żółkiewskim skleciło uchwały idą­
ce w kierunku ułatwienia elekcji Zygmunta Wazy na tron polski.
61
CZĘŚĆ PIERWSZA — TERMINOWANIE U ZAMOYSKIEGO
Stanisław Żółkiewski był na sejmiku, ale nie mądrzył się: jak­
że by śmiał przy ojcu i wojewodzie w jednej osobie. Jego podpis
widnieje na relacji za podpisem starszego brata Mikołaja, pod­
ówczas podkomorzego lwowskiego. Najmłodszy z Żółkiewskich
mógł czuć się sfrustrowany: on — tak dumny, zdolny i ambit­
ny — nie posiadał żadnego urzędu. Rodziny dotąd ani ojciec, ani
okoliczności nie pozwalały mu, człowiekowi czterdziestoletnie­
mu, założyć; jego brat, ledwie kilka lat starszy, cieszył się tytu­
łem podkomorzego i gromadką udanych dzieci.
Tym mocniej wiązał Stanisław swój los z Zamoyskim. Trzy­
dziestego czerwca 1587 roku, tuż przed żniwami, znów w nadziei,
że szlachta pozostanie w domu, wyznaczono termin trzeciej elek­
cji. Nadciągnęli Zborowscy z wojewodą poznańskim Stanisła­
wem Górką i dziesięciotysięcznym wojskiem, najętym za pienią­
dze Habsburgów, i rozbili swój obóz w Woli. Zamoyski, którego
konszachty z jednym z Habsburgów pretendujących do tronu wa­
welskiego, Ernestem, wpłynęły na dekompozycję obozu Zbo­
rowskich, również przybył na elekcję z sześciotysięczną armią.
Obwarowała się ona koło Powązek, na tle lasu, zwanego podów­
czas Gajem, wystawiwszy na wałach paszcze ośmiu wielkich
dział. Żołnierzy swych odział w czarne londyńskie sukna, na
znak żałoby po królu Stefanie Batorym. Nie pierwszy raz zresztą;
już podczas wypraw batoriańskich jego chorągiew była przybrana
w czerń po śmierci żony Krystyny z Radziwiłłów i córeczki Hal-
zuchny. Obok „koła żałobnego” zamoyszczyków rozłożyła się
obozem Litwa, licząc na ustępstwa Korony i realizację unii pol-
sko-moskiewskiej poprzez, jak chciała tego większość szlachty li­
tewskiej, obiór cara Fiodora na tron wawelski. Istniał także obóz
„neutralistów”, na czele ze znanym dobrze Żółkiewskiemu z nie­
doszłego pojedynku chorążym lwowskim Janem Herburtem,
zwalczający wolną elekcję w tej postaci. Mieli oni znaczne wpły­
wy na Rusi i — nadal kwestionowali uprawnienia starego Żółkie­
wskiego jako wojewody, już później, pod nieobecność Żół­
kiewskich, zawiązując nawet groźną konfederację.15
Nade wszystko dominowały jednak na polu elekcyjnym nie­
62
V. BYCZYNA
przeliczone swarliwe rzesze szlachty, kupiące się wokół swych
wojewodów, zbrojne, kolorowe i — wbrew oczekiwaniom — wa­
lące ze wszystkich stron, nawet tych najodleglejszych, na „naj­
świetniejsze teatrum”.
Do „szopy” senatorskiej w Woli zjeżdżały poselstwa ze wscho­
du i zachodu. Obok chwil grozy senatorzy przeżywali i pocieszne
momenty: „szopa” aż trzęsła się ze śmiechu, gdy odczytywano
list chana tatarskiego, polecającego siebie na tron wawelski. Uza­
sadnienie władcy Krymu było proste: Rzeczpospolita będzie mia­
ła samowystarczalne wojsko, żywiące się tylko mięsem końskim,
samo sporządzające sobie łuki i strzały. Nic dziwnego, że zesta­
wienie listu i obietnic w nim zawartych z okrucieństwami, najaz­
dami i wschodnią chytrością tatarską — tutaj akurat tak naiw­
ną — wywołało w senacie „homerycki śmiech”. Złośliwe uśmie­
szki pojawiały się też wraz z pytaniem przeciwników Fiodora:
„Jeśli hosudar dureń, to kto się będzie panem opiekował?”16
Lipcowy żar lał się z nieba, w „szopie” spokojnie przemawiał
adherent kanclerza, podskarbi wielki koronny Jan Dulski, gdy
Zborowscy zdecydowali się skończyć porachunki z Zamoyskim.
Wtedy to z ust nieprzejednanego starca Stanisława Czarnkow-
skiego padło słowo rokosz, oznaczające bunt przeciw senatorom,
którzy depczą prawa i wolności szlacheckie. Rokosz całej szlach­
ty, w zamyśle Żborowskich, miał znieść z powierzchni życia poli­
tycznego Zamoyskiego i jego popleczników, w tym oczywiście
Żółkiewskich. Na błoniach rozwinęły się zastępy Zborowskich
i wojewody Górki, ale hetman czuwał: i on wyprowadził „żałob­
ne wojska” z obozu powązkowskiego. Padły pierwsze strzały,
które poraziły śmiertelnie kanonika Brzezińskiego i młodego
Wacława Wąsowicza. Nuncjusz Hannibal z Kapui, nazywany
przez niechętnego mu kronikarza, biskupa Pawła Piaseckiego,
Kulasem, mimo kalectwa wspiął się nawet na wieżę katedry
Świętego Jana, by ucieszyć oczy niezwykłym wszak widowiskiem
i przy okazji pobłogosławić hufce Zborowskich.
Gdy rozwinięte wojska stały już naprzeciw siebie w odległości
czterech stajań (około pół kilometra), rzucili się senatorowie, by
63
CZĘŚĆ PIERWSZA — TERMINOWANIE U ZAMOYSKIEGO
powstrzymać idących do zwarcia przeciwników. Wprawdzie naj­
pierw na oczach wrogich wojsk skłócili się rozjemcy — wojewoda
krakowski z prymasem — ale sytuację uratowali ludzie, których
nikt nie podejrzewał, że mogą działać w jednej sprawie: wojewo­
da sandomierski Stanisław Szafraniec, kalwin, i biskup kamie­
niecki Wawrzyniec Goślicki. Jeżdżąc wśród szeregów, prosząc
i agitując, sprawili, że oba wojska stały w lipcowym żarze bez
ruchu aż do wieczora. W nocy oczywiście walk nie toczono i cho­
rągwie zawróciły do swych obozów.
Czas działał na korzyść Zamoyskiego. Miał potężne, choć roz­
padające się na frakcje stronnictwo i za sobą wielu senatorów.
Szlachta, od dawna zrażona do „Niemców” (notabene swarliwość
nie była bynajmniej polską specjalnością, czterej książęta au­
striaccy byli nie mniej skłóceni), odwracała się z wolna plecami
do Zborowskich: fałszywych, wierzących w siłę terroru, do które­
go Polacy byli zupełnie nie przyzwyczajeni (Zborowscy próbowa­
li nawet porwać prymasa, później uda im się to wobec zamoy-
szczyka, kasztelana sandomierskiego Stanisława Tarnowskiego),
wspieranych na dodatek, o czym wiedział każdy szlachcic, talara­
mi Habsburgów (coraz marniej zresztą). Dziewiętnastego sierp­
nia, przed brzaskiem koło namiotu Zamoyskiego pojawił się ze
świtą, po cichu, prymas Karnkowski, oburzony próbą zamachu
ze strony Zborowskich; obaj dogadali się szybko w kwestii nomi­
nacji kandydata. Był to moment decydujący — tegoż dnia Karn­
kowski ogłosił królem Zygmunta Wazę, a wielotysięczne, apro­
bujące „Amen” szlachty potoczyło się po błoniach Woli.
W odpowiedzi, 22 sierpnia, zborowszczycy, już w mniejszości,
kazali biskupowi kijowskiemu Stefanowi Jakubowi Woronieckie-
mu ogłosić królem arcyksięcia Maksymiliana. Rozpoczął się na­
stępny wyścig o koronę polską.
W tym czasie gdy Zborowscy czcili swój wybór kolejną hulan­
ką, Zamoyski działał. Przeszedłszy z wojskiem w nocy 27 sierp­
nia obok utrudzonych piciem i hałasowaniem hufców Zborow­
skiego, wychłostawszy tylko ich straże, ruszył pośpiesznym mar­
szem ku Krakowowi. Tam znajdowały się insygnia koronne; tam
64
V. BYCZYNA
można było — w oczach zachowawczej przecież i czułej na sym­
bole szlachty — zalegalizować władzę tego, któremu dostojnik
kościelny włoży koronę Jagiellonów na skronie. Należało zatem
zająć Kraków; tym bardziej że byl on chroniony przez podwójne
wprawdzie, ale słabe mury obronne, poprzedzielane gdzienie­
gdzie — o tempora, o mores — prywatnymi furtkami. Wreszcie —
mieszczanie krakowscy byli przeważnie pochodzenia niemieckie­
go; wprawdzie zasymilowani, ale wielu sprzyjało „rodakowi”.
Dlatego to spieszono się bardzo do Krakowa: Zamoyskiego po­
witały radosne fanfary z baszt miejskich już 8 września 1587
roku; jego prawa ręka, Stanisław Żółkiewski, nadciągnął nieco
później.17 Obydwaj jeszcze nie wiedzieli, że szlachta już zdecydo­
wanie chyli się na ich stronę: zmierzający ku granicom Polski
i wojskom Zborowskich Maksymilian nosił tak nienawistny Pola­
kom tytuł mistrza zakonu krzyżackiego. O tym szlachta łatwo nie
zapominała.
Zamoyski wygrał wyścig do Krakowa, którego obronę zorgani­
zował ze znajomością rzeczy, obsadziwszy go napływającymi ro­
tami i stałą załogą. Zamku miał strzec, mocno związany z Za­
moyskim i Żółkiewskim, starosta krakowski Mikołaj Zebrzydow­
ski, murów — wojewoda stołeczny Andrzej Tęczyński, Kazimie­
rza — Jerzy Farensbach, ale równie istotną rolę doradcy pełnił
Stanisław Żółkiewski wespół z Markiem Sobieskim. Wszystkich
zagrzewał do boju zlotousty ksiądz Piotr Skarga. Zamoyski miał
przy tym dość zasadnicze powody do zmartwienia: nie był wcale
pewny, czy Zygmunt Waza zechce przybyć do Polski i czy cala ta
wojna jest potrzebna? Jednak zaciekłość jego przeciwników —
Zborowscy nawet w Krakowie usiłowali podstępnie dosięgnąć
Zamoyskiego przez nasłanych do stolicy morderców — sprawiły,
że na rozterki nie było czasu. Sprytnym manewrem zablokował
Zborowskich w Wiślicy, gdzie odbył się zjazd szlachty popiera­
jącej Zygmunta Wazę i Zamoyskiego. Gdy okazało się ponad­
to, że „Szwed” z pewnością do Polski przybędzie (18 paździer­
nika opuścił Gdańsk), kanclerz doszedł ostatecznie do wnios­
ku, że łatwiej będzie mu manipulować młodziutkim królem
5 — J Besala 65
CZĘŚĆ PIERWSZA — TERMINOWANIE U ZAMOYSKIEGO
i zerwał korespondencję z próbującym go zjednać bratem cesa­
rza.
Pojawienie się arcyksięcia pod murami Krakowa 14 październi­
ka poprzedziły łuny, którymi znaczył szlak swego przemarszu.
Ale dopiero 23 listopada, po pertraktacjach dyplomatycznych,
próbie wyprawy przeciwko Zygmuntowi Wazie, szarpany przez
świetnego zagończyka wyćwiczonego w wojnach z Moskwą, rot­
mistrza Gabriela Hołubka, i odważnego harcownika, Bułakow-
skiego, zdecydował się Maksymilian na szturm Krakowa. Pomóc
miał podstęp: za zgodą niemieckich garbarzy, mieszkających na
przedmieściach stolicy Rzeczypospolitej, przez Bramę Szewską
wprowadzono do ich chałup wyborowe oddziały muszkieterów.
Mgła, jesienna szarówka wstającego ospale dnia ułatwiły realiza­
cję planu. Uderzenie na pozycje polskie knechtów, których wiódł
zatwardziały — słowo jak najbardziej na miejscu — zdrajca
Krzysztof Zborowski, było tak silne, że Brama Szewska o mało
nie dostała się w ręce oddziałów Maksymiliana. W decydującej
jednak chwili „Krzychnik niecnota” uległ nieoczekiwanie atako­
wi paniki, uciekając w popłochu i pociągając część oddziału za
sobą. Powodem było pojawienie się żałobnie ubranego Zamoys­
kiego, który ze sztandarem w ręku miał rzucić się w sam środek
piechoty austriackiej i porwać swe czarne szyki przeciw bliskim
zwycięstwa najeźdźcom. Wreszcie uderzenie osiemdziesięciu hu­
sarzy pod Markiem Sobieskim rozcięło zwarte szyki muszkiete­
rów; pojawiła się też konnica pod Stanisławem Pękosławskim,
Jerzym Farensbachem i naszym Żółkiewskim. Zamoyski, nadal
obawiający się bitew w otwartym polu, wstrzymał jednak natar­
cie. Mimo to sieczeni polskimi mieczami knechtowie uciekali tak
szybko, że w ręce Zamoyskiego dostało się osiem kolubryn woje­
wody Górki, miotających podobno olbrzymie pociski.
Armia Maksymiliana została w ten sposób pozbawiona siły,
która mogła zdecydować o zdobyciu miasta. Rozpoczęły się też
w samym Krakowie sceny krwawych samosądów nad zdradziecki­
mi mieszczanami niemieckimi; zwycięski Zamoyski nie prze­
szkadzał zanadto rozbestwionym żołnierzom w wymierzaniu tej
66
V. BYCZYNA
swoiście pojętej sprawiedliwości. Rudawa zaczerwieniła się od
krwi pociętych ciał najemników i adherentów Habsburga, insyg­
nia koronne ocalały. Maksymilian 30 listopada pomaszerował w
stronę Wielkopolski, przez Słomniki do Krzepic. Nie oddalał się
jednak zbytnio od granicy monarchii Habsburgów: maszerował
równolegle do niej.
Posypią się nadania dla zasłużonych w obronie Krakowa: mię­
dzy innymi dla Pękosławskiego, Zebrzydowskiego, Farensbacha.
Wśród nagrodzonych nie znajdziemy jednak Żółkiewskiego, któ­
ry po prostu nie miał okazji, by się odznaczyć.18
Już 9 grudnia 1587 roku Waza wjechał do Krakowa, by korono­
wać się i przy okazji obejrzeć tych, którzy koronę tę dla niego obro­
nili. Witała go brama triumfalna na szańcu, przy trakcie miechow­
skim, z olbrzymim portretem Batorego: pierwszy błąd Zamoyskie­
go wobec nowego władcy. Drugim było przemówienie w kościele
Świętego Floriana kardynała Andrzeja Batorego, w którym Za­
moyski widział kandydata do tronu polskiego. Trzeci popełnił kan­
clerz, wysławiając ozdobnie własne przewagi i przyrównując siebie
do Scypiona Afrykańskiego. Zygmuntowi w drodze od Gdańska do
Krakowa marszałek koronny Andrzej Opaliński zdążył wsączyć w
ucho odpowiednią dawkę jadu; teraz Waza własnymi oczami oglą­
dał dumnego „drugiego króla” Rzeczypospolitej, który wychwalał
siebie pod niebiosa i wystawił wiele symbolicznych podobizn ze sto­
sownymi napisami łacińskimi, by Zygmunt już z nich brał przykład.
Mruknął więc Waza w odpowiedzi kilka suchych słów — ku radości
gawiedzi, po polsku. Ale nie na pociechę kanclerzowi; rozczarowa­
ny Zamoyski wypowiedział wtedy znane słowa do stojącego obok
Marcina Leśniowolskiego:
— „A cóżeście to nam za niemą marę ze Szwecji przywieźli?”19
Nie spodobał się hetmanowi nowy król, choć po prawdzie
Waza nie był człowiekiem, który mógłby się spodobać od razu.
Wczesne dzieciństwo spędzone w ponurym więzieniu z matką
Katarzyną Jagiellonką i resztą rodziny, szaleństwa popełniane
przez zwariowanego władcę Szwecji Eryka XIV położyły się cie­
niem na jego osobowości. Zimny, milczkowaty, uparty, nieufny
67
r
CZĘŚĆ PIERWSZA — TERMINOWANIE U ZAMOYSKIEGO
melancholik, przemawiający do szlachty jedynie przez drugie
osoby, pedant, dewocyjny katolik miał panować bogatej, rubasz­
nej, wielowyznaniowej Rzeczypospolitej, jaskrawo nie przystając
do przeważającej wśród szlachty mentalności Sarmaty.
Już na sejmie koronacyjnym po 27 grudnia 1587 roku rozgo­
rzała walka wokół kwestii odstąpienia przez Szwecję Estonii Pol­
sce, przekazania Inflant Litwie, spraw różnowierców. Na to
wszystko nałożyły się nowe spory: między Zamoyskim a zazdro­
szczącym mu Opalińskim i próbującym uników w sprawie Esto­
nii, a nawet straszącym wyjazdem do Szwecji, królem. Po raz
pierwszy oburzony tym kanclerz zagroził monarsze wypowiedze­
niem posłuszeństwa i nową elekcją. Gorszące sceny między kato­
likami i innowiercami miały też miejsce w katedrze wawelskiej
podczas koronacji Zygmunta: usiłujący interweniować Zamoyski
i Opaliński znów się pokłócili. Zaprawdę, niedobrze rozpoczęło
się panowanie nowego władcy — od wyrażenia przezeń chęci od­
jazdu. Ten motyw zresztą będzie się przewijać w postępowaniu
Zygmunta III przez kilka lat, stając się istną osnową polityki we­
wnętrznej króla.
Może te okoliczności, a nie tylko obawa przed siłami Maksy­
miliana i zadziwiająca współczesnych niewiara Zamoyskiego we
własne siły — sprawiły, że opóźniał on wymarsz wojsk naprzeciw
armii brata cesarza. Kanclerz został w końcu do tego zmuszony,
arcyksiążę Maksymilian bowiem nie zamierzał zrezygnować z ko­
rony polskiej. Wspomagany przez Andrzeja Zborowskiego, Sta­
nisława Górkę, Stanisława Diabła Stadnickiego i wieści o idących
mu w sukurs najemnych wojskach węgierskich Walentego Pre-
postvarego — superkatolicki Habsburg wspierany przez kwiat
polskich protestantów nadal siedział w ziemiach Rzeczypospoli­
tej, w Krzepicach. Uzbrojony na mocy konstytucji sejmowych
niemal we władzę dyktatora, w mroźną noc przy pełni księżyca,
14 stycznia 1588 roku, Zamoyski wymknął się na czele sześciu
tysięcy żołnierzy z Krakowa. Dla większej szybkości marszu po­
dzielił swe wojsko na kilka pułków pokonujących drogę oddziel­
nie. Tempo pochodu nie było imponujące — dwadzieścia cztery
68
V. BYCZYNA
kilometry na dobę (tabor polski pod Cecorą, oblegany przez Ta­
tarów i Turków, będzie przebywał ponad dwadzieścia siedem ki­
lometrów). Zamoyskiemu towarzyszyli doświadczeni rotmistrzo­
wie: Stanisław Żółkiewski, Jerzy Farensbach, Stanisław Pęko-
slawski, Aleksander Koniecpolski (dowodził strażą przednią),
Mikołaj Urowiecki, Gabriel Hołubek. Z Siedmiogrodu nadeszły
posiłki pod Baltazarem Batorym. Żółkiewski dowodził w tej wy­
prawie stukonną chorągwią mniej poważnego znaku — kozacką.
Pierwsze starcie było obiecujące: dzięki sprytnej zasadzce po­
mysłu samego Zamoyskiego chorągiew Diabła Stadnickiego do­
stała się pod ogień i szable węgierskich piechurów, tracąc kilku­
nastu ludzi. Pod samym Stadnickim ubito konia; można przypu­
szczać, że jego pojawienie się z hiobową wieścią, iż hetman pol­
ski jest o pół doby marszu od armii Maksymiliana wywołało tam
popłoch. Zdając sobie sprawę ze słabości swych sił, zaskoczony
arcyksiążę ustąpił szybko z ziem polskich i rankiem 23 stycznia
1588 roku zatrzymał się w Byczynie na Śląsku. Jego wojska —
zziębnięte i znużone szybkim marszem bardzo mroźną nocą —
zostały tam wzmocnione rajtarami i liczną piechotą: w sumie
dwoma tysiącami zbrojnych. Stały się równe liczebnie armii Za­
moyskiego. Hetman naprawił błąd braku zdecydowania wobec
słabszego przeciwnika na ziemiach polskich i wtargnął w granice
cesarstwa.
W Uszycy niedaleko Byczyny silny podjazd Koniecpolskiego,
Potockiego i Hołubka zniósł ubezpieczenie Maksymiliana, rozbi­
jając chorągiew husarską zwolenników Habsburga i dwie kozac­
kie. Łuna z pożarów trzech wsi podpalonych przez polski pod­
jazd stała się widoczna w Byczynie. Krzyki przestraszonych, wa­
lenie w bębny, masowy exodus mieszkańców tej słabo warownej
mieściny deprymująco wpłynęły na nastrój Maksymiliana: chciał
nadal ustępować w głąb cesarstwa. Od tej decyzji powstrzymało
go wyczekiwane od dawna pojawienie się Węgrów Prepostvare-
go. Wojska habsburskie zaczęły szykować się do bitwy.
W ten sposób przed świtem 24 stycznia armia Zamoyskiego,
maszerująca tak zwanym gościńcem królewskim, znalazła się w
69
C Z Ę ŚĆ P IER W SZA — TERM IN O W A N IE U Z A M O Y SK IEG O
całości niedaleko formujących szyki wojsk Maksymiliana. Usta­
wiały się one zbyt daleko od Byczyny — o około dwa kilometry
od murów miasta.
Arcyksięcia wspomagali radą panowie polscy (Andrzej Zbo­
rowski i Stanisław Górka) oraz niemieccy, stojący wraz ze stuo­
sobową gwardią na wzgórzu umożliwiającym śledzenie rozwoju
sytuacji. Plan ich był sprytny i prosty: atakujące traktem królew­
skim siły Zamoyskiego miały natrafić na słaby opór pierwszej li­
nii wojsk cesarskich, przerwać je i stanąć naprzeciw silnych rot
niemieckich arkebuzerów oraz ustawionych na wzgórzach dział
ziejących ogniem. Jednocześnie ze skrzydeł miało wyjść silne
uderzenie jazdy Stadnickiego i Prepostvarego w bok wojsk Za­
moyskiego.
Ale hetman, znając rozmieszczenie sił cesarskich w półksiężyc
i domyślając się, że przeciwnik spróbuje oskrzydlić jego armię,
zupełnie pomieszał plany przeciwników; skręcił mianowicie częś­
cią sił na usypaną między bagnami groblę, dążąc do oskrzydlenia
Habsburga od północy. Szczęściu, brakowi rozpoznania (choć
Maksymilian ze wzgórza musiał widzieć marsz Polaków), niechę­
ci do manewru czy też głupocie przeciwnika — podobno Diabeł
Stadnicki chciał pojmać hetmana żywcem, by z nim „poigrać” —
zawdzięczał ocalenie. Dość powiedzieć, że po grobli mogło się
poruszać tylko trzech jeźdźców obok siebie i nawet słabe uderze­
nie mogło znieść ścieśnione chorągwie polskie w błota. Niemiec­
kie źródła wręcz twierdzą, że Polacy stojący przy Habsburgu
zdradzili go, przepuszczając ziomków przez groblę. Może to być
tylko pobożnym życzeniem — bo po cóż by się potem bili? Bar­
dziej prawdopodobna jest teza, iż Maksymilian, zaskoczony ma­
newrem polskim, obawiał się przegrupowania własnych wojsk w
kierunku grobli i bagien, i dlatego, mimo zastrzeżeń, dał się prze­
konać radom Stadnickiego i Prepostvarego, by wyczekiwać na
swych, korzystnych zresztą, pozycjach.2,1 Możliwe też jest, że owe
bagna były na tyle zamarznięte (w poprzedzających bitwę dniach
był silny mróz), iż arcyksiążę obawiał się rozwinięcia szyków Za­
moyskiego właśnie na nich. Maksymilian zatem stał bez ruchu
70
V. BYCZYNA
kilka godzin i w rezultacie koło południa w podnoszącej się mgle
całe wojsko z artylerią hetmana przeprawiło się przez groblę bez
strat i sprawnie rozwinęło. Niestety, nie znamy dowódców skrzy­
deł i centrum; różni dziejopisowie różnie sytuują wodzów pol­
skich hufców. Lewym skrzydłem zapewne dowodził Aleksander
Koniecpolski. Tutaj właśnie znalazła się nie najsilniejsza chorą­
giew kozacka, której rotmistrzował Żółkiewski.
Bitwy rozpoczynano z reguły rano, w styczniu zmierzch zapada
szybko, więc hetman, podjechawszy pod pozycje przeciwnika, by
je dokładnie obejrzeć, zawahał się, czy rozpocząć bitwę w połud­
nie. Na radzie wojennej Jerzy Farensbach i Stanisław Pękosław-
ski zalecali, by poczekać do jutra. Jednak Żółkiewski parł do
bitwy — przyznał się do tego po wielu latach sam, gdy inni świad­
kowie wymarli — i mimo że Zamoyski skłonny był do kunktator­
stwa, jego właśnie zdanie miało przeważyć.21 Kanclerz, oczytany
w lekturach starożytnych wodzów i historyków, uszykował siły na
wzór falangi Epaminondasa: ukośnie, w stronę lewego skrzydła
nieprzyjaciela, w tym miejscu skupiając ciężar natarcia własnego
prawego skrzydła oraz centrum — i odcinając w ten sposób siły
Maksymiliana i Zborowskiego od Byczyny.
Teraz szło o to, by wywabić chorągwie Habsburga z dogod­
nych pozycji na wzgórzu, uniemożliwiającym natarcie jazdy Za­
moyskiego. Dokonali tego harcownicy pod dowództwem And­
rzeja Karchowskiego. Postrzelenie kilku rycerzy przez harcowni-
ków niemieckich stało się pretekstem do pozorowanego odwrotu
Polaków. Maksymilian pchnął pierwszy rzut, który zaczął zstępo­
wać na równinę.
Kiedy jednak arkebuzerzy arcyksięcia, wobec ukośnego szyku
polskiego, zaczęli zmieniać front, spadło na nich uderzenie pra-
woskrzydłowych chorągwi Hołubka, Zamoyskiego i Przerębskie-
go. Roty niemieckie stanęły na wysokości zadania; byli to dobrze
wyszkoleni żołnierze. Wywiązała się bowiem walka ogniowa: ka-
rakolująca jazda i arkebuzerzy, mając pod tym względem prze­
wagę, zaczęli dziesiątkować szeregi lekkozbrojnych chorągwi
polskich. Pierwszy zagończyk Rzeczypospolitej, wierny jej Ko­
71

C Z Ę ŚĆ PIER W SZA — T ERM IN O W A N IE U Z A M O Y SK IEG O
zak, Gabriel Hołubek, runął z konia przeszyty śmiertelnie trze­
ma kulami, jego chorągiew została rozproszona. Kolejne natarcia
chorągwi kozackich i tatarskich załamywały się w ogniu żołnierzy
arcyksięcia. Nie ładując arkebuzów i bandoletów, wojacy habs­
burscy ruszyli naprzód, wsparci przez chorągiew Diabła Stadnic­
kiego.
Ale Zamoyski czuwał: ruszył drugi rzut siedmiuset wypoczę­
tych husarzy, którzy kopiami wyrzucili z pola walki chorągwie
i regimenty Maksymiliana. Jazda Stadnickiego została rozbita,
a on, wespół z Andrzejem Zborowskim, musiał podać tył. Na­
stępnie husarze zaatakowali centrum przeciwnika. Ale tutaj znów
ogień karakolujących oddziałów zatrzymał natarcie.
Wtedy kanclerz przeciw środkowi niemieckiemu użył chorągwi
lewego skrzydła, gdzie w pierwszym rzucie stał Żółkiewski. Ude­
rzenie jego Kozaków, a nade wszystko husarii Pękosławskiego,
było silne i złamało centrum ugrupowania Maksymiliana. Sam
Żółkiewski nie oszczędzał się, walcząc bohatersko i własnoręcz­
nie zdobywając żółtą chorągiew z czarnym cesarskim orłem. Na­
rażał się oczywiście niczym prosty żołnierz i, podobnie jak nie­
szczęsny Hołubek, ranny zwalił się z konia.
Tymczasem na polskim lewym skrzydle wywiązała się zacięta
walka, w której głównie uczestniczyli z obu stron Węgrzy — kan­
clerscy i Prepostvarego — rażący się nie tylko szablami, ale i naj­
gorszymi przekleństwami. Dopiero uruchomienie przez Zamoy­
skiego bardzo silnego odwodu — ponad tysiąca jazdy — rozbiło
zwarte szyki walecznie bijących się huzarzy Prepostvarego. Gdy
Maksymilian zobaczył ich zawracających, zwątpił w sukces i w
asyście stu nadwornych rajtarów w obawie przed jakimś zagonem
kozackim czy tatarskim uciekł w popłochu do Byczyny. Mimo że
resztki jego armii stanowiły groźną siłę i nadal walczyły. Krótka,
ponad godzinna walka zaczęła przynosić Polakom Zamoyskiego
wielki, choć niełatwy sukces.22
Ciężko rannego Żółkiewskiego zniesiono z pola bitwy. Okaza­
ło się, że ma przestrzelone kolano kulą z arkebuza. Rana była
poważna, ale nie zagrażała życiu. Długi jednak czas Żółkiewski
72
V. B Y C Z Y N A
musiał „pilnować łoża”; wreszcie kolano wyleczono, ale nie do
końca: pan Stanisław utykał odtąd przez całe życie, a u jego
schyłku bywało, że nie mógł stać.23
Nie wziął zatem udziału we wspaniałym finale kampanii by-
czyńskiej. Arcyksiążę, nie wierząc słabym, choć wysokim murom
Byczyny, o godzinie trzeciej w nocy oddał się bez walki w ręce
Zamoyskiego. Wraz z nim z markotnymi minami szli na łaskę
kanclerza i hetmana Andrzej Zborowski, Stanisław Górka, bis­
kup kijowski Woroniecki, ślepy Czarnkowski. Rozdział dziejów
pod tytułem „sprawa Zborowskich” dobiegał końca.
Zwycięska bitwa i uwięzienie arcyksięcia stały się głośne w ca­
łej Europie i zupełnie zmieniły obraz sytuacji wewnętrznej i mię­
dzynarodowej Polski. Zamoyski wyrósł w oczach szlachty na bo­
hatera narodowego, który uchronił kraj przed Niemcami, zała­
mało się stronnictwo filoaustriackie (nie na długo jednak), upa­
dło „neutralistów”; za granicą domniemywano, że Polska silniej­
sza jest od — uważanego za najmocniejsze wśród państw katolic­
kich — cesarstwa Habsburgów. Aby uniknąć niespodziewanych
decyzji sejmu, króla i kontrakcji niechętnego mu, mimo gestów
pojednania, marszałka Opalińskiego, Zamoyski zawiózł jeńców
nie do Krakowa, ale do własnej posiadłości w Krasnymstawie.
Na oczach zdumionej Europy trwał zatarg potężnego kanclerza
/ potężniejszymi Habsburgami: członek ich rodziny, wprawdzie
/. wygodami i rewerencją, odwiedzony nawet przez swego konku­
renta do korony polskiej, Zygmunta Wazę, więziony był przez
dwadzieścia miesięcy w posiadłości Zamoyskiego. Zatarg zakoń­
czony zresztą, mimo intryg arcyksięcia i dziwacznych posunięć
Zamoyskiego, triumfem kanclerza i zarazem Polski. Na mocy za­
wartych traktatów będzińsko-bytomskich arcyksiążę miał się
zrzec wszelkich pretensji do tronu wawelskiego, zawarto „pokój
i przyjaźń po wsze czasy”24 pomiędzy Polską a Austrią, której ce­
sarz Rudolf II przyrzekł nie pomagać swym książęcym braciom
w ich staraniach o koronę polską, nie udzielać poparcia Moskwie
w jej akcjach przeciw Polsce — i wszystko to potwierdzić osobi­
stą przysięgą! Do zaprzysiężenia transakcji będzińsko-bytomskiej
73
C Z Ę ŚĆ PIER W SZA — T ERM IN O W A N IE U Z A M O Y SK IEG O
Część druga

z naszej strony, obok oczywiście Zamoyskiego, sejm wyznaczył HETMAN POLNY KORONNY
również Stanisława Żółkiewskiego, którego znaczenie raptownie
wzrosło.25 Rudolf II, choć urażony w swej dumie władcy, który
pretendował do roli uniwersalistycznego cesarza, a przynajmniej
pierwszego monarchy w świecie, złożył przysięgę. Nie uczynił
jednak tego arcyksiążę Maksymilian, co stało się przyczyną dal­
szych zadrażnień i przewlekłych roszczeń do tronu polskiego.
Jednak dzięki energii i talentom Zamoyskiego, wspieranego
przez zdolnego, nie bojącego się ryzyka doradcę wojskowego, ja­
kim okazał się Stanisław Żółkiewski, kończył się niebezpieczny
czas trzeciego bezkrólewia. Swoistym finałem był sejm, zwany
potem pacyfikacyjnym, z 1589 roku. Odrzucono na nim ciekawy
projekt reformy elekcji, polegający na wprowadzeniu prawa do
tronu tylko dla Słowian (nieco inaczej rozumiano wtedy to poję­
cie), systemu reprezentacyjnego na miejsce viritim i głosowania
większością. O nieprzyjęciu projektu zdecydowało jeszcze jedno
żądanie Zamoyskiego: zwiększenia władzy hetmanów. Na to ani
szlachta, ani król nie chcieli się zgodzić. Mimo wszystko na sej­
mie tym wyciszono wiele spraw, które jątrzyły serca i umysły w
Rzeczypospolitej.
Co oczywiście nie oznacza, że nie pojawiły się nowe — kto
wie, czy nie trudniejsze, bo wiążące się ze stosunkami kanclerza
z nowym królem. Ponieważ jednak Zamoyski obronił koronę dla
Wazy, wykazał w jego interesie swe zdolności, poświęcenie i po­
tęgę, królowi Zygmuntowi Wazie nie wypadało pozostać obojęt­
nym wobec triumfatora i jego gwardii, którzy zawiedli go na tron
wawelski. Uhonorować ich mógł w praktykowany od wieków
przez władców sposób: nadaniami i urzędami.
Rozdział I

OD POŁUDNIOWEJ ŚCIANY

Siódmego listopada 1588 roku Stanisław Żółkiewski otrzymał od

króla nadanie buławy hetmana polnego koronnego. Inne honory
sypnęły się niczym z rogu obfitości: Żółkiewski został starostą
hrubieszowskim, kałuskim, a następnie kasztelanem lwowskim,
choć ta ostatnia nominacja wymuszona była tradycją, by hetman
siał się również senatorem. Urząd hetmana polnego istniał
wprawdzie i funkcjonował od czasów Zygmunta Starego, ale
zwyczajowo: dopiero w 1591 roku w konstytucji sejmowej „Dis-
ciplina militaris” pojawia się wzmianka o instytucji hetmana pol­
nego. W chwili nominacji zatem Żółkiewski piastował godność,
którą dopiero w trzy lata później zatwierdziło prawo publiczne.
Mimo to skok na zwyczajowy urząd hetmana polnego był rzeczy­
wiście duży: przecież dotąd nasz magnat „na dorobku” nie spra­
wował poważniejszej funkcji. Rana odniesiona w decydującej bi­
twie byczyńskiej, doświadczenia wojenne, śmierć dominującego
nad rodem ojca — to tylko mniej ważne części składowe przyczy­
ny awansu Żółkiewskiego. Czterdziestojednoletni zausznik Za­
moyskiego nigdy przecież nie dowodził jednostką większą nad
chorągiew; dotąd pełnił co najwyżej funkcję rotmistrza czy nawet
namiestnika. Teraz stał się zastępcą hetmana wielkiego koronne­
go i otrzymał władzę wojskową nad obroną potoczną, mającą
•.trzeć najbardziej bodaj zagrożonego odcinka państwa — połud­
niowo-wschodnich, niespokojnych kresów — głównie przed na-
jnzdami Tatarów. Wprawdzie obrona potoczna nie była liczna —

CZĘŚĆ DRUGA - HETMAN POLNY KORONNY
około dwa, trzy tysiące żołnierzy — ale od umiejętności, energii
i poświęcenia ich wodza zależało bezpieczeństwo wielu familii
polskich i ruskich. Skąd zatem tak raptowny awans?
Odpowiedź w tym wypadku rysuje się nam w świetle faktów
z biografii Żółkiewskiego dość jasno: nominację zawdzięczał po
prostu niezwykłej wierności Zamoyskiemu, który podczas zjazdu
z królem w Lublinie w końcu października 1588 roku prawdopo­
dobnie wymusił na nowym królu oddanie buławy hetmana polne­
go koronnego swemu bratu ciotecznemu. Kanclerz zabiegał o to
w charakterystyczny dlań sposób: „nie psia-ć wżdy krew tego nie­
boraka Żółkiewskiego, której tak wiele wylał” — unosił się
przed Piotrem Tylickim.1 Zważmy, że Zamoyski nie był w do­
brych stosunkach z królem i lojalny sojusznik „na urzędzie" w
dziedzinie wojskowości był mu szczególnie potrzebny. Trzeba je­
dnak oddać cześć zdolnościom Żółkiewskiego. Zamoyski nie
mógł nie zauważyć, że jego kuzyn posiada akurat cechy, których
jemu nie dostawało: umiejętność podejmowania szybkich, twar­
dych decyzji i konsekwentne realizowanie ich. Ten fakt kunkta-
torskiemu intelektualiście-kanclerzowi od dawna musiał się rzu­
cać w oczy; tym bardziej że na radach Żółkiewskiego, choć nie­
licznych, Zamoyski wychodził jak najlepiej.
W tych szczęśliwych latach pojawia się wreszcie w życiu pana
Stanisława kobieta. Regina Herburtówna to córka dziedzica wsi
Mieżyniec w ziemi przemyskiej, Jakuba, popularnego wśród tam­
tejszej szlachty legisty, bardzo pasująca do hetmana: wielce po­
bożna patriotka, gospodarna i dobra dla męża pani domu. Żeniąc
się hetman liczył sobie czterdzieści dwa lata — w tym wieku mi­
łość bywa długotrwała — jego wybranka dwadzieścia trzy. Dotąd
coś musiało stać na przeszkodzie temu ożenkowi: przypuszczam,
że nie tylko ojciec Stanisława, wieczny magnat na dorobku, któ­
remu w głowie nie mogło się pomieścić, że jego syn chce pojąć
za żonę nie najbogatszą szlachciankę z jednowioskowej familii,
ale i Jan Herburt, brat Reginy, niedoszły przeciwnik Żółkiew­
skiego w pojedynku. Chociaż Żółkiewscy musieli dobrze wie­
dzieć, że Regina Herburtówna jest siostrą cioteczną samego Jana
78
I. OD PO ŁUDN IO W EJ ŚC IA N Y
Zamoyskiego, wszak matka przyszłego kanclerza, Anna Herbur­
tówna, również pochodziła z Mieżyńca. Nawiasem mówiąc, zu­
bożała ta familia miała osobliwe szczęście: siostra Reginy, Doro­
ta, wydała się również za przyszłego potentata, który mocno za-
trzęsie tronem i krajem — Mikołaja Zebrzydowskiego.2 Śmierć
ojca umożliwiła wreszcie Stanisławowi wymarzone związanie
dłoni stułą z ukochaną w katedrze lwowskiej w 1589 roku.
A i Jan Herburt nie miał już nic przeciwko ożenkowi siostry
z było nie było hetmanem. Owocem tego związku będzie troje
dzieci: Zofia, Jan i Katarzyna. Trzeba też przyznać, że para ta
dobrała się: kochająca i szanująca się („w jakiej zgodzie i w ja­
kiej miłości żyliśmy ze sobą” — westchnie hetman w testamen­
cie), skrajnie pobożna, już daleka od renesansowego traktowania
świata (prócz zabiegania o dobra doczesne).
Urodziwy, choć blady, co podkreślały czarne wąsy, anemicznej
budowy, wcześnie przygarbiony, kulejący od Byczyny, z nieodłą­
cznym medykiem Stanisławem ze Lwowa u boku, rychło z wra­
żliwego i zakochanego stał się hetman zasadniczym, pełnym po­
wagi i poczucia znaczenia panem rosnących włości, których cen­
trum stały się Winniki. Osada ta nadal rozrastała się, co roku bu­
dowano nowe domy, wzniesiono też cerkiew oraz drugi kośció­
łek, pod wezwaniem Najświętszej Panny Marii. Zawierucha ta­
tarska, która przetoczyła się przez Ruś Czerwoną w 1594 roku,
tak że ze wsi Myśmienica, nabytej jeszcze przez seniora Żółkiew­
skiego od Andrzeja Wysockiego, nie zostało dosłownie nic, spra­
wiła, że hetman postanowił właśnie w Winnikach nad jeziorem
wybudować zamek obronny.3 Pieczę nad realizacją tego projektu
powierzał coraz częściej Reginie.
Czynił to nie tylko z miłości i zaufania do kobiecego rozumu,
ale z konieczności: zakres jego obowiązków wzrósł niepomiernie.
Dotąd wykonywał tylko polecenia Zamoyskiego; z chwilą objęcia
obowiązków dowódcy większego związku w polu musiał samo­
dzielnie podejmować decyzje. Lata w służbie kanclerza zrobiły
jednak swoje: pan Stanisław przed każdym istotniejszym kro­
kiem konsultował się wytrwale i dokładnie z kuzynem i w dal­
79
C Z Ę ŚĆ D R U G A — HETM AN PO LN Y KO RO N N Y
szym ciągu pozostawał głęboko w cieniu potężnego statysty,
sprawiając wrażenie, że jego program polityczny to po prostu
osoba kanclerza. Ale do zupełnie samodzielnego myślenia pozo­
stała mu już krótka droga.
Źle, jak już widzieliśmy, dla dziejów Polski rozpoczęło się bar­
dzo długie, bo ponad czterdziestoletnie panowanie Zygmunta III
Wazy: ostatniego monarchy w życiu Żółkiewskiego. Od początku
bowiem ów miody i nieśmiały król poczuł niechęć do niepewne­
go elekcyjnego tronu wawelskiego, którą pogłębiała obawa
0 dziedziczną koronę szwedzką. W Polsce ponadto, obok potęż­
nego Zamoyskiego, zastał absolutne pustki w skarbie nadwor­
nym — do tego stopnia, że nie opłacona gwardia, w pierwszym
roku jego panowania, podniosła bunt, a posłów z listami najwyż­
szej wagi państwowej nie było za co wysłać, co stało się przyczy­
ną poważnych i niepokojących zadrażnień z Turcją. Dodać nale­
ży, że było to w tych czasach, gdy Zamoyski, autentyczny „drugi
król” nie tylko w polityce, ale i w posiadłościach, narzekał głoś­
no, że w walce z Habsburgami utracił swoją „chudobę”. Nacisk
siostry króla, protestantki (!), Anny Wazówny — która po Bonie
odziedziczyła skłonności do wyższej polityki — i otoczenia
szwedzkiego, na czele z hrabią Gustawem Brahe, sprawiły dodat­
kowo, że młody Waza zdecydowany był oddać koronę polską: w
tym celu już w maju 1589 roku wysłał list do nie skompromitowa­
nego w Rzeczypospolitej arcyksięcia habsburskiego, Ernesta.
Spotkał się też ze swym ojcem, królem Szwecji Janem III, w Re-
wlu — a wieści o tajemnych machinacjach szybko przeniknęły do
towarzyszącego mu podkanclerzego Wojciecha Baranowskiego
1 innych Polaków, cierpiących przecież od 1574 roku na „syn­
drom Walezego”. Nie oni jednak powstrzymali w końcu króla
Zygmunta przed ucieczką do Szwecji: uczynili to senatorowie
skandynawscy, zaniepokojeni poważnymi reperkusjami między­
narodowymi tego czynu.
Oczywiście Zamoyski i jego stronnik Żółkiewski dowiedzieli
się o tym. Kanclerz był nadal zasadniczo przeciwny ponownym
próbom oddania korony polskiej Habsburgom: przecież już
80
1. OD POŁUDNIOW EJ ŚCIA N Y
przedtem, na sejmie pacyfikacyjnym 1589 roku, usiłował dopro­
wadzić do uchwały, która niweczyłaby zamiary Austriaków, za­
warte, jakże pięknie, krótko i przekonująco w haśle Habsbur­
gów: „Bella gerant alii, tu, felix Austria, nube!” (Niech inni wal­
czą, ty, szczęśliwa Austrio, żeń się!). Forsował przy tym własne
plany, które były przedłużeniem batoriańskich, ofensywnej woj­
ny z Moskwą, stworzenia ligi antytureckiej, wyzwolenia Słowian
po Adriatyk i Bosfor poprzez wyparcie islamu nawet ze Stambu­
łu. Na sejmikach szlachta — w tym ruska — sprzyjała, jak rzad­
ko, programowi Zamoyskiego, który występował tu w imieniu
króla. Sprawę dwuznacznych zamiarów Zygmunta III kanclerz
właściwie zataił, by uniknąć podziałów wewnętrznych i w spoko­
ju przeprowadzać swe wielkie plany.
Sytuacja o tyle mu sprzyjała, iż na sprawy wewnętrzne w Pol­
sce nakładała się, splątana w istne węzły gordyjskie, polityka ze­
wnętrzna Rzeczypospolitej na południu. Turcja, Polska, Austria,
Tatarzy, Kozacy, Mołdawia, Wołoszczyzna, Siedmiogród — to
barwna kompozycja złożona ze ścierających się, sprzecznych ze
sobą, mniej lub bardziej istotnych elementów, na które Zamoy­
ski zamyślał wpływać w zgodzie z interesem Rzeczypospolitej.
Zapoczątkowanie słynnych chadzek kozackich, pustoszących wy­
brzeża imperium otomańskiego, sprawiło, że Turcja pchnęła
ordę na, jak to raczył ująć publicznie dążący do wojny wezyr Si-
nan, „psów Polaków”. Toteż ledwo Żółkiewski nacieszył się tytu­
łem hetmana, już w 1589 roku musiał walczyć z potężnymi czam­
bułami tatarskimi, które — wsparte przez Turków — podeszły
aż pod Lwów. W ogniach pożarów, którymi pohańcy uwielbiali
znaczyć trasę swych błyskawicznych pochodów, powleczono na
Krym wiele tysięcy jasyru szlacheckiego i chłopskiego. Na nie­
wiele się zdały wysiłki Żółkiewskiego, który pod Gliną zdołał je­
dynie odbić niewielką część nieszczęśników. Nawet demonstracja
zbrojna Zamoyskiego nad Dniestrem i zwycięska potyczka przy
przeprawie na rzece Kamionce nie ostudziła zapędów wezyra
i Tatarów. Niebezpiecznych posunięć dokonywali nadal Turcy,
co właśnie wpływało na poparcie przez szlachtę planów kanele-
f t J. Besala 81
C Z Ę ŚĆ D R U G A — HETM AN POI.NY KO RO N N Y
rza. Zapachniało wojną między dwoma mocarstwami, które do­
tąd szanowały się i unikały od Warny 1444 roku bezpośredniego
starcia.
Na Żółkiewskim spoczął ciężar zorganizowania pierwszej
obrony przed uderzeniem Tatarów. W mroźny luty 1590 roku
hetman polny stanął w Barze z nielicznym wojskiem. Stamtąd
przywoływał do porządku niespokojne własne roty, które w Bia­
łej Cerkwi zdobywały żywność; prowadził wywiad głęboki (uży­
wając naszej terminologii) przez szpiega Serba i agentów starosty
bracławskiego, donoszących mu o ruchach ordy białogrodzkiej
i martwił się o „wrzask na sejmikach”, odbywających się przed
sejmem 1590 roku.4 Ów wrzask był zresztą przez Żółkiewskiego
wyraźnie przesadzony, niebezpieczeństwo tureckie nie: miarą za­
grożenia w tym wypadku była częstotliwość listów wysyłanych do
Zamoyskiego. Otóż w lutym, niemal co dzień, a bywa że i częś­
ciej, Żółkiewski śle pisma ze szczegółowym opisem sytuacji
i przedsięwziętych kroków do przełożonego. Początkowo chce on
szczupłe siły rozdzielić na dwie części i wysłać ku Winnicy i Czerka­
som, ale na wieść o pochodzie ordy kieruje się ku Krasiłowowi.
Manewry te nie doprowadziły jednak, a może na szczęście, do
bezpośredniego starcia. W listach niedawno mianowanego het­
mana trzy rzeczy zastanawiają: rozwaga i opanowanie w obliczu
olbrzymiej przecież groźby, podbudowane wiarą w Boga, „który
osobliwie w wojnach cudowną moc swoją zwykł przy sprawiedli-
wościach okazywać”, zależność od potężnego Zamoyskiego („co
Wasza Miłość dalej każesz czynić, proszę o naukę. Moje głupie
zdanie jest...”), udzielanie rozsądnych rad („żeby wojsko trzy­
mać w kupie, te kilka niedziel do roztopów, póki pora trwa wojo­
wania nieprzyjacielskiego”)5 i wyraźne elementy człowieczeń­
stwa — nie takie znowuż częste wśród wojskowych wszystkich
epok, a szczególnie wówczas, w świecie pełnym bólu, tortur,
obojętności i zła.6
Jednak już wtedy, w przededniu sejmu 1590 roku, dają się zau­
ważyć pierwsze skromne przejawy samodzielności Żółkiewskiego
w myśleniu kategoriami strategii. W tym wypadku role się zupeł­
82
I. OD POŁUDNIOW EJ ŚC IA N Y
nie odwróciły: skłonny do kunktatorstwa Zamoyski przedstawił
wielki program ofensywnych działań wobec Turcji, podczas gdy
znany z energii Żółkiewski radził, „aby wojnę na zwłokę wieść”.7
Widoczny respekt, a może i obawa przed potęgą islamu będzie
mu odtąd towarzyszyć przez całe życie.
Oczywiście nie wpłynęło to w najmniejszym stopniu na plany
i poglądy kanclerza. Żnając z listów hetmana polnego i wielu in­
nych rzeczywisty stan zagrożenia granic południowo-wschodnich
Polski, mógł na sejmie 1590 roku uderzyć w strunę wojenną —
choć tak naprawdę niebezpieczeństwo tureckie było i w tym wy­
padku raczej straszakiem, którym Zamoyski chciał zmusić szlach­
tę do sięgnięcia do mieszków. Szlachtę, która od niedawnych cza­
sów księdza Stanisława Orzechowskiego i jego Turcyków panicz­
nie obawiała się islamu. Toteż kanclerzowi udało się na tym sej­
mie zrealizować niemal wszystkie zamiary: uchwalono podatki
(pogłówne), dużo wyższe niż za Batorego, zaaprobowano wstęp­
nie jego plany wojny z Turcją, zezwolono na zwiększenie zakresu
władzy hetmańskiej, zgodzono się — myśląc o Maksymilianie —
na odsunięcie Habsburgów od tronu polskiego. Nie przyszło to
zresztą kanclerzowi łatwo: aby przekonać senatorów o koniecz­
ności wyprawy nad Dunaj, Zamoyski „rzucił się z płaczem na
twarz”,8 jak na prawdziwego aktora i demagoga przystało, głoś­
no łkając nad nieszczęsną Rzecząpospolitą.
Olbrzymi polityczny triumf kanclerza — choć zgodny z racją
stanu Polski — przysporzył mu na nowo wrogów. Demokracja
zakłada równość, a Zamoyski znów niebezpiecznie wysunął się
ponad głowy ambitnych senatorów, nie mówiąc o braci szlachec­
kiej. Sądzono nawet, że wyniósł się nad króla; prymas Karnkow-
ski, nazywany przez szlachtę, raczej niesłusznie, pater patriae,
oskarżył publicznie kanclerza o tyranię i demonstracyjnie wyje­
chał z Warszawy. Znów przygotowywany był zamach na pana
z Zamościa: dowód to kolejny, jak szlachta i magnaci strzegli
fantasmagorii równości. Trzeba przy tym przyznać, że jeśli cnota
skromności była w kodeksie moralnym Żamoyskiego przedtem
na przedostatnim miejscu (na ostatnim cnota ubóstwa), to na sej­
83
C Z Ę ŚC DRUC.A — H ETM AN PO LN Y KO RO N N Y
mie 1590 roku zrównała się z tą ostatnią: kpił on z domu cesar­
skiego i jego tytułów, dowodząc swej wyższości, groził arcyksię-
ciu Maksymilianowi katem, a na Wielkanoc, by król wiedział, że
jest de nomine, a nie de facto, usiadł sobie w kościele na krześle
przygotowanym dla Zygmunta Wazy.
Wzmogło to nie tylko niechęć króla, ale i szlachty. Nic nie po­
mogły gonitwy w lipcu 1590 roku ponad pięciotysięcznej armii
Zamoyskiego za Tatarami, nieudane zresztą: szlachta za pryma­
sem Karnkowskim dowodziła na zjeździe w Kole, że kanclerz ce­
lowo wyolbrzymił niebezpieczeństwo tureckie, by wyciągnąć pie­
niądze z sakiewek i wzmocnić swą władzę dyktatorską. Na zjeź­
dzie tym żądano ponadto, by hetmana polnego koronnego nie
mianował wielki koronny, „jak dotychczas bywało (...), tylko by
go mianował sam król i w miarę potrzeby, i z zastrzeżeniem usu-
walności”.9 Postulaty szlachty co do usuwalności hetmana polne­
go nie zostały jednak zrealizowane, gdyż Stanisław Żółkiewski
stał się pierwszym hetmanem pełniącym swój urząd dożywotnio.
Wyrażane w artykułach kolskich żądania szlachty pozwalają nam
jednak domniemywać, że Zamoyski wymusił na królu Zygmun­
cie nadanie buławy Żółkiewskiemu.
Warto pamiętać o tym zjeździe, nie tylko ze względu na zawo-
alowane zarzuty wysunięte pod adresem hetmanów. Wprawdzie
został on, jeszcze zgodnie, potępiony przez króla i kanclerza jako
bezprawny, ale zapoczątkował czarną serię nielegalnych związ­
ków szlachty, której ponurym uwieńczeniem za lat kilkanaście
będzie rokosz sandomierski Zebrzydowskiego — bunt przeciw
królowi.
Ale trzeba też przyznać, że Zygmunt III nie ustawał w zabie­
gach, by zniechęcić do siebie i szlachtę, i Zamoyskiego, i różne
stronnictwa, jakby zupełnie nie przyjmując do wiadomości, że
stosowanie zasady „divide et impera” w wysoce demokratycznej
Rzeczypospolitej jest jedyną szansą wzmocnienia władzy króla.
Dwudziestego listopada 1590 roku spisał słynną umowę z arcy-
księciem Ernestem, cedując tron polski — po abdykacji, ale za
zgodą stanów — na Habsburga. W historiografii ten krok uznany
84
I. OD POŁUDNIOW EJ ŚCIA N Y
został przez wielu badaczy za zdradę, kupczenie koroną: gwoli
oddania sprawiedliwości Wazie trzeba powiedzieć, że jeszcze
przedtem, w lipcu, zwierzył się on z zamiaru abdykacji Zamoy­
skiemu. Kanclerz przysiągł milczenie, ale zdaje się pod warun­
kiem, że powie o tym dwóm najbardziej zaufanym ludziom: Mi­
kołajowi Zebrzydowskiemu i Stanisławowi Żółkiewskiemu, i za­
sięgnie ich rady. Oni bowiem, jako jedni z pierwszych, dowie­
dzieli się o bieżących planach Żygmunta i — dzięki doskonale
działającej służbie wywiadowczej kanclerza — zapewne o dal­
szych posunięciach Wazy.10
Na sejmikach poprzedzających kolejny sejm nadal ścierały się
różne stronnictwa. Klęska pod Byczyną zamknęła wprawdzie
rozdział walki zbrojnej Habsburgów i ich adherentów o koronę
polską, ale nie zatrzymała napędzanego przez prymasa Karnkow-
skiego, wojewodę Górkę i innych błędnego koła walki politycz­
nej o stolec wawelski dla Maksymiliana. Obok jego zwolenników
widzimy stronników arcyksięcia Ernesta, zamoyszczyków, regali­
stów, często niefrasobliwie przemieszczających się z frakcji do
frakcji. Na tradycyjnym sejmiku ziem ruskich, odbytym 6 listopa­
da 1590 roku, Żółkiewski, wspomagany przez wojewodę ruskie­
go Mikołaja Herburta, wbrew zwolennikowi zjazdu kolskiego,
arcybiskupowi Solikowskiemu, nakłonił szlachtę, by przyjęła
program zbliżony do instrukcji kanclerza. Żądano w nim, by król
złożył oświadczenie, iż nie wyjedzie z Korony, by prawo do tronu
elekcyjnego mieli tylko Polacy i Litwini. Ostro potępiono zjazd
kolski oraz tworzące się, nieszczęsne dla dziejów Polski, konfe­
deracje żołnierzy domagających się wypłaty zaległego żołdu. Dla
zapobieżenia podobnym wypadkom Żółkiewski wygotował pro­
jekt konstytucji O chowaniu żołnierza kwarcianego, przyjęty
przez szlachtę ruską.
Nie zdołał jednak na drugim sejmie 1590 roku przeforsować
tego projektu. Wprawdzie w swym wotum zdążył poprzeć Za­
moyskiego, broniąc uchwał poprzedniego sejmu i ganiąc ucze­
stników zjazdu kolskiego, ale uwagę senatorów i posłów przycią­
gnął nowy skandal. Wakowało stanowisko podkanclerzego: Za­
85
( Z E Ś C D R U G A — HETMAN PO LN Y KO RO NNY
moyski chciał, by mniejszą pieczęć trzymał w swej garści sekre­
tarz wielki koronny, ksiądz Piotr Tylicki; król, wbrew obietni­
com, zapowiedział, że tę ważną funkcję obejmie referendarz ko­
ronny Jan Tarnowski. Rozwścieczyło to kanclerza. Zagroził, że
od tej chwili nie będzie wierzył królowi. Doszło do gorszących
scen, które musiały mocno poruszyć Żółkiewskiego i wpłynąć na
jego regalistyczne przekonania. Rzadko bowiem odzywający się
i powolny Zygmunt III, tłumiący w sobie wystarczająco długo
kompleks dwuwładzy, a może i niższości, tym razem zdenerwo­
wał się nie na żarty:
— „Królem jestem polskim i nie mam ochoty ani nie mogę
dzielić z kimkolwiek władzy królewskiej” — odpowiedział ostro.
Nienawykły do strofowania Zamoyski tym razem stracił pano­
wanie nad sobą:
— „Królem zostałeś wybrany przez Polaków, a nie tyranem!”
Usłyszawszy to, Zygmunt Waza poderwał się z tronu, głośno
krzycząc:
— „Dłużej dumy tego człowieka nie mam znosić zamiaru!” —
szarpnął za rękojeść rapiera. Rzucili się doń senatorowie, ale
Waza zawrócił i wyszedł z Sali Senatorskiej.11
Pamiętliwy Zygmunt, mimo że w końcu senatorowie pogodzili
go z potężnym kanclerzem, nigdy nie zapomniał tej, kolejnej,
urazy. Na początku swego panowania w Polsce uczynił wpraw­
dzie błąd, nie przyciągając Zamoyskiego do tronu; teraz pomył­
kę uczynił kanclerz, pokazując na oczach posłów, jak mało zna­
czy majestat monarszy. Między tymi ludźmi, od których w dużej
mierze zależał los Rzeczypospolitej, powstawała przepaść nie do
zasypania, co fatalnie odbije się na dziejach Polski. Wokół nich
bowiem wytworzył się wir walki politycznej, niepotrzebnie wcią­
gający masy szlacheckie coraz głębiej, aż do dna — płytkiego na
szczęście — rokoszu.
Zamoyski jednak swym pysznym postępowaniem zraził do sie­
bie wielu znacznych stronników; dał też zapewne Żółkiewskiemu
dużo do myślenia: od tej chwili nasz hetman, aczkolwiek do koń­
ca lojalny stronnik kanclerza, będzie o wiele delikatniejszy wobec
86
I. OD POŁUDNIOW EJ ŚC IA N Y
Wazy, który przecież uosabiał majestat i powagę Rzeczypospoli­
tej. Zresztą i Zamoyski zrozumie swój błąd — również będzie
podkreślał swój szacunek dla powagi władzy monarszej. Jednak
przykry osad pozostał: nic więc dziwnego, że sejm 1590— 1591
roku Zamoyski właściwie przegrał i że ubyło mu stronników.
Wobec powyższych zdarzeń i mozaiki personalnej stronnictwa
tym bardziej istotne jest, że dwa filary niewzruszenie podtrzymy­
wały jego pozycję: wojewoda lubelski Mikołaj Zebrzydowski
i hetman polny Stanisław Żółkiewski.
Ta liczba filarów rychło pomnożyła się, gdyż Zygmunt III po
sejmie dalej umiejętnie zrażał do siebie szlachtę, pchając ją tym
samym na powrót w otwarte ramiona kanclerza. Na następnych
zjazdach w Chmielniku i Radomiu (1591 rok) krytykowano ostro
króla, żądając ochrony zagrożonego pokoju religijnego. Począt­
kowo legalista Zamoyski nie brał w nich udziału. Pojawił się do­
piero na kolejnym zjeździe w Lublinie wraz z Żółkiewskim, gdzie
oskarżono króla otwarcie o „praktyki” z arcyksięciem Ernestem.
Żądano zwołania sejmu dla ujawnienia tych konszachtów; w
związku z tym Żółkiewski poparł postulat, by przeprowadzić w
Lublinie jawną dyskusję nad postępowaniem monarchy, a nie je­
dynie na obradach senatu. Od Zygmunta Wazy zażądano wyjaś­
nień przed sejmem, który miał być „złożony” przed weselem
króla. W tym czasie bowiem Waza nadal niestrudzenie pracował
nad związaniem się z domem cesarskim, dowodząc, niestety
kłamliwie, że nigdy nie zamierzał wyjechać z Polski. Wbrew żą­
daniom i opinii szlachty 31 maja 1592 roku pojął on za żonę
Annę Habsburżankę, córkę jednego z arcyksiążąt. Zygmunta nie
zraził fakt, że panna młoda miała ułomną postawę i charaktery­
styczną dla Habsburgów wysuniętą do przodu dolną wargę, co
nieco szpeciło młodziutką i nie bez wdzięku księżniczkę. Mocniej
jednak Wazę przyciągały upodobania religijne: Anna cztery go­
dziny dziennie spędzała na dwóch mszach i medytacjach o męce
Pańskiej. Z tego wielce surowego w obyczajach, acz szczęśliwego
związku miało się zrodzić czworo dzieci, wśród nich nie spełnio­
na nadzieja wielkości — Władysław IV.
87
 ]
C Z Ę ŚĆ D R U G A — HETM AN PO LN Y KO RO N N Y
Zamoyski był na to wesele zapraszany przez króla kilkakrot­
nie. Ironicznie odpowiedział Zygmuntowi III, że jest „niesposob-
ny do tańca”12 i zamiast weselnej pompy woli w Jędrzejowie —
gdzie odbywał się kolejny zjazd szlachty — porozmawiać o spra­
wach Rzeczypospolitej. Jednak by dalej rtfc zadrażniać stosun­
ków z królem, oddał mu na czas uroczystości swój dom na Wa­
welu. Na hucznym weselu nie było też oczywiście hetmana Żół­
kiewskiego.
Zresztą w Jędrzejowie było równie hucznie, ale z innego po­
wodu. Zawistny arcyksiążę Maksymilian, obawiając się, że Zyg­
munt III jest już w przededniu oddania tronu jego bratu Ernesto­
wi, odkrył listownie przed szlachtą zgromadzoną w Jędrzejowie
ten fakt. Wkrótce po zakończeniu uroczystości weselnych zaczęły
padać ciężkie, acz prawdziwe oskarżenia, pod którymi bezsilny
Waza musiał się ugiąć, gpdząc się na zwołanie parlamentu. Miał
on być wyjątkowy w dziejach: zajął się bowiem zbadaniem ta­
jemnych konszachtów króla z Habsburgami. Stąd też nazwa tego
sejmu — inkwizycyjny.
Rozdział między królem a narodem i Zamoyskim był już tak
duży i widoczny, że papież poważnie zaniepokoił się dalszym lo­
sem katolicyzmu w Polsce. Na miejsce stronnika Habsburgów,
Hannibala z Kapui, przybył do Polski zwolennik pogodzenia
zwaśnionych stron, nuncjusz Germanik Malaspina. Jego działal­
ność wpłynęła na zmniejszenie napięcia w kraju.
A że takie istniało, dowodzi choćby fakt, że na sejm inkwizy­
cyjny, otwarty 7 września 1592 roku, przybył Zamoyski w otocze­
niu pięciotysięcznej armii, którą — na szczęście — zostawił pod
Warszawą. Stąd w towarzystwie Żółkiewskiego, Zebrzydowskie­
go i innych senatorów, pięciuset konnych i stu hajduków udał się
do Zamku Królewskiego. Pierwsze spotkanie kanclerza z królem
było równe wzajemnej niechęci i nieufności — suche, zdawkowe,
incydentalne.
Inaczej niż to było w tradycji parlamentu polskiego, pierwszy
głos w Sali Senatorskiej zabrał prymas — polityczny wróg Za­
moyskiego, zmienny w poglądach Stanisław Kąrnkowski. Tym
88
I. OD POŁUDNIOW EJ ŚC IA N Y
razem nieoczekiwanie wygłosił on orację niczym zwolennik kan­
clerza, ganiąc króla za frymarczenie koroną polską. Zamoyski,
jak się okazało, bynajmniej nie miał patentu na urażanie Zyg­
munta: arcybiskup w obraźliwy dla uczuć narodowych Wazy spo­
sób przypomniał mu ostrym tonem, że król Batory „za fraszkę
sobie miał i duńskie, i szwedzkie królestwo”.13 Przemawiając
jako jeden z senatorów, nie najważniejszy przecie, Żółkiewski
ukazywał z kolei konieczność odkrycia przez króla zamiarów,
gdyż wiele na to wskazuje — dowodził — iż z chwilą odjazdu
Zygmunta do Szwecji, któryś z arcyksiążąt habsburskich gotów
pokusić się o tron wawelski, czego dowodem jest niezrzeczenie
się przez arcyksięcia Maksymiliana tytułu króla polskiego.14 Wo­
tum to było krótkie i wypadło łagodnie, umiarkowanie na tle
przemówienia Karnkowskiego i Zamoyskiego. Potężny kanclerz
domagał się bowiem śledztwa w sprawie „praktyk” królewskich
dla ochrony tronu polskiego i majestatu monarchy oraz pouczył
młodego Wazę, że „członkami, a nie posesją [własnością] Waszej
Królewskiej Mości jesteśmy”.15 Zamoyski, mimo iż tradycyjnie
zastrzegł się, że będzie mówić krótko, blisko połowę długiego
przemówienia poświęcił historyczno-prawnemu uzasadnieniu po­
wyższego stwierdzenia i innych wywodów, z których przebijała
niezrozumiała obawa przed absolutum dominium słabego wszak
króla. Piszę o tym, gdyż w przyszłości również i Żółkiewski czę­
sto odwoływać się będzie do przykładów z historii: oratorzy pol­
scy lubili popisywać się znajomością dziejów antycznych.
Hetman polny koronny po swym wystąpieniu znalazł się w gro­
nie umiarkowanych, gotowych chronić majestat królewski przed
zapaleńcami, dążącymi do zdetronizowania Wazy za próbę kup­
czenia koroną polską. Sytuacja była tak napięta, że Zygmunt III,
aby zapobiec rozruchom, zgodził się na wygłoszenie 28 września
deklaracji, w której zapewniał posłów, że za swego życia chce w
Rzeczypospolitej mieszkać, wolności szlacheckich strzec, bez
zgody stanów do Szwecji nie wyjeżdżać, na nielegalne zjazdy
szlachty się „nie gniewać”, wszelkich „praktyk”, których — jak
twierdził — nigdy przeciw Rzeczypospolitej nie czynił, zaniechać.
89

CZĘŚĆ DRUGA — HETMAN POLNY KORONNY
Część senatorów — między innymi Karnkowskiego, Opaliń­
skiego — zadowoliła odpowiedź króla i zrezygnowali oni z postu­
latów przeprowadzenia dalszego badania zarzutów wobec monar­
chy. Natomiast Zamoyski uznał deklarację króla za ogólnikową:
chwaląc postanowienia zjazdów szlacheckich, żądał doprowadze­
nia inkwizycji do końca poprzez śledztwo nad zaufanymi cudzo­
ziemcami, którymi otaczał się Zygmunt III na dworze. Przy oka­
zji znów się kanclerz nieco zagalopował, przyrównując Szwecję
do kolonii polskiej. Żółkiewski był natomiast bardziej umiarko­
wany w słowach, mówiąc: „deklaracja Króla Jego Mości bardzo
mi się podobała”, ale dla dobra ojczyzny również domagał się
ujawnienia zamiarów dworu, związków z Habsburgami i prze­
strzegania przez nich traktatów będzińsko-bytomskich oraz ukró­
cenia podobnych „tajemnych praktyk”. Konieczność prowadze­
nia dalszego śledztwa, aż do ostatecznego wyjaśnienia zarzutów
wobec króla i jego otoczenia, hetman uzasadniał chęcią naprawy
ustroju, którego „teraz leczyć nie możemy, bo rany nie widzi­
my”.16 , -politycznych na południu. Trzy księstwa naddunajskie, leżące w
Aby zrozumieć umiarkowanie Żółkiewskiego, należy zdać so­
bie sprawę, że w tym czasie w obydwu izbach wrzało: domagano
się sądu nad królem, a popierający kanclerza wojewoda krakow­
ski Mikołaj Firlej nazwał wręcz działalność Zygmunta godną
kary śmierci. Najbliższy bodaj wtedy Zamoyskiemu, wojewoda
Mikołaj Zebrzydowski przygotowywał się nawet do ujawnienia
listów kompromitujących króla, gdy okazało się, że pisma przed­
stawione uprzednio senatowi przez kanclerza zbyt słabo obciąży­
ły Zygmunta III. Dopiero mediacja nuncjusza Malaspiny zażeg­
nała niebezpieczeństwo wywrócenia tronu. Mijało ustawowe
sześć tygodni obrad, walka stronnictw nasilała się, izba poselska
była rozżalona na senat, innowiercy na katolików etc. — i w ten
sposób sprawa inkwizycji upadła, a sejm rozszedł się bez uchwa­
lenia konstytucji.
Ale i tak miał on duże znaczenie w dziejach panowania Zy­
gmunta. Upokorzono na nim Wazę, który spadł z wysokich
szczytów wyobrażeń o władzy królewskiej. Sejm inkwizycyjny
90
I. OD PO ŁUDN IO W EJ ŚC IA N Y
wpłynął też na swoiste oczyszczenie atmosfery politycznej w Rze­
czypospolitej, co było sprawą niezmiernie ważną. W starciu repu­
blikańskich ideałów szlacheckiej wolności, z jakich miała być
utkana wielkość Polski, reprezentowanych przez Zamoyskiego,
i koncepcji wzmocnienia władzy królewskiej dla utrzymania tejże
wielkości — wygrała demokracja szlachecka.
Dla Żółkiewskiego był to również ważny sejm. Wydaje się, że
tutaj po raz pierwszy krytycznie pomyślał o polityce dumnego
Zamoyskiego, podważającego autorytet monarchy, a więc, mi­
mowolnie, i państwa. Ujawnił swe regalistyczne skłonności.17
Mimo to lojalnie stał przy kanclerzu, nie pozwalając sobie jed­
nak na nieumiarkowanie wobec króla w sejmowych oracjach. Nie
ma też w źródłach śladu, by usiłował wpłynąć na postawę polity­
czną kanclerza; przypuszczam zresztą, że Zamoyski niewiele dał­
by sobie powiedzieć w tej materii.
Z pewnością jednak słuchał rad wojskowych hetmana polnego.
Pozostawiono mu przecież wolną rękę w działaniach militarno-
obecnych granicach Rumunii i Węgier: Mołdawia, Wołoszczyzna
i Siedmiogród, miotające się między trzema mocarstwami, stano­
wiły od dawna potencjalne pole konfliktu. W sierpniu 1538 roku
jeden z największych władców Turcji, Sulejman, zwany nie bez
kozery Wspaniałym, przeprawił się w kolejnej zwycięskiej wy­
prawie przez Dunaj i podbił Mołdawię, przylegającą bezpośred­
nio do Rzeczypospolitej. Wydawało się, że Półksiężyc wyraźnie
zdąża do generalnego starcia z państwami Krzyża. Dziwne to za­
iste były podboje: islamu na siłę sułtan nie narzucał, a władzę
swą utrzymywał przy pomocy miejscowych ludzi, ściągających
haracz, osławionego jedwabnego sznura lub cięciwy bądź topora
rzadko odpoczywającego koło Czarnej Wieży w Stambule. Sami
padyszachowie byli najczęściej mieszańcami: pół-Polakami, Wo­
łochami, Grekami. Tragizm niewoli islamskiej w nieszczęsnych
księstwach naddunajskich to nie tylko ofiara krwi płynącej Duna­
jem, Prutem, Dniestrem — choć wytoczono jej tam dużo — ale
i ustanowienie takiego systemu rządów hospodara, bojarów i tak
91
C Z Ę ŚĆ D R U G A — HETM AN PO LN Y KO RO N N Y
niebotycznych haraczy, że z kretesem rujnowały kraj. Uprawy zbóż
szlachetniejszych szybko zaniechano w Mołdawii, „chleb bieda­
ków” wypiekano jedynie z kukurydzy, podczas gdy przez księstwo
nadal przetaczały się bezustanne wojny. W efekcie przyniosło to
wielowiekowy zastój, którego skutki dają o sobie znać do dziś.
Jednak zhołdowanie Mołdawii przez sułtana nie oznaczało
utraty wpływów Rzeczypospolitej w tym regionie: coraz to hos-
podarzy mołdawscy zasiadali na tronie dzięki interwencji panów
polskich. W gruncie rzeczy dopóki Zamoyski zwalczał Habsbur­
gów, Turcy godzili się na polskie wpływy w księstwach naddu-
najskich. Znana w tych czasach stała się postać Olbrachta Łas­
kiego, a nade wszystko Dymitra Bajdy Wiśniowieckiego, przod­
ka krwawego Jaremy, uwielbianego, o ironio Historii, przez Ko­
zaków, którym nawet zamek na wyspie Chortycy w latach 1554—
— 1555 zbudował, skąd wzięła swój początek Sicz Zaporoska.
Magnat ten usiłował osadzić swego kandydata na tronie hospo-
darskim, wkraczając z Kozakami do Mołdawii. Zdradziecko
uwięziony i wydany przez hospodara Tomszę Turkom, zginął po­
wieszony za żebro w 1563 roku, przechodząc do pieśni i dum ko­
zackich. Już wisząc, ów hardy człowiek miał ustrzelić z łuku wie­
lu przyglądających się mu Turków. Ta najgłośniejsza w XVI wie­
ku wyprawa polskich panów nie przerwała jednak istnego kalej­
doskopu zmieniających się hospodarów, starć zbrojnych, wy­
praw — przy czym topór oprawcy padyszacha, jak i katowski
miecz polskiego króla często były w użyciu: obydwa mocarstwa,
oddzielając głowy od tułowi niewygodnym ludziom, w tym hos­
podarom, potwierdzały w ten sposób wzajemny respekt.
Zamoyski postanowił ten stan rzeczy zmienić. Dotąd trwa kon­
trowersja, co nim kierowało: chęć realizacji planów antyturec-
kich Batorego, odcięcia księstw naddunajskich od wpływów Hab­
sburgów, podbechtujących, gdzie się dało, Polskę przeciw Turcji
i na odwrót czy też klasowe interesy żądnego majątku i znaczenia
magnata? Sądzę, że — mimo wszystkich ukazanych wyżej słabo­
ści i wad — Zamoyski był przede wszystkim mężem stanu, staty­
stą i politykiem, a dopiero potem na sposób renesansowy i właś­
92
I. OD POŁUDNIOW EJ ŚC IA N Y
ciwy naturze ludzkiej, pazernym magnatem. Wiedział wpraw­
dzie, że od majątku zależy jego pozycja, ale w tym przypadku to
głównie zagrożenie tureckie spędzało mu sen z powiek — tak
samo, jak i przewrotne zamiary Habsburgów. Chęci uporządko­
wania spraw na południu dawał przecież wyraz wielokrotnie na
sejmach: dość wspomnieć pogłówne uchwalone na wniosek kan­
clerza na zaciąg wojska do generalnej rozprawy z Turcją w 1590
roku. W podporządkowaniu zatem buforowych państewek Pol­
sce, w oparciu obrony przed islamem na Dunaju widział, wydaje
się, zasadniczy sens swych działań, których wynikiem były wy­
prawy mołdawskie.
Na to wszystko nakładały się dążenia co ambitniejszych wład­
ców Mołdawii i Wołoszczyzny do wyrwania się spod obcej zależ­
ności i urządzenia sobie względnie samodzielnego bytu.
Żółkiewski w tych czasach nadal obserwował zabiegi swego
potężnego kuzyna, choć, jak widzieliśmy, do współtworzenia tak
zwanej wielkiej polityki w znikomym tylko stopniu był dopusz­
czany.18 W 1593 roku siedział ze swą lichą obroną potoczną na
Ukrainie, to w Gródku, to w Winnikach, to w Barze, wypatrując
pilnie Tatarów, śledząc zawieruchę związaną z pierwszym bun­
tem kozackim podniesionym przez Krzysztofa Kosińskiego
i przeżywając tradycyjne kłopoty ze znudzonymi w bezczynności,
obawiającymi się głodu rotami. We Lwowie w październiku dwaj
pijani żołnierze wytargali za brodę burmistrza — doszło do tu­
multu, kilka osób zginęło. Żołnierze z tej samej roty w poszuki­
waniu rozrywki i mięsa nie oszczędzili nawet miejsca urodzenia
ich hetmana, Turynki, skąd mu uprowadzili „nocnym obycza­
jem” kilkanaście sztuk bydła. Okazało się, że znający dobrze
polski (i nie tylko) sposób prowiantowania armii polowej żołnie­
rze zabezpieczali się przed głodem w dość powszechnie praktyko­
wany sposób, kradnąc, co w rękę wpadnie, nie wiedząc nawet
komu. Pikanterii temu wydarzeniu dodawał fakt, że była to rota
Zamoyskiego: do niego zwrócił się Żółkiewski z prośbą o rozka­
zy i wyciągnięcie konsekwencji wobec winnych, gdyż — jak uza­
sadniał — „przykładem dobrym jako się wiele buduje, tak złem
93
C Z Ę ŚĆ D R U G A — HETM AN PO LN Y KO RO N N Y
więcej jeszcze zepsuje”.19 Wreszcie w listopadzie Żółkiewski
wraz ze Szczęsnym Herburtem i Mikołajem Zebrzydowskim
umawia się w sprawie ochrony zjazdu hospodara mołdawskiego
z polskimi panami z Podola w Chocimiu.
Dużo pisał listów — był to wszak najważniejszy sposób prze­
kazywania informacji na odległość. Czynił to chętnie i z biegiem
czasu nabrał dużej wprawy i biegłości w posługiwaniu się piórem.
Miał kopistę, któremu prawdopodobnie listy dyktował, własną
ręką pisząc formułę grzecznościową lub podpisując się. Z auto­
grafu, który przetrwał w zbiorach księdza Walentego Ślusarczyka
z Nowej Słupi i został opublikowany przez W. Czaplińskiego
i J. Maciszewskiego, widać dobrą technikę pisania i — jeśli moż­
na zabawić się w grafologa — umiar i staranność, wyrażające się
w równym, regularnym piśmie. Ową prostotę psuje maniera sto­
sowania zawijasów, ozdobników, co rzuca się w oczy w podpisie.
Szczególnie wyraźnie widać to w zestawieniu z autografem Za­
moyskiego.
Jeśli w sprawach wojskowych Żółkiewski umiał skutecznie ra­
dzić Zamoyskiemu, to nie znajdziemy śladu tych rad w odniesie­
niu do dyplomacji. A przecież wiosną 1593 roku wojska tureckie
wkroczyły do habsburskiej części Węgier, gdzie zostały z dużą
trudnością powstrzymane przez cesarza Rudolfa II. Znów Pół­
księżyc wyznawców Proroka zawisł groźnie nad chrześcijańskim
Krzyżem. Wszystko to musiało mocno poruszyć pobożnego
i obawiającego się Turcji Żółkiewskiego. Habsburgowie błagali
Zamoyskiego o pomoc, dyplomatycznie zapominając o jego wro­
gości do domu rakuskiego. Ratunek ten miał polegać głównie na
nieprzepuszczeniu wiosną 1594 roku ordy tatarskiej, która chcia­
ła przedrzeć się przez ziemie Rzeczypospolitej na Węgry i wzmoc­
nić armię turecką.
Przed 2 marca Zamoyski, zaalarmowany wiadomościami od
hospodara mołdawskiego Arona, rozkazał Żółkiewskiemu zba­
dać drogę ewentualnego przemarszu Tatarów. W odpowiedzi
hetman polny radził nie dowierzać informacjom hospodara, ale
też nie umiał wskazać, który szlak zapełni się pohańcami: „czar­
94
I. OD POŁUDNIOWEJ ŚCIANY
ny”, biegnący dwoma torami — przez Humań i Targowicę oraz
Korsuń i Białą Cerkiew na Chmielnik, „kuczmański”, prowadzą­
cy koło Bracławia ku Zbarażowi, czy też „wołoski” — idący
vyzdłuż Dniestru do Śniatynia, a sięgający Lwowa i Przemyśla.
Żółkiewski miał kwaterę w Chmielniku, leżącym koło szlaku
„czarnego”, ale sądził, iż sprytni Tatarzy zastosują raczej metodę
kombinowaną: ruszą szlakiem „czarnym”, by potem, poprzez
raptowny zwrot na południe, przejechać się po urodzajnej Brac-
lawszczyźnie aż do Mołdawii i Węgier. W marcu i kwietniu nie­
pewność hetmana rosła i mimo że zapewniał Zamoyskiego: „ile
jest sposobów dostawania wiadomości, żadnego nie zanie­
dbam”,20 to w dalszym ciągu niewiele wiedział. Wywiad głęboki,
organizowany zresztą doraźnie, działał fatalnie: wysłani na prze­
szpiegi Żydzi, czy też bojarzyn, niejaki Koczanowski, który usi­
łował wykupić żonę i dzieci z jasyru w Białogrodzie, a jednocze­
śnie spełnić misję szpiegowską, wracali z niczym. Każda pogłos­
ka o ruchach ordy wywoływała oczywiście burzę z uniwersałami,
nawołującymi szlachtę do obrony; a tymczasem Tatarzy groma­
dząc się i zapadając na długie tygodnie w bezkresne stepy, cier­
pliwie i cicho czekali, aż szlachcie znudzi się ta zabawa.
Siedemnastego kwietnia wiadomo było, że orda znajduje się
już między Dnieprem a Bohem, ale wybór szlaku był jeszcze
'.prawą otwartą. Żółkiewski ruszył z Chmielnika, gdy w końcu
maja przyszły wieści, że Tatarzy suną błyskawicznie „wołoskim”
szlakiem przez Mołdawię na Śniatyń. Hetman polny ze swymi ro­
lami był daleko — osłaniał Bracławszczyznę. Natomiast hetman
wielki koronny czytał listy płynące doń ze wszystkich stron świa­
ta, odpisywał na nie, na wety kontemplując ukochane pamiętniki
Cezara, i dumał nad sprawami Rzeczypospolitej i swoimi, przy
okazji snując się dość nieporadnie między Gródkiem a Lwowem.
I Ickt był niedobry: Zamoyski dał się zaskoczyć i pozwolił
przejść ordzie na biedne, górzyste Pokucie. Żółkiewski ostrzegał
piz wcześniej, że Tatarzy podczas przelotu „w wołoskiej ziemi lu­
dzi ani wiążą, choć kogo trafią, ani biją — znać, że mają gdzie
indziej wolę zdobywać”21 jasyr. Okazało się to bardzo przykrą
95
CZĘŚĆ DRUGA — HETMAN POLNY KORONNY

prawdą: czambuły werżnęły się głęboko w bogatą Ruś, kolejny

raz paląc, rabując i niszcząc nieszczęsną prowincję. Wreszcie
kanclerz ze swym wojskiem rzucił się w wąskie, górskie wąwozy
Karpat w pogoni za umykającymi pohańcami. Dopadł ich koło
„dziury” pod Samborem; Tatarzy markując okopanie się (!) pod
lasem, zanurzyli się w gąszcz i przeszli do Siedmiogrodu, skąd
przeprawili się przez Dunaj i złączyli z Turkami. Roty polskie
chciały gonić obciążonych jasyrem, ale Zamoyski nie zgodził się
na przekroczenie granicy.
W Rzeczypospolitej zawrzało. Dwóch hetmanów nie zdołało
upilnować ordy i dopuściło do połączenia sił islamu, godzących,
było nie było, w chrześcijańskiego cesarza. Zamoyskiego oska­
rżono wręcz o przyjęcie bakszyszu od chaha, co światlejsi sądzili,
iż kanclerz dąży do podważenia pozycji monarchii Habsburgów
bułatami Turków i tatarskimi jataganami. Nie była to prawda:
wystarczy przejrzeć listy Zamoyskiego z tych gorących miesięcy,
by zrozumieć, że orda po prostu, nie po raz pierwszy i ostatni,
była o wiele za szybka dla polskich rot i hetmańskich decyzji. To
właśnie wtedy jedna ze wsi hetmana Żółkiewskiego, Myśmieni-
ca, została przez Tatarów zrównana z ziemią.
Kubeł zimnej wody wylano najpierw na głowę naszego hetma­
na, gdy zjawił się we Lwowie. Powitała go zła, zacięta mina arcy­
biskupa Jana Dymitra Solikowskiego i cała lawina wyrzutów.22
Arcybiskup w ostrym tonie zarzucił dowodzącym hetmanom brak
czujności, opieszałość, czego wynikiem miały być popalone osa­
dy, zrabowane dwory, zgwałcone przez Tatarów niewiasty. Rzecz
charakterystyczna — arcybiskup raczej oszczędzał osobę Żół­
kiewskiego, zdając sobie sprawę z odległości, dzielącej obu het­
manów w chwili najazdu tatarskiego, jak też pamiętając, że w
materii polityczno-militarnej Żółkiewski nadal był głównie wy­
konawcą woli kanclerza i nie on tu zawinił. Hetmanowi polnemu
jako lojalnemu podwładnemu nie pozostało nic innego, jak w
charakterystyczny dlań sposób zasłonić się siłami wyższymi;
oznajmił wręcz duchownemu z całą powagą, iż „w tym winy nie
masz, chyba by Pana Boga winować, który i na nas, i wszystkie

96
1. Stefan Batory
 IOAN N K s /A M O I SI U DE 7 A MO 6 0 H W
MAOKY.S' ( ANC K I J . A i m .S RECKI POI O
\ rIA .I- I l)VX M11 ITI AL

3. Jan Zamoyski-

2. Stanisław Żółkiewski
 5. Oddział hajduków

4. Piechota zaporoska

6. Dowódcy królewskie] roty husarskiej

 mm ■

■ ' S f \p

AVLAniSLAVS SIGESMYNOY.s O.U POLONI,-E ET S V E C IiK P R IN C E S S

KŁKCT MAGN 1>VX M O A W l . t SMOI. SE,VEK.CKRl> I)VX.

8. Królewicz Władysław
 I. OD POŁUDNIOW EJ ŚC IA N Y

chrześcijaństwo tę plagę przepuścił”.23 Nie był to znany od cza­

sów zinstytucjonalizowania chrześcijaństwa wybieg zwany „fiat
voluntas Tua”: Żółkiewski miał tę zaletę, a może i wadę, iż mó­
wił i pisał to, w co wierzył.
W lutym 1595 roku hospodar mołdawski błagał Żółkiewskiego
o pomoc i obronę przed Tatarami. Na ziemi mołdawskiej znów
działy się rzeczy straszne. Sumienny hetman najpierw wysłał list
do króla, tym razem nie via Zamoyski, oznajmiając jednocześnie
hospodarowi, że bez rozkazu monarchy „za granice koronne woj­
ska wywodzić nie może”. Ale też zasugerował królowi Zygmun­
towi Wazie zajęcie leżącej tuż przy granicy Rzeczypospolitej
twierdzy Chocim, „na rzut kamienia” od polskiego Zwańca.24
Propozycja Żółkiewskiego została zaaprobowana przez króla; w
liście do hetmana wielkiego koronnego pisał, że „lepiej to miej­
sce mieć w ręku”, przysłał pieniądze na zaciągi, jednocześnie ze­
zwoliwszy na wyprawę Kozaków przeciw Turkom.25
W tym czasie w Mołdawii i Wołoszczyźnie ścierały się we­
wnątrz trzy siły. Stronnictwo protureckie oparte było na wpływo­
wych bojarach, głównie z Grecji. Silniejsze, wierzące w potęgę
Rzeczypospolitej, było stronnictwo propolskie; na jego czele stał
Jeremi Mohyła. W 1593 roku spotkał go zaszczyt nie lada, w
związku z czym i jego pewność siebie wzrosła: otrzymał bowiem
wraz z bratem Szymonem i synami indygenat szlachcica polskie­
go. Wreszcie — na Wołoszczyźnie działał Michał, zwany potem
Walecznym, usiłujący przy pomocy Habsburgów, a następnie po­
przez lawirowanie i używanie miecza wyrąbać drogę do zjedno­
czenia ziem przyszłej Rumunii.
Ale Turcy przestali bezczynnie przyglądać się kalejdoskopowi
wydarzeń wokół tronu mołdawskiego — w tym czasie nawet
Siedmiogród, korzystając z poparcia Habsburgów intronizował
kolejnego hospodara Mołdawii, Rozwana, ścinając poprzednie­
go, propolskiego Arona. W Stambule postanowiono zlikwidować
resztki niezależności hospodarstwa. Dziewiątego sierpnia 1595
roku wielki wezyr Sinan pasza, przepuszczony przez Michała Wa­
lecznego, przeszedł Dunaj i skierował się do Mołdawii. Zamoy­

9. A u t o g r a f S ta n is ła w a Ż ó łk ie w s k ie g o 7 J. Besala 97
C Z Ę ŚC D R U G A — HETM AN PO LN Y KO RO N N Y
ski, po pewnych rozterkach, również zdecydował się na wkrocze­
nie do Mołdawii, osadzenie tam lennika Polski Mohyły i odpar­
cie potężnej armii wezyra. Na wiadomość o pochodzie wojsk
polskich i tureckich Rozwan uciekł.
Trzydziestego pierwszego sierpnia pod Stepanowcami nad Pru­
tem Jeremiasz Mohyła przysiągł królowi polskiemu i Rzeczypo­
spolitej posłuszeństwo. Przysięga odbyła się w ścisłym gronie; w
namiocie obok Zamoyskiego stał tylko Żółkiewski i strażnik ko­
ronny Szczęsny Herburt, gdy Mohyła zobowiązywał się... kon-
tentować stanowiskiem wojewody mołdawskiego na wypadek
wcielenia Mołdawii do Polski.26 Teraz już łatwo zrozumieć, do
czego faktycznie dążył Zamoyski: do bezpośredniego przyłącze­
nia Mołdawii do Rzeczypospolitej.
Realizacja tego zadania nie była jednak łatwa: należało odrzu­
cić, posiadając tylko sześciotysięczną armię, o wiele potężniejsze
wojska wezyra. Żółkiewski dążył do szybkiego rozstrzygającego
starcia, ale kunktator i dyplomata Zamoyski wolał przyjąć wa­
riant obronno-zaczepny. Od strony byłego hospodara Rozwana
nic mu właściwie nie groziło, gdyż ten uciekł do Siedmiogrodu
przed ledwie pięciusetkonnym oddziałem kasztelana halickiego
Stanisława Golskiego. To samo uczynił Michał Waleczny, który
wprawdzie pobił Turków pod Calugareni, ale ich nie rozbił. Za­
moyski trzema kolumnami — prawą dowodził starosta kamienie­
cki Jan Potocki, lewą hetman Żółkiewski — ruszył do Jass, a na­
stępnie pod Cecorę.
W tym miejscu Prut wyginał się w dziwaczny luk, tak że obóz
polski był doskonale chroniony szerokimi wodami tej rzeki
z trzech stron. Od czoła usypano wały i wykopano rowy, wzmoc­
nione trzynastoma małymi bastionami, na których osadzono kil­
ka dział. Przez cztery przerwy w wałach jazda polska miała prze­
chodzić do kontrataków. Miejsce było obronne, sztukę fortyfika­
cyjną obaj hetmani znali nieźle, a w usytuowaniu obozu widać
było wpływ wcześniejszych doświadczeń, szczególnie spod Ober-
tyna. Ochota do walki była wielka. Zamoyski i Żółkiewski brata­
li się z żołnierzami, jak mogli: wzorem starożytnych, a i później­
98
I. OD POŁUDNIOW EJ ŚC IA N Y
szych wodzów i przywódców polskich machali łopatami przy usy­
pywaniu wałów, usiłując wzbudzić entuzjazm w tak zwanych ma­
sach żołnierskich. Wtedy jeszcze to im się udawało.
Osiemnastego października 1595 roku orda tatarska pod cha­
nem Gazi Girejem połączyła się z zastępami Turków, dowodzo­
nymi przez nowo mianowanego bejlerbeja Mołdawii, Ahmeda
paszę, i wpadła w podcecorskie stepy. Teraz pod chorągwiami
Proroka pędziło na obóz polski dwadzieścia, dwadzieścia pięć ty­
sięcy wojowników — głównie jazda tatarska — i trochę piechoty
janczarskiej. Chan, świadom przewagi, butnie zapowiadał, że
Lachów nahajkami zagna w jasyr, a kanclerza Zamoyskiego da­
ruje wezyrowi. W rzeczywistości szło mu o osadzenie w Jassach
jako mołdawskiego paszy swego siostrzeńca, namiestnika turec­
kiego, spalonej zresztą w tym czasie przez Kozaków Nalewajki
Tehinii nad Dniestrem, i przekształcenie Mołdawii w prowincję
turecką — paszalikat.
Przechwalanie się Gazi Gireja, że uczyni to za pomocą biczów
tatarskich, oznaczało rozpoczęcie dość powszechnie stosowanych
manewrów słownych, mających rozmiękczyć morale przeciwni­
ka: w rzeczywistości Tatarzy nie wiedzieli nawet, jak podejść do
Polaków, których arkebuzy pluły ogniem znad umocnień. Tylko
janczarzy strzelali z daleka z rusznic, ale i tych rozproszyło kilka
chorągwi polskich, które nagle wypadły zza wałów. Wprawdzie
Gazi Girej spostrzegł się w porę i usiłował oskrzydlić nacierają­
cych Polaków, lecz Zamoyski wysłał do walki następne chorą­
gwie, które odrzuciły Tatarów. Następnego dnia nieliczna, ale
skutecznie ostrzeliwująca artyleria hetmana rozproszyła groma­
dzącą się bez przekonania do szturmu ćmę tatarską.
Chanowi odechciało się walki: Tatarzy byli wyjątkowo mało
odporni na ogień. Zaczęto wołać w kierunku wałów, że namie­
stnik tehiński „dziwuje się” swarom pomiędzy chanem a kancle­
rzem. Proponowano, żeby rozjechać się — każdy w swoją stronę.
W praktyce dyplomacji tatarskiej oznaczało to kurtuazyjne nie­
mal zaproszenie do rozmów. Zamoyski odetchnął z ulgą, a Żół­
kiewski zapewne uśmiechnął się pod wąsem: z grząskiego pola
99
C Z Ę ŚC D R U G A — H ETM AN PO LN Y KO RO N N Y I. OD POŁUDNIOW EJ ŚC IA N Y

wojskowości kanclerz pewną nogą wstępował na znane mu dużo Pierwsza Cecora zakończyła się i dla Żółkiewskiego sukcesem.
lepiej pole dyplomacji. Poznał przeciwnika, jego wschodnią przebiegłość, teren; jak wy­
W wyniku pertraktacji Turcy uznali hospodarem Jeremiego nika z listów, nie tylko do Zamoyskiego, ale i do króla, zaczął
Mohyłę i zgodzili się na pozostawienie załóg polskich w twier­ myśleć kategoriami już nie operacji, ale i strategii. Fobii na tle
dzach mołdawskich. siły Turcji nie wyzbył się jednak do końca. Natomiast jeśli nie­
Zamoyski i Żółkiewski zawdzięczali swój sukces nie tylko zdol­ które polityczne i wojskowe posunięcia kanclerza mu się nie po­
nościom wojskowym hetmana i przebiegłości dyplomatycznej kan­ dobały, na zewnątrz tego nie ujawniał: do końca dni Zamoyskie­
clerza. W tym bowiem czasie z Siedmiogrodu na czele dwudziesto- go pozostanie lojalnym wykonawcą poleceń człowieka, któremu
tysięcznej armii wyruszyli bratanek króla Stefana, Zygmunt Batory, zawdzięczał tak wielką karierę.
i Michał Waleczny. Ich akcja zmusiła wezyra Sinana paszę, szyku­
jącego się do wsparcia Ahmeda, do odwrotu. Wołoszczyzna była
wolna, Michał wrócił na tron, nadal uskrzydlony wizją utworzenia
niezależnego państwa, Zamoyski mógł wytargować tak korzystne
warunki pokoju. Wprawdzie Zygmunt Batory, poduszczony przez
Habsburgów, znów usiłował wprowadzić Rozwana na stolec hospo­
dara, dając mu na wyprawę po tron trzytysięczną armię węgierską,
ale pozostawione przez Zamoyskiego wojska pod Janem Potockim
rozbiły Węgrów Rozwana. Armia mołdawska — tym razem Mohy-
ły — tradycyjnie uciekła z pola bitwy jeszcze przed jej rozpoczę­
ciem. Wschód i zachód mają niejaki udział w wymyślaniu męczarni
w celu zadania sankcjonowanej prawem bądź wolą monarchy
śmierci; nasz skromny wkład polega na tym, że gdzieś między Wi­
słą, Dnieprem a Dunajem szeroko rozpowszechniono, znane zresz­
tą już od dawna, nawlekanie na pal: Rozwanowi w obecności Mo-
hyły obcięto nos i wargi, nawleczono końmi na pal i na oczach wbi­
tego ścięto mu brata. Była to inicjatywa własna Mohyły, dzięki któ­
rej umocniły się polskie wpływy w Mołdawii, choć nowy hospodar
nadal miał płacić haracz sułtanowi. Pełny szacunek obu stron —
polskiej i tureckiej — trwał: w 1597 roku odnowiono traktat przyja­
źni, w rok później zawarto nowy, a Ahmed pasza, zmuszony nieda­
wno do wycofania się przez obu hetmanów spod Cecory, zapewniał
listownie Zamoyskiego, że „cale życie był jego przyjacielem, a te­
raz posyła mu w darze wysadzaną klejnotami buławę z nadzieją, że
hetman przyjmie ją, i z życzeniem, by zawsze, gdy będzie ją miał
w ręku, zdawało mu się, że widzi syna swego, paszę...”27

100

Rozdział II
KOZACY
Jan Długosz w swych Annales podał, że w 1469 roku na wyprawę
razem z Tatarami ruszyli rozbójnicy ze stepów — Kozacy. Pierw­
szy to ślad rodzenia się zadziwiającej społeczności i organizacji
wojskowej na południowo-wschodnich krańcach Korony. „Ukra­
ina jest to ziemia obiecana, którą Pan Bóg obiecał narodowi ży­
dowskiemu. Kto raz tylko pobujał na Ukrainie, ten już nie może
rozłączyć się z nią, bo ona przyciąga każdego, jak magnes żelazo.
Ukraińskie niebo śmieje się i wabi człowieka do siebie. Wszędzie
rosną drzewa owocowe i winorośl. W starych dębach i bukach
roje pszczół i trzmieli. Zwierzyny w lasach i polach tak dużo, że
żubry, dzikie konie i jelenie zabijają tylko dla skóry. Dzikie kozy
zabijają tysiącami, na rzekach pełno gniazd bobrowych. Ptactwa
jest tyle, że wiosną chłopcy napełniają całe czółna jajami dzikich
kaczek, gęsi, żurawi i łabędzi. Psy karmią się mięsem i rybą. Na
Podolu wystarczy zaorać jeden raz i zasiać ziarno, rodzi się dwa
razy.”1Tak poetycko acz z przesadą charakterystyczną dla kogoś,
kto zna temat jedynie z relacji innych, pisał o Ukrainie sekretarz
Walezego, Błażej de Vigener; tutaj szukało ziemi obiecanej wie­
lu nie pogodzonych z rzeczywistością.
Gdy w 1569 roku Wołyń, Bracławszczyznę i Kijowszczyznę
przyłączono do ziem Korony, na żyzne tereny ruszył początkowo
strumyk, a potem i fala polskiej kolonizacji. Powstawały fanta­
styczne fortuny, z których dochody przekraczały wpływy skarbu
królewskiego. Autochtoniczne, ruskie rody — Ostrogscy, Za-
102
II. KO ZA C Y
sławscy, Zbarascy, Wiśniowieccy — a pod koniec życia w pew­
nym stopniu i nasz hetman, dochodzili do majątków na miarę
udzielnych książąt. I takimi w istocie się stawali. Kolonizacja —
jak wszędzie — niosła ze sobą zjawiska pozytywne w postaci oży­
wienia gospodarczego i kulturalnego, ale owa cywilizacja budo­
wana była nader często na ludzkiej krzywdzie: tak chłopskiej,
jak i szlacheckiej. Na rodzący się ucisk społeczny nakładały się
podziały narodowościowe, a głównie religijne. By mocniej Ukra­
inę związać z Rzecząpospolitą, usiłowano prawosławie podpo­
rządkować papieżowi na mocy unii brzeskiej z 1596 roku, ale
przyczyniło się to do jeszcze większego zaognienia stosunków
wyznaniowych. Linie podziału przebiegały różnie: niektórzy
Ostrogscy (Konstanty) bronili „starego” prawosławia (dyzunici),
Żółkiewscy czy potem Wiśniowieccy przechodzili na katolicyzm,
unici pozostali na ogół „z hierarchią bez wiernych”.2
Pod kotłem ukraińskim już w chwili przyłączenia tych ziem do
Korony rozpalono zatem tyle ognisk, że rychło zaczęło wrzeć.
Początkowo pewnym wentylem bezpieczeństwa dla Rzeczypo­
spolitej była możliwość ucieczki uciskanych i pokrzywdzonych w
Dzikie Pola. Ziemie, o których pisał de Vigener, przyciągały:
osady ludzkie kończyły się niedaleko za Kamieńcem Podolskim,
Bracławiem, Kaniowem i Czerkasami, a na Zadnieprzu — za
Czernihowem i Putywlem. Dalej za porohami Dniepru wabił
bezkresny step z olbrzymimi trawami. Zwrócono już dawno uwa­
gę, że w Rzeczypospolitej w zasadzie nie było powstań chłops­
kich, mimo że cudzoziemcy, odwiedzający nasz kraj, zwali go, za
kapelmistrzem królewskim Włochem Pacellim, infernum rustico-
rum (piekło włościan). Pomijając fakt, że w rzeczywistości na
przykład w Niemczech los chłopów był dużo cięższy (w XVI—
■XVII wieku między innymi w wyniku wojny trzydziestoletniej
liczba włościan zmniejszyła się o połowę), a i w innych pań­
stwach był niewiele lepszy, do wyjaśnień poczynionych przez ba­
daczy w tej kwestii należałoby dorzucić jeszcze jedno: u nas co
energiczniejsze, uciskane grupy, skore do powstań, zawsze miały
szansę uciec i zanurzyć się w Dzikie Pola. To samo dotyczyło
103
C Z Ę ŚĆ D R U G A — HETM AN PO LN Y KO RO N N Y
szlachty. W rezultacie z mozaiki Ukraińców, Polaków, Rosjan,
Wołochów i Tatarów zaczęła formować się organizacja wojsko­
wa — Kozacy.
Raz pokosztowawszy wolności — nie rezygnowali z niej łatwo.
Objawiało się to nawet w nomadycznych formach życia społecz­
nego: dowódcę, atamana, obierali tylko na czas wypraw wojen­
nych. Gdy Żółkiewski był dzieckiem. Kozaków liczono na trzy
tysiące, ale dla Tatarów i Turków stanowili wręcz nieobliczalną
siłę. Zaskakiwali ich i grabili, z biegiem czasu we własnych sie­
dzibach. Słynne stały się kozackie chadzki — wyprawy na lot­
nych czajkach przez Morze Czarne. Nie tylko odbijali jasyr z tu­
reckich galer, które potem topili, ale bywało, że za sprawą Koza­
ków łuny biły w okna sułtańskich pałaców. Rzecz ciekawa —
przeciw muzułmanom w nadziei zyskania łupów, z zemsty i dla
przygody początkowo prowadzili ich nękani przez Tatarów staro­
stowie polscy, jak Przecław Lanckoroński, Eustachy Daszkie­
wicz, Bernard Pretwicz czy też na przykład wspomniany magnat
wołyński, Dymitr Wiśniowiecki.
Jednak rajdy kozackie na Krym i Mołdawię rzadko były zgod­
ne z polską racją stanu. Sprowadzały na ziemie pograniczne Rze­
czypospolitej coraz częstsze najazdy ordy tatarskiej i, co gorsza,
zaostrzały niebezpiecznie stosunki z Turcją. Spróbowano zatem
podporządkować Kozaczyznę interesom Polski: utworzono od­
dział Kozaków rejestrowych, którzy mieli za żołd pełnić służbę.
Cały szkopuł polegał jednak na tym, że do rejestru weszli nielicz­
ni; reszta została w prawach zrównana z chłopstwem. Wprawdzie
Stefan Batory umiał spacyfikować Kozaków — ścinając niesfor­
nych, zatrudniając w wojnach z Moskwą o Inflanty i obdarowu­
jąc Trechtymirowem, dzięki czemu ... był wysławiany w dum­
kach jako dobrodziej Kozaków — ale problemu nie rozwiązał.
„Rzeczpospolita nie dostrzegła w porę, że Kozaczyzna bardzo
szybko przekształciła się ze zbiorowiska zbiegłych poddanych w
stabilny organizm” — napisze potem historyk.3
Rzeczy te działy się niemal na oczach Żółkiewskiego. Przecież
straszliwy najazd tatarski pod Lwów w 1589 roku był wywołany
104
II. K O Z A C Y
głównie wyprawami Kozaków, którzy złupili kolejny raz Tehinię
nad Dniestrem, Oczaków, Akerman, chanat krymski. W dwa
lata później prywatny spór między Ostrogskimi a szlachcicem
polskim obwołanym atamanem, Krzysztofem Kosińskim, prze­
kształcił się w powstanie kozackie, które rozlało się szeroko po
Podolu, Wołyniu, Bracławszczyźnie. Preludium chmielnicczyzny
będzie podobne do tych wydarzeń: Zamoyski wyrobił Kosińskie­
mu na sejmie 1590 roku dobra — Rokitno i Olszanice nad rzeką
Rosią, ale zagarnęli je potężni Ostrogscy. Kosiński jął się więc
szabli, uderzając w końcu 1591 roku na Białą Cerkiew, paląc tam
jedynie dokumenty i .przywileje trzymane przez podstarościego
Dymitra Kurcewicza Bułyhę. Nie zdawano sobie zupełnie spra­
wy, że jest to ton dzwonu ostrzeżenia dla państwa. Żółkiewski
był w tym wypadku zwolennikiem doprowadzenia do zgody mię­
dzy wrogimi stronami; zajęty ochroną granic przed Tatarami, wi­
dział w „kłótni z Kozaki”4 raczej waśń pomiędzy Rusinami niż
poważne w skutkach powstanie. Nie znajdziemy jednak śladu w
opublikowanych źródłach, by miał on koncepcję rozwiązania
sprawy kozackiej: ucząc się polityki i wojny u Zamoyskiego, bar­
dziej od niego pobożny, skłonny był do rozmów z mołojcami —
chrześcijanami — i zgody. A dopiero w ostateczności do sięgania
po miecz.
Po wielu, wielu latach i ciężkich doświadczeniach z chmielnic-
czyzną zaczęto sądzić, iż rozwiązaniem dla Rzeczypospolitej
najszczęśliwszym było utworzenie, już za czasów Żółkiewskiego,
trzeciego członu federacji obojga narodów — Księstwa Ruskie­
go, gdzie Kozacy zostaliby kupieni przez szlachtę przypuszcze­
niem do herbów. Obiektywnie rzecz biorąc, szlachectwo im się
należało — wszak byli ludem rycerskim, broniącym często Rze­
czypospolitej — ale na to dobrze urodzeni nie chcieli się zgodzić.
Wbrew obiegowym opiniom trzeba ich zrozumieć i nie obwiniać
wciąż i wciąż o krótkowzroczność: nawet tak potężny umysłem
statysta jak Zamoyski nie dostrzegł rodzenia się całego ruchu na-
rodowo-społecznego, który otworzy nie gojącą się ranę na boku
Rzeczypospolitej; nawet tak programowo humanitarny człowiek,
105

częśC d r u g a — h etm an polny k o r o n n y
jakim był Stanisław Żółkiewski, uznał w końcu następcę Kosiń­
skiego, Semena Nalewajkę, za łotra, Kozaków za swawoleństwo,
które przywołać może do porządku tylko szabla. Po latach gorz­
kich doświadczeń zaostrzy zresztą znacznie swą opinię o Koza­
kach: „to jest stek hultajstwa z różnych narodów zebrany, nawy­
kły do łotrostwa; wiemy, że są to rabusie całego rodu ludzkie­
go” — napisze do wielkiego wezyra Turcji w 1617 roku.5 Wresz­
cie — żeby oddać cześć ówczesnym umysłom — jeszcze przed
krwawym powstaniem rodziły się inicjatywy utworzenia organi­
zacji wojskowo-rolniczej o uregulowanym statusie prawnym,
wchodzącej w skład państwa i chroniącej granic przed Tatarami
i Turkami za określone korzyści. Propagujących te idee — pro­
boszcza parnawskiego Piotra Grabowskiego, dowodzącego ko­
nieczności skolonizowania Ukrainy, a nawet Rosji aż do Wołgi
przez osadników wojskowych z przeludnionych ziem Rzeczypo­
spolitej, czy biskupa kijowskiego Józefa Wereszczyńskiego, który
w dziele Publika wysunął również projekt założenia akademii ry­
cerskiej na Ukrainie6 — uważano jednak wtedy, a nawet po wie­
kach, za idealistów. I trudno się temu dziwić: Kozacy, którzy
również mieli być tymi osadnikami, po prostą nie dawali się ująć
w żadne hierarchie ani tym bardziej podporządkować się obcej
im w gruncie rzeczy władzy.
Lokalny bunt Kosińskiego był niegroźny, dopóki nie usiłował
on umiędzynarodowić sprawy kozackiej, szukając oparcia w Mo­
skwie, a nawet na Krymie. Zaniepokojeni tym panowie polscy
na czele prywatnych oddziałów pobili go na Wołyniu pod Piąt­
kiem w lutym 1593 roku. Mimo przysięgi Kosiński nie zaprzestał
działań militarnych: w maju usiłował uderzyć na Czerkasy; ale
tam został zabity w walce z wojskami starosty Aleksandra Wiś-
niowieckiego.7 Kozaków jednak obawiano się nadal, tym bar­
dziej że zwołane pospolite ruszenie trzech województw nie do­
szło do skutku. Wiśniowiecki prosił listownie Zamoyskiego, by
chronił Ukrainę przed Zaporożcami, których „kilka tysięcy jesz­
cze jest, będą się chcieli mścić i Ukrainę spustoszą, zebrawszy się
z Tatarami”.8
106
II. KOZACY
Zamoyski jednak — który niegdyś wstawiał się za Kosińskim —
nie dał wciągnąć w tę grę powagi Rzeczypospolitej i uznał całą
sprawę za spory wewnętrzne. Na jego rozkaz Żółkiewski, stojący
blisko rozgrywających się wydarzeń, nie ruszał z miejsca swych
rot, wypatrując Tatarów.
Ukraina była w dalszym ciągu bardzo niespokojna. Oliwy do
ognia umiejętnie dolewali zagrożeni przez Turków Habsburgo­
wie, judząc Kozaków przeciw wyznawcom Proroka i podsycając
wrzenie w granicach ukrainnych. Cel ostateczny dla co rozsąd­
niejszych statystów był jasny: wplątanie Polski w wojnę z Turcją.
W pełnych napięcia miesiącach wiosny 1594 roku, kiedy to oby­
dwaj hetmani niespokojnie spoglądali w stronę Krymu i Mołda­
wii, wśród Kozaków pojawił się agent cesarza Rudolfa II Eryk
Lassota von Steblau. Działał tam też wcześniej polski szlachcic,
banita, niejaki Stanisław Chłopicki, namawiając Kozaków do
wyprawy na Mołdawię. Chłopicki krążył po Bracławszczyźnie ra­
zem z trębaczem niemieckim, listami od cesarza, chorągwiami ce­
sarskimi, srebrnymi trąbami i, co gorsza, znajdował oparcie w
wojewodzie bracławskim, księciu Januszu Zbaraskim, aż zanie­
pokojony Żółkiewski listownie przestrzegał księcia przed działa­
niami na szkodę Rzeczypospolitej. W końcu hetman zdecydował
się 14 kwietnia na pojmanie Chłopickiego; w kilka dni potem
przyszła wieść, iż Tatarzy przeszli przez Dniestr i tutaj skupiła
się cała uwaga Żółkiewskiego. W dalszym jednak ciągu relacjo­
nuje Zamoyskiemu sprawy kozackie: pisze o obraniu atamanem
Grzegorza Łobody i wyprawie tysiąca trzystu ludzi w pięciu czaj­
kach przez Morze Czarne. Powiewały nad nimi wyzywająco ce­
sarskie chorągwie z czarnymi orłami.9
Hetmani, skupiwszy się nad kwestiami mołdawskimi i zagroże­
niem tureckim, początkowo nie podejmowali stanowczych kro­
ków przeciw żywiołowi kozackiemu, mimo iż ten rozszerzał się
szybko. Żółkiewski, bezpośredni obserwator poczynań Koza­
ków, radził Zamoyskiemu umiarkowanie. Obok Łobody pojawi­
ła się jednak nowa postać, Semen Nalewajko, były oficer chorą­
gwi nadwornych księcia Konstantego Ostrogskiego, mający za­
107
C Z Ę ŚĆ D R U G A — H ETM AN PO LN Y KO RO N N Y
targ z Walentym Kalinowskim, panem na Husiatyniu. Wiosną
1594 roku jąl on kupić wokół siebie „nowych” Kozaków z Zapo-
roża, którym atamanował Łoboda. Nalewaj ko początkowo usiło­
wał usankcjonować swą niepewną władzę, ofiarowując, jako het­
man zaporoski, swe służby Zamoyskiemu,10 a nawet papieżowi.
Gdy propozycje te odrzucono, ruszył z dwoma tysiącami ludzi na
Mołdawię, gdzie pobił czambuł ordyńców podczas ich przemar­
szu na Węgry i złupił kilka osad. Od tej chwili rozzuchwalił się,
najeżdżając to Bracławszczyznę, to znów Mołdawię, gdzie pod­
palił nie tylko Tehinię nad Dniestrem, ale i kilkaset wsi, lub po­
siadłości tureckie; to służąc cesarzowi, to znów ofiarowując po­
wtórnie swe usługi Zamoyskiemu. Unormowanie spraw moł­
dawskich spowodowało, że Nalewajko wrócił w ziemie Rzeczy­
pospolitej. Obawiając się stojących na Ukrainie wojsk Żółkiews­
kiego, ruszył na Ruś Białą. Tam powstanie rozszerzyło się ze
znaczną siłą i dopiero wtedy nabrało zdecydowanego oblicza an-
tyszlacheckiego, co wyraziło się w paleniu dworów, wycinaniu
herbowych i zwolenników unii brzeskiej oraz wybieraniu kontry­
bucji z miast. Rabunek i nieodłączny od niego gwałt — podykto­
wany dotąd koniecznością utrzymania się kilkutysięcznej armii
Nalewajki — stał się celem samym w sobie: brakowało programu
ruchu. Wszystko to było bezprawiem i stanowiło tak zagrożenie dla
stosunków wewnętrznych, jak i wyzwanie dla Rzeczypospolitej.
Współpracujący z Nalewajką Łoboda wystraszył się jednak nie
na żarty radykalizmu ruchu: 11 stycznia 1596 roku wysłał list do
Zamoyskiego, w którym odcinał się od szaleństw „swawolnego
Naliwajka, który prawie przepomniawszy bojaźń Bożą i lekce so­
bie ważąc wszystko na świecie, zebrawszy (...) ludzi także swa­
wolnych, szkody, zbytki w Koronie Polskiej uczynił, o których
my nic nie wiemy i wiedzieć nie chcemy”.11 W tym samym czasie
również Nalewajko na piśmie zabiegał u króla o stały żołd, uzna­
nie go hetmanem Kozaczyzny.
Trafił źle, gdyż interwał pokoju w wojnach mołdawskich umo­
żliwił władzom Rzeczypospolitej podjęcie próby zdławienia po­
wstania siłą. Król Zygmunt III wysłał do Żółkiewskiego 15 lute­
108
II K O Z A C Y
go rozkaz podjęcia działań przeciw Kozakom na ziemiach koron­
nych. Waza przestrzegał hierarchii lub nie wierzył w zdolności
dowódcze hetmana polnego: zalecał Żółkiewskiemu, by niczego
nie czynił bez rady Żamoyskiego. Z drugiej jednak strony woje­
wodzie brzeskiemu Krzysztofowi Zenowiczowi, który miał ude­
rzyć na Kozaków z Litwy, król nakazał, by „we wszystkim się
z JMcią panem Stanisławem Żółkiewskim (...) porozumiewał”.12
Posłaniec od króla zastał hetmana polnego w Starzyskach,
koło Lwowa. Żółkiewskiemu zdrowie nie dopisywało: jesienią
ubiegłego roku zachorował w obozie pod Chocimiem tak, że to­
warzyszący mu stale medyk zalecił leżenie w domu. Nawiasem
mówiąc, dobry musiał być lekarz z imć Stanisława ze Lwowa, je­
śli Żółkiewski, przy tak słabej kondycji cielesnej, dożył sędziwe­
go wieku. Trudno było porzucać rodzinne pielesze, drogą żonę
i przyjaciela Reginę oraz dzieci. Żółkiewskiego musiała jednak
uskrzydlać myśl — był przecież ambitny — że nareszcie będzie
mógł sprawdzić swoje talenty jako samodzielny dowódca. Do
dzieła zabrał się z energią: wysłał do rotmistrzów rozkazy zebra­
nia chorągwi w oznaczonych przedtem miejscach, a sam ruszył
szybko ze Starzysk do Krzemieńca, skąd listownie zawiadomił
wojewodów kijowskiego, wołyńskiego, podolskiego o podjętych
działaniach, z prośbą o pomoc. Wreszcie — po kłopotach związa­
nych z opłaceniem żołnierzy, a zwłaszcza rot piechoty królew­
skiej — w końcu lutego 1596 roku ruszył na Nalewajkę.
Watażka na wieść o pochodzie wojsk hetmańskich usiłował
uciec przed Żółkiewskim, zawracając na Ukrainę. Niemal bez
odpoczynku, dniem i nocą przedzierał się przez okolice Ostropo-
la i Pykowa ku Bracławowi, zamierzając połączyć się z oddziała­
mi Łobody. Żółkiewski jednak wytrwale sunął tuż za nim, na
czele ledwie dziesięciu chorągwi; reszta rot, zapewne pieszych,
nie nadążała za jazdą.
Hetmana wspierał męstwem i nade wszystko radami niejaki
Jan Awak, Ormianin z pochodzenia, niezwykle waleczny rycerz,
znający świetnie Tatarów, Turków, Mołdawian i ich języki, który
swe zdolności oddał na służbę Rzeczypospolitej. Niepospolity ten
109
C Z Ę ŚĆ D R U G A — H ETM AN PO LN Y KO RO N N Y
człowiek potrafił wkradać się do obozów przeciwnika i w ten spo­
sób dowiadywać się o jego planach. Warto o nim wspomnieć,
gdyż za wstawiennictwem Żółkiewskiego na sejmie 4 lutego 1605
roku w nagrodę za odwagę i męstwo w walce z Tatarami, Nale-
wajką i Michałem Walecznym Awak został nobilitowany — już
odtąd jako Wakowski. Dowód to, że hetman nie zapominał o lu­
dziach, którzy przysłużyli się Rzeczypospolitej i jemu.
Mknąc galopem przez ośnieżone stepy, niemal zajeździwszy
konie, w mroźne popołudnie 1 marca chorągwie Żółkiewskiego
dopadły wreszcie w Macewiczach tylną straż Kozaków. Zawrzała
walka, ale szybko zapadający zmierzch uniemożliwił pełne rozwi­
nięcie sił polskich. Wprawdzie hetman rozkazał podpalić chaty,
i w blasku pożarów wojska koronne rozbiły ariergardę kozacką,
ale główne siły z Nalewaj ką na czele pod osłoną nocy zdołały
oderwać się od Żółkiewskiego. Powtórnie dopadł hetman Koza­
ków za Olszanką, skąd widać było już bezkresne stepy; tym ra­
zem zamęczone konie jazdy hetmańskiej nie nadawały się do po­
ścigu. Żółkiewski zarządził zatem krótki odpoczynek dla uzupeł­
nienia sił, listownie prosząc Zamoyskiego, by wpłynął na króla
w sprawie wydania uniwersałów dla pospolitego ruszenia najbar­
dziej zagrożonych ziem: kijowskiej, wołyńskiej i bracławskiej.
Obawa hetmana była uzasadniona: między Kijowem a Perejasła-
wiem kręcił się ataman Kozaków Matwiej Sawuła, wybrany, zda­
je się, na miejsce Łobody, posiadający całą artylerię, i Żółkiew­
ski słusznie dorozumiewał się, iż Nalewajko będzie usiłował się
z nim połączyć. Niepokojące też były fakty przechodzenia nie
opłaconych rot na stronę powstańców; tak stało się z oddziałami
Płoskiego i Czołhańskiego.
Na razie jednak położenie Nalewajki było fatalne. Obawiając
się dalszego pościgu, potopił ciężkie działa, zdobyte niedawno
podczas łupienia większych miast, i zapadł w gęste lasy humań-
skie, żywiąc konie liśćmi, a swych ludzi koniną. Łobodzie i Sawu-
le nie dowierzał — i miał rację. Jeszcze w końcu marca Sawuła
słał pokorne listy do jednego z dowódców polskich, Cyryla knia­
zia Różyńskiego, który 28 marca zawiadamiał hetmana Żółkiew­
110
II KOZACY
skiego, że Kozacy Sawuły „w trwodze na tern są: chcą wydać Na-
lewajkę (...) i złączyć się z nami, chcą być posłuszni”.13 Wreszcie
ukazały się i ciemne barwy nieokiełznanej wolności: zrozpaczeni
mołojcy chcieli kilkakrotnie rozsiekać Nalewajkę; w innych ko­
szach obalano starych atamanów, dając władzę nowym. Anar­
chiczna demokracja wojskowa w wydaniu kozackim sprzyjała dy­
wersyjnej pracy Żółkiewskiego, który przez szpiegów i listy do
Łobody wywoływał burzliwy ferment wśród mołojców.
Nalewajko, stanąwszy koło Sinej Wody, poprosił hetmana
przez starostę bracławskiego Jerzego Strusia o łaskę. Żółkiewski
zażądał rozpuszczenia wojska, oddania dział i sztandarów Habs­
burgów — symbolicznego moralnego wsparcia Kozaków, w za­
mian za wstawiennictwo u króla. Hetman, człowiek dojrzały, nie
w gorącej wodzie kąpany, nie łaknął, jak inni, oskubani przez
mołojców magnaci, krwi kozackiej. „Odkażałem, że krwi jego
ani tych, co z nim, nie pragnę: co można i stąd zrozumieć, że
mając w ręku niemało jego towarzystwa, nie pastwię się nad
nimi.”14 Ten widoczny humanitaryzm, mający swe źródło w gorą­
cej wierze w Krzyż, niechęć do rozlewu krwi chrześcijańskiej, po­
kojowe, rzec można, usposobienie będzie sympatycznym rysem
charakteru Żółkiewskiego — ale też z biegiem czasu nabierze
wymiarów niekiedy w wypadku twardego dowódcy przesadnych,
a w końcu tragicznych.
Kreśląc gęsim piórem na papierze warunki pokoju, hetman
wprawdzie chciał zgody, ale nie dowierzał pokorze Nalewajki.
Nie pomylił się: ataman zdecydował się na podporządkowanie
swego pułku Sawule. Żółkiewski wysłał więc w ziemię kijowską
kniazia Różyńskiego, który miał blokować Sawułę i ochraniać
swe łupione przez Kozaków włości. Różyński postępował okrut­
nie; ku niezadowoleniu Żółkiewskiego ściął pojmanych pięćdzie­
sięciu Kozaków. Ugrupowanie Sawuły, zradykalizowane przez
dołączonych nalewajkowców i wieści o masowym ścinaniu głów
mołojeckich, ruszyło przeciw Różyńskiemu, pod obsadzoną
przez kniazia Białą Cerkiew. W nocy z 2 na 3 kwietnia pod mura­
mi miasta pojawiło się siedem tysięcy mołojców zbrojnych w sza­
111
C Z Ę ŚĆ DRUCiA - HETM AN PO LN Y KO RO N N Y
ble i samopały; w Białej Cerkwi Różyński miał ledwie pięciuset
żołnierzy z rot Żółkiewskiego i własne poczty. Dumny książę
lekceważył Kozaków, ale sprytny Nalewajko przekupił, zdaje
się, mieszczan i wszedł nocą cichcem do miasta od strony, gdzie
go się w ogóle nie spodziewano. Różyński, nieświadom zagroże­
nia, uderzył na szarzejące w mroku oddziały Sawuły, nasiekł Ko­
zaków ponoć około tysiąca, gdy tymczasem Nalewajko już szalał
na jego tyłach, po Białej Cerkwi. Oparł mu się jedynie zamek.
Nie mogąc go zdobyć szablami i lichymi samopałami, Nalewajko
wycofał się również z miasta.
Zdarzenie to w niektórych domach magnackich odebrano jako
porażkę: „Gruchnęło tu było coś (...) o porażeniu kilku rot woj­
ska króla jego mości od Kozaków, aż i o ranie pana hetmana pol­
nego, ale iż to daremna wiestka” — pisał, jakby rozczarowany,
Mikołaj Krzysztof Sierotka Radziwiłł do hetmana litewskiego
Krzysztofa Pioruna Radziwiłła.15
W rzeczywistości Żółkiewski miał się dobrze: Kozaków zmusi­
ła bowiem do ucieczki również wiadomość o zbliżaniu się jego
chorągwi. Hetman znajdował się cztery mile od Białej Cerkwi,
gdy doszła wieść o nocnej walce Różyńskiego z Nalewajką. Jed­
nak droga po przedwioscnnych roztopach zmieniła się w błotne
jeziora; w nocy, dla odmiany, zaczął siec w’ oczy „okrutny śnieg”,
jaki jeszcze nie padał tej zimy, i chorągwie hetmana z trudnością
dobrnęły do Białej Cerkwi. Zorientowawszy się, iż Kozacy nie­
dawno uciekli. Żółkiewski szybko ruszył za nimi. Dopadł ich kil­
ka kilometrów za miastem, gdyż mołojcy, znając energię hetma­
na i jego dążenie do walki, zdążyli uformować ulubiony przez sie­
bie tabor. Pięć rzędów wozów, spiętych łańcuchami, i dwadzieś­
cia kilka dział miało chronić Kozaków przed atakami niezwycię­
żonych Lachów. Tabor z wolna toczył się po równinie, ale Żół­
kiewski nie dawał rozkazu do natarcia. Około trzech godzin cho­
rągwie polskie sunęły za toczącą się fortecą, czekając na resztę
sił: w końcu, upatrzywszy dogodne miejsce, zwane Ostrym Ka­
mieniem, Żółkiewski rzucił trzy tysiące ludzi ze wszystkich stron
na tabor kozacki. Działa mołojców plunęły ogniem, ale nie dość
112
II. KOZACY
celnie; doszło do walki wręcz. Jednak pomimo bitności i zawziętoś­
ci rot hetmańskich taboru nie udało się rozerwać. Polacy ponieśli
znaczne straty, padło też sporo Kozaków: między innymi Sawule
kula z działa urwała łokieć, zginął też w walce znany watażka Sasko.
Zwycięstwo Żółkiewskiego było, delikatnie mówiąc, wątpliwe.
Zmęczone roty, pomordowane konie w niezwykle mroźną noc
powróciły lizać rany do Białej Cerkwi. Hetman, nie bez słuszno­
ści, zwalił winę za niepowodzenia na słabość liczebną wojsk ko­
ronnych wobec rosnącego w siłę ruchu kozackiego. „Trzeba zai­
ste gruntownie o tej Ukrainie radzić! — pisał wyraźnie podener­
wowany do Zamoyskiego — jeśli się to sejmową jaką surową
uchwałą a położeniem tu do jakiego czasu żołnierza nie obwaru­
je, znowu ta gadzina ożywię.” Rzecz charakterystyczna: donosił
Zamoyskiemu, iż miał „tu pomoc wielką i podporę z JKMci”.lfi
Żółkiewski starał się rzetelnie informować o „skozaczonej Ukra­
inie” nie tylko kanclerza, ale i bezpośrednio króla. Zamoyski,
zdaje się, nie poczytał mu tego za dobre, gdyż później hetman
będzie zastrzegał się, że woli powiadamiać króla przez kanclerza.
Nalewajko, choć również ranny, został obrany atamanem na
miejsce Sawuły. Nocą, po wyczerpującym marszu, dotarł do Try-
pola, a stąd do Perejasławia. Tutaj urządzono radę, z której Żół­
kiewski przez swych szpiegów miał doskonałe relacje. Tym ra­
zem wywiad — to oko wojny — Żółkiewski zdołał zorganizować
bez zarzutu. Z Perejasławia doszły do hetmana żądania mołoj­
ców, które miały zrealizować się w tymże samym miejscu w pięć­
dziesiąt lat później i wstrząsnąć Rzecząpospolitą: przyłączenia
Kozaczyzny do Rosji. Na szczęście demokracja wojskowa święci­
ła jednak w Perejasławiu swe triumfy: głosami „pokornych”
i „desperatów” upadła fatalna dla Polski propozycja, Nalewajkę
znów zrzucono ze stanowiska, na które wrócił Łoboda. W końcu
postanowiono z całym dobytkiem, żonami i dziećmi iść pod Ki­
jów. Przed Lachami miały chronić kozackie rodziny wody olbrzy­
miego Dniepru i nieliczne oddziały mołojców pozostawione na
przeprawie przez rzekę. Czółna, aby nie dostały się w ręce żoł­
nierzy hetmana, podziurawiono bądź popalono.
I lkv.li 113

C Z Ę ŚĆ D R U G A — HETM AN POLNY KO RO N N Y
Kozacy uporczywie prowadzili też pertraktacje, licząc na ła­
godność hetmana, jego niechęć do rozlewu krwi chrześcijańskiej
i po prostu odwlekając czas starcia i zguby. Jak wiadomo, matką
sukcesów jest wiara w siebie, czyli przełamanie mitu o niezwycię­
żonym przeciwniku. Otóż Kozacy w starciach z regularnym woj­
skiem polskim ani zanadto nie wierzyli w siebie, ani jeszcze nie
wypracowali właściwej organizacji walki: ich tabor z natury rze­
czy był obronny, nie mieli ciężkiej jazdy dla przeprowadzenia
zwrotu zaczepnego (choć trudno w to uwierzyć, ówcześni Kozacy
słabo jeździli na koniach) i dlatego ten stan rzeczy skazywał ich,
jako samodzielną siłę militarną, na klęskę w starciach z regularną
armią Rzeczypospolitej. Inna sprawa, że Polacy w walkach z lot­
nymi Tatarami, przeważającymi liczebnie Rosjanami, zawziętymi
Turkami, a potem i „ognistym ludem” szwedzkim wypracowali
niebywale skuteczny sposób walki, na który składały się między
innymi elementy taktyki podpatrzone w armiach ościennych.
Z biegiem lat wykształcił się szyk ustawienia wojsk zwany „sta­
rym polskim urządzeniem”, który zapewniał wojskom Korony
i Litwy dużą manewrowość, możliwość szybkiego rozwijania bądź
ścieśniania szyków, co bardzo myliło przeciwnika (był to tak
zwany huf granitowy, zastosowany między innymi przez Chod­
kiewicza w bitwie pod Kircholmem). Dodatkowymi zaletami tego
ustawienia była możność koncentrowania wysiłku natarcia na
określonym odcinku, siła uderzenia i skuteczna obrona przed
próbami oskrzydlenia. Cechą polskiej szkoły walki i dowodzenia
było dążenie do starcia, wiązanie sił przeciwnika przez część cho­
rągwi i przeprowadzanie decydującego uderzenia przełamujące­
go jazdą ciężką, najczęściej na skrzydła nieprzyjaciela.
W maju, gdy Kozacy odmówili hetmanowi wydania przywód­
ców buntu, wiadomo było, że dojdzie do walnej bitwy. Żółkiew­
ski bowiem, na czele około pięciotysięcznej armii,17 przeprawił
się przez Dniepr pod Trypolem, rozpędziwszy ogniem dział nie­
liczną obronę operującą na czajkach. Piętnastego maja Kozacy
cofnęli się pod Perejasław, a następnie wraz z rodzinami zanurzy­
li się w bezkresne stepy w nadziei, że hetman zaniecha pogoni.
114
II KOZACY
Rzut oka na mapę wystarczy, by zrozumieć intencje Kozaków:
wschodnia granica Rzeczypospolitej, ustalona na mocy rozejmu
w Jamie Zapolskim, była oddalona o trzy, cztery dni marszu;
otwierała się też możliwość pochodu na południe w stronę nie­
zmierzonych Dzikich Pól i Zaporoża.
Jednak Żółkiewski przewidział zamiary przeciwnika: wysłany
przez niego pułk pod Mikołajem Strusiem przeszedł przez rzekę
Sułę, na południe od Lubien, odcinając w ten sposób Kozakom
drogi odejścia na południe i wschód. Od północy blokowały mo-
łojców siły litewskie pod dowództwem podkomorzego trockiego
Bohdana Ogińskiego. Natomiast sam hetman ruszył za głównym
oddziałem kozackim. Mówiono w Rzeczypospolitej: „Kiedy Ko­
zak nie ma wody, błota albo jam — to przepadł.” Mołojcy szuka­
li właśnie podobnie obronnego miejsca w takim pośpiechu, że nie
mieli nawet czasu zniszczyć mostu łubneńskiego. W końcu znale­
źli: ustawili swój tabor nad Sułą, na uroczysku zwanym Sołonicą,
w miejscu poprzecinanym strumieniami, bagnami, o nierównym
terenie. Wynurzające się ze stepów w ciepły poranek 26 maja
chorągwie Żółkiewskiego, a następnie Strusia z westchnieniem,
ale i złością patrzyły na tabor kozacki otoczony wałami, dziewię­
cioma rzędami spiętych ze sobą wozów wypełnionych piaskiem,
najeżony lufami dwudziestu czterech armat, mnóstwem samopa­
łów sterczących pod i nad wozami, za którymi kryło się co naj­
mniej sześć tysięcy zdolnych do twardej walki mołojców.
Żółkiewski jednak dość dawno pozbył się wewnętrznego ognia
młodości i wcale nie zamyślał szturmować tej istnej fortecy na Soło-
nicy. Uczestnicząc w tak wielu kampaniach wojennych, wiedział
dobrze, że od ognia armat i świstu szabel mocniej przemawia głód.
Miał już pięć tysięcy zaprawionego w bojach, pałającego chęcią
zemsty wojska magnackiego i królewskiego, w taborze krecią robotę
prowadzili jego agenci, wrzask przerażonych kobiet i dzieci docierał
aż do chorągwi koronnych. Hetman otoczył więc tabor ze wszystkich
stron pierścieniem swych rot i cierpliwie, choć w znoju, czekał: bli­
sko dwa tygodnie chorągwie sypiały i jadały na koniach, tak jak
i sam hetman, gotowe do odparcia każdej „wycieczki” mołojców.
115
C Z Ę ŚĆ D R U G A — HETM AN POLNY KO RO N N Y
Jednak ci się do tego nie kwapili: zaczęli znów szukać winnych
tak niekorzystnej sytuacji we własnym obozie i znaleźli — Łobo-
dę — zapewne za wskazaniem Nalewajki. Tym razem nie bawio­
no się w odbieranie buławy: za pierwszą wyciągniętą w złości sza­
blą mołojecką poszły w ruch następne i nieszczęsny Łoboda za
swe konszachty z hetmanem został rozsieczony na strzępy. Ale
i Nalewajkę uznano za współwinnego tragicznego położenia; no­
wym atamanem obrano Krzysztofa Krempskiego.
Kilkanaście dni wystarczyło, żeby Kozacy odczuli głód. Na do­
datek choroby jęły dziesiątkować ich, a głównie nieszczęsne ro­
dziny. Tymczasem do obozu polskiego przybywały coraz to nowe
poczty magnackie. Kozacy nad Sołonicą liczyli jeszcze po cichu
na pomoc braci z Zaporoża i tych, którzy Dnieprem przemykali
się w sukurs na lotnych czajkach. Ale i oni nie zdążyli: miary
nieszczęść dopełniły sprowadzone przez Żółkiewskiego z Kijowa
ciężkie działa, z których zbombardowano bez pardonu obóz ko­
zacki. Widoczne przygotowania wojsk koronnych do szturmu
rozmiękczyły mołojecką wolę walki. Poprosili o pokój. Za cenę
wydania Nalewajki i innych dowódców' hetman był gotów zaprze­
stać walki, darować Kozakom życie i puścić ich do domów. Nale­
waj ko, świadom zagrożenia, już wcześniej usiłował ujść z taboru.
Nie udało się wtedy — teraz, w chwili kapitulacji, ujął się za nim
jego kosz, i, jak by nie było dość nieszczęść, wybuchła bratobój­
cza walka. Nalewajko usiłował skorzystać z zamieszania i po­
wtórnie uciec; był już na wale, gdy dostrzeżono go, schwytano
i dostarczono do namiotu hetmana.
Siódmego czerwca 1596 roku wydawało się, że jest już po
wszystkim, gdy wśród składających lichą broń czerni zaczęło się
szemranie. Żbiegli do Kozaków chłopi ukraińscy zdążyli zasma­
kować wolności i nie uśmiechało im się wracać do pańszczyzny,
a tym bardziej do dyszących zemstą panów. Ich delegacja zaczęła
prosić Żółkiewskiego, by i czerń uznano za wolnych — ale dla
hetmana było to nie do przyjęcia. Taka prośba burzyła wręcz w
nim, dziecku epoki, poczucie prawa stanowego i obowiązku. Ma­
gnat i feudał zwyciężył w nim bogobojnego chrześcijanina z tra­
II. K O Z A C Y
gicznym skutkiem. Gdy czerń zapowiedziała, że będzie się „aż
do gardł swoich bronić”, Żółkiewski, wyraźnie podrażniony, rzu­
cił: „Brońcież.”
To wystarczyło polskim rotom. Okazało się, że w grabionej
przez Kozaków jeszcze niedawno szlachcie ukraińskiej, żołnie­
rzach kwarcianych z tych ziem nie wygasł ogień zemsty. Teraz
rozpalił się on z podwójną siłą. Na bezbronnych Kozaków, włą­
czając w to kobiety i dzieci, spadły szable żołnierzy z chorągwi
koronnych, którzy „tak ich niemiłosiernie siekli, że na milę albo
dalej trup na trupie leżał”.18 Dotąd nie wiadomo, ilu padło zabi­
tych w tej tragicznej rzezi; przypuszczać należy, że około tysiąca.
Wina hetmana polegała na uniesieniu się (on, który starał się, by
emanował z niego spokój) i wypowiedzeniu niebacznych słów,
które złaknione zemsty i łupów chorągwie wzięły za zachętę do
masakry. Zrozpaczony Żółkiewski z rotmistrzami rzucił się mię­
dzy szeregi, by zapobiec jatkom, ale raz rozpętanego żywiołu nie
był w stanie zatrzymać. Wyrzutów sumienia nie mogły nawet zła­
godzić znalezione w obozie kozackim broń, kotły i trąby nadesła­
ne przez Habsburgów: znak nieomylny, że w wewnętrzne sprawy
Rzeczypospolitej mieszało się obce mocarstwo, podtrzymując
ducha walki wśród skłonnych do buntów Kozaków.
Fala przelanej krwi uderzy ze zdwojoną siłą za pół wieku
o polski brzeg: pod Batohem opłacona przez Chmielnickiego dzi­
ka orda nogajska rozniesie na szablach i maślakach sześć tysięcy
bezbronnych jeńców — Polaków. Ukraina i Polska długo będą
pamiętać tę rzeź. Dla raz wytoczonej krwi trzeba wieków i dobrej
woli, by wyschła; niektórzy sądzą, że wystarczy milczenie poko­
leń.
Żółkiewski gorzko przeżył pierwsze samodzielne duże zwycię­
stwo: on, unikający daremnego rozlewu krwi, dopuścił do tra­
gicznej rzezi. Z zażenowaniem usprawiedliwiał się w liście do
króla z 10 czerwca, zaniżał liczbę zasieczonych Kozaków do kil­
kudziesięciu, „czego się obronić żadnym sposobem między ludź­
mi zajuszonymi nie mogło, choć z wszelką pracą i staraniem
z panami rotmistrzami zabiegałem temu”,19 bronił swej rycer­
117
C Z Ę ŚĆ D R U G A — HETMAN POLNY KO RO N N Y
skiej czci. Drugą, nie mniej gorzką pigułkę przyszło mu połknąć
niebawem. Mimo obietnicy amnestii wszystkich przywódców re­
belii odesłano do Warszawy i ścięto. Oszczędzono tylko Nalewaj-
kę, chcąc by ten zeznawał przed sejmem. Kozacy nie bali się
śmierci, z którą, jak mało kto, obcowali na co dzień: bywało, że
przy nawlekaniu na pal pomagali oprawcom instruując ich „kry-
wo idet, pane”,20 w których to słowach była zawarta nie tylko
pogarda w obliczu śmierci, ale i racjonalne jądro, gdyż nadziani
na pal prosto umierali szybko (uszkodzenie mózgu), nawleczeni
krzywo — konali długo i w męczarniach. Otóż Nalewajko był
właśnie takim hardym do granic ludzkiej wytrzymałości Koza­
kiem. Jeszcze w październiku, mimo tortur, nie wydobyto z niego
nic. Nie pozwolono mu jednak spać — i dopiero tortura bezsen­
ności zmogła atamana. Dziewiątego kwietnia 1597 roku w obec­
ności króla Zygmunta III i senatorów złożył ostatnie zeznania.
Usiłowano go ratować — chłop z dóbr Jazłowieckiego, który
jeszcze rok temu z mołojcami smakował wolności pośród niez­
mierzonych stepów w walce z Lachami, podrzucił nawet Nale-
wajce piłkę do cięcia metali — ale było już za późno. Jedenaste­
go kwietnia Nalewajkę przewieziono za Barbakan, tam ścięto,
ciało poćwiartowano. Żółkiewski, już przedtem dający wyraz po­
glądowi, że „chore członki powinno się leczyć, a nie odcinać”,
z goryczą zapewne myślał, że w ten sposób złamano jego słowo
o darowaniu życia, które dał rok temu atamanowi. Z kontrower­
syjnej postaci watażki Nalewajko wyrósł na męczennika ludu
ukraińskiego: wkrótce po stepach zaczęły krążyć śpiewane tęskne
dumki o spaleniu go na spiżowym byku.
Zwycięstwo Żółkiewskiego przesunęło o kilka lat następny wy­
buch niezadowolenia na Ukrainie i otworzyło erę intensywnej
kolonizacji żyznych ziem naddnieprzańskich przez polskich ma­
gnatów i szlachtę — w tym i naszego hetmana.
Rozdział III
Z MOŁDAWII...
Do Lwowa Żółkiewski wjechał niczym wódz rzymski. Rozmiło­
wana w zwyczajach wyjętych z lamusa antyku szlachta zgotowała
mu wjazd triumfalny. Było zresztą za co dziękować: majątki her­
bowych stały się znów bezpieczne. A i w sejmie uwielbiano wy­
głaszać górnolotne mowy; rozwodzono się tam, że zwycięstwo
polskiego hetmana przewyższa wiktorie konsulów rzymskich
i króla hiszpańskiego. Porównywanie wielkości Rzeczypospolitej
i jej bohaterów z dziejami i personami antycznymi było dość po­
wszechne; taka to moda, będąca przyczynkiem do zrozumienia
megalomanii Sarmatów, podówczas panowała.
We Lwowie serdecznie też wyściskał hetmana polnego jego
kuzyn i kanclerz: przed Zamoyskim rycerze Żółkiewskiego złoży­
li zdobyte chorągwie, działa i trąby Habsburgów; przekazano ró­
wnież kanclerzowi jeńców. Zamoyski oczywiście nie omieszkał
odesłać dowodów zwycięstwa — szczególnie trąb cesarskich —
królowi. Podczas spotkania i długiej rozmowy o bitwie i pościgu
Zamoyskiego musiały nie pierwszy raz uderzyć cechy osobiste
Żółkiewskiego: cierpliwość połączona ze zdecydowaniem i fi­
zyczna wytrzymałość (tygodniami ów delikatnej budowy czło­
wiek nie ściągał z siebie pancerza), wówczas jeszcze nie przera­
dzające się w niedobrą dla dowódcy chęć samopoświęcenia lub
ciągłego niemal głoszenia o tym.
Syty chwały i znaczenia wrócił wkrótce hetman do pani małżo­
nki, do Winnik. Nad małą dotąd miejscowością wyrastała powoli
119
C Z Ę ŚC D R U G A — HETM AN PO LN Y KO RO N N Y
wyniosła wieża, mająca ostrzegać i chronić ludność przed Tatara­
mi; przybywało domostw i ludzi. Znać było gospodarną rękę het­
mana, a nade wszystko jego żony Reginy. Żółkiewski postano­
wił: ulubioną przezeń miejscowość, oddaloną od Lwowa w kieru­
nku północno-wschodnim ledwie o dwadzieścia osiem kilome­
trów, należy przemianować na Żółkiew, tak jak nazywało się
gniazdo rodowe w powiecie krasnostawskim. Dyspozycje te wyda
listownie żonie w 1597 roku; w rok później Żółkiew otrzyma pra­
wa miejskie i szybko się rozwinie.1 Oko Żółkiewskiego cieszyła
też trójka dzieci baraszkująca wokół matki, mamek i służby: kil­
kuletni Jan urodzony w 1591 roku i córki — Zofia, urodzona w
1590 roku, i Katarzyna, około 1594 roku. Szczęście rodzinne za­
mąciła nieco choroba żony — gwałtowna, ale na szczęście przej­
ściowa. Zresztą hetman nie mógł zbyt długo przebywać w domu:
sprawy publiczne i wojskowe rychło wyrwały go z rodzinnych
włości.
Przekleństwem armii ówczesnego świata, a w tym i Rzeczypo­
spolitej, była kwestia utrzymania materialnego żołnierzy. Pienią­
dze zawsze były nerwem wojny, a dzieje wielu armii to historia
ich głodu. Podczas walk można było powstrzymać apetyty ryce­
rzy na dobra doczesne, stosując żelazną dyscyplinę (już za het­
mana Tarnowskiego na każdym postoju wojska wystawiano szu­
bienicę) lub przymrużając w ostateczności oczy na grabież i łu-
piestwo w myśl zasady Wallensteina, dawno zresztą przed nim
stosowanej, iż wojna żywi żołnierza. W końcu chęć zdobycia łu­
pów była niebagatelną przyczyną zaciągania się do szeregów
i wielce istotnym środkiem do wzbogacenia się. Po wojnie jednak
następował czas zapłaty dla zwycięskiej armii: na ogół bardzo
niebezpieczny, kończący się często buntem żołnierzy. Trzeba tu
jednak dodać, że wszędzie w Europie przychodził ów krytyczny
moment prowadzący albo do opróżnienia skarbu państwowego,
albo złupienia kraju przez soldateskę.
Żółkiewski od początku swej wojskowej kariery miał do czy­
nienia z tym niepokojącym zjawiskiem, na które u nas nakładał
się również niedowład administracyjny państwa. Pamiętał prze-
120
III. Z MOŁDAWII
cięż dobrze pierwszą konfederację żołnierską z początków pano­
wania Wazy. Dwudziestego szóstego stycznia 1597 roku musiał
wyjechać z Winnik w związku ze zjazdem nie opłaconych żołnie­
rzy we Lwowie. Zwykłą w takich sytuacjach metodą pertraktacji
było odwoływanie się do patriotyzmu i obietnica łaski boskiej,
więc nieszczęsny Żółkiewski prosił panów rotmistrzów o spokój,
obiecywał nagrodę niebios, pożyczał pieniądze, słał listy do dy­
gnitarzy z ostrzeżeniem przed buntem. W połowie lipca udało
mu się zebrać 175 tysięcy złotych; do pełnego pokrycia żołdów
brakowało jednak pięćdziesięciu tysięcy.2 Szarpiąc się z niekarny­
mi żołnierzami, dowodząc na sejmiku wiszneńskim 1597 roku, iż
gotów jest sam wymierzyć rozzuchwalonemu rycerstwu sprawie­
dliwość,3 nie podbudowywał oczywiście swego autorytetu hetma­
na, a raczej wręcz przeciwnie. W końcu delegacja związku żoł­
nierskiego pojechała do króla, który — aby zapobiec obsadzeniu
i złupieniu dóbr królewskich przez skonfederowane trzytysięczne
wojska — za zgodą senatu zastawił klejnoty ze skarbu i wreszcie
przysłał gotówkę do Lwowa. Tym razem obyło się bez zwyczaj­
nych w takich przypadkach awantur.
Szlachta doceniła trudy i sukcesy wojenne hetmana polnego:
na sejmikach, jak i na sejmie walnym 1597 roku żądano od króla,
by wynagrodził Żółkiewskiego za „sławne zwycięstwo”.4 Hetman
polny na tym sejmie nie wotował (widzimy go tylko w jakiejś ko­
misji śledczej),5 natomiast uczynił to oczywiście Zamoyski. Za­
prezentował on w swym przemówieniu program polityki zagra­
nicznej i wewnętrznej — wobec nie opłaconych żołnierzy. W wo­
tum tym, trzeba przyznać, przeszedł siebie. Najpierw oświadczył,
że gładko mówić nie umie; dalej, że zdrowie stracił dla „upadłej
ojczyzny”, co chciałby „przypieczętować gardłem swym”. Wresz­
cie — zapewniając, że będzie mówić krótko — wygłosił jedną
z najdłuższych oracji sejmowych, przeplatanych rozważaniami
o historii.6
Powyższy fakt przytaczam tu nie na prawach anegdoty: służyć
ma on porównaniu z późniejszymi oracjami Żółkiewskiego. Za­
miłowanie do historycznych argumentacji, próby celnego wysła­
121
C Z Ę ŚĆ D R U G A — HETM AN PO LN Y KO RO N N Y
wiania się z biegiem czasu przeradzają się w coraz dłuższe wywo­
dy, podkreślanie swego poświęcenia dla ojczyzny, minoderyjne
tony — cechować będą również retorykę Żółkiewskiego. Co jed­
nak zasadniczo różniło go w tym wypadku od Zamoyskiego — to
brak demagogii, która nieraz pobrzmiewała w słowach wielkiego
kanclerza.
Hetman wrócił do rodzinnych dóbr, ale nadal pilnie śledził
rozwój wydarzeń na powierzonych jego opiece granicach Rzeczy­
pospolitej. Był bez wątpienia człowiekiem sumiennym, o wysoko
rozwiniętym poczuciu obowiązku i — cecha znowuż u dygnitarzy
nie taka częsta — bardzo lojalnym. Nie odpowiadała mu polityka
Zamoyskiego podważania pozycji Wazy,7 jako szkodząca trono­
wi i państwu, ale też nigdzie nie dojrzałem, by usiłował zasugero­
wać wielkiemu statyście zmianę kursu. A przecież czasy, kiedy
spełniał rolę przybocznego kanclerza mijały: Żółkiewski sam stał
się osobą prominentną. Jednak dominacja umysłowości Zamoys­
kiego była wyraźna i jakby utrwaliła się w naszym hetmanie;
z pewnością nie miał też ani rozmachu, ani tak dużych umiejęt­
ności politycznego myślenia i działania jak tamten. Wreszcie —
repertuar starorzymskich czy spartańskich cech, którymi starał
się wyróżnić wśród otoczenia, przeszkadzał mu w giętkim i ela­
stycznym politykowaniu.
Wieści, które hetman polny słał do hetmana wielkiego z Ukra­
iny w ciągu dwóch lat po rozgromieniu nalewajkowców, były na
ogół pomyślne: Kozacy lizali rany i pisali wiernopoddańcze listy,
straszeni od czasu do czasu zbieraniem przez Żółkiewskiego rot
pod Lwowem;8 Tatarzy skryli się w swych jurtach i ułusach. Nic
dziwnego, że hetman miał czas na zajmowanie się nieporozumie­
niami w zakonie ojców dominikanów we Lwowie, wstawiając się
za braciszkami u Zamoyskiego i prowadząc w banalnym skądinąd
sporze administracyjnym ożywioną korespondencję. Pobożnego
hetmana sprawa ta tak bardzo wciągnęła, iż nawet podczas póź­
niejszych działań wojennych wymieniał często pisma z prowincja­
łem dominikanów, księdzem Antonim, i uczonym zwolennikiem
władzy senatu, biskupem przemyskim Wawrzyńcem Goślickim.9
122
III. Z M OŁDAW II
Sytuacja względnego spokoju dla hetmana zaczęła zmieniać się
już na początku 1599 roku. W trzech księstwach naddunajskich,
mimo rozciągnięcia polskich wpływów na Mołdawię, a może
właśnie dlatego, znowu zaczęło wrzeć: wysuwani do władzy
kandydaci faktycznie służyli oczywiście za narzędzie któregoś
z trzech mocarstw. Istniejące między tymi potęgami poważne
sprzeczności usiłował wykorzystać hospodar wołoski Michał.
Ideą jego życia było zjednoczenie Mołdawii, Wołoszczyzny
i Siedmiogrodu i zrzucenie jarzma tureckiego. Nie zrywając
otwarcie z imperium otomańskim, którego był lennikiem —
będąc jednocześnie księciem Rzeszy — Michał porozumiał się
z Rudolfem II. Wiedział bowiem, że cesarz zgodzi się użyć go
przeciwko Siedmiogrodowi, gdzie akurat zaszły zmiany nieko­
rzystne dla Austrii.
Dwudziestego pierwszego marca 1599 roku zwolennik Habs­
burgów, Zygmunt Batory, zrzekł się tronu książęcego na rzecz
swego stryjecznego brata, Andrzeja Batorego. Ciekawa to postać
ów Andrzej: ambitny, wielce uzdolniony i równie wielkiej urody,
wykształcony w Pułtusku bratanek naszego króla Stefana i szwa­
gier Zamoyskiego, był kandydatem tego ostatniego do korony
polskiej. Niechęć części szlachty do Zamoyskiego jeszcze w cza­
sach bezkrólewia, a tym bardziej nieufność wysoko urodzonych
do jakichkolwiek planów sukcesyjnych spowodowały, że kandy­
datura ta odpadła i kanclerz musiał zmienić front, popierając
Wazę. Sam Andrzej Batory swą postawą nie przyczyniał się do
wzrostu popularności wśród herbowych: będąc kardynałem i bi­
skupem warmińskim nie miał nawet niższych święceń kapłań­
skich i niewiele znał się na liturgii. Teraz ten „człowiek Zamoy­
skiego” objął tron w Siedmiogrodzie, uciekając w ten sposób
z silnych uścisków Habsburgów w delikatniejsze objęcia szwagra
i Rzeczypospolitej.
W odpowiedzi nad granicą Siedmiogrodu stanął korpus cesar­
ski generała Jerzego Basty; z drugiej strony wmaszerowały woj­
ska Michała Walecznego. Młody Batory uszykował swą armię
nad Sybinem, naprzeciw obozu Michała, ale pokrętna interwen­
123
C Z Ę ŚĆ D R U G A — HETM AN POLNY K O RO N N Y
cja nuncjusza papieskiego Malaspiny spowodowała, że Andrzej
cofnął się z dogodnych pozycji. W rezultacie został on 28 paź­
dziernika 1599 roku pobity, a następnie zgładzony przez Szekle-
rów podczas ucieczki do Mołdawii. Ciekawe obyczaje panowały
między chrześcijańskimi narodami: Andrzejowi „ucięto głowę
i odesłano Michałowi, który przez cały dzień w komnacie swej,
w Karlsburgu [Gyulafehervar], razem z głowami innych panów
trzymał i Węgrom, i Siedmiogrodzianom pokazywał. Oddał ją
potem Dawidowi Ugnandowi, posłowi cesarskiemu, który mu
pieniądze przywiózł. Chodziła potem z rąk do rąk głowa Andrze-
jowa, aż przecież zaniesiono ją do kościoła ojców jezuitów.”10
Michał stał się władcą Siedmiogrodu; Turcję uśpił „zrzecze­
niem się” tronu wołoskiego na rzecz posłusznego mu syna, Miko­
łaja Patrascu. Teraz zwrócił swe oczy na Mołdawię, gdzie pano­
wał przecież polski lennik Mohyła i stacjonowały polskie chorą­
gwie. Próba wyparcia hospodara Mohyły oznaczałaby więc kon­
flikt z Rzecząpospolitą.
Żółkiewski stał wówczas ze swym wojskiem kwarcianym na
Ukrainie, śledząc rozwój wypadków i pilnie wykonując rozkazy
Zamoyskiego. Hetman swą uwagę koncentrował głównie na Ta­
tarach: rozsyłał podjazdy, które w kilkadziesiąt koni zanurzały
się w głąb Mołdawii, podchodząc aż do siedzib tatarskich. W paź­
dzierniku podjazd Bieleckiego, złożony z trzydziestu kilku jeźdź­
ców, doniósł o podejrzanych ruchach ordy koło Kilii i olbrzymich
pożarach stepów. Lato było suche i gorące, kraj potwornie znisz­
czony i wypalony, tak że powysychały nawet źródła. Aby utrud­
nić Tatarom działanie, Żółkiewski rozkazał następnemu podjaz­
dowi wzniecić kolejne pożary ocalałych resztek lasów i stepów
koło ich siedzib.
Ostatecznie to nie Bielecki zdołał wykonać rozkaz, ale... Tata-
rzy, obawiający się Polaków. Uwagę hetmana przykuły zatem
mocniej wieści, płynące przez Mołdawię z Wołoszczyzny i Sied­
miogrodu. Michał „wojewoda multański [czyli wołoski] pomyślą
nastąpić na sławę Jego Królewskiej Mości, chcąc nam zanieść po­
żogę w ziemi wołoskiej [to jest w Mołdawii], co wiem, że też nie
124
[II. Z M OŁDAW II
jest tajno memu Miłościwemu Panu” — donosił Zamoyskiemu
w liście z 26 października. Żółkiewski czekał więc na rozkazy,
nie ruszając swych chorągwi i ograniczając się do sugestii, iż „nie
wadziłoby, żeby Król Jego Miłość przez list albo przez posłańca
jakiegoś napomniał Michała, aby takich rzeczy zaniechał”. Het­
man był poważnie zaniepokojony ściąganiem przez Michała do
swego wojska nawet polskich szlachciców, omamionych wizją
wysokiego żołdu i bogatych łupów. Tak też było w istocie — pod
chorągwie hospodara kupili się biedniejsi herbowi z ziem pogra­
nicznych. Ponadto raż przyjąwszy strategię lawirowania, ambitny
hospodar wołoski usiłował wciągnąć do wojny przeciw Rzeczypo­
spolitej Moskwę, Szwecję, cesarza. Podjudzał też Kozaków, ba,
siał nawet niemały ferment wśród samych senatorów Korony
i Litwy, pisząc do nich dwuznaczne w tonie i treści listy i zamyśla­
jąc nawet o koronie polskiej. Żółkiewski o tak poważnej grze
Michała chyba nie wiedział. Oburzało go jednak przechodzenie
szlachty w szeregi wojsk Michała i. dlatego starał się wpłynąć na
króla przez Zamoyskiego — „wolę, że przez Waszą Miłość Jego
Królewska Mość raczy o wszystkim wiedzieć”11 — by zakazał
herbowej braci tego rodzaju praktyk. Sprawa ta wskazuje na je­
szcze jedną ważną kwestię: na Rusi pojawiał się problem zbęd­
nych rąk.
Sugestie Żółkiewskiego znalazły pośrednio oddźwięk, gdyż
król Zygmunt już w listopadzie wysłał pierwsze pismo do cesa­
rza — były jeszcze dwa — zarzucając mu, iż Michał pod opiekuń­
czymi skrzydłami Habsburgów usiłuje wzniecić zamieszki w obję­
tej polskimi wpływami Mołdawii. Jednak zarzuty Zygmunta —
nie wiemy, czy szczere — nie przyniosły spektakularnych wyni­
ków. Michał bowiem po zwycięstwie militarnym nad Andrzejem
Batorym nadal koncentrował silną armię.
Żółkiewski nie spodziewał się jednak wojny późną jesienią,
a tym bardziej w zimie i — nie wiedząc o klęsce i śmierci Andrze­
ja Batorego — cofnął wojska kwarciane na leża zimowe. Sam na­
tomiast z dwustoma jeźdźcami wybrał się na wycieczkę po rejo­
nach Podola bliżej mu nie znanych — i to niebezpiecznym szla-
125

CZĘŚĆ DRUGA — HETMAN POLNY KORONNY
kiem „kuczmańskim”, którym często przemykały czambuły tata­
rskie. Hetmana oczarowało piękno Podola poprzecinanego prze­
pastnymi wąwozami, tajemniczymi jarami, nad którymi pochyla­
ły się wiekowe dąbrowy; ziem poprzerzynanych żywymi strumie­
niami i rzeczkami — i dał temu wyraz na papierze. Oczami wyo­
braźni widział tam kwitnące osady, stawy pełne ryb hodowla­
nych, młyny na wartkich rzekach. Jednocześnie, jako wysoki do­
wódca, doskonale zdawał sobie sprawę, że marzenia te mogą się
ziścić po zapewnieniu spokoju i bezpieczeństwa. Jadąc przez Jan-
gród, Skinderpol, Szarogród — osady nieraz ogarniane przez
czambuły tatarskie — zrozumiał, na czym polega bohaterstwo
tamtejszych dowódców, Chrząstkowskich czy Jabłonowskich,
skutecznie broniących osad na czele jedynie kilkudziesięciu lu­
dzi — często bez armat, rusznic i prochów. Dlatego w liście do
Zamoyskiego, opisując piękno Podola, możliwości kolonizacji
i stan bezpieczeństwa, hetman prosił kanclerza o szybkie wyposa­
żenie obronnych osad w artylerię i prochy.12
Skąd troska o zagospodarowanie tych ziem i zachwyt nad ni­
mi — u człowieka, który aż do przesytu obcuje z przyrodą? Czy
ta wycieczka była tylko rekonesansem zapobiegliwego dowódcy?
Nie tylko. Hetman opisywał możliwości dalszego zagospodaro­
wania, po prostu wizytował tereny, które nadał kanclerzowi Ba­
tory, o czym Żółkiewski wiedział: wszak to jego podpis widnieje
pod fundacją Szarogrodu przez Zamoyskiego w 1585 r. Przy spe­
łnianiu tych czynności Żółkiewski jawi nam się jako człowiek
wrażliwy na uroki natury — oczywiście na miarę żołnierza i do­
wódcy, który większość życia spędził w siodle, znad końskiego
łba oglądając świat — i posiadający znakomity dar postrzega­
nia.
Z niecodziennej wycieczki Żółkiewski wrócił szybciej, niż się
spodziewał. Cała Mołdawia huczała od wieści o zamiarach am­
bitnego Michała. Hospodar Mohyła był poważnie wystraszony,
ale Żółkiewski zapewnił go, że udzieli mu pomocy: na dowód
czego wysłał do Suczawy i Chocimia swych rotmistrzów. Na na­
radzie ze starostą kamienieckim postanowiono też zająć się
126
III Z M O Ł D A W I I
umocnieniem Chocimia. Jeszcze nie wierzono, że Michał zadrze
z Rzecząpospolitą, jeszcze przypominano sobie wspaniałe zwy­
cięstwo hetmana Jana Tarnowskiego pod Obertynem i żywiono
nadzieję, że Michał zawaha się przed otwartą walką z Polakami,
służącymi pod komendą Stanisława Hańskiego u Mohyły. Cho­
ciaż trzon armii Michała również stanowili Polacy. Zamoyski za­
tem zezwolił trzymać wojsko kwarciane w zimowych leżach,
z czego skorzystał Żółkiewski i na Boże Narodzenie nareszcie
pogalopował z Podola do domu, do Żółkwi, by podzielić się
opłatkiem z ukochaną rodziną.
Niedługo się nią cieszył: na dwa dni przed Nowym Rokiem
przybył posłaniec od Zamoyskiego z listem. Kanclerz rozkazywał
lietmanowi skierowanie chorągwi na Mołdawię. Żółkiewski naty­
chmiast wysłał swe roty na Kamieniec Podolski, a sam udał się
do Lwowa, by i stamtąd zabrać chętnych do wojaczki; tych, któ­
rzy stosowali się do uniwersałów królewskich z listopada, naka­
zujących szlachcie łączenie się z wojskiem kwarcianym. Piętna­
stego stycznia był już nad Dniestrem, w Kamieńcu Podolskim;
nie przekroczył jednak granicy, prowadząc ożywioną korespon­
dencję z Mohyłą. Hospodar oznajmiał, że zamierza się bronić
koło Suczawy ze względów prestiżowych, „bo gdyby od Suczawy
odstąpił, rozumie, że Wołochom zatem serce upadnie”, prosząc
jednocześnie Żółkiewskiego, by nie wkraczał do Mołdawii, gdyż
„idzie o żywność, której nierad by dawał”. Hetman z kolei radził
Mohyle — znając dobrze niestałość armii mołdawskiej — aby
rozgłaszał wieści o rychłym wkroczeniu polskich wojsk kwarcia-
nych i połączeniu się z nimi armii hospodara (co zresztą w przy­
szłości zamierzał uczynić), pouczał naiwnie Mohyłę o konieczno­
ści przekupienia ludzi z bezpośredniego otoczenia Michała, radził
poczekać na „alienację” Wołochów z jego armii i w ogóle grać
na zwłokę przeciw „Michałowi, chłopu szalonemu, desperato­
wi”.13 To już sformułowanie wzięte od Zamoyskiego, który gar­
dził Michałem, człowiekiem niepewnego pochodzenia, jak i jego
tytułem księcia: toć przecie takowego nie raczył, zakochany w
demokracji, kanclerz przyjąć od cesarza.
127
CZĘŚĆ DRUGA — HETMAN POLNY KORONNY
Sytuacja rozwinęła się szybciej, niż Żółkiewski przypuszczał.
Marcowy sejm 1600 roku, nie bez poparcia Zygmunta Wazy,
sprzyjającego konsekwentnie Habsburgom, nie uchwalił podat­
ków na wojnę na południu. Zamoyskiego i Potockich oskarżono
wręcz o realizowanie osobistych interesów w Mołdawii. Jak re­
lacjonuje rzecz ówczesny historyk, Heidenstein, część szlachty
twierdziła, że „nic na tym Polsce nie zależy, czy Mohyła, czy Mi­
chał rządzić będzie w Mołdawii (...) byle tylko haracz płacił”.
Jeśli Heidenstein pisał prawdę, to należy ocenić, iż była to pokrę­
tna i zawodna sofistyka w wykonaniu niektórych posłów: ozna­
czałoby to dla Rzeczypospolitej utratę strefy wpływów na
południu na rzecz Habsburgów bądź Osmanów i odsłonięcie granic.
Michał, doskonale wiedząc od swych stronników o nastrojach
w Polsce, ruszył na Suczawę. Tam 16 marca stanęły wojska Mo-
hyły, wsparte ledwie dwustoma Polakami. Bitwa przybrała ty­
powy dla tego regionu obraz: „płoche i zmienne Wołochy, wsa­
dziwszy czapki na dzidy na znak poddania się, uciekli do Micha­
ła. Liczono zbiegów do piętnastu tysięcy.”14 Sam Jeremiasz Mo­
hyła — a znamy tamtejsze sposoby rozprawiania się z przeciwni­
kami politycznymi — miał olbrzymie szczęście, gdyż uniknąwszy
zasadzki w chaszczach, zdołał jakimś cudem przedrzeć się do
Chocimia. Ledwo wpadł do zamku, gdy pod grubymi murami
twierdzy zaczerniło się od chmar Michała Walecznego. Część
miasta została spalona, ale dobrze zaopatrzony przez Żółkiews­
kiego w broń i ludzi zamek nie tak łatwo było zdobyć. Michał
najpierw usiłował znaleźć bród na Dniestrze, by dobrać się do
skóry stojącemu pod Kamieńcem Podolskim Żółkiewskiemu —
ale nie widząc możliwości przeprawienia przez olbrzymią rzekę
swej gromadnej armii, zostawił duże siły, złożone z oddziałów
serbskich pod komendą Baby Nowaka, do zablokowania zamku
chocimskiego, a sam zawrócił ku Suczawie.
Żółkiewski znalazł się w trudnym położeniu: stał na czele
skromniutkich wojsk kwarcianych, od Mohyły codziennie ucieka­
ły resztki jego drabantów, Chocim i Suczawa były oblężone,
a daleko, pod Glinianami, Zamoyski dopiero zamierzał zbierać
128
III. Z MOŁDAWII
wojsko, złożone zresztą głównie z pocztów magnackich. Hetman
polny słał zatem dzień w dzień instrukcje do polskiego komen­
danta Suczawy, Trzaski, podtrzymując go na duchu. Suczawa
uważana była przez ówczesnych znawców sztuki wojskowej za
potężną twierdzę: przypominała w kształcie podkowę, stała na
wzgórzu i chroniona była od strony południowej przez solidne
mury, fosę i wieże. Pozostałej części fortyfikacji i murów w zasa­
dzie strzegł przed obcymi armiami niedostępny dla człowieka te­
ren. Mimo to Żółkiewski, wykorzystując swe bogate doświadcze­
nia w zdobywaniu twierdz z wojen batoriańskich, uprzedzał Trza­
skę o możliwościach podkopów, metodach wysadzania murowa­
nych umocnień zamku, „jako są trudne do zdobywania”, i pou­
czał o sposobach zapobiegania im.
Do stojącego na potężnych skałach Chocimia, chronionego
wodami Dniestru, wysłał stu pięćdziesięciu „wybrańców” pod do­
wództwem Peliczki, starego rycerza, który już kilkanaście lat słu­
żył pod komendą Żółkiewskiego. Hetman usiłował też zneutrali­
zować działalność agentów Michała wśród Kozaków, wskazując
w listach, iż „Michał, pokrywając się płaszczem, że miał pogan
wojować, przelewa chrześcijańską krew”.15 Od szpiegów z oto­
czenia ambitnego hospodara dowiedział się o niepokojących pla­
nach wniesienia pożogi wojennej w granice Rzeczypospolitej: je­
dna armia miała uderzyć na Ukrainę, w kierunku Baru i tam po­
łączyć się z Kozakami, druga — wzorem Raresza z 1531 roku —
zawładnąć Pokuciem.
Najprzód zawiódł Żółkiewskiego Trzaska, który — przekupio­
ny przez Michała — poddał ów potężny murowany zamek w Su­
czawie. Cały trud pedagogiczno-wojskowy hetmana poszedł na
marne. Następnie Mohyła, załamany nerwowo, chciał uciekać
z Chocimia, ale został powstrzymany przez komendanta twier­
dzy, Polanowskiego. Żółkiewski 2 czerwca znajdował się już na­
przeciw Chocimia, co wywołało lawinę dyplomatycznych inter­
wencji: Baba Nowak, oblegający Chocim, dość sprytnie zapyty­
wał, czy Żółkiewski przybył jako przyjaciel, czy jako wróg, tak
jakby było to nie do odgadnięcia. Nasz weredyk powiedział
y — J. Besala 129
4
CZĘŚĆ DRUGA — HETMAN POLNY KORONNY
wprost, że przybył z wojskiem z powodu rozruchów w ościennej
ziemi, by strzec granic koronnych i bez woli króla nie może roz­
poczynać wojny ani stanowić o pokoju. Nie wie zatem jeszcze,
czy jest przyjacielem, czy wrogiem. Nastroje wśród możnych
były przy tym nie najlepsze: „nie masz zgody i miłości między
naszymi” — żalił się Żółkiewski do prymasa.16 Z drugiej strony
przychodziły listy od senatorów; między innymi od osławionego
potem Jerzego Mniszcha, który przestrzegał hetmana polnego,
by „na grzbiecie swym tego wroga do Polski nie przyniósł”. Żół­
kiewski godnie i z honorem odparł, że „nosić go nie ma woli, ale
jeśli będzie chciał wróg granice przechodzić, bronić tego będę,
jako wiele mogę, i powinność swą królowi i Rzeczypospolitej, by
też i położeniem żywota, ukażę”.17
Zwróćmy uwagę na trzy ostatnie słowa. Dotąd Żółkiewski nie
okazywał specjalnych chęci uczynienia ofiary z własnego życia
dla dobra ojczyzny; odtąd będzie to coraz częstszy motyw, prze­
wijający się w jego listach, a więc zapewne i w myślach.
Wprawdzie Żółkiewski nie przeszedł Dniestru, ale uczynił to
Baba Nowak, który po wymianie dyplomatycznych listów poczuł
się jednak wrogiem Polski i potwornie złupił Pokucie, a szczegól­
nie dobra Jakuba Potockiego. Zrobił to na rozkaz Michała, który
stanowczo przebierał miarę: po opanowaniu Suczawy i całej nie­
mal Mołdawii jego własne otoczenie zaczęło wmawiać mu, iż
skoro Polacy się go boją, to można go uznać za drugiego Alek­
sandra Macedońskiego. Poczucie potęgi i władza — jady zatru­
wające umysły ludzi nimi dotkniętych — sprawiły, że Michał za­
czął głosić, iż dostał od Turków, ni mniej, ni więcej, tylko koro­
nę polską w zamian za trybut i służbę. Musiał ją jeno — bagatel­
ka — zdobyć. Żółkiewski, puszczony z konieczności przez Zamo­
yskiego samopas na wody wielkiej polityki, z trudnością zwalczał
próby przymierza energicznego i bezgranicznie ambitnego Mi­
chała z chanem tatarskim Gazi Girejem. Aby Zamoyskiemu
umożliwić zebranie wojsk i podejście do Dniestru, hetman zażą­
dał od Michała naprawienia krzywd, wyrządzonych przez jego
wojsko na Pokuciu... w terminie trzydziestu dni.
130
III. Z MOŁDAWII
Szczęście sprzyja odważnym — ale do czasu, gdy śmiałość jest
rozważna. Karta szczęścia zaczęła odwracać się od Michała Wa­
lecznego. W Siedmiogrodzie, składającym się z mozaiki Węgrów,
Wołochów, Szeklerów (chłopów węgierskich zachowujących od­
rębny dialekt i zwyczaje) i Niemców (Sasów siedmiogrodzkich),
wybuchło powstanie Węgrów i Niemców przeciwko hospodaro­
wi. Poza tym metoda lawirowania w polityce oznacza taniec po
bardzo kruchym lodzie: Michał zdołał wzbudzić swoim postępo­
waniem niechęć nie tylko Turków (sułtan proponował nawet
przymierze z Polską w celu zwalczenia hospodara), ale i nieuf­
ność cesarza. W rezultacie nad granicami Siedmiogrodu znów za­
wisł cień wojsk habsburskich Jerzego Basty. Osiemnastego wrze­
śnia 1600 roku Michał został pobity przez Węgrów, Sasów sied­
miogrodzkich i Bastę pod Miriszló, po czym — ciekawą rzeczą
jest jednak polityka — niemal natychmiast wrócił do łask cesarza.
Powód był prosty: Zamoyski, tradycyjnie antyhabsburski, koń­
czył zbieranie wojska. Pod jego sztandar pospieszyli książęta Je­
rzy i Krzysztof Zbarascy z tysiącznym oddziałem jazdy, rosnący
w siłę wojewoda lubelski Marek Sobieski, żądni zemsty Potoccy;
z Litwy nadciągnął Jan Karol Chodkiewicz. Kanclerz zdołał też
wciągnąć do wojny o księstwa naddunajskie Kozaków;18 tysiąc
pięciuset ludzi zwerbował Mohyła, zresztą za pieniądze sułtana,
co i tak nie powstrzymało Zamoyskiego przed odesłaniem na
wszelki wypadek żony i dzieci Mohyły do Kamieńca Podolskiego
jako zakładników.
Pod koniec sierpnia Zamoyski połączył się z Żółkiewskim,
który wskazał miejsce przeprawy w Ustii: 6 września potężna już
armia polska przekroczyła Dniestr i skierowała się na Suczawę.
Zobaczywszy — w przebraniu ciury obozowego — w dziewięć dni
później solidne mury zamku, kanclerz machnął ręką na jego zdo­
bywanie; tym bardziej że otwierała się możliwość opanowania
.Siedmiogrodu i odepchnięcia napierających Habsburgów. Za­
moyski rzucił więc na księstwo węgierskie siedmiotysięczny kor­
pus Jakuba Potockiego i zbuntowanych przeciw Michałowi Sze­
klerów pod dowództwem Mojżesza Seklera. Wtedy właśnie Mi­
131
CZĘŚĆ DRUGA — HETMAN POLNY KORONNY
chał zaczął odzyskiwać łaskę Habsburga: dla hetmanów zatem
wkroczenie do Siedmiogrodu oznaczałoby możliwość starcia
z wojskami cesarskimi Basty i wołoskimi Michała. Dlatego też
Zamoyski zaniechał myśli o zawładnięciu Siedmiogrodem: za­
wrócił korpus Potockiego, zablokował trzystoma ludźmi Suczawę
i 6 października stanął w Fokszanach, nad granicą wołoską. Za­
moyski zapewne doskonale rozumiał, że taka szansa może się
Rzeczypospolitej już nie trafić: dowodził wielotysięczną bojową
armią, jaką trudno było zebrać nawet w bardziej gorących cza­
sach, istniała możliwość rozciągnięcia wpływów polskich aż do
Morza Czarnego. Gdy na dodatek doszły kanclerza wieści, że
Michał pojawił się na Wołoszczyźnie z licznym wojskiem, zamie­
rzając walczyć z Polakami, Zamoyski zdecydował się na przekro­
czenie granicy dzielącej Mołdawię od Wołoszczyzny.
Obydwaj hetmani ruszyli górzystym terenem na Bukareszt. Na
przełęczy w Buzau napotkano dawno zwerbowanych na tę wy­
prawę Kozaków zaporoskich; 11 października dotarł tu też od­
dział Potockiego. Razem siły Zamoyskiego liczyły dwadzieścia
tysięcy ludzi i pięćdziesiąt dział. W marszu na Ploeszti Michał
usiłował rozbić Polaków, urządzając zasadzkę — górę Slemo ob­
sadził silnym oddziałem Serbów Baby Nowaka. Na rozciągniętą
w marszu kolumnę, przemierzającą dolinę, miała potoczyć się la­
wina wojowników wołoskich i poszatkować ją na części. Obok
czaił się Michał z głównymi siłami. Ale idący w straży przedniej
Kozacy zorientowali się w sytuacji, „wyparli tamtych ludzi i nie­
mało pobili”.19 Baba Nowak został rozbity i zmuszony do ucieczki.
Michał również cofnął się głębiej w góry i zajął dobrą pozycję
obronną w dolinie rzeki Telezyny, koło wsi Bukov. Wypoczęte
po trzydniowym popasie wojska Zamoyskiego w nocy z 19 na 20
października zostały poderwane do marszu i pod osłoną ciemno­
ści, a potem mgły rozwinęły się naprzeciw siedemnastotysięcznej
armii Michała. Polacy stanęli w trzech rzutach: centrum hufu
czelnego dowodził hetman Żółkiewski, prawym skrzydłem woje­
woda Marek Sobieski, lewym — starosta chełmski Mikołaj Dani-
łowicz. Na czele hufu walnego, rozstrzygającego, stanął sam het­
132
Ml. Z MOŁDAWII
man wielki koronny; w odwodzie trzymano pułk lubelski Mikoła­
ja Strusia. Było to typowe ustawienie, charakterystyczne dla
„staropolskiego urządzenia”.
Ale kanclerz, który wspiął się na górę, aby obejrzeć pozycje
wołoskie, musiał jęknąć w głębi duszy: obóz Michała z trzech
stron otoczony był górami z wąskimi przesmykami, a od czoła
chroniły go las i rzeka — wspaniałe miejsce do urządzenia za­
sadzki — i na dodatek zionął ogniem artylerii. Zamoyski swym
zwyczajem jął hamletyzować i przez długi czas nie podejmował
żadnej decyzji prócz tej, by ostrzeliwać Michała, w nadziei że ten
się zlęknie ognistej symfonii pięćdziesięciu dział polskich. Żół­
kiewski, który dotąd stał spokojnie przy swoich, pałających chę­
cią walki, rotach, po pewnym czasie zrozumiał, że znów dyplo­
mata i kunktator zwycięża w Zamoyskim dowódcę. A znał prze­
cież swego kuzyna nie od dzisiaj; wspomnienia spod Byczyny
same przychodziły do głowy. Porozumiał się więc z Markiem So­
bieskim i obydwaj, zapewne nieco podenerwowani, wspięli się na
górę, skąd Zamoyski śledził z napięciem postępy w ostrzeliwaniu
wojsk Michała. Rozmowa była twarda i rzeczowa: Sobieski
i Żółkiewski nalegali na jak najszybsze rozpoczęcie bitwy: „per­
swadowaliśmy mając racje słuszne” — napisze potem hetman.
Wiedział on z pewnością, jaką cenę przyjdzie zapłacić Polakom,
gdy wojska stracą rzecz najistotniejszą — ochotę do walki. Zdaje
się, że ten argument był decydujący; Zamoyski „pozwolił zwieść
potrzebę”.20
Pierwsze ruszyło prawe skrzydło. Piechota polska i Kozacy w
pędzie wpadli w rzekę, zanurzeni po pas przebyli ją i związali
walką stojące przed lasem oddziały piesze Michała. W ślad za
nimi uderzyła jazda — i to w zasadzie wystarczyło. Piechota wo­
łoska pod naporem kopii zaczęła się cofać, a następnie bezładnie
uciekać; za nią ruszyło i całe Michałowe wojsko. Zdobyto i odda­
no kanclerzowi Zamoyskiemu dziewięćdziesiąt pięć chorągwi,
inne „na podszewki chudzi pachołkowie sobie pobrali".21 Michał
uciekł do Austrii, stamtąd, rogata dusza, jeszcze raz usiłował
odzyskać Siedmiogród i Wołoszczyznę — początkowo rozbity,
133
CZĘŚĆ DRUGA — HETMAN POLNY KORONNY
znów odnosił sukcesy, wywołujące zazdrość i poważne obawy
Austriaków. Toteż skrytobójcza śmierć z rozkazu generała Basty
już w niecały rok później zakończy powikłaną wędrówkę ziemską
tego kontrowersyjnego, wybitnego człowieka, który usiłował zje­
dnoczyć ziemie dzisiejszej Rumunii, mierząc swe siły na zamiary.
Krwawego wyścigu o Siedmiogród nie wygra zresztą ani jego
idea, ani cesarstwo Habsburgów, ani najmniej o to dbający Pola­
cy: w 1606 roku księstwo, uważane przez Stefana Batorego słusz­
nie „za najpewniejszą tarczę węgierskiej narodowości”, dzięki
postawie księcia Stefana Bocskaya dobije się względnej niezależ­
ności.22
Zwycięstwo pod wsią Bukov pozwoliło Zamoyskiemu na osa­
dzenie na tronie wołoskim w Bukareszcie brata Jeremiego, Szy­
mona Mohyły, jako lennika Korony Polskiej, płacącego określo­
ny haracz. I kanclerzowi, i Żółkiewskiemu ponad pięćsetkilome-
trowy trudny i szybki marsz, ryzykowna bitwa w górach, do któ­
rych nasi, stepowi z dziada pradziada, hetmani — pamiętamy,
jak gładko udało się Tatarom umknąć im koło górzystego Sam­
bora w 1594 roku — nie przywykli, wydały się opłacalne: oto gra­
nice Polski oparły się o Morze Czarne, a olbrzymia Rzeczpospo­
lita rozciągnęła się „od morza do morza”. Jednak radość z pano­
wania nad Dunajem trwała tylko dwa lata. Turcy nie pogodzili
się z tak dużym rozszerzeniem strefy wpływów polskich. Z ich
inspiracji i z ich pomocą zbyt chciwy Szymon Mohyła już w sier­
pniu 1602 roku został zrzucony z tronu, a jego miejsce zajął po­
słuszny islamowi hospodar Radu Serban.
Zamoyski i Żółkiewski byli w tym czasie zbyt daleko, by móc
konsekwentnie realizować politykę wobec księstw naddunajskich
i Turcji.
Rozdział IV
...DO INFLANT
Po raz drugi Lwów witał Żółkiewskiego jako triumfatora; wieść
o zwycięstwie dotarła tu szybko: „działa wojskowe swym hukiem
piorunowym, a łyskawice sztuczne swym ogniem świetnym ra­
dość publiczną głosili” . Miejscowi dziejopisowie tym razem nie
bawili się w porównywanie hetmanów do konsulów rzymskich,
ale wprost oznajmili, że po wiktorii nad Michałem obydwaj wo­
dzowie „nie mają sobie równych na świecie”.1 Żółkiewski, jeśli
nawet uczuł coś na kształt próżności, to nie cieszył się zbyt dłu­
go. Roty żądały zapłaty zaległego żołdu, którego znów zabrakło,
strasząc zawiązaniem związku żołnierskiego — konfederacji.
Żółkiewski pożyczał pieniądze, między innymi dziesięć tysięcy
złotych od krewnego, zamożnego szlachcica trudniącego się li­
chwą, Cetnera, do którego od tamtej chwili uczuł gruntowną nie­
chęć. Cetner bowiem nie przejmował się — bo i któż dotąd się
przejmuje, mimo tylu wieków chrześcijaństwa — siódmym
przykazaniem, a tym bardziej wskazaniami świętego Tomasza
z Akwinu, iż godziwy zysk z handlu i lichwy nie może przekra­
czać 15 procent i jeśli ktoś łamie ten nakaz, zamyka dla siebie
podwoje niebieskie. Pobożny Żółkiewski po latach ułatwi
świętemu Piotrowi zadanie zamknięcia przed tym lichwiarzem
bram raju, nakazując zmarłego Cetnera pogrzebać w ziemi nie
poświęconej.
Rzadko kto, prócz hochsztaplerów, lubi wyciągać pieniądze,
a już szczególnie dumnemu Żółkiewskiemu obmierzła funkcja
135
CZĘŚĆ DRUGA — HETMAN POLNY KORONNY
hetmana chodzącego po prośbie. „Już mi zbrzydł i żywot z tako­
wymi sprawami” — narzekał do Zamoyskiego.2 Dopiero w maju
1601 roku hetman zdołał wydać wojsku część żołdu gotówką,
część towarami wziętymi na kredyt u kupców lwowskich. Resztę
obiecał wypłacić... po kampanii inflanckiej, na którą właśnie
zbierał na rozkaz Zamoyskiego nowe chorągwie.
Na północy Rzeczypospolitej dojrzewał bowiem nowy kon­
flikt. Po zwycięstwie grunwaldzkim i wojnie trzynastoletniej w
zasadzie dwie granice były, jak na owe czasy, spokojne: zachod­
nia i północna. W Wielkopolsce powoli zapominano, jak wygląda
nagie ostrze szabli; przypominano sobie tylko czasem na sejmi­
kach. Płonęły natomiast i przesuwały się granice na wschodzie
i południu: z Rosją i Turcją. Sytuacja ta zmieniła się wraz z na­
staniem XVII wieku.
Elekcja bowiem Zygmunta Wazy w zamysłach szlachty miała
związać Szwecję z Polską. Stało się zupełnie inaczej. Początki
były wprawdzie bardzo pomyślne, gdyż po śmierci Jana III Wazy
na króla Szwecji koronowano Zygmunta, ale szybko okazało się,
że ta unia personalna tak naprawdę zbudowana jest na kruchych
podstawach. Trzy sprawy zbliżały Polskę ze Szwecją, odpychanie
Moskwy od Bałtyku, zwalczanie duńskiego wyzysku i dyktatu w
Sundzie oraz niemieckiego handlu, ale i trzy gruntownie kruszyły
spoiwo: niemożność ideologicznego pogodzenia luterańskiego
„Lucyfera” z katolickim „Diabłem”, osoba superkatolickiego
władcy i kwestia przynależności Inflant wraz z ich portami. Wszy­
stko to sumowało się w główną kontrowersję: na czyich warun­
kach będzie zaprowadzony pokój na Bałtyku, czyli w rzeczywi­
stości dominium maris Baltici?
Historycznie znane nam państwa w ciągu tysiącleci wypracowa­
ły właściwie tylko jeden, smutny zresztą, sposób zaprowadzania
porządku na swoich warunkach: mieczem. Tak stało się i w tym
przypadku — miecz znalazł się początkowo w rękach stryja Zyg­
munta, Karola Sudermańskiego. Człowiek ten był, jak i ówczes­
na głodująca Szwecja, prymitywny, bezlitosny, ambitny i chciwy.
Przy tym był bez wątpienia osobnikiem zdolnym, umiejącym wy­
136
IV. ...DO INFLANT
korzystać ograną w historii, a i dotąd mieniącą się krwawymi bar­
wami, kartę różnic w pojmowaniu Boga, a raczej liturgii i dogma­
tów z Nim związanych. Już w 1593 i 1594 roku, gdy Zygmunt
przebywał w Szwecji z nuncjuszem Malaspiną, po Sztokholmie
krążyły plotki, że gwardia węgierska otaczająca polskiego króla
to przebrani'jezuici, którzy przybyli, by rekatolicyzować Szwe­
dów. Inna sprawa, że do wzrostu nastrojów niechęci do Zygmun­
ta III w Szwecji przyczyniała się jego polska świta: butna, bitna,
arogancka, wyśmiewająca tamtejsze postne, jak na gardła Sar­
matów, jadła i napitki. A już szczytem obrazy dla Szwedów było
krzywienie się skądinąd szarmanckich Polaków na widok Skandy-
nawek, od których miało zalatywać tranem i śledziami, głównie
z powodu spożywanych tam tradycyjnych dań.
W roku 1598 w obliczu jawnego buntu Karola Sudermańskiego
Zygmunt Waza powtórnie wylądował w Szwecji. Dla szlachty
polskiej był to prywatny spór o tron skandynawski: Rzeczpospo­
lita oficjalnie nie wzięła udziału w tej wojnie. Król Zygmunt ze
swymi zwolennikami i rotami w krwawej bitwie pod Stegebor-
giem rozbił wprawdzie wojska Karola, ale popełnił błąd miło­
sierdzia, tutaj akurat poważny, nie dobijając przeciwnika. W re­
zultacie jego stryj odzyskał siły i zdołał pod Stangebro rozpro­
szyć armię Zygmunta, pojmać polskiego króla, a następnie upo­
korzyć go groźbą niewoli i wycięciem jego stronników, których
król za cenę swej wolności musiał wydać. Od tej chwili działania
Karola nabrały rozmachu: w lipcu 1599 roku Zygmunta, który
odpłynął do Polski po nową armię, zdetronizowano, zdobyto
wierny mu Kalmar, a następnie, co gorsza, podbito Finlandię, by
wreszcie w listopadzie wkroczyć na obszar będący przedmiotem
roszczeń polskich — do Estonii — i w lutym 1600 roku zająć ją.
Zaraz potem — aby przymusić herbowych do wojny o tę kra­
inę — Zygmunt wywiązał się z zobowiązań przedkoronacyjnych,
ogłaszając inkorporację Estonii do Polski.
Szlachta wolno budziła się z mocarstwowego snu. Zresztą trud­
no jej się dziwić. To przecież znakomity publicysta Stanisław
Orzechowski od 1564 roku skutecznie wmawiał szlachcie, iż „Pol­
137
CZĘŚĆ DRUGA — HETMAN POLNY KORONNY
ska zewsząd doskonała jest tak, że nic przydać, nic ująć nikt nie
może”, że Rzeczpospolita — to „Sancta Sanctorum, to jest świę­
te miejsce (...) z ludem wybranym”.3 I choć Orzechowski jedno­
cześnie prorokował upadek Polski i przestrzegał przed nim, to
jednak fakty wcale za tym nie przemawiały. Liczącą milion dwie­
ście tysięcy mieszkańców Szwecję lekceważono przy tym zupeł­
nie: pamiętamy, co mówił o niej Batory, Karnkowski, Zamoyski.
Nie inaczej sądziła szlachta. Ponadto w XVI wieku zwycięstw
polskich i to jakich — było bez liku. Za Batorego powstrzy­
mano budzącą się potęgę Rosji; potężnym Habsburgom, by nie
wtrącali się do nie swoich spraw, dano przykry prztyczek w nos
pod Byczyną i odsunięto ich od tronu polskiego; pobito niedo­
szłego Aleksandra Macedońskiego Bałkanów, Michała Walecz­
nego; skutecznie powstrzymywano Turków. Współtwórcą tych
sukcesów był Żółkiewski: te fakty wpływały na mentalność ów­
czesnego pokolenia. Nic dziwnego, że nasi herbowi, świadomi
potęgi i wielkości ośmio i półmilionowego państwa o obszarze
sięgającym bez mała miliona kilometrów kwadratowych, będące­
go autentycznym spichlerzem zachodniej Europy, lekceważyli
ubogą w strawę i ludność Szwecję.
Aż do czasu gdy ta, wystawiwszy czternastotysięczną armię, za­
jęła, mimo przeciwdziałania wojewody wendeńskiego Jerzego
Farensbacha, niemal całe polskie Inflanty, do Dźwiny, zagraża­
jąc już bezpośrednio Kurlandii, Żmudzi i handlowi litewskiemu.
W styczniu 1601 roku na sejmie uchwalono wreszcie podatki
na wojnę z Karolem Sudermańskim. Przedtem jednak złożono
hołd Zamoyskiemu za wiktorię nad Michałem. Jemu — sześć­
dziesięcioletniemu już statyście — powierzono też dowództwo
nad wyprawą przeciwko Szwedom. Do zadania tego kanclerz
i hetman podszedł z właściwym mu rozmachem: natarczywie do­
magał się rozbudowy floty, proponował uderzenie i zajęcie Fin­
landii, usiłował do swoich pomysłów skaptować przedstawicieli
patrycjatu Gdańska, Rygi i miast pruskich.
Wielki strateg, snując logiczne skądinąd plany porządku bałty­
ckiego na warunkach Pax Polona, z wyżyn strategii musiał szyb­
138
IV. .DO INFLANT
ko zejść do tradycyjnego poziomu ściągania podatków i zbierania
wojska. Na jego polecenie dopiero 17 czerwca, po uporaniu się
ze sprawami żołdu, Żółkiewski wyruszył z Gródka z doświadczo­
ną w wojnie wołoskiej jazdą na Inflanty. Przedtem jeszcze wy-
maszerowała piechota. Warto przyjrzeć się, jaki to bezwzględny
rozkaz musiał rotom wydać dowódca, by raczyły maszerować:
„Wszem wobec panom żołnierzom, a osobliwie tym, którzy na
służbę Jego Królewskiej Mości i Rzeczypospolitej do Inflant pie­
niądze brali, iż jego mość pan hetman wielki już wyjeżdża w dro­
gę i ja także pojutrze na tę, daj Panie Boże, fortunną służbę Rze­
czypospolitej wyjeżdżam. Proszę i napominam waszmościów, że­
byście się waszmościowie spieszyli, a czasowi wojennemu, które­
go i tak już niemało upłynęło, nie omieszkiwali więcej” — pisał
Żółkiewski w uniwersale.4 Bezwzględny rozkaz, jak widać, przy­
pominał raczej uprzejme zaproszenie do wojenki, by panów żoł­
nierzy, broń Boże, nie obrazić. Co jednak bardziej zastanawiają­
ce, to fakt, iż z takim taktem kierowana armia była przecież sku­
teczna w działaniu: bitna, twarda, niezwyciężona już długie, dłu­
gie lata, ale i łatwo rozprzęgająca się, gdy brakło dla niej obieca­
nego żołdu lub na skutek prywatnych urazów.
Wystarczy spojrzeć na mapę, by pojąć, jak prosty był jej szlak
na Inflanty: idealnie wzdłuż 24 południka, koło którego leży tak
Lwów, jak i Ryga. Na Ukrainie hetman polny pozostawił Marka
Sobieskiego, zdążył jeszcze wpaść do domu, do Starzysk, po
czym już w końcu czerwca połączył się z siłami Zamoyskiego.
Kanclerz, wyściskawszy kuzyna, ruszył do Wilna na spotkanie
/ królem, a Żółkiewskiego z jego rotą, liczącą trzystu husarzy,
i z chorągwią Bieleckiego pchnął w przedniej straży. Miał on
osłaniać most na Dźwinie pod Selpilsem, za którą to rzeką kon­
centrowano czternastotysięczną armię Rzeczypospolitej. Tam
właśnie stanął Żółkiewski w ostatnich dniach sierpnia 1601 roku.
Dziwne zaiste rzeczy działy się w tym czasie w Inflantach. Nie­
liczne zastępy polskie pod wodzą Farensbacha, a następnie Krzy­
sztofa Radziwiłła i skłóconego z nim Jana Karola Chodkiewicza
gromiły raz za razem Szwedów, którzy mimo to dalej trzymali
139
CZĘŚĆ DRUGA — HETMAN POLNY KORONNY
mocno Inflanty. Triumfy święciła najwspanialsza jazda na świę­
cie — husaria — i myśl wojskowa polskich i litewskich dowód­
ców, dążących z reguły do walki manewrowej i gwałtownych
uderzeń; opłakane skutki przynosiły prestiżowe zwady pomiędzy
Radziwiłłem i Chodkiewiczem oraz notoryczny brak żołnierzy.
W rezultacie Karol Sudermański podszedł aż do Dźwiny i rozpo­
czął oblężenie Rygi.
Na wieść o pochodzie wojska koronnego hetman wielki li­
tewski Krzysztof Radziwiłł zaproponował Żółkiewskiemu wspól­
ne uderzenie na armię Karola. Żółkiewskiemu, wytrwałemu
zwolennikowi szybkich, gwałtownych uderzeń, plan ten przypadł
do gustu, ale Zamoyskiemu — równie wytrwałemu kunktatoro­
wi, obawiającemu się zapewne, że Radziwiłł wydrze mu laur
zwycięzcy — nie. W efekcie Karol uciekł spod Rygi, a Zamoyski
popełnił drugi błąd, nie zezwoliwszy ani Farensbachowi, ani Żół­
kiewskiemu na pościg komunikiem, bez taborów, za Szwedami.
Hetman polny ograniczył się tylko do rozpoznania przepraw
i osłony dużej armii królewskiej, przekraczającej rzekę z całym
zapleczem logistycznym i liczącej ponad trzynaście tysięcy żołnie­
rzy. Zamoyski uniknął w ten sposób decydującej bitwy, która
mogłaby zakończyć całkowicie nieszczęsną sprawę Inflant i bez­
nadziejnie wplątał się w zdobywanie poszczególnych niewielkich
twierdz, zajętych przez Szwedów. Nie była to przecież nie prze­
myślana gra: Zamoyski w planowym podboju Inflant usiłował
wzorować się na swym mistrzu wojskowości i przyjacielu, Stefa­
nie Batorym, ale czynił to nieumiejętnie.
W jakiś czas później poeta Józef Domaniewski zauważył, że
Polacy:
W mieściech się nie zawierali,
lecz się w polach potykali
z nieprzyjacioły swoimi,
i mieli górę nad nimi.5
Była to prawda, sposób walki wynikał z ukształtowania i ob­
szaru Polski. Niezmierzone kresy Rzeczypospolitej, na których
140
IV. ..DO INFLANT
wyrastały rachityczne zamki, oddzielone od siebie znacznymi
przestrzeniami, słabe zaludnienie, gonitwy za lotnymi zagonami
Tatarów zmuszały Polaków do docenienia roli jazdy i zaniedba­
nia sztuki oblężniczej. Na gęściej zaludnionym zachodzie, peł­
nym murów i skupisk ludzkich wykształciła się dobra sztuka
oblężnicza i świetna piechota, której perfekcja uwidaczniała się
w wielce skomplikowanych manewrach. U nas wyraźne zmiany
zaszły w czasach Batorego, kiedy to właśnie rozwinęła się najlep­
sza bodaj na świecie, bo zróżnicowana, jazda. Zamoyski jakby
tego nie widział. O wielkości jego błędu w skali strategicznej
niech świadczy fakt, że niemal każde bezpośrednie zderzenie
wojsk reprezentujących dwie sztuki wojenne: skandynawską
(czyli zachodnią, ożenioną przez Eryka Szalonego ze sztuką an­
tyczną) a polską, kończyło się nieodmiennie dla Szwedów, a więc
pośrednio i zachodu, bardzo przykro. Właśnie na skutek skom­
plikowania szyków pułków piechoty — dużych, niezdarnych,
z natury obronnych — oraz sprowadzania jazdy rajtarskiej po­
przez system karakolu do roli statycznych, strzelających kwadra­
tów. Wyglądało to następująco: pierwszy szereg rajtarów odda­
wał salwę z broni krótkiej, po czym zawracał w lukę między raj­
tarami, aby nabić powtórnie pistolety. W tym czasie strzelał dru­
gi szereg, zawracał, trzeci — da capo al fine. Temu tańcowi na
koniach Polacy i Litwini przeciwstawili gwałtowne uderzenia czo­
łowe i oskrzydlające. Natomiast żołnierz szwedzki świetnie spra­
wował się w obronie, szczególnie twierdz: był wytrzymały na
głód i mróz oraz miał chłodny temperament, co umożliwiało
trzymanie przez wodzów chętnych pań w stosownej odległości od
wojska. U nas było to raczej niemożliwe: jeśli chciano w tym za­
kresie utrzymać porządek, kurtyzany ścinano bądź topiono.
Żółkiewski ocenił postępowanie Żamoyskiego jako błąd,6 ale
rad nierad oczywiście ruszył w straży przedniej hetmana wielkie­
go na oblężenie twierdzy Wolmar, gdzie bronił się nieprawy syn
Karola Sudermańskiego, Karol Carllson Gyllenhjelm i Jakub
Pontus de la Gardie. Stanął koło tej warowni 26 października
1601 roku, gdy niespodziewany mróz, „większy niż w Polszczę
141
CZĘŚĆ DRUGA — HETMAN POLNY KORONNY
koło gromnic”,7 zaczął dziesiątkować pododdziały koronne. Za­
moyski miał jakiś uraz do bitew w polu; natomiast na oblęże­
niach znał się świetnie i, co gorsza, wiedząc o tym, do tego typu
walki dążył. Rwał się nawet do szturmu niedługo przed zapad­
nięciem zmroku — aż Żółkiewski musiał go powstrzymywać.8
Osobiście poprowadził też 18 grudnia o godzinie jedenastej uda­
ny atak. Żałamało to morale załogi szwedzkiej: przemarznięty
Wolmar szybko padł. Po zdobyciu twierdzy i zaprzysiężeniu
Szwedów Żółkiewski odesłał ich pod konwojem w kierunku
Estonii. Natomiast Carllsona wziął do niewoli Zamoyski; de la
Gardie dostał się w ręce Żółkiewskiego. Dwaj ostatni słynęli
z rycerskiego postępowania: Żółkiewski zwolnił jeńca i na drogę
obdarował go ponadto piękną szubą z rysi.9 W dziewięć lat póź­
niej los zetknie ich jeszcze raz w nie mniej ciekawych okoliczno­
ściach.
Po opanowaniu jednej twierdzy inflanckiej armia koronna,
kontenta z sukcesu, ale zła z powodu mroźnej zimy (Wolmar
ogołocono zupełnie z drewna) i braku całego żołdu, po prostu
rozeszła się za ciepłem i chlebem. W obozie Zamoyskiego z sena­
torów pozostali jedynie Żółkiewski i Farensbach. Nawet nasz
hetman był niepewny swych rot: przodem i na boki wysyłał naj­
wierniejszego i najlepszego zagończyka Bieleckiego oraz Jabło­
nowskiego, by zawracali uciekinierów.10 Toteż po naradach
z Żółkiewskim i Farensbachem Zamoyski postanowił zmusić
Carllsona do napisania listu do ojca, by ten rozpoczął rokowania
z Polakami. Strategia zdobywania twierdz inflanckich zaczęła
przynosić kanclerzowi gorzkie owoce. Na czele skromnej armii
pozostało mu jedynie zablokować leżący na północy Dorpat —
warto przypomnieć, że było to niegdyś najbogatsze starostwo Za­
moyskiego — i czekać wiosny. Przez Farensbacha, na wszelki wy­
padek, wezwał twierdzę do poddania się, ale nie uczyniło to
większego wrażenia na bardziej sytych niż Polacy Inflantczykach
i Szwedach.
Zamoyski skręcił więc w lewo, na mniejszy, mający ośmiuset-
osobową załogę, Felin, trwoniąc siły i gubiąc w ten sposób strate­
142
IV DO INFLANT
giczny cel wojny ze Szwedami. Dwudziestego piątego marca 1602
roku przycwałowała tu jazda Żółkiewskiego, idącego — jak zwy­
kle w wyprawach Zamoyskiego — w straży przedniej. Zajęła ona
lolwark Wast i uniemożliwiła jego załodze połączenie ze szwedz­
ką Estonią. Oblężenie urozmaicał sobie Zamoyski koresponden­
cją z Karolem Sudermańskim, która rychło ze sporu, w jakim ję­
zyku ma być prowadzona, przekształciła się w groźby pobicia ki­
jem (Zamoyskiego), wbicia na pal (Karola) i wzajemne oskarża­
nie o kłamstwo i głupotę. Zamoyski nie miał przy tym szczęścia
do pojedynków: po Szujskim uchylił się od walki również Karol
Sudermański.
Oblężenie Felina trwało zatem długo — padł między innymi
prowadzący roty do szturmu i śmiertelnie postrzelony w fosie do­
wódca spod Byczyny i obrońca Inflant, dzielny wojewoda wen-
dcński Jerzy Farensbach. 1 choć zakończyło się ono w drugiej po­
łowie maja kapitulacją twierdzy, to jednak głód i zimno osłabiły
nędzne resztki wielkiej niegdyś armii koronnej.
Należy poczytać za akt odwagi i przedostatniej bodaj erupcji
energii wojskowej znamienitego przecież kanclerza i hetmana, że
/ dwoma zaledwie tysiącami obdartych i głodnych żołnierzy śmiał
pojawić się pod Białym Kamieniem. Twierdza ta, określona
przez Zamoyskiego jako serce Estonii, uchodziła za najnowocze­
śniejszą w Inflantach. Przed oczami Żółkiewskiego i jego ochla­
panych błotem zagończyków, człapiących z trudnością wśród
okropnych trzęsawisk, pokrytych wiecznie wilgotnym, brudnozie­
lonym mchem, karłowatymi brzezinami i olszynami, ukazały się
mury z wapienia, pamiętające jeszcze czasy krzyżackie. Nad zam­
kiem sterczała trzydziestometrowa baszta, rogi osłonięte były sil­
nymi murowanymi bastionami, wykładanymi wewnątrz ziemią,
sponad wzmocnionych nią murów wyzierały paszcze licznych ar­
mat.
Zamoyski swym zwyczajem rozpoczął oblężenie od ostrzeliwa­
nia i blokady twierdzy, tymczasem rozwijając, opanowaną prze­
zeń do perfekcji, listowną akcję werbunkową. Ale i Szwedzi nie
czekali na cud. Pod Rewlem, obecnym Tallinem, stolicą Estonii,
143
CZĘŚĆ DRUGA — HETMAN POLNY KORONNY
generał Reinhold Arnep zbierał bataliony, szykując się do odsie­
czy załodze Białego Kamienia. Po miesiącu bezczynności pod tą
twierdzą Żółkiewski ruszył wreszcie pod Rewel, by rozbić pułk
Arnepa. Rzecz charakterystyczna: starszy wiekiem i urzędem po­
nad sześćdziesięcioletni hetman wielki koronny został pod Bia­
łym Kamieniem, uznając przed sobą, a i wobec historii, wyższość
umiejętności wojskowych Żółkiewskiego w polu. To wtedy Za­
moyski zaczął zwać kuzyna podporą swej starości.
O dwa kilometry od Rewia 30 czerwca 1602 roku nasz hetman
natrafił na silne pozycje przeciwnika, uprzedzonego o podejściu
wojsk polskich. Szwedów otaczały bagna, strumienie i zaostrzone
ostrokoły, zwane hiszpańskimi kozłami. Żółkiewski rzucił na nie
dwie chorągwie Stefana Potockiego i Zygmunta Kazanowskie-
go — dwustu dwudziestu czterech jeźdźców — ale utknęły one
na przeszkodach i pikach piechoty; pod gradem kul musiały się
wycofać. Hetman pchnął je jeszcze raz. Dwie godziny polskie ko­
pie łamały się na kozłach, szable siekły i szczerbiły oparte na zie­
mi długie żelazne piki szwedzkie, usiłując wyrąbać drogę w głąb
ugrupowania przeciwnika i złamać jego stalowe szyki. Bezsku­
tecznie, ale za to celowo. W tym bowiem czasie na rozkaz Żół­
kiewskiego lekkie chorągwie kozackie przedzierały się już przez
trzęsawiska i strumień, by od tyłu, po dziesięciokilometrowym
marszu, zaskoczyć broniących się wytrwale i uparcie Szwedów.
Manewr był znakomity. Uderzenie kozackie na tyły było nieo­
czekiwane i pułk Arnepa poszedł w rozsypkę; sam dowódca padł
przeszyty kopią husarską. Resztki jazdy szwedzkiej goniono aż
pod mury Rewia, którego umocnienie i położenie obejrzał het­
man dokładnie.11 Talent wojskowy Żółkiewskiego, oszlifowany
najwyraźniej podczas ostatnich walk z Kozakami i Tatarami, ob­
jawił się tu pełniej nawet niż pod Sołonicą. Umiejętność wiąza­
nia sił nieprzyjaciela, wykorzystanie manewrowości Kozaków,
znakomite rozpoznanie terenu zaowocowały znacznym zwycię­
stwem. Jaka szkoda, że Zamoyski, mając tak zdolnego, młodsze­
go od siebie, reprezentującego ofensywną myśl wojskową do­
wódcę w polu, nie uderzył na początku tej wojny na siły Karola
144
IV. ...DO INFLANT
Sudermańskiego! Takim „tatarskim” manewrom, ożenionym
z natarciem ówczesnych czołgów — husarii — rzadko kto mógł
się skutecznie oprzeć.
Zwycięstwo pod Rewlem będzie miało dla Żółkiewskiego do­
datkową wartość: doświadczenia z tej bitwy przydadzą mu się
bardzo w boju jego życia za osiem lat.
Po tym sukcesie do niedawna głodne rycerstwo polskie rzuciło
się na północną Estonię i nawet hetman nie mógł powstrzymać
swych rot od grabieży. Zagony poszły daleko i kopyta końskie
zwycięskich chorągwi bliskie były zanurzenia w zimnych wodach
Zatoki Fińskiej. Objuczeni łupem, z Te Denni laudamus na
ustach Polacy wrócili pod Biały Kamień.
Tutaj jednak daleko było do pieśni zwycięstwa. Mimo posił­
ków i bezustannej pracy artylerii polowej mury Białego Kamie­
nia stały nietknięte. Inflanty, ten zielony kraj poprzecinany dwo­
ma pasami puszcz, nie były najwdzięczniejszym miejscem pod
słońcem: od lipca do października tak na trzęsawiska, jak i na
zagospodarowane wyżyny rok w rok z nieba lały się istne potoki
deszczu. Błota wokół Białego Kamienia zmieniły się w bajora,
wilgoć wdzierała się wszędzie, powodując choroby. U Zamoy­
skiego nasilił się reumatyzm, spuchły ręce, nogi od odmrożeń,
dręczył go ustawiczny kaszel i stąd biorąca się bezsenność. Mie­
wał nawet halucynacje na tle religijnym. A przecież i Żółkiewski
nie należał do Herkulesów. Zanosiło się na to, że po raz pierwszy
hardziej szczęśliwy niż genialny wódz zejdzie z pola bitwy bez
wieńczącego wojnę zwycięstwa.
Szczęśliwa gwiazda nie opuściła go jednak. Los widać lubi
zdolnych i wytrwałych. Gdy Zamoyski z goryczą w sercu zamie­
rzał zwinąć oblężenie, kilku jeńców wyznało, że w północnej
kurtynie, chronionej dodatkowo przez wielki pas bagna, jest
słabsze miejsce. Hetman wielki rozkazał tam sypać groblę, ciąć
drzewa i tworzyć z nich pomost na bagnach. Na stworzonym w
ten sposób prowizorycznym moście z bali ustawił ciężką artylerię,
która już w kilka godzin po rozpoczęciu ostrzału, rozerwała mury
Białego Kamienia, zmuszając załogę szwedzką do poddania się.
III J Bcsnlii 145
CZĘŚĆ DRUGA — HETMAN POLNY KORONNY
Od tej chwili nielicznej armii polskiej jakby przybyło sił i wy­
trwałości. Ożywione zwycięstwem roty obu hetmanów zdobyły
jeszcze kilka pomniejszych twierdz, tak że w rękach szwedzkich
został tylko Rewel, Narwa, Parnawa i Dorpat. Zajęcie całej
Estonii wydawało się kwestią czasu; sam Zamoyski z właściwą
mu retoryką dowodził królowi, że Rewel — głowa, Narwa — żo­
łądek, muszą „zemdleć”, gdy Biały Kamień — serce, przestało
bić.12 Jeszcze próbował zdobyć Narwę, szturmować Dorpat —
ale okazało się, że i on, i przemoczone do cna i zmęczone wojsko
było u kresu fizycznych możliwości. Poza tym dobre wojsko wy­
czuwa sens lub bezsens operacji: Zamoyskiemu już od dawna wy­
ciekły roty, tak że w końcu został z pięciuset ludźmi zdolnymi
jako tako do walki w polu. Schorowany i rozgoryczony musiał
się zatrzymać niemal u mety nie najrozsądniej wybranej drogi:
zrezygnował z dowództwa w Inflantach, co było w dziejach het­
manów polskich zjawiskiem bez precedensu. Nie wykorzystał ta­
lentu młodszych — Żółkiewskiego czy też Farensbacha — do
rozbicia głównych sił szwedzkich w bezpośrednim starciu. I to
było najpoważniejszym bodaj błędem Zamoyskiego.13 Pozostało
poszukać następcy: wydawało się, że dowódcą wojsk w Inflan­
tach zostanie Żółkiewski, któremu już w kwietniu 1601 roku król
proponował objęcie urzędu hetmana wielkiego litewskiego na
miejsce Krzysztofa Radziwiłła. Żółkiewski podówczas się zgo­
dził; Zygmunt III oświadczył zatem, że mianuje go pułkowni­
kiem wojsk inflanckich.14 Prawdopodobnie była to swoista próba
wywarcia presji na Radziwille, gdyż potem król do sprawy tej nie
wracał aż do rezygnacji Zamoyskiego. Wtedy jednak Radziwiłł
odmówił przyjęcia dowództwa.
Ale i Żółkiewski nie chciał dowodzić w Inflantach. Tłumaczył
się dość wiarogodnie, wydaje się jednak, że uczynił tak za namo­
wą kanclerza. Zamoyski bowiem usprawiedliwieniom Żółkiews­
kiego użyczał swego autorytetu — i to jest wielce zastanawiające.
Posłuchajmy zresztą, jak kanclerz motywuje przed Piorunem Ra­
dziwiłłem odjazd naszego hetmana z Inflant. „Imć pan lwow­
ski zostać też nie mógł, bo go ciężary domowe, długi cisną bar­
146
IV ..DO INFLANT
dzo, i musiał, dla uprzątania, albo raczej zastanowienia ich,
przed gody jechać do domu. A nadto, choć on sam siebie nie
chce tego tak daleko baczyć, ja widzę, iż nie do końca pewne
zdrowie ma: i te, i owe cierpi afektacje, a lekarstw, naturze sa­
mej ufając, nie zwykł używać. Raz też byczyński i inne [?!] bar­
dzo mu dokuczają. Owa potrzebuje odpoczynku i żeby ratował
się lekarstwy, byłem mu autor.”15 Kłopoty domowe są nieodłącz­
ną częścią życiorysu każdego, ale Regina potrafiła doskonale za­
stępować męża; natomiast choroba była i jest w polityce dyplo­
matycznym wybiegiem, takim samym dobrym jak inne. Wydaje
się zatem, że to nie motywy podane przez Zamoyskiego zaważyły
na nieprzyjęciu przez Żółkiewskiego dowództwa w Inflantach.
Starzejący się kanclerz potrzebował po prostu swego zdolnego
i lojalnego kuzyna w nadchodzącej walce z królem i jego potęż­
niejącym stronnictwem; dla ochrony interesów Rzeczypospolitej
i własnych na kresach. I dlatego zrobił wiele, by Żółkiewski nie
został w tej ociekającej deszczem krainie, na dodatek sam — bez
armii.
Przedtem jeszcze, we wrześniu 1602 roku, nad Dźwiną Zamoy­
ski spotkał się z Janem Karolem Chodkiewiczem. Znał go od da­
wna: nieobliczalnego, bywało, gwałtownika, zwanego dla tej ce­
chy przez niechętnego mu kanclerza wielkiego litewskiego Lwa
Sapiehę, a potem i przez własnych żołnierzy, Belzebubem, świe­
tnego przy tym dowódcę. Znał go też dobrze i raczej nie lubił
l racji przeciwstawnych cech i tej samej, olbrzymiej, dumy Żół­
kiewski. Ale też, trzeba przyznać, cenił hetman koronny swego
litewskiego kolegę po fachu bardzo; gdy było trzeba, chowając
urazy do kieszeni, wstawiał się na sejmie przed królem i wysła­
wiał jego przewagi. To Chodkiewiczowi Zamoyski zdał dowódz­
two nad, pożal się Boże, wojskami w Inflantach. Wybór był świe­
tny. Z „Belzebuba” Chodkiewicz przemieni się w anioła stróża
ojczyzny, który za własne pieniądze odtworzy armię i odniesie
największe bodaj taktyczne zwycięstwo w dziejach polskich, pod
Kircholmem.
ni

Rozdział V
ŚMIERĆ ZAMOYSKIEGO
Nie zakończona przez Zamoyskiego wojna w Inflantach zupełnie
wyraźnie obnażyła pewne niedostatki świetnej i bogatej Rze­
czypospolitej. Późniejsze jej następstwa miały się okazać dużo
groźniejsze: pośrednim efektem nie rozstrzygniętej przez Pola­
ków sprawy przynależności Inflant będzie wzrost potęgi lekcewa­
żonej dotąd Szwecji i katastrofalny „potop”. Nie opłaceni żołnie­
rze zawiązywali konfederacje wśród nie spotykanych dotąd gwał­
tów i grabieży, dochodząc swych praw do żołdu. Kolejny raz we
Lwowie Żółkiewski musiał paktować ze zbuntowanym wojskiem.
Hetman był za przykładnym ukaraniem skonfederowanych żoł­
nierzy, ale Zamoyski znów wybrał drogę układów i obietnic. Ko­
sztowało to hetmana polnego wiele zdrowia, nie tylko w przeno­
śni, ale i dosłownie. Dżdżyste Inflanty dopiero we Lwowie dały
o sobie znać. Żółkiewskiego trapiła wysoka gorączka, która po
ustąpieniu pozostawiła opryszczkę na wargach.1Wielebna konfe­
deracja — jak ją z przekąsem nazywał zbolałymi ustami — po
żmudnych pertraktacjach dała się wreszcie ułagodzić. Wypłata
następowała względnie szybko: w lipcu 1603 roku już tylko pięt­
naście tysięcy złotych brakło na opłacenie wojska. Działo się tak
dzięki poświęceniu Żółkiewskiego, który pożyczał i zbierał pie­
niądze z własnych dzierżaw, by mieć na żołd dla żołnierza. Czy­
nił tak od dawna chytry przecież, a nawet pazerny Zamoyski, ro­
bił tak Żółkiewski, sam opłacał wojsko Chodkiewicz. Patrio­
tyzm, powinność, duma czy pycha rodowa splatały się w tym wy­
148
V. ŚMIERĆ ZAMOYSKIEGO
padku w dziwny może dla potomnych węzeł postaw służących
dobru Rzeczypospolitej, ale i wyniesieniu rodu. W ten sposób
zdobywano wdzięczność i nadania od króla, i autorytet u szlach­
ty, i broniono ojczyzny. Toteż nic dziwnego, że w rok później,
z polecenia królewskiego Żółkiewski jako człowiek obeznany
z tymi sprawami, przyczyni się do kolejnej zgody kończącej kłót­
nie na tle finansowym: tym razem między Mohyłami a ich zbun­
towanym wojskiem najemnym.2
Nastał pamiętny rok 1605. Nim powiemy o ważkich wydarze­
niach politycznych, zerknijmy na południowe kresy. Z począt­
kiem lata pojawili się tam Tatarzy. Tym razem obok palenia, ra­
bowania i zagarniania w niewolę kogo popadnie, główną uwagę
skupili na braniu w jasyr „białych głów i panien szlacheckiego
stanu”.3 Robili to dwukrotnie; białolice Laszki osiągały w Biało-
grodzie i Stambule duże ceny. Król w uniwersałach wzywał, od­
wołując się do miłości ojczyzny, by szlachta kupiła się wokół
chorągwi Żółkiewskiego. W październiku na polach białogrodz-
kich znów zaroiło się od drobnych koników, na których kulili się
odziani w baranie kożuchy pohańcy. W tej wyprawie na Polskę
debiutował na czele ordy budziackiej osiemnastoletni Kantymir
murza, zwany potem Krwawym Mieczem.
Jednak pierwsze starcie dojrzałości z młodością przyniosło het­
manowi duży i zasłużony sukces. W styczniu 1606 roku Żółkiew­
ski, dysponując kilkutysięczną armią złożoną głównie z pocztów
magnackich Stanisława Golskiego, strażnika koronnego Jana Za­
moyskiego, książąt Ostrogskich i Janusza Zbaraskiego, bogaty w
doświadczenia, nie bawił się w gonitwę za lotnymi Tatarami, lecz
/.organizował przemyślną i nieoczekiwaną zasadzkę na „czar­
nym” szlaku. .
Dwudziestego ósmego stycznia nad rzeką Udycz (lewy dopływ
Bohu) pojawili się skośnoocy zwiadowcy, znacząc drogę pocho­
du pożarami i dymami; za nimi ciężko sunął obładowany jasyrem
i bydłem tabor. Tatarzy z bogatymi łupami wracali do swych ułu-
sów. Wiedzieli, że niedaleko gdzieś kręci się Żółkiewski, który
już od pewnego czasu szedł równolegle do trasy pochodu Tata­
149
CZĘŚĆ DRUGA — HETMAN POLNY KORONNY
rów. Usiłował robić to skrycie, by Tatarzy nie zorientowali się w
liczebności i zamiarach jego armii. Prócz łupów pohańcy ciągnęli
za sobą istny ogon smrodu, gdyż prawdziwy Tatar był myty tylko
trzy razy w dzieciństwie; potem kąpiel zastępowało mu przeby­
wanie rzeki w bród. Był trzaskający mróz, słońce świeciło jasno,
skrząc się złotem na niezmierzonych śnieżnych stepach.4 Zwia­
dowcy tatarscy, posuwając się z wolna w różnych kierunkach,
zerkali podejrzliwie na pokryte czapami śniegu dąbrowy, ale
i tam zdradliwe promienie słońca nie błysnęły na pancerzach,
szyszakach czy obnażonych mieczach. Uspokojeni ruszyli dalej.
Jednak kiedy kosz nadciągnął nad Udycz, z dąbrowy sprawnie,
„cudnym idąc porządkiem”,5 wyszły chorągwie polskie. Pozosta­
nie zagadką, jak swe kilkutysięczne wojsko hetman zdołał zama­
skować przed mistrzami walki w stepie. Krążąc zwinnie między
hufcami, wzorowo sformował on silne skrzydła; środek zajął ta­
bor uformowany w sześć rzędów.
Pierwsze uderzyło skrzydło prawe, „książęce” — Ostrogskich,
Różyńskiego, Zbaraskiego. Związało ono walką przeważającą
część Tatarów i wtedy hetman pchnął lewe skrzydło starosty
chmielnickiego Mikołaja Strusia. Zaskakujące uderzenie z boku
rozwiniętych szyków polskich było tak gwałtowne, że Tatarzy
zdołali tylko raz wypuścić strzały z łuków, po czym, nadal
oskrzydlani przez hufiec Mikołaja Strusia, zawrócili. Wbrew
tatarskim metodom symulowanej ucieczki, ta była bezładna: na
przestrzeni paru mil zasieczono kilku murzów i kilkuset ordyń-
ców; jeńców nie brano. Tysiące nieszczęśnic i nieszczęśników
z niedawnego jasyru padało na śnieg ze łzami w oczach do kolan
wybawicielom i hetmanowi w serdecznej podzięce, dwa tysiące
krępych, niezwykle wytrzymałych, choć niedużych koni, bachma­
tów, wracało do właścicieli bądź — o wiele częściej — wpadało
w ręce zdobywców.
Wprawdzie Żółkiewski odniósł swe najświetniejsze zwycięstwo
nad Tatarami mając przewagę sił,6 ale wydawało się, że wreszcie
znalazł fortel na skuteczną walkę z ordą na większą skalę. Spo­
dziewając się też, że rychło pohańcy ruszą pod Kijów, pouczał
150
V. ŚMIERĆ ZAMOYSKIEGO
szlachtę, że zwycięstwo to zostało odniesione dzięki współpracy
z magnatami, bo przy tak małej liczbie stałego wojska nie wskó­
rałby nic poza położeniem żywota w walce z Półksiężycem, co
jest jego pragnieniem.7 Niestety, nie pomylił się. Jaskółka wikto­
rii nad Tatarami nie uczyniła bowiem wiosny: już w 1608 roku,
w listopadzie, hetman nie zdoła zapobiec wielkiemu najazdowi
i okropnemu spustoszeniu Podola, a owa jaskółka spod Udycza
zmieni się w złowróżbnego kruka jesieni jego długiego, jak na
owe czasy, życia.
Ale to przyszłość. Zwycięstwo hetmana poszło w świat — roz­
sławione panegirykami łacińskimi Szymona Szymonowica8 —
i wróciło echem w postaci listu dziękczynnego papieża Pawła V.9
Pismo przyszło na ręce króla — nie pierwsze zresztą w tych cza­
sach. Ówczesna Europa była jeszcze pod wrażeniem zwycięstwa
Chodkiewicza pod Kircholmem. Oczywiście wiktoria Żółkiew­
skiego w niczym nie mogła się z nim równać, ale też nie podej­
rzewano, by nowy Kircholm mógł przydarzyć się już za kilka lat.
Żółkiewski dobiegał sześćdziesiątki. Wiek to dla wodza, który
musi wytrząsać brzuch w karecie czy tym bardziej na koniu po
bezdrożach olbrzymiego kraju, dość zaawansowany; wydaje się, że
szczyty możliwości fizycznych i psychicznych są już poza człowie­
kiem. Przed wyprawą na Tatarów, w obliczu zamętu ogarniającego
Polskę, hetman w Bracławiu 12 stycznia napisał kolejny testament.
Rzecz to bodaj dla poznania jego psychiki najistotniejsza.
Żółkiewski nie zmienił się. Testament rozpoczyna się od
slwierdzenia, że życzy sobie śmierci w walce z „pogany, dla wiary
świętej chrześcijańskiej”,10 głęboka religijność przebija i z na­
stępnych słów. Potwierdza swe przywiązanie do tronu, oddając
na wypadek śmierci pod opiekę królewską, ale również między
innymi wojewody krakowskiego Mikołaja Zebrzydowskiego —
swego syna, Jana. Wzruszające słowa kieruje do małżonki oraz
do Janka, zalecając mu kształcenie w kraju „dobrych obycza­
jów”, prowadzenie życia czynnego dla dobra wiary chrześcijań­
skiej i Rzeczypospolitej. Szczególną wagę przywiązywał hetman
do nauki: z niej — pisał Żółkiewski do syna — „wielką podporę
151
CZĘŚĆ DRUGA — HETMAN POLNY KORONNY
i wielki ratunek do godności, do służby Rzeczypospolitej, do
wszelakiego uczciwego życia mieć będziesz. Nie mów, jako wiele
ich: nie mam chęci do nauki; w twej mocy ta chęć; każdy, kto
chce, może ją mieć. Historyki koniecznie czytaj.” Wpływ ówcze­
snych dramatycznych wypadków, o których niżej, kazał Żółkiew­
skiemu opowiedzieć się za królem; toż samo w przyszłości naka­
zywał czynić synowi. Prosił też Janka, by unikał towarzystwa „lu­
dzi płochych, rozpustnych, marnotrawców, pijanie, zbytecznie,
wszetecznie żyjących”. Podkreślał znaczenie rycerskiego wycho­
wania poprzez przechodzenie kolejnych szczebli wtajemniczenia.
Pokora bije i z tych słów do syna: „mistrzem zaraz nie chciej być,
byś nie pobłądził; przy hetmanie się pierwej baw, rzeczom się
przypatrzywszy, dopiero też rotę możesz wieść”. Gorące słowa
kierował też do córki Katarzyny, by stała się „przykładem wsze­
lakiej uczciwości białogłowskiej”. Wreszcie — przed dyspozycja­
mi majątkowymi — hetman nakazał, by w wypadku śmierci w
obronie ojczyzny, trumnę przykryć nie czarnym aksamitem, ale
„szkarłatem, na znak wylania krwie dla Rzeczypospolitej, a to
nie dla chluby żadnej, lecz dla pamiątki i dla pobudki drugich do
cnoty i nieszanowania się dla ojczyzny” .
Testament jest napisany pięknym językiem: jasnym, prostym,
wzruszającym i dotąd zrozumiałym. Jest też potwierdzeniem cech
Żółkiewskiego: lojalności, głębokiej wiary, pokory i skromności,
pomieszanej ze skłonnościami do mentorstwa. Jest wreszcie wy­
kładnią celów i obowiązków życiowych, systemu wychowania
dzieci, nieustannego odtąd pragnienia męczeństwa za wiarę i oj­
czyznę. Widoczny też jest już regalizm hetmana.
Dodać należy, że w swym kanonie szczytnych zasad moralnych
hetman dawał pierwszeństwo sprawiedliwości przed przyjaźnią.
Gdy senat ryski, na podstawie pochopnych zarzutów, usiłował w
1602 roku wyzuć z majątku i ukarać „na gardle” sekretarza kró­
lewskiego i pisarza ziemi wendeńskiej Dawida Hilchena, człowie­
ka, którego Żółkiewski mianował swym przyjacielem, hetman
ujął się za nim w charakterystyczny dlań sposób. W Upomnieniu
do senatu ryskiego pisał: „Proszę, aby słuszność sama w tej spra­
152
V. ŚMIERĆ ZAMOYSKIEGO
wie rozstrzygła. Zrobicie mi tym największą przyjemność. Czło­
wieka, dla którego mam przyjaźń, jak długo tenże granic słusz­
ności nie przekroczył, opuścić nie mogę.”11 Lojalność hetmana
dotyczyła przy tym nie tylko, jak to często bywa, ludzi stojących
wyżej na drabinie hierarchii społecznej, ale również tych po­
mniejszych. Senat ryski na wszelki wypadek wolał zrobić przyje­
mność znacznej osobistości. W trzy lata później Hilchen, pewnie
nosząc głowę na karku, odwdzięczył się Żółkiewskiemu sławiący­
mi go strofami.
Wróćmy jednak do testamentu. Ostatnią wolę pisał Żółkiewski
w gorących czasach zbliżającego się zamętu w Rzeczypospoli­
tej — i ślady tego możemy odnaleźć w testamencie. Aby jednak
/'rozumieć genezę rodzącej się w Rzeczypospolitej burzy, musimy
cofnąć się do roku 1605.
„Ustawicznie się mury Rzeczypospolitej waszej rysują, a wy mó­
wicie: nic, nic, nierządem Polska stoi” — głosił szlachcie ksiądz
Piotr Skarga, dodając ciszej: „Jeśli zginie doczesna [ojczyzna],
przy wiecznej się ostoim.”12 Konfederację warszawską z 1573
roku, zaprowadzającą pokój religijny w państwie, nazwał on pie­
kielnym i dzikim prawem. Jezuicki pogląd na świat Zygmunta III
Wazy — przy tym jego powolność, upór, skrzyżowany z chole­
rycznym usposobieniem wpływowego Skargi i usztywniony cu­
dzoziemskim otoczeniem na dworze — nie sprzyjał pacyfikacji
wielowyznaniowego społeczeństwa, ale wręcz przeciwnie. Naród
szlachecki był w stosunku do króla niechętny i nieufny, tak jak
on był nieufny wobec demokracji parlamentarnej i ideałów tole­
rancji religijnej. Wprawdzie początkowo zauważono w Wazie
/rozumienie dla innych wyznań — jego siostra Anna, z którą za­
mykał się w komnatach dla wysłuchania jej uczonych rad, orga­
nizowała na Wawelu, za cichą aprobatą króla, nabożeństwa pro­
testanckie — ale i te okruchy tolerancji powędrowały wraz z An­
ną za morze, a potem na Pomorze. I to w czasach, gdy współcze­
sny mu król Francji, Henryk IV, budował pokój i wielkość swego
podzielonego religijnie kraju na zasadzie: „L’eglise de France est
dans le royaume et non le royaume dans 1’eglise!”13 Tumulty reli­
153
CZĘŚĆ DRUGA — HETMAN POLNY KORONNY
gijne — tam odchodzące powoli w przeszłość — u nas stawały
się rzeczywistością, jako wyraz rosnącego z wolna nieporządku.
Jeszcze gorsze w skutkach i trudne do opanowania były kon­
federacje żołnierskie — choć najgroźniejsze miały dopiero na­
stąpić. Nade wszystko wśród szlachty, świadomej załamywania
się praworządności, dominowała niechęć do dziwnego, mało­
mównego króla, który nie tylko odbijał piłkę rakietami (nie­
przyzwoita to zabawa — srożył się prymas Karnkowski), rze­
źbił, niczym prosty rzemieślnik, dla Jasnej Góry monstrancję
w złocie, ale od początku ze wszystkich sił odpychał w stronę
Habsburgów wywalczoną dlań z takim trudem i przyjętą prze­
cież przez niego koronę królów polskich. Gdy mu to się nie
udało, uparcie dążył do ponownego związania się z domem au­
striackim: poprzez ślub z siostrą zmarłej Anny, Konstancją
Habsburżanką.
W zwierciadle wojny inflanckiej ustrojowi Polski mogła szlach­
ta przyjrzeć się najlepiej. Myśleniu o życiu doczesnym i przy­
szłym sprzyjała zaraza, która w latach 1601—1604 z wolna prze­
taczała się przez kraj, dosięgając niektórych miast i wywołując
lęk, tak że szlachta wolała niekiedy odbywać sejmiki na odle­
głych polach. Nie wykorzystane zwycięstwa. Chroniczny brak
żołnierzy. Nieuchwalanie podatków na rozpoczęte wojny. Uma­
cniająca się pozycja sejmików, decydujących o losach Rzeczypo­
spolitej wedle partykularnych interesów poszczególnych ziem.
Z drugiej strony — rosnące wpływy nowej magnaterii, suto ob­
darowywanej przez elekcyjnych królów, co za Zygmunta III wy­
raziło się również wzrostem znaczenia senatu. I w tle jedenaście
przegadanych sejmów w latach 1592— 1606, z których pięć, choć
odegrało niekiedy istotną rolę, to jednak rozeszło słę bez uchwa­
lenia konstytucji, świadcząc, iż w sprawnym dotąd mechanizmie
parlamentaryzmu polskiego coś zaczyna szwankować.
Właściwie wszyscy wiedzieli, że Rzeczpospolita wymaga napra­
wy. Tylko — rzecz to znana — różnie widzieli drogi reform. Re­
galiści na czele z monarchą chcieli wzmocnić pozycję króla i sena­
tu, powiększyć skarb, stałe wojsko, zgnieść innowierców jako do­
154
V. ŚMIERĆ Z A M O Y S K I E G O
mniemane źródło awanturniczej opozycji i związać silniej Polskę
z katolicyzmem i jego znanymi politycznymi opcjami, często, de­
likatnie mówiąc, dalekimi od polskiej racji stanu. Opozycja Za­
moyskiego — od magnackiej po republikańsko-szlachecką — dą­
żyła do zahamowania absolutystycznych i prohabsburskich zapę­
dów króla oraz rozpanoszonego klerykalizmu. Od tego momentu
zaczynały się sprzeczności w tym obozie: szlachta dążyła do ogra­
niczenia roli senatorskiej magnaterii; magnaci z tego stronnictwa,
owszem, skłonni byli utrącić magnatów, ale z otoczenia króla, by
zamiast nich tym silnej potrząsać państwem. Jednak gdy przycho­
dzi przyjrzeć się programom tworzących się ugrupowań, widać,
jak ciężko wtłoczyć je w jednoznaczne, a tak zwodnicze, ulubio­
ne przez polityków i dydaktyków ramki: postępowe — reakcyj­
ne. Oba programy miały swoje blaski i cienie, a nad wszystkim,
jak to odwiecznie dyktuje życie, doraźnie dominował często nie
rozsądek, ale prawa emocji, animozje i konstelacje personalne.
Osoba kanclerza jednak — jego siła, autorytet, znaczenie — peł­
niła rolę swoistego zwornika różnych tendencji politycznych,
chroniąc je w praktyce przed zanarchizowaniem.
Zamoyski wśród senatorów mógł liczyć nie tylko na wojewodę
krakowskiego Zebrzydowskiego czy hetmana Żółkiewskiego, ale
również na wojewodę lubelskiego Marka Sobieskiego, podkan­
clerzego koronnego Piotra Tylickiego i kilka innych znacznych
osobistości oraz na różnowierców, niechętnych „jezuickiemu kró­
lowi”, takich na przykład, jak wojewoda brzesko-kujawski i brat
czeski Andrzej Leszczyński czy też marszałek litewski, kalwin,
Krzysztof Dorohostajski. W sumie grono zamoyszczyków i ich
sympatyków tworzyło silne stronnictwo, wspomagane w toku sej­
mu 1605 roku przez rozczarowanych do króla dostojników.
Ale i regaliści nie zasypiali gruszek w popiele: usiłowali pod­
ważyć popularność Zamoyskiego wśród szlachty, oskarżając go
iO realizowanie prywatnych interesów w Rzeczypospolitej i poza
iej granicami. Dla większego bezpieczeństwa, a może i zastrasze­
nia opozycji, marszałek koronny Zygmunt Myszkowski, za wiedzą
króla przyzwolił na zaciąg chorągwi, rzekomo dla ochrony obrad
155
CZĘŚĆ DRUGA — HETMAN POLNY KORONNY
sejmu. Czynił to rotmistrz królewski Gratus Tarnowski oraz nie­
jaki Bobowski.
Żółkiewski szybko zorientował się w zabiegach regalistów i do­
niósł o tym Zamoyskiemu, ostrzegając go z przekąsem, iż „coś
foremnego ma być na tym sejmie”.14 Wypadki biegły szybko:
kanclerz postarał się zatem, by jako pierwszy odbył się sejmik
bełski, na którym przed laty rozpoczynał swą świetną karierę po­
lityczną, a jego instrukcje — autorem był on sam — stały się pro­
gramem politycznym opozycji.15 Uchwalone wytyczne nie zawie­
rały jednak radykalnego programu uzdrowienia Rzeczypospoli­
tej, ale raczej pouczenia i upomnienia pod adresem króla. Zoba­
czymy to w mowach sejmowych opozycji. Nie wszystko przecież
szło po myśli zamoyszczyków: na przykład na sejmiku wiszneń-
skim szlachta ruska, nie mogąc dojść do zgody, wybrała podwój­
ną liczbę posłów — regalistów i opozycjonistów — wśród których
znalazł się niedawny przeciwnik Żamoyskiego, a teraz jego adhe­
rent, Stanisław Diabeł Stadnicki.
Dwudziestego stycznia 1605 roku rozpoczął się w Warszawie
sejm. Zamoyski, już w senacie, chłodno powitał jego królewską
mość; monarcha, wykazując się zaskakującym sprytem, równie
chłodno odpowiedział, że zwalnia kanclerza z posiedzeń w izbie
wyższej ze względu na sędziwy wiek i nadwątlone zdrowie. Roz­
poczęło się znane od dawna w dyplomacji odbijanie piłeczki.
Kanclerz jednak gotów był do polubownego zakończenia sporu
z królem: z jego zapewne inspiracji wojewoda Zebrzydowski
spotkał się z Zygmuntem III, sposobiąc grunt do porozumienia.
Ale Waza był nadal uparty i pamiętliwy, trwał przy swoich pla­
nach i do ugody nie doszło.
Rozpoczęło się odwitanie króla, polegające na dostąpieniu
zaszczytu ucałowania przez posłów ręki Zygmunta III, a na­
stępnie osławione polskie wotowanie. Po przemówieniach re­
galistów — na ogół „płytkich głów”16 i kiepskich mówców —
oraz „bezpartyjnych” , głos zabrali zamoyszczycy. Skryty Ze­
brzydowski, mimo że uważany za „pierwszego zamoyszczy-
ka”,17 wygłosił przemówienie dość enigmatyczne i wręcz nie
156
V. ŚMIERĆ ZAMOYSKIEGO
obciążające w niczym króla. Tym mocniej zabrzmiały słowa Żół­
kiewskiego.
„Naprzód ze strony Inflant bardzo mnie wielki żal obchodzi,
że ta prowincja, tak drogą krwią przodków naszych i nas samych,
więc wielkim kosztem opłacona, od tego czasu nie może być
uspokojona; czego nie baczę inszej przyczyny, jeno niezgodę na­
szą, a rozerwanie sejmu przeszłego” — mówił hetman w kwestii
Inflant. Następnie radził królowi przenieść wojnę o tę nieszczęs­
ną krainę do Szwecji, co było zgodne ze stanowiskiem stronni­
ctwa dworskiego, ale też planami Zamoyskiego. Kanclerz bo­
wiem chciał się pozbyć króla na jakiś czas, a może i na zawsze
z kraju, by udaremnić jego plany reform wewnętrznych, ożenku,
wykazać nieudolność wojskową, a w konsekwencji do chwili osią­
gnięcia przez dziesięcioletniego syna Wazy, Władysława, pełno-
letności, uchwycić ster rządów jako regent.18 Hetman polny
wskazał dalej na źródło swawoli żołnierskiej: było nim, wedle
Żółkiewskiego, ograniczenie władzy hetmańskiej na sejmach
1591 i 1601 roku. W sprawach rosyjskich doradzał ostrożność
i śledzenie skutków wyprawy Dymitra.
Wreszcie Żółkiewski — mający wysokie wyobrażenie, jak
i większość senatorów i szlachty, o powadze władzy monar­
szej — przeszedł do „upominania” króla, tłumacząc, że jest to
prawem senatorów, i jednocześnie prosząc, by Zygmunt III się
nie obrażał. Starał się uczynić to w sposób taktowny, choć ów
lakt różnie mógł być odebrany.
„Zawsze ten cny naród polski wiary panom swym dotrzymywać
i onych miłować zwykł — mówił. — W inszych narodach pany
swe kozikami kolą, a u nas z łaski Bożej nigdy nic takowego
przeciw panu nie było zamyślone; ale z wolności praw i swobód
swoich napomnieć pana, w czym by się im nie dosyć działo, za­
wsze było i jest wolno, z ochronieniem dostojeństwa Waszej
Królewskiej Mości.”
Hagiograf Żółkiewskiego, a jednocześnie twórca jedynej do-
ląd naukowej monografii o hetmanie, Antoni Prochaska, cytując
wypowiedź hetmana, skrzętnie pominął akapit o zabijaniu mona­
157
CZĘŚĆ DRUGA — HETMAN POLNY KORONNY
rchów. Żółkiewskiemu chodziło w tym wypadku o zasztyletowa­
nie we Francji byłego króla Polski, Henryka Walezego, przez fa­
natycznego mnicha Jacąuesa Clement, co mogło wywołać na słu­
chaczach wielce dwuznaczne wrażenie. Z całą pewnością nie było
to celem Żółkiewskiego — dwuznaczność, perfidia, aluzja były
mu na ogół najzupełniej obce.
Następnie hetman upomniał króla, by wyrzekł się on pomysłu
koronacji vivente rege swego syna, Władysława, gdyż jest to w
istocie zamach nie tylko na wolną elekcję, ale na swobody i rów­
ność szlachecką, które Żółkiewski, jak i Zamoyski wielce sobie
cenili. Jednocześnie Żółkiewski przysięgał, że „korona syna Wa­
szej Królewskiej Mości nie minie”, ale też domagał się, by czu­
wali nad nim Polacy, nie obcy; by „wyjęty był z opieki i konwer­
sacji białogłowskiej, gdyż już lata jego nie potrzebują tego”.
Żółkiewski powoływał się tu na przykład Zygmunta Augusta,
który miał swoje „defecti”, czyli gorącą namiętność do kobiet,
a jego potrzebę ciągłych zmian partnerek mówca tłumaczył zbyt
długą edukacją wśród pań. Rzecz zadziwiająca, słowa naszego
surowego moralisty sprawdziły się: do chwili chorobliwego rozty­
cia się i podagry następca Zygmunta Wazy, Władysław, nader
chętnie uciekał w objęcia przeróżnych pań. Ale czy główną rolę
w owych „defecti” odegrała tu zbyt długa opieka białogłów —
trudno odpowiedzieć.
Na koniec hetman, prosząc ponownie króla, by się nie obrażał,
przestrzegał władcę polskiego przed kolejnym małżeństwem
z siostrą zmarłej Anny, Konstancją Habsburżanką. „Kto w po­
stępki i historie domu rakuskiego wejrzeć chce, jaśnie zobaczy,
że do wszystkich państw, które jedno natenczas trzymają, przez
białegłowy domu swego przyszli” — ostrzegał monarchę.19
Mowa Żółkiewskiego była swoistym preludium do wotum kan­
clerza. Z Turcją — dowodził Zamoyski — należy zachować
zbrojny pokój, Tatarom, „głodnemu słudze” (?) dawać upomin­
ki,20 by powstrzymać ich czambuły, z Moskwą utrzymywać ro-
zejm, król może udać się na wyprawę do Szwecji. Co do spraw
wewnętrznych, kanclerz powtórzył większość kwestii za Żółkiew­
158
*
V. ŚMIERĆ ZAMOYSKIEGO
skim, a nawet ten sam zwrot o narodach, które „pany swe... ko­
zikiem kłuli” ;21 to by świadczyło, że hetman polny nadal był nie
tylko najbliższym współpracownikiem i wykonawcą planów Za­
moyskiego, ale mimo dających się zauważyć targających nim wąt­
pliwości — tubą kanclerza. Nie jest to zarzut: być może Żółkiew­
ski tak pojmował lojalność. Wiele jednak wskazuje, zobaczymy
to jeszcze, iż nie podzielał on do końca moralności wielkiego ku­
zyna. Wydaje się, że poglądy etyczne hetmana wyrastają z prze­
myśleń niektórych czynów i postaw Zamoyskiego i opozycji do
nich. Miast pychy — skromność, miast niebotycznych ambicji —
lojalność, miast pazerności — pomiarkowanie, miast dużego
stronnictwa i dużego programu — regalizm. Piękne cechy dla
człowieka, lecz z takiej gliny trudno ulepić wielkiego polityka.
Zamoyski, choć wzburzony, powściągał się: zapewnił Zygmun­
ta, że szanuje i poważa monarchę, jako głowę Rzeczypospolitej.
Jednocześnie wygłosił gorącą mowę w obronie wolności i równo­
ści szlacheckich, wołając patetycznie, iż woli zginąć niż „status et
llos iste libertatis [stan i kwiat tej wolności] ... odmienić”.22
Konserwatyzm zawarty w programie Zamoyskiego już niedłu­
go wpłynie fatalnie na rzesze szlachty i magnatów. Poprzez pod­
kreślanie prawa dobrze urodzonych do wolności szlacheckich
i gloryfikowanie ideałów równości Zamoyski, mimo że ukazywał
znaczenie powagi królewskiej, chcąc nie chcąc, sposobił rozcza-
mwaną szlachtę do walki z Zygmuntem III. Na koniec kanclerz,
obrażony na króla za stronnicze rozdawnictwo urzędów, zdał
sprawę opozycji na łaskę losu, a sejm rozszedł się z niczym.
Żółkiewski dodatkowo naraził się królowi na pozasejmowym
posiedzeniu senatu, przytaczając liczne historyczne argumenty,
■ małżonki z domu habsburskiego więcej strat niż pożytku tro­
nowi polskiemu przyniosły.23 Rozdrażniło to bardzo Wazę i po­
budziło do gwałtownej repliki; oliwy do ognia dolał Zamoyski,
l tory podszedł do stojącego króla i rzekłszy, że jest przeciwny
małżeństwu Wazy z Konstancją, oraz dodawszy kilka suchych
•Iow pożegnania, wyszedł z Sali Senatorskiej, nie czekając na od­
powiedź. W nocy z 5 na 6 marca obydwaj hetmani koronni de-
159
CZĘŚĆ DRUGA — HETMAN POLNY KORONNY
monstracyjnie wyjechali z Warszawy do Zamościa: w ten sposób
kanclerz zaakcentował, że nie uznaje obrad pozasejmowych.
Był to ostatni sukces — jeśli tak go można nazwać — wielkiego
statysty. Trzeciego czerwca 1605 roku jęknęły dzwony w Zamoś­
ciu i echo ich przeszło przez cały kraj. Podczas popołudniowego
wypoczynku Jan Zamoyski zakończył życie. Odszedł człowiek
o nieprzeciętnym umyśle, wpływający w sposób istotny na kształt
epoki: znakomity dyplomata, luminarz nauki i kultury i szczęśli­
wy wódz, współtwórca utrzymania mocarstwowej pozycji Polski.
W jego cieniu rósł Żółkiewski i właściwie do końca dni Zamoys­
kiego z tego cienia nie wyszedł. Zamoyski bowiem czynił, jak na
dalekowzrocznego polityka, dbałego o interes państwa, rzecz
okropną: wytyczał Żółkiewskiemu trakt kariery wojskowej, „na­
stępcą go swoim zapowiadał”,24 uzależniając go w niemałym sto­
pniu od siebie, a zupełnie nie przecierał drogi politycznego dzia­
łania. Tracąc chyba z oczu pod koniec życia polityczne drogo­
wskazy,25 nieraz w imię swych ambitnych dążeń do władzy, a na­
wet korony, lub z powodu urażonej dumy nie zezwalał na wiele
swojemu „następcy” . Może dlatego, że wyczuwał, iż nie pochwa­
la on w głębi duszy wielu postępków kanclerza. Dodajmy, że Za­
moyski na co dzień był przykrym człowiekiem: a to szlachcica po­
trącił i zrugał bez dania racji, a to kogoś zajechał, bo „przestron­
no być” lubił, a to miód sąsiadowi wybrał etc. Zwróćmy uwagę,
że na sejmie 1605 roku to Zebrzydowski usiłuje godzić króla
z Zamoyskim, to on ma pewną swobodę ruchów w ramach stron­
nictwa, on wygłasza „swoją” mowę: Żółkiewski głosi to, co kan­
clerz, przypisana jest mu rola politycznego wykonawcy.
Dlaczego? Wydaje się, że Zamoyski z biegiem czasu zwątpił w
polityczne zdolności hetmana. Natomiast wysoce cenił jego woj­
skowe umiejętności. Żółkiewski był jednak zbyt lojalny, prostoli­
nijny i pełen cnych zasad — miał duszę i widoczne dla Żamoys-
kiego przekonania regalisty, dla którego władza to świętość —
by działać w kategoriach wielkiej polityki, tak jak to wyobrażał
sobie i czynił kanclerz. Trzeba też przyznać, że Zamoyski wiele
zrobił, by skrępować ewentualne inicjatywy młodszego brata cio­
V. ŚMIERĆ ZAMOYSKIEGO
tecznego, który przed podjęciem najdrobniejszej nawet decyzji
przyzwyczaił się do zasięgania opinii kanclerza. W ten sposób w
Żółkiewskim na długi czas utrwalił się nawyk wykonawcy.
Wielki kanclerz i hetman miał niekwestionowany autorytet po­
lityczny i wojskowy w Polsce i świecie, mimo wielu przeciwni­
ków, a nawet zajadłych wrogów. Naturalnym biegiem rzeczy,
gdy zabrakło Zamoyskiego, jego stronnictwo uległo pewnej de­
kompozycji w oczekiwaniu na wyłonienie się następcy. Należy
zatem przypuszczać — kwestia ta wymaga naukowego opracowa­
nia — że po śmierci Zamoyskiego wiele oczu spojrzało na Żół­
kiewskiego jako na spadkobiercę myśli wielkiego stratega. Sam
hetman polny chyba za takiego się uważał — ale w dziedzinie
wojskowości. Dowodzi tego napisanie przez Szymonowica, będą­
cego na utrzymaniu Zamoyskiego, dwóch panegiryków, zapewne
/ inspiracji chlebodawcy. Żółkiewski wyraźnie jest tam wskazy­
wany na następcę — wojskowego — wielkiego kanclerza.
Jan Zamoyski zostawił po sobie olbrzymią pustkę, którą zaczę­
li zapełniać wcale nie lojalni Żółkiewscy, ale ambitne miernoty
w rodzaju przyjaciela i powinowatego Żółkiewskiego, Mikołaja
Zebrzydowskiego. „Równo ze zgonem Zamoyskiego zdawała się
upadać partia (...) i nikogo nie było zgoła, co by znaczeniem,
wziętością i wpływem swoim miejsce jego był w stanie zastą­
pić” — zauważył celnie kronikarz.26 Kanclerz do końca uważał
się chyba za niezastąpionego; jakże to częste u polityków.
Stronnictwo zamoyszczyków budowane na autorytecie i zna­
czeniu kanclerza rozpadło się; z całą ostrością ujawniły się po­
działy nie tylko między władcą a narodem, ale i wewnątrz stanu
■zlacheckiego. W czasach gdy autorytet osobisty zastępował poli­
tyczny program, śmierć Zamoyskiego oznaczała dla Rzeczy­
pospolitej poważny kryzys: kraj stawał u progu wojny domowej.
Może dlatego tradycja włożyła w usta konającego kanclerza
znamienne słowa: „Post me diluvium?”27
J. Besala

Rozdział VI
«STRASZLIWY ZAPAŁ W RZECZYPOSPOLITEJ
Jeszcze niedawno nuncjusz papieski Wincenty Laureo dziwił się,
że Polacy nieskorzy są do wojny domowej. Tłumaczył to sobie
spożywaniem przez szlachtę piwa, które miało chłodzić krew
i temperować charaktery. Poseł wenecki twierdził zupełnie ina­
czej: że Polaków „skłonność do pijatyki, którą oni nazywają
zwierciadłem duszy, czyni ich pochopnymi do gniewu o lada ura­
zę”.1 I to on miał rację.
W marcu 1606 roku na „pamiętnym sejmie” nastroje były tak
podminowane, że o mało nie doszło do rąbaniny między rozju­
szonymi stronnictwami. Dodatkowe emocje wzbudzał wysunięty
przez różnowierców projekt „konstytucji o tumultach”, mający
zapobiec coraz częściej zdarzającym się wypadkom podpaleń
zborów i zabójstw innowierców w miastach, inspirowanych naj­
częściej przez jezuitów. Król Zygmunt, targany sprzecznymi
uczuciami — z jednej strony religijność, z drugiej poczucie racji
stanu państwa — po nie przespanej nocy, konsultacjach z księ­
dzem Piotrem Skargą i spowiednikiem Fryderykiem Bartschem,
który rozważył istotną kwestię, czy dusza króla będzie zaprzeda­
na diabłu w razie uchwalenia konstytucji, przestraszył się szatana
i wpłynął na odrzucenie projektu ustawy. Wzburzyło to i tak
podekscytowane liczne rzesze różnowierczej szlachty, której co­
raz gorzej się działo w tolerancyjnym do niedawna państwie.
Jednak to nie różnice religijne doprowadziły do wybuchu; one
stanowiły jedynie istotne tło późniejszych wydarzeń. Przyczyny
162
VI „STRASZLIWY ZAPAŁ W RZECZYPOSPOLITEJ”
ruchu były złożone i zostały po części wymienione wyżej, docze­
kały się też olbrzymiej literatury,2 ale szlachta widziała na ogół
tylko jego bezpośrednie przyczyny. Spór między królem a kardy­
nałem Bernardem Maciejowskim o zewnętrzne oznaki władzy,
tak zwany baldachim, nienadanie starostwa dudeńskiego Janu­
szowi Radziwiłłowi, a nade wszystko usunięcie Zebrzydowskiego
z kamienicy na Wawelu, tuż obok pałacu królewskiego, niebez­
piecznie rozhuśtały nastroje. Na czele rozgorączkowanej szlachty
stanął on właśnie: szwagier Żółkiewskiego i zaufany Zamoyskie­
go, człowiek, który uważał się za spadkobiercę i kontynuatora
myśli politycznej zmarłego kanclerza, zagorzały, bigoteryjny ka­
tolik i dobroczyńca jezuitów, kończący swoje życie w habicie ber­
nardyna — wojewoda krakowski Mikołaj Zebrzydowski. Miał on
nawet powiedzieć: „Ja z kamienicy, a król z królestwa ustąpić
musi!” — ale wbrew utrwalonym w historiografii użyteczności
politycznej obiegowym opiniom nie był to wynik warcholstwa
i prywaty, lecz poczuwanie się przezeń do roli następcy Zamoy­
skiego, nie dopuszczającego do małżeństwa króla z Austriaczką
na Wawelu i broniącego swobód republikańsko-demokratycz-
nych w Rzeczypospolitej.3
Wokół tych właśnie ludzi, podzielonych na dodatek wyzna­
niem, stosunkiem do konfederacji warszawskiej, zaczęli koncen­
trować się wszyscy niezadowoleni z polityki monarchy i zawiedze­
ni w swych oczekiwaniach wysoko urodzeni. Dużą rolę odegrali
w tym ruchu również: były regalista pozbawiony nadziei uzyska­
nia referendarstwa koronnego Jan Szczęsny Herburt, obrońca in­
nowierców kalwin Janusz Radziwiłł oraz Stanisław Diabeł Stad­
nicki, który po Samuelu Zborowskim odziedziczył skłonność do
samowoli, tyle że w krwawszym wydaniu.
Ale nie tylko oni decydowali o obliczu rodzącego się ruchu.
Zdrowszy rdzeń rokoszu stanowili przywódcy średniej szlachty:
Jakub Sienieński, Marcin Broniewski, Piotr Gorajski, ludzie in­
nych wyznań niż król Zygmunt, czy też Prokop Pękosławski, nie­
dawno nawrócony na katolicyzm „wielki miłośnik swobód”.4 Usi­
łowali oni przywrócić znaczenie mas szlacheckich poprzez ukró­
ii* 163
CZĘŚĆ DRUGA — HETMAN POLNY KORONNY
cenie władzy magnatów, związanie króla ze średnią szlachtą
i wyrwanie go spod wpływu panoszącego się duchowieństwa. Żą­
dali stałych podatków i stałej większej armii. Chcieli państwa
prężnego, demokratycznego, republikańskiego, w którym nie by­
łoby miejsca nawet dla obcych tytułów (filar stronnictwa królew­
skiego, marszałek koronny Zygmunt Myszkowski, nosił nieznoś­
ny dla szlachty, uzyskany za granicą, tytuł margrabiego). I to oni
ciągnęli ruch we właściwym kierunku. Na drugim biegunie roko­
szu stali z kolei osobnicy w rodzaju Stadnickiego: uczonego war­
choła i bezlitosnego mordercy, wyznającego kalwinizm i z zale­
ceń Kalwina czerpiącego prawo do oporu wobec władzy królew­
skiej. Jego imię i działalność może stanowić symbol polskich
skłonności anarchistycznych.
„Pamiętny sejm” 1606 roku odbywał się w groźnym cieniu
zjazdu opozycji w Stężycy, gdzie wodzem ruchu obwołano Ze­
brzydowskiego. Wojewoda krakowski domagał się tu przeciw­
działania szlachty wobec prób wprowadzenia, jak twierdził, abso-
lutum dominium przez króla. Zygmunt III miał szansę, by się
odwołać do szlachty, za cenę swego zerwania ze stronnictwem
kontrreformacji, ale nie uczynił tego. Okazało się to poważnym
błędem.5 Drugi zjazd był już bardziej radykalny; odbył się on w
Lublinie. Kraj zaczął tonąć w powodzi druków, pamfletów, ulo­
tek. Szczególnie ostro atakowano „kazirodcze", podług szlachty,
małżeństwo króla z siostrą zmarłej królowej Anny, Konstancją,
o co toczono tak zaciekły bój już podczas sejmu 1605 roku. Pro­
paganda rokoszowa o „chuciach”, „sodomiach” króla była zresz­
tą najzupełniej błędna, gdyż i ta, przestrzegająca pilnie postów
Habsburżanka, choć szukała pociechy cielesnej u króla, to jed­
nak w nie mniejszym stopniu duchowej — na dwóch mszach
dziennie i w rozlicznych procesjach. Interesowała się też żywo
polityką, potrafiła wpływać na nią i pilnie strzegła interesów ka­
tolicyzmu w Polsce.
Na Żółkiewskiego obie strony spoglądały z nadzieją i niepoko­
jem. Hetman po śmierci Zamoyskiego przeżywał koszmarne roz­
terki: jego szacunek do władzy królewskiej był bez wątpienia
164
VI ..STRASZLIWY ZAPAŁ W RZECZYPOSPOLITEJ"
wielki, ale jednocześnie uważano go nie bez racji za antyhabs-
burskiego zamoyszczyka i republikanina. Jako wódz na czele ma­
łej, choć świetnie wyszkolonej i uzbrojonej stałej armii, widział
konieczność reform — i to takich, o jakie wołała średnia szlach­
ta — a jednocześnie był panem olbrzymich włości, senatorem.
( hciał dobra ojczyzny — ale w jego oczach jej wielkość wywo­
dziła się z zasad „złotej wolności”, które wielce cenił. Do roko­
szu ciągnęła go przyjaźń i powinowactwo — odrzucało zaś odeń
deptanie powagi królewskiej.
Po śmierci Zamoyskiego Żółkiewski nareszcie stał się panem
własnych ruchów. I od razu wpadł w bardzo głęboką i mętną
wodę wojny domowej. Według wybitnego znawcy epoki i roko­
szu to wówczas w Żółkiewskim miało się zrodzić pragnienie
śmierci w obronie ojczyzny, by nią otrzeźwić naród.6 Nie wydaje
się to słuszne. Myśl o śmierci za wiarę i ojczyznę przewinęła się
już w jego liście z 1600 roku.
W testamencie z 1606 roku, pisanym przed bitwą z Tatarami,
Żółkiewski deklarował swą wierność i lojalność wobec tronu,
i dochował jej w istocie, ale jego postępowanie wskazuje, iż w
tych gorących chwilach interesowała go przede wszystkim zasad­
nicza kwestia: jak w nowej sytuacji pozostać neutralnym? Usiłuje
nie włączać się w bieg politycznych wydarzeń: zasłaniając się po­
trzebą ochrony granic przed Tatarami — mimo że odniósł nad
nimi świetne zwycięstwo w styczniu 1606 roku — nie pojawia się
na marcowym „pamiętnym sejmie”. Aby zapobiec wojnie domo­
wej, chce skierować uwagę szlachty na zagrożenie tatarsko-turec-
kie, żąda uchwalenia podatków i zaciągu żołnierzy; jego list jest
odczytywany przez dwóch senatorów przed izbą poselską. Wszy­
stko na nic; posłowie wolą nadal dyskutować o „urazach” do kró-
l.i. Żółkiewski trzyma się więc na uboczu: uniwersał zwołujący
szlachtę ruską nad rzekę Rak w obronie króla w lipcu 1606 roku
wydaje sam wojewoda ruski Stanisław Golski;s hetman podpisze
podobny dopiero niemal w rok później.
Wyraźnie jednak widać, że właściwie już przedtem hetman co-
mz bardziej zdawał sobie sprawę z niemożności utrzymania się w
165
CZĘŚĆ DRUGA - HETMAN POLNY KORONNY
roli postronnego obserwatora, że przywiązanie do tronu i żołnier­
ski obowiązek znaczą dlań więcej niż niechęć do Habsburgów,
Zygmunta i jego polityki.9 Toteż gdy król wezwał Żółkiewskiego
do Warszawy, by zadać mu zasadnicze pytanie — po której stro­
nie stoi? — hetman dobrze znał odpowiedź. Zrozumiał, że o ne­
utralności w tym momencie nie mogło już być mowy. Z kolei
o lawirowaniu jako metodzie walki politycznej Żółkiewski nie
miał praktycznie żadnego pojęcia. Wreszcie — polityka Zamoy­
skiego, która była mu drogowskazem przez tyle dziesięcioleci,
zakładała jedynie bierny opór wobec Zygmunta,10 a nie wszczy­
nanie wojny domowej. Należy zdać też sobie sprawę z psycholo­
gicznych uwarunkowań. Trudno uwierzyć, by po blisko półwiecz-
nym związku z Zamoyskim nasz hetman nie czuł konieczności
oparcia się na autorytecie politycznym: on, który samodzielnej
polityki dotąd nie prowadził. Toteż już w drodze do Warszawy
regalista zapewne zwyciężył w nim ostatecznie. Pewien wpływ na
to miał znany mu od czasów wojny inflanckiej „obozowy misjo­
narz” , który jako pierwszy z krzyżem w dłoniach odważnie nacie­
rał na szeregi heretyków, popularny wśród katolickich żołnierzy
jezuita, ksiądz Piotr Kulesza. Żółkiewski opowiedział się więc za
tronem, obiecując odciągnąć swego szwagra Zebrzydowskiego od
opozycji, a w wypadku wojny, z westchnieniem zapewne, zobo­
wiązał się do uderzenia ze swym wojskiem na rokoszan. W za­
mian król nie nadał mu wprawdzie buławy wielkiej koronnej, ale
oddał dowództwo nad wojskiem koronnym, mimo że wiele oso­
bistości z otoczenia Zygmunta III jeszcze przedtem usiłowało
wręcz nie dopuścić do spotkania hetmana z monarchą.
Dwór bowiem, jak i nadal król byli bardzo podejrzliwi wobec
niedawnego adherenta i „następcy” Zamoyskiego. Nie wiedziano
jeszcze, że uczciwość należy do najpiękniejszych cech charakteru
hetmana — o ile dla polityka ta cecha może być piękna. Żółkiew­
ski rzeczywiście chciał zatrzymać idące do zwarcia dwie strony,
był zwolennikiem kompromisu i ugody. Spełnił obietnicę daną
królowi i podczas zjazdu lubelskiego usiłował przekonać Zebrzy­
dowskiego o szkodliwości jego poczynań dla Rzeczypospolitej.
166
VI. „STRASZLIWY ZAPAŁ W RZECZYPOSPOLITEJ''
„Ale już wojewodzie podejrzany, że do przeciwnego jemu stron­
nictwa należy.’ 11 Nie wskórał nic, podobnie jak uprzednio ksiądz
Skarga. Jako opiekun, razem z wojewodą krakowskim, fortuny
Zamoyskiego usiłował też nie dopuścić do wydawania pieniędzy
z kasy zmarłego kanclerza na cele rokoszu, co mu się również
nie udało.12
Na zjazd w Lublinie w czerwcu 1606 roku hetman przyjechał
jedynie w asyście stu husarzy i stu kozaków, podczas gdy sam
Diabeł Stadnicki przyprowadził siedmiuset żołnierzy piechoty,
stu pięćdziesięciu Kozaków, stu husarzy i pięćdziesięciu wolunta-
liuszy. Był to ze strony Żółkiewskiego akt odwagi, gdyż wcale
nie objawił się on jako zwolennik rokoszu, ale jako wyznawca
ugody, który przybył, wierząc, że Zebrzydowski w końcu zrozu­
mie konieczność porozumienia z monarchą.
W Lublinie jednak — rzecz ciekawa — zaczęło przeważać
wśród szlachty nastawienie antymagnackie. Masy narodu herbo­
wego ogarniało wrzenie — wcale nie przeciw królowi, jak chcieli
tego wielmoże, ale przeciw oligarchii magnackiej. Mimo że Stad­
nicki usiłował rozkołysać nastroje nienawiści do władcy, wrze­
szcząc: „Ja króla Zygmunta za pana nie mam i posłuszeństwo mu
wypowiadam”, bo ..nad wszystkie narody, wszystkie prowincje w
wolnościach swoich rodzi się szlachcic polski”. >3 Tenże niesław­
nej i krwawej pamięci warchoł oskarżał też przed oniemiałą ze
zgrozy szlachtą cnotliwego skądinąd króla Zygmunta III o krzy­
woprzysięstwo i sodomię (tak określano wtedy pederastię i roz­
pustę). Jak na ówczesne czasy, niesłychanie ciężkie oskarżenie!
Król Francji Ludwik XIV mawiał ,,1’Etat c’est moi”. W myśl
doktryny Stadnickiego — państwo to każdy szlachcic. Tacy ludzie,
w przerażający sposób wykoślawiali ruch, który miał i mógł słu­
żyć naprawie państwa.
Stadnickiemu jednak nie udało się ostatecznie zasiać w sercach
szlachty ziaren nienawiści do króla. Mimo to Żółkiewski zmuszo­
ny był wyjechać stamtąd — po bezowocnej misji — nie tyle na
skutek niechęci senatorów, ile wobec nacisku mas szlacheckich,
nie ufających wielmożom. Wyjeżdżał z podniesionym czołem,

CZĘŚĆ DRUGA — HETMAN POLNY KORONNY
tłumacząc się przez Urowieckiego koniecznością obrony rzeczy­
wiście płonącej granicy ukrainnej. Natomiast do króla Zygmun­
ta, po spotkaniu z referendarzem koronnym Henrykiem Firlejem
w siedzibie jezuitów lubelskich,14 pchnął księdza Piotra Kuleszę
z niewesołymi wiadomościami i radą, aby król udał się do Krako­
wa, dokąd miał również przyjechać hetman. Rada wzbudziła po­
dejrzenie senatorów: „mienili od siebie, aby król raczej do Prus
się udał”, wiernych mu, z licznymi zamkami, bądź „wstępnym
bojem na nieprzyjaciela uderzył”.15 Król jednak z godnością wy­
brał Wawel.
Opozycja nie rezygnowała przy tym z przeciągnięcia hetmana
na swoją stronę — proponowano wysłać z Lublina podziękowa­
nie i obiecywano nagrodę w zamian za pilnowanie granicy połud­
niowo-wschodniej. W rzeczywistości zjazdowi chodziło, jeśli nie
o pozyskanie, to chociaż o zneutralizowanie hetmana, trzymają­
cego w ręku dobrze wyszkolone chorągwie kwarciane. Nie domy­
ślano się nawet, jak dalece Żółkiewski związał się z królem.
Wreszcie szlachta uchwaliła rokosz, będący w istocie zamachem
stanu: zjazd lubelski bowiem — w opinii tej części narodu szla­
checkiego — zaczął pełnić funkcję najwyższego organu władzy
państwowej.
W odpowiedzi król rozpoczął zbieranie sił zbrojnych; z Ukra­
iny miał nadciągnąć Żółkiewski z wojskiem kwarcianym. Aby
tym mocniej związać hetmana ze sobą, król, za wstawienni­
ctwem stronników dworu, nadał mu dochód z młynów gdań­
skich.16
„Straszliwy zapał w Rzeczypospolitej” — jak określał Żół­
kiewski owo zarzewie buntu przeradzające się w rokosz17 —
ogarniał coraz to nowe województwa. Chlubnym wyjątkiem w
Koronie była Ruś, której magnaci i szlachta — zagrożona prze­
cież bezustannie przez Tatarów, Kozaków, sabatów (żołnierzy
najemnych werbowanych spośród górali węgierskich) czy Stadni­
ckiego — poparli króla, zawiązując w Wiszni konfederację w
jego obronie i proponując kwarcianym Żółkiewskiego udzielenie
pomocy monarsze.18
168
VI. „STRASZLIWY ZAPAŁ W RZECZYPOSPOLITEJ"
Szóstego sierpnia 1606 roku pod Sandomierz, gdzie miał odbyć
się zjazd rokoszowy, zaczęła ściągać szlachta na czele z Zebrzy­
dowskim. W pięć dni później król z trzema tysiącami żołnierzy
ruszył z Krakowa pod Wiślicę. Tam też przybył z dwoma tysiąca­
mi husarzy Żółkiewski, a z nim szlachta ruska: na jej widok
Waza zapomniał o powściągliwości i osobiście, a nie ustami kan­
clerza czy raczej podkanclerzego, jak to miał w zwyczaju, powi­
tał herbowych. Spod Wiślicy król wysłał do Sandomierza posel­
stwo, zapraszające rokoszan do wspólnych rozmów i uniwersał
wzywający szlachtę na zjazd pod Wiślicę.
Niewielu było chętnych: rokoszanie za to nadal usiłowali
zneutralizować Żółkiewskiego, do niego właśnie wysyłając
trzyosobowe poselstwo z listem. Pismo, aczkolwiek utrzymane
w spokojnym tonie, zawierało zarzuty pod adresem hetmana,
że zamiast pilnować granicy, używa wojsk kwarcianych „prze­
ciwko braci swej i Rzeczypospolitej”, przeciw zebranym „do
uleczenia urazów praw i wolności”, chociaż „są przysięgi het­
mańskie w takowych domowych i Rzeczypospolitej zaciągach,
że nullae parti adhaerebo”19 (żadnej stronie nie będę przychyl­
ny). List kończył się ostrzeżeniem, że wina za użycie wojsk
przeciw szlachcie spadnie na głowę Żółkiewskiego. Usiłowano
też buntować chorągwie podległe hetmanowi, ale tu posłowie
spod Sandomierza spotkali się z tak gwałtownym odporem —
mimo że frazesy o wolności z obu stron były identyczne — iż
mogło dojść do krwawych jatek.
Odpowiedź Żółkiewskiego była spokojna i przemyślana:
stwierdził, że właśnie po to stawił się z wojskami kwarcianymi
koło Wiślicy, by strzec „całości praw i wolności naszych szlachec­
kich” . Uczynił tak dla dobra ojczyzny, z „rozkazania jego kró­
lewskiej mości i senatu, i zgodnych namów obywatelów woje­
wództw ruskich (...) ne quid detrimenti respublica capiat” (aby
Rzeczpospolita jakiegoś szwanku nie poniosła). Następnie odda­
lił od siebie zarzut rzekomego złamania przysięgi, gdyż takowej
jako hetman przed nikim nie składał. Stąd pomówienie go i obwi­
nianie jest niesłuszne. „Napominanie waszmościów braterskie
169
CZĘŚĆ DRUGA — HETMAN POLNY KORONNY
przyjmuję — kończył list łagodny hetman — prosząc, żebyście
waszmościowie dyrygowali consilia [rady] swoje do dobrego
i spokojnego Rzeczypospolitej, ojczyzny naszej, iżby zatrząśnio-
na Rzeczpospolita szturmem jakim popędliwym do ostatniego,
strzeż Boże, niebezpieczeństwa nie przyszła.”20
Chwilowo, miast niebezpieczeństwa, na głowę Żółkiewskiego
spadły spod Sandomierza paszkwile. Tam powstał wierszyk, któ­
ry potem obiegł Rzeczpospolitą:
I hetman polny przedtem coś lepszego radził
— zdradził!
Wżdy się przeciw królowi z szlachtą opowiedał
— przedał!21
Natomiast niebezpieczeństwa czyhały pod samym Sandomie­
rzem, gdzie szlachta w pewnym momencie chciała bigosować se­
natorów, których podejrzewano o hamowanie ułożenia progra­
mu radykalnoszlacheckiego, mającego naprawić słabnący gmach
Rzeczypospolitej właśnie rękoma szarej masy herbowych. Obwi­
niano nie bez podstaw: Zebrzydowski gotów był urzeczywistniać
sny o triumwiracie senatorów, który rządziłby Polską! Zamiast
króla krajem mieli władać: Zebrzydowski, Janusz Ostrogski
i prawdopodobnie Janusz Radziwiłł. W ostateczności wojewoda
krakowski skłonny był rozmawiać z carem Dymitrem I w sprawie
przekazania mu korony polskiej. Na szczęście zdecydowana,
a nawet groźna postawa szlachty wobec senatorów pokrzyżowała
fatalne zamiary magnatów. Janusz Ostrogski wolał nawet wyje­
chać z gorącego pola sandomierskiego i z pobliskich majętności
podejmować próby łagodzenia konfliktu.
Pod Wiślicą, gdzie w końcu utworzono konfederację przy kró­
lu, redagowano artykuły. Miały one być wyrazem dobrej woli
monarchy w kwestiach dotyczących praw szlacheckich i odciąg­
nąć herbowych od opozycji magnackiej. Artykuły te jednak były
na tyle przykre dla Zygmunta, że oznaczały kres jego nadziei na
zreformowanie Polski w duchu absolutystycznym.
Wzrost bojowych nastrojów pod Wiślicą, a może świadomość
170
VI. „STRASZLIWY ZAPAŁ W RZECZYPOSPOLITEJ ‘
przewagi po „okazowaniu” świetnych i pałających żądzą walki
chorągwi Żółkiewskiego spowodowały, że uchwały zjazdu sando­
mierskiego zostały 16 września przez króla całkowicie odrzucone.
Dwudziestego piątego września chorągwie królewskie ruszyły ku
Sandomierzowi. Wśród dowódców nie było jednak Żółkiewskie­
go, który nagle zachorował — choć wbrew kilku opiniom mogła
to być choroba dyplomatyczna. Król wprawdzie czekał, aż najba­
rdziej doświadczony wśród koroniarzy wódz wyzdrowieje, ale
Żółkiewski zdawał się obłożnie chory.22 Armia królewska zatem,
pod wojewodą bracławskim Januszem Zbaraskim, dopadła roko­
szan koło brodu na Wiśle pod Janowcem. Jednak okazało się, że
najbardziej krzykliwy Stadnicki nie ma ochoty się bić, przepra­
wiając swe oddziały przez Wisłę. Zebrzydowski i Radziwiłł, wi­
dząc zdecydowanie króla i upadek ducha we własnych szeregach,
stali się skłonni do ugody. Rozmowy między zwaśnionymi strona­
mi trwały krótko, choć i w tym wypadku kwestie prestiżowe —
czy Zebrzydowski ma kajać się przed królem na koniu, czy,
0 zgrozo, pieszo — o mały włos nie przyczyniły się do zerwania
rozmów. W końcu, po ustaleniu warunków rozejmu, główni ro­
koszanie pojawili się pieszo przed siedzącym na koniu królem,
ucałowali pierścień na ręce monarchy i wyjąkali kilka zdawko­
wych i nieszczerych zdań przeprosin.
Spokój bowiem trwał tylko kilka miesięcy. Wbrew triumfują­
cym wieściom referendarza koronnego Feliksa Kryskiego słanym
do królowej Konstancji, że „rex noster venit, vidit, vicit”,23 do
zwycięstwa regalistów było jeszcze daleko. Czternastego lutego
1607 roku szlachta wielkopolska, podburzana głównie przez Mar­
cina Broniewskiego i znanego rotmistrza husarii, niedawnego
stronnika Zamoyskiego, szlachcica niechętnego tak królowi, jak
1magnatom, Piotra Łaszcza, podjęła rokosz w Kole. Zebrzydow­
ski, na którym znów spoczęły oczy szlachty, użyczył temu rucho­
wi swego autorytetu.
W tym mniej więcej czasie Żółkiewski miał już koncepcję spa-
cyfikowania Rzeczypospolitej targanej sprzecznościami: prze­
nieść spory z ulubionych przez rokoszan rozległych błoni i szop,
171
CZĘŚĆ DRUGA — HETMAN POLNY KORONNY
gdzie łatwo było krzyczeć i dobywać szabel, do izby poselskiej w
Warszawie i tam godzić uchwały rokoszu sandomierskiego z arty­
kułami wiślickimi. Zresztą obie ustawy uważał za bezprawne.
Niestety, Zebrzydowski, mimo próśb i zaklęć hetmana, nie poja­
wił się na sejmie, protestując na nowym zjeździć w Jędrzejowie
przeciw ugodzie z królem i nawołując do walki. Obrażony i za
to, że w Janowcu musiał pieszo podejść do króla i przepraszać
go, nie uznawał argumentacji szwagra, dowodzącego, że: „W tym
zamieszaniu Rzeczypospolitej naszej nie widzę innego sposo­
bu do uspokojenia i pogodzenia, jeno sejm, którego autoritas
u przodków naszych była w wielkim poważaniu i wszystkie prawa
i wolności swe na nim sobie stanowili.”24 Nie pomogły nawet za­
pewnienia króla, że „źrenice wolności” szlacheckiej nie będą na­
ruszone. Mimo mediacji senatorów 24 czerwca 1607 roku Ze­
brzydowski z Janem Szczęsnym Herburtem powtórnie wypo­
wiedzieli posłuszeństwo królowi Zygmuntowi III i ogłosili in-
terregnum. Prawdopodobnie — choć nie jest to do końca udo­
wodnione — ich cichym kandydatem do korony stał się Gabriel
Batory.
W odpowiedzi król po zakończeniu obrad sejmu wydał orę­
dzie, w którym zapowiedział walkę i pokonanie rokoszan. Pod
pismem Zygmunta widnieje podpis Żółkiewskiego, który ze
swym wojskiem już od Krakowa, w drodze na sejm, towarzyszył
wprawdzie Wazie, ale nie brał udziału w próbach mediacji. Na
polecenie króla, który jeśli chciał, potrafił być bardzo energicz­
ny, z Litwy nadciągnął hetman wielki litewski Jan Karol Chod­
kiewicz — ale niemal bez wojska. Kończył się czas słów i porozu­
mień — zaczynał się czas walki.
Niełatwo było Żółkiewskiemu przekonać żołnierzy, by bili się
z braćmi rokoszanami. Już podczas próby uszykowania wojsk
królewskich do pochodu z Krakowa na północ głośne szemranie
przeszło przez szeregi. Doświadczony Żółkiewski uciekł się do
szlachetnego w intencji wybiegu. Zwołał natychmiast koło ofi­
cerskie, ukazał przewrotność rokoszan, którzy pogardzili sej­
mem, i zaproponował wysłanie do nich delegacji żołnierskiej.
172
VI. „STRASZLIWY ZAPAŁ W RZECZYPOSPOLITEJ"
Przewidywał, że rokoszanie nie zechcą z nią rozmawiać, i nie po­
mylił się. Do delegacji bowiem podjechał tylko Łaszcz ze zna­
miennym oświadczeniem, iż wojsko królewskie „już nazwiska
tego nie ma”,25 gdyż Zygmunt zdetronizowany. Napomknął też,
że przejęto listy królowej Konstancji, w których Żebrzydowski
przezwany był szelmą, a Herburt pijanicą.
Wojsko królewskie ruszyło więc za rokoszanami i dognało ich
29 czerwca pod Warką. Znów zmiękły sarmackie serca na widok
braci; wojska kwarciane, miast rozwijać się do walki, zaczęły
szemrać, podburzane przez stronników rokoszan. Na dodatek
zdradzono im hasło do bitwy: uczynił to niejaki Wiktor Leśnicki,
zawiadamiając „rokoszanów, że od kwarcianych nie mają się cze­
go obawiać”. Żółkiewski, widząc niechęć własnych chorągwi
kwarcianych do walki, ponownie zezwolił na próbę mediacji;
było to zresztą zgodne z jego pragnieniem. Trzydziestoosobowa
delegacja królewska wyjechała na umówione miejsce, ale nikogo
nie zastała, rokoszanie bowiem oddali pole przyszłej bitwy królo­
wi, przesuwając się w nocy siedem mil na południe, w kierunku
Krakowa, chcąc go zająć. Żółkiewski, stary praktyk, zrozumiał,
że i w tym wypadku użycie perswazji wobec własnych oddziałów
nie pomoże. Na utratę autorytetu wodza nie mógł sobie pozwo­
lić. Na zwołanym kole rycerskim osądzono zdrajcę Leśnickiego
i ścięto; sześciu podejrzanych zdołało uratować się ucieczką. Je­
dynie uwięzionemu młodziutkiemu Rudzińskiemu hetman daro­
wał winę w zamian za wykazanie się odwagą w przyszłej bitwie.
„Karność zatem w wojsku przywrócona, wszyscy pałali żądzą, co
najprędzej spotkać się z wiarołomnymi.”26
Szóstego lipca, dwadzieścia kilometrów od Radomia pod Gu-
zowem znów wojska Zygmunta III ujrzały chorągwie rokoszan.
Żółkiewski po otrzymaniu wyjaśniającego listu od Łaszcza wysłał
posłów do szwagra z wezwaniem do zgody — ale Zebrzydowski
uwięził ich. Ostatnie mosty nadziei pokoju zostały zerwane.
Naprzeciw ośmiotysięcznej, dobrze wyszkolonej armii królew­
skiej stanęło sześć tysięcy rokoszan. Bitwa, do której doszło,
o mały włos nie zakończyła się kompromitacją obu wielkich het­
173
CZĘŚĆ DRUGA — HETMAN POLNY KORONNY
manów. Jeszcze jeden to dowód, że i geniusz militarny niewiele
znaczy, gdy morale armii jest niskie i niezgoda wśród dowódców.
Żaden z wielkich hetmanów nie chciał uznać władzy drugiego —
Żółkiewski był wprawdzie hetmanem polnym, Chodkiewicz wiel­
kim litewskim, za to działania rozgrywały się w Koronie. Nie za­
mierzali podporządkować się im ambitni Potoccy: Jan, Andrzej
i Jakub. Spór zresztą był bezprzedmiotowy, gdyż w obecności
króla obaj hetmani tracili uprawnienia głównodowodzącego. Ale
na skutki zwady nie trzeba było czekać. Koło południa na słabsze
liczebnie skrzydło Chodkiewicza spadło uderzenie jazdy Radzi­
wiłła i rozproszyło je. Radziwiłł, widząc sukces, wprowadził do
walki swą gwardię, zwaną elierami, rycerzy odznaczających się
potężnym wzrostem, z czerwonymi szarfami, biegnącymi przez
ramię. Jeden z nich zdołał nawet przedrzeć się w pobliże samego
króla z uniesioną szablą, wołając: — „A gdzież ten Szwed?”27
Śmiałość swą przypłacił życiem, a Zygmunt Waza, broniony
jedynie przez pięćdziesięciu rycerzy, wykazał się podziwu godną
zimną krwią i odwagą. W tym czasie dowodzący centrum Jan Po­
tocki zwycięsko przedzierał się przez hufce Zebrzydowskiego, co
zapewni mu niedługo wielką wdzięczność króla. Gdyby nie on,
Zygmunt chyba przegrałby bitwę. Chodkiewicz też zdołał urato­
wać swą reputację, opanowując w końcu panikę we własnych
szeregach i unikając oskrzydlenia. Sytuację wyjaśniło wyłonienie
się z kurzawy lewego skrzydła Żółkiewskiego, którego widok
spowodował odwrót chorągwi Herburta.
Hetman koronny zabronił ścigać uciekających i wpłynął na
króla, by inne chorągwie również tego nie czyniły. Nie chciał
dzielić braci rzeką krwi, w nadziei że przywódcy rokoszu po do­
tkliwej klęsce opamiętają się. Jego żołnierze bardziej płazowali,
niż cięli przeciwników, co naraziło Żółkiewskiego po bitwie na
podejrzenia, iż „nie dość w potrzebie tej czynnym się okazał”,
dopuszczając do śmiertelnego zagrożenia króla. W rzeczywistości
był to wynik niezgody między obu hetmanami i w rezultacie
skrzydło Chodkiewicza okazało się zbyt słabe, a Żółkiewskiego,
proporcjonalnie zbyt mocne; obaj zresztą nie palili się do walki.
174
VI. „STRASZLIWY ZAPAŁ W RZECZYPOSPOLITEJ"
Kronikarz zauważył, że Żółkiewski „był nieco zawistny”,28 dopo­
minając się o tytuł równy Chodkiewiczowi — hetmana wielkiego.
Jego opieszałość w walce, być może, świadczyłaby, że właśnie w
ten sposób chciał okazać Zygmuntowi swoje niezadowolenie.
Mimo przegranej bitwy ani Zebrzydowski, ani Radziwiłł nie
zamierzali korzyć się przed zwycięskim królem. Dotarli do Lubli­
na, gdzie ... rozpisali elekcję na 5 sierpnia, a Herburt odbudował
swój stan posiadania, łupiąc mieszczan i obkładając kupców kon­
trybucją.
Rokosz w każdej chwili mógł odżyć w Lubelskiem, Chełm-
skiem, a nawet w Bełskiem. Emocje jeszcze nie wygasły. Z Iłży
na polecenie króla udał się Żółkiewski do Krasnegostawu . Tym
razem hetman docenił wagę agitacji: rozsyłał uniwersały prze­
strzegające, iż wobec przystępujących do rokoszu działać będzie
jak „przeciwko nieprzyjaciołom ojczyzny i turbatorom wewnętrz­
nego pokoju”.29 Żółkiewski, znalazłszy w obozie listy świadczące
0 frymarczeniu polską koroną przez rokoszan, był przy tym
szczerze oburzony. Oni to — objaśniał herbowym z ziemi lubel­
skiej, chełmskiej i bełskiej — „rzucili się na dostojeństwo i zdro­
wie króla jegomości, pana naszego, rzucili się na fundament wol­
ności naszej, nam, wolnym ludziom wolne obieranie króla biorąc
1 już wedle myśli swych nobis insciis et inconsultis [bez wiedzy
naszej i rady] pana odmieniając, jako z listów u nich nalezionych
(...) praktyka z pany cudzoziemskimi odkryła”.30
W dalszym ciągu był jednak zwolennikiem ugody, nie podgala-
nia głów rokoszan mieczem. W końcu to jego krewni, powinowa­
ci, przyjaciele, ziomkowie, szlachta, wreszcie — chrześcijanie.
Najpierw wysłał Mikołaja Strusia naprzeciw Herburtowi, które­
go pojmano, odesłano do Krakowa, gdzie ów zdolny i ambitny
wichrzyciel został skazany na karę śmierci. Od ciosu kata urato­
wał go margrabia Myszkowski. Następnie Żółkiewski wmówił so­
bie, że jego szwagier był i jest jak najdalszy od porozumiewania
się z Gabrielem Batorym w celu osadzenia go na tronie za życia
legalnie wybranego króla.31 Pozwoliło mu to uspokoić sumienie,
o które tak bardzo dbał, i działać zgodnie z własnym planem.
175
CZĘŚĆ DRUGA — HETMAN POLNY KORONNY
Mimo że dysponował siłą wystarczającą do zgniecenia zbrojnych
kup rokoszan, unikał skrzętnie starć, narażając się na słuszne
skądinąd zarzuty króla, że powinowactwo i przyjaźń z Zebrzy­
dowskim przesłania mu rację stanu i monarchy. Z instrukcji wie­
zionych przez sekretarza króla, księdza Sułowskiego, w począt­
kach 1608 roku do hetmana Żółkiewskiego przebijały tony głę­
bokiej nieufności do naszego wodza.32 Uraziło to mocno Żółkie­
wskiego: w odpowiedzi pozostało mu tylko uprzytomnić Zyg­
muntowi, że już czterdzieści lat lojalnie służy tronowi i nie zamie­
rza swego honoru szargać niedochowaniem wierności.
Nie skłamał zatem, ale i prawdę okrył milczeniem. Już wcześ­
niej wykonywał dziwne manewry, wycofując swe wojska spod
Zawichostu na Ruś i umożliwiając względnie swobodną działal­
ność idącemu z „motłochem” na Warszawę Zebrzydowskiemu,
„tak iż zdawało się, że na równej szali kładł znaczenie króla i
wojewody”.33 Żółkiewski nie chciał użyć znów swych chorągwi
kwarcianych w wojnie domowej. Królowi tłumaczył to koniecz­
nością obrony przed Węgrami, Wołochami i Moskwą, lepszego
zaopatrzenia wojsk, ale tymczasem pracował nad zgodą z coraz
lepszym skutkiem, nawołując senatorów i rycerstwo: „dajmy, dla
miłosierdzia Bożego, tym kłótniom, tym zwadom pokój, które
więcej nas zamieszały, niźliby co dobrego mogły w Rzeczypospo­
litej sprawić”.34 Żalił się też, nie bez podstaw, do kardynała Ma­
ciejowskiego, że biskupi niewiele czynią na rzecz przywrócenia
pokoju w Rzeczypospolitej.
Szesnastego maja 1608 roku odbyła się w Krakowie znamienna
scena. Przez Rynek, wśród ciszy zgromadzonych tłumów, bez
tradycyjnych odgłosów trąb i fanfar, witających senatora, sunął
orszak prowadzony przez Żółkiewskiego. Za nim jechał Mikołaj
Zebrzydowski. Na Wawelu czekali na nich senatorzy z oziębłymi
minami, w równie monotonnej ciszy. Nikt nie kwapił się do po­
witania wojewody krakowskiego, prócz jakiegoś pacholęcia, któ­
re ironicznie zawołało: „Ave, Rabbi!” Wniesiono lektykę z bla­
dym, osłabionym długą gorączką królem. Zebrzydowski, jeszcze
bardziej chory — na podagrę — „głosem upokorzonym”, po raz
176
VI. ..STRASZLIWY ZAPAL W RZECZYPOSPOLITEJ"
wtóry przeprosił monarchę i ponowił przysięgę wierności i posłu­
szeństwa królowi, na warunkach podanych mu przez Żółkiew­
skiego.35
Przebaczenie uzyskał. Nie wszyscy jednak senatorowie gotowi
byli ściskać się z „synem marnotrawnym” Rzeczypospolitej, któ­
ry rozpętał groźną burzę w Koronie, a teraz, bez kary, wracał na
łono senatu. Ale gdy wojewoda poznański, zagorzały regalista
i konwertyta, najstarszy z senatorów Hieronim Gadomski, ruszył
ku wyjściu, nie chcąc witać się z Zebrzydowskim, drogę zaszedł
mu Żółkiewski. Prosił o zgodę — i w końcu prawice najbardziej
zaciętych nieprzyjaciół spotkały się w uścisku, a nie w niepo­
trzebnej nikomu walce.
Dwudziestego maja 1609 roku podobną przysięgę u grobu —
co nie było przypadkiem — świętego Stanisława złożył Jan
Szczęsny Herburt i odzyskał wolność. Jeszcze przedtem ukorzył
się przed królem Janusz Radziwiłł. Rokosz odszedł w przeszłość,
ale w psychice monarchy pozostawił trwałe ślady, które nieraz
będą wpływać na jego wybory polityczne i decyzje. Rokosz odci­
snął się również na zbiorowej psychice poddanych jego królew-
■skiej mości.
Wydawało się, że pojednawcza i humanitarna polityka hetma­
na zajaśniała pełnym blaskiem: Polska była spokojna. Jednak w
perspektywie dziejów ten błąd miłosierdzia miał Rzeczpospolitą
drogo kosztować. Wygrali tę walkę ci, którzy w pomieszaniu
i rzekomej pokorze chylili głowę przed majestatem królewskim:
żądni władzy i znaczenia magnaci. Okazało się, że można przez
wiele lat być wichrzycielem, przeprowadzać próby obalenia obra­
nej przez większość władzy, bić się z monarchą — i uzyskiwać
przebaczenie. Król Batory i Zamoyski za dużo mniejsze grzechy
karali na gardle Ościka czy Zborowskiego; wtedy nie było miej­
sca na jawną samowolę. Hetman Żółkiewski natomiast łączył w
pozornej zgodzie prawice; rozżalony miał nawet powiedzieć jesz­
cze w 1608 roku, że „przeciw sumieniu stawał przy królu, na bra-
cię swą wojując”.36 Wewnętrzne rozterki targały nim długo.
W toku walki załamała się też ostatecznie najważniejsza próba
12 J, Besala 177
CZĘŚĆ DRUGA — HETMAN POLNY KORONNY Część trzecia

naprawy państwa przez średnią szlachtę: tę, która mogła odtwo­ PO CZAPKĘ MONOMACHA
rzyć demokrację czasów ostatnich Jagiellonów i swoją stanową
świetność. Przegrali też różnowiercy, którzy tak wiele znaczyli za
czasów Zygmunta Augusta i Stefana Batorego.37 Wojujący kato­
licyzm bowiem w dobie kontrreformacji rozpoczął znoszenie
równouprawnienia wyznań; mimo oporu różnowierców na kolej­
nych sejmach, stawali się oni coraz słabsi, co wcale nie sprzyjało
pacyfikacji wielowyznaniowej i wielonarodowościowej Rzeczypo­
spolitej.
Sam Żółkiewski w oczach monarchy i opozycji nie postawił ani
Panu Bogu świeczki, ani diabłu ogarka. Opowiedział się wpraw­
dzie po stronie tronu, ale przeciw rokoszanom działał raczej
niezdecydowanie. Czyż można się zatem dziwić, że Zygmunt po­
ważnie zastanawiał się nad oddaniem buławy wielkiej koronnej
Janowi Potockiemu? Król pozostał głęboko nieufny wobec het­
mana, szlachta już do końca dni Żółkiewskiego będzie podejrzli­
wie zerkać na regalistę i byłego zamoyszczyka. Na osłodę gory­
czy zwodniczego sukcesu król oddał Żółkiewskiemu 28 marca
urząd wojewody ruskiego. Scheda po Zamoyskim — stanowisko
hetmana wielkiego koronnego — pozostało nie obsadzone.
Rozdział /

DYMITRIADY

„Och, tiażeła ty, szapka Monomacha” — ciężki jesteś, kołpaku

Monomachów — wzdychał w tragedii Puszkina car Borys Godu­
now.
Dwudziestego czwartego marca 1584 roku podczas gry w sza­
chy zmarł Iwan IV Groźny. Otoczenie nie chciało wierzyć w
zgon, gdyż władca ów nieraz symulował zejście z ziemskiego pa­
dołu, karząc potem straszliwie cieszących się z jego śmierci.
Okrutny car pozostawił po sobie smutną schedę. Dwieście pięć­
dziesiąt lat niewoli tatarskiej spowodowało, że kultura polityczna
w Rosji już przed Iwanem IV stała na niesłychanie niskim pozio­
mie. Terror, donosicielstwo, morderstwa polityczne stanowiły
normalny system rządzenia, który nikogo specjalnie w Moskwie
nie dziwił ani nie wzruszał. Na to wszystko nakładał się wschodni
despotyzm władcy i wymuszona pokora ludu, wyrażające się, ot
choćby w obiegowym powiedzieniu, że o sprawach tego świata
„wie tylko Bóg i Wielki Gosudar”. Władcy Moskwy — tak pod­
ówczas nazywano Rosję — i ich otoczenie sami stanowili o pra­
wie, a raczej bezprawiu; majątki poddanych w każdej chwili mo­
gły być zabrane przez gosudara. Wszystko to wpływało nieko­
rzystnie na mentalność społeczeństwa.
Ten sposób sprawowania władzy Iwan IV opanował do perfek­
cji. Dodał do niego element własny, który przyniósł mu w Euro­
pie zasłużoną sławę: wynikłe z nieobliczalnej, psychopatycznej
natury okrucieństwo, przewyższające nawet tortury tatarskie.

181
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
„Od początku świata tyrana okrutnika podobnego sobie Iwan car
nie miał” — taka była opinia wielce w sądach powściągliwego
Żółkiewskiego;1 mniemać należy, że i ówczesnego świata. Naj­
bardziej zainteresowana historiografia jeszcze niedawno, bo do
1956 roku, tłumaczyła mordercze instynkty cara jako zgodne
z racją stanu ówczesnej Rosji: koniecznością centralizacji słabej
władzy, skupienia wokół Moskwy państewek ruskich, chęcią zła­
mania opozycji bojarskiej etc. Bywa przecież nader często w hi­
storii — choć to straszne — że wielkość państw i narodów budo­
wana jest na zakrzepłej krwi poddanych. Nieraz nawet na długo.
Gdyby jednak okrucieństwa cara można było zamienić na efekty
polityczne, Rosja już wtedy byłaby mocarstwem.
Tak się jednak nie stało. Właściwie niemal wszystkie zamiary
Iwana IV obróciły się przeciw Rosji. Wyniszczające wojny, które
miały przywrócić Moskwie świetność, zrujnowały kraj, i tak co­
raz dotykany katastrofalnymi klęskami głodu. Całe połacie kraju
były bezludne; w wielu wsiach ubyło 90% chłopów.2 Zamiast sta­
rych, krwawo wyrżniętych przez opryczników (jeszcze w naszym
stuleciu sądzono, że stąd pochodzi polskie słowo „opryszek”), ro­
dów bojarskich pojawiły się nowe, świadome ciągłego zagrożenia
życia, a więc bardziej na władzę pazerne. Wreszcie — polityka
Iwana wyrąbywania Rosji drogi do Bałtyku i skutecznego
powstrzymywania Tatarów krymskich załamała się na ostrzach
batoriańskich i pohańskich szabel.
Trzeba jednak sobie uprzytomnić, że zachód nieraz spływał
krwią wylewaną w imię racji stanu w sposób równie nieludzki:
dyscyplina społeczeństw zachodniej Europy nie spadła im z nie­
ba, ale ma swe początki w niezwykle surowych karach nawet za
drobne przestępstwa. Jednak Iwan Groźny poszedł dalej. Na pla­
cu Czerwonym publicznie, na rozkaz cara, czekający w kolejce
dostojnicy potrafili bez zmrużenia oka odrąbywać wiszącemu za
nogi niedawnemu druhowi, diakowi Iwanowi Wiskowatemu, po­
szczególne członki, skarbnika Nikitę Funikowa-Kurcewa oblewa­
no wrzącą i lodowatą wodą na przemian, aż skóra sama odpadła
od ciała, jednego z Telepniewów wbito na pal, aby przez kilka
182
1 DYMU R1AD Y
godzin mógł patrzeć, jak oddział strzelców gwałci bestialsko
jego matkę. Były to tylko nieliczne z setek sposobów na śmierć
pomysłu samego Iwana Groźnego, przewyższające wybryki in­
nych ówczesnych władców. O łagodnych i dobrotliwych Jagiel­
lonach w tym miejscu nie ma co wspominać, bo stanowiłoby to
obrazę dla pamięci ich wielkości nie tylko jako polityków, ale
i ludzi.
Ale też, wiedząc czy nie wiedząc, Iwan IV Groźny budował
i zbudował fundament rosyjskiej świadomości: przekonanie,
oparte na strachu, o nieograniczonej władzy panującego, którego
woli należy się bezwzględnie podporządkować. I to był najwięk­
szy, pośmiertny sukces cara. Na takiej świadomości było potem
łatwo władcom Moskwy stworzyć zręby carskiego despotyzmu
i centralizmu, który wyniesie Rosję na wyżyny potęgi i znaczenia
w świecie.
Ale to miała być przyszłość. Na przełomie XVI i XVII wieku
Rosja zaczęła płacić wysoką cenę za sposób sprawowania władzy
przez okrutnego cara. Tą ceną było nie tylko znaczne osłabienie
państwa, ale — co gorsza — pogłębienie izolacji od świata. Na
tę chorobę Rosja cierpiała od dawna. Obyczaje, kulturę, instytu­
cje polityczne, a raczej ich brak, dzieliła przepaść od błyskotliwej
cywilizacji zachodu i Polski, co jednak nie oznacza, iż Rosja nie
importowała włoskich architektów lub też nie wytwarzała wysoce
oryginalnej i ciekawej kultury materialnej. Rozwijały się przecież
w tym czasie niektóre miasta, o Moskwie mówiono, że „ani
Rzym, ani Paryż, ani Lizbona nie dorówna [jej] wielkością”.3
W ubiegłych wiekach — za sprawą mistrzów włoskich, podobnie
jak w Polsce — rozkwitło wspaniałe budownictwo Kościoła i in­
stytucji świeckich, jak choćby bogaty pałac carski z osławioną
olbrzymią kwadratową komnatą, zwaną Granowita Pałata: salą
tronową władców Rosji. Niestety, nie oznaczało to szerszego
kontaktu obu kultur, szczególnie w dziedzinie myśli; izolacja
miała nadal istotny wpływ na zacofanie Moskwy w wielu dziedzi­
nach życia społecznego, gospodarczego, obyczajowości. Na przy­
kład na wsi rosyjskiej trwał zakorzeniony obyczaj snochactwa:
183
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
seksualnego współżycia teścia z synową, z którego to obyczaju
korzystał chętnie sam Iwan IV. Na zachód od Dniepru rzecz taka
była nie do pomyślenia. Nic więc dziwnego, ża fala uciekinierów
z Rosji, niosąca hiobowe wieści o straszliwym carze, powiększała
kordon niechęci, milczenia i izolacji Europy od barbarzyńskiej,
jak twierdzono, Moskwy.
Najzdolniejszemu synowi, Iwanowi, wiernie naśladującemu
ojca, car w przypływie szalonego gniewu rozłupał głowę osławio­
nym, okutym żelazem, kosturem. Drugi syn, Fiodor, odziedzi­
czył po ojcu skłonności szaleńcze, acz w wymiarze pogłębionym,
przeradzającym się w chorobę umysłową. Poza tym Fiodor był
człowiekiem spokojnym, przedkładającym nad politykę, wojnę
i kobiety muzykę, dość specyficzną: wsłuchiwał się całymi dniami
w różne tony dzwonów cerkiewnych, w które nakazywał bić.
Trzeci syn Iwana, Dymitr, miał w chwili śmierci ojca ledwie pół­
tora roku i już był księciem uglickim.
Opiekę nad chorym carem miała sprawować pięcioosobowa
rada regencyjna. Od początku jednak na czoło jej wysunął się
bojar Borys Godunow, szwagier Fiodora. Wychowany w twardej
szkole rządów Iwana Groźnego (jeszcze niedawno ciężko pobity
przez rozwścieczonego cara) szybko przejął faktyczną władzę w
państwie, stając się z biegiem czasu niemal tak bezwzględny, jak
zmarły despota. To jemu, Godunowowi, przypisywał Żółkiewski
spowodowanie śmierci Iwana IV w toku kolejnej czystki. „Ten
i cara Iwana z świata zgładził, przenająwszy doktora jego, Angli­
ka, który cara Iwana kurował; bo też na tym rzecz była, by go
był nie poprzedził; że sam z wielą przednich innych ludzi miał
gardło dać, jako to nie nowina była carowi Iwanowi ludzi tra­
cić.”4
Kiedy w styczniu 1598 roku umarł „bezumny” Fiodor, Sobór
Ziemski włożył Godunowowi na skronie czapkę Monomacha.
Ciążyła mu ona mocniej niż poprzednikom: bojarskie rody Biel­
skich, Szujskich i Romanowów nie mogły się pogodzić z wywyż­
szeniem nowego cara. Godunow zdołał niektórymi metodami
Iwana IV — nie nadużywał jednak kary śmierci — wyeliminować
184
I. D Y M I T R I A D Y
przeciwników z walki. Jego ulubioną bronią było oskarżanie nie­
przyjaciół o czary, co zyskiwało mu względną aprobatę tłumów
i możliwość karania swych możnych wrogów.
Najgroźniejszym jednak rywalem do korony mógł stać się
młodszy brat Fiodora, mały Dymitr, który notabene odziedziczył
po ojcu skłonności sadystyczne, co wyrażało się w zamęczaniu
zwierząt. W 1591 roku Dymitr zszedł gwałtownie z tego świata.
Wiele wskazuje — choć dotąd utrzymują się kontrowersje mię­
dzy badaczami — że to siepacze Godunowa poderżnęli mu gar­
dło na dziedzińcu siedziby carskiej w Ugliczu. Wysłana komisja
z Wasylem Szujskim stwierdziła, że chłopiec... sam się zabił pod­
czas gry w „pikuty”: bo tak chciał car Godunow.
Wtedy zaczęły się dziać rzeczy fantastyczne, które wyczarować
może tylko życie i historia, a nie literatura. Rosja była zmęczona
do granic wytrzymałości: w 1601 roku z powodu dżdżystego lata
i bardzo wczesnej zimy bezkresne ziemie ogarnęła klęska nieopi­
sanego głodu. Naoczni świadkowie notowali wstrząsające sceny
spożywania dzieci przez rodziców, na targach sprzedawano mięso
ludzkie, drobno posiekane i ugotowane w pierogach.5 Trzy lata
wcześniej Godunow, usiłując przyciągnąć do tronu drobną szla­
chtę, „dworiaństwo”, przypisał chłopów do ziemi i osoby dziedzi­
ca. Chodziło o to, by po Rosji nie włóczyły się gromady chło­
pów, wyrzuconych przez bojarów ze swych siedzib na skutek ka­
tastrofalnych klęsk głodu, co w opinii Godunowa mogło dopro­
wadzić do buntu. Była to zawodna polityka. Włościanie bowiem,
którzy dotąd korzystali z wąskiego marginesu swobody, mogąc
zmieniać swego pana, w nowej sytuacji stali się jeszcze groźniej­
szym źródłem wybuchu niezadowolenia społecznego.
U progu XVII wieku Moskwę obiegł „szmer głuchy, jaki
zwykł bywać w samowładnych państwach, gdzie głośne słowo
występkiem się stawa”,6 że Dymitr nie został zamordowany
i przebywał w otoczeniu kanclerza litewskiego Lwa Sapiehy, po­
słującego w 1600 roku z 1200 ludźmi do cara i proponującego za­
warcie unii między obydwoma krajami. Wieści o „cudownie oca­
lałym” carewiczu szły przez całą Rosję i odpowiadały potrzebie
185
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
wiary tego umęczonego społeczeństwa w przyjście lepszych cza­
sów. Umiejętnie rozniecane przez ludzi skaptowanych przez opo­
zycję antygodunowską, sprawiły, że Dymitr stał się legendą
i symbolem uosabiającym dobre rządy i kres głodu.
Kurtynę podniesiono jednak dopiero w połowie 1603 roku.
W Brahimiu, na dworze księcia Adama Wiśniowieckiego, jeden
z dworzan oznajmił wprost, że jest młodszym synem cara Iwa­
na IV. Jeszcze przedtem wyznał to na spowiedzi — i być może
sami Wiśniowieccy w to uwierzyli.
Kim był ów „cudownie ocalały” Dymitr — pozostanie już chy­
ba wieczną tajemnicą. Fakt jego pojawienia się oplotło tyle le­
gend, mitów i przekazów, że nie sposób dociec prawdy. Wielu
znakomitych Moskali, przybyłych do Brahimia, twierdziło, że
młodzieniec o grubych rysach i charakterystycznej brodawce
koło nosa, o jednej ręce krótszej, władający ruskim z dziwnym
akcentem (!) — to rzeczywiście Dymitr, syn Iwana.7 Ba, auten­
tyczność Dymitra potwierdzi potem nawet jego matka, Marfa,
która trzynaście lat temu przeraźliwym krzykiem nad zwłokami
syna wywołała krwawe sceny samosądu w Ugliczu. W rzeczywi­
stości mógł to być zbiegły z monasteru mnich Griszka Otriepiew,
choć i to jest wysoce wątpliwe. W bardziej przekonywającej tezie
dowodzono, że w Otriepiewa wmówiono, że jest carewiczem,
i odpowiednio przygotowano go w rosyjskim monasterze lub w
kręgu Romanowów.8 Sądzono nawet, za poważnym kronikarzem
niemieckim Konradem Bussowem, że Dymitr był nieślubnym
dzieckiem polskiego króla — Stefana Batorego.
W każdym razie jego objawienie się było bardzo na rękę Sa­
piehom i Wiśniowieckim, którzy już od pewnego czasu — zdając
sobie sprawę ze słabości Rosji — usiłowali wmieszać się w spra­
wy moskiewskie. Można się tylko domyślać, że to właśnie oni
przyczynili się do stworzenia mitu Dymitra: przecież już w końcu
października 1603 roku Adam Wiśniowiecki pisał do króla o cu­
downym ocaleniu carewicza, a wieść o tym — uwzględniając
nudę i nadmiar czasu w tamtej epoce — opleciona domysłami
i plotkami, szybko poszła w Polskę.
186
I. D Y M I T R I A D Y
Pojawienie się domniemanego syna Iwana Groźnego w Rze­
czypospolitej stało się faktem. Wokół Dymitra, zwanego potem
Samozwańcem, w miasteczku Łubny, posiadłości Michała Wi­
śniowieckiego, zaczęły się gromadzić oddziały zbrojnych, wśród
których przeważali Kozacy zaporoscy. Zygmunt Waza początko­
wo był niechętny projektowanej wyprawie, ale pod wpływem kół
katolickich zgodził się na spotkanie z Dymitrem, mimo że zapew­
ne uważał go za szalbierza. Tymczasem, w połowie lutego 1604
roku, rozesłał listy do znamienitych senatorów z retorycznym py­
taniem o radę, a w nadziei że poprą oni rysujący się z wolna plan
osadzenia polskimi rękoma Dymitra na stolcu carskim, gdyż
„wiele by stąd pożytków uróść mogło i Szwecja tym snadniej
oswobodzona by mogła być, i Inflanty uspokojone”, chociaż —
„z drugiej strony idzie o wzruszenie przymierza”9 z Rosją za­
wartego przez Sapiehę na dwadzieścia lat. Szybko jednak oka­
zało się, że wśród znacznych person za koncepcjami króla opo­
wiada się jedynie arcybiskup gnieźnieński Jan Tarnowski i wo­
jewoda sieradzki Aleksander Koniecpolski. Najbardziej liczący
się w państwie kanclerz Jan Zamoyski stanowczo odradzał po­
parcie dla Samozwańca. Żółkiewski chyba podzielał zdanie po­
tężnego krewniaka — świadczą o tym późniejsze wzmianki —
choć wtedy jeszcze nie wplątywał się w wielką politykę: nic bo­
wiem nie pisał o kwestiach moskiewskich. Z konieczności i wy­
boru bardziej zajęty był nieszczęsnymi kwestiami wypłaty zale­
głego żołdu dla wojska. Król jednak usiłował skaptować obu
hetmanów koronnych, proponując im objęcie dowództwa nad
siłami, które miały być wyprawione na wschód. Ale Zamoyski
zdecydowanie oparł się pokusie, a tym samym i hetman Ż ół­
kiewski.
Tymczasem Dymitr, sunący z obawą w sercu na spotkanie
z królem, zatrzymał się w Samborze, siedzibie wojewody sando­
mierskiego Jerzego Mniszcha. Mniszchowie, jak wiemy, nie cie­
szyli się w Koronie dobrą sławą. To oni podsyłali podupadające­
mu na zdrowiu ostatniemu Jagiellonowi istne tabuny miłośnie
usposobionych pań; to ich oskarżano o zagrabienie skarbów,
187
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
znajdujących się w Knyszynie po śmierci Zygmunta Augusta. Je­
rzy Mniszech jakby dostroił się do poczynań starszych rodu: pro­
wadził tak wystawny tryb życia, że nie był w stanie spłacać królo­
wi rat dzierżawnych z żup ruskich ani też należności ze starostwa
Samborskiego. W osobie Dymitra dojrzał więc szansę dla siebie
i rodu. Wiedział, że w ówczesnym świecie, pełnym składanych
i zapisanych obietnic, najsilniej do ich realizacji skłaniają obna­
żone szable, a w ostateczności więzy małżeńskie. Dlatego przed
Dymitrem pojawiła się córka pysznego magnata, filigranowa Ma­
ryna, równie dumna, jak ojciec i uparta, co znamionowały nie
tylko małe, zacięte usta, ale i późniejsze czyny. Uchodziła za pię­
kną i wywarła na tyle korzystne wrażenie, że carewicz zobowią­
zał się poślubić ją, a Mniszchom nadać po wieczne czasy księstwo
smoleńskie i siewierskie. Potem do wiana dorzuci Marynie Psków
i Nowogród Wielki. Na decyzjach Dymitra zaważyły wprawdzie
początkowo względy taktyczne, ale i potem drgnięcie serca, natu­
ralne u młodego mężczyzny.10
Do Krakowa Dymitr zjechał już z Mniszchem i z miejsca zy­
skał poparcie wielu wpływowych osób, między innymi człowieka,
który tłumaczył wszystkie zdarzenia interwencją boską, Mikołaja
Zebrzydowskiego. Uczynił też korzystne wrażenie na królu,
szczególnie wtedy, gdy z ochotą godził się na odstąpienie Polsce
części ziemi siewierskiej i smoleńskiej (którą i tak obiecał Mnisz-
chowi), na unię wieczystą obydwu państw, pomoc dla Zygmunta
w odzyskaniu Szwecji i wprowadzenie jezuitów i kościołów kato­
lickich do Moskwy. Dymitr poszedł nawet dalej. Dla Henry­
ka IV „Paryż wart był mszy”, dla Dymitra Moskwa warta była
katolicyzmu. Ów bez wątpienia zręczny, o dużej przebiegłości
politycznej młodzieniec 17 kwietnia 1604 roku wyrzekł się „schiz­
my wschodniej”, bez skrupułów napisał list jako świeżo nawróco­
ny katolik do papieża, a nawet zobowiązał się, że będąc carem,
nakłoni swój naród „do prawdziwej wiary”. Zyskując w ten spo­
sób poparcie potężnego Kościoła i króla polskiego, otwierał so­
bie wrota do olśniewającej kariery: panowania nad „trzecim Rzy­
mem”.
IX,X
1 DYMITR1ADY
Ale Dymitr nie zdołał sobie kupić przychylności szlachty pols­
kiej, od której tak dużo w tym państwie, wbrew pozorom, zależa­
ło. Sejmiki jeden po drugim odmawiały poparcia dla domniema­
nego carewicza i przestrzegały króla przed mieszaniem się w
„awanturę moskiewską”. Szczególnie ostro ostrzegał króla przed
zerwaniem rozejmu z Borysem sejmik w Bełzie, gdzie przecież
mocne wpływy miał Zamoyski i Żółkiewski. Większość magna­
tów również przeciwna była imprezie: opinię powszechnie drażnił
fakt ślimaczącej się, nieszczęsnej wojny w Inflantach. Nawet nie­
chętny Moskwie Mikołaj Krzysztof Radziwiłł pisał do krewnego:
„Odprawić by pierwej Inflanty, dopiero o Moskwie pomyśleć.” 11
Pasywna polityka szlachty wynikała nie tyle z zamiłowania do po­
koju, ile z niepewności co do rezultatu poczynań Dymitra, jak
również z niechęci do rozwiązywania mieszków i sakiewek na po­
datki.
Carewicz usiłował przychylnie usposobić do siebie Zamoyskie­
go. Wyskrobał nawet do niego trzy listy, ale kanclerz nie zniżył
się do odpowiedzi. Nie trafiła też doń argumentacja Mniszcha,
że „jest okazja do dobrego Rzpltej”, „bez krwie rozlania”.12
Tymczasem we Lwowie i jego okolicach nadal zbierały się hufce
Dymitra „z wielkim skwierkiem i uciskiem ludzi ubogich”, jak pi­
sał Żółkiewski. Skargi stały się tak głośne, że wreszcie król zde­
cydował się na interwencję.
Do Lwowa wysłał trzech senatorów: wojewodę sandomierskie­
go i starostę lwowskiego Jerzego Mniszcha, cieszącego się estymą
szlachty „neutralistę” kasztelana poznańskiego Jana Ostroroga
i kasztelana lwowskiego, naszego Stanisława Żółkiewskiego.
Trzydziestego pierwszego sierpnia 1604 roku komisja ta zleciła,
aby „po odjechaniu ze Lwowa starosty lwowskiego i po wyciąg­
nięciu tych ludzi, którzy do tych czasów zaciągi swe na służbę wo­
jenną mieli” nikt „nie śmiał się bawić tak w mieście, jako po
przedmieściach, po folwarkach, po wsiach królewskich, duchow­
nych, szlacheckich i miejskich, stanowiska sobie jakie pod pre­
tekstem zwyczaju rycerskiego czynić”.12 Były to działania spóź­
nione ze strony komisji, już bowiem w połowie września, po po-
189
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
pasie w Glinianach, armia Dymitra, której hetmanowa! członek
komisji, Jerzy Mniszech, ruszyła przez Wołyń i Ukrainę na
wschód. I mimo że Mniszech chwalił się listownie królowi, iż siły
carewicza co dzień obrastają w nowe oddziały, rzeczywistość nie
wyglądała wcale tak różowo: niechętny wyprawie książę Janusz
Ostrogski usiłował nie dopuścić sił Dymitra do granicy; jego woj­
sko „wieszało się [nad nim] aż do samego Dniepru”.14
W chwili przekroczenia granicy z Rosją, na ziemi czernihow-
skiej, armia Dymitra liczyła około czterech tysięcy żołnierzy —
głównie Kozaków i nie mającej co ze sobą począć młodzi szlache­
ckiej. Nie była to siła duża, ale rychło okazało się, że za nią stoi
ludność Rosji. Jeden za drugim padały twierdze i zamki: Czerni-
hów, Putywl, Kursk, Kromy, Rylsk. Na ogół powtarzały się sce­
ny wysyłania poselstw do Dymitra i... obezwładniania komen­
dantów załóg zamków przez niezadowoloną z twardych i suro­
wych rządów Godunowa czerń. Na prawdziwy opór natrafił Dy­
mitr dopiero pod Nowogrodem Siewierskim, chronionym przez
wojska Piotra Basmanowa. Dymitr tradycyjnie chciał Nowogród
zdobyć obietnicą „przyjęcia do łask”, ale jego wysłannik w odpo­
wiedzi usłyszał:
— „A wy, sukinsyny, po nasze pieniądze przyjechaliście z tym
worem” (złodziejem)!15
Rozpoczęto zatem regularne, trudne, oblężenie. Oczywiście
Borys Godunow już od dawna nie zasypiał gruszek w popiele:
jego armia szła na odsiecz Nowogrodowi. Wysłany naprzeciw li­
czący ośmiuset ludzi zbrojny podjazd Dymitra zdołał znieść kil­
kutysięczną awangardę wojsk Borysa, a następnie odrzucić i po­
bić całą armię, dowodzoną przez kniazia Fiodora Mścisławskie-
go. Zaraz potem niekarne oddziały polskie, nie otrzymawszy żoł­
du, zawróciły do Polski; to samo zrobił Mniszech, śpiesząc się na
zbliżający się sejm 1605 roku. W rezultacie pod koniec stycznia
Dymitr z tysiącem pięciuset żołnierzami został dotkliwie pobity
pod Dobryniczami przez Wasyla Szujskiego, sam ratując się
ucieczką do Rylska, a następnie Putywla.
Wydawało się, że zadziwiający współczesnych epizod Dymitra
190
D Y M IT R IA D Y
umrze śmiercią naturalną. Na sejmie 1605 roku szlachta zażądała
wręcz ukarania winnych „potargania pakt zawartych przez Rzecz­
pospolitą”. Król jednak już wtedy miał wyraźnie inne plany: jego
odpowiedź złożona poselstwu moskiewskiemu na tym sejmie
ustami kanclerza litewskiego Lwa Sapiehy była wykrętna. Na
niewiele się zdało, że wykpił „dymitriadę” Zamoyski: „Co się ty­
czy osoby samego Dymitra, który mieni się być synem onego
Iwana — prawda, że miał dwóch synów, ale o jednym z nich,
którym on się być mieni, słychać było, że był zadławiony. Prze­
bóg! Czy to Plauta, czy Terencjuszowa komedia? Jeśli to rzecz
podobna kazać kogoś zamordować, zwłaszcza w owym państwie,
a potem nie patrzeć, jeśli ten, a nie inszy zamordowany?!” —
grzmiał stary kanclerz.16 Znajdował się on jednak na czele grupki
pięciu przeciwników wyprawy na wschód; reszta spośród czter­
dziestu jeden przemawiających senatorów i posłów opowiadała
się za wyczekiwaniem na stosowną okazję do wmieszania się w
sprawy rosyjskie.17 Żółkiewski był wśród umiarkowanych: „w
moskiewskich rzeczach eventum belli [skutków wojny] i końca
poczekać” — radził monarsze.18 Wbrew dotychczasowym ustale­
niom nic nie wskazuje, by hetman Żółkiewski usilnie popierał
zdecydowanie negatywną wobec dymitriad politykę Zamoyskie­
go.19 Raczej unikał podejmowania tej kwestii, co jasno widać
z przemówienia sejmowego, w którym sprawy moskiewskie skwi­
tował tylko jednym, cytowanym wyżej zdaniem. Żółkiewski być
może nie chciał narażać się żadnej ze stron; w tym czasie, jak
pamiętamy, był jeszcze tylko cieniem Zamoyskiego, ale już zza
jego pleców wpatrywał się w królewskie słońce. Późniejsze epite­
ty pod adresem Dymitra — Roztryga (od rasstriga — zbiegły
mnich), Szalbierz, Wor, Otriepiej — i ubolewanie nad niebacznie
rozpętaną wojną wydają się raczej wynikiem osobistych, trud­
nych doświadczeń jednego z najbardziej humanitarnych wszak
hetmanów.
Atut wygranej niedawno bitwy wymknął się z rąk cara Borysa
Godunowa dość szybko. Jego wojska wycinały w pień całe osady
w ziemi siewierskiej; jeńców sprzedawano Tatarom nawet za
191
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
kwartę gorzałki. Wszystko to mocno kontrastowało z łagodnym
postępowaniem Dymitra. Wśród sprzymierzeńców carewicza sze­
rzono wieści, że w sukurs idzie mu hetman polny koronny Stani­
sław Żółkiewski z wielką armią. W oddziałach Godunowa zaczę­
ły wybuchać bunty. Ale dopiero 13 kwietnia niepewny losu pro­
tektor Dymitra, Jerzy Mniszech, mógł palnąć się dłońmi po sza­
rawarach: tego dnia niespodziewanie, za stołem, zmarł car Borys
Godunow. Prawdopodobnie został otruty; tak przynajmniej
z całą pewnością twierdził po latach Stanisław Żółkiewski. „Bo­
jarzy wprawdzie Borysowi sprzyjali, ale skoro się okazja trafiła,
choć wiedzieli, że Dymitr był impostor, do niego się obrócili i
Borysa, jako to jest pewna wiadomość (bo od puchliny, którą
miał, mógł był jeszcze nie umrzeć) otruli” — dowodzić będzie
na sejmie 1613 roku.20
Jeśli Borysowi ciążyła czapka Monomacha, to dla jego następ­
cy, szesnastoletniego syna Fiodora, była już nie do udźwignięcia.
Mianowany przez Fiodora dowódcą armii Piotr Basmanow zaraz
potem przeszedł na stronę Dymitra, a wraz z nim większość woj­
ska, które spod Krom (na południe od Orła) pomaszerowało na
Moskwę. Sytuacja z każdym dniem stawała się trudniejsza dla
Fiodora i jego zauszników. Nic więc dziwnego, że na placu Czer­
wonym Wasyl Szujski przysięgał teraz przed tłumami, że Dymitr
w Ugliczu ocalał, choć jeszcze kilka miesięcy temu w tym samym
miejscu nazywał go szalbierzem. Samozwaniec bowiem, mając
poparcie znacznych bojarów, podczas marszu na Moskwę wszę­
dzie był wręcz entuzjastycznie witany i Szujski wolał się zaaseku-
rować. Zrobił to w odpowiednim momencie, gdyż w samej stoli­
cy wybuchł bunt; młodego Fiodora wywleczono z pałacu i wtrącono
do więzienia, gdzie wraz z matką uduszono. Srogie represje dotknę­
ły również siostrę Fiodora, Ksenię, i całą rodzinę Godunowów.
W ten sposób w piękny czerwcowy dzień, nieoczekiwanie
przerwany krótką wichurą, Dymitr, otoczony tłumami krzyczący­
mi: „Oto słoneczko nasze!”, znalazł się na Kremlu, w Granowi-
tej Pałacie, wobec klęczących przed nowym władcą bojarów.
Część z nich padła na kolana nie z wyboru, ale z konieczności.
192
I DYMITR!ADY
Ambitny i przebiegły bojar Wasyl Szujski, który wywodzić się
miał od świętego Aleksandra Newskiego, również marzył o koro­
nie. W prywatnej rozmowie pozwolił sobie na luksus nazwania
Dymitra czartem, roztrygą i zdrajcą. Donosicielstwo kwitło:
obelgi szybko dotarły do uszu Dymitra. Już w dziesięć dni po
wkroczeniu Samozwańca tłumy zbiegły się na plac Czerwony, by
podziwiać tradycyjny początek rządów nowych carów — egzeku­
cję, tym razem rodziny Szujskich. Ale Dymitr wykazał się wspa­
niałomyślnością: w ostatniej chwili nakazał zdjąć Szujskich z sza­
fotu, skazując ich na wygnanie, a rychło w ogóle darując im
winy.
Nowy car, któremu nie sposób odmówić dużych zdolności poli­
tycznych, wiedział, że ma „dwa sposoby utrzymania się przy wła­
dzy: albo za pomocą środków surowych i okrutnych, albo też
wspaniałomyślnością usiłując wszystkich sobie pozyskać”.21 Wy­
brał wariant drugi, dla zagrożonej władzy dość niebezpieczny.
Ale z natury tolerancyjny — dla jezuitów katolik, dla popów pra­
wosławny, de facto indyferentny — szybko zaczął jątrzyć fanaty­
cznie przywiązany do prawosławia lud swym stosunkiem do
obrzędów religijnych: między innymi wprowadzał do cerkwi ulu­
bione psy, charty.
Dwudziestego drugiego listopada 1605 roku zawarł w Krako­
wie ślub per procura z Maryną Mniszchówną, który odbył się w
obecności króla, nuncjusza papieskiego i kardynała Bernarda
Maciejowskiego. Poseł Dymitra przybywający na ślub, Atanazy
Własiew, miał przy tym poufną misję do spełnienia: Dymitr
skłonny był do rozmów w kwestii wspólnego uderzenia Rzeczy­
pospolitej i Rosji na imperium otomańskie. Ale Polaków w Kra­
kowie bardziej niż plotki o tym, przeciwko komu i z kim zamie­
rza się Dymitr sprzymierzać — pamiętajmy, że kraj był u progu
wojny domowej — raziło postępowanie posła. Ilekroć wymienia­
no imię Dymitra, Własiew padał do nóg żony cara, „jak długi”.22
Polska kultura dworska nie przewidywała aż takich wiernopod-
dańczych gestów wobec władcy: na tak zwane odwitanie w sejmie
i liylono się jedynie do upierścienionej królewskiej dłoni. Wraże­
J Besala 193
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
nie było tym silniejsze, że poseł padał przecież do stóp niedaw­
nej, równej wśród równych, szlachcianki polskiej.
Jednocześnie Dymitr wyraźnie dystansował się od Zygmun­
ta III Wazy — król polski i Samozwańcowi odmówił tytułu cara,
zwąc go tradycyjnie wielkim kniaziem i hosudarem — oraz papie­
ża. Nie zamierzał być marionetką w czyichś rękach. Rozwinął
przy tym zdumiewającą akcję dyplomatyczną, której osnową
miał być projekt zmontowania koalicji antyturcckicj. Jednocześ­
nie zaczął z rozmachem formować duże siły zbrojne. Odpowiedź
na pytanie, przeciw komu były one skierowane, które postawił
niedawno jeszcze jeden historyk — nadal jest kontrowersyjna.
Większość badaczy sądzi, że Dymitr zamierzał połączyć się z ro­
koszanami, a montowanie koalicji było dymną zasłoną; wspo­
mniany historyk radziecki dowodzi czegoś zupełnie przeciwnego.23
Choć kwestie z tym związane pozostają otwarte, należy sądzić,
że energiczny i bez skrupułów Dymitr gotów był wykorzystać ro­
kosz Zebrzydowskiego do nacisku na Zygmunta III, by tym pew­
niej osiąść na carskim stolcu na Kremlu. Jest też wysoce prawdo­
podobne, że za podszeptami ambitnego Mniszcha myślał również
0 wyprawie potężnej czterdziestotysięcznej armii wespół z prze­
ciwnikami polityki króla, na Kraków i Warszawę — po koronę
Jagiellonów! Zadziwiający człowiek. Jakby ciężar czapki Mono-
macha był zbyt mały, myśleć o koronie polskiej na swych mło­
dych skroniach!24
Do Moskwy, o której bogactwach opowiadano w Rzeczypos­
politej cuda, waliły tymczasem tłumy szlachty polskiej. Ale nie
tylko. „Więc za wojną moskiewską czy nie byłaż naszym ziemia
moskiewska tak otworzona, że nie tylko kupcy, ale i przekupki,
1 szynkarki tak wolno po niej jeździły jako doma. Która przez
kilkaset lat przedtem tak była zawarta, że tam ptakom tylko wol­
no było od nas latać (...), nawet i samym bojarom moskiewskim
bez listów świadecznych od wojewód nie wolno było więcej czte­
rech mil od domu odjechać” — odnotuje teolog i pisarz.25
Dymitr był liberalny i lubił otaczać się Polakami. Rosjan jed­
nak szybko zaczął drażnić nie tylko wystawny i rozwiązły tryb ży­
194
I. DYM ITRIADY
cia, w którym niepoślednią rolę odgrywała płeć piękna, a szcze­
gólnie urodziwa córka Godunowa, Ksenia, ale i panoszenie się w
Moskwie Polaków. Bywało, że traktowali oni Moskali jak podda­
nych, a „upiwszy się, zalecali się i gwałcili mężatki i panienki”.26
Mądrzejsi byli jezuici, którzy dostosowywali się do zwyczajów
prawosławia i zapuścili długie brody, a na piersiach zawiesili
wielkie greckie krzyże, usiłując przychylniej usposobić do katoli­
cyzmu lud rosyjski. Na niewiele to się zdało: Szujscy nadal
aktywnie i z powodzeniem przygotowywali bunt przeciwko Dy­
mitrowi. Wprawdzie ich drugi spisek nie udał się — siedmiu
oskarżonych o próbę zabójstwa Samozwańca strzelców otoczenie
bojarskie cara zębami dosłownie zagryzło i gołymi rękami roz­
szarpało na strzępy — ale Szujscy zyskiwali coraz szersze grono
zwolenników wśród zmiennego w nastrojach tłumu.
W marcu 1606 roku Maryna z ojcem i oficjalnymi posłami pol­
skimi, Mikołajem Oleśnickim i Aleksandrem Gosiewskim, w
otoczeniu ponad trzech tysięcy osób, składających się na orszak
weselny, ruszyła ku Moskwie. Przyszła caryca wjechała do stolicy
witana gigantyczną wrzawą zgromadzonych tłumów spragnionych
rozrywki, waleniem w bębny, odgłosem kilkuset trąb, a nade
wszystko biciem w dzwony cerkiewne całej Moskwy. „Bezumny”
Fiodor byłby zachwycony. Nikt jeszcze nie podejrzewał, że „to­
czyła się tragedia” — jak później lapidarnie rzecz ujmie Żółkiew­
ski.27 Osiemnastego maja nastąpiła koronacja Maryny i zaślubiny
jej z Dymitrem w cerkwi; z tej okazji car kazał ciskać w tłum
okolicznościowe monety, o które lud moskiewski walczył zacie­
kle. Z Polaków „żaden nie rzucił się do nich i, owszem, jednemu
padła ich para na kołpak, ale ich strząsnął na ziemię”.28
Wreszcie przyszedł czas na uroczystości weselne: pierwszego
dnia Dymitr zjawił się w stroju husarskim — w żupanie ze złoto­
głowiu i czerwonej aksamitnej delii — Maryna cały czas siedziała
w koronie, jakby bojąc się ją utracić. I jak tu nie mówić o kobie­
cej intuicji. W następnych dniach atmosfera robiła się coraz bar­
dziej lekka, car niezwykle przystępny. Przygrywała muzyka, Po­
lacy ruszyli w tany, a z nimi Dymitr, który czynił to już poprzed­
i 195
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
nio: rzecz na Kremlu dotąd nie do pomyślenia! Toż Rosjanie „na
tańce nasze tak mówią: chodzić po izbie, szukać, czego nie zgu­
bił, szalonym się czynić, a nade wszystko błaznem, bo czło­
wiek — mówią — poczciwy ma siedzieć na swoim miejscu”. Nad
hołubce przedkładali śpiewanie piosenek — i to tak wszetecz-
nych, że obeznanemu z życiem i wojną świetnemu pamiętnika-
rzowi Samuelowi Maskiewiczowi uszy puchły.29
O świcie 27 maja jęknęły znów wszystkie dzwony cerkiewne
Moskwy — tym razem nie na uroczystości weselne. Był to umó­
wiony znak rozpoczęcia buntu. Spiskowcy, na czele z Szujskimi,
Golicynami i Michałem Tatiszczewem ruszyli na Kreml. Dymitr
popełnił grzech, typowy dla władzy popularnej, zapominając
0 starannym strzeżeniu swej osoby. Podpite, bezbronne straże
szkockie nie stawiły spiskowcom żadnego oporu; kilku gwar­
dzistów zabito, resztę zastraszono. Po zakłuciu przez spiskow­
ców wiernego carowi Piotra Basmanowa, zorientowawszy się w
okropnej sytuacji, Dymitr usiłował ratować się ucieczką przez
okno, ale — strącony zeń — złamał nogę. Bojarzy wepchnęli go
do jednej z komnat, zerwali bogaty strój, który ich onieśmielał
1 rozpoczęli pastwienie się nad „worem”. W końcu strzał z ruszni­
cy Grzegorza Wołujewa przeszył go na wylot, kończąc sen
o sprawowaniu suwerennej władzy na wzór europejski tego za­
dziwiającego ambicją i umysłowością, nie wiadomo — mnicha,
syna Iwana IV czy może, jak głosiły plotki, Stefana Batorego.
Lud nie mógł darować mu tej „europejskości”. Trupa wysta­
wiono na widok publiczny na placu Czerwonym: na piersiach po­
łożono mu, rzec można, symbol — maskę z niedoszłego, tak po­
pularnego na zachodzie, balu maskowego; w usta włożono pisz­
czałkę. W końcu Szujski, obawiając się zmartwychwstania legen­
dy wśród zmiennego w nastrojach tłumu, nakazał zwłoki oblać
smołą i spalić, a prochy wystrzelić na zachód, tam, skąd przy­
szedł Dymitr.
Wysieczono również w sposób okrutny około pięciuset Pola­
ków. Niektórzy jezuici, wyzbywając się szat, nago i szwargocąc
po niemiecku, zdołali ocalić głowy. Tylko interwencja Szujskiego
196
1 1
I. D Y M T R A D Y
i bojarów, przestraszonych ewentualną reakcją Rzeczypospolitej,
powstrzymała rzeź. Znaczniejsi magnaci — Mniszech, Konstanty
Wiśniowiecki, Stadniccy, Tarłowie — ocaleli, lecz zostali interno­
wani. Kilkudniowa caryca, Maryna, zawdzięczała życie przytom­
ności umysłu i małemu wzrostowi: zdołała ukryć się przed roz­
wścieczonymi siepaczami pod suknią ochmistrzyni carskiego
dworu.
Obwołanie nowym władcą Rosji chytrego, obłudnego kłamcy,
jakim bez wątpienia był Wasyl Szujski, wcale nie oznaczało za­
kończenia okresu „wielkiej smuty” w historii państwa rosyjskie­
go. Idea Samozwańca, mimo że jego prochy pofrunęły z wia­
trem, zmartwychwstała z nie spodziewaną mocą. Tym razem sa­
mozwańcy objawili się w wielu postaciach. Pierwszemu z nich na­
dało groźną siłę powstanie chłopskie pod wodzą Iwana Bołotni-
kowa, które gwałtownie wybuchło w zachodniej Rosji. Powsta­
nie to wspomógł zawiedziony w nadziejach spiskowiec z grona
Szujskich, kniaź Grzegorz Szachowski, który — zdaje się — wy­
myślił rzekomego syna ostatniego Rurykowicza, carewicza Pio­
tra, jako prawowitego władcę Moskwy. Wojsko chłopskie
ochrzciło tego nowego kandydata do tronu po prostu Pietraszką.
Jednak rychło pojawił się następny „carewicz Piotr”, dla odmia­
ny nazywany potocznie Niedźwiadkiem. W Samborze niejaki Mi­
chał Mołczanow z otoczenia Dymitra podawał się z kolei za cu­
downie ocalałego Samozwańca. Bunt prostego chłopa, byłego
galernika, Iwana Bołotnikowa przeciw Szujskiemu spotkał się
z olbrzymim poparciem: lgnęły do niego masy głodnych, ucie­
miężonych ludzi, którymi kierowały gniew, rozpacz i nienawiść
do władzy, nie pozwalającej im utrzymać się nawet na poziomie
biologicznego przetrwania. Masy te ruszyły na stolicę. Początko­
wo armia Szujskiego rozbiegła się na wieść o pochodzie wojsk
chłopskich, wspomaganych przez Kozaków, ale 12 grudnia — na
skutek zdrady jednego z dowódców, Paszkowa — zebrana na
nowo zdołała pobić siły Bołotnikowa, który musiał zawrócić do
Kaługi. Tam połączył się z wojskami Pietraszki. Na niewiele
to się zdało: w czerwcu 1607 roku Szujski rozpoczął oblężenie
197
C Z Ę Ś Ć T R Z E C IA — PO C Z A P K Ę M ONOMACHA
Tuły, gdzie schronili się powstańcy; nie cofnął się nawet przed
zatopieniem nieszczęsnego miasta. Bołotnikow zgodził się za­
tem na „honorową kapitulację”: Szujski jednak nie dotrzymał
jej warunków, karząc tysiące jeńców śmiercią, Pietraszkę po­
wieszono w Moskwie, Bołotnikowa na rozkaz rosyjskiego wo­
dza w Kargopolu nad jeziorem Onegą oślepiono i utopiono w
przerębli.
Ale samozwańcy odradzali się niczym feniks z popiołów. Na­
stępnego tym razem wymyślili panowie polscy. Pojawił się on 12
czerwca w Starodubie, niezbyt zresztą starannie przygotowany do
roli cara przez zaufanego Dymitra I, Mikołaja Miechowickie-
go, i jakiegoś bernardyna. Nowy samozwaniec rozesłał wieści
o swym kolejnym cudownym ocaleniu, co wywołało znaczne, nie
tylko religijne, poruszenie wśród zaciekawionych cudem boja­
rów. Zjawili się oni w Starodubie, ale samozwaniec jakby wystra­
szył się obwieszonych złotem dumnych panów i nie chciał się
przyznać, że jest Dymitrem. Wtedy bojarzy postanowili wymusić
zeznanie, kto zacz, tradycyjną metodą, to jest mękami. Otrzeź­
wiło to zupełnie nieśmiałego dotąd samozwańca.
— „A wy, sukinsyny, jeszcze mnie nie poznajecie?! Hosudar
jestem! — zawołał porwawszy się do kija.
Śmiałym tym wystąpieniem swoim od razu pozyskał sobie ich
uznanie” — oceni zdarzenie historyk.30 Tak naprawdę Dymitr II
miał tylko jedną zaletę, akurat nie najwyżej notowaną u współ­
czesnych: lubił się codziennie kąpać w łaźni. Poza tym był ledwie
nędznym cieniem poprzednika, „do pierwszego niczym (oprócz
tego, że człowiek) niepodobny” — jak znów lapidarnie i dowcip­
nie skomentuje Żółkiewski.31 Ale zawiedzeni w nadziei uzyska­
nia najwyższych bogactw i zaszczytów książęta Adam Wiśniowie-
cki, Roman Różyński, a później i Jan Piotr Sapieha, potrzebowa­
li tej wiecznie klnącej kreatury, aby uzasadnić interwencję w
sprawy rosyjskie. Do samozwańca, którego bez owijania w poli­
tyczną bawełnę samo wojsko rychło ochrzciło Szalbierzem, za­
częły ciągnąć z Polski żądne zysków i przygód zastępy nie mają­
cej zajęcia młodzi szlacheckiej i kozackiej — w tym mołojcy
198
I. D Y M IT R IA D Y
znad Dniepru oraz Donu pod słynnym watażką rodem spod Tar­
nopola, porwanym w dzieciństwie przez Tatarów, Janem Za-
ruckim. Tutaj znalazły też schronienie niedobitki armii Bołotni­
kowa. Szczególnie mocno wsparł Szalbierza książę Różyński z li­
cznym oddziałem, w bezpardonowy sposób wymanewrowując
z gry bezpośredniego kreatora nowego cara, Mikołaja Miechowi-
ckiego, którego zdegradowano. Dowództwo nad wojskiem samo­
zwańca objął po nim Różyński.
Do starcia z głównymi siłami Szujskich dowodzonymi przez
brata Wasyla, wielce niefortunnego wodza, Dymitra, doszło pod
Bołchowem w maju 1608 roku. Samozwaniec z Różyńskim od­
nieśli tu świetne zwycięstwo i ruszyli ku Moskwie. Tam znów na­
potkali przeważającą armię kniaziów rosyjskich — tym razem
pod młodym i zdolnym wodzem, Skopinem Szujskim. O losach
kolejnej bitwy, nad rzeką Chodynką, zadecydował Kozak doń­
ski, który celnym strzałem z samopału położył trzymającego
sztandar chorążego; załamało to bliskie powodzenia natarcie od­
działów Szujskiego. Car Wasyl z przerażeniem spostrzegł, że
chwila, kiedy mu zdejmą czapkę Monomacha, najpewniej razem
z głową — jest już blisko.
Przede wszystkim postanowił ułagodzić potężną Rzeczpospoli­
tą, w której szlachta po rzezi Dymitra i Polaków w Moskwie co­
raz niechętniej spoglądała na wschód. Podjął więc na serio, śli­
maczące się dotąd, rokowania z Polską, które zakończyły się
podpisaniem blisko czteroletniego rozejmu za cenę zwolnienia
Jerzego Mniszcha, Maryny i innych Polaków z niewoli moskiew­
skiej oraz zgody króla na odwołanie z Rosji wielmożów koron­
nych i litewskich wspierających Szalbierza.
Niektórzy panowie polscy zareagowali na warunki rozejmu
dość jednoznacznie: tym mocniej wsparli Dymitra II. W 1370
koni i 350 piechurów wspomógł Szalbierza „niepospolitych zdol­
ności wojownik”, sławny rotmistrz spod Kircholmu i Białego Ka­
mienia, starosta uświacki Jan Piotr Sapieha, marzący, z inspiracji
swego brata stryjecznego, kanclerza litewskiego Lwa Sapiehy,
o odzyskaniu utraconych niegdyś dóbr w Smoleńskiem. Potem
199
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
jego ambicje sięgną wyżej. Również Mniszech był skłonny, miast
do Rzeczypospolitej, udać się do obozu „zięcia” w Tuszynie, nie­
daleko Moskwy, ale Wasyl Szujski przewidział to. Zwolnionych
z niewoli Polaków konwojował pięciusetosobowy oddział rosyj­
ski, przemykający się z daleka od głównego traktu smoleńskiego,
gdzie operowały chorągwie Szalbierza. Na niewiele to się zdało.
Wieść o wyjeździe z Moskwy niedawnych więźniów szybko dotar­
ła do samozwańca, którego podjazd pod Aleksandrem Zborow­
skim odbił jeńców. W teatrze taką nieprawdopodobną farsę już
w XVII wieku chyba wygwizdano by, w życiu natomiast zdarzyło
się tak, że Mniszech za trzysta tysięcy rubli i czternaście zamków
siewierskich zgodził się rozpoznać powtórnie „cudownie ocalone­
go” Dymitra, tym razem w osobie Szalbierza. Po dłuższych wa­
haniach, łzach, namowach ojca duma i szalona ambicja przewa­
żyły i w duszy Maryny, „której się bardzo chciało carować” —
jak z ironią napisał Żółkiewski.32 Człowieka „grubych i brzyd­
kich obyczajów”, który „bluźnił Pana Boga”,33 uznała za swego
męża.
Ale Moskwę niełatwo było zdobyć. W obozie tuszyńskim, któ­
ry z biegiem czasu przeistoczył się w wielką drewnianą osadę
miejską, podjęto plan wygłodzenia stolicy przez odcięcie dowozu
żywności. W tym celu Sapieha stoczył, zwycięską, bitwę pod Ra-
chmancewem. ale też połamał zęby na próbach zdobycia święto­
ści prawosławia, wielkiego monasteru, Ławry Troicko-Siergieje-
wskiej. Plan zupełnie zawiódł z chwilą pojawienia się wojsk po­
wstańczych zwalczających nowego, łupiącego bezlitośnie ubogą
ludność, Dymitra, a nade wszystko z powodu wsparcia załogi
moskiewskiej przez świetnie wyszkolone wojska szwedzkie, przy­
byłe tu na mocy układu zawartego przez cara Wasyla z królem
panującym w Sztokholmie. Kraina moskiewska stała się terenem
przemarszu i bitew obcych armii i żołnierzy, służących pod róż­
nymi sztandarami.
Rozdział II
WAHANIA I PRZESZKODY
Co zrobi Rzeczpospolita? Jak zareaguje król, jak Zebrzydowski,
jak Żółkiewski i inni senatorowie i posłowie w rozdartym wojną
domową państwie? Rosja była słaba; do tego stopnia, że choru­
jącą na rokosz Rzeczpospolitą stać było na mieszanie się bez
specjalnego trudu w wewnętrzne sprawy państwa moskiewskie­
go. Na Kremlu jeszcze łudzono się, że Polacy otwarcie nie uderzą
na Moskwę, skoro już tam są: myślano oczywiście o panach pol­
skich, wspierających samozwańców. Wasyl Szujski bowiem znał
niedawne nastawienie szlachty obojga narodów do dymitriad. Po­
czątkowo było ono zdecydowanie niechętne1, co łatwo zrozumieć
uwzględniwszy trudną sytuację na innych granicach. Rodacy Żół­
kiewskiego widzieli konieczność ułożenia pokojowych stosunków
ze wschodnim sąsiadem; szczególnie wtedy, gdy Dymitr I został
już wyniesiony na tron carski na polskich szablach. Jego oso­
ba — człowieka „skażonego” polską kulturą i obyczajami —
gwarantowała w oczach szlachty zjednoczenie narodów do wspól­
nej walki z mahometanami i Szwecją, mimo faktu, że przez tyle
wieków wschodnia granica Litwy, a potem Rzeczypospolitej pło­
nęła, a osobę Moskala w Polsce zawsze łączono z obraźliwym
przymiotnikiem. Tu i ówdzie przebąkiwano o unii personalnej.
Piewcy za pieniądze pisali nawet hymny na cześć najjaśniejszego
Dymitra:
... zaś kto będzie taki,
kto zjednoczy miłością Moskwę i Polaki?
201
CZĘŚC TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
Oto dziedzic jest młody, snadź porrmożyciclem
będzie zgody, snadź Lechom ma być przyjacielem.2
Już przedtem rozumiano też potrzebę pokoju i unii między
dwoma słowiańskimi narodami, które przecież bez trudności po­
rozumiewały się między sobą. Oto, co mówił kanclerz litewski
Lew Sapieha bojarom w Moskwie, wypełniając misję poselską w
1600 roku:
Myśmy z wami Słowacy narodu jednego,
Boga z wami chwalimy, w Trójcy jedynego.3
Zbyt cienka jednak nić łączyła narody wchodzące w skład obu
państw; zbyt łatwo było ją przeciąć szablą i zabarwić na czerwo­
no, jak w przeszłości bywało. Poza tym zawsze w takich wypad­
kach rodzi się pytanie zasadnicze: pokój — tak, ale na czyich wa­
runkach? Naturalne ciążenie olbrzymiej Litwy na wschód, jak
i wystąpienie Moskwy w roli zbieracza ziem ruskich, skazywało
niejako dwóch sąsiadów na konflikt.
Tragiczna śmierć Dymitra i pięciuset, niewiele wprawdzie zna­
czących w ówczesnej hierarchii społecznej, lecz Polaków, nie wy­
wołała radykalnej zmiany w opinii szlacheckiej, ale bez wątpie­
nia wpłynęła zachęcająco na poczynania dworu królewskiego.
Dojrzewała bowiem tam koncepcja bezpośredniej interwencji
Polski w sprawy moskiewskie. Wiele było po temu powodów: w
Rosji potęgował się chaos, istniała możliwość odbicia Smo-
leńszczyzny i Siewierszczyzny, a nawet wprowadzenia królewicza
polskiego na tron carski; zastępy młodzi szlacheckiej z ówczesne­
go wyżu demograficznego, które nie mogły znaleźć zatrudnienia
w nielicznej armii Rzeczypospolitej — na co wskazywał Włady­
sław Czapliński4 — miały szansę zdobycia bogactw i zaszczytów
na wschodzie. Zygmuntowi III, jego mądremu poplecznikowi,
świetnemu znawcy Machiavellego i w niedługi czas potem pod­
kanclerzemu, Feliksowi Kryskiemu, oraz bliskiemu otoczeniu
króla nieobca była zasada, iż najlepszym rozwiązaniem proble­
202
II W A H A N IA I P R Z E S Z K O D Y
mów wewnętrznych jest skierowanie uwagi opinii publicznej na
problemy zewnętrzne: nic tak bowiem nie jednoczy narodu, jak
wojna. A przecież Rzeczpospolita przeżywała wtedy nie tylko fa­
talne skutki nie zakończonej interwencji w Inflantach, podczas
której nie opłaceni żołnierze łupili własny kraj, tak że nawet Bel­
zebub Chodkiewicz nie mógł sobie z nimi poradzić, ale i wojnę
domową w postaci rokoszu sandomierskiego. To wojna inflancka
zrodziła chorągwie Aleksandra Lisowskiego, zwane potem od
nazwiska pierwszego dowódcy lisowczykami: oddziały mające
„miasto sumienia — kieszenią”, mogące w okrucieństwie, rabunku
i szybkości śmiało konkurować z sokołami stepowymi, Tatarami.
Rokoszanie i sejmiki byli na ogół przeciwni interwencji w spra­
wy rosyjskie. Jednak, jak pamiętamy, już w czasie sejmu 1605
roku na czterdziestu jeden przemawiających senatorów i posłów
przeciw wyprawie opowiedziało się tylko pięciu, w tym kanclerz
Jan Zamoyski. Liczba spoglądających łakomie na wschód wzra­
stała, a w 1607 roku podniosły się głosy nawołujące króla i sejm
do podjęcia stanowczych kroków wobec Moskwy. Sejmik w Piń­
sku, odbyty w marcu, żądał, aby „uspokoiwszy wewnętrzne roz­
ruchy i obwarowawszy pokój od postronnych, wszelkimi siłami
pomścić się nad nimi [Rosjanami] tego despektu Jego Królew­
skiej Mości i wszystkiej Rzeczypospolitej rozlania krwie braci na­
szej, mordów i więzienia ich, złupienia z majętności, a zgoła ta­
kiego obelżenia od nich, jakiego nigdy naród nasz od żadnego
narodu nie odnosił”.'’ W miarę upływu czasu echo tych głosów —
motyw zemsty za krwawą rzeź moskiewską — zwielokrotniło się
dzięki agitacji obozu królewskiego, a szczególnie, odosobnionego
wśród panów litewskich, Lwa Sapiehy.
Stanowisko Żółkiewskiego wobec wojny z Moskwą było ambi­
walentne. Jego nazwiska całe rzesze historyków używały jako
sztandaru, na którym wypisywano hasła: od posłannictwa cywili­
zacyjnego do bezsensu wojny Polski z Rosją. W tym ostatnim
wypadku powoływano się na stosowne fragmenty pamiętnika
hetmana, pisanego ex post, kiedy to gorycz zmarnowanego zwy­
cięstwa kazała hetmanowi Żółkiewskiemu kreślić na papierze
203
C Z Ę ŚĆ T R Z E C IA — PO C Z A P K Ę MONOM A CH A
ciemny obraz „niepotrzebnej” wojny. Z kolei twórcy koncepcji,
iż hetman popierał plany zawładnięcia Moskwą, powołują się na
jego list do Lwa Sapiehy, głównego wszak orędownika wojny
z Rosją, z 9 października 1608 roku: „Jeśli chodzi o sprawiedli­
wość, słuszność [w walce z Moskwą] ta jest z naszej strony; choć
to niektórym inaczej się zda, nie patrzyłbym ja na to, niech kto,
co chce, mówi, byle jeno było dobrze Rzpltej.”6 Tę nieco eni­
gmatyczną wypowiedź bardziej rozjaśnia list do króla z 11 maja
1609 roku. „Gdyś mi Wasza Królewska Mość — pisał Żółkiewski
„względem wyprawy na Moskwę” — przez jegomość księdza re­
ferendarza o tym przedsięwzięciu swym raczył komunikować, za­
raz z gotową chęcią deklarowałem się Waszej Królewskiej Mości
służyć...”7
Jednak poszukiwania owej „gotowej chęci” Żółkiewskiego do
wojny z Moskwą w innych wydrukowanych listach i wystąpie­
niach z tego okresu nie przynoszą literalnie nic. Hetman milczał
i w tej kwestii: uciekał wprost nie tylko od tematyki rosyjskiej,
ale i nadal od wielkiej polityki. Czy była to tylko przezorność
męża stanu, czy może metoda oddalania od siebie decyzji o zna­
czeniu strategicznym na rzecz bardziej kompetentnych osób i bie­
gu wypadków? Od śmierci Zamoyskiego, który samodzielnie kre­
ował swe wizje, a Żółkiewskiego, jak wiemy, sprowadzał tylko
do roli wykonawcy, upłynęły ledwie trzy, cztery lata. Hetman,
którego znaczenie po czerwcu 1605 roku musiało wzrosnąć, nadal
myśli jakby dawnymi kategoriami podwładnego, a nie człowieka
wpływającego w decydujący sposób na losy państwa. Widać to
nie tylko w wahaniach wobec rokoszu, ale i w postawie wobec
planów wojny z Rosją. Samodzielności łatwiej się nauczyć w
młodym wieku, Zamoyski zaś nie stwarzał mu zbyt wielu okazji
po temu. Często — a przebija to z korespondencji — Żółkiewski
nie umiał odgraniczyć moralności od konieczności makiawelisty-
cznego działania, co jest i było tragedią naiwnych polityków.
Jako człowieka głęboko moralnego raziło go popieranie „szalbie­
rzy, worów”, choć z drugiej strony z pewnością widział szansę
dla Polski na wschodzie: wiedział przecież, będąc sekretarzem
204
II W A H A N I A I P R Z E S Z K O D Y
królewskim, dopuszczanym do wielu tajemnic państwowych,
o planach unii batoriańskiej. Wolał jednak w tej kwestii nie wy­
powiadać się szerzej: nawet na sejmie 1607 roku Żółkiewski nie
podnosił w swym wotum innych spraw krom roli sejmu w uspo­
kojeniu opozycji i rokoszu.8
Za swe posłannictwo z racji urzędu w dalszym ciągu uważał
obronę granic przed Tatarami, Wołochami, Siedmiogrodem. Je­
śli nawet występował przeciwko księciu Różyńskiemu, który
wspomagał jawnego szalbierza, to dlatego tylko, że książę dopro­
wadził do rozpadu (na szczęście przejściowego) armii koronnej,
podkupując — bagatelka — siedmiuset husarzy hetmana Żół­
kiewskiego. Przed senatorami i rycerstwem koronnym hetman
nazywał siebie „urzędnikiem w tej zacnej Koronie, wojennym
stróżem granic koronnych”.9 Tym razem nie był to ukłon wobec
czułych na gesty i skromność herbowych, ale rzeczywista wykład­
nia pojmowania przez niego swej funkcji w państwie. Trzeba też
przyznać, że tym samym Żółkiewski korzystnie odbijał od wielu
„królewiąt” Rzeczypospolitej, jakże skłonnych do uprawiania
własnej, nie zawsze dla Polski szczęśliwej, polityki; po prostu
rzetelnie i z godnością wykonywał tylko to, co do niego należało.
Rzadki to wypadek w kraju, gdzie raczej przybywało niż ubywa­
ło sobiepanów.
Był jednak mężem stanu — i w końcu wielka polityka dopo-
mniała się o jego osobę. W sierpniu 1608 roku król zdecydował
się na wojnę z Moskwą. Do Żółkwi podążył referendarz koronny
Henryk Firlej z pismem od króla. Firlej nie znalazł Żółkiewskie­
go w rodzinnych pieleszach, gdyż ciągnął on z chorągwiami ko­
ronnymi na Ukrainę. Dopadł go dopiero kilka mil przed Zbara­
żem i wręczył list z prośbą o szybką odpowiedź. Żółkiewski zda­
wał się zaskoczony decyzją króla; zgodził się jednak na wyprawę
z zastrzeżeniem, by była ona zaaprobowana przez sejm. „Jako
sługa i urzędnik wojenny nie chce [Żółkiewski pisał swój pa­
miętnik w trzeciej osobie] zrażać z tego chwalebnego przedsię­
wzięcia króla jegomości i wojsko sposobiąc wszelkimi siłami,
ile możność jego zniesie, tego rad chce dopomagać” — taką od­
205

C Z Ę ŚĆ T R Z E C IA — PO C Z A P K Ę MONOMACHA
powiedź dostał Firlej.10 Referendarz — człowiek używany przez
Zygmunta Wazę do delikatnych i ważnych misji — szybko po­
cwałował z odpowiedzią Żółkiewskiego do monarchy. Ale obaw
Wazy nie rozproszył. Wkrótce przybył z następnym listem od
króla kolejny posłaniec, który zastał hetmana w obozie w Kle-
mentynowie. Pojawił się również oficjalny poseł króla polskiego
do cara Wasyla i bojarów, Stanisław Witowski, który w Kijowie
przed Żółkiewskim zdał relację z rozmów z bojarami. Widać
stąd, jak Zygmuntowi Wazie zależało na poparciu hetmana. Ale
Żółkiewski — stały w poglądach — za każdym razem potwier­
dzał tylko dość enigmatyczną ochotę „do służenia królowi jego­
mości i Rzeczypospolitej”.11
Było to już po ukorzeniu się Zebrzydowskiego, który dokonał
i w tym wypadku wolty, popierając wschodnie plany króla, więc
Zygmuntowi, nie bez racji, wydawało się, że ma rozwiązane ręce
i może sięgnąć po Smoleńsk, a może i po czapkę Monomacha.
Monarcha deklarować będzie, że chce tronu carskiego dla syna,
0 co już w 1601 roku prosili go niektórzy bojarzy rosyjscy, ale
też wiele wskazywało, że od samego początku siebie widział w
czapce Monomacha na skroniach. Jego pomysł był prostą funk­
cją niechęci do elekcyjnego tronu polskiego. Henryk Walezy
uciekł z niego, by osiąść na dziedzicznym tronie Francji. Batory
tworzył i realizował wielkie plany, zapewne dążąc przez Kraków
1 Psków ku Węgrom, z których chciał wyprzeć Turcję. Waza go­
tów był zrzec się tronu polskiego; gdy to się nie udało, dzięki
baczeniu Zamoyskiego i szlachty, postanowił sięgnąć po Sztok­
holm, jeśli nie via Warszawa, to via Moskwa. Wykorzystywał
przy tym fakt powinowactwa z wygasłą linią Rurykowiczów, roz­
głaszając po świecie, że jest jej najbliższym „dziedzicem”. W ten
sposób w umyśle króla — a przecież uparty był niesłychanie —
zrodził się plan podbicia Wielkiego Księstwa Moskiewskiego
i połączenia go z Rzecząpospolitą poprzez unię personalną.
Chęć wojny z Moskwą król zadeklarował podczas sejmu w
styczniu 1609 roku — jedynie na tajnych naradach senatu. Zy­
skał niemal jednogłośne poparcie.12 Lew Sapieha — niezmordo­
206
II. W AH AN IA I P R Z E S Z K O D Y
wany inspirator tej wyprawy — nie bez racji dowodził, iż „okazje
wielkie moskiewskie są, a tak wielkie, że nigdy Rpta foremniej­
szej pogody do rozszerzenia granic koronnych nie miała”.13
Z największą uwagą wysłuchano również zdania najbardziej w
sprawach wojny, obok hetmana Chodkiewicza, doświadczonego
senatora, Stanisława Żółkiewskiego. Wbrew zwyczajom hetman
koronny, który lubił snobować się na lakonicznego Rzymianina,
wygłosił bardzo długą orację. Wprawdzie już przedtem zaapro­
bował pomysły króla, ale teraz przyszedł czas oceny przedsię­
wzięcia od strony wojskowej. Wypadła ona wysoce niekorzystnie
dla króla, bo też po doświadczeniach z dobrze przygotowaną,
a mimo to nie zakończoną kampanią inflancką, nie mogła wypaść
dobrze. Żółkiewski długo rozwodził się nad fatalnym wyposaże­
niem armii, brakiem żołdu i żywności dla żołnierzy kwarcianych,
zagrożeniem ze strony Turków i Tatarów, niepewną sytuacją w
Inflantach. Z drugiej strony czuł, że taka szansa dla Polski na
wschodzie może się już nigdy nie powtórzyć. Dlatego „na mo­
skiewską ekspedycją zgodził się z IchMPP Senatory”.14
Żółkiewski był jednak wodzem dokładnym, rzetelnym i wie­
dział zapewne, że rozpoczynając kłótnię, trzeba znać jej zakoń­
czenie. Poprosił więc króla o audiencję; interesowały go nie tyle
plany polityczne, ile wojskowe względem Rosji. Oddajmy mu
zresztą głos: „Rozjeżdżając się z sejmu (...) na prywatnej audien­
cji pytał się pan hetman u króla jegomości, czego się spodziewać,
jeśli już kończyć chce to przedsięwzięcie, którymi sposoby, co za
ludzie, jako ich wiele, kiedy i którą drogą. A iż roku przeszłego
zamysł był króla jegomości iść na siewierską ziemię, rozumiał
i pan hetman, miało-liby co z tego być, żeby raczej tę drogę
przedsięwziąć. Ponieważ Smoleńsk zamek z dawnych czasów,
a tym więcej świeżo przez Borysa potężnie warowany, gdyby się
po dobrej woli nie zdał, zabawiłby i zatrudnił króla jegomości
przedsięwzięcie. Na dobywanie Smoleńska wielkiego by aparatu
piechoty i strzelby potrzeba. Siewierskie zaś zamki, iż drewniane
są, równemu aparatowi, choćby się po dobrej woli zdać nie chcie­
li, musieliby otwierać. Król jegomość dał panu hetmanowi ten
207
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
respons, że jeszcze i sam nie rezolut, ma-li co z tego być, ale
z drogi albo zaraz z Krakowa przyjechawszy, że mu miał oznaj­
mić wolą swą, tak z strony przedsięwzięcia tego, jako i inszych
rzeczy do tego należących. A co się tyczy drogi, przyjdzie do
tego, że na Smoleńsk chce iść, gdyż mu nadzieję uczyniono, że
Smoleńsk dobrowolnie ma się poddać.”15
Żółkiewskiego ostatnie oświadczenie króla nie przekonało; po
raz pierwszy zarysowała się różnica w koncepcji opanowania
państwa rosyjskiego między monarchą a jego wodzem.
Tymczasem i sejm nie poparł planów króla. Szlachta — pamię­
tająca o jego tajemnych konszachtach z Habsburgami, nie osty­
gła jeszcze po rokoszowych emocjach — nie dowierzała monar­
sze. Żółkiewski, jak zawsze pilnie przestrzegający praworządnoś­
ci, radził w obszernym liście, „żebyś Wasza Królewska Mość
przed się auctoritate et consilio senatus [za powagą i uchwałą se­
natu] raczył to przedsięwzięcie swe prowadzić”.16 Od pewnego
czasu zarysowywała się tendencja w kołach dworskich, by król
rządził, omijając izbę poselską, a z poparciem senatu. Żółkiewski
zdawał sobie sprawę, że posłów niełatwo będzie przekonać do wy­
łożenia pieniędzy na wyprawę — dlatego z dwojga złego wolał, by
król podparł się w swych planach autorytetem senatu. Doskonale
przy tym rozumiał powody niechęci szlachty do zamiarów królew­
skich. „Passim [powszechnie] jest to w rozumieniu ludzkim, że Wa­
sza Królewska Mość nie in rem [na rzecz] Rzplitej, ale sobie priva-
tim pożytku z tej ekspedycji patrzysz. I zatem to pochodzi, że nie
tylko vulgus hominum [pospólstwo], jakoż dałem znać Waszej Kró­
lewskiej Mości, jakie malignae voces [złośliwe głosy] wynikały od
tych, co się tu byli do Krasnegostawu, za wezwaniem pana Ludwika
Wejera zebrali, ale i wszędy między ludźmi i senatory nawet tego
pełno: że jakoś niechętnie o tym mówią i utyskują na ten Waszej
Królewskiej Mości zamysł. Trzeba zaiste mym zdaniem tego przy­
najmniej, żeby senatorowie, ile przedni wiedzieli i będący certi
[pewni] intencji Waszej Królewskiej Mości, ludzkie zatem sini-
stras opiniones [nieprzychylne opinie] znosili, gładzili, bo na
wszelakie przypadki na kontentowaniu się ludzkim siła należy.”17
208
II WAHANIA 1 PRZESZKODY
Król też zdawał sobie z tego sprawę. Czasy rokoszu, kiedy to
Rzeczpospolita tonęła w powodzi pamfletów, wierszy, mów,
wskazały, jak ważną rzeczą jest agitacja: wtedy, zdaje się, znów
doceniono wartość dobrej propagandy. Pojawia się masa publi­
kacji, nawołujących do wojny z Moskwą. Od początku 1609 roku
rozchodzą się po Rzeczypospolitej dwie broszury, napisane zape­
wne z inspiracji dworu przez Pawła Palczowskiego: Kolęda mo­
skiewska, to jest wojny moskiewskiej przyczyny słuszne oraz póź­
niejsza Wyprawa wojenna króla jegomości do Moskwy, da Pan
Bóg szczęśliwa, Rzeczypospolitej naszej pożyteczna.18 Palczowski
trafiał przez swe utwory nie tylko do emocji, na których grać naj­
łatwiej, ale i podpierał się logicznymi argumentami. Zdawał so­
bie sprawę, że Polska jest przeludniona, młódź szlachecka pozba­
wiona majątków, jeszcze niedawno tak czynnie zaangażowana w
rokoszu bądź po stronie króla, teraz nie ma co z sobą robić. Do
niej Palczowski kierował słowa: „Jeśliś tedy, bracie, utracił, jeśliś
dlatego odmiany jakiej w ojczyźnie pragnął, tam do Moskwy
jedź, nabędziesz tam majętności i inszych bogactw wiele (...);
a rozrodziliśmy się, tamże jedźmy, będziemy tam mieli kędy
rozprzestrzeniać się, a jeszcze na gruntach dziwnie urodzajnych.”
Autor stawiał też znak równości między podbojami „Indii Zacho­
dnich”, to jest Ameryki, a zawładnięciem państwem moskiew­
skim. „A nam jak najsnadniej do państwa moskiewskiego przyjść
aniż inszym do tamtych Indów, każdy to baczyć może. A dosta­
wszy tego, moglibyśmy też potężnością i bogactwy i każdym na­
rodom, i królestwom w chrześcijaństwie porównać.”19
W ten sposób plany odbicia Smoleńska ubierano w oczach
Nzlachty w kostium kolonializmu, wzorowanego na poczynaniach
Corteza czy Pizarra. Trafiało to do przekonania zubożałej szlach­
cie, która z biegiem czasu stała się głównym motorem polskiej
ekspansji na wschód. Bez jej poparcia król Zygmunt III w grun­
cie rzeczy niewiele by zdziałał. Trzeba dodać, że za czasów Żół­
kiewskiego rodziło się przekonanie wśród herbowych o wyjątko­
wej roli dziejowej Sarmatów, to jest szlachty polskiej, wobec
wschodu (mesjanizm sarmacki), a znakomitą pożywkę stanowiła
H J Besala 209
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
właśnie propaganda podboju Moskwy. Marcin Paszkowski na
przykład twierdził, że Polacy są dziedzicami ziem nad Oką, Woł­
gą, Donem, gdyż tam rozciągała się Sarmacja; Rosjanie, podług
niego, są pasierbami Sarmatów, bezprawnie władającymi ziemia­
mi starożytnej Sarmacji.20 Echo tych słów odbije się ze zwielo­
krotnioną siłą już niedługo, bo w 1633 roku, kiedy to prowincjał
franciszkański, były uczestnik wojny z Moskwą, a jednocześnie
lisowczyk, Wojciech Dembołęcki, wywiedzie z Pisma Świętego,
ze słów Ezechiela, prawo Rzeczypospolitej do panowania „na
wszystką Azję, Afrykę i Europę”.21
Propaganda — trzeba tu uwzględnić agitację potężnego wszak
Kościoła — odniosła skutek. Król wziął sobie do serca przestrogi
Żółkiewskiego i w uniwersale „do wszech stanów” ogłosił, iż wy­
prawia się na Moskwę tylko dla dobra Rzeczypospolitej, aby
„prowincyi odzyskać i włości straconych w tym rozerwaniu naro­
du moskiewskiego odzyskać i potęgi przeciw nieprzyjaciołom,
którymi zewsząd ta Korona otoczona, przyczynić się mogło”.22
Zerwanie rozejmu z Szujskim było zasadne: car w końcu 1608
roku podjął rokowania ze Szwecją, w lutym 1609 roku zawarł
z Karolem IX traktat i otrzymał odeń pomoc militarną. W marcu
król i senat podjęli ostateczną decyzję o wojnie z Rosją.23 Pomi­
nąwszy w tym miejscu plany i dążenia Zygmunta III, Rzeczpo­
spolita miała prawo czuć się zagrożona i oskrzydlona świeżym
aliansem rosyjsko-szwedzkim. Piętnastotysięczna armia szwedzka
w połączeniu z rosyjską w sprawnych rękach Skopina Szujskiego,
odbijała Szalbierzowi jedno miasto po drugim i rosła w siłę. Eu­
ropa została jednak zawiadomiona, że Polska szykuje nie wojnę
obronną, ale „krucjatę” przeciw Moskwie: taki charakter — zu­
pełnie niepotrzebnie — nadawała wyprawie nie dyplomacja pols­
ka, lecz papieska.
Rozpoczęło się gorączkowe przygotowywanie wojska i zaple­
cza. Na wstępie oczywiście zabrakło pieniędzy: Żółkiewski mógł
wypłacić żołd nowo zaciągniętemu wojsku — dwa i pół tysiąca
husarii oraz jazdy lekkiej — tylko za jeden kwartał.24 Nic więc
dziwnego, że hetman — widząc improwizowany do niebezpiecz­
210
II. WAHANIA I PRZESZKODY
nej granicy charakter wyprawy — gotów był się od służby wymi­
gać. Szóstego czerwca Żółkiewski dotarł do króla zdążającego
z Krakowa do Lublina, by omówić z nim szczegółowo plan wy­
prawy. Dowodził, że tak wielka sprawa wymaga odpowiedniego
ekwipunku, żołdu, zaplecza logistycznego, co szczegółowo opisał
już przedtem w liście do króla z 11 maja. Teraz wytoczył nowy
argument, bardzo przekonywający, że: „żołnierz nie gotowy, pie­
niędzy nie brał (...); nim granicy moskiewskiej dojdzie jesień,
zima, które tam prędko nadścigną, facultatem rei gerendae [spo­
sobność działania] odejmą”.25 Żółkiewski, który nawet w obo­
zach bezustannie czytał, podparł się też stosownymi przykładami
z historii. Zygmunt z kolei zdawał sobie sprawę, że ten spokojny
w swej dumie, starszy, posiwiały, nieco przygarbiony hetman ma
za sobą moc doświadczeń z wojen Batorego, który przygotowy­
wał się do wypraw na Rosję niezwykle starannie. W głębi ducha
musiał przyznać rację Żółkiewskiemu — a ostatni argument het­
mana o groźnej rosyjskiej zimie o mały włos nie skłonił go do
przesunięcia terminu uderzenia na Moskwę. Dopiero myśl
0 śmiechu całej Europy, której obwieścił rychłą wyprawę na
wschód, nakazała królowi kontynuować rozpoczęte dzieło.
Z Lublina ruszył Żółkiewski przez Brześć i Słonim do Mińska,
a stamtąd razem z królem do Orszy — niedaleko Smoleńska —
gdzie miały zbierać się chorągwie polskie. Robiły to nad wyraz
opieszale: 11 września król i hetman zastali ledwie część rot
kwarcianych i poczty niektórych panów litewskich. Wieści, które
nadbiegały, nie były dobre: młody wódz Michał Skopin Szujski
gromił nadal wojska Szalbierza, a chorągwie polskie obiegały
plotki, że Tatarzy w olbrzymiej liczbie wsparli armię Szujskiego.
Wszystko to wpływało na opóźnienie działań i wahanie króla.
Jednak spieszyło się pod Smoleńsk kanclerzowi Lwu Sapiesze:
1uszył jako pierwszy ze swoją rotą, nie czekając na resztę wojsk.
Była to sprytna taktyka, gdyż Żółkiewski — choć w dalszym cią­
gu niechętny koncepcji uderzenia na Smoleńsk i zły wielce na Sa­
piehę — nolens volens pociągnął za nim.
Każda wojna musi znajdować moralne uzasadnienie, które
u* 2 1 1
CZĘŚĆ" T R Z E C IA — PO C Z A P K Ę MONOWACHA
współczesnym pozwala wierzyć w słuszność podjętej sprawy. Bez
odwiecznego przekonania „Bóg z nami” wojsko niewiele zdzia­
ła — chyba że wyzuci z sumienia lisowczycy czy też werbowani
z Węgier sabatowie Diabła Stadnickiego. Co głosiła propaganda
dworska, wiemy już: rekuperacja dawnych ziem Rzeczypospoli­
tej, pomsta za rzeź moskiewską, a po cichu — kolonizacja „bar­
barzyńskiego” narodu, wprowadzenie katolicyzmu. Wszystko to
miało przydać, choć kulawo, tej wojnie cech sprawiedliwej. A ja­
kie hasła dla wojska rzucił jego hetman? Co niósł na swych
sztandarach? Przede wszystkim hasło ludzkiego postępowania
wobec przeciwnika. Nie chciał ani odwetu, ani zemsty za rzeź
moskiewską. Żądał natomiast „żebyśmy się ludziom moskiew­
skim jako najludczej [najbardziej ludzko] stawili. Siła by to mo­
gło i przedsięwziętemu staraniu, i naszym pracom w służbie króla
być pożyteczno.” Przestrzegał, że będzie stał na straży żelaznej
dyscypliny, której łamanie karane będzie bezwzględnie. „By wie­
dzieć, że kto (...) zabór uczynił, męczył, zabił, spalił cerkiew,
zgwałcił, by mi był rodzony brat, nie przepuściłbym m u...”26
Rzadko spotykany wśród wojskowych jasny blask człowieczeń­
stwa przebija z kart napisanych ręką hetmana i z jego czynów.
Gorliwy katolik, bardzo pobożny, potrafił wznieść się ponad róż­
nicę wiary i być człowiekiem na wskroś tolerancyjnym — w dużo
większym stopniu niż jego mistrz, konwertyta Jan Zamoyski,
który na ławników i rajców w Zamościu zezwalał wybierać tylko
rzymskich katolików. Po powrocie z wyprawy moskiewskiej
hetman ufundował obok kościoła w Żółkwi również cerkiew.
W swych majętnościach od początku Rusinom dawał te same
prawa, co Polakom — prawda, że z biegiem czasu coraz mniej
chętnie.27 I choć nie było to realne, idealista hetman chciał za­
prowadzić Pax Polona w tej części Europy „w zgodzie i miłości,
bez żadnej turbacji”.28 Takie to hasło gotów był nieść na sztanda­
rach swych pancernych chorągwi i rot piechoty.
Rzeczywistość wywróciła nadzieje Żółkiewskiego do góry no­
gami: wojna ta powoli przerodziła się w jedną z najbardziej
okrutnych, jakie prowadziły obydwa narody.
Rozdział III
POD SMOLEŃSKIEM
Dzień 21 września Anno Domini 1609, a dla Rosjan 7117 roku
(lata liczyli po bizantyjsku, od biblijnego stworzenia świata) na
obszarach leżących koło Smoleńska wstał pochmurny i brzydki.
Jednak koło godziny dziesiątej, gdy sam król polski Żygmunt III
przejeżdżał przez most na granicznej rzece Iwarze, dzielącej
Rzeczpospolitą od Rosji, fala jasności zalała równinę i przepra­
wiające się wojska. Zza chmur wyjrzało słońce. Wysnuto z tego
pomyślne wróżby; dwór ustami podkanclerzego Feliksa Kryskie­
go złożył Zygmuntowi gratulacje.1 Przerażeni chłopi rosyjscy na
widok dużej armii przybiegli pod kwaterę króla, obiecując posłu­
szeństwo, byleby żołnierze nie mordowali ich. Bezpośrednie star­
cie Rzeczypospolitej z Rosją stało się faktem: Polska znów wstę­
powała na trakt dawnych planów batoriańskich.
Wyprawa ta wywołała zachwyt papieża, który wprawdzie nie
dał na nią ani grosza, ale za to ogłosił jubileusz i odpust na inten­
cję szczęśliwego zwycięstwa polskiego króla nad „schizmatyka-
mi”. Sam król Zygmunt włoży potem na głowę kapelusz i przypa-
sze miecz poświęcony przez Ojca Świętego, co doda mu splendo­
ru „rycerza Kościoła”.
Armia polska, która wchodziła na równiny rosyjskie, liczyła
początkowo tylko osiem i pół tysiąca jazdy, w tym 4342 husarzy,
luż pod Smoleńskiem, w październiku, armia ta wzrosła do po­
nad siedemnastu tysięcy dobrze wyszkolonych zbrojnych, a głów­
ną jej część stanowiła husaria wzmocniona trzydziestoma działa­
213
C Z Ę ŚĆ T R Z E C IA — PO C Z A P K Ę M ONO M ACHA
mi; brakowało, niestety, piechoty do zdobywania potężnej twier­
dzy. Rychło Polaków wsparli Kozacy: piętnaście, dwadzieścia ty­
sięcy żądnych łupów, awantur i wojaczki Zaporożców.2 W sumie
była to potężna i groźna siła, ale też słabsza od tej, którą dyspo­
nował Stefan Batory w wojnie o Inflanty.
Dwudziestego dziewiątego września Żółkiewski z częścią woj­
ska zobaczył mury Smoleńska. W południe, gdy hetman już miał
wchodzić do namiotu, przed oczami jego pojawił się niezwykły
widok: miasto i przedmieścia nagle zapłonęły. Gorzały długo,
przemieniając noc w pełen czerwonych blasków dzień. Komen­
dant twierdzy Michał Szein, dysponując blisko dwudziestoty-
sięczną armią wewnątrz murów, sto siedemdziesięcioma działami
i dużymi zapasami prochu i żywności nie zawahał się nawet spalić
cerkwi, by oczyścić przedpole. Ocalały tylko trzy monastery: w
jednym z nich — Najświętszej Panny — urządził sobie Żółkiew­
ski kwaterę. W ten sposób cała polityka Zygmunta zdobycia
twierdzy samym pojawieniem się pod jej murami i pisaniem li­
stów do Szeina z obietnicami spłonęła wraz z dużymi przedmieś­
ciami Smoleńska.
Hetmanowi nie pozostawało zatem nic innego, jak obejrzeć
dokładnie mury, położenie zamku, wytyczyć obozy, które skupi­
ły się nad Dnieprem, rozpocząć sypanie szańców i nakreślić
wstępne plany oblężenia. W dniu następnym wraz z oberszterami
bitnej piechoty szkockiej objechał zamek. Z energią kierował
pracami polowymi i bezustannie narażał swą osobę na szwank,
asystując na przykład przy sypaniu szańców, gdzie postrzelono
mu dwóch ludzi.
Oględziny dokonane przez hetmana nie były pomyślne. Smo­
leńsk miał trzy razy więcej mieszkańców niż Warszawa i mury na
miarę liczby mieszczan i zagrożenia: grube na pięć, sześć metrów,
wysokie na trzynaście do dziewiętnastu metrów, wzmocnione
trzydziestoma ośmioma basztami. Na wielkiej radzie wojennej,
zwołanej przez Żółkiewskiego, dość powszechnie utrzymywała
się opinia, że należy ryć podkopy pod murami i wysadzać je pe­
tardami; jeden z oberszterów lekceważąco odezwał się nawet, że
214
III POD SM O LEŃ SKIEM
ów „kurnik” łatwo zdobędzie. Żółkiewski nie gasił zapału zebra­
nych senatorów i dowódców, ale prywatnie, w cztery oczy, po­
wiedział królowi, „że ta szabla, którą ma, muru tak miąższego
|grubego] wedle potrzeby nie otworzy (...), fortele na ukradkę
tylko idą”3 — i radził zmienić plany.
W ten sposób hetman przygotowywał grunt do realizacji włas­
nej koncepcji. Gdy nie powiodły się szaleńcze wyczyny kawalera
maltańskiego Bartłomieja Nowodworskiego, który wysadził
wprawdzie dwie bramy Smoleńska, Kopczyńską i Abrahamow-
ską, ale nie otrzymał należnego wsparcia piechoty, gdy zawiodły
podkopy i ostrzeliwanie murów przez słabą artylerię polską, het­
man ponowił nacisk na króla.
Chciał iść na Moskwę. Ta myśl nurtowała go już od dawna.
Namawiał króla — „osadziwszy Smoleńsk fortami, iżbyśmy szli
ku stolicy, do głowy”.4 Był przekonany, że sam marsz silnej armii
polskiej na Moskwę wywróci chwiejną władzę Szujskich. Hetman
Żółkiewski bowiem dążył do porozumienia i układów z bojara­
mi, zapatrzonymi w polskie przywileje szlacheckie, niechętnymi
carowi Wasylowi, tłumiącemu bezwzględnie mrzonki o „polskich
wolnościach” na Kremlu. Rodów bojarskich, optujących za Pol­
ską, przybywało: model polskiego parlamentaryzmu i praw szla­
checkich miał w oczach tych ludzi, zmęczonych chaosem, bezpra­
wiem i samodzierżawiem, walor wolności i spokoju. Żółkiewski
lak chciał pokierować wypadkami, by w wyniku wolnej elekcji
Rosja złączyła się z Rzecząpospolitą poprzez dobrowolną unię
personalną.
W ten sposób Żółkiewski powielił koncepcję, która już dawno
/rodziła się w głowach mocniejszych odeń statystów, Batorego
i Zamoyskiego.5 Do planu tego hetman wprowadził jednak ele­
ment własny, dobrze oddający jego osobowość. Batory gotów
był narzucać unię mieczem, Zamoyski słowem, ożenkami i mie­
czem, Żółkiewski głównie słowem. Świat jego wyobrażeń był na-
•ycony złudzeniami, że dobro zawsze zwycięży zło: przebija to
t łonu listów. Takie przekonanie pozwalało mu mieć nadzieję,
h' poprzez zastosowanie pokojowych metod Rosjanie zgodzą się
215
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
na unię — powstanie gigantycznego państwa federacyjnego —
mimo różnic wiary, obyczajów, języka. Wierzył, że lepiszczem
imperium będzie obopólna chęć zahamowania postępów islamu,
ostatecznego wyparcia Turków i Tatarów z Europy oraz wprowa­
dzenie ideałów wolności dla dobrze urodzonych. Jakże by się
zdziwił, gdyby usłyszał słowa, które bojarzy mówili potem Ma-
skiewiczowi: „Wasza wolność wam dobra, a nasza niewola nam;
wolność bowiem wasza (...) swawolą jest (...). A jeśli sam car
jakie mi bezprawie uczyni, to jemu wolno, jako Bohu, bo on ka-
raje i żałuje.”6
Żółkiewski radził królowi, by szedł wprost na Moskwę, rów­
nież z innego powodu. Chciał przeciągnąć na stronę króla siedem
tysięcy Polaków, stojących w Tuszynie przy Szalbierzu, a jego sa­
mego z Maryną ukoić nadaniem znacznych dóbr w Rzeczypospo­
litej. Podejście bowiem wojsk królewskich pod Smoleńsk wywo­
łało w obozie tuszyńskim duże zamieszanie. Hetman wojsk sa­
mozwańca, kniaź Różyński, był przeciwny wkraczaniu wojsk
Rzeczypospolitej do Rosji i uzyskał poparcie skonfederowanych
przeciw królowi żołnierzy, którzy obawiali się, że wymknie im się
z rąk zapłata — jak to określano wówczas — za „krwawe prace
i zasługi”. Z kolei Jan Piotr Sapieha, działając w tajnym porozu­
mieniu z Zygmuntem III, chciał rokowań i zgody z królem. Rów­
nież zyskał wielu popleczników, którzy zbieraninę tuszyńską
obrazowo określali: „pan bez głowy, wojsko bez serca, poddani
bez cnoty”,7 nie widząc większych szans, po wkroczeniu wojsk
Rzeczypospolitej w ziemie rosyjskie, na osadzenie Szalbierza na
tronie. Dwudziestego trzeciego listopada pod Smoleńskiem poja­
wiło się poselstwo od konfederacji tuszyńskiej na czele z później­
szym twórcą Historii wojny moskiewskiej, Mikołajem Marchoc-
kim, które wręczyło list nie tylko do króla, ale i hetmana Żół­
kiewskiego. Przybyło też poselstwo od Jana Piotra Sapiehy. Fakt
ten sugeruje, że być może żołnierze Szalbierza usiłowali wbić kli­
na między króla i hetmana, a przynajmniej zyskać przychylność
tego ostatniego.
Zawiedli się srodze. Żółkiewski po śmierci Zamoyskiego z pe­
216
111 POD SMOLEŃSKIEM
wnością zdawał też sobie sprawę, że nie posiada takiego autory­
tetu jak zmarły krewny. Wiedział, że tylko w cieniu władzy kró­
lewskiej może sięgnąć po najwyższe zaszczyty: tego nauczyło go
życie i było to zgodne z jego niebywałym w Rzeczypospolitej sza­
cunkiem dla prawa. Dlatego w odpowiedzi na żądania konfedera­
tów, mimo całej chęci przeciągnięcia ich na stronę królewską,
z ust naszego dumnego moralisty padły ostre zarzuty, że polscy
poplecznicy Szalbierza wszczęli wojnę z Moskwą bezprawnie.
„A któraż szkoda może być więtsza, jako ojczyznę zaciągnąć
wojną z somsiady, bez pozwolenia wszystkich, jakoście waszmoś-
ciowie uczynili?” — surowo pytał Żółkiewski poselstwo.8 Przy
okazji hetman „zaczepił” króla, iż rozpoczął wojnę bez zgody
stanów, ale też wyjaśnił, że Zygmunt III miał po temu dostatecz­
ne powody. Posłowie zrozumieli, że stoi przed nimi praworządny
regalista, któremu ani w głowie podważanie powagi królewskiej.
Oliwy do ognia dolali zebrani senatorowie, pytając złośliwie po­
selstwo turzyńskie, czy Maryna, wdowa po Dymitrze I i z drugim
zawarła śluby małżeńskie. Ale odpowiedź posłów była równie
złośliwa i trafna:
— „Najjaśniejsza carowa — rzekli — nie potrzebowała po raz
wtóry brać ślubu, gdyż zupełnie wystarcza jej ten, którego w
Krakowie, w obecności króla, udzielił jej sam nuncjusz papies­
ki!”9
Ale w największym uniesieniu retorycznym Żółkiewski nie za­
mknął furtki do rozmów z konfederatami i przeciągnięcia ich na
stronę króla. Racje były po jego stronie: wystarczyło żołnierzom
tuszyńskim obiecać żołd — co później okazało się dla skarbu
i sytuacji wewnętrznej kraju krokiem nieszczęsnym — by dołą­
czyli do armii Zygmunta. Ale nie było to po myśli Lwa Sapiehy,
który trwał przy planie rekuperacji Smoleńszczyzny. Kanclerz li­
tewski — polityk nad wyraz zręczny — wykorzystywał tu przed
Zygmuntem Wazą straszak, a może i nabity rzeczywiście bando-
let rokoszu. Gdy dowiedział się, że między królem a Zebrzydow­
skim znów odnawia się osławiony zatarg o kamienicę w Krako­
wie, popędził do monarchy z mało ważnym i zupełnie przypad­
217
CZĘŚC TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
kowym listem od wojewody krakowskiego, pytając Zygmunta
o radę — co ma odpisać. Król dał się przywieść na ów sapieżyń-
ski haczyk zaufania do osoby monarchy: szybko uwierzył suge­
stiom lojalnego kanclerza litewskiego, że w Polsce gotuje się
nowy bunt przeciw władcy. Jakże zresztą nie mógł nie wierzyć,
skoro pod Smoleńsk docierały nieznośne plotki i potwierdzone
wieści, że Diabeł Stadnicki zaciąga aż sześć tysięcy (!) okrutnych
sabatów nie tyle na rozprawę ze swym wrogiem prywatnym, Łu­
kaszem Opalińskim, ile — aby dokonać zamachu stanu, detroni-
zując nienawistnego mu Wazę i wprowadzając na tron księcia
Siedmiogrodu, Gabriela Batorego.10 Jakże więc miał kaptować
żołnierzy spod Tuszyna, którym nie ufał, gdy na Wawelu i w
Warszawie jego tron podkopują znów rokoszanie, a nawet dygnita­
rze zaufani dotąd, jak na przykład prymas Wojciech Baranowski?
Jak miał zdecydować się na wyprawę do dalekiej Moskwy, gdy
upiór rokoszu czaił się znów w niespokojnej Rzeczypospolitej?
Toteż nic dziwnego, że gdy Żółkiewski zjawił się przed kró­
lem, by kolejny raz namawiać monarchę do przeciągnięcia wojsk
Szalbierza na swoją stronę i marszu na Moskwę, w odpowiedzi
usłyszał szorstkie słowa:
— „Żebym tu miał trzy lata pod Smoleńskiem mieszkać i doby­
wać go, nie chcę odstąpić!”
A Sapieha dodał potem ostro:
— „Takim sposobem i za trzy lata go nie weźmiem!”11
Był to policzek dla Żółkiewskiego; przytyki kanclerza oznacza­
ły, że niedbale prowadzi oblężenie, myśląc jedynie o własnych
planach. Być może było to wywołane rozdrażnieniem kanclerza,
którego „Moskwa wystrzelała”12 z jego siedziby w klasztorze
Zbawiciela, leżącym niedaleko Smoleńska. Kule armatnie były
tak celne, że padł ulubiony kucharz kanclerza, komuś w pokoju
urwało rękę. Mogło to mocno zdenerwować Sapiehę; zresztą
opublikowane niedawno listy spod Smoleńska wskazują, iż rze­
czywiście opinia, że „na mury patrzamy dalej, nic nie czyniemy”13
była dość powszechna. Hetman jakoś tę gorzką pigułkę prze­
łknął — ale nie pozostał dłużny. Najpierw udał, że zgadza się
218
111 POD SMOLEŃSKIEM
z Sapiehą, twierdząc, że ze względu na ciężką zimę należy pod
Smoleńskiem „leżeć”. Ale we własnym otoczeniu w sekrecie mó­
wił, że to „dla swego pożytku czyni, bo on się tu ma darmo do­
brze, a tak któremu z nich nie stanie żywności, to z... Litwy odej­
mują”. Słowa te szybko doszły do uszu Sapiehy, bo i też tam były
adresowane. Kanclerz litewski wściekł się: „z naszej Litwy?!...
taka to swywola w wojsku, jaka większa być nie może!”14
Hetman mógł uśmiechnąć się pod wąsem: oto wyszła małość
Sapiehy, który przedkładał interes swój i Litwy nad dobro Rze­
czypospolitej, a istota sporu tkwiła, okazało się, w niechęci Li­
twina do koroniarza. Rzecz ciekawa: pierwszy i ostatni raz widzi­
my Żółkiewskiego w intrydze, zmieniającego szybko zdanie po
to tylko, by przytrzeć nosa sprytnemu Litwinowi.
Był to bowiem wybieg taktyczny. W rzeczywistości hetman był
równie uparty i konsekwentny jak król. W cztery dni później
znów opowiedział się za marszem na Moskwę.
W tym czasie nastąpiła też rzecz znamienna. W obozie tuszyń­
skim narastał ferment, którego zaczynem było pojawienie się po­
słów królewskich z kasztelanem przemyskim Stanisławem Stadni­
ckim i księciem Krzysztofem Zbaraskim na czele. Obyczaje sta­
wały się tam dalekie od ideałów stosownych dla wysoko urodzo­
nych: pijany książę Roman Różyński w przypływie gniewu, w
obecności nietrzeźwego Szalbierza, nazwał równie pijanego księ­
cia Adama Wiśniowieckiego łgarzem, a następnie kopnął w laskę
opierającego się na niej Wiśniowieckiego z takim skutkiem, że
książę się wywrócił. Gruboskórny Szalbierz nie dbał oczywiście
o maniery polskich książąt, ale zrozumiał, że to, co rozwścieczo­
ny Różyński zrobił z Wiśniowieckim, jest tylko preludium do
uczynku wobec niego. Dwudziestego grudnia chciał udać się
z podjazdem pod Moskwę z czterystoma Kozakami dońskimi, w
rzeczywistości pragnąc uciec, ale bystry Różyński udaremnił ten
zamiar. Jednak 6 stycznia 1610 roku Szalbierz zdołał ujść z obo­
zu, zatrzymując się aż w Kałudze. Za nim — z wieloma przygo­
dami, raz przebrana po kozacku, raz po husarsku — ruszyła i do­
tarła doń Maryna.
219
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
Wojsko tuszyńskie zostało więc bez „sztandaru”, który uzasad­
niał dotąd, choć kulawo, racje interwencji w sprawy Rosji. Król
usiłował to wykorzystać, wysyłając do Tuszyna znanego nam je­
zuitę, popularnego nadal wśród katolickich żołnierzy, Piotra Ku­
leszę. Obozowy misjonarz i świetny kaznodzieja miał jednać ry­
cerstwo dla planów monarchy; specyficzną stroną jego misji było
to, że zamiast żołdu niósł spragnionemu wojsku słowo Boże
i świeżo ustanowiony przez papieża odpust za grzechy. Żółkiew­
ski — a Kulesza od czasów rokoszańskich i udziału w regalizowa-
niu postawy hetmana stał się jednym z najbliższych zaufanych
wodza — aprobował tę akcję. Szło przy tym nie tylko o przycią­
gnięcie rycerstwa polskiego, ale i o niechętnych Szujskim boja­
rów moskiewskich, którzy przebywali w obozie tuszyńskim.
Główną personą był tam metropolita rostowski, Filaret, póź­
niejszy założyciel dynastii Romanowów. Popierali go kniaziowie
Szachowscy, Trubeccy, Trojekurowie, Daniel Dołgoruki, Jerzy
Chworostynin, Michał Sołtykow: znaczne w Rosji familie. To
część z nich zjawiła się w ostatni dzień stycznia 1610 roku pod
Smoleńskiem przed obliczem króla. Przywieźli propozycje, które
przewidział w swym planie hetman Żółkiewski. Czapkę Mono-
macha bojarzy zdecydowali się włożyć na skronie syna Wazy,
królewicza Władysława, ale pod istotnymi warunkami: przyjęcia
prawosławia przez nowego cara, którego koronować ma prawo
tylko patriarcha moskiewski, i ochrony tego wyznania poprzez
zakaz szerzenia wszelkiej propagandy katolicyzmu.
Dla rozpatrzenia tych żądań senatorowie zebrali się u podkan­
clerzego Kryskiego. Uważano, że warunki są ciężkie — a już dla
króla, który właśnie niebawem miał być przepasany mieczem po­
święconym przez Ojca Świętego, wręcz nie do przyjęcia. Usiło­
wano rozmiękczyć bojarów „przez bufet” — fetowaniem ich na
wystawnych ucztach, urządzanych przez samego monarchę, Żół­
kiewskiego, Sapiehę, Kryskiego. Ale bojarów nie można było
tak łatwo upić, nawet nie ze względu na mocne głowy, ale na
zasady. Wymagali oni bowiem od ludu Moskwy trzeźwości do
tego stopnia, że za pijaństwo we własnym domu — a sąsiedzi do­
220
111. POD SMOLEŃSKIEM
nosili nader często — groziło oćwiczenie knutem, tiurma, a w
przypadku kilkakrotnego nieprzestrzegania tej swoistej ustawy
antyalkoholowej, utrata głowy. Ówczesna Moskwa nie znała za­
tem ani karczem, ani tym bardziej pijaństwa. Normy te jednak
odnosiły się głównie do plebsu; sami bojarzy pozwalali sobie na
chwile zapomnienia o głoszonych i tak bezwzględnie egzekwowa­
nych zasadach.
Jeden z bankietów wydanych przez króla skończył się niefor­
tunnie dla znanego z dość surowych obyczajów Stanisława Żół­
kiewskiego. Mianowicie podczas przyjęcia upił się bardzo. „Gdy
się Moskwa rozeszli, za namową pana Boboli podkomorzego,
król nas zatrzymał abo wrócił, bośmy się już poczęli byli rozcho­
dzić. Wrócono nas wszystkich, a wtem kazano wino nosić. Pili
dużo i król sobie popił, pan hetman się barzo upił (...) tam do­
piero Bobola (bo się był bardzo upił, nie widziałem go tak pija­
nego nigdy), przymówki, śmiechy czynił znacznie (...) Owa żało­
sna mi rzecz była” — donosił swojej żonie najtrzeźwiejszy widać
w tym dostojnym towarzystwie kanclerz Lew Sapieha.15
Ale nawet poświęcenie na ołtarzu Bachusa naszego moralisty,
hetmana, jak i wpływowego, choć znienawidzonego przez szlach­
tę przyjaciela Piotra Skargi, podkomorzego koronnego Andrzeja
Boboli, na niewiele się zdało. Pod Smoleńskiem bojarzy, trzeźwi
czy pijani, uparcie powtarzali: „jeśli na królewicza Władysława
chce król jegomość państwa tego dostawać, że to przyjdzie nie
z wielką trudnością, jeśli na się samego, że to nie może być bez
wielkiej krwie”16 — z czym hetman gotów był się zgodzić, ale nie
król. Wreszcie 14 lutego zawarto układ, zwany smoleńskim. Króle­
wicz miał być koronowany w Moskwie przez patriarchę, „starodaw­
nym zwyczajem”, prawosławie — pozostać jedynym wyznaniem
Rosji, Polska i Moskwa — sprzymierzyć się przeciw nieprzyjacio­
łom, natomiast plan obrony granic obydwu państw miał być ustano­
wiony na wielkim zjeździe stanów koronnych z bojarami moskiew­
skimi. Wielkim novum było ograniczenie sądowniczej władzy cara
w duchu praw polskich; odtąd car nie miał prawa karać nikogo bez
zgody bojarów. Zreformowane miały też być sądy.
221
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
Nic więc dziwnego, że po latach możemy określić ów akt jako
Magna Charta bojarstwa i duchowieństwa rosyjskiego.
Ale doraźnie umowa wywołała złość Kościoła, który nadal w
wyprawie na wschód widział głównie krucjatę religijną. Szybko
jednak ów gniew ukojono, wskazując na pewne szczegóły. Tak
naprawdę to król z żelazną konsekwencją nie rezygnował z czap­
ki Monomacha. Pominąwszy w tym miejscu inne polityczne kwe­
stie, z których najważniejsza była chęć dojścia do Sztokholmu
przez Moskwę, Zygmunt obawiał się wprowadzić na Kreml pięt­
nastoletniego syna, dobrze świadom ostatnich chwil, jakie prze­
żył niewiele starszy Dymitr I Samozwaniec: równie szybko przez
lud ukochany, jak i znienawidzony. Nuncjuszowi papieskiemu w
Wilnie oznajmiono też, że strona polska zawarowała sobie wysła­
nie królewicza do Moskwy „za uspokojeniem doskonałym tego
hosudarstwa”,17 czyli ad Kalendas Graecas, bo też i jakie pań­
stwo jest uspokojone doskonale? Wreszcie nuncjusz papieski
odetchnął głęboko i z ulgą, gdy posłowie moskiewscy zaprzysięgli
warunki, a król odłożył przysięgę aż do koronacji. Czyjej?
Na papierze zatem wszystko przedstawiało się dobrze dla obu
stron; o wiele gorzej było w otaczającej Polaków rzeczywistości.
Smoleńsk trzymał się dzielnie i nic nie wskazywało, by miał ry­
chło się poddać. Na dodatek obóz polski rozpadł się wyraźnie na
dwie partie: koronną, na czele z Żółkiewskim, i litewską, z Sa­
piehą. Szło tu nie tyle o znaną prestiżową „inwidię między Litwą
a Polaki (my sut’ szlachta staraja rymskaja, a Polaki sut’ ludi pro-
styi)”18 — mawiali Litwini, niezupełnie zgodnie z prawdą, ale
o różniące się zdecydowanie cele polityczne, jak wyżej wskaza­
łem, Żółkiewskiego i Sapiehy.
Jeszcze istotniejszą i trudniejszą kwestią stały się spięcia po­
między samymi koroniarzami — głównie między Żółkiewskim
a znanym mu dobrze wojewodą bracławskim Janem Potockim —
na tle wyboru nie tylko strategii wojennej, ale i całej koncepcji
polityki wobec Rosji. Trzeba tu dodać, że znaczenie Potockich
od czasów Guzowa rosło i pod Smoleńskiem w oczach Zygmunta
przewyższyło autorytet hetmana. Dlaczego?
222
111 POD SMOLEŃSKIEM
Otóż po podpisaniu układu król obiecał wysłać pod Moskwę,
do Tuszyna, Żółkiewskiego. Hetman miał pozbierać chorągwie
polskie i pchnąć je na stolicę carów. Aliści króla znów opadły
/mory nieufności, które nader długo go prześladowały: jak to,
szwagra Zebrzydowskiego, człowieka z „kuźni Zamoyskiego” (to
już określenie Sapiehy) wysłać do oddychającego rokoszową
atmosferą wojska tuszyńskiego? A jeśli skuma się z chorągwiami,
które za osobą jego królewskiej mości nie przepadały? Zygmunt
III nie chciał ryzykować: dowódcą wyprawy mianował bardziej
zaufanego regalistę, Jana Potockiego. Ale i ten, znienawidzony
przez szlachtę, niegdyś raczej sprzyjającą rokoszowi, nie za bar­
dzo się do tej roli nadawał.
Poza tym Potoccy — był ich pod Smoleńskiem cały klan —
mieli zupełnie inną koncepcję niż hetman. Nic nie robić, czekać
pod twierdzą, odraczać spełnienie warunków umowy smoleń­
skiej - aż Moskwa sama upadnie na dno chaosu i anarchii —
oto program Potockich. Wtedy nie bojarzy, ale senatorowie będą
dyktować warunki: ma się rozumieć zgodnie z katolickimi poglą­
dami króla. Owo nieznośne kunktatorstwo, a szczególnie ostatni
punkt planu bardzo spodobały się królowi, natomiast zdenerwo­
wały mocno hetmana. Oznaczało to nie tylko rezygnację ze zde­
cydowanego działania, ale i zwinięcie sztandarów tolerancji, któ­
rymi powiewano dość skutecznie w kierunku bojarów. Jak wie­
my, dla Żółkiewskiego uszanowanie prawosławia było condicio
sine qua non unii personalnej, która miała złączyć obydwa na­
rody.
Teraz Potoccy usiłowali zaprzepaścić umowę smoleńską. Wpły­
wy ich nadal rosły i — mimo że hetmanem był Żółkiewski —
Zygmunt III raczej przychylniej wysłuchiwał rad Potockich. Do
lego stopnia, że rozgoryczony Żółkiewski gotów był złożyć het­
mańską buławę. Rozżalony wódz koronny twierdził wprost, że
Inn Potocki „upił się nadzieją, że miał łacno Smoleńsk wziąć” ,
/ kolei Potoccy i Sapieha oskarżali hetmana o umyślną opiesza­
łość w zdobywaniu twierdzy. „My nic nie robim, jeno sobie le-
iym pod Smoleńskiem, wzrokiem chcemy Smoleńsk wziąć, ano
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
to rzecz niepodobna” — twierdził złośliwie Sapieha.19 Sam król,
bardziej poddany wpływom Potockich, liczył na wojska inflan­
ckie Jana Karola Chodkiewicza. Hetman litewski, przybywszy
znienacka pod Smoleńsk 15 marca „ku wieczorowi, nie dając
o sobie znać”,20 pośrednio poparł swego towarzysza broni z Ko­
rony: „publice radził”, by król udał się na sejm i zebrał podatki,
ponadto proponował część wojska pozostawić pod Smoleńskiem
z Żółkiewskim, resztą wzmocnić oddziały rozproszone po Rosji.
Jednak królowi nie udało się namówić nie opłaconych chorągwi
inflanckich na wyprawę do stolicy państwa rosyjskiego, i nic
dziwnego: „żołnierz mnie pojutrze odchodzi” — to był częsty ton
w barwnych listach Chodkiewicza.21
Król zatem czekał, a czas — była już wczesna wiosna 1610
roku — płynął. W połowie maja na radzie senatorów i rotmi­
strzów Żółkiewski zmuszony był do obrony własnego postępowa­
nia pod Smoleńskiem (zarzucano mu pasywność), ale nadal
z uporem twierdził, że jedynym rozwiązaniem w tej sytuacji jest
marsz na Moskwę. Mimo szóstego krzyżyka na karku ciągle spra­
wny i pełen energii, równie niechętny kunktatorstwu jak pod By­
czyną czy Telezyną. Nie chciano go jednak słuchać: cała armia
miała „trwać” pod Smoleńskiem, aż twierdza padnie.
Rzeczywistość dopiero wykazała, kto miał rację. Hetmana nie
zawiódł zmysł stratega: wydarzenia szybko wywróciły pobożne
życzenia króla i Potockich na nice. Już w końcu 1609 roku Skopi-
nowi Szujskiemu udało się połączyć z inną armią rosyjską pod
wodzą Fiodora Szeremietiewa. Książę Różyński pisał do króla,
że się „rzeczy powariowały”, co polegało głównie na wzajemnej
animozji między Janem Piotrem Sapiehą, który trwał koło Troi
cy, a Różyńskim, stojącym w Tuszynie. Skopin, znając potęgę
polskiego oręża, obawiał się bezpośredniego starcia, ale za to
otaczał pozycje polskie tzw. ostróżkami (czyli małymi fortecami,
chronionymi drewnianą palisadą i wałami, przypominającymi w
kształcie gródki), skutecznie odcinając Polaków od żywności.
Udało mu się nawet pobić oddział Sapiehy pod Dymitrowem.
Tymczasem w Tuszynie w dalszym ciągu wrzało — szczególnie,
224
III POD SMOLEŃSKIEM
gdy zabrakło carycy Maryny — aż w końcu większa część konfede­
ratów postanowiła odejść spod Moskwy i połączyć się z wojskami
królewskimi, a część udać się do Kaługi, do samozwańca. Tak też
się stało: mimo to nawet cień spokoju nie zagościł w skłóconych
szeregach rozerwanych wewnętrznie wojsk tuszyńskich.
Nie poprawiły położenia polskiego dwie śmierci. Upadł bowiem
na postrzelony bok i skonał w gorączce kniaź Roman Różyński,
niespokojny, ambitny i waleczny człowiek. Tymczasem w wojsku
rosyjskim i wśród ludu rósł szybko kult osoby Skopina Szujskiego.
Poselstwo ziemi riazańskiej ofiarowywało mu nawet koronę carów.
Wszystko to było solą w oku drżącego o tron cara Wasyla, a nade
wszystko innego wodza, tyle że o wiele mniej zdolnego, Dymitra
Szujskiego. Na jednej z uczt żona Dymitra podała Skopinowi czarę
z winem, po wypiciu której zaniemógł on ciężko „na przepicie”,
a dwa tygodnie potem zmarł. Mimo to Rosjanie odnosili drobne,
ale upokarzające stronę przeciwną sukcesy, zmuszając na przykład
Polaków tuszyńskich do ustąpienia z Osipowa. Zygmunt Waza za­
tem próbował znów porozumieć się z Szalbierzem — z polecenia
monarchy do wojsk samozwańca ponownie przyłączył się Jan Piotr
Sapieha, obejmując dowództwo nad jego armią — ale i tu rozmowy
przewlekały się.
Wtedy doszły do króla, pod Smoleńsk, trzy wieści, które spowo­
dowały gwałtowny zwrot w planach. Zajęty został przez Rosjan,
jak wiemy, ważny zameczek Osipow, leżący koło wielkiego traktu
możajskiego. Jeszcze przedtem armia szwedzko-rosyjska obiegła
inną twierdzę z lewej flanki polskiej, Białą, w której siedziała zało­
ga polska pod komendą Aleksandra Gosiewskiego. Wreszcie —
spod Możajska nadbiegły wieści o gromadzeniu się tam potężnej
armii szwedzko-rosyjskiej pod wodzą Dymitra Szujskiego i, znane­
go dobrze Żółkiewskiemu jeszcze z czasów oblężenia Wolmaru, ge­
nerała Jakuba de la Gardie. Pod Smoleńskiem zrozumiano wresz­
cie, że Polakom grozi koncentryczne uderzenie kilkakroć silniej­
szych armii przeciwnika, że należy czym prędzej powstrzymać Dy­
mitra Szujskiego, jeśli się chce uniknąć okrążenia oblegających
twierdzę smoleńską wojsk i ich klęski.
15 J Besala

Rozdział IV
DRUGI GRUNWALD?
Kto ma to zrobić, kogo wysłać, by powstrzymał zmierzającą pod
Smoleńsk armię Szujskiego? — zastanawiał się król. Po naradzie
zdecydował się na Jana Potockiego. Ten jednak nie chciał wysta­
wiać swej sławy wojennej na wysoce niepewny los; nie bez zna­
czenia była obawa, że podczas jego nieobecności Żółkiewski roz­
ciągnie swój wpływ na króla. Zaczął więc Potocki przygotowania
do wyprawy od targów o liczbę żołnierzy, o pieniądze dla nich
i nagrodę dla siebie — myślał zapewne o wakującej buławie het­
mana wielkiego koronnego. Namnożywszy przeszkód bez miary,
pobuntowawszy własne pułki przeciw wyprawie, gdy okazało się
na dodatek, że wojsko Szalbierza jest mu niechętne, jako regali­
ście, Jan Potocki — z udziałem swoich braci, Jakuba i Stefana —
spowodował, że dowódcą wyprawy został hetman. Teraz Potoccy
mogli wymienić porozumiewawcze spojrzenia, gdyż załoga Smo­
leńska, dziesiątkowana przez zarazę, wydawała im się bliska za­
łamania, a „kurnik” — tak, widać za oberszterem cudzoziem­
skim, nazywali Smoleńsk — łatwiejszy do zdobycia niż pokona­
nie kilkakroć silniejszego przeciwnika koalicyjnego w polu, uni­
kającego zresztą dotąd rozstrzygającej bitwy.
Żółkiewski dostał od króla mniejszą liczbę żołnierzy, niż miał
zabrać ze sobą Potocki, ale jak zawsze godny, nie protestował
i ruszył spod Smoleńska z ową garścią. W tym czasie oddziały
polskie porozmieszczane były na znacznych przestrzeniach: w
Wiaźmie stał pułk Marcina Kazanowskiego, w Carowym Zajmi-
226
IV DRUGI GRUNWALD?
szczu doświadczonego jeszcze w wojnach batoriańskich Samuela
Dunikowskiego, w Szujsku — rotmistrza Aleksandra Zborow­
skiego, syna ściętego w Krakowie Samuela, poranionego niegdyś
przez żołnierzy Żółkiewskiego, gdy stawał w obronie ojca, a te­
raz odgrywającego poważną rolę w otoczeniu Dymitra II. Do
nich wysłał hetman koronny gońców, by połączyli się z jego puł­
kiem, który w tym czasie cwałował na Białą. I od razu zaczęły
się poważne kłopoty — oczywiście na tle zrozumiałej niechęci
Zborowskiego do hetmana i w związku ze sprawą żołdu dla żoł­
nierzy.
Na wieść o zbliżającym się wojsku Żółkiewskiego Rosjanie
i Szwedzi zwinęli oblężenie Białej. Hetman ruszył więc w głąb
Rosji, chcąc jak najszybciej połączyć się z pułkami koło Carowe­
go Żajmiszcza. Jego plan operacji wojskowej był funkcją kon­
cepcji politycznej: hetman dążył do rozstrzygającego starcia w
polu, rozbicia Rosjan i zdobycia Moskwy. Wcale nie przestraszo­
ny wielkością armii przeciwnika, miał świadomość, że Polacy nig­
dy dotąd nie ponieśli poważniejszej klęski w starciu z Rosjanami.
Należy wczuć się przy tym w mentalność ówczesnych Sarmatów:
od wieków rzadko komu udało się pobić Polaków w otwartym
polu, a już za życia Żółkiewskiego, nie licząc drobnych porażek,
nikomu. Wszystko to dawało tak ważny dla wojska komfort psy­
chiczny niezwyciężonych. Żółkiewski był zadziwiająco pewny
i z innego powodu. Napoleon ze śmiechem mawiał: dajcie mi za
przeciwnika koalicję — toż samo wiedział i hetman, nie zanie­
dbując wobec nierosyjskich wojsk stosownych działań listow­
nych, siejących spustoszenie w morale koalicji.
Wiedzieć bowiem musiał Żółkiewski i o tym, że Dymitr Szuj­
ski początkowo wyruszył z Moskwy bez Szweda Jakuba de la
Clardie i bez zaciężnych wojsk, które targowały się o żołd i dołą­
czyły dopiero w Możajsku. Plan strategiczny Rosjan był przy tym
naprawdę dobry: Dymitr, wzorem Skopina, chciał osaczyć Żół­
kiewskiego koło Carowego Żajmiszcza, a sam iść jak najszybciej
/ odsieczą pod Smoleńsk. Szujski nie pragnął walki w polu nie
tylko z obawy przed rozdzierającymi zwarte szyki atakami husa­
227
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
rii — miał przecież kolosalną przewagę liczebną — ale z powodu
strat, które z pewnością poniósłby w otwartej bitwie. Mogłyby
one po prostu uniemożliwić odsiecz i walkę z zasadniczymi siłami
polskimi Potockiego, który notabene zdążył już pod Smoleń­
skiem wejść w rolę hetmana.
Dlatego też z Możajska Dymitr pchnął silną ośmiotysięczną ar­
mię Grzegorza Wołujewa, tego samego, który strzałem z ruszni­
cy przerwał życie nieszczęsnego Dymitra I. Jego zadaniem było
zablokowanie traktu możajskiego, wiodącego do Moskwy, i unie­
ruchomienie wojsk polskich w Carowym Zajmiszczu. Wołujew
dotarł do tego warownego miejsca, otoczonego błotami i rzeką,
umocnił je dodatkowo silnymi, wysokimi wałami, co z kolei ska­
zało jego korpus na defensywę. W przeddzień świętego Jana po­
jawiły się tam chorągwie Żółkiewskiego. Na szczęście dla hetma­
na car Borys Godunow za swego panowania nakazał zbudować
tam „groblą okrutnie szeroką (jako jego wszystkie magnifica bu­
dowania)” — co zgryźliwie zauważył Żółkiewski.1 Tutaj Wołu­
jew usiłował powstrzymać natarcie Polaków, ale wystraszony
imieniem potężnego hetmana i przekonany o zasadzce, szybko
wycofał się do swej fortecy. Dla Żółkiewskiego było to z kolei
normalne rozpoznanie walką — i on też nakazał otrąbić odwrót.
Zorientowawszy się, że Polacy nie spróbowali szczęścia w za­
sadzce, Wołujew sam jął się forteli. Najpierw kazał zerwać most,
odcinając Polaków od płytkiej rzeki. Wzdłuż grobli ciągnęły się
splątane, zielone — było przecież wczesne, choć dżdżyste lato —
chaszcze. W nich porozmieszczał Wołujew kilkuset strzelców.
Ale Żółkiewski wyczuł niebezpieczeństwo i nie rzucił powtórnie
swych chorągwi na groblę. Słońce przebłyskujące na zachmurzo­
nym niebie chyliło się ku zachodowi, gdy Rosjanie, którym za­
brakło wytrwałości, jęli przebiegać przez groblę, zdradzając tym
swą obecność. Wtedy Żółkiewski, korzystając, że z jednej strony
grobli woda ze stawu była spuszczona, nakazał piechocie i spie­
szonym Kozakom ruszyć wzdłuż grobli, a drugiemu oddziałowi
obejść zaroślami rosyjską zasadzkę.
Zaskoczenie było całkowite. Salwa z rusznic kozackich i pie­
228
IV. DRUGI GRUNWALD?
choty wywołała panikę; strzelcy moskiewscy runęli do ucieczki w
kierunku rzeki. Jednak Polacy i Kozacy dali się ponieść tempera­
mentowi i w pogoni za Moskalami przebyli płytką rzekę, podcho­
dząc aż pod wały Carowego Zajmiszcza. Wykorzystał to w mig
Wołujew, ruszając do walki tysiące swej jazdy i piechoty. Zano­
siło się na to, że przyparty do rzeki i wałów oddział polski zosta­
nie wycięty, co osłabi i tak nieliczne chorągwie Żółkiewskiego.
Ale hetman był w doskonałej formie. Woził co prawda ze sobą
nieodłącznego medyka Stanisława ze Lwowa, który musiał być
naprawdę lekarzem z dobrą intuicją, skoro nie udało mu się szyb­
ciej wyprawić chorowitego Żółkiewskiego na tamten świat; tra­
dycyjnie narzekał nasz hetman na zdrowie, rzeczywiście zszarga­
ne w niezliczonych kampaniach, potyczkach i podróżach, na
skwarze i mrozie, choć najczęściej w karecie — ale ból nie zdołał
przytłumić rozpierającej go energii. Nakazał natychmiast prze­
rzucić nowy, widać przygotowany wcześniej, most, co uczyniono
z niebywałą szybkością. Po bierwionach zadudniły podkowy cho­
rągwi husarskich; ich uderzenie rozrzuciło masy Rosjan, ratując
w ten sposób polską piechotę. „Żółkiewski — napisze potem hi­
storyk rosyjski, Nikołaj Kostomarow — odniósł zwycięstwo, któ­
re wykazało jego talent wojskowy. Dzięki bystrym rozkazom nie
tylko uniknął zasadzki, ale to właśnie, co miało zgotować mu po­
rażkę, obrócił na szkodę swego nieprzyjaciela.”2
Sukces podziałał na roty Zborowskiego; ożywione nadzieją
zwycięstwa i nieodłącznych od tego łupów, zdecydowały się same
wesprzeć Żółkiewskiego. Aleksander Zborowski schował urazy
do kieszeni i — trzeba przyznać — wykazując wielkoduszność,
będzie się bił znakomicie, także w przyszłości, pod rozkazami
hetmana. Była to poważna siła — liczebnie niemal równa wojsku
podporządkowanemu Żółkiewskiemu i jeszcze lepiej zahartowa­
na w bojach.
Również starszyzna chciała wykorzystać sukces i szturmować
fortyfikacje. Ale Żółkiewski, świadom zagrożenia ze strony Dy­
mitra Szujskiego, nie chciał wykruszać swych rot o wały. Wie­
dział, że Wołujew ma bardzo mało żywności i że Rosjanie bardzo
229
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA IV DRUGI GRUNWALD?

Drugiego lipca, po połączeniu z wojskami Jakuba de la Gar-

die, wódz rosyjski ruszył z Możajska. Zboczył on jednak z głów­
nego gościńca, dążąc do otoczenia wojsk hetmana, obrzucenia
ich kolejnymi ostróżkami, zatrzymania i zablokowania, podczas
gdy główne siły Szujskiego miały iść na odsiecz smoleńszcza-
nom.3 Być może chciał też Dymitr podejść Polaków niepostrze­
żenie. Ale już następnego dnia, rano, zagończyk Żółkiewskiego,
rotmistrz Szczęsny Niewiadorowski, uszczuplił armię przeciwnika
o kilku synów bojarskich, którzy wyznali, że „nocy przyszłej miał
kniaź Dymitr u Kłuszyna nocować”.4 O zamiarach nieprzyjaciela
dowiedział się również hetman od zbiegłych z armii de la Gardie
cudzoziemców. Żółkiewski pamiętał dobrze, że stałym fragmen­
tem operacji wojskowych Zamoyskiego było pisanie prowokują­
cych przeciwnika listów. Sam jął się tej metody; chciał koalicję
rozerwać od wewnątrz. Do francuskich wojsk najemnych Szuj­
skiego wysłał obdarowanego szczodrze Francuza z łacińskim pis­
mem:
„Między narodami naszymi nigdy żadna nieprzyjaźń nie zacho­
dziła. Królowie nasi zawsze byli, a i teraz są sobie wzajemnie
przyjaciółmi. Ponieważ nie zostaliście przez nas żadną niespra­
wiedliwością pokrzywdzeni, niesłuszne jest, że dziedzicznych
wrogów naszych. Moskali, przeciwko nam posiłkujecie! Co się
nas tyczy, jesteśmy gotowi na oba wypadki, wy sami tedy rozważ­
cie, czy chcecie nas mieć przyjaciółmi, czy wrogami? Bądźcie
/.lirowi.”5
Nieszczęsny Francuz został wprawdzie pochwycony i stracony,
na mocy rozkazu generała Horna, któremu podlegał, ale list zdo­
dobrze bronią się zza umocnień. Dlatego odciął wrażą armię od lni dotrzeć do cudzoziemców. Żółkiewski zdawał sobie sprawę,
wielkiego traktu możajskiego i rozpoczął regularną blokadę, wy­ żc w ten sposób zasiał zatrute — jak to sam określił — ziarna
korzystując... doświadczenia samych Rosjan. Na rozkaz hetmana niechęci do rosyjskiego wodza. I nie pomylił się.
wokół warowni zajętej przez Wołujewa wyrosły małe ostróżki, Znając dobrze zamiary przeciwnika, hetman zwołał dowódców
obsadzone piechotą i Kozakami, które wytrwale odpierały wy­ na radę wojenną. Już przedtem wśród wojska chodziły głuche
cieczki przeciwnika. Wołujewowi nie pozostawało nic innego jak wieści o potędze i wielkości armii rosyjsko-szwedzkiej. Żółkiew­
po nocach wysyłać umyślnych do dowódcy całości sił rosyjskich, ki, jak wiemy, nieraz przybierał tragiczną postawę męczennika,
kniazia Dymitra, z rozpaczliwymi prośbami o pomoc. który chce polec za ojczyznę: teraz pamięć o tym wśród wojska

230 231
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
ożyła. Głośno mówiono w polskich chorągwiach, że hetmanowi
„świat zmierzi i wojsko chce z sobą zgubić”.6 Na szczęście zwy­
cięska potyczka z Wołujewem ożywiła Polaków. Na radzie wo­
jennej Żółkiewski wysunął następującą alternatywę działania:
zablokowanie małą częścią wojska sił Wołujewa i marsz na armię
Dymitra albo oczekiwanie na Szujskiego i de la Gardie na miej­
scu. Zdania wśród dowódców były podzielone: Żółkiewski tylko
pilnie słuchał, nie podejmując żadnej decyzji. Była to tylko mała
mistyfikacja: hetman już dawno postanowił zrealizować plan
ofensywny. Obawiał się jednak szpiegów — by wieść o planie
operacji nie dotarła do Wołujewa. Dlatego odpowiedzią na wy­
wody rotmistrzów było niezrozumiałe dla nich milczenie Żół­
kiewskiego.
Na dwie godziny przed zachodem słońca do każdej chorągwi
dotarł posłaniec z pismem hetmańskim o wyruszeniu na wyprawę
w ściśle przepisanym porządku. Potężny, ciemnozielony bór ota­
czający trakt możajski kładł już długie wieczorne cienie, gdy
z obozu polskiego po cichu zaczęły wysuwać się chorągwie. Wo-
łujew nawet nie zauważył, że pod Carowym Zajmiszczem zostało
zaledwie siedmiuset jeźdźców, osiemset piechoty i cztery tysiące
Kozaków — siły pod dowództwem rotmistrza Jakuba Bobow­
skiego, niemal dwukrotnie mniejsze od wojsk Wołujewa.
Ze sobą zabrał Żółkiewski całą siłę uderzeniową armii: 5556
husarzy i 679 pancernych oraz 290 petyhorców (jazda lekka), pie­
choty zaś dwustu ludzi z dwoma lekkimi działkami, zwanymi fal-
konetami. W sumie ciągnęło na Szujskiego sześć i pół tysiąca
zbrojnych.7 Ze składu wyprawy — olbrzymia, jak na możliwości
finansowe Rzeczypospolitej, liczba husarzy — wynikało, że het­
man będzie dążył do generalnego starcia i ofensywnych uderzeń
ciężkiej jazdy.
Droga była w fatalnym stanie, koniec czerwca dżdżysty, pobłą­
dzono; na dodatek w ciemnościach ugrzęzły w błocie obydwa fal-
konety. Sam Żółkiewski nieźle wytrząsnąć musiał kości, mimo że
ze względu na wiek, godność i ranę spod Byczyny kazał się wieźć
niedużą karetą. Na szczęście Dymitr posunął się naprzód i rozbił
232
IV. D R U G I G R U N W A L D ?
obóz blisko, około półtorej mili od wsi Kłuszyn, w kierunku Ca­
rowego Zajmiszcza. To odgłos trąbki grającej sygnał pobudki dla
zaciężnych rot cudzoziemskich naprowadził Polaków na wojska
Dymitra. Niedługo przed świtem zmęczone marszem w krótką
lipcową noc, ochlapane błotem chorągwie zaczęły wynurzać się z
wilgotnego lasu naprzeciw wojsk adwersarzy.
Obozy przeciwnika, otoczone płotami i osłonięte prymitywny­
mi chałupami wioski, pogrążone były jeszcze w głębokim śnie;
rozpoczynano dopiero pobudkę. Dymitr, ufny w przewagę swej
blisko trzydziestotysięcznej armii (w jednej trzeciej złożonej
z chłopów do prac polowych), wspartej świetnie wyszkolonymi
pięcioma tysiącami wojsk cudzoziemskich Jakuba de la Gardie
i Everharda Horna, nie raczył nawet wystawić solidnych straży.
Prawdopodobnie w głowie mu się nie mieściło, że Żółkiewski
może się zdecydować na ryzykowną wyprawę w nocy, przez bajo­
ra. Hetman mógł więc uderzyć z marszu i wykorzystać czynnik
zaskoczenia. Ale nie uczynił tego.
Powodem było rozciągnięcie kolumny polskiej podczas uciążli­
wego przemarszu przez las, w czym udział swój miały zatopione
w błocie, przegradzające drogę dwa falkonety. Dlatego też gdy
wojsko uformowało szyki, hetman nakazał oczyszczenie przed­
pola: wstający szybko, pamiętny niedzielny dzień 4 lipca 1610
roku rozświetliły łuny z podpalonych chałup. Polacy zdołali też
częściowo rozebrać płoty, za którymi stały siły de la Gardie, two­
rząc luki, przez które od biedy mogła przenikać polska jazda.
Pożar zbudził w końcu na dobre Rosjan, Szwedów i inne nacje
w obozach, śpiące lub przecierające dopiero oczy. Zaczęli oni po­
spiesznie formować szyki. W tym czasie na skrzydłach hetman
ustawił silne pancerne pułki: na lewym starosty chmielnickiego
Mikołaja Strusia, na prawym Aleksandra Zborowskiego. Obok
niego w hufcu posiłkowym stanęły roty Dunikowskiego i Kaza-
nowskiego, zaś w lewym „rogu” hufiec posiłkowy stanowiły roty
księcia Samuela Poryckiego oraz Kozacy z majętności Zbara­
skich, Pohrebyszcze, pod Piaskowskim. Z tylu, w centrum, zgru­
pował hetman silny odwód pod osobistym dowództwem. Usta­
233
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
wienie wojsk było typowe dla „staropolskiego wojennego urzą­
dzenia”.
Naprzeciw prawego skrzydła polskiego stanęła, mając z tyłu
własny obóz i rzekę uniemożliwiającą oskrzydlenie, Moskwa:
„ćma nieprzeliczona, aże strach było pojrzeć na nie względem
liczby małej wojska naszego!”* Natomiast Struś i Porycki mieli
nacierać na siły de la Gardie, który również zabezpieczył się
przed oskrzydleniem, opierając swój szyk o bagna.
Żółkiewskiemu pozostawał tylko atak od czoła. Przedtem jed­
nak, jak na dobrego wodza przystało, przystąpił do „pracy ideo­
logicznej”: objeżdżał szeregi, objaśniając konieczność stoczenia
zwycięskiej bitwy, „sławę nieśmiertelną przedkładając przed
oczy” i wskazując, że jedyny ratunek w męstwie. Powoływał się
przy tym nasz uczony hetman na Tacyta, wołając: „Necessitas in
loco, spes in virtute, salus in victoria”9 (potrzeba w miejscu, na­
dzieja w męstwie, zbawienie w zwycięstwie). Za nim sunęli ka­
płani z błogosławieństwem Bożym, wśród których dwoił się i tro­
ił ksiądz Piotr Kulesza. Wreszcie hetman skinął buławą; zawar­
czały bębny, zagrzmiały trąby i husaria z Bogurodzicą na ustach,
z wolna pochylając kopie, na których furkotały długie, straszące
konie przeciwnika proporce, ruszyła do szarży.
Pierwsze uderzenie polskie wyszło z prawego skrzydła. Husaria
nie mogła jednak wykorzystać swych walorów — na ogół atakowa­
ła szeroką ławą, płytkimi szykami, z jak największym impetem —
gdyż w bitwie kłuszyńskiej mogła uderzać tylko w dosyć wąskie luki
między płotami, a więc w szyku ścieśnionym. Hetman wprawdzie
umiejętnie wprowadzał do walki poszczególne chorągwie, ale te
wpadały w tłumy Rosjan, rozwierały gładko ich szeregi i... znikały
niczym kamień w wodzie. Husarze, potrzaskawszy „nieprzyjacielo­
wi barzo straszne”10 kopie, siekli napierające masy szablami i kłuli
koncerzami, tratowali ludzką ciżbę, po czym wyrąbywali sobie dro­
gę z odmętu i wracali na pozycje wyjściowe. Po chwili odpoczynku
znów rzucali się w wir walki, by wysiec drogę dla nowych chorągwi,
wychodzących z okrążenia. W wyłom hetman wprowadzał coraz to
nowe roty, ale i one ginęły w tłumach przeciwnika.
234
IV DRUGI GRUNWALD?
Bitwa nabrała niecodziennego dla Polaków i samego Żółkiew­
skiego charakteru: płynęły pacierze i godziny, krew lała się obfi­
cie, ale husaria, straciwszy swój podstawowy atut — impet — nie
mogła przeważyć losów bitwy na swoją korzyść. Na dodatek szar­
żujące chorągwie dostawały się pod ogień piechoty de la Gardie,
którą ten rozstawił przy płocie. Dla Żółkiewskiego i jego armii
zaczęły się dramatyczne chwile. Oddajmy zresztą głos uczestni­
kowi bitwy, nieocenionemu Samuelowi Maskiewiczowi, towarzy­
szowi husarskiemu, którego trudno oskarżyć tu o fantazjowanie:
„To jedno przypomnę, do wierzenia niepodobne, że drugim
rotom się trafiło razów ośm albo dziewięć przyjść do sprawy i po­
tykać się z nieprzyjacielem. Hetman, bacząc z góry, że nasi, jak
w otchłań piekielną wpadłszy, długo w pośrodku ich się skrywa­
jąc, zaledwo kiedy ukażą się z chorągwią, którą a coraz do spra­
wy wołają, już zwątpił o sobie i o wszystkich nas i jako drugi
Jozue, ręce do góry trzymając, po wszystek czas o zwycięstwo
prosił. (...) Bo już po częstym do sprawy przychodzeniu i potyka­
niu się z nieprzyjacielem, jak znowu i rynsztunku nam ubywało
i siły ustawały (nie bez przyczyny rzeczono: nec Hercules contra
plures), konie też już na poły zemdlone mając, bo od świtania
dnia letniego aże pod obiad godzin pięć potrzebę z nimi bez
ustanku czyniąc, już i siłę z ochotą żegnali, nad naturę ludzką
robiąc. To najbardziej przed oczyma mając, że w pół ziemi nie­
przyjacielskiej jesteśmy, a tak wielki tłum nieprzyjaciela okrut­
nego przed sobą mając, przed którym ani wyjść obronną ręką,
0 tym ani myślić, wymodlić się też niepodobna, jeno w łasce Bo­
żej, w szczęściu, a w rękach nadzieja. To jeden drugiemu często
a często podawając, dodawaliśmy sobie ochoty i serca.”11
Żółkiewski, jeśli nawet zwątpił w sukces — pominął zresztą
ten fakt w swych komentarzach — trwało to krótko. Nie mógł w
nieskończoność bawić się w biblijnego Jozuego i trzymać rąk w
górze, bo oto przed oczami wyrósł mu cel, który należało wska­
zać buławą. Uporczywe ataki ciężkiej jazdy polskiej, wpadającej
1 wypadającej przez owe dziury w płocie, mieszały jednak coraz
bardziej szyki Moskwy. Chłopi rosyjscy i Kozacy dońscy, fizycz­
235
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
nie byli odporni i wytrzymali, ale obrona przed garstką siekących
bez pardonu i wytchnienia rycerzy polskich zaczęła się powoli
kruszyć, w szeregi rosyjskie wkradać panika. Zadziałał element
psychologiczny pewności siebie — choć na wpół zemdlonych ze
zmęczenia — Polaków i brak jakiegokolwiek manewru ze strony
zmuszonego do obrony Dymitra Szujskiego. Wódz rosyjski wi­
dział to jednak — i w końcu zwrócił się do Jakuba de la Gardie,
którego roty skutecznie powstrzymywały szarże husarii Mikołaja
Strusia, by wsparł skrzydło rosyjskie. Chodziło mu o usztywnie­
nie szyków rosyjskich rajtarią niemiecką.
Hetman dotąd nie użył roty Marcina Kazanowskiego. Gdy dwa
kornety rajtarskie rozpoczęły swój taniec, zwany karakolem,
Żółkiewski ruszył na nich tę chorągiew.
Chwila, wybrana do ataku husarii Kazanowskiego, była szczę­
śliwa. Pierwsza linia karakolujących rajtarów oddała salwę w kie­
runku pędzącej husarii — i nie zdążyła ustąpić miejsca drugiemu
szeregowi, gdy werżnęło się w ich szyki potężne uderzenie skrzy­
dlatych jeźdźców. Takiemu uderzeniu nie opierały się najlepsze
armie ówczesnego świata. Rajtarzy rozpierzchli się do tyłu, wpa­
dając na stojące przy bramie obozu wojska Moskwy. Pracowite,
wypoczęte i te zmęczone, szable i koncerze polskie dokonały re­
szty: zmieszane szyki rosyjskie, wybiwszy dziury w palisadzie, za­
częły uciekać przez obóz. Za nimi poszły chorągwie Wasiczyń-
skiego, Mikołaja Firleja, Samuela Dunikowskiego i Kopycińskie-
go, goniąc Rosjan przez milę. W ten sposób lewe skrzydło rosyj­
skie przestało zagrażać wojskom hetmana, ale — jak się okaza­
ło — nie zostało rozbite całkowicie.
Nieco gorzej działo się w lewym „rogu” polskim. Dostępu jeź-
dzie Mikołaja Strusia i księcia Poryckiego wzbraniał nie tylko re­
gularny ogień cudzoziemskich rot piechoty, ale i solidniejsza pali­
sada, za którą kryli się strzelcy. „Stawili nam się zrazu, zwłaszcza
cudzoziemcy Francuzowie, zbrojni dosyć dobrze, jako się godzi
ludziom rycerskim” — relacjonował rzecz hetman królowi.12
Poza tym teren był tu jeszcze gorszy do szarży, gdyż droga do
pozycji przeciwnika prowadziła przez nadpalone i tlące się zabu­
236
IV. DRUGI GRUNWALD?
dowania wiejskie, między którymi mogło cwałować ledwie dzie­
sięć koni w rzędzie.
Ale i to nie zraziło bitnych Polaków. Parli końmi na słabsze
miejscami płoty i wybili sporo dziur, ponosząc jednak przy tym
od ognia rusznic i muszkietów spore straty. Szalał tu między in­
nymi odważny, stawiany synowi przez hetmana za wzór, jego
bratanek, „którego dowcip jest dobrego, da Pan Bóg, oczekiwa­
nia”,13 Adam Żółkiewski. Na szczęście wreszcie pojawiły się wy­
rwane z błota falkonety i nieliczna piechota. Działa zaczęły bić
w palisadę, robiąc znaczne wyłomy, które piechota poszerzyła w
bezpośrednim ataku. Szerokim strumieniem wlały się w nie cho­
rągwie poważnego znaku, między innymi z odwodu hetmana, po­
siadającego nie używane dotąd kopie. Najpierw uciekli Niemcy,
tak kąśliwie ostrzeliwujący jazdę polską spoza płotów, potem
walcząca mężnie, ale pozbawiona wsparcia, kawaleria francuska
i angielska. Wpadła ona do swego obozu, przyniósłszy na kar­
kach rozpędzonych husarzy, czym wywołała panikę. Generał Ja­
kub de la Gardie już przedtem przygotował sobole, by — pewien
widać zwycięstwa — zrewanżować się Żółkiewskiemu za szubę
z rysi spod Wolmaru. Teraz jednak wolał nie czekać na zwycię­
skiego hetmana, by osobiście mu ją wręczyć, ale ratował się wraz
z generałem Hornem ucieczką, na razie na niewielką odległość.
Bitwa w zasadzie została rozstrzygnięta na korzyść Polaków —
po ciężkiej, niepodobnej do polskiego stylu walce (sam hetman
zwrócił na to uwagę w swej relacji), trwającej już trzy, może pięć
godzin. Istniały jednak bardzo silne punkty oporu, których zdo­
bywanie oznaczałoby płacenie na nowo daniny krwi. Na skraju
lasu, pomiędzy drzewami, skrył się silny, trzytysięczny oddział
wojsk zaciężnych. Z kolei jazda Zborowskiego, goniąc za Rosja­
nami, przeleciała jedynie przez obóz, nie zająwszy go. Hetman
nie miał jeszcze wtedy piechoty, która by wyczyściła ogniem
umocnienia. Toteż jazda prawego skrzydła, która powróciła
z pogoni, zastała obóz Moskwy na nowo obsadzony wojskiem,
który wspierała duchowo obecność samego wodza Dymitra Szuj­
skiego.
237
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
Żółkiewski chciał oszczędzić krwi Polaków, jak i przeciwnika.
Dlatego zgodził się na rokowania z wojskami zaciężnymi. Jakże
się przydała, i teraz, i przedtem, próba listownej dywersji: pismo
hetmana wysłane do Francuzów. Znajome nam z lektury Ogniem
i mieczem metody przeciągania na swoją stronę zaczęli też stoso­
wać polscy rotmistrze i husarze, którzy podjeżdżali blisko szere­
gów cudzoziemskich, wołając: kum, kum, kum! Z lasu wymykali
się najpierw pojedynczy żołnierze, potem całe ich grupy, aż w
końcu oddział rozpoczął pertraktacje co do przejścia wojsk cu­
dzoziemskich na stronę polską. W ten sposób większa część za-
ciężnych zgodziła się przyjąć żołd Rzeczypospolitej; inni zaprzy­
sięgli uroczyście, że nigdy nie będą służyć Moskwie przeciw kró­
lowi polskiemu, za co otrzymali wolność. Na nic się nie zdały wy­
siłki de la Gardie i Horna (którzy tymczasem, zawstydzeni, wró­
cili na pole bitwy), by żołnierze zerwali jednak umowę. Wzbu­
rzyli tylko tym rycerzy; po raz drugi Jakub de la Gardie musiał
ratować się ucieczką. Tym razem przed zaciężnym wojskiem an­
gielskim, gotowym go'zamordować, i na znacznie większą odleg­
łość, bo aż do Nowogrodu Wielkiego. Przedtem jednak rycerscy
wrogowie — Żółkiewski i de la Gardie — zdążyli podać sobie
ręce (Szwed zaprzysiągł, że nie będzie służył Moskwie, ale obie­
canych soboli nie zdążył już wręczyć).
Tymczasem wokół obozu rosyjskiego zaczęły się kupić do
szturmu chorągwie polskie — i Żółkiewski im w tym nie prze­
szkadzał. Na widok przygotowań polskich, jak i przejścia wojsk
cudzoziemskich na stronę Rzeczypospolitej, Dymitr machnął
ręką na bohaterską śmierć na polu bitwy i runął do ucieczki. Była
ona sprytnie pomyślana. Rosjanie bowiem pozostawili w obozie
najcenniejsze rzeczy: wozy i kolasy pełne złotych kubków, srebr­
nych czar, drogich szat, soboli, dwadzieścia tysięcy na wypłatę
dla wojska i inne kosztowności. Toteż „rzucili się nasi w pogoń,
ale mało ich goniło. Padli w obozie na łupie onym” — z humo­
rem zauważył hetman. „Kniaź Dymitr, choć niewiele ich za nim
goniło, uciekał potężnie. Na błocie konia, na którym siedział,
i obuwia zbył. Boso na lichej chłopskiej szkapinie pod Możajsk
238
IV DRUGI GRUNWALD?
do Monastyra przyjechał. Tamże konia i obuwia dostawszy, nic
się nie bawiąc, do Moskwy jechał”14 z hiobową wieścią o pogro­
mie wojsk rosyjskich.
Straty Moskwy — jeśli wierzyć Maskiewiczowi i anonimowej
relacji13 — były ogromne: w bitwie zasieczono ponoć dziesięć ty­
sięcy, a w pogoni następne pięć tysięcy Rosjan. Jest to chyba licz­
ba przesadzona. Na tym tle straty polskie były minimalne: stu
siedmiu towarzyszy poważnego znaku i stu czternastu rannych
oraz kilkuset pacholików. Natomiast straty w specjalnie ćwiczo­
nych drogich koniach były z pewnością wyższe — husaria szarżo­
wała kryjąc się za szyjami końskimi — i wyrównać je było trudno.
Hetman jednak nie miał zbyt dużo czasu na odśpiewanie Te
Deum laudamus — tradycyjnej pieśni śpiewanej na kolanach
przez rycerzy po zwycięskiej bitwie. Należało przecież jak naj­
szybciej wrócić pod Carowe Zajmiszcze i rozbić wreszcie siły
Wołujewa. Powrót, okazało się, nie był rzeczą prostą. „Nazad
się wracając — opisuje hetman — było wozów, kolas ledwie nie
więcej niźli nas. Bo zaprzężone stały moskiewskie kolasy, które
nasi, naładowawszy łupami, wieźli, i w onym złym lesie nawięzło
ich gwałt, że jeździć mijać ich z trudnością przychodziło.”16
Mimo to zmęczone, głodne wojsko sprawnie i szybko wróciło
pod Carowe Zajmiszcze.
Operacja wyjścia i wejścia do obozu polskiego wojsk Żółkiew­
skiego była tak precyzyjna i cicha, że Wołujew nie zauważył na­
wet powrotu zwycięskich Polaków. Nie uwierzył też w klęskę Dy­
mitra nawet wtedy, gdy wystawiono przed wały zdobyczne chorą­
gwie rosyjskie i jeńców. Dopiero widok znaczniejszych cudzo­
ziemskich oficerów, których Wołujew znał przedtem, wstrząsnął
wodzem rosyjskim. Mimo to postanowił się bronić. Część star­
szyzny polskiej, rozgrzana potrzebą kłuszyńską, chciała szturmo­
wać wały Rosjan.
Ale Żółkiewski nie cierpiał, jak wiemy, nadaremnego rozlewu
krwi chrześcijan; poza tym przyświecał mu podstawowy cel: bra­
my Moskwy. „Zaś głodem ich wymorzyć, jako naród moskiewski
(w czym żaden z nimi nie porównywa) lada czym żyw, poszłoby
239
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA IV. DRUGI GRUNWALD?

było w długą”17 — zauważył hetman, a zdanie to, jak uczy histo­ łośnik historii, miał wysokie mniemanie o walorach i waleczności
ria, nic nie straciło na aktualności. Dlatego zgodził się na per­ żołnierza polskiego na tle dziejów. „Zwertowawszy kroniki, hi­
traktacje z Wołujewem. Ich wynik był pomyślny: zawarto układ storie — pisał — ledwie się gdzie przykład znaleźć może, żeby
na wzór smoleńskiego, w którym Wołujew uznał za cara królewi­ które wojsko i męskimi umysły tak wiele wielkich niebezpie­
cza Władysława. Siły Żółkiewskiego wzmocniły się znacznie czeństw zwyciężeniem, tak haniebnych, a mało słychanych nie-
0 wojska Rosjan, choć stary sceptyk kanclerz Sapieha, a po nim wczasów i niedostatków wytrwaniem, sławą, z zwyczajami, po­
król przestrzegali hetmana, by ze względu „na wiary śliskość na­ równać mogło.”20
rodu tego, tych zwłaszcza, których przy wojsku swym ma, ostroż­ Franciszek Kudelka nie bez pewnej racji zauważył, że bitwa
nie poglądał”.18 pod Kłuszynem była w historii tej miary starciem, co pod Grun­
W bitwie kłuszyńskiej Żółkiewski ukazał swą wielkość dowód­ waldem, Waterloo, czy nawet Wiedniem.21 Chodkiewiczowski
cy. Plany operacji realizował z żelazną konsekwencją, niebywałą Kircholm — nic nie ujmując tej olśniewającej wiktorii na pięć lat
przy jego wieku i stanie zdrowia, oraz wytrwałością: bitwa, długo przed Kłuszynem — był wspaniałym zwycięstwem taktycznym,
nie rozstrzygnięta, trwała wszak około pięciu godzin. Dzięki ale skutków politycznych nie przyniósł żadnych. Natomiast świet­
szybkiemu manewrowi hetman zaskoczył przeciwnika, narzucił nie rozegrana operacja pod Kłuszynem i Carowym Zajmiszczem,
mu miejsce starcia, które umiejętnie kontrolował, wprowadzając która wprowadziła Stanisława Żółkiewskiego do panteonu naj­
chorągwie do walki w odpowiednim momencie. Ciężar ataku większych wodzów w dziejach Rzeczypospolitej, przyniosła kon­
skupił na swym prawym skrzydle, wiedząc doskonale, że Rosja­ kretne i szybkie rezultaty. Nim statyści pod Smoleńskiem zdążyli
nie są mało odporni na uderzenia ciężkiej jazdy polskiej. Wyko­ poblednąć z zazdrości na wieść o pogromie kłuszyńskim, już w
rzystał przy tym błędy Szujskiego, zły od początku plan walki: głowach ich rodziła się myśl', droga do Moskwy jest otwarta!
wódz moskiewski z góry w tej operacji przyjął wariant obronny, co
przy kilkakrotnej przewadze liczebnej było fatalnym posunięciem.
Ale też trzeba powiedzieć, że Żółkiewski miał pod sobą kwiat
rotmistrzów polskich, dowodzących świetnie wyszkolonym woj­
skiem, zahartowanym w wielu bojach, na wielu teatrach działań
wojennych. O dziwo, było ono, jak na warunki polskie, bardzo
subordynowane i sprawne — nawet podczas marszu o głodzie
1zmęczeniu, z łupami, co podkreślił świetny znawca dziejów woj­
skowości, Tadeusz Korzon.19 Ich dużą wartość bojową, głód bi­
twy — akurat odwrotnie niż u Rosjan — Żółkiewski wykorzystał
celująco. W ten sposób, kolejny raz, hetman wykazał wyższość
polskiej sztuki wojennej i armii nad taktyką i \vojskiem typu za­
chodniego, opartego na kondotierach, jak i wschodniego, gdzie
przeważało dość prymitywnie uzbrojone pospolite ruszenie, uzu­
pełnione dobrze wyszkolonymi w walce ogniowej strzelcami. Wy­
padałoby w tym miejscu zaznaczyć, że Żółkiewski, znawca i mi­

240 Il i J Bcsal.i

Rozdział V
PODBÓJ CZY UNIA?
Myślał o tym i król, kiedy ulubiony bratanek hetmana, Adam
Żółkiewski, wręczał mu buławę samego Dymitra Szujskiego.
U stóp królewskich legło ponadto kilkanaście moskiewskich chorą­
gwi, a wśród nich najważniejsza — z czarnym dwugłowym orłem.
Patrząc na nie, Zygmunt Waza musiał zdać sobie sprawę, że Mo­
skwa była już w zasięgu szabli, a może raczej wyciągniętej w poko­
jowym geście ręki Żółkiewskiego, którego należało wynagrodzić —
może buławą hetmana wielkiego koronnego? Samo otoczenie Żół­
kiewskiego twierdziło: „A co najrychlej trzeba się ku stolicy mieć!”1
Czy warto wobec tego „trwać” pod Smoleńskiem?
Po wiktorii kłuszyńskiej i kapitulacji Wołujewa pod Carowym
Zajmiszczem poddawały się bowiem hetmanowi ważne zamki,
będące dotąd w rękach rosyjskich. Pragnąc utrwalić sukces, Żół­
kiewski ruszył na Możajsk, gdzie popi przyjęli go chlebem i solą.
Przedtem jeszcze przed obliczem króla pojawiła się deputacja
spod Carowego Żajmiszcza, na czele z kniaziem Jeleckim,
z oświadczeniem, że dobrowolnie przyjęli za pana królewicza
Władysława. Sam Żółkiewski w Możajsku „nie spał w sprawach
króla jego mości i Rzeczypospolitej należących”,2 prowadząc in­
tensywną akcję propagandową. Miecz zamienił na pióro. „Prze­
syłał pan hetman siła listów tajemnie do Moskwy, uniwersały do
ohydzenia Szujskiego, ukazując, jako w carstwie moskiewskim za
panowania jego wszystko się źle dzieje, jako przezeń i dla niego
krew chrześcijańska ustawicznie się rozlewa. To miotano po uli-
242
V. PODBÓJ CZY UNIA?
cach Moskwy te uniwersały. Przez listy zaś prywatne czynił do
niektórych obietnice, nadzieje wielkie” — opisywał swą działal­
ność Żółkiewski w pamiętniku.3 Podobne pisma słał także Wołu-
jew, Iwan Sołtykow i inni popierający Polaków bojarzy.
Wszystko to przyczyniało się do załamywania i tak pękniętego
po Kluszynie tronu Szujskiego. Pogrom wojsk Dymitra ożywił
również jego imiennika, Samozwańca II, który powtórnie ruszył
na Moskwę i dotarł tam 26 lipca. Car Wasyl nie śmiał już wyjść
z Kremla — usiłował zyskiwać sobie masy ukazywaniem swej do­
stojnej osoby w oknach pałacu, w jak najbogatszych szatach. Ale
lud moskiewski nauczył się od czasów Dymitra I szybko skracać
dystans, dzielący go od władzy. Już w dniu następnym do komnat
carskich wtargnęło kilka tysięcy ludzi. Na czele kroczył odważnie
olbrzymiej postury i siły Zachary Lapunow. To on cisnął w twarz
przestraszonemu carowi:
— „Długoż dla ciebie będzie się lała chrześcijańska krew? Zie­
mia opustoszała, nic dobrego się w carstwie za twego hospodar-
stwa nie dzieje! Polituj się nad upadkiem naszym, połóż posoch
twój (to jest sceptrum), niech z inszej miary o sobie radzim.
Ciężkie były te słowa Szujskiemu. Począł mu łajać sromotnie
od matki.
— Tyś mi to śmiał mówić, a bojary nie mówią mi tego!
1 porwał się do noża, który wielki zwykła Moskwa nosić, na
Lepunowa. Lepunow chłop był urodziwy, dosuży [dzielny] i ser­
ca mu dostawało. Zawołał nań głosem:
— Nie porywaj się na mnie! Jak cię wezmę w ręce, to cię
zgniotę.”4
Przestraszony już nie na żarty car Wasyl zgodził się, po cztero­
letnim panowaniu, ustąpić z tronu. Jego bracia zostali aresztowa­
ni i nie mogli wychodzić poza własne dwory, które otoczono stra­
żami. Bojarzy — wśród nich i kniaź Wasyl Golicyn, którego usil­
nie popierał Lapunow — złożyli przysięgę, że nie wybiorą na
cara nikogo ze swego grona. Szujski miał wielkie szczęście, gdyż
wprawdzie Lapunow „wziął go w ręce” i zamknął w niedźwie­
dzim uścisku, ale zamiast głowy ścięto mu tylko włosy i zesłano
243
C Z Ę ŚĆ T R Z E C IA — PO C Z A P K Ę MONOMACHA
do monasteru Czudowego, jako czerńca. Niedaleko, gdyż klasz­
tor ten znajdował się na Kremlu.
Stolec carski stał jednak pusty. Szalbierz był znienawidzony
nawet we własnych szeregach, które gotowe były wysunąć kandy­
daturę ambitnego, marzącego o tym Jana Piotra Sapiehy. Krąży­
ły uporczywe pogłoski, które dotarły w końcu i pod Smoleńsk,
że niektórzy bojarzy chcą wybrać na cara hetmana, aż zmieszany
Żółkiewski poczuł się w obowiązku „justyfikować” przed bojara­
mi.5 Jednak najważniejszym kandydatem, dość powszechnie
aprobowanym przez bojarstwo i lud, był ciągle królewicz Włady­
sław. Hetman nadal chciał realizować plan jego intronizacji.
Ale Żółkiewski był daleko od króla, a Potoccy i inni politykie-
rzy blisko. Krytyka poczynań hetmana zaczęła się niewiarygodnie
szybko — już po kapitulacji Wołujewa. Warunki postawione
przez Żółkiewskiego pod Carowym Zajmiszczem oceniono w
obozie smoleńskim jako zbyt łagodne; wiele zastrzeżeń budziło
jego postępowanie wobec wojsk Wołujewa. Obawiano się z ich
strony zdrady. Wreszcie — gdy w połowie lipca przyszedł list od
Żółkiewskiego, w którym oznajmiał on konieczność marszu na
Moskwę, gotową z całą przychylnością przyjąć królewicza Wła­
dysława jako cara — rozwiązały się niechętne mu języki. Ryto
pod hetmanem tak, że ten po ośmiu latach, wprawdzie w zupeł­
nie innej sytuacji, zmuszony do obrony, z goryczą wspomni, „że
mię i winowato, żem nazbyt sporo poszedł” pod Moskwę.6 Wte­
dy też — w okresie podważania jego umiejętności wojskowych —
będzie się usprawiedliwiał ze łzami w oczach, że mógł ryzykować
bitwę pod Kłuszynem z przeważającą armią Dymitra, gdyż był
świadom, że w razie jego klęski przed granicami Rzeczypospoli­
tej leży następna zapora: liczne wojska królewskie pod twierdzą
smoleńską.
Jedna z najświetniejszych bitew w dziejach oręża polskiego
przyniosła zatem Żółkiewskiemu sławę od razu zaprawioną zia­
renkami goryczy: reakcja na świecie była o wiele chłodniejsza niż
po bitwie kircholmskiej, nawet tradycyjne Te Deum laudamus
śpiewano jedynie w Wilnie, a nie — jak dotychczas — we wszyst­
244
V PODBÓ J C Z Y UN IA ?
kich kościołach Rzeczypospolitej. Widać w tym rękę jego poli­
tycznych przeciwników, którzy tkwili pod Smoleńskiem, ze złoś­
cią patrząc na olbrzymie, niezwyciężone, zdawało się, mury, pod­
czas gdy Żółkiewski lada dzień mógł oglądać i zdobyć bez wyj­
mowania szabli jeszcze potężniejsze baszty — Kremla.
Tam też ruszył hetman bez zbytniego oglądania się na króla.
Sądził, że przez politykę faktów dokonanych zmusi Zygmunta
Wazę do zaaprobowania swoich planów. Skomplikowana sytua­
cja nakazywała królowi jak najdalszą ostrożność. W gruncie rze­
czy Zygmunt do końca nie ufał ani Janowi Piotrowi Sapiesze,
który miał realizować plany monarchy, a w rzeczywistości śnił
0 czapce Monomacha na własnej głowie, ani Żółkiewskiemu,
którego gotowa była ozdobić koroną carów część bojarów. W re­
zultacie nasz lojalny hetman — mimo daremnych próśb o rozka­
zy — powędrował na wschód „bez wyraźnych instrukcji”.7 Plan
osadzenia na carskim tronie siebie król schował głęboko w rękaw
bufiastej niemieckiej koszuli i czekał na stosowną chwilę, by wy­
dobyć go na światło dzienne.
Tymczasem po detronizacji Szujskiego Duma bojarska w Mo­
skwie obwieściła poddanym, że „car i wielki kniaź Wasyl Iwano-
wicz na prośbę wszystkich poddanych swych, zrzekł się tronu
1wstąpił do monasteru”.8 Gdy bojarzy ogłaszali ludowi o „dobro­
wolnej dymisji” władcy, Żółkiewski zbliżał się do Moskwy. Na­
dal nie zaniedbywał dyplomacji. Chwalił listownie bojarów za
usunięcie Szujskiego z tronu, ale też nakazywał chronić — co pię­
knie o nim świadczy — „dostojne osoby” cara i jego braci przed
jakimkolwiek zagrożeniem ich życia i zdrowia. Wiedział dobrze,
co czyni: wprawdzie bojarzy gotowi byli wydać Szujskich Pola­
kom, „jedno żeby im król i.m. żadnej nie pokazywał łaski”.9
Żółkiewski twierdził też w listach do bojarów, że król nakazał
mu strzec Moskwy przed Szalbierzem: wszystko to było prawdą,
tyle że nie do końca powiedzianą. Bojarzy dumni — przymiotnik
używany stale przez Żółkiewskiego, a wywodzący się nie tylko
i ich udziału w Dumie (radzie), ale może i stąd, że bojarzy nie­
mal nigdy się nie uśmiechali — wsio sieriozno odpowiedzieli, że
245
CZĘŚC TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
nie potrzebują ratunku. Mimo to hetman 3 sierpnia stanął pod
Moskwą. Naprzeciw wysłano harcowników, doszło do starć,
przybliżyły się też wojska Szalbierza, gotowe skorzystać z przy­
słowiowej szansy trzeciego, nie bijącego się. Z dwojga złego bo­
jarzy woleli królewicza niż samozwańca — i dlatego 5 sierpnia
koło wspaniałej budowli sakralnej o baśniowych, piernikowych
kopułach, Nowodiewiczego monasteru, osiem kilometrów od
wielkich murów Moskwy, rozpoczęły się rokowania między
przedstawicielami hetmana a bojarami.
Żółkiewski, usiłując pozyskać dla swego planu ludzi z otocze­
nia Wazy, prosił króla, by pod Moskwę przybył Lew Sapieha.
Ale wytrawny kanclerz nad wątpliwe laury dyplomatyczne prze­
dłożył miłość do młodszej o trzydzieści lat żony i, miast pod Mo­
skwę, umknął na urlop w przeciwnym kierunku — do Wilna.
Hetman sam musiał prowadzić trudne rozmowy.
Żółkiewski głęboko wierzył, że trzema cnotami ujmie boja­
rów: uczciwością, pokojowością i szacunkiem dla prawosławia.
Na pierwszych posłów wybrał swego szwagra, starostę Winnickie­
go Aleksandra Bałabana, i podstolego lwowskiego Stanisława
Domaradzkiego, szlachciców polskich, kreślących znak krzyża na
piersi od prawej strony. W tydzień później po wstępnych ustale­
niach, oddawszy zakładników, obie strony zjechały się koło No­
wodiewiczego monasteru. Naprzeciw hetmana w otoczeniu puł­
kowników i rotmistrzów sunęli na koniach najbardziej w Mo­
skwie poważani kniaziowie: Fiodor Mścisławski, Wasyl Golicyn,
Fiodor Szeremietiew i inni. Wymiana pokłonów nastąpiła na ko­
niach, przywitania już na ziemi, rozmowy — w przygotowanym
uprzednio namiocie. Tutaj przez długie godziny diak Wasyl Te-
lepniew rozwijał zwinięte w „trąbkę” arkusze, odczytując warun­
ki rosyjskie.
Zdenerwowały one nawet naszego spokojnego hetmana.
„A było w tym zwitku o przechrzczeniu się królewicza jegomości
na ruską wiarę i inszych niemało absurdów” — napisze potem
Żółkiewski.10 Ale nie to w gruncie rzeczy poruszyło najbardziej
hetmana. Bojarzy domagali się, by Władysław ożenił się z pra­
246
V PODBÓJ C Z Y UNIA?
wosławną, by z papieżem nie utrzymywał żadnych stosunków,
śmiercią karał poddanych, którzy wyraziliby chęć przejścia na ka­
tolicyzm, wreszcie — by nie dopuszczał do siebie i jakichkolwiek
stanowisk Polaków. Mogło mu towarzyszyć w drodze na Kreml
tylko trzystu. A przecież królewicz Władysław miał wtedy ledwie
lat piętnaście! Bojarzy chcieli też zwrotu zamków zajętych przez
Polaków, co w praktyce oznaczało zwinięcie oblężenia Smoleń­
ska, a dla króla polskiego utratę prestiżu na oczach wpatrzonej
weń Europy i papiestwa.
Żółkiewski w wędrówce na Kreml płynął zatem wciąż między
królewską Scyllą a bojarską Charybdą. Frustrację hetmana po­
głębiał fakt, że król, bynajmniej nie w łagodnym tonie, ganił
zwycięzcę spod Kłuszyna za łagodność i ustępliwość w układach,
/a zbytnią ufność wobec Moskwy, którą cechuje — pisał znów
król Zygmunt — „wiary śliskość”, za słabe pilnowanie interesów
Kościoła katolickiego.11
Nic bardziej nie mogło dotknąć Żółkiewskiego, wierzącego
wszak mocno w katolickiego Chrystusa, niż ostatni zarzut. Wyda­
wało mu się, że to rywale pod Smoleńskiem podkopują jego po­
zycję. Szły bowiem stamtąd żałosne wieści, że nowe szturmy Po­
tockich zatrzymały się na murach twierdzy, mimo szalejącej w
Smoleńsku epidemii; że zaraza przeszła na stronę polską, powa­
lając na łoże boleści samego króla. Jedyną pociechą dla Żółkiew­
skiego był fakt, że Lew Sapieha, jeszcze przed wyjazdem do mło­
dej żony, zaczął zmieniać front: żądał zaniechania szturmów
pi/.ez Potockich na rzecz układów. Coraz częściej też chwalił po­
czynania hetmana, co wywoływało taki skutek, że podczas pro­
wadzonych przez Sapiehę dyplomatycznych rozmów ze smo-
Icnszczanami Potoccy znienacka ruszyli do nowego, nieudanego
icsztą szturmu. „Jawnie karze Pan Bóg pychę, hardość, nadę-
tość polską i zadrość ich” — pisał rozgoryczony kanclerz litew­
ski.1’ Dwudziestego pierwszego sierpnia Potoccy zarządzili nowy,
feneralny szturm na twierdzę, ale i on załamał się w gęstym
"gniu dział, rusznic i półhaków żołnierzy komendanta twierdzy
S/.eina.
247
C Z Ę ŚC T R Z E C IA — PO C Z A P K Ę M ONOMACHA
W tym czasie negocjacje pod monasterem Nowodiewiczym do­
biegały końca. Sprzyjało temu coraz większe zagrożenie ze stro­
ny Szalbierza, który stolicę otoczył wieńcem płonących wsi. Żół­
kiewski nie przerywał mu tej ognistej akcji, wiedząc, że zmusza
to bojarów do ustępliwości, a jemu daje czas na porozumienie
z królem. Wprawdzie od dłuższego czasu hetman robił dobrą
minę do złej gry, wydawał wspaniałe bankiety, obdarowując
szczodrze bojarów, ale tylko on wiedział, że już tygodnie i dnie
dzielą go od zaprzepaszczenia owoców wiktorii kłuszyńskiej. Do
rąk podkanclerzego Kryskiego dotarła ceduła od Żółkiewskiego,
pisana szyfrem cyfrowym, z której można było odczytać prawdę
o położeniu hetmana:
„Racz to wasza miłość Królowi Jego Mości powiedzieć, że żoł­
nierz dla niepłacy i niedostatku barzo sobie cknie; świętego Mi­
chała [29 września] dłużej nie utrzymamy ich. Cudzoziemcy, nie
tylko pieniędzy od Króla Jego Mości, ale i nadzieje o nich nie
słychać, już po kilkakroć chcieli odejść, ledwom ich zatrzymał,
ale jeśli w kilku dniach albo pieniędze, albo wiadomość nie bę­
dzie, pójdą precz. Nam będzie siła ubywała, nieprzyjaciel będzie
serce brał. Jeśli nie masz takowego dostatku, żeby wojny sta­
tecznie poprzeć, na zimę wojsko zatrzymać żeby się mogło, tedy
lepiej kończyć pokojem uczciwym.”13
Całe przedsięwzięcie rozbić się mogło o tradycyjny próg,
o który się bezustannie potykały armie ówczesnego świata — pie­
niądze.
Odpowiedź, jaką Żółkiewski otrzymał od króla, była wykład­
nią planów monarchy. Bojarom trzeba przypomnieć, że Zygmunl
Waza jest „ze krwie ruskich książąt”. Należy stosować bezwzglę­
dnie „siłę na upór” bojarów i ich „brawarję”.14 Wojsko ma służyć
na kredyt, a Moskwę trzeba zbrojnie zmusić do pokoju. Ozna­
czało to realizację programu podboju. Kropkę nad „i” stanowiło
wysłanie starosty wieliskiego Aleksandra Gosiewskiego z polece­
niem, by Żółkiewski intronizował jezuickiego króla na prawosła­
wny tron. Ale Gosiewskiego powaliła w drodze choroba i, na
szczęście dla planów hetmana, nie dotarł na czas.
248
V. PODBÓ J C Z Y UNIA?
Żółkiewski domyślał się jednak, co się święci. Instrukcje przy­
chodziły opieszale; gdyby hetman czekał dłużej, zostałby sam
bez armii wśród rozgoryczonych a mściwych bojarów, narażając
poważnie na szwank swą osobę i interesy Rzeczypospolitej. Dla­
tego samodzielnie — był to jego pierwszy polityczny krok o ta­
kiej wadze — zdecydował się na jak najszybsze podpisanie ukła­
du z Rosją.
Dwudziestego siódmego sierpnia 1610 roku w połowie drogi
między obozem polskim a Moskwą stanęły dwa olbrzymie, wspa­
niale przystrojone namioty, w których ustawiono ołtarze z krzy­
żami i obrazami świętych. Pierwsi uklękli bojarzy — miało ich
przybyć z Moskwy aż dziesięć tysięcy — i przez pocałunek „w
kiest” złożyli przysięgę „na poddaństwo królewiczowi Władysła­
wowi”.15 Następnie uczynił to Żółkiewski, kładąc rękę na Ewan-
H(’lii, dalej jego pułkownicy, rotmistrze i inne znaczne w armii
polskiej persony. Przez Rosję przetoczyła się fala zapewnień
0 wierności dla nowego cara: „całe niedziel siedem ta przysięga
1rwała na każdy dzień, oprócz niedziele a uroczystego święta, że
Wąsem osiem, dziesięć i dwanaście tysięcy na dzień ich przysię­
gło. Do zamków wszystkich i prowincyi temu państwu przyle­
głych bojarów rozesłano, aby przysięgi odbierali na królewicza,
i tuk w ćwierć roku wszystka ziemia moskiewska oprócz Smoleń­
ska i tych zamków, co Pontus [de la Gardie] był obiegł, których
potem był dostał, jako Nowogród Wielki, Psków i inszych tam
pi/.yległych kilka.”16 Nawet pomniejsi bojarzy cieszyli się, powia­
dając z powagą, „iż się im złote czasy wiernut”.17 Wydawało się
współczesnym, że okres „wielkiej smuty” w historii Rosji kończy
się wreszcie.
Nowy układ oparty był na umowie smoleńskiej, z lutego 1610
mku, i zawierał większość warunków Moskwy. Deklarowano w
nim przyjaźń i jedność obu państw, skierowaną przeciw ze­
wnętrznym wrogom, wspólną obronę przed srogim Półksięży­
cem. Wojsko polskie miało być opłacone ze szkatuły moskiew­
skiej, ale za to wszystkie zamki, zajęte przez Polaków, miały
wrócić do Rosji. Hetman zobowiązał się rozbić armię Szalbierza
249
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
i pojmać go; nie posiadał przy tym prawa wkroczenia do stolicy
carów bez zezwolenia bojarów, tak samo jak i Jan Piotr Sapieha.
Kwestię przejścia królewicza na prawosławie i inne sprawy reli­
gijne przełożono do czasu bezpośredniego spotkania Dumy boja­
rów z królem polskim.18
Układ przypieczętowano biesiadą. Żółkiewski, znając wartość
podarunków, rozdał bojarom na bankiecie nie tylko wszystkie
swoje kosztowności, ale i pożyczone u rotmistrzów: „koni, rzędy,
pałasze, szable, roztruchany, czary, nalewki z miednicami, tak że
nie tylko swoje ochędóstwo własne, ale i rotmistrzów, i towarzy­
stwa nabrawszy, im dawał, że i najmniejszego [z bojarów] darmo
nie wypuścił. Kosztowało go też” — opisywał hojność hetmana
Maskiewicz.19
Rzecz zadziwiająca: Żółkiewski, lubiący przecież podkreślać
swoje poświęcenie dla ojczyzny, nie wspomniał o tym w pamięt­
niku. Na szczęście zrobili to za niego inni: już przedtem ksiądz
Piotr Kulesza pisał do wpływowego podkomorzego z otoczenia
króla, Andrzeja Boboli: „szanujcie pana hetmana i nie wadziłoby
też co ultra dla niego zrobić. Ikrzy się [rujnuje] nieborak, zdro­
wie traci i co ma chudoby, sypie, życząc dobra ojczyźnie i Jego
Królewskiej Mości.”20
W kilka dni później rewizytowano bojarów u kniazia Mścisław-
skiego. Podczas przyjęcia Maskiewicz bolał głównie, że „miody
to rozmaite dawano; coraz naleją inszego, dając znać, że tego
mnogo w carstwie”. Ale Polakom to nie imponowało: „nasi pilno
prosili, aby którekolwiek chcą, jeno aby nie mieszając, jednego
dawano, bo chcieli sobie popić; nie mogli tego na nich wymóc.
Darował potem [kniaź Mścisławski] hetmanowi sorok soboli nie-
przednich, rotmistrzom po parze jeno soboli, dla samej wzgardy;
jeno aby się nie obrażała Moskwa, przyjmowano wrzekomo.”21
Nieładnie, panowie Polacy, darowanemu koniowi w zęby się nie
patrzy. Wzajemna niechęć, widoczna w słowach Maskiewicza,
brała się zatem nie tylko z różnic religijnych, ustrojowych etc.,
ale — w toku codziennego życia — i z obyczajowych. 1 niewiele
tu pomogły rozrzucane w tłumy medale z napisem „Wielki Kniaź
250
V. PODBÓJ CZY UNIA?
Wszechrosji Władysław Zygmuntowicz” czy też bite w mennicy
monety z wizerunkiem nowego carą moskiewskiego.
Żółkiewskiemu jednak wydawało się, że sojusz polsko-rosyjski
i początek drogi do wyśnionej przezeń unii na warunkach pol­
skich, poprzez elekcję Władysława, został uczyniony. Sądził, że
skłonnością do ustępstw i pokojowością kupił sobie bojarów i lud
Moskwy. Politykę chciał budować na dobroci, uczciwości i dyscy­
plinie własnego wojska; bywało, że wobec przewrotnych knia­
ziów wykazywał ufność dziecka. Ale podparty głównie polskimi
szablami sojusz, jak każdy wymuszony, miał kruche fundamenty
w postaci niechęci mas — do czego też znakomicie zaczęła się
przyczyniać polityka Zygmunta Wazy.
Dla Żółkiewskiego bowiem prawdziwa bomba wybuchła w
dwa dni po podpisaniu układu. Dwudziestego dziewiątego sier­
pnia przygalopował pod Nowodiewiczy monaster posłaniec od
króla, Fiodor Andronów, z listem, „który to w sobie zamykał,
żeby pan hetman nie na królewicza, ale na samego króla jegomo­
ści panowanie zaciągnął”.22 W kilkanaście dni później dotarł wre­
szcie wymęczony chorobą Gosiewski — z tym samym polece­
niem. Żółkiewskiego wiele zapewne kosztowało obnoszenie po
bankietach pogodnej twarzy, podczas gdy jego plany upadały,
jak sądził, skutkiem intryg Potockiego. I niewiele tu pomogło
uznanie samego Gosiewskiego dla pracy hetmańskiej, który
przyjrzawszy się jego poczynaniom na Kremlu, przyznał mu rację.
Wypełnienie woli króla w ówczesnym położeniu Polaków było­
by ciężkim błędem politycznym i strategicznym. Żółkiewski zda­
wał sobie z tego sprawę, ale nie chciał być nielojalny — ta cecha
była mu zupełnie obca. Dlatego postanowił po prostu omijać w
korespondencji drażliwy problem, w nadziei że poselstwo boja­
rów, udające się pod Smoleńsk, wytłumaczy królowi konieczność
osadzenia na tronie carskim jego pierworodnego syna.
Sekret głęboko nosił w sobie. Ale król nie po to wysyłał z wia­
domą misją Rosjanina Andronowa, a potem Michała Mołczano-
wa, aby ci milczeli jak grób. Wiedział i liczył na to, że wśród swo­
ich rozwiążą się im języki. Tak też się stało: rychło bojarzy do­
251
C Z Ę Ś C T R Z E C IA — PO C Z A P K Ę M ONOMACHA
wiedzieli się o żądaniach króla Zygmunta — na razie w formie
plotki. Zaczęli podejrzliwie patrzeć na hetmana: jego uczciwość
stała się dwuznaczna. Toteż Żółkiewski, aby podnieść swą wiary­
godność i prestiż, w nocy z 4 na 5 września ruszył naprzeciw sto­
jącej nadal pod Moskwą armii samozwańca.
W rzeczywistości nie chciał ani rozlewu krwi, ani nawet pogro­
mu Szalbierza wobec tak niepewnej pozycji swych wojsk, ogląda­
jących Kreml z odległości ośmiu kilometrów. Gdy Jan Piotr Sa­
pieha zagaił rozmowy, hetman skwapliwie zgodził się na nie, by
nie dopuścić do starcia, do którego parli bojarzy na czele z Mści-
sławskim. Sytuacja była napięta, gdyż urazy Polaków z przeciw­
nych obozów zaczynały się już przekształcać w krwawe harce.
W rokowaniach z Sapiehą, prowadzonych z obu stron na ko­
niach — miara to nieufności — Żółkiewski zapewnił, że w za­
mian ?a rezygnację z pretensji do tronu król Zygmunt gotów od­
dać samozwańcowi Sambor albo Grodno; Sapieha z kolei gotów
był służyć królowi pod warunkiem, „aby od zasług swoich nie
byli odstrychnieni”. Na koniec Polak z Litwinem, „pięknie (...)
obłapiwszy się z sobą”,23 rozjechali do własnych wojsk, które od­
tąd miały służyć królowi i Rzeczypospolitej.
Ale Szalbierz już przywykł do roli cara: jadowi władzy, który
zaczadza mózgi, rzadko kto umie się oprzeć. Gdy posłowie Jana
Piotra Sapiehy oznajmili mu warunki Żółkiewskiego, samozwa­
niec ozwał się patetycznie, że wolałby u chłopa służyć niż patrzeć
chleba z rąk króla polskiego. Jeszcze lepiej w rolę carycy weszła
niedawna obywatelka narodu szlacheckiego, Maryna I Mnisz­
chówna, która „grubo dosyć blekotała:
— Niech też król jegomość ustąpi carowi jegomości Krakowa,
a car jegomość da królowi jegomości Warszawę!”24
Żółkiewski usiłował więc dosięgnąć mieczem „cara jegomoś­
ci”, ale samozwaniec, ostrzeżony przez kogoś, zdołał powtórnie
zbiec do Kaługi razem z Maryną, jej fraucymerem, w otoczeniu
Zaruckiego i jego pięciuset Kozaków dońskich.
W końcu września z Moskwy ruszyło wreszcie poselstwo rosyj­
skie do króla. Na czele stał metropolita rostowski, niedawny „pa-
252
V. PODBÓ J C Z Y UN IA?
Iriarcha tuszyński” Filaret Romanow, i były kandydat do tronu
Wasyl Golicyn. Żółkiewski ufał mu mocno, podczas gdy nawet
postronni obserwatorzy widzieli, że „bardzo to niespokojna gło­
wa: animusz tyrański, serce zdradliwe, a żywot zły, niepobożny.
Rad by się carem co prędzej widział.”25
Tak też było w rzeczywistości; w tym właśnie przypadku wi­
dać, jak szlachetność i ufność Żółkiewskiego w polityce obracała
się przeciwko niemu. Delegacja rosyjska posuwała się powoli za­
błoconymi drogami wśród ulewnych deszczów i pod takimi łza­
wymi auspicjami rozpoczęły się — i zakończyły, jak to zobaczy­
my — pertraktacje bojarów moskiewskich z nieustępliwym kró­
lem.
Pod samą Moskwą też nie działo się najlepiej. Wojsko Sapie­
hy, które miało udać się na leże zimowe na Siewierszczyznę, ra­
czej zwracało oczy na Riazań nad Oką. Wywołało to krwawą po­
tyczkę z Rosjanami, podejrzewającymi, że Sapieha znów chce
wrócić w pobliże Kaługi i wesprzeć Szalbierza. Starosta uświacki
był jednak przeciwny ekscesom — chciał nawet ukarać na gardle
winnych tej burdy — ale o mały włos sam nie postradał życia.
Rzucił się bowiem na niego podpity olbrzymi Lapunow z szab­
lą w garści, a za nim inni bojarzy, krzycząc:
— „Chcesz nas carzykowi wydać!”26
Krwawym jatkom zapobiegła odważna interwencja Żółkiew­
skiego, który zdążył stanąć między przeciwnikami i ich rozdzielić.
W końcu hetmanowi i Sapiesze udało się namówić niesubordyno-
wane (a był to ledwie początek demoralizacji) wojsko, by za
dziesięć tysięcy złotych nagrody od bojarów zawróciło ku grani­
com Rzeczypospolitej, na Siewierszczyznę. Hetman doradził też
Sapiesze i jego towarzyszom, nieco dwuznacznie:
— „Szabla waszmościom najprzedniejsza asekuracja. Za tą —
/usług swych dopniecie.”27
Mimo odejścia wojsk polskich Sapiehy bojarzy — gdy wytrzeź­
wieli w końcu — nie poczuli się bezpieczniej; obawiali się tak Sa­
mozwańca II, jak i zmiennego, podatnego na demagogiczne ha-
da ludu moskiewskiego, poddanego wpływom fanatycznego kle-
253
/
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA

ru, wśród którego rej wodził patriarcha stolicy, Hermogen. Dla­ liozdział VI
tego też 24 września bojarzy na czele z kniaziem Mścislaw-
skim — nim jeszcze ruszyło poselstwo rosyjskie do króla polskie­ NA KREMLU
go — poprosili hetmana, by wprowadził wojsko Rzeczypospolitej
do Moskwy.

Tymczasem ostry ton w listach króla do Żółkiewskiego nasilał

■u,. Na dwa dni przed prośbą bojarów Zygmunt oznajmił hetma­
nowi, że zawiesza umowę, zaprzysiężoną przez Żółkiewskiego,
do czasu przybycia poselstwa Filareta i Golicyna pod Smoleńsk.
W dawnej historiografii posunięcia króla interpretowano jedno­
znacznie: „mały” król, zawistny, opieszały, bez koncepcji, nisz­
czył plany wielkiego hetmana. Dzisiaj Wazę ocenia się o wiele
ufniej surowo: nie sposób nie docenić jego konsekwencji w dzia­
łaniu, upartego zdecydowania i osobistej odwagi. Król był prze­
łamany cały czas, że Moskwę można przyłączyć, ale mieczem,
u on osiągnąć siłą, nie poprzez nienawistną mu elekcję — a gdy
lu się nie uda — zatrzymać chociaż przy Polsce Smoleńsk. Dlate-
U«» stał tak wytrwale przy tej twierdzy i nakazywał Żółkiewskie­
mu postępować w Moskwie bezwzględnie, gdyż „przywykł ten
naród do samodzierżawia”.1 Ale ten, cechujący Zygmunta, zim­
ny realizm zawodził srodze, gdy oglądał on sytuację w Moskwie
/ odległości kilkuset kilometrów, nadal żądając tronu carskiego
dla siebie.
Żółkiewski w odpowiedzi rozwinął dyplomatyczne skrzydła:
udowadniał, że traktuje umowę nieobowiązująco, że czas i sejm
łagodzą zawarte tam, wygórowane żądania rosyjskie, przez sa­
mego Żółkiewskiego określone jako „absurdy”, a on sam gotów
u st strzec młodziutkiego królewicza Władysława na Kremlu we-
pol z innymi senatorami. Brak królewicza w Moskwie oznaczać

255
CZĘŚC TRZFX'1A — PO CZAPKĘ MONOM ACHA
1 ■• : > -. u>\ \ p .sn}\m \i w s -
w i o i ROM,' r r o . •,A!tmw)iMHivsi.n-
................................- ................. ...

będzie dla Polski — dowodził hetman — uwikłanie się w dług;}

wojnę: i to w chwili gdy nie ma pieniędzy na żołd dla wojska.
W szyfrowanych cedułach zapewniał króla i podkanclerzego Krys­
kiego, że wraz z obaleniem Szujskich „Smoleńsk się pokłoni”2 —
nad czym hetman pracował usilnie. Pokłoni, ale komu? — pytał
król i odpowiadał. — Wprawdzie memu synowi, ale i Moskwie.
A przecież idzie o to, by Smoleńsk wrócił do Rzeczypospolitej.
Przecież taki był sens upartego oblegania twierdzy. Dlatego też
argumentacja hetmana nie znalazła oddźwięku pod Smoleń­
skiem. Żółkiewski skarżył się więc gorzko do najbardziej mu tam
życzliwego Lwa Sapiehy, że „złośliwość nie nowina na świecie”,
dla tych, którzy „rzeczy tutejszych nie rozumieją”, podkreślając,
iż stracił zdrowie w służbie dla króla. Sam Sapieha prosił „Świę­
tego Ducha mądrości”, by pozwolił mu przekonać Szeina do pod­
dania się królowi, ale i Duch Święty nie pomógł, gdyż smo-
leńszczanie wprawdzie gotowi byli poddać się — ale królewiczowi
Władysławowi.3
Dziewiątego października chorągwie polskie wmaszerowały do
Moskwy. Uczyniły to, „zwinąwszy chorągwie”, cicho i bezładnie,
by nie zorientowano się w liczebności małej wszak armii.4 Pamię­
tając dobrze rzeź Polaków popierających Samozwańca I, Żół­
kiewski roztasował pułki koło siebie: Zborowski stanął w Kitaj-
grodzie, Kazanowski w Białogrodzie, a pułk hetmański, którym
dowodził Gosiewski, w Krymgrodzie — na dworze cara Borysa
Godunowa. Ponieważ mieszkańcy Moskwy nienawidzili wojsk
niemieckiego autoramentu, których rozpasanie sięgnęło zenitu w
czasach panowania Szujskiego, hetman zostawił ich tylko ośmiu­
set, resztę wysyłając pod Smoleńsk. Kilkudziesięciotysięczm)
gwardię strzelców moskiewskich, stanowiących groźną i nieobli­
czalną siłę, Żółkiewski wysłał pod komendą kniazia Sołtykowa
przeciw Szwedom i ich zaciężnym wojskom, którzy po złożeniu
Szujskiego z tronu zerwali sojusz i zaczęli zajmowanie twierdz ro­
syjskich na północy. Resztę gwardii podporządkowano Gosiew­ GTUNDESrticto’(O y/^rom s p/ j I i n scdn stas^ jk w f; r
skiemu. W ten sposób wojska Rzeczypospolitej stanęły mocn;| DF.Rr.T IMfIWO f HQCH(MTJ6 7ICT'/V łHNA&fft;BRyMfOOCEr
stopą po raz pierwszy i ostatni w Moskwie. XA » 5 * ^ PicToik* r r iNvrr. n t o j i o d c c -

1'ortret konny Zygmunta III, w głębi scena oblężenia Smoleńska

256
 KI,'.
t '/M & C

14. Nagrobek Stanisława Żółkiewskiego i jego syna Jana

15. Nagrobek Reginy z Hcrburtów Żółkiewskiej, żony hetmana
 V I. N A K R E M L U

Wbrew nakazom króla Żółkiewski nadal starał się pozyskać

lud i bojarstwo łagodnością, pokojowością i utrzymywaniem
wśród polskich chorągwi żelaznej dyscypliny. Jeszcze przedtem
ocalił od śmierci przewrotnego Wasyla Szujskiego, który nawet
i monasteru Czudowego — wspierany przez patriarchę Hermo-
gena — gotów był sterować kolejnym przewrotem. Jego śmierci
zresztą domagało się wielu bojarów, wiedząc, że żywa osoba by­
łego cara może przyczynić się do nowego zamętu w państwie mo­
skiewskim. Żółkiewski ujął się za Szujskimi i bojarzy wydali ich
hetmanowi szybko — jeszcze przed wkroczeniem chorągwi pol­
skich do Moskwy. Żółkiewski początkowo umieścił cara Wasyla
w monasterze Józefa Wołkołomskiego pod strażą rotmistrza cho­
rągwi kozackiej, Bartosza Rudzkiego, a braci Szujskich trzymał
w swoim namiocie. Obawiając się „zdrady jakiej”, jak pisał w
diariuszu Jan Piotr Sapieha, a raczej naciskany przez bojarów,
domagających się, by Szujscy „w ostrożnym więzieniu byli” , wy­
siał hetman Wasyla do Osipowa, gdzie nadal pilnował go Rudz­
ki, a nieszczęsnego wodza, kniazia Dymitra, pod strażą rotmi­
strza Niewiadomskiego do Białej. Hetman polski usiłował też
przeciągnąć na swoją stronę zapamiętałego wroga katolicyzmu,
patriarchę Hermogena — bywał nawet u niego — i przez pewien
czas wydawało się, że „przyjaźń sobie (...) wielką sprawił”.5 Była
to kolejna pomyłka naszego idealisty. Wreszcie — Żółkiewski
nakazał Polakom unikania wszelkich zaczepek, powołując trybu­
nał mieszany do osądzania kontrowersji polsko-rosyjskich.
W skład trybunału wszedł między innymi pułkownik Samuel Du­
nikowski i kniaź Grzegorz Romadanowski. W ten sposób w ciągu
ledwie kilku tygodni zdołał zyskać sobie przychylność większości
bojarów.
A na niej Żółkiewskiemu właśnie najbardziej zależało. Zda­
wał bowiem sobie sprawę, że na stałe nie może się oprzeć na po­
datnym na byle plotkę pospólstwie rosyjskim, którego bojarstwo
w gruncie rzeczy obawiało się bardziej niż Polaków. „Złota wol­
ność”, upersonifikowana w postawie hetmana, pukała też do serc
wielu bojarów. Szlachetna powaga, umiar, wiedza, którymi to
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
przymiotami hetman czarował otoczenie, też zapewne nie były
bez znaczenia. Na tych ideałach właśnie chciał budować zręby
unii dynastycznej, interesów i kultury: połączenia, jak niegdyś
szlachty polskiej z litewską, tak teraz szlachty Rzeczypospolitej
z bojarami i kniaziami. Zdawał sobie przy tym sprawę, że zade­
kretowanie tego stanu rzeczy niewiele pomoże, iż trzeba na to
czasu i spokoju. „Z waszmościami bracią naszą, narodem Wiel­
kiego Księstwa Litewskiego — skarżył się nie bez słuszności w
liście do Lwa Sapiehy — wyszło lat sto sześćdziesiąt, nim do sku­
tecznego zjednania przyszło, a z tak wielkim, szerokim carstwem
moskiewskim za niedziel kilkanaście chcą, żeby wszystko sprawić
jak potrzeba (...). I człowiek z dziecięcia, z małej różdżki dąb
czasem bywa.”6
Hetman jednak musiał się spieszyć. Chciał ustanowić trwałe
współżycie Rosjan z Polakami w Moskwie na czas jego rozmów
z królem. Sądził, że znalazłszy się pod Smoleńskiem, odwiedzie
króla od błędnego postanowienia i zdoła rozciąć węzły intryg Po­
tockich, którymi — myślał — omotany jest Zygmunt Waza.
Ale bojarzy, dowiedziawszy się o zamiarze wyjazdu, nie chcieli
puścić Żółkiewskiego z Moskwy; byli wyraźnie zmęczeni niepew­
ną sytuacją i pragnęli stabilizacji. „Gdy już miał pan hetman
z Moskwy odjechać — pisał Żółkiewski o sobie w pamiętniku —
przyszedł do niego Mścisławski, a z nim pod sto bojar przedniej-
szych. Zamknąwszy się z nim, prosili o dwie rzeczy; jedna, moż-
na-li rzecz, żeby nie odjeżdżał od nich, gdyż powiadali: że teraz
przy obecności twojej smirno, po naszemu spokojnie, zgodnie ży-
jem; za odjazdem twoim obawiamy się, żeby wasi ludzie, jako
swawolni, nie uczynili z naszymi ludźmi ssory, to jest zwady; dru­
ga, jeśli nie może być inaczej, jedno jechać, żeby w dobrym rzą­
dzie wojsko swe zostawił. Oni też obiecowali, że z strony swej
starać się chcą, żeby rzeczy na przyjazd królewicza cało, spokoj­
nie zatrzymali.”7 Hetman przy tym nie wyjawił bojarstwu właści­
wego celu wyjazdu. Twierdził, że idzie o zdanie relacji królowi,
przyspieszenie podpisania układu przez monarchę polskiego
i sejm, o rozgromienie Szalbierza. Zapowiadał też rychły powrót.
258
VI. NA KREMLU
Wojsko polskie, stojące w Moskwie, podporządkował hetman
Aleksandrowi Gosiewskiemu. Dowódcy nakazał utrzymanie
wzorowego porządku i dyscypliny, by nie dochodziło do naj­
mniejszych zwad z niespokojnym ludem stolicy. Wojsku niezado­
wolonemu z tradycyjnych braków w żołdzie, powiedział krótko:
„Jeśli ja nie pojadę, królewicz nie przyjedzie do was” — i dopie­
ro wtedy chorągwie polskie zgodnie, choć z ociąganiem, „pozwo­
liły hetmanowi tego odjazdu”.8 Natomiast bojarów Żółkiewski
napominał, „żeby stale w poprzysiężonej wierze stali”.9 Chcąc
zabezpieczyć wielki szlak możajski, wiodący ze Smoleńska do
Moskwy, żółkiewski obsadził go wojskami pułkownika Mikołaja
Strusia znanego dowódcy i współtwórcy wojskowych dokonań
hetmana, przy czym szlachetny Żółkiewski nie zawahał się zosta­
wić swego przybocznego lekarza, Stanisława, gdy Struś ciężko za­
chorował.
Trzydziestego października ruszył z Krymgrodu olbrzymi or­
szak. Obok Żółkiewskiego i jego chorągwi sunęli dumni bojarzy
na czele z kniaziem Mścisławskim. Wokół zbierały się coraz
większe tłumy, na szczęście jeszcze pokojowo usposobione.
„Czerń wszystka po ulicach zabiegała mu drogę, żegnając i bło­
gosławiąc” — pochwali się potem Żółkiewski.10 Bojarzy towarzy­
szyli wodzowi polskiemu jeszcze daleko za bramami Moskwy, aż
odjeżdżającym zniknęły z oczu złocone kopuły cerkwi Pokrow-
skiej. . . . . ,
Już dziewiątego listopada Żółkiewski dotarł do obozu królew­
skiego pod Smoleńskiem. Wiózł ze sobą żywe świadectwo swych
niebywałych sukcesów militarnych i politycznych: cara Wasyla
Szujskiego, niefortunnego wodza spod Kłuszyna, Dymitra i Iwa­
na Szujskiego. Nie zapomniano hetmanowi, broń Boże, jego
triumfów: naprzeciw wyszli wszyscy senatorowie, dworzanie kró­
lewscy i znaczna część wojska. Mowę sławiącą Żółkiewskiego
wygłosił kanclerz Lew Sapieha, który potem z wielką rewerencją
poprowadził hetmana do jego rezydencji.
Gorzej, ma się rozumieć, było na przyjęciu u króla. Po oficjal­
nych przemówieniach obydwaj mężowie stanu stanęli oko w
17 259
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
oko. Starszy hetman starał się przekonać niedostępnego Zy­
gmunta całą siłą swej retoryki, posiłkując się przykładami z hi­
storii Polski, o konieczności dotrzymania przez stronę polską wa­
runków umowy moskiewskiej — w przeciwnym wypadku w stoli­
cy carów wybuchnie powstanie! Dalej — namawiał króla, by ten
udał się razem z posłami moskiewskimi na sejm, gdzie ostatecz­
nie będą rozstrzygnięte kontrowersje dotyczące Smoleńszczyzny
i Siewierszczyzny. Żółkiewski liczył bardzo, że sejm — najwyższa
instancja Rzeczypospolitej — skopiuje unię 1569 roku i połączy
Polskę z Rosją. Ale Zygmunt Waza nadal zimno spoglądał na
Żółkiewskiego swymi szarymi oczami: niechętny niepewnej idei,
jak i odejściu spod Smoleńska bez laurów zwycięzcy — i na doda­
tek na nienawistny mu sejm! Nadzieje jego utwierdzały listy nie­
licznych bojarów z Moskwy, gotowych oddać Zygmuntowi czap­
kę Monomacha. Żółkiewskiemu pozostało tylko westchnąć:
„lecz zawarte były uszy króla jegomości pana hetmanowym per­
swazjom”.11
Nie ograniczył się jednak do westchnień. Usiłując wywrzeć I
presję na królu, ogłosił, że „bierze się do domu stąd prosto”.12
Z kolei otoczenie Zygmunta rozgłaszało o czekających hetmana
nagrodach, może nawet buławie wielkiej, co miało przywiązać
Żółkiewskiego mocniej do tronu. W rzeczywistości Zygmunt ani
przez chwilę nie myślał wskrzeszać „następnego” Zamoyskiego.
Już z dwojga złego, jeśli musiał mieć w państwie „drugiego kró­
la”, to na włościach, a nie w polityce. Dlatego monarcha poprze­
stał na nadaniu hetmanowi ziem: znakomicie zagospodarowanej
Kamionki, leżącej na północny wschód od Lwowa, o której na­
danie, Urowieckiemu lub Żółkiewskiemu, nalegał w 1588 roku
tak bardzo na króla Zamoyski, oraz — do skolonizowania —
dzierżawy zadnieprzańskiego starostwa międzyrzeckiego. Żół­
kiewski stawał się jednym z najpotężniejszych feudałów w Rze­
czypospolitej, choć do fortuny jego wielkiego, bogatego i pazer­
nego poprzednika, Zamoyskiego, było mu jeszcze daleko.
Jednak mimo obietnic nadań hetman nie rezygnował z prób re­
alizacji swej koncepcji. Najistotniejszym teraz punktem spor-
260
VI, NA KREMLU
nym stała się sprawa Smoleńska: w niej ogniskowały się tak pla­
ny króla, jak i Żółkiewskiego. Zaczął więc hetman tradycyjnie
ud spraszania posłów moskiewskich na bankiety. Ale i tu, choć
podpici bojarzy za każdym razem całowali go i mówili: „Co Boh
chocze i ty — budzie wsio”,13 to jednak Bóg widać nie chciał
i bojarzy nie chcieli „wsio”. W rzeczywistości bowiem i Filaret,
i (iolicyn prowadzili grę na dwie strony: kadzili hetmanowi, jed­
nocześnie podsycając upór smoleńszczan i przygotowując w Mos­
kwie powstanie przeciw Polakom.
Tymczasem zaś przeciągali pertraktacje. Hetman prosił, by
Smoleńsk przysiągł na wierność królewiczowi i zaprzestał walki,
bojarzy — obawiając się, że twierdza zostanie przyłączona do Li­
twy — nie godzili się na wpuszczenie załogi polskiej do Smoleń­
ska aż do chwili, gdy Władysław założy czapkę Monomacha na
fiwe skronie. Cały listopad ciągnęły się bezowocne rozmowy z po­
słami, nawet z deputacją smoleńską, aż w końcu znów przewagę
• dobyła koncepcja Potockich, zawarta w jednym słowie — sztur­
mować!
Na niewiele się zdały protesty hetmana: 1 grudnia ruszył kolej­
ny szturm na Smoleńsk. Ale i ten załamał się. Sytuacja Polaków
siała się nie mniej rozpaczliwa jak sytuacja smoleńszczan: nie
było czym strzelać, żołnierze służyli bez żołdu, a „kurnik” smo­
leński, nawet na żądanie części bojarów moskiewskich, popiera­
jących Zygmunta Wazę, nie chciał otworzyć swych bram. Szerzył
się głód: „zwłaszcza między Niemcami, że trupy moskiewskie je­
dli”.14 Dyscyplinę jako tako podtrzymywały twarde wyroki Żół­
kiewskiego — tak przecież lubiącego obnosić wobec otoczenia
twą chrześcijańską łagodność — który skazał na śmierć dwóch
towarzyszy: porucznika za utratę chorągwi w walce i niejakiego
Modzelewskiego, zwalającego własne zamiłowanie do łupiestwa
na enigmatycznego Tatarzyna. Modzelewski, wezwany przez het­
mana, by przed trybunał przyprowadził owego Tatarzyna, nie
/.dolał uczynić tego i sam dał gardło.
'Tymczasem 28 grudnia do obozu polskiego dotarła wieść
u śmierci Samozwańca II. Niedoszły car został w trakcie wesołej
261
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
zabawy na saniach postrzelony, a następnie rozsieczony przez
człowieka, którego jeszcze niedawno kazał knutować, kniazia
Piotra Urusowa, i jego Tatarów. Podziwiać tu należy niebywałą
ambicję i odwagę kruchej wszak kobiety, jaką była Maryna
Mniszchówna. Wcale nie zrezygnowała ona z korony carskiej,
oddając swego niedawno narodzonego syna, Dymitra, na chrzest
i wychowanie prawosławne, licząc, iż dzięki temu będzie dalej
mogła dobijać się do bram Kremla.
Ale śmierć samozwańca zmieniła również położenie wojsk
polskich w Moskwie, które pozostały tu przecież dla obrony inte­
resów Władysława przed Szalbierzem. W myśl układu moskiew­
skiego Gosiewski winien ustąpić z wojskiem ze stolicy carów.
Sytuacja zaogniała się tam po odjeździe Żółkiewskiego z tygo­
dnia na tydzień. Gosiewski z wielką gorliwością wypełniał pacyfi­
styczne polecenia hetmana. Gdy niejaki Biliński, pijany, strzelił
do obrazu Najświętszej Marii Panny, osądzono go na ucięcie rąk
i spalenie na stosie, koło tegoż obrazu. Wyrok wykonano. Jakiś
pachołek dał się ponieść zewowi młodej krwi i porwał córkę bo­
jara, gdy cała rodzina wracała z łaźni. Nawiasem mówiąc łaźnia
odegrała tu bodaj najistotniejszą rolę: Rosjanki bowiem były
trzymane w oddzielnych izbach — bojarowi publiczna konwersa­
cja z żoną przyniosłaby hańbę — a przed wyjściem na światło
dzienne nakładały na twarz olbrzymie ilości bielidła, skutecznie
odstraszające Polaków od amorów. Dziewczyna, wracając z łaź­
ni, nie miała na buzi owej ozdoby, co wywołało, widać, dwutygo­
dniowy afekt pachołka. Odnaleziono go i skazano na śmierć, któ­
rą to karę zamieniono na tak zwane knutowanie na ulicy, proto­
typ późniejszego Rutenlaufu. Pachołek ocalał. Natomiast na
dwudziestu siedmiu Niemcach — znienawidzonych, jak wiemy,
od dawna przez Rosjan — którzy w tym przypadku okradli dwie
cerkwie, wyrok śmierci przez rozstrzelanie został wykonany na
placu Czerwonym.
Mimo tych surowych kar Polacy nie zaskarbili sobie sympatii
moskwiczan. Bankiety, słowa przyjaźni były tylko mistyfikacją:
„kumamy się z nimi, a kamień (jak oni mówią) za pazuchą”.
262
VI. NA KREMLU
Wśród Polaków panował stan gotowości bojowej, uzewnętrznia­
jącej się chadzaniem w pancerzach i szyszakach, trzymaniem przy
dworach osiodłanych koni, a zaciśniętej dłoni na głowni szabli.15
Po Moskwie kursowały listy patriarchy Hermogena i Prokopa
I apunowa — ludzi, którym hetman Żółkiewski jeszcze niedawno
bardzo wierzył — podburzające lud do powstania przeciw Pola­
kom. Na Boże Narodzenie 1610 roku Gosiewski otrzymał zna­
mienny prezent: przechwycone przez Polaków listy Hermogena,
zwalniające ludność Moskwy z przysięgi na wierność carowi Wła­
dysławowi Zygmuntowiczowi. Powód zwolnienia z przysięgi był
prosty — niedotrzymanie przez Litwę (tak Rosjanie zwali i Pola­
ków, i Litwinów) warunków umowy moskiewskiej, zaprzysiężo­
nej uroczyście przez Żółkiewskiego. Wokół Moskwy zaczęły się
koncentrować oddziały powstańcze. Gosiewski, usiłując nie do­
puścić do przemycania rusznic do stolicy, nakazał strażom pol­
skim przeszukiwanie wozów z żywnością i opałem; winnych to­
piono na miejscu w przerębli w fosie.
Dwudziestego ósmego marca 1611 roku zwykła bójka w Kitaj-
grodzie rozszerzyła się na inne części Moskwy i zmieniła w po­
wstanie. Na ulicach stanęły barykady, uniemożliwiające natarcie
husarii. Lud pościągał działa z baszt. Bojarzy usiłowali jeszcze
powstrzymać wybuch, ale okrzyknięci przez tłumy za Żydów
„jako i Litwa” — musieli się wycofać pod gradem kul. Polacy,
rażeni z domów kamieniami, ostrzeliwani wszędzie z samopałów,
otaczani przez ciżbę, znaleźli się w trudnym położeniu. Dlatego
zdecydowali się podpalić drewnianą część miasta i pod osłoną
płomieni wycofać się wraz z Dumą bojarską do nie spalonego
murowanego Kitajgrodu i Kremla. Początek do brawurowej szar­
ży dał „człowiek wielkiego animuszu i serca”, jak oceniał go Ma­
ckiewicz, Mikołaj Struś. Drewniana w przeważającej mierze sto­
lica zaczęła płonąć niczym gigantyczna pochodnia. Waliły się
z trzaskiem dworzyszcza bojarów i bardzo liczne w Moskwie cer­
kwie. „A przecież my to wszystko we trzech dniach w popiół
obrócili, tak wielkie ozdoby miasta tego w króciutkim czasie
zniknęły” — z żałosną dumą opisywał te zdarzenia Maskiewicz.16
263
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
W szarych kłębach dymu, wśród zalewającego Moskwę morza
płomieni dopalała się też ostatecznie koncepcja pokojowej unii
narodów, której Żółkiewski poświęcił tak wiele serca, talentu
militarnego i — dopiero tu rozbudzonych — zdolności politycz­
nych.
Jeszcze przed wybuchem walk w stolicy carów, po nieudanym
szturmie Smoleńska, król zdecydował się na ponowne wysłanie
Żółkiewskiego do Moskwy. W obozie peany pochwalne pod
adresem hetmana wygłaszał jego cichy adwersarz Jan Potocki,
przekonywał Żółkiewskiego do powrotu na Kreml zaufany króla
Andrzej Bobola: zwycięzca kłuszyński miał jeszcze raz ratować
interesy Wazów. Ale hetman zachował się z godnością zaprawio­
ną goryczą: król ma wprawdzie prawo mu rozkazywać, ale nie
zmusi go do złamania przysięgi w obliczu Krzyża, no i bojarów.
Nienawiść Moskwy do Polaków, przygotowania do powstania, a
wreszcie jego wybuch — dowodził Żółkiewski — to wynik polity­
ki monarchy. Nie można za to obarczać winą tylko podstępnych
posłów Filareta i Golicyna, podsycających wolę oporu wśród Ro­
sjan.
Król jednak był innego zdania. Polecił obu posłów uwięzić: zo­
stali oni przewiezieni do Mińska, następnie przez Wilno i Ka­
mionkę trafili do Warszawy, skąd „na różne zamki rozesłani
byli”.17 Gdy okazało się na dodatek, że sondaż wśród senatorów
w kwestii polityki wschodniej wypadł pomyślnie dla Wazy, przy­
gaszony Żółkiewski zrozumiał, że nie ma już co robić pod Smo­
leńskiem, jak i w ogóle w Rosji. Rozczarowanie i niechęć hetma­
na, który wspominając te chwile, nazywał się „próżnującym czło­
wiekiem”,18 zauważył też król. Dlatego zaproponował Żółkiew­
skiemu powrót na Ruś, dla obrony tradycyjnie niespokojnej gra­
nicy południowej, a szczególnie od armii Gabriela Batorego, któ­
ra grasowała w Mołdawii. Żółkiewski schylił się więc do ręki kró­
lewskiej i, ofiarowując swe pokorne służby, 16 kwietnia ruszył
Dnieprem do Orszy, Mohylewa ku Kijowu.
Komornik królewski z listem dopadł go już w Orszy. Położenie
załogi polskiej na Kremlu było rozpaczliwe. Król schował dumę
264
VI, NA KREMLU
do kieszeni i powtórnie namawiał hetmana, by szedł na odsiecz
Gosiewskiemu. Ale Żółkiewski — choć pozornie wyraził zgodę
i zawrócił do Mohylewa, gdzie stanął — to przecież jednocześnie
wymówił się od powrotu pod Smoleńsk brakiem rozstawnych
koni. Obrażony tym, widać, król nakazał mu kontynuować po­
dróż na Ruś. Być może dotarły do niego słowa, które — jak
rzadko u Żółkiewskiego — brzmiały opryskliwie: „Nie jestem
żaden Atlas, abym takie rzeczy na [barkach] swoich dźwigać
miał (...). U Moskwy kredytu nie masz (...) i nic nie uczyniono,
com ja obiecywał.”19 Musiała też w Żółkiewskim grać niemile —
mimo że się z tym nie zdradzał — urażona ambicja: odjeżdżał,
po tylu olśniewających sukcesach, bez buławy hetmana wielkiego
koronnego.20
Krople goryczy, wypływające ze zranionej dumy własnej,
przyjdzie mu przełknąć w dwa miesiące potem: 13 czerwca 1611
roku padnie, wracając do Rzeczypospolitej po dziewięćdziesięciu
siedmiu latach, Smoleńsk, a nie kwestionowanym autorem zdo­
bycia potężnej twierdzy będzie uparty król i Jakub Potocki, który
zastąpił w dowodzeniu zmarłego brata Jana.
Samo spalenie Moskwy przez Polaków położyło się cieniem na
dziejach obu narodów: znajdzie swój refleks w 1794 roku pod­
czas rzezi Pragi, dokonanej przez żołnierzy Suworowa, i w czasie
zdobywania Warszawy przez wojska Paskiewicza w 1831 roku.
Wtedy to nawet Aleksander Puszkin poczuje się w obowiązku
przypomnieć Polakom, co zrobili oni z Moskwą w 1611 roku.

Rozdział VII
«... BOŚ TO SPRAWIŁ, CO I NAD SIŁY,
I NAD WSZELKIE BYŁO OCZEKIWANIEM
Zwycięski król ruszył spod Smoleńska do Wilna. Dwudziestego
piątego lipca, nim przed oczami jego orszaku pojawił się znajo­
my zamek, opasany niebieskimi wodami Wilii, liczne krzyże ko­
ściołów, kopuły cerkwi, a obok — symbol tolerancji polskiej —
srebrny mahometański Półksiężyc, osadzony na meczecie, już
przed królem stali i witali go najznamienitsi panowie litewscy.
Wśród radosnych okrzyków zgromadzonych u bram miejskich
mieszczan, tonów skocznej muzyki przerywanej trzaskami sztucz­
nych ogni monarcha przejechał przez uczyniony na jego cześć łuk
triumfalny, gdzie witali go jezuici i akademicy wileńscy. Następ­
nie udał się na zamek; tam też uczniowie kolegium jezuickiego
odegrali dramat przedstawiający sławetne wzięcie Smoleńska.
Bynajmniej nie próżny król syty był chwały. Miesiąc temu, na
wieść o wiktorii nad Szeinem i smoleńszczanami, kołysały się
dzwony, jak Rzeczpospolita długa i szeroka, a murami kościołów
wstrząsało zwycięskie Te Deum laudamus i palba z hakownic
i półhaków. Później bito medale z wizerunkiem Zygmunta Wazy
i zdobywanego Smoleńska, nad którym to obrazkiem wyryto zna­
mienny napis: Dum vincor, liberor (zwyciężony — wolność otrzy­
muję).1 W wielu miastach i zamkach walono w bębny, dęto w
trąby, „także wszystko, co żywe, piło”.
Akurat odwrotnie niż po zwycięstwie Żółkiewskiego pod Kłu-
szynem: ojca sukcesów króla.
Szesnastego września Zygmunt Waza równie triumfalnie wje­
266
VII....... BOŚ TO SPRAWIŁ. CO I NAD SIŁY"
chał do Warszawy. W dziesięć dni później miał zebrać się sejm,
na którym monarcha — w glorii zwycięzcy — chciał usprawiedli­
wić się przed narodem szlacheckim z rozpoczęcia wojny z Mo­
skwą bez uchwały sejmowej. Król nie był przy tym niewdzięczni­
kiem: wiedział dobrze, ile i komu jest dłużny. Dlatego na dzień
26 października 1611 roku wyznaczył Żółkiewskiemu wjazd
triumfalny do stołecznego miasta. W intencji króla ukazanie się
hetmana pod łukiem triumfalnym, z „owocami” zwycięstwa u bo­
ku, miało unaocznić masie herbowych sens wojny z Moskwą
i możliwości polskie na wschodzie. Wojna przecież była daleka
od zakończenia.
Jednak sejm 1611 roku, który miał być triumfalny, w rzeczywi­
stości odbył się w atmosferze tradycyjnych sporów, okraszonych
próbą ukazania wielkości dokonań króla i jego adherentów
oraz... szczyptą nie zamierzonego komizmu. Nowo wybrani, nie-
obyci posłowie usiłowali witać majestat królewski obłapiając
Wazę, niczym krewnego, wpół, zamiast całować w prawicę; zda­
rzył się też przypadek pęknięcia sznura u hajdawerów podsędka
pińskiego, które opadając w dół, zmusiły niefortunnego szlachci­
ca do umknięcia sprzed oblicza króla i wywołały wielki śmiech w
Sali Senatorskiej.
Nie te jednak anegdotyczne zdarzenia sejmowe były ważne,
ale próba zdyskontowania sukcesów Zygmunta III. Podkanclerzy
Kryski, przemawiając w imieniu króla, całą winę za wywołanie
wojny zwalił na nieżyjących Dymitrów. To oni — dowodził Kry­
ski — wykorzystując niewygasłe emocje rokoszowe w Rzeczypo­
spolitej, gotowi byli, po wzmocnieniu się, ruszyć na Polskę. Woj­
na ta więc w istocie jest wojną prewencyjną. Królowi nie chodzi­
ło w niej o interes własny i rodziny, ale o zapobieżenie wtargnię­
ciu wojsk Moskwy i Szwecji w granice Rzeczypospolitej. Przy
okazji — mówił podkanclerzy — odzyskano stracone prowincje
i miasta.
Argumentacja ta — nie tyle sofistyczna, co oddająca obsesje
rokoszowe króla (stąd zrozumiała niechęć do odejścia spod bli­
skiego granicy Smoleńska w głąb Rosji) — musiała trafić do
267
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
przekonania senatorom i szlachcie. Całe odium spadło teraz na
osobę Mniszcha, jako bezpośredniego sprawcy interwencji pol­
skiej na wschodzie, następnie działającego przeciw wyprawie
królewskiej, wbrew intencjom Rzeczypospolitej, dla wywyższe­
nia własnego rodu. Mniszech bronił się wprawdzie umiejętnie,
ale i to nie uchroniło go od ataków. Ostro ganił ojca Maryny ka­
sztelan kaliski Adam Stadnicki, co doprowadziło w obecności
króla do wymiany obelg w rodzaju „łżesz s... synu”, czy też „ja
tobie w gębę wytnę”.2 O mały włos nie zabłysły w obecności mo­
narchy nagie ostrza.
Dwudziestego dziewiątego października 1611 roku cała War­
szawa wyległa na Krakowskie Przedmieście. Około godziny dzie­
siątej pojawił się tu zwycięzca spod Kłuszyna, odbywający swój
wjazd triumfalny w otoczeniu sześćdziesięciu senatorów, posłów
i wystrojonych pocztów rycerskich. Jednak nie Żółkiewski w obi­
tej skórą karecie królewskiej, zaprzężonej w sześć białych koni,
nie senatorowie, nie rotmistrzowie i pułkownicy przyciągali uwa­
gę wiwatujących tłumów. Za karocą hetmana sunęła inna, w któ­
rej „siedział sam car w złotogłowej białej szacie długiej, w szłyku
marmurkowym [czapa ze srebrnego lisa], zsiadły, niezbyt wysoki,
twarzy okrągłej, śniadej, postrzyżoną, okrągłą, niską brodą,
większą połowicę siwą mając, oczu oparzystych, ponurych, suro­
wych, nosa pociągłego, trochę garbatego, ust pociągłych. Przed
nim dwaj bracia rodzeni jego — Szujscy.”3 Ciżba pchała się, by
dobrze przyjrzeć się pierwszemu w dziejach Polski carowi, który
dotknął ziemi Mazowsza, i to w żałosnej roli jeńca; Wasyl, nie­
pewny reakcji ludu i szlachty, rzucał w tłum niespokojne spojrze­
nia. Ale sarmackie serca nie łaknęły krwi poniżonego władcy.
Orszak minął spokojnie Krakowskie Przedmieście i zatrzymał
się przed Zamkiem Królewskim. Żółkiewski ujął rękę Wasyla i
wprowadził go do Sali Senatorskiej, przed oblicze króla polskie­
go. Oddajmy zresztą głos anonimowemu świadkowi, by zrozu­
mieć, jakie to uczucia miotały zgromadzonym narodem szlachec­
kim.
„Car z bracią, pokłon uczyniwszy głową przed jego królewską
268
VII. .. BOŚ TO SPRAWIŁ, CO I NAD SIŁY’’
mością, szłyk w ręku trzymając i przed majestatem jego królew­
skiej mości stojąc, wszystkim uczynili żałosny widok szczęścia od­
miennego na świecie (...). I kiwając wszyscy głowami swymi dzi­
wowali się szczęściu wielkiemu i błogosławieństwu od Boga, kró­
lowi jegomości nigdy nie spodziewanemu. Takiego bowiem czło­
wieka przytomność i dawnej świetności wspomnienie, litość
wzbudzały w tych, co się na niego patrzyli; stawały im przed
oczyma niedawno kwitnący stan, siła i zamożność tak zawołane­
go państwa, a widząc cara z tego szczytu wielkości strąconego,
użalali się nad nim. Przypatrywał mu się król jegomość sam,
przypatrywali pp. senatorzy, pp. posłowie wszyscy i Pana Boga
za to w sercach swoich chwalili.”4
Po owych chwilach zamyślenia nad zmiennością losu ludzkiego
i państw wstał hetman Żółkiewski i wygłosił dłuższą orację. Pod­
kreślał w niej rolę króla i rycerstwa w zdobyciu Smoleńska i Mo­
skwy; sporo też czasu zajęło mu wyliczanie krain i bogactw, które
dzierżył potężny car, przywiedziony ręką Opatrzności do tronu
polskięgo jako jeniec. Skromny hetman unikał przy tym wzmian­
ki o własnych zasługach, choć z drugiej strony przesadził przy
prezentacji „brata [cara], Dymitra, nad sto osiemdziesiąt tysięcy
ludu wojennego hetmana wielkiego”.5 Był to oczywiście ten sam
Dymitr, który został pokonany przez Żółkiewskiego. Nie byłby
leż hetman sobą, gdyby przy okazji nie pouczył króla — podpie­
rając się przykładami z dziejów antycznych — że o wielkości mo­
narchy można mówić dopiero po jego śmierci: oto stoi przed nimi
car Wasyl, „wzór szczęścia odmiennego”. Na koniec poprosił
króla o łaskę i miłosierdzie dla moskiewskich jeńców.
Tak też się stało: Polacy nie znali instytucji królobójstwa, któ­
ra gdzie indziej urosła do roli instrumentu działania polityczne­
go, nawet w odniesieniu do obcych władców. Car, schyliwszy się
nisko przed królem, dotknął prawą ręką ziemi i „pocałował ją
sobie”, Dymitr czołem uderzył w posadzki raz, jego brat Iwan
trzy razy, płacząc. Król Zygmunt III „jako pan mądry upatrując
i tym się kontentując, że nadobno jest pokonać nieprzyjaciela,
lecz uczciwie trzeba używać zwycięstwa”,6 dopuścił trzech znako­
269
c z ę śC t r z e c ia — po c z a p k ę m o n o m a c h a
mitych jeńców do pocałowania swej dłoni. O oddaniu ich pod
topór kata, jak to niedawno życzyli sobie bojarzy, nie mogło być
oczywiście mowy.
W imieniu monarchy zabrał głos Feliks Kryski. Król ustami
podkanclerzego wysławiał pod niebiosa hetmana Żółkiewskiego
i dziękował za czyny dokonane na chwałę Rzeczypospolitej.
„Bywało za przodków Jego Królewskiej Mości siła triumfów —
mówił Kryski — bywało za pradziadów naszych siła zwycięstw,
patrzyliśmy nieraz na rozmaitych narodów chorągwie pod nogami
Jego Królewskiej Mości, patrzyliśmy na całe wojska tatarskie
całkiem też w hordę powracane. Patrzyliśmy na tureckie zawoje,
męstwu się polskiemu dziwujące. Patrzyliśmy nawet na wielkich
potentatów krewnych, nie tylko wojskami Jego Królewskiej Mo­
ści gromionych, ale i do więzienia przez hetmany polskie bra­
nych (...), ale hospodara moskiewskiego tu stawić, gubernatora
ziemi wszystkiej przyprowadzić, głowę i rząd państwa tego panu
swemu i ojczyźnie oddawać, to dopiero dziwy, nowina, dopiero
doskonały rozum hetmański, męstwo rycerstwa, szczęście Jego
Królewskiej Mości. (...) Sama sława — podkanclerzy zwrócił się
do hetmana polnego — imię waszmości in longam [w daleką]
rozniesie posteritatem [potomność], boś to sprawił, co et praeter
vires et omnem było expectationem [i nad siły, i nad wszelkie
było oczekiwanie].”7
Pomimo gloryfikującej go mowy Żółkiewski czuł gorycz zmar­
nowanego zwycięstwa. Żasłaniając się stanem zdrowia, usiłował
złożyć buławę hetmańską. Jednak ani król, ani senat, nie zgodzili
się na to.8 Na tymże sejmie widać ponadto, jak uczciwość i loja­
lność prowadzą Żółkiewskiego na drogę polityki nie najszczęśli­
wiej obranej już przez Zygmunta Augusta i Batorego: wbrew
niektórym posłom poparł on nadanie lenna pruskiego elektorowi
brandenburskiemu, gdyż tego chciał król! Wspaniałe ceremonie
drugiego hołdu pruskiego, które potem odbyły się koło kościoła
Świętej Anny na Krakowskim Przedmieściu, nie mogły jednak
przesłonić faktu, że elektor niemiecki umocnił się na tronie pru­
skim. Inna sprawa, że nie był to jeszcze wynik krótkowzroczności
270
VII. BOŚ TO SPRAWIŁ. CO 1 NAD SIŁY"
Polaków: Prusy były słabe, a Zygmunt III, jak przedtem Batory,
mógł w ten sposób uzyskać od elektora pieniądze na prowadze­
nie wojny moskiewskiej.
Kolejne polecenie króla Zygmunta Wazy wobec Żółkiewskie­
go wynikało z widocznej tolerancji hetmana. Żółkiewski musiał
/.ejść z Sali Senatorskiej Zamku Królewskiego, w dół, do Izby
Poselskiej, by wespół z trzema senatorami załagodzić dramatycz­
ny spór innowierców z katolikami, konflikt grożący zerwaniem
sejmu.9
Po skończonej audiencji cara z braćmi odwieziono do zamku
w Gostyninie. Osadzono tam również żonę Wasyla, Katarzynę.
Traktowani z szacunkiem, ale jako jeńcy, zmarli szybko i niemal
jednocześnie w 1612 roku. Przyczyna ich śmierci budzi zastano­
wienie badaczy. W 1620 roku król Zygmunt dla uczczenia ich pa­
mięci nakazał wystawić kaplicę ze złocistym napisem na marmu­
rowej płycie zawieszonej nad wejściem, opiewającym wielkość
oręża polskiego i wyrażającym współczucie dla pokonanych. Ka­
plica, o której z podziwem wyrażali się cudzoziemcy, stanęła na­
przeciw kościoła Świętego Krzyża w Warszawie, w okolicy póź­
niejszego Pałacu Staszica. W jej podziemiu złożono prochy
Szujskich.
Ale na krótko. Na prośbę cara Michała Romanowa król Wła­
dysław IV wspaniałomyślnie zwrócił trumny z prochami Szuj­
skich, by były pochowane zgodnie z prawosławnym obrządkiem.
Wspaniałomyślność — jak to w polityce — miała swoją cenę:
przystąpienia Rosji do projektowanej przez króla ligi antyturec-
kiej. Rosjanie cenę tę podwyższyli: w sierpniu 1647 roku, pod­
czas poselstwa kasztelana kijowskiego Adama Kisiela do Mo­
skwy, bojarzy żądali stanowczo zwrotu płyty i zniszczenia kapli­
cy. Licząc na udział Moskwy w lidze i dla utrzymania dobrych
stosunków z sąsiadem król zgodził się oddać tablicę. W 1648 roku
rotmistrz Mikołaj Woronicz, po wielu perypetiach, zawiózł płytę
ze złocistym napisem do Moskwy, za co dostał od uradowanych
bojarów sto rubli nagrody. Adam Kisiel — prawosławny statysta
polski, wsławiony później nieudanymi pertraktacjami z Chmiel­
271
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
nickim — zyskał więcej, gdyż dzięki korekturze granic na Sie-
wierszczyźnie powiększył swoje dobra. Natomiast tablicę — nie­
wygodne świadectwo triumfów polskich — bojarzy prawdopo­
dobnie polecili zakopać pod Soborem Archangielskim w Mo­
skwie, w pobliżu grobu Wasyla Szujskiego.10
Podobny los spotkał obrazy Dolabelli, namalowane na zlecenie
króla i ozdabiające Salę Sejmową Zamku Królewskiego, a przed­
stawiające scenę prezentacji cara i jego braci przed królem pol­
skim oraz wzięcie Smoleńska. August II, którego niewiele obcho­
dziła przeszłość kraju, gdzie panował, ofiarował je w 1709 roku
carowi Piotrowi zwanemu Wielkim. Car dojrzał je podczas balu
na Zamku Królewskim. Zwycięstwo pod Kłuszynem współcześ­
nie nie doczekało się równie znakomitego pędzla.
Wypada dodać, że w 1938 roku podjęto w Rzeczypospolitej
Polskiej akcję odnowienia zupełnie zniszczonej sześciokątnej bu­
dowli, którą uznano za kaplicę Szujskich, leżącej między ulicą
Kopernika a Nowym Światem, w dawnych ogrodach Pałacu Sta­
szica. Akcja rekonstrukcji nabierała rozmachu, mimo niechęci
rządu polskiego, unikającego zadrażnień z ZSRR. Zaczęto nawet
przekuwać nową ulicę, by grobowiec Szujskich stał się widoczny.
Akcję tę, jak i inną, związaną bezpośrednio z osobą Żółkiew­
skiego, przerwał wybuch wojny.
Wróćmy jednak do Zamku Królewskiego i roku 1611. Podczas
triumfalnych przemówień w Sali Senatorskiej i korzenia się cara
zebranym mogło się wydawać, że oto potęga Rzeczypospolitej
sięga apogeum. W rzeczywistości w tym czasie wojska polskie w
Moskwie znajdowały się w straszliwym położeniu. Armia po­
wstańcza Lapunowa, Trubeckiego i Zaruckiego (ostatniego ko­
chanka Maryny) oblegała nieliczną załogę polską na Kremlu. Po­
czątkowo odblokować Moskwę miał Jan Piotr Sapieha — 17
sierpnia rzeczywiście udało mu się wprowadzić na Kreml wielki
konwój żywności — ale niespodziewanie umarł: krzywy uśmiech
fortuny pozwolił mu dokonać żywota wprawdzie bez czapki Mo-
nomacha na skroniach, ale na Kremlu, w wyśnionym pałacu cara
Godunowa.
272
VII....... BOŚ TO SPRAWIŁ, CO I NAD SIŁY"
Król wiedział, że mimo odbycia wjazdu triumfalnego i wy­
chwalających go pod niebiosa mów Żółkiewski za nic nie wróci
pod mury Moskwy. Dlatego zdecydował się namówić na tę wy­
prawę hetmana wielkiego litewskiego Jan Karola Chodkiewicza.
Zygmunt zastosował ten sam chwyt, co i wobec Żółkiewskiego:
narażając chorego Chodkiewicza na atak kolki nerkowej, na któ­
re to schorzenie cierpiał hetman litewski od lat, upił go aż do
utraty pamięci, jeszcze przedtem ukomplementował, wyścis-
kał — i w ten sposób nakłonił do wyprawy.
Czwartego października 1611 roku Chodkiewicz z mizerną ar­
mią pojawił się pod stolicą Rosji, ale z powodu braku żywności
nie mógł nic uczynić dla oblężonej załogi: dwa- razy wycofywał
się spod murów Kremla. Tymczasem wewnątrz działy się rzeczy
niesamowite: „oblężeńcy, gdy już traw, korzonków, myszy,
psów, kotek, ścierwa nie stało, więźnie wyjedli, trupy, wykopu­
jąc z ziemi, wyjedli, piechota się sama między sobą wyjadła i lu­
dzie łapając pojedli. Truskowski, porucznik piechotny dwu sy­
nów swych zjadł (...). O powinnego abo towarzysza swego, jeśli
kto komu inszy zjadł, jako o własny spadek się prawowali, że go
był bliższy zjeść niż kto inszy, która taka sprawa przytoczyła się
była w szeregu p. Lenickiego, że hajducy zjedli, w swym szeregu
umarłego hajduka; powinny nieboszczykowski z inszego dzie­
siątku skarżył się przed rotmistrzem, żem go ja był bliższy zjeść,
jako powinny, niż kto inszy; ci zaś odpierali, żeśmy bliżsi do zje­
dzenia jego, ponieważ z nami w jednym ordynku i szeregu był,
i dziesiątku. Rotmistrz (...) nie wiedział, jako dekret ferować,
obawiając się też, aby która strona, będąc urażona dekretem, sa­
mego sędziego nie zjadła, musiał z trybunału umykać.”11
Te groteskowe, przerażające sceny, przerastające nawet wyo­
braźnię Goi, odzwierciedlały bliski koniec panowania polskiego
na Kremlu. Powstanie bowiem nabierało coraz szerszych rozmia­
rów: na czele stanęli czczeni dotąd przez naród rosyjski rozumni
przywódcy z Niżnego Nowogrodu, kniaź Dymitr Pożarski i ku­
piec Kuźma Minin. Miasto to stało się ogniskiem celowo i konse­
kwentnie prowadzonego ruchu, który zmierzał do wyparcia Pola­
IH — J Besala 273
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
ków z granic ówczesnej Rosji i rozbicia popierającej ich jeszcze mo­
cno Dumy bojarskiej, zwolenników unii polsko-rosyjskiej. Coraz
więcej bowiem bojarów przestawało wiązać nadzieje uspokojenia
nieszczęsnego kraju wraz z wprowadzeniem Władysława na tron
carski; tym bardziej że Zygmunt Waza wcale zeń nie rezygnował.
I mimo że król ze swym synem i wojskiem podjął w końcu
działania ofensywne i na czele silnej dwudziestotysięcznej armii
dotarł już do Wiążmy, leżącej w połowie drogi między Smoleń­
skiem a Moskwą, nieliczna wygłodzona załoga polska na Kremlu
nie zdołała wytrwać. Szóstego listopada 1612 roku zaprzysiężono
umowę kapitulacyjną; zresztą i w tym wypadku jej nie dotrzyma­
no, gdyż większość wychudłych na kość rycerzy „między bojar
rozdano, majętności ich, co który miał, pobrano (...), a piechotę
zgoła wszystkę” wybito.12
Wieść o kapitulacji zdeprymowała monarchę: poprosił Lwa Sa­
piehę o radę. Odpowiedź starego kanclerza była swoistym resu­
me polityki konsekwentnego, acz powolnego w działaniu Zyg­
munta III. „Kiedy Moskwę wzięto — powiedział Sapieha —
wszystka nadzieja upadła. Straciliśmy marnie stolicę, a zatem,
pożal się Boże, i wszystkie państwo moskiewskie.” 13 Zrozumiał
to również król. Mimo że w początkach grudnia 1612 roku jego
armia znajdowała się tak blisko Moskwy, że awangarda pod
Aleksandrem Zborowskim, wbrew intencjom monarchy i wysła­
nego z oddziałem sekretarza królewskiego Jakuba Zadzika, zmu­
szona była stoczyć potyczkę z Moskalami — Zygmunt III nakazał
zawrócić pod Smoleńsk. Jasne stało się i dla niego, że Moskwa nie
chce nawet Władysława na tronie Rosji. Wiele teraz mogło zależeć
od sejmu; tam też, do Warszawy, pospieszył Zygmunt Waza.14
W trzy miesiące później zebrany w Moskwie Sobór Ziemski
wybrał carem syna uwięzionego w Malborku byłego patriarchy
tuszyńskiego Filareta, Michała Romanowa.
Główne postacie tych zadziwiających wydarzeń również pozni­
kały szybko z historycznej sceny: w lipcu 1613 roku pojmanego
kochanka Maryny, Jana Zaruckiego, bojarzy wbili na pal, cztero­
letniego syna Szalbierza, Dymitra, powiesili; tylko śmierć samej
274
VII. BOŚ TO SPRAWIŁ, CO I NAD SIŁY"
Maryny pozostanie zagadką — nie wiadomo, czy utopiono ją w
przerębli, uduszono czy też zmarła w baszcie więziennej w Koło-
mnie.
W 1617 roku, wreszcie za aprobatą sejmu, tym razem sam kró­
lewicz Władysław poczyni jeszcze jedną próbę sięgnięcia po
czapkę Monomacha. Wspierać go będzie Jan Karol Chodkiewicz;
Żółkiewski carowi bez tronu „radził (...) iść na Mozyrz do Mo­
skwy” i wstępnie zgodzi się na udział w wyprawie, ale turecko-ta-
tarskie zagrożenie uniemożliwi mu to.15 Królewicz dojdzie do
Moskwy: pomoże mu w tym potężna dwudziestotysięczna armia
kozacka pod wodzą Piotra Konaszewicza Sahajdacznego i strasz­
liwi lisowczycy — znakomicie uzupełniający się partnerzy w bez­
litosnej grabieży kraju od Wołgi do Dniepru.
Nadciągająca od południa prawdziwa zawierucha wojenna
/ Turcji przerwie ostatecznie próby założenia na polskie skronie
czapki Monomacha. Zawarty 11 grudnia 1618 roku, a obowiązu­
jący od 3 stycznia 1619 roku rozejm w Dywilinie, zakończy wojnę
dużym sukcesem Polski: odzyskane zostaną przez Rzeczpospolitą
ziemie smoleńska, czernihowska i siewierska. W przekroju dzie­
jów sukces ten okazał się pozorny, gdyż zasadnicze źródła kon-
iliktów z Rosją bynajmniej nie zostały usunięte.
Wiele i niewiele osiągnęła zatem Rzeczpospolita w wyniszcza­
jącej wojnie: małe cele pogrzebały wielkie plany. Poseł Moskwy
1‘iotr Szeremietiew powie Polakom w Dywilinie: „Jątrzyliście ser­
ca nasze najobraźliwszą pogardą, nigdy rodak nasz nie był przez
was nazywany inaczej jak psem Moskalem, złodziejem, zmienni­
kiem. Od świątyń nawet boskich nie umieliście rąk waszych po­
wściągnąć. W popiół obrócona stolica, skarby nasze, długo przez
carów zbierane, rozszarpane przez was, państwo całe ogniem
i mieczem okropnie zniszczone. Nie dość, że długo cierpieliśmy
te wszystkie zniewagi i klęski?!”16
Okrucieństwa — z obu stron — dopełniały obrazu przegrodze­
nia obu narodów mętną rzeką nieufności i niechęci, która odtąd
popłynie już przez całe pokolenia.
Zaostrzono wiele gęsich piór, wylano dużo atramentu, wypisa­
li* 275
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA
no sporo długopisów, oceniając skutki polskiej ekspansji na
wschód. W zależności od czasów, ludzi, barw politycznych,
a ostatnio ustrojów pisano o realizmie lub bezsensie próby unii
podjętej przez hetmana i zaprowadzenia pokoju w tej części Eu­
ropy na warunkach Pax Polona. W końcu w historii, jak ktoś się
bardzo uprze, wszystko można udowodnić. Jedno wydaje się pe­
wne: starcia Litwy z Moskwą trwały od wieków, po unii została
w to wciągnięta Korona i mocniejsze zderzenie Rzeczypospolitej
z Moskwą było nieuchronne. Wybitny znawca rosyjski tych pro­
blemów przyznał, że: „Nazwalibyśmy politykę Rzeczypospolitej
i kurii papieskiej krótkowzroczną i niedoświadczoną, gdyby nie
potrafiła ona w porę zrozumieć i należycie ocenić zachodzących
w życiu Moskwy zaburzeń i nie próbowała wyciągnąć z nich ko­
rzyści dla siebie.”17
Jednak silniejsza podówczas Polska szansy nie wykorzystała.
Wynikało to w dużej mierze ze sprzecznych programów króla
i hetmana, wykluczających się decyzji, splątania różnorakich mo­
tywów działania, braku poparcia ze strony sejmu, o co tak mocno
zabiegał Żółkiewski. Pisano niegdyś, że „mały” król zniszczył
plany „wielkiego” hetmana: i jest to prawdą, ale dopiero od
chwili, gdy Żółkiewski pewną nogą stanął w Moskwie. Wtedy na­
leżało go z całych sił poprzeć. Zauważyli to nawet współcześni,
dalecy od uczuć sympatii do hetmana Żółkiewskiego: tak skonfe-
derowani żołnierze, upominający się o należny im żołd, jak i wy­
trawny dyplomata, początkowo polityczny adwersarz hetmana
polnego, potem nie związany przecież bliżej z Żółkiewskim, kan­
clerz litewski Lew Sapieha, który potępił wręcz zaprzepaszczenie
przez Potockich (czytaj — króla) programu hetmana: unii z Ro­
sją.18 Nawet jeśli program tej unii — uwzględniając różnice reli­
gii, kultury, obyczajów, ludzi i niebezpieczeństwa stąd wynikają­
ce dla Rzeczypospolitej — był nierealny, jak to się niekiedy suge­
ruje.
Od początków XVIII wieku wszak jednym z głównych celów
politycznych władców Rosji stało się utrzymywanie Polski w sta­
nie anarchii, chaosu i militarnej słabości. Rosji się to znakomicie
276
VII. BOŚ TO SPRAWIŁ, CO I NAD SIŁY"
udało. W początkach XVII wieku tę szansę wobec Moskwy miała
Rzeczpospolita.
Tragedia zniknięcia olbrzymiego państwa, jeszcze niedawno
mocarstwa, z mapy Europy i patrzenie na dzieje Polski przez
przydymione szkiełko rozbiorów, sprawiły, że im bardziej ponu­
ra i gorzka była dola Polaków, tym bardziej świetlana stawała
się postać Żółkiewskiego — zdobywcy Kremla. Rosła legenda,
która dość dokładnie oplotła życiorys hetmana. Związana była
ona nie tylko z faktem wejścia Żółkiewskiego w bramy stołecznej
Moskwy, ale i z przymiotami charakteru i zdolnościami wielkiego
Polaka. Epigoni romantyzmu, na czele z Leopoldem Sawaszkie­
wiczem, snuli porównania wypraw Żółkiewskiego i Napoleona na
Rosję, przy czym nie zawsze czyny Napoleona miały przewyższać
militarne i polityczne sukcesy hetmana.19 Przypomniano, że na­
wet tak krótki okres panowania polskiego wystarczył, by zarazić
bojarstwo kulturą i obyczajami polskimi: na dworze carskim w
drugiej połowie XVII wieku językiem i ubiorem dworskim stał
się właśnie polski.
Współcześni historycy radzieccy obok oczywistych czarnych
plam dostrzegają również jaśniejsze barwy polskiej interwencji w
sprawy Rosji. Wskazuje się, że interwencja ta, wprawdzie boleś­
nie, ale leczyła zastarzałą chorobę Rosji — jej izolację. Okazało
się, że świat przez „okno polskie” wygląda nie tylko inaczej, ale
i cieplej niż uświęcony tradycją mroźny porządek w Wielkim
Księstwie Moskiewskim. Tym bardziej że wśród Polaków na
Kremlu — jak zauważył to badacz radziecki A. Panczenko —
„byli nie tylko awanturnicy, ale i ludzie wykształceni”.20 Wspa­
niały rozwój literatury polskiej XVI wieku, jak i polska obecność
w Moskwie zaowocowały tłumaczeniami choćby dzieł Marcina
Imielskiego, Macieja Stryjkowskiego czy, znacznie później, Ma­
cieja z Miechowa na język rosyjski. Notabene był to w znacznej
mierze wynik działalności Urzędu Poselskiego, skwapliwie prze­
kładającego utwory polskie, w których były fragmenty dotyczące
państwa moskiewskiego, by móc tym łatwiej stawiać zarzuty pol­
skim posłom. Wraz z Polakami dotarł do Moskwy wielki Zielnik
277
CZĘŚĆ TRZECIA — PO CZAPKĘ MONOMACHA ( 'zęść czwarta

profesora Akademii Krakowskiej Szymona Syreńskiego (Syre- «ŚWIĘTY» HETMAN

niusza), będący do XVIII w. najlepszym polskim dziełem o bota­
nice, pełniącym — w świecie bez pigułek — rolę nieocenionej
pomocy medycznej. Rzeczpospolita miała szansę stać się trwałym
pomostem łączącym Moskwę z zachodem — i tak się w pewnym
sensie działo do początku XVIII wieku. Wtedy to Piotr I zdecy­
dowanie przeciął wpływy polskie, a rolę pośrednika w otwarciu
na zachód przejęła kultura niemiecka.
Zwycięstwo pod Kłuszynem, jedno z największych, ale i ostat­
nio zapomnianych, w dziejach polskiego oręża, bywa dotąd źród­
łem inspiracji twórczych. Wreszcie legenda o triumfach Żółkiew­
skiego pozwoli pokoleniom całym — włącznie z tymi, którzy
tworzyli ruch rewolucji społecznej i burzyli carat — przetrwać
czasy pogardy i ucisku ze śpiewem i świadomością, że:
I Polak w Moskwie był,
i jemu czołem bił
jego dzisiejszy pan.21
Rozdział l

SCHEDA

1'riumf kłuszyński pozwolił ostatecznie hetmanowi Stanisławowi

Żółkiewskiemu zarobić na nieśmiertelny sławę w dziejach naro­
du polskiego, a na doczesnym padole dorobić się pokaźnej fortu­
ny. Nadania królewskie, łupy wojenne, gospodarność i oszczęd­
ność naszego hetmana, a nade wszystko jego małżonki Reginy,
sprawiły, że Żółkiewski stał się panem olbrzymich włości. Żół­
kiew — jak pamiętamy, dawna wieś Winniki — założona w 1597
roku, stała się ruchliwym, gęsto zabudowanym miastem, częścio­
wo ufortyfikowanym, z czterema basztami i bramami. Przed jed­
ną z nich, na przedmieściu Glińskim, wracającego z wyprawy
moskiewskiej hetmana powitał uroczyście nowo obrany wójt
miasta, Jan Gruszecki, i paroch (proboszcz) cerkwi, Jan Temi-
s/.owski. Żółkiewski zapewne z radością i dumą patrzył na swoje
miasto, ponad które wyrastała dzwonnica, a po 1606 roku, powo­
li, piękna kolegiata, zaprojektowana przez mistrza Ambrożego
Varbarese, zwanego Przychylnym. W niej właśnie staną posągi
Stanisława i Jana oraz, po przeciwległej stronie, Reginy i córki
Zofii. Obok kolegiaty tolerancyjny hetman zezwolił na budowę
cerkwi. Z czasem pojawili się w Żółkwi również Żydzi, którzy
wystawili tu drewnianą synagogę, oraz osadnicy ormiańscy i ta­
tarscy. Miasto, rządzące się prawem magdeburskim, posiadało
swój sąd ławniczy i magistrat złożony w równej liczbie z Polaków
i Rusinów; w 1603 roku otrzymało od króla przywilej organizo­
wania czterech jarmarków w roku oraz dwóch targów tygodnio-

281
CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY” HETMAN
wo. Wysyłało ono też posłów mieszczańskich na sejm do Warsza­
wy; tak stało się na przykład w 1613 i 1619 roku.
Trzeba jednak zauważyć, że tolerancyjnym hetmanem nieraz
szarpały poważne sprzeczności, jeśli idzie o religię: w 1614 roku
powiedział do mieszkańców Żółkwi, „aby żaden mieszczanin
z religii ruskiej tak do ławnicy radzieckiej, jako i do ławnicy wój­
towskiej na urząd od tego czasu nie był obierany, gdyż tego ka­
non Kościoła katolickiego i konstytucje koronne zabraniają”.
Dopiero interwencja greckich katolików — podległych Rzymo­
wi — którzy przypomnieli hetmanowi nadane przez niego w
związku z budową cerkwi przywileje, spowodowała, że Żółkiew­
ski cofnął poprzednie słowa. W mieście mieli nadal rządzić i są­
dzić Polacy i Rusini „w zgodzie i miłości spólnej, bez żadnej tur­
bacji”.1 Ciernista zatem była droga hetmana ku tolerancji: nie
tylko dlatego, że chciał być w zgodzie z sumieniem, przekonania­
mi, ale i z wiarą oraz przestrzeganiem prawa — konstytucji ko­
ronnych! Wybór był zaiste trudny, ale też pięknie świadczy
0 Żółkiewskim w czasach, gdy kontrreformacja przeszła do zde­
cydowanej i udanej ofensywy.
Zwykło się patrzeć na feudałów ówczesnych i późniejszych jak
na uosobienie wszelkich wad i nieszczęść naszego społeczeństwa
1 państwa; jak na trutnie, które gnębiły i wyzyskiwały bez ograni­
czeń chłopów i mieszczan. Nie jest to wizerunek do końca praw­
dziwy: ekonomia ma swoje twarde prawa i szlachcic mógł o tyle
wyzyskać chłopa, o ile ten był silny, zdrowy i miał warsztat pra­
cy. Dowodem — choć zabrzmi to okrutnie — cena wieśniaka na
Rusi Czerwonej od trzech do dziesięciu razy wyższa niż cena
wołu.2 Szaleńców i sadystów gnębiących włościan ta sama szlach­
ta z pogardą zwała „panami Odrzychłopskimi”. Poza tym — to
przecież ci feudałowie zakładali miasta, szkoły, zamki, świątynie,
kolonizowali niemal bezludne kresy, które przemierzały ludy na
poziomie nomadów i których trzeba było bronić przed nimi. Za­
rzuca się herbowym wyzysk i bogacenie: ale i współczesne
państwa w zamian za podatki, które nieraz topione są nie wiado­
mo gdzie bądź wpadają do prywatnych kieszeni, spełniają funk­
282
I. SCHEDA
cje ochronne, socjalne, regulujące — tak samo, jak w XVII wie­
ku magnaci w swych posiadłościach. A miarą ich bezkarności
był, jak i teraz, gniew ludu.
Tę działalność można zauważyć choćby na przykładzie miasta
Żółkiewskiego: w swej „stolicy” hetman założył pocztę, aptekę,
browar, winiarnię, łaźnię; kazał wydrążyć studnie, za zezwole­
niem króla dał kupcom możliwość handlu i zysku na wspomnia­
nych targach i wielkich jarmarkach. W zamian za to mieszczanie
płacili po dwudziestu latach wolnizny dwa złote czynszu rocznie,
co oznaczało, że około tygodnia, dwóch w roku pracowali na
rzecz hetmana. Za te i, bywało, dodatkowe opłaty Żółkiewski
ochraniał ludność — zbudował między innymi fortyfikacje miej­
skie — oraz sprawował swoistą opiekę socjalną. Na przykład w
Żółkwi 1 stycznia 1600 roku postanowił wraz z małżonką wybu­
dować szpital, pod wezwaniem Świętego Wawrzyńca, gdzie dwa­
naście samotnych babek, jeden starzec oraz kucharka — jednak
tylko wyznania katolickiego — mieli zapewnioną spokojną sta­
rość. Warto się zresztą przyjrzeć, co ofiarowywał im Żółkiewski:
raz na rok pensjonariusze dostawali płaszcze z czarnego sukna,
parę butów i trzewików, po trzy koszule, suknie, chusty i czapki
baranie oraz — co dwa lata — kożuch, czapkę pilśniową czarną
i pas rzemienny. Przy kolegiacie hetman założył też szkołę.
Żółkiewski, dziecko epoki, dbał szczególnie o splendor rodu;
o własne wygody mniej, gdyż i tak życie upływało mu na wytrzą­
saniu kości — wprawdzie w karecie, ale po bezdrożach Rzeczy­
pospolitej. Zawsze jednak przyjemnie było po powrocie z wypra­
wy popatrzeć na rezydencję, którą chroniły mury i złocone cztery
baszty wyrastające ponad miasto, odstraszające Tatarów i symbo­
lizujące znaczenie i bogactwo hetmana. Zamek Żółkiewskich, „w
stylu polskim”, usytuowany tuż przy rynku miejskim, zbudowany
był na planie kwadratu. Wjeżdżało się doń bramą z herbem Lu­
bicz, zachowaną w dobrym stanie jeszcze na początku naszego
wieku. Powstał według projektu spolszczonego Włocha, pierw­
szego burmistrza Żółkwi, Pawła Szczęśliwego. Sale zamkowe,
obite adamaszkiem, aksamitem lub pozłacaną skórą gdańską,
283
CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY” HETMAN
ozdobione były pięknymi obrazami, kobiercami, makatami,
a nade wszystko ulubioną przez hetmana cenną bronią. W czasie
wojny z Moskwą Żółkiewski, jak pamiętamy, potrafił rozdać bo­
jarom wszystkie kosztowności — swoje i rotmistrzów — ale, wi­
dać, umiał odbić to sobie w dwójnasób: po zakończonej wypra­
wie moskiewskiej rezydencja tonęła w iście wschodnim przepy­
chu. Z okien swej siedziby hetman w wolnych chwilach mógł pa­
trzeć na rozległy ogród, przedzielony pawilonami ze szkła, na
wysoką wieżę i park ze zwierzyńcem, który założył w 1606 roku.
Czas umilały uczty i biesiady, choć w tym wypadku hetman
przesadzał z okazywaniem swej cnoty wstrzemięźliwości, czę­
sto nie podając na stół podstawowego napoju, piwa. Może po­
wodowały nim smutne doświadczenia, również osobiste; bywa­
ło też często, że podlewane piwem i winem spotkania towarzy­
skie zamieniały się w krwawe burdy. Nie bez kozery mieszka­
jąca tu szlachta wywodziła, że biesiada bierze się stąd, iż „bies
siada na niej” . Z drugiej strony widać, że hetman po prostu
manifestował swój umiar i skromność; w każdym razie odwie­
czny narkotyk Europy nie gościł na hetmańskim stole w Żół­
kwi, zapewne ku rozczarowaniu rozmiłowanej w miodach i wę­
grzynach szlachty.
Świetność rezydencji odpowiadała wielkości jego majątku.
Z kilkunastu wiosek urósł on do klucza osiemdziesięciu wsi roz­
rzuconych wokół Żółkwi i ponad stu osad na Zadnieprzu, gdzie
hetman prowadził intensywną akcję kolonizacyjną. Z uprawy
zboża i hodowli bydła, bartnictwa, sadownictwa i handlu Żół­
kiewski rok w rok otrzymywał grubo ponad sto tysięcy złotych.
A przecież trzymał także, nadane mu przez króla, dziewięć sta­
rostw, skąd tak do jego kieszeni, jak i skarbu państwa spływało
następne sto tysięcy. Jak wielu magnatów, część dochodów wyda­
wał na wojsko i cele państwowe, na ogół zgodne z racją stanu
Rzeczypospolitej, ale też lubił od czasu do czasu chwalić się
swym poświęceniem dla ojczyzny. Starał się uchodzić za człowie­
ka składającego na ołtarzu Rzeczypospolitej cały swój majątek.
Pisał do syna w testamencie: „Nie zostawiam ci włości i majętno-
284
I. SCHEDA
dci wielkich, choć z krwawej wysługi miałem dochód niemały;
wszystkom obracał na służbę Rzeczypospolitej i część majętności
po ojcu mym zostawionej uprzedałem, ale mi tego nie żal.”3
W rzeczywistości syn Jan — jedyny męski potomek hetma­
na — otrzymywał po ojcu olbrzymią schedę, stawiającą go w rzę­
dzie pierwszych magnatów Rzeczypospolitej. Dla niego to Żół­
kiewski tak zapobiegliwie powiększał swój majątek — choć robił
to o niebo delikatniej niż chciwy i bezpardonowy Zamoyski czy
leż niektórzy inni wielmoże. Syn był wprawdzie oczkiem w gło­
wie hetmana i jego żony, ale rodzice nie wahali się wychowywać
go w twardej i surowej szkole życia. Dość wcześnie poznał Jan
trud i nędzę żołnierskiego bytowania. Nie pozwalał też hetman
synowi na próżnowanie i lekkoduchostwo: wykształcony, twardy
i uczciwy rycerz, służący Bogu, ojczyźnie i królowi był jego idea­
łem — i takim pragnął widzieć syna. Jednak już za młodych lat
Janka okazało się, że woli on „zawiłe Euklidesa zadania” niż wo­
jaczkę. Natomiast córki dość szybko znalazły właściwych adora­
torów. Zofię, chwaloną dla niezwykłej ponoć piękności, wydano
w 1605 roku za wojewodę ruskiego Jana Daniłowicza (z tego
związku jeszcze za życia hetmana urodzi się Teofila, matka króla
Jana Sobieskiego), a Katarzynę w 1615 roku za dobrze zapowia­
dającego się dowódcę, Stanisława Koniecpolskiego. Zdaje się, że
uprzednio zerkała ona przychylnym okiem na Tomasza Zamoy­
skiego, syna wielkiego kanclerza: „panna Katarzyna, siostra
moja, kłania się bardzo pilnie WM swojemu Miłościwemu Pa­
nu” — donosił w 1606 roku Tomaszowi Jan Żółkiewski.4
Po chwalebnym udziale w wyprawie po czapkę Monomacha
miał hetman nieco czasu nie tylko na sprawy rodzinne i majątko­
we, ale i na pracę pisarską. Aby dać upust porywającym go uczu-
i iom i myślom, hetman chwycił za pióro, pisząc w 1612 roku w
obozie pod Tatarzyskami Pobudką do cnoty, namaszczoną rzecz
o trzystu Spartanach, czekających i zastanawiających się, czy zo­
stać, czy się cofnąć przed olbrzymią armią Kserksesa. Wzniosłe
słowa o konieczności obrony ojczyzny, sławie, wielkości śmierci
dla dobra kraju Żółkiewski wkładał w usta Spartan, ale w rzeczy­
285
CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY” HETMAN
wistości odnosiło się to do ówczesnej sytuacji na południowo­
-wschodniej granicy Polski. W zapale retorycznym — zresztą zgo­
dnie z praktyką epoki — hetman użył nawet słowa Bóg, a nic
bogowie, chociaż ów krótki dramat w zamyśle autora miał roz­
grywać się w starożytnej Grecji. W zakończeniu Żółkiewski do­
dał: „Greckie to; ale i w naszym narodzie słowiańskim siła się
znajdowało tak odważnych przykładów.” Rozważania bowiem
zawarte w Pobudce, pełne patosu i wyrazów pogardy wobec
śmierci, miały wpłynąć na nieliczne wojska polskie, które usiło­
wały powstrzymać szykującą się nawałę tatarsko-turecką. Żół­
kiewski pozował tu na Leonidasa w kontuszu i zgodnie ze zna­
nym nam pragnieniem śmierci w obronie ojczyzny, nawoływał,
by „krzyknęli potem przez aklamację wszyscy: «Nie chcemy wię­
cej mówić. Miła czci, dla ciebie dziś radzi damy gardła!»”!'
W 1618 roku, gdy imperium otomańskie coraz groźniej spogląda­
ło na Lechistan, dzieło to ukazało się drukiem i o tyle spełniło
swą rolę, że istotnie Polacy w dwa lata później dali gardła pod
pohańskimi szablami, ale bynajmniej nie w obronie czci.
W drugim swym dziele Żółkiewski wzorował się z kolei na
Ksenofoncie i Cezarze. Wokół wojny moskiewskiej i nie wyko­
rzystanych szans Rzeczypospolitej na wschodzie narosło tyle kon­
trowersji, że hetman czuł się w obowiązku zdać relację ze swego
udziału w tej wojnie i rozgrywających się wydarzeń.6 Zadanie
miał ułatwione, gdyż wiele wskazuje, iż podczas wyprawy kazał
prowadzić diariusz7 — i on miał poczucie, iż w historii Polski
dzieją się rzeczy wielkie. W powstałym na tej podstawie między
13 lutego a 27 września 1612 roku pamiętniku zatytułowanym
Początek i progres wojny moskiewskiej hetman pisał w trzeciej
osobie jak zresztą większość ówczesnych kronikarzy (np. Ś.
Orzelski, J. D. Solikowski, J. P. Sapieha, J. Budziłło); przejął
też lapidarny, logiczny, obiektywny styl Cezara. Żółkiewski w
swym pisarstwie z jednej skrajności popadł tu w drugą: odrzucił
sztafaż patosu na rzecz skromności. Piórem władał świetnie: pa­
miętnik stał się nie tylko nieocenionym źródłem poznania dzie­
jów wyprawy na wschód, ale także dziełem literackim, pisanym
286
I. SCHEDA
piękną polszczyzną. Umiejętność lapidarnego opisu, celnego
Klwierdzenia, delikatna subtelna aluzja i nierubaszne, dyskretne
poczucie humoru przebijają z kart pamiętnika, dotąd zrozumiałe­
go i jasnego. W podręcznikach historii literatury znajdujemy bar­
dzo pochlebne oceny.
Początek i progres nie został wydany drukiem przez autora,
ii głównym powodem było, zdaje się, ukazywanie na kartach
dzieła w nie najlepszym świetle nie tylko samowolnych poczynań
Mniszcha i wielu innych, ale i króla: chodziło o różnice między
planami Zygmunta III a koncepcjami hetmana. Poza tym Żół­
kiewski pisał o żyjących ludziach i żywych problemach, co
wprawdzie zmusza do kreślenia półprawd i stosowania przemil­
czeń, ale i tak nie chroni przed atakami przewrażliwionych i ura­
żonych. A tego, zdaje się, nasz weredyk chciał uniknąć. Mimo
lo jego pamiętnik krążył wśród magnatów i szlachty w licznych
odpisach.
Rzeczypospolitej przypadła po wojnie z Moskwą jeszcze jedna
scheda. Były nią konfederacje wojskowe, które w niczym nie
przypominały względnie spokojnych organizacji wojskowych, do­
chodzących swych praw do żołdu, a przysparzających hetmanowi
lak wielu finansowych kłopotów. W ziemi moskiewskiej żołnierz
polski — szczególnie z obozu tuszyńskiego — oduczył się regular­
nej walki, a nauczył skutecznie rabunku. Rzeczpospolita zaczy­
nała tym samym dorównywać krajom zachodnim, gdzie jednak
grabieże wojsk kondotierów przewyższały to, co oglądano w Pol­
sce. Konfederacje te stały się głównym problemem w polityce
wewnętrznej kraju.
Pod koniec 1611 roku wymęczone, obdarte wojsko królewskie
w Rosji po wielu pertraktacjach zagroziło Zygmuntowi ostatecz­
nym wypowiedzeniem służby, jeśli żołd nie zostanie wypłacony.
W obozie pod Rohaczewem oddziały te obwołały „starszym”,
.i potem marszałkiem Józefa Cieklińskiego i samowolnie ruszyły
na Moskwę. Tutaj skumały się z załogą polską, stojącą jeszcze
wówczas na Kremlu: postanowiono wspólnie wypowiedzieć służ­
bę królowi i zawiązać konfederację wojska znajdującego się w
287
CZĘŚĆ CZWARTA — ..ŚWIĘTY" HETMAN
Moskwie lub koło stolicy Rosji, stąd zwanego „stołecznym” (da­
wne pułki Aleksandra Zborowskiego), by „o dochodzeniu żołdu
swego pomyśleć”.8 Trzeba przyznać, że ta część żądań była słusz­
na. Sześć miesięcy czekano na odpowiedź sejmu; gdy zapłata nic
przyszła w czerwcu 1612 roku konfederaci ruszyli ku granicom
Rzeczypospolitej. Przedtem Ciekliński usiłował zapewnić sobie
poparcie Żółkiewskiego i zrobił to niesłychanie umiejętnie: obsy- ’
pał go wieloma komplementami i pisał o nie wygasającej miłości
wojska do hetmana, dokonującego „rzeczy, (...) którym się
wszystek świat dziwować musi, które każdy wiek wysławiać”.9
Komplementy hetman przełknął łatwo — w odpowiedzi po­
chwalił zasługi i „dzielność waszmościów” — i obiecał wstawić
się u króla w kwestii skądinąd słusznych roszczeń finansowych
skonfederowanych wojsk.10 Robił to tym chętniej, że początko­
wo Ciekliński postępował oględnie, wybierając z królewszczyzn
tyle żywności, ile było trzeba do wykarmienia żołnierzy, i czeka­
jąc cierpliwie na wypłatę żołdu. Ponadto hetman mógł w jakimś
stopniu kontrolować poczynania konfederacji nie tylko ze wzglę­
du na duży autorytet, jaki posiadał u swych byłych towarzyszy
broni, ale i poprzez zaufanego agenta, Wojciecha Miaskowskie-
go, który informował hetmana o nastrojach i poczynaniach zwią­
zku żołnierskiego.11
Król wyznaczył Żółkiewskiego do rozmów z konfederatami;
aby nie czuł się zbyt pewnie, przydał mu do towarzystwa ambit­
nego i dumnego, późniejszego adwersarza politycznego hetmana,
księcia Jerzego Zbaraskiego. Ale konfederaci wcale nie byli chęt­
ni do spotkania z komisarzami: nie wierzyli nie tyle hetmanowi,
ile w jego wpływ na króla, który — twierdzili — już przedtem
dawał dowody, iż nie dotrzymuje zobowiązań zaciągniętych prze/
hetmana. Konfederatom szło oczywiście o sprawy moskiewskie.
Niewiara w dobre intencje monarchy, rozczarowanie do jego nie­
szczerej polityki było tak duże, że „panem nie chcą już niektórzy
mianować króla jegomości” — donosił w sierpniu 1612 roku Mia-
skowski.12 Odżywało widmo rokoszu! Jednak autorytet Żółkiew­
skiego sprawił, że do spotkania z deputacją konfederatów wresz-
288
I. SCHEDA
cie doszło, w Sokalu: biedny hetman ze łzami w oczach mógł je­
dynie obiecać im rychłą nagrodę, jeśli wrócą do Moskwy i pomo­
gą wprowadzić królewicza Władysława na stolec carski!13 Ale
żołnierze mieli dość wojowania na kredyt: oświadczyli, że jeżeli
w ustalonym terminie zapłata nie nadejdzie, wjadą w dobra kró­
lewskie. Natomiast obecnie zobowiązują się bronić granic Rze­
czypospolitej w razie konieczności. Żółkiewski zaraz po rozmo­
wie zmuszony był do skorzystania z pomocy Józefa Cieklińskiego
i jego konfederatów — w tym czasie orda okropnie pustoszyła
Podole — czym naraził się na zarzuty szlachty, iż wiąże się ze
zbuntowanymi oddziałami, miast je rozbić.14
Nie dostawszy żołdu, konfederaci zajmowali również stopnio­
wo ekonomie królewskie i duchowne wokół Lwowa i na Podolu,
przejęli myta na Wiśle i żupy wielickie. Obrazu nieszczęść dopeł­
niały dwie następne konfederacje: pierwsza, złożona z żołnierzy
byłej załogi smoleńskiej pod Zbigniewem Silnickim, rozlana po
Wielkopolsce od wiosny 1613 roku z ośrodkiem w Bydgoszczy,
i druga — dawnych wojaków Jana Piotra Sapiehy, rządząca się w
Brześciu Litewskim pod rozkazami Wacława Pobiedzińskiego
i Jana Zaliwskiego.
Rzeczpospolita żyła w napięciu pomieszanym z podziwem. Na­
pięcie: siedem tysięcy towarzyszy Cieklińskiego stanowiło nieo­
bliczalną siłę, która mogła zniszczyć majętności szlacheckie, ulec
niewygasłym do końca emocjom porokoszowym i ruszyć przeciw­
ko władzy. Trzeba jednak przyznać, że sprytny Ciekliński nie dał
się sprowokować opozycjonistom królewskim w rodzaju Herbur-
ta, którzy namawiali, „by my z chorągwiami pod Warszawę szli”,
gdzie „powetujecie wszystkiego (...), a pójdziem (...) wszyscy
z wami”.15 Podziw: w ciągu dwóch lat Ciekliński pokazał, jak po­
winien funkcjonować aparat skarbowy Rzeczypospolitej. Spraw­
nie wybierano podatki, cła, myta, kontrolowano urzędników kró­
lewskich. Ciekliński, człowiek olbrzymich talentów organizacyj­
nych, starał się oszczędzać dobra braci szlachty, ale gdy w grę
wchodziła krzywda jego żołnierzy, nie wahał się nakładać na
Lwów czy Poznań kontrybucji i wysyłać ekspedycji karnych, po-
|y — J. Besala 289
CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY” HETMAN
czynających sobie krwawo i okrutnie. To wtedy zaczęto konfede­
ratów nazywać nie braćmi, ale barbarzyńcami Moskwicinami, be­
stiami okrutnymi i podpalaczami, mobilizując przeciw nim opinię
szlachecką. Mimo że tymczasem chorągwie konfederackie z po­
wodzeniem chroniły pogranicza Rzeczypospolitej przed czambu­
łami tatarskimi.
W lutym 1613 roku zebrał się sejm. Król chciał wysondować
senat głównie w kwestii nowej wyprawy na wschód; Żółkiewski
uchylił się od dyskusji, prawdopodobnie celowo spóźniając się na
obrady izby wyższej parlamentu. Jednak uwaga izby poselskiej
była w głównej mierze skierowana na sprawy konfederackie: ro­
szczenia dawnych pułków Zborowskiego urosły do astronomicz­
nej podówczas sumy 2 860 000 złotych! Posłowie udali się też „na
górę”, by prosić senatorów o wpłynięcie na króla w sprawie na­
dania Stanisławowi Żółkiewskiemu buławy wielkiej koronnej.
Na próżno. Być może fakt ten spowodował, że hetman uchylił
się od udziału w kolejnej komisji, tak zwanej brzeskiej, mającej
rozmawiać z konfederatami. Król i senat, obawiając się, widać,
rokoszu, byli skłonni do ustępstw wobec żądań związku „stołecz­
nego”; padały głosy, by jeszcze raz spróbować wysłać skonfede-
rowane wojsko na Moskwę. Mimo że w trakcie obrad dowiedzia­
no się od hetmana Chodkiewicza o wyborze przez Sobór Ziemski
Michała Romanowa na tron carski. W końcu izba poselska zgo­
dziła się na zebranie i wypłacenie zaległego żołdu konfederatom.
Utworzono nową wieloosobową komisję, w której składzie zna­
lazł się znów Żółkiewski wespół z Mikołajem Zebrzydowskim,
Marcinem Stadnickim i innymi.
Hetman był dotąd ustępliwy wobec swych dawnych żołnierzy,
piszących takie piękne listy do niego. Jednak bezpośrednie kon­
takty z nimi, nieumiarkowane żądania.i wreszcie coraz groźniej­
sze łupiestwa wzbudziły jego dezaprobatę: przestał bawić się w
sentymenty, gdy w grę wchodziło bezpieczeństwo wewnętrzne
Rzeczypospolitej i konkretne pieniądze do zapłacenia, zresztą
znów niesłychanie wolno płynące do skarbu państwa. Dlatego
hetman zamierzał skończyć z układami i wybić klin klinem: za-
290
I. SCHEDA
wiązać nową konfederację, która rozniosłaby stare związki, za­
wiązane jeszcze w Rosji. Wiedział dobrze, po co to robi: jego
własne chorągwie kwarciane pod wpływem agitacji konfederatów
także żądały natychmiastowego zapłacenia żołdu lub szły w roz­
sypkę. Król jednak, obawiając się nowej wojny domowej, odrzu­
cił ten plan.16
Hetman, jako komisarz, zjechał więc 8 maja 1613 roku koło
Lwowa na rozmowy z konfederatami. Stosował, za zgodą króla,
metodę kija i marchewki: deklarował gotowość do negocjacji,
a jednocześnie niedaleko rozłożył świeżo zaciągnięty dwutysięcz­
ny oddział. Fakty te oraz zagrożenie tatarskie, któremu trzeba
było się przeciwstawić, sprawiły, że osiągnięto kompromis: „woj­
sko stołeczne” zgodziło się na trzynaście tygodni spokoju, w cza­
sie których skarb miał zebrać zaległą sumę ponad miliona złotych
na wypłatę konfederacji.
Aby jednak sumę tę uzyskać od szlachty, należało zwołać w
tymże roku kolejny sejm: tym razem pierwszy w dziejach pol­
skiego parlamentu sejm nadzwyczajny. Rozpoczął się on 3 grud­
nia 1613 roku i obradował pod wyraźnym terrorem konfederac-
kim. Maskiewicz, wybrany na delegata konfederatów „stołecz­
nych” na sejm, chwalił się: „mieliśmy wielką wolność na tym sej­
mie; w nocy, o północy zbroić, co posiec, zabić wolno; żaden nie
śmiał słowa rzec (...). Zabili nasi drabanta królewskiego, nie wy-
konywali-ć egzekucji, choć pod sejm i pod bokiem królewskim,
ale sami z ugodą nas szukali...” 17 Ponad władzą była władza. Po­
słowie konfederaccy — w tym Maskiewicz —- nie zawahali się
również wypomnieć królowi, że utracił Moskwę i tron dla syna
7 powodu „niedotrzymania poprzysiężonego układu”18 i konse­
kwencją tego są również trudności wewnętrzne. Argumentacja
była tak trafna, że dwór wolał zrezygnować z polemiki ustnej:
uczyniono to dopiero na piśmie.
Większość senatorów i posłów opowiedziała się za zebraniem
poborów, które miano przeznaczyć na wypłatę konfederatom
nieszczęsnego żołdu i pokrycie innych narosłych zaległości. Na
ogół wiązano to z koniecznością zorganizowania nowej wyprawy
w* 291
CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY” HETMAN
do Moskwy. Żółkiewski, który zjechał na sejm znów spóźniony,
bo dopiero 11 grudnia, i tym razem (podobnie było na sejmie
lutowym) nie wygłosił przemówienia, które zawierałoby jego
program polityczny czy wojskowy: nawet przebieg rozmów komi­
sji we Lwowie relacjonował nie on, ale jego zięć, wojewoda rus­
ki, Jan Daniłowicz. W sposób nieco niezrozumiały w kwestiach
dotyczących całego państwa, a nawet konfederacji, Żółkiewski
milczał. Stwierdził jedynie krótko, iż dostał właśnie wiadomość
0 wtargnięciu Tatarów na Wołoszczyznę, wspomniał o braku
wieści od posłów polskich ze Stambułu i poprosił sejm o pomoc
w zażegnaniu niebezpieczeństwa.19 Ergo — mówił tylko to. co
związane było z obowiązkami hetmana p o l n e g o koronnego,
mającego strzec granic południowo-wschodnich. Czyżby dumny
Żółkiewski poczuł jednak urazę do króla, iż nie oddaje nadal bu­
ławy wielkiej koronnej — mimo głosów posłów — w jego ręce?
Sejm nadzwyczajny zakończył się pomyślnie i był dowodem,
że parlament polski potrafi funkcjonować bardzo sprawnie:
uchwalono pobory na wypłatę dla konfederacji. Uchwały doty­
czyły również hetmana bezpośrednio: w artykule „O Kozakach
1 ludziach swawolnych”20 nakazano Żółkiewskiemu ścigać i karać
na gardle ludzi zajmujących się rozbojem. Po zakończeniu sejmu
hetman zajęty był jednak bardziej, jako komisarz w komisji
lwowskiej, sprawą zebrania i wypłaty uchwalonych sum Ciekliń­
skiemu. Czas był najwyższy, gdyż nikt już właściwie nie był w
stanie zapanować nad sfrustrowanymi wojskami: doszło do tego,
że z zapamiętaniem, które rodzi bezczynność, cięli się między
sobą. Władze obawiały się, że zabawa ta szybko znudzi się skon-
federowanym i ruszą oni przeciw chorągwiom królewskim. Zy­
gmunt III zastawiał zatem dobra stołowe, zaciągano kredyty
u magnatów i mieszczan; sam Żółkiewski pożyczył dwadzieścia
jeden tysięcy złotych, którą to sumę miano mu oddać po sejmie
1616 roku, a w rzeczywistości zwrócono ją, zdaje się, dopiero po
śmierci hetmana, Reginie.21
Wypłacenie wreszcie do końca owych dwóch milionów ośmiu­
set tysięcy dawnym pułkom stołecznym Aleksandra Zborowskie­
292
1. SCHEDA
go, a właściwie wszystkim konfederacjom ogromnej kwoty pięciu
i pół miliona złotych — widomy znak potężnych możliwości fi­
nansowych rzekomo biedniejącej Rzeczypospolitej — wpłynęło
na rozwiązanie niebezpiecznych związków. Szesnastego kwietnia
1614 roku w kościele farnym we Lwowie w obecności hetmana
Żółkiewskiego żołnierze Cieklińskiego „z wielkim żalem”22 spali­
li uroczyście akt konfederacji i rozjechali się do domów.
Było czego żałować: wbrew zapewnieniom sejmu o „asekura­
cji” oskarżono przywódców konfederacji o ciężkie przestępstwa
i wezwano przed sąd sejmowy. Niektórzy — świadomi dotychcza­
sowej bezkarności — ośmielili się przybyć do Warszawy, na sejm
rozpoczęty w lutym 1615 roku. Ale i oni, gdy na tym właśnie sej­
mie odsądzono przywódców i delegatów związku od czci, uszli ze
stolicy. Pomysł obozu królewskiego, a chyba i Żółkiewskiego,
pochwycony przez ogół szlachty, aby gwałt nie pozostał bez kary,
był dobry, wykonanie złe: złamano poprzednią ustawę sejmową
o „asekuracji”. W rezultacie w Prusach, a następnie w Koronie
upiór konfederacji odżył w groźnej postaci. Żółkiewski, nie cze­
kając na rozkazy królewskie, zebrał kilka rot, najął piechotę, stu
Kozaków, zaciężnych Walonów w liczbie kilkudziesięciu i ruszył
przeciw zbuntowanym. W przedniej straży szedł zięć hetmana,
mąż jego córki Katarzyny, starosta wieluński Stanisław Koniec­
polski. To on właśnie rozbił część chorągwi jednego z przywód­
ców konfederackich, Karwackiego, a za resztą pognał ku Dnie­
strowi. Nim jednak dopadł „swawolników”, Karwacki zdołał złu-
pić majątek Chodorowskich. Siedemnastego maja 1615 roku Ko­
niecpolski z Janem Żółkiewskim stoczyli zwycięską bitwę pod
Kohatynem: większość banitów uciekła przez rzekę, część roznie­
siono na szablach, przywódców pojmano.23 Sam Józef Ciekliński
ukrywać się będzie w Karpatach do listopada 1616 roku, kiedy to
ceniący go mimo wszystko hetman wystara się u króla na sejmie
tegoż roku o glejt „dla przezpiecznego przemieszkiwania przy
wojsku jego królewskiej mości”,24 gdzie dawny marszałek konfe­
deracji miał zmazać swoje winy.
Po raz pierwszy dał o sobie znać powolny zanik olbrzymiej
293

CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY” HETMAN
energii, cechującej dotąd hetmana; w błyskawicznych działa­
niach główną rolę odgrywają już przygotowani przez niego na­
stępcy: to Koniecpolskiego z synem wysyła hetman do pogoni
i bezpośredniego starcia. Wiek i zdrowie, z którym kasztelan
lwowski zawsze miał kłopoty, nie pozwalają mu już na forsow-
niejszy wysiłek. Żółkiewski potrafi jednak być nadal ruchliwy,
przemierzając duże odległości z Żółkwi do Kijowa czy też w od­
wrotnym kierunku, do Warszawy.
Przywódców i schwytanych towarzyszy przywieziono do Lwo­
wa na egzekucję. Opis jej określa w jakiś sposób czasy i człowie­
ka: Żółkiewski był jej świadkiem. „Naprzód Karwackiego przy­
wieziono na kolesie na plac, pojźrzy, ano pal okrutny leży i z in­
szymi przyprawami, na którym miał odpoczynąć: począł sobą
trwożyć, westchnąwszy, rzekł: O mój Boże! Na takążem ja to
śmierć okrutną zarobił? (...). Po tym go katowie wzięli, na ziemi
położyli, on okrutny pal weń wbijali. W tym zawoła do spowied­
nika: Ojcze, przebóg, diabli mi przeszkadzają. A spowiednik na
wszystek lud zawoła: Wszyscy najświętsze imię Jezus wołajcie!
I krzyknęli wszyscy głosem wielkim: Jezus, Jezus! aż na mile było
słychać on głos straszliwy. I tak Karwackiego z palem podniesio­
no na jednej stronie miasta Lwowa.
Kąckiego na drugiej stronie miasta także na pal wbito.
Skipora na trzeciej stronie miasta ćwiartowano.
Kniazika Borowskiego na czwartej stronie także ćwiartowano.
W tydzień po tych szesnaście towarzyszów ścięto, drudzy jesz­
cze siedzą.”25
Król pochwalił swego hetmana za walkę z rewoltą26 i był wy­
raźnie zadowolony: znikła zmora ewentualnego rokoszu i podwa­
żania władzy majestatu. Żółkiewski miał o wiele mniej powodów
do satysfakcji: zdawał sobie dobrze sprawę, że ścięcie głów szla­
checkich, chociaż banitów, nie uchodzi w tym kraju płazem. Pa­
miętał gorzkie czasy infamisa Samuela Zborowskiego. Wiedział,
ile wysiłku kosztowało go, by mniej znacznego, choć bogatego
szlachcica, Konstantego Korniakta, skazanego za zwadę z rotmi­
strzem Stanisławem Branickim na zamknięcie w wieży na zwy­
294
\
I. S C H E D A
czajowy rok i sześć tygodni, zmusić do udania się w celu wykona­
nia kary do Przemyśla.27 Pamiętał, ile gwałtów uczynił w 1608
roku Ludwik Poniatowski, „gorszy snadź niż Nalewajko”,28 który
potem ożenił się z osobą godną jego postępków, wdową po Stani­
sławie Diable Stadnickim, i nikt nie śmiał go pozwać przed trybu­
nał i ukarać. I mimo że hetman czynił z punktu widzenia intere­
sów szlachty i państwa dobrze i sprawiedliwie, mimo że hydrze
konfederacji już dawno należało uciąć głowę (domagał się tego
jeszcze Zamoyski), Żółkiewski wolał napisać w trzeciej osobie
i rozprowadzić broszurkę, w której usprawiedliwiał się przed bra­
cią herbową ze ścięcia głów szlacheckich. Prosił też króla, by druga
partia banitów była stracona nie w jego obecności, ale Mniszcha,
starosty lwowskiego, „by nie udawano [obmawiano], że to ja sam
z prywatnego jakiego rankoru [urazy] przeciwko onym czynię”.29
Jeszcze przed rozbiciem konfederatów Żółkiewski, kolejny raz
spóźniony, pojawił się na sejmie, otwartym w lutym 1615 roku.
Był to, na szczęście, ostatni sejm za życia Zygmunta Wazy, który
nie doszedł do skutku, ale też jego znaczenie było niemałe: nie­
którzy posłowie chcieli wreszcie zreformować porządek obrad
sejmowych! Owa istotna reforma polegać miała na tym, by po­
słowie siedzieli na wyznaczonych miejscach, by mówiącemu nie
przerywano, nie wprowadzano bez zgody marszałka do izby po­
selskiej nikogo — a szczególnie zbrojnych pachołków — poza
wybranymi posłami i wreszcie — aby do króla i senatu, „na górę”
Zamku w Warszawie, udawać się tylko z podjętymi wcześniej
uchwałami. Jednak do wspólnych ustaleń nawet w tej kwestii nie
doszło: posłowie woleli barwną i żywiołową dyskusję, akcento­
waną nieraz brzękiem szabel — zgodnie z ich własnym wyobraże­
niem wolności — niż niewolący ich inicjatywę i pomysły porządek.
Nasz hetman i na tym sejmie uchylił się od wotowania jako
senator, pomijając znów milczeniem plany króla. Wystąpił jedy­
nie jako komisarz wyznaczony do układów z konfederatami, któ­
rych zganił za wymuszenie ogromnych sum, oraz jako hetman
polny, biorąc udział w komisji do spraw obronności granic.
Zszedł nawet do izby poselskiej wraz z Janem Karolem Chodkie­
295
CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY” HETMAN
wiczem, gdzie dowodził niebezpieczeństwa tureckiego i nakłaniał
posłów, by pomyśleli o sposobie ochrony Rzeczypospolitej na
granicach z Tatarami i Turcją. Ale — jak wiemy — sejm rozszedł
się bez uchwał.
Tymczasem stosunki na południu — o czym niżej — zaostrzały
się coraz bardziej. Żółkiewski, któremu możni nie pomogli w od­
parciu najazdu tatarskiego, a szlachta lekceważyła nadal prze­
strogi jego i króla, w liście do Zygmunta III twierdził, że temu
niebezpieczeństwu „nie może się zabieżeć, jeno złożeniem sej­
mu”.30 Było to na rękę monarsze, który nie tylko uporczywie my­
ślał o wyprawie swego syna na Moskwę, ale i przedstawił szlach­
cie... plan odzyskania tronu szwedzkiego. Jeśli pierwszy zamiar
można zrozumieć, gdyż rzeczywiście w tym czasie w Moskwie na
powrót wzmacniał się obóz propolski, niechętny Romanowowi,
to drugi oznaczał mierzenie sił na zamiary.
Przed kolejnym sejmem rozpoczęła się dyskusja na sejmikach
nad propozycjami od tronu — legacją królewską. Najostrzej w
kwestii zagrożenia tureckiego zareagował sejmik wiszneński, re­
prezentujący nękaną najazdami Ruś; nalegano, aby senatorowie
z ziem ukrainnych oddali swe poczty pod komendę hetmana pol­
nego, a żołnierze kwarciani zostali zebrani na powrót na Ukrai­
nie, by nie byli rozpuszczani po różnych dobrach lub wzywani,
jak się to ostatnio zdarzyło, przed trybunał sądowy aż w Lubli­
nie — tak że Żółkiewski nie miał kim dowodzić. Było to echo
żądań hetmana: Żółkiewski bowiem już przedtem zabiegał, aby
w myśl uchwał sejmu 1591 roku żołnierze w chwilach niebez­
piecznych dla Rzeczypospolitej nie byli wzywani przed sądy, gdyż
urażeni łatwo wypowiadają służbę, a granice państwa zostają bez
obrony.
Dwudziestego szóstego kwietnia 1616 roku rozpoczęły się
obrady sejmu. Coraz częstsze najazdy Tatarów, niefortunne wy­
prawy polskich magnatów, a nade wszystko niemoc sparaliżowa­
nego brakiem wojska hetmana polnego — wpłynęły na ożywienie
działalności sejmowej Żółkiewskiego. Tym razem senatorowie
i król usłyszeli obszerne wotum, w którym hetman zawarł swoje
296
I. SCHEDA
widzenie najważniejszych spraw, decydujących o losach i przy­
szłości Rzeczypospolitej.
Pokrywało się ono całkowicie z programem dworu i króla.
W nieoczekiwany sposób Żółkiewski bronił Zygmunta Wazy
przed zarzutami posłów, jakoby król rozpoczął wojnę moskiew­
ską bez pozwolenia stanów; wojna ta — dowodził hetman — za­
pobiegła agresji Moskwy na Litwę! Teraz należy ją zakończyć,
wyprawiając królewicza Władysława z dobrze przygotowaną ar­
mią, co zmusi Rosjan do ustępstw. Jeśli idzie o Turcję, to Żół­
kiewski przewidywał wojnę z sułtanem i wyraźnie obawiał się
tego, radząc zawrzeć traktat i poprzeć go demonstracją zbrojną.
Sytuację w Mołdawii chciał zmienić poprzez zorganizowanie spi­
sku na życie niechętnego Polsce hospodara Stefana IX Tomszy.
Brak żołnierza kwarcianego na Ukrainie to wynik egoizmu wiel­
możów, którzy nie pozwalają na stacjonowanie wojska kwarcia­
nego w swych dobrach, ogólnego rozprzężenia i zaniku elemen­
tarnej dyscypliny wojskowej, z czym się wiąże słabość władzy
hetmańskiej: żołnierze są nadal pozywani przed trybunał w Lu­
blinie z pominięciem hetmana. Stąd swawola kozacka, którą na­
leżałoby skrępować, wysyłając komisje na rozmowy z mołojca-
mi, stąd też bezkarne najazdy tatarskie. Aby im ad hoc zapobiec,
Żółkiewski radził dawanie — jak to było w tradycji — upomin­
ków. Odnośnie do planów odzyskania tronu szwedzkiego przez
Zygmunta Wazę, hetman właściwie też poparł króla, sugerując
wprawdzie układy, ale... „przeniesieniem wojny w gniazdo nie­
przyjaciela kończyć tę wojnę trzeba, albo jej nigdy końca nie bę­
dzie”. Wreszcie — omawiając kwestie wewnętrzne — Żółkiewski
spostrzegł widoczny symptom słabości parlamentaryzmu pol­
skiego: wzrost znaczenia sejmików kosztem sejmu, co staje się
początkiem „zgwałcenia praw i nierządu. Sejmik każdy już u nas
sejmem” — stwierdził celnie i dosadnie hetman.31
Większość senatorów poparła Żółkiewskiego w kwestiach do­
tyczących zwiększenia władzy hetmańskiej o uprawnienia sądo­
we. Padły nawet takie sformułowania — aby żołnierz bał się bar­
dziej hetmana niż nieprzyjaciela. Ale Żółkiewski miał już zacię­
297
CZĘŚĆ CZWARTA — ..ŚWIĘTY" HETMAN I. SCHEDA

tych wrogów: jeden z nich, wojewoda sandomierski i bliski krew­ Posłowie, którzy znaleźli się „na górze”, przed obliczem króla
ny niesławnej pamięci Samuela Zborowskiego, Zbigniew Osso­ i senatu z petycją, uważali nadal za swój obowiązek przypomnieć
liński, nie tylko zarzucił Żółkiewskiemu nieudolność wojskowy monarsze o zasługach i nagrodzie dla hetmanów: koronnego i li­
i prywatę, ale zakwestionował nawet dożywotność urzędu hetma­ tewskiego. Zygmunt III łaskawie przychylił się do prośby, obie­
na. Nie zrażony tym Żółkiewski usiłował po tajnych naradach cując stosownie do zasług wynagrodzić obydwu; czynił to tym
komisji do spraw obrony wyjaśnić przed izbą poselską koniecz­ chętniej, że Żółkiewski po okresie milczenia znów mocno poparł
ność zaciągnięcia dziesięciotysięcznej armii, złożonej z pięciu ty­ politykę dworu.
sięcy husarzy, dwóch tysięcy Kozaków i trzech tysięcy piechurów. Ale u powolnego Wazy droga od słów do czynów była dość
Przedstawił też obszerny traktat O chowaniu żołnierza kwarcia- długa, a niechęć do rozdawania wakansów wprost zdumiewająca.
nego. Hetman domagał się w nim utworzenia jak największej ar­ Pył to — w odniesieniu do osoby Żółkiewskiego — kolejny błąd
mii stałej („wojsko to, ile być może, dobrze żeby było najwięk­ króla. Może stąd coraz bardziej widoczne rozdrażnienie hetma­
sze”), ale też sądził, że trzy czy cztery tysiące jazdy — „tysiąc na, które zauważył wydawca jego listów, Tadeusz Lubomirski:
konnych, husarzy drugi tysiąc, Kozaków także tysiąc”32 — przeci­ „w pismach z tych lat przebija się cierpkość w słowach; widać, że
nającej szlaki przemarszów tatarskich, zdoła odeprzeć każdy na­ się hetman starzeje, ponieważ dotąd jednym z rysów charakteru
jazd ordy. Wiele miejsca poświęcił Żółkiewski nieszczęsnej kwe­ piszącego były pełne wzniosłości słodycz i namaszczenie, zwłasz­
stii żołdu i prowiantowania wojsk: całkiem słusznie proponował cza ilekroć mówi o wrogu”. Sporo w tym racji: „kat im wierz,
utworzenie stanowiska kwatermistrza (prowiantmajstra) na wzór mogą tak głos puszczać, a co innego uczynić”, pisze hetman bez
rzymskiego magistra annonae, który by dbał o te sprawy, co mia­ ogródek o podstępnych Turkach i zdradzieckich Mołdawia-
ło skłonić żołnierzy do zaprzestania rabunku bydła, żywności etc. nach.34 To już jest inny Żółkiewski.
Na to wszystko trzeba było jednak uchwalenia następnych sześ­
ciu poborów rozłożonych na dwa lata — ale w zamian Żółkiewski
z Lwem Sapiehą przed posłami obiecywali, że „od morza do mo­
rza pokój sobie wieczny uczynimy, państwa takie przyłączymy do
Korony, że poganom srodzy będziem”.33
Argumenty te trafiały do przekonań szlachty i sejm 1616 roku za­
kończył się niemal zupełnym sukcesem króla. Posłowie wyrazili zgo­
dę na dwa pobory, wyprawę moskiewską, opłacenie obrony potocz­
nej, a nawet deklarowali pomoc Zygmuntowi Wazie w odzyskaniu
Szwecji. Natomiast projekt zreformowania wojska kwarcianego, wy­
sunięty przez Żółkiewskiego, upadł: zgodzono się jedynie na pod­
wyższenie żołdu dla żołnierzy. Przyczynili się do tego jego potężni
antagoniści, Zbarascy, i inni magnaci ukrainni, obawiający się naru­
szenia swej substancji majątkowej przez wojska kwarciane. W ten
sposób próba ujęcia w karby i powiększenia obrony potocznej, pod­
jęta przez Żółkiewskiego, skończyła się, niestety, niepowodzeniem.

298

Rozdział 11
SZWAGROWIE MOHYŁÓW
Przebieg 'sejmów — od „triumfalnego” w 1611 roku do tego
z 1616 — pokrótce scharakteryzowany wyżej, jak i stanowisko
na nich Żółkiewskiego, związany byl oczywiście z wydarzeniami
w granicach Rzeczypospolitej i poza nią. I tylko te okoliczności
pozwalają lepiej zrozumieć istne meandry postępowania hetma­
na, początkowo rozżalonego i milczącego, a następnie opowiada­
jącego się gorąco za polityką króla. Prześledźmy zatem teraz te
zdarzenia i udział w nich Żółkiewskiego.
Największym osiągnięciem hospodara Mołdawii Jeremiego
Mohyły, osadzonego niegdyś na tronie przez Zamoyskiego, było
posiadanie czterech córek i wydanie ich za mąż za polskich ma­
gnatów. Za życia Mohyły jego zięciami stali się książęta Michał
Wiśniowiecki i Samuel Korecki oraz starosta feliński Stefan Po­
tocki; następna córka wyjdzie za kasztelana sieradzkiego, Maksy­
miliana Przerębskiego. Umierając w 1606 roku, Mohyła mógł
być spokojny, że interesów jego rodu po kądzieli strzec będą
polscy panowie. Po mieczu władza w Mołdawii miała się opierać
kolejno na trzech synach — szwagrach wspomnianych magna­
tów.
Jednak chętnych do władzy w naddunajskich księstwach było
tradycyjnie już dużo więcej, mimo niebezpieczeństw z nią zwią­
zanych. Na dodatek sytuacja zmieniła się: podczas gdy sułtan był
skłonny tolerować osadzenie polskich stronników na tronach ho-
spodarskich przez antyhabsburskiego Zamoyskiego, to żadną
300
II. SZWAGROWIE MOHYŁÓW
miarą nie mógł się zgodzić na ten zabieg dokonywany przez zau­
szników prohabsburskiego Zygmunta Wazy. Toteż gdy niechętny
Austrii władca Siedmiogrodu, nieobliczalny okrutnik Gabriel Ba­
tory, usunął młodziutkiego Konstantego Mohyłę, wyniesionego
przez Potockiego na tron mołdawski w 1607 roku, i intronizował
protureckiego Stefana Tomszę, sułtan poparł tę akcję.
Ale za usuniętym Konstantym opowiedzieli się jego szwagro­
wie. Nie szło tu jednak, jak się sądzi, o kolejną „awanturę moł­
dawską”1: dla Polski księstwa naddunajskie stanowiły naturalną
zaporę przed imperium otomańskim i walka o wpływy w tym re­
jonie należała wręcz do obowiązków mocarstwa — jeśli taki sta­
tus w oczach narodów i taką pozycję międzynarodową chciała
utrzymać Rzeczpospolita. Na to oczywiście nakładały się wspo­
mniane związki rodzinne. Dlatego też król Zygmunt Waza, z in­
spiracji Stefana Potockiego, zgodził się na kolejną interwencję
polską w Mołdawii.
Żółkiewski w tym czasie zaniemógł ciężko na oczy. Jego posta­
wa wobec wyprawy na południe była dwuznaczna: z jednej stro­
ny przed rycerstwem uzasadniał konieczność interwencji: „życzył­
bym tego sobie, abym mógł na czas naznaczony popisowi stawić
się”,2 z drugiej obawiał się, „żeby więcej żalu niż pociechy ta spra­
wa nam nie przyniosła”.3 Wszystko to sprawiło, że na czele wypra­
wy stanął Stefan Potocki, który przejął od hetmana, w Oryninie,
za cichą zgodą króla, część chorągwi kwarcianych i w trzy tysiące
jazdy wjechał w ziemię mołdawską. W lipcu 1612 roku u zbiegu
rzek Prutu i Dieży, zwanego Sasowym Rogiem, dowodzona przez
niego armia, nie przeprowadziwszy właściwego rozpoznania, zosta­
ła zaskoczona przez duże siły nieprzyjaciół i rozniesiona — głównie
na szablach i masłakach Tatarów budziackich. Zaraz potem ordyń-
cy złupili Podole. Nierozwaga Potockiego wstrząsnęła wieloma
ludźmi w Polsce; krytykowano prywatny charakter tej akcji, choć
de facto miała ona zgodę króla i hetmana. Jednak Żółkiewski na­
zwie nieudaną wyprawę „płochym a upiornym postępkiem Stefana
Potockiego”,4 a nawet, z dużą przesadą, „największą klęską, jakiej
kroniki od początków Polski nie notują”.5
301
CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY” HETMAN
Owa „największa klęska” wojsk magnata była dotkliwa — pi­
sano nawet o „magna ignominia nostri Poloni” (wielkiej zniewa­
dze naszej Polski)6 — ale w rzeczywistości respekt przed Rzeczą-
pospolitą trwał. Wystarczyło, by chory hetman wstał z łoża i roz­
puścił pogłoski, iż idzie z silną armią na Mołdawię ukarać hospo­
dara, a Tomsza zmiękł. Opuścili Podole Tatarzy, co również
przypisywano szybkiej reakcji hetmana: w rzeczywistości z trud­
nością zdołał zebrać on sześciotysięczną armię,7 między innymi
poprzez zapewnienie sobie pomocy konfederatów Józefa Ciekliń­
skiego.8 Że niebezpieczeństwo istotnie było wielkie, a siły pol­
skie wydawały się hetmanowi bardzo słabe wobec licznej armii
nieprzyjacielskiej, wskazują nie tylko listy Żółkiewskiego, ale
i sam fakt napisania przez niego omówionej wyżej Pobudki
do cnoty, gdzie przecież zbierające się chorągwie porównywa­
ne były do trzystu Spartan, stojących naprzeciw wielkiej po­
tęgi.
W rzeczywistości armia polska była wystarczająco liczna i spraw­
na, by skłonić Tomszę do negocjacji. Było to po myśli Żółkiewskie­
go, który z biegiem czasu zaczął wyraźnie przedkładać rozmowy
dyplomatyczne nad walkę na polu bitwy. Obie armie stały zatem
nad granicznym Dniestrem koło Chocimia, podczas gdy posel­
stwa uzgadniały warunki porozumienia. Zakończyło się ono cał­
kowitym sukcesem Żółkiewskiego: na mocy układu podpisanego
pod Brahą 8 października 1612 roku Tomsza złożył przysięgę, iż
ma „wiarę, posłuszeństwo zachować do skończenia (...) żywota
najjaśniejszemu Zygmuntowi III, z bożej łaski królowi polskie­
mu i szwedzkiemu, i wielkiemu księciu litewskiemu, i sukceso­
rom jego, królom polskim”,9 zobowiązał się do podtrzymywania
pokoju między Rzecząpospolitą a sułtanem, oddania jeńców w
tym Potockiego, i pozostawienia do czasów porozumienia polsko­
-tureckiego zamku chocimskiego w polskich rękach.
Sukces polityczny hetmana — bardziej formalny niż rzeczywi­
sty — wydawał się oznaczać porzucenie przez Rzeczpospolitą
wspierania roszczeń Mohyłów, i stanowił próbę uczynienia
z Tomszy stronnika polskiego. W rzeczywistości były to tylko po­
302
II. SZW A GR OW IE MOHYŁÓW
bożne życzenia hetmana — Potockiego Tomsza odesłał do Stam­
bułu, gdzie osadzono go w Czarnej Wieży, co wystarczyło, by
szwagrowie Mohyłów jak jeden mąż uczuli mocną awersję do
Żółkiewskiego.
Jak nigdy dotąd za życia hetmana, narastało niebezpieczeń­
stwo wojny z potężną Turcją. Sułtanowie gotowi byli tolerować
wiele posunięć polskich w Mołdawii i na Wołoszczyźnie, byleby
Rzeczpospolita nie próbowała zbliżać się do Austrii i jej polityki.
Toteż gdy Zygmunt Waza zdecydował się na związek z Habsbur­
gami, zawierając 23 marca 1613 roku sojusz polsko-austriacki, w
Stambule został on odczytany jednoznacznie, jako wymierzony
w Turcję, choć w rzeczywistości był wyrazem fobii rokoszowej
króla: obie strony gwarantowały sobie pomoc w przypadku roz­
ruchów wewnętrznych.10 Chadzki kozackie dodatkowo wywoły­
wały wściekłość samego sułtana, najazdy tatarskie z kolei złość —
i niewiele nadto — króla polskiego, a głównie magnatów i łupio­
nej bezlitośnie szlachty. Do tego dochodziła kwestia nieszczęs­
nych hospodarstw. Od szpiegów polskich i poselstw ze Stambułu
docierały wieści, iż padyszach chce Mołdawię i Wołoszczyznę
przemienić w podległe prowincje, paszalikaty, i postawić na ich
czele swych namiestników, paszów. Na granicach z Polską sułtan
zamierzał wystawić zamki obronne i podjął nawet w tym celu sto­
sowne kroki. Sam Tomsza przewidziany został przez Turków na
hospodara... Ukrainy.11 Pielęgnowany z takim trudem pokój
z Turcją chwiał się niczym trawy na mołdawskich stepach i gó­
rach odgraniczających dotąd obydwa mocarstwa.
Żółkiewski chciał uniknąć wojny z siłami islamu za wszelką
cenę, w zasadzie zgodnie z planami króla na wschodzie i północy.
Wszak w 1612 roku, zapytany przez Zygmunta w kwestii kolejnej
wyprawy po czapkę Monomacha, zaaprobował ją, ale z zastrze­
żeniami odnośnie do uspokojenia spraw wołoskich i groźnej kon­
federacji.12 W związku z tym wybrał ciernistą drogę, która musi
budzić kontrowersje: usiłował poskramiać niesfornych Kozaków,
szalejących Tatarów, przeszkadzać interwencjom polskich ma­
gnatów w Mołdawii, organizować spisek na życie niewygodnego
303
CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY” HETMAN
dla Polski hospodara Tomszy, używając do tego celu ambitnych
bojarów!13 Być może, jak sądzi się we współczesnej historiogra­
fii, była to polityka jedyna, wymuszona koniecznością prowadze­
nia niewygasłych wojen na wschodzie i północy, ale też trzeba
powiedzieć, że skazywała Rzeczpospolitą na bierność wobec tu­
reckich inicjatyw, zmierzających wyraźnie, mimo sporych trud­
ności wewnętrznych, do zawładnięcia naddunajskimi krainami
i bezpośredniego graniczenia — na myśl o tym mróz chodził po
kościach wcale nie tchórzliwej szlachty — z Polską. Król, uparcie
dążący do Moskwy, a nawet Sztokholmu, widział to, ale ani my­
ślał zrezygnować ze swych planów. Pozostało mu więc liczyć je­
dynie na Żółkiewskiego i poprosić szlachtę, by gromadziła się
przy hetmanie dla powstrzymania Turków nad Dniestrem.14
W życiu hetmana rozpoczął się niedobry okres. Tragedia Żół­
kiewskiego polegać będzie bowiem odtąd na tym, że za pomocą
szczupłych sił kwarcianych, skłócony z magnatami, którzy posia­
dali przecież własne armie, będzie usiłował realizować królewską
politykę niedrażnienia Turcji, nieotwierania nowego frontu wal­
ki, a jednocześnie utrzymania pokoju na rozległych kresach. Przy
równoczesnych pustkach w skarbie. To przerastało możliwości
jego armii, a po trosze siły schorowanego, starszego wodza
i wreszcie, co wydaje mi się niezwykle ważne, nie odpowiadało
osobowości dumnego hetmana, który gotów był raczej polec na
polu bitwy niż prosić magnatów o pomoc. W rezultacie rozpusz­
czone wojska i szlachta zamiast pod komendę hetmana, jęły się
kupić pod rozkazy księcia Samuela Koreckiego i Michała Wiśnio-
wieckiego.
„Za grzechy nasze nowy zapał rozniecił się przez dumną
Elżbietę”, twierdził Żółkiewski: najstarsi szwagrowie Mohyłów,
za namową wdowy po Jeremim Mohyle, usiłowali bowiem kolej­
ny raz przywrócić tron temu rodowi, reprezentowanemu teraz w
osobie dziesięcioletniego Aleksandra, za którym Mohyłowa „jęła
się kruczać”.15 Hetman oponował przeciw wyprawie, wskazując
na możliwość sprowokowania groźnej interwencji tureckiej. Ale
głos ten wywołał tylko częściowy skutek. Wprawdzie szlachta
304
II. SZWAGROWIE MOHYŁÓW
ziem ruskich „krzyczała, że nie chce niszczeć dla indygenów wo­
łoskich i ich szwagrów” ,16 ale też szeptała nie bez racji, że sam
hetman trzyma w Żółkwi Gabriela Mohyłę, syna byłego hospo­
dara Wołoszczyzny, Szymona, by móc w stosownej chwili we­
sprzeć jego roszczenia do tronu. Tak zresztą się stanie.17 Pamię­
tano też, że za czasów Zamoyskiego wojny w księstwach naddu-
najskich — i to z jakim wynikiem — prowadziły głównie, za
aprobatą króla, poczty magnackie wiedzione przez hetmanów,
oddalając skutecznie od granic niebezpieczeństwo tureckie.
Jednak Żółkiewski dobro Rzeczypospolitej widział głównie w
nieprowokowaniu Turcji do wojny i wprowadzeniu na tron moł­
dawski Gabriela Mohyły, którego kandydaturze padyszach miał
być bardziej przychylny. Dlatego też sumiennie realizował rozkaz
królewski o „znoszeniu kup pomykających w państwa przyle­
głe”,18 rozwiązując zaciągi obu magnatów i tym samym skutecz­
nie odcinając Koreckiego i Wiśniowieckiego od świeżych chorą­
gwi idących im w sukurs. Trzeba przyznać, że bojarzy mołdawscy
również wywoływali wilka z lasu, korzystając ze straszliwego na­
jazdu ordy krymskiej i łupiąc, ile wlezie, Podole i Pokucie. Mimo
to 22 listopada 1615 roku obaj książęta razem z małym Aleksan­
drem Mohyłą i jego matką wkroczyli w granice Mołdawii, zmu­
szając hospodara Tomszę do ucieczki. Ten ostatni nie rezygno­
wał jednak tak łatwo z niepewnej, ale było nie było władzy.
W lutym 1616 roku wspomagany przez Wołochów, Tatarów
i Turków przyparł księcia Koreckiego aż do Dniestru, za którym
stały wojska kwarciane Żółkiewskiego. Nie one jednak przyszły
na pomoc Koreckiemu; uczynił to stronnik Habsburgów z Sied­
miogrodu, magnat Jerzy Hommonay. Wspólnymi siłami pobili
Tomszę pod Chocimiem, a następnie — gdy szykował on wypra­
wę odwetową — Korecki wtargnął w granice Turcji, gdzie 12
czerwca 1616 roku zmiótł armię byłego hospodara pod Benderami.
Na sejmie tegoż roku oficjalnie potępiono samowolną wypra­
wę Koreckiego — Wiśniowiecki zmarł w jej trakcie — ale uczy­
niono to tylko po to, aby udobruchać Turcję. W rzeczywistości
sprzyjano udanym przedsięwzięciom szwagrów Mohyłów. Miano
211 — J. Besala
305
CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY" HETMAN
nawet za złe Żółkiewskiemu, że zbyt energicznie zatrzymywał
posiłki dla Koreckiego. Hetman odparł, że i on dążył do usunię­
cia poturczeńca Tomszy z hospodarskiego tronu, ale chciał uczy­
nić to po cichu, bez prowokowania Turcji. Sądził ponadto, że syn
Szymona Mohyły nie drażniłby Porty tak jak Aleksander Mohy-
ła, wspierany przez Koreckiego. Stąd wyjaśnienie dla Ali pa­
szy — dowodzić będzie potem Żółkiewski — „że się to od pry­
watnych dzieje, nie z woli waszej królewskiej mości”.19
Hetman zatem, jak mógł, oddalał wojnę z imperium otomań-
skim: na tymże sejmie zapadła przecież decyzja o wyprawie kró­
lewicza Władysława na Moskwę.
W kilka miesięcy później sytuacja w Mołdawii zmieniła się na
niekorzyść Polski. Zwycięskie dotąd wojska Koreckiego zaczęły
się rozsypywać. Powodem były wieści o koncentrującej się armii
tureckiej pod wodzą Skindera paszy i brak pomocy ze strony Żół­
kiewskiego. Poczucie zagrożenia integruje bądź rozkłada armię;
Polacy, grabiący Mołdawię bez pardonu i w odwecie mordowani
przez mieszkańców tych ziem, opuszczali szeregi wojsk Koreckie­
go. W lipcu 1616 roku Skinder pasza wkroczył do Mołdawii. Jak
to było w zwyczaju, bojarzy mołdawscy opuścili młodziutkiego,
aktualnie słabszego hospodara Aleksandra, wydając go w ręce
tureckie, a w zamian utrzymując swe głowy na karkach. Korecki
powtórzył błąd Stefana Potockiego, przyjmując bitwę 2 sierpnia
1616 roku pod tym samym Sasowym Rogiem: zakończyła się
również klęską i niewolą księcia oraz Mohyłów. Na tronie moł­
dawskim Turcy osadzili Radu Mihneę; Żółkiewski tylko przez
miesiąc, w lipcu—sierpniu, mógł się cieszyć pobytem Gabriela
Mohyły na tronie wołoskim, gdyż i jego Porta szybko zrzuciła ze
stolca.
Zresztą na jakiekolwiek radości nie było czasu, gdyż niefortun­
na wyprawa ściągnęła w Rzeczypospolitej istne gromy — ale na
głowę hetmana. Wśród szlachty rozpowszechniano wieści, że to
on jest odpowiedzialny za klęskę Koreckiego. Mógł przecież iść
na pomoc księciu, a jednak nie uczynił tego z powodu prywatnej
urazy do Samuela Koreckiego — twierdzili niechętni hetmanowi
306
I II. SZWAGROWIE MOHYŁÓW
magnaci. Coś w tych zarzutach musiało być z prawdy, skoro Żół­
kiewski na krótki czas stracił nawet przychylność życzliwego mu
po sejmie 1616 roku króla. Fala niechęci, biorąca swój początek
jeszcze od sprawy innego Samuela, Zborowskiego, nabrała nie­
spodziewanej siły. Żółkiewski z potężnego magnata, uważające­
go siebie za uosobienie wszelkich cnót z dnia na dzień stał się
obiektem docinków, złośliwości, żartów, a potem i autentycznej
niechęci ogółu wysoko urodzonych. Szczególną abominację po­
czuł do niego wuj Koreckiego, choleryczny i nieopanowany „Bel­
zebub”, Jan Karol Chodkiewicz. Rzucał on na głowę hetmana
polnego koronnego nie przemyślane kalumnie, dopatrując się w
jego działaniach najgorszych intencji: że Żółkiewski prosił Skin­
dera paszę, by ten wbił Koreckiego na pal, że spiskował z muzuł­
manami przeciw chrześcijanom. „Nic dziwnego, że krwi prag­
nie — pisał z widoczną nienawiścią o Żółkiewskim hetman litew­
ski — gdy się na krew zaprawił w domu naszym, na Samuelu
Zborowskim. Teraz na Koreckim rad by pragnienie swoje nasy­
cić.”20 Mniej zapalczywy, ale o piekło złośliwszy był niechętny
Żółkiewskiemu od dawna Zbigniew Ossoliński: oskarżył on nie­
szczęsnego hetmana, że „bał się barzo ich [Koreckiego i Wiśnio-
wieckiego] fortuny, druga, że człowiek łakomy pożytków swoich,
które miał z Wołoch, przestrzegał barzo i więtszych się spodzie­
wał, by był zraziwszy książęta, swego Gabryjela, stryjecznego
Mohiłów, którego przy sobie chował, na to tam państwo wsadził.
Z tych tedy przyczyn wielkie praktyki u Porty czynił, jak oby
tego mógł był dowieść.”21
Notabene sam Korecki zdoła ujść z niewoli; po licznych przy­
godach i awanturach na lądzie i na morzu dotrze do kraju. Spra­
wa ta jednak poważnie zaszkodziła hetmanowi: na nawoływania
Żółkiewskiego do obrony przed spodziewanym najazdem Skin­
dera paszy, ożywionego triumfem nad Koreckim, nawet na „ba­
rzo gorący (...) uniwersał i strachu pełen (...), że pono już zgi-
nienie nasze” , szlachta nie reagowała, bo „ludzie mu nie wie­
rzą”.22
Znając wyobrażenia hetmana o swej religijności, swym chrześ­
20 *
307
CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY” HETMAN II. SZWAGROWIE MOHYŁÓW

cijańskim i patriotycznym posłannictwie, skromności, godności nansowym, organizacyjnym, politycznym etc. na takich tylko wo­
i poświęceniu, możemy sobie wystawić, jak słowa te dotykały dzów mogła liczyć, jakim Żółkiewski ongiś był i jacy zresztą po­
boleśnie i raniły jego dumę. Na domiar złego właśnie w Ibid jawili się już u boku doświadczonego hetmana.
roku, po półtorarocznym pożyciu małżeńskim z Koniecpolskim, Tym chętniej więc sięgał Żółkiewski po środki dyplomatyczne,
umiera podczas połogu z noworodkiem Andrzejem w objęciach na którym to znowuż polu nie błyszczał jak Zamoyski. Toteż
jego ukochana córka Katarzyna. Zraniona miłość własna, ale elektem rozmów hetmana z nowym hospodarem Radu Mihneą
może i uczucie, że w oskarżeniach zawarte są słowa prawdy, ka­ było zawarcie 12 września 1616 roku układu pod Brahą, na mocy
zały hetmanowi zapewne w jakiś czas potem bronić się publicz­ którego hospodar miał załagodzić zatarg polsko-turecki i wypuś­
nie. „Winowali mnie we dwóch rzeczach ludzie: jedna, żem pana cić jeńców polskich z niewoli, a hetman — wpłynąć na króla,
Koreckiego nie ratował; lecz nie mogłem bez wolej Waszej Kró­ żeby ten oddał Mihnei Chocim.
lewskiej Mości et sine scitu, et consensu republicae [bez wiedzy
i zezwolenia Rzeczypospolitej] (...); druga, żem nie zwiódł bi­
twy, nie poraził Skinder paszy. Z młodości mojej nie byłem na
to skąpy. Oświadczałem ochotę moją w krwawych bitwach z Ko­
zaki, z Michałem wojewodą; pod Rewlem zwiodłem bitwę z Ka-
rolusem, pogromiłem go. Pod Carowym Zajmiszczem, że mię
i winowano, żem nazbyt skoro poszedł, więc i pod Kłuszynem,
zwyciężywszy nieprzyjaciela na szyję, hetmana, carskiego brata,
Szujskiego wziąłem i do stolice przyprowadziłem.” Wyliczywszy
swe przewagi, Żółkiewski dowodził następnie, że walka ze Skin-
derem paszą „in limitibus regnis” (w granicach królestwa) mogła­
by oznaczać zgubę dla Rzeczypospolitej.23
Te sofistyczne wywody, które na krótko i po części rozgrzeszy­
ły Żółkiewskiego — głównie zresztą przed królem niż opinią
szlachecką — nie mogły przykryć gorzkiej prawdy. Brakowało
wojska na rzetelną obronę granic. Wraz z wiekiem, co zrozumia­
łe, hetman przejawiał też coraz mniej chęci do sięgania po miecz,
tym bardziej że przyjacielskich szabel jaśniało wokół niego coraz
mniej. Stałych przyjaciół miał nasz hetman niewielu, byli to lu­
dzie znaczni, ale na miarę ziemi lwowskiej: pisarz tej ziemi Jan
Swoszowski, starostowie Aleksander Bałaban i Piotr Ożga, pod­
komorzy Aleksander Trzebieński. Mijały również bezpowrotnie
czasy, gdy ze zdecydowaniem atakował sześciokrotnie silniejsze­
go nieprzyjaciela. Jego obawa przed Turcją stawała się coraz bar­
dziej widoczna. A Rzeczpospolita przy rosnącym niedowładzie fi­

308

Rozdział III
«TATARY GROMIĆ...»
Nie to jednak zaważyło na powolnej utracie przez Żółkiewskiego
autorytetu, znaczenia i popularności wśród wielu magnatów kre­
sowych i części szlachty polskiej, która przecież jeszcze tak nie­
dawno, bo na kolejnych sejmach od 1613 do 1616 roku, domaga­
ła się od króla Zygmunta przyznania mu buławy wielkiej koron­
nej.
Najazdy tatarskie od dawna stanowiły plagę południowo­
-wschodniej Rzeczypospolitej i angażowały znaczną część jej sta­
łych sił zbrojnych. Głód i ostry świst wiatrów wyrzucał często
skulonych Tatarów z jurt i ułusów na bogate, licznie zasiedlone
stepy i jary Podola, Wołynia, Pokucia i Rusi, gdzie rabowali,
brali w jasyr ludność i puszczali z dymem, co się dało. Palenic
osad było prostą funkcją pojmowania świata przez nomadyczne
ludy, a więc i ordyńców, nieprzywykłych zbytnio do stałych sie­
dzib i wartości wytrwałej pracy. Najazdy dzikich ord miały zatem
początkowo charakter głównie rabunkowy; z biegiem czasu jed­
nak niechętne Rzeczypospolitej państwa — Turcja, Szwecja,
Moskwa — zaczęły wykorzystywać Tatarów do realizacji swych
celów politycznych, aby maksymalnie osłabić państwo polskie.1
Nie pozostawaliśmy, broń Boże, dłużni: królewiczowi Władysła­
wowi udało się nawet skierować na Moskwę całą ordę krymską,
która złupiła to państwo doszczętnie.
Od chwili mianowania Żółkiewskiego hetmanem polnym ko­
ronnym jego głównym zadaniem miała być osłona Ukrainy przed
310
HI. „TATARY GROMIĆ"
wyprawami ordyńców. Hetman wywiązywał się z obowiązków
nad wyraz rzetelnie i Tatarzy nie mogli pozwolić sobie na bezpie­
czne hasanie po rozległych kresach Rzeczypospolitej. W 1605
loku część czambułów rozniósł książę Janusz Ostrogski, w roku
następnym, jak pamiętamy, Żółkiewski przechytrzył Kantymira,
gromiąc go pod Udyczem.
Jednak przez dziesiątki, setki lat Polska nie mogła rozwiązać
problemu nękających ją najazdów tatarskich i zmuszona była
wciąż do obrony. Za plecami wielu ord czaiła się bowiem potężna
Tureja: próba zepchnięcia Tatarów do Morza Czarnego — myśla­
no o tym w Polsce często, a marzono na kresach południowo-
wschodnich bezustannie — oznaczałaby prawdopodobnie wojnę
7 imperium otomańskim, uważanym ówcześnie za najsilniejsze
państwo świata. Sama Turcja początkowo nawet usiłowała
powstrzymać Tatarów, nie chcąc drażnić Rzeczypospolitej. Do
czasu. Zbliżenie polsko-habsburskie, a potem przymierze z 1613
loku, słynne chadzki kozackie, coraz śmielsze, przewyższające
brawurą to, co zdoła wyczarować wyobraźnia ludzka, sprawiły,
/c i Turcja bez ograniczeń spuszczała ze smyczy sforę tatarską,
Kama szykując się od początków XVII wieku do ukarania Rze­
czypospolitej, która nie potrafiła uczynić porządku ze swymi
poddanymi — Kozakami.
Czy rzeczywiście miał padyszach powody, żeby aż tak rozgnie­
wać się na potężną przecież, mimo wszystkich ukazanych wyżej
dabości, Rzeczpospolitą, by ryzykować z nią wojnę, gdyby nie
powstrzymała Kozaków? Przyjrzyjmy się wyprawie mołojców,
i zrozumiemy złość sułtana.
Na Dnieprze, wśród licznych wysepek porośniętych sitowiem,
wśród chmar ptactwa, nawet wprawne oko z trudnością dostrzeże
płynące zwinne, smukłe czajki kozackie, obłożone pękami trzcin.
W każdej siedzi pięćdziesięciu, siedemdziesięciu mołojców, ży­
wiących się sucharami, mających do ataku i obrony szable, rusz­
nice i ledwie kilka działek. Trzecia czajka od przodu to statek
dowódcy: powiewa na niej chorągiew. Na ciemnym niebie widać
ledwie wąski sierp księżyca, gdy czajki zbliżają się do tureckiej
311
CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY" HETMAN
twierdzy u ujścia Dniepru — Oczakowa. Wokół czyhają na Ko-1 I
żaków tureckie galery i liczne czaty, ale mołojcy pod osłoną cie­
mności, wstrzymując oddech, przemykają się na pełne morze —I
Czarne. Biada galerom, na które się natkną: złożą wtedy maszty,
w mroku, niepostrzeżenie podpłyną do statków, wdrapią się na
pokład i rozniosą na krzywych szablach zaskoczonych i przerażo­
nych Turków. Zabiorą wszystkie kosztowności z galer, a je same
poślą na dno wraz z załogami. Dwie doby zajmie im przepłynię­
cie z jednego kontynentu na drugi — z Europy do Azji — i tutaj
skutecznie zastąpią Tatarów. Jęki mordowanych i rabowanych,
łuny pożarów znaczyć będą trasę ich nadmorskich rajdów. Wy-1
prawy staną się coraz śmielsze: od pobicia zaczajonej floty turec­
kiej pod Oczakowem przez wracających z chadzki mołojców (za­
atakowali Turków od tyłu) poprzez spalenie Synopy na północ­
nym brzegu Anatolii do puszczenia z dymem portów obok Stam­
bułu i rozbicia floty wyznawców Mahometa niemal na oczach
przestraszonego sułtana.2
Było to w roku 1615 i nic dziwnego, że najpotężniejszy władca
świata, za jakiego uważał się padyszach, nie mógł ścierpieć rabo­
wania i palenia jego miast. Kozacy, nie dość że zagarniali koszto­
wności i broń, to w większym stopniu niż Tatarzy w Rzeczypo­
spolitej paraliżowali główne ośrodki życia tej części Turcji.
Tym częściej i okrutniej nawiedzali Polskę ordyńcy. W 16()lJ
i 1610 roku — apogeum polskich sukcesów na wschodzie — Tata­
rzy skutecznie łupili gasnącą, wydawało się, Rosję. Sytuacja
zmieniła się wraz z nawrotem aktywnej polityki panów polskich
wobec Mołdawii. W 1612 roku w odwet za wyprawę Stefana Po­
tockiego na szlaku „kuczmańskim”, który wiódł na Podole, za­
roiło się od ordyńców. Pod wodzą Mehmeta Gireja podeszli oni
pod Kamieniec Podolski, którego okolice spustoszyli dość do­
kładnie. W tym samym niemal czasie z Wołoszczyzny ruszyły na
Pokucie zagony, które przez Halicz podeszły aż do Lwowa i Żyto­
mierza. Żółkiewski usiłował przecinać szlaki powrotu ordyńców,
rozsyłając spod Tatarzysk swe chorągwie i zjednując — jak pa­
miętamy, z dobrym skutkiem — dla wspólnej akcji konfederatów
312
111. „TATARY GROMIĆ”
Józefa Cieklińskiego. Ale wobec intensywnych i krótkotrwałych
działań ordy, nigdzie nie zdołano jej zaskoczyć. „Toć nam takie­
go piwa Potocki nawarzył” — pozostało tylko jęknąć hetma­
nowi.3
„Wątpić nie potrzeba, że (...) być niedługo temu pogaństwu
do państw Rzeczypospolitej” — dowodził Żółkiewski szlachcie
i nie pomylił się.4 Zawarte z hospodarem Tomszą porozumienie
nie uchroniło bynajmniej polskich ziem pogranicznych przed raj­
dami Tatarów. W październiku 1612 roku, gdy Żółkiewski wysłał
kwarcianych na leża zimowe, murza Baterbej wszedł w granice
Rzeczypospolitej. Chory hetman wysłał Tomasza Zamoyskiego,
który pod Mezyrowem uderzył na Baterbeja. Sprytny murza zdo­
łał jednak odeprzeć ataki polskie i spokojnie wrócić przez
Dniestr z dużą zdobyczą do Mołdawii.
Mnożyły się uniwersały hetmańskie, ostrzegające szlachtę
przed najazdami tatarskimi i nawołujące do wspólnej obrony.
W liście do króla Żółkiewski wskazywał środki i sposoby
powstrzymania Turków; charakterystyczne, że sądził, wzorem
Batorego i innych, iż „jeśli pospolitego ruszenia czekać, w długą
pójdzie, jako teraz, czego się Boże pożal, obyczaje nasze: gadek,
mów będzie siła, a nieprzyjaciel odprawi tymczasem, co przedsię­
wziął”5. Rok 1614 nie przyniósł jednak większego uderzenia
ordy, choć przez Ukrainę przetaczała się fala paniki, do powsta­
nia której z pewnością walnie się przyczyniały groźne w tonie
uniwersały Żółkiewskiego. Fala owej paniki zmywała również
części fundamentów wiary i zaufania szlachty ziem pogranicznych
do umiejętności i rozeznania hetmana, który w czerwcu 1614
roku grzmiał, iż „od wszelakiej nadziei obnażoną Rzeczpospolitą
następują wojska nawalne pogańskie cara tatarskiego”6 i turec­
kie. W rzeczywistości dwaj szpiedzy, którym zbyt pochopnie Żół­
kiewski uwierzył, pomylili się.7 Wprawdzie nad Dunajem kon­
centrowała się armia turecko-tatarska, by pomścić spalenie Syno­
py przez Kozaków, ale i ona zawróciła daleko od granic Rzeczy­
pospolitej. Bez wątpienia był to w jakimś stopniu wynik zabie­
gów dyplomatycznych hetmana, który dowodził Tomszy, iż woj-
313
CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY ' HETMAN
ska Rzeczypospolitej są przygotowane i na niewiasty Turcy nic
trafią.8 Naprawdę Żółkiewski miał pod swoją komendą tak mak)
garstkę ludzi, że jego żona użalała się przed kanclerzem Kry­
skim, czego dotąd nie robiła, „że mąż jej opuszczony”.9 Na
szczęście Porta wojny z Polską podówczas nie chciała.
W 1615 roku, w lutym, podczas mroźnej i ciężkiej zimy spadło
na Podole kolejne uderzenie tatarskie — pod wodzą Dewleta Gi-
reja. Ordyńcy zapuścili się głęboko, aż na Polesie, gdzie goni­
ły ich na rozkaz hetmana cztery roty Marcina Kazanowskiego,
z niewielkim zresztą skutkiem. Żółkiewski zajęty był wówczas
obradami sejmu, a potem rozprawianiem się z konfederatami.
Tego roku ziemie południowo-wschodnie spłynęły krwią nie tyl­
ko rozwydrzonych żołnierzy, ale i ludności Ukrainy. Lutowy na­
jazd bowiem był jedynie preludium do wyprawy całej ordy krym­
skiej pod wodzą jej chana, Dżanibega Gireja. Nastąpiło to pod
koniec sierpnia. Tłumy przerażonej ludności runęły w kierunku
Lwowa: w bramach miejskich o mały włos nie doszło do maso­
wych zaduszeń. Nic dziwnego: wojska tatarskie „pięć godzin zu­
pełnych zegarowych nie postawiając, tłumem wielkim (...) Bar
mijały; szlak na dobre strzelenie z luku szeroki; dopieroż stam­
tąd [chan] zagony rozpuścił Sukkubeja (...) w prawą, a Baterbeja
w lewą stronę, sam pośrodkiem szedł.”10 Naprzeciw nim Żół­
kiewski mógł wystawić przerażająco żałosne resztki wojsk kwar-
cianych, owych, jakże symbolicznych, trzystu — „gdyż więcej ich
teraz w służbie nie masz”11 — żołnierzy: widoczny smutny znak
kryzysu finansowego Rzeczypospolitej i słabości władzy hetmań­
skiej, nie najlepiej wyposażonej w narzędzia utrzymania dyscy­
pliny. Ale i w pewnym stopniu kryzysu zaufania doń żołnierzy,
którzy żądni łupu, woleli pociągnąć do Koreckiego. Na niewiele
więc się zdało uganianie zięcia i syna hetmana za szalejącymi
czambułami, wzmogło tylko ono trwożne obawy Żółkiewskiego
o jedynego dziedzica nazwiska.12 Obrazu spustoszeń dopełniały
łupieżcze inkursje bojarów wołoskich na Pokucie.
Wódz nasz mógł gasić pożary głównie drogą dyplomatyczną:
dogadywał się z Kozakami, układał z nowym hospodarem, kore­
314
HI. „TATARY GROMIĆ'’
spondował z Turkami. Jednak Kozacy od dawna nie przejmowali
się słowami — najbardziej przemawiał do nich brzęk złota, szabli
i trąbki cesarskiej — i w sierpniu 1615 roku rozbili flotę turecką
oraz złupili i spalili leżącą u brzegu Morza Czarnego Kaffę.
W odpowiedzi brat chana, Dewlet Girej, ruszył na Wołyń, a po­
drażnieni Turcy kolejny raz zagrozili wojną z Polską. Nie były to
czcze pogróżki. Hetman usiłował więc pobudzić do działania nie­
szczęsną szlachtę tych ziem uniwersałami o niebezpieczeństwie
tureckim: zapraszał ją do obozu pod Glinianami. Jednak mało
kto wierzył w uniwersały, a może jeszcze mniej w możliwości
hetmana,13 mimo uniwersałów samego króla.
W lutym 1616 roku, gdy Wołyń i Podole ścisnęły ostre mrozy,
kilka tysięcy Tatarów pod Dewletem Girejem przejechało się
„czarnym” szlakiem po tych krainach, znów zostawiając krwawe
ślady mordów i rabunku. Wyprawa udała się ordyńcom i nie uda­
ła: Tatarzy obłowili się suto, szczególnie w dobrach książąt Zba­
raskich, ale też mnóstwo pędzonego bezlitośnie jasyru zmarło
w drodze na skutek silnych mrozów. Żółkiewski miał tylko sied­
miuset żołnierzy;14 mimo choroby ruszył za umykającą ordą, ale
nie dogonił jej. Szlachta zgrzytała zębami na wieść, że Tatarzy
umknęli, nawet „nie widząc dobytej broni”.15
Próby powstrzymania ordy — w walce w polu czy też przez zaini­
cjowane przez Żółkiewskiego budowanie specjalnych taborów nad
Dniestrem — nie przynosiły żadnych skutków. W latach 1605— 1619
czterdzieści wypraw tatarskich w ogniu pożarów, pośród jęków mor­
dowanych i niewolonych zmierzyło kopytami bachmatów wzdłuż
i wszerz południowo-wschodnią Polskę. Jak nigdy chyba dotąd Po­
dole, Wołyń, Pokucie, Ruś Czerwona lamentowały po kilka razy w
roku. I przez łzy zadawano sobie pytanie: kto winien? Z perspekty­
wy dziejów możemy oczywiście wskazać winnego — słabnący aparat
państwowy Rzeczypospolitej i niefortunną politykę zagraniczną.
Brak dużej stałej armii jako wynik obawy szlachty przed absolutum
dominium. Pustki w skarbie, z którego talary wyciekły na wojnę
moskiewską, szwedzką, na konfederatów etc. Powstawało błędne
koło, z którego można było wyjść tylko przez zdecydowane reformy.
315
CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY” HETMAN
Ale współcześni nie umieli jeszcze składać winy na obiektywne
układy okoliczności — oni ją personifikowali. Wiedzieli zapewne
to, co później napisano, że „Polska nie insytucjami mądrymi, nic
urządzeniem wewnętrznym, lecz ludźmi stała i kwitnęła”.16 Dla­
tego winą coraz silniej obciążano Żółkiewskiego, który nie mógł
poradzić sobie z Tatarami wobec braku wojska. Zarzuty dociera­
ły do uszu hetmana i zmuszały go coraz częściej do obrony swych
poczynań. Jednak przez gorzkie słowa usprawiedliwień przezie­
rała słabnąca już energia wielkiego wodza. „Tatary gromić — ka­
jał się Żółkiewski prymasowi Wawrzyńcowi Gembickiemu — tak
to niemal podobna, jako kiedy by kto chciał ptaki na powietrzu
latające pobić. Trafi się czasem, że ptaka i kilku na powietrzu
zabiją; toż samo jest i z Tatary. Zaś my nie byli gotowi z nimi się
bić? Zaś nie stanęliśmy w polu otwartym, nie za okopem jako
u Cecory?”17 W innym liście Żółkiewski malowniczo porównywał
łapanie ordyńców do chwytania motyli w powietrzu. Częściowo
miał rację: orda była najszybszą — może z wyjątkiem lisowczy-
ków — armią świata.
Do porażek w istotny sposób przyczyniały się też fobie króla,
którym był wierny do śmierci: obawa przed rokoszem. Wszelkie
orężne zgromadzenia szlachty wywoływały u Zygmunta nie tajo­
ną odrazę. W przeddzień najazdów 1614 i 1618 roku, gdy szlachta
na południu błagała o pozwolenie zwołania pospolitego rusze­
nia — król na to nie zezwolił. „Pokazał, że mniej się boi niesławy
niż rokoszu.”18 Żółkiewskiemu pozostało bronić kresów słabymi
wojskami kwarcianymi.
Ale też dwie rzeczy były pewne: ordyńców można było pobić —
i tak stało się pod Udyczem i stanie się za czasów hetmana Stani­
sława Koniecpolskiego, za kilka lat — a Żółkiewski powyższego
zwrotu o Tatarach i ptakach z pewnością nie użyłby jeszcze kilka
wiosen wstecz, kiedy to, na pozór zrównoważony i spokojny, po­
trafił olśnić otoczenie energią i szczerą chęcią walki.
Rozdział IV
«POLSKI FABIUSZ»
Chyba najbardziej dotkliwie odczuli najazdy tatarskie, konfede-
rackie i kozackie ruchawki potężni książęta Żbarascy. Żółkiewski
od dawna miewał zatargi z wojewodą bracławskim Januszem
Zbaraskim, ale nie przekraczały one granic nieprzyjaźni czy nie­
nawiści: ot, normalne zazdrości między konkurentami do mająt­
ków i znaczenia. Syn Janusza, Krzysztof Zbaraski, pociągnął na
Moskwę i wspomógł nawet Żółkiewskiego pod Kłuszynem czte-
rystoma kozakami ze swej włości, Pohrebyszcze; drugi syn, Je­
rzy, wraz z hetmanem prowadził rozmowy z konfederatami Cie­
klińskiego. Ale rychło nici współpracy zostają przecięte konfede-
rackimi szablami i spalone w ogniu wzniecanym przez tatarskie
czambuły.
Po powrocie bowiem z wyprawy moskiewskiej Krzysztof Zba­
raski
Zastał swoje osady i dziedzictwa społem
zewsząd nieopłakanym osnute popiołem.1
Wprawdzie poeta piszący te strofy przesadził nieco, gdyż dzie­
dzictwo Zbaraskich obejmowało kilkanaście tysięcy kilometrów
kwadratowych i daleko im było do zupełnego upadku, ale też
rzeczywiście dobra potężnych książąt w Bracławszczyźnie były
potężnie łupione. Najpierw przejechali się po nich konfederaci,
niedługo potem hulali tam Kozacy, a miary spustoszeń dopełniły
317

CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY" HETMAN
najazdy tatarskie. Wściekli Zbarascy oskarżyli hetmana polnego
koronnego, który miał stać na straży bezpieczeństwa Ukrainy,
o nieudolność, a nawet pozwali go przed trybunał sądowy, by
z urzędu odpowiadał za zaniedbanie obowiązków związanych
z obroną. Wprawdzie pozew rychło wycofali i tłumaczyli się,
że stało się to skutkiem samowoli ich sług, ale nic bardziej nic
mogło zranić dumnego i rzetelnego hetmana, którego nikt dotąd
na Rusi Czerwonej nie pozywał przed sąd. Zaciął się jeszcze
mocniej w sobie i widać było po nim, że „jawnie im już się stawi
nieprzyjacielem”.2
Dwaj młodzi magnaci Jerzy i Krzysztof Zbarascy nie byli, broń
Boże, tępymi warchołami i pieniaczami, w które to szaty przywy­
kła oblekać polska historiografia użyteczności politycznej każde­
go, kto występował przeciw władzy bądź tak zwanym świętoś-
ciom. Wychowani w kolegium jezuickim, co dało im podstawy
właśnie do zwalczania jezuitów, wykształceni w Akademii Kra­
kowskiej i słynnej Padwie, obyci z cesarskim i królewskimi dwo­
rami, byli inteligentni, bardzo niespokojni i bardzo ambitni. Jeśli
zrozumieli „eppur si muove” Galileusza, u którego studiowali, to
raczej jako maksymę o kręceniu się po spirali ambicji aż do tronu
królewskiego: wywodząc się od Fiodora Korybutowicza, udziel­
nego księcia litewskiego, spokrewnionego z Jagiellonami, śnili
bowiem o koronie królewskiej po śmierci Zygmunta III. Niewie­
le przecież brakowało, by w 1576 roku zamiast Batorego na tro­
nie wawelskim zasiadł któryś z wojewodów: Jan Kostka, Andrzej
Tęczyński czy Mikołaj Mielecki.
Reakcja hetmana na zarzuty Zbaraskich była dość skuteczna,
acz nie najwyższej próby: zaczął ich Żółkiewski tytułować knia­
ziami, a nie książętami, wyraźnie nawiązując do niegdyś kursują­
cych paszkwili rokoszańskich, określających Zbaraskich jako
„monstra, ni książęta, ni szlachta”.3 Nie była to jedynie złośli­
wość ze strony naszego weredyka: z przekonania był on republi­
kaninem, nie uznającym tradycyjnych dynastycznych tytułów li-
tewsko-ruskich: nawet na sejmie potrafił Samuela Koreckiego
nazywać pan, a nie — książę. Nic jednak bardziej z kolei nie mo-
318
IV „POLSKI FABIUSZ"
glo zrazić wysoko urodzonych kandydatów do korony polskiej
niż podawanie w wątpliwość ich tytułów. Gdy na dodatek Żół­
kiewski nie wspomógł przyjaciela Krzysztofa, Samuela Koreckie­
go, w Mołdawii, niechęć ta przybrała formę otwartej walki.
Nie chodziło tylko o sprawy osobiste, o tak zwaną prywatę.
Dzieliła obie strony kwestia planów politycznych. Książęta byli
przeciwni panoszeniu się jezuitów, domagali się opodatkowania
duchowieństwa, krytykowali wiązanie losów Rzeczypospolitej
/ Habsburgami, dążyli do pokoju z Moskwą, gotowi byli iść na
Mołdawię i w konsekwencji sprowokować wojnę z Turcją. Wszy­
stko to stało w opozycji do zamierzeń i planów króla — a w tym
czasie Żółkiewski kołysał się na dworskim statku płynąc ku swe­
mu przeznaczeniu.
Poważna różnica dzieliła obie strony również w sposobach kap-
towania sobie stronników: Zbarascy stosowali starą jak świat me­
todę spraszania na huczne pijatyki i obdarowywania szlachetnie
urodzonych gości prezentami i dobrym słowem; surowy Żółkiew­
ski zapraszał szlachtę na moralizatorskie pogadanki, na których,
jak wiemy, nieraz zakazywał podawania piwnej polewki. A że
przeciętny człowiek i dotąd woli bufet niż klasztor, więc Zbara­
skim adherentów przybywało, a Żółkiewskiemu ubywało. Na do­
datek hetman, nie dość że od czasów moskiewskich przestał lubić
bankiety, to stawał się coraz bardziej religijny, i to w wydaniu
jezuickim: powinowatego Cetnera za lichwę kazał, jak pamięta­
my, pogrzebać w ziemi nie poświęconej, toż samo porywczego
bratanka i nadzieję rodu, Adama, który na oczach krzątającej się
po izbie ukochanej, Marcjanny Daniłowiczówny, ponoć podczas
gry w karty, wbił sobie z nieszczęśliwej miłości sztylet w piersi.
1’ostępowanie i wygląd hetmana też zapewne nie trafiały w gust
Sarmatów: „łaszczówki”, wchodzącego powoli w modę z Węgier
i zwanego tak od Samuela Łaszcza podgolonego łba, nie nosił;
wiemy, że tylko raz zdarzyło mu się upić do cna, kobiety (tak
wówczas nazywano panie lekkich obyczajów) bezpardonowo od­
pędzał od obozu żołnierskiego, z miernym zresztą skutkiem, i w
ogóle sprawiał wrażenie człowieka, który już za życia, choć jako
319
CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY" HETMAN
wódz, zarabia na chwałę Bożą. Efekt mógł być tylko jeden: Zba­
rascy zdołali utworzyć silne stronnictwo, Żółkiewski — choć
z pewnością miał przecież przed oczyma przykład Zamoyskie­
go nie. A przecież potęga militarna Rzeczypospolitej na kre­
sach opierała się głównie na współpracy między hetmanami i ich
kwarcianymi a prywatnymi armiami magnatów.
Wykazał to rok 1617. Podrażniony sułtan zgodził się na wypra­
wę przeciw Polsce piętnastotysięcznej armii pod wodzą Skindera
paszy, wspartej wielotysięcznymi ordami Tatarów, wojskami wo­
łoskimi i siedmiogrodzkimi. Nie przestraszyło to króla Zygmun­
ta: powiadomiony przez posła polskiego w Stambule, iż Porta nie
jest przygotowana do wojny z Rzecząpospolitą, nakazał hetma­
nowi polnemu, aby „trudności ukrainne jako najrychlej być może
staraniem swym uprzątał (...). Tedy naprzód z ziemią wołoską
komisję odprawić, aby tameczny wojewoda nie miał przyczyny
do uskarżania się (...), od Skinderbasze (...) wstęp do dalszych
traktatów (...), jakobyśmy tymczasem wolni i bezpieczni zostali
od tamtej strony (...) Opatrzywszy bezpieczeństwo Ukrainy,
z wojskiem dla syna naszego zaciągnionym i z jaką możesz najwięt-
szą potęgą szedł za synem naszym.”4 Oczywiście — do Moskwy.
I Żółkiewski zgodził się, choć jednocześnie doświadczał uczu­
cia niemocy na Ukrainie: radził królewiczowi iść przez Mozyrz
do stolicy carów, zapewniając go, że po załatwieniu kwestii tu­
reckich wesprze go wojskami kwarcianymi.5 Polityka króla wo­
bec Turcji i Tatarów była w tym momencie funkcją jego głów­
nych zamiarów politycznych wobec Moskwy. Dlatego też zalecał
hetmanowi zawarcie pokoju na południowym wschodzie, by mieć
rozwiązane ręce, no i doświadczonego Żółkiewskiego na wscho­
dzie, który by „tym więcej radą rzeczy tameczne do skutku przy­
wodził”.6 Taką też ustępliwą politykę wobec islamu usiłował,
przekonany bez reszty do zamierzeń dworu, realizować hetman.
Aby jednak prowadzić układy z paszą w myśl wskazań króla,
hetman musiał posiadać odpowiednie siły, a nie jedynie inkausl
i pióro, którym tak biegle władał. W sukurs przybyło od królewi­
cza Władysława do Żółkiewskiego sześć rot husarii, pięć chorą
320
IV. ..POLSKI F A B IU S Z ”
gwi pancernych i czterystu piechurów.7 Stała się też rzecz zna­
mienna: Zbarascy schowali urazy pod żupan i siedmiotysięcznym
wojskiem wsparli armię hetmana polnego, nie oddając się jednak
w pełni pod rozkazy Żółkiewskiego.8 Zwaśnione strony, dzięki
zabiegom zięcia Żółkiewskiego, wojewody ruskiego Jana Daniło-
wicza, zbliżyło wspólne niebezpieczeństwo, a po trosze i obawa
Zbaraskich, by w wyniku rokowań czegoś nie utracili — szczegól­
nie zamku granicznego w Berszadzie, który stanowił punkt opar­
cia dla Kozaków. Do zupełnej jednak zgody nie doszło, w czym
duma hetmana i Zbaraskich zdaje się mieć istotne zasługi.
Siódmego września hetman rozbił obóz nad Dniestrem, pod
Buszą, którą obrzucił szańcami skierowanymi naprzeciw siłom
tureckim, stojącym po drugiej stronie rzeki. Tymczasem słał listy
/ wezwaniem o pomoc do Kozaków — bezpośrednich sprawców
wojny polsko-tureckiej — ale ci „tylko tam po Ukrainie drapie-
żą (...). udają, żem ja im to rozkazał” — żalił się hetman.9 Żół­
kiewski, mimo że liczne i „grzeczne” wojsko paliło się do bitwy,19
obawiał się starcia z siłami islamu, choć dla zmylenia przeciwnika
rozsiewał wieści, że dąży do bitwy. W rzeczywistości nie chciał
jej. Było to nie tylko konsekwencją bardzo dokładnego wykony­
wania poleceń króla i obawy przed otwarciem nowego frontu
walki, ale i wiekowego polsko-węgierskiego kompleksu Warny:
losu królewicza Władysława. Kompleksu pogłębionego śmiercią
innego Jagiellończyka, Ludwika, od tureckich bułatów pod Mo­
haczem w 1526 roku.11
Warto zatrzymać się w tym miejscu. Pozostaje bowiem sprawą
otwartą, czy Żółkiewski, mając tak liczną i dobrą armię, uczynił
dobrze, zatrzymując ją w obozie. Wprawdzie gorzały dalej dwie
wojny, z Moskwą i Szwecją, ale też Turcja przeżywała ciężkie
chwile w walce z Persją, o czym hetman przecież musiał wie­
dzieć. Starcie z islamem i tak było nieuniknione i Żółkiewski
mógł wykorzystać pałające ochotą do walki silne wojska, a nie
iść na rozmowy i ustępstwa, których skutki, polityczne, moralne
i prestiżowe, miały okazać się latalne.
A jednak — widzieli to współcześni — Żółkiewski od dość da­
21 — J Hcsalii 321

CZĘŚO CZWARTA — „ŚWIĘTY" HETMAN
wna wykazywał wyraźną i zadziwiającą obawę przed wojną
z Turkami. Dawał temu i dawać będzie wyraz wielokrotnie, nie tyl­
ko werbalnie, ale i poprzez czyny, nie wykorzystując wymarzonych
wprost sytuacji. A Polsce, po tylu bezkarnych najazdach tatarskich,
potrzebny był sukces. I trudno w tym miejscu nie zgodzić się ze
współczesnym kronikarzem Pawłem Piaseckim, który pisał, iż „bo-
jaźń Polaków zuchwalszymi uczyniła Turków” i doprowadziła do
tragedii. Bez wątpienia wpływ na to miały obawy hetmana Żół­
kiewskiego i forsowana przezeń zachowawcza polityka wobec Tur­
cji, mająca nadal w senacie „powagę wyroku”.12
Gdy Kantymir ze swymi Tatarami w czasie pertraktacji rozpu­
ścił czambuły po Pokuciu, hetman, obawiając się walki na dwa
fronty, pozwolił ordzie rabować, a sam zdecydował się na szyb­
kie zawarcie fatalnego układu. Uczynił to bardzo niefortunnie:
23 września zgodził się na spalenie Berszady, uznał protektorat
Turcji nad księstwami naddunajskimi, ponownie zobowiązał się
oddać Chocim lennikowi Turcji, hospodarowi Mołdawii; chano­
wi i murzom w imieniu Rzeczypospolitej obiecał płacić haracz w
zamian za powstrzymywanie się Tatarów od najazdów.13 Wszy­
stko po to, aby królewicz mógł przywdziać wreszcie czapkę Mo-
nomacha. „Najlepszy z zamoyszczyków likwidował tu politykę
Zamoyskiego”, zauważył wielce przychylny mu historyk.14
Wprawdzie Żółkiewski dowodził, że w układzie buszańskim
„psu szczekającemu rzucił kęs, który by mu kość w gardle uwię­
ził”,15 ale szlachta odebrała ten fakt zupełnie inaczej. Nie tak za­
warcie upokarzającego traktatu czy też krzyk Zbaraskich, którzy
musieli spalić Berszadę, wzburzyły opinię szlachecką, jak realiza­
cja tegoż układu.16 Opierającego się oddaniu Turcji Chocimia
komendanta twierdzy, Mikołaja Iwonia, Żółkiewski nakazał
ściąć; Tatarzy wbrew układowi szaleli dalej po Pokuciu. Zgroma­
dzonej pod Buszą dużej armii nie zdążył już hetman wykorzy­
stać, gdyż odesłał większość sił pod Moskwę królewiczowi Wła­
dysławowi, zgodnie z tym, co mu nakazał król i sejm! Sam nato­
miast ruszył na wzburzonych mołojców, by zmusić ich do respek­
towania punktu pierwszego traktatu buszańskiego, pod nazwą
322
IV „POLSKI FABIUSZ"
„łotrostwo kozackie”: powstrzymać od chadzek na Morze Czarne
i drażnienia Turcji.
Komisja mająca dogadać się z Kozakami — był w niej i Ż ół­
kiewski, i Jerzy Zbaraski — zebrała się w Żytomierzu i ustaliła
warunki pertraktacji. Do spotkania z hetmanem kozackim Pio­
trem Konaszewiczem, zwanym Sahajdacznym, starszyzną i woj­
skiem zaporoskim doszło w Olszanicy nad rzeką Roś. Tam też
28 października 1617 roku zawarł Żółkiewski swój kolejny
traktat. Konaszewicz Sahajdaczny zgodził się na ograniczenie
do jednego tysiąca liczby Kozaków rejestrowych, którzy mieli
mieszkać spokojnie w oznaczonym miejscu, nie nękając niko­
go, a już, broń Boże, „na morze nie chodzić i najeżdżać” Tur­
cji, za żołd w wysokości jednego złotego czerwonego rocznie
i przydział sukna. Była to suma bardzo mała, dość powiedzieć,
że piechocie wybranieckiej, rekrutującej się wszak z najniżej
stojących w hierarchii społecznej chłopów, płacono sześć razy
więcej. Ale w zamian Sahajdaczny miał prawo zwracać się do
króla i sejmu z prośbą o powiększenie wojsk rejestrowych w
razie konieczności.17
Umowa olszanicka była wymuszona, choć bez wątpienia do jej
zawarcia przyczyniła się ugodowość przywódców obu stron: Żół­
kiewskiego i Konaszewicza Sahajdacznego. W rzeczywistości het­
manowi polskiemu szło o skierowanie potężnej siły kozackiej na
Moskwę, do której, jak wiemy, wybierał się car de nomine, ale
bez czapki Monomacha, królewicz Władysław. I to się Żółkiew­
skiemu udało: Konaszewicz w dwadzieścia tysięcy wyborowych
mołojców, po wstępnym złupieniu polskiej Kijowszczyzny, wkro­
czył w ziemie rosyjskie, zdobywając Jelec i Kaługę. Następnie
Kozacy pokazali, co potrafią — wiosna i lato 1618 roku zapisały
się krwawymi głoskami w dziejach ludności Rosji, łupionej
i mordowanej bezlitośnie przez prawosławnych braci. To właśnie
Zaporożcy i lisowczycy w decydujący sposób przyczynili się do
prośby Rosjan o pokój i zawarcia korzystnego dla Rzeczypospo­
litej rozejmu w Dywilinie. Notabene za gwałt na prawosławnej
ludności Kozacy dostali rozgrzeszenie z rąk patriarchy jerozolim­
:i 323
CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY" HETMAN
skiego, Teofanesa, w znanej nam Buszy, w zamian za obietnice;
niewystępowania nigdy przeciw prawosławiu i Moskwie.
Żółkiewski, podobnie jak wielu senatorów, nie był przy tym
zadowolony z zawarcia rozejmu dywilińskiego. Na sejmie 1619
roku będzie ganił komisarzy za zbytni pośpiech i niedoprowadze-
nie do pełnego zwycięstwa polskiego w Rosji.18 Zarzut był nie­
słuszny — Rzeczpospolita zyskała w ówczesnej sytuacji wiele —
a hetman jakby zapomniał, iż jego pertraktacje ostatnio nie koń­
czyły się zbyt szczęśliwie.
Traktaty bowiem w Buszy i Olszanicy, których autorem byl
Stanisław Żółkiewski, ponownie ściągnęły potężne gromy na gło­
wę hetmana. Od czasu ścięcia Samuela Żborowskiego i rozpęta­
nia się wojny domowej w Polsce, poprzez postawę podczas roko­
szu, do chwili wycięcia skonfederowanych żołnierzy hetman
chcąc nie chcąc zarabiał na odium poddanej wpływom wrogich
mu magnatów opinii szlacheckiej. Czasem mówi się o kimś, że
jego życie dzieliło się na dwie połowy. Otóż dla Żółkiewskiego
zaczęła się odtąd ta druga połowa, kiedy to fortuna odwróciła
się doń zdecydowanie plecami — i to nie tylko z powodu obiek­
tywnych trudności, przytaczanych tu często, ale i cech jego cha­
rakteru — wśród których duma odgrywała niepoślednią rolę —
uniemożliwiających porozumienie się z niechętnymi mu magnata­
mi. Im bardziej chciał być nieskazitelny, tym więcej omyłek po­
pełniał. Jego zamiłowanie do przybierania antycznych póz pogłę­
biło się: z przekonaniem twierdził, że największym niedopatrze­
niem w życiu jest nienapisanie raz w roku testamentu. Tak bo­
wiem rzecz widział surowy Katon — i Żółkiewski go w tym gor­
liwie naśladował.19
W 1617 i 1618 roku szlachcie, podjudzanej przez Zbaraskich,
nie podobało się już ani paktowanie z Kozakami, ani oddalanie
wojny z Turcją, ani przewaga atramentu nad krwią, pióra nad
szablą. Kolejne błędy hetmana — o czym niżej — wywołały lawi­
nę pamfletów. Łaska tłumów na pstrym koniu jeździ: jeszcze nie­
dawno powszechnie szanowany „doskonały rozum hetmański”,
dla którego posłowie z izby niższej parlamentu domagali się
324
IV. „POLSKI FABIUSZ"
u króla buławy wielkiej koronnej, stał się istnym chłopcem do
bicia, pomawianym o najgorsze cechy charakteru i zamiary. Po­
słuchajmy: „Dawni hetmani małymi wojskami gromili nieprzyja­
ciela, ale w hetmanie żadnej cnoty nie ma; dba tylko o rozgłos
i piękny dostatek. Pokój buduje ten polski Fabiusz na traktatach;
oczekuje, nie zwodzi bitwy, słowem, wojuje, szabli nie dobywa­
jąc. Jest to tchórzostwo apelować do króla zamiast bić się z wro­
giem.”20 Były to jedne z najłagodniejszych zarzutów i epitetów
w tej dość obszernej anonimowej broszurze bez tytułu, napisanej
pewnie z poduszczenia Zbaraskich: obelżywe, złośliwe, dotykają­
ce najbliższych Żółkiewskiego, króla — i na ogół nieprawdziwe.
A jednak szlachta dawała im posłuch, gdyż — nie bez sporej
szczypty słuszności — uważała, że ciężkie czasy przerastają siły
starzejącego się hetmana. Może i czuł to sam Żółkiewski, pisząc
we wspomnianym testamencie z 1618 roku: „I teraz jednak, że
im dalej w lata zachodzę, a do tego dla służby ojczyzny przycho­
dzi w niebezpieczeństwo żywot podać.” Przeczucie śmierci czy ra­
czej poddanie się starości?
Tak chyba sądzili i Zbarascy. Na sejmie, który miał rozpocząć
się 13 lutego 1618 roku, postanowili przypuścić szturm na króla.
Wakowało bowiem, nie licząc litewskich, wiele centralnych urzę­
dów koronnych — kanclerza, podkanclerzego, hetmana wielkie­
go, podkomorzego — i książęta sądzili, że zdołają wspiąć się wy­
soko.

Rozdział V
KANCLERZ I HETMAN WIELKI KORONNY
Do sprawy przystąpili Zbarascy z animuszem: popularni wśród
szlachty, tak wpłynęli na izbę poselską, iż posłowie orzekli, by
król „na początku sejmu rozdał wszystkie vacantiae, to jest urzę­
dy i dygnitarstwa, które natenczas wakowały”.1 Żądanie szlachty
było przy tym zgodne z prawem: monarcha obowiązany był obsa­
dzić wolne miejsca jeszcze przed rozpoczęciem obrad sejmo­
wych. A nazbierało się ich rzeczywiście sporo. Wprawdzie wie­
dziano, że król jest niesłychanie uparty i ma zdumiewającą nie­
chęć do rozdawania jakichkolwiek urzędów, ale nie wyobrażano
też sobie, by stanowisko kanclerza po śmierci Feliksa Kryskiego
wakowało tak długo jak urząd hetmana wielkiego koronnego po
zgonie Jana Zamoyskiego. Toż tej właśnie buławy na skutek fo­
bii króla nie ujęły od trzynastu lat żadne ręce!
Zygmunt III lubił akcentować swą wolę i niezależność wobec
izby poselskiej: widział w tym środek do wzmocnienia władzy
monarszej. Na kilka dni przed rozpoczęciem sejmu, 6 lutego
1618 roku, nadał Stanisławowi Żółkiewskiemu buławę hetmana
wielkiego koronnego. W zasadzie nie było to zaskoczeniem —
Żółkiewskiemu buława ta należała się od dawna. Zaskoczenie
przyszło później: król bowiem na tym akcie zamierzał zakończyć
niemiłą mu kwestię nadawania urzędów.
Natrafił jednak na zdecydowany opór posłów i Zbaraskich.
Wyrażał się on milczeniem przedstawicieli izby poselskiej. Król
początkowo nie przejął się tym faktem, zezwalając — wbrew tra­
326
V KANCLERZ 1 HETMAN WIELKI KORONNY
dycji — na wota senatorskie. Gdy senatorowie zakończyli mowy,
posłowie znów orzekli, że nie będą deliberowali do chwili rozda­
nia urzędów. Nie pobudziła ich do głosu nawet sprawa kryminal­
na niejakiego Remiskiego, sądzona w tymże sejmie. Po tygod­
niu zgodnego milczenia hałaśliwej na ogół izby poselskiej Zyg­
munt III uszanował wolę większości: wiedział już przecie, po tylu
latach panowania, że trudno rządzić w Polsce wbrew narodowi
szlacheckiemu. Tym bardziej że na respons oczekiwał czausz tu­
recki i posłowie kozaccy, którzy — mocno zniecierpliwieni — już
„wydzierali się z Warszawy”. Nie mniej pilne były sprawy mo­
skiewskie i Inflant.
Król zatem wolał w tydzień po rozpoczęciu sejmu „rozdać va-
cantiae”. Podejrzewając Zbaraskich o próbę wywarcia nacisku na
izbę poselską, uczynił to w sposób wielce dla nich niemiły. Urząd
kanclerza wielkiego koronnego, o który ubiegał się Jerzy Zbara­
ski, otrzymał nieoczekiwanie Stanisław Żółkiewski. Zaskoczenie
było powszechne: hetman nigdy nie przejawiał chęci uzyskania
wielkiej pieczęci, a król do niedawna wszak obawiał się, by pod
jego bokiem nie wyrósł drugi Zamoyski. Ponadto niechętni kró­
lowi i hetmanowi, jak Zbigniew Ossoliński i część republikańsko
usposobionej szlachty, wskazywali, że „te dwa urzędy są z sobą
incompatibilissima”2 (nie nadające się do łączenia), gdyż trzyma­
nie ich w jednej ręce daje niebezpieczną dla demokratycznych
rządów władzę.
Sam Żółkiewski był mocno poruszony takim obrotem sprawy
i z właściwym sobie poczuciem odpowiedzialności, po przemyśle­
niach, zasięgnięciu rady niektórych senatorów i za namową pry­
masa, przyjął urząd kanclerza wielkiego koronnego.
W dalszych nadaniach król był konsekwentnie złośliwy wobec
Zbaraskich. Montując stronnictwo dworskie, odepchnął moż­
nych książąt i oparł się zupełnie na Żółkiewskim. Podkanclerzym
koronnym został niepopularny wśród szlachty dla skrajnego rega-
lizmu i „cholery” przyjaciel hetmana, biskup łucki Andrzej Lips­
ki. Zygmunt III przychylił się też do rekomendacji swego wodza:
hetmanem polnym koronnym zostanie były zięć Żółkiewskiego,
327

CZĘŚĆ CZWARTA — ..ŚWIĘTY" HETMAN
jego przyjaciel i uczeń, młody, bo dwudziestokilkuletni Stanisław
Koniecpolski, a wojewodą kijowskim syn Jana Zamoyskiego
i krewny naszego hetmana, dwudziestotrzyletni Tomasz Zamoy­
ski. Ich młodość i energia miały zapewne stanowić znakomite
uzupełnienie nadmiernej ostrożności, rozwagi i zachowawczości
starzejącego się hetmana i kanclerza. Złośliwość króla poszła tak
daleko, że nawet urząd podkomorzego koronnego po nieodżało­
wanym Andrzeju Boboli, o który starał się Krzysztof Zbaraski,
otrzymał zniedołężniały kasztelan rawski, Stanisław Wołucki.
Potężni książęta odeszli od stolca królewskiego z kwitkiem: nie
dostali nic.
Żółkiewski od dawna pogodzi! się z tronem, czego dawał nie­
zliczone dowody, ale dopiero teraz, i to na złość Zbaraskim, król
wyniósł go na dwa najważniejsze urzędy w państwie. Wcale nie
był to wyraz uznania dla talentów militarnych i dyplomatycznych
starszego wodza: w ten przekorny sposób Waza pomieszał plany
zbyt ambitnych Zbaraskich. Być może w nich widział zagrożenie
dla swej władzy. A Żółkiewski, od pewnego czasu główna jego
podpora, był jak najdalszy od wstrząśnienia tronem, niczym
„drugi król” Zamoyski, i dlatego dla Wazy bezpieczny. Fobie
króla, dotykające przez tyle lat gotowego do współpracy Żół­
kiewskiego, znikły. Zauważyli to w kilka lat później współcześni:
Lew Sapieha pisał, iż „JKM zrazu nierad [Żółkiewskiego] wi­
dział, a potem mu łaskę swą pańską pokazywał i przeszłe mu cza­
sy nagradzał”.3 Siedemdziesięcioletni hetman dorównał w końcu
na ziemskim padole swemu mistrzowi i bratu. Ale w urzędach.
Tak naprawdę wybór króla o tyle byl niefortunny, że poważnie
spóźniony, jak wiele decyzji w jego życiu: słońce talentu i sławy
zachodziło wraz z wiekiem hetmana. Urząd najwyższego dostoj­
nika świeckiego w państwie, pierwszego po królu, dostał „starzec
siedemdziesięcioletni, przez cały wiek swój samemu tylko rze­
miosłu wojennemu oddany” — stwierdził niechętny królowi kro­
nikarz, tutaj chyba nie bez racji. „Był to ciężar większy niż mu w
swym wieku Żółkiewski mógł podołać. Już lat 70 życia liczył, za
cóż go na słabe barki przyjmował?” — jęknął przychylny mu au­
328
V. KANCLERZ I HETMAN WIELKI KORONNY
tor.4 Rozjątrzeni Zbarascy, a z nimi i część szlachty, rzucili się
na drugą personę w państwie, oskarżając o znane grzechy, dążąc
przy tym do ograniczenia władzy hetmańskiej. W rezultacie Żół­
kiewski musiał bronić się na wrzaskliwym sejmie 1618 roku; aby
ująć sobie szlachtę, uczynił to przed izbą poselską, i to stojąc,
„jako sługa”, choć wiek i godność senatora zezwalały na przema­
wianie z pozycji bardziej horyzontalnej.
Mowa, jedna z najdłuższych, jaką wygłosił Żółkiewski w swym
życiu, była swoistym resume działań hetmana od 1614 roku i pró­
bą usprawiedliwienia niepowodzeń. Przypomniał on, że postępo­
wał zgodnie z poleceniami króla: „wolałem rozkazowaniem Wa­
szej Królewskiej Mości się sprawować niż zdaniem swoim, mało
bowiem rozumu mego — mówił — jako to serce Waszej Królew­
skiej Mości w rękach Bożych”.5 W owym wstępie, w którym
pobrzmiewają echa kontrreformacyjnych kazań Piotra Skargi
i minoderia hetmana — Żółkiewski z pewnością miał o sobie
wyższe mniemanie — powiedział on posłom, iż był tylko sumien­
nym i skromnym wykonawcą planów Zygmunta Wazy. Następnie
hetman przedstawił i zarazem bronił swych przedsięwzięć na kre­
sach południowo-wschodnich. Winą za zaostrzenie stosunków tu­
recko-polskich i nasilenie najazdów tatarskich obarczył tych ma­
gnatów polskich, którzy „nieporządnie” wtargnęli do Mołdawii,
i Kozaków, szalejących po obrzeżach imperium otomańskiego: w
czasie jednego najazdu na Synopę — jak podawał Żółkiewski —
„uczynili szkodę Turkom na czterdzieści milionów”. Spowodowa­
ło to cały łańcuch akcji tureckich, tatarskich i kozackich, którym
Żółkiewski przeciwdziałał — głównie jednak poprzez demon­
stracje zbrojne. Tak właśnie stało się w 1617 roku nad Dnie­
strem: hetman dokładnie zrelacjonował okoliczności zawarcia
nieszczęsnego traktatu pod Buszą, twierdząc, iż chciał nawet oso­
biście spotkać się ze Skinderem paszą na wyspie leżącej pośrodku
Dniestru, czemu jednak przeszkodziła „woda wielka”. Żaraz po­
tem odparł oskarżenia, że obawiał się walki z Turkami, dowo­
dząc swojej chęci do bitew, która towarzyszyła mu przez całe ży­
cie. Stwierdził też, że po zawarciu traktatu nie mógł ruszyć za
329
CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY" HETMAN
Kantymirem, gdyż „trudno było i gonić prędkiego nieprzyjaciela,
który za cztery dni siedemdziesiąt mil ubieżał, aż ku Żydaczowi.
To był ich fortel, abyśmy byli wojsko rozerwali.” Siły wroga Żół­
kiewski obliczał z dużą przesadą na 60—70 tysięcy. Trzeba je­
dnak przyznać, że hetman potwierdził swój talent krasomówczy,
usiłując w sposób przekonywający oczyścić się przed szlachtą,
choć przedstawienie z jednej strony woli walki, a z drugiej chęci
pokojowego spotkania z paszą u uważnego słuchacza mogło po­
zostawić mieszane uczucia.
Wysłuchano też zdania Żółkiewskiego w kwestiach politycz­
nych dotyczących zachowania pokoju z Turcją przez poskramia­
nie Kozaków, zakazu samowolnych interwencji w Mołdawii,
powstrzymywania Tatarów od najazdów. Poparcie króla i resztki
autorytetu sprawiły, że głos hetmana i kanclerza na tym sejmie
miał, jak wspomniał kronikarz, moc wyroku: ten program przy­
jęto.
Ale po skończeniu mowy, gdy przestała oddziaływać powaga
urzędów i godności oraz hetmańska charyzma, zaczęły narastać
wątpliwości. Trudno zresztą, by takich nie było, skoro nawet bi­
skup krakowski, Marcin Szyszkowski, winą za nieutrzymanie Ko­
zaków w ryzach obciążał Żółkiewskiego, który powinien częściej
przebywać w Kijowie i stamtąd pilnować mołojców.6 Zarzut był
całkiem chybiony, gdyż Stanisław Żółkiewski jako hetman polny
koronny odpowiadał za bezpieczeństwo granic południowo­
-wschodnich, a nie głównie za poczynania kozackie. Ale i takie
głosy wpływały na utrwalanie się niechętnych postaw wobec het­
mana, jak i króla: „posłowie odjechali z sejmu ogromnie rozją­
trzeni i ich niezadowolenie rozszerzyło się bardzo szeroko na całą
szlachtę”.7 Szło głównie o sprawę urzędów; twierdzono, że król
Zygmunt wzmacniał partię dworską ludźmi niepopularnymi i nie­
udolnymi, pozostawiając popularnych i energicznych Zbaraskich
czy Sieniawskich za burtą władzy. Wprawdzie dwór, zdając sobie
sprawę, że od wspólnego działania magnatów zależy wręcz los
południa Polski, usiłował pogodzić urażonych książąt z hetma­
nem i kanclerzem, ale wysiłki inspirowanych w tym kierunku To­
330
V KANCLERZ 1 HETMAN WIELKI KORONNY
masza Zamoyskiego czy też Adama Czarnkowskiego na niewiele
się zdały. „Już nieraz to jednanie było, a gorzej zawsze nam się
to oddawało”8 — skarżył się Zamoyskiemu Krzysztof Zbaraski
nie bez racji.
Wkrótce zresztą okazało się, że zwycięstwo partii dworskiej
i Żółkiewskiego na sejmie 1618 roku było przejściowe — nastąpi­
ły kolejne najazdy tatarskie. Po kilku drobnych sukcesach dowo­
dzącego wojskiem kwarcianym starosty Winnickiego, Aleksandra
Bałabana, w maju wtargnęła na Pokucie, idąc szlakiem „wołos­
kim”, orda Kantymira. Żółkiewski ruszył najszybciej, jak potra­
fił, z Baru pod Halicz, ale nie zdążył dopaść głównego kosza —
starł tylko kilka zagonów i odbił nieco jasyru. Wyprawa ordy bu-
dziackiej spowodowana była wcześniejszą wyprawą Kozaków na
wybrzeże trackie Morza Czarnego: obydwie oznaczały złamanie
układu buszańskiego i stały się ostatecznym potwierdzeniem bez­
sensu prowadzenia polityki na papierze, co usilnie czynił hetman
Żółkiewski. W maju, czerwcu kolejna fala Tatarów budziackich
przebyła Dniestr, wdzierając się głęboko w okolice Lwowa, Stry­
ja i paląc nieszczęsny Żydaczów. Hetman, śląc roty starosty hali­
ckiego Jerzego Szczuckiego, Wrzeszcza i, znanego potem po­
gromcy Tatarów, Stefana Chmieleckiego, zdołał powstrzymać w
wielu miejscach ordyńców, ale w kraj i tak poszła wieść o kolej­
nym złupieniu Pokucia i bezczynności hetmana, który „w Roha­
tynie sobie odpoczywał”.9 Wredna ta opinia Ossolińskiego brała
się i stąd, że w lipcu nastąpił kolejny najazd ordy budziackiej,
która splądrowała ziemię halicką i lwowską — na dodatek gro­
miąc nieliczne roty polskie. Obserwowano i odczuwano ze zgrozą
nowe niepokojące zjawiska: „Poganie, którzy wedle zwyczaju
swego na dzień, dwa przybieżawszy, uchodzili, ale teraz, widząc
niedbalstwo nasze, mieszkają sobie po kilka niedziel, jako doma
rozkoszują się w państwach Jego Królewskiej Mości i Rzeczypo­
spolitej.”10 Nieszczęsny Żółkiewski tłumaczył się, że Tatarzy mo­
gli koło Lwowa i Halicza szaleć, gdyż „po tamtą stronę Dniestru
żadnych ludzi naszych nie było”.11
Tymczasem groźne rajdy Tatarów były preludium do mającego
331
CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY” HETMAN
nastąpić we wrześniu głównego uderzenia ordy krymskiej, pro­
wadzonej przez brata chana, Dewleta Gireja, budziackiej pod
Kantymirem i Turków Skindera paszy. Zniszczenia były tak
ogromne, chęć rozbicia Tatarów tak wielka, że wreszcie prawic
wszyscy znaczniejsi magnaci na Ukrainie i Rusi Czerwonej stawili
się do obozu hetmańskiego w Oryninie, dwie mile od Kamieńca
Podolskiego: Ostrogski, Korecki, Zamoyski, Lubomirski, Kali­
nowski, Tarnowski, Porycki, Wiśniowieccy4 Czartoryscy, a na­
wet, po wahaniach i ociąganiach, obaj Zbarascy i wróg numer
dwa hetmana, podczaszy koronny Adam Sieniawski. Przywiedli
„poczty wielkie (...), zbrojne, konne, chlopne, świetne”. „Król
Jegomość Pan nasz za wszystek czas panowania swego takiego
wojska wielkiego, z takimi ludźmi, z takim pocztem, z taką arma­
tą, a prawie [istotnie] ludzi, co kosztem a ochotą stawiwszy się,
gromadnego nie miał.”12 Dwadzieścia tysięcy świetnie wyszkolo­
nych ludzi wyposażonych w broń palną, której tak bardzo oba­
wiali się licho uzbrojeni — najdziksze ordy często walczyły głów­
nie kośćmi osadzonymi na drewnianych kijach, zwanymi maśla­
kami — Tatarzy. Przed Żółkiewskim otwierała się wreszcie szan­
sa pobicia Półksiężyca i zmycia za jednym zamachem brudu
oskarżeń o nieudolność i kunktatorstwo.
Ale — wplątawszy się raz w waśnie z rodami — dumny Żół­
kiewski nie potrafił się z nich wyplątać. Oczywiście Zbarascy
i Sieniawscy nie pomogli mu w tym. W rezultacie pod Oryninem
rozłożyło się kilka obozów: Zbarascy, Sieniawscy, Wiśniowieccy,
Czartoryscy, którzy „nie chcieli się pod regiment hetmański pod­
dać”13 i stanęli oddzielnie. Żółkiewski rozmieścił swe chorągwie
w innym miejscu; nawet jego pupil, dwudziestotrzyletni Tomasz
Zamoyski, pragnąc zaakcentować swą samodzielność, a może
i niewiarę w hetmana, za przykładem innych rozłożył osobny
obóz.
Na skłóconych Polaków sunęli Tatarzy, których hetman obli­
czał na sześćdziesiąt tysięcy. W rzeczywistości pod Orynin przy­
byli mniej licznie niż Polacy. Nie czując bynajmniej respektu
przed Lachami, z marszu uderzyli na obóz Zamoyskiego, który
332
V. KANCLERZ I HETMAN WIELKI KORONNY
znalazł się w poważnych opałach. Ale Żółkiewski, zrażony do
krewnego, patrzał na to spokojnym okiem, wyrzekłszy tylko:
„Niech się młokos nauczy słuchać starego hetmana, a potem do­
wodzić.”14 Zamoyskiego od niechybnej klęski uratowali książęta
Janusz Ostrogski i Krzysztof Zbaraski, śląc mu w sukurs dwustu
świetnie wyszkolonych i wyposażonych strzelców. Ci nieliczni
piechurzy skutecznie powstrzymali wielotysięczne — jeśli wierzyć
Żółkiewskiemu — watahy tatarskie. Również „mniej (z żalem
jednak wszystkich) hetmana obeszło”15 wzięcie przez Tatarów do
niewoli księcia Janusza Poryckiego, stojącego oddzielnie ze swym
taborem.
Żółkiewski sądził, że swą twardą postawą zmusi wreszcie ma­
gnatów dó oddania się pod jego rozkazy. Było już jednak za pó­
źno. „W sobotę rano spodziewając się, że miał nieprzyjaciel na
nas nastąpić, stanęlichmy obozem już ściśnionym, porządnym
i nie rozwlokłym jako wczora” — pisał świadek tych wydarzeń,
stary zamoyszczyk, kasztelan sandomierski Stanisław Tarnow­
ski.16 Hetman jednak wydawał się bardziej wsłuchany w odgłosy
swarów obozowych niż wpatrzony w ruchy Tatarów; w rezultacie
ordyńcy stopniowo odrywali się od obozu orynińskiego i formo­
wanych do walki szyków polskich. Runęli oni w głąb Rzeczypo­
spolitej. Trzy cenne dni stracił Żółkiewski na oczekiwanie wieści,
gdzie podziali się ci okropni Tatarzy. Nieprzyjaciel „wśród białe­
go dnia mimo obóz nasz ruszywszy się i poszedł w ziemię dalej
na mil trzydzieści, za obóz, a nasi nie jako rycerscy ludzie, ale
baby właśnie, albo raczej kurwy, z obozu nie śmiał żaden wystą­
pić na nich” — biadał Maskiewicz.17 Hetman, gdy już dowiedział
się, gdzie są Tatarzy, to wraz z przekleństwami i płaczem rabo­
wanej od Kamienia na Podolu po Beresteczko na Wołyniu lud­
ności. „A to nas pan Bóg pokarał” — wzdychał Tarnowski,
a z nim magnaci i szlachta, zerkając niedwuznacznie na Żółkiew­
skiego.
Znowu najbardziej ucierpiały dobra Zbaraskich, choć i sam
Żółkiewski doznał uszczerbku w swych majętnościach. Trzydzie­
ści tysięcy ludzi mieli zagarnąć w tym rajdzie ordyńcy w jasyr.
333

CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY” HETMAN
Gorsze jednak miało okazać się to, że „od tego też czasu oręż
polski poszedł [u Tatarów]... w pogardę”.18 Hetman, jakby prze­
rażony własną nieudolnością i głosami tych, którzy go „sromot­
nie łajali i przeklinali”, popełnia kolejny irracjonalny czyn, gdyż
po zwinięciu obozu pod Oryninem, „stanąwszy na Żabińcu, kilka
dni mieszkał (...), a potem wojsko rozpuścił na leże”.19
Niemal wszyscy ówcześni kronikarze byli zgodni, że bezczynność
Żółkiewskiego wpłynęła decydująco na porażkę i umożliwiła Tata­
rom straszliwe złupienie bezbronnego Podola i Wołynia20 — i wy­
pada się z tym twierdzeniem zgodzić. Klęska orynińska, do której
z pewnością też przyczyniła się niezgoda wśród magnatów, uwido­
czniła kolejny raz rzecz najgorszą: upadek autorytetu starego wo­
dza i brak zaufania doń wielmożów, jak i braci szlacheckiej. Jak
słusznie zauważono, w 1610 roku śmiertelny wróg hetmana, syn Sa­
muela Zborowskiego, wspomógł go pod Kłuszynem; teraz robić
tego nie chciał nawet wychowanek i krewny Żółkiewskiego, To­
masz Zamoyski.21 Chyba gorzej już być nie mogło: od niewykorzy­
stania szansy walki pod Buszą przez porażkę pod Oryninem wiodła
prosta droga do katastrofy i ostatniej bitwy hetmana.
Nawet ludzie z kręgów dworskich byli rozgoryczeni postawą
hetmana i wzdychali, że „ostatni już period idzie na ojczyznę
i Rzpltę naszą, zginąć koniecznie musi, kiedy iusta et ordinata
media [sprawiedliwe i porządne środki], wojska potężne, ludzie
ochotni, serca odważne ze złej toni wyrwać i dźwignąć jej nie
mogą”.22 Istną falę inwektyw i kalumnii wyleli na głowę hetmana
jego przeciwnicy — a miał ich przecież raczej zbyt wielu niż zbyt
mało. „O fałszywy stróżu Rzeczypospolitej, o wierutny zdrajco,
puszczałeś na rabunek kraje ruskie, przedałeś wiarę i cnotę swo­
ją, ukradłeś męstwo i sławę rycerstwa polskiego (...). Bić się tu,
nie prosić trzeba. Arma ferunt pacem [wojna czyni pokój], A ty,
bezecny gburze, gdy nieprzyjaciel na obóz najeżdża, wiąże, pali,
w ten czas, co by z tym czynić, wota wydajesz (...). A ty, francie,
kiedy nieprzyjaciel na karki nasze następuje (...), ze Skinder pa­
szą traktować chcesz.”23 W tym liście do króla, de facto paszkwi­
lu, żądano odebrania hetmanowi buławy i konfiskaty majątku.
334
V KANCLERZ 1 HETMAN WIELKI KORONNY
Najbardziej złośliwe plotki znajdowały posłuch, nawet ta, że
Żółkiewski z pomocą Turków, Tatarów i Mołdawian chce sięg­
nąć po koronę królów polskich.
Nic więc dziwnego, że następny sejm — mimo rozterek króla
rozpoczęty już w styczniu 1619 roku — był bodaj jeszcze bardziej
burzliwy niż poprzedni. Dodatkowo trwogę wzbudziło pojawie­
nie się na niebie komety, który to znak klęski przebłagiwano
czterdziestogodzinnymi modłami i samobiczowaniem gorliwych
zakonników. Żółkiewski, bardzo chory, ze słowami na pożegna­
nie małżonki, że na sejm jechać trzeba, a żyć nie potrzeba, udał
się również do Warszawy w asyście dwustu hajduków i trzystu
Kozaków. Przybył tam wieczorem 22 stycznia, witany przez wielu
senatorów. Tym razem przemawiał w obecności króla siedząc,
gdyż choroba nóg uniemożliwiła mu zwyczajowe uszanowanie
majestatu królewskiego. Wbrew tradycji jego mowę poprzedziły
wota senatorów, co może wskazywać na chęć usprawiedliwienia
się w celu oczyszczenia atmosfery przyszłych obrad. Był to zatem
precedens w sejmie, pomijając sejm inkwizycyjny. Oczywiście
Żółkiewski znów musiał odpierać zarzuty: nagromadziło się ich
sporo, ponieważ posłowie z kilku województw dostali instrukcje
od sejmików zdecydowanego wywiedzenia się, „czemu Tatarowie
w Koronę wtargnęli”. Żółkiewski obszernie tłumaczył swe postę­
powanie — charakterystyczne, że wraz z niepowodzeniami wota
jego się wydłużały — twierdząc nadal, że powodem najazdów ta­
tarskich były chadzki kozackie i niedawanie rekompensat i upo­
minków: tych pierwszych Kozakom, tych drugich Tatarom, cho­
ciaż pieniądze na ten cel były we Lwowie. Niemal bezkarne rajdy
Tatarów w maju, lipcu to efekt słabości wojsk kwarcianych; het­
man twierdził, że pod Barem, skąd najbliżej było do tradycyj­
nych szlaków ordyńców, miał jedynie tysiąc dwustu żołnierzy.
Ale i tak — dowodził Żółkiewski — udało się pobić gdzienie­
gdzie ordyńców, tak że „czterech tysięcy się nie dorachowali swo­
ich”. Hetman przesadził znacznie. Natomiast z bierności podczas
najazdu lipcowego usprawiedliwiał się powodziami, które miały
uniemożliwić jego kontrakcję.
335
CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY” HETMAN
Sporo kontrowersji budziła oczywiście porażka pod Oryninem —
i jej poświęcił Żółkiewski najwięcej uwagi. Hetman powtórzył, że
wykonywał polecenia królewskie ochrony Wołynia i Kamieńca
Podolskiego. Nikt nie chciał udzielić pożyczek na szybki zaciąg
wojska, tak że siły bezpośrednio mu podległe wzrosły tylko do
trzech tysięcy żołnierzy. Przez szpiega, Tatara, miał też Żółkiew­
ski dobre rozeznanie co do zamiarów wyznawców Proroka, któ­
rzy — twierdził — korzystając z nieobecności doborowych chorą­
gwi polskich wywiedzionych na wyprawę do Moskwy, chcieli po­
bić Polaków, a następnie ... ruszyć na Kraków. „A przecież śmie­
ją mi to zadawać, najjaśniejszy miłościwy królu, żem nie wiedział
o Tatarach, że mieli wtargnąć w kraje Waszej Królewskiej Mo­
ści” — mówił zgnębiony i schorowany hetman, odczytując dwa
uniwersały z czasów orynińskich, z których wynikało, że oriento­
wał się dobrze w zamiarach muzułmanów. — „Jako żem to nie­
czuły? Jako niedbały, gdy i przestrogi o zamysłach nieprzyjaciel­
skich czynię (...). Tatarów było do sześćdziesięciu tysięcy i praw­
dziwie to powiadam, nie tak jako to drudzy małą liczbę ich kła­
dą (...), nawet kule mieli drewniane, ołowiem oblane, któreśmy
najdywali, ba, i zabili nimi piechoty waszej królewskiej mości do
trzydziestu (...). Mnie to winują, żem nie dał potrzeby, a na có­
żem wyszedł w pole? (...) Bych bym najmniej od swych muni-
mentów [szańców] odstąpił, zgubiłbym wojsko Waszej Królews­
kiej Mości, zgubiłbym Ruś wszystką, a co większa, zgubiłbym
wszystką Rzeczpospolitą, bo z tak wielką potęgą wkoło by nas
obtoczyli — dowodził hetman. — Nie mogłem się bić, bo mi nie
chciał [nieprzyjaciel] placu dotrzymać. Małemu wojsku porwać
się na większe, jest to porwać się z motyką na słońce.”24
Wyjaśnienia te, niestety, pełne były sprzeczności — i to wi­
docznych nie tylko po wiekach, ale zapewne również dla słucha­
czy współczesnych. Po pierwsze ordy w owej epoce nie było stać
na wystawienie tak ogromnej armii; mogła ona liczyć najwyżej
kilka tysięcy. Po drugie — poważne zastrzeżenia i niewiarę mu­
siał budzić zwrot, iż „potęga wielka” wroga „nie chciała placu do­
trzymać małemu wojsku” polskiemu. Po trzecie — użycie przez wo­
336
V, KANCLERZ I HETMAN WIELKI KORONNY
dza sił polskich publicznie zwrotu „Tatarzyna goniąc, jakby też
motyla po powietrzu gonił”, oznaczało przyznanie się przed sta­
nami Rzeczypospolitej do bezradności w walce z szybką ordą,
/ czego hetman zwierzał się dotąd jedynie prywatnie. Jeszcze
przedtem, bo w 1617 roku, w liście do wielkiego wezyra, przyznał
się do następnej niemożności: że Kozaków „mieszkających mię­
dzy wodami i łotrujących po morzu ścigać mi niepodobna, i dob­
rze będzie, jeśli (...) Skinder pasza, Oczaków i całe nadbrzeże
morskie ochraniając, łotrów tych skarci i wyżenie”. Hetman do­
wodził, że wprawdzie przed dwudziestoma laty usiłował „wyko­
rzenić” Kozaków, ale najazdy tatarskie wywołały ruchy ludności,
skupiającej się wokół mołojców, co pozwoliło im się umocnić.
Chociaż twierdzenie to miało znamiona prawdy, ale przez te sło­
wa, a głównie sprawę Orynina, przeziera inna, równie smutna,
prawda. Zachowawczość, charakterystyczna dla osób w trzecim
wieku, u Żółkiewskiego przejawiała się w tym wypadku w upor­
czywym trzymaniu wojsk w szańcach, mimo że i król kazał
„wszelkimi sposobami ten wyuzdany motłoch poskromić”25...
Jakąż drogę przebył hetman w krótkim czasie: on, który dzięki
szybkości działania i sprytowi gromił pohańców nad Udyczem,
który pod Kłuszynem nie zawahał się ani chwili, by rzucić się na
kilkakrotnie silniejszego przeciwnika, pod Oryninem stał z ol­
brzymią armią bezczynnie, zbyt dumny, by zniżyć się do pojedna­
nia z niechętnymi mu magnatami, lękając się porwania „z moty­
ką na słońce” — na słabszych liczebnie, nie mówiąc już o wypo­
sażeniu, Tatarów. Kończąc swe przejmujące wyznania w sejmie,
Żółkiewski prosił króla, by hetmana „urząd tak ciężki na teraź­
niejsze lata moje miłościwie ode mnie odebrać raczył”; aby po
czterdziestu czterech latach — może tą liczbą sugerował się Mi­
ckiewicz — obozowej służby „przed śmiercią w takiej mej zeszło-
ści wytchnienia, wczasu jakiego i pokoju zażyć”.26
Należy sądzić, że nie był to jedynie wybieg taktyczny. Być
może stary, schorowany, lżony wręcz Żółkiewski z właściwym
mu, niesłychanym podówczas poczuciem odpowiedzialności, zro­
zumiał, że powinien zarzucić prowadzenie wojen na rzecz wiel­
337
U — J Besala
CZĘŚĆ CZWARTA — ..ŚWIĘTY" HETMAN
kiej polityki: oddać dowodzenie młodszemu, pozostając nadal
kanclerzem. Ale król popełnił, według mnie, kolejny poważny
błąd, nie godząc się na zrzeczenie buławy przez Stanisława Żół­
kiewskiego. A szkoda: były zięć starego hetmana, Stanisław Ko­
niecpolski, kipiał energią, przewyższał — jak się potem okaza­
ło — Żółkiewskiego zdolnościami, a nade wszystko ten łubiany
przez szlachtę siłacz utrzymywał niezłe stosunki z innymi, nie­
chętnymi hetmanowi wielkiemu, a wpływowymi magnatami.27
Zygmunt Waza ujął się jednak za Żółkiewskim; przyznał, że
hetman wypełniał jedynie jego polecenia, chroniąc w ten sposób
Rzeczpospolitą od klęski, i życzył staremu wodzowi, by dopełnił
swej służby „na tym łożu marcjalnym [marsowym] z nieśmiertel­
ną sławą jego król. mci i narodu naszego”.28 Zdjąwszy odium
z osoby kanclerza i hetmana, król wpłynął na przytłumienie kry­
tycznych głosów szlachty.
Odżyły one na krótko, i to w dramatycznej formie, kiedy Żół­
kiewski, broniąc podskarbiego nadwornego koronnego Andrzeja
Górskiego, pouczył senatorów i szlachtę, że i oni nie są bez winy
w sprawach zeznań podatkowych. „Kłamiecie i przysięgacie”29—
powiedział bez ogródek nasz weredyk, co wywołało w izbie po­
selskiej lawinę głosów żądających zerwania sejmu w odpowiedzi
na taką zniewagę. Na szczęście konflikt zdołano załagodzić,
a Żółkiewski powinien jednak wreszcie zadać sobie pytanie, ja­
kie są granice mówienia wprost dla polityka i dowódcy.
Sejm ten bowiem zajmował się najistotniejszymi kwestiami
Rzeczypospolitej i wiele od niego zależało: szło przecież o spra­
wy obrony przed rosnącym zagrożeniem turecko-tatarskim. Wy­
daje się, że stary wódz zrozumiał wreszcie bezsens prowadzenia na
dłuższą metę polityki niedrażnienia Turcji przez krępowanie Koza­
ków stosownymi artykułami i rekompensatami, za które mogli ku­
pować broń i aktywizującą ich gorzałkę, czy też dawanie upomin­
ków Tatarom. Tym bardziej że przekonany był o nieuchronności
wojny z imperium otomańskim, czemu coraz częściej dawał wy­
raz.311 Dlatego na tym sejmie, dość nieoczekiwanie, stał się zwolen­
nikiem zdecydowanych posunięć na południowym wschodzie Polski.
338
V. KANCLERZ I HETMAN WIELKI KORONNY
Przede wszystkim zaapelował o umocnienie głównych twierdz
i miast polskich na południu — Kamieńca Podolskiego, Sando­
mierza i Krakowa. Radził przy tym nie dyskutować o sprawach
obronności publicznie — instytucja szpiegów zawsze kwitła —
a jedynie na obradach specjalnej deputacji do spraw obrony.
Mimo sprzeciwu jednego ze Zbaraskich, prawdopodobnie Jerze­
go, wyłoniono taką komisję. W jej składzie Żółkiewski oczywiś­
cie odgrywał najważniejszą rolę. Po naradzie to on przedstawił
Komput jak wielkiego wojska przeciw Turkom potrzeba. Stuty­
sięczna armia: trzydzieści tysięcy husarzy, piętnaście tysięcy raj­
tarów, piętnaście tysięcy Kozaków i czterdzieści tysięcy piechoty
miało skutecznie chronić Polskę przed wyznawcami Proroka.
Oczywiście nie był to pierwszy plan utworzenia tak potężnej
armii. I tym razem program komisji zakładał dość gruntowne
i bolesne tak dla szlachty, jak i dla duchowieństwa zreformowa­
nie systemu skarbowego. Herbowi i księża mieli bowiem, między
innymi, zapłacić pogłówne na cele obrony kraju: hetman wyka­
zał, że potrzebuje na rzecz wojska osiem milionów złotych. Była
to suma astronomiczna nawet za Batorego, a więc praktycznie
nieosiągalna.31
Żółkiewski był jednak gotów iść z taką armią aż nad Morze
Czarne wespół z księciem siedmiogrodzkim, hospodarami naddu-
najskimi i Kozakami w celu zhołdowania Mołdawii, położenia
kresu anarchii na południu i utrwalenia przy okazji władzy nad
niesfornymi Kozakami. Jego plan wojny wydawał się kontynua­
cją pomysłów z czasów przedkłuszyńskich i przedłużeniem pro­
jektów batoriańskich: zawarty w końcu 1618 roku w Dywilinie
czternastoletni rozejm z Rosją otwierał, zapewne zdaniem het­
mana, możliwość aktywnych działań połączonych sił przeciw im­
perium otomańskiemu.
Stanowisko Zbaraskich na tym sejmie nie było aż tak niechęt­
ne Żółkiewskiemu, jak się dotąd w historiografii uważało, a już
z pewnością nie było jednolite. Krzysztof Zbaraski brał czynny
udział w komisji do spraw obrony, może z konieczności, ale jed­
nak współpracując z Żółkiewskim. W jego wotach pobrzmiewały
22" 339
 CZĘŚĆ- CZWARTA — „ŚWIĘTY' HETMAN V KANCLERZ I HETMAN WIELKI KORONNY

głos swego brata, Jerzego, domagającego się, by każdy obywatel

w wypadku dojścia do walki z potęgą islamu gotów był do odda­
nia ostatniej sukni. Wbrew pozorom taki program był bardziej
S Z W E C JA O *“»ł<OW
realny niż gadanina o stutysięcznej armii, choć bez wątpienia za
wystąpieniami Zbaraskich kryła się również ich niechęć do
.
Tofopicc
oWIk tu
wzmocnienia władzy króla i hetmana oraz obawa przed drażnie­
Dyn«bur|
Kluwyr niem Turcji. Trzeba dodać, że magnaci ci również popierali pro­
SO Mouitk

Potoek jekt zreformowania systemu skarbowego Rzeczypospolitej.

i W ucbik
Smo le m k / ODorohobut
Niestety, wszystkie plany upadły. I to wcale nie z powodu Zba­
GdkAik
raskich, których rolę jako opozycji na sejmie 1619 roku zbytnio
,Mohyl*’ przeceniono. Stało się tak z powodu reakcji szlachty i Kościoła.
Pierwsi, zakochani w starych obyczajach, obawiali się zmian;
drudzy z kolei stanęli na wysokości... ziemskiej wygody i nagrody
Niebios: pieniądze z dziesięcin miały nadal iść na potrzeby
Opatrzności, a nie ojczyzny. Podatki, które wtedy uchwalono,
XByciyn* ledwie starczyły na opłacenie zaległego żołdu dla wojsk mos­
Stndomi
lublin
kiewskich i kwarcianych. Utworzenie stutysięcznej armii pozosta­
0
K rjk « ło aż do końca Rzeczypospolitej mrzonką.
O Po*t«wj W ogniu zażartych polemik i głosów sejmowych spłonęła za­
Rohityi tem również koncepcja kanclerza i hetmana Żółkiewskiego.
Orynlr
.K im icn ie c Pod
Kudak
I jakże pesymistycznie i prawdziwie, niestety, zabrzmiały gorzkie
granice Paeciypoipolitt) słowa marszałka izby poselskiej, Jana Świętosławskiego, który
powiedział: „Naleźliśmy, że siły nasze nie tylko kilku oraz wojen,
rlotl no/aidów ale i jednej z tak potężnym i wszystkiemu światu strasznym nie­
I W XVI I XVIl
przyjacielem wytrzymać by nie mogły. Bo któż nie zna słabości
J Par«kop,
naszej?”32
Trzeba też przyznać, że król nadal robił wiele, by zrazić do sie­
bie potężnych Zbaraskich: nadał w końcu Jerzemu urząd podcza­
2. Rzeczpospolita po traktacie dywilińskim 1619 r.
szego koronnego, ale opróżniony po śmierci zapiekłego wroga
bardziej realistyczne tony, które właśnie mogły być odbierane Żółkiewskiego numer dwa i wielkiego przyjaciela Zbaraskich,
jako dalszy ciąg konfliktu z hetmanem. Nie wierzył w możliwość Adama Sieniawskiego. Aby prztyczek w nos uczynić bardziej
utworzenia potężnej, aż stutysięcznej armii; podawał przykłady, przykrym, starostwo jaworowskie po tymże Sieniawskim podaro­
że mimo oferowanych sum nie udało się zebrać staroście sando­ wał złośliwy monarcha swemu kanclerzowi.
mierskiemu kilkuset husarzy. Proponował natomiast bezzwłocz­ Mimo to Stanisław Żółkiewski nie miał zbytnich powodów do
ne przygotowanie planu doraźnej obrony. Wspierał tym samym zadowolenia, albowiem — odrywając się na chwilę od spraw

340 341
 V. KANCLERZ I HETMAN WIELKI KORONNY
CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY” HETMAN

wielkiej polityki — i w jego kasztelanii lwowskiej nie działo się się na prawo! Stanisław Żółkiewski należał do tych nielicznych,
najlepiej. Średnio bogaty szlachcic z Kijowskiego, Samuel Niemi- którzy przestrzegając ustaw, usiłowali dać przykład skłóconej,
rycz, bawił się w 1615 roku we Lwowie w sposób charakterystycz­ jak wszędzie zresztą w Europie, masie herbowych. Łatwo zatem
ny dla wysoko urodzonych: pił, awanturował się, strzelał do mie­ zrozumieć, dlaczego dotąd, i słusznie, uważany jest za wielkość
szczan, aż w końcu zgwałcił mieszczkę roznoszącą placki. Wyraź­ moralną.
nie przebrał miarę; został schwytany przez straże na rozkaz bur­ Czy jednak tą postawą, wstrząsając sumieniami, można było
mistrza Bartłomieja Uberowicza i skazany na śmierć, którą to uzdrowić stosunki w Rzeczypospolitej, czy raczej programem re­
karę, za wstawiennictwem szlachty, zamieniono na uwięzienie w form i zdecydowaniem przy ich realizacji?
wieży w Wysokim Zamku. Po odsiedzeniu zwyczajowego roku
i sześciu tygodni Niemirycz, ani myśląc uznać swych win, porwał
burmistrza i byłby go zgładził, gdyby nie pomoc chorągwi woje­
wody Janusza Zasławskiego. Uwolniony Uberowicz bał się jed­
nak wracać do Lwowa i dopiero osobny uniwersał hetmana Żół­
kiewskiego, napisany w sierpniu 1616 roku do braci szlacheckiej,
by „raczyli dodać pomocy i ratunku” zapewnił jakie takie bezpie­
czeństwo staremu burmistrzowi i miastu przed „łotrem, zbójcą
i gwałtownikiem”, Samuelem Niemiryczem.33
Hetman przeciwstawiał się do końca życia łamaniu prawa z ca­
łym zdecydowaniem. Stając po stronie miasta, którego był kasz­
telanem, a nie bogatego szlachcica, dał też kolejny dowód nie­
zwykłego w Rzeczypospolitej poczucia sprawiedliwości, odbiega­
jącego od ówczesnych pojęć stanowej solidarności, które były
głównie parawanem dla egoizmu herbowych. Doprowadził cały
ten dość typowy incydent do nietypowego finału. Niemirycz zo­
stał skazany zaocznie na banicję, ale wkrótce i ta sprawa, jak
i dziesiątki innych, gorszych, nasiąkniętych krwią niejednej ofiary,
rozeszła się po kościach. Szlachta zajęta była Tatarami, polityko-
waniem, sejmikowaniem, gościnami lub swarzeniem się z sąsia­
dami. Dodajmy — szlachta i magnaci, których nazwiska przewi­
jają się przez akta grodzkie, wśród powodzi procesów i kar.
Próżno by jednak szukać tam nazwiska Stanisława Żółkiew­
skiego: historyk solidnie badający te akta nie natknął się ani razu
na sprawę sądową, która dotyczyłaby naszego uczciwego hetma­
na.34 I to w świecie, w którym nie tylko o zdobyciu, ale i utrzyma­
niu majątku decydowała głównie szabla, używana bez oglądania

342

Rozdział VI
POŻAR W EUROPIE
W tym czasie w Europie narastało napięcie. Wiele czynników go­
spodarczych i politycznych wpłynęło na rozwój wydarzeń, które
w końcu doprowadzą do wybuchu niezwykle wyniszczającej woj­
ny kontynentalnej, zwanej potem trzydziestoletnią, ale jednego
czynnika nie sposób przecenić: różnicy w pojmowaniu Ewangelii.
Gdv na zgromadzeniu w czeskiej Pradze doszło do ostrej kłótni
między protestantami a katolikami, zakończonej 23 maja 1618
roku słynną defenestracją i zerwaniem protestanckich Czech
z propapieskim następcą cesarza Macieja, Ferdynandem II, pło­
mień walki powoli rozszerzył się na całą Europę. Drew na pod­
pałkę nigdy nie brakowało na kontynencie: tym razem były nimi
ostre podziały religijne, społeczne i polityczne.
Za Habsburgami, przed którymi usiłowano zatrzasnąć olbrzy­
mią, kutą w żelazie bramę zamku na Hradczanach, ujął się oczy­
wiście papież, Hiszpania z Habsburgiem na tronie i liga katolicka
książąt niemieckich. Czechów poparła unia protestancka książąt
Rzeszy, Szwecja, Holandia, Siedmiogród; potem dołączyły inne
kraje, między innymi Francja, za którymi opowiedziała się po­
średnio i Turcja, i R.osja.
A Polska? Katolickie sympatie skazywały niejako Zygmun­
ta III na sojusz z Habsburgami, do czego przecież niezmordowa­
nie dążył. Na dodatek powstanie czeskie — bunt przeciw prawo­
witej władzy cesarza — przypominało mu żywo rokosz, skierowany
przeciwko niemu. Tym bardziej że crescendo nastrojów wśród
344
V. KANCLERZ I HETMAN WIELKI KORONNY
gnębionej przez Tatarów szlachty, której uniemożliwiano zwoła­
nie pospolitego ruszenia, zdawało się sięgać szczytu. Nic więc
dziwnego, że król stanął zdecydowanie po stronie Habsburgów,
już w lipcu 1618 roku zobowiązując się wysłać do Austrii polskie
chorągwie na wypadek wybuchu powstania w Czechach.
Szlachta, jak wiemy, od dawna „aż do gardł swych nie chciała
Niemca”. Dwór zaczął więc przebąkiwać o możliwości odzyska­
nia Śląska przez Polskę — właśnie za cenę pomocy Habsburgom.
Przynęta nie chwyciła i trudno mieć o to pretensje do ówczesnych
Polaków: szlachta miała dość kłopotów z islamem, z olbrzymimi
nabytkami na wschodzie i z szykującymi się do kolejnej wojny
Szwedami. Mimo to w lipcu 1619 roku królewicz Władysław, ma­
jąc przy boku między innymi młodego syna hetmana, Jana Żół­
kiewskiego, udał się do Nysy na Śląsku, gdzie arcyksiążę Karol
prosił o „ratunek wszystkim kościołom”. Katolickim oczywiście.
W zamian obiecywał Rzeczypospolitej oddanie części Śląska.
Jeszcze wcześniej królewicz i car de nomine Władysław odmówił
przyjęcia korony czeskiej ofiarowanej mu przez zbuntowane sta­
ny...
Były to gorące chwile: 17 lipca sejm czeski zdetronizował Fer­
dynanda II, co oznaczało wybuch powstania w Czechach. Po­
wstańców wsparł książę siedmiogrodzki Gabriel Bethlen, wybit­
ny lawirant, śniący o koronie czeskiej i węgierskiej i, co ważniej­
sze, usiłujący to marzenie zrealizować. Do Polski zjechał na roz­
mowy z królem i radą senatu wysłannik Habsburgów Michael
Altheim. Rozhisteryzowana żona Zygmunta Wazy, siostra Fer­
dynanda, rozpłakała się przed królem i mężem, błagając o po­
moc dla brata. Zrobiło to na królu olbrzymie wrażenie.1 Ale
o wojnie mógł zadecydować sejm, a nie łzy żony. Zygmuntowi
pozostało zatem zezwolić na prywatne zaciągi, zgodnie z trakta­
tem z 1613 roku.
Żółkiewski, mimo że utykał od rany byczyńskiej, złościł się na
krecią robotę cesarza wobec Kozaków, unikał pośrednictwa Habs­
burgów podczas zawierania pokoju z Moskwą, a nawet przecho­
wywał w szkatule dowody „przekupieństw domu rakuskiego” —
345

CZĘŚC CZWARTA — „ŚWIĘTY” HETMAN
porzucił ostatecznie zasady swego mistrza Jana Zamoyskiego,
który konsekwentnie zwalczał Habsburgów. Kanclerz i hetman
sądził, że sojusz z Austrią jest korzystny dla Rzeczypospolitej,
osaczonej przez wrogie siły, poza tym jak wiadomo był nadzwy­
czajnie lojalny. Dlatego też poparł politykę króla, ale początko­
wo z zastrzeżeniami: chciał zwerbować lisowczyków „na służbę
wewnętrzną”,2 dla obrony granicy południowej, a nie w celu wy­
słania ich do Czech. Gdy ze Stambułu nadeszły uspokajające
wieści, Żółkiewski, obawiając się złupienia Ukrainy przez lisow­
czyków, na żądanie Zygmunta przesunął ich ku granicy węgier­
skiej. Następnie — już z własnej inicjatywy — ruszył część wojsk
kwarcianych pod Koniecpolskim w stronę Przełęczy Dukielskiej,
aby zabezpieczyć granicę przed sabatami.
Ale nie tylko. Wobec Austriaków dowodził, że chce „nie sło­
wy, ale czynami okazać gorliwość dla Kościoła, dla jego cesar­
skiej mości poszanowanie i gotowość zasłużenia się dobrze jego
majestatowi”.3 Jego tolerancja jakby zmniejszała się: teraz, rów­
nie mocno jak króla, raziła Żółkiewskiego szerząca się „w Cze­
chach, a poszła ta zaraza do Śląska, do Węgier”.4 Nie od rzeczy
będzie wspomnieć, że w tymże roku Regina Żółkiewska zakazała
Żydom osiedlania się w Żółkwi, aczkolwiek przyczyną były tu
stawiane mury ograniczające liczbę mieszkańców.5 Nadania i fun­
dacje obydwojga dla Kościoła rosną i osiągną swe apogeum w
testamencie Reginy, która obdzieli znacznymi sumami i dochoda­
mi kościoły: żółkiewski, hrubieszowski, w Skawinie, Gródku,
Kamionce, Kałuszu, Barze, oraz zakony dominikanów, bernar­
dynów, jezuitów, benedyktynów. A i sam hetman ufundował je­
zuitom rezydencję w Barze,6 wstawiał się za nimi u Zygmunta
Wazy,7 a dla żołnierzy wydał własnym sumptem Żołnierskie na­
bożeństwo, pióra wielkiego szermierza kontrreformacji, Piotra
Skargi. W akcie fundacyjnym kościoła w Żółkwi z 1620 roku ob­
jawia swą niechęć do ewentualnych spadkobierców — krewnych,
którzy by odstąpili od wiary rzymskokatolickiej („czego Boże
uchowaj”) i „schizmę albo herezję przyjęli”, ale w tym samym
nadaniu przeciwstawia się jakimkolwiek formom świętokupstwa
346
V. KANCLERZ I HETMAN WIELKI KORONNY
kościelnego, wykazując zdumiewającą, jak na owe czasy, dbałość
0 ludzi ubogich.8 Widać, że targały nim wewnętrzne sprzeczno­
ści, charakterystyczne dla ludzi wrażliwych, osadzonych na styku
dwóch epok, Odrodzenia i kontrreformacji, oraz wielu narodo­
wości i wyznań, a dotyczące spraw wiary i tolerancji. Jednocześ­
nie gotów był stanąć na czele dwudziestotysięcznej armii, która
miała wspierać Habsburgów. „Nam, założywszy ręce, na to pa­
trzeć i nieuczciwa, i niepocieszna — pisał do sekretarza wielkiego
koronnego Jakuba Zadzika. — Kto wie, co heretyctwo to może
zamyślać, zwłaszcza gdy nas będą widzieć inermes, opportunos
iniuriae [bezbronnymi i obojętnymi na krzywdy]. Posłał mi Gra­
cjan [Grazziani] kopie listu wojewody siedmiogrodzkiego [Beth-
lena] do Skinder paszy, który tuszy sobie Wiedeń wziąć. Siła złe­
go ci łotrowie zamyślają (...). Trzeba i nam nie spać.”9
Rzeczywiście — Gabriel Bethlen lawirujący pomiędzy Polską,
Austrią i Turcją zdecydował się wystąpić przeciw Habsburgom
1 sięgnąć po koronę Węgier. Hetman od dawna prowadził z nim
dyplomatyczną korespondencję, usiłując odwieść go od zbyt am­
bitnych planów, które godziły w koncepcje polityczne króla
i kanclerza. Ale Żółkiewski czynił to w charakterystyczny dla
jego podeszłego wieku sposób: „nie bez okazania wzgardy odsu­
nął radę”10 Bethlena dotyczącą zawarcia pokoju z Turcją. Inna
sprawa, że i sam Bethlen stanowczo przesadzał, pisząc do hetma­
na, że nie chce umrzeć, póki nie dowiedzie swej wielkości przed
„hardym narodem” — Polakami.11 Uraził też kandydata do koro­
ny węgierskiej pełnomocnik i przyjaciel hetmana i kanclerza, sta­
rosta trembowelski, Piotr Ożga.
Oczywiście nie należy tych gestów zbyt przeceniać — Bethlen
konsekwentnie dążył do zjednoczenia Węgier, nie bacząc, czy stoi
za nim Krzyż czy Półksiężyc — ale i one w jakimś stopniu zaważyły
na decyzji wkroczenia księcia Siedmiogrodu do habsburskich
Czech. Bethlen pobił tam wojska cesarskie, zaciskając pierścień
oblężenia wokół stolicy potężnej Austrii, Wiednia. Zdawało się, że
nadchodzą ostatnie chwile panowania austriackiego nad podzielony­
mi dotąd Węgrami i na Śląsku, gdzie również wybuchło powstanie.
347
CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY” HETMAN
Początkowo akcją Bethlena na polskim dworze nie przejmowa­
no się zbytnio — król we wrześniu wydał z okazji chrztu „króle-
wiczki” wesołą ucztę, podczas której „przyszło i do klęczenia,
i do tłuczenia kieliszków”,12 czemu początek dał ksiądz podkan­
clerzy — ale wraz z postępami wojsk węgierskich niepokój nara­
stał. Przyczyniał się do tego i sam Bethlen, niepotrzebnie cheł­
piąc się swymi zamiarami i sukcesami przed królem polskim.
Mimo to Zygmunt Waza zwlekał z powzięciem decyzji udzielenia
pomocy wojskowej Habsburgom, obawiając się reakcji szlachty.
Ale istne potoki łez wylewane nadal przez jego żonę, Habsbur-
żankę, przeważyły: w końcu października król po konsultacji
z radą senatu zezwolił oddziałom lisowczyków na przekroczenie
granicy i uderzenie na roty węgierskie Bethlena.
Dzieci wojny — lisowczycy, zwani też z węgierska elearami —
najszybsza obok Tatarów i najbardziej chyba okrutna jazda od
Wołgi po Ren, której „Bóg nie chciał, a diabeł się bał”,13 od kil­
kunastu lat przyprawiała o bicie serca statystów i zwykłych mie­
szkańców wschodniej Europy. Lisowczycy żyli wyłącznie z gra­
bieży, przy czym nie wlekli za sobą taborów z łupami, a byli tak
bezlitośni, że każdego chorego opóźniającego marsz czy też nad­
miernie obciążonego towarzysza po prostu mordowali. Tak samo
postępowali z ludźmi spotykanymi podczas przemarszów. Rzeki
przepływali w bród, w nieoczekiwanych miejscach, trzymając się
ogonów własnych koni.
Żółkiewski, jak wspomniałem, początkowo chciał skierować
niebezpieczne hordy na Ukrainę — niech się wyżywają w wal
kach z równie ścigłymi Tatarami. Ale rozwój wydarzeń i uwarun­
kowana tym zmiana stanowiska Żółkiewskiego spowodowały, żc
sześć tysięcy lisowczyków na polecenie króla i hetmana,14 pod
Walentym Rogowskim, w październiku runęło na Węgry.
Początek nowej interwencji polskiej — tym razem, pożal się
Boże, w interesie domu habsburskiego — nie był udany: wód/
Bethlena, Jerzy Rakoczy, wyparł lisowczyków. Ale ci wtargnęli
inną drogą — być może doliną Popradu — i dzięki wskazówkom
przeciwnika Bethlena, Jerzego Hommonaya, zaskoczyli wojskii
348
V KANCLERZ I HETMAN WIELKI KORONNY
Rakoczego, wydając im bitwę pod Humiennym, w której, zdaje
się, zastosowali taniec tatarski: zamarkowali bezładną ucieczkę
w kilku grupach, a gdy Węgrzy rzucili się w stronę obozu polskie-
g°, by go złupić, szarża jazdy Rogowskiego zniosła zajętych
plądrowaniem, zaskoczonych Madziarów. Znając obyczaje lisow­
czyków, możemy łatwo się domyślić, co się dalej działo: wschod­
nia Słowacja została dość dokładnie aż do Koszyc zniszczona. Na
nic się zdały uprzednie prośby Żółkiewskiego, by „nie wnosili
zmazy i zelżenia na swą i narodu polskiego sławę”,15 i przestrogi,
że lisowczycy miast walczyć zaczną wycinać żony i dzieci saba­
tów.16 Jednak mimo że trafnie przewidywał wynik wyprawy, ze­
zwolił na nią, zgodnie z wolą króla.
Jeśli sponsorzy lisowczyków sądzili, że zadowolą ich bogate
lupy zdobyte na Węgrach i Słowakach, to mocno się pomylili.
Nie otrzymawszy należnego im żołdu, zawrócili do Polski łupiąc
równie dokładnie „cały szlak podgórski, nie czyniąc różnicy mię­
dzy dobrami królewskimi, duchownymi i szlacheckimi”.17
Dywersja lisowczyków była skuteczna: już 29 listopada Be­
thlen zwinął oblężenie Wiednia i zawrócił do Czech. Po raz
pierwszy Polska uratowała Habsburgów i Austrię; uczyni to, jak
wiadomo, jeszcze w tym samym wieku po raz drugi.
Ale szlachta była oburzona interwencją elearów: po pierwsze
wmieszano Polskę w wojnę w obronie nienawistnych Niemców, i to
w sposób, który nie przynosił Rzeczypospolitej żadnych korzyści!
Po drugie, nie potrafiono opanować łupieżczej hałastry. Wprawdzie
Żółkiewski wysłał naprzeciw lisowczykom kilka rot pod wodzą Ko­
niecpolskiego, które miały blokować elearów, ogałacając przy tym
niemal zupełnie Ukrainę z wojska, ale interwencja była spóźniona.
Może hetmana znów zmyliły wiernopoddańcze listy, pełne skruchy,
które lisowczycy gęsto słali na ręce Żółkiewskiego.18 Może znów dał
wiarę słowom na przekór faktom? W każdym razie część odium spa­
dła na hetmana; tym bardziej że łupem lisowczyków padły kolejne
posiadłości Zbaraskich. Przez cały rok 1619 „pracowały języki nad
podkopaniem reputacji Żółkiewskiego”, a lisowczycy bynajmniej
nie ustawali w grabieniu południa Polski, szczególnie Krakowskiego.
349
CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY" HETMAN
Mimo to hetman bronił ich, dowodząc, że „utyskiwania na żoł­
nierza nie są rzetelne; chyba żołnierzowi przyjdzie po powietrzu
latać”.19 W tym wypadku Żółkiewskiemu szło nie tyle o własną
reputację, ile o dobro Rzeczypospolitej: uważał, że lisowczyków
nie należy rozpuszczać, gdyż stanowią poważną siłę, mogącą słu­
żyć polskiemu królowi w wypadku wojny z Turcją. Jednak głosy
nienawiści do łupieżców potężniały i w końcu hetman, nagaby­
wany przez króla, opowiedział się za jak najszybszym wysłaniem
elearów na służbę cesarzowi. Dla zamydlenia oczu szlachcie
z kancelarii królewskiej wyszło pismo nakazujące lisowczykom
rozejście się.
W rzeczywistości król skorzystał z rad hetmana i po cichu przy­
zwolił większej części, skłóconych zresztą, niesfornych oddziałów
wjechać na Śląsk, w sukurs cesarzowi. I wcale nie po to, by „nie
cierpiący Niemców gorąco wzdychający za połączeniem z Polaka­
mi pod jedno berło i jedne prawa”20 lud śląski otoczyć opieką:
domyślał się przecież, co okrutni elearzy wyprawiać będą na Ślą­
sku. Gwałty i morderstwa szybko wybiły z głowy Ślązakom myśl
połączenia się z wymarzoną Polską, której lisowczycy byli jaśnie­
jącymi w blasku pożarów reprezentantami. Gdy na dodatek li­
sowczycy w decydujący sposób przyczynili się do pobicia Cze­
chów pod Białą Górą w 1620 roku i utraty resztek suwerenności
przez ten naród („po dziś dzień niejeden Czech mdleje dla gorą­
ca, kiedy go futro l is ie grzeje”, pisał wówczas poeta Bartłomiej
Zimorowic), dwie nacje na długie lata nabrały do Polski urazu:
Czesi i Węgrzy, również Ślązacy. I nie była to nawet zła wola
króla czy też niezdecydowanego w tym wypadku Żółkiewskiego,
ale wynik ówczesnych realiów politycznych i konieczności zacho­
wania mocarstwowej pozycji Polski wobec otaczających ją po­
tęg — w przymierzu z Austrią. Tragedia tego wyboru polegała
zresztą na tym, że w tym czasie innego w skutkach właściwie nie
było: czy to ze strony Turcji, czy Szwecji, czy Moskwy Rzeczpo­
spolita i tak zostałaby wmanewrowana w wojnę europejską.
Chodziło jednak o to, by uchronić się od sojuszu niechętnych
Rzeczypospolitej państw, do czego tak intensywnie dążyła pod­
350
V. KANCLERZ I HETMAN WIELKI KORONNY
ówczas dyplomacja szwedzka, holenderska czy też Gabriel Beth-
len. Ich starania, by skierować Turcję na Polskę, początkowo nie
przynosiły rezultatów: jeszcze pod koniec 1619 roku, zawarty
przez posła polskiego, starostę Piotra Ożgę, traktat z nowym suł­
tanem Osmanem II zdawał się otwierać erę pokojowego ułożenia
stosunków między dwoma potęgami. Nawet sam Żółkiewski —
nastawiony sceptycznie — sądził, iż niebezpieczeństwo tureckie
na jakiś czas zostało odsunięte: stąd zresztą decyzja wysłania li­
sowczyków na Węgry. Ale były to złudne rachuby.
Sytuacja bowiem w samej Rzeczypospolitej znów dochodziła
niemal do stanu wrzenia. W Krakowskiem, a potem i w innych
województwach grożono królowi rokoszem. Na dodatek w samej
Turcji rozpoczął się niebezpieczny ruch personalny, wyrażający
się w odlocie politycznych „gołębi” i przylocie „jastrzębi”. Mię­
dzy innymi wielkim wezyrem został Ali pasza. Na nic też zdała
się ugoda rastawicka, zawarta przez Żółkiewskiego z Kozakami:
Sicz nie uznała po tej ugodzie władzy Sahajdacznego i atamanem
wybrała Jacka Niedorowicza Borodowkę, który w chadzkach za­
pędzał się aż pod Stambuł, tak że „Osman, widząc ognie od po­
żarów z okien pałacu, omal że ze strachu nie umarł”.21 Nowe po­
selstwo polskie do Turcji, Samuela Otwinowskiego, znalazło się
„w żadnym poszanowaniu”, doszło do takiej sytuacji, że sam
Otwinowski musiał chyłkiem umykać ze Stambułu, by przez
Włochy i Wiedeń dotrzeć do Polski z hiobowymi wiadomościami
o szykującej się nawale tureckiej.
Żółkiewski był doskonale zorientowany w sytuacji. W stolicy
Turcji miał swych szpiegów — między innymi kobietę — i stąd
również czerpał wieści o przygotowaniach Porty do wojny z Pol­
ską. Już w lutym 1620 roku wszczął alarm, iż sułtan ruszył do
Adrianopola, a wielki wezyr na Rzeczpospolitą, ale ponieważ
czynił to dosyć często, więc szlachta i król nie za bardzo mu wie­
rzyli. Mieli zresztą rację, gdyż decyzja o wojnie z Polską jeszcze nie
zapadła, a hetman czynił tak jedynie, by zmobilizować szlachtę.
Niepokojące wieści nasilały się. Z biegiem czasu zrozumiano,
że jednak wojna wisi w powietrzu. Żółkiewski wysłał nawet na
351
CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY" HETMAN

Rozdział VII
rozkaz króla kolejnych agentów, wyposażonych w niebagatelne su­
my dla przekupienia ludzi z otoczenia sułtana. „Już żadna nadzieja KATHARSIS?
nie zostawa pokoju z Turki”22: w czerwcu hetman rozpoczął kon­
centrację wojsk na Ukrainie. Sytuacja wydawała się nad wyraz
trudna, gdyż wielu magnatów indagowanych przez króla w kwestii
obrony przed siłami islamu, pytało się raczej, dlaczego monarcha
śmie deptać prawa i wolności szlacheckie, rządzić bez sejmu?!23
Tymczasem znów okazało się, że z groźnie wyglądającej chmu­
ry spadnie deszcz, do którego południowo-wschodnia Polska zdą­
żyła się już przyzwyczaić: lokalny najazd ord tatarskich wspar­
tych przez armię turecką Skindera paszy. Imperium otomańskie
Dwudziestego szóstego sierpnia 1620 roku w Barze, pełnym woj­
998 roku hidżry nie zdążyło jeszcze zmobilizować swych olbrzy­
ska, szczęku oręża przygotowywanego do wyprawy i głuchego
mich sił po ciężkiej walce z Persją. Dlatego król na tajnej radzie
stukotu końskich podków o bruk, przygarbiony Żółkiewski dyk­
tak zwanego małego senatu 15 lipca zaproponował rzecz nieocze­
tował kopiście kolejny list do króla. Ze słów, rodzących się
kiwaną: uderzenie uprzedzające na Mołdawię. Miało to podnieść
wśród skrzypienia trącego o gruby papier gęsiego pióra, wyziera­
prestiż militarny Polski, utrzymać władzę sprzyjającego Rzeczy­
ła cała gorycz hetmańskiego życia. Żółkiewski zdecydował się
pospolitej Grazzianiego, odwrócić umysły od nabrzmiałych
na wkroczenie do Mołdawii nie tylko z przyczyn strategicznych
spraw krajowych. i woli prowadzenia walki na obcym terytorium. „Toż i prywata
Decyzję w kwestii wkroczenia do Mołdawii pozostawiono jed­
mię necesitowała obmowiskami, detrakcjami (do znoszenia, choć
nak w rękach hetmana wielkiego koronnego: człowieka znające­
i wielkim umysłom, zawżdy przykrymi), passim [zewsząd] mnie
go przecież doskonale realia mołdawskie i tureckie, utrzymujące­
i niewinnie urągano. A to i teraz, gdyby Wołochom proszącym
go i wspierającego od miesięcy hospodara Grazzianiego. Żół­
nie dało się ratunku, wielka do obmowisk materia, i pewnie by
kiewski latami oskarżany o pasywność, nieudolność, niedołęst­
mnie to nie chybiło. Już teraz do tego dochodzi, że albo, co panie
wo, 1 sierpnia rozpoczął zbieranie wojsk,24 a już 25 sierpnia zde­
Boże daj, zwyciężym nieprzyjaciela, albo nas zwycięży nieprzyja­
cydował się na przekroczenie granicy Rzeczypospolitej i prowa­
ciel, czego nas panie Boże uchowaj. Padnie li, czego panie Boże
dzenie działań zaczepnych przeciw Skinderowi paszy. Zapowia
uchroń, co przeciwnego: nieszczęściu Rzeczypospolitej nie chcę
dała się jeszcze jedna kampania mołdawska, prewencyjna, w
być superstes [pozostały przy życiu], Dawnom tego szukał, nie
której hetman Żółkiewski rozpaczliwie chciał oczyścić przed woj­
nad wolę swoją rad żywot położę dla wiary świętej, dla służby
skiem, szlachtą, a może i przed sobą samym, swe imię i godność.
waszej królewskiej mości, dla Rzeczypospolitej, nie chcąc być su­
Regina nie przeczuwała najgorszego: „aczem zabawna wyprawić
perstes, choć to od niej za wiele prac, za trudy, odwagi, miasto
jegomości pana małżonka swego na wojnę, jednak (...) trzeba
wdzięczności wielkiem ponosił opprobria [obelgi] żale (...). Jeżeli
to wmci wiedzieć, że szklenicami a białemi głowami trzeba po­
też, jako mam nadzieję, pan Bóg raczy przeciwko nieprzyjacie­
mału jeździć” — pouczała Tomasza Zamoyskiego niespokojnego
lowi pobłogosławić, aza wżdy zazdrościwe Petuliuszów języki
o zdrowie świeżo poślubionej żony. Gdzieś w środku lata hetman
ucichną.” Hetman, od lat obawiający się starcia z imperium oto-
po raz ostatni przemierzył bramę w Żółkwi.25
23 — J. Besala 353
CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY” HETMAN
mańskim, przestrzegał też Zygmunta III: „Masz mciwy, najjaś­
niejszy królu, panie mój, wielką przed sobą sprawę: wojna z Tur­
ki nie igraszka; albo Turki trzeba zrazić z ich przedsięwzięcia,
którzy chcą tej Rzeczypospolitej i wszystkiemu światu panować,
albo tobie królestwo stracić.”1
List ten, który Żółkiewski zatytułował „in vim testamenti” (za­
miast testamentu) określa dokładnie stan psychiczny, w jakim znaj­
dował się kanclerz i hetman. Chęć śmierci za wiarę i ojczyznę, w
obronie przedmurza chrześcijaństwa, owładnęła nim bez reszty.
Zapewne też śmierć była dla niego tragicznym, ale wybawieniem
od słów niewybrednej krytyki, których nasłuchał się u schyłku swe­
go życia aż nadto. Można się tylko domyślać, jak wpływało to na
tego wrażliwego, schorowanego i sędziwego człowieka. Objawy
zniedołężnienia fizycznego i psychicznego Żółkiewskiego stawały
się przy tym coraz bardziej widoczne: jak pamiętamy, na sejmie
przemawiał siedząc, gdyż cierpiał na niedowład nóg wywołany za­
pewne komplikacjami po postrzale byczyńskim. Nadmierna zacho­
wawczość, widoczna w poprzednich latach, również dawała o sobie
znać. Na dodatek na czele pułków zgromadzonego wojska stanęli
ludzie, którzy nienawidzili hetmana bądź też nie wierzyli w jego
umiejętności dowódcze — nawet ci, którzy razem z obecnym kan­
clerzem zwyciężali pod Carowym Zajmiszczem i Kluszynem. Miko­
łaj Struś po wojnie moskiewskiej zupełnie odsunął się od hetmana;
Marcin Kazanowski, również rotmistrz spod Kłuszyna, ulubieniec
królewicza od gorzałki i osobowość zupełnie różna od Żółkiewskie­
go, nie cierpiał starego wodza; książę Samuel Korecki, który w nie­
wiarygodny sposób zdołał zbiec z niewoli tureckiej, jak wiadomo
miał z nim zadawnione porachunki; starosta bracławski Walenty
Kalinowski najwięcej uwagi poświęcał realizacji swych niebotycz­
nych ambicji; Wolmarowi Farensbachowi i dowódcy lisowczyków
Walentemu Rogowskiemu — awanturniczym kondotierom — Żół­
kiewski musiał pilnie patrzeć na ręce, do których kleiło się wszyst­
ko, co błyszczało. Jedynym oparciem dla hetmana wśród dowód­
ców byl starosta Winnicki i siostrzeniec Żółkiewskiego Aleksander
Bałaban oraz hetman polny koronny Stanisław Koniecpolski.
354
VII KATHARSIS?
Trzeciego września pięć pułków w liczbie siedmiu tysięcy ludzi
z szesnastoma działkami rozpoczęło przeprawę w bród przez
Dniestr. Przedtem „odtrąbiono" z wojska wszelkie kurtyzany;
dwie wytrwałe, które ani myślały zrezygnować z żołnierskiego
Chleba i nie tylko, hetman kazał utopić w Dniestrze. W dwa dni
później armia polska poszła dwadzieścia pięć kilometrów w głąb
Mołdawii. Tutaj, nad rzeką Kajnara, hetman zatrzymał się, ka­
zał rozbić obóz, przez cztery dni czekając bezczynnie na rozwój
wydarzeń i obiecaną pomoc co najmniej piętnastotysięcznej armii
hospodara Grazzianiego. Żółkiewski, jakby mu było mało wiaro-
łomstw Moldawian, których przecież doznał nieraz w ciągu dłu­
giego życia, ufał Grazzianiemu niepotrzebnie: wprawdzie z podu-
szczenia hospodara motloch wysiekł zaskoczoną załogę turecką
w Jassach, ale sam Grazziani, przerażony własną odwagą, niemo­
żnością wywiązania się z obietnicy i tym, co się wydarzyło, uciekł
do Chocimia, zamierzając przez Węgry dostać się do Rzeszy,
gdzie miał znaleźć schronienie. Był to zresztą błąd, gdyż Chocim
na powrót znalazł się w polskich rękach.
Wszystko to wzbudziło w hetmanie Żółkiewskim energię: dwo­
ma ostrymi w tonie listami zmusił Grazzianiego i jego gwardię
(sześciuset ludzi) do stawienia się w polskim obozie. Kanclerz
i hetman przed własnym wojskiem udawał, że nic się nie stało;
wyszedł nawet ćwierć mili na spotkanie Grazzianiemu, wyściskal
go, ugościł, obdarował i w końcu zaprosił na radę wojenną.
I właśnie ta rada wykazała, jak dalece nabyta z wiekiem ustę­
pliwość Żółkiewskiego wzięła górę nad wymuszoną wojowniczo­
ścią. Hetman chciał iść niedaleko — na Jassy — osadzić tam po­
nownie na tronie hospodarskim Grazzianiego, zebrać Mołdawian
pod swym dowództwem i ewentualnie wydać bitwę Turkom. Na­
tomiast hospodar, ujrzawszy chętną do walki, liczną armię pol­
ską, odzyskał pewność siebie i radził bezzwłocznie uderzyć na
słabe oddziały Skindera paszy stojące sto czterdzieści kilometrów
dalej, za Benderami, i tym samym nie dopuścić do połączenia ich
z sunącą w sukurs Turkom ordą tatarską, oraz doszedłszy do Du­
naju, uchwycić przeprawy na tej olbrzymiej rzece.
23'* 355
CZĘŚC CZWARTA — „ŚWIĘTY ' HETMAN
Żółkiewski jednak wybrał swój — ostrożny i asekuracyjny —
wariant prowadzenia wojny. Listowne żądania króla, aby uderzyć
na gromadzące się wojska Skindera paszy, przyszły, niestety,
zbyt późno. Otoczenie Żółkiewskiego — i zapewne on sam —
sądziło nawet, że do generalnej rozprawy nie dojdzie, że Mołda-
wianie, a może i Wołoszczyzna zostanie poddana Rzeczypospoli­
tej „sine labore et sanguine”, a granica ustanowiona na Dunaju,
gdyż Skinder pasza nie zdecyduje się na bitwę!: Hetman zupełnie
nie wykorzystał słabości Turków, jak i — początkowo — roz-
dźwięków panujących wśród Tatarów (następca chana Dewlet
Girej i murza Kantymir byli ze sobą mocno skłóceni). Żółkiew­
ski zamiast uderzyć na Skindera paszę, wykorzystując czynnik za­
skoczenia i przewagę liczebną, pomaszerował w kierunku Jass,
do okopów Cecory, pamiętających jeszcze sukcesy kanclerza Za­
moyskiego z 1595 roku. Hetman skazał się w ten sposób na obro­
nę, co w świetle ustaleń sztuki wojennej i przy uwzględnieniu ma-
newrowości i siły uderzenia polskich chorągwi było kardynalnym
błędem. Ostrożność i pasywność jeszcze raz wzięły w nim górę.
Można podejrzewać, że wraz z wiekiem zanikła też chęć do sto­
sowania własnych śmiałych i oryginalnych rozwiązań na rzecz da­
wno sprawdzonych przez autorytety. Żółkiewskiemu bowiem wy­
raźnie zależało na powtórzeniu akcji Jana Zamoyskiego: osiąg­
nięcia celów politycznych poprzez demonstrację siły, bez wdawa­
nia się w niepewną co do wyniku bitwę.
Ale już w drodze okazało się, jak mierny jest nadal prestiż do­
wódczy nieszczęsnego hetmana: mimo jego gróźb karania na gar­
dle, uniwersałów etc. panowie polscy zachowywali się tak, jak
niedawno w Rosji, grabiąc Mołdawian bez litości. Nic dziwnego,
że ci nie chcieli wspierać grabieżców ich ziem. Przy tym wszyst­
kim inicjatywa operacyjna wymknęła się Polakom z rąk.
Powiększona o następne chorągwie blisko jedenastotysięczna
armia Stanisława Żółkiewskiego po dość szybkim marszu 12
września stanęła w zakolu Prutu, osłonięta starymi wałami, sto
sześćdziesiąt pięć kilometrów od granicznego Chocimia. Miejsce
było nad wyraz obronne; do tego stopnia, że nie zadbano ani
356
VII. KATHARS1S?
o przerzucenie przeprawy przez Prut, ani o właściwe rozpoznanie.
Na skutki długo nie trzeba było czekać: silny podjazd strażnika ko­
ronnego Jana Odrzywolskiego omal nie został zniesiony przez
mknącą bez lęku na Polaków ordę, a wysłana po żywność czeladź
(około tysiąca tak zwanych picowników) dostała się w jasyr.
Wszystko to zdziwiło niepomiernie hetmana. W tym czasie
udało mu się pozyskać dla swych zamiarów dobrze mu znanego
hospodara wołoskiego, Gabriela Mohyłę, który wzorem Gra 2:zia-
niego wymordował wysłanników sułtana i uciekł do Siedmiogro­
du. Zaczął też wreszcie siać listami zamieszanie wśród Tata­
rów — tak że wydawało się, iż zgodnie z jego planem do bitwy
już nie dojdzie i padyszach pogodzi się z utrwaleniem wpływów
polskich w Mołdawii. O skali złudzeń hetmana świadczy fakt, że
przekonany o zakończeniu kampanii, szykował się do wyjazdu do
Warszawy, na zbliżający się sejm.3
Tymczasem, wbrew jego życzeniom, Skinder pasza parł do
walki. Energia sułtańskiego wodza była na miarę zagrożenia: w
razie niepowodzenia mógł stracić nie tylko stanowisko, ale i gło­
wę. Padyszachowie od dawna strach czynili jednym z najważniej­
szych lepiszczy imperium. Osiemnastego września orda budziac-
ka pod murzą Kantymirem uderzyła niemal z marszu na obóz li-
sowczyków. W walce dwóch najszybszych jazd świata lepsi oka­
zali się elearzy, wsparci potem przez wiele chorągwi polskich. Ta-
tarzy zostali pobici i wyparci, poniósłszy znaczne straty. Lisow-
czycy, którzy stali w odrębnym obozie, woleli po trudach ciężkiej
walki przenieść się do obozu głównego.
Sukces rozbudził w polskich szeregach nadzieję zwycięstwa.
Dlatego Żółkiewski, mając zapewne przed oczami Orynin, zde­
cydował się w dniu następnym wydać walną bitwę siłom Skindera
paszy i Tatarom.
Plan bitwy, który przedstawił, znamionował po raz ostatni —
w pewnym jednak stopniu — jego umiejętności wojskowe. O świ­
cie 19 września Żółkiewski udał się na rekonesans wraz z rotmi­
strzami i pułkownikami, gdzie wyznaczył każdemu oddziałowi
miejsce i omówił generalne założenia planu walki. Hetman w
357
 V] I KATU ARS IS?

swej koncepcji odszedł nieco od szyku zwanego „starym polskim

urządzeniem”, usiłując zabezpieczyć armię przed Tatarami, któ­
rzy tak mocno od dawna dawali mu się we znaki. W obawie
przed szarżami lotnych ord, dążących do oskrzydlenia, Żółkiew­
ski nakazał osłonić skrzydła — lewe Koreckiego i Kalinowskie­
go, prawe, Strusia i Koniecpolskiego — aż czterema rzędami ta­
borów, obsadzonych przez piechotę i artylerię. Pomiędzy tymi
ruchomymi „fortecami” stanęła nadmiernie ścieśniona jazda pol­
ska: w pierwszym rzucie husaria, w drugim chorągwie lekkie. Ty­
łów broniły wały z piechotą; luki między końcem taborów a wa­
łem obozowym Żółkiewski starannie, jak się wydawało, zasłonił
lisowczykami Rogowskiego i, z lewej, grupą Stefana Chmiele-
ckiego, znającego nieźle tatarskie fortele.
Potencjalnie stwarzało to możliwość przeprowadzenia walki
obronno-zaczepnej: przeciwnatarcia całą siłą uderzeniową pol­
skiej jazdy. Szyk ten jednak wymagał precyzyjnej koordynacji

Bitwa pod Cecorą 19 września 1620 r. (oprać. M. Nagielski)

ruchów taborów i pułków; wpływał też wyraźnie na zwolnienie
ewentualnego natarcia polskiego, posuwającego się równolegle
do ruchu ciężkich taborów. Co gorsza, zabrakło w tym planie ele­
mentu podstawowego „staropolskiego urządzenia”, jakim były
chorągwie odwodowe, które nieraz decydowały o zwycięskim za­
kończeniu walki. Wreszcie — koordynacja skomplikowanych
manewrów chorągwi i taborów wymagała niesłychanie czujnego
i elastycznego dowodzenia w toku bitwy.
Wiele jednak wskazywało, że to Polacy odniosą sukces: niezły,
choć nadmiernie asekuracyjny plan, niezgoda w obozie islamu
pomiędzy Tatarami, zbliżona liczebność obu wojsk, tradycyjna
niechęć Tatarów do stawania naprzeciw lufom rusznic, których
sami nie posiadali i których się bali.
Żółkiewski zaczął wyprowadzać chorągwie z obozu przez czte­
ry bramy, ustawiając je frontem do przeciwnika. Nie zostały one
całkowicie rozwinięte: miast płytkich szyków, w których tak
wspaniale nacierała husaria, ruszyły na Turków chorągwie przy­
pominające w ustawieniu tak zwany huf granitowy, zwarty, stoso­
wany najczęściej w początkowej fazie natarcia, dla zmylenia

359
CZĘŚC CZWARTA — „ŚWIĘTY" HETMAN
przeciwnika. Przy tym czołowe uderzenie husarii natrafiło na za­
jadłą obronę wyznawców Allacha. W chorągwiach Żółkiewskie­
go połowa towarzyszy zwaliła się z koni na ziemię, zginęło w wal­
ce wielu znanych rotmistrzów: Wrzeszcz, Goślicki, Kowalkowski,
Roztocki, Wachowski; strzały z łuków dosięgły syna hetmana
i bratanka — Łukasza, Bałabana, Hermana Denhoffa i wielu in­
nych. Mimo to chorągwie polskie zaczęły spychać fale Turków
i przegryzać się przez ich obronę. Do sukcesu w centrum — prze­
łamania obrony przeciwnika — było już niedaleko.
Hetman jednak w tej fazie przedobrzył, a następnie nie zapa­
nował nad sytuacją: nacierające, nadmiernie ścieśnione prawo-
skrzydłowe zwycięskie chorągwie husarii wraz z taborem zbyt
szybko w toku walki przesunęły się do przodu. Na dodatek tabor
na prawym skrzydle, usiłując obejść szeroki jar obsadzony przez
piechotę turecką stanął ukośnie miast prostopadle do przeciwni­
ka. Pomiędzy skrzydłem Koniecpolskiego i Strusia a warownym
obozem polskim zaczęła się tworzyć niebezpieczna luka, z naj­
wyższym wysiłkiem osłaniana przez lisowczyków, Mołdawian
i woluntariuszy.
Dostrzegł to Dewlet Girej. Rzucił w tę lukę swych ordyńców,
nie bacząc na silny ogień z taboru. Wtedy to Mołdawianie, jak
zwykle, przeszli na stronę aktualnie silniejszego; sami lisowczycy
Rogowskiego tym razem nie wytrzymali natarcia przeważających
sił tatarskich i poszli w rozsypkę. W ten sposób ordyńcy zupełnie
niespodziewanie wyszli na tyły szyku polskiego, demontując pra­
we skrzydło i centrum ugrupowania polskiego, którym dowodził
sam Żółkiewski. Rychło też prawy tabor został otoczony przez
Tatarów i, mimo próby, słabej zresztą i niezdecydowanej, prze­
rwania okrążenia podjętej przez Stanisława Koniecpolskiego, po
pięciu godzinach rozpaczliwej walki zdobyty.
Z okrążonego taboru wyrwali się tylko nieliczni, jak dowódca
artylerii, twórca późniejszej relacji o bitwie, Teofil Szemberg,
umykając spod szabli i strzał tatarskich w ostatniej chwili. Het­
manowi nie udało się namówić chorągwi wycofujących się z cen­
trum, by ruszyły zgodnie taborowi w odsiecz. Wolały schronić się
360
VII. KATHARS1S?
w warownym obozie. Nietknięte lewe skrzydło Koreckiego i oca­
lałe chorągwie kanclerskie, odpierając wszystkie ataki, o zmroku
również schroniły się do obozu.
Widoczne błędy w dowodzeniu Żółkiewskiego, który nie zapa­
nował nad przebiegiem bitwy, głównie z braku odwodu odrzuca­
jącego natarcie Tatarów Dewleta Gireja, sprawiły, że po tej do­
tkliwej porażce morale armii załamało się. Natomiast hetman
usiłował roztaczać wokół tego zdarzenia aurę urzędowego opty­
mizmu. W liście do króla dowodził, że „aequo marte [z równym
szczęściem wojennym] stanęło: „zeszli oni [Turcy] do swoich sta­
nowisk, poszliśmy i my do swego taboru. Były rzeczy dobrej na­
dzieje”4 — przedstawiając starcie jako nie rozstrzygnięte. Usiło­
wał też namawiać towarzyszy do podjęcia bitwy. Ale nikt go już
nie chciał słuchać poza najbliższymi: to nie porażka zadecydowa­
ła o niechęci do walki, ale postępujący paraliż woli, biorący się
chyba z niewiary w dowódcę.
Nie pozostało zatem nic innego jak wycofać się z Mołdawii;
Żółkiewski po naradzie zdecydował się uczynić to pod osłoną ta­
boru. Jego uformowanie, na modłę kozacką, zlecono młodemu
i zdolnemu Stefanowi Chmieleckiemu. Aby zyskać na czasie, het­
man zamierzał podjąć rokowania z tureckim paszą.
I to właśnie stało się iskrą zapalającą zalegające w magnatach,
szlachcie, żołnierzach, czeladzi wybuchowe pokłady nieufności,
niechęci, a nawet nienawiści do pierwszej po królu osoby w pań­
stwie.
Hospodar Grazziani bowiem doszedł do wniosku, iż ceną za
wolne wyjście wojska polskiego z Mołdawii będzie jego głowa.
Żółkiewski bił się w piersi, że tego nie zrobi, ale hospodar cenił
bardziej wartość życia niż przysiąg i, skaptowawszy Walentego
Kalinowskiego, runął do ucieczki w stronę Prutu. Z 20 na 21
września nastała istna noc grozy: na prawy brzeg Prutu usiłowali
dostać się Tyszkiewicz, Sienieński, Potocki, wreszcie sam, od­
ważny przecież, książę Korecki z tłumami ogarniętej paniką
szlachty i żołnierzy. Żółkiewski usiłował opanować histerię,
wspomagany przez Koniecpolskiego. Nadaremnie. Wysłał zatem
361
CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY" HETMAN
przeciw tłumom usiłującym przeprawić się przez rzekę Szember-
ga, a następnie dzielnego do szaleństwa Stefana Chmieleckiego.
Ale i ten, nic nie wskórawszy, wskoczył do wody i jako jeden
z nielicznych szczęśliwych uciekinierów dotarł do Polski. Około
północy wszystkich ogarnął szał: szańce opustoszały, w ciemnych
i bystrych toniach Prutu odbijały się łuny pożarów wszczętych
przez Kozaków, lisowczyków i czeladź rabującą namioty. Spląd­
rowano nawet pomieszczenie Żółkiewskiego. Po obozie roznosi­
ły się rozpaczliwe okrzyki:
— „Dla Boga! Gdzie są panowie hetmani?!”5
W migotliwym blasku pożarów widać było rozpaczliwe wysiłki
Żółkiewskiego i Koniecpolskiego, i wiernej im gwardii, płazują­
cych z koni oszalałych z przerażenia rycerzy.
— „Byś nas zabić miał, ciebie się nie puścimy, z tobą i za tobą
umierać chcemy”6 — krzyczano do hetmana Żółkiewskiego, co
jednak wcale nie było dowodem wiary w hetmana, a jedynie
aktem instynktownej zbiorowej samoobrony. Nigdy bodaj dotąd
jedni z najbitniejszych żołnierzy w Europie — Polacy — nie ule­
gli podobnej panice; nigdy bodaj dotąd nie było to wynikiem wi­
docznej niewiary wojska w umiejętności i możliwości wodza.
I to nie Żółkiewski powstrzymał szaleństwo ucieczki. Uczynił
to ciemny, bystry i bezlitosny Prut. Potonęli w jego odmętach
i Kalinowski, i Sienieński, i kilkuset żołnierzy; Grazzianiego za­
mordował jego własny poddany. Bladym świtem znad brzegów
rzeki zaczęła wlec się ku namiotom hetmana gromada przerażo­
nych rycerzy: ukazał im się Żółkiewski, który musiał przysięgać
na Ewangelię, że nie zamierza uciekać. Panika chwilowo została
powstrzymana.
Turcy i Tatarzy przypatrywali się i przysłuchiwali spokojnie
tym odgłosom scen dantejskich, płynącym z obozu polskiego.
Jako chytrzy ludzie wschodu nie uderzyli, wietrząc w owych po­
żarach, wrzaskach i odgłosach rabunku nadzwyczaj sprytny pod­
stęp niewiernych.
Zmniejszona o około dwa i pół tysiąca ludzi armia Rzeczypo­
spolitej nie była już zdolna do efektywnej dalszej walki. Żół­
362
VII. KATHAR.SIS?
kiewski popełnił kolejny błąd, nie usiłując nawet doprowadzić
chorągwi do stanu gotowości bojowej poprzez zastosowanie że­
laznej dyscypliny, choćby tej w wydaniu Zamoyskiego spod
Pskowa: osądzenie i ścięcie sprawców paniki i rabunku. Na prze­
moczonego do suchej nitki księcia Koreckiego, zarzucającego
hetmanowi... wywołanie popłochu wśród żołnierzy i chęć uciecz­
ki, Żółkiewski spojrzał wyniośle i wyrzekł tylko, że to nie z niego
woda ciecze...
Wtedy zaczęły się dziać rzeczy naprawdę dziwne. Okazało się
bowiem, że Turcy wcale nie wierzyli w możliwość zupełnego zni­
szczenia armii polskiej, dobrze obwarowanej i zabezpieczonej.
Wódz turecki nie miał ani odpowiednich dział, ani piechoty, aby
mieć nadzieję na pełne zwycięstwo nad niewiernymi; poza tym
obawiał się, nie bez podstaw, odsieczy kozackiej. Nazajutrz sam
Skinder pasza zaproponował hetmanowi rokowania, żądając naj­
pierw sto, a potem ledwie dwadzieścia tysięcy czerwonych zło­
tych w zamian za wypuszczenie, a właściwie za odstąpienie od
osaczonych wojsk polskich.
Ale hetman Żółkiewski wcale już nie chciał układu, takiego jak
w Buszy, po zawarciu którego uszy mu puchły od wrzasku szlachty.
Wolał już śmierć lub honorowy odwrót. Wysłał wprawdzie na roz­
mowy Samuela Koreckiego i Abrahama Złotopolskiego, ale głów­
nie po to, by zyskać na czasie: uspokoić żołnierzy, wysłać listy do
króla i Kozaków z żądaniem pomocy. Dlatego też domagając się
wydania Polakom nienawistnego im murzy Kantymira jako zakład­
nika gwarantującego wojskom hetmana spokojne wycofanie się
z Mołdawii, doprowadził do zerwania tych rokowań!
W tym czasie wojsko odzyskało zdolność bojową i Żółkiewski
zdołał nakłonić je — wobec wyczerpujących się szybko zapasów
żywności — do wymarszu w kierunku granicy Rzeczypospolitej.
Dwudziestego dziewiątego września po rozkopaniu północnych
umocnień cecorskich, na oczach zdumionych Turków i Tatarów,
wysunął się z obozu polskiego znakomicie sformowany przez Sa­
muela Koreckiego tabor obronny. Przodem szły spętane razem
konie jazdy, tworzące tabun ochraniający czoło kolumny od Ta-
36.3
CZĘŚC CZWARTA — „ŚWIĘTY" HETMAN
tarów i — rzecz nie bez znaczenia — uniemożliwiający ucieczkę
pojedynczych rycerzy z taboru. Boki chroniło sześć rzędów wo­
zów, po sto w rzędzie. Po uszykowaniu spieszonych chorągwi ma­
szerujących obok wozów tabor zaczął toczyć się na północ.
Tej nocy Tatarzy nie podjęli działań, co umożliwiło Polakom
niezwykle trudną przeprawę przez rzekę Deli, gdzie i tak utknęło
kilka wozów. Rankiem hetmanowi udało się na tyle przywrócić
porządek, ża natarcie Tatarów zostało bez trudu odparte. Kolej­
ne ataki ordyńców załamywały się w ogniu rot piechoty; podczas
jednego z kontrataków odzyskano nawet utracone poprzednio
dwa działka. Skinder pasza jął się więc znów układów. Był to
wybieg zrozumiały i jasny dla obu stron i rokowania te szybko
zerwano. Wódz turecki zmienił zatem nieco taktykę walki: gdy
zaiwiodły szarże ordyńców, Skinder pasza zaczął stosować meto­
dę „spalonej ziemi”. Na drodze marszu tabor polski natrafiał na
zgliszcza zabudowań i wypalony step. Masowo zaczynały padać
konie, brakowało wody. Organizm domagał się witamin: gdy ta­
bor przypadkowo natrafił na pole z kapustą ocalałą od kopyt ta­
tarskich bachmatów, główki wyjedzono wraz z głąbami „tak do­
brze, że tylko ziemia czarna została”.7
Noc w noc, gdy jazda tatarska była w ciemnościach bezradna,
tabor wytrwale przemieszczał się ku granicy polskiej, odpierając
wiele ataków Turków i Tatarów wśród wypalonych stepów.
Głód, pragnienie, wyczerpanie zbierały nadal krwawe żniwo, ale
zbawczy brzeg Dniestru był coraz bliżej. Czwartego października
Skinder pasza, zaniepokojony tempem posuwania się taboru,
przypuścił koło rzeki Reut generalny szturm, oblegając ruchomą
fortecę ze wszystkich stron. Celny ogień polskich działek i rusz-,
nic znów wykrwawił i rozproszył wrogie szyki. Zniechęceni tym
Turcy przestali atakować toczący się tabor, paląc jedynie nadal
stepy i obserwując poczynania zmęczonych do granic ludzkiej
wytrzymałości żołnierzy polskich.
Mimo słabnącego tempa marszu (i tak przebywano średnio na
dobę imponujący w tych okolicznościach dystans dwudziestu
siedmiu i pół kilometra!) granica była coraz bliżej. Armia Żół­
364
VII KATHARSIS?
kiewskiego odzyskiwała też ducha, wartość bojową i wydawało
się, że anabaza wojsk polskich w Mołdawii skończy się dość
szczęśliwie: kolejnymi gromami rzucanymi na siwą głowę hetma­
na i kanclerza. Żółkiewski słał już uniwersały nawołujące szla­
chtę kresową do obrony przed wyznawcami Mahometa; obiecy­
wał też królowi zątrzymać islam u granic Rzeczypospolitej. Szó­
stego października już tylko dziesięć kilometrów dzieliło tabor od
polskiej rzeki granicznej. Zrezygnowany Skinder pasza pozostał
w tyle; przestał Polaków niepokoić również Dewlet Girej. Jedy­
nie nienawidzący „Lachów” Kantymir czaił się ze swoimi Tatara­
mi w pobliżu.
„Przeto się nie turbuj waszmość, najukochańsza małżonko,
Bóg czuwać będzie nad nami, a chociażbym i poległ, to ja stary
i na usługi Rzeczypospolitej już niezdatny” — dyktował hetman
w przeddzień tragicznych wydarzeń ostatni list do Reginy. I w
niej zbudziło się okropne przeczucie; błagalne pismo do Zamoy­
skiego o pomoc opatrzyła trzykrotnym: cito!8 Właściwie w dniu,
w którym Żółkiewski myślał nad słowami swego listu, nie miał
szczególnych powodów do przeczucia klęski i własnej śmierci:
Dniestr był blisko. Niestety, na ostatnim postoju przed tą wielką
rzeką graniczną część ograbionych koło Cecory żołnierzy prze­
mogła zmęczenie i zdecydowanie zażądała od hetmana zrewido­
wania czeladzi i ludzi swawolnych — odebrania im zrabowanych
przedmiotów i ukarania. Żółkiewski obiecał im to — ale po
przejściu przez Dniestr. Wiadomość ta obiegła szybko obóz,
wzbudzając nadzieję i radość jednych, a przestrach i objawy pa­
niki u drugich.
Czeladź i lisowczycy bowiem, którzy połaszczyli się na koszto­
wności uciekającej niedawno szlachty, wiedzieli teraz, że po po­
wrocie do Polski czeka ich raczej pień kata niż wygodne życie —
mówiono już o tym otwarcie w obozie. Dlatego o zmierzchu, gdy
„fortecę” zaczęto szykować do drogi, rozerwali tabor, zrabowali
konie, nie wahając się przed strącaniem wysoko urodzonych z ru­
maków, i — szaleńcy — runęli do ucieczki w kierunku zbawcze­
go Dniestru. Tabor, tak skutecznie chroniący polską armię, w
365
CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY" HETMAN
mgnieniu oka przestał być miejscem obronnym. Efekty niepo­
trzebnej łagodności hetmana, który przedtem nie ukarał łupież­
ców, dały o sobie znać. Orda Kantymira czająca się nadal w po­
bliżu natychmiast werżnęła się w rozprzężony tabor, rozrywając
go zupełnie.
Skupione przy Żółkiewskim resztki dużej niegdyś armii usiło­
wały jeszcze przedrzeć się ku Dniestrowi pod osłoną zbatożone-
go tabunu koni. Ale panika sięgnęła zenitu i Żółkiewski od tej
chwili mógł dowodzić właściwie jedynie sobą. Kanclerz i hetman
prawdopodobnie zrozumiał, że tym razem to już koniec, że jedy­
nym oczyszczeniem się przed narodem szlacheckim i sobą będzie
śmierć na polu bitwy, o którą wszak modlił się od dawna. „Poże­
gnawszy się z synem i przez spowiedź świętą przed kapłanem Szy­
monem uczynioną, oczyściwszy się z grzechu”,9 przebił swego ko­
nia szablą i, otoczony przez trzystu wiernych mu do końca ludzi,
rozpoczął półtorakilometrowy marsz ku granicy polskiej, podpie­
rany z jednej strony przez Marcina Kazanowskiego, a z drugiej
przez porucznika chorągwi husarskiej, Abrahama Złotopolskie-
go. Oddajmy zresztą głos ocalałemu z pogromu porucznikowi,
który opisał dramatyczny epizod, kończący życie tragicznego het­
mana:
„Skoczyło na nas ze dwa tysiące Tatar. Zaraz wszyscy, a wszy­
scy, co konie mieli, wsiadłszy na konie, poczęli uchodzić (...).
Nie zostało nas, tylko jedenaście, pan hetman polny dwunasty,
z panem kanclerzem trzynastym. Szliśmy z nim pieszo na kilka
strzelań z łuku, prosząc go, aby na konia wsiadł i równo z drugi­
mi uchodził. Nie chciał tego uczynić, mówiąc te słowa:
— Nie wsiądę, miło mi przy was umierać. Niech pan Bóg nade
mną wyrok swój, który uczynił, skończy.
Mało co postąpiwszy, poczęliśmy go prosić, aby znów wsiadł,
ale i konia już nie było. Jam w tym towarzysza jakiegoś, od rozu­
mu dla niewczasów obozowych odeszłego, z konia zbił, z panem
hetmanem polnym wsadziłem go nań. Zatem z boku kilkuset
konnych naszych przypadło, między których on wpadłszy i od
tego czasu jużem go nie widział.”10
366
VII KATHARS1S?
Ciemności nocy spowiły tragiczne wydarzenia. Dopiero rano
Turcy odnaleźli ciało kanclerza i hetmana wielkiego koronnego
Stanisława Żółkiewskiego. Siedemdziesięciotrzyletni sędziwy
wódz miał odrąbaną prawą rękę i ciętą głęboką ranę na skroni,
co oznaczało, że drogo sprzedał swe życie. Jego siwą głowę Skin-
der pasza nakazał uciąć i przesłać padyszachowi.
Głowa zawisła wysoko w złotym pałacu sułtana.
Ten tylko może go spotkać honor na dworze Osmana11
— szydził nadworny poeta padyszacha.
Ciało odnaleźli na polu ostatniej potyczki wysłannicy Reginy
Żółkiewskiej; po pewnym czasie wykupiła ona i głowę tragicznego
hetmana, przed którą młody i hardy sułtan Osman II zwykł zatrzy­
mywać się w drodze do meczetu, by podumać zapewne nad wielko­
ścią islamu. Jeszcze nieświadom, że i swoją głowę niedługo utrzyma
na karku. W żółkiewskiej kolegiacie odbył się skromny, na uprzed­
nią wyraźną prośbę hetmana, pogrzeb: w sarkofagu wykutym z
czerwonego marmuru pod wielkim ołtarzem spoczęła trumna „na
znak wylania krwie dla Rzeczypospolitej” okryta szkarłatem. Tak
życzył sobie wielki hetman w testamencie, by „grzeszne ciało bez
odwłoki i pompy wszelkiej ziemi oddać”.12 Dulce et decorum est
pro patria mori, maksymę Horacego, która odtąd związana będzie
w polskiej tradycji z osobą tego tragicznego bohatera, późniejsze
hasło wielu pokoleń dobijających się wolności nakazała Regina wy­
ryć — zapewne za radą Szymonowica — na nagrobku wystawionym
w kościele w Żółkwi. Stało się tak zgodnie z pragnieniem hetmana,
który jeszcze w testamencie z 1606 roku pisał: „Nagrobek też bez
chlubnych słów; radzić się pana Symonidesa.”13 Natomiast w miej­
scu, gdzie poległ hetman, zgodnie z jego życzeniem usypano wyso­
ką mogiłę, a potem wystawiono pomnik, „żeby grób mój był kop­
cem Rzeczypospolitej granic, żeby się potomny wiek wzbudzał do
pomnożenia i rozszerzania granic państw Rzeczypospolitej”.14 Nie­
stety, pomnik został zniszczony już w 1898 roku, a słowa Żółkiew­
skiego pokrył grubą patyną czas, potem zaś celowe zapomnienie.
367
CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY” HETMAN
Po raz pierwszy od czasów Warny Rzeczpospolita poniosła tak dru­
zgocącą klęskę, w której zginął wódz, a wielu znamienitych magnatów
i dowódców — w tym Stanisław Koniecpolski, również syn Żółkiew­
skiego, ciężko ranny w nogę — dostało się do niewoli. A której mogła
z powodzeniem uniknąć. Nawet dość zimny z natury król zapłakał na
wieść o śmierci hetmana. Widziano w tej klęsce znak gaśnięcia wielko­
ści Rzeczypospolitej; przez kraj przetoczyła się fala paniki.
W atmosferze przerażenia przed Tatarami, których lada dzień spo­
dziewano się pod stolicą Polski, w obawie przed zarazą szerzącą się po
mieście w miesiąc po tragedii cecorskiej zebrał się sejm. Senatorowie
wcale nie byli skłonni do rozgrzeszania hetmana Żółkiewskiego, mimo
że wieści o jego śmierci były już pewne: właściwie tylko marszałek Łu­
kasz Opaliński, podkanclerzy Lipski i oddający królowi pieczęć i buła­
wę Tomasz Zamoyski w mowie pełnej dziwnie niefortunnych porów­
nań z rzymskim wodzem Warusem gorąco bronili hetmana.15 Doma­
gano się wyjaśnienia, kto wpadł na pomysł wtargnięcia w granice Moł­
dawii słabymi, jak sądzono, siłami. Na szczęście dla pamięci zmarłego
i dobra Rzeczypospolitej nie te kwestie, ale sprawa obrony kraju zdo­
minowała obrady sejmowe.
W rok później hańba Cecory zostanie zmazana. Przeciwnik politycz­
ny Stanisława Żółkiewskiego, większy od niego wódz, Jan Karol
Chodkiewicz, oparłszy swe wojska o Dniestr, powstrzyma armię ture­
cką i przywróci respekt przed polskim orężem, a szczególnie przed hu­
sarią, która od Orynina i Cecory straciła u wyznawców Allacha repu­
tację. Sam „Belzebub” umrze podczas bitwy. Ocalały z pogromu ce-
corskiego i niewoli tureckiej Stanisław Koniecpolski, bazując na do­
świadczeniach i błędach swego nauczyciela, mistrza i przyjaciela, nau­
czy się skutecznie walczyć i powstrzymywać ordy tatarskie, które gro­
mić będzie w regularnych bitwach; pobije też znakomitego wodza
i króla szwedzkiego Gustawa Adolfa. Epoka wielkich hetmanów na
szczęście nie skończy się ani na Cecorze, ani nawet na Chocimiu
i trwać będzie jeszcze sporo ponad pól wieku, zadziwiając Europę pa­
radoksem gasnącej potęgi Rzeczypospolitej, ożywianej raz po raz wy­
buchami niezwykłych zwycięstw militarnych. Szkoda, że nie politycz­
nych.
Rozdział VIII
GLOSA
Wraz z długim życiem Żółkiewskiego przyszło nam śledzić rów­
nież dzieje kraju, widziane przez pryzmat jego osoby. Z tej jed­
nostkowej perspektywy okazuje się, jak zwodniczy jest roman­
tyczny mit, dotąd funkcjonujący w narodowej kulturze, publicy­
styce, a nawet w historii, że Polska — ów „Chrystus naro­
dów” — nigdy nie była ekspansywna wobec innych nacji, a roz­
miłowana w pokoju szlachta nietolerancyjna. Moskwa, Mołda­
wia, Wołoszczyzna, Estonia, Śląsk — tutaj mocarstwo usiłowało
zaprowadzić pokój na warunkach Pax Polona, nie szczędząc krwi
obcej i swojej. Przez te długie dziesiątki lat zwycięskie bitwy
i całe wojny toczone były na ogół poza obszarami olbrzymiego
państwa.
Być może Zamoyski nie popełniał grzechu pychy wynosząc
ustrój Rzeczypospolitej nad inne. Mocarstwowość Polski bowiem
stała na fundamencie wielkich wolności obywateli: rzeczach, któ­
re rzadko w parze chodzą. Polski parlament z jego nadmierną de­
mokracją, chyba nieodpowiednią do epoki i idącej ku absolutyz­
mowi Europy, mimo wszystkich słabości zadziwia wysoką kulturą
polityczną. W tym czasie Rzeczpospolita przewyższała o niebo
spokojem i uładzeniem wewnętrznym sąsiadów: podzieloną na
kawałki i niespokojną Rzeszę Niemiecką, izolowane od zachodu
Wielkie Księstwo Moskiewskie, nieobliczalne w sposobie spra­
wowania władzy anachroniczne imperium otomańskie i jego len­
ników, biedną i okrutną Szwecję; mogła się równać z powodze­
24 — J, Besala 369

CZĘŚĆ CZWARTA — „ŚWIĘTY" HETMAN
niem z Austrią: jej cesarze mieli bodaj większe kłopoty finanso­
we niż król Rzeczypospolitej. Co zadziwia w porównaniu z inny­
mi państwami — to utrzymująca się tolerancja religijna oraz
mnogość i wzajemne przenikanie różnych kultur i narodowości,
unifikowanych, niestety, do jednej ideologii — katolickiej —
przez kontrreformację i Zygmunta III.
Polskie rokosze nie były też niczym nadzwyczajnym i mieściły
się z powodzeniem w prawidłowościach historycznych epoki: we
Francji, na przykład, rządy monarchów nieraz poddawane były
gorącym próbom ze strony feudałów, a dostanie realnej władzy
w swoje ręce (Ludwik XIII) wymagało po prostu wymordowania
koterii (Conciniego). Zwalczanie przez królów Francji opozycji
Gwizjuszy czy Cinq-Marsa, krwawe rozprawienie się Iwana Groź­
nego z dworiaństwem rosyjskim, rozbicie (pozorne) przez króla
Zygmunta Wazę ruchu rokoszowego — to etapy tej samej burzy
walki o władzę, przetaczającej się przez znaczną część Europy.
Wbrew wielu mitom i teoriom śledzącym dzieje Rzeczypospolitej
przez ciemne szkiełko rozbiorów, do czego szczególne zamiłowanie
miała dziewiętnastowieczna szkoła krakowska, Polska z przełomu
XVI/XVII wieku rysuje się jako normalne, potężne państwo z nie­
konwencjonalnymi rozwiązaniami ustrojowymi, którego obywatele
szlacheccy cieszyli się wolnością i demokracją. Powtórzę: być mo­
że — zbyt wielką jak na owe czasy i otaczające Rzeczpospolitą,
zmierzające do absolutyzmu, państwa. To właśnie te państwa
z udziałem następnych pokoleń magnatów i szlachty, kiedy olśnie­
wające sukcesy spopieliły się w klęski „potopu”, doprowadziły do
wypaczenia ustroju Polski i w rezultacie owe niekonwencjonalne
rozwiązania obróciły się przeciw Rzeczypospolitej.
Polityka zagraniczna Rzeczypospolitej i jej przedłużenie zbroj­
ne — wojny — doczekały się wielu krytycznych ocen, które nie­
kiedy muszą budzić kontrowersje. Generalnie rzecz ujmując, tru­
dno na przykład politykę polską wobec księstw naddunajskich
uznać za „awantury mołdawskie”. Wydaje się, że mieszanie się
Rzeczypospolitej w sprawy Mołdawii i Wołoszczyzny wynikało
z mocarstwowej pozycji Polski, usiłującej zatrzymać Turcję jak
370
VIII. GLOSA
najdalej od swych granic. Żadne z tych państw o przeciwstawnych
ideologiach nie mogło podbić drugiego — wykazały to dzieje —
i księstwa naddunajskie stały się naturalnym terenem starcia Turcji
i Polski, w które angażowano siłę i prestiż. Trudno zatem działania
Zamoyskiego czy Żółkiewskiego uznać za awantury.
Zastanowienie może też budzić kwestia „niepotrzebnej, nie­
sprawiedliwej wojny” z Rosją. Naturalnym biegiem rzeczy, z któ­
rym moralność i jej system wartościowania ma niewiele wspólne­
go, władze Rzeczypospolitej, a potem i szlachta usiłowały wyko­
rzystać słabość sąsiada, podobnie zresztą, jak uczyniła to Rosja
wobec Polski w XVIII wieku — z dużo lepszym przecież skut­
kiem. Nie dążyła przy tym Rzeczpospolita do rozbiorów, ale ra­
czej do unii personalnej i związku narodów. Późniejsze fatalne
skutki wojen moskiewskich — konfederacje, osłabienie bezpie­
czeństwa granic, kryzys sił zbrojnych i państwa polskiego — zo­
stały dość szybko przezwyciężone: związki żołnierskie rozbito,
w 1617 roku stać było Polskę na wystawienie dużej armii dla kró­
lewicza i de nomine cara Władysława, w 1618 i 1620 roku pod
Oryninem i Cecorą Stanisław Żółkiewski dowodził licznym woj­
skiem wspieranym przez poczty magnackie, nie widać też kryzysu
polskiego parlamentaryzmu. Magnaci, szlachta, ba, nawet kupcy
i chłopi wzbogacili się bardzo na tej wojnie, wywożąc nieprzeli­
czone dobra z ziem rosyjskich, o czym wspomina ówczesny histo­
riograf.1 Ważąc na szali niewątpliwe zło, ale i dobro wojny z Ro­
sją, trudno też nie zauważyć, że pokój w Dywilinie i Polanowie
przyniósł największy przyrost terytorialny w dziejach Rzeczypo­
spolitej, a niebezpieczeństwo szybkiego wzrostu sił Moskwy wo­
bec Polski zostało odsunięte na wiele lat.
W takim to państwie żył i działał Stanisław Żółkiewski. Był
człowiekiem, jeśli idzie o walory moralne, bez wątpienia wyrasta­
jącym ponad epokę. W świecie pełnym krwawych burd, zajaz­
dów, dochodzenia sprawiedliwości prawem, a głównie lewem, hi­
storyk, jak wiemy, nie znalazł w aktach sądowych Rusi Czerwo­
nej ani jednej wzmianki, która tyczyłaby się jego osoby.
Autor tej książki nie chciałby zatem, by i jego objęła opinia,
24* 371
CZĘŚĆ" CZWARTA — „ŚWIĘTY" HETMAN
która krążyła wśród cudzoziemców w XVII wieku, iż „Polacy
mają taką naturę, że gdyby anioł z nieba nabrał tu jakiegoś zna­
czenia, to i na nim zaraz by znaleźli coś do ganienia”2 — ale
prawda o „aniele stróżu” ojczyzny, hetmanie Żółkiewskim, jest
jednak bardziej skomplikowana. Powyższa praca stanowi właśnie
próbę nakreślenia studium sukfcesu i tragedii człowieka o niewąt­
pliwej i pięknej mofalności, religijności, wysokim poczuciu spra­
wiedliwości, zaletach charakteru i zasadach wyprowadzonych
z dziesięciu przykazań, słów, póz i czynów rzymskich bohaterów,
wreszcie tolerancji, nieco rozmytej w nurcie kontrreformacji —
które nieraz obracały się przeciwko niemu samemu i Polsce. Ileż
prawdy tkwi w na pozór paradoksalnym stwierdzeniu księcia
Marcillaca, że zalety są jedynie przebaczonymi wadami. Żół­
kiewski stworzył bowiem dla otoczenia obraz surowego męczen­
nika, skrojony na modłę rzymsko-chrześcijańską, i co gorsza,
uwierzył weń. Cóż, kiedy ludzie nie przepadali i dotąd nie
przepadają za „świętymi” moralizatorami, gdyż po pierwsze są
nudni, a po drugie zbytnio przypominają o własnych słaboś­
ciach i grzeszkach.
Hetman przy tym raczej nie uznawał makiawelizmu w dzia­
łaniu (notabene Księcia czytano w Polsce z wyjątkową niechę­
cią); był głęboko przekonany, że cnota i prawda przyciągną
doń zawsze ludzi. Było i chyba jest inaczej: nadmiar zasad mo­
ralnych nie sprzyja optymalnemu działaniu i w przypadku het­
mana również ograniczał pole realizacji jego politycznych pla­
nów, zrażał ludzi i zadecydował w końcu o wielu politycznych
i wojennych porażkach. Pustkę, jaka w sposób widoczny za­
częła wytwarzać się między nim a otoczeniem, Żółkiewski
z biegiem czasu zapełniał coraz większym poczuciem własnej
wielkości, na zewnątrz okazywanej jako mieszanina dumy,
skromności, cierpienia i przekonania o swym posłannictwie, co
jeszcze bardziej oddaliło go od rubasznego szlacheckiego świa­
ta i potężnych rodów magnackich, od których przecież zależał
już w tym czasie los wielu przedsięwzięć zbrojnych i politycz­
nych. Gorzkniał też z upływem lat. Wreszcie — towarzysząca
372
VIII. GLOSA
mu obsesja śmierci na polu bitwy nie pozwalała na wykorzystanie
wszystkich możliwości.
Na to wszystko zaczęły się nakładać niepowodzenia militarne
i nieufność szlachty. Zarabiał na nią Żółkiewski wytrwale całymi
latami: czy to przez sprawę Zborowskiego i Koreckiego, czy to
przez skrajny regalizm, czy też przez podniesienie toporu kata
nad karkami konfederatów i komendanta Chocimia, Mikołaja
Iwonia. Nieudolność w zwalczaniu Tatarów, Busza, Orynin i wi­
doczna obawa przed starciem z Turkami porwały na strzępy
resztki autorytetu hetmana. Stąd się wziął fenomen Cecory —
klęski, której być nie powinno: nie tylko z „polskiej swawoli”,
ale z niebywałej w dziejach Rzeczypospolitej nieufności i niewia­
ry w dowódcę, co miało związek po prostu z zachowawczością
starzejącego się hetmana. Wypada tu znów zacytować Napoleo­
na: „Po trzydziestce człowiek coraz mniej nadaje się do prowa­
dzenia wojny” oraz: „Nie powinno być w wojsku generałów po­
wyżej sześćdziesiątki. Należy im powierzyć wysokie godności pod
warunkiem, by nie mieli nic do roboty.”
W świadomości jednak przyszłych pokoleń Cecora stała się
Termopilami Europy, a bohaterska śmierć Żółkiewskiego wynio­
sła go do narodowego panteonu nieskazitelnych i nieomylnych
postaci. Bohaterski i tragiczny zgon zamazał przy tym wszelkie
skazy na działalności Stanisława Żółkiewskiego, choć Cecora
z pewnością Termopilami nie była. Wydana trzykrotnie w ciągu
paru miesięcy po tragedii cecorskiej Relacja prawdziwa... Teofila
Szemberga szerzyła apologetyczny obraz hetmana. Wizerunek
ten utrwalało wydane razem z Szembergowym opisem bitwy wo­
tum sejmowe Tomasza Zamoyskiego. Rozkwitła też literatura
żałobna i patriotyczna. Już w 1620 roku powstaje nie znany nam
utwór Andrzeja Bendowskiego Potrzeba cecorska z Skinderba-
szą... i Marcina Paszkowskiego Bitwy znamienite mężnych Pola­
ków... W roku następnym, z inspiracji Tomasza Zamoyskiego,
Stanisław Witkowski napisał Pobudkę ludzi rycerskich..., gdzie
tak opisywał żal braci szlacheckiej po bitwie cecorskiej i po tra­
gicznej śmierci hetmana:
373
C Z Ę ŚĆ C ZW A R T A — „ŚW IĘ T Y " HETM AN
...U ludzi cnotliwych nie znajdziesz jednego,
który by nie miał płakać hetmana bitnego
(...)
Sławę wieczną w koronie jemu ofiarujmy.3
Wcale jednak nie jestem pewien, czy rzeczywiście tak bardzo
martwiono się śmiercią nie łubianego hetmana. Rymy te, jak to
się często zdarza, były pisane na zamówienie sponsora. Można
domniemywać, że sarmackimi sercami wstrząsnęła bardziej klęs­
ka tak silnej armii i zejście z tego świata na obcej ziemi wielu
krewnych i powinowatych.4 Zresztą cienką warstewkę żalu do
sędziwego hetmana szybko pokrywały stosy papieru, na których
rodziła się złota legenda nieskazitelnego rycerza — obrońcy wia­
ry i granic. Obraz ten odpowiadał zapotrzebowaniom społecz­
nym i utrwalał się coraz silniej. W 1628 roku powstaje Krwawy
Mars narodu sarmackiego pióra Piotra Napolskiego z Białej; nie­
długo potem postać Stanisława Żółkiewskiego urasta do roli
symbolu walki z coraz napastliwszymi Turkami. Ideał śmierci za
ojczyznę ukazał Samuel ze Skrzypny Twardowski w Przeważnej
łegacji... i Władysławie IV. Wreszcie — Jan Sobieski, wielki pra­
wnuk Stanisława Żółkiewskiego, powie o nim: „Otoczony chma­
rą Tatarów rycerz bez trwogi i skazy, czysty i ofiarny, prawy bo­
hater padł trupem w Termopilach Europy, zostawiając dla po­
tomnych wzór do naśladowania.”5
Nie miejsce tu na zastanowienie, kiedy i jak szybko postać
Żółkiewskiego zaczęła pojawiać się w świadomości pokoleń w
aureoli heroicznej doskonałości. Zainteresowanych odsyłam do
opracowania Antoniny Lubaszewskiej, z którego wypadałoby je­
dnak zacytować celne stwierdzenie autorki: „Owe okoliczności
sprawiają, że osoba hetmana już nie tylko sławą jest otoczona,
ale także kultem”,6 przy czym tragiczna śmierć na polu bitwy ma
tu decydujące znaczenie.
Nic zatem dziwnego, że do tego wątku najchętniej sięgali pisa­
rze, jak Wacław Rzewuski', XVIII-wieczny hetman z tytułu
i twórca z wyboru tragedii scenicznej Żółkiewski, czy też — idąc
374
VIII G LO SA
stuleciami — Ignacy Humnicki (Żółkiewski pod Cecorą, 1821)
i Kazimierz Gliński (Cecora, 1902).
W drugiej połowie XVIII wieku, gdy Polska słabła, szarpana
przez sąsiadów, i w XIX stuleciu — już bez własnego państwa,
cnoty i męczeńska śmierć Żółkiewskiego na polu bitwy nabrały
nowego wymiaru i blasku. W oczach pokoleń usiłujących zacho­
wać suwerenne państwo, a następnie szukających dróg do wolno­
ści osoba hetmana stawała się właśnie antonimem rzekomo sar­
mackich cech, które miały sprowadzić na Polskę rozbiory: war-
cholstwa, opilstwa, rozpasanej gościnności, egoizmu stanowego,
pieniactwa i jurgieltnictwa. Początek dał Julian Ursyn Niemce­
wicz w Dumie o Stanisławie Żółkiewskim, napisanej przed Sej­
mem Czteroletnim. Przypomniano wtedy — i słusznie — zasługi
Żółkiewskiego w dziejach oręża polskiego w walce z Habsburga­
mi (Byczyna) i Rosją (Kłuszyn), co nabierało szczególnego zna­
czenia w dobie rozbiorów, dokonanych przecież między innymi
przez Rosję i Austrię. Wywołało to niepokój nowych władców
Polski: wiemy, jaki los spotkał tablicę z kaplicy Szujskich w War­
szawie. Podobnie uczynili Austriacy, którzy usunęli groźnie
brzmiący cytat Wergiliański z kościoła w Żółkwi: „Exoriare ali-
quis nostris ex ossibus ultor” (oby z koścj naszych wstał mściciel),
mający związek z hetmanem Żółkiewskim i jego potomkiem po
kądzieli, Janem Sobieskim, budzący nastroje przyszłego odwetu.
Czasy romantyzmu przyniosły uwznioślenie legendy Stanisława
Żółkiewskiego: funkcjonuje on jako ofiara mesjańska narodu
polskiego i symbolizuje ideę jego męczeństwa. Elementy te poja­
wiają się w dziełach Marii Unickiej (Stanisław Żółkiewski, 1861)
czy też Hipolita Świejkowskiego (Marek Jakimowski..., 1878).
Na nieszczęście lub może raczej na szczęście były to pióra ze
skrzydeł nie najwyższych lotów i niewiele przyczyniły się do zu­
pełnego zbrązowienia postaci Żółkiewskiego oraz niedobrego dla
świadomości zbiorowej gloryfikowania honorowych porażek
i klęsk, do czego miał skłonność polski romantyzm. Niemniej
jednak wpływ legendy Stanisława Żółkiewskiego, a nawet jego
konkretnych zaleceń („wszelkiemu mężczyźnie sromotna rzecz
375
 VIII. G LO SA
C Z Ę ŚĆ C ZW A R T A — „ŚW IĘ T Y " H ETM AN

przerwał te poczynania: Polsce nie przybył jeszcze jeden święty

uciekać”)7 był widoczny: toż w czynie księcia Józefa Poniatow­
Stanisław, sądzę, że równie kontrowersyjny, co pierwszy.
skiego pod Lipskiem można się dopatrzyć wpływu swoiście poj­
Wielkość bowiem moralna Stanisława Żółkiewskiego przety­
mowanego honorowego kodeksu rycerskiego, w którego tworze­
niu hetman Żółkiewski miał znaczny udział. kana jest nader często szarą nicią przeciętności i ułomności ludz­
kich. Nawet uwzględniając tamte surowe czasy, ludzi i zdarzenia.
Z życiorysu Stanisława Żółkiewskiego skrojono także ideał he­
Widoczne jest w postępowaniu hetmana Żółkiewskiego i jego ży­
roicznego patrioty-katolika, który przymiotami wielkiego charak­
ciu człowiecze miotanie się między nabytymi lub wmówionymi
teru, cnotami, własnym przykładem i tragiczną przewidywaną
sobie zasadami a brutalnymi nieraz wymogami rzeczywistości czy
śmiercią na polu bitwy miał powstrzymać nie tylko „nawałnicę
nawet wręcz prawami bytu: między głoszeniem humanizmu w po­
turecką” jako wódz „przedmurza chrześcijaństwa”, ale i Polaków
stępowaniu a koniecznością wydawania wyroków śmierci na
w ich pędzie ku nierządowi. Jak każda legenda, tak i ta w wyda­
współbraci. Legenda nie powinna w tym wypadku przesłaniać
niu ludowym nabrała niecodziennego charakteru: na początku
prawdziwego obrazu człowieka uwikłanego w szorstką i trudną
naszego wieku na festynach robotniczych grywano sztuki o po­
rzeczywistość. Podziwiać można wielkość charakteru, zadumać
wrocie generała Ziółkowskiego (!) spod Cecory. Istniało tak sil­
się nad przeciętnością niektórych działań politycznych, ucieszyć
ne zapotrzebowanie społeczne na rodzime triumfy, że Żółkiewski
niezwykłością zwycięstw, zasmucić nad klęskami, których z pe­
w tych sztukach wracał zwycięzcą. Dwudziestego ósmego wrześ­
wnością być nie powinno. Ot, życie człowieka, od którego zbyt
nia 1908 roku, gdy popioły Żółkiewskiego miano przenieść do
późno zależało zbyt wiele, wymalowane różnymi barwami, ale
sarkofagu w podziemiach kolegiaty w Żółkwi, Henryk Sienkie­
bez aureoli, tak jak go chciały widzieć pokolenia, szukające —
wicz napisał okolicznościową odezwę, rysując „wzniosły ideał ry­
i nic w tym dziwnego — idealnych bohaterów.
cerza bez bojaźni i skazy”. W „Kurierze Lwowskim”, w ramach
tychże obrzędów funebralnych, ukazał się wiersz Marii Konopni­
ckiej Od hetmańskiej trumny.8 Hagiografia — bo tak ją można
nazwać — nawarstwiała się latami, osiągając wreszcie apogeum
w kolejnej Dumie o hetmanie pióra Stefana Żeromskiego. Uryw­
ki tego patetycznego, zarażonego romantyzmem dzieła, opiewa­
jącego wielkość, rozum, honor i odwagę Żółkiewskiego, trudne­
go przy tym w odbiorze, weszły do podręczników szkolnych w
dwudziestoleciu międzywojennym, podobnie zresztą jak i fra­
gmenty testamentu i listów tragicznego hetmana. Wizję Żółkiew­
skiego i Cecory (rzecz ciekawa, że nie Kłuszyna) przywoływali
wtedy twórcy kolejnej legendy — marszałka Józefa Piłsudskiego.
Wszystko to złożyło się na utrwalenie mitu „najwspanialszego
bohatera Polski szlacheckiej”, legendy — jak twierdził Włady­
sław Czapliński — „mającej wszelkie cechy prawdy”.9
Nic więc dziwnego, że w 1939 roku podjęto w prasie katolickiej
akcję na rzecz beatyfikacji bohatera spod Cecory. Wybuch wojny

376
WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE

Książka niniejsza nie ma ambicji naukowych: powstała ona na podstawie źró­

deł drukowanych i literatury przedmiotu. Nie może być zatem uznana za pracę
wyczerpującą, rozświetlającą do końca życie i działalność tragicznego hetma­
na. Chodziło mi raczej o podjęcie nowej próby interpretacji znanych bada­
czom źródeł, stworzenie wizerunku Stanisława Żółkiewskiego i jego czasów.
Obrazu, jak się okazało, znacznie odbiegającego od przyjętego w historiografii
i legendzie.
Starałem się jednak, by eseistyczne ujęcie jak najszerzej umotywowane
było źródłami i opracowaniami; aby istniała możliwość zweryfikowania moje­
go osądu zdarzeń, niejednokrotnie odbiegającego od ustalonego. Stąd odwoły­
wanie się do przypisów nie tylko w przypadku cytatów, ale i ważniejszych
szczegółów, co ułatwi dociekliwym Czytelnikom dotarcie do źródła informacji.
Literatura przedmiotu związana z Żółkiewskim jest ogromna: niżej podam tyl­
ko dzieła podstawowe, inne Czytelnik znajdzie w przypisach lub w tych dzie­
łach.
Liczne popularne opracowania biograficzne pojawiły się w ubiegłym stule­
ciu bądź na początku obecnego wieku. O Stanisławie Żółkiewskim pisał Józef
Aleksander Miniszewski (pod pseudonimem Starży), Stanisław Gabriel Ko­
złowski (praca wydana w Krakowie w 1904 roku), Fryderyk Papee (Lwów
1920 r.), Zenon Aleksandrowicz wespół z Kazimierzem Tyszkowskim (Lwów
1920 r.) oraz sam Tyszkowski (Lwów 1927, 1938 r.). Wszystkie te popularne
pozycje gloryfikowały osobę hetmana i w istocie były elementami spiżowego
postumentu, na którym trwał Żółkiewski z dziewiętnastowiecznej legendy.
Baza źródłowa, którą wykorzystywali historycy i literaci była przy tym bardzo
skromna, ze względu na charakter dzieł (okolicznościowy bądź literacki). Na
przykład praca Starży S t a n i s ł a w Ż ó ł k i e w s k i . O b r a z h i s t o r y c z n y z c z a s ó w S t e f a ­
n a i Z y g m u n t a I I I , w dwóch tomach, wydana w Berlinie w 1851 roku, zawiera
sto dwadzieścia sześć stron opisu dziejów Polski od legendarnego Lecha do
chwili wstąpienia na tron Batorego; dopiero dalej autor pisze o Żółkiew­
skim — i czyni to jedynie na podstawie dzieła szesnastowiecznego historyka
Reinholda Heidensteina i D z i e j ó w p a n o w a n i a z a Z y g m u n t a I I I , w trzech to­
mach, wytłoczonych po raz pierwszy w Warszawie w 1818 i 1819 roku, autor­
stwa Juliana Ursyna Niemcewicza.
W dwa lata po odzyskaniu niepodległości przez Polskę wydane zostało w
Warszawie kolejne popularne dziełko o Żółkiewskim, pióra Artura Śliwińskie­
go — twórcy wielu biografii, pisanych wprawdzie z nadmiernym patosem, ale
barwnie i z talentem. Gloryfikacja osoby hetmana, wysławianego pod niebiosa

%
379
W SKAZÓW KI B IB L IO G R A F IC Z N E
nawet w encyklopediach — na przykład artykuł Juliana Bartoszewicza w ency­
klopedii Orgelbranda — zdawała się sięgać swego apogeum. Śliwiński żądał
między innymi wystawienia Żółkiewskiemu spiżowego pomnika w Warszawie,
wydania wszystkich pism, do czego niestety nie doszło; katastrofa pod Cecorą
w niczym nie była zawiniona przez hetmana — wedle tezy autora — gdyż jest
to jedynie „obraz zbrodniczej samowoli polskiej”. Pisarz domagał się również
jak najszybszego napisania i wydania uczonej biografii wielkiego hetmana.
Marzenie Śliwińskiego ziściło się szybko, bo już po siedmiu latach: w 1927
roku Antoni Prochaska wydał w Warszawie obszerne dzieło H e t m a n S t a n i s ł a w
Ż ó ł k i e w s k i , które notabene miało wyjść już w 1912 r. Przypuszczać jednak na­
leży, że i sam Śliwiński nie miał powodów do zachwytu nad tą książką. Jest to
bowiem praca stricte naukowa, pisana trudnym językiem, uwikłana w wiele
wątków, z którą nawet oczytanemu w temacie niełatwo sobie poradzić. Autor
oparł się głównie na opublikowanych pismach hetmana i rękopisach wielu ar­
chiwów i bibliotek; nie uniknął przy tym merytorycznych pomyłek i celowych
przemilczeń. Dzieło, pisane jeszcze w czasie zaborów, uzupełniane po wyzwo­
leniu, zbudowane na olbrzymiej przecież bazie źródłowej, stanowiło swoiste
uwieńczenie hagiografii hetmana-męczennika. Jest to jednak w warstwie mery­
torycznej praca fundamentalna i wartościowa, której znaczenia przy pisaniu
biografii Stanisława Żółkiewskiego nie sposób przecenić.
Elementy hagiografii, zawarte w dziele Prochaski, sprawiły, że szybko do­
czekało się ono repliki w postaci książki Wandy Dobrowolskiej, K s i ą ż ę t a
Z b a r a s c y w w a l c e z h e t m a n e m Ż ó ł k i e w s k i m , Kraków 1930, oraz artykułu
Z p o w o d u k s i ą ż k i A . P r o c h a s k i , zamieszczonego w „Wiadomościach Histo­
rycznych” nr 2—3 z 1930 roku. Autorka domagała się obiektywizmu w ocenie
hetmana i rozważenia jego wpływu na niepowodzenia Polski i klęskę cecorską;
twierdziła, że „biografii wybitnych jednostek nie pisze się tylko dla uwielbiania
ich”.
W czasach nam współczesnych, kiedy to pamięć okresu świetności Rzeczy­
pospolitej mocno zakurzono w świadomości Polaków, nie powstała biografia
Żółkiewskiego — jeśli nie liczyć książeczki Leszka Podhorodeckiego, wydanej
w 1968 roku. W 1980 roku w zbiorze pod redakcją Zofii Stcfanowskiej i Janu­
sza Tazbira, Ż y c i o r y s y h i s t o r y c z n e , li te r a c k ie i l e g e n d a r n e , ukazała się krótka
biografia Żółkiewskiego pióra wybitnego znawcy czasów, Władysława Cza­
plińskiego.
Wiele problemów nie doczekało się naukowego opracowania, między inny­
mi trudna sprawa zamoyszczyków po śmierci Zamoyskiego. Dopiero niedawno
rozwinęła się szerzej biografistyka: powstały książki o Henryku Walezym: pió­
ra Macieja Serwańskiego (obejmująca głównie epizod polski) i — doskonale
napisana — Stanisława Grzybowskiego. O Janie Karolu Chodkiewiczu i Stani­
sławie Koniecpolskim, głównie jako dowódcach, pisał Leszek Podhorodecki.
Przygotowywane są biografie najbardziej kontrowersyjnych postaci tej epo­
ki — Stefana Batorego, Jana Zamoyskiego, Zygmunta III Wazy.
380
W SKAZÓW KI B IB L IO G R A F IC Z N E
Biografistyka, którą wyżej zaprezentowałem, była oczywiście wsparta mo­
nografiami. Sporo dzieł, traktujących na przykład o epoce polskiej przewagi
nad Moskwą, ukazało się w czasach zaborów. Adam Hirschberg wydał między
innymi D y m i t r a S a m o z w a ń c a , Lwów 1898 i, w 1906, M a r y n ę M n i s z c h ó w n ę
(II wyd. 1927), a nade wszystko diariusze uczestników wojny moskiewskiej
( P o lsk a a M o s k w a w p ie r w s z e j p o ło w i e w ieku X V I I. Z b i ó r m a te ria łó w d o h is to ­
rii s t o s u n k ó w p o l s k o - r o s y j s k i c h , Lwów 1901). W tym okresie znakomity znaw­
ca tych spraw, mający świetne pióro, Wacław Sobieski wydał między innymi:
T r y b u n l u d u s z l a c h e c k i e g o , Warszawa 1905, P a m i ę t n y s e j m , Warszawa 1913.
W 1903 roku wydano we Lwowie fascynujące, choć o przygnębiającym wy­
dźwięku, dzieło Władysława Łozińskiego, P r a w e m i l e w e m , ukazujące bezmiar
bezprawia na Rusi Czerwonej; tutaj też można znaleźć kwiecistą pochwałę na­
szego bohatera. We Lwowie w 1852 i 1877 roku wydana została również mono­
grafia ks. Sadoka Barącza (Wincentego Fereriusza), P a m i ą t k i m i a s t a Ż ó ł k w i
(oba wydania różnią się znacznie; rozwinięcie tych kwestii znajdujemy w pra­
cach Jana Sas-Zubrzyckiego, Mikołaja Niedźwieckiego, Mariana Osińskiego
czy też Stanisława Szuperskiego), oraz w 1912 roku fundamentalne dzieło Ta­
deusza Korzona, D z i e j e w o j e n i w o j s k o w o ś c i w P o l s c e . Wartościową pozycję
stanowi rozprawa Augusta Sokołowskiego, P r z e d r o k o s z e m . S t u d i u m h i s t o ­
r y c z n e z c z a s ó w Z y g m u n t a II I, Kraków 1882. Osoby tej epoki scharakteryzo­
wał Franciszek Siarczyński, O b r a z w i e k u p a n o w a n i a Z y g m u n t a II I , Lwów
1828.
Ze strony rosyjskiej powstawały w tych latach duże monografie pióra Niko­
łaja Kostomarowa, S m u t n o j e w r i e m i a M o s k o w s k o g o G o s u d a r s t w a w n a c z a l e
X V I I s t o l e t i a , S. Pietierburg 1868, rzetelna praca Sergiusza Płatonowa, O c z e r -
k i p o is to r i i s m u t y w M o s k o w s k o m G o s u d a r s t w i e X V I —X V I I w., S. Pietier­
burg 1910 i pisane już po zwycięstwie rewolucji październikowej S m u t n o j e
w r i e m i a , Pietierburg 1923. W 1902 roku rosyjski profesor Uniwersytetu War­
szawskiego, Dymitr Cwietajew, wydaje w Warszawie dwutomowe dzieło C a r
W a s ilij S z u j s k i j i m i e s t a j e g o p o g r e b i e n i j a w P o l s z e . W 1908 roku ukazują się
we Lwowie Ż e r e ł a d o is to rii U k r a i n y - R u s s y , wydane przez Iwana Krypjakiewi-
cza, a w 1909 Michajla Hruszewskiego, Is to r ija U k r a i n y - R u s s y . K o z a ć k y c z a s y
d o h. 1 6 2 5 , t. 7.
Znacznym dorobkiem może się poszczycić historiografia międzywojenna.
Wacław Sobieski pisze wartościową rozprawę Ż ó ł k i e w s k i n a K r e m l u , Warsza­
wa 1920. Ukazują się wspomniane dzieła Wandy Dobrowolskiej, Kazimierza
Tyszkowskiego ( P r o b l e m y o r g a n i z a c y j n o - w o j s k o w e z c z a s ó w w o j n y m o s k i e w ­
s k i e j Z y g m u n t a II I, „Przegląd Historyczno-Wojskowy” 1930), Adama Szelą-
gowskiego ( W a l k a o B a ł t y k , Lwów 1921) oraz Karola Lepszego ( R z e c z p o s p o ­
lita P o l s k a w d o b i e s e j m u i n k w i z y c y j n e g o 1589 —1 5 9 2 , Kraków 1939; W a l k a
s t r o n n i c t w w p i e r w s z y c h la ta c h p a n o w a n i a Z y g m u n t a II I, Kraków 1928; O b l ę ­
ż e n i e m i a s t a K r a k o w a p r z e z a r c y k s i ę c i a M a k s y m i l i a n a , Kraków 1929). Wyda­
ne zostają D z i e j e P o l s k i n o w o ż y t n e j , Warszawa 1936, Władysława Konopczyń-
381

WSKAZÓWKI BIBLIOGRAFICZNE
skiego; książka Franciszka Suwary, P r z y c z y n y i s k u t k i k l ę s k i c e c o r s k i e j 1 6 2 0 r . ,
Kraków 1930, Czesława Lechickiego, M e c e n a t Z y g m u n t a 111, Warszawa 1932,
prace Stanisława Łempickiego o Zamoyskim oraz wartościowa rozprawa Stani­
sława Herbsta, W o j n a i n f l a n c k a , „Rozprawy Historyczne”, t. 19, Warszawa
1938. Ukazało się też sporo prac przyczynkarskich dotyczących między innymi
kwestii wojskowości.
W czasach Polski powojennej należy wspomnieć o pracach: Władysława
Czaplińskiego ( P o l i t y k a R z e c z p o s p o l i t e j P o l s k i e j 1 5 7 6 —1 6 4 8 , Warszawa 1958;
O P o l s c e s i e d e m n a s t o w i e c z n e j , Warszawa 1966; Ś lą s k a P o l s k a w p i e r w s z y c h
la ta c h w o j n y t r z y d z i e s t o l e t n i e j 1 6 1 8 —1 6 2 0 , „Śląski Kwartalnik Historyczny So­
bótka” 1947; P o l s k a w o b e c p o c z ą t k ó w w o j n y t r z y d z i e s t o l e t n i e j , tamże 1960),
Jaremy Maciszewskiego ( W o j n a d o m o w a w P o l s c e 1 6 0 6 —1 6 0 9 . S t u d i u m z d z i e ­
j ó w w a l k i p r z e c i w k o n t r r e f o r m a c j i , cz. I O d S t ę ż y c y d o J a n o w c a , Wrocław
1960; P o l s k a a M o s k w a 1 6 0 3 —1 6 18. O p i n i e i s t a n o w i s k a s z l a c h t y p o l s k i e j ,
Warszawa 1968), Zbigniewa Wójcika (D z i k i e P o l a w o g n i u , Warszawa 1960),
Zdzisława Spieralskiego (A w a n t u r y m o ł d a w s k i e , Warszawa 1967).
Interesująco i z pasją napisane szkice o problemach religijnych w Rzeczy­
pospolitej kreśli w swych książkach Janusz Tazbir (Ś w i ę c i , g r z e s z n i c y i k a c e -
r z e , Warszawa 1959; P a ń s t w o b e z s t o s ó w , Warszawa 1967; P i o t r S k a r g a —
s z e r m i e r z k o n t r r e f o r m a c j i , Warszawa 1978). Siedemnastowieczną obyczajo­
wość polską charakteryzuje Zbigniew Kuchowicz ( O b y c z a j e s t a r o p o l s k i e
X V I — X V I I I w i e k u . Łódź 1975; W i z e r u n k i n i e p o s p o l i t y c h n i e w i a s t s t a r o p o l ­
s k i c h X V I — X V I I I w i e k u . Łódź 1972). Sprawy związane z militariami, zajmują­
ce w życiorysie hetmana poczesne miejsce, bada Jan Wimmer ( W y p i s y ź r ó d ł o ­
w e d o h i s to r i i p o l s k i e j s z t u k i w o j e n n e j w la ta c h 1 5 6 3 — 1 6 4 7 — współautorem
był Z. Spieralski, Warszawa 1961; W o j s k o i s k a r b R z e c z p o s p o l i t e j u s c h y ł k u
X V I i w p i e r w s z e j p o ł o w i e X V I I w i e k u , „Studia i Materiały do Historii Woj­
skowości”, t. XIV, cz. 1, 1968 r.) oraz Ryszard Majewski w bogato udokumen­
towanej, choć niezbyt starannie wydanej pracy C e c o r a 1 6 2 0 , Warszawa 1970.
Przy śledzeniu działalności wojskowej hetmana pomocne też były syntetyczne
zarysy dziejów wojskowości polskiej.
Działalność polityczna Żółkiewskiego i jej szersze tło może być pełniej zro­
zumiane dzięki pracom o sejmach Jerzego Bylińskiego ( S e j m z r o k u 16 1 1 ,
Wrocław 1970; D w a s e j m y z r o k u 1 6 1 3 , Wrocław 1984), Stefanii Ochmann
(iS e j m y z lat 1615 —1 6 1 6 , Wrocław 1970), Jana Rzońcy (O sta tn i s e j m p r z e d C e c o rą
Iw 1 6 1 9 r . l , „Pamiętnik Biblioteki Kórnickiej”, z. 20, Wrocław 1983) i Jerzego
Pietrzaka ( P o C e c o r z e i p o d c z a s w o j n y c h o c i m s k i e j . S e j m y z la t 1 6 2 0 i 1 6 2 1 ,
Wrocław 1983), Barbary Janiszewskiej-Mincer, R z e c z p o s p o l i t a P o l s k a w la­
tach 1 6 0 0 — 1 6 0 3 , Bydgoszcz 1984. Wreszcie stosunki polsko-tureckie charakte­
ryzuje ogólnie Janusz Pajewski w popularnej pracy B u ń c z u k i k o n c e r z , wyd.
III, Warszawa 1978; ich fragmentem zajął się Kazimierz Dopierała ( S t o s u n k i
d y p l o m a t y c z n e P o l s k i z T u r c ją z a S te f a n a B a t o r e g o , Warszawa 1986). Warto
też przypomnieć tutaj prace znakomitego znawcy Rosji i Siedmiogrodu, Lu­
382
W SKAZÓ W KI B IB L IO G R A F IC Z N E
dwika Bazylowa, oraz Władysława Serczyka i Henryka Wisnera, które pozwa­
lają zrozumieć tło wielu wydarzeń, m.in. w wojnie polsko-rosyjskiej i sprawy
kozackie.
Ukazało się również sporo prac przyczynkarskich; bardzo pomocny przy pi­
saniu niniejszej biografii był zwłaszcza artykuł Maurycego Horna, C h r o n o l o ­
g i a i z a s i ę g n a j a z d ó w t a t a r s k i c h n a z i e m i e R z e c z y p o s p o l i t e j P o l s k i e j w la ta c h
1 6 0 0 —1 6 4 7 , zamieszczony w „Studiach i Materiałach do Historii Wojskowo­
ści”, t. VIII, Warszawa 1962, praca tegoż S k u t k i e k o n o m i c z n e n a j a z d ó w ta t a r ­
s k i c h z la t 1 6 0 5 — 1 6 3 3 n a R u ś C z e r w o n ą , Wrocław 1964; Adama Kerstena,
O d s i e c z w i e d e ń s k a 1 6 1 9 , „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. X,
cz. 2, 1964; artykuły Henryka Kotarskiego o problemach organizacyjnych w
wojnie inflanckiej za czasów Stefana Batorego 1576—1582 („Studia i Materia­
ły do Historii Wojskowości”, t. XVI, 1970; XVII, 1971; XVIII, 1972) oraz
Marka Plewczyńskiego o bitwie byczyńskiej w tychże „Studiach i Materia­
łach...”, t. XVII, 1971. Inne prace Czytelnik może znaleźć w przypisach.
Rzecz znamienna: w wielu powojennych pracach w dalszym ciągu Żółkiew­
ski kreowany był na wielkość polityczną i wojskową. Chłodniejsze tony można
odczuć dopiero w dziełach: Ryszarda Majewskiego, C e c o r a 1 6 2 0 , i Hanny Ma­
lewskiej, L i s t y s t a r o p o l s k i e z e p o k i W a z ó w , Warszawa 1959, gdzie zauważono,
że niepowodzenia polskie drugiej dekady XVII wieku mają swoje źródło nie
tylko w uwarunkowaniach obiektywnych, których tak pilnie szuka nasza nauka
historii, ale i w nieporadności starzejącego się hetmana.
Nasz bohater miał i ma swoje bujne „życie po życiu” w postaci legendy
i mitu. Na ten temat pojawiła się książka Antoniny Lubaszewskiej, M i t —
e t h o s — k o n s t r u k c j a . „D u m a o h e t m a n i e ” S te f a n a Ż e r o m s k i e g o , Wrocław
1984, gdzie autorka odnotowuje elementy tworzenia się tej legendy, skumulo­
wanej w dziele Żeromskiego właśnie. Tym zjawiskom można się również
przyjrzeć podczas lektury szkicu Wiktora Hahna, S t a n i s ł a w Ż ó ł k i e w s k i w p o e ­
z j i p o l s k i e j , wydanego we Lwowie w 1908 roku.
Na kartach powyższych opracowań i wielu innych, na których wymienienie
nie starczyło tu miejsca, odzwierciedla się zatem cała epoka w dziejach Rze­
czypospolitej — i to opisana z różnych pozycji politycznych i z różnym zabar­
wieniem uczuciowym. Nic jednak mocniej i sprawiedliwiej nie przemawia niż
język źródeł. A i samą postać Stanisława Żółkiewskiego można najlepiej zro­
zumieć poprzez lekturę jego listów, uniwersałów, pamiętników i mów. Tak też
starałem się uczynić. Wydane przez Augusta Bielowskiego, P i s m a S t a n i s ł a w a
Ż ó ł k i e w s k i e g o , Lwów 1861, i uzupełniające je L i s t y S t a n i s ł a w a Ż ó ł k i e w s k i e g o
1584 —1 6 2 0 , Kraków 1868, zebrane przez Tadeusza Lubomirskiego, stanowią
nie tylko źródło poznania historycznego, ale — a jest to materiał obfity —
przybliżają osobowość i psychikę hetmana zmieniającą się przecież wraz z wie­
kiem.
383
W SKAZÓW KI B IB L IO G R A F IC Z N E
Pamiętniki Stanisława Żółkiewskiego z wojny moskiewskiej po raz pierwszy
opublikował we Lwowie w 1833 roku Konstanty Słotwiński; w dwa lata póź­
niej Rosjanie wydali je w Moskwie w dwóch językach: polskim i rosyjskim.
Edytorem był Paweł Muchanow. P o c z ą t e k i p r o g r e s w o j n y m o s k i e w s k i e j za­
mieszczony był także w wydaniu P i s m Augusta Bielowskiego; w 1920 roku
opracował go i wydal Wacław Sobieski, a w 1966 roku, z obszernym wstępem,
Jarema Maciszewski. W czasach zaborów ukazywały się też dzieła szesnasto-
wiecznych i siedemnastowiecznych kronikarzy i historyków, tłumaczone na ję­
zyk polski: Świętosława Orzelskiego, B e z k r ó l e w i a k s i ą g o ś m i o r o , c z y l i d z i e j e
P o l s k i o d z g o n u Z y g m u n t a A u g u s t a r o k u 1 5 7 2 a ż d o r o k u 1 5 7 6 , Petersburg—
—Mohylew 1856, przetłumaczone przez Włodzimierza Spasowicza; Reinholda
Heidensteina, D z i e j e P o l s k i o d ś m i e r c i Z y g m u n t a A u g u s t a d o r o k u 1 5 9 4 , Pe­
tersburg 1857, tłumaczone przez Michała Gliszczyńskiego, oraz tegoż P a m i ę t ­
n i k w o j n y m o s k i e w s k i e j w s z e ś c i u k s i ę g a c h , Lwów 1864, w tłumaczeniu Jana
Czubka; Joachima Bielskiego, D a l s z y c ią g k r o n i k i p o l s k i e j , z a w i e r a j ą c y d z i e j e
o d 1 5 8 7 d o 1 5 9 8 r o k u , wydany w Warszawie w 1851 roku; Pawła Piaseckiego,
K r o n i k a , przetłumaczona we fragmentach i wydana w Krakowie w 1870 roku,
Jana Dymitra Solikowskiego, K r ó t k i p a m i ę t n i k r z e c z y p o l s k i c h , Petersburg—
—Mohylew 1855, przełożony przez Władysława Syrokomlę; Stanisława Łu­
bieńskiego, P i s m a p o ś m i e r t n e , przełożone dość dowolnie i w skrócie przez
Adama Jochera, wydane tam i w tymże roku. Nie przetłumaczone są dotąd
obszerne dzienniki Jana Wielewickiego (t. 3, Kraków 1889); Stanisława Kobie-
rzyckiego, H i s t o r i a V l a d i s la i P o l o n i a e e t S u e c i a e p r i n c i p i s , Dantisci 1655. Nie­
które ukazały się w Polsce Ludowej w formie reprintów. Nieco wiadomości
odnaleźć też można w dziele Andrzeja Lubienieckiego, P o l o n e u t y c h i a , War­
szawa 1982, herbarzach Bartosza Paprockiego, Kacpra Niesieckiego, Adama
Bonieckiego i innych.
Niekorzystanie ze źródeł archiwalnych zmusza do tym dokładniejszego spo­
żytkowania źródeł drukowanych. Istotną pozycję stanowią tu diariusze sejmo­
we: 1587 (wyd. A. Sokołowski, Kraków 1887), 1597 roku (wyd. E. Barwiński,
Kraków 1907), lat 1591—1592 (wyd. tenże, Kraków 1911); obszerne A r c h i ­
w u m J a n a Z a m o y s k i e g o (t. 1, Warszawa 1904, w opracowaniu W. Sobieskie­
go, t. 2, 3, Warszawa 1909, 1913, w oprać. J. Siemieńskiego i t. 4, Warszawa
1948, w oprać. K. Lepszego); A r c h i w u m d o m u R a d z i w i ł ł ó w , opracowane
przez A. Sokołowskiego (Kraków 1885) oraz A r c h i w u m d o m u S a p i e h ó w , wy­
dane przez A. Prochaskę (Lwów 1892). Z innych ważnych źródeł drukowa­
nych należy wymienić zbiór praw polskich V o l u m i n a L e g u m , wydanych w Pe­
tersburgu w 1859 r. (t. 2 i 3), V e te r a M o n u m e n t a P o l o n i a e e t L i t u a n i a e , opraco­
wane przez A. Theinera, t. 3 (1585—1696), Romae 1863; R e l a c j e n u n c j u s z ó w
a p o s t o l s k i c h i in n y c h o s ó b o P o l s c e o d r o k u 1 5 4 8 d o 1 6 9 0 , t. 1, Berlin—Poznań
1864, w opracowaniu E. Rykaczewskiego; C u d z o z i e m c y o P o l s c e , opracowa­
ne przez J. Gintela, Kraków 1971; P a m i ę t n i k i d o ż y c i a i s p r a w y S a m u e l a
i K r z y s z t o f a Z b o r o w s k i c h , zebrane przez Żegotę Pauli we Lwowie w 1864
384
W SKAZÓ W KI B IB L IO G R A F IC Z N E
roku; S p r a w y w o je n n e k r ó l a S te f a n a , wybrane przez Ignacego Polkowskiego,
Kraków 1887; „Źródła Dziejowe" t. 3, 4 (Warszawa 1887) i 11 (Warszawa 1882),
opracowane przez Adolfa Pawińskiego; P a m i ę tn i k i d o h is to rii S tefana k r ó l a p o l ­
s k i e g o , wydane przez Edwarda Raczyńskiego w Krakowie w 1830 r.; Stanisława
Żurkowskiego, Ż y w o t T o m a s z a Z a m o y s k i e g o , opracowany przez Aleksandra Ba-
towskiego, Lwów 1860; wydane przez Władysława Chomętowskiego, K o r e s p o n ­
d e n c je J a n a K a r o l a C h o d k i e w i c z a , Warszawa 1875; Szymona Starowolskiego,
W o j o w n i c y s a r m a c c y ( S a r m a ti a e B e lla to re s z 1631 r., przekład Jerzy Starnawski),
Warszawa 1979.
Nieocenionym źródłem są pamiętniki i relacje. W czasach Żółkiewskiego pisali
je między innymi: ksiądz Jan Piotrowski, Łukasz Działyński, Teodor Jewłaszew-
ski, Samuel Maskiewicz, Marcin Marchocki, Jan Piotr Sapieha, Wacław Dyamen-
towski, Stanisław Niemojewski, Józef Budziłło, Zbigniew Ossoliński, Teofil
Szemberg. Oddają one znakomicie koloryt epoki i uplastyczniają postać hetma­
na — nie zawsze, jak pamiętamy, opisywaną z życzliwością.
* * *
Nie zamierzałem w tej książce budować wielkiej panoramy epoki, obejmującej
procesy społeczne, polityczne, kulturalne, i na tle tego obrazu, będącego wyni­
kiem osiągnięć naukowych, odszukiwać postaci Żółkiewskiego. Wolałem przyj­
rzeć się ludziom, zdarzeniom i poddać płynącym stąd refleksjom. To wydaje mi
się wielką siłą historii: widzenie otaczającej nas teraźniejszości również poprzez
przeszłość. I choć daleki chciałbym być od jakiejkolwiek formy prezentyzmu, to
sądzę, że budzenie pewnych skojarzeń, mających związek z teraźniejszością, po­
zwala łatwiej zrozumieć procesy i syntezy, a nade wszystko otaczający nas świat.
Uwagi te kładę w tym miejscu, ponieważ profesjonalistów mogą niekiedy razić
pewne uproszczenia, skróty, spekulacje czy też próby ukazania konterfektu psy­
chologicznego hetmana. W pracy tego typu są to jednak rzeczy nieuniknione.
Uważam ponadto, że poznanie mentalności Żółkiewskiego jest niezbędne do zro­
zumienia subiektywnych przyczyn jego tragedii. Stany uczuciowe, charakter, oso­
bowość, które expressis verbis nie znajdują na ogół odzwierciedlenia w źró­
dłach — można odczytać, choć będą to oczywiście hipotezy. Jeśli udało mi się
połączyć w tej książce wiarygodność prezentacji i ocen z barwnością opisu czasów
i postaci tragicznego hetmana — zadanie swe będę uważał za spełnione.
Każda książka jest sumą talentu, wysiłku i wiedzy autora, pomnożonych o ży­
czliwą pomoc i wiedzę innych. Im właśnie — Profesorom Władysławowi Serczy-
kowi, Januszowi Tazbirowi, Janowi Wimmerowi — chciałbym złożyć wyrazy po­
dziękowania za krytyczne uwagi, ale nade wszystko właśnie za życzliwość. Osob­
ne wyrazy podzięki należą się Doktorowi Mirosławowi Nagielskiemu i miłym Pa­
niom z Biblioteki Narodowej w Warszawie, którzy ułatwili mi dostęp do literatu­
ry przedmiotu.
Warszawa—Raszyn, kwiecień 1985 roku
25 — J Besala

PRZYPISY
Część pierwsza
TERMINOWANIE U ZAMOYSKIEGO
Rozdział I
WŁAŚCIWY WYBÓR
1 E x c e r p t z m a n u s c r i p t u N a j j a ś n i e j s z e g o K r ó l a J e g o M o ś c i J a n a I I I , „Athe-
naum”, pod redakcją J. I. Kraszewskiego, Wilno 1842, t. 2, s. 44.
2 J. Cichowski, A. Szulczyński, H u s a r i a , Warszawa 1981, s. 113.
3 W. Łoziński, P r a w e m i l e w e m , Kraków 1960, t. 1, s. 108.
4 A. Janeczek, P o l s k a e k s p a n s j a o s a d n i c z a w z i e m i l w o w s k i e j w X I V — X V I
w i e k u , „Przegląd Historyczny” 1978 r., zeszyt 4, s. 597—620.
5 W. Łoziński, P r a w e m i l e w e m . . . , t. 1, s. 3.
6 Nie jest to data pewna, choć najbardziej prawdopodobna. Por. P i s m a S ta ­
n i s ł a w a Ż ó ł k i e w s k i e g o , wyd. A. Bielowski, Lwów 1861, s. XXV, oraz S. Barą-
cza P a m i tf t k i m i a s t a Ż ó ł k w i , Lwów 1877, s. 6. Autor tej monografii opowiada
się za rokiem 1550.
7 Tak podaje B. Paprocki, H e r b y r y c e r s t w a p o l s k i e g o z e b r a n e i w y d a n e w
1 5 8 4 r o k u , Kraków 1858 r., s. 434, podobnie K. Niesiecki, H e r b a r z p o l s k i ,
t. 10, Lipsk 1845 r., s. 183. Mazowieckie pochodzenie Żółkiewskich herbu Lu­
bicz usiłował podważyć J. Bartoszewicz w E n c y k l o p e d i i p o w s z e c h n e j S. Orgel­
branda, Warszawa 1868, t. 28, s. 1026 i in., dowodów źródłowych jednak nie
przedstawił.
8 B. Paprocki, H e r b y r y c e r s t w a p o l s k i e g o . . . , s. 434.
9 K. Niesiecki, H e r b a r z p o l s k i . . . , t. 10, s. 183.
10 J. Bartoszewicz, E n c y k l o p e d i a p o w s z e c h n a S. Orgelbranda, t. 28, s. 1028.
11 P i s m a . . . , s. 26; por. B. Paprocki, H e r b y . . . , s. 434.
12 W. Czapliński, O P o l s c e s i e d e m n a s t o w i e c z n e j , Warszawa 1966, s. 38—39.
13 S. Barącz, P a m i ą t k i . . . , s. 6.
34 P i s m a . . . , s. XXVII i 131—145.
15 Trudno ustalić stopień pokrewieństwa między Janem Zamoyskim a Stani­
sławem Żółkiewskim, ale takie z pewnością istniało — ojciec naszego bohate­
ra pisząc z Winnik 14 kwietnia 1577 roku list do Jana Zamoyskiego tak go
adresował: „Wszemu a mnie mciwemu panu i dobrodziejowi J.M. p. Janowi
Zamoisckiemu z Zamościa, podkanclerzemu koronnemu, Bełskiemu, Kny­
szyńskiemu i Zameskiemu staroście, mnie mciwemu panu a siestrzeńcowi na-
386
P R Z Y P ISY
liezi”, A r c h i w u m J a n a Z a m o y s k i e g o , wyd. W. Sobieski, Warszawa 1904, t. 1,
s. 136. Wybitny historyk opatruje to komentarzem: „dlaczego [siostrzeniec] —
nie wiadomo”, tamże, s. 105. Natomiast przy nazwisku Żółkiewskiego seniora
kładzie: „wuj Zamoyskiego”, tamże, s. 530. Jan Zamoyski wielokrotnie po­
twierdzał związki krwi z Żółkiewskimi; spod Pskowa 19 grudnia 1581 roku pi­
sał do młodszego Stanisława Żółkiewskiego „Mój Najmilszy Panie Bracie”.
Nie jest to zapewne jedynie zwrot grzecznościowy czy wręcz protekcjonalny,
używany dość często w tej epoce; w innej bowiem epistole do legata papieskie­
go Antoniego Possevina 17 grudnia 1581 roku pisze: „Mitto ad D-tionem Ve-
stram consanguineum meum D-num Stanislaum Zolkievsky, palatini Belsensis
filium” (A r c h i w u m J a n a Z a m o y s k i e g o , wyd. J. Siemieński, Warszawa 1909,
t. 2, s. 126). Owego consanguineum — krewnego — widzimy też u R. Heiden-
steina. Wreszcie w relacji do króla po bitwie byczyńskiej kanclerz donosi
krótko: „Brat mój, pan Żółkiewski, przestrzelon” ( W y p i s y ź r ó d ł o w e d o h i s t o ­
rii p o l s k i e j s z t u k i w o je n n e j . P o l s k a s z t u k a w o j e n n a w la ta c h 1 5 6 3 — 1 6 4 7 , oprać.
Z. Spieralski, J. Wimmer, Warszawa 1961, s. 169). Tutaj też Żółkiewski poda­
ny jest przez J. Wimmera jako cioteczny brat Zamoyskiego. Sytuacji tej nie
wyjaśnia fakt, iż żona Żółkiewskiego, Regina Herburtówna, córka Jakuba
z Mieżyńca, była siostrą cioteczną Jana Zamoyskiego (matka kanclerza, Anna
Herburtówna, również pochodziła z Mieżyńca), P i s m a . . . , s. LIX. Korespon­
dencja bowiem, w której Żółkiewski występuje jako krewny Zamoyskiego,
prowadzona była przed ślubem naszego bohatera z Reginą Herburtówną (rok
1589).
16 J. Tazbir, P a ń s t w o b e z s t o s ó w , Warszawa 1967, s. 157.
17 List Stanisława Żółkiewskiego do Jana Zamoyskiego, Winniki, 4 kwiet­
nia 1577 roku. L i s t y S t a n i s ł a w a Ż ó ł k i e w s k i e g o 1 5 8 4 —1 6 2 0 , wydane przez
T. Lubomirskiego, Kraków 1868 r., s. 5.
18 Testament B, Bar, 18 sierpnia 1618 r., P i s m a . . . , s. 293.
19 F. Siarczyński, O b r a z w i e k u p a n o w a n i a Z y g m u n t a 111, Lwów 1828, t. 2,
s. 376.
20 Świadczą o tym urywki jego pism: „z ust moich nie wychodzi nic, jeno do­
brze”, W. Dobrowolska, K s i ą ż ę t a Z b a r a s c y w w a lc e z h e t m a n e m Ż ó ł k i e w s k i m ,
Kraków 1930, s. 67, przypis 3; w zaleceniach dla syna: „kiedy będziesz się tak
sprawował, jako cię uczę, jakom ja czynił, kiedy się będziesz Pana Boga bał,
wiele dobrego będziesz miał, pewien bądź błogosławieństwa Bożego”, P i s m a . . . ,
testament A z roku 1606, s. 173—174; „Sam Pan Bóg mię wspierał, wzmagał,
wynosił , P i s m a . . . , testament z roku 1618, s. 293. Uniknąwszy śmierci od Czeka­
na w 1587 roku, pisze do posłów, iż „niewinność moja była mi szczytem [tarczą],
była mi zbroją”, P i s m a . . . , s. 387. Przekonania te nie wydają się cechą epistolo-
graficzną epoki, ale wyrazem rzeczywistych poglądów i wiary Żółkiewskiego
21 P i s m a . . . , s. XXX.
22 S. Łempicki, M e c e n a t w i e l k i e g o k a n c l e r z a , wybór S. Grzybowski, War­
szawa 1980, s. 353.
3S7
P R Z Y P ISY P R Z Y P ISY

23 Por. A r c h i w u m J a n a Z a m o y s k i e g o . . . , t. 1, s. 136. 12 List ks. Jana Piotrowskiego do Andrzeja Opalińskiego, Lwów, 13 maja
24 W. Konopczyński, D z i e j e P o l s k i n o w o ż y t n e j , Warszawa 1986, t. 2, s. 47. 1578, Kraków 1887, s. 105.
S p r a w y w o j e n n e k r ó l a S te f a n a B a t o r e g o ,
25 S. Orzelski, B e z k r ó l e w i a k s i ą g o ś m i o r o , c z y l i d z i e j e P o l s k i o d z g o n u Z y ­
g m u n t a A u g u s t a r o k u 1 5 7 2 a ż d o r o k u 1 5 7 6 , Petersburg—Mohylew 1856, t. 1, Rozdział III
s. 7. WOJNA O INFLANTY
26 W. Sobieski, T r y b u n l u d u s z l a c h e c k i e g o , Warszawa 1978, s. 89.
27 A r c h i w u m J a n a Z a m o y s k i e g o . . . , t. 1, s. 14. 1 Por. H. Kotarski, W o js k o p o ls k o -lite w s k ie p o d c z a s w o jn y in fla n ck iej
1576— 1582. S p r a w y o r g a n i z a c y j n e , „Studia i Materiały do Historii Woj­
2S „Sub Ravae viventes” (żyjący koło Rawy), stąd rzekomo miało pocho­
dzić słowo „szubrawiec”, J. Tazbir, P i o t r S k a r g a — s z e r m i e r z k o n t r r e f o r m a c j i , skowości", t. XVI, cz. 2, 1970; t. XVII, cz. 1 i 2, 1971; t. XVIII, cz. 1,
1972.
Warszawa 1978, s. 12. A. Bruckner (S ł o w n i k e t y m o l o g i c z n y j ę z y k a p o l s k i e g o ,
Warszawa 1980, s. 556) wywodzi „szubrawca” od nazwiska znanego polemisty 2 Tamże, t. XVII, s. 102.
XVI-wiecznego Szudroviusa. 3 „Źródła Dziejowe”, Warszawa 1882, t. 11, s. 125—126.
29 M. Serwański, H e n r y k W a l e z y w P o l s c e , Kraków 1976, s. 108. 4 A r c h i w u m J a n a Z a m o y s k i e g o . . . , t. 2, s. 29.
30 A r c h i w u m J a n a Z a m o y s k i e g o . . . , t. 1, s. 446, 479. 5 Ł. Działyński, D i a r i u s z . . . , w: S p r a w y w o j e n n e . . . , s. 259.
6 A r c h i w u m J a n a Z a m o y s k i e g o . . . , t. 2, s. 413.
7 J. Piotrowski, D z i e n n i k w y p r a w y S te f a n a B a t o r e g o n a P s k ó w , Kraków
1894, s. 108, 110.
Rozdział II 8 Tamże, s. 135.
PEREGRYNACJE, POLITYKA I SMAK WOJNY
9 H. Kotarski, W o j s k o p o l s k o - l i t e w s k i e . . . , „Studia i Materiały...”, t. XVIII,
cz. 1, 1972, s. 47.
1 D i a r i u s z p o s e l s t w a p o l s k i e g o d o F ra n c ji p o H e n r y k a W a l e z e g o w 1573
10 A r c h i w u m J a n a Z a m o y s k i e g o . . . , t. 2, s. 82—83.
r o k u , oprać. A. Przyboś i R. Żelewski, Wrocław 1963.
2 D y p l o m a c i w d a w n y c h c z a s a c h . R e l a c j e s t a r o p o l s k i e z X V I — X V I I s t u le ­ 11 Obfita korespondencja na ten temat w: A r c h i w u m J a n a Z a m o y s k i e g o . . . ,
t. 2, s. 133 i n.
c ia , oprać. A. Przyboś i R. Żelewski, Kraków 1959, s. 106.
12 Tamże, s. 164.
3 A. Dumas, K r ó l o w a M a r g o t , Warszawa 1958, s. 414.
4 W. Sobieski, Si n o n iurabis, n o n regnabis. S p ó r o p r z y s ię g ę k r ó l e w s k ą , „Refor­ 13 R. Heidenstein, P a m i ę t n i k w o j n y m o s k i e w s k i e j w s z e ś c i u k s i ę g a c h , tłu­
macja w Polsce” 1922 r., i S. Grzybowski, H e n r y k W a l e z y , Wrocław 1980, s. 96 i n. maczył J. Czubek, Lwów 1894, s. 233.
5 A. Prochaska, H e t m a n Stan isław Ż ó ł k i e w s k i , Warszawa 1927, s. 7, przypis 45. 14 A r c h i w u m J a n a Z a m o y s k i e g o . . . , t. 2, s. 258 i 265.
6 „W Zamościu się zaczęła nauka godna dzieci szlacheckich i wolę, że go tu 15 R. Heidenstein, P a m i ę t n i k . . . , s. 233.
w Polsce niźli gdzie indziej do cudzej ziemie uczyć dasz: bo to jest jawna, że 16 Tamże, s. 233—234.
nierówno większa liczba jest tych, którzy do cudzych ziem dla ćwiczenia jeż­ 17 A r c h i w u m J a n a Z a m o y s k i e g o . . . , t. 2, s. 305, 314.
dżą, co więcej złych niźli dobrych obyczajów przynoszą, a zgoła rzadki z czym 18 Tamże, t. 3, s. 450.
dobrym przyjedzie” — takie wskazówki odnośnie do kształcenia syna, skiero­ 19 Mowa miana na sejmie walnym warszawskim 1605 roku dnia 29 stycznia,
P i s m a . . . , s. 167.
wane do małżonki, zawarł Żółkiewski w testamencie z 1606 roku. P i s m a . . . ,
20 A r c h i w u m J a n a Z a m o y s k i e g o . . . , t. 2, s. 392—395 i 402.
s. 171. ................... 21 B. Paprocki, H e r b y r y c e r s t w a p o l s k i e g o . . . , s. 264.
7 W. Czapliński ( O P o l s c e s i e d e m n a s t o w i e c z n e j , s. 44) sądzi inaczej niż
S. Grzybowski ( H e n r y k W a l e z y , s. 110—111), za którym tezę tę przytoczyłem. 22 Sam Żółkiewski przyznał, że „moja komplexya słaba”, testament B, P i s ­
m a . . . , s. 293.
8 P i s m a p o l i t y c z n e z c z a s ó w p i e r w s z e g o b e z k r ó l e w i a , wyd. J. Czubek, Kra­
ków 1906, s. 33; wcześniejsza wersja tego porzekadła w: J. Tazbir, R z e c z p o ­
Rozdział IV
s p o l i t a i ś w i a t , Wrocław 1971, s. 37.
9 R. Heidenstein, D z i e j e P o l s k i o d ś m i e r c i Z y g m u n t a A u g u s t a d o r o k u SPRAWA ZBOROWSKICH
1 5 9 4 , przetłumaczył M. Gliszczyński, t. 1, Petersburg 1857, s. 215—217. 1 L i s t y . . . , s. 6—7. Stanisław Żółkiewski do Jana Zamoyskiego, bez podania
1(1 A r c h i w u m J a n a Z a m o y s k i e g o . . . , t. 1, s. 122—123, 136—137. miejsca i daty.
11 Ź r ó d ł a d z i e j o w e , wyd. A. Pawiński, Warszawa 1877, t. 3, s. 26. 2 R. Heidenstein, D z i e j e P o l s k i . . . , t. 2, s. 160.

388 389
PRZYPISY P R Z Y P IS Y

3 Tamże, s. 161. Por. A r c h i w u m J a n a Z a m o y s k i e g o , wyd. J. Siemieński, 2 Ś. Orzelski, B e z k r ó l e w i a k s i ą g o ś m i o r o . . . , t. 3, s. 235.

Warszawa 1913, t. 3, s. 308. 3 D y j a r i u s z e s e j m o w e r. 1 5 8 7 , wyd. A. Sokołowski, Kraków 1887, s. 2.
4 Warto przytoczyć tu słowa W. Czaplińskiego, że starcie króla i kanclerza 4 Tamże, s. 23.
ze Zborowskimi to konflikt, „którego istotnych przyczyn do dnia dzisiejszego 5 Tamże, s. 29.
nie znamy”, Ż y c i o r y s y h i s t o r y c z n e , lite r a c k ie , l e g e n d a r n e , pod red. Z. Stefa- 6 Tamże, s. 30.
nowskiej i J. Tazbira, Warszawa 1980, s. 110. 7 Tamże, s. 41.
5 Ż. Pauli, P a m i ę t n i k i d o ż y c i a i s p r a w y S a m u e l a i K r z y s z t o f a Z b o r o w s k i c h , 8 Tamże, s. 41—42.
Lwów 1864, s. 136. 9 List Stanisława Żółkiewskiego do panów posłów, luty (błąd: marzec —
6 Stanisław Żółkiewski do Jana Zamoyskiego, Bełz, 2 listopada 1584 r., L i ­ J.B.), P i s m a . . . , s. 387.
s t y . . . , s. 9. 10 D y j a r i u s z e s e j m o w e r. 1 5 8 7 . . . , s. 43.
7 Stanisław Żółkiewski do Jana Zamoyskiego, Jaworów, 24 grudnia 1584 11 Tamże, s. 46.
r., L i s t y . . . , s. 9. 12 P i s m a . . . , s. XXXV.
8 Tamże. 13 List Stanisława Żółkiewskiego do panów posłów..., P i s m a . . . , s. 386.
9 Potem pisał się „z Fulsztyna”, P o l s k i s ł o w n i k b i o g r a f i c z n y , artykuł J. Ma­ 14 Sprawa krotce opisana, która toczyła się pod Wiśnią w polu na zgroma­
łeckiego. . . dzeniu trzech ziem województwa ruskiego: lwowskiej, przemyskiej i sanockiej,
10 Opis przebiegu sejmiku wiszneńskiego w wymienionym wyżej liście z Ja­ dnia 8 maja AD 1587, P i s m a . . . , s. 131—145.
worowa Stanisława Żółkiewskiego do kanclerza, L i s t y . . . , s. 9—13. 15 K. Lepszy, V'/alka s t r o n n i c t w w p i e r w s z y c h la t a c h p a n o w a n i a Z y g m u n ­
11 Patrz: Korespondencja Stanisława Żółkiewskiego z Janem Herburtem ta III, Kraków 1929, s. 24—25, 79—81.
z Bruchnala z 1585 r., w: W. Dobrowolska, K s i ą ż ę t a Z b a r a s c y w w a lc e z h e t ­ 16 W. Konopczyński, D z i e j e P o l s k i n o w o ż y t n e j , t. 1, s. 175.
m a n e m Ż ó ł k i e w s k i m . . . , s. 67, przypis 5. 17 K. Lepszy, O b l ę ż e n i e m i a s t a K r a k o w a p r z e z a r c y k s i ę c i a M a k s y m i l i a n a
12 W. Łoziński, P r a w e m i l e w e m . . . , t. 1, s. 50. ( 1 5 8 7 ) , Kraków 1929, s. 20.
13 A. Boniecki, H e r b a r z p o l s k i , t. 7, s. 263. 18 Tamże, s. 110.
14 K. Dopierała, S to s u n k i d y p l o m a t y c z n e P o ls k i z Turcją z a S tefana B a to re g o , 19 „Mutum daemonium”, W. Kobierzycki, H i s t o r i a V la d i s la i P o l o n i a e et
Warszawa 1986, s. 149 i n. Wbrew dotychczasowym ustaleniom autor sugeruje, iż S u e c ia e p r i n c i p i s , Dantisci 1655, s. 44; por. W. Sobieski, T r y b u n l u d u s z l a ­
w rzeczywistości Stefan Batory „nie zamierzał uczestniczyć w żadnej akcji antyture- c h e c k i e g o , s. 307.
ckiej” (s. 156) i że kreślenie wizji ligi przeciw imperium Osmanów było jedynie 20 Za: M. Plewczyński, B i t w a p o d B y c z y n ą 2 4 . 0 1 . 1 5 8 8 r . , „Studia i Materia­
wybiegiem dyplomatycznym. Kwestia ta jednak pozostaje otwarta; w pewnych mo­ ły do Historii Wojskowości”, t. XVII, s. 1, 1971, s. 152 i n.
mentach Stefan Batory aktywnie włączał się w działania na rzecz zmontowania ligi. 21 „I byczyńska potrzeba, otwarcie powiem, z mojej zachęty zwiedziona
u Zamoyski do Piotra Tylickiego, Zamość, 12 czerwca 1585 r., A r c h i w u m była, przeciw zdaniu nieboszczyka Farensbacha i innych niektórych: którzy już
J a n a Z a m o y s k i e g o , wyd. K. Lepszy, Warszawa 1948, t. 4, s. 66. pomarli i nie mogą świadczyć.” Stanisław Żółkiewski do Wawrzyńca Gembic-
1(1 R. Heidenstein, D z i e j e P o l s k i . . . , t. 2, s. 202. Obszerną, choć niezbyt wia­ kiego, 4 listopada 1618 r., P i s m a . . . , s. 297. Nie od rzeczy jednak będzie też
rygodną pozycję o otruciu wielkiego monarchy przez nieokreślonych prote­ przypomnieć, że usłużny Zamoyskiemu historyk Heidenstein wskazuje z kolei
stantów wydał na obczyźnie H. Z. Scheuring, C z y k r ó l o b ó j s t w o ? K r y t y c z n e na kanclerza jako inspiratora wydania bitwy, R. Heidenstein, D z i e j e P o l s k i . . . ,
s t u d i u m o ś m i e r c i k r ó l a S te f a n a W i e l k i e g o B a t o r e g o , Londyn 1964. t. 2, s. 274.
17 Król Stefan mianuje komisarzy do rozstrzygnięcia sporu między Zamoy­ 22 Opis bitwy: M. Plewczyński, B i t w a p o d B y c z y n ą . . . oraz: W y p i s y ź r ó d ł o ­
skim a Stanisławem Żółkiewskim, Niepołomice, 13 września 1585 r., A r c h i ­ w e d o h i s t o r i i p o l s k i e j s z t u k i w o je n n e j . P o l s k a s z t u k a w o j e n n a w la ta c h 1 5 6 3 —
w u m J a n a Z a m o y s k i e g o . . . , t. 4, s. 409. —1 6 4 7 , zeszyt 5, s. 161—163.
23 Na sejmie 1619 r.
Rozdział V 24 K. Lepszy, R z e c z p o s p o l i t a P o lsk a w d o b ie sejm u in k w izy c y jn e g o (1589—
—1 5 9 2 ) , Kraków 1939, s. 1.
BYCZYNA 25 Tamże, s. 11.
1 J. D. Solikowski, K r ó t k i p a m i ę t n i k r z e c zy p o lsk ich , tłum. Wł. Syrokomla,
Petersburg—Mohylew 1855, s. 75.

390 391
P R Z Y P ISY P R Z Y P IS Y

Część druga 25 T. Korzon, D z i e j e w o j e n i w o j s k o w o ś c i w P o l s c e , t. 2, Lwów 1923, s. 112.

HETMAN POLNY K OR ONNY 26 Z. Spieralski, A w a n t u r y m o ł d a w s k i e , Warszawa 1967, s. 147.
27 K a t a l o g d o k u m e n t ó w tu r e c k i c h , oprać. Z. Abrahamowicz, Warszawa
1959 r., s. 231.
Rozdział I
OD POŁUDNIOWEJ ŚCIANY
Rozdział II
1 Daty nie znamy; A r c h i w u m J a n a Z a m o y s k i e g o . . . , t. 4, s. 287. Por. KOZACY
K. Lepszy, W a l k a s t r o n n i c t w . . . , s. 173, R z e c z p o s p o l i t a P o l s k a . . . , s. 177.
2 K. Niesiecki, H e r b a r z . . . , t. 4, s. 351. Inaczej u Bonieckiego, H e r b a r z . . . , 1 Cyt. za: L. Podhorodecki, Z a r y s d z i e j ó w U k r a i n y , Warszawa 1976,
t. 7, s. 263; według niego Dorota miała wyjść za Andrzeja Zebrzydowskiego, s. 223—224.
podczaszego koronnego. 2 Z. Wójcik, D z i k i e P o l a w o g n i u , Warszawa 1960, s. 84.
3 S. Barącz, P a m i ą t k i . . . , s. 13—19. 3 W. Serczyk, H i s t o r i a U k r a i n y , Wrocław 1979, s. 69.
4 Stanisław Żółkiewski do Jana Zamoyskiego, Bar, 8 lutego 1590 r., L i ­ 4 Stanisław Żółkiewski do Jana Zamoyskiego, Gródek, 28 stycznia 1593 r.,
s t y . . . , s. 17—19. L i s t y . . . , s. 22. Por. List Mikołaja Jazlowieckiego do Kozaków, Chwastów, 10
5 Tamże, s. 17, 19. marca 1592 r., tamże, s. 21—22.
6 Tamże, s. 16: „Żebym wojsko nie trudził w ciasnocie, bo ludziom ubogim 5 P i s m a . . . , s. 258.
bywa to utrapieniem.” 6 W. Czapliński, O P o l s c e s i e d e m n a s t o w i e c z n e j . . . , s. 167.
7 K. Lepszy, R z e c z p o s p o l i t a P o l s k a . . . , s. 128. 7 Książę Aleksander Wiśniowiecki do Jana Zamoyskiego, Czerkasy, 23
8 Tamże, s. 143. maja 1593 r., L i s t y . . . , s. 27. Natomiast J. Bielski, D a l s z y c ią g K r o n i k i p o l s k i e j ,
9 Tamże, s. 177. z a w i e r a j ą c e j d z i e j e o d 1 5 8 7 d o 1 5 9 8 r o k u , w oprać. F. Sobieszczańskiego, War­
10 Tamże, s. 201, 208. szawa 1851, s. 190, podaje, że Kosiński, „będąc pijanym, w gospodzie zabit
11 Tamże, s. 246. od książęcych sług” — podstępem, a nie w walce.
12 Tamże, s. 345. 8 Książę Aleksander Wiśniowiecki do Jana Zamoyskiego, tamże, s. 27.
13 D i a r i u s z e i a k t a s e j m o w e r. 1 5 9 1 —1 5 9 2 , wyd. E. Barwiński, Kraków 9 Stanisław Żółkiewski do Jana Zamoyskiego, Chmielnik, 17 kwietnia 1594
1911, s. 244. r., L i s t y . . . , s. 52. Por. J. Bielski, D a l s z y c ią g K r o n i k i . . . , s. 216—220.
14 Tamże, s. 237. 10 Semen Nalewajko do Jana Zamoyskiego, Maciewicze, kwiecień 1594 r.,
15 Tamże, s. 241. L i s t y . . . , s. 64.
16 Tamże, s. 360. 11 Grzegorz Łoboda do Jana Zamoyskiego, Owrucz, 11 stycznia 1596 r., L i ­
17 K. Lepszy, R z e c z p o s p o l i t a P o l s k a . . . , s. 392. s t y . . . , s. 66.
18 Konstatacja ta wynika z lektury listów, wotów sejmowych i sejmikowych, 12 Lew Sapieha do Krzysztofa Radziwiłła, Kraków, luty 1596 r. A r c h i w u m
zawartych w źródłach i podanych tu w przypisach. d o m u S a p i e h ó w , wyd. A. Prochaska, Lwów 1892, s. 126.
19 Stanisław Żółkiewski do Jana Zamoyskiego, Winniki, 15 października 13 Maciej Sawuła do książąt Różyńskich, Kijów, 27 marca i Cyryl Różyński do
1593 r., L i s t y . . . , s. 36. Stanisława Żółkiewskiego, Biała Cerkiew, 28 marca 1596 r., L i s t y . . . , s. 76—77.
20 Stanisław Żółkiewski do Jana Zamoyskiego, Chmielnik, 8 marca 14 Stanisław Żółkiewski do Jana Zamoyskiego, Winnica, 16 marca 1596 r.,
1594 r., L i s t y . . . , s. 42. L i s t y . . . , s. 71. Por. Z. Stroński, S w a w o l a u k r a i n n a u s c h y ł k u X V I w . , „Kwar­
21 Stanisław Żółkiewski do Jana Zamoyskiego, Latyczów, 1 lipca 1594 r., talnik Historyczny” 1924, 38, s. 313.
L i s t y . . . , s. 54. 15 A r c h i w u m d o m u R a d z i w i ł ł ó w , wyd. A. Sokołowski, Kraków 1885, s. 46.
22 Stanisław Żółkiewski do Jana Zamoyskiego, Winniki, 25 lipca 1594 r., 16 Stanisław Żółkiewski do Jana Zamoyskiego, Biała Cerkiew, 4 kwietnia
L i s t y . . . , s. 55. 1596 r., L i s t y . . . , s. 80.
23 Tamże. 17 J. Wimmer, W o j s k o i s k a r b R z e c z p o s p o l i t e j u s c h y ł k u X V I i w p i e r w s z e j
24 Stanisław Żółkiewski do Zygmunta 111, króla polskiego. Skała, 15 lutego p o ł o w i e X V I I w i e k u , „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. XIV,
1595 r., L i s t y . . . , s. 61. cz. 1. 1968, s. 16.

392 393
PRZYPISY
18 J. Bielski, D a l s z y c i ą g k r o n i k i p o l s k i e j . . . , s. 280.
19 Ż e r e ł a d o is to r i i U k r a i n y - R u s s y , t. 8, Lwów 1908, s. 92.
20 J. Kitowicz, O p i s o b y c z a j ó w z a p a n o w a n i a A u g u s t a II I, oprać. R. Pollak,
Wrocław 1951, s. 342, oraz Z. Kuchowicz, O b y c z a j e s t a r o p o l s k i e . . . , s. 421 i n.
Rozdział III
Z MOŁDAWII...
1 S. Barącz, P a m i ą t k i . . . , s. 9.
2 Stanisław Żółkiewski do Jana Zamoyskiego, Gródek, 17 lipca 1597 r., L i ­
s t y . . . , s. 84.
3 D i a r i u s z e s e j m o w e r. 1 5 9 7 , wyd. E. Barwiński, Kraków 1907, s. 386.
4 Tamże, s. 30, 66, 393, 395.
5 Tamże, s. 104.
6 Tamże, s. 70—85.
7 W wotach czy korespondencji Żółkiewskiego daje się zauważyć rosnące
umiarkowanie wobec króla w porównaniu z pewnym swego Zamoyskim.
8 Stanisław Żółkiewski do Jana Zamoyskiego, Gródek, 14 lipca 1598 r., L i ­
s t y . . . , s. 91.
9 Listy Stanisława Żółkiewskiego do księdza Antoniego, prowincjała ojców
dominikanów, P i s m a . . . , s. 163 (z 1604 r.), 601—603 , 604—605 (z 1598 r.) i list
Wawrzyńca Goślickiego do Stanisława Żółkiewskiego z 2 stycznia 1599 r., P i s ­
m a . . . , s. 605—606, oraz do kanclerza, Winniki, 17 sierpnia 1598 r., L i s t y . . . , s. 92.
10 R. Heidenstein, D z i e j e P o l s k i . . . , t. 2, s. 398.
11 Stanisław Żółkiewski do Jana Zamoyskiego, Skinderpol, 26 października
1599 r., L i s t y . . . , s. 95.
12 Stanisław Żółkiewski do Jana Zamoyskiego, Sowigród, 28 października
1599 r., L i s t y . . . , s. 96—98.
13 Stanisław Żółkiewski do Jana Zamoyskiego, Kamieniec Podolski, 15 sty­
cznia 1600 r., L i s t y . . . , s. 100—101.
14 R. Heidenstein, D z i e j e P o l s k i . . . , s. 407, 409.
15 Stanisław Żółkiewski do Jana Zamoyskiego, Chocim, 2 czerwca 1600 r.,
L i s t y . . . , s. 103.
16 Stanisław Karnkowski do Lwa Sapiehy, Łowicz, 10 lipca 1600 r., A r c h i ­
w u m d o m u S a p i e h ó w . . . , s. 247.
17 Cyt. za: A. Prochaska, H e t m a n . . . , s. 36, na podstawie rękopisu z Biblio­
teki Jagiellońskiej.
18 O akcji werbowania w listach wojska zaporoskiego do Jana Zamoyskiego
i odpowiedzi kanclerza, L i s t y . . . , s. 104— 108.
19 Relacja JMP hetmana wielkiego koronnego, którą miał w potrzebie swej
z Michałem nieprzyjacielem, na sejmie w Warszawie tertia Martii 1601, W y p i ­
s y ź r ó d ł o w e d o h is to r i i s z t u k i w o j e n n e j . . . , s. 177.
394
P R Z Y P ISY
20 List do Wawrzyńca Dembickiego, Bar, 4 listopada 1618 r.. P i s m a . . . , s. 297.
21 Relacja JMP hetmana wielkiego koronnego..., W y p i s y . . . , s. 179.
22 W. Felczak, H i s t o r i a W ę g i e r , Wrocław 1983, s. 142.
Rozdział IV
DO INELANT
1 B. Zimorowic, H i s t o r i a m i a s t a L w o w a , Lwów 1835, s. 260 i A. Prochaska,
s. 42.
H e tm a n ...,
2 Stanisław Żółkiewski do Jana Zamoyskiego, 31 maja 1601 r., L i s t y . . . , s.
110.
I S. Orzechowski. Q u i n c u n x , to j e s t w z ó r K o r o n y P o l s k i e j n a c y n k u w y s t a ­
w io n y, w: J. Łoś, P o l s k i e d i a l o g i p o l i t y c z n e , Kraków 1919, s. 214—217.
4 Uniwersał hetmański wzywający na wyprawę do Inflant, Gródek, 15 czer­
wca 1601 r.. P i s m a . . . , s. 157—158.
r" J. Domaniewski, B y t z i e m i a ń s k i i m i e j s c k i , Lubcz 1620.
List do Wawrzyńca Gembickiego, Bar, 4 listopada 1618 r., P i s m a . . . ,
s. 297. Żółkiewski pisał po latach, że chciał uderzyć komunikiem na siły Karo­
la Sudermańskiego, ale „kanclerz, z natury cunctator (...), pozwolić tego nie
chciał".
7 Cyt. za: S. Herbst, W o j n a i n f l a n c k a 1 6 0 0 —1 6 0 2 , Warszawa 1938, s. 135.
8 Tamże, s. 142.
9 S. Żółkiewski, P o c z ą t e k i p r o g r e s w o j n y m o s k i e w s k i e j , opracował J. Ma-
ciszewski. Warszawa 1966, s. 136.
111 Stanisław Żółkiewski do Jana Zamoyskiego, Rewel—Moiza, 2 stycznia
1602 r., L i s t y . . . , s. 112.
II S. Herbst. W o j n a i n f l a n c k a . . . , s. 164.
12 Tamże, s. 172.
13 Byt to „szablon obcy polskiej sztuce wojennej”, w: S. Herbst, W o j n a i n ­
f l a n c k a . . . , s. 173.
14 B. Janiszewska-Mincer, R z e c z p o s p o l i t a P o l s k a w l. 1 6 0 0 —1 6 0 3 , Byd­
goszcz 1984, s. 83.
15 Jan Zamoyski do Krzysztofa Radziwiłła, Kies, 23 października 1602 r.,
w: A r c h i w u m d o m u R a d z i w i ł ł ó w , s. 168.
Rozdział V
ŚMIERĆ ZAMOYSKIEGO
1 Stanisław Żółkiewski do Jana Zamoyskiego, Żółkiew, 14 sierpnia 1604 r..
s. 125.
L isty ...,
2 Zastanowienie między panami wojewodami wołoskim i multańskim a żoł­
nierzami uścickimi. Lwów, 28 stycznia 1604 r.. P i s m a . . . , s. 161—162.
395
PRZYPISY PRZYPISY

3 P a m i ę t n i k i M a s k i e w i c z ó w , opracował A. Sajkowski, redakcja i słowo 26 S. Łubieński, P i s m a . . . , s. 54.

wstępne W. Czapliński, Wrocław 1961, s. 97. 21 W. Sobieski, W r o c z n i c ę ( 1 6 0 5 —1 9 0 5 ) , „Tygodnik Ilustrowany” 1905,
4 Nie jest to literacka fantazja: opis na podstawie rękopisu byłego Archi­ s. 405.
wum Czartoryskich, zamieszczonego w: A. Prochaska, H e t m a n . . . , s. 49—51.
Obecnie w Zbiorach Biblioteki im. Czartoryskich w Krakowie.
5 Tamże, s. 50. Rozdział VI
6 Wynika to z listu Żółkiewskiego do sejmiku proszowickiego; główne siły «STRASZLIWY ZAPAŁ W RZECZYPOSPOLITEJ»
tatarskie były przy chanie, P i s m a . . . , s. 389—391.
7 Tamże, s. 390—391. Por. A r c h i w u m d o m u S a p i e h ó w . . . , s. 485. 1 Relacja H. Lippomano z 1575 r., R e l a c j e n u n c j u s z ó w a p o s t o l s k i c h i in n y c h
8 S. Szymonowie, T r o p h a e u m S ta n isla i Z o l k e v i i , S c y th i s c a e s i s f u g a t i s . . . o s ó b o P o lsce, E. Rykaczewski, Berlin 1864, t. 1, s. 252.
Anno 1606, H a l c y o n i a P o l o n i a e , Zamość 1606, w: A. Lubaszewska, M i t — 2 Cytowanej w: J. Maciszewski, W o j n a d o m o w a . . .
e t h o s — k o n s t r u k c j a . „ D u m a o h e t m a n i e ” S te f a n a Ż e r o m s k i e g o , Wrocław 3 W. Sobieski, P a m i ę t n y s e j m , Warszawa 1913, s. 14— 15.
1984, s. 22. 4 Tamże, s. 16.
9 V e te r a M o n u m e n t u P o l o n i a e e t L i t u a n i a e , t. 3 (1585—1696), Romae 1863, 5 J. Maciszewski, W o j n a d o m o w a . . . , s. 123.
s. 189. 6 Tamże, s. 184—185.
1(1 Testament A, Bracław, 12 stycznia 1606 r., P i s m a . . . , s. 169 i n. 7 W. Sobieski, P a m i ę t n y s e j m . . . , s. 102—103.
11 P i s m a . . . , s. 159—160. Por. W. Hahn, S t a n i s ł a w Ż ó ł k i e w s k i w p o e z j i p o l ­ 8 W. Łoziński, P r a w e m i l e w e m . . . , t. 1, s. 279.
s k i e j , Lwów 1908, s. 7 i n. 9 Przebija to ze stów testamentu A, P i s m a . . . , s. 169.
12 W. Sobieski, N i e n a w i ś ć w y z n a n i o w a t ł u m ó w z a r z ą d ó w Z y g m u n t a H I, 10 A. Strzelecki, S e j m . . . , s. 195.
Warszawa 1902, s. 98. 11 S. Łubieński, P i s m a . . . , s. 90.
13 J. Maciszewski, W o j n a d o m o w a w P o l s c e 1 6 0 6 —1 6 0 9 , cz. 1 O d S t ę ż y c y 12 J. Maciszewski, W o j n a d o m o w a . . . , s. 143.
d o J a n o w c a , Wrocław 1960, s. 82. 13 Cyt. za J. Maciszewski, tamże, s. 189—190.
14 Stanisław Żółkiewski do Jana Zamoyskiego, Żółkiew, 8 października 14 J. Wielewicki, D z i e n n i k s p r a w d o m u z a k o n n e g o o o j e z u i t ó w u ś w . B a r b a ­
[grudnia?] 1604 r., L i s t y . . . , s. 125. r y w K r a k o w i e , wyd. W. Chotkowski, t. 2, Kraków 1886, s. 162, 180.
15 A. Sokołowski, P r z e d r o k o s z e m . S t u d i u m h i s t o r y c z n e z c z a s ó w Z y g m u n ­ 15 S. Łubieński, P i s m a . . . , s. 91.
ta 111, Kraków 1882, s. 180. 16 J. Maciszewski, W o j n a d o m o w a . . . , s. 209.
16 A. Strzelecki, S e j m z r. 1 6 0 5 , Kraków 1921, s. 108. 17 List Stanisława Żółkiewskiego do króla, Lwów, 1 lipca 1606 r., ceduła.
17 Tamże, s. 129. P i s m a . . . , s. 468.
18 A. Sokołowski, P r z e d r o k o s z e m . . . , s. 193. 18 J. Maciszewski, W o j n a d o m o w a . . . , s. 238.
19 Mowa miana na sejmie walnym warszawskim roku 1605, dnia 29 stycznia, 19 List od rokoszan do Stanisława Żółkiewskiego, 12 sierpnia 1606 r., P i s ­
P i s m a . . . , s. 163—168. m a . . . , s. 469.
20 Nie uważano tego za poniżenie powagi Rzeczypospolitej; sprawę dawa­ 20 List Stanisława Żółkiewskiego do rokoszan, Opatów, 19 sierpnia 1606 r.,
nia upominków Tatarom podnoszono nieraz. Podobnie czynili Habsburgowie. P i s m a . . . , s. 470.
21 P i s m a p o l i t y c z n e c z a s ó w r o k o s z u Z e b r z y d o w s k i e g o 1 6 0 6 — 1 6 0 8 , wyd. J. 21 P i s m a p o l i t y c z n e . . . , wyd. J. Czubek, t. I, s. 86.
Czubek, Kraków 1918, t. 2, s. 479. Istnieje kilka wersji tego wotum. 22 S. Łubieński, P i s m a . . . , s. 110. Por. A. Prochaska, H e t m a n . . . , s. 63.
22 Tamże. 23 J. Maciszewski, W o j n a d o m o w a . . . , s. 359.
23 Tamże, s. 270. A. Strzelecki, S e j m . . . , s. 175. 24 Wotum na sejmie warszawskim 1607 roku, P i s m a . . . , s. 472.
24 S. Łubieński, P i s m a p o ś m i e r t n e , tłum. Adam Jocher, Petersburg i Mohy­ 25 S. Łubieński, P i s m a . . . , s. 146.
lew 1855, s. 89. 26 Tamże, s. 148. Por. P. Piasecki, K r o n i k a , Kraków 1870, s. 209—210.
25 Co do roli Zamoyskiego w dziejach Polski istnieje znaczna rozbieżność 27 J. U. Niemcewicz, D z i e j e p a n o w a n i a Z y g m u n t a 111, Kraków 1860, t. 2,
między badaczami. Por.: W. Smoleński, S p ó r o J a n a Z a m o y s k i e g o w p u b l i c y ­ s. 90.
s t y c e p o l s k i e j w i e k u X V I I I , „Studia Historyczne”, Warszawa 1925, .1. Tazbir, 28 S. Łubieński, P i s m a . . . , s. 151—153. Por. A. Naruszewicz, Ż y w o t
Ś w i a t p a n ó w P a s k ó w , Łódź 1986, s. 311—330. ./. K . C h o d k i e w i c z a , Kraków 1858, t. 1, s. 145.

396 397
P R Z Y P ISY
29 Uniwersał pana hetmana do żołnierzy rokoszowych, których napomina,
aby przy głowach buntu nie bawili, P i s m a . . . , s. 474.
-1(l List Stanisława Żółkiewskiego do Lublan, Chełmian i Bełzan, Krasny­
staw, 17 lipca 1607 r,. P i s m a . . . , s. 478.
31 Odpowiedź na instrukcję księdzu Sułowskicmu dana, P i s m a . . . , s. 487.
Żółkiewski pisze tam, iż „do praktyk siedmiogrodzkich upewnia pan wojewo­
da [Zebrzydowski], że się nie przymieszał”, mimo iż znalezione listy świadczy­
ły o czymś zupełnie przeciwnym. . 2.1 Mowa cytowana za: A. Hirschberg, D y m i t r . . . , s. 109, przypis 2. W no­
32 Instrukcja Jego Królewskiej Mości księdzu Sułowskiemu dana do Żół­
kiewskiego, P i s m u . . . , s. 485—486.
33 S. Łubieński, P i s m a . . . , s. 163.
34 List do senatorów i rycerstwa koronnego, Żółkiew, 8 kwietnia 1608 r.,
P i s m a . . . , s. 187.
35 P. Piasecki, K r o n i k a . . . , s. 215. Por. S. Łubieński, P i s m a . . . , s. 172 i n.
36 A. Prochaska, H e t m a n . . . , s. 71, przypis 85.
37 Por. J. Tazbir, Ś w ię c i , g r z e s z n i c y i k a c e r z e , Warszawa 1959; P a ń s t w o b e z
s t o s ó w , Warszawa 1967.
Część trzecia
PO C Z A P K Ę M O N O M A C H A
Rozdział I
DYMITR1ADY
1 S. Żółkiewski, P o c z ą t e k i p r o g r e s . . . , s. 95.
2 Z. Wójcik, D z i e j e R o s j i , Warszawa 1971, s. 61.
3 S. Żółkiewski, P o c z ą t e k i p r o g r e s . . . , s. 191.
4 Tamże, s. 94—95.
s A. Hirschberg, D y m i t r S a m o z w a n i e c , Lwów 1898, s. 15— 18.
6 J. U. Niemcewicz, D z i e j e p a n o w a n i a . . . , t. 2, s. 131.
7 A. Hirschberg, D y m i t r . . . , s. 25.
8 S. Platonów, S m u t n o j e w r e m i a , Pietierburg 1923, s. 65—67.
9 Zygmunt 111 król polski do Jana Zamoyskiego, Kraków, 15 lutego 1604 r.,
L i s t y . . . , s. 128—129.
111 A. Hirschberg, D y m i t r . . . , s. 38.
11 7 marca 1604 r., z Nieświeża, A r c h i w u m d o m u R a d z i w i ł ł ó w . . . , s. 51.
'2 Por. L i s t y . . . , s. 130. 134.
13 A. Hirschberg, D y m i t r . . . , s. 68.
14 S. Borsza, W y p r a w a c a r a m o s k i e w s k i e g o D y m i t r a d o M o s k w y z J e r z y m
M n i s z c h e m , „Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka", t. 1, Petersburg 1872,
s. 365.
398
P R Z Y P ISY
15 J. Żabczyc, M a r s m o s k i e w s k i k r w a w y , Kraków 1605.
16 Wotum Jana Zamoyskiego na sejmie 1605 roku w: P i s m a p o l i t y c z n e . . . ,
wyd. J. Czubek, t. 2, s. 87.
17 W. Czapliński, O P o l s c e s i e d e m n a s t o w i e c z n e j . . . , s. 185—186.
18 Mowa miana na sejmie walnym warszawskim roku 1605, dnia 20 stycznia,
P i s m a . . . , s. 165.
19 J. Maciszewski w: S. Żółkiewski, P o c z ą t e k i p r o g r e s . . . , s. 18.
wym opracowaniu J. Bylińskiego, D w a s e j m y z r. 1 6 1 3 , nie jest przytoczona.
21 Na podstawie listu sekretarza Dymitra I, Jana Buczyńskiego, w:
A. Hirschberg, D y m i t r . . . , s. 144, przypis 1.
22 J. U. Niemcewicz, D z i e j e . . . , t. 2, s. 361; A. Hirschberg, D y m i t r . . . , s. 171.
23 Historyk rosyjski Borys Floria. R o k o s z s a n d o m i e r s k i a D y m i t r S a m o z w a ­
n ie c , „Odrodzenie i Reformacja w Polsce”, t. XXVI, 1981, s. 69 i n., dowodzi,
iż Dymitr zgromadzi! armię jedynie w celu uderzenia na Krym i Turcję, a jego
zamiary połączenia się z rokoszanami należy „między bajki włożyć”. Teza ta
prawdopodobnie nie jest ostatnim głosem w tej ciekawej sprawie.
24 Na ten temat powstała spora literatura, której wykaz w: J. Byliński, D w a
s e j m y . . . , s. 127.
25 A. Lubieniecki, P o l o n e u t y c h i a , Warszawa 1982, s. 90.
26 Tak opisuje rzecz Marcin Stadnicki w: A. Hirschberg, D y m i t r . . . , s. 257,
przypis 2.
27 S. Żółkiewski, P o c z ą t e k i p r o g r e s . . . , s. 102.
28 Diariusz Wacława Dyamentowskiego (1605—1609) w: P o l s k a a M o s k w a
w p i e r w s z e j p o ł o w i e w i e k u X V I I . Z b i ó r m a t e r i a ł ó w d o h i s to r i i s t o s u n k ó w p o l ­
s k o - r o s y j s k i c h , wyd. A. Hirschberg, Lwów 1901, s. 48.
29 P a m i ę t n i k i M a s k i e w i c z ó w . . . , s. 142.
3.1 A. Hirschberg, M a r y n a M n i s z c h ó w n a , Lwów 1927, s. 49.
31 S. Żółkiewski, P o c z ą t e k i p r o g r e s . . . , s. 103.
32 Tamże, s. 104.
33 Jan Piotr Sapieha w: P o lsk a a M oskwa w p ie rw sze j p o ło w ie w ie k u
X V I I . . . , s. 185.
Rozdział II
WAHANIA I PRZESZKODY
1 Por. J. Maciszewski, P o l s k a a M o s k w a 1 6 0 3 —1 6 1 8 , Warszawa 1968.
2 J. Jurkowski, H y m e n a e u s N a j j a ś n i e j s z e g o M o n a r c h y D y m i t r a w: S. Żół­
kiewski, P o c z ą t e k i p r o g r e s . . . , s. 82.
3 Cyt. za: K. Tyszkowski, P l a n y u n ii p o l s k o - m o s k i e w s k i e j n a p r z e ł o m i e X V I
i X V I I w i e k u , „Przegląd Współczesny”, nr 74, 1928, s. 138.
4 W. Czapliński, O P o l s c e s i e d e m n a s t o w i e c z n e j . . . , s. 164 i n. Należy jednak
399
P R Z Y P ISY
dodać, że już przedtem badacze zauważyli, iż „przepełniona (...) Polska żoł­
nierzem... żądała wojen” (M. Bobrzyński, D z i e j e P o l s k i w z a r y s i e , Warszawa
1974, s. 325 — wyd. pierwsze w 1879 r.).
5 Cyt. za: A. Hirschberg, M a r y n a . . . , s. 138.
6 Stanisław Żółkiewski do Lwa Sapiehy, 9 października 1608 r. w: W. So­
bieski, Ż ó ł k i e w s k i n a K r e m l u , Kraków 1920, s. 31.
7 List Stanisława Żółkiewskiego do króla, w którym daje rady względem
wyprawy na Moskwę, P i s m a . . . , s. 193.
8 Wotum Stanisława Żółkiewskiego na sejmie warszawskim 1607 roku, P i s ­
m a . . . , s. 472.
9 List Stanisława Żółkiewskiego do senatorów i rycerstwa koronnego, Żół­
kiew, 9 kwietnia 1608 r., P i s m a . . . , s. 185. Por. L i s t y . . . , s. 135.
10 S. Żółkiewski, P o c z ą t e k i p r o g r e s . . . , s. 107.
11 Tamże.
12 Żółkiewski podaje, że przeciw wyprawie było trzech lub czterech senato­
rów, P o c z ą t e k i p r o g r e s . . . , s. 108.
13 Cyt. za: J. Maciszewski, P o l s k a a M o s k w a . . . , s. 163.
14 S. Żółkiewski, P o c z ą t e k i p r o g r e s . . . , s. 56.
13 Tamże, s. 108—109.
16 List Stanisława Żółkiewskiego do króla, w którym daje rady względem
wyprawy na Moskwę, P i s m a . . . , s. 193—194.
17 Tamże, s. 194.
18 Odkrył je i scharakteryzował W. Czapliński, O P o l s c e s i e d e m n a s t o w i e c z ­
n e j . . . , s. 130; por. także J. Maciszewski, P o l s k a a M o s k w a . . . , s. 197.
19 P. Palczowski, K o l ę d a m o s k i e w s k a , to j e s t w o j n y m o s k i e w s k i e j p r z y c z y n y
s ł u s z n e , Kraków 1609, w: P o l s k a X V I I w ie k u . P a ń s t w o , s p o ł e c z e ń s t w o , k u l t u ­
ra , pod red. J. Tazbira, Warszawa 1969, s. 42—43.
20 M. Paszkowski, P o s i ł e k B e l l o n y S a r m a c k i e j s z l a c h e t n e m u r y c e r s t w u D y ­
m i t r a , Kraków 1608, tamże, s. 226.
21 W. Dembołęcki, W y w ó d j e d y n o w l a s n e g o p a ń s t w a ś w i a t a , Warszawa
1633, tamże, s. 230.
22 Cytowane za: A. Hirschberg, M a r y n a . . . , s. 143.
23 Kwestia ta — co było bezpośrednią przyczyną wybuchu wojny — jest do­
tąd kontrowersyjna. S. Platonów (S m u t n o j e w r i e m i a . . . , s. 107) uważa, że wła­
śnie sojusz rosyjsko-szwedzki wywołał konflikt zbrojny, J. Maciszewski ( P o l ­
s k a a M o s k w a . . . , s. 162) sądzi, iż decyzja o wojnie zapadła przed sejmem 1609
roku; por. także opinię J. Bylińskiego (S e j m z r. 1 6 1 1 . . . ) .
24 K. Górski, O b l ę ż e n i e S m o l e ń s k a w l. 1 6 0 1 —1611 i b i t w a p o d K ł u s z y n e m ,
„Przewodnik Naukowy i Literacki” 1895, s. 3.
25 S. Żółkiewski, P o c z ą t e k i p r o g r e s . . . , s. 112.
26 Cyt. za: W. Sobieski, Ż ó ł k i e w s k i . . . , s. 38.
27 Por. część IV, rozdział I s. 281—282.
28 Cyt. za: W. Sobieski, Ż ó ł k i e w s k i . . . , s. 37.
400
P R Z Y P ISY
Rozdział III
POD SMOLEŃSKIEM
1 J. Byliński, S e j m z r. 1 6 1 1 . . . , s. 21—22.
2 K. Górski, O b l ę ż e n i e S m o l e ń s k a . . . , s. 7, 100.
3 S. Żółkiewski, P o c z ą t e k i p r o g r e s . . . , s. 117—118.
4 Tamże, s. 119.
5 Por. A. Strzelecki, S e j m z r. 1 6 0 5 . . . , s. 195—196.
6 P a m i ę t n i k i M a s k i e w i c z ó w . . . , s. 146. Odmienna obyczajowość i system
rządów musiały mocno poruszać szlachtę, skoro na ślady takich opinii natrafia­
my w wielu źródłach. Na przykład S. Starowolski, R e f o r m a c j a o b y c z a j ó w p o l ­
s k i c h , Kraków 1859, s. 25: „Bo u nas tylko jeden car, co naszym horłem
i majętnościami dysponuje, a u was, co bojar, to tyran.”
7 Cyt. za: A. Hirschberg, M a r y n a . . . , s. 152.
8 Respons hetmana w: W. Roussel, W i a d o m o ś ć o k r w a w e j a s t r a s z n e j r z e ­
z i . . . , Poznań 1858, s. 35.
9 Cyt. za: A. Hirschberg, M a r y n a . . . , s. 155.
1(1 J. Byliński, S e j m z r. 1 6 1 1 . . . , s. 34—39, oraz L. Bazylow, S i e d m i o g r ó d
a P o l s k a ( 1 5 7 6 —1 6 1 3 ) , Warszawa 1967, s. 187 i n.
11 Cyt. za: W. Sobieski, Ż ó ł k i e w s k i . . . , s. 65—66.
12 P a m i ę t n i k i M a s k i e w i c z ó w . . . , s. 111.
13 T. N. Koprejewa, L i s t y s p o d S m o l e ń s k a , „Odrodzenie i Reformacja w
Polsce”, 1976, T. XXI, s. 190 i n.
14 Cyt. za: W. Sobieski, Ż ó ł k i e w s k i . . . , s. 68.
15 Tamże, s. 90—91.
16 S. Żółkiewski, P o c z ą t e k i p r o g r e s . . . , s. 168.
17 Cyt. za: W. Sobieski, Ż ó ł k i e w s k i . . . , s. 84.
18 J. Bardach, S ta t u t y W i e l k i e g o K s i ę s t w a L i t e w s k i e g o — p o m n i k i p r a w a
d o b y O d r o d z e n i a , „Kwartalnik Historyczny” LXXXI 1974, s. 762.
19 Cyt. za: W. Sobieski, Ż ó ł k i e w s k i . . . , s. 107.
20 „Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka”..., t. 1, s. 551—552.
21 K o r e s p o n d e n c j e J. K . C h o d k i e w i c z a , wyd. W. Chomentowski, Warszawa
1875, s. 65.
Rozdział IV
DRUGI GRUNWALD?
1 S. Żółkiewski, P o c z ą t e k i p r o g r e s . . . , s. 128.
2 N. Kostomarow, S m u t n o j e w r i e m i a M o s k o w s k o g o G o s u d a r s t w a w naczale
X V I I s t o l e t i a , Monografie, t. 5, S. Pietierburg 1868, s. 183.
3 F. Kudelka, B i t w a p o d K ł u s z y n e m , „Bellona” 1920, z. 6, s. 403.
4 S. Żółkiewski, P o c z ą t e k i p r o g r e s . . . , s. 134.
26 — J. Besala 401
PRZYPISY
5 Tamże, s. 134 i 216. Tłumaczenie J. Maciszewskiego.
6 Tamże, s. 133.
7 Komput zasłużonego żołdu wojsku moskiewskiemu stołecznemu. W y p i s y
ź r ó d ł o w e d o h i s to r i i p o l s k i e j s z t u k i w o j e n n e j . . . , s. 186—187.
8 P a m i ę t n i k i M a s k i e w i c z ó w . . . , s. 128.
9 S. Żółkiewski, P o c z ą t e k i p r o g r e s . . . , s. 138.
10 P a m i ę t n i k i M a s k i e w i c z ó w . . . , s. 129.
11 Tamże, s. 128—129.
12 List Stanisława Żółkiewskiego do króla po kłuszyńskiej potrzebie, Caro­
we Zajmiszcze, 5 lipca 1610 r., P i s m a . . . , s. 200.
13 Testament A z 1606 r., P i s m a . . . , s. 172. Bratanek zawiódł hetmana: jego
nieoczekiwane i niezrozumiałe samobójstwo było jednym z gorzkich doświad­
czeń w rodzinnym życiu Żółkiewskiego.
14 S. Żółkiewski, P o c z ą t e k i p r o g r e s . . . , s. 140— 141.
15 Zamieszczonej w: W y p i s y ź r ó d ł o w e d o h i s t o r i i p o l s k i e j s z t u k i w o j e n n e j . . . ,
s. 187—193.
16 S. Żółkiewski, P o c z ą t e k i p r o g r e s . . . , s. 140—141.
17 Tamże, s. 142.
18 Odpowiedź króla do hetmana w: W. Sobieski, Ż ó ł k i e w s k i . . . , s. 114, przy­
pis 2. Tekst układu zawartego z Wołujewem: P i s m a . . . , s. 205—208.
19 T. Korzon, D z i e j e w o j e n i w o j s k o w o ś c i w P o l s c e , t. 2, Lwów 1923, s. 167:
„Toć my przynajmniej winniśmy zwrócić uwagę, że wódz okazał najwyższą
miarę energii, a wojsko zadziwiającą sprawność.”
20 Odpowiedź na poselstwo od rycerstwa ze stolicy moskiewskiej, Żółkiew,
25 czerwca 1612, P i s m a . . . , s. 215.
21 F. Kudelka, B i t w a p o d K ł u s z y n e m . . . , s. 401.
Rozdział V
PODBÓJ CZY UNIA?
1 List Piotra Kuleszy do Andrzeja Boboli w: W. Sobieski, Ż ó ł k i e w s k i . . . , s. 111.
2 S. Żółkiewski, P o c z ą t e k i p r o g r e s . . . , s. 145.
3 Tamże, s. 146.
4 Tamże, s. 146—147.
5 „Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka”..., t. 1, s. 683.
6 Mowa w Warszawie na sejmie walnym roku 1618 miana, w której hetman
zdaje sprawę ze swoich czynności, P i s m a . . . , s. 309.
7 W. Sobieski, Ż ó ł k i e w s k i . . . , s. 115 i n.
8 A. Hirschberg, M a r y n a . . . , s. 221.
9 D. Cwietajew, C a r W a s i l i j S z u j s k i j i m i e s t a j e g o p o g r e h i e n i j a w P o l s z e ,
I s t o r i c z e s k o j e i s s l e d o w a n i j e , Moskwa—Warszawa 1910, t. 1, s. 6—7.
10 S. Żółkiewski, P o c z ą t e k i p r o g r e s . . . , s. 152—153.
402
P R ZY P ISY
11 Cyt. za: W. Sobieski, Ż ó ł k i e w s k i __s. 114, przypis 2.
12 Tamże, s. 124.
13 Tamże, s. 131, przypis 1.
'4 Tamże, s. 133.
15 S. Żółkiewski, P o c z ą t e k i p r o g r e s . . . , s. 153.
16 P a m i ę t n i k i M a s k i e w i c z ó w . . . , s. 134.
17 Cyt. za: W. Sobieski, Ż ó ł k i e w s k i . . . , s. 121, przypis 3.
18 Tekst układu w: P i s m a . . . , s. 493—506.
19 P a m i ę t n i k i M a s k i e w i c z ó w . . . , s. 134.
211 Cyt. za: W. Sobieski, Ż ó ł k i e w s k i . . . , s. 111, przypis 3.
21 Tamże, s. 134—135.
22 S. Żółkiewski, P o c z ą t e k i p r o g r e s . . . , s. 155.
23 Diariusz Jana Piotra Sapiehy w: P o l s k a a M o s k w a . . . , s. 274. Por.
A. Hirschberg, M a r y n a . . . , s. 230.
24 S. Żółkiewski, P o c z ą t e k i p r o g r e s . . . , s. 158.
23 Rękopis autora anonimowego w: A. Hirschberg, M a r y n a . . . , s. 234.
2fi Cyt. za: A. Hirschberg, M a r y n a . . . , s. 239.
27 Diariusz Jana Piotra Sapiehy w: P o l s k a a M o s k w a . . . , s. 278.
Rozdział VI
NA KREMLU
1 W. Sobieski, Ż ó ł k i e w s k i . . . , s. 147.
2 Tamże, s. 160.
3 A. Prochaska, W y p r a w a n a S m o l e ń s k ( z l i s t ó w li t e w s k i e g o k a n c l e r z a
1609 —1 6 1 1 ) , „Kwartalnik Litewski", t. 5, Petersburg 1911, s. 73.
4 P a m i ę t n i k i M a s k i e w i c z ó w . . . , s. 135.
5 S. Żółkiewski, P o c z ą t e k i p r o g r e s . . . , s. 167. Por. D. Cwietajew, C a r W a ­
s i l i j . . . , t. 1, s. 13.
6 List Stanisława Żółkiewskiego z Moskwy, 3 października 1610 r., cyt. za:
A. Prochaska, W y p r a w a n a S m o l e ń s k . . . , s. 73.
7 S. Żółkiewski, P o c z ą t e k i p r o g r e s . . . , s. 170.
8 M. Marchocki, H i s t o r i a w o j n y m o s k i e w s k i e j , Poznań 1841, s. 106.
9 S. Żółkiewski, P o c z ą t e k i p r o g r e s . . . , s. 171.
111 Tamże.
11 Tamże, s. 179.
12 List Lwa Sapiehy do żony w: W. Sobieski, Ż ó ł k i e w s k i . . . , s. 175.
13 W. Sobieski, Ż ó ł k i e w s k i . . . , s. 179.
14 T. N. Koprejewa, L i s t y s p o d S m o l e ń s k a , „Odrodzenie i Reformacja w
Polsce", t. XXI, 1976, s. 193.
15 Wydarzenia te opisuje S. Maskiewicz, P a m i ę t n i k i . . . , s. 137 i n.
Ift Tamże, s. 151.
403
PRZYPISY P R Z Y P ISY

17 S. Żółkiewski, P o c z ą t e k i p r o g r e s : . . , s. 189. Część czwarta

18 Tamże, s. 188. « Ś WI Ę T Y » H E T M A N
|y List Jakuba Zadzika do Wawrzyńca Gembickiego, 22 marca 1611 r., w:
J. Maciszewski, P o l s k a a M o s k w a ..., s. 214.
211 Nieznany zwolennik Żółkiewskiego, być może Jakub Zadzik, zoriento­ Rozdział I
wany w jego planach, pisał: „Pan hetman myśli ku domowi, jednak dadząli SCHEDA
mu Kamionkę wiecznością, buławę wielką i Międzyrzecz, da się namówić,
wrócić do stolicy”, w: W. Dobrowolska, K s i ą ż ę t a Z b a r a s c y . . . , s. 67—68, przy­ 1 S. Barącz, P a m i ą t k i . . . , s. 27.
pis 4. 2 W. Łoziński, P r a w e m i l e w e m . . . , t. 1, s. 300.
3 Testament A, Bracław, 12 stycznia 1606 r., P i s m a . . . , s. 173.
4 Jan Żółkiewski do Tomasza Zamoyskiego, Żółkiew, 7 sierpnia 1606 r..
Rozdział VII L i s t y . . . , s.40.
«... BOŚ TO SPRAWIŁ, CO I NAD SIŁY, I NAD WSZELKIE BYŁO 5 S. Żółkiewski, P o b u d k a d o c n o t y , w: P i s m a . . . , s. 458—465.
OCZEKIWANIE!» f’ Niektórzy historycy sądzili, że hetman napisał wręcz własną apologię.
Por.: A. Darowski, E l e k c j a W ł a d y s ł a w a I V na c ara. S z k i c e h i s t o r y c z n e , seria
1 E. Raczyński. G a b i n e t m e d a l ó w p o l s k i c h , t. 1, Wrocław 1938, nr 74. II, Petersburg 1895, A. Prochaska, H e t m a n . . . ,s. 311.
7 J. Byliński, S e j m z r. 1 6 1 1 . . . , s. 130. 7 A. Prochaska, H e t m a n . . . , s. 310.
I Relacja anonimowa, zamieszczona w: J. U. Niemcewicz, D z i e j e p a n o w a ­ 8 Instrukcya do jegomości pana hetmana koronnego tymże postom, 18 mar­
n ia Z y g m u n t a __t. 3, s. 301—302. ca 1612, w obozie na granicy moskiewskiej, P i s m a . . . , s. 214.
4 Tamże. y Tamże.
5 J. Byliński, S e j m z r. 1 6 1 1 . . . , s. 154. 111 P i s m a . . . , s. 213 i n.
*’ J. U. Niemcewicz, D z i e j e p a n o w a n i a Z y g m u n t a . . . , t. 3, s. 302. 11 J. Byliński, D w a s e j m y . . . , s. 22—23.
7 Mowa do jegomości pana Żółkiewskiego, hetmana polnego koronnego, 12 Tamże, s. 24—25.
od króla jegomości na sejmie, P i s m a . . . , s. 558—560. 13 Tamże, s. 23.
8 J. Byliński, S e j m z r. 1 6 1 1 . . . , s. 157. 14 A. Prochaska, H e t m a n . . . , s. 137.
II Tamże, s. 198—199 i 206. 15 P a m i ę t n i k i M a s k i e w i c z ó w . . . , s. 191.
III D. Cwietajew, C a r W a s i l i j . . . , t. 2, s. 35—40. 16 J. Byliński, D w a s e j m y . . . , s. 144 i 157. Por.: J. U. Niemcewicz, D z i e j e
11 J. Budzitlo, D i a r i u s z , w: „Russkaja Istoriczeskaja Biblioteka”..., t. 1, P o l s k i . . . , t. 3, s. 43—44, gdzie znalazło się zupełnie inne (?) wotum Żółkiew­
s. 348—350. skiego na tymże sejmie.
12 Tamże, s. 353—354. 17 P a m i ę t n i k i M a s k i e w i c z ó w . . . , s. 194.
13 List Lwa Sapiehy do Janusza Radziwiłła, 30 listopada 1612 r., w: A r c h i ­ 18 J. Byliński, D w a s e j m y . . . , s. 204—205.
w u m d o m u R a d z i w i ł ł ó w , wyd. A. Sokołowski, Kraków 1881, s. 257. |y Tamże, s. 219.
14 J. Byliński, D w a s e j m y z r o k u 1 6 1 3 , Wrocław 1984, s. 20—21. 2(1 Tamże, s. 227.
15 A. Prochaska, H e t m a n . . . , s. 123. 21 J. Byliński, D w a s e j m y . . . , s. 238.
P a m i ę t n i k i M a s k i e w i c z ó w . . . , s. 16. 22 List Stanisława Żółkiewskiego do króla, Lwów, 16 kwietnia 1614 r., P i s ­
17 S. Platonów, O c z e r k i p o is to rii s m u t y w M o s k o w s k o m G o s u d a r s t w i e m a . . . , s. 220.
X V I — X V I I w., S. Pietierburg 1910, s. 116. 23 Jan Wielewicki, D z i e n n i k . . . , t. 3, s. 156.
18 J. Byliński, D w a s e j m y . . . , s. 68. 24 P i s m a . . . , s. 246.
|y L. Sawaszkiewicz, P o r ó w n a n i e w y p r a w n a M o s k w ę Ż ó ł k i e w s k i e g o i N a ­ 25 Pogrom i egzekucje wywotańców zgromadzonych, P i s m a . . . , s. 234—
p o l e o n a . Bruxella—Ostenda 1859. —235.
2,1 I s to r ia r u s s k o j li ti e r a t u r y , Leningrad 1980, t. 1, s. 294. 26 List króla do Żółkiewskiego, 23 kwietnia 1615 r., P i s m a . . . , s. 531.
21 Popularna pieśń XlX-wiecznej Warszawy. Zobacz: F. Kon, N a r o d z i n y 27 W. Łoziński, P r a w e m i l e w e m . . . , t. 1, s. 31.
w i e k u . Warszawa 1969. s. 9. 28 Tamże, s. 142.

404 405
PRZYPISY PRZYPISY

29___ List Stanisława Żółkiewskiego do króla, Żółkiew, 17 maja 1615 r., P i s ­
ma s. 237.
111 S. Ochmann, S e j m y z la t 1 6 1 5 —1 6 1 6 , Wrocław 1970, s. 128.
11 Tamże, s. 168, 171.
32 O c h o w a n i u ż o ł n i e r z a k w a r c i a n e g o p a n a Ż ó ł k i e w s k i e g o h e t m a n a tr a k ta t
n a s e j m i e A n n o 1 6 1 6 , „Przegląd Historyczno-Wojskowy”, t. 2, zeszyt 2, War­
szawa 1930, s. 288 i n.
33 S. Ochmann, S e j m y z la t 1 6 1 5 —1 6 1 6 . . . , s. 183.
34 Stanisław Żółkiewski do Stanisława Napierkowskiego, Bar, sierpień
1614 r., L i s t y . . . , s. 142—143.
Rozdział II
SZWAGROWIE MOHYŁÓW
1 Tak kwestie te ujmował Z. Spieralski w swej książce. Wydaje się jednak,
że szło tu o rzeczy dużo istotniejsze dla Rzeczypospolitej niż tylko „awantury”
na południu.
2 List Stanisława Żółkiewskiego do rycerstwa pod Oryninem, Żółkiew, 25
maja 1612 r., P i s m a . . . , s. 413.
I List Stanisława Żółkiewskiego do Jana Daniłowicza, wojewody ruskiego,
Żółkiew, 22 maja 1612 r., P i s m a . . . , s. 412.
4 List hetmana z obozu pod Skałą, 13 sierpnia 1612 r., M. Horn, C h r o n o l o ­
g ia i z a s i ę g n a j a z d ó w t a t a r s k i c h n a z i e m i e R z e c z y p o s p o l i t e j w la ta c h 1 6 0 0 —
— 1 6 4 7 , „Studia i Materiały do Historii Wojskowości”, t. 8, cz. 1, Warszawa
1962, s. 14.
5 J. Byliński, D w a s e j m y . . . , s. 32.
ń J. Wielewicki, D z i e n n i k . . . , s. 70.
7 J. Byliński, D w a s e j m y . . . , s. 32.
8 List hetmana do Józefa Cieklińskiego, 29 sierpnia 1612 r., P i s m a . . . ,
s. 217.
9 Treść jedenastu artykułów i przysięga Tomszy w: P i s m a . . . , s. 417—420.
10 E. Barwiński, P r z y m i e r z e p o l s k o - a u s t r i a c k i e z 1 6 1 3 r . , „Przegląd Nauko­
wy i Literacki”, 1885, s. 987.
II Orędzie króla z 18 kwietnia 1615 r. w: A. Prochaska, H e t m a n . . . , s. 113,
przypis 59.
12 J. Byliński, D w a s e j m y . . . , s. 13.
11 O postawie hetmana świadczy fakt, że na sejmie 1616 roku sam przyznał
się do tych brzydkich zamiarów, por. Ż y c i o r y s y h i s t o r y c z n e , li t e r a c k i e i l e g e n ­
d a r n e . . . , s. 116—117.
14 Orędzie króla z 18 kwietnia 1615 r., A. Prochaska, H e t m a n . . . , s. 113—114.
|S Uniwersał hetmana do szlachty, Kamionka, 7 listopada 1615 r., P i s m a . . . ,
s. 242 i n.
16 F. Suwara, P r z y c z y n y i s k u t k i k l ę s k i c e c o r s k i e j 1 6 2 0 r . , Kraków 1930,
s. 7.
17 P a m i ę t n i k i M a s k i e w i c z ó w . . . , s. 211.
18 Uniwersał króla z 31 października 1615 r. w: A. Prochaska, H e t m a n . . . ,
s. 116, przypis 72.
19 Mowa w Warszawie na sejmie walnym roku 1618, P i s m a . . . , s. 304.
2(1 S. Gołębiowski, S t r o n a m o r a l n a J a n a K a r o l a C h o d k i e w i c z a , „Biblioteka
Warszawska” 1854, t. 3, s. 404—405.
21 Z. Ossoliński, P a m i ę t n i k , oprać. J. Długosz, Warszawa 1983, s. 69.
22 List Macieja Leśniewskiego do Tomasza Zamoyskiego, 12 lipca 1616 r.,
w: W. Dobrowolska, K s i ą ż ę t a Z b a r a s c y . . . , s. 13, przypis 3.
23 Mowa w Warszawie na sejmie walnym roku 1618, P i s m a . .., s. 309—310.
Rozdział III
«TATARY GROMIĆ»
1 A. Prochaska, H e t m a n . . ., s. 361—363, Dodatek nr 3: M oskwa podżega
T urcję.
2 J. Pajewski, B u ń c z u k i k o n c e r z . Z d z i e j ó w w o j e n p o l s k o - t u r e c k i c h , War­
szawa 1978, s. 66—67.
3 List Stanisława Żółkiewskiego do Lwa Sapiehy, Skała, 8 września 1612 r.
w: A. Prochaska, H e t m a n . . . , s. 107, przypis 29.
4 M. Horn, C h r o n o l o g i a i z a s i ę g n a j a z d ó w t a t a r s k i c h . . . , s. 14.
5 Bar, 12 czerwca 1614 r., P i s m a . . . , s. 226.
6 Tamże, s. 229 i n.
7 Por. M. Horn, C h r o n o l o g i a i z a s ię g n a j a z d ó w t a t a r s k i c h ..., s. 17—18 oraz
wyjaśnienie W. Czaplińskiego, S p r a w a n a j a z d ó w ta ta rsk ic h n a P o ls k ę w p i e r w s z e j
p o ł o w i e X V I I w i e k u , „Kwartalnik Historyczny” LXX 1963, zeszyt 3, s. 718.
8 Por. Mowa w Warszawie na sejmie walnym 1618 r., P i s m a . . . , s. 303 i list
hetmana w: A. Prochaska, H e t m a n . . . , s. 112, przypis 52.
9 A. Prochaska, H e t m a n . . . , s. 112, przypis 52.
10 List Stanisława Żółkiewskiego do króla, Żółkiew, 24 września 1615 r..
P i s m a . . . , s. 406.
11 Tamże, s. 407.
12 M. Horn, C h r o n o l o g i a i z a s i ę g n a j a z d ó w t a t a r s k i c h . . . , s. 21, przypis 116.
13 List Macieja Leśniewskiego do Tomasza Zamoyskiego z 13 lipca 1616 r.
w: A. Prochaska, H e t m a n . . . , s. 120, przypis 87.
14 Tak podaje w mowie na sejmie 1618 roku, P i s m a . . . , s. 305.
15 Z. Ossoliński, P a m i ę t n i k . . . , s. 78.
16 A. Prochaska, H e t m a n . . . , s. 160.
17 List Stanisława Żółkiewskiego do Wawrzyńca Gcmbickiego, Bar, 4 listo­
pada 1618 r., P i s m a . . . , s. 296.

406 407
PRZYPISY
18 W. Czapliński, P o l s k a w o b e c p o c z ą t k ó w w o j n y t r z y d z i e s t o l e t n i e j 1 6 1 8 —
— 1620, „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”, nr 4, Wrocław 1961,
s. 454.
Rozdział IV
«POLSKI FABIUSZ»
1 S. Twardowski, P r z e w a ż n a le g a c j a , Kraków 1639, s. 12.
2 W. Dobrowolska, K s i ą ż ę t a Z b a r a s c y . . . , s. 12.
3 W. Dobrowolska, M ł o d o ś ć J e r z e g o i K r z y s z t o f a Z b a r a s k i c h , Przemyśl
1926, s. 19.
4 List od króla, P i s m a . . . , s. 543.
5 A. Prochaska, H e t m a n . . . , s. 123. Por. też opinię niechętnego hetmanowi
Zbigniewa Ossolińskiego, P a m i ę t n i k . . . , s. 74.
6 Czyżby dopiero wtedy król uznał hetmana za stronnika dworu? Mocno
spóźnione było to spostrzeżenie. P i s m a . . . , s. 543.
7 A. Naruszewicz, Ż y w o t J a n a K a r o l a C h o d k i e w i c z a , Przemyśl 1857, t. 2,
s. 70.
8 Z. Ossoliński, P a m i ę t n i k . . . , s. 80—81.
y List do króla, obóz nad Dniestrem poniżej Jarugi, 16 września 1617 r.,
ceduła, P i s m a . . . , s. 276.
10 Opinia strażnika koronnego Jana Zamoyskiego, który notabene w nie­
długi czas potem zginie w walce z ordą, A. Prochaska, H e t m a n . . . , s. 125 oraz
Z. Ossoliński, P a m i ę t n i k . . . , s. 85.
11 Mowa miana na sejmie warszawskim dnia 25 stycznia 1619 r., P i s m a . . . ,
s. 346.
12 P. Piasecki, K r o n i k a . . . , s. 271.
13 Omówienie traktatu w: A. Prochaska, H e t m a n . . . , s. 127.
14 W. Konopczyński, D z i e j e P o l s k i . . . , t. 1, s. 221.
15 P. Piasecki, K r o n i k a . . . , s. 270. W wotach hetmana nie znajdujemy tego
stwierdzenia.
16 Bardzo niepochlebne opinie w pamiętnikach S. Maskiewicza (s. 208),
złośliwego wobec hetmana Z. Ossolińskiego (s. 85) oraz P. Piaseckiego
(s. 266), który obciążał w dużej mierze Żółkiewskiego winą za zło dziejące się
w Rzeczypospolitej po śmierci Zamoyskiego. Jego kronika zawiera przy tym
wiele krytycznych ocen, między innymi polityki króla Zygmunta III.
17 Por. P i s m a . . . , s. 317 i n.
18 J. Rzońca, O s t a t n i s e j m p r z e d C e c o r ą ( w 1 6 1 9 r . ) , „Pamiętniki Biblioteki
Kórnickiej”, zeszyt 20, Wrocław 1983, s. 42.
19 Testament B, Bar, 18 sierpnia 1618 r., P i s m a . . . , s. 290.
20 W. Czapliński, P o l s k a w o b e c p o c z ą t k ó w w o j n y t r z y d z i e s t o l e t n i e j . . . ,
s. 454.
408
PRZYPISY
Rozdział V
KANCLERZ 1 HETMAN WIELKI KORONNY
1 Z. Ossoliński, P a m i ę t n i k . . . , s. 102—103.
2 Tamże, s. 105.
3 List Lwa Sapiehy do Krzysztofa Radziwiłła, Warszawa, 5 maja 1622 r.,
A r c h i w u m d o m u R a d z i w i ł ł ó w . . . , s. 268.
4 Por. P. Piasecki, K r o n i k a . . . , s. 270 i F. Siarczyński, O b r a z w i e k u . . . , t. 2,
s. 378.
5 Mowa w Warszawie na sejmie walnym roku 1618, P i s m a . . . , s. 301.
6 R. Majewski, C e c o r a , Warszawa 1970, s. 25.
7 Cyt. za: W. Dobrowolska, K s i ą ż ę t a Z b a r a s c y . . . , s. 25, przypis 5.
8 Tamże, s. 29, przypis 1.
9 Z. Ossoliński, P a m i ę t n i k . . . , s. 108.
10 List Adama Prusinowskiego z 21 sierpnia 1618 r. w: M. Horn, C h r o n o l o ­
g ia i z a s i ę g n a j a z d ó w t a t a r s k i c h . . . , s. 28.
11 List Stanisława Żółkiewskiego do Macieja Leśnowolskiego, Żółkiew, 19
lipca 1618 roku, P i s m a . . . , s. 448.
12 List Stanisława Tarnowskiego do Zbigniewa Ossolińskiego, 8 październi­
ka 1618 roku, w: H. Malewska, L i s t y s t a r o p o l s k i e z e p o k i W a z ó w , Warszawa
1977, s. 162.
13 P a m i ę t n i k i M a s k i e w i c z ó w . . . , s. 211.
14 S. Kobierzycki, H i s t o r i a Y l a d i s l a i P o l o n i a e et S u e c i a e p r i n c i p i s , Dantisci
1655, s. 654; R y s p a n o w a n i a Z y g m u n t a 111, „Athenaum”, t. 4, Wilno 1848,
s. 16 i n.
15 S. Żurkowski, Ż y w o t T o m a s z a Z a m o y s k i e g o , Lwów 1860, s. 38.
16 List Stanisława Tarnowskiego do Zbigniewa Ossolińskiego, 8 październi­
ka 1618 roku, w: H. Malewska, L i s t y s t a r o p o l s k i e . . . , s. 167.
17 P a m i ę t n i k i M a s k i e w i c z ó w . . . , s. 211.
18 P. Piasecki, K r o n i k a . . . , s. 274.
19 S. Żurkowski, Ż y w o t . . . , s. 38.
20 Wyjątkiem jest tu Jan Wielewicki, D z i e n n i k . . . , t. 3, s. 243—244. Zesta­
wienie głosów krytycznych w: W. Dobrowolska, K s i ą ż ę t a Z b a r a s c y . . . , s. 32.
21 H. Malewska, L i s t y s t a r o p o l s k i e . . . , s. 170.
22 List Wojciecha Miastkowskiego do Stanisława Zadorskiego, obóz pod Won-
kowcami, 5 października 1618 r., w: W. Dobrowolska, K sią ż ę ta Z b a r a s c y ..., s. 33.
23 List do JE.M.Króla Zygmunta III od obywatelów ruskiego i podolskiego
województw... z 12 października 1618 r., W. Dobrowolska, K s i ą ż ę t a Z b a ­
r a s c y . . . , s. 34.
24 Mowa miana na sejmie walnym warszawskim dnia 25 stycznia 1619 roku,
P i s m a . . . , s. 338—348.
25 P i s m a . . . , s. 260.
2ń Tamże, s. 347—348.
409
P R Z Y P ISY
27 Świadczy o tym choćby obecność niechętnego Żółkiewskiemu Zbigniewa
Ossolińskiego na weselu Stanisława Koniecpolskiego z Krystyną Lubomirską
w przeddzień sejmu 1619 roku, Z. Ossoliński, P a m i ę t n i k . . . , s. 114.
28 Odpowiedź króla jegomości przez księdza podkanclerzego na relacyą
hetmanową, P i s m a . . . , s. 349.
29 J. Rzońca, O s t a t n i s e j m p r z e d C e c o r ą ( w 1 6 1 9 r . ) , „Pamiętnik Biblioteki
Kórnickiej”, zeszyt 20, Wrocław 1983, s. 63.
30 Por. R. Majewski, C e c o r a . . . , s. 59, oraz J. Rzońca, O s t a t n i s e j m p r z e d
C e c o r ą . . . , s. 9 i n.
31 P i s m a . . . , s. 526. Por. J. Rzońca, O s t a t n i s e j m p r z e d C e c o r ą . . . , s. 46 i n.
32 Cyt. za: W. Czapliński, P o l s k a w o b e c p o c z ą t k ó w w o j n y t r z y d z i e s t o l e t ­
n i e j . . . , s. 459.
33 W. Łoziński, P r a w e m i l e w e m . . . , t. 1, s. 62.
34 Stąd dytyramb pochwalny W. Łozińskiego, tamże, t. 2, s. 4 i n.
Rozdział VI
POŻAR W EUROPIE
1 List Jakuba Zadzika do Wawrzyńca Gembickiego, Warszawa, 23 marca
1619 r., w: W. Czapliński, P o l s k a w o b e c p o c z ą t k ó w w o j n y t r z y d z i e s t o l e t n i e j . . . ,
s. 461, przypis 46.
2 A. Kersten, O d s i e c z w i e d e ń s k a 1 6 1 9 r . , „Studia i Materiały do Historii
Wojskowości”, t. 10, część 2, 1964, s. 53.
3 List Stanisława Żółkiewskiego do grafa ab Althann (Michaela Altheim),
Rastawica, 20 października 1619 r., P i s m a . . . , s. 360.
4 List Stanisława Żółkiewskiego do króla, Rastawica, 21 października
1619 r., P i s m a . . . , s. 363.
5 S. Barącz, P a m i ą t k i . . . , s. 31.
6 J. Wielewicki, D z i e n n i k . . . , s. 29.
7 P i s m a . . . , s. 538.
8 Tamże, s. 591, 599.
9 Paragraf z listu Stanisława Żółkiewskiego do księdza sekretarza wielkiego
Jakuba Zadzika, P i s m a . . . , s. 352.
10 A. Prochaska, H e t m a n . . . , s. 206.
11 List Stanisława Żółkiewskiego do Janusza Zasławskiego, Bar, 7 sierpnia
1617 r., P i s m a . . . , s. 436.
12 Piotr Gembicki do Wawrzyńca Gembickiego, 3 września 1619 r., w:
"w. Czapliński, P o l s k a w o b e c p o c z ą t k ó w w o j n y t r z y d z i e s t o l e t n i e j . . . , s. 464,
przypis 57.
13 W. Łoziński, P r a w e m i l e w e m . . . , t. 1, s. 155.
14 A. Kersten, O d s i e c z w i e d e ń s k a . . . , s. 66.
15 List drugi do króla, P i s m a . . . , s. 357.
410
P R Z Y P ISY
16 A. Kersten, O d s i e c z w i e d e ń s k a . . . , s. 64.
17 J. Wielewicki, D z i e n n i k . . . , t. 3, s. 310.
18 Por. list Stanisława Żółkiewskiego do Stanisława Koniecpolskiego, P i s ­
m a . . . , s. 366—369.
19 K. Liske, S t a n i s ł a w a Ż ó ł k i e w s k i e g o h e t m a n a i k a n c l e r z a w i e l k i e g o k o r o n ­
n e g o w y p r a w a i z g o n n a p o l a c h c e c o r s k i c h , „Dziennik Literacki” 1869.
20 J. U. Niemcewicz, D z i e j e P o l s k i . . . , t. 3, s. 128.
21 Cyt. za: R. Majewski, C e c o r a . . . , s. 46.
22 List Stanisława Żółkiewskiego do prymasa Wawrzyńca Gembickiego,
Żółkiew, 20 czerwca 1620 r., P i s m a . . . , s. 373.
23 R. Majewski, C e c o r a . . . , s. 66—67.
24 P i s m a . . . , s. 374.
25 List z Żółkwi, 5 lipca 1620 r., P i s m a . . . , s. 527.
Rozdział VII
KATHARSIS?
1 List Stanisława Żółkiewskiego do króla in vim testamenti pisany, Bar, 26
sierpnia 1620 r., P i s m a . . . , s. 375.
2 Opinia bliskiego hetmanowi Łukasza Miaskowskiego oraz dowódcy arty­
lerii Teofila Szemberga, R. Majewski, C e c o r a . . . , s. 163—164.
3 R- Majewski, C e c o r a . . . , s. 176, przypis 130.
4 List z 24 września 1620, P i s m a . . . , s. 379; S. Żurkowski, Ż y w o t . . . , s. 43.
5 Relacja prawdziwa o wejściu wojska polskiego do Wołoch i o potrzebie
jego z pogaństwem w roku 1620, przez Teofila Szemberga, sekretarza króla
jegomości spisana, P i s m a . . . , s. 576.
6 Tamże.
7 R. Majewski, C e c o r a . . . , s. 211, przypis 287.
8 List Stanisława Żółkiewskiego do żony, pisany z obozu pod Cecorą (sic),
6 października 1620 r.. P i s m a . . . , s. 382. Por. L i s t y . . . , s. 147.
9 P. Piasecki, K r o n i k a . . . , s. 288.
10 List Abrahama Złotopolskiego do Wojciecha Miastkowskiego, Trembo­
wla, 25 października 1620 r., S. Żurkowski, Ż y w o t . . . , s. 60.
11 „Głowa jego zawieszona została w złoconym szacha pałacu, tego tylko
rodzaju wysokie miejsce godzien on jest zajmować na dworze Osmanów”,
J. Sękowski, C o l l e c t a n e a z d z i e j o p i s ó w tu r e c k ic h r z e c z y d o h is to r ii p o l s k i e j s ł u ­
ż ą c y c h . . . , Warszawa 1824, t. 1, s. 133. Znakomity orientalista podaje taką
wersję wiersza, za nim w: Ż y c i o r y s y h i s t o r y c z n e , l i ta r a c k ie i l e g e n d a r n e . . . ,
s. 129.
12 Testament B, Bar, 18 sierpnia 1618 r., P i s m a . . . , s. 290.
13 P i s m a . . . , s. 179.
14 Testament B, P i s m a __s. 290.
411
PRZYPISY
15 J. Pietrzak, P o C e c o r z e i p o d c z a s w o j n y c h o c i m s k i e j . S e j m y z la l 1620
INDEKS OSÓB*
i 1621, Wrocław 1983, s. 55. Por. S. Żurkowski, Ż y w o t . . . , s. 173—180.
Rozdział VIII
GLOSA
Ahmed I. sułtan turecki 297, 300,
1 A. Lubieniecki, P o l o n e u t y c h i a , s. 90. 301, 303, 305, 311, 312, 320
2 W. Sobieski, P a m i ę t n y s e j m . . . , s. 24. Ahmed pasza, bejlerbej Mołdawii
3 Cyt. za: W. Hahn, S t a n i s t a w Ż ó ł k i e w s k i w p o e z y i , Lwów 1908, s. 11. 99, 100
4 Por. J. Pietrzak, P o C e c o r z e . . . , s. 55. Aleksander V Mohyła, hospodar
3 P o l s k a , j e j d z i e j e i k u l t u r a , oprać. W. Sobieski, t. 2, s. 51. mołdawski 97, 300, 304—306
6 A. Lubaszewska, M i t — e t h o s — k o n s t r u k c j a . „ D u m a o h e t m a n i e ” S te f a n a Aleksander I Newski, wielki książę
Ż e r o m s k i e g o , Wrocław 1984, s. 25. włodzimierski 193
7 S. Żółkiewski, P i s m a . . . , s. 461. Aleksander Wielki 130, 138
8 A. Lubaszewska, M i t — e t h o s — k o n s t r u k c j a . . . , s. 5. Aleksandrowicz Zenon 379
v Ż y c i o r y s y h i s t o r y c z n e , li t e r a c k i e i l e g e n d a r n e . . . , s. 131. Tam też znajduje Ali pasza, wezyr turecki 306, 351
się krótkie omówienie literatury związanej z legendą tragicznego hetmana. Altheim Michael, poseł Habsbur­
gów 345
Andronów Fiodor 251
Andrzej Batory, kardynał polski,
biskup warmiński, potem książę
Siedmiogrodu 56, 67, 123—125,
172
Anjou, książę d' zob. Henryk III
Walezy
Anna Habsburżanka, królowa Pol­
ski, pierwsza żona Zygmun­
ta III 87, 154, 158, 164
Anna Jagiellonka, królowa Polski
32, 56, 57, 60
Anna Katarzyna Konstancja, kró­
lewna polska, córka Zygmun­
ta III, eiektorowa Palatynatu 348
Anna Wazówna, królewna szwedz­
ka, żona arcyksięcia Maksymilia­
na 80, 153
Antoni, prowincjał dominikanów
we Lwowie 122
Indeks nie obejmuje przypisów.
Arnep Reinhold, generał szwedzki
144
Aron Tyran, hospodar mołdawski
94, 97
August, cesarz zob. Oktawian Au­
gust
August, elektor saski 25
August II Mocny, król Polski 272
Bałaban Aleksander, rotmistrz
i pułkownik królewski, siostrze­
niec hetmana Żółkiewskiego
246, 308, 331, 354, 360
Bałabanowa Katarzyna z Żół­
kiewskich, siostra hetmana 13
Baranowski Wojciech, prymas 80,
218
Barącz Sadok (Wincenty Fere-
riusz) 381
Bartoszewicz Julian 380
Bartsch Fryderyk, spowiednik
Zygmunta III 162
Barwiriski Eugeniusz 384
Basmanow Piotr, dowódca rosyjski
190, 192, 196
Basta Jerzy, dowódca cesarski 123,
131, 132, 134
Baterbej, murza 313, 314
Batorowie 56
Batorówna Gryzelda zob. Zamoy­
ska Gryzelda
Batory Andrzej zob. Andrzej Ba­
tory
413
IN DEKS OSÓB
Batory Baltazar, bratanek króla
Stefana 69
Batory Gabriel zob. Gabriel Batory
Batory Zygmunt zob. Zygmunt I
Batory
Batowski Aleksander 385
Bazylik Cyprian, wierszopis, tłu­
macz 30
Bazylow Ludwik 383
Bendowski (wlaśc. Bedoński) An­
drzej, wierszopis 373
Bethlen Gabriel zob. Gabriel Be-
thlen
Bielecki Jan, dowódca chorągwi
124, 139, 142
Bielowski August 60, 381
Bielscy, ród bojarski 184
Bielski Joachim, kronikarz 384
Bielski Marcin, kronikarz 18, 44,
277
Biliński, żołnierz 262
Bobola Andrzej, podkomorzy ko­
ronny 221, 250, 264, 328
Bobowski Jakub, rotmistrz 156, 232
Bocskay Stefan zob. Stefan Boc-
skay
Bolognetti Alberto, nuncjusz pa­
pieski 53
Bolotnikow Iwan, przywódca po­
wstania chłopskiego w Rosji
197—199
Bona Sforza d’Aragona, królowa
Polski 80
Boniecki Adam, heraldyk 384
Borowski, konfederat 294
Borys Godunow, car rosyjski 181,
184, 185, 187, 189—192, 195,
207, 228, 256, 272
Brahe Gustaw, hrabia szwedzki 80
Branicki Stanisław, rotmistrz, mie­
cznik koronny 294
Broniewski Marcin, rokoszanin,
414
poseł województwa poznańskie­
go 163, 171
Brzeziński, kanonik 63
Buccella Mikołaj, medyk Stefana
Batorego 54
Budziłlo (Budziło) Józef, chorąży
mozyrski 286, 385
Bułakowski, harcownik 66
Bussow Konrad 186
Byliński Jerzy 382
Cetner Władysław, lichwiarz 135,
319
Cezar (Caius Julius Caesar) 17,
286
Chłopicki Stanisław, banita 107
Chmielecki Stefan, wojewoda kijo­
wski 9, 331, 359, 361, 362
Chmielnicki Bohdan Zenobi, het­
man kozacki 117, 271
Chmielowski, szlachcic 36
Chodkiewicz Jan Karol, hetman w.
litewski, wojewoda wileński 9,
114, 131, 139, 140, 147, 148, 151,
172—174, 203, 207, 224, 241,
273, 275, 290, 295, 307, 368, 380
Chodkiewiczowie 45
Chodorowscy 293
Chomętowski Władysław 385
Chrząstkowscy 126
Chworostynin Andriej, kniaź 41,
42
Chworostynin Jurij, kniaź 220
Ciekliński Józef, „marszałek” kon­
federatów 287—289, 292, 293,
302, 313, 317
Cikowski Stanisław, szlachcic ruski
51
Cinq-Mars Henri Coiffier de Ruze,
markiz de 370
Clemcnt Jacąucs, zabójca Henryka
Walezego 158
Commines Philippe de la Clythe,
humanista 17
Concini, pierwszy minister Francji
za regencji Marii Medycejskiej
370
Cortez Fernando, konkwistador 209
Cwietajew Dymitr 381
Cyceron (Marcus Tullius Cicero)
13, 17
Cyncynat (Lucius Ouinctus Cincin-
natus), konsul rzymski 11
Czapliński Władysław 94, 202, 376,
380, 382
Czarnkowski Adam, wojewoda łę­
czycki 330
Czarnkowski Stanisław Sędziwój,
zw. Żyżką, referendarz koronny,
starosta płocki 43, 57, 63, 73
Czartoryscy 332
Czołhański, rotmistrz 110
Czubek Jan 384
Daniłowicz Jan, wojewoda ruski,
zięć hetmana Żółkiewskiego
285, 292, 321
Daniłowicz Mikołaj, starosta
chełmski 132
Daniłowiczowa Zofia z Żółkiew­
skich, córka hetmana 79, 120,
281, 285
Daniłowiczówna Marcjanna zob.
Koniecpolska Marcjanna
Daniłowiczówna Teofila zob. So-
bieska Teofila
Daszkiewicz Eustachy, starosta ka­
niowski 104
Dembołęcki Wojciech, franciszka­
nin, kapelan lisowczyków 210
Denhoff Herman, rotmistrz 360
Długoraj Wojtaszek, lutnista 46
Długosz Jan, kronikarz 102
Dobrowolska Wanda 380, 381
INDEKS OSÓB
Dolabella Tomasz, malarz 272
Dołgoruki Daniel, kniaź 220
Domaniewski Józef, wierszopis 140
Domaradzki Stanisław, podstoli
lwowski 246
Dopierała Kazimierz 382
Dorohostajski Krzysztof, marsza­
łek w. litewski, kasztelan wojnic­
ki 155
Drohojowski Jan Tomasz, referen­
darz koronny, starosta przemy­
ski 61
Dulski Jan, podskarbi w. koronny,
kasztelan chełmiński 63
Dumas Alexandre, ojciec 26
Dunikowski Samuel, rotmistrz,
podstarości przemyski 227, 233,
236, 257
Dyjamentowski Wacław, pamiętni-
karz 385
Dymitr, carewicz rosyjski, syn Iwa­
na IV 184— 186
Dymitr, syn Maryny Mniszchówny
i Samozwańca II 262, 274
Dymitr Samozwaniec I, car rosyj­
ski 157, 170, 172, 185—202, 205,
217, 222, 228, 243, 256, 267
Dymitr Samozwaniec II, zw. Szal­
bierzem 198—200, 210, 211,
216—219, 225—227, 243—246,
248, 249, 252, 253, 258, 261, 262,
267, 274
Działyński Łukasz, starosta brod­
nicki i kowalewski, podczaszy
nadworny koronny, pamiętni-
karz 385
Dżanibeg (Dżanibek) Girej, chan
tatarski 313—315, 322
Epaminondas, wódz tebański 71
Ernest Habsburg, arcyksiążę 22,
23, 56, 62, 73, 80, 84, 85, 87—89
415
INDEKS OSÓB
Eryk XIV, król Szwecji, 67,
141
Fabiusz (Ouintus Fabius Maximus
Verrucosus Cunctator), dyktator
rzymski 317, 325
Farensbach Jerzy, wojewoda wen-
deński 65—67, 69, 71, 138—140,
142, 143, 146
Farensbach Wolmar, starosta rui-
neński i taureński 354
Ferdynand II, cesarz rzym.-niemie­
cki 344, 345
Filaret, metropolita rostowski, pa­
triarcha moskiewski 220, 253,
255, 261, 264, 274
Filip II, król Hiszpanii 119
Filip III, król Hiszpanii 344
Fiodor I, car rosyjski 53, 62, 63,
184, 185, 191, 195, 197
Fiodor II, car rosyjski 192
Fiodor Korybutowicz, wielki ksią­
żę litewski 318
Firlej Henryk, referendarz koron­
ny, prymas 168, 205, 206
Firlej Mikołaj, wojewoda kra­
kowski 31, 90, 236
Floria Borys 194
Funikow-Kurcew Nikita, skarbnik
carski 182
Gabriel Batory, książę Siedmio­
grodu 172, 175, 218, 264, 301
Gabriel Bethlen, książę Siedmio­
grodu 339, 345, 347—349, 351
Gabriel Mohyła, hospodar moł­
dawski 305—307
Gadomski Hieronim, wojewoda
poznański 177
Galileusz (Galileo Galilei) 318
Gardie Jakub de la zob. Pontusson
de la Gardie Jakub
416
Gazi II Girej, chan tatarski 96, 99,
130
Gembicki Wawrzyniec, kanclerz
w. koronny, prymas 316
Gintel Jan 384
Girej Dewlet, brat chana Dżanibeka
314, 315, 332, 356, 360, 361, 365
Gliński Kazimierz 375
Gliszczyński Michał 384
Godunowowie 192
Golicyn Wasilij, kniaź 243, 246,
253, 255, 261, 264
Golicynowie 196
Golski Stanisław, wojewoda ruski
98, 149, 165
Gołkowski, szlachcic 39, 40
Gorajski Piotr, rokoszanin, poseł
sandomierski 163
Gosiewski Aleksander, wojewoda
smoleński 195, 225, 248, 251
256, 259, 262, 263, 265
Goślicki, rotmistrz 360
Goślicki Grzymała Wawrzyniec,
biskup poznański 64, 122
Goya y Lucientes Francisco 273
Górka Andrzej, kasztelan między­
rzecki 24
Górka Stanisław, wojewoda po­
znański 60, 62, 63, 66, 68, 70, 73,
85
Górkowie 45
Górski Andrzej, podskarbi na­
dworny koronny 338
Grabowski Piotr, proboszcz par-
nawski 106
Grazziani Kasper zob. Kasper
Grazziani
Grochowski Mikołaj, szlachcic ru­
ski 51
Gruszecki Jan, wójt Żółkwi 281
Grzegorz XIII (Ugo Buoncompa-
gni), papież 88
Grzybowski Stanisław 30, 380
Guise de, francuski ród książęcy
370
Gustaw II Adolf, król Szwecji
368
Gyllenhjem Karol Carllson, nie­
prawy syn Karola IX Sudermań-
skiego 141, 142
Habsburg Ernest zob. Ernest
Habsburg
Habsburg Maksymilian zob. Ma­
ksymilian Habsburg
Habsburgowie 22, 23, 28, 43, 45,
53, 55, 62, 64, 73, 80, 81, 83, 85,
88, 90, 92—94, 96, 97, 100, 107,
111, 117. 119, 123, 125, 128, 131,
134, 138, 154, 166, 208, 303, 305,
319, 344—349, 375
Hahn Wiktor 383
Hannibal z Kapui, nuncjusz papie­
ski 55, 63, 88
Hański Stanisław, dowódca wojsk
polskich u Jeremiasza Mohyly
127
Haraburda Michał, kasztelan miń­
ski 53
Heidenstein Reinhold, sekretarz
królewski, kronikarz 17, 40, 46,
57, 128, 379, 384
Henryk III Walezy, król Polski,
potem Francji 23, 25—30, 32,
44, 56, 158, 206, 380
Henryk IV, król Francji 153, 188
Herbst Stanisław 382
Herburt Jakub, teść hetmana Żół­
kiewskiego 78
Herburt Jan, chorąży lwowski,
szwagier hetmana Żółkiewskie­
go 50—52, 59, 62, 78, 79
Herburt Jan, kasztelan sanocki 25
Herburt Jan Szczęsny, starosta wi-
27 — J. Besala
INDEKS OSÓB
szneński i mościcki 163, 172—
—177, 289
Herburt Mikołaj, wojewoda ruski
85
Herburt Szczęsny, strażnik koron­
ny 94, 98
Herburtowie 58
Herburtówna Anna zob. Zamoy­
ska Anna
Herburtówna Dorota zob. Zebrzy­
dowska Dorota
Herburtówna Regina zob. Żół­
kiewska Regina
Hermogen, patriarcha moskiewski
254, 257, 263
Heuter Pontus, humanista 17
Hilchen Dawid, sekretarz królew­
ski, pisarz ziemi wendeńskiej
152. 153
Hirschbcrg Aleksander 198, 381
Hołubek Gabriel, rotmistrz 66. 69.
71, 72
Hommonay Gyórgy, magnat wę­
gierski 305, 348
Horacy (Ouii.tus Horatius Flaccus)
17, 367
Horn Everhard, generał 231, 233,
237, 238
Horn Maurycy 383
Hruszewski Michajlo 381
Humnicki Ignacy 375
Unicka Maria 375
Islam 1 Girej, chan tatarski 63
Iwan, syn Iwana IV 184
Iwan IV Groźny, car rosyjski 22,
34—38, 42, 45, 53, 181—184,
186, 187, 191, 196, 370
lwoń Mikołaj, komendant Choci­
mia 322. 373
Jabłonowscy 126
417
INDEKS OSÓB
Jabłonowski, zagończyk 142
Jagiellonowie 20, 56, 65, 178, 183,
184, 194, 318
Jan 111 Sobieski, król Polski 9, 11,
285, 374, 375
Jan III Waza, król Szwecji 80, 136
Jan Zygmunt Hohenzollern, elek­
tor brandenburski, książę pruski
269
Janiszewska-Mincer Barbara 382
Janusz z Chorwacji, sługa Jana Tę-
czyńskiego 29
Jazłowieccy 12
Jazłowiecki Mikołaj, rotmistrz,
starosta śniatyński 37, 54, 118
Jelecki, kniaź 242
Jeremiasz Mohyła, hospodar moł­
dawski 97, 98, 100, 124, 126—
—129, 131, 134, 300, 304
Jerzy Fryderyk, margrabia Ans-
bach, regent księcia Prus 33
Jerzy Rakoczy, książę Siedmiogro­
du 348, 349
Jewłaszewski Teodor, pamiętni-
karz 385
Jocher Adam 384
Jordan Spytek, rotmistrz 33, 46
Kalinowski Walenty, generalny
starosta podolski 108, 332, 354,
359, 361, 362
Kalwin Jan 164
Kantymir, murza 149, 311, 322,
330—332, 356, 357, 363, 365,
366
Karchowski Andrzej, dowódca
harcowników 71
Karmański Jerzy, uczestnik posel­
stwa po Henryka Walezego 24
Karnkowski Stanisław, prymas 27,
56, 60, 64, 83—85, 88—90, 130,
138, 154
418
Karol Habsburg, arcyksiążę, bi­
skup wrocławski 345
Karol IX, król Francji 23, 27, 30
Karol IX Sudermański, król Szwe­
cji 136—138, 140, 145, 200, 210,
308
Karwacki, przywódca konfedera­
tów 293, 294
Kasper Grazziani (Gratiani), ho­
spodar mołdawski 347, 352, 355,
357, 361, 362
Katarzyna, żona Wasyla Szujskie­
go 271
Katarzyna Jagiellonka, królowa
Szwecji 67
Katarzyna Medycejska, królowa
Francji 23, 27, 28
Katon (Marcus Porcius Cato Maior
Censorius), rzymski mąż stanu,
pisarz 324
Kazanowski Marcin, hetman polny
koronny, wojewoda podolski
226, 233, 236, 256, 314, 354, 366
Kazanowski Zygmunt, podkomo­
rzy koronny, pułkownik 144
Kazimierz III Wielki, król Polski
10
Kazimirski Mikołaj, poseł woje­
wództwa krakowskiego 52, 58
Kącki, konfederat 294
Kersten Adam 383
Kinost Szymon, mieszczanin lwow­
ski 36
Kisiel Adam, wojewoda kijowski
271
Klemens VIII (Ippolito Aldobran-
dini), papież 108, 188
Kmita Piotr, marszałek w. koron­
ny, wojewoda krakowski 9
Kobierzycki Stanisław, kronikarz
384
Kochanowski Jan 17, 31
Koczanowski, bojar 95
Konarski Adam, biskup poznański
24
Konaszewicz Sahajdaczny Piotr,
hetman kozacki 275, 323, 351
Koniecpolska Katarzyna z Żół­
kiewskich, córka hetmana 79,
120, 152, 285, 293, 308
Koniecpolska Marcjanna z Daniło-
wiczów, pasierbica córki hetma­
na Żółkiewskiego, Zofii 319
Koniecpolski Aleksander, rot­
mistrz husarski, wojewoda sie­
radzki 69, 71, 187
Koniecpolski Andrzej, syn Stani­
sława i Katarzyny 308
Koniecpolski Stanisław, hetman
polny koronny, hetman w. ko­
ronny, kasztelan krakowski, zięć
hetmana Żółkiewskiego 285,
293, 294, 308, 314, 316, 328, 338,
346, 349, 354, 359—362, 366,
368, 380
Konopczyński Władysław 19, 322,
381
Konopnicka Maria 376
Konstancja Habsburżanka, królo­
wa Polski, druga żona Zygmunta
III 154, 158, 159, 163, 164, 171,
173, 345, 348
Konstanty Mohyła, hospodar moł­
dawski 97, 300, 301
Kopyciński Szymon, rotmistrz hu­
sarski 236
Korecka Katarzyna z Mohyłów 300
Korecki Samuel, książę 300, 304—
—308, 314. 318, 319, 328, 332,
354, 359, 361, 363, 373
Korniakt Konstanty, kupiec lwow­
ski, uszlachcony 294
Korzon Tadeusz 240, 381
Kosiński Krzysztof, szlachcic pod­
27*
INDEKS OSÓB
laski, przywódca powstania ko­
zackiego 93, 105—107
Kossecki, kniaź 42
Kostka Jan, wojewoda sandomier­
ski 318
Kostomarow Nikołaj 229, 381
Kotarski Henryk 383
Kowalkowski, rotmistrz 360
Kozłowski Stanisław Gabriel 379
Krasowski Jan, zw. Domino, bła­
zen Katarzyny Medycejskiej 28
Krempski Krzysztof, ataman ko­
zacki 116
Kretkowski Jan, namiestnik chorą­
gwi 40
Krypjakiewicz Iwan 381
Kryski Feliks, kanclerz w. koronny
171, 202, 213, 220, 248, 256, 267,
270, 314, 326
Kryski Stanisław, kasztelan racią-
ski 25
Ksenia, córka Borysa Godunowa
192, 195
Ksenofont, historyk grecki 286
Kserkses I, król perski 285
Kuchowicz Zbigniew 382
Kudelka Franciszek 241
Kulesza Piotr, kapelan 166. 168,
220, 234, 250
Kurcewicz Dymitr, zw. Bułyhą,
kniaź, podstarości białocerkiew-
ski 105
Lanckoroński Przecław, starosta
chmielnicki 104
Lapunow Prokop, wojewoda ria-
zański 263, 273
Lapunow Zachary, bojar 243, 253
La Rochefoucauld Franęois de,
książę de Marcillac 372
Laureo Vincenzo, nuncjusz papie­
ski 162
419
IN D EK S OSÓB
Lecnicki Czesław 382
Lenicki, żołnierz 273
Leonidas, król Sparty 286
Lepszy Karol 381, 384
Leszczyński Andrzej, wojewoda
brzesko-kujawski 155
Leśnicki Wiktor, żołnierz 173
Leśniowolski Marcin, kasztelan
podlaski 57, 67
Lippomanc Girolamo, poseł we­
necki 162
Lipsius (Joest Lips) Justus, huma­
nista 18
Lipski Andrzej, podkanclerzy,
kanclerz w. koronny 327, 348,
368 ' miecki 25, 27, 28, 3(1—33
Lisowski Aleksander Józef, twórca
oddziałów lisowczyków 203
Lubaszewska Antonina 374, 383
Lubieniecki Andrzej 384
Lubomirscy 11
Lubomirski Stanisław, wojewoda
i starosta generalny krakowski
332
Lubomirski Tadeusz 299, 383
Ludwik II Jagiellończyk, król
Czech i Węgier 20, 321
Ludwik XIII, król Francji 370
Ludwik XIV, król Francji 167
Łaski Olbracnt, wojewoda sieradz­
ki 25, 92
Łaski Stanisław, wojewoda sie­
radzki, teoretyk wojskowości 18
Łaszcz Piotr, rotmistrz, poseł sej­
mowy, rokoszanin 171, 173
Łaszcz Samuel, strażnik koronny
319
Łempicki Stanisław 382
Łoboda Grzegorz, ataman kozacki
107—l i i , 113, H6
Łoziński Władysław 11, 381
420
Łubieński Stanisław, biskup płoc­
ki, kronikarz 161, 384
Machiavelli Niccoló 160, 202
Maciej, cesarz rzym.-niemiecki 344
Maciej z Miechowa (Miechowita),
medyk Zygmunta I, historyk 277
Maciejowski Bernard, kardynał,
prymas 163, 176, 193
Maciszewski Jarema 94, 165, 382,
384
Majewski Ryszard 382, 383
Maksymilian Habsburg, arcyksiążę
64—74 , 83—85 , 88 , 89
Maksymilian II, cesarz rzym.-nie­
Malaspina Germanico, nuncjusz
papieski 88, 90, 124, 137
Malewska Hanna 383
Marchocki Mikołaj Ścibor, rot­
mistrz, starosta czchowski, pa­
miętnikarz 216, 385
Maria Grigoriewna, carowa rosyj­
ska, żona Borysa Godunowa 192
Maria (Marta) Fiodorowna, caro­
wa rosyjska, szósta żona Iwa­
na IV 186
Marcillac, książę de zob. La Ro-
chefoucauld Franęois
Maryna Mniszchówna zob. Mnisz­
chówna Maryna
Maskiewicz. Samuel, podwojewo-
dzi nowogródzki, pamiętnikarz
196, 216, 235, 239, 250, 263, 291,
333, 385
Mehmed III Girej, chan tatarski 312
Miaskowski Wojciech, agent het­
mana Żółkiewskiego 288
Michał Korybut Wiśniowiecki,
król Polski 19
Michał III Romanow, car rosyjski
271,274, 290, 296
Michał Waleczny, hospodar woło­
ski 97, 98, 100, 110, 123—135,
138, 308
Mickiewicz Adam 337
Miechowicki (Miechowiecki) Mi­
kołaj, dowódca wojsk Dymitra
Samozwańca II 198, 199
Mikołaj II Patrascu, hospodar wo­
łoski 124
Mielecki Mikołaj, wojewoda po­
dolski, hetman w. koronny
318
Minin Kuźma, kupiec, przywódca
powstania antypolskiego 273
Miniszewski Józef Aleksander
(pseud. Starża) 379
Mniszchowie 187, 188
Mniszchówna Maryna, carowa ro­
syjska 188, 193— 195, 197, 199,
200, 216, 217, 219, 225, 252, 262,
268, 272, 274, 275
Mniszech Jerzy, wojewoda sando­
mierski 11, 19, 39, 130, 187—
—190, 192, 194, 195, 197, 199,
200, 268, 287
Mniszech Mikołaj, starosta łukow­
ski 19
Mniszech Stanisław, starosta lwow­
ski 295
Modzelewski, żołnierz 261
Mohyła Aleksander zob. Aleksan­
der V Mohyła
Mohyła Bogdan, syn Jeremiasza
97, 300
Mohyła Gabriel zob. Gabriel Mo­
hyła
Mohyła Jeremiasz zob. Jeremiasz
Mohyła
Mohyła Konstanty zob. Konstanty
Mohyła
Mohyła Szymon zob. Szymon Mo­
hyła
IN D EK S OSÓB
Mohyłowa Elżbieta z Csomortha-
nich, żona Jeremiasza 304j 305
Mohyłowie 149, 300, 302, 303, 306,
307
Mojżesz, przywódca Szeklerów 131
Mołczanow Michał, rzekomy Dy­
mitr 197, 251
Monluc Jean de, biskup Walencji
23
Mścisławski Fiodor, kniaź 190,
246, 250, 252, 254, 258, 259
Muchanow Paweł 384
Muhammed III, sułtan turecki 100,
131
Myszkowski Zygmunt, margrabia
Gonzaga, marszałek w. koronny
155, 164, 175
Nagielski Mirosław 358, 385
Nalewajko Semen, ataman kozacki
99, 106—113, 116, 118, 295
Napoleon I 9, 227, 277, 372
Napolski Piotr, wierszopis 374
Niedorowicz-Borodowka Jacek,
ataman kozacki 351
Niedźwiecki Mikołaj 381
Niemcewicz Julian Ursyn 375, 379
Niemirycz Samuel, szlachcic z Ki­
jowskiego 342
Niemojewski Stanisław, podstoli
koronny, pamiętnikarz 385
Niesiecki Kasper, heraldyk 12, 384
Niewiadomski, rotmistrz 257
Niewiadorowski (Niewiarowski)
Szczęsny Feliks, rotmistrz, staro­
sta malborski 231
Nowak Baba, dowódca serbski w
służbie tureckiej 128—130, 132
Nowodworski Bartłomiej, kawaler
maltański 215
Ochmann Stefania 382
421
INDEKS OSÓB
Odrzywolski Jan, strażnik koronny
357
Ogiński Bohdan, podkomorzy
trocki 115
Oktawian August, cesarz rzymski 34
Oleśnicki Mikołaj, wojewoda lu­
belski 195
Opalińscy 45
Opaliński Andrzej, marszałek w.
koronny, starosta generalny
wielkopolski 23, 46, 67, 68, 73,
90
Opaliński Łukasz, marszałek w.
koronny, wojewoda rawski 218,
368
Orgelbrand Samuel 380
Orzechowski Paweł, uczestnik po­
selstwa po Henryka Walezego 24
Orzechowski Stanisław, kanonik
przemyski, pisarz 83, 137, 138
Orzelski Świętosław, starosta ra­
dziejowski, kronikarz 286, 384
Osiński Marcin 381
Osman II, sułtan turecki 351, 357,
367
Ossoliński Zbigniew, wojewoda
sandomierski 298, 307, 327, 331,
385
Ostrogscy 102, 103, 105, 149, 150
Ostrogski Janusz, książę, wojewo­
da wołyński, kasztelan krakow­
ski 170, 190, 311, 332, 333
Ostrogski Konstanty Wasyl, ksią­
żę, marszałek ziemi wołyńskiej,
wojewoda kijowski 103, 107
Ostromęcki Jan, dowódca artylerii
41
Ostroróg Jan, kasztelan poznański,
wojewoda poznański 189
Ościk Hrehory, dworzanin hospo-
darski, stracony za zdradę stanu
45, 177
422
Otriepiew (Otriepiej) Grigorij,
mnich 186, 191
Otwinowski Samuel, sekretarz kró­
lewski, tlumacz-orientalista 351
Ożga Piotr, referendarz koronny,
starosta trembowelski 308, 347,
351
Pacelli Asprilio, kapelmistrz kró­
lewski 103
Pajewski Janusz 382
Palczowski Paweł, podróżnik, pi­
sarz 209
Panczenko A. N. 277
Papee Fryderyk 379
Paprocki Bartosz, heraldyk 12, 384
Pasek Jan Chryzostom 51
Paskiewicz Iwan, książę warszaw­
ski 265
Paszkow, uczestnik powstania Bo-
łotnikowa 197
Paszkowski Marcin, pisarz religij­
ny, orientalista, tłumacz 210, 373
Patrascu Mikołaj zob. Mikołaj II
Patrascu
Pauli Żegota 384
Paweł V (Camillo Borghese), pa­
pież 151, 194, 213, 220, 344
Paweł zw. Szczęśliwym, burmistrz
Żółkwi 283
Pawiński Adolf 385
Peliczka, żołnierz 129
Pękoslawski Prokop, przywódca
rokoszu 163
Pękoslawski Stanisław, rotmistrz,
starosta malborski i sandomier­
ski 66, 67, 69, 71, 72
Piasecki Paweł, biskup przemyski,
kronikarz 63, 322, 328, 384
Piaskowski, dowódca oddziału Ko­
zaków 233
Pietrzak Jerzy 382
Pietraszka, samozwaniec, domnie­
many syn Fiodora I 197, 198
Piłsudski Józef 376
Piotr, święty 135
Piotr, zw. Niedźwiadkiem,^samo­
zwaniec, domniemany syn Fio­
dora I 197
Piotr 1, car rosyjski 272, 278
Piotr IV Raresz, hospodar moł­
dawski 129
Piotrkowski Temryk, rotmistrz 33
Piotrowski Jan, sekretarz królew­
ski, kanonik gnieźnieński, pa-
miętnikarz 38, 40, 385
Pizarro Francisco, konkwistador
209
Plewczyński Marek 383
Płatonow Siergiej 381
Ploski, rotmistrz 110
Pobiedziński Wacław, przywódca
konfederatów 289
Podhorodecki Leszek 380
Polanowski, komendant Chocimia
129
Polkowski Ignacy 385
Poniatowska Anna z Ziemeckich,
lv. Stadnicka 295
Poniatowski Ludwik, szlachcic 295
Poniatowski Józef, książę 376
Pontusson de la Gardie Jakub, do­
wódca najemnych oddziałów
szwedzkich 141, 142, 225, 227,
231—238, 249
Porycki Samuel, książę 233, 234,
236, 332, 333
Possevino Antonio, nuncjusz pa­
pieski 38, 40
Potoccy 11, 128, 131, 222—224,
226, 244, 247, 259, 261, 276
Potocka Anna z Mohyłów, lv.
Przerembska, 2v. Czarnkowska,
3v. Myszkowska 300
INDEKS OSÓB
Potocki Andrzej, kasztelan kamie­
niecki 174
Potocki Jan, pisarz polny koronny,
wojewoda bracławski 98, 100,
174, 178,222,223,226, 228,251,
264, 265
Potocki Jakub, kasztelan kamie­
niecki, wojewoda bracławski 69,
130—132, 174, 226, 265
Potocki Mikołaj, hetman w. ko­
ronny, kasztelan krakowski 361
Potocki Stefan, pisarz polny koron­
ny, wojewoda bracławski 144,
226, 250, 300—303, 306, 312,
313
Pożarski Dmitrij, kniaź 273
Prepostvary Balint, dowódca
wojsk węgierskich pod Byczyną
68, 70, 72
Pretwicz Bernard, starosta barski
i czerkaski 104
Prochaska Antoni 157, 380, 384
Przerębski (Przerembski) Maksy­
milian, kasztelan sieradzki, wo­
jewoda łęczycki 300
Przerębski Stanisław, rotmistrz,
starosta radoszycki i opaczyński
71
Przyjemski Stanisław, rotmistrz,
marszałek w. koronny 40
Puszkin Aleksandr 181, 265
Raczyński Edward 384
Radu Mihnea, hospodar wołoski
i mołdawski 306, 309, 322
Radu Serban, hospodar wołoski
134
Radziwiłł Janusz, podczaszy litew­
ski, kasztelan wileński 163, 170,
171, 174, 175, 177
Radziwiłł Krzysztof Mikołaj zw.
Piorunem, hetman w. litewski,
423
INDEKS OSÓB
wojewoda wileński 42, 107, 112,
139, 140, 146, 189
Radziwiłł Mikołaj Krzysztof zw.
Sierotką, marszałek w. litewski,
wojewoda wileński i trocki 112,
189
Rakoczy Jerzy zob. Jerzy Rakoczy
Rangoni Claudio, nuncjusz papie­
ski 193, 217
Raresz Piotr zob. Piotr IV Raresz
Remiski, szlachcic 327
Rogowski Walenty, dowódca li-
sowczyków 348, 349, 354, 360
Romadanowski Grigorij, kniaź 257
Romanow Fiodor zob. Filaret
Romanowowie 184, 186, 220
Roztocki, rotmistrz 360
Rozwan Stefan zob. Stefan Roz-
wan
Różyński Cyryl, książę 110—112,
150
Różyński Roman, książę 198, 199,
205, 216, 219, 224, 225
Rudolf II, cesarz rzym.-niemiecki
58, 66, 73, 74, 94, 96, 107, 108,
123, 125, 131, 132
Rudziński, żołnierz 173
Rudzki Bartosz, rotmistrz chorą­
gwi kozackiej 257
Rury ko wieże 200, 206
Rzewuski Wacław, hetman w. ko­
ronny, pisarz 374
Rzońca Jan 382
Rykaczewski Erazm 384
Sapiecha Jan Piotr, rotmistrz, sta­
rosta uświacki 198—200, 216,
224, 225, 244, 245, 250, 252, 253,
256, 272, 286, 289, 385
Sapieha Lew, kanclerz w. litewski,
hetman w. litewski 147, 185,
187, 191, 199, 202—204, 206,
424
207, 211, 217—224, 240, 246,
247, 256, 258, 259, 274, 276, 298,
299, 328
Sapiehowie 186
Sapieżyna Halszka (Elżbieta) z Ra­
dziwiłłów, żona Lwa 221, 246,
247
Sarnicki Jan, uczestnik poselstwa
po Henryka Walezego 24
Sarnicki Stanisław, wojski krasno­
stawski, polemista kalwiński 24
Sasko, watażka 113
Sas-Zubrzycki Jan 381
Sawaszkiewicz Leopold 277
Sawuła Matwiej, ataman kozacki
110, 111, 113
Scypion Afrykański (Publius Cor-
nelius Scipio Aemilianus Africa-
nus Minor), wódz rzymski 67
Serczyk Władysław 104, 383, 385
Serwański Maciej 380
Siarczyński Franciszek 328, 381
Siemieński Józef 384
Sieniawscy 12, 330, 332
Sieniawski Adam Hieronim, pod­
czaszy koronny, starosta jawo­
rowski 332, 341
Sienieński Jakub, przywódca roko­
szu 163
Sienieński Krzysztof, wojewoda
podolski 361, 362
Sienkiewicz Henryk 376
Silnicki Zbigniew, przywódca kon­
federatów 289
Simonetta Francesco, nuncjusz pa­
pieski 222
Sinan pasza, wezyr turecki 81, 97,
100
Skarga Piotr (właśc. Piotr Powę-
ski) 17, 65, 153, 162, 167, 221,
329, 346
Skinder (Iskender) pasza, wezyr
turecki 306—308, 320, 329, 330,
332, 334, 337, 347, 352, 355—
—357, 363—365, 367
Skipor, konfederat 294
Skopin Szujski Michaił, wódz ro­
syjski 199, 210, 211, 224, 225,
227
Słotwiński Konstanty 383
Słupski Wawrzyniec zw. Bandurą,
sędzia bydgoski 23
Sobieska Teofila z Daniłowiczów,
wnuczka hetmana Żółkiewskie­
go 285
Sobieski Marek, wojewoda lubel­
ski 36, 65, 66, 131—133, 139,
155
Sobieski Wacław 381, 382, 384
Sokołowski August 381, 384
Solikowski Jan Dymitr, arcybiskup
lwowski, pisarz 49, 52, 54, 55,
85, 96, 286, 384
Sołtykow Iwan, bojar 243, 256
Sołtykow Michaił, bojar 220
Spasowicz Włodzimierz 384
Spieralski Zdzisław 382
Stadniccy 12, 45, 50, 197
Stadnicki Adam, kasztelan kaliski,
wojewoda przemyski 268
Stadnicki Marcin, kasztelan sano­
cki 49, 290
Stadnicki Stanisław zw. Diabłem,
rotmistrz, starosta zygwulski 37,
49, 50, 68—70, 72, 156, 163, 164,
167, 168, 171,212,218,219, 295
Stanisław, święty 177, 377
Stanisław ze Lwowa, medyk het­
mana 79, 109, 229, 259
Starnawski Jerzy 385
Starowolski Szymon, kanonik kra­
kowski, polihistor 385
Starzechowski Jan, wojewoda po­
dolski 19
INDEKS OSÓB
Steblau Eryk Lassota von, poseł
cesarski 107
Stefan I Batory, król Polski 9, 14,
15, 29, 32—38, 42—50, 52—58,
62, 67, 83, 85, 89, 92, 100, 104,
123, 126, 134, 138, 140, 141, 177,
178, 186, 196, 206, 211, 214, 215,
270, 313, 318, 339, 379, 380, 383
Stefan Bocskay, książę Siedmio­
grodu 134
Stefan Rozwan, hospodar mołdaw­
ski 97, 98, 100
Stefan VII Tomsza, hospodar moł­
dawski 92
Stefan IX Tomsza, hospodar moł­
dawski 297, 301—305, 306, 313
Stefanowska Zofia 380
Struś Jerzy, starosta bracławski,
kasztelan halicki 111
Struś Mikołaj, starosta chmielnicki
115, 133, 150, 175, 233, 234, 236,
259, 263, 354, 360
Stryjkowski Maciej, kanonik kapi­
tuły żmudzkiej, historyk, wier­
szopis 277
Sukkubej, murza 314
Sulejman (Soliman) Wspaniały,
sułtan turecki 91, 92
Sułowski Stanisław, sekretarz kró-
, lewski 176
Suwara Franciszek 381
Suworow Aleksandr, feldmarsza­
łek rosyjski 265
Swoszowski Jan, pisarz ziemi
lwowskiej 308
Symoniusz Szymon, medyk Stefa­
na Batorego 54
Syreński Szymon (Syreniusz), bo­
tanik 278
Syrokomla Władysław (właśc. Lu­
dwik Kondratowicz) 384
Szachowscy 220
425
IN DEKS OSÓB
Szachowski Grigorij, kniaź 197
Szafraniec Stanisław, wojski kra­
kowski, wojewoda sandomierski
47, 64
Szczucki Jerzy, starosta halicki 331
Szein Michaił, bojar, komendant
Smoleńska 214, 247, 256, 266
Szelągowski Adam 381
Szemberg Teofil, dowódca artylerii
360, 362, 373, 385
Szeremietiew Fiodor, kniaź 224,
246
Szeremietiew Piotr, kniaź 275
Szujscy 184, 193, 195—197, 199,
215, 220, 256, 257, 272, 375
Szujski Dmitrij, wódz rosyjski 199,
225, 227—232, 236—240, 242—
—245, 257, 259, 268—272, 308
Szujski Iwan, wódz rosyjski 38, 41,
42, 143, 243, 245, 257, 259,
268—272
Szujski Wasyl zob. Wasyl IV Szuj­
ski
Szupcrski Stanisław 381
Szymon, kapelan 366
Szymon Mohyla, hospodar moł­
dawski 97, 134, 305, 306
Szymonowie Szymon 17, 151, 161,
285, 367
Szyszkowski Marcin, biskup krako­
wski 330
Śliwiński Artur 379, 380
Ślusarczyk Walenty 94
Świejkowski Hipolit 375
Świętosławski Jan, marszałek izby
poselskiej 341
Tacyt (Publius Cornelius Tacitus)
233
Tarłowie 197
Tarnowski Jan, referendarz koron­
426
ny, arcybiskup gnieźnieński 86,
187
Tarnowski Jan Amor, hetman w.
koronny, kasztelan krakowski 9,
17, 120, 127
Tarnowski Jan Gratus, rotmistrz
królewski, kasztelan żarnowski
156
Tarnowski Stanisław, kasztelan
sandomierski 64, 332, 333
Tatiszczew Michaił, bojar 196
Tazbir Janusz 380, 382, 385
Telatowski, żołnierz 40
Telepniew Wasyl, diak 246
Telepniewowie 182
Temiszowski Jan, paroch 281
Teofanes, patriarcha jerozolimski
324
Tęczyński Andrzej, wojewoda kra­
kowski 64, 65, 318
Tęczyński Jan, podkomorzy kra­
kowski, kasztelan wojnicki 25,
29, 51
Theiner Augustin 384
Tomasz z Akwinu, ojciec Kościoła
135
Tomsza Stefan zob. Stefan VII
Tomsza, Stefan IX Tomsza
Trojekurowie 220
Trubeccy 220
Trubecki Dmitrij, kniaź 272
Truskowski, porucznik 273
Trzaska, komendant Suczawy 129
Trzebieński Aleksander, podko­
morzy lwowski 308
Twardowski Samuel ze Skrzypny,
poeta, historyk, tłumacz 374
Tylicki Piotr, podkanclerzy w. ko­
ronny, biskup kujawski 53, 78,
86, 155
Tyszkiewicz Janusz, wojewoda wi­
leński 361
Tyszkowski Kazimierz 379, 381
Uberowicz Bartłomiej, burmistrz
Lwowa 342
Uchański Jakub, prymas 23, 31
Ugnande Dawid, poseł cesarski
124
Urowiecki Mikołaj, rotmistrz,
podstarości krakowski 47—49,
69, 168, 260
Urusow Piotr, kniaź 262
Valois de, książę d’Anjou zob.
Henryk III Walezy
Varbarese Ambroży zw. Przychyl­
nym, architekt 281
Vigener Blaise, sekretarz Henryka
Walezego 102, 103
Wachowski, rotmistrz 360
Wakowski (Awak) Jan, nobilito­
wany Ormianin 109, 110
Wallenstein Albrecht Wenzel Eu-
sebius von, książę Frydlandu 120
Wapowski Andrzej, kasztelan
przemyski 29, 59
Warus (Publius Quintilius Varus),
wódz rzymski 368
Wasiczyński, dowódca chorągwi
236
Wasyl IV Szujski, car rosyjski 38,
185, 190, 192, 193, 196, 197—
—199, 200, 201, 206, 210, 215,
225, 242—245, 256, 257, 259,
268—272
Wąsowicz Wacław, rotmistrz 63
Wejer (Wejher) Ludwig, dowódca
chorągwi kozackiej 208
Wereszczyński Józef, biskup ki­
jowski 106
Wielewicki Jan 384
Wimmer Jan 230, 382, 385
IN D EK S OSÓB
Winckelbruch Hans, dowódca za-
ciężnych wojsk niemieckich 33
Wiskowaty Iwan, diak 182
Wisner Henryk 383
Wiśniowieccy 103, 186, 332
Wiśniowiecka Maria z Mohyłów,
lv. Potocka, 2v. Firlejowa 300
Wiśniowiecka Regina z Mohyłów,
żona Michała 300
Wiśniowiecki Adam, książę 186,
198, 219
Wiśniowiecki Aleksander, książę,
starosta czerkaski 106
Wiśniowiecki Dymitr zw. Bajdą,
dzierżawca woniaczyński 92, 104
Wiśniowiecki Jeremi Michał, ksią­
żę, wojewoda ruski 92
Wiśniowiecki Konstanty, książę,
wojewoda ruski 197
Wiśniowiecki Michał, książę, staro­
sta owrucki 187, 300, 304,305,307
Witowski Stanisław, wojski par-
czowski 206
Witkowski Stanisław, wierszopis,
tłumacz 373
Władysław III Warneńczyk, król
Polski 321
Władysław IV Waza, król Polski
87, 157, 158, 202, 206, 220—222,
240, 242, 244, 246, 247, 249—
—251, 255, 256, 259, 261—264,
271, 274, 275, 289, 291, 296, 297,
306, 310, 320, 322, 323, 345, 354,
371
Własiew Atanazy, poseł Dymitra
Samozwańca 193
Włodkowa Katarzyna ze Stadnic­
kich 47
Wolski Piotr, kanclerz w. koronny
32
Wołucki Stanisław, podkomorzy
koronny, kasztelan rawski 328
427
INDEKS OSÓB
Wotujew Grigorij, wódz rosyjski
196, 228—230, 232, 239, 240,
242—244
Woronicz Mikołaj, rotmistrz 271
Woroniecki Stefan Jakub, biskup
kijowski 64, 73
Wójcik Zbigniew 382
Wrzeszcz, rotmistrz 331, 360
Wysocki Andrzej, wojski buski 13,
14, 79
Zadzik Jakub, kanclerz w. koronny
274, 347
Zaliwski Jan, przywódca konfede­
ratów 289
Zamoyska Anna z Herburtów,
matka Jana, kanclerza 79
Zamoyska Gryzelda z Batorych,
trzecia żona Jana, kanclerza 43
Zamoyska Halzuchna, córka Jana,
kanclerza 62
Zamoyska Katarzyna z Radziwił­
łów, druga żona Jana, kanclerza
62
Zamoyska Katarzyna z Ostrog-
skich, żona Tomasza 352
Zamoyski Jan, kanclerz w. koron­
ny, hetman w. koronny 16, 17,
19, 21—24, 26, 30—33, 35—50,
52—59, 62—101, 105—110, 113,
119, 121—128, 130—136, 138—
—149, 155—161, 163—167, 177,
178, 187, 189, 191,203, 204, 206,
212, 215, 216, 223, 231, 260, 285,
295, 300, 305, 309, 320, 322, 326,
328, 346, 356, 363, 369, 371, 380
Zamoyski Jan, strażnik koronny 149
Zamoyski Stanisław, marszałek
nadworny koronny, starosta beł­
ski 18
Zamoyski Tomasz, wojewoda ki­
jowski, kanclerz w. koronny 285,
428
313, 328, 330—334, 352, 365,
368, 373
Zaporski Jerzy, uczestnik posel­
stwa po Henryka Walezego 24
Zarucki Jan (Zarudzki Iwan),
przywódca kozacki 199, 252,
272, 274
Zaslawscy 102
Zasławski Janusz, wojewoda wo­
łyński 342
Zawisza Melchior, koniuszy Jana
Zamoyskiego 40
Zbarascy 103, 233, 298, 315, 317—
—322, 324—330, 332, 333, 339,
341, 349, 380
Zbaraski Janusz, książę, wojewoda
bracławski 37, 39, 107, 149, 150,
171, 317
Zbaraski Jerzy, książę, podczaszy
koronny, kasztelan krakowski
131, 288, 317, 318, 323, 327, 332,
339, 341
Zbaraski Krzysztof, książę, koniu­
szy w. koronny, starosta kamie­
niecki 131, 219, 317—319, 328,
331—333, 339, 341
Zborowscy 28, 32, 45—52, 55—65,
73
Zborowski Aleksander, starosta
międzyrzecki 200, 227, 229, 233,
237, 256, 274, 288, 290, 292, 334
Zborowski Andrzej, marszałek na­
dworny koronny, kasztelan sanoc­
ki i biecki 46, 52, 68, 70—73
Zborowski Jan, hetman nadworny,
kasztelan gnieźnieński 26, 32,
33, 46, 52, 59, 60
Zborowski Krzysztof, podczaszy
koronny, radca cesarski, banita
45, 46, 48, 52, 57, 66
Zborowski Samuel, rotmistrz kró­
lewski, banita 29, 32, 46—48, 51,
52, 56, 163, 177, 227, 294, 298,
307, 324, 334, 373
Zebrzydowska Dorota z Herbur­
tów, szwagierka hetmana Żół­
kiewskiego 79
Zebrzydowski Mikołaj, wojewoda
krakowski 42, 44, 65, 67, 79, 84,
85, 87, 88, 90, 94, 151, 155, 156,
160, 161, 163, 164, 166, 167,
169—177, 188, 194, 201, 206
217, 218, 223, 290
Zenowicz Krzysztof, wojewoda
brzeski 109
Zimorowic Józef Bartłomiej, poeta
350
Złotopolski Abraham, porucznik
husarzy 362, 366
Zygmunt I Batory, książę Siedmio­
grodu 100,123
Zygmunt Luksemburski, cesarz
rzym.-niemiecki 57
Zygmunt I Stary, król Polski 77
Zygmunt II August, król Polski 16,
18, 19, 28, 60, 158, 178, 187,
188, 270
Zygmunt III Waza, król Polski 56,
61, 64—68, 73, 74, 78, 80, 81,
83—91, 97, 98, 101, 108— 111,
113, 118, 119, 121—125, 127,
128, 130, 136, 137, 139, 146, 147,
149, 151—160, 162—178, 186—
—191, 193, 194, 199, 201—211,
213—226, 236, 240, 242, 245—
—248, 250—256, 258—261,
264—274, 276, 281, 287, 288,
290—304, 307—310, 313, 315,
316, 318—322, 325—332, 334—
—338, 341, 344—354, 356, 361,
363, 368, 370, 380
Żeromski Stefan 376, 383
Żółkiewscy 11—15, 21, 36, 43, 50,
INDEKS OSÓB
62, 63, 78, 103
Żółkiewska Anna z Sokołów, dru­
ga żona Stanisława 14
Żółkiewska Elżbieta, lv. Herbur-
towa, 2v. Krzeczkowska, trzecia
żona Stanisława 14
Żółkiewska Katarzyna zob. Bała-
banowa Katarzyna, Koniecpol-
ska Katarzyna
Żółkiewska Regina z Herburtów,
żona hetmana 78, 79, 109, 119,
120, 147, 151,281,283,285,292,
314, 335, 346, 352, 365, 367
Żółkiewska Zofia zob. Daniłowi-
czowa Zofia
Żółkiewska Zofia z Lipskich,
pierwsza żona Stanisława, matka
hetmana 13, 14
Żółkiewski Adam, oboźny koronny,
bratanek hetmana 237, 242, 319
Żółkiewski Jan, stryj hetmana 12
Żółkiewski Jan, starosta rubie-
szowski, jaworowski, kałuski,
syn hetmana 28, 79, 120, 151,
152, 281,284, 285, 293, 294, 314,
345, 360, 366, 368
Żółkiewski Łukasz, bratanek het­
mana 360
Żółkiewski Marcelin, stryj hetma­
na 12
Żółkiewski Mikołaj, dziad hetma­
na 12
Żółkiewski Mikołaj, podkomorzy
lwowski, brat hetmana 13, 33,
36, 49, 50, 62
Żółkiewski Stanisław, wojewoda
ruski, ojciec hetmana 12—18,
32, 36—38, 43, 49, 54, 55, 61,
62, 77—79
Żółkiewski Tomasz, stryj hetmana
12
Żurkowski Stanisław 385
SPIS ILUSTRACJI

1. Nie określony malarz, portret Stefana Batorego, 2 pot. XVI w. Do

1939 r. wt. prywatna, zaginiony. Fot. J. Ryś.
2. Nie określony malarz polski, portret Stanisława Żółkiewskiego (1606?)
Warszawa, Muzeum Narodowe, Dział Dokumentacji. Fot. H. Romano­
wski.
3. Giacomo Franco, portret Jana Zamoyskiego. Miedzioryt, przed 1620.
Warszawa, Gabinet Rycin BUW. Fot. U. Balcerzak.
4. Nic określony malarz, piechota zaporoska, XVII w. Warszawa, Zbiory
Muzeum Wojska Polskiego. Fot. Ż. Górna.
5. Oddział hajduków. Fragment fryzu przedstawiającego wjazd Zygmun­
ta III z arcyksiężniczką Konstancją do Krakowa w 1605 r. Akwarela
z gwaszem i temperą, ok. 1606 r. Warszawa, Zbiory Zamku Królewskie­
go Fot. S. Stępniewski, neg. IS PAN.
6. Dowódcy królewskiej roty husarskiej. Fragment fryzu, j. w.
7. Nie określony malarz, portret Zygmunta III w paradnej pólzbroi, w głę­
bi scena oblężenia twierdzy przez wojsko polskie, 1601 — 1604. Do
1945 r. w zbiorach Germanisches Nationalmuseum w Norymberdze, za­
giniony. Wg: M. Walicki, W. Tomkiewicz, A. Ryszkiewicz, M a l a r s t w o
p o l s k i e , Warszawa 1971. Fot. H. Balcerzak.
8. Paulus Pontius, portret królewicza Władysława. Miedzioryt wg P. P.
Rubcnsa, 1624. Warszawa, Gabinet Rycin BUW. Fot. H. Balcerzak.
9. Własnoręczny list Stanisława Żółkiewskiego do Jabłońskiego, pisany
w Hrubieszowie 26 VI 1601 r. Ze zbiorów ks. Walentego Ślusarczyka
w Nowej Słupi. Fot. S. Turski.
10. Nie określony rytownik, portret konny Zygmunta III, w głębi scena
oblężenia Smoleńska w 1609 r. Miedzioryt wg T. Dolabelli, po 1611 r.
Warszawa, Gabinet Rycin BUW. Fot. H. Balcerzak.
11. Nie określony rytownik, Moskwa w okresie Wielkiej Smuty. Miedzio­
ryt, XVII w. Warszawa, Gabinet Rycin BUW. Fot. S. Turski.
12. Tomasz Makowski, Stanisław Żółkiewski prezentuje cara Wasyla Szuj­
skiego królowi Zygmuntowi III i sejmującym stanom w Izbie Senator­
skiej na Zamku Królewskim w Warszawie w 1611 r. Miedzioryt, po
1611 r., wg zaginionego obrazu T. Dolabelli. Fot. A. Lipka.
13. Nie określony malarz, bitwa pod Kluszynem w 1610 r. Żółkiew, kolegia­
ta. Wg: A. Śliwiński, H e t m a n Ż ó ł k i e w s k i , Warszawa 1920. Fot. H. Bal­
cerzak.

431
SPIS ILUSTRACJI

14. Nagrobek Stanisława Żółkiewskiego i jego syna Jana, XVII w. Żół­ SPIS TREŚCI
kiew, kolegiata. Fot. A. Bochnak, 1925, neg. IS PAN.
15. Nagrobek Reginy z Herburtów Żółkiewskiej, żony hetmana, fragment,
po 1624. Żółkiew, kolegiata. Wg: W. Łoziński, P r a w e m i l e w e m , Lwów
1931. Fot. H. Balcerzak.
16. Kościół parafialny w Żółkwi, 1929, neg. IS PAN.
C zęść p ierw sza TERMINOWANIE U ZAMOYSKIEGO
Na obwolucie:
Nie określony malarz polski, portret Stanisława Żółkiewskiego, fragment, R o zd zia ł I. Właściwy wybór 9
XVII/XVIII w. Warszawa, Zbiory Muzeum Wojska Polskiego. Wg: M. Ro­ R o zd zia ł II. Peregrynacje, polityka i smak wojny 25
stworowski, P o l a k ó w p o r t r e t w ł a s n y , Warszawa 1983. Fot. T. Żółtowska. R o zd zia ł II I . Wojna o Inflanty 34
R o zd zia ł IV . Sprawa Zborowskich 45
Mapy: R o zd zia ł V. Byczyna 55
1. Bitwa pod Kluszynem 4 lipca 1610 r.
2. Rzeczpospolita po traktacie dywilińskim 1619 r.
3. Bitwa pod Cecorą 19 września 1620 r. C zęść druga HETMAN POLNY KORONNY

R o zd zia ł I. Od południowej ściany 77

R o zd zia ł II. Kozacy 102
R o zd zia ł II I . Z Mołdawii... 119
R o zd zia ł IV . ...do Inflant 135
R o zd zia ł V. Śmierć Zamoyskiego 148
R o zd zia ł V I. „Straszliwy zapał w Rzeczypospolitej” 162

C z ę ś ć tr ze c ia PO CZAPKĘ MONOMACHA

R o zd zia ł I. Dymitriady 181

R o zd zia ł II. Wahania i przeszkody 201
R o zd zia ł II I . Pod Smoleńskiem 213
R o zd zia ł IV . Drugi Grunwald? 226
R o zd zia ł V. Podbój czy unia 242
R o zd zia ł VI. Na Kremlu 255
R o zd zia ł V II. „...Boś to sprawił, co i nad siły, i nad wszelkie było oczeki­
wanie!” 266

C zęść czw a rta «ŚWIĘTY» HETMAN

R o z d z i a ł I. Scheda 281
R o z d z i a ł II. Szwagrowie Mohylów 300
R o z d z i a ł II I. „Tatary gromić” 310

28 — J. Besala 433
SPIS TREŚCI

R o zd zia ł IV . „Polski Fabiusz” 317

R o zd zia ł V. Kanclerz i hetman wielki koronny 326
R o zd zia ł V I. Pożar w Europie 344
R o zd zia ł V II. Katharsis? 353
R o zd zia ł VIII. Glosa 369

Wskazówki bibliograficzne 379

Przypisy 386
Indeks osób 413
Spis ilustracji 431