Churchill W.-Druga Wojna Światowa, t.3 - Wielka Koalicja, Ks.2-Wojna Przychodzi Do Ameryki

.inston S .
Hł]BtHltl
LITERACKA NAGRODA NOBLA
TOM III KSIĘGA 2

(j ----v! \IJfim~aCD:01 ~o
" ,.. ------~-.- - - . -- - - - - - - - - ------.------.---- -h
\YlIIlITjll~~llU[LJJ
DRUGA WOJNA
ŚWIATOWA
TOM III KSIĘGA 2
Przełożył
Krzysztof Filip Rudolf
PHANTOM PRESS INTERNATIONAUREFREN

GDAŃSK 1995
o TYM, JAK BRYTYJCZYCY TOCZYLI CIĘŻKIE
ZMAGANIA DO CZASU, AŻ ROSJA SOWIECKA I STANY
ZJEDNOCZONE ZOSTAŁY UWIKŁANE W TRWAJĄCY
KONFLIKT
tom III
WIELKA KOALICJA
.......
księga 2
WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI
SPIS TREŚCI
księga 2
WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI
XXI Nasz sowiecki sojusznik ............................................ 1

XXII Afrykańska przerwa. Tobruk .................................. 18
XXIII Moje spotkanie z Rooseveltem ... ... ........ ...... ........... 42
XXIV Karta Atlantycka ....................................................... 56
XXV Pomoc dla Rosji ......................................................... 74
XXVI Persja i Bliski Wschód .............................................. 98
XXVII Rosnąca siła Wielkiej Brytanii '" ..... ....... ..... .... ....... 123
XXVIII Bliższe kontakty z Rosją ........................................ 146
XXIX Droga naprzód ........................................................ 160
XXX Operacja "Crusader" na ziemi, morzu i w
powietrzu ... ............ ..... ...... ....... ...... ...... ........... ...... ... 178
XXXI Japonia ...................................................................... 201
XXXII Pearl Harbor! ........ ................ ........ ............ ............... 229
XXXIII Podróż wśród odmętów wojny............................ 249
XXXIV Zaproponowany plan wojny i jej dalszy ciąg .... 268
XXXV Waszyngton i Ottawa ............................................. 284
XXXVI Porozumienia angielsko-amerykańskie .............. 303
XXXVII Powrót do burzy .. .... ............... ............ ........... ......... 320
ZAŁĄCZNIKI
F. Osobista korespondencja Premiera ..................... 332
G. Telegramy Premiera do rządu Australii .............. 384
H. Brytyjska Komisja'iZakupów w Stanach
Zjednoczonych ........................................................ 389
L Konferencja angielsko-amerykańsko-rosyjska .. 391
J. Rozkazy dla floty na Oceanie Indyjskim ............ 396
K Sprawa czołgów dla Bliskiego Wschodu ............ 403
L. Dyrektywy dla floty oraz noty i uwagi ...... ......... 408
M. Ministrowie mianowani w 1941 roku ................. 413
MAPY
1. Niemieckie uderzenie na Rosję ...... ..................... ... 35
2. Działania w Persji ................................................... 105
3. Pozycje wroga, 18 listopada. Faza wstępna
18-19listopada ........................................................ 183
4. Pierwsza bitwa pod Sidi Rezegh ........ .................. 185
5. Wypad Romm1a, 24-26 listopada. Druga bitwa
pod Sidi Rezegh, 29-30 listopada .............. ........... 189
6. Morze Południowochińskie .................................. 217
7. Półwysep Malajski .................................................. 261
8. Cyrenajka ................... .................... .......................... 265
INDEKS .................................................................... 415
ROZDZIAŁ XXI
N ASZ SOWIECKI SOJUSZNIK
Hitlerowski plan inwazji na Rosję- Sowieckie żlJdania wobec Wielkiej

Brytanii - "Drugi front, jak najszybciej" - Desant morski słablJ stro-
nlJ wojsk rosyjskich - Moje posłanie do Stalina - Misja wojskowa
udaje się do Moskwy - Kontakty morskie - Propozycja utworzenia
sojuszu wojennego - Stalin nalega na utworzenie drugiego frontu -
Nasza wyważona odpowiedź - Próby przesłania dostaw dla armii
sowieckiej -10 tysięcy ton kauczuku - Bezowocne próby nawilJzania
przyjaznych stosunków ze Stalinem - Atak niemiecki rozwija się -
Nastawienie Rosji wobec Polski - Nasze stanowisko - Rosja z pOCZlJt-
ku poważnie nas obcilJża.
apad Hitlera na Rosję diametralnie zmienił całe obli-
N cze wojny. Sowieci, zaślepieni swoimi uprzedzeniami,

nie byli w stanie poczynić kroków dyktowanych przez
zdrowy rozsądek, dzięki którym mogliby się uratować. Jedno-
cześnie zaś obojętność na los innych pozwoliła im zyskać na
czasie, dzięki czemu w godzinie próby byli o wiele silniejsi,
aniżeli Hitler mógł się spodziewać. Choć może nie tyle on, co
jego generałowie, których zmyliło nieudolne postępowanie Ro-
sjan z Finami. Niemniej jediiak najbardziej zaskoczeni byli sa-
mi Rosjanie, na których spadło najsilniejsze uderzenie. Jedyne
co można zrobić, to przedstawić Czytelnikowi dominujące ce-
chy tej nowej, totalnej wojny między wojskami i narodami, któ-
ra w tym momencie się rozpoczęła.
Niemiecki front rozciągał się wzdłuż całej granicy od Bałtyku
do Morza Czarnego. Grupa armii "Północ" pod dowództwem
von Leeba, licząca 29 dywizji, w tym 3 pancerne i 3 zmotory-
zowane, miała uderzyć z Prus Wschodnich w kierunku Lenin-
gradu. Grupa armii "Środek" pod dowództwem von Bocka, li-
2 WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI
cząca 50 dywizji, w tym 9 pancernych i 6 zmotoryzowanych,

miała uderzyć z północnej Polski na Smoleńsk. Grupa armii
"Południe", którą dowodził von Rundstedt, licząca 41 dywizji,
w tym 5 pancernych i 3 zmotoryzowane, miała ruszyć z połu
dniowej Polski w kierunku dolnego Dniepru. W rezerwie trzy-
mano 26 dywizji. Atak wspierany był przez 2 700 samolotów.
Na północy 12 dywizji fińskich, wspierając główny atak, miało
zbliżać się do Leningradu. Na południu 11 dywizji armii rumuń
skiej czekało wzdłuż rzeki Prut, a 6 przyłączyło się do grupy
"Południe". W sumie na wschód ruszyły 164 dywizje.
Przeciwko najeźdźcom stanęło, według maksymalnych sza-
cunków, 119 dywizji sowieckich i przynajmniej 5 tysięcy sa-
molotów. Dodatkowych 67 dywizji znajdowało się w Finlandii,
na Kaukazie i w środkowej Rosji. Choć Sowieci dorównywali
liczebnie armii niemieckiej, w wyniku potężnego uderzenia
niemieckich sił pancernych zostali błyskawicznie zepchnięci,
a ich lotnictwo poniosło dotkliwe straty. Inne kraje zostały za-
skoczone i pokonane. Lecz tylko Rosja miała jedną niezwykłą
przewagę - przestrzeń. I to właśnie ona miała się okazać ocale-
niem. W ciągu pierwszego miesiąca Niemcy wgryźli się 300
mil w głąb Rosji. Po zażartej obronie wzięty został Smoleńsk.
Leningrad jeszcze był daleko, a Kijów pozostawał w dalszym
ciągu w rękach Rosjan.
......
Sowieci do chwili zaatakowania ich przez Hitlera, troszczyli
się jedynie o siebie. Później jednak ich nastawienie uległo
zmianie. Do tej pory z niewzruszonym spokojem obserwowali
upadek frontu we Francji w 1940 r. i nasze daremne wysiłki
stworzenia frontu na Bałkanach w 1941. Służyli pomocą eko-
nomiczną Niemcom hitlerowskim i wspierali je na różne sposo-
by. Teraz jednak, oszukani i zaskoczeni, sami zbierali razy pło
nącego niemieckiego miecza. Ich pierwszą reakcją, która miała
się przerodzić w długotrwałe działanie polityczne, było zażąda
nie wszelkiej możliwej pomocy od Wielkiej Brytanii i jej Impe-
rium, którego planowany podział między Stalina i Hitlera tak
zamydlił oczy Sowietów, że nie zauważyli postępów niemiec-
NASZ SOWIECKI SOJUSZNIK 3
kiej koncentracji na wschodzie. Nie zawahali się wystąpić wo··

bec walczącej i znękanej Wielkiej Brytanii ze stanowczym żą
daniem wysłania im amunicji, której armia sowiecka tak bardzo
potrzebowała. Poprosili Stany Zjednoczone o skierowanie do
nich jak największej ilości dostaw, na które my tak bardzo li-
czyliśmy i na domiar tego jeszcze w lecie 1941 r. krzykliwie
domagali się brytyjskiego desantu w Europie, bez względu na
ryzyko i koszt, w celu utworzenia drugiego frontu. Komuniści
brytyjscy, którzy do tej pory szkodzili jak mogli, choć nie osiąg
nęli wiele, i potępiali "imperialistyczną i kapitalistyczną woj-
nę", w ciągu jednej nocy zmienili kurs o 180 stopni i zaczęli
wydrapywać na ścianach slogan "Drugi front - jak najszyb-
ciej !"
Te haniebne i zarazem smutne fakty nie wpłynęły w żaden
sposób na nasze postępowanie, gdyż widzieliśmy heroiczną po-
stawę ludu rosyjskiego w obliczu nieszczęść, jakie sprowadził
nań jego własny rząd, oraz zaciętą obronę ojczystej ziemi. Ten
fakt wynagradzał wszystko .
.. - ..
Rosjanie nigdy, nawet w najmniejszym stopniu nie zrozumie-
li natury i tajników działań desantu morskiego, koniecznych do
wysadzenia i utrzymania wielkiej armii na dobrze bronionym
nieprzyjacielskiem wybrzeżu. Nawet Amerykanie nie zdawali
sobie w owym czasie sprawy z trudności takiego zadania. Prze-
de wszystkim w punkcie natarcia niezbędna była przewaga tak
morska, jak i powietrzna.gozostawał jeszcze jednak trzeci,
można by rzec, kluczowy cźynnik. Otóż podstawą każdego de-
santu w obliczu stawiającego opór wroga jest olbrzymia arma-
da jednostek desantowych, zwłaszcza przewożących czołgi. Jak
można było zaobserwować, przez długi czas robiłem, co mo-
głem, by stworzyć taką właśnie armadę. Nawet na małą skalę
mogła być gotowa nie wcześniej niż latem 1943 r., a stan pełnej
gotowości zdołałaby osiągnąć dopiero w 1944 r. W chwili obe-
cnej, jesienią 1941, nie mieliśmy przewagi powietrznej w Euro-
pie z wyjątkiem Cieśniny Kaletańskiej, gdzie istniały najsilniej-
sze umocnienia niemieckie. Okręty desantowe były dopiero bu-
dowane. Ponadto nie posiadaliśmy odpowiednio dużej, dobrze

wyszkolonej i wyposażonej armii, jaka potrzebna była do dzia-
łań na ziemi francuskiej. Tymczasem problem drugiego frontu
nadal rozpętywał burzę szalonych żądań i wierutnych kłamstw.
Nie istniała absolutnie żadna szansa przekonania rządu sowiec-
kiego ani wtedy, ani nigdy. Przy pewnej okazji Stalin stwierdził,
że jeżeli Brytyjczycy się boją, to on jest gotów wysłać trzy lub
cztery korpusy armijne, by wykonały to zadanie. Z powodu
braku okrętów oraz innych przyczyn ograniczających moje
.. - ..
działania nie byłem w stanie trzymać go za słowo .
Rząd sowiecki nie zareagował na moje wystąpienie radiowe

w dniu niemieckiego ataku. Jedynie fragmenty mojego przemó-
wienia zostały przedrukowane w Prawdzie i kilku innych pis-
mach rządowych oraz zostaliśmy poproszeni o przyjęcie so-
wieckiej misji wojskowej. To milczenie najwyższych czynni-
ków było niezwykle męczące i stwierdziłem, że do mnie należy
uczynienie pierwszego kroku. Rozumiałem ich powściągli
wość, zwłaszcza po tym wszystkim, co wydarzyło się od wybu-
chu wojny pomiędzy Sowietami i krajami zachodnimi, a także
pomny zajść sprzed dwudziestu lat pomiędzy mną a rewolucyj-
nym rządem bolszewickim. Dlatego zwróciłem się do Stalina,
wyrażając zamiar przyjścia z pomocą ludowi rosyjskiemu.
Premier do monsieur Stalina 7 lipca 1941

Z ogromną radością przyjmujemy fakt, że wojska rosyjskie stawia-
ją opór tej zdradzieckiej i bezlitosnej inwazji nazistowskiej. Podzi-
wiamy odwagę i wytrwałość żołnierzy oraz ludu. Zrobimy wszystko,
co w naszej mocy, aby Wam pomóc. Im dłuższa będzie ta wojna, tym
większa będzie nasza pomoc. Dniem i nocą dokonujemy poważnych
nalotów na okupowane terytoria niemieckie, jak również na same
Niemcy. Wczoraj w ciągu dnia odbyło się ponad 400 lotów. W sobotę
wieczorem ponad 200 ciężkich bombowców zaatakowało niemieckie
miasta, przy czym niektóre z tych samolotów miały ponad trzy tony
bomb, a ubiegłej nocy w akcji brało udział ponad 250 bombowców.
Tak będzie nadal. W ten sposób mamy nadzieję ściągnąć część sił
powietrznych Hitlera na zachód, odciążając stopniowo Pański kraj.
Oprócz tego, zgodnie z moim pragnieniem, Admiralicja przygotowu-
je znaczną operację morską w Arktyce, po której - jak sądzę - nawią

zana zostanie współpraca pomiędzy marynarką wojenną Rosji i Wiel-
kiej Brytanii. Tymczasem, poruszając się wzdłuż wybrzeży Norwegii,
wypatrzyliśmy kilka statków dostawczych płynących w kierunku pół
nocnym.
Z radością witamy przybycie Waszej misji wojskowej i mamy
nadzieję na skoordynowanie naszych przyszłych planów.
Musimy nieugięcie kontynuować walkę, aby wykończyć tych łaj
daków.
Pierwszym krokiem było nawiązanie stosunków z rosyjskim

dowództwem wojskowym, oczywiście na tyle, na ile pozwoliły
na to władze sowieckie. Równocześnie po wyrażeniu zgody
przez naszych nowych sprzymierzeńców poważna misja woj-
skowa zostałaby niezwłocznie wysłana do Moskwy. Również
sprawą niezwykle pilną było nawiązanie stosunków pomiędzy
marynarkami wojennymi obydwu krajów. 10 lipca wysłałem
następującą depeszę do Admiralicji:
Premier do pierwszego lorda

i pierwszego lorda morskiego 10 lipca 1941
Za rzecz absolutnie konieczną uważam wysłanie mieszanej eskadry
okrętów brytyjskich do Arktyki w celu nawiązania współpracy z so-
wiecką marynarką wojenną. Powinno to nastąpić zanim rozpoczną się
planowane przez nas operacje. Przybycie czegoś, co można by na-
zwać flotą brytyjską w Arktyce, wywarłoby ogromny wpływ na so-
wiecką marynarkę wojenną oraz w ogóle na nastroje warmii sowiec-
kiej i oszczędziłoby sporo brytyjskiej krwi.
Byłoby dla nas rzeczą niezwykle korzystną, gdyby Rosjanie wy-
trwali i kontynuowali wojnę do nadejścia zimy. Przedwczesne zawar-
cie pokoju przez Rosję sprawiłoby ogromne rozczarowanie mieszkań
com Wysp Brytyjskich. Na dobrą sprawę dopóki trwa walka, dopóty
nie jest ważne gdzie znajduje się front. Ci ludzie warci są tego, by ich
popierać i musimy się pogodzić z ryzykiem, nawet jeżeli to będzie dla
nas niewygodne, by podtrzymywać ich na duchu. [ ... J Eskadra nie-
wątpliwie popłynie do Archangielska.
Proszę o jak najszybszą odpowiedź .
.. - ..
Na tym wczesnym etapie mieliśmy również nadzieję na usta~

lenie pewnych ogólnych zasad dotyczących koalicji wojennej
pomiędzy naszymi krajami.
Premier do sir Stafforda Crippsa 10 lipca 1941

Proszę natychmiast przekazać następującą depeszę od premiera dla
pana Stalina:
1. Po otrzymaniu od ambasadora Crippsa sprawozdania z rozmowy
z Panem i określeniu warunków planowanej anglo-rosyjskiej deklara-
cji dotyczącej dwóch zagadnień:
a) wzajemnej pomocy bez określenia jej rodzaju oraz rozmiarów i
b) wykluczenia możliwości zawarcia przez którekolwiek z tych
dwóch państw odrębnego pokoju,
natychmiast zwołałem posiedzenie Gabinetu Wojennego, w którym
wziął również udział pan Fraser, premier Nowej Zelandii. Będziemy
zmuszeni przeprowadzić dodatkowe konsultacje z dominiami: Kana-
dą i Australią oraz Afryką Południową, lecz w chwili obecnej chciał
bym Pana zapewnić, że całkowicie popieramy zaproponowaną przez
Pana deklarację. Sądzę, że powinna ona zostać podpisana natychmiast
po zasięgnięciu opinii dominiów, a następnie opublikowana.
2. Tylko do Pańskiej wiadomości: planujemy sporządzenie następu
jącej deklaracji:
Rząd Jego Królewskiej Mości w Zjednoczonym Królestwie oraz
rząd ZSRR ustalają, co następuje:
a) obydwa rządy będą udzielać sobie wzajemnej pomocy w obecnej
wojnie z Niemcami,
b) zobowiązują się ponadto do zawarcia rozejmu lub traktatu poko-
jowego jedynie za obopólną zgodą.
3. W związku z tym, że dominia nie zostały jeszcze poinformowa-
ne, niewskazane byłoby pokazywanie powyższego tekstu Stalinowi.
Lecz uważam za słuszne, by Pan znał go i mógł w razie konieczności
udzielić wszelkich niezbędnych wyjaśnień.
Obydwa ministerstwa spraw zagranicznych wymieniły depe-

sze, lecz pierwsze bezpośrednie pismo od pana Stalina otrzy-
małem dopiero 19 lipca. Tego dnia ambasador sowiecki w Lon-
dynie pan Majski, zjawił się u mnie, by przekazać następującą
depeszę:
Pan Stalin do premiera 18 lipca 1941

Pragnę wyrazić ogromną wdzięczność z powodu dwóch pism, które
wysłał Pan do mnie.
Zapoczątkowały one rozwój wydarzeń, który doprowadził do za-
warcia umowy pomiędzy naszymi rządami. W chwili obecnej Zwią
zek Radziecki i Wielka Brytania stały się czynnymi sojusznikami
w walce z hitlerowskimi Niemcami. Nie wątpię, iż pomimo trudności
nasze państwa okażą się dostatecznie silne, by zgnieść wspólnego
wroga.
Powinienem chyba w tym miejscu nadmienić, że położenie na-
szych sił na froncie pozostaje niezwykle trudne. W dalszym ciągu
dają się odczuć konsekwencje nieoczekiwanego złamania przez Hitlera
paktu o nieagresji, jak również nagłego ataku na Związek Radziecki.
Łatwo sobie wyobrazić, że pozycja sił niemieckich byłaby o wiele
korzystniejsza, gdyby nasze oddziały musiały odeprzeć ich atak nie
w rejonie Kiszyniowa, Lwowa, Brześcia, Kowna i Wyborga, lecz
w okolicach Odessy, Kamieńca Podolskiego, Mińska i Leningradu.
Uważam przeto, że sytuacja militarna zarówno Związku Radziec-
kiego, jak i Wielkiej Brytanii uległaby znacznej poprawie, gdyby uda-
ło się utworzyć front przeciwko Hitlerowi na zachodzie - w północnej
Francji i na północy - w Arktyce.
Front w północnej Francji nie tylko odwróciłby uwagę Hitlera od
W schodu, lecz także uniemożliwiłby mu inwazję na Wielką Brytanię.
Stworzenie takiego frontu byłoby popularne nie tylko wśród żołnierzy
armii brytyjskiej, lecz również wśród całej ludności południowej Anglii.
W pełni zdaję sobie sprawę z trudności, jakie pociąga za sobą stwo-
rzenie takiego frontu. Wierzę jednak, że powinien on powstać na prze-
kór wszelkim trudnościom, i to nie tylko w interesie naszej wspólnej
sprawy, lecz w interesie samej Wielkiej Brytanii. Chwila jest ku temu
jak najbardziej pomyślna, gdyż siły Hitlera skierowane są na Wschód
i nie miał on jeszcze sposobności wzmocnienia tam swojej pozycji.
Rzeczą o wiele prostszą jest stworzenie frontu na północy. Tutaj od
Wielkiej Brytanii należałoby oczekiwać jedynie operacji powietrz-
nych i morskich, bez konieczności prowadzenia jakichkolwiek dzia-
łań desantowych. W operacjach tych będą brały udział nasze siły lą
dowe, powietrzne i morskie. Bylibyśmy niezwykle wdzięczni, gdyby
Wielka Brytania mogła tutaj przysłać coś w rodzaju jednej lekkiej
dywizji ochotników norweskich, mogących zorganizować rebelię
przeciwko Niemcom.
Tak więc sowiecki nacisk na utworzenie drugiego frontu za-

czął się już na samym początku naszej korespondencji i powra-
8 WOJNA PRZYCHo"DZI DO AMERYKI
cal Z niezmordowanym uporem w trakcie naszych późniejszych

kontaktów. Ten pierwszy telegram od Stalina zawierał jedyny
ślad skruchy, jaki udało mi się dostrzec w nastawieniu Sowie-
tów. Podejmował się w nim obrony nagłej zmiany kursu przez
ZSRR oraz umowy zawartej z Hitlerem przed wybuchem woj-
ny. Równocześnie rozwodził się nad strategiczną potrzebą
utrzymania jak najdalej na zachód w Polsce dużej części od-
działów niemieckich do czasu najpełniejszego rozwoju sowiec-
kiej siły wojskowej. Nigdy nie lekceważyłem tego argumentu
i mogłem nań odpowiedzieć z pełnym zrozumieniem.
1. Z przyjemnością odebrałem Pańską depeszę i z równą przyje-
mnością dowiaduję się z wielu źródeł o niezwykłej odwadze i deter-
minacji, z jaką Pańskie wojska bronią swojej ojczystej ziemi. Doce-
niam korzyści jakie odniósłby Pan z faktu zmuszenia przeciwnika do
rozciągnięcia swoich sił na wysuniętym froncie zachodnim, co już na
starcie spowodowałoby ich częściowe wyczerpanie.
2. Udzielimy wszelkiej skutecznej pomocy, na jaką będzie nas stać.
Proszę jednakże zrozumieć ograniczenia wynikające ze stanu naszych
zasobów oraz położenia geograficznego. Od momentu zaatakowania
ZSRR przez Niemcy badamy możliwości atakowania okupowanej
Francji oraz Niderlandów. Szefowie sztabu nie widzą szans na uczy-
nienie czegokolwiek na taką skalę, jaka byłaby dla Pana korzystna.
Niemcy posiadają 40 dywizji w samej Francji, a całe wybrzeże zosta-
ło ufortyfikowane z niemiecką pedanterią i błyszczy od dział, drutów,
bunkrów i min. Jedynym skrawkiem, gdzie bylibyśmy w stanie zdo-
być chwilową przewagę powietrzną i zapewnić ochronę myśliwców,
jest obszar między Dunkierką i Boulogne. Jest to jedna, wielka masa
fortyfikacji z dziesiątkami ciężkich dział strzegących dojścia od stro-
ny morza, z których wiele może prowadzić ogień na drugą stronę
Cieśniny. Ciemności trwają tylko pięć godzin, a i wówczas cały ten
obszar jarzy się od reflektorów. Próba desantu zostałaby krwawo od-
parta, a drobne ataki odbywałyby się z większą dla nas szkodą niż
pożytkiem. Pokonaliby nas nie ruszając się nawet z miejsca, ani nie
wysyłając żadnej jednostki z frontu.
3. Musi Pan pamiętać, że walczymy samotnie już od ponad roku.
Choć zasoby nasze rosną i będą rosnąć coraz szybciej od tej chwili,
jesteśmy narażeni na maksymalny wysiłek zarówno w kraju, jak i na
Bliskim Wschodzie, na ziemi i w powietrzu, a bitwa o Atlantyk, od
której zależy nasze życie i działania naszych konwojów pomimo blo-
kady U-bootów i focke-wulfów, jest ogromnym obciążeniem dla na-

szej marynarki wojennej.
4. W związku z tym musimy zwrócić nasze oczy ku północy, gdzie
możliwa jest szybka pomoc. Nasz sztab marynarki wojennej od trzech
tygodni przygotowuje operację w wykonaniu samolotów przewożo
nych drogą morską, mającą polegać na zaatakowaniu okrętów nie-
mieckich na północ od Norwegii i Finlandii, co dawałoby nadzieję na
uniemożliwienie transportu oddziałów wroga mogących zaatakować
Wasze skrzydło w Arktyce. Poprosiliśmy Wasz sztab o dopilnowanie,
by między 28 lipca a 2 sierpnia, kiedy to zamierzamy uderzyć, na
obszarze tym nie było żadnych Waszych okrętów. Wysyłamy nie-
zwłocznie kilka krążowników i niszczycieli na Spitsbergen, skąd bę
dą one w stanie atakować okręty przeciwnika, współpracując z Wa-
szymi siłami morskimi. Po trzecie wysyłamy flotyllę okrętów pod-
wodnych, mających rejestrować ruchy niemieckie na wybrzeżu
Arktyki, chociaż z powodu ciągłego światła dziennego działania te
będą niezwykle niebezpieczne. Po czwarte wreszcie wysyłamy do
Archangielska stawiacz min wraz ze sprzętem pomocniczym.
Nic więcej nie możemy w tej chwili zrobić, choć chciałbym, by to
było możliwe. Proszę zachowywać maksymalną dyskrecję do czasu,
aż poinformuję Pana, że nie jest to już konieczne.
5. Żadna lekka dywizja norweska nie istnieje, a zrzucenie oddzia-
łów, obojętnie Waszych czy naszych, przy świetle dziennym, na tery-
torium okupowane przez Niemców bez odpowiedniego wsparcia po-
wietrznego byłoby rzeczą niemożliwą. W zeszłym roku przekonali-
śmy się o tym w Namsos, a w tym roku na Krecie i mamy w związku
z tym przykre doświadczenia.
6. Rozważamy również możliwość rozwoju bazy dla dywizjonu
myśliwców brytyjskich w Murmańsku. Wymagałoby to w pierwszej
kolejności zamontowania dział przeciwlotniczych, a następnie przy-
bycia samolotów, których część wystartowałaby z lotniskowców,
a reszta znajdowałaby się w częściach. Po stworzeniu tej bazy nasz
dywizjon ze Spitsbergenu mógłby przybyć do Murmańska, by współ
działać z Waszą marynarką. Mamy powody, by przypuszczać, że Nie-
mcy wyekspediowali tam dużą grupę bombowców nurkujących
i trzymają ją tam z myślą o nas, dlatego też musimy postępować nie-
zwykle ostrożnie. To wszystko jednak zajmie tygodnie.
7. Proszę bez wahania proponować wszystko, co przyjdzie Panu na
myśl, a my z naszej strony szukać będziemy innych sposobów ude-
rzenia na wspólnego wroga.
.. -..
Od pierwszych chwil robiłem, co w mojej mocy, by pomóc

dostawami i amunicją, zarówno wyrażając zgodę na zmianę
kierunku konwojów płynących do nas ze Stanów Zjednoczo-
nych, jak poświęcając nasze zasoby. Na początku września
HMS Argus zawiózł do Murmańska siły równe dwóm dywizjo-
nom hurricane'ów, mające chronić bazę morską i zarazem
współpracować z siłami sowieckimi na tym obszarze. 11 wrześ
nia dywizjony te włączyły się do akcji i przez trzy miesiące
toczyły zacięte walki. Zdawałem sobie sprawę, że w pier-
wszych dniach naszej koalicji mieliśmy niewiele do zaofiaro-
wania, w związku z czym starałem się ten niedobór pokryć
uprzejmością.

1. Z przyjemnością chciałbym Pana poinformować, że Gabinet Wo-
jenny zdecydował się pomimo dużych trudności na wysłanie do Rosji
w najbliższym czasie dwustu samolotów myśliwskich typu Toma-
hawk. Z tej liczby 140 zostanie wysłanych stąd do Archangielska,
a pozostałych 60 przybędzie wprost ze Stanów Zjednoczonych.
Szczegóły dotyczące części zamiennych oraz obsługi amerykańskiej
mającej samoloty te uruchomić pozostają do uzgodnienia z rządem
USA.
2. Niedługo możliwe będzie wysłanie od dwóch do trzech milio-
nów par butów za kostkę, na które zgłoszono zapotrzebowanie.
W ciągu tego roku wyślemy również duże ilości kauczuku, cyny, we-
łny i materiałów wełnianych, juty, ołowiu i szelaku. Pozostałe prośby
dotyczące surowców są starannie rozpatrywane. Dostawy, które z na-
szej strony są niemożliwe, będą przedyskutowane ze Stanami Zjedno-
czonymi.
Wszelkie dane na ten temat zostaną przekazane oficjalnymi kanałami.
3. Z podziwem obserwujemy wspaniałą walkę Rosji, a wedle na-
szych informacji wróg ponosi ciężkie straty i jest poważnie zanie-
pokojony. Nasze ataki na Niemcy trwać będą ze wzmożoną siłą.
Kauczuk był bardzo cenny i nie mieliśmy go w nadmiarze.

Jednak zapotrzebowanie Rosjan na ten właśnie surowiec było naj-
większe. Postanowiłem sięgnąć do naszych skromnych rezerw.

Kauczuk. Dostarczymy go stąd lub ze Stanów Zjednoczonych,
w zależności od tego, która droga będzie krótsza. Proszę sprecyzo-
N ASZ SOWIECKI SOJUSZNIK 11
wać, o jaki rodzaj kauczuku Panu chodzi. Wstępne dyspozycje zosta-

ły już wydane. [... J
3. Dzielny opór armii rosyjskiej w obronie swojego kraju łączy nas
wszystkich. Niemców czeka straszliwa zima wypełniona bombar-
dowaniami. Nikt jeszcze nie przeżył tego, co ich niebawem spotka.
Trwają działania morskie, o których wspominałem w moim ostatnim
telegramie. Cieszę się, że znajdując się w tak ciężkiej sytuacji, w dal-
szym ciągu wykazuje Pan zrozumienie dla trudności, na jakie natra-
fiamy podczas wysyłania obiecanej pomocy. Zrobimy, co będzie
można.

Po mojej osobistej interwencji zakończone zostały przygotowania
do wysyłki 10 tysięcy ton kauczuku z Wielkiej Brytanii do jednego
z Waszych północnych portów.
Ze względu na to, że Wasze potrzeby są bardzo pilne, podejmujemy
ryzyko naruszenia naszych zapasów, które nie są zbyt duże i których
uzupełnienie zajmie trochę czasu. Statki brytyjskie wiozące ów kau-
czuk oraz inne dostawy zostaną załadowane w ciągu tygodnia i wy-
słane, gdy tylko Admiralicja zbierze niezbędny konwój. Te nowe 10
tysięcy ton jest oczywiście dodatkiem do 10 tysięcy ton pochodzą
.. -..
cych z Malajów.
Robiłem, co mogłem, by śląc częste osobiste telegramy, stwo-

rzyć ten sam rodzaj udanego układu, jaki powstał pomiędzy
mną a Prezydentem. Moskwa traktowała mnie jednak ozięble,
niewiele było miłych słów. Bardzo często odpowiedź na tele-
gram przychodziła po wielu dniach lub też nie przychodziła
wcale.
Rząd sowiecki sprawiał wrażenie, jakby robił nam wielką ła
skę, walcząc o swoje własne życie na terytorium własnego kra-
ju. Im dłużej walczył, tym większy stawał się nasz dług. Nie był
to wyważony pogląd na sprawę. Kilkakrotnie w czasie tej dłu
giej korespondencji byłem zmuszony ostro protestować prze-
ciwko złemu traktowaniu naszych marynarzy, którzy narażając
się na tyle niebezpieczeństw, pływali do Murmańska i Archan-
gielska. Niezmiennie jednak znosiłem wszystkie nieuprzejmo-
ści i wyrzuty z cierpliwym wzruszeniem ramion; "cierpliwość
jest cechą tych, którzy mają cokolwiek do czynienia z Krem-
lem". Co więcej, nieustannie uginałem się pod presją żądań

Stalina i jego narodu.
a .. _ ,.
Wojska niemieckie weszły daleko w głąb kraju, lecz z koń

cem lipca rozpoczął się spór pomiędzy Hitlerem a naczelnym
dowódcą Brauchitschem. Brauchitsch był zdania, że grupa ar-
mii Timoszenki, znajdująca się naprzeciw Moskwy, stanowi
główną siłę Rosjan i musi być w pierwszej kolejności pokona-
na. Była to doktryna bardzo tradycyjna. Następnie, jak stwier-
dził, należy zająć Moskwę jako centrum polityczne, wojskowe
i przemysłowe. Hitler gwahownie się temu sprzeciwił. Pragnął
zdobyć jak najwięcej terytoriów i pokonać armie sowieckie na
jak naj dłuższym froncie. Rozkazał zajęcie Leningradu na pół
nocy, na południu Zagłębia Donieckiego, Krymu oraz dojścia
do sowieckich ropociągów na Kaukazie. Moskwa mogła tym-
czasem poczekać.
Po zażartych dyskusjach Hitler wygrał ze swoimi dowódca-
mi. Grupa armii "Północ", wspierana przez centrum, miała ru-
szyć w kierunku Leningradu. Grupa armii "Środek" miała
przejść do obrony. Mieli oni wysłać grupę pancerną na połud
nie, aby oskrzydlić Rosjan ściganych wzdłuż Dniepru przez
Rundstedta. Podczas tej akcji Niemcy odnieśli wielkie sukcesy.
Na początku września ogromne ilości wojsk sowieckich zaczęły
się gromadzić w trójkącie Konotop - Krzemieńczuk - Kijów.
Podczas zaciętych walk trwających cały miesiąc zginęło lub
zostało wziętych do niewoli pół miliona ludzi. Na północy jed-
nak Niemcy nie mogli pochwalić się podobnym sukcesem. Le-
ningrad, choć otoczony, nie został zdobyty. Hitler nie miał racji.
Zmienił teraz zdanie i skupił swoją uwagę na centrum. Oblega-
jący Leningrad otrzymali rozkaz wycofania oddziałów zmo-
toryzowanych oraz części wspierających je sił powietrznych,
by wesprzeć wznowione uderzenie na Moskwę. Grupa pancer-
na wysłana na południe do von Runstedta zawróciła ponownie,
by przyłączyć się do ataku. Pod koniec września scena była
znów gotowa do uprzednio zarzuconego uderzenia, a armie po-
łudniowe wędrowały na wschód, w kierunku dolnego Donu,
.. -..
gdzie leżał otworem Kaukaz .
U podstaw naszych wczesnych stosunków z Sowietami leża

ło ich nastawienie do Polski.
Atak niemiecki na Rosję nie był zaskoczeniem dla polskich
kół za granicą. Od marca 1941 r. polskie podziemie przesyłało
swojemu rządowi w Londynie wiadomości dotyczące koncen-
tracji oddziałów niemieckich na zachodniej granicy Rosji.
W razie wybuchu wojny nieunikniona byłaby diametralna
zmiana w stosunkach pomiędzy Rosją Sowiecką a rządem pol-
skim na emigracji. Pierwszy problem polegałby na tym, w jaki
sposób dałoby się zmienić postanowienia nazistowsko-sowiec-
kiego paktu z sierpnia 1939 r. bez naruszania jedności anglo-ro-
syjskiej koalicji wojennej. Gdy po świecie rozniosła się wieść
o ataku Niemiec na Rosję, dużego znaczenia nabrało ponowne
zawiązanie stosunków dyplomatycznych pomiędzy Polską
a Rosją, zerwanych w 1939 r. Rozmowy obydwu rządów roz-
poczęły się 5 lipca w Londynie pod auspicjami brytyjskimi.
Polska była reprezentowana przez premiera rządu polskiego na
uchodźstwie, generała Sikorskiego, a Rosja przez ambasadora
sowieckiego, pana Majskiego. Polacy mieli dwa cele: unieważ
nienie rozbioru Polski dokonanego przez Niemcy i Rosję
w 1939 r. oraz uwolnienie przez Rosję wszystkich polskich
więźniów i ludności cywilnej deportowanej do ZSRR po zaję
ciu przezeń wschodnich połaci Polski.
Negocjacje te toczyły się przez cały lipiec w niezwykle
chłodnej atmosferze. Rosjanie uparcie odmawiali wyrażenia
zgody na polskie żądania. Uważali, że kwestia ich zachodnich
granic nie podlega dyskusji. Czy można było ufać Rosji, że
zachowa się w tej sprawie uczciwie, gdy w Europie zakończą
się wszystkie niepokoje? Był to od samego początku poważny
dylemat dla rządu brytyjskiego. Przystąpiliśmy do wojny z Nie-
mcami z powodu gwarancji, jakich udzieliliśmy Polsce,
w związku z czym czuliśmy się zobowiązaąi do popierania in-
teresów naszego pierwszego sojusznika. Na tym etapie walki
nie mogliśmy uznać legalności sowieckiej okupacji terytorium

polskiego rozpoczętej w 1939 r. Jednak tego lata 1941 c, w dwa
tygodnie po tym, jak Rosja stanęła u naszego boku jako sojusz-
nik w walce z Niemcami, nie mogliśmy jej zmuszać do wyrze-
czenia się, nawet na papierze, obszarów przygranicznych, które
od kilku pokoleń uważała za niezbędne dla swego bezpieczeń
stwa. Nie było wyjścia. Kwestia terytorialnej przyszłości Polski
musiała zostać odłożona na nieco spokojniejsze czasy. Musieli-
śmy zalecić* generałowi Sikorskiemu, by zaufał Sowietom
w kwestii przyszłego unormowania wzajemnych stosunków
i nie naciskał w chwili obecnej na żadne pisemne gwarancje
dotyczące tej sprawy. Szczerze wierzyłem, że - wraz z pogłę
biającym się doświadczeniem braterstwa broni w walce prze-
ciwko Hitlerowi - alianci będą w stanie rozwiązać wszelkie
kwestie pokojowo przy stole konferencyjnym. W tak istotnym
punkcie wojny wszystko musiało zostać podporządkowane jed-
nemu celowi, jakim był wspólny wysiłek militarny. A w tej sy-
tuacji wskrzeszona armia polska, składająca się z wielu tysięcy
Polaków przetrzymywanych obecnie w Rosji, mogłaby ode-
grać dużą rolę. Na to jedno Rosjanie byli w stanie się zgodzić,
choć niezwykle powściągliwie.
30 lipca, po długich i pełnych goryczy dyskusjach, rządy Pol-
ski i Rosji osiągnęły porozumienie. Wznowiono stosunki dy-
plomatyczne, a na rosyjskiej ziemi powstać miała armia polska
podporządkowana rządowi sowieckiemu. Nie wspomniano nic
o granicach, a jedynie stwierdzono, że traktaty niemiecko-so-
wieckie z 1939 r. dotyczące zmian terytorialnych "utraciły waz-
ność". W oficjalnym piśmie z 30 lipca do rządu polskiego mi-
nister spraw zagranicznych przedstawił nasz pogląd:
Przy okazji podpisania dzisiejszego porozumienia sowiecko-pol-
skiego chciałbym skorzystać ze sposobności, by poinformować, że
zgodnie z postanowieniami porozumienia o wzajemnej pomocy pod-
* Minister Eden oświadczył gen. Sikorskiemu w czasie rozmowy 14 i 15

lipca: "Czy chcecie, czy nie chcecie - umowę podpisać trzeba".
pisanego przez Zjednoczone Królestwo i Polskę 25 sierpnia 1939 r.,

rząd Jego Królewskiej Mości w Zjednoczonym Królestwie nie podjął
żadnych zobowiązań w stosunku do ZSRR, które dotykałyby w jaki-
kolwiek sposób stosunków pomiędzy tym krajem a Polską. Chciał
bym również zapewnić, że rząd Jego Królewskiej Mości nie uznaje
żadnych zmian terytorialnych, jakie miały miejsce w Polsce od sierp-
nia 1939 r.
Pan Eden przeczytał to pismo w Izbie Gmin, po czym dodał:

W paragrafie pierwszym porozumienia sowiecko-polskiego stwierdza
się, że rządsowiecki traktuje jako nieważne traktaty sowiecko-nieIniec-
kie z 1939 r. dotyczące zmian terytorialnych Polski. Opinia rządu Je-
go Królewskiej Mości w tej sprawie zosala przedstawiona przez pre-
miera w Izbie Gmin 5 września 1940 r., kiedy to stwierdził on, że rząd
Jego Królewskiej Mości nie zamierza uznać jakichkolwiek zmian te-
rytorialnych dokonanych bez zgody i dobrej woli zainteresowanych
stron. Dotyczy to również zmian terytorialnych dokonanych w Polsce
od sierpnia 1939 r., o czym rząd polski został poinformowany za po-
średnictwem oficjalnego pisma.
W odpowiedzi na pytanie pan Eden zakończył: "Pisma przed

chwilą odczytane nie stanowią w żadnym wypadku gwarancji
dotyczących kształtu granic ze strony rządu Jego Królewskiej
Mości".
I tak sprawa się zakończyła, a jesienią Polacy stanęli przed
trudnym zadaniem zebrania tej części swoich rodaków, którzy
przeżyli uwięzienie w łagrach Związku Sowieckiego .
.. - ,.
Przystąpienie Rosji do wojny, choć oczekiwane, nie było dla

nas na początku dużym wsparciem. Wojska niemieckie zdawa-
ły się być tak silne, że odnosiło się wrażenie, iż wdzierając się
coraz dalej i dalej w głąb Rosji, są jednocześnie w stanie zagra-
żać Wielkiej Brytanii dawno spodziewaną inwazją. W dodatku
wszystkie odpowiedzialne koła wojskowe utrzymywały, że ar-
mia sowiecka zostanie niebawem pokonana i w dużej części
zniszczona. Już sam początek był zły, ponieważ rząd sowiecki
pozwolił, by jego samoloty zaskoczono jeszcze na lotniskach,
a w momencie ataku same przygotowania wojskowe nadal po-
zostawiały wiele do życzenia. Wojska sowieckie wytrzymały

jednak: druzgocące ciosy. Pomimo bohaterskiego oporu, spraw-
nego prowadzenia wojny w duchu skrajnego absolutyzmu, cał
kowitego lekceważenia życia ludzkiego i rozpoczęcia bezlitos-
nej partyzantki na tyłach wroga, cały front rosyjski na południe
od Leningradu został zepchnięty o około 400 czy 500 mil. Siła
władzy sowieckiej, odwaga ludu, niewyczerpane rezerwy ludz-
kie, olbrzymie obszary kraju i srogość rosyjskiej zimy - wszy-
stko to przyczyniło się ostatecznie do klęski armii Hitlera. Lecz
w 1941 r. nikt jeszcze nie potrafił tego przewidzieć. Za niezwy-
kle odważne uznano wystąpienie prezydenta Roosevelta we
wrześniu 1941 r., kiedy to stwierdził, że front sowiecki wytrzy-
ma i że Moskwa nie zostanie zdobyta.
Nawet w sierpniu 1942 r., po mojej wizycie w Moskwie i od-
bytych tam konferencjach, towarzyszący mi generał Brooke był
przekonany, że Niemcy przejdą przez Kaukaz i opanują basen
Morza Kaspijskiego, w związku z czym byliśmy przygotowani
do ogromnej kampanii defensywnej w Syrii i Persji. Przez cały
czas jednak: moje poglądy na możliwości sowieckiego oporu
były bardziej optymistyczne niż poglądy wyrażane przez moich
doradców wojskowych. Ufałem zapewnieniom premiera Stali-
na, że utrzyma on linię na Kaukazie, i że Niemcy w żadnym
wypadku nie dojdą do Morza Kaspijskiego. Lecz posiadaliśmy
tak: niewiele informacji na temat sowieckich zasobów oraz in-
tencji, że wszystkie formowane przez nas opinie mogły być co
najwyżej przypuszczeniami.
Prawdą jest, że przystąpienie Rosji do wojny odwróciło uwa-
gę niemieckich sił powietrznych od Wielkiej Brytanii i zmniej-
szyło ryzyko inwazji. Dało nam chwilę odpoczynku na Morzu
Śródziemnym. Jednocześnie zaś wymagało od nas poważnych
wyrzeczeń i poświęceń. Doszliśmy w końcu do etapu kiedy za-
czynaliśmy być coraz lepiej uzbrojeni. Wreszcie nasze fabryki
wypuszczały ogromne ilości tak: potrzebnych nam materiałów.
Nasze armie w Egipcie i Libii prowadziły ciężkie walki i po-
trzebowały dużych ilości najnowocześniejszej broni, przede
wszystkim zaś czołgów i samolotów. Armia brytyjska w kraju
z niecierpliwością oczekiwała długo obiecywanego sprzętu
z powodu niebezpieczeństw, jakie mimo wszystko nieustannie

nam zagrażały. I właśnie w tym momencie zostaliśmy zmusze-
ni do wyrzeczenia się części nowoczesnej broni oraz zapasów
tak cennych surowców, jak kauczuk czy ropa. Na nas spadł
ciężar organizowania brytyjskich i amerykańskich konwojów
i wysyłania ich do Murmańska i Archangielska poprzez najeżo
ne niebezpieczeństwami obszary Arktyki. Wszystkie dostawy
amerykańskie kierowane do Rosji były pierwotnie przeznaczo-
ne dla nas. Aby sprostać tym wymaganiom i wyrzec się tak
potrzebnej nam pomocy amerykańskiej, zmuszeni byliśmy do
ograniczenia naszych przygotowań do obrony Półwyspu Malaj-
skiego oraz wschodnich części Impeńum przed wciąż wzrasta-
jącym zagrożeniem japońskim.
Nie podważając w niczym oczywistej prawdy, że opór Rosji
złamał potęgę armii niemieckiej i zadał śmiertelne ciosy siłom
witalnym narodu niemieckiego, trzeba jasno stwierdzić, że
przez ponad rok po włączeniu się Rosji do wojny kraj ten był dla
nas większym ciężarem niż pomocą. Niemniej jednak cieszyli-
śmy się, że tak wielki naród włączył się do walki po naszej
stronie i wiedzieliśmy, że jeśli nawet wojska sowieckie zostaną
zepchnięte aż do Uralu, Rosja w dalszym ciągu będzie stanowi-
ła decydującą siłę w tej wojnie.
ROZDZIAŁ XXII
AFRYKAŃSKA PRZERWA. TOBRUK
Generał Auchinleck obejmuje dowództwo, 2 lipca - Konieczność ofen-

sywy na Pustyni Zachodniej - Mój telegram z 6 lipca - Żądanie Au-
chiniecka - Dywizje "brytyjskie" - Cztery i pół miesiąca zwłoki -
Nieuzasadnione obawy o północne skrzydło - Telegram szefów sztabu
z 19 lipca - Mój telegram z tego samego dnia - Powściągliwa
odpowiedź Auchinlecka, 23 lipca - Jego wizyta w Londynie - Nie
jestem przekonany, lecz wyrażam zgodf - Poglądy niemieckie na sy-
tuacjf Rommla i szanse w AfrycePółnocnej - Pan Menzies powaca do
kraju - Rozbieżności dotyczące struktury Gabinetu Wojennego -
Upadek rządu pana Menzie.sa - Mój telegram do niego - Stosunki
z rządem pana Faddena - Ządanie wycofania dywizji australijskiej
z Tobruku - Zwolnienie jednej brygady australijskiej - Australia na-
lega na wycofanie wszystkich swoich oddziałów - Mój telegram do
generała Auchinlecka z 17 września - Auchinleck grozi rezygnacją
Kolejne prośby do pana Faddena - Odmowy - Klfska rządu pana
Faddena - Partia Pracy pana Curtina dochodzi do władzy - Nowe
prośby w związku z Tobrukiem - Kolejne odmowy - Stosujemy sif do
żądań australijskich - Duże straty podczas wycofywania - Działania
marynarki wojennej podczas obrony Tobruku.
lipca generał Auchinleck objął dowództwo na Bliskim
5 Wschodzie. Początek mojej współpracy z nowym na-

czelnym dowódcą był nacechowany optymizmem.
Premier do generała Auchinlecka 1 lipca 1941
Obejmuje Pan dowództwo w niezwykle trudnym momencie. Po
przedstawieniu Panu wszystkich faktów uważam, że w Pańskich rę
kach spoczywa decyzja wznowienia ofensywy na Pustyni Zachod-
niej. Powinien Pan wziąć pod uwagę zwłaszcza sytuację w Tobruku,
umacnianie się nieprzyjaciela w Libii oraz chwilowe zaangażowanie
się Niemców w inwazję na Rosję. Powinien Pan także rozważyć nie-
AFRYKAŃSKA PRZERWA. TOBRUK 19
bezpieczeństwa operacji w Syrii oraz zdecydować się na działania

w jednym, bądź też obydwu kierunkach. Do Pana jednak należy de-
cyzja, jak i kiedy operacje te można sensownie skoordynować. Waga
tych operacji będzie dla Pana naj zupełniej oczywistą. Prosimy o kon-
takt przy najbliższej okazji.
I ponownie następnego dnia:

Ufam, że po załatwieniu sprawy w Syrii rozważy Pan kandydaturę
Wilsona na dowódcę na Pustyni Zachodniej. Rzecz jasna, iż decyzja
ta jest całkowicie w Pańskiej gestii.
Należy żałować, iż sugestia ta, mimo że kilkakrotnie powta-

rzana, nie została jednak wzięta pod uwagę.
4 lipca generał Auchinleck odpowiedział na mój pierwszy
telegram. Zgadzał się z poglądem, że gdy tylko pozycja w Syrii
zostanie zabezpieczona, a pozycja w Iraku ustalona ponownie,
konieczne stanie się rozpatrzenie ofensywy na Pustyni Zachod-
niej. Jednak by odnieść zwycięstwo, niezbędne były dostatecz-
ne siły pancerne. Stwierdził, iż konieczne będą dwie lub trzy
dywizje pancerne wraz z jedną dywizją zmotoryzowaną. Ofen-
sywa ta, zmierzająca do wypędzenia wroga z Afryki Północnej,
z przyczyn administracyjnych będzie musiała być przeprowa-
dzana etapami. Pierwszym celem będzie ponowne zajęcie Cy-
renajki również krok po kroku. W konkluzji generał stwierdził,
że równoczesne prowadzenie walk na Pustyni Zachodniej i w
Syrii spowoduje "klęskę na obydwu frontach".
Uznałem za słuszne przedstawienie sytuacji z naszego punktu
widzenia:
1. Zgadzam się na zakończenie działań w Syrii, ponieważ zawsze
byliśmy zdania, że panowanie nad tym krajem jest niezbędnym wa-
runkiem utrzymania lub ponownego zajęcia Cypru. Pozostaje nadzie-
ja, że sprawa Syrii nie potrwa długo, i że nikt nie ubiegnie Pana na
Cyprze. W pełni uznajemy pierwszeństwo tych operacji wobec dzia-
łań ofensywnych na Pustyni Zachodniej.
2. Niemniej jednak Pustynia Zachodnia pozostaje tej jesieni decy-
dującym teatrem działań wojennych dla obrony delty Nilu. Tylko
w razie zajęcia utraconych lotnisk we wschodniej Cyrenajce flota
i lotnictwo będą w stanie wznowić skuteczne działania przeciwko

transportowi nieprzyjacielskich dostaw drogą morską.
3. W swoim telegramie z 18 kwietnia generał Wavell stwierdził, że
posiada 6 pułków wyszkolonej obsługi oczekujących na przysłanie
czołgów. Wpłynęło to na decyzję o wysłaniu konwoju "Tiger".
Oprócz tego drogą dookoła Przylądka płynie obecnie obsługa trzech
dodatkowych pułków. W pełni zdajemy sobie sprawę, jak bardzo po-
trzebuje Pan obecnie pojazdów pancernych. Sądzimy, że do końca
lipca powinien Pan otrzymać 500 czołgów szybkich, czołgów piecho-
ty oraz amerykańskich czołgów szybkich, oczywiście pod warun-
kiem, że warsztaty naprawcze będą odpowiednio zorganizowane.
Oprócz tego otrzyma Pan dużą liczbę różnorodnych czołgów lekkich
i samochodów pancernych.
4. W ciągu lipca i sierpnia nic więcej nie jesteśmy w stanie zrobić -
wyjątkiem mogą tu być pewne dostawy amerykańskie lub wymiana
w kraju. Lecz nawet później musimy być nieustannie przygotowani
do odparcia inwazji, poczynając od 1 września, w związku z czym
sztab generalny niechętnie patrzy na wysyłanie kolejnej znacznej li-
czby czołgów dookoła Przylądka (obecnie jedyną możliwą drogą), co
powoduje wyłączenie ich z działań w najlepszym razie do początku
października. Z końcem października dostawy amerykańskie powin-
ny się zwiększyć, co znacznie ułatwi naszą sytuację, lecz do tego
czasu wiele może się wydarzyć. .
5. Doniesienia wywiadu świadczą o dużym wzmacnianiu się sił
włoskich w Libii, lecz nie ma ani słowa o Niemcach. Jednak upadek
Rosji może niebawem zmienić sytuację na Pańską niekorzyść, nie
zmniejszając bynajmniej zagrożenia inwazji w kraju.
6. Znane są Panu możliwości wysyłania posiłków powietrznych.
Niewykluczone jest uzyskanie przez Pana zdecydowanej przewagi
w powietrzu w lipcu, sierpniu i na początku września, lecz później
upadek Rosji może uwolnić znaczne siły niemieckie, które mogą zo-
stać skierowane do Afryki, a jeżeli wróg nie zamierza dokonać inwa-
zji na nasz kraj, lecz jedynie udaje, wówczas Niemcy z łatwością
osiągną przewagę w powietrzu na Pańskim froncie zachodnim już we
wrześniu.
7. Do tego wszstkiego dochodzi sprawa Tobruku. Z tego miejsca
nie jesteśmy w stanie ocenić ofensywnych walorów Tobruku w ciągu
najbliższych kilku miesięcy ani też przewidzieć, co się tymczasem
wydarzy. Wydaje się, że całkowite opanowanie Tobruku przez nie-
przyjaciela jest wstępnym warunkiem jego inwazji na Egipt.
8. Biorąc pod uwagę wszystkie te czynniki, trudno zrozumieć, w ja-
ki sposób Pańska sytuacja w drugiej połowie września miałaby być
lepszą niż w chwili obecnej, a niewykluczone, że będzie nawet gor-

szą. Nie wątpię, iż starannie przemyśli Pan cały problem [ ... J.
11. Sprawa lotnictwa. Uważam, że w Pańskich planach sprawą
istotną powinno być wykorzystanie całości sił powietrznych na Bli-
skim Wschodzie. Należy przy tym zwrócić uwagę na fakt, że mają one
do odegrania niezwykle ważną rolę strategiczną i ich energia nie mo-
że być marnowana na dostarczanie ochrony armii na małą skalę, tak
jak to najprawdopodobniej było podczas bitwyoSolIum. W swoim
telegramie mówi Pan o samolotach wspierających armię, samolotach
wspierających marynarkę oraz o samolotach wykorzystywanych do
niezależnych działań strategicznych. Powstaje w tym momencie py-
tanie: jakie mają być proporcje? Będzie to musiało być ustalane na
bieżąco podczas konsultacji z dowódcami naczelnymi. Lecz nic w tych
działaniach nie powinno naruszyć integralności wkładu RAF-u w każdy
większy plan realizowny przez Pana. Nie można się oprzeć wrażeniu,
że w bitwie oSoIlum ["Battleaxe"J nasza przewaga powietrzna zosta-
ła zmarnowana, i że podczas gdy nieprzyjaciel wysłał wszelkie dostę
pne mu czołgi do pokonania naszej ofensywy, siły nasze stały bez-
czynnie w Tobruku.
Na to pismo generał odpowiedział 15 lipca oznajmiając, że

jak najszybciej wyśle posiłki dla Cypru w postaci jednej dywi-
zji, że rozumie potrzebę odzyskania Cyrenajki, lecz że nie jest
pewien co do utrzymania Tobruku w październiku. Odnośnie
sześciu pułków wyszkolonej obsługi czołgów, powiedział, że
pewne cechy nowych czołgów amerykańskich zmuszają do
zmian w ich taktycznym zastosowaniu, w związku z czym na-
leży przeznaczyć nieco czasu na opanowanie wszystkich ich
tajników. Wyraził zadowolenie z obiecanych pięciuset czoł
gów, zauważając jednocześnie, iż do jakiejkolwiek operacji ko-
nieczne jest użycie 50% rezerw czołgowych, podczas gdy 25%
znajduje się w warsztatach, a pozostałe 25% przeznaczone jest
do bieżącego uzupełniania strat wynikających z prowadzenia
walki. Było to bardzo wygórowane żądanie. Takie luksusy ge-
nerałowie mają tylko w niebie, a ci, którzy się ich domagają, nie
zawsze mają szansę tam trafić. Auchinleck podkreślał znacze-
nie tak indywidualnego, jak i zbiorowego szkolenia oraz soli-
darności grupowej, która jest niezbędna dla skuteczności dzia-
łań. Był również zdania, że to właśnie północ (tzn. Turcja, Syria
i Palestyna) bardziej niż pustynia stanie się głównym teatrem

działań wojennych.
Jak jasno widać z tych telegramów, istniały między nami du-
że rozbieżności dotyczące poglądów oraz znaczenia pewnych
spraw. Wywołało to moje głębokie rozczarowanie. Pierwsze de-
cyzje generała były również bardzo kłopotliwe. Po długich sta-
raniach udało mi się w końcu wysłać 50 dywizję brytyjską do
Egiptu. Niezwykle dawała mi się we znaki wroga propaganda,
zdaniem której polityka brytyjska polegała na używaniu do
walki wszystkich oddziałów z wyjątkiem swoich własnych, co
pozwalało uniknąć rozlewu brytyjskiej krwi. Ofiary nasze na
Bliskim Wschodzie łącznie z Grecją i Kretą były większe niż
straty naszych pozostałych sił zebranych razem, lecz używane
nazewnictwo wywoływało fałszywe wrażenie i przeinaczało
fakty. Dywizje hinduskie, w których piechocie jedną trzecią
stanowili Brytyjczycy, a w artylerii wszyscy żołnierze byli Bry-
tyjczykami, nie były określane mianem dywizji brytyjsko-hin-
duskich. Dywizje pancerne, na których spoczywał największy
ciężar w czasie tych walk, były w całości brytyjskie, choć by-
najmniej nie wynikało to z ich nazw. Ponawiane prośby o doda-
wanie przymiotnika "brytyjski" pozostawały bez skutku. Wiele
batalionów 6 dywizji brytyjskiej brało udział w ciężkich wal-
kach, lecz w nawale zdarzeń niemożliwe było stworzenie dywi-
zji jako jednej całości. Fakt, że oddziały "brytyjskie" były rzad-
ko wymieniane w jakichkolwiek sprawozdaniach, potwierdzał
jedynie zarzuty nieprzyjaciela i prowokował do niechętnych
komentarzy nie tylko w Stanach Zjednoczonych, ale nawet
w Australii. Dlatego uważałem przybycie 50 dywizji za dosko-
nałą okazję do zadania kłamu tym krążącym pogłoskom. Decy-
zja generała Auchinlecka o wysłaniu właśnie tej dywizji na
Cypr była bardzo niefortunna i spowodowała, że postawiono
nam szereg nieuzasadnionych zarzutów. Również szefowie
sztabu byli zaskoczeni tak dziwnym wykorzystaniem tej wspa-
niałej grupy żołnierzy. W rzeczy samej, nie dało się tego pogo-
dzić z żadną koncepcją strategiczną możliwą do wyobrażenia.
O wiele poważniejszą decyzją generała Auchinlecka było
wstrzymanie działań przeciwko siłom Rommla na Pustyni Za-
chodniej najpierw na trzy, a następnie na cztery i pół miesiąca.

Na usprawiedliwienie działań Wavella z 15 czerwca, "Battle-
axe", można było powiedzieć, że chociaż ponieśliśmy porażkę
i wycofaliśmy się na pierwotne pozycje, to Niemcy byli abso-
lutnie niezdolni do ofensywy w czasie tego przeciągającego się
okresu. Wskutek utrzymania przez nas Tobruku nie mogli ko-
rzystać ze swych linii komunikacyjnych, by przekazać niezbęd
ne posiłki w postaci broni pancernej czy nawet amunicji, bez
których Rommel utrzymywał się na swojej pozycji jedynie
dzięki sile woli i własnemu prestiżowi. Wzmocnienie jego sił
stanowiło tak poważny problem, że wzrastały one jedynie sto-
pniowo. W tych okolicznościach wojska brytyjskie powinny je
były nieustannie nękać, gdyż posiadały doskonałe linie komu-
nikacyjne i otrzymywały ciągłe posiłki zarówno w ludziach, jak
i w sprzęcie.
Generałowie często wolą, gdy tylko mają ku temu okazję,
wybrać niejako gotową bitwę, niż zamęczać nieprzyjaciela dłu
gimi i nieefektownymi walkami. W sposób naturalny wolą
pewność od ryzyka. Zapominają, że wojna trwa nieustannie
i sroży się z dnia na dzień, czego rezultaty widoczne są nie tylko
na jednym obszarze działań, ale wszędzie. W tym czasie armie
sowieckie przechodziły śmiertelny kryzys.
Następny błąd, jak mi się wydawało, polegał na przykładaniu
zbyt małej wagi do naszej północnej flanki. Właśnie ona wyma-
gałajak największej czujności i usprawiedliwiała wiele przygo-
towań obronnych oraz budowę silnych linii obronnych w Pale-
stynie i Syrii. Jednakw czerwcu sytuacja na tym obszarze uleg-
ła widocznej poprawie. Syria została zdobyta. Bunt w Iraku
stłumiony. Nasze oddziały opanowały wszystkie kluczowe
punkty na pustyni. Lecz przede wszystkim wojna pomiędzy
Niemcami a Rosją dodała Turcji pewności siebie. Gdy sytuacja
pozostawała nie rozstrzygnięta, Niemcy nie mogli żądać prawa
przejścia dla swoich oddziałów przez terytorium Turcji. Persja,
dzięki działaniom Wielkiej Brytanii i Rosji, przyłączyła się
wkrótce do obozu aliantów. Tymczasem ogólna sytuacja na Pu-
styni Zachodniej sprzyjała zdecydowanej akcji.
.. - ..
19 lipca szefowie sztabu zatelegrafowali do generała Auchin-
lecka:
Stwierdził Pan, że ofensywa na Pustyni Zachodniej nie może być
brana pod uwagę, dopóki nie będzie Pan miał dwóch, a najlepiej
trzech odpowiednio wyszkolonych dywizji pancernych. Do chwili
ataku Niemiec na Rosję nie mogliśmy rozpatrywać wysłania większej
liczby czołgów szybkich z powodu dużego prawdopodobieństwa in-
wazji w sierpniu lub wrześniu. Nie możemy wprawdzie z całą pewno-
ścią stwierdzić, że prawdopodobieństwo to obecnie zmalało, lecz go-
towi jesteśmy podjąć ryzyko, jeżeli daje ono szansę zdobycia Cyrenajki
z wszystkimi wiążącymi się z tym korzyściami. [ ... ] W telegramie z 15
lipca wyraził Pan wątpliwości co do możliwości utrzymania Tobruku
po wrześniu. W związku z tym uważamy, że ofensywa mająca na celu
odzyskanie Cyrenajki nie może być odkładana do tego czasu. Według
naszych prognoz istnieje szansa wzmocnienia naszych sił powietrz-
nych do września, przy czym proces ten może nawet trwać dłużej, co
uzależnione jest od wyniku obecnej kampanii w Rosji.
Z rozważań tych wynika, że najlepszą, jeśli nie jedyną szansą na
ponowne opanowanie Cyrenajki jest rozpoczęcie ofensywy
najpóźniej z końcem września. Czy byłby Pan skłonny zgodzić się na
to, gdybyśmy wysłali Panu natychmiast 150 czołgów szybkich? Są
dzimy, że dotarłyby do Suezu pomiędzy 13 a 20 września. Bylibyśmy
również gotowi wysłać Panu maksimum 40 tysięcy ludzi konwojem
"WS-ll", przy czym do Pana należałaby decyzja, w którym punkcie
są oni najbardziej potrzebni. Jeżeli jednak nie ma Pan ochoty na roz-
poczęcie ofensywy na Pustyni Zachodniej, uważamy za niecelowe
odbieranie flocie handlowej statków przewożących importowaną
żywność, rozczłonkowywanie 1 dywizji pancernej i wysyłanie Panu
150 czołgów w momencie, gdy jest niemal pewne, że do inwazji doj-
dzie jeszcze w tym roku.
Wysłałem również osobisty telegram harmonizujący z tym,

co napisali szefowie sztabu:
1. Zarówno szefowie sztabu, jak i Komitet Obrony Gabinetu Wo-
jennego dokładnie rozważyli Pański telegram z 15 lipca, będący od-
powiedzią na mój telegram z 6 [lipca]. Szefowie sztabu przekazują
Panu swoje poglądy, z którymi się w pełni zgadzam.
2. Wygląda na to, że w połowie września otrzyma Pan sporą liczbę

czołgów, zarówno z kraju jak i ze Stanów Zjednoczonych, wraz z in-
nymi posiłkami, których może Pan użyć albo jako rezerwy podczas
ofensywy, gdy będzie ona udana, albo też do obrony Egiptu, gdyby
zakończyła się niepowodzeniem.
3. Komitet Obrony zaniepokojony jest faktem, że 50. dywizja,jedy-
na cała świeżo sformowana dywizja brytyjska, jaką Pan posiada, zo-
stała odesłana na Cypr, gdzie spełnia funkcję czysto defensywną. Ko-
mitet zastanawia się, czy na to miejsce nie można było znaleźć żadne
go innego oddziału.
4. Komitet nie rozumie również, w jaki sposób ofensywa niemiecka
z północy w kierunku Palestyny, Syrii i Iraku może nastąpić przed
końcem września. Komitet obawia się, że Persja jest o wiele bardziej
narażona na niemiecką infiltrację i intrygi i że w związku z tym tam
będzie trzeba podjąć zdecydowane działania. To jednak pozostaje
w gestii generała Wavella, którego chęć podjęcia działań spotyka się
tutaj z dużym zainteresowaniem.
5. Jeżeli nie wykorzystamy chwilowego uspokojenia spowodowa-
nego działaniami w Rosji, aby opanować sytuację w Cyrenajce, stra-
cimy szansę, która może się już nigdy nie powtórzyć. Od klęski pod
Sollum minął miesiąc i być może trzeba jeszcze kolejnego miesiąca,
nim będzie można się zdobyć na nowy wysiłek. Taka przerwa stanowi
doskonałą okazję do odbycia ćwiczeń. Przeprowadzenie poważnych
i zdecydowanych działań na Pustyni Zachodniej wydaje się jak naj-
bardziej usprawiedliwionym, zanim sytuacja zmieni się na naszą nie-
korzyść, a trzeba pamiętać, że wszystkie zwycięstwa są nierozerwal-
nie związane z ponoszonym równocześnie ryzykiem.
W dalszym ciągu uważamy, iż Wilson powinien objąć dowództwo
podczas następnej ofensywy, jeżeli ona nastąpi, chyba że zamierza
Pan osobiście dowodzić.
23 lipca generał Auchinleck odpowiedział na mój telegram.

Decyzja o wysłaniu 50 dywizji na Cypr została podjęta po bar-
dzo starannym przemyśleniu całej sytuacji. "Jeżeli Pan sobie
życzy, mogę przesłać opis wszystkich motywów, które mną kie-
rowały i które wydawały mi się absolutnie słuszne. Ufam, że
tego rodzaju zarządzenia pozostawi pan mojej wolnej woli".
Był zdania, że niemieckie uderzenie na Syrię przez Anatolię
może się rozpocząć w pierwszej połowie września.
Zupełnie zgadzam się ze stwierdzeniem, iż należy wykorzystać

obecne zaangażowanie nieprzyjaciela w Rosji, by uderzyć na Libię,
lecz chciałbym powtórzyć, że rozpoczęcie ofensywy w chwili, gdy
dysponujemy niewystarczającymi do tego środkami, nie jest, moim
zdaniem, działaniem usprawiedliwionym i jedynie opóźni moment,
w którym naprawdę będziemy mogli taką ofensywę rozpocząć, mając
realne szanse powodzenia. Aby osiągnąć jakikolwiek rezultat, należy
ponosić ryzyko i jestem na to przygotowany pod warunkiem, że ma to
chociaż minimalne szanse powodzenia.
I na koniec:
Oto moje najbliższe plany: Jak naj szybsze wzmocnienie naszej po-
zycji na Cyprze i w Syrii. Następnie reorganizacja, przegrupowywa-
nie i ponowne wyposażanie brygad i dywizji, które nie tylko poniosły
straty podczas walk na Krecie, w Grecji, Libii, Erytrei i Syrii, lecz
także operowały rozczłonkowane, a nie jako samodzielne jednostki.
Po trzecie, przy pomocy generalnego intendenta przeprowadzenie
reorganizacji i modernizacji służb dostawczych, transportowych i na-
prawczych znajdujących się na tyłach. Po czwarte, zapewnienie szko-
lenia i sprzętu dla naszych formacji pancernych, bez czego niemożli
wa jest jakakolwiek ofensywa. Po piąte, zorientowanie się w sytuacji
i rozpoczęcie intensywnych przygotowań do ofensywy w Libii, która
została zapowiedziana w telegramie dowódców naczelnych do sze-
fów sztabu z dnia 19 lipca. W związku z czym będę zmuszony w nie-
dalekiej przyszłości poprosić o środki, które są niezbędne, jeśli przed-
sięwzięcie to ma się zakończyć powodzeniem .
.. - ..
Nie mogłem się oprzeć wrażeniu, że wyczuwam jakąś ogólną
sztywność w nastawieniu generała Auchinlecka, która wcale
nie służyła naszym wspólnym interesom. Książki napisane po
zakończeniu wojny ukazują, w jaki sposób podrzędne, lecz
wpływowe grupy w sztabie operacyjnym w Kairze wyrażały
ubolewanie z powodu decyzji o wysłaniu armii do Grecji. Nie
wiedziano, z jaką ochotą generał Wavell zaakceptował tę poli-
tykę oraz jak drobiazgowo cała sytuacja została mu przedsta-
wiona przez Gabinet Wojenny i szefów sztabu i to w sposób,
który wprost zachęcał do powiedzenia "nie". Wavell, jak suge-
rowano, został wprowadzony w błąd przez polityków i cała se-
ria klęsk była bezpośrednim wynikiem tego, że pdporządkowy

wał się ich rozkazom. Teraz, w nagrodę za to co zrobił, po od-
niesieniu wszystkich swoich zwycięstw, został usunięty, właś
nie w momencie niepowodzenia. Jestem pewien, że tamtejsze
koła sztabowe były zdania, iż nowy dowódca nie powinien dać
się namawiać na ryzykowne operacje, lecz powinien zachować
rozsądek i działać jedynie w sytuacjach absolutnie pewnych.
Generał Auchinleck mógł wyraźnie odczuwać te nastroje. Było
jasne, że samą korespondencją nie zdziałamy wiele.

Ze wszystkich Pańskich telegramów do nas i naszych do Pana wy-
nika, że musimy porozmawiać. Tego samego zdania są szefowie szta-
bu. Jeżeli sytuacja militarna pozwala Panu na wyjazd, proszę natych-
miast przyjechać w towarzystwie jednego lub dwóch oficerów szta-
bowych. W czasie Pańskiej nieobecności, która powinna być
utrzymana w tajemnicy, Blamley będzie działał w Pana imieniu.
Auchinleck wyrażał chęć przyjazdu. Jego krótka wizyta

w Londynie była z wielu względów bardzo korzystna. Wpłynę
ła na wytworzenie się bardziej harmonijnych stosunków pomię
dzy nim a członkami Gabinetu Wojennego, szefami sztabu oraz
Ministerstwem Wojny. Spędził ze mną długi weekend w Che-
quers. W miarę jak lepiej poznawaliśmy tego doskonałego ofi-
cera, od którego w dużej mierze zależały obecnie nasze losy,
a jednocześnie on zapoznawał się ze sprawnym funkcjonowa-
niem tak ogromnej machiny wojennej, rosło wzajemne zaufa-
nie. Nie byliśmy jednak w stanie skłonić go do zmiany zdania
na temat zwlekania z rozpoczęciem ofensywy do 1 listopada.
Miała ona nosić nazwę "Crusader" i być największą do tej pory
operacją tego typu. Jego doskonale wyważone argumenty nie-
wątpliwie zrobiły wrażenie na moich doradcach wojskowych.
Lecz ja nie byłem przekonany. Jednakże jego niekwestionowa-
ne umiejętności, siła wyrazu oraz postawa pełna godności i sta-
nowczości sprawiły, że pogodziłem się z myślą, iż być może ma
on rację, a nawet jeśli jej nie ma, to i tak jest najlepszym czło
wiekiem, jakiego można znaleźć na to stanowisko. W związku
z tym zgodziłem się na listopad jako termin rozpoczęcia tej
ofensywy i skierowałem całą swoją energię na udzielenie mu

jak największej pomocy. Było nam przykro, że nie chciał po-
wierzyć losów bitwy generałowi Maitlandowi Wilsonowi. Wo-
lał on na to miejsce generała Alana Cunninghama, któremu nie-
dawne zwycięstwa abisyńskie zapewniły niezwykle wysoką
pozycję. Jedynym wyjściem było wykorzystać sytuację na tyle,
na ile to było możliwe, a w takim wypadku działania połowicz
ne są zabójcze. Zatwierdzając jego decyzje, braliśmy na siebie
część odpowiedzialności.
.. - ..
Obecnie posiadamy pełne dane na temat tego, co naczelne
dowództwo niemieckie sądziło o sytuacji Rommla. Choć wiel-
ce podziwiało jego dzielność i niezwykłe sukcesy, niemniej jed-
nak uważało, że znajduje się w wielkim niebezpieczeństwie.
Bezwzględnie zakazano mu podejmowania jakiegokolwiek
dalszego ryzyka aż do czasu przybycia znacznych posiłków.
Niewykluczone, że przy swoim prestiżu i w sytuacji, w jakiej
się znajdował, mógł blefować do czasu otrzymania pomocy.
Jego linie komunikacyjne ciągnęły się tysiąc mil do Trypolisu.
Choć Bengazi stanowiło cenny skrót dla wysyłanych dostaw
i posiłków, cena do zapłacenia za transport morski była niezwy-
kle wysoka. Siły brytyjskie, już obecnie bardzo liczne, rosły
z każdym dniem. Niemiecka przewaga w czołgach polegała te-
raz wyłącznie na jakości i organizacji. W powietrzu byli słabsi.
Brakowało im amunicji artyleryjskiej i bardzo się bali, że wy-
strzelają ją do końca. Tobruk stanowił śmiertelne niebezpie-
czeństwo dla tyłów armii Rommla, ponieważ pierwszy lepszy
atak z tego miejsca mógł odciąć jego linie komunikacyjne. Nie
potrafił przewidzieć naszych planów ofensywnych; czy będzie
to wypad z Tobruku, czy też ruch głównego trzonu naszych
wojsk. Tak więc Niemcy powinni być wdzięczni za każdy dzień
naszej bezczynności.
2 czerwca 1941 na przełęczy Brenner odbyła się konferencja,
której przewodniczyli feldmarszałek Keitel i generał Cavallero.
Keitel zgadzał się, że ofensywa na Egipt nie może się rozpocząć
wcześniej niż jesienią. Należałoby ją przeprowdzić nie przy
użyciu ogromnej liczby wojsk, lecz raczej małych, specjalnie

wyszkolonych i doskonale uzbrojonych oddziałów. Siły te po-
winny liczyć cztery dywizje pancerne, w tym dwie niemieckie,
i trzy dywizje zmotoryzowane. W Afryce Północnej nie może
być żadnych zbędnych zjadaczy prowiantu, lecz jedynie taka
liczba walczących żołnierzy, dla jakiej można przesyłać dosta-
wy. Generał Cavallero stwierdził, że dywizje włoskie wspiera-
jące Afrika Korps są wyczerpane; straciły 40-60% ludzi i sprzę
tu. Jeżeli chodzi o pojazdy, to sytuacja była bardzo niepokojąca,
a dywizja Pavia miała tylko 20 ciężarówek.
Za rzecz najważniejszą Keitel uważał dostarczenie artylerii
nadbrzeżnej i przeciwlotniczej, co miało zapewnić lepszą obro-
nę przed atakami nieprzyjaciela na porty dostawcze oraz składy
żywności i amunicji. Sprawą następną było przesłanie posiłków
artyleryjskich dla Afrika Korps, ponieważ wstępnym warun-
kiemjakichkolwiek operacji było zajęcie Tobruku, niemożliwe
bez ciężkiej artylerii. Oprócz dostaw dla walczących oddziałów
niezbędne było przygotowanie kolumn transportowych przed
planowaną ofensywą. Dostawy, jakich potrzebował niemiecki
Afrika Korps, wynosiły 40 do 50 tysięcy ton miesięcznie; spra-
wą dodatkową były dostawy dla Włochów. Mieli oni otrzymać
wszelkie pojazdy, których nie potrzebował Afrika Korps. Włosi
byli zdani na siebie w ochronie morza i transportu przybrzeżne
go, ponieważ siły niemieckie właśnie wycofywano z Sycylii.
Silne oddziały Luftwaffe miały zostać wysłane do Afryki Pół
nocnej do obrony wybrzeża i tamtejszego transportu.
Generał Cavallero podziękował niemieckiemu dowódcy. Za-
równo on, jak i Duce podzielali jego poglądy. Najważniejszym
zadaniem Włochów było teraz utrzymanie dotychczasowych
pozycji. Siły obronne w Afryce Północnej były zbyt małe. Od-
działy biorące udział w oblężeniu Tobruku potrzebowały pew-
nego okresu odpoczynku. Sytuacja w Sollum była nadal nie-
bezpieczna.
W sierpniu sztab operacyjny Luftwaffe donosił:
Znane są trudności zaopatrzeniowe naszych sił w Afryce Północ
nej. [... ] Jak dotąd nabrzeże w Bengazi nie zostało jeszcze maksymal-
nie wykorzystane. Od czasu odzyskania Damy nie zrobiono nic, by
naprawić straty wyrządzone przez Brytyjczyków. [... ] Port w Bardii

również wymaga naprawy. Dlatego prosimy polecić Włochom, by
niezwłocznie rozpoczęli prace naprawcze. Niezbędne jest używanie
Bengazi, Damy i Bardii do celów zaopatrzeniowych. Odciąży to
w pewnym stopniu port w Trypolisie i zmniejszy niebezpieczny ruch
nadbrzeżny z Trypolisu do Bengazi.
Posiłki powietrzne dla obszaru Morza Śródziemnego będą możliwe
dopiero po zaprzestaniu działań na Wschodzie.
Pod koniec sierpnia, podczas konferencji odbywającej się

w kwaterze głównej Hitlera na froncie wschodnim Keitel po-
wiedział generałowi Cavallero, że sytuacja w Afryce Północnej
nie ustali się, dopóki Tobruk nie zostanie zdobyty. Jeżeli wszy-
stko ułoży się pomyślnie, siły niemieckie będą gotowe do ataku
w połowie września. Generał Cavallero odpowiedział, że Duce
nakazał przyśpieszenie przygotowań do ataku na Tobruk. Było
jednak pewne, że Włosi będą gotowi do ofensywy nie wcześ
niej niż z końcem września.
W rzeczywistości nie byli gotowi z końcem września. Zarów-
no Niemcy, jak i Włosi nie byli też gotowi ani w październiku,
ani w listopadzie.
Sztaby niemiecki i włoski osiągnęły 29 sierpnia porozumie-
nie stwierdzające, że:
W najbliższej przyszłości nie ma możliwości rozpoczęcia ofensy-
wy z Libii w kierunku Kanału Sueskiego. Nawet w razie zajęcia To-
bruku konieczność zachowania sił nie pozwala na taki krok. Nie
wchodzą w rachubę nawet działania na małą skalę, ponieważ każdy
ruch w kierunku wschodnim nadweręża nasze zapasy, a polepsza tyl-
ko sytuację Brytyjczyków.
9 września niemiecki sztab łącznikowy w taki sposób oceniał

sytuację:
Pomimo nieustannych ataków niemieckich i włoskich sytuacja

w Tobruku nie ulega zmianie. Dotychczas udało nam się jedynie sku-
tecznie wstrzymać nocne dostawy dokonywane przez niszczyciele
i małe parowce. [ ... ] Zgodnie z doniesieniami kwatery głównej wojsk
powietrznych w Afryce obrona przeciwlotnicza w Tobruku jest tak
silna, iż nie ustępuje w niczym Malcie. [ ... ] Rozliczne silniejsze
i słabsze uderzenia dokonywane przez tamtejszy garnizon mają na
celu wykrycie słabych punktów oblegających oddziałów. Są to przy-

gotowania do próby przebicia się, która nastąpi równocześnie z ofen-
sywą na froncie południowym. [ ... ]
.. - ..
Przedstawiłem całą dyskusję dotyczącą opóźnienia ofensywy
i muszę zanotować tutaj moje przekonanie, że ta czteroipół
miesięczna zwłoka w zaatakowaniu wroga na pustyni była błę
dem i dużym nieszczęściem.
W niniejszym rozdziale chciałbym również zawrzeć opis
trudności, jakich przysparzał nam rząd Australii, której dzielne
oddziały odegrały tak istotną rolę w obronie Egiptu .
.. -..
Premier Australii, pan Menzies, opuścił nas w maju. Jego dłu
ga wizyta w Wielkiej Brytanii była dla nas niezwykle cenną.
W ciągu dwóch krytycznych miesięcy brał udział w posiedze-
niach Gabinetu Wojennego, uczestnicząc w podejmowaniu naj-
trudniejszych decyzji. Jednak nie zadowalała go ani organizacja
tego gabinetu, ani też zakres władzy, jaki spoczywał w moich
rękach w kwestii prowadzenia wojny. Zwracał na to uwagę przy
różnych okazjach, a ja próbowałem mu wytłumaczyć, dlaczego
się z nim nie zgadzam. Pan Menzies uważał, że powinno się
utworzyć Imperialny Gabinet Wojenny, w którym zasiadaliby
przedstawiciele każdego z czterech samorządnych dominiów.
Podczas swojej podróży powrotnej przez Kanadę przedstawił
oficjalne pisma w tej sprawie panu Mackenziemu Kingowi, ge-
nerałowi Smutsowi oraz panu Praserowi. Żaden z nich jednak
nie był zwolennikiem podobnej zmiany, a pan Mackenzie King
w szczególności. Przedstawił on niepodważalne argumenty
konstytucyjne przemawiające przeciwko zasiadaniu przedsta-
wiciela swojego kraju w Gabinecie i braniu na siebie części
odpowiedzialności za podejmowane tam decyzje.
Premier do premiera Australii 19 sierpnia 1941

Nie muszę chyba Pana zapewniać, że gdy złoży nam Pan kolejną
wizytę jako premier, z wielką przyjemnością powitamy Pana na spot-
kaniach Gabinetu, w których mógłby Pan uczestniczyć tak długo, jak
tylko byłoby to możliwe. Również z wielką radością powitamy pre-

mierów wszystkich dominiów, którzy w ten sposób zechcieliby
dźwigać razem z nami ciężar odpowiedzialności. Jednak trzeba po-
wiedzieć, że żaden minister danego dominium nie mógłby zasiadać
w Gabinecie Wojennym z wyjątkiem premiera. W przeciwnym razie
pociągałoby to za sobą trwałe i zbyt duże zmiany strukturalne, które
nie wchodzą w rachubę. Z posiadanych przeze mnie informacji wyni-
ka, że dominia nie zgadzają się, aby pojedynczy ministrowie repre-
zentowali je w Gabinecie Wojennym. Mam nadzieję, że weźmie Pan
to pod uwagę przy jakichkolwiek posunięciach. Pozdrowienia.
Wkrótce jednak nastąpiły ważne zmiany w rządzie australij-

skim. Jak można się było spodziewać, po tak wielu niepowo-
dzeniach istniały rozbieżności poglądów w łonie rządu Związ
ku Australijskiego na temat prowadzenia wojny. Australijska
Partia Pracy sprzeciwiła się uchwale popierającej wizytę pana
Menziesa w Londynie. W związku z politycznymi manifesta-
cjami, zarówno w rządzie jak i poza rządem, pan Menzies zło
żył rezygnację na ręce swoich współpracowników i zgodził się
na pracę w australijskim rządzie narodowym. Jednak 25 sierp-
nia australijska Partia Pracy odrzuciła i tę propozycję, domaga-
jąc się ustąpienia całego rządu. 28 sierpnia pan Menzies ustąpił
ze stanowiska, a jego miejsce zajął deputowany pan Fadden.
Rząd australijski, osłabiony przez stratę swojego naj zdolniej-
szego polityka posiadał tylko jednogłosową przewagę i w tym
ciężkim okresie stanął twarzą w twarz z opozycją partyjną żąd
ną lokalnej władzy. Pomimo tych wszystkich różnic, o których
wspominałem, z wielką przykrością dowiedziałem się o klęsce
pana Menziesa. Choć spory nasze były bardzo poważne, jednak
nasze stosunki pozostawały przyjazne. Niezwykle przykre było
dla mnie to, że cała wiedza, jaką zdobył tutaj, biorąc udział
przez dwa miesiące w spotkaniach Gabinetu Wojennego, miała
teraz pójść na marne. Wysłałem do niego następujący telegram:
Premier do pana Menziesa 28 sierpnia 1941

Chociaż pilnuję, by absolutnie nie mieszać się w sprawy australij-
skiej polityki, muszę jednak powiedzieć, że z dużym żalem dowie-
działem się o Pańskiej rezygnacji. Podczas tych dwóch lat strasznej
burzy stał Pan cały czas w pierwszym szeregu i był Pan z nami w naj-
cięższych dla Australii momentach. Jesteśmy niezwykle wdzięczni za

Pańską odwagę i okazaną nam pomoc. W naszej obopólnej przyjaźni
jestem stroną, która zyskała bardzo wiele. Przeszedłem przez podob-
ne doświadczenie, gdy usunięto mnie z Admiralicji w chwili, gdy mo-
głem zapewnić siłom Anzacs* duże szanse na zwycięstwo w Darda-
nelach. Pociechę w takich sytuacj ach może stanowić jedynie poczucie
jak najlepszego spełnienia swojego obowiązku. Moja żona i cała ro-
dzina przesyłają Panu serdeczne pozdrowienia .
.. -..
Postanowiłem szybko nawiązać stosunki z panem Faddenem
i przedstawić mu nasze poglądy na temat struktury Gabinetu
Wojennego, jak również zagrożenia ze strony Japonii.
Premier do premiera Australii 29 sierpnia 1941
Po objęciu przez Pana tego wysokiego urzędu chciałbym życzyć
Panu powodzenia oraz zapewnić, że wraz z moimi współpracownika
mi zrobimy wszystko, by nasze działania przeniknął ten sam duch
przyjaźni, którym nacechowane były nasze kontakty z panem Men-
ziesem, pełniącym obecnie, o czym się z przyjemnością dowiaduje-
my, funkcję ministra do spraw koordynacji obrony.
Następnie przedstawiłem dogłębnie wszystkie imperialne

i konstytucyjne aspekty kwestii poruszonych przez pana Men-
ziesa. Znajdują się one w Załącznikach.**
Nasze stosunki z rządem pana Faddena, a następnie z admini-
stracją pana Curtina nie układały się tak jak z ich poprzednika-
mi, a nawet pojawiła się pewna sporna kwestia, niezwykle nie-
bezpieczna dla naszego prowadzenia wojny. Nowy rząd pod
naciskiem swoich przeciwników zaczął wyrażać niepokój
w związku z położeniem dywizji australijskiej w Tobruku.
Rząd zamierzał zgromadzić razem wszystkie oddziały znajdu-
jące się na Bliskim Wschodzie, by dać im sposobność do wypo-
czynku, zregenerowania sił i uzupełnienia braków w wyposa-
* Anzacs - Australian and New Zealand Army Corps (korpus australijsko

- nowozelandzki w latach 1914 - 1918).
** Załącznik G s. 384 (przyp.oryg.).
żeniu, ale także by zadowolić opinię publiczną w Australii. Za-

niepokojenie budził bowiem stan zdrowia i odporność oddzia-
łów przebywających w twierdzy, a także możliwość katastrofy,
którą zwiastowała niemożność odparcia zdecydowanego ataku.
Zażądano w związku z tym zluzowania Australijczyków przez
inne oddziały. Auchinleck gwałtownie zaprotestował przeciw-
ko takim zmianom, wskazując na duże trudności i zamieszanie,
jakie wprowadzi to do przygotowywanej ofensywy. Próbowa-
łem uspokoić generała.
Premier do generała Auchinlecka 6 września 1941

Jestem pewien, że Australijczycy zmienią zdanie, jeżeli przedstawi-
my im całą sprawę uczciwie. Nie chcemy, by w jakikolwiek sposób
przeszkodziło to w przesyłaniu dostaw, czy też pokrzyżowało Pańskie
plany. Jeżeli zgoda na ich żądania miałaby właśnie to oznaczać, przy-
toczymy im niezbite fakty. Australijczycy nie zaakceptują niczego, co
byłoby w jakiś sposób podejrzane. Jeżeli zaś ich żądania nie wywoła
łyby żadnych poważniejszych perturbacji, należy oczywiście wyrazić
zgodę.
Uznałem za stosowne udzielić jak naj dokładniej szych wyjaś

nień rządowi australijskiemu. Znajdują się one w Załączni
kach*.
.11 _ ••
Dzięki
swoim staraniom generał Auchinleck zdołał zwolnić
jedną grupę brygadową australijskiej piechoty w Tobruku i za-
stąpić ją brygadą polską. Pociągało to za sobą bardzo duże ry-
zyko, ponieważ niemal wszystkie okręty zostały zaatakowane
przez samoloty. Dowódca naczelny przedstawił szczegółowo
przyczyny, dla których nie zakończył tej operacji, stwierdzając,
że pociągnęłaby za sobą "dalsze opóźnienie ofensywy na Pusty-
ni Zachodniej." "Dlatego proponuję-powiedział- by całkowi
cie zarzucić plany zwalniania dużej liczby oddziałów australij-
skich z Tobruku i natychmiast wzmocnić garnizon jednym ba-
* Załącznik G s. 386-388 (przyp. oryg.).

/
I
\
"
U R C
NIEMIECKIE UDERZENIE NA ROSJĘ
czerwice - wrzesień ..
październik - grudzień ~
100 200 300 '100 500

, mil
talionem czołgów piechoty". Wysłałem telegram panu Padde-

nowi z następującym apelem:
Premier do premiera Australii 11 września 1941

1. Przesyłam Panu w całości prywatny telegram generała Auchinle-
cka dotyczący zluzowania oddziałów australijskich w Tobruku. Czy-
nię tak, zdając się całkowicie na Pańską dyskrecję. Telegram generała
Auchinlecka jest wynikiem długotrwałych konsultacji z dowódcami
marynarki i lotnictwa na Bliskim Wschodzie.
2. Jak Pan zauważy, z telegramu tego wynika, że fizyczną niemo-
żli wością jest wycofanie oddziałów australijskich, na co Pan nalega,
w takim terminie, aby mógł Pan to ogłosić na posiedzeniu parlamentu
Związku Australijskiego w połowie tego miesiąca. Faktycznie tylko
połowa oddziałów mogłaby zostać wycofana podczas bezksiężyco
wych nocy we wrześniu, a druga część musiałaby poczekać aż do
końca października, czyli do czasu, kiedy wszystkie przygotowania
do ofensywy będą w pełnym toku, i gdy działania sił powietrznych
skoncentrowane będą na tyłach wroga, składach żywności i sprzętu
oraz lotniskach. Ponadto w żaden sposób nie mógłby Pan wygłosić
tego przemówienia w parlamencie, ponieważ jakakolwiek publiczna
wzmianka o wycofywaniu oddziałów spowodowałaby silne ataki po-
wietrzne na port w Tobruku oraz całe wybrzeże właśnie w tym mo-
mencie, gdy Pańskie oddziały wycofywałyby się tą drogą. Jeżeli po-
mimo wszystko nalega Pan na wycofanie oddziałów australijskich,
wydamy natychmiast odpowiednie rozkazy, bez względu na wynika-
jące z tego koszty oraz wpływ jaki wywrze to na planowane przez nas
operacje. Wierzę jednak, że weźmie Pan pod uwagę odpowiedzial-
ność, która spadnie na Pana z chwilą pozbawienia Australii chwały
wynikającej z utrzymania Tobruku. Tej chwały, którą okryłaby się
w razie zwycięstwa.
3. Czuję się zobowiązany uczulić Pana na konieczność zachowania
całkowitej dyskrecji w sprawie przyszłych działań i ruchów wojsk
związanych ze zluzowywaniem oddziałów australijskich.
Poniewaz wszelka argumentacja okazała się prózna, nie mia-

łem innego wyjścia, jak tylko odpowiedzieć:
Pemier do pana Faddena 15 września 1941

Rozkazy związane z Pańską decyzją zostaną niezwłocznie wydane.
Zachowanie tajemnicy jest sprawą o pierwszorzędnym znaczeniu.
Auchinleckowi wysłałem następujący telegram:


Martwi mnie nastawienie Australii, lecz od dawna obawiałem się
reakcji jej i świata przeciwko używaniu na Bliskim Wschodzie od-
działów należących do dominiów. W związku z tym cały czas naci-
skałem na wysłanie Panu kilku dywizji piechoty brytyjskiej. Jak Panu
wiadomo, decyzja Pańska o wysłaniu 50 dywizji brytyjskiej na Cypr
była dla nas niezwykle bolesną. Wiem, że zdecydował się Pan na takie
posunięcie, ponieważ akurat Cypr był w owej chwili bardzo zagrożo
ny, lecz wojna w Rosji zmieniła sytuację i mam nadzieję, że przemy-
śli Pan sprawę jak najlepszego spożytkowania tej dywizji, która w tej
chwili zmuszona jest odgrywać rolę czysto defensywną. [ ... ]
Ufam, że wycofywanie oddziałów australijskich nie spowoduje ko-
lejnego opóźnienia Pańskiej ofensywy. Już w tej chwili sytuacja
wyraźnie się pogorszyła. Nieprzyjaciel posiada o wiele większe zapa-
sy paliwa. Afrika Panzer Korps nazywa się teraz Afrika Panzer Grup-
pe. Czekając na otrzymanie dodatkowej brygady, może się Pan
znaleźć w sytuacji, w której stanie Pan twarzą w twarz z dodatkową
dywizją po stronie nieprzyjaciela. Bez wątpienia zauważył on ruchy
grup transportowych oraz tworzenie nowych składów amunicji.
W grę wchodzi cała przyszłość kampanii 1942 r. na Bliskim Wscho-
dzie oraz nasze stosunki z Rosją i Turcją.
Generał Auchinleck ze swej strony czuł się tak głęboko ura-

żony postawą rządu pana Faddena, iż zamierzał się podać do
dymisji, uzasadniając ją tym, że rząd australijski najwyraźnej
nie obdarza go zaufaniem. Jednak taka sytuacja byłaby dla nas
szkodliwa pod każdym względem.
Skontaktowałem się z panem Oliverem Lytte1tonem, mini-
strem stanu, przebywającym wówczas w Kairze.
Premier do ministra stanu 18 września 1941
1. Niemożliwe, by Auchinleck mógł przypuszczać, że jesteśmy od-
miennego zdania [na temat wycofywania Australijczyków z Tobru-
ku]. Cała seria telegramów, a zwłaszcza ten z 11 września do Fadde-
na, powtórzony Auchinleckowi tak jak powtarzam go teraz Panu,
wyraźnie wskazuje, jak bardzo jesteśmy przeciwni rezygnacji Austra-
lijczyków w tej właśnie chwili. Co więcej, uczulałem Auchinlecka
podczas jego bytności w kraju, by nie narażał obrony Tobruku, niepo-
trzebnie zwalniając niektóre oddziały.
2. Zaskakuje mnie decyzja rządu australijskiego, ponieważ sądzi
łem, że po zapoznaniu się z faktami zmieni zdanie. W pewnym sensie
trzeba zrozumieć rząd posiadający jedynie przewagę jednego głosu,
walczący z zajadłą opozycją, z której przynajmniej część wykazuje

skłonności izolacjonistyczne.
3. Nie może być mowy o rozpoczęciu żadnej publicznej dysputy
przez Wielką Brytanię i Australię. Wszystkim partykularnym intere-
som należy nadać pozór jedności. Cała sytuacja wynikła z tego, że nie
używaliśmy różnych oddziałów brytyjskich w toczących się działa
niach wojennych, stwarzając przez to wrażenie, że prowadzimy woj-
nę jedynie przy pomocy oddziałów należących do dominiów.
4. Przesyłam telegram do Auchinlecka zapewniający go o pełnym
poparciu szefów sztabu dla jego poglądów wojskowych.
Tak więc problemy natury osobistej zostały chwilowo załago

dzone, lecz cały czas wisiały nad nami działania związane
z wycofaniem reszty Australijczyków z Tobruku, co miało na-
stąpić w październiku.

Wszystko teraz zależy od tej bitwy. Może się tak zdarzyć, że wróg
da Panu czas, którego Pan tak bardzo potrzebuje. Lecz patrząc na to
z szerszej perspektywy, każdy dzień drogo nas kosztuje. Tą ceną jest
Turcja, której działania uzależnione są od zwycięstwa w Cyrenajce.
Sądzę, że uda mi się przekonać rząd australijski, by nie kompliko-
wano Pańskiej sytuacji przez wycofywanie ostatnich dwóch brygad
z Tobruku podczas bezksiężycowych nocy w październiku.
Ponownie przedstawiłem całą sytuację

panu Faddenowi, po-
nawiając prośbę. Odpowiedź była odmowna, lecz w tym właś
nie momencie rząd pana Faddena został pokonany w kwestii
podziału budżetu, w związku z czym uformowano nowy rząd
Partii Pracy z panem Curtinem na czele. Po telegramie otrzy-
manym od niego pośpieszyłem z odpowiedzią.
Premier do premiera Australii 8 października 1941
Dziękuję za Pański telegram po objęciu kierownictwa nad sprawa-
mi Związku Australijskiego oraz za pozdrowienia w nim zawarte.
Z naszej strony chciałbym zapewnić o chęci jak najbliższej współpra
cy opartej na przyjaźni i zaufaniu.
Lecz nowy rząd, podobnie jak poprzedni, sprzeciwiał się na-

szym prośbom i sądzę, że najlepiej będzie zakończyć opis tego
nieszczęsnego epizodu. 5 października zatelegrafowałem do
generała Auchinlecka:
Premier do generała Auchinlecka 5 października 1941

Niestety, nie otrzymałem pozytywnej odpowiedzi od poprzedniego
rządu australijskiego w kwestii "Supercharge" [wycofywania Austra-
lijczyków z Tobruku], a nie skontaktowałem sięjeszcze z nowym rzą
dem. Mam jednak nadzieję, że "Crusader" nie zostanie przełożony.
.. .. ..
Odczekawszy odpowiedni okres, zwróciłem się do pana Cur-
tina w sprawie Tobruku.
Czuję się w obowiązku ponownie poruszyć kwestię, która znalazła
wyraz w telegramie wysłanym do Pańskiego poprzednika. Generał
Auchinleck poinformował mnie, że jego sytuacja byłaby o wiele ko-
rzystniejszą, gdyby reszta oddziałów australijskich mogła pozostać
w Tobruku do czasu, gdy znane będą rezultaty tej bitwy. Nie zamie-
rzam powtarzać argumentów raz już przeze mnie użytych, chciałbym
natomiast dodać, że gdyby zechciał Pan wyrazić zgodę, oddziały Pań
skie nie byłyby narażone na niepotrzebne ryzyko i niebezpieczeń
stwa. Równocześnie byłby to wyraźny znak przyjaźni i współdziała
nia w obecnej walce.
1. W związku z Pańskim stwierdzeniem, że przesunięcie operacji
"Supercharge" do czasu zakończenia "Crusadera" w znacznym sto-
pniu ułatwi Panu działania, wysłałem dziś rano powyższy telegram do
rządu australijskiego. Niewykluczone, że będzie on skłonny pójść Pa-
nu na rękę. Bardzo bym się cieszył, gdyby tak się stało. W ciągu
najbliższych dwóch dni będę znał ich odpowiedź i natychmiast Pana
o niej poinformuję.
2. Wieści z Rosji niewesołe. Wszystko teraz zależy od Pana.
Niestety, rząd pana Curtina był zgodny co do tego, że oddzia-

ły australijskie muszą być natychmiast wycofane. Musiałem
więc przekazać tę decyzję generałowi Auchinleckowi.
......
Przez cały czas trwania oblężenia Tobruk był wspierany
przez marynarkę wojenną pomimo ciągłych ataków powietrz-
nych. Co gorsza, port nie mógł być chroniony przez myśliwce,
ponieważ nasze lotniska znajdowały się daleko na wschodzie.
Droga morska z Egiptu stała się wkrótce niemożliwa do prze-

płynięcia dla statków handlowych i wszystko musiało być prze-
wożone przez niszczyciele i mniejsze jednostki podczas bez-
księżycowych nocy. Od lipca sytuację znacznie ułatwiło przy-
bycie dwóch szybkich stawiaczy min Abdiela i Latony. Oprócz
utrzymywania dostaw amunicji i żywności trzeba było transpo-
rtować ogromną liczbę żołnierzy do i z oblężonej twierdzy oraz
przywozić poważne zapasy broni, w tym także czołgi. Mary-
narka przywiozła w sumie 34 tysiące żołnierzy, 72 czołgi, 92
działa i 34 tysiące ton zaopatrzenia. Oprócz tego ewakuowała
taką samą liczbę żołnierzy, w tym także jeńców wojennych. Te
ciężkie, lecz konieczne działania kosztowały marynarkę jeden
stawiacz min, dwa niszczyciele i 22 inne jednostki morskie,
oprócz 18 poważnie uszkodzonych. Zatonęło również 9 stat-
ków handlowych i dwa okręty szpitalne. Dzięki tym ofiarom
garnizon w Tobruku przetrwał 242 dni nieustannych ataków. W
tym okresie twierdza stanowiła istotny oraz czynny element
planu strategicznego całej kampanii, a zwłaszcza nadchodzącej
.. -..
ofensywy.
Nocą 25 października w niezwykle niebezpiecznych warun-

kach rozpoczęto operację tak bardzo oczekiwaną przez Austra-
lijczyków. Oczywiście, nie obyło się bez poważnych strat. Zate-
legrafowałem do pana Curtina.

Podczas próby wywiezienia pozostałych 1 200 żołnierzy australij-
skich z Tobruku w wyniku ataku powietrznego wroga zatopiony zo-
stał szybki stawiacz min Latona, a niszczyciel Hero uszkodzony. Na
szczęście, na pokładzie nie było Pańskich ludzi. Nie znam jeszcze
dokładnej liczby ofiar. Admirał Cunningham donosi, że wywiezienie
tych ludzi będzie możliwe dopiero w listopadzie, podczas następnej
pory bezksiężycowej. Robimy wszystko, co w naszej mocy, by zasto-
sować się do Pańskich życzeń.

Na szczęście, HMS Latona wiózł tylko 38 osób do Tobruku, reszta
(około tysiąca) znajdowała się na trzech towarzyszących mu niszczy-
cielach. Między 7.00 a 10.30 wieczorem - 15 ataków bombowych.

Ofiary: HMS Latona: czterech oficerów zginęło, jeden ranny, ofice-
rowie armii - sześciu rannych, pozostałe szarże: siedmiu zaginionych,
jeden ranny. HMS Hero - żadnych ofiar. Całe szczęście, że te ataki
nie rozpoczęły się wcześniej.
·ta _ ••
Opisywanie tego incydentu jest dla mnie niezwykle bolesne,

lecz nie do uniknięcia. Poza tym Australijczycy mieli prawo
wiedzieć, co się dzieje i dlaczego. Jednocześnie zaś trzeba pa-
miętać, że rząd australijski nie miał powodów wierzyć w słusz
ność czynionych wówczas przez Wielką Brytanię kroków.
Ponadto ryzyko ponoszone przez oddziały australijskie w re-
zultacie załamania się naszej pustynnej flanki oraz kampanii
greckiej stanowiło poważne obciążenie. Nie można nigdy zapo-
mnieć, jak szlachetnym gestem było ze strony Australii wysła
nie na Bliski Wschód swoich jedynych trzech dywizji, kwiatu
jej wojska, ani też nie można zapomnieć roli, jaką odegrały one
we wszystkich toczonych bitwach.
ROZDZIAŁ XXIII
MOJE SPOTKANIE Z ROOSEVELTEM
Rozbieżności dotyczące strategii - Sprawa inwazji, 1941 - Pismo sir

Johna Dilla z 6 maja - Siła i stan armii w kraju - Następne powody
do obaw - Moja odpowiedź z 13 maja - Moje zdanie przeważa -
Druga wizyta Harry'ego Hopkinsa - Obawy amerykańskie związane
z inwazją i utrzymaniem przez nas Bliskiego Wschodu - Konferencja
24 lipca - Poglądy oficerów amerykańskich - Brytyjska solidarność -
Singapur czy Kair? - Plan powołania ministra stanu rezydującego
w Singapurze - Misja pana Duffa Coopera na Dalekim Wschodzie -
Nacisk na Japonię - Plan spotkania z Prezydentem na Nowej Fund-
landii - Misja Hopkinsa w Moskwie - Przyjemna podróż - "Prince of
Wales" przybywa na spotkanie - Spotkania z Prezydentem - Niedzie-
la rano, 10 sierpnia.
prawa inwazji na Wielką Brytanię wielokrotnie powra-
S cała w tym oraz poprzednich tomach, lecz w maju

1941 r. sir John Dil1, szef sztabu imperialnego, przedsta-
wił całą rzecz na nowo i to w sposób niezwykle przekonujący.
6 maja przedłożył mi następujące pismo, którego kopie rozesłał
swoim kolegom z marynarki wojennej i lotnictwa oraz jedną
przesłał generałowi Ismayowi. Przyjęcie zawartych tam twier-
dzeń oznaczałoby całkowite przejście do defensywy. Trzeba by
niemal całkowicie zaprzestać wysyłania posiłków na Bliski
i Daleki Wschód. Występowanie z jakąkolwiek inicjatywą by-
łoby niemożliwe. Ponieważ zaś utrzymanie oddziałów pancer-
nych na Bliskim Wschodzie miało się jedynie opierać na uzu-
pełnianiu ubytków wynoszących średnio 50 czołgów miesięcz
nie, generał Auchinleck nie tylko nie byłby w stanie
przeprowadzić żadnego ataku, lecz równie dobrze mógł zostać
pokonany.
MOJE SPOTKANIE Z ROOSEVELTEM 43
ZWIĄZEK POMIĘDZY DZIAŁANIAMI

NA BLISKIM WSCHODZIE A BEZPIECZEŃSTWEM
ZJEDNOCZONEGO KRÓLESTWA
6 maja 1941
1. Może się wydawać, że niebezpieczeństwo inwazji chwilowo mi-
nęło, lecz trzeba pamiętać, że niemieckie siły lądowe i powietrzne są
w stanie przygotować się do inwazji w ciągu 6 do 8 tygodni od mo-
mentu zakończenia działań na Bałkanach. Ponieważ pomoc amery-
kańska stale wzrasta, nieprzyjaciel bez wątpienia wypatruje sposob-
ności, by rozpocząć kampanię, dzięki której może wygrać wojnę.
2. Sukcesy niemieckie na Bałkanach i w Libii, tj. na dwóch zupeł
nie różnych terenach, jeszcze raz udowadniają ogromną skuteczność
sił pancernych wspieranych przez potężne lotnictwo. W ciągu tej woj-
ny ten układ powtarzał się niezmiennie na każdym polu bitwy.
W związku z tym, że punkty ataku są nieznane, obrona zazwyczaj
ulega rozproszeniu i sukces jej zależy w ogromnej mierze od utrzy-
mania dużej liczby kontratakujących czołgów, broni przeciwczołgo
wej i samolotów..
3. Po wyczerpujących badaniach szefowie sztabu oszacowali skalę
uderzenia pancernego na Wielką Brytanię na sześć dywizji pancer-
nych, w sumie niemal 2 400 czołgów. Według opinii naczelnego do-
wódcy Home Forces, z którą się w pełni zgadzam, aby zapewnić
Wielkiej Brytanii bezpieczeństwo w razie takiego ataku, potrzeba
sześciu dywizji pancernych i czterech brygad czołgów armii (tzn.
około 2 600 czołgów). Z tego dwie dywizje pancerne i dwie brygady
czołgów armii muszą być oddane do dyspozycji dowództwa wschod-
niego i południowo-wschodniego, jako niezbędne do kontrataku na
wypadek penetracji wroga przez wybrzeża wschodniej Anglii, hrab-
stwa Kent i hrabstwa Sussex. Pozostałe dwie dywizje pancerne będą
traktowane jako rezerwa, jedna przeznaczona do ewentualnego uży
cia na północy.
Następnie przedstawił stan formacji pancernych w kraju do

czerwca 1941 wskazując, że za całą obronę służy prawie 1 250
czołgów, w tym 150 lekkich i 490 czołgów w szkołach itp.,
z czego 360 będzie zdolnych do akcji po tygodniowym wcześ
niejszym przygotowaniu. Poruszył problem specjalnego szko-
lenia sił pancernych, a następnie kontynuował:
6. Jednostki piechoty rozmieszczone wzdłuż naszego długiego

i mającego słabe punkty wybrzeża są rozciągnięte szeregiem na bar-
dzo dużej przestrzeni, np. jedna dywi~a na długości 45 mil, w związ
ku z czym nie sięgają daleko w głąb. Nasze obwarowania przybrzeż
ne są dobre, lecz dywizje dysponują połową niezbędnych dział prze-
ciwpancernych, brakuje także min przeciwczołgowych. Niemieckie
siły pancerne, przewożone na specjalnych statkach, z pewnością będą
mogły wylądować. RAF czeka dużo pracy, lecz nie mamy sił powie-
trznych przygotowanych do bombardowań ściśle zsynchronizowa-
nych z działaniami armii. Luftwaffe zaryzykuje wszystko, by tylko
zdobyć przewagę na obszarze linii ataku. Nasza obrona na lądzie za-
sadza się w głównej mierze na zdolności do przeprowadzenia silnego
i szybkiego kontrataku przy użyciu jednostek pancernych. Lecz jeśli
wziąć pod uwagę ćwiczenia, to siły pancerne w czerwcu będą wyno-
siły około trzech dywizji pancernych przeciwko sześciu dywizjom
pancernym nieprzyjaciela.
7. Jest rzeczą wielce niebezpieczną lekceważyć możliwość ciężkie
go ataku pancernego na podstawie takich argumentów jak ten, że
Niemcy nie mają przewagi na morzu, albo że nasze siły powietrzne
pokonają nieprzyjaciela jeszcze na morzu i na wybrzeżu, lub że poko-
nają niemieckie siły powietrzne wspierające działania wojsk lądo
wych, bądź że techniczne trudności przy lądowaniu na taką skalę są
nie do przezwyciężenia. Skoncentrowanie odpowiednich sił morskich
na wodach krajowych zajęłoby nam od pięciu do siedmiu dni. Nasze
bombowce mogą skutecznie dawać sobie radę jedynie z sześcioma
portami inwazyjnymi, i to tylko przy sprzyjającej pogodzie. Nie moż
na liczyć na to, że atak powietrzny przeszkodzi lądowaniu - może
zdziałać najwyżej tyle co w Dunkierce. Nasze myśliwce nie będą
w stanie całkowicie wyeliminować bombowców przeciwnika, ponie-
waż jest on przygotowany na poniesienie ciężkich strat, a poza tym na
pewno opracował plany zniszczenia naszych myśliwców jeszcze
w ich własnych bazach. Co się zaś tyczy technicznych trudności przy
lądowaniu, to Niemcy już wielokrotnie pokazali swoje umiejętności
oraz dokładność w zaplanowaniu i przygotowaniu specjalnego wypo-
sażenia; a mieli czas, by wszystko dokładnie przygotować. Utrzyma-
nie sprzętu nie będzie dla nich tak dużą trudnością, jak można by się
tego spodziewać. Zapasy żywności i paliwa niezbędne dla jednostek
pancernych na krótki okres są względnie małe, a to, co będzie bardzo
potrzebne, wróg może znaleźć na miejscu.
8. Nie docenialiśmy Niemców w Norwegii i w Belgii, aniedawne
wydarzenia w Libii i na Bałkanach raz jeszcze przypomniały nam
o ich zdolności do pokonywania najbardziej nieprawdopodobnych

trudności.
9. Utrata Egiptu, choć mało prawdopodobna, byłaby jednak nie-
szczęściem, z którym nie pogodzilibyśmy się bez zaciekłej walki.
Lecz nie byłby to bynajmniej koniec wojny. Jedynie udana inwazja
oznaczałaby zupełną klęskę. W tej chwili przeto rzeczą najważniejszą
nie jest Egipt, lecz Zjednoczone Królestwo i jego obrona musi się
znaleźć na pierwszym miejscu. Egipt nie zajmuje nawet drugiego
miejsca, ponieważ stała zasada naszej strategii mówi, że w ostatecz-
ności, na drugie miejsce przed Egiptem wychodzi Singapur. Pomimo
to stan obronności Singapuru pozostawia bardzo wiele do życzenia.
10. Jest rzeczą bezdyskusyjną, że w czasie wojny trzeba ponosić
ryzyko, lecz musi to być ryzyko wkalkulowane. Nie możemy lekce-
ważyć zagrożenia naszych kluczowych punktów. W razie konieczno-
ści będziemy zmuszeni zminimalizować prawdopodobieństwo strat
w miejscach, gdzie nie są one konieczne, żeby nie okazało się, że jest
za późno.
11. Wydaje mi się, że znaleźliśmy się w punkcie, a może nawet
i poza nim, w którym bezpieczeństwo Wielkiej Brytanii, obrona Ir-
landii i zajęcie wysp na Atlantyku stają się nierozerwalnie z sobą
związane. Moim zdaniem w ciągu najbliższych kilku miesięcy nie
będzie wskazanym ryzyko wysyłania z kraju czegokolwiek oprócz
absolutnego minimum, niezbędnego do uzupełnienia koniecznych re-
zerw dla czołgów znajdujących się w drodze na Bliski Wschód. Na-
wet to ograniczenie przy założeniu 10% strat miesięcznie, nie uwolni
nas od przymusu comiesięcznej wysyłki około 50 czołgów.
Z wielkim zdumieniem przeczytałem ten dokument i tydzień

później wysłałemnieco kontrowersyjną odpowiedź:
Premier do szefa sztabu imperialnego 13 maja 1941

1. Zgadzam się z wieloma argumentami zawartymi w Pańskim pi-
śmie. Istnieją wszakże punkty, co do których słuszności nie jestem
w pełni przekonany. W zupełności zgadzam się z paragrafem 8, mó-
wiącym o niedocenieniu przez naszych ekspertów wojskowych Nie-
mców w Norwegii, Belgii i Libii. Zwłaszcza Belgia stanowi tutaj do-
skonały przykład. Jednak nie przypominam sobie, by choćby jeden
żołnierz brytyjski uskarżał się na słabość linii Maginota lub podważał
zasadność naszej okupacji Belgii. Ma to jedynie dowieść, że w gąsz
czu niepewności wojennych nawet ekspert może czasami zabłądzić.
2. [ ... ] Rozumiem, że mógłby się Pan pogodzić z utratą Egiptu i de-
lty Nilu oraz z poddaniem się zgromadzonej tam półmilionowej armii
lub jej klęską,byle tylko nie stracić Singapuru. Nie podzielam tego
poglądu, ani też nie uważam, by obecnie istniała jakakolwiek alterna-
tywa. Obrona Singapuru jest operacją wymagającą jedynie ułamka
tych sił, które bronią delty Nilu przed Niemcami i Włochami. Przeka-
załem Panu polityczne przesłanki, na których opierają się przygoto-
wania militarne do obrony Singapuru, tzn. jeżeli Japonia przystąpi do
wojny, Stany Zjednoczone wedle wszelkiego prawdopodobieństwa
staną po naszej stronie. W każdym razie jest mało prawdopodobnym,
by Japonia na samym początku obległa Singapur, gdyż byłaby to dla
niej operacja o wiele niebezpieczniejsza, a dla nas znacznie mniej
szkodliwa niż rozesłanie jej krążowników na wschodnie szlaki hand-
lowe.
W tym czasie, oczywiście, Japończycy nie zadomowili się
jeszcze w Indochinach.
3. Wątpię, czy działania Niemców na Bałkanach można uważać za
dowód ich "zdolności do pokonywania najbardziej nieprawdopodob-
nych trudności". Patrząc z perspektywy historycznej, skłonny jestem
sądzić, iż było raczej na odwrót. Pozwolono im bez przeszkód zgro-
madzić ogromne siły do zaatakowania Jugosławii, zanim zdołała się
zmobilizować i gdy została zdradzona przez swój przedwojenny rząd;
Grecja była wyczerpana i związana przez armię włoską, a my, prakty-
cznie rzecz biorąc, osamotnieni, byliśmy w stanie przeciwstawić się
wrogowi przy użyciu jednej piątej naszych sił pancernych i znikomej
cząstki naszego lotnictwa. A fakt, że mimo posiadania tak dużej prze-
wagi Niemcy nie byli w stanie poważnie utrudnić uratowania i po-
nownego zaokrętowania naszych wojsk, bynajmniej nie budzi podzi-
wu dla ich siły, a raczej zaufanie do naszych możliwości.
4. Truizmy zawarte w paragrafie 10 są całkowicie uzależnione od
zastosowania ich do konkretnej sytuacji. Lecz mam nadzieję, że ostat-
nie zdanie w żaden sposób nie dotyczy obecnej sytuacji Egiptu.
Wiele znanych mi rządów spuściłoby

z tonu w obliczu tak
poważnego oświadczenia sporządzonego przez najwyższy au-
torytet wojskowy, ja jednak nie miałem trudności z przekona-
niem moich współpracowników politycznych, w czym, oczy-
wiście, popierali mnie dowódcy marynarki i lotnictwa. Tak
więc moje zdanie przeważyło i wysyłanie posiłków dla Bliskie-
go Wschodu przebiegało bez zakłóceń. Jak będzie można za-
uważyć, nie uznałem nawet za stosowne powtórzyć argumen-
tów przeciwko prawdopodobieństwu pomyślnej inwazji na

Wielką Brytanię. Sir John Di11 świadom był sprzeciwu wobec
swojej teorii i po sformułowaniu wyraźnego ostrzeżenia więcej
nie wracał do tematu.
Jednakże dwa miesiące później poruszono tę kwestię ponow-
nie z zupełnie innej strony. W połowie lipca do Anglii przybył
Harry Hopkins ze swoją drugą misją od Prezydenta. Pierwszą
podniesioną przez niego sprawą była nowa sytuacja powstała
po ataku Hitlera na Rosję ijej wpływ na dostawy Lend-Lease ze
Stanów Zjednoczonych, na które liczyliśmy. Po drugie, pewien
generał amerykański, mając dostęp do wszelkich niezbędnych
danych, sporządził raport podający w wątpliwość naszą zdol-
ność do odparcia inwazji. Prezydent był bardzo tym faktem
zaniepokojony. Po trzecie, co się z tym wiąże, pogłębiły się oba-
wy Prezydenta co do sensu obrony przez nas Egiptu i Bliskiego
Wschodu. Czyż nie jest możliwe, że stracimy wszystko, stara-
jąc się osiągnąć zbyt wiele? Wreszcie pozostawał problem zor-
ganizowania spotkania pomiędzy mną a Rooseveltem, nie wia-
domo gdzie, nie wiadomo jak, w każdym razie wkrótce.
Tym razem Hopkins nie był sam. W Londynie znajdowała się
spora liczba oficerów amerykańskich, najwyraźniej zmartwio-
nych kwestią dostaw Lend-Lease, wśród których wyróżniał się
admirał Ghormley, pracujący wraz z Admiralicją nad proble-
mem atlantyckim i wkładem amerykańskim w jego rozwiąza
nie. Odbyłem spotkanie z kręgiem Hopkinsa oraz szefami szta-
bu na Downing Street wieczorem 24 lipca. Oprócz admirała
Ghormleya Hopkins przyprowadził z sobą generała dywizji
Chaneya, tzw. specjalnego obserwatora, i generała brygady
Lee, amerykańskiego attache wojskowego. Listę zamykał Ave-
rell Harriman, prosto z podróży po Egipcie, gdzie za moją zgo-
dą miał wgląd we wszystko.
Hopkins stwierdził na wstępie, że "ludzie w Stanach Zjedno-
czonych zajmujący naczelne stanowiska i podejmujący decyzje
w sprawach obrony" są zdania, iż Bliski Wschód jest dla Impe-
rium Brytyjskiego pozycją nie do utrzymania, i że dla jego za-
chowania ponosi się ogromne ofiary. Według ich przewidywań
ostatnią, decydującą bitwą tej wojny będzie bitwa o Atlantyk
i na niej to należy skoncentrować wszystkie wysiłki. Prezydent

jednak był bardziej skłonnym wspierać wysiłki na Bliskim
W schodzie, ponieważ wroga należy zwalczać wszędzie, gdzie
to tylko możliwe. Następnie generał Chaney przedstawił cztery
najważniejsze problemy Imperium Brytyjskiego w następują
cym porządku: obrona Zjednoczonego Królestwa i atlantyckich
szlaków morskich, obrona Singapuru oraz szlaków morskich do
Australii i Nowej Zelandii, ogólna obrona szlaków oceanicz-
nych i wreszcie obrona Bliskiego Wschodu. Wszystkie były
istotne, lecz on umieścił je właśnie w tej kolejności. Generał
Lee zgodził się z tym w zupełności. Admirała Ghormleya nie-
pokoiły linie dostawcze dla Bliskiego Wschodu w razie wysy-
łania tam w dużych ilościach amerykańskiej amunicji. Czy nie
miałoby to zanadto destrukcyjnego wpływu na losy bitwy atlan-
tyckiej?
Następnie poprosiłem brytyjskich szefów sztabu o wyrażenie
swoich poglądów. Pierwszy lord Admiralicji wyjaśnił, dlaczego
w tym roku jest bardziej pewny zniszczenia wojsk dokonują
cych inwazji niż w roku ubiegłym. Szef sztabu lotnictwa wyka-
zał, jak bardzo RAF przewyższa lotnictwo niemieckie w po-
równaniu z wrześniem ubiegłego roku. Szef sztabu imperialne-
go przemówił w równie uspokajającym tonie i zapewnił, że ar-
mia jest obecnie nieporównanie silniejszą, aniżeli rok temu. Ja
sam przedstawiłem specjalne środki, jakie po lekcji otrzymanej
na Krecie przedsięwzięliśmy w celu obrony naszych lotnisk.
Zachęciłem również naszych gości do zwiedzenia jakiegokol-
wiek lotniska, którym byliby zainteresowani. "Nieprzyjaciel
może użyć gazów, lecz wówczas odbędzie się to ze szkodą dla
niego samego, gdyż jesteśmy przygotowani na natychmiastowy
odwet, a jego punkty oporu na wybrzeżu stanowić będą idealny
cel. Równocześnie wojna przy użyciu gazów zostanie rozpo-
częta w jego własnym kraju". Następnie poprosiłem Dilla, aby
zabrał głos na temat Bliskiego Wschodu. Bynajmniej nie od-
żegnując się od opinii wyrażonych w piśmie z maja, w sposób
jasny przedstawił powody, dla jakich nasze pozostanie tam było
koniecznością.
Zdawało mi się, iż
pod koniec dyskusji nasze argumenty
przekonały amerykańskich przyjaciół, a panująca wśród nas so-
lidarność wywarła na nich duże wrażenie .
.. - ..
Tymczasem nasza pewność co do obrony kraju nie dotyczyła
bynajmniej Dalekiego Wschodu, jeśli Japonia rozpoczęłaby
z nami wojnę. Ta sprawa również niepokoiła sir Johna DiIla.
Cały czas odnosiłem wrażenie, iż w jego umyśle Singapur ma
pierwszeństwo przed Kairem. Był to w rzeczy samej tragiczny
problem, coś w rodzaju wyboru pomiędzy skazaniem na śmierć
córki albo syna. Osobiście uważałem, że cokolwiek by się wy-
darzyło na Malajach, byłoby to zaledwie jedną piątą tragedii,
jaką stanowiłaby utrata Egiptu, Kanału Sueskiego i Bliskiego
Wschodu. Nie byłbym w stanie zrezygnować z walki o Egipt,
w związku z czym gotów byłem ponieść wszelkie straty na Ma-
lajach. Pogląd ten podzielali wszyscy moi współpracownicy.
Byłem zdania, że również na Dalekim Wschodzie potrzebne
jest stanowisko ministra stanu, który pozostając w bliskim kon-
takcie z Gabinetem Wojennym, uwolniłby naczelnych dowód-
ców oraz miejscowych gubernatorów od części dźwiganych
przez nich ciężarów, a także pomógłby rozwiązywać błyskawi
cznie narastające problemy polityczne. Człowiekiem doskonale
znającym całą tę scenę był mój przyjaciel i współpracownik pan
Duff Cooper, ówczesny minister informacji. Dzięki swojej nie-
złomności, która spowodowała, że zrezygnował ze stanowiska
pierwszego lorda Admiralicji po porozumieniu monachijskim
w 1938 r., elokwencji oraz bohaterskiej postawie jako oficer
w Grenadier Guards podczas I wojny światowej, był on dosko-
nałym kandydatem na to właśnie stanowisko. 21 lipca został
mianowany kanclerzem księstwa Lancaster, a zwolnione przez
niego stanowisko ministra informacji zajął pan Brendan Brac-
ken. Na początku sierpnia w towarzystwie swojej żony, lady
Diany, wyjechał na Daleki Wschód przez Stany Zjednoczone.
Raport z Singapuru przesłał dopiero pod koniec października .
.. - ..
Od kilku lllleslęcy rządy brytyjski i amerykański ściśle

współdziałały w sprawach dotyczącychJaponii. Z końcem li-
pca Japończycy zajęli całe Indochiny. Po tym jawnym akcie
agresji gotowi byli uderzyć na Brytyjczyków znajdujących się
na Malajach, na Amerykanów na Filipinach oraz na Holendrów
w Indiach Wschodnich. 24 lipca prezydent Roosevelt poinfor-
mował rząd japoński, że wstępem do ogólnego porozumienia
powinno być ogłoszenie neutralności Indochin i wycofanie się
wojsk japońskich. Aby propozycjom tym nadać większą wagę,
wydano rozkaz zamrożenia wszystkich aktywów japońskich
w Stanach Zjednoczonych. To unieruchomiło cały handel ja-
poński. Rząd brytyjski uczynił to samo, a w jego ślady w dwa
dni później poszedł rząd holenderski. Decyzja Holendrów oz-
naczała, że Japończycy zostali jednym ruchem pozbawieni tak
dla nich ważnych dostaw ropy.
.. - ..
Pewnego popołudnia pod koniec lipca Harry Hopkins przy-
szedł do ogrodu na Downing Street i razem usiedliśmy w słoń
Ctb Powiedział, że Prezydent bardzo chciałby się ze mną spot-
kać w jakiejś odludnej zatoczce lub innym podobnym miejscu,
na co odparłem, że Gabinet na pewno da mi trochę wolnego.
I tak to wszystko zostało załatwione. Miejscem tym miała być
nowofundlandzka zatoka Placentia. Datę ustalono na 9 sierpnia,
po czym nasz naj nowszy pancernik Prince oj Wales otrzymał
odpowiednie rozkazy. Niezwykle pragnąłem spotkania z pa-
nem Rooseveltem, z którym korespondowałem już prawie dwa
lata. Co więcej, spotkanie takie byłoby dowodem jeszcze bliż
szego związku Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych, wy-
wołałoby niepokój naszych wrogów, zastanowienie Japonii
oraz radość naszych przyjaciół. Oprócz tego należało przecież
przedyskutować wiele spraw, jak na przykład interwencję ame-
rykańską na Atlantyku, pomoc dla Rosji, dostawy dla nas,
a przede wszystkim rosnące niebezpieczeństwo ze strony Ja-
ponii.
Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 25 lipca 1941

Gabinet wyraził zgodę na mój wyjazd. Mam w planie, jeżeli to
Panu odpowiada, wyjazd 4 sierpnia, tak aby spotkać się z Panem 8, 9
lub 10 sierpnia. Nie ma potrzeby odkładania ustaleń dotyczących
szczegółów spotkania. Admiralicja przedstawi je, używając zwykłych
kanałów. Wraz ze mną przybędą pierwszy lord Admiralicji - admirał
Pound, szef sztabu imperialnego DiU i zastępca dowódcy lotnictwa -
Freeman. Z niecierpliwością oczekuję naszych rozmów, które mogą
mieć ogromne znaczenie dla przyszłości.
Powiedziałem do Ismaya: "Ty i Portal musicie stać za mną

i pilnować wszystkiego".
Zabrałem również ze sobą sir Alexandra Cadogana z Foreign
Office, lorda Cherwella oraz pułkowników Hollisa i Jacoba
z Ministerstwa Obrony, a także mój osobisty sztab. Dochodziła
do tego pewna liczba wyższych oficerów z działów technicz-
nych i administracyjnych Wydziału Planowania. Prezydent
miał przywieźć szefów wszystkich rodzajów sił zbrojnych Sta-
nów Zjednoczonych oraz pana Sumnera Wellesa z Departa-
mentu Stanu. Utrzymanie tych przygotowań w największej ta-
jemnicy było absolutnie koniecznym ze względu na dużą liczbę
U-bootów grasującycnna"północnym Atlantyku. W ·tym cdu
Prezydent, oficjalnie biorący udział w wakacyjnym rejsie, prze-
siadł się na pełnym morzu na krążownik Augusta, pozostawia-
jąc w tyle swój jacht w celu zmylenia przeciwnika. Tymczasem
Harry Hopkins, choć nie był w najlepszym stanie, otrzymał
zgodę Roosevelta na podróż do Moskwy, długą, męczącą i nie-
bezpieczną wyprawę przez Norwegię, Szwecję i Finlandię, aby
otrzymać od Stalina jak najpełniejsze informacje dotyczące po-
łożenia Sowietów oraz ich potrzeb. Miał się zaokrętować na
Prince oj Wa/es w Scapa Flow.
Długi pociąg specjalny wiozący nas wszystkich plus cały
sztab szyfrujący zabrał mnie ze stacji niedaleko Chequers.
Przesiedliśmy się na Prince oj Wa/es z niszczyciela w Scapa.
4 sierpnia, przed zapadnięciem zmroku, Prince oj Wa/es w
towarzystwie czterech niszczycieli wyruszył na rozległe wody
Atlantyku. Harry Hopkins był niezmiernie wyczerpany długą
podróżą samolotem oraz konferencjami w Moskwie. Na dwa
dni przed wypłynięciem przybył on do Scapa w takim stanie, że

admirał natychmiast położył go do łóżka i kazał mu tam pozo-
stać. Niemniej jednak wykazywał zwykłe poczucie humoru,
powoli odzyskiwał siły podczas podróży i opowiedział mi
wszystko o swojej misji.
Były człowiek marynarki
do prezydenta Roosevelta 4-5 sierpnia 1941
Harry wrócił z Rosji śmiertelnie zmęczony, lecz powoli odzyskuje
siły. Podczas podróży doprowadzimy go do normalnego stanu. Właś
nie wyruszyliśmy. Dzisiaj mija 27 lat od chwili, gdy Hunowie rozpo-
częli swoją ostatnią wojnę. Tym razem musimy wykonać dobrą robo-
tę. Przynajmniej dwa razy lepszą. Z niecierpliwością wyczekuję na-
szego spotkania. Pozdrowienia.
Obszerne pomieszczenia nad maszynownią, tak wygodne

podczs postoju w porcie, stają się koszmarem w czasie niepo-
myślnej pogody na morzu, głównie z powodu potężnych wibra-
cji. W związku z tym przeprowadziłem się do kabiny admirała
na mostku, gdzie mogłem spokojnie spać i pracować. Bardzo
polubiłem komandora Leacha, czarującego i wspaniałego czło
wieka, takiego, jakim powinien być każdy brytyjski żeglarz.
Niestety! W kilka miesięcy później on i wielu z jego towarzy-
szy oraz ten wspaniały okręt na zawsze zniknęli w odmętach
morskich na Dalekim Wschodzie. Na drugi dzień pogoda stała
się tak niesprzyjająca, że musieliśmy wybierać pomiędzy zwol-
nieniem tempa a odłączeniem się od eskorty niszczycieli. Ad-
mirał Pound, pierwszy lord Admiralicji, podjął decyzję. Od tej
pory płynęliśmy sami z dużą prędkością. Otrzymaliśmy donie-
sienia o obecności kilku U-bootów i musieliśmy płynąć zygza-
kami, aby je ominąć. Konieczne było zachowanie całkowitej
ciszy w eterze. Mogliśmy przyjmować wiadomości, lecz mu-
sieliśmy ograniczyć ich wysyłanie. Wpłynęło to niezmiernie
uspokajająco na moje codzienne czynności i dało poczucie
pewnej swobody, jakiego nie zaznałem od chwili rozpoczęcia
wojny. Po raz pierwszy od kilku miesięcy mogłem czytać książ
kę dla przyjemności. Oliver Lyttelton, minister stanu w Kairze,
wręczył mi powieść C.S. Forestera Kapitan Romb/ower, która
bardzo mi się spodobała. Gdy nadarzyła się okazja, wysłałem
mu wiadomość: "Hornblower jest wspaniały". Spowodowa-

ło to pewne perturbacje w kwaterze głównej na Bliskim
W schodzie, gdzie wyobrażono sobie, że "Hornblower" to
kryptonim jakiejś specjalnej operacji, o której nie zostali
poinformowani.
Morze było wzburzone i środkowy pokład nie nadawał się do
użytku, lecz znalazłem sposób na doskonałe ćwiczenie, prze-
mierzając kilkakrotnie w ciągu dnia wszystkie kabiny w drodze
7J mostka i na mostek. Wieczorami odbywały się pokazy filmo-
we dla nas wszystkich oraz dla tych oficerów, którzy nie znaj-
dowali się na służbie. Cadogan zanotował w swoim dzienniku:
"Po obiedzie film Lady Hamilton. W spaniały. Premier, ogląda
jący go po raz piąty, jest i tym razem wzruszony. Pod koniec
dnia zwrócił się do wszystkich tymi słowy: Panowie! Sądziłem,
że film ten was zainteresuje, gdyż ukazuje wielkie wydarzenia,
podobne do tych, w jakich bierzecie udział". Podróż ta była
przyjemnym odpoczynkiem .
. -..
~
Odpoczywając w mojej małej, lecz wygodnej kabinie na mo-

stku, zadumałem się nad przyszłą bitwą na pustyni,· do .czego
skłoniły mnie otrzymane raporty, i rozpocząłem pisanie memo-
randum dla szefów sztabu. Jego pierwsze zdanie niezwykle
przypadło mi do gustu: "Chwała temu dowódcy, który jako
pierwszy w tej wojnie przywróci artylerii jej pierwotne znacze-
nie na polu bitwy, skąd została całkowicie wyparta przez czoł
gi". Całość memorandum pojawi się w odpowiednim momen-
cie w tej książce. *
Pan Attlee, zastępujący mnie pod moją nieobecność, bardzo
się niepokoił o moje bezpieczeństwo. Lękał się, że w razie naj-
mniejszego nawet przecieku nieprzyjaciel może wysłać Tirpit-
za, który schwyta pancernik Prince oj Wales.
* Zob. rozdział XXVI pt. Persja i Bliski Wschód (przyp.oryg.).

Premier do lorda tajnej pieczęci 6 sierpnia 1941

Nie sądzę, by przeciek mógł nam zaszkodzić. W razie zwrócenia się
wprost z zapytaniem w Izbie Gmin, pytający powinien zostać popro-
szony o powstrzymanie się od tego pytania, gdyby jednak nalegał,
odpowiedź powinna brzmieć: ,,Nie zamierzam ustosunkowywać się
do pogłosek". W kwestii Tirpitza: to mało prawdopodobne. Nie wąt
pię, że Roosevelt odprowadzi nas na pełne morze. Zresztą posiadamy
obecnie nową eskortę niszczycieli.
.. - ..
Przed rozpoczęciem podróży stwierdziłem, że najlepiej bę
dzie, jeżeli lord Beaverbrook zajmie się w naszym zastępstwie
sprawą amerykańskich dostaw dla Rosji. Obawiałem się utraty
tego, czego oczekiwaliśmy, a czego tak bardzo potrzebowali-
śmy. W związku z tym zostawiłem następujące instrukcje:
Premier do sir Edwarda Bridgesa,

generała lsmaya i Private Office 3 sierpnia 1941
Mniej więcej 10 sierpnia samolot wiozący lorda Beaverbrooka po-
winien wylądować na miejscu. Oprócz listów i pilnych pism musi on
przywieźć zbiór najważniejszych telegramów Foreign Office, być
może sparafrazowanych. Zajmą się tym ludzie kompetentni, a całość
winna być umieszczona w obciążonej skrzynce, tak aby zatonęła
w wypadku strącenia samolotu.
Proszę o niezwłoczne rozpoczęcie działań.
Po pewnym czasie z morza sygnalizowałem:

Premier do lorda Beaverbrooka 7 sierpnia 1941
Jeżeli zamierza Pan przybyć, co powitam z radością, proszę zjawić
się popołudniem 11 lub rankiem 12, lecz proszę wystrzegać się niepo-
trzebnego ryzyka. Lepiej będzie, jeżeli zostanie Pan trochę dłużej po
stronie amerykańskiej.
.. - ..
W sobotę, 9 sierpnia, o godzinie 9 rano, przybyliśmy do zato-
ki Placentia na Nowej Fundlandii.
Premier do Jego Królewskiej Mości 9 sierpnia 1941
Uprzejmie donoszę, że przybyłem bezpiecznie i tego ranka spoty-
kam się z Prezydentem.
Po wymianie zwykłych grzeczności morskich wszedłem na

pokład Augusty i przywitałem prezydenta Roosevelta, który
przyjął mnie z wszelkimi honorami. W czasie odgrywania hy-
mnów narodowych był on podtrzymywany pod ramię przez
swego syna Elliotta, po czym powitał mnie z niezwykłą serde-
cznością. Wręczyłem mu list od króla i zapoznałem go z towa-
rzyszącymi mi osobami. Następnie pomiędzy Prezydentem
a mną, panem Sumnerem Wellesem a sir Alexandrem Cadoga-
nem i oficerami sztabowymi z obydwu stron rozpoczęły się
rozmowy, które trwały z pewnymi przerwami przez wszystkie
pozostałe dni naszego spotkania.
W niedzielę rano, 10 sierpnia, prezydent Roosevelt przybył
na pokład HMS Prince ofWales, by wraz z oficerami sztabowy-
mi oraz kilkuset reprezentantami wszystkich rang Marynarki
Wojennej Stanów Zjednoczonych wziąć udział w nabożeństwie
na środkowym pokładzie. Było ono niezwykle wzruszającym
wyrazem jedności naszych narodów i nikt, kto brał w nim
udział, nie zapomni tego obrazu, który jawił się oczom wszy-
stkich tego słonecznego ranka: pulpitu udrapowanego flagami
brytyjską i amerykańską, amerykańskich i brytyjskich kapela-
nów wspólnie czytających modlitwy, najwyższej rangi ofice-
rów obydwu państw zgrupowanych wokół Prezydenta i mnie
oraz bezładnego tłumu marynarzy brytyjskich i amerykańskich,
śpiewających z tych samych książek tak dobrze znane wszy-
stkim hymny.
Hymny wybrałem osobiście - "Za tych, co w niebezpieczeń
stwie na morzu" i "Naprzód, chrześcijańscy żołnierze". Zakoń
czyliśmy hymnem "Boże, ucieczko nasza w dawnych cza-
sach ", który - jak przypomina Macaulay - śpiewali niegdyś
żołnierze armii Cromwella, składając do grobu ciało Johna
Hampdena. Każde słowo znajdowało oddźwięk w sercu. Pra-
wie połowa z tych, którzy śpiewali ten hymn, miała wkrótce
umrzeć.
ROZDZIAŁ XXIV
KARTA ATLANTYCKA
Mój pierwotny projekt Karty Atlantyckiej - Zmiany zaproponowane

przez Prezydenta - Nasze dyskusje z 11 sierpnia - Potrzeba zabezpie-
czenia interesów imperialnych - Wyspy atlantyckie - Porozumienie
dotyczące postępowania wobec Japonii - Mój raport z 11 sierpnia dla
Foreign Office oraz Gabinetu - Niezwłoczna odpowiedź Gabinetu -
Końcowa wersja Karty Atlantyckiej - Wspólne angielsko-amerykań
skie przesłanie do Stalina - Moje memorandum w sprawie dostaw
amerykańskich - Pan Purvis ginie w wypadku lotniczym - Raport
z 12 sierpnia dla Gabinetu - Gratulacje od króla i Gabinetu - Raport
dla premiera Australii - Podróż do Islandii - Wracam do Londynu, 19
sierpnia.
P odczas jednej z naszych pierwszych rozmów prezydent

Roosevelt powiedział, że dobrze by było, gdybyśmy
sporządzili wspólną deklarację ustalającą ogólne zasady
naszego postępowania w czasie toczącej się wojny. Pragnąc po-
przeć jego sugestię, wręczyłem mu następnego dnia, 10 sierp-
nia, próbny zarys takiej deklaracji w następującym brzmieniu:
WSPÓLNA ANGIELSKO-AMERYKAŃSKA
DEKLARACJA O ZASADACH
Prezydent Stanów Zjednoczonych Ameryki i premier, pan Chur-
chill, reprezentujący rząd JKMości w Zjednoczonym Królestwie,
spotykający się w celu przedyskutowania i skoordynowania środków
zabezpieczających interesy ich krajów w związku z nazistowską
agresją oraz niebezpieczeństwami zagrażającymi wszystkim ludom,
uznali za słuszne ogłosić pewne zasady, którymi kierować się będą
przy kształtowaniu swojej polityki, pokładając w nich nadzieję na le-
pszą przyszłość świata.
KARTA ATLANTYCKA 57
Po pierwsze, państwa te nie pragną żadnych zdobyczy terytorial-

nych, ani jakichkolwiek innych.
Po drugie, nie pragną żadnych zmian terytorialnych niezgodnych
z wolą zamieszkującej dane terytorium ludności.
Po trzecie, szanują prawo wszystkich ludzi do wyboru formy rzą
dów w ich własnym kraju. Pragną jedynie bronić wolności słowa
i przekonań, bez której wybór taki jest czysto fikcyjny.
Po czwarte, będą podejmować wysiłki na rzecz równego i spra-
wiedliwego podziału podstawowych surowców nie tylko w obrębie
swoich własnych granic, lecz także pomiędzy narodami świata.
Po piąte, pragną zawarcia takiego pokoju, który nie tylko zniweczy
raz na zawsze nazistowską tyranię, lecz również dzięki skutecznej
organizacji międzynarodowej zapewni ludziom bezpieczeństwo
w ich własnych granicach oraz bezpieczeństwo podróży przez morza
i oceany, uwolni od lęku przed bezprawnym atakiem i od przymusu
utrzymywania niepotrzebnego uzbrojenia.
Biorąc pod uwagę opowieści o moich reakcyjnych poglądach

reprezentujących Stary Świat oraz przykrość, jaką sprawiały
one podobno Prezydentowi, cieszę się, że treść i idea tego, co
później otrzymało nazwę Karty Atlantyckiej, powstały z inspi-
racji strony brytyjskiej i wyszły właśnie spod mojego pióra.
Dzień 11 sierpnia zapowiadał się bardzo pracowicie.
Premier do Admiralicji 11 sierpnia 1941

Wszystkie telegramy przychodzące stąd w ciągu najbliższych 24
godzin powinny być rozszyfrowywane w jak naj szybszym tempie.
W czasie naszego rannego spotkania Prezydent przedstawił

mi poprawiony plan, który przyjęliśmy za podstawę dalszych
dyskusji. Różnił się od mojego jedynie w punkcie czwartym, tj.
w kwestii dostępu do surowców. Prezydent pragnął włączyć
tam słowa "bez uprzywilejowania i na równych zasadach". Za-
proponował także dwa dodatkowe paragrafy:
Po szóste, pragną, aby taki pokój zapanował na wszystkich mo-

rzach i oceanach.
Po siódme, wierzą, że wszystkie narody świata powinny być wy-
chowywane w duchu wyrzeczenia się przemocy. Ponieważ utrzyma-
nie pokoju w przyszłości będzie niemożliwe w wypadku istnienia na-
rodów, które zbrojąc się, będą zagrażały użyciem siły na zewnątrz,
przywódcy obydwu krajów uważają za rzecz konieczną rozbrojenie

takich nacji. Przyśpieszą oni wprowadzenie w życie wszelkich pra-
ktycznych środków, które pomogą narodom miłującym pokój w zrzu-
ceniu ciężaru zbrojeń.
Zanim rozpoczęliśmy dyskusję nad tym dokumentem, Prezy-

dent zażyczył sobie, by w Londynie i Waszyngtonie wydano
równocześnie krótkie oświadczenie stwierdzające, że prezydent
i premier odbyli rozmowy na morzu, w towarzystwie członków
swoich sztabów, gdzie przedyskutowali problemy pomocy dla
krajów demokratycznych według ustaleń ustawy Lend-Lease,
oraz że te wojskowe i morskie rozmowy nie wiązały się abso-
lutnie z żadnymi przyszłymi zobowiązaniami z wyjątkiem
tych, które zostały zatwierdzone przez Kongres. Komunikat ten
miał następnie stwierdzać, że premier i prezydent przedyskuto-
wali pewne zasady dotyczące urządzenia świata i postanowili
wydać na ten temat stosowne oświadczenie. Z dużą dezaprobatą
przyjąłem nacisk położony na brak jakichkolwiek zobowiązań
w obawie, że zostanie to skwapliwie wykorzystane przez Nie-
mcy, a dla krajów neutralnych i pokonanych stanowić będzie
źródło głębokiego rozczarowania. Miałem przeto nadzieję, że
Prezydent ograniczy się do części pozytywnej, mówiącej o po-
mocy dla krajów demokratycznych, zwłaszcza że zabezpieczył
się w tym momencie wzmianką o ustawie Lend-Lease. Tak też
się stało.
Następnie odbyła się szczegółowa dyskusja nad poprawioną
wersją deklaracji, podczas której bez trudu zgodziliśmy się na
wprowadzenie kilku drobnych poprawek. Główny problem sta-
nowiły punkty 4 i 7, a zwłaszcza ten ostatni. W skazałem wów-
czas, że słowa "bez uprzywilejowania" mogą zostać uznane za
próbę kwestionowania porozumień z Ottawy, w związku
z czym nie byłem w stanie ich przyjąć. Tekst ten musiałby być
przekazany rządowi w kraju, a jeśli miałby pozostać w nie
zmienionej szacie słownej, musiałyby go również otrzymać
rządy dominiów. Nie żywiłem dużych nadziei, że może on zo-
stać zaakceptowany. Jednak pan Sumner Welles wskazał, że
słowa te stanowiły sedno sprawy i ucieleśniały ideał, do które-
go Departament Stanu dążył przez ostatnie dziewięć lat. W tym
KARTA ATLANTYCKA 59
momencie nie mogłem nie wspomnieć o doświadczeniach brytyj-

skich związanych z przestrzeganiem przez 80 lat zasady wolnego
handlu, pomimo ogromnie zawyżonych amerykańskich taryf cel-
nych. Pozwoliliśmy na nieograniczony import do wszystkich na-
szych kolonii. Nawet nasze szlaki przybrzeżne były otwarte dla
międzynarodowego współzawodnictwa. W zamian otrzymywali-
śmy jedynie kolejne dawki amerykańskiego protekcjonizmu. Pan
Welles wydawał się nieco zaszokowany. Wówczas stwierdziłem,
że tylko jeżeli można będzie wstawić słowa "z odpowiednim sza-
cunkiem dla ich obecnych zobowiązań" oraz usunąć sformułowa
nie "bez uprzywilejowania", jak również słowo "handel" zastąpić
słowem "rynki", realnym stanie się przekazanie tego tekstu rządo
wi Jego Królewskiej Mości tudzież szansa na jego przyjęcie. Na
Prezydencie zrobiło to niewątpliwie duże wrażenie. Nie ponowił
już więcej nacisku w tej kwestii.
Co się zaś tyczy punktu 7, to wskazałem, iż pomimo mojej
akceptacji opinia publiczna w Anglii będzie rozczarowana nieoka-
zaniem jakichkolwiek zamiarów utworzenia międzynarodowej
organizacji mającej zajmować się utrzymywaniem pokoju po za-
kończeniu wojny. Obiecałem znaleźć jakieś odpowiednie rozwią
zanie i jeszcze tego samego dnia zaproponowałem dodanie do
drugiego zdania następujących słów: "przed ustaleniem szerszego
i trwalszego systemu powszechnego bezpieczeństwa."
.. - ..
W tym samym czasie trwały również nieprzerwanie konfe-
rencje pomiędzy dowódcami marynarki wojennej i wojsk lądo
wych, podczas których obu stronom udało się dojść do ogólne-
go porozumienia. Przedstawiłem Prezydentowi w ogólnym za-
rysie niebezpieczeństwa płynące z ewentualnego wtargnięcia
Niemiec na Półwysep Iberyjski oraz opisałem nasze plany zaję
cia Wysp Kanaryjskich, tzw. operację "Pilgrim". Następnie
przekazałem panu Edenowi streszczenie tej dyskusji.
Premier do Foreign Office 11 sierpnia 1941

1. Prezydent otrzymał list od doktora Salazara, w którym ten ostatni
stwierdza, że w razie niemieckiej agresji na Portugalię uważa Azory
za najlepsze miejsce schronienia dla siebie i swojego rządu, przy
czym biorąc pod uwagę wieloletni sojusz z Anglią, liczy na ochronę

brytyjską podczas przymusowego pobytu na tych wyspach.
2. Jednak gdyby tak się złożyło, że Brytyjczycy byliby zbyt zajęci,
wówczas z radością przyjmie on pomoc amerykańską. Prezydent był
jak najbardziej skłonny odpowiedzieć pozytywnie na tę prośbę
i chciał, by w przewidzianych okolicznościach Brytyjczycy zapro-
ponowali doktorowi Salazarowi takie scedowanie odpowiedzialności.
Tyczyłoby się to również Wysp Zielonego Przylądka.
3. Powiedziałem Prezydentowi, że rozważamy również przeprowa-
dzenie operacji znanej pod kryptonimem "Pilgrim" i że możemy zo-
stać zmuszeni do działania jeszcze przed pogwałceniem przez Nie-
mcy suwerenności Półwyspu, co sprawi, że będziemy niezwykle za-
jęci. Podkreśliłem także, że "Pilgrim" z dużym, choć niecałkowitym
prawdopodobieństwem spowoduje kryzys na Półwyspie, po czym za-
pytałem, czy ciąg wydarzeń zapoczątkowany przez operację "Pil-
grim" nie uniemożliwi w jakiś sposób przejęcia odpowiedzialności
wspomnianego w paragrafie l. Odparł na to, że skoro ,,Pilgrim" nie
dotyczy Portugalii, nie wpływa to absolutnie na jego działania.
4. Rozpoczęcie jakichkolwiek działań byłoby usprawiedliwionym
jedynie w obliczu niebezpieczeństwa grożącego wyspom portugal-
skim. Zgodziliśmy się obydwaj, że z pewnością dojdzie do tego
w wyniku operacji "Pilgrim", ponieważ Niemcy tym bardziej będą
chcieli nas tam ubiec.
5. Niemniej jednak gotów byłby w tej sytuacji przyjść z pomocą
Portugalii na wyspach atlantyckich oraz mieć do dyspozycji siły nie-
zbędne do realizacji tego celu.
Prezydent zapoznał się z treścią tego pisma i stwierdził, że zawarte
w nim fakty przedstawiono poprawnie .
•• et ••
Jeszcze tego samego dnia zajęliśmy się sprawami Dalekiego

W schodu. Sankcje ekonomiczne nałożone 26 lipca wywołały
w Tokio ogromny szok. Nikt z nas nie zdawał sobie chyba spra-
wy z wrażenia, jakie one wywarły. Książę Konoye rozpoczął
niezwłocznie starania o wznowienie rozmów dyplomatycz-
nych, a 6 sierpnia admirał Nomura, specjalny wysłannikjapoń
ski w Waszyngtonie, przedstawił Departamentowi Stanu propo-
zycję ogólnego porozumienia. Japonia miała powstrzymać dal-
szy marsz w głąb południowo-wschodniej Azji i zaproponowa-
ła wycofanie się z Indochin po załatwieniu spraw związanych
KARTA ATLANTYCKA 61
z "incydentem chińskim" (w taki sposób określono sześciolet

nią wojnę z Chinami). W zamian za to Stany Zjednoczone mia-
ły wznowić wymianę handlową i pomóc Japonii w uzyskaniu
wszystkich niezbędnych surowców z obszaru południowo-za
chodniego Pacyfiku. Z tych zgrabnie ułożonych ofert widać by-
ło od razu, że Japończycy pragnęli teraz uzyskać wszystko, nie
gwarantując niczego w przyszłości. Niewątpliwie było to najle-
psze rozwiązanie, jakie Konoye mógł wymusić na swoim rzą-
, dzie. Jednak przy naszym stole konferencyjnym na pokładzie
okrętu Augusta nie było potrzeby omawiania spraw podstawo-
wych. Całą kwestię przedstawia mój telegram wysłany do pana
Edena:
Premier do ministra spraw zagranicznych 11 sierpnia 1941

Sytuacja Japonii wygląda następująco:
1. Jakiś czas temu Prezydent zaproponował Japonii neutralizację Indo-
chin i Syjamu pod wspólną kontrolą Stanów Zjednoczonych, Japonii,
Wielkiej Brytanii, Chin oraz innych państw. W swojej odpowiedzi, którą
prześlę nieco później, Japończycy zgadzają się z zasadą nienaruszalności
granic Syjamu oraz gotowi są wycofać wojska z Indochin, lecz dołączają
kilka warunków, zasadniczo nie do przyjęcia. Zastrzegają się na przy-
kład, że wycofanie odbędzie się dopiero po zakończeniu incydentu chiń
skiego, tzn. po zdławieniu Czang Kaj-szeka. Żądają także uznania wyjąt
kowej pozycji Japonii na tym obszarze, jak również powstrzymania się
USA od dalszych przygotowań militarnych w tym rejonie. Oczekują
oczywiście zniesienia sankcji.
2. Prezydent zamierza wszcząć negocjacje w sprawie tychże wa-
runków - co odpowiednio uspokoi Japończyków - uzyskując morato-
rium, powiedzmy około 30 dni, podczas których możemy wzmocnić
naszą pozycję w rejonie Singapuru. Lecz postawi warunek, by po-
wstrzymali się od jakichkolwiek dalszych działań i nie używali Indo-
chin jako bazy wypadowej przeciwko Chinom. Sankcje ekonomiczne
skierowane przeciwko Japonii zostaną utrzymane w pełnym wymia-
rze. Negocjacje te nie mają dużych szans powodzenia, lecz Prezydent
sądzi, że zyskanie całego miesiąca jest sprawą wartą zachodu. Zwró-
ciłem mu uwagę, że Japończycy spróbują go przechytrzyć, atakując
Chiny lub odcinając szlaki komunikacyjne z Birmą. Mimo to należy
uznać ich racje w sprawie rozpoczęcia negocjacji na powyższych za-
sadach i trzeba się będzie pogodzić z tym faktem, biorąc pod uwagę
to, co wydarzyło się pomiędzy USA i Japonią.
3. Podczas negocjacji Prezydent ponownie przedstawi propozycje

neutralizacji zarówno Syjamu, jak i Indochin.
4. Na końcu noty, którą Prezydent wręczy ambasadorowi japoń
skiemu po powrocie z podróży, znajdą się następujące słowa wzięte
z mojego planu:
"Każda próba dokonania podboju przez Japonię na południowo-za
chodnim Pacyfiku będzie równoznaczna z podjęciem odpowiednich
działań przez Stany Zjednoczone, nawet jeżeli miałyby one doprowa-
dzić do wybuchu wojny pomiędzy obu państwami".
Oprócz tego miało się tam znaleźć stwierdzenie, że ze względu na
Związek Radziecki jako państwo zaprzyjaźnione, rząd Stanów Zjed-
noczonych będzie równie zainteresowany każdym podobnym konfli-
ktem na północno-zachodnim Pacyfiku.
5. Uważam to za bardzo dobry pomysł i jestem zdania, że powinni-
śmy go poprzeć oraz poczynić starania, by skłonić Holendrów do
przyłączenia się do nas, ponieważ Japończycy albo nie zgodzą się na
przyjęcie warunków przedstawionych przez Prezydenta - tzn. na
utrzymanie sankcji ekonomicznych, powstrzymanie się od wszelkich
działań oraz rezygnację z inwazji na Syjam - albo kontynuować będą
swoje działania militarne, prowadząc jednocześnie obłudną grę dy-
plomatyczną.
W tym wypadku warunki przedstawione w zacytowanym przed
chwilą fragmencie [paragraf 4] zaczną obowiązywać z całą mocą.
Należy także poinformować rząd sowiecki. Nie uważam za bezpiecz-
ne zdradzanie Chińczykom, co dla nich robimy, choć można ich bar-
dzo oględnie zapewnić, że cały czas mamy na uwadze ich bezpieczeń
stwo.
6. Tak więc uważam, że powinniśmy zatwierdzić proponowany
plan działań, przedstawić go dominiom oraz uzmysłowić im, że jest to
ogromny krok naprzód w kierunku zdławienia agresji japońskiej przy
udziale zjednoczonych sił.
.. - ..
Pan Attlee otrzymał ode mnie obszerne streszczenie najważ
niejszych punktów poruszonych podczas naszych rozmów.
Po pierwsze, poczyniliśmy zadowalające ustalenia w kwestii Planu
morskiego nr 4 [zajęcie przez marynarkę USA połaci Oceanu pomię
dzy Ameryką a Islandią].
Po drugie, Prezydent gotów jest podjąć działania wspierające ope-
rację "Piigrim" lub kontynuujące jej osiągnięcia.
KARTA ATLANTYCKA 63
Po trzecie, zamierza rozpocząć negocjacje z Japończykami na pod-

stawie miesięcznego moratorium, w czasie których powstrzymają się
oni od wszelkich wrogich działań względem Indochin i Syjamu. Zgo-
dził się na zakończenie swojego pisma bardzo surowym ostrzeże
niem, które zaproponowałem. [ ... ]
Po czwarte, Prezydent pragnie wydać, prawdopodobnie 14 lub 15
wspólną deklarację, podpisaną przez niego i przeze mnie w imieniu
rządu Jego Królewskiej Mości, ustalającą ogólne zasady postępowa
nia Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii w tym szczególnym
czasie. Przesyłam szkic deklaracji jego autorstwa, który - jak widać
nie jest wolny od niedociągnięć, nieuniknionych przy tego typu dekla-
racjach. Warunek czwarty będzie musiał ulec zmianie, byśmy dotrzy-
mali zobowiązań podjętych w Ottawie i nie narazili na szwank intere-
sów Imperium. Do ostatecznych ustaleń dojdzie jednak dopiero po
wojnie, w wyniku ogólnej umowy handlowej, która znacznie obniży
taryfy celne i bariery handlowe na całym świecie. Nie wątpię, iż Pre-
zydent przyjmie wszystkie proponowane przez nas poprawki, ponie-
waż pragnie jak najszybciej podpisać obecne porozumienie.
Paragraf 7 jest chyba szczególnie godny uwagi ze względu na swój
realizm. Prezydent bez wątpienia przewiduje rozbrojenie odpowie-
dzialnych za wojnę narodów, połączone z utrzymaniem przez czas
nieokreślony znacznych sił brytyjskich i amerykańskich, zarówno na
morzu jak i w powietrzu.
Mając na względzie nasze poglądy na temat Ligi Narodów lub in-
nych organizacji międzynarodowych, zaproponowałem następującą
poprawkę po słowie "nacji":
"przed ustaleniem szerszego i trwalszego systemu powszechnego
bezpieczeństwa" .
Z pewnością nie będzie mu się to zbytnio podobało, lecz przykłada
on tak dużą wagę do tej wspólnej deklaracji, mającej wpłynąć w spo-
sób zasadniczy na całą opinię publiczną w USA, że sądzę, iż wyrazi
zgodę.
Jestem zdania, że nie powinniśmy piętrzyć niepotrzebnych trudno-
ści. Deklaracja ta to jedynie tymczasowe i niepełne określenie celów
tej wojny. Jej zadaniem jest zapewnienie wszystkich krajów o słusz
ności naszych zamierzeń i w żadnym razie nie opisuje ona całej stru-
ktury, której stworzenie planujemy po odniesieniu zwycięstwa.
Proszę o zwołanie dziś wieczorem całego Gabinetu Wojennego
oraz wszystkich innych osób, których obecność uzna Pan za koniecz-
ną, oraz o bezzwłoczne przekazanie mi Waszych poglądów. Tymcza-
sem prześlemy sprawozdania dotyczące pozostałych punktów, jak
również raport Cadogana z odbytych rozmów. Podejrzewam, że Pre-
zydent byłby bardzo niezadowolony, gdyby podpisanie wspólnego

oświadczenia okazało się niemożliwe.
Zamierzałem wyjechać dwunastego po południu, lecz obecnie oby-
dwaj przesunęliśmy termin o 24 godziny.
Dyktowanie telegramów zakończyłem o 2 po południu i tyl-

ko ogromnemu oddaniu i zaangażowaniu wszystkich zaintere-
sowanych należy zawdzięczać, że odpowiedź Gabinetu Wojen-
nego otrzymałem w ciągu 12 godzin. Później dowiedziałem się,
że telegramy te dotarły do Londynu dopiero po północy, kiedy
wielu ministrów dawno już spało. Niemniej jednak zebranie
Gabinetu Wojennego zostało zwołane na 1.45 w nocy. Zjawili
się wszyscy, łącznie z panem Peterem Praserem, premierem
Nowej Zelandii, bawiącym wówczas w Anglii. Po szczegóło
wych dyskusjach wysłali mi o 4 rano telegram z wyrazami po-
parcia oraz zaproponowali rozszerzoną wersję punktu 4. (brak
uprzywilejowania w handlu światowym), a także wprowadze-
nie nowego paragrafu dotyczącego ubezpieczeń społecznych.
Równocześnie dowiedziałem się, że Prezydent zaakceptował
wszystkie poprawki zaproponowane przeze mnie 11 sierpnia.
.. -..
12 sierpnia w południe,
podczas spotkania z Prezydentem,
wyraziłem zgodę na ostateczną formę deklaracji. Przedstawi-
łem mu zmienioną przez Gabinet Wojenny wersję punktu 4,
lecz wolał on pozostać przy dotychczasowym sformułowaniu
i nie naciskałem w tej kwestii. Bez oporów natomiast zgodził
się na wprowadzenie nowego paragrafu o ubezpieczeniach spo-
łecznych, tak ważnego dla Gabinetu Wojennego. Po uzgodnie-
niu drobnych problemów stylistycznych deklaracja była gotowa.
WSPÓLNA DEKLARACJA PREZYDENTA STANÓW
ZJEDNOCZONYCH I PREMIERA WIELKIEJ BRYTANII
12 sierpnia 1941
Prezydent Stanów Zjednoczonych Ameryki i premier, pan Chur-
chill, reprezentujący rząd Jego Królewskiej Mości w Zjednoczonym
-7 .
Faksymile Karty Atlantyckiej z poprawkami Churchilla
IlOB't snq'RET
NOT1:: Th18 doclllll~t Ihould not bo lct't lylnc; obout cmd, 1f it
111 unnocolIlI017 to rotn1n. ahould be return od to tho
Prlyatp Oft'is;Q.
PROPOSED DECL~RhTION
The Pree1dent ot' the United Statell ot' Amer1ca and the
Pr1me Ji1n1Btłlr, Lir. Churchill, l'e1'rescnt1ng Rh liBjesty' B
Qovernment 1n the Uni ted 1(1ngdOr.l, belng uet together, deem 1 t
r1ght to ~lt'.ke Malin certaln cor.lmon prlnei;:>le3 in the ne.tlonBl
po11c1eB ot' the1r reapect1ve countrles on which thcy baBe the1r
ho~ea t'or B better !'utare for the world.
F1ra·t .. the1r countr1ell lIeek no aggrand1scment,

terrltor1al 01' otherj
Beeond, they dcelre to Bell no terr1torlRl chengeB
tha t do not oceaN w1 th the t'reely eXl?reased w1ahes ot' the
peoplell concern~d.
• Th1rd, they real?ect thc r1ght ot' nll l?eo~leB to chaose
~\-!be t'om ~~~"t. \m~ wh1ch they w11l live; Rnd they L._
.... ~ ,wian 'to ae~s - o ~,I!!P-l'e~tored. to thoae ~ whol!ll'ł'to- _
-"'1'-" 4.)~M been t'orcibly ....ne. 4111:. I ,. , ~
Fourth, they will endervour, vt1th due res)ect to their
exiBtlng ob11gations, to t'urther thc cnjo~cnt by all ;:>eo;:>los
ot' accesa, on cqual terma, to the trade and to the rnw
J.lro8peri ty.
Natlona 1
F h, thay
'-":'I~~
conor.lle t't";,id
.lwi'"
materialII ot' the world whieh ere needed for the1r ec<mor.:1c
ulleat coll~_borlltion bet\Veen .,1&

'th~ject ot' securing t'or ~.1l
peoploa' 1m;.lrovcd le.bour standnrd,S economic
} advMc!llllent and aoe1al Boeurity. )
Sixth, they hope to see eetab11ahcd a pecce, atter tho
t'inal doetruct10n ot' the Nazi ty ranny , Wh10h will at'rord to
all nat1tms tho rnCat'lD ot' dwel1ing in aecurity within thoir own
boundarlBB, and whieh wiLl ot';or~ assurnncc to all peo~loa
---..--- .......
that they liIIly l1ve out the1r l1vca in :freodom :from t'cor.fl( ......,.
~
Sevllllth, 01(111"
A A ...... I~ tbo hi; 8eo,s andocecma.... DnI,.... ••. la,,11-'
!!lus.... Buch a ,2.0occ le-~u~~'l:a'l1 fot
.,
E1ghth, they bolicve that ell ot' thc nntlone ot ths
world nuat be guided. ln 81'11'1 t to tho eb~.ndo:u·.lon t ot tho use
I~, ot' torco. ~ no tuturc l?c~.ce c:>n be r.lo1nt~.1ned U' land,
1100. 01' 011' arrnruaonto continuo to be cJ:1!>loyec! by nct1on~ which
thrcf\tcn , Ol' r,my thrcatcn, ::,.ggrcaa1on outsicJ.o ar thelr
t'ront1cre, ~hey bol1cvc l<hnt thc d1aan',-crncnt ot' auch nat 10na
1a ceBontiel ;pcndinrr tho catnbl1shtlCnt or o w1der nnd uoro
pcrr.mnent syatc;r. or generol eocur1ty. Thw will t'urthcr thc
o.doption ot' ('.11 othel' practicf'blc r.lcosurea rm1ch will lightcc
tor !,eCloc-lov1ng peoplce tho orush1ng burdon ot enl1CUncntB.
111 .1 ...
1~
....... r ::::::,)
Priv~to O:t't'icc.
'---
AUll"at 12, 191,2
Królestwie, spotykający się w celu przedyskutowania i skoordynowa-

nia środków mających na celu zabezpieczenie interesów ich krajów
w związku z nazistowską agresją oraz niebezpieczeństwem zagraża
jącym wszystkim ludom, uznają za słuszne ogłosić pewne zasady, na
których opierają oni w zakresie polityki narodowej ich obu krajów
swe nadzieje lepszej przyszłości świata.
Po pierwsze, państwa ich nie dążą do żadnej ekspansji ani teryto-
rialnej, ani żadnej innej.
Po wtóre nie zgodzą się oni na żadne zmiany terytorialne, które by
nie odpowiadały swobodnie wyrażonym życzeniom ludów zaintere-
sowanych.
Po trzecie, szanują prawo wszystkich ludów do wyboru formy rzą
dów w ich własnym kraju oraz pragną, żeby przywrócono prawa su-
werenne i autonomię tym, którym je odebrano siłą.
Po czwarte, bez uszczerbku dla swych obecnych zobowiązań, będą
oni usiłowali ułatwić wszystkim państwom, wielkim i małym, zwy-
cięzcom i zwyciężonym, korzystanie z dostępu, na stopie równości,
do handlu i surowców świata, koniecznych dla ich pomyślności go-
spodarczej.
Po piąte, pragną doprowadzić do jak najpełniejszej współpracy
ekonomicznej pomiędzy wszystkimi narodami w celu zapewnienia
wszystkim poprawy warunków pracy, postępu gospodarczego i bez-
pieczeństwa społecznego.
Po szóste, po ostatecznym zniszczeniu tyranii nazistowskiej będą
dążyć do zawarcia pokoju, który zapewni wszystkim narodom prawo
do bezpiecznego życia w swych własnych granicach, i który da rękoj
mię, że wszyscy ludzie we wszystkich krajach będą mogli żyć wolni
od strachu i niedostatku.
Po siódme, pokój taki powinien umożliwić wszystkim przemierza-
nie mórz i oceanów bez żadnych przeszkód.
Po ósme, wierzą, że wszystkie narody świata ze względów zarówno
rzeczowych, jak i duchowych, muszą dojść do wyrzeczenia się stoso-
wania przemocy. A ponieważ żaden pokój w przyszłości nie może
być utrzymany, o ile narody, które grożą lub mogą grozić agresją poza
swymi granicami, będą w dalszym ciągu miały do dyspozycji uzbro-
jenie na lądzie, na morzu i w powietrzu, sądzą, że zanim nie zostanie
zaprowadzony stały system powszechnego bezpieczeństwa na szer-
szą skalę, rozbrojenie takich narodów jest sprawą zasadniczą. Będą
oni również popierali i zachęcali do wprowadzenia wszelkich innych
praktycznych środków, mogących zmniejszyć brzemię zbrojeń, ciążą
cych na ludach miłujących pokój.
KARTA ATLANTYCKA 67
Dopiero po przyjęciu tego tekstu otrzymałem telegram poda-

jący rezultaty następnego spotkania Gabinetu Wojennego, które
odbyło się rankiem 12 sierpnia. Wyjaśniał on przyczyny obaw
co do punktu 4. Jednak uważałem osobiście, że słowa: "bez
uszczerbku dla swych obecnych zobowiązań" są dostateczną
rękojmią naszej pozycji.
Głębokie i daleko idące znaczenie tej wspólnej deklaracji by-
ło oczywiste. Zdumiewał fakt, że Stany Zjednoczone, teorety-
cznie nadal neutralne, podpisywały taką deklarację· wraz z mo-
carstwem walczącym. Wzmianka o "ostatecznym zniszczeniu
tyranii nazistowskiej" (oparta na określeniu zawartym w moim
pierwotnym planie) była wyzwaniem, które w normalnych cza-
sach doprowadziłoby do wojny. Wreszcie równie uderzający
swoim realizmem był ostatni paragraf, wyrażający w sposób
jasny zapowiedź, że po zakończeniu wojny Stany Zjednoczone
przyłączą się do nas w sprawowaniu nadzoru nad światem aż do
czasu ustalenia odpowiedniego porządku .
... -..
Prezydent i ja wysłaliśmy wspólne przesłanie do Stalina:
12 sierpnia 1941
Lektura raportu pana Hopkinsa pozwoliła nam ustalić sposób nie-
sienia jak najskuteczniejszej pomocy Pańskiemu krajowi w jego bo-
haterskiej walce z nazistowską agresją. W tej chwili koncentrujemy
się na wysyłce tak bardzo Panu potrzebnych dostaw. Wiele załadowa
nych statków opuściło już nasze nabrzeża, a jeszcze więcej opuści je
w najbliższej przyszłości.
Musimy obecnie skupić naszą uwagę na bardziej dalekosiężnej po-
lityce, ponieważ czeka nas długa i trudna droga, zanim osiągniemy to
zwycięstwo, bez którego wszystkie nasze wysiłki i ofiary poszłyby na
marne.
Wojna toczy się na wielu frontach, a ich liczba będzie wciąż rosła.
Nasze zasoby, choć ogromne, nie sąjednak niewyczerpane i w związku
z tym należy się zastanowić, kiedy i gdzie powinny zostać użyte. Doty-
czy to w równym stopniu gotowych wyrobów jak i surowców.
Ustalenie, co rzeczywiście jest potrzebne Pańskim i naszym siłom
zbrojnym możliwym będzie w świetle pełnych informacji na temat
rozlicznych czynników, które należy wziąć pod uwagę przed podję-
ciem decyzji. Abyśmy wszyscy względnie szybko byli w stanie pod-

jąć decyzje dotyczące podziału naszych wspólnych zasobów, propo-
nujemy zorganizowanie spotkania w Moskwie, podczas którego nasi
przedstawiciele przedyskutują te sprawy bezpośrednio z Panem. Jeże
li pomysł taki przemawia do Pana, to chcielibyśmy zapewnić, że
w czasie trwania tej konferencji bynajmniej nie zaprzestaniemy wy-
syłania niezbędnych dostaw.
Zdajemy sobie sprawę, jak doniosłe znaczenie ma nieugięty opór
Związku Radzieckiego dla pokonania hitleryzmu i dlatego wiemy, że
musimy działać niezwykle szybko na rzecz stworzenia programu
przyszłych dostaw naszych wspólnych zasobów.
a. _ ..
Lord Beaverbrook chętnie przyjął moje zaproszenie, które
wysłałem mu z podróży. Równocześnie potrzebny mi był pan
Purvis, który i tak wracał do Waszyngtonu. Sądziłem, że duet
Beaverbrook i Purvis, który w wielu wypadkach reprezentował
Kanadę, będzie mógł najlepiej zająć się bolesną sprawą podzia-
łu dostaw pomiędzy Wielką Brytanię i Rosję Sowiecką, co było
konieczne i nieuniknione. Miałem także nadzieję, że Beaver-
brook będzie w stanie wpłynąć na skalę amerykańskiej produ-
kcji. Oczekując ich przyjazdu, napisałem plan memorandum,
które znajduje się w Załącznikach.* Beaverbrook i Purvis wy-
startowali z Prestwick ąwoma różnymi samolotami w odstępie
kilku godzin. Prawdopodobieńswo znalezienia się na pokładzie
jednego lub drugiego samolotu przez każdego z nich było takie
samo. Beaverbrook przyleciał bezpiecznie na Nową Fundlandię
i po długiej podróży pociągiem przyłączył się do mnie 12
[sierpnia]. Purvisa i wszystkich, którzy wraz z nim znajdowali
się na pokładzie, dosięgnął jeden z tych złowieszczych ciosów
losu, który każe samolotowi uderzyć w niewielkie wzniesienie
kilka minut po starcie. Była to ogromna strata, ponieważ Purvis
trzymał w rękach wiele nici brytyjskich, amerykańskich i kana-
dyjskich, dbając zrazem o doskonałą harmonię tego układu.
* Załącznik H str. 389 (przyp. oryg.).

KARTA ATLANTYCKA 69
Gdy Max przyjechał, przekazałem mu te szokujące wieści. Mil-

czał przez chwilę, lecz nic nie powiedział. To był czas wojny.
.., -..
Następujący telegram streszcza rezultaty naszej końcowej
konferencji.

1. Proszę podziękować Gabinetowi za zdumiewająco szybką
odpowiedź. Przedstawiłem Prezydentowi Waszą alternatywną wersję
punktu 4, lecz wolał on pozostać przy pierwotnym sformułowaniu.
Osobiście nie widzę żadnej różnicy pomiędzy tymi dwiema wersjami.
Słowa o szacunku dla obecnych zobowiązań stabilizują nasze stosun-
ki z dominiami. Nie rozumiemy, w jaki sposób zagrozić nam może
napływ taniej siły roboczej, skoro wszystkie kraje zastrzegają sobie
prawo utrzymywania lub nakładania własnych taryf celnych w tra-
kcie poszukiwania lepszych rozwiązań.
2. Prezydent bez oporów zaakceptował nowy paragraf 5, lecz jak
widać, słowo "niedostatek" znajduje się tam, gdzie Prezydent tego
sobie życzył, tzn. na końcu paragrafu 6. Dodano jedynie kilka ozdob-
ników słownych, które w niczym nie zmieniają sensu tekstu.
3. Położyliśmy specjalny nacisk na sformułowanie ostrzeżenia pod
adresem Japonii, co stanowi główną część wypowiedzi Prezydenta.
Można się obawiać, że Departament Stanu będzie się domagał bar-
dziej umiarkowanego tonu, lecz Prezydent obiecał wyrazić się w spo-
sób jednoznaczny.
4. Pojawienie się Rosji jako oczekiwanego gościa przy naszym sto-
le oraz potrzeba stworzenia dodatkowych programów, zarówno dla
nas jak i dla USA, sprawiają, że konieczne staje się przeanalizowanie
i rozwój produkcji amerykańskiej. Prezydent zamierza poprosić Kon-
gres o kolejnych 5 miliardów dolarów w ramach ustawy Lend-Lease.
Z radością wita on przybycie Beaverbrooka do Waszyngtonu i jestem
pewien, że jest to bardzo potrzebny krok. Proszę przeczytać wspólne
pismo Roosevelta i Churchilla do drogiego starego wujka Joe. Spo-
dziewam się, że Amerykanie wyślą Harrimana jako swojego przedsta-
wiciela i proponuję, by Beaverbrook udał się w naszym imieniu do
Moskwy lub jakiegokolwiek miejsca pobytu rządu sowieckiego. Nie
chcemy, by konferencja w Moskwie rozpoczęła się wcześniej niż pod
koniec września, kiedy to, mam nadzieję, będziemy znali położenie
frontu rosyjskiego w zimie.
5. Amerykanie wysyłają nam bezzwłocznie 150 tysięcy dodatko-

wych karabinów i oczekuję usprawnienia przydziału ciężkich bom-
bowców i czołgów. Liczę, że przejmą oni całą obsługę promową oraz
wyznaczą do dostaw w Anglii i Afryce Zachodniej pilotów amerykań
skich, z których wielu szkolonych jest u nas.
6. Dzięki waszej szybkości działania już dzisiaj, tj. dwunastego,
mogę rozpocząć powrót do kraju. Prezydent przydziela nam kilka
amerykańskich niszczycieli, które nie są uważane za eskortę, lecz
wkroczą do akcji w razie jakiegokolwiek niebezpieczeństwa. Fran-
klin junior, płynący na jednym z nich, został mianowany moim ofice-
rem łącznikowym w czasie pobytu na Islandii (C) *, gdzie odbędzie
się wspólny przegląd sił brytyjskich i amerykańskich.
7. Lord Beaverbrook udaje się teraz wraz z Harrimanem do Stanów
Zjednoczonych.
8. Ufam, iż moi współpracownicy uznają moją misję za owocną.
Jestem pewien, że nawiązałem bliski i żywy kontakt z naszym wiel-
kim przyjacielem.
Przed odpłynięciem do kraju otrzymałem depeszę gratulacyj-

ną od króla. Odpowiedź na ten oraz inne telegramy wysłałem
podczas podróży.
Premier do Jego Królewskiej Mości 13 sierpnia 1941

Niech Wasza Wysokość przyjmie wyrazy wdzięczności za najle-
psze życzenia. Lord tajnej pieczęci dostarczy teksty wszystkich tele-
gramów relacjonujących cały przebieg tej misji. Nawiązałem niezwy-
kle serdeczne i osobiste stosunki z Prezydentem i liczę, że Wasza Wy-
sokość uzna, iż osiągnięte rezultaty usprawiedliwiają całe to
przedsięwzięcie. Prezydent wręczył mi osobisty list, który mam
nadzieję przekazać Waszej Wysokości we wtorek, 19 sierpnia, pod-
czas lunchu.
A oto telegram do pana Attlee, występującego w imieniu Ga-

binetu Wojennego.
* Aby nie pomylić tej nazwy z Irlandią, nakazałem, aby władze brytyjskie
zawsze umieszczały przy nazwie "Islandia" literę (C). Było to, wbrew po-
zorom, bardzo istotne posunięcie (przyp.oryg.).
KARTA ATLANTYCKA 71

Dziękuję za miły telegram. Cieszę się, że zamierza Pan osobiście
nadać przez radio oświadczenie oraz odczytać deklarację. Proszę zro-
bić wyraźną pauzę pomiędzy oświadczeniem wstępnym a właściwym
tekstem mówiąc: "A teraz odczytam tekst wspólnej deklaracji". Nie
sądzę, bym musiał udzielać jakichkolwiek wyjaśnień, jako że samo
oświadczenie wystarczy, by zapełnić kolumny gazet. Mogę wystąpić
po powrocie w niedzielę wieczór, gdy znana będzie reakcja Stanów
Zjednoczonych na nasze spotkanie i powstałą wspólną deklarację.
1. Można w sekrecie udzielić prasie kilku wskazówek, lecz i bez
tego zauważy, że wspólna deklaracja przyjmująca za cel ostateczne
zniszczenie nazistowskiej potęgi oraz rozbrojenie agresywnych
państw, pod przywództwem Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczo-
nychjest wydarzeniem o pierwszorzędnym znaczeniu. Zarówno wro-
gowie, jak i przyjaciele muszą mieć czas na dogłębne tego zrozumie-
nie.
2. Tylko i wyłącznie do Pańskiej wiadomości: Prezydent zamierza
pozostać na morzu do końca tego tygodnia, by ochraniać mój powrót.
Powiedziałem mu, że nie jest to konieczne, lecz nalegał.
3. Jesteśmy niezmiernie ciekawi, jak to wszystko zostanie przyjęte.
4. Z przyjemnością przeczytałem Pańskie wspaniałe oświadczenie
pod koniec sesji.
Pan Menzies, premier Australii, otrzymał ode mnie następu

jące pismo:
15 sierpnia 1941
1. Bez wątpienia otrzymał Pan odpowiednie telegramy dotyczące
spotkania atlantyckiego. Myślę, że popiera Pan to, co osiągnięto. Pre-
zydent obiecał ostrzec Japonię, tak jak ustalono. Będziemy wówczas
mogli stanąć w jednym szeregu i oznajmić, że jeżeli Japonia przystąpi
do wojny ze Stanami Zjednoczonymi, oznaczać to będzie automaty-
cznie wojnę z Wielką Brytanią i całą Wspólnotą Narodów. Ustalam to
z Edenem i zostanie Pan o wszystkim powiadomiony normalnymi ka-
nałami. Proszę zauważyć, że ostrzeżenie Prezydenta obejmuje rów-
nież atak na Rosję, co powinno sprawić, że Stalin stanie po naszej
stronie, no i oczywiście Holendrzy. Gdy powstanie taki front jeszcze
przy współudziale Chin, jestem pewien, że Japonia uspokoi się na
jakiś czas. Niemniej jednak konieczny jest jak naj ostrzejszy język
i najskuteczniejszy układ.
2. Marynarka amerykańska w sposób efektywny opanowuje połać
Atlantyku rozciągającą się od Ameryki do Islandii, tym samym po-
zwalając na zluzowanie 50 niszczycieli i korwet, które będą wkrótce

potrzebne na wodach krajowych i na południowym Atlantyku.
Podróż do Islandii minęła bez większych przygód, choć w pew-

nym momencie trzeba było zmienić kurs po otrzymaniu informa-
cji o znajdujących się niedaleko U-bootach. W skład naszej eskor-
ty wchodziły dwa niszczyciele amerykańskie, a na pokładzie jed-
nego z nich znajdował się chorąży Franklin D. Roosevelt junior,
syn Prezydenta. 15 sierpnia natknęliśmy się na płynący do kraju
konwój składający się z 73 jednostek w doskonałym stanie po
udanej podróży przez Atlantyk. Był to krzepiący widok, a ze stat-
ków handlowych z przyjemnością patrzono na Prince ofWales.
Wczesnym rankiem, w sobotę 16 sierpnia, dotarliśmy do wy-
spy i zarzuciliśmy kotwicę w Hvalfjordhur, skąd udaliśmy się
do Reykjaviku na pokładzie niszczyciela. Ogromny tłum zebra-
ny na nabrzeżu zgotował nam niezwykle gorące i głośne przy-
jęcie i ten entuzjazm towarzyszył nam przez cały czas pobytu
aż do odjazdu, kiedy to rozległy się tak głośne okrzyki i oklaski,
jakie, o czym nas zapewniono, rzadko można usłyszeć na uli-
cach Reykjaviku.
Po krótkiej wizycie w Althingu, gdzie złożyliśmy wyrazy
szaunku regentowi i członkom rządu islandzkIego, udałem się
na wspólny przegląd sił brytyjskich i amerykańskich. Żołnierze
maszerowali trójkami i grano melodię "United States Marines",
która tak natrętnie wbiła mi się w pamięć, że długo nie mogłem
się jej pozbyć. Znalazłem czas, by zwiedzić budowane tam no-
we lotniska, jak również zobaczyć wspaniałe gorące źródła oraz
powstające szklarnie. Od razu pomyślałem, że mogłyby one
zostać użyte do ogrzewania Reykjaviku i starałem się zwrócić
uwagę na ten plan jeszcze w czasie wojny. Cieszę się, że został
on przyjęty. Przyjmowałem paradę wraz z synem Prezydenta
stojącym tuż obok mnie i okazała się ona jeszcze jedną demon-
stracją solidarności angielsko-amerykańskiej.
Po powrocie do Hvalfjordhur odwiedziłem okręt Ramillies i
zwróciłem się do przedstawicieli załóg okrętów brytyjskich i ame-
rykańskich, w tym również niszczycieli Hecla i Churchill.
KARTA ATLANTYCKA 73
Gdy po tych długich i męczących przeżyciach zapadł wresz··

cie zmierzch, popłynęliśmy do Scapa, gdzie przybyliśmy bez
przeszkód 18 sierpnia. Następnego dnia byłem już w Londynie.
ROZDZIAŁ XXV
POMOC DLA ROSJI
M§!stwo Rosjan i zbliżająca si§! zima - Lord Beaverbrook popiera po-

moc dla Rosji - Dostawy amunicji dla Rosji - dowód naszego poświ§!
cenia - Misja Beaverbrooka i Harrimana - Mój list do Stalina z 29
sierpnia - Jego odpowiedź - Rozmowa z ambasadorem Majskim -
Atmosfera zagrożenia - Moja odpowiedź na pismo Stalina - Zwie-
rzam si§! ze swoich obaw Rooseveltowi - List do sir Stafforda Crippsa
z 5 września - Kolejne pismo od Stalina - Fantastyczna propozycja -
Moja odpowiedź - Lord Beaverbrook płynie do Archangielska na po-
kładzie okr§!tu "London" - Mój list do Stalina z 21 września - Misja
Beaverbrooka w Moskwie - Ponure przyj§!cie - Serdeczne kontakty
z Ameryką - Protokół w sprawie dostaw dla Rosji - Nieprzerwany
ciąg konwojów do Archangielska - Uporczywe nalegania Moskwy na
utworzenie drugiego frontu - Krytyczna sytuacja atakowanej Rosji -
Mój telegram do sir Stafforda Crippsa z 28 października - Jednozna-
czna wypowiedź - Zima tarczą dla wojsk rosyjskich - Fundusz pani
Churchill "Pomoc dla Rosji".
M
inęły dwa miesiące walk na froncie rosyjskim, na
którym wojska niemieckie zadały Rosji ciężkie cio-
sy. Zarazem jednak widoczna stała się druga strona
medalu. Pomimo poważnych strat opór Rosjan bynajmniej nie
słabł. Żołnierze gotowi byli walczyć do ostatka, zdobywając
nowe doświadczenia i umiejętności. Na tyłach frontu tworzyły
się oddziały partyzanckie, które w bezlitosnej walce nękały li-
nie komunikacyjne wroga. Przejęte przez Niemców rosyjskie
linie kolejowe nie odpowiadały ich wymogom, drogi główne
rozpadały się z powodu nasilonego ruchu, a boczne, zwłaszcza
po deszczu, były zupełnie bezużyteczne. Pojazdy transportowe
coraz bardziej się zużywały. Niespełna trzy miesiące dzieliły
POMOC DLA ROSJI 75
Niemców od zimy, której tak bardzo się obawiali. Czy uda się
w tym czasie zająć Moskwę? A jeśli tak, czy to wystarczy? To
było bardzo ważne pytanie. Choć Hitler przeżywał nadal unie-
sienie po zwycięstwie w Kijowie, generałowie niemieccy od-
czuwali, że ich początkowe obawy były w pełni usprawiedli-
wione. Nad tym decydującym obecnie frontem ciążyła czte-
rotygodniowa zwłoka. Zadanie "zniszczenia sił nieprzyjaciela
na Białorusi" przydzielone grupie armii "Środek" pozostawało
w dalszym ciągu nie wykonane.
Lecz w miarę jak zbliżał się koniec jesieni, a z nim wzrastał
kryzys na froncie rosyjskim, tym bardziej naglące stawały się
żądania Sowietów pod naszym adresem .
.. .. ..
Lord Beaverbrook powrócił ze Stanów Zjednoczonych, po-
budziwszy do czynu tamtejsze koła odpowiedzialne za oszała
miający wzrost produkcji. Stał się on orędownikiem pomocy
dla Rosji w Gabinecie Wojennym. Była to działalność niezwy-
kle istotna. Biorąc pod uwagę wszystkie nasze trudności zwią
zane z przygotowaniem walk na Pustyni Libijskiej, niepokój
z powodu Japonii, który kładł się cieniem na naszych interesach
na Malajach i Dalekim Wschodzie, oraz to, że wszystko co wy-
syłaliśmy dla Rosji było częścią naszych, niezwykle ważnych
zasobów - istotnym było, aby znalazł się ktoś tak bardzo zaan-
gażowany w organizowanie dla niej pomocy w tym szalenie
trudnym okresie. Usiłowałem dopilnować, by zachowane zo-
stały odpowiednie proporcje i wszelkie niepokoje dzieliłem
z moimi współpracownikami. Przetrwaliśmy jakoś nieprzyjem-
ny proces zagrożenia dla naszych najważniejszych planów spo-
wodowany działaniem na rzecz nowego sojusznika - ponurego
opryskliwego, chciwego i tak obojętnego na nasz los.
W drodze powrotnej z Islandii czułem, że gdy Beaverbrook
i Harriman powrócą z Waszyngtonu i będziemy mogli dokład
nie przeanalizować szanse wysłania amunicji i dostaw, powinni
oni niezwłocznie udać się do Moskwy, by zaoferować wszy-
stko, na co nas stać. Rozpoczęły się długie i bolesne dyskusje na
temat szczegółów naszej wspólnej oferty z 12 sierpnia. Po-
szczególne departamenty czuły się t4, jak gdyby obdzierano je

ze skóry. Jednakże udało nam się zebrać wszystko, co było mo-
żliwe i wyraziliśmy zgodę na skierowanie do Rosji ogromnej
ilości dostaw przeznaczonych dla nas, aby tym sposobem
wzmocnić opór wojsk sowieckich. W obecności moich kole-
gów wysunąłem propozycję wysłania lorda Beaverbrooka do
Moskwy. Gabinet zgodził się, by przedstawił on całość sprawy
Stalinowi. Przedstawicielem prezydenta Roosevelta miał być
Averell Harriman.
W związku z tym wysłałem informację do lorda Beaverbrooka:
Premier do lorda Beaverbrooka 30 sierpnia 1941

Chciałbym, byś udał się do Moskwy wraz z panem Harrimanem
w celu ustalenia długoterminowych dostaw dla armii rosyjskiej. Bę
dzie to możliwe przy wyłącznym wykorzystaniu zasobów amerykań
skich, mimo iż posiadamy kauczuk, buty itp. Nowa dostawa zostanie
zamówiona w Stanach Zjednoczonych. Rozmiary dostaw są oczywi-
ście ograniczone z powodu liczby portów oraz niewystarczającej licz-
by statków. Gdy wiosną szerokość torów kolejki wąskotorowej zosta-
nie podwojona, stanie się ona bardzo istotnym środkiem komunika-
cyjnym. Jak największa pomoc dla Rosji stanowi nasz obowiązek,
nawet jeżeli miałoby się to odbyć kosztem ogromnych ofiar i wyrze-
czeń z naszej strony. Jednak wsparcie na większą skalę będzie możli
we dopiero w połowie lub pod koniec 1942 r., natomiast główne plany
naszej pomocy przypa~ają na rok 1943. Twoim zadaniem będzie nie
tylko współpraca w zaplanowaniu wsparcia dla Rosji, lecz również
dopilnowanie, byśmy się całkowicie nie wykrwawili w wyniku tych-
że działań. Nawet jeżeli to, co tam zobaczysz poruszy Cię do głębi,ja
pozostanę w tym względzie absolutnie niewruszonym. Jednak, moim
zdaniem, jesteś właściwym człowiekiem na właściwym miejscu,
a opinia publiczna już to potwierdziła.
Decyzja o wysłaniu Harrimana świadczy, że Hopkins nie czuje się
na tyle dobrze, by sam się tam udać. W tej chwili nie ma chyba sensu,
by wysyłać tam Edena.
Co do dat, to wszystko w rękach Amerykanów, lecz musimy działać
w dobrej wierze, by nikt nie mógł później powiedzieć, że oszukiwali-
śmy Rosjan lub że graliśmy na zwłokę. Koniecznym będzie ustalenie
daty konferencji w ciągu najbliższych kilku dni. Nie sądzę, by różnica
dwóch tygodni w jedną czy drugą stronę była istotną, ponieważ 90%
spraw dotyczy projektów długoterminowych.
POMOC DLA ROSJI 77
Chcąc zrobić wstępny krok do tej misji, postanowiłem ogól-

nie zarysować sytuację w liście do pana Stalina.
29 sierpnia 1941
1. Szukam jakiegoś sposobu, aby wesprzeć Pana i cały naród rosyj-
ski w czasie ustalania ze Stanami Zjednoczonymi warunków długo
terminowych porozumień, które mają stanowić temat konferencji mo-
skiewskiej. Majski poinformował mnie o dużym zapotrzebowaniu na
samoloty myśliwskie, spowodowanym poważnymi stratami. Wysyła
my 200 tomahawków, o których wspominałem ostatnim razem. Na-
sze dwa dywizjony, liczące 40 hurricane'ów, powinny dotrzeć do
Murmańska około 6 września. Z pewnością zdaje Pan sobie sprawę,
że myśliwce stanowią podstawę naszej obrony w kraju, oraz że przy
ich użyciu staramy się osiągnąć przewagę powietrzną w Libii i prze-
ciągnąć Turcję na naszą stronę. Niemniej jednak jestem gotów wysłać
dodatkowych 200 hurricane'ów, co razem czyni 445, pod warunkiem,
że Wasi piloci będą w stanie skutecznie je wykorzystać. Będą to hur-
ricane'y wyposażone odpowiednio w 8 i 12 karabinów maszyno-
wych, które są niezwykle groźne w akcji. W chwili obecnej możemy
ich wysłać do Archangielska sto, a wkrótce potem dwa razy po 50
wraz z mechanikami, instruktorami oraz częściami zamiennymi.
Tymczasem można by rozpocząć zaznąjamianie Waszych pilotów
i mechaników z nowym typem maszyn pod warunkiem, że wyśle ich
Pan do naszych dywizjonów powietrznych do Murmańska. Jeżeli
uważa Pan, że przyniosłoby to pożytek, niezwłocznie wydamy odpo-
wiednie rozkazy, a pełna treść technicznego memorandum zostanie
przesłana przez naszą wojskową misję powietrzną.
2. Z radością witamy wieści, że Persowie zdecydowali się zaprze-
stać oporu. Poza chęcią zabezpieczenia pól naftowych, głównym po-
wodem naszego wejścia do Persji było pragnienie uzyskania nowego
szlaku prowadzącego do Waszego kraju, niemożliwego do zastąpie
nia jakimkolwiek skrótem. W tym celu musimy stworzyć linię kolejo-
wą od Zatoki Perskiej do Morza Kaspijskiego i zapewnić jej sprawne
działanie. Minister spraw zagranicznych przekazał Panu złożone na
ręce Majskiego warunki, jakie zgodziliśmy się przyjąć w rozmowach
z rządem perskim. Chcemy mieć tam przyjaznych ludzi, by nie nara-
żać się na marnowanie kilku dywizji do pilnowania linii kolejowej.
Żywność jest wysyłana z Indii, a jeżeli Persowie ulegną, rozpocznie-
my regulowanie opłat za ropę, które winni jesteśmy szachowi. Wyda-
jemy instrukcje naszym wysuniętym oddziałom, by połączyły się
z Waszymi siłami w punkcie, który zostanie ustalony przez naszych
dowódców wojskowych. Z pewnością nastąpi to gdzieś pomiędzy
Hamadanem i Kazwinem. Świat powinien się dowiedzieć, że siły bry-

tyjskie i rosyjskie podały sobie ręce. Naszym zdaniem najlepiej by
było nie wdzierać się siłą do Teheranu, ponieważ potrzebujemy jedy-
nie drogi tranzytowej. Tworzymy dużą bazę w Basrze do przyjmowa-
nia dostaw amerykańskich, które w ten sposób będą mogły bezpiecz-
nie dochodzić do rejonu Morza Kaspijskiego i terenów nadwołżań
skich.
3. Raz jeszcze pragnę wyrazić podziw całego narodu brytyjskiego
dla wspaniałej postawy rosyjskiej armii i ludu w walce z nazisto-
wskim najeźdźcą. Generał Macfarlane jest pod dużym wrażeniem te-
go, co zobaczył na froncie. Czekają nas trudne czasy, lecz dzięki
naszym ciągłym nalotom Hitler też nie będzie miał przyjemnej zimy.
Z uznaniem przyjąłem poważne ostrzeżenie, jakie Wasza Ekscelencja
dał Japonii w kwestii dostaw przechodzących przez Władywostok.
Gdy spotkałem się z prezydentem Rooseveltem, był on skłonny przy-
jąć zdecydowaną linię postępowania wobec japońskiej agresji, czy to
na południowym, czy też na północno-zachodnim Pacyfiku, a ja
oświadczyłem, że w razie wybuchu wojny staniemy po jego stronie.
Bardzo chciałbym zrobić coś więcej dla Czang Kaj-szeka, niż to co
mogliśmy uczynić do tej pory. Nie chcemy wojny z Japonią, ajedy-
nym sposobem jej uniknięcia jest unaocznienie temu podzielonemu
i nazbyt dufnemu narodowi naturalnych konsekwencji takiej sytuacji.
Wieczorem 4 września zjawił się u mnie pan Majski, by prze-

kazać mi odpowiedź pana Stalina. Było to jego pierwsze osobi-
ste pismo od czasu, gdy posłałem Stalinowi 7 lipca mój list po
ataku Niemiec na Rosję.
Premier Stalin do Premiera 4 września 1941

Osobiste pismo od premiera Stalina do premiera Churchilla.
Chciałbym podziękować za obietnicę sprzedaży Związkowi Ra-
dzieckiemu kolejnych 200 myśliwców, prócz 200 obiecanych uprze-
dnio. Nie wątpię w to, że lotnicy radzieccy opanują te maszyny i wy-
korzystają je z jak największym pożytkiem.
Muszę jednak powiedzieć, że te samoloty, których nie można bez-
zwłocznie wprowadzić do akcji, nie spowodują poważnych zmian na
froncie wschodnim. Przyczyną tego jest nie tyle skala, na jaką prowa-
dzona jest obecna wojna, narzucająca konieczność ciągłych ogro-
mnych dostaw samolotów, ile przede wszystkim sytuacja wojsk ra-
dzieckich, która uległa znacznemu pogorszeniu w tak ważnych rejo-
nach, jak Ukraina czy Leningrad.
POMOC DLA ROSJI 79
Stabilizacja frontu, jaką udało się nam osiągnąć trzy tygodnie temu,
została ostatnio zachwiana z powodu przesłania na front wschodni 30
do 34 nowych niemieckich dywizji piechoty i ogromnej liczby czoł
gów oraz samolotów. Dochodzi jeszcze do tego wzmożona aktyw-
ność 20 fińskich i 26 rumuńskich dywizji. Niemcy nie biorą na serio
niebezpieczeństwa na Zachodzie i bezkarnie przesyłają na Wschód
wszystkie swoje siły, przekonani, że na Zachodzie nie istnieje żaden
drugi front i istnieć nie będzie. Uważają, że można zniszczyć wrogów
pojedyńczo: najpierw Rosję, a potem Anglię.
W rezultacie tych wydarzeń straciliśmy ponad połowę Ukrainy,
a co gorsza, nieprzyjaciel znajduje się u bram Leningradu.
To wszystko sprawiło, że straciliśmy Krzyworoskie Zagłębie rud
żelaza i sporą liczbę zakładów metalurgicznych na Ukrainie; ewakuo-
waliśmy hutę aluminium nad Dnieprem oraz dwie dalsze w Tichwi-
nie, dwa zakłady produkcji silników i samolotów na Ukrainie oraz
dwa takie same w Leningradzie. W ciągu najbliższych 7 do 8 miesię
cy nie będziemy w stanie ich uruchomić w nowych miejscach.
Osłabiło to znacznie nasze siły obronne i spowodowało śmiertelne
zagrożenie Związku Radzieckiego. Powstaje więc pytanie, w jaki
sposób wybrnąć z tej niekorzystnej sytuacji.
Sądzę, że istnieje tylko jedno wyjście - utworzenie w tym roku
gdzieś na Bałkanach albo we Francji drugiego frontu, który odciągnie
z frontu wschodniego 30 do 40 dywizji, przy równoczesnym zapew-
nieniu Związkowi Radzieckiemu 30 tysięcy ton aluminium do przy-
szłego października oraz minimalnych miesięcznych dostaw 400 sa-
molotów i 500 czołgów (małych lub średnich).
Bez tego Związek Radziecki albo zostanie pokonany, albo osłabio
ny do tego stopnia, że utraci na długi czas zdolność pomagania swoim
sojusznikom na frontach walki z hitleryzmem.
Zdaję sobie sprawę, że pismo niniejsze spowoduje konsternację
Waszej Ekscelencji. Lecz cóż można zrobić? Doświadczenie nauczy-
ło mnie patrzeć prawdzie w oczy bez względu na to, jak bardzo była
by ona nieprzyjemna oraz mówić to co myślę, bez względu na to, jak
to zostanie przyjęte. Sprawa perska zakończyła się całkiem nieźle.
Przesądziły ją wspólne działania oddziałów brytyjskich i radzieckich.
Tak będzie zawsze, jeżeli nasze siły będą działać razem. Lecz Persja
stanowi jedynie epizod. Losy wojny nie rozstrzygną się w Persji.
Związek Radziecki, podobnie jak Wielka Brytania, nie pragnie
wojny z Japonią. Nie uważa za możliwe złamania istniejących umów,
w tym traktatu o neutralności z Japonią. Lecz jeżeli Japonia pogwałci
te umowy i zaatakuje ZSRR, spotka się z odpowiednią reakcją ze stro-
ny radzieckich sił zbrojnych.
Na koniec chciałbym podziękować za podziw wyrażony przez Pana

w związku z działaniami wojsk radzieckich, które toczą krwawą woj-
nę z hordami hitlerowskich bandytów o wspólną sprawę wolności .
.. - ..
Ambasador sowiecki w towarzystwie pana Edena rozmawiał
ze mną przez półtorej godziny. W gorzkich słowach stwierdził,
że przez ostatnich 11 tygodni Rosja samotnie przyjmuje na sie-
bie całą siłę niemieckiego uderzenia. Siła ta jest nieporówny-
walna z niczym innym, co miało miejsce wcześniej. Stwierdził,
że nie chce używać wielkich słów, lecz qważa tę sytuację za
punkt zwrotny w historii. Jeżeli Rosja zostanie pokonana, to
w jaki sposób chcemy wygrać wojnę? Pan Majski wzruszająco
podkreślał skrajną powagę sytuacji na froncie wschodnim, co
wzbudziło moje szczere współczucie. Lecz gdy nagle wyczu-
łem pewien ton groźby w jego słowach, uniosłem się gniewem:
"Proszę nie zapominać, że nie dalej jak cztery miesiące temu nie
byliśmy pewni, czy nie wyruszycie przeciwko nam u boku Nie-
miec. Ba, uważaliśmy to nawet za wielce prawdopodobne. Lecz
mimo to byliśmy pewni, że w końcu zwyciężymy. Nigdy nie
byliśmy zdania, że nasze przetrwanie jest uzależnione od jakich-
kolwiek waszych działań. Bez względu na to co się wydarzy,
i bez względu na to co zrobicie, nie macie żadnego prawa czy-
nić nam wyrzutów". Gdy mój gniew doszedł do szczytu, amba-
sador wykrzyknął: "Proszę się uspokoić, drogi panie Chur-
chill", lecz od tej chwili jego ton uległ wyraźnej zmianie.
Od tej pory dyskusja toczyła się wokół spraw poruszonych
w telegramach. Ambasador prosił o jak naj szybszy desant na
wybrzeżu Francji lub w Niderlandach. Wyjaśniłem przyczyny
uniemożliwiające podobną akcję oraz zwróciłem uwagę na fakt,
że w niczym nie pomogłaby ona Rosji. Powiedziałem, że właś
nie tego dnia spędziliśmy z ekspertami pięć godzin, badając
sposoby zwiększenia nośności kolei transperskiej. Nadmieni-
łem również o misji Beaverbrooka i Harrimana oraz o naszym
postanowieniu przekazania Rosji największej ilości dostaw, ja-
kie tylko mogliśmy wygospodarować. Wreszcie wspólnie z pa-
nem Edenem poinformowaliśmy go, iż jesteśmy gotowi jasno
POMOC DLA ROSJI 81
oznajmić Finom, że wypowiemy im wojnę, jeżeli przekroczą

granicę z Rosją ustaloną w 1918 r. Pan Majski oczywiście nie
zaprzestał próśb o utworzenie drugiego frontu, lecz wszelka
dyskusja była bezcelową.
•• et ••
Skonsultowałem z rządem kwestie podniesione podczas roz-

mowy z panem Majskim oraz poruszone w piśmie od Stalina
i tego samego wieczora wysłałem odpowiedź.
Premier do monsieur Stalina 4 września 1941
1. Odpowiadam w duchu Pańskiego pisma. Choć nie powinniśmy
unikać żadnych wysiłków, muszę stwierdzić, że w chwili obecnej nie
istnieje możliwość jakichkolwiek działań brytyjskich na Zachodzie,
z wyjątkiem działań powietrznych, które prawdopodobnie odciągną
pewien procent sił niemieckich ze Wschodu przed nadejściem zimy.
Nie ma najmniej szych szans na utworzenie drugiego frontu na Bałka
nach bez pomocy Turcji. Jeżeli Ekscelencja tego sobie życzy, gotów
jestem podać wszystkie argumenty, które zmusiły nas do wyciągnię
cia takich, a nie innych wniosków. Zostały one dzisiaj przedyskuto-
wane z Pańskim ambasadorem podczas konferencji z ministrem
spraw zagranicznych i szefami sztabu. Działania mogące się zakoń
czyć kosztownym fiaskiem będą stanowiły korzyść tylko·i·wyłą:czrrre
dla Hitlera.
2. Posiadane przeze mnie informacje pozwalają mi wysnuć wnio-
sek, że kulminacyjny moment niemieckiego natarcia jest już za nami,
i że zima da Waszym bohaterskim żołnierzom chwilę wytchnienia.
Jest to jednak wyłącznie moja osobista opinia.
3. Dostawy. Dobrze zdajemy sobie sprawę z ciężkich strat poniesio-
nych przez przemysł rosyjski i czynimy wszelkie wysiłki, aby wam
pomóc. Wysyłam telegram do prezydenta Roosevelta, aby przyśpie
szyć przybycie pana Harrimana do Londynu. Nawet przed konferen-
cją moskiewską będziemy mogli Panu podać liczbę samolotów i czoł
gów, które wspólnie podejmiemy się wysyłać w odstępach miesięcz
nych wraz z dostawami kauczuku, aluminium, płótna itp. Ze swej
strony jesteśmy gotowi wysyłać Panu z produkcji brytyjskiej połowę
ogólnej liczby samolotów i czołgów, o które Pan prosi. Mamy nadzie-
ję, że USA będą w stanie dostarczyć drugą połowę. Zrobimy wszy-
stko, by jak najszybciej rozpocząć wysyłki. .
4. Wydaliśmy już rozkazy zaopatrzenia kolei perskiej w tabor kole-
jowy, aby z dwóch pociągów zwiększyć jej wydolność do całkowitej,
tj. dwunastu pociągów w obie strony. Stan taki powinniśmy osiągnąć

wiosną 1942 r. Lokomotywy i tabor kolejowy muszą być wysyłane
stąd dookoła Przylądka, przy czym pozostaje jeszcze kwestia zapew-
nienia wody wzdłuż linii kolejowej. Wkrótce wyruszy pierwszych 48
lokomotyw i 400 stalowych platform kolejowych.
5. Jesteśmy gotowi do opracowania razem z Wami wspólnych pla-
nów. Nie można przewidzieć, czy wojska brytyjskie będą dostatecz-
nie silne, by zaatakować kontynent europejski w 1942 r. Niewyklu-
czone, że będziemy Wam w stanie pomóc na dalekiej północy. Przed
końcem tego roku mamy zamiar zwiększyć naszą armię na Bliskim
Wschodzie do trzech czwartych miliona, a latem 1942 do miliona.
Gdy wojska niemiecko-włoskie w Libii zostaną pokonane, siły te bę
dą mogły dołączyć do Waszego południowego skrzydła, co mamy
nadzieję - zachęci Turcję do zachowania przynajmniej uczciwej neu-
tralności. My tymczasem nękać będziemy Niemców z powietrza
z coraz większą zaciętością, aby zapewnić w ten sposób spokój na
morzach i utrzymać się przy życiu.
6. W pierwszym paragrafie użył Pan słowa "sprzedaż". Nie patrzy-
my na tę sprawę w taki sposób i nie braliśmy pod uwagę jakiejkolwiek
zapłaty. Lepiej, jeżeli wszelka pomoc, jakiej Wam udzielamy, odbywa
się na tej samej zasadzie, co dostawy Lend-Lease, które nie są rozpa-
trywane w kategoriach finansowych.
7. Zamierzamy wywrzeć jak największy nacisk na Finlandię, łącz
nie ·z·l'l('}'informowaniem jej o wypowiedzeniu wojny, jeżeli w dal-
szym ciągu będzie naruszać ustalone dawno granice. Prosimy rów-
nież USA o wywarcie na nią nacisku w tej kwestii.
Całą sprawę uważałem za tak istotną, że niezwłocznie wysła

łem do Prezydenta następujący telegram:

do prezydenta Roosevelta 5 września 1941
Ubiegłego wieczora ambasador sowiecki przyniósł mi i Edenowi
poniższe pismo, mówiąc przy okazji o powadze sytuacji oraz o ogro-
mnym znaczeniu, jakie przywiązuje do naszej odpowiedzi. Chociaż
nic w jego słowach nie upoważnia do takich przypuszczeń, to jednak
nie możemy się oprzeć wrażeniu, że być może Sowieci myślą o od-
rębnych warunkach. Rząd uznał za słuszne wysłanie Panu poniższej
odpowiedzi. Mam nadzieję, że nie ma pan nic przeciwko naszym
wzmiankom o ewentualnej pomocy amerykańskiej. Czuję, że chwila
jest decydująca. Musimy robić, co możemy.
Pozdrowienia. [... l
POMOC DLA ROSJI 83
Prośba sowiecka została oczywiście gorąco poparta przez na-

szego ambasadora w Moskwie. W związku z tym wysłałem
odpowiedź, która miała go na przyszłość uzbroić w odpowied-
nie argumenty.
Premier do sir Stafforda Crippsa 5 września 1941

l. Gdyby możliwa była jakakolwiek akcja mogąca ściągnąć oddzia-
ły niemieckie z Rosji do Francji lub Niderlandów, przeprowadziliby-
śmy ją bez względu na koszty. Nasi generałowie są przekonani, że
każda taka próba zostałaby krwawo odparta i oddziały nasze musiały
by się wycofać po kilku dniach. Wybrzeże Francji jest doskonale
umocnione, a Niemcy w dalszym ciągu posiadają na Zachodzie wię
cej dywizji niż my w Wielkiej Brytanii, nie mówiąc już o wspaniałym
wsparciu powietrznym. Nie ma możliwości przetransportowania tak
ogromnej armii na kontynent, chyba że proces ten zostałby rozłożony
na wiele miesięcy. Przesłanie naszych flotylli do wykonania tej ope-
racji całkowicie sparaliżowałoby pomoc dla Bliskiego Wschodu oraz
położyłoby kres wszelkiemu ruchowi na Atlantyku. Oczywiście, spo-
wodowałoby to klęskę bitwy o Atlantyk oraz wycieńczenie i ruinę
Wysp Brytyjskich. Nie jesteśmy w stanie zrobić niczego, co wpłynę
łoby na sytuację na froncie wschodnim. Od pierwszych dni niemiec-
kiej napaści na Rosję nieustannie naciskam szefów sztabu, by rozpa-
trywali wszelkie możliwe formy działania. Całkowicie podzielają oni
poglądy, które tutaj wypowiadam.
2. Gdy Stalin mówi o froncie na Bałkanach, musi Pan pamiętać, że
przy użyciu dostępnych nam kiedyś okrętów na Morzu Śródziemnym
zdołaliśmy w ciągu 7 tygodni umieścić w Grecji zaledwie dwie dywi-
zje i jedną brygadę pancerną, a odkąd musieliśmy się stamtąd wy-
nieść, większość tamtejszych lotnisk została zajęta przez niemieckie
i włoskie siły powietrzne i leżą one poza zasięgiem działania naszych
myśliwców. Zastanawiam się, czy straty poniesione przez nas w Gre-
cji i na Krecie zostały już zapomniane. Obecnie sytuacja jest o wiele
bardziej niekorzystna niż wówczas, a nasze siły morskie są bardzo
ograniczone.
3. Przypuszczam, że gdy mówi Pan o "nadludzkim wysiłku", ma
Pan na myśli wysiłek przerastający przestrzeń, czas i warunki geogra-
ficzne. Niestety, coś takiego nie jest nam dane.
4. Sytuacja na Zachodzie byłaby zupełnie inna, gdyby istniał front
we Francji, ponieważ wówczas inwazja na Rosję byłaby niemożliwa
z powodu perspektywy natychmiastowego kontrataku. Nie chcę czy-
nić wyrzutów, lecz to nie nasza wina, że pozwolono Hitlerowi znisz-
czyć Polskę, zanim skierował swoje siły przeciwko Francji, oraz że

zniszczył Francję przed zaatakowaniem Rosji.
5.440 myśliwców, które przeznaczyliśmy z naszych poważnie usz-
czuplonych rezerw, jest bez wątpienia drobiazgiem w porównaniu ze
stratami ponoszonymi przez lotnictwo sowieckie. Jednak z naszej
strony jest to bardzo duża ofiara. Ataki RAF-u kontynuowane są
z ogromną regularnością i siłą, a wyrównany charakter walk nad wy-
brzeżem Francji wskazuje na to, że Niemcy nadal posiadają na Zacho-
dzie znaczne siły powietrzne.
6. Nie mogliśmy i nadal nie możemy zrobić nic, co mogłoby wpły
nąć na zacięte walki toczone nieustannie na froncie rosyjskim. Można
natomiast poczynić pewne ustalenia w związku z kampanią 1942 r.
W pełni zostanie udostępniony szlak wiodący przez Persję i będziemy
nim wysyłać wszystko, co możemy, z zasobów brytyjskich oraz to co
nadejdzie ze Stanów Zjednoczonych. Naciskam prezydenta Roose-
velta o jak naj szybsze wysłanie pana Harrimana, aby Rosjanie mogli
się dowiedzieć, czy pomoc oczekiwana w 1942 r. zrekompensuje stra-
ty poniesione przez ich przemysł zbrojeniowy, co pozwoli im poczy-
nić odpowiednie plany. Tymczasem wysyłam odpowiedź na telegram
Stalina, a niniejsze pismo jest przeznaczone wyłącznie do Pańskiej
wiadomości. Rozumiem Pańskie uczucia, jako człowieka, któremu
dane jest przyglądać się z bliska agonii Rosji, lecz ani współczucie,
ani żadne inne emocje nie są w stanie przesłonić wagi obiektywnych
faktów.····
W odpowiedzi na jedną z próśb Stalina wysłałem 9 września

następujący
telegram do naszego ambasadora w Moskwie:
Proszę przekazać panu Stalinowi informację od premiera, że orga-
nizujemy wysyłkę 5 tysięcy ton aluminium z Kanady, której sfinalizo-
wanie będzie możliwe po uzgodnieniu wszelkich szczegółów doty-
czących transportu, po czym przewidujemy comiesięczną wysyłkę 2
tysięcy ton. Pierwszy transport ruszy przez Władywostok, chyba że
rząd rosyjski woli szlak przez Persję.
15 września otrzymałem kolejny telegram od Stalina:

W moim ostatnim telegramie przedstawiłem pogląd rządu radziec-
kiego, podług którego jedyną drogą do poprawy ogólnej sytuacji jest
utworzenie drugiego frontu. W odpowiedzi na Pański telegram, pod-
kreślający niemożność utworzenia drugiego frontu w chwili obecnej,
mogę jedynie powtórzyć, iż brak tego frontu sprzyja po prostu zamia-
rom naszego wspólnego wroga.
POMOC DLA ROSJI 85
Nie wątpię, że rząd brytyjski pragnie być świadkiem zwycięstwa

ZSRR i czyni wszystko, aby cel ten został osiągnięty. Jeżeli stworze-
nie drugiego frontu na Zachodzie jest aktualnie niemożliwe, to może
da się pomyśleć o jakimś innym sposobie udzielenia ZSRR czynnej
pomocy militarnej?
Wydaje mi się, że Wielka Brytania mogłaby bez większego ryzyka
przetransportować do Archangielska od 25 do 30 dywizji lub wysłać
je przez Iran do południowych regionów ZSRR. W ten sposób doszło
by do współpracy militarnej wojsk Wielkiej Brytanii i ZSRR na na-
szym terytorium. Podobna sytuacja istniała podczas poprzedniej woj-
ny we Francji. Układ taki byłby wielce pomocny i zarazem stanowił
by dotkliwy cios zadany hitlerowskiej agresji.
Wydaje się rzeczą wprost niewiarygodną, by człowiek stojący

na czele rządu rosyjskiego, wspomagany przez doradców woj-
skowych mógł wypisywać podobne brednie. Dyskusja z kimś,
kto myśli w kategoriach niewiele mających wspólnego z rze-
czywistością, była sprawą beznadziejną. A oto ciąg dalszy:
Dziękuję za obiecaną pomoc w postaci dostaw aluminium, czołgów

i samolotów.
Cieszę się niezmiernie, że opierać się ona będzie nie na zasadach
handlowych, lecz na braterstwie i współpracy. Mam nadzieję, "że'bę
dziemy w stanie udowodnić rządowi brytyjskiemu, jak bardzo ceni-
my sobie pomoc otrzymaną od naszego sojusznika.
Jedna uwaga w związku z memorandum wręczonym 12 września
panu Mołotowowi przez brytyjskiego ambasadora w Moskwie, sir
Stafforda Crippsa. Znajduje się tam następujący fragment:
,Jeżeli rząd radziecki, chcąc uniemożliwić dostanie się w ręce wro-
ga swoich jednostek morskich w Leningradzie, będzie zmuszony je
zniszczyć, wówczas rząd JKMości uzna po wojnie jego roszczenia
o częściowe odszkodowanie od rządu JKMości na odbudowę znisz-
czonych jednostek".
Rząd radziecki rozumie i docenia gotowość rządu brytyjskiego do
wypłacenia częściowego odszkodowania za straty poniesione przez
ZSRR w wyniku konieczności zniszczenia jednostek znajdujących się
w Leningradzie. Jednakże odpowiedzialność za to spadłaby nie na
Wielką Brytanię, lecz na Niemcy. Sądzę przeto, że właśnie Niemcy
powinni wynagrodzić po wojnie wszystkie powstałe szkody.
Wysłałem najlepszą odpowiedź, na jaką było mnie stać.

Premier do pana Stalina 17 września 1941

1. Bardzo dziękuję za Pańskie pismo. Harńman wraz z towarzyszą
cymi mu osobami przybył już na miejsce i przeprowadza długie kon-
sultacje z Beaverbrookiem i jego współpracownikami. Postawili oni
sobie za zadanie zbadać gruntownie nasze zasoby, aby móc wypraco-
wać z Panem konkretny program comiesięcznych dostaw wszystkimi
możliwymi szlakami, pomagając w ten sposób w naprawie strat po-
niesionych przez Wasz przemysł zbrojeniowy. Prezydent Roosevelt
przewiduje wykonanie tego planu do końca czerwca, lecz my, natural-
nie, pragniemy go kontynuować aż do osiągnięcia ostatecznego zwy-
cięstwa. Sądzę, że konferencja może się rozpocząć 25 bieżącego mie-
siąca, lecz nie należy rozgłaszać tego faktu, póki wszyscy nie znaj-
dziemy się bezpiecznie na miejscu. O drodze i sposobach podróży
poinformujemy później.
2. Przywiązuję duże znaczenie do otwarcia drogi tranzytowej od
Zatoki Perskiej do Morza Kaspijskiego, nie tylko kolejowej, lecz rów-
nież odpowiedniej drogi samochodowej, do budowy której mamy za-
miar wciągnąć także Amerykanów. Lord Beaverbrook wyjaśni Panu
dokładnie cały schemat dostaw i transportów; pozostaje on w jak naj-
bliższej przyjaźni z Harrimanem.
3. Nasze sztaby zbadały wszystkie możliwe tereny działań, na któ-
rych moglibyśmy rozpocząć wzajemną współpracę. Obydwa skrzyd-
ła,północne i południowe, zdają się najkorzystniejsze do tego celu.
Gdybyśmy byli w stanie rozpocząć pomyślne działania w Norwegii,
nastawienie Szwecji uległoby dużej zmianie, lecz w chwili obecnej
nie posiadamy odpowiednich sił. Z kolei na południu znajduje się
bardzo ważny punkt - Turcja. W razie zdobycia jej przychylności
zyskalibyśmy jeszcze jedną potężną armię. Turcja pragnęłaby stanąć
po naszej stronie, lecz ma pewne obawy i to nie bez powodu. Być
może obietnica znacznej pomocy brytyjskiej, której Turcy bardzo po-
trzebują, będzie miała tutaj decydujące znaczenie. Przemyślimy ra-
zem z Panem wszelkie możliwe formy pomocy, jako że jedynym ce-
lem naszych działań jest użycie maksymalnych sił przeciwko nasze-
mu wspólnemu wrogowi.
4. Całkowicie zgadzam się z Panem, że pierwszym dłużnikiem, od
którego flota radziecka powinna otrzymać odszkodowanie, są Nie-
mcy. Zwycięstwo zapewni nam niewątpliwie kontrolę nad ważnymi
niemieckimi i włoskimi jednostkami morskimi i one to, naszym zda-
niem, najlepiej uzupełnią straty poniesione przez flotę radziecką .
.. -..
POMOC DLA ROSJI 87
25 października wysłałem
pismo do naszego ambasadora do-
tyczącefantastycznej propozycji wysłania 25 do 30 dywizji do
Archangielska lub Basry.
Premier do sir Stafforda Crippsa (Moskwa) 25 października 1941

1. Miał Pan rację twierdząc, że pomysł wysłania 25 do 30 dywizji
do walki na froncie wschodnim był fizyczną niemożliwością. Zgro-
madzenie 10 dywizji we Francji, przerzuconych przez Kanał, gdy
mieliśmy pod dostatkiem statków, a U-booty były bardzo nieliczne,
zajęło nam aż 8 miesięcy. W ciągu ostatnich 6 miesięcy z najwię
kszym trudem udało się nam wysłać tylko 50 dywizję na Bliski
Wschód. Stosując nadzwyczajne środki, próbujemy obecnie wysłać
18 dywizję. W tej chwili wykorzystane są wszystkie nasze statki,
wygospodarować coś możemy jedynie kosztem naszych najważniej
szych konwojów na Bliski Wschód oraz statków zajmujących się
przewozem dostaw dla Rosji. Z wielkim trudem utrzymujemy się na
powierzchni i produkujemy sprzęt niezbędny do prowadzenia wojny.
Wszystkie oddziały wysłane teraz do Murmańska zostaną uwięzione
w ciemnościach na całą zimę.
2. Sytuacja na południowym skrzydle przedstawia się następująco:
Rosjanie posiadają 5 dywizji w Persji, które pragniemy zluzować.
Uważam, że dywizje te powinny bronić swojego kraju, zanim jedyna
istniejąca tam linia dostawcza zostanie przeznaczona do utrzymywa-
nia naszych sił znajdujących się na północy. Przesłanie dwóch w pełni
uzbrojonych dywizji stąd na Kaukaz lub na północ od Morza Kaspij-
skiego zajmie przynajmniej trzy miesiące. Będą one jednak stanowiły
kroplę w morzu potrzeb.
.. - ,.
Tymczasem w Londynie zakończyły się rozmowy Beaver-

brooka z Harrimanem i 22 września angielsko-amerykańska
misja wyruszyła krążownikiem London ze Scapa Flow przez
Morze Arktyczne do Archangielska, a stamtąd samolotem do
Moskwy. Od wyniku tej misji zależało bardzo wiele. Zaopa-
trzyłem lorda Beaverbrooka w ogólne instrukcje, zatwierdzone
przez moich kolegów z Gabinetu Wojennego podczas posiedze-
nia Komitetu Obrony. Ten niezwykle ważny dokument znajduje
się w Załącznikach. Dodatkowo wręczyłem lordowi Beaver-
brookowi list, który miał osobiście przekazać panu Stalinowi.
Drogi Premierze Stalinie! 21 września 1941

Brytyjsko-amerykańska misja wyruszyła właśnie w drogę, a ten list
zostanie Panu osobiście wręczony przez lorda Beaverbrooka. Cieszy
się on wielkim zaufaniem rządu i jest jednym z moich najstarszych
i najbardziej zaufanych przyjaciół. Nawiązał on serdeczne stosunki
z panem Harrimanem, wyjątkowym Amerykaninem, szczerze odda-
nym zwycięstwu naszej wspólnej sprawy. Przedstawią oni Panu
wszystko to co zostało wynegocjowane pomiędzy Wielką Brytanią
a Stanami Zjednoczonymi.
Prezydent Roosevelt postanowił, że nasze propozycje będą doty-
czyć przede wszystkim comiesięcznych kontyngentów, wysyłanych
do Was przez 9 miesięcy od października 1941 do czerwca 1942 włą
cznie. Ma Pan prawo dokładnie wiedzieć, co wysyłamy każdego mie-
siąca, tak aby mógł Pan optymalnie dysponować posiadanymi przez
siebie rezerwami.
Chwilowo propozycje amerykańskie nie wychodzą poza czerwiec
1942 włącznie, lecz nie wątpimy, że po tym terminie możliwe będzie
wysyłanie przez obydwa kraje znacznie większych kontyngentów
i zrobimy wszystko, by naprawić ogromne straty, jakie przemysł
Wasz poniósł w wyniku nazistowskiej inwazji.
Musi Pan zdawać sobie sprawę, że kontyngenty wysyłane Wam do
końca czerwca 1942 składają się.całkowicie z produkcji brytyjskiej
lub też z surowców i sprzętu zakupionego przez nas od USA albo
otrzymanego w wyniku ustawy Lend-Lease. USA zdecydowały się
przekazać nam niemal całość swojej nadwyżki nadającej się do prze-
słania, w związku z czym jest im niezwykle trudno znaleźć nowe
źródła dostaw. Jestem pewien, że produkcja w Stanach Zjednoczo-
nych ruszy wkrótce z nową siłą i dojdzie do maksimum swojej wydaj-
ności w 1943 r. My ze swej strony będziemy nie tylko zwiększać
wkład z naszej przewidywanej produkcji, lecz także będziemy starali
się skłonić nasz naród do dodatkowych wysiłków, by sprostać istnie-
jącym potrzebom. Musi Pan jednak zrozumieć, że nasza armia wraz
z przewidywanymi dla niej zapasami stanowi zaledwie jedną piątą
lub jedną szóstą armii Waszej czy niemieckiej. Naszym pierwszym
i najważniejszym zadaniem jest utrzymać porządek na morzach,
a drugim obowiązkiem jest osiągnięcie zdecydowanej przewagi
w powietrzu. Są to sprawy najważniejsze dla wszystkich 44 milionów
mieszkańców Wysp Brytyjskich. Nigdy nie będziemy posiadać armii
czy przemysłu zbrojeniowego porównywalnego z wielkimi potęgami
militarnymi na kontynencie. Niemniej jednak zrobimy wszystko, by
Panu pomóc.
POMOC DLA ROSJI 89
Generał Ismay, reprezentujący mnie w Komitecie Szefów Sztabu,

doskonale orientujący się we wszystkich sprawach naszej polityki
wojskowej, jest upoważniony do przestudiowania z Pańskimi dowód-
cami wszelkich planów wzajemnej współpracy, jakie mogą się nasu-
nąć.
Gdybyśmy mogli oczyścić z wroga nasze zachodnie skrzydło w Li-
bii, mielibyśmy do dyspozycji znaczne siły, zarówno lądowe jak i po-
wietrzne, które mogłyby współdziałać z Waszymi wojskami na połu
dniowym skrzydle frontu rosyjskiego.
Byłoby rzeczą bardzo korzystną, gdyby udało się skłonić Turcję do
niewyrażenia zgody na przemarsz wojsk niemieckich przez jej teryto-
rium lub wpłynąć na nią, by przystąpiła do wojny po naszej stronie.
Mam nadzieję, że będzie Pan to miał na uwadze.
Zawsze podzielałem Pańskie współczucie dla narodu chińskiego,
walczącego w obronie swojej ojczystej ziemi z japońskim najeźdźcą.
Naturalnie nie chcemy, by Japonia stanęła w szeregu naszych wro-
gów, lecz nastawienie Stanów Zjednoczonych, znane mi po konferen-
cji z prezydentem Rooseveltem, zmusza do nieco trzeźwiejszego
spojrzenia na rząd japoński. Pośpieszyłem z zapewnieniem uczynio-
nym w imieniu rządu Jego Królewskiej Mości, że jeżeli Stany ~ed
noczone przystąpią do wojny z Japonią, Wielka Brytania natychmiast
stanie u ich boku. Sądzę, że wszystkie trzy kraje powinny w miarę
możności kontynuować swą pomoc dla Chin, co może się odbywać
bez prowokowania Japonii do wypowiedzenia wojny.
Niewątpliwie narody nasze czeka obecnie długi okres walk i cier-
pień, lecz mam nadzieję, że Stany Zjednoczone koniec końców przy-
stąpią do wojny, a w takim razie nie możemy wątpić w ostateczny
wynik naszej walki.
Wierzę również, że w miarę trwania wojny ogromne rzesze obywa-
teli Imperium Brytyjskiego, ZSRR, Stanów Zjednoczonych i Chin,
gdzie mieszka dwie trzecie rasy ludzkiej, znajdą się na wspólnej dro-
dze prowadzącej do zwycięstwa.
Moje naj serdeczniejsze życzenia sukcesu dla walecznych wojsk ro-
syjskich.
Z poważaniem
WINSTON S. CHURCHILL
......
28 września
nasza misja przybyła do Moskwy. Została przy-
jęta chłodno,a rozmowy nie toczyły się bynajmniej w przyja-
znej atmosferze. Wszystko robiło takie wrażenie, jakby to była
nasza wina, że Rosjanie znajdują się w takim, a nie innym poło

żeniu. Sowieccy generałowie nie przekazali absolutnie żadnych
informacji swoim brytyjskim i amerykańskim kolegom. Nie
poinformowali ich nawet, na jakich podstawach opierały się ich
żądania dotyczące różnych, tak przecież cennych materiałów
i surowców. Pierwsze oficjalne przyjęcie odbyło się dopiero
w ostatnim dniu wizyty, kiedy to członkowie misji zostali za-
proszeni na kolację na Kreml. Zupełnie błędne jest przekonanie,
że tego typu przyjęcia nie pomagają w załatwianiu wszelkich
interesów ludziom zajętym najpoważniejszymi sprawami.
Wprost przeciwnie, wiele prywatnych rozmów prowadzonych
podczas takich spotkań stwarza odpowiednią atmosferę dla
osiągnięcia porozumienia. Lecz nastrój panujący podczas tego
spotkania daleki był od ideału i wyglądało to zupełnie tak, jak-
by właśnie nasza misja przyjechała prosić o łaskę.
Pozwolę sobie teraz ożywić nieco tę opowieść zdarzeniem za-
notowanym przez geneała Ismaya w formie wesołej dykteryjki.
Otóż jego ordynans z Royal Navy został zaproszony na zwiedza-
nie Moskwy przez jednego z przewodników "Inturistu". "Oto -
powiedział Rosjanin - jest hotel Edena, dawniej hotel Ribbentro-
pa. Oto ulica Churchilla, dawniej ulica Hitlera. A oto stacja kole-
jowa Beaverbrooka, dawniej Goringa. Może zapalicie papierosa,
towarzyszu? - na co marynarz odpowiedział: Dziękuję, towarzy-
szu, dawniej łajdaku". Opowieść ta, choć żartobliwa, dobrze jed-
nak oddaje dziwaczną atmosferę tamtych spotkań.
at: _ ••
Dla kontrastu wszystkie moje kontakty z Ameryką stawały

się coraz
serdeczniejsze.
Pański pocieszający telegram [do pana Harrimana] dotyczący czoł
gów przyszedł w chwili, gdy byliśmy pogrążeni w smutku z powodu
tego, co musimy poświęcić dla Rosji. Perspektywa podwojenia pier-
wotnych danych niezmiernie wszystkich uradowała. Misja rozpoczę
ła się w atmosferze przyjaźni i dobrej woli.
Najserdeczniejsze pozdrowienia.
POMOC DLA ROSJI 91
Premier do pa,na Harry'ego Hopkinsa 25 września 1941

1. Teraz, gdy nasze misje znąjdują się w drodze do Moskwy, warto
by było przyjrzeć się sprawom, które przedyskutowano w Londynie.
2. Oferty złożone przez nas obu Rosji są rzeczą niezbędną i opłacal
ną. Nie da się jednak ukryć faktu, iż czynią one znaczną wyrwę w tym,
czego Pan potrzebuje na rozwój Waszych sił, oraz w tym, co jest
potrzebne nam do zintensyfikowania naszych działań wojennych.
Niewątpliwie dosko.nale się Pan orientuje, co najbardziej da się nam
we znaki w ciągu najbliższych dziewięciu miesięcy.
Musimy obydwaj skoncentrować wysiłki na wypełnianiu nie unik-
nionych luk. My tutaj mamy niewielkie szanse na zwiększenie na-
szych programów ponad przewidziane normy. Szczerze ufam, że uda
się Panu podnieść Pańskie, dzięki natychmiastowemu, krótkotermino-
wemu wysiłkowi.
3. Na pewno już Pan wie o postępach poczynionych w dyskusji nad
ogólnymi wymogami niezbędnymi do zwycięstwa. Sporządzono
wspólne memorandum, podające szacunkowe normy, oczywiście na
tyle, na ile możemy je przewidzieć; zostanie ono zawiezione do Wa-
szyngtonu przez generała Embicka. Dalsze prace z tym związane bę
dą musiały być wykonane w Waszyngtonie, gdzie do obecnych wyli-
czeń trzeba będzie dodać szacunkowe dane na temat potrzeb wynika-
jących ze wsparcia rosyjskiego oporu. Czy w drugiej połowie 1942 r.
możliwe będzie osiągnięcie poziomu produkcji przewidywanego na
pierwszą połowę 1943 r.? Jeżeli taka próba zakończyłaby się powo-
dzeniem, wówczas stałaby się nie tylko podstawą programu prowa-
dzącego do zwycięstwa, lecz także pomogłaby w krótkoterminowym
zaspokojeniu potrzeb, tak istotnych dla nas obydwu. Pozwoliłoby to
także na udzielenie większej pomocy Rosjanom w drugiej połowie
1942 r.
2 października otrzymałem od Prezydenta informacje dotyczące

przyszłej produkcji czołgów i samolotów. Od lipca 1942 r. do sty-
cznia 1943 r. USA przeznaczą łącznie 1 200 czołgów miesięcznie
dla Anglii i Rosji, a w ciągu kolejnych sześciu miesięcy 2 tysiące
sztuk miesięcznie. Amerykańską misję w Moskwie poproszono
o obietnicę wysyłania 400 czołgów miesięcznie od 1 lipca i zwię
kszoną ich liczbę w terminie późniejszym po odpowiednich dys-
kusjach z naszymi przedstawicielami.
Stany Zjednoczone będą mogły wywiązać się ze zwiększo
nych zobowiązań, gdyż ich produkcja uległa podwojeniu, osią
gając liczbę 2500 czołgów miesięcznie.
Prezydent poinformował mnie także, iż zamierza wysłać Ro-

sji 3 600 samolotów bojowych między l lipca 1942 a l lipca
1943 r. oprócz tych poprzednio obiecanych .
... .. ..
W końcu udało się osiągnąć w Moskwie przyjazne porozu-
mienie. Podpisano protokół wyszczególniający liczbę dostaw,
jakie Wielka Brytania i Stany Zjednoczone miały przekazać
Rosji pomiędzy październikiem 1941 a czerwcem 1942. Pocią
gało to za sobą poważną zmianę naszych planów militarnych
i tak już częściowo nieaktualnych z powodu dokuczliwego bra-
ku amunicji. Cały ciężar spadł na nas, ponieważ nie tylko mu-
sieliśmy oddać to, co wyprodukowaliśmy, lecz także wyrzec się
najistotniejszych dostaw, które trafiłyby w nasze ręce. Ani
Amerykanie, ani my nie czyniliśmy żadnych obietnic dotyczą
cych wysyłki tych dostaw przez trudne i niebezpieczne oceany
i szlaki Arktyki. Jedyną rzeczą, jaką zagwarantowaliśmy, miało
być to, że obiecane dostawy "zostaną udostępnione w brytyj-
skich i amerykańskich ośrodkach produkcyjnych" . Wstęp pro-
tokołu kończył się słowami: "Wielka Brytania i Stany Zjedno-
czone udzielą pomocy w transporcie tych materiałów do ZSRR
oraz w ich przekazaniu".
4 października lord Beaverbrook zatelegrafował do mnie:
Porozumienie to w ogromnym stopniu wpłynęło na wzrost morale
w Moskwie. Utrzymanie go zależeć będzie od dostaw. [... ]
Wraz z nadejściem zimy sytuacja militarna będzie tutaj nie najlepsza
i wówczas ta wstępująca otucha stanie się gwarancją bezpieczeństwa.
Oddaliśmy nasze skarby tym, którzy walczyli o swoje życie.
Premier do lorda Beaverbrooka (w Moskwie) 3 października 1941

Najszczersze gratulacje dla wszystkich. Jedność i powodzenie mają
ogromne znaczenie. Tylko Ty mogłeś to osiągnąć. Proszę teraz wracać
do domu i [fragment nie do odczytania]. Trudno ukryć panujący tutaj
optymizm.
Premier do lorda Beaverbrooka (na morzu) 6 października 1941

Nie tracimy ani chwili. Do Stalina wysłałem następujący telegram:
POMOC DLA ROSJI 93
Premier do premiera Stalina 6 października 1941

l. Z przyjemnością dowiedziałem się od lorda Beaverbrooka o su-
kcesie konferencji w Moskwie. Bis dat qui cito dat. Zamierzamy roz-
począć wysyłanie nieustannych konwojów, które wypływałyby co 10
dni. Zawartość konwoju mającego przybyć do Archangielska 12
października przedstawia się następująco:
- 20 ciężkich czołgów,
- 193 myśliwce (kontyngent sprzed października).
Zawartość konwoju wypływającego 12 października, a przybywa-
jącego 29:
- 140 ciężkich czołgów,
- 100 hurricane'ów
- 200 Bren-carrierów
- 200 rusznic przeciwpancernych wraz z amunicją,
- 50 dział 2-funtowych wraz z amunicją.
22 października wypłynie:
- 200 myśliwców,
- 120 ciężkich czołgów.
Powyższe dane stanowią całość październikowego kontyngentu sa-
molotów, a 280 czołgów przybędzie do Rosji przed 6 listopada.
Październikowy kontyngent Bren-carrierów, rusznic przeciwpan-
cernych i 2-funtowych dział przeciwpancernych przybędzie
w październiku. 20 czołgów zostało wyprawionych przez Persję, a 15
zostanie wysłanych z Kanady przez Władywostok. Ogólna liczba wy-
słanych czołgów wyniesie 315, co wskazuje, że do pełnego kontyn-
gentu brakuje 19 sztuk. Brak ten zostanie uzupełniony w listopadzie.
Powyższy wykaz nie uwzględnia dostaw ze Stanów Zjednoczonych.
2. Organizując wysyłanie regularnej serii konwojów, mamy nadzie-
ję, że port w Archangielsku jest w stanie sprawnie poradzić sobie
z rozładunkiem. Wierzę, że ta część pracy znajduje się w dobrych
rękach. Najlepsze pozdrowienia.
Chociaż generał Ismay był w pełni upoważniony do wyjaś

nienia i przedyskutowania sytuacji militarnej z przywódcami
sowieckimi, Beaverbrook i Harriman zadecydowali, iż nie mają
sensu dodatkowe komplikacje mogące wyniknąć z poruszania
spraw, co do których i tak nie mogło być porozumienia. Ten
aspekt pominięto więc w Moskwie. W sposób nieformalny Ro-
sjanie w dalszym ciągu domagali się utworzenia drugiego fron-
tu i wyglądało na to, że wszelkie argumenty świadczące o nie-
możliwości takiego przedsięwzięcia zdawały się do nich nie do-
cierać. Ich męka stanowić może pewnego rodzaju wytłumacze

nie. Nasz ambasador musiał się uzbroić w ogromną cierpli-
wość.
Zaczęła się późna jesień. 2 października grupa armii "Środek"
pod dowództwem von Bocka wznowiła ofensywę w kierunku
Moskwy: dwie armie kierowały się bezpośrednio na Moskwę
z południowego zachodu, a grupa pancerna rozciągała się sze-
roko na obydwu skrzydłach. 8 października zajęto Orzeł, a w
tydzień później Kalinin na drodze z Moskwy do Leningradu.
Mając zagrożone skrzydła oraz pod naciskiem centralnej ofen-
sywy niemieckiej, marszałek Timoszenko wycofał swoje od-
działy na linię biegnącą 40 mil na zachód od Moskwy, gdzie
postanowił stanąć do walki. W tym momencie położenie Ro-
sjan stało się niezwykle poważne. Rząd sowiecki, korpus dyplo-
matyczny oraz wszystko, co nadawało siędo ewakuacji, opuści
ło miasto i udało się 500 mil na wschód do Kujbyszewa. 19
października Stalin ogłosił stan oblężenia stolicy oraz wydał
rozkaz dnia: "Moskwa będzie broniona do końca". Jego rozka-
zy zostały wysłuchane. Chociaż grupa pancerna z Orła pod do-
wództwem Guderiana doszła aż do Tuły, chociaż Moskwa była
teraz otoczona z trzech stron i bombardowana z powietrza,
z końcem października opór rosyjski wzrósł, zdecydowanie po-
wstrzymując niemiecką ofensywę .
.. - ..
Bezustannie wspierałem naszego ambasadora w jego licz-
nych trudach i przeżywanych męczarniach.
Premier do sir Stafforda Crippsa (Kujbyszew) 28 października 1941

1. W tej trudnej sytuacji przekazuję Panu i Rosji wyrazy głębokiego
współczucia. Jedno jest pewne: nie mają prawa robić nam wymówek.
Sami zgotowali sobie taki los, kiedy po pakcie z Ribbentropem oddali
Hitlerowi Polskę i tak rozpoczęła się wojna. Sami odcięli się od dru-
giego frontu, kiedy pozwolili na zniszczenie armii francuskiej. Gdyby
skonsultowali się z nami przed 22 czerwca, można by obecną pomoc
rozpocząć o wiele wcześniej. Przed najazdem Hitlera nie wiedzieli-
śmy nawet, czy Rosja będzie walczyć i po czyjej stronie. Przez cały
rok działaliśmy w pojedynkę, podczas gdy każdy komunista w Anglii
POMOC DLA ROSji 95
starał się z rozkazu Moskwy robić wszystko, by utrudnić nasze wysił

ki. Gdybyśmy zostali najechani i zniszczeni w lipcu albo sierpniu
1940 r. lub ponieśli klęskę w bitwie o Atlantyk, pozostaliby całkowi
cie obojętni. Wielu rzeczy dałoby się uniknąć, gdyby wkroczyli do
akcji w momencie zaatakowania Bałkanów, lecz oni pozwolili Hitle-
rowi wybierać sobie czas i nieprzyjaciela. Nie wzrusza mnie, że taki
rząd oskarża nas o dokonywanie podbojów w Afryce, o osiąganie ich
kosztem korzyści w Persji, czy też o pragnienie "walki do ostatniego
rosyjskiego żołnierza". Jeżeli Sowieci żywią jakieś podejrzenia, to
tylko dlatego, że sami czują się winni.
2. Działamy z absolutną uczciwością. Robimy wszystko, aby im
pomóc, nawet kosztem naszych własnych planów zbrojeniowych, na-
rażając się na poważne ryzyko w chwili nadejścia groźby wiosennej
inwazji. Będziemy robić wszystko, co się da, w granicach rozsądku -
głupotą bowiem byłoby wysłanie dwóch lub trzech brytyjskich albo
brytyjsko-hinduskich dywizji w samo serce Rosji, by zostały otoczo-
ne i pokrojone na kawałki w charakterze symbolicznej ofiary. Rosji
nigdy nie brakowało ludzi i w tej chwili posiada miliony wyszkolo-
nych żołnierzy, którzy potrzebują jedynie nowoczesnego sprzętu.
A ten właśnie im wysyłamy.
3. Tymczasem będziemy kontynuować walkę zgodnie z przyjętymi
planami, gdyż szaleństwem byłoby wprowadzanie jakichkolwiek
zmian. Obiecaliśmy Rosjanom zluzować pięć dywizji rosyjskich
w północnej Persji, czego można dokonać przy pomocy oddziałów
hinduskich przeznaczonych do utrzymywania wewnętrznego porząd
ku, lecz nieodpowiednio uzbrojonych, by stawić czoło Niemcom.
Przykro mi, że Mołotow odrzuca naszą propozycję wysłania skro-
mnych sił na Kaukaz. Staramy się robić wszystko, by Turcja była
przyjaźnie neutralna i aby Niemcom nie udało się jej skusić obietnica-
mi zdobyczy terytorialnych kosztem Rosji. Oczywiście, nie oczekuje-
my słów wdzięczności od ludzi toczących tak krwawe walki, lecz
równocześnie nie potrzebujemy znosić ich ciągłych wymówek. Nie
musi Pan, rozumie się, zaogniać sytuacji, przypominając Rosjanom
powyższe prawdy, lecz liczę, że zrobi Pan, co będzie w Pańskiej mo-
cy, by przekonać ich o lojalności, jedności i odwadze narodu brytyj-
skiego.
4. Nie widzę sensu, by Pan wraz z Macfarlanem [szefem misji woj-
skowej w Rosji] wracał obecnie do kraju. Mogę tylko powtórzyć to,
co już mówiłem, i mam nadzieję, że nigdy nie będę zmuszony poru-
szać tej sprawy publicznie. Jestem pewien, iż Pańskim obowiązkiem
jest pozostać z tymi ludźmi w ich ciężkiej próbie, co do której nie ma
pewności,czy wyjdą z niej zwycięsko. Hitler może zatrzymać się na

Wschodzie w każdej chwili i zwrócić się przeciwko nam.
Tutaj rozstaniemy się na chwilę z głównymi osobami dramatu

- Hitlerem i Stalinem. Teraz zima osłoniła swoją tarczą rosyj-
skie wojska.
.. - ..
Moja żona doskonale wyczuwała, że nasza niezdolność do
udzielenia Rosji jakiejkolwiek pomocy militarnej coraz bar-
dziej niepokoi naród rosyjski w miarę posuwania się wojsk nie-
mieckich w głąb jego kraju. Powiedziałem jej, że utworzenie
drugiego frontu jest obecnie niemożliwe i że jedyne, co może
my zrobić, to wysyłać jak największe ilości dostaw różnego
rodzaju. Pan Eden i ja zachęciliśmy ją, by zbadała możliwości
zdobycia funduszy na pomoc medyczną w drodze dobrowol-
nych składek. Działalność tego typu rozpoczęły już Brytyjski
Czerwony Krzyż oraz St. John's*. Poproszono moją żonę, by
wzięła udział w akcji "Pomoc dla Rosji" i stanęła na jej czele.
Pod koniec października ogłosiła następujący apel:
Chyba niczyje serce w tym kraju nie pozostało obojętne na przera-
żający dramat rozgrywający się obecnie w Rosji. Zdumiewa nas potę
ga obrony rosyjskiej oraz sprawność, zjakąjest ona przeprowadzana.
Wzrusza nas wprawdzie niezmiernie męstwo, upór i poświęcenie ludu
rosyjskiego, lecz prawdziwie wstrząśnięci jesteśmy ogromem cier-
pień ludzkich. [... ]
Wśród darów wysłanych do Rosji znajdują się 53 ubrania operacyj-
ne, 30 zestawów urządzeń do transfuzji krwi, 70 tysięcy różnych igieł
chirurgicznych i milion tabletek M. iB. 693. Jest to nowy lek, który
zrewolucjonizował leczenie wielu chorób spowodowanych przez wi-
rusy. Oprócz tego wysłaliśmy pół tony fenacetyny i około 7 ton waty.
Jest to oczywiście dopiero początek. [ ... ]
* Sto John Ambulance Brigade - ochotnicza organizacja zajmująca się m.in.

udzielaniem pierwszej pomocy oraz opieką w szpitalach (od nazwy zgro-
madzenia Rycerzy Szpitalników św. Jana Jerozolimskiego) (przyp. tłum.).
POMOC DLA ROSJI 97
Nasz cel stanowi zebranie miliona funtów. Początek jest dobry, po-
nieważ minęło dopiero dwanaście dni, a na nasz fundusz wpłynęło już
370 tysięcy funtów. Miłościwie nam panujący król i królowa, przesy-
łając kolejne 3 tysiące funtów na rzecz Czerwonego Krzyża, wyrazili
prośbę, by tysiąc funtów z tej sumy przeznaczyć na pomoc dla Rosji.
Tym samym dali dobry przykład.
Wiele zależy od pracodawców i w tym momencie chciałabym po-
wiedzieć: jeżeli tylko pracodawca ułatwia stworzenie funduszu, pra-
cownicy zawsze znajdą kilka pensów, by je nań wpłacić. Tak więc
począwszy do króla i królowej, a skończywszy na najskromniejszym
pracowniku, wszyscy możemy okazać dobrą wolę i współczucie. Po-
między domkiem wiejskim a pałacem, pomiędzy tymi, którzy są
w stanie oszczędzić kilka pensów, a takimi dobrodziejami, jak lord
Nuffield, który przesłał nam czek na 50 tysięcy funtów, znajdują się
miliony ludzi pragnących mieć swój udział w tym hołdzie dla narodu
rosyjskiego.
Odzew był znaczny. Przez następne cztery lata moja żona

oddawała się temu wielkiemu i wzniosłemu celowi z poświęce
niem i entuzjazmem. W sumie ze składek zarówno biednych,
jak i bogatych zebrano 8 milionów funtów. Wielu zamożnych
ludzi przekazało duże sumy pieniężne. lecz do końcowego efe-
ktu przyczyniły się w znacznej mierze cotygodniowe składki
całego narodu. Tak więc dzięki działaniom Czerwonego Krzyża
oraz St. John's, pomimo ciężkich strat ponoszonych przez nasze
konwoje w Arktyce, sprzęt medyczny i chirurgiczny oraz lekar-
stwa płynęły nieprzerwanie przez mroźne i niebezpieczne mo-
rza dla mężnej rosyjskiej armii i narodu.
ROZDZIAŁ XXVI
PERSJA I BLISKI WSCHÓD

Lato i jesień 1941
Angielsko-sowieckie żądania wobec Persji - Potrzeba wspólnego dzia-

łania -Zdecydowane poglądy generała Wavella - Depesza pana Ede-
na z 22 lipca - Moja rozwaga i dociekania - Raport Komitetu Lorda
Przewodniczącego - Postanawiamy działać razem z Rosją - Siły prze-
ciwne - Rozpoczęcie walk - Szach poddaje się - Warunki nałożone na
rząd perski - Abdykacja szacha i wstąpienie na tron jego syna - Poro-
zumienia angielsko-sowieckie - Utworzenie nowego szlaku dostaw-
czego do Rosji - Konwoje na Maltę - Poglądy Niemców na walki na
Morzu Śródziemnym - Konieczność wzmocnienia floty nawodnej na
Malcie - Utworzenie eskadry "Force K" - Plan dotyczący rezerwy
ruchomej - Prośba do Prezydenta - Jego bezzwłoczna odpowiedź -
Transport amerykański dla dwóch dywizji brytyjskich - Pomoc ame-
rykańska na Atlantyku - Rosnąca potęga armii "Nil" - Niepokoje
szefów sztabu - Moje pismo z 18 września - Pierwszeństwo pomocy
dla walk na pustyni - Mój telegram do generała Smutsa z 20 września
- Moje uwagi na temat taktyki - Odbudowa artylerii - Działa prze-
ciwko czołgom - Artyleria przeciwlotnicza ochrania wojska lądowe
Kwestia zależności pomiędzy dowódcami marynarki i lotnictwa
w czasie walki.
otrzeba przekazania rządowi sowieckiemu różnego ro-
P dzaju amunicji i dostaw, ogrorrme trudności związane

z pokonaniem szlaku arktycznego oraz wzgląd na przy-
szłe możliwości strategiczne skłaniały do jak naj szybszego
otwarcia linii komunikacyjnych z Rosją prowadzących przez
Persję. Perskie pola naftowe stanowiły niezwykle istotny czyn-
nik w tej wojnie. W Teheranie działała bardzo liczna i aktywna
misja niemiecka, a prestiż Niemiec stał wówczas wysoko. Stłu-
PERSJA I BLISKI WSCHÓD 99
mienie buntu w Iraku oraz angielsko-francuska okupacja Syrii

położyły kres orientalnym planom Hitlera. Z ogromną radością
przyjęliśmy możliwość rozpoczęcia współpracy z Rosjanami
i zaproponowaliśmy im wspólną kampanię. Osobiście żywiłem
wiele obaw w związku z rozpoczynaniem wojny w Persji, lecz
argumenty przemawiające za nią były nieodparte. Ucieszyła
mnie wiadomość, że generał Wavell ma być w Indiach, by kie-
rować wszystkimi posunięciami.
11 lipca 1941 r. komitet rządowy poprosił szefów sztabu, by
rozważyli sensowność wspólnych działań militarnych w Persji,
w sytuacji gdyby rząd perski odmówił wydalenia wszystkich
Niemców zatrudnionych obecnie w tym kraju. 18 lipca zaleco-
no nieprzejednaną postawę w stosunkach z rządem perskim.
Tego samego zdania był generał Wavell, który poprzedniego
dnia przysłał do Ministerstwa Wojny następujący telegram:
Uprzejma postawa proponowana w stosunkach z Iranem jest dla
mnie absolutnie niezrozumiała. Obrona Indii wymaga, by Iran został
niezwłocznie oczyszczony z Niemców. Niedopilnowanie tego spo-
woduje powtórzenie się wypadków, którym w Iraku zapobieżono
w samą porę. Musimy rozpocząć współpracę z Rosjanami przez Iran
i jeżeli obecny rząd nie zechce nam tego ułatwić, będzie musiał ustą
pić miejsca takiemu rządowi, który zechce. W tej sytuacji konieczne
jest wywieranie maksymalnego nacisku, póki kwestia wyniku. walk
niemiecko-rosyjskich jest nadal wątpliwa. [ ... ]
21 lipca odpowiedziałem generałowi Wavellowi:

Jutro rząd przedyskutuje sytuację w Persji. Zgadzam się z Pańskimi
poglądami i jestem za tym, by Wielka Brytania i Rosja postawiły Per-
som ultimatum, że jeżeli nie usuną Niemców bez zwłoki, będą musieli
ponieść konsekwencje. Pozostaje tylko pytanie, jakie siły mamy do
dyspozycji w razie ich odmowy.
Szefowie sztabu byli zdania, że działania powinny ograni-

czyć się do południa kraju, przy czym do ochrony pól nafto-
wych potrzebna nam będzie przynajmniej jedna dywizja wspie-
rana przez małe siły powietrzne. Oddziały te miałyby być prze-
słane z Iraku, gdzie już wówczas brakowało wojsk do utrzyma-
nia bezpieczeństwa wewnętrznego. Stwierdzili na koniec, że
jeżelijakiekolwiek siły miałyby zostać skierowane do Persji

w ciągu najbliższych trzech miesięcy, musiałyby być wysłane
z Bliskiego Wschodu.
W depeszy z 22 lipca minister spraw zagranicznych przedsta-
wił mi swoje poglądy:
Tego ranka ponownie rozważałem problem wywierania nacisku na

Iran. Im dłużej się nad tym zastanawiam, tym oczywistszym staje się
dla mnie, że wszystko zależy od naszej zdolności do skoncentrowania
w Iraku odpowiednich sił, które zapewniłyby ochronę irańskich pól
naftowych. Niebezpieczne jest wywieranie nawet ekonomicznego na-
cisku, dopóki nie ma on odpowiedniej podstawy militarnej - szach
bez wątpienia zdaje sobie sprawę z wartości, jaką przedstawiają dla
nas pola naftowe i jeżeli dostrzeże po naszej stronie jakiekolwiek kło
poty, niewątpliwie uderzy pierwszy.
Z miarodajnych źródeł otrzymaliśmy doniesienia o koncentracji
Irańczyków na granicy rosyjskiej, irackiej oraz w rejonie pól nafto-
wych. Mam nadzieję, że uda nam sięjak najszybciej wzmocnić nasze
siły w Iraku. Jeżeli to się nam powiedzie, zanim sytuacja na południu
obróci się na niekorzyść Rosjan, istnieje szansa narzucenia naszej
woli Irańczykom bez konieczności użycia siły. Lecz posunięcia w sfe-
rze dyplomatycznej nie mogą wyprzedzać sfery militarnej, w prze-
ciwnym bowiem razie ściągniemy na siebie nieszczęście.
Jest jeszcze jeden czynnik, wskazujący na konieczność jak naj szyb-
szego wzmocnienia naszych sił w Iraku. Jeżeli Rosja zostanie poko-
nana, będziemy musieli być gotowi do zajęcia pól naftowych, gdyż
inaczej Niemcy wywarliby ogromny nacisk na Irańczyków, by sami
nas wypędzili.
.. - ..
Nie byłem osobiście zadowolony ze sposobu, w jaki operacja
perska została przygotowana i zaakceptowana. W związku
z tym 31 lipca, w przeddzień podróży do zatoki Placentia, wy-
dałem instrukcje mówiące, że sprawą tą powinien się zająć spe-
cjalny komitet, utworzony w tym celu przez lorda przewodni-
czącego.
Nie jestem przekonany, że operacja ta, zakładająca wojnę z Persją

w razie jej nieposłuszeństwa, została przemyślana z uwagą, na jaką ze
względu na swój charakter zasługuje. Zgadzając się z jej konieczno-
ścią, uważam równocześnie, że wymaga ona dokładnego zbadania,
zharmonizowania.i skonsolidowania przez Foreign Office, Minister-

stwo Wojny, naczelne dowództwo na Bliskim Wschodzie oraz rząd
indyjski. Nie wolno nam decydować się na tak poważne kroki, jeżeli
nie mamy skonkretyzowanych planów, biorących pod uwagę każdą
ewentualność. Na przykład, co się stanie, jeżeli oddziały perskie znaj-
dujące się w pobliżu pól naftowych w Ahwazie zajmą "Anglo-Persian
Oil Company" oraz zatrzymają jej pracowników w charakterze za-
kładników? Jakiego nastawienia możemy się spodziewać od Baktrów
i lokalnych mieszkańców?
Co stanie się z Brytyjczykami zamieszkałymi w Teheranie? Czy
istnieje prawdopodobieństwo, że szyby naftowe zostaną zniszczone
tylko po to, by nie wpadły w nasze ręce? W żadnym wypadku nie
możemy zgodzić się na takie okrucieństwo, jak zbombardowanie Te-
heranu. Czy dostępne nam oddziały są dostatecznie silne, by zająć
pola naftowe w Ahwazie wbrew miejscowej i oficjalnej opozycji? Jak
daleko zamierzamy dojść na północy? Jakie posiadamy lotniska? Co
będzie z koleją, jeżeli Persowie odmówią nam pomocy?
Warto byłoby przemyśleć te i inne pytania. Również dobrze by by-
ło, gdyby lord przewodniczący wraz z ministrami spraw zagranicz-
nych, wojny oraz ds. Indii przedyskutowali dokładnie cały problem
i'przedstawili odpowiednie wnioski Gabinetowi Wojennemu na po-
czątku przyszłego tygodnia. W tym czasie podejmiemy wszelkie nie-
zbędne działania wstępne. Jestem zwolennikiem takiego rozwiązania
sytuacji; ma ona bowiem bardzo poważny charakter i nie powinno się
podejmować decyzji bez uprzedniego przemyślenia wszystkich mo-
żliwych konsekwencji i alternatyw oraz zaaprobowania szczegóło
wych planów.
Byłem pewien, iż podobieństwo nazw "Iran" i "Irak" może

powodować nieporozumienia.
Premier do ministra spraw zagranicznych,

sir Edwarda Bridgesa i generała Ismaya 2 sierpnia 1941
Sądzę, iż w korespondencji wygodniej będzie używać nazwy ,,Per-
sja" zamiast "Iran", w przeciwnym bowiem razie nastąpić mogą nie-
bezpieczne omyłki w związku z podobieństwem słów "Iran" i "Irak".
W każdym razie po słowie ,,Persja" można podawać w nawiasie "Iran".
Oficjalna korespondencja z rządem perskim powinna się oczywi-
ście odbywać na zasadach przez nich ustalonych.
I następnie:
Premier do ministra informacji 29 sierpnia 1941

Proszę w miarę możności starać się używać nazwy ,,Persja" zamiast
"Iran".
Z przyjemnością dowiaduję się, że rząd perski teraz (1949)

przyjął oficjalnie tę nazwę·
Podczas mojej podróży komitet specjalny składał mi drogą tele-
graficzną sprawozdania z przebiegu swojej pracy, zatwierdzonej
jednocześnie przez Gabinet Wojenny. Z telegramu przesłanego 6
sierpnia jasno wynikało, że Persowie nie zastosują się do naszych
próśb dotyczących wydalenia ze swojego kraju niemieckich agen-
tów i mieszkańców oraz że będziemy musieli uciec się do użycia
siły. Teraz należało skoordynować nasze plany dyplomatyczne
i militarne z planami Rosjan. 13 sierpnia pan Eden przyjął pana
Majskiego w Foreign Office. Podczas rozmowy ustalono treść od-
powiednich not dla Teheranu. To posunięcie dyplomatyczne miało
stanowić nasze ostatnie słowo. Pan Majski poinformował ministra
spraw zagranicznych, że "po przedstawieniu memorandów rząd
radziecki będzie gotowy do podjęcia akcji zbrojnej, lecz rozpocz-
nie ją dopiero wspólnie z nami". Otrzymawszy te wiadomości,
zadepeszowałem 19 sierpnia: "Postawa Rosjan wydaje się rozsąd
ną i jestem zdania, że powinniśmy wyruszyć razem z nimi, póki
jeszcze jest czas".
Znajdowaliśmy się w pełnej gotowości. Mając na uwadze sil-
niejszy niż przewidywano opór Persów, musieliśmy rozważyć
możliwość ściągnięcia dodatkowych oddziałów z Bliskiego
Wschodu. 24 sierpnia, w przeddzień planowanego ataku na
Persję, wysłałem następującą depeszę do szefów sztabu:
Trzeba natychmiast wysłać większe posiłki w kierunku wschod-

nim. Czy to prawda, że 10 dywizja hinduska nie posiada batalionów
brytyjskich podporządkowanych każdej brygadzie? Jeżeli tak, to na-
leży bezzwłocznie wysłać naj krótszą możliwą drogą trzy bataliony
brytyjskie, aby dołączyły do generała Quinana. Skoro generał Au-
chinleck proponuje zmniejszenie swojej aktywności na Pustyni Za-
chodniej w ciągu najbliższych kilku tygodni, powinien otrzymać po-
lecenie wysłania w kierunku wschodnim większych oddziałów, niż to
było dotychczas ustalone. Należy uruchomić przynajmniej odpowied-
nik jednej dodatkowej dywizji, która obejmuje wyżej wymienione
trzy brytyjskie bataliony. Jeżeli wszystko dobrze pójdzie, jakie siły

będą dostępne w Egipcie? Gdzie znajduje się ostatnia brygada 50 dy-
wizji? Przecież Cypr nie jest obecnie zagrożony.
Z powodu nieustępliwości rządu perskiego generał Quinan,

dowodzący w Iraku, otrzymał 22 lipca rozkaz zajęcia rafinerii
w Abadanie oraz pól naftowych, zarówno tych leżących w jego
sąsiedztwie, jak również położonych w odległości 250 mil na
północ, niedaleko Chanakinu. Wspólna nota angielsko-sowie-
cka z 17 sierpnia spotkała się z niezadowalającą odpowiedzią,
w związku z czym datę wejścia wojsk brytyjskich i sowieckich
do Persji ustalono na 25 sierpnia. W skład wojsk imperialnych
wchodziły: w rejonie Abadanu 8 hinduska dywizja piechoty
pod dowództwem generała Harveya, w rejonie Chanakinu 9
brygada pancerna, jeden hinduski pułk czołgów, cztery batalio-
ny brytyjskie i jeden pułk brytyjskiej artylerii pod dowództwem
generała S lima. Siły wspierające składały się z jednego dywi-
zjonu współpracy z siłami lądowymi, jednego dywizjonu my-
śliwskiego i jednego bombowego. Pierwszym celem było zaję
cie pól naftowych, drugim wejście do Persji, opanowanie -
z udziałem Rosjan - perskich linii komunikacyjnych oraz za-
bezpieczenie drogi tranzytowej do Morza Kaspijskiego. Na po-
łudniowym froncie można się było spodziewać oporu ze strony
dwóch dywizji perskich i 16 lekkich czołgów, a na północy ze
strony trzech dywizji.
Zajęcia rafinerii w Abadanie dokonała brygada piechoty, któ-
ra przypłynęła z Basry i wylądowała o świcie 25 sierpnia. Wię
kszość żołnierzy perskich była zaskoczona, lecz mimo to udało
im się zbiec ciężarówkami. Odbyło się trochę walk ulicznych
i zajęto kilka perskich jednostek pływających. Równocześnie
inne oddziały 8 dywizji zajęły port w Chorramszahr od strony
lądu, a znaczne oddziały zostały wysłane na północ w kierunku
Ahwazu. Gdy nasze wojska zbliżały się do Ahwazu, otrzymali-
śmy wiadomości, że szach wydał rozkaz zaprzestania ognia,
w związku z czym perski generał nakazał swoim oddziałom po-
wrót do koszar. Na północy bardzo łatwo zajęto pola naftowe,
a oddziały generała Slima posunęły się 30 mil wzdłuż drogi
prowadzącej do Kermanszah. W tym momencie jednak znala-
zły się w pobliżu przełęczy

Paitak, która, odpowiednio bronio-
na, stanowiła poważną przeszkodę. Chcąc temu zaradzić, wy-
słano jedną kolumnę na północ, by okrążyła nieprzyjacielską
pozycję. Po pokonaniu niewielkiego oporu oddziały te doszły
do Szahabadu i 27 sierpnia znalazły się na tyłach wroga. Dzia-
łanie to połączone z bombardowaniem z powietrza sprawiło, że
obrońcy przełęczy pośpiesznie opuścili swoje pozycje. W zno-
wiono ofensywę na Kermanszah i 28 sierpnia napotkano nie-
przyjacielskie siły. Lecz w momencie, gdy miano wydać rozkaz
do ataku, pojawił się oficer perski z białą flagą, co oznaczało
koniec kampanii. Liczba ofiar po naszej stronie wyniosła 22
zabitych i 42 rannych.
Tak oto dobiegły końca krótkie i skuteczne zmagania przytła
czających sił ze słabym i starożytnym państwem. Wielka Bry-
tania i Rosja walczyły o życie. Inter arma silent leg es. Możemy
być jedynie zadowoleni, że nasze zwycięstwo przyczyniło się
do zachowania niepodległości Persji.
.. - ..
Opór perski załamał się tak szybko, że nasze stosunki
z Kremlem stały się na powrót czysto polityczne. Głównym ce-
lem, który przyświecał wysunięciu propozycji wspólnej kampa-
nii w Persji, było otwarcie linii komunikacyjnej prowadzącej
z Zatoki Perskiej do Morza Kaspijskiego. Dzięki tej współpra
cy mieliśmy także nadzieję na zacieśnienie stosunków z na-
szym nowym sprzymierzeńcem. Obydwie strony zgadzały się
oczywiście w opinii co do wydalenia z Persji lub wzięcia do
niewoli wszystkich Niemców oraz co do konieczności zlikwi-
dowania wszelkich wpływów niemieckich w Teheranie i całym
kraju. Poważne i niezwykle delikatne kwestie dotyczące ropy,
komunizmu i powojennej przyszłości Persji nieustannie tkwiły
w podświadomości, lecz nie musiały bynajmniej uniemożliwiać
braterstwa i dobrej woli.
Premier do generała Ismaya,
dla Komitetu Szefów Sztabu 27 sierpnia 1941
Teraz, gdy już wiadomo, że opór perski nie jest niczym poważnym,
chciałbym wiedzieć, jakie są plany uderzenia, w wyniku którego po-
.
..
•::.-. szyby naftowe
'
DZIAŁANIA W PERSJI
Drogi
Linie kolejowe ~~~
o
c' ==--......C:===::S,200 mil
50 100
damy sobie ręce Z Rosjanami oraz uruchomimy kolej dla naszych

celów. Przedstawiliśmy szachowi kilka propozycji, lecz może on je
odrzucić, albo też Rosjanie nie wyrażą na nie zgody. W związku
z tym: jakie są zamysły co do podania sobie rąk z Rosjanami i jakie
ruchy przewidują nasze oddziały w najbliższym tygodniu?
Premier do generałaWavella 30 sierpnia 1941

Cieszę się z sukcesuwyprawy perskiej. Nie ma powodu, by nie miał
Pan teraz powrócić do kraju, tak jak to Pan proponował. Szczególnie
interesują mnie Pańskie projekty dotyczące kolei, które tutaj są bada-
ne niezwykle szczegółowo.
Wszyscy w kraju są zachwyceni Pańskim kolejnym sukcesem.
Jednak wizyta generała Wavella w Londynie musiała zostać

przełożona ze względu na jego konieczną obecność w Tehera-
nie. Miałem również nadzieję, że Wavell, mówiący biegle po
rosyjsku, może stać się ważnym łącznikiem pomiędzy nami
a naczelnym dowództwem sowieckim.
Premier do generała Wavella 1 września 1941
Zgadzam się z szefami sztabu, że Pańska obecność w Teheranie bę
dzie niezwykle pomocną dla Bullarda [posła brytyjskiego] podczas
rozmów na temat żądań militarnych, a zarazem pozwoli utrzymać
wpływy sowieckie w granicach zdrowego rozsądku.
Premier do sir R. Bullarda (Teheran) 3 września 1941

Trudno w tej chwili przewidzieć, jak rozstrzygnie się wojna w tych
rejonach, lecz wiadomo, że powinna powstać jak najlepsza droga
tranzytowa od Zatoki Perskiej do Morza Kaspijskiego i to w jak naj-
szybszym tempie i bez względu na koszty, aby rozpocząć wysyłanie
dostaw dla Rosji. Najprawdopodobniej w 1942 r. w Persji działać bę
dą znaczne siły brytyjskie i z pewnością znajdą się tam potężne siły
powietrzne.
Sądzę, że wspólna, angielsko-rosyjska okupacja Teheranu nie bę
dzie konieczną (przynajmniej na tym etapie), ale rząd perski, jeśli
chce tego uniknąć, będzie musiał okazać nam lojalność i odpowiednią
gotowość. Chwilowo nie zwróciliśmy się przeciwko szachowi, lecz
jeżeli efekty naszych działań będą niezadowalające, wówczas
weźmiemy pod uwagęjego złe rządy. Chcielibyśmy wprawdzie otrzy-
mać to, czego potrzebujemy, na mocy porozumienia z rządem per-
skim i nie pragniemy powodować otwartej wrogości, lecz nasze żąda
nia muszą być w jakiś sposób spełniane, w związku z czym myślę, że
powinien Pan wymóc na nich te ułatwienia, o które prosimy, krok po

kroku, używając argumentu o możliwej okupacji Teheranu przez So-
wietów. Nie należy się obawiać, że Sowieci zapragną zagarnąć zbyt
wiele, ponieważ ich głównym celem jest stworzenie drogi tranzyto-
wej dla dostaw amerykańskich.
Premier do premiera Stalina 16 września 1941

Moim najgłębszym pragnieniem jest zawarcie sojuszu z Persją, jak
również ustalenie jak najskuteczniejszych zasad współpracy z Pań
skimi siłami w Persji. W kraju tym dają się zaobserwować oznaki
poważnych niepokojów pomiędzy członkami plemion w związku z
upadkiem władzy perskiej. Jeżeli te niepokoje się rozprzestrzenią,
spowodują marnotrawienie energii naszych wojsk, która skierować
się będzie musiała na utrzymywanie tych ludzi w ryzach, co z kolei
oznacza obciążenie dróg i szlaków kolejowych, podczas gdy my pra-
gniemy, by linie te były maksymalnie wykorzystywane do przesyła
nia dostaw do Waszego kraju. Naszym celem powinno więc być
utrzymanie spokoju pomiędzy Persami tak długo, jak długo prowa-
dzimy wojnę. Wyraźne wskazówki Waszej Ekscelencji w tej sprawie
będą bardzo korzystnymi dla naszych interesów na tym drugorzęd
nym obszarze działań wojennych .
•• ... 4.
Premier do lorda Beaverbrooka

(podczas misji w Rosji) 21 września 1941
Generał Wavell planuje udanie się do Tbilisi przez Bagdad w dro-
dze powrotnej do Indii. Włada on biegle językiem rosyjskim i myślę,
że mógłby kierować, a gdyby siły nasze odpowiednio wzrosły, nawet
dowodzić wojskami, które zostaną wysłane w rejon Morza Kaspij-
skiego jako pomoc dla Rosjan w nadchodzącej kampanii. W związku
z tym powinien on przeprowadzić rozmowy z rosyjskimi władzami
wojskowymi na temat sytuacji ich południowego skrzydła oraz sytu-
acji w Persji.
Proszę Cię, wspomnij o tym w swoich rozmowach i dopilnuj, by
dało się z tego wyciągnąć jak najwięcej korzyści.
Premier do premiera Stalina 12 października 1941

Persja jest dla nas ważną z dwóch powodów: po pierwsze, jako
bariera uniemożliwiająca niemiecką penetrację w kierunku wschod-
nim, a po drugie, jako droga tranzytowa dla dostaw do basenu Morza
Kaspijskiego. Jeżeli planuje Pan wycofanie 5 lub 6 dywizji rosyjskich
w celu wykorzystania ich na głównym froncie, wówczas my przej-
mierny odpowiedzialność za utrzymanie i ulepszenie drogi dostaw-

czej. Równocześnie składam uroczystą obietnicę, że Wielka Brytania
nie będzie szukać dla siebie korzyści kosztem ZSRR oraz jego intere-
sów ani podczas wojny, ani po jej zakończeniu. W każdym razie nale-
ży szybko podpisać porozumienie trójstronne, by uniknąć wewnętrz
nych niepokojów, mogących zablokować szlak dostawczy. Generał
Wavell będzie w Tbilisi 18 października i przedyskutuje z Pańskimi
generałami wszystkie kwestie, które Pan poleci im poruszyć.
Brak nam słów, aby wyrazić, co czujemy w związku z Waszą heroi-
czną walką. Myślę, że teraz działania nasze będą mówić same za
siebie.
.. - ..
Wszystkie ustalenia z Rosjanami przeszły niezwykle gładko.
Warunki przedstawione rządowi perskiemu obejmowały ogól-
nie: zaprzestanie oporu, wydalenie Niemców, neutralność oraz
możliwość korzystania przez sprzymierzonych z perskich linii
komunikacyjnych w celu wysyłania tranzytem zaopatrzenia do
Rosji. Tak udał się kolejny krok w okupacji Persji. Siły brytyj-
skie i rosyjskie spotkały się w wielkiej przyjaźni, a Teheran zo-
stał zajęty 17 września, po abdykacji szacha na rzecz jego uta-
lentowanego, 22-letniego syna. 20 września nowy szach, idąc
za radą sprzymierzonych, przywrócił monarchię konstytucyjną,
a wkrótce potem jego ojciec udał się na wygnanie i zmarł w Jo-
hannesburgu w lipcu 1944 r. Większość naszych sił wycofała
się z kraju, zostawiając jedynie niewielkie oddziały przezna-
czone do strzeżenia linii komunikacyjnych, a ewakuację Tehe-
ranu przeprowadzono 18 października. Nieco później nasze siły
pod dowództwem generała Quinana zajęły się przygotowywa-
niem umocnień na wypadek wtargnięcia armii niemieckiej
z Turcji albo z Kaukazu oraz sprawami administracyjnymi,
związanymi z nadejściem znacznych posiłków w razie spodzie-
wanego najazdu.
Naszym głównym celem stało się stworzenie poważnego
szlaku dostawczego do Rosji przez Zatokę Perską. Dzięki przy-
chylności rządu w Teheranie rozwijano porty i wodne szlaki
komunikacyjne, budowano drogi i odbudowywano linie kolejo-
we. Poczynając od września 1941 r., przedsięwzięcie to, rozpo-
częte i rozwijane przez armię brytyjską, a przejęte i zakończone

przez USA, pozwoliło nam na wysłanie do Rosji w ciągu czte-
rech i pół roku 5 milionów ton zaopatrzenia .
.. - ..
Możemy teraz powrócić do sytuacji na głównej scenie dzia-
łań wojennych na Morzu Śródziemnym.
Obie strony wykorzystały okres letni na wzmocnienie armii
na Pustyni Libijskiej. Dla nas wzmocnienie Malty było rzeczą
niezbędną. Utrata Krety pozbawiła flotę admirała Cunningha-
ma bazy paliwowej, znajdującej się dostatecznie blisko, by
umożliwić wprowadzenie do akcji sił morskich pełniących fun-
kcje ochronne. Wzrastała możliwość desantu morskiego na
Maltę z Włoch albo Sycylii, chociaż, co wiemy dopiero teraz,
Hitler i Mussolini zaaprobowali taki plan dopiero w 1942 r.
Nieprzyjacielskie bazy powietrzne, zarówno na Krecie jak i w
Cyrenajce, zagrażały konwojom płynącym na szlaku od Ale-
ksandrii do Malty do tego stopnia, że w kwestii transportu do-
staw musieliśmy się całkowicie zdać na zachód.
Przy wykonywaniu tego zadania wyjątkowo odznaczył się
admirał Somerville wraz z eskadrą "Force H" z Gibraltaru. Je-
dynym dostępnym szlakiem stał się ten, który Admiralicja uz-
nała za najbardziej niebezpieczny. Na szczęście jednak wyma-
gania jakie stawiała inwazja na Rosję zmusiły Hitlera do wyco-
fania swoich sił powietrznych z Sycylii, co dało Malcie chwilę
wytchnienia i umożliwiło nam odzyskanie przewagi powietrz-
nej nad Cieśniną Maltańską. Ułatwiło to nie tylko dostęp kon-
wojom płynącym z zachodu, lecz także pozwoliło uderzać na
transporty i okręty zaopatrzeniowe wiozące posiłki dla Rommla.
Dwóm dużym konwojom udało się szczęśliwie przebić. Prze-
płynięcie każdego z nich stanowiło poważną operację morską.
W lipcu przypłynął na Maltę konwój składający się z sześciu
okrętów zaopatrzeniowych. Dwa dni później Włosi przeprowa-
dzili jedyny ciężki atak na port Valetta przy użyciu 20 ścigaczy
i 8 małych okrętów podwodnych. Obrona portu zniszczyła pra-
wie wszystkie atakujące siły. We wrześniu dopłynął kolejny
konwój, składający się z 9 transportowców (z których stracono
jeden), z bardzo silną eskortą, w skład której wchodziły pancer-

niki: Prince oj Wales, Rodney i Ark Royal, 5 krążowników i 18
niszczycieli. Oprócz tych głównych konwojów również mniejsze
statki zaopatrzeniowe dotarły do wyspy. W sumie 32 z 34 dopły
nęły bezpiecznie. Umożliwiło to nie tylko przetrwanie twierdzy,
ale także zadawanie ciosów. Podczas trzech miesięcy kończących
się we wrześniu brytyjskie samoloty, okręty podwodne i niszczy-
ciele działające z Malty zatopiły na szlaku afrykańskim 43 statki
i okręty Osi, w sumie 150 tys. ton. W październiku zatopiono 60%
dostaw płynących dla Romm1a. Niewykluczone, że wpłynęło to
decydująco na walki pustynne 1941 r.
.. -...
We wrześniu niemiecki admirał współdziałający z naczelnym
dowództwem włoskim donosił:
Obecnie, podobnie zresztą jak zawsze, flota brytyjska panuje na
Morzu Śródziemnym. [... ] Flota włoska nie była w stanie zapobiec
działaniom sił morskich wroga, lecz przy pomocy lotnictwa uniemo-
żliwiła konwojom brytyjskim regularne używanie szlaku przez Morze
Śródziemne. [ ... ]
Do naj niebezpieczniejszej broni Brytyjczyków należą okręty pod-
wodne, zwłaszcza te, które działają z Malty. W opisanym okresie do-
szło do 36 ataków okrętów podwodnych, w tym 19 skutecznych. [ ... ]
Z powodu słabości lotnictwa włoskiego na Sycylii w ciągu ostatnich
tygodni wzrosło zagrożenie niemiecko-włoskich szlaków morskich
do Afryki Północnej. [ ... ] Co więcej, z Malty dokonywane są prawie
codzienne ataki na Trypolis. W ostatnich czasach o wiele częściej niż
dawniej włoskie porty na Sycylii są odwiedzane przez samoloty bry-
tyjskie. [ ... ] Oddziały włoskich sił powietrznych stacjonujące obecnie
na Sycylii i w Afryce Północnej nie wystarczają do powstrzymania
RAF-u oraz uniemożliwienia działań morskich. [ ... ] Jeszcze raz
ostrzegam, iż nie wolno lekceważyć niebezpieczeństwa związanego
z sytuacją na Morzu Śródziemnym .
.. - ..
Powyższe sukcesy nie zmniejszyły moich obaw dotyczących
opóźnienia działańna Pustyni Libijskiej, jak również posiłków
w ludziach i sprzęcie docierających do Romm1a, w związku
z czym zachęcałem Admiralicję do jeszcze większych wysił

ków. Pragnąłem zwłaszcza, by na MaIcie umieszczono dodat-
kowe jednostki floty nawodnej.
Premier do pierwszego lorda Admiralicji

Do wiadomości dla generała lsmaya 22 sierpnia 1941
1. Proszę rozważyć jak naj szybsze wysłanie na Maltę flotylli, a jeśli
to możliwe, to nawet jednego lub dwóch krążowników.
2. Musimy rzucić okiem wstecz, by zbadać, jak bardzo nasze pier-
wotne cele uległy zmianie. Otóż istaniał plan, który Pan uważał za
absolutnie istotny, zablokowania portu w Trypolisie, dla którego to
celu miał być poświęcony Barham. Alternatywną i zarazem niezwy-
kle desperacką decyzję zbombardowania go przedstawił naczelny do-
wódca na Morzu Śródziemnym. Udało się tego dokonać w jakiś czas
później bez żadnych strat w ludziach i w sprzęcie. Następnie na Maltę
przybyła flotylla Mountbattena. Wszystko to wydarzyło się kilka mie-
sięcy temu. A teraz zapomnijmy o datach. Jak to się stało, że sprawa
tajuż niejest taka pilna, jaką była wtedy? Jak to jest możliwe, że teraz
z zadowoleniem obserwujemy to, co poprzednio uważaliśmy za rzecz
nie do zniesienia, choć wszystko dzieje się na przekór naszym pla-
nom, i to na znacznie większą skalę?
3. Powodem wycofania flotylli Mountbattena z Malty nie było wy-
łącznie realne niebezpieczeństwo, jakie mogło tam zaistnieć, lecz po-
trzeby i konsekwencje wynikające z naszej sytuacji na Krecie, gdzie
flotylla została praktycznie zniszczona. W ten sposób straciliśmy
z oczu cel, co do którego wszyscy, a przede wszystkim Admiralicja,
byliśmy zgodni.
4. Tymczasem wydarzyły się trzy rzeczy. Po pierwsze, lotnictwo
i działa przeciwlotnicze zwiększyły obronność naszych umocnień na
Malcie, a niemieckie siły powietrzne zostały w pewnym stopniu
ściągnięte do Rosji. Po drugie, przebieg bitwy o Atlantyk jest coraz
korzystniejszy dla nas, posiadamy coraz więcej sprzętu mogącego
walczyć z U-bootami i możemy oczekiwać znacznej ulgi w wyniku
działań amerykańskich na zachód od 26 południka. Po trzecie, generał
Auchinleck nie zamierza przeprowadzać żadnych działań wcześniej
niż w listopadzie.
5. Czy mamy więc czekać i pozwalać, by w Libii gromadziły się
nieprzebrane posiłki, złożone głównie z żołnierzy włoskich oraz na-
pływającego zaopatrzenia? Jeżeli tak, to generał Auchinleck, gdy
wreszcie uzna, że jest gotów do działań, nie będzie się znajdował
w lepszej sytuacji niż obecnie.
6. Chciałbym otrzymać jakieś wiadomości od Pana w ciągu tego

weekendu, a wszystko moglibyśmy przedyskutować na posiedzeniu
sztabu w poniedziałek wieczorem.
Polityka ta została zaakceptowana, choć trzeba było czasu, by

wprowadzić ją w życie. W październiku na Malcie uformowała
się eskadra "Force K", w której skład wchodziły krążowniki
Aurora i Penelope i dwa niszczyciele Lance i Lively. Oddała
ona niezwykle cenne usługi.
.. - ,..
Moje plany w owym czasie były znacznie bardziej rozległe.

W czasie wojny dobrze jest planować z pewnym wyprzedze-
niem, choć nie zawsze, oczywiście, jest to możliwe. Uspokoje-
nie, które nastąpiło po decyzji Auchinlecka o przesunięciu ter-
minu ofensywy oraz pomyślna kampania perska stwarzały mo-
żliwości realizacji tych zamiarów. Rzeczą podówczas najistot-
niejszą było, moim zdaniem, wysłanie drogą morską jak naj-
większych posiłków na wschód. Nie potrafiłem żadną miarą
przewidzieć, jak potoczy się bitwa na Pustyni Libijskiej, ani też
czy rosyjski front na Kaukazie zdoła się utrzymać. Oprócz tego
istniało cały czas potencjalne niebezpieczeństwo ze strony Ja-
ponii, mogącej zagrozić Australii i Nowej Zelandii. Moim pra-
gnieniem było pchnięcie na wschód kolejnych dwóch dywizji
brytyjskich. Gdyby udało się nam wysłać je dookoła Przylądka
pod koniec tego roku, wówczas mielibyśmy do dyspozycji zna-
czne siły na wypadek nieprzewidzianych ewentualności. Była
by to ruchoma rezerwa, owa masa manewrowa, która zapewni-
łaby nam przewagę w chwili próby. Nauczono mnie tego
w twardej szkole, gdzie każda lekcja odbywa się tylko raz.
Zapragnąłem więc w miarę możności zabezpieczyć się pod-
wójnie, zasilając armię znajdującą się na Pustyni Libijskiej
dwoma dywizjami oraz zachowując ruchomą rezerwę na Bli-
skim Wschodzie w razie nieoczekiwanej sytuacji. Jednak do
realizacji tych zamiarów brakowało nam okrętów. To, co dało
by się wygospodarować z walk na Atlantyku, zostało włączone
do konwojów statków płynących dookoła Przylądka oraz do
konwojów z Australii lub Indii. Nawet Leathers nie był w stanie

zaoferować żadnego rozwiązania. Lecz coraz serdeczniejszy
ton mojej korespondencji z Prezydentem pozwalał mi żywić
nadzieję, iż zechce on pożyczyć nam kilka szybkich transpo-
rtowców. I - jak się okazało - nie byłem w błędzie. Było to
oczywiście możliwym dopiero po upływie wielu miesięcy, lecz
pragnąłem mieć kilka okrętów pływających po Oceanie Indyj-
skim na wypadek różnych nieprzyjemnych sytuacji.
Premier do szefa sztabu imperialnego

i ministra transportu morskiego 22 sierpnia 1941
Proszę o dostarczenie mi gotowego planu wysłania kolejnych
dwóch dywizji piechoty na Bliski Wschód, aby można go było rozpa-
trzyć w poniedziałek wieczorem. Proszę mnie poinformować, ile stat-
ków będzie potrzebnych do wykonania tej operacji. Część ciężarówek
może zostać przesłana bezpośrednio z USA. Po otrzymaniu tych da-
nych poproszę prezydenta Roosevelta o pożyczenie niezbędnych stat-
ków i mam nadzieję, że je otrzymam.
Ewentualnie można by powyższe dywizje wysłać do Halifaksu lub
Nowego Jorku i tam zaokrętować na jednostki amerykańskie. Mini-
ster transportu morskiego powinien zająć się tą sprawą i przedłożyć
mi szczegółowy raport. Jestem przekonany, że do końca listopada uda
się nam umieścić dwie dodatkowe dywizje na tym teatrze działań
wojennych, a to, czy będą one działały w Persji, Iraku czy na Bliskim
Wschodzie, zależeć będzie od okoliczności. Chciałbym także otrzy-
mać rozkład, wedle którego odbywać się będzie wysyłanie 1 dywizji
pancernej na Bliski Wschód.
Wszystkie skomplikowane szczegóły zostały przedyskuto-

wane z lordem Leathersem i szefami sztabu.
Premier do generała 1smaya 26 sierpnia 1941

Proszę o przyśpieszenie wysłania tych posiłków po ustaleniach
z lordem Leathersem i działem przemieszczeń Ministerstwa Wojny.
Należy użyć całej przemyślności i sprytu, aby zminimalizować żąda
nia, jakie będę musiał przedstawić Prezydentowi. Prośba dotyczyć
będzie podróży pewnej liczby statków z Ameryki do Wielkiej Bryta-
nii, a stąd na Bliski Wschód i z powrotem do Ameryki. Amerykanie
powinni je mieć do dyspozycji najpóźniej w styczniu lub lutym. Jeżeli
uda się przejąć Normandie, umożliwi to przeładunek w Trynidadzie,
co z kolei zwolni wcześniej kilka mniejszych statków. W takim razie
należy poczynić przygotowania do przyjęcia tych statków na Bliskim

W schodzie, łącznie z przeładunkiem na mniejsze jednostki.
Proszę o przedstawienie najlepszego z możliwych planów oraz
o zwrócenie uwagi na sprawy najtrudniejsze, tak abym mógł przewod-
niczyć podczas ostatecznej konferencji. Możliwe cięcia w imporcie.
Teraz zwróciłem się do Prezydenta.

1. Sukcesy tak gładko odniesione przez nas w Persji powodują za-
cieśnienie naszych kontaktów z Rosjanami, w związku z czym pro-
ponujemy podwojenie lub przynajmniej znaczne powiększenie linii
kolejowej prowadzącej od Zatoki Perskiej do Morza Kaspijskiego.
Stworzy to pewny szlak, którym długoterminowe dostawy będą mo-
gły docierać do pozycji rosyjskich w dorzeczu Wołgi. Oprócz tego
koniecznym staje się zachęcenie Turcji do stanowczego sprzeciwu
przeciwko przemarszowi wojsk niemieckich do Syrii i Palestyny.
W związku z obydwiema sprawami zamierzam wzmocnić armie na
Bliskim Wschodzie dwiema dywizjami brytyjskimi, w sumie 40 ty-
sięcy ludzi, oprócz 150 tysięcy żołnierzy poborowych i jednostek,
które mamy zamiar wysłać do czasu Bożego Narodzenia. Nie jeste-
śmy jednak w stanie zapewnić temu przedsięwzięciu odpowiedniej
liczby statków. Czy mógłby Pan pożyczyć nam 12 amerykańskich
transatlantyków i 20 statków handlowych obsadzonych przez amery-
kańskie załogi od października, pod taką flagą, jaką by ustalono. Je-
żeli mogłyby tutaj przybyć na początku października, dołączylibyśmy
je do naszych październikowych i listopadowych konwojów na Bliski
Wschód.
2. Po rozmowach z Panem, Panie Prezydencie, zdaję sobie sprawę,
że będzie to bardzo trudne, lecz wysłanie kolejnych oddziałów na
Bliski Wschód staje się coraz bardziej palące. Utrzymanie Turcji oraz
wsparcie dla Rosji powstrzyma Hitlera w jego marszu na wschód.
Zdaję sobie sprawę, że pożyczenie tych jednostek niezwykle utrudni
jakiekolwiek znaczniejsze wysyłki sił amerykańskich do Europy
i Afryki, lecz jak Pan wie, nigdy dotąd nie prosiłem Pana o wyświad
czenie tego typu przysługi.
3. Do Pana należy sprecyzowanie spodziewanej rekompensaty za
statki zatopione w wyniku działań wroga. Do tej pory nasze doskona-
le strzeżone konwoje nie ponosiły niemal żadnych strat. Myślę, że
w obecnej sytuacji posunięcie takie będzie niezwykle słusznym i będę
niezmiernie wdzięczny, jeżeli wyrazi Pan zgodę.
W rezultacie otrzymałem niezwykle wielkoduszną i przyja-

zną odpowiedź. "Jestem pewien - zakomunikował Prezydent 6
września - że możemy pomóc w realizacji Pańskiego planu
wysłania dodatkowych posiłków dla arrnii na Bliskim W scho-
dzie. W każdym razie mogę zapewnić Pana, że jesteśmy w sta-
nie dostarczyć jednostki mogące przewieźć 20 tysięcy ludzi".
Jednocześnie poinformował, że będą to transportowce amery-
kańskiej marynarki wojennej obsadzone przez własne załogi,
i że amerykański pakt o neutralności zezwala na wpływanie
wszystkich amerykańskich jednostek marynarki wojennej do
każdego portu. Amerykańska Komisja Morska zaplanuje umie-
szczenie 10 lub 12 dodatkowych jednostek na północnym At-
lantyku, aby kursowały pomiędzy portami amerykańskimi
i Wielką Brytanią, co umożliwi zluzowanie dziesięciu lub dwu-
nastu brytyjskich statków handlowych z przeznaczeniem ich do
podróży na Bliski Wschód. "Pożyczam Panu - oznajmił - nasze
najlepsze statki transportowe. Nawiasem mówiąc, jestem za-
chwycony Pańską decyzją wysłania posiłków na Bliski
Wschód".
1. Jestem niezmiernie wdzięczny za Pańską szybką odpowiedź na
moją prośbę dotyczącą transportu morskiego na Bliski Wschód i cie-
szę się, że aprobuje Pan tę linię postępowania. Oprócz sił już wcześ
niej wymienionych zamierzam wysłać tam dodatkowych 17 dywizjo-
nów myśliwskich.
2. W moim telegramie dotyczącym pomocy dla Rosji miałem za-
miar dodać: "Dopóki będą walczyć, warto im pomagać; jeżeli nato-
miast przestaną, traci to jakikolwiek sens". Ponosimy bardzo duże
ofiary jeżeli chodzi o czołgi, lecz ta myśl podtrzymuje mój zapał.
3. Z głębokim zainteresowaniem oczekujemy w poniedziałek obie-
canego przez Pana wystąpienia. We wtorek przemawiam w Izbie
Gmin.
W tym samym czasie Prezydent wprowadził w życie porozu-

mienia zawarte ze mną w zatoce Placentia, dotyczące nasilenia
bezpośredniej interwencji na Atlantyku .
.. - ..
Niezwłocznie przystąpiłem do wykorzystnia bezcennego pre-

zentu Prezydenta, jakim były transportowce.
Premier do pułkownika Hollisa,

dla Komitetu Szefów Sztabu 17 września 1941
1. Należy zrobić wszystko, aby przyśpieszyć ruch i rozładunek
szybkich tranportowców amerykańskich, co umożliwi nam maksy-
malne wykorzystanie drugiej podróży. Nie należy opóźniać daty wy-
płynięcia tych jednostek Z Ameryki jedynie z powodu przwożenia ka-
nadyjskich oddziałów pancernych. Ich przewóz jest rzeczą wygodną,
lecz niekonieczną. Nie do przyjęcia jest zwłoka w ponownym ich
załadowaniu w portach brytyjskich od 23 października do 15 listopa-
da. Na1eży w jak naj szybszym czasie umieścić na pokładzie dodatko-
wą dywizję numer 1. Jeżeli pogodzimy to wszystko z ruchami konwo-
jów, zyskamy na tym przynajmniej dwa tygodnie.
2. Stan bojowy armii ,,Nil" jest bardzo dobry. Nie stanowi to żadne
go zaskoczenia, jeśli wziąć pod uwagę, że ma ona pięciomiesięczną
przerwę w walkach. 60 brytyjskich batalionów osiąga stan osobowy
do 880 ludzi, a 45 pułków artyleryjskich wymaga jedynie procento-
wych uzupełnień. Trudno sobie wyobrazić, że za kilka miesięcy cała
ta artyleria wciągnięta zostanie do ciężkich i nieprzerwanych walk.
W związku z tym kwestia oddziałów uzupełniających dla artylerii nie
znajduje się na pierwszym miejscu pod względem ważności. 6 kom-
panii transporterów czołgowych i 16 standardowych kompanii czoł
gów średnich powinno znaleźć się na jednym z pierwszych miejsc.
Dotyczy to również posiłków hinduskich, posiłków morskich i artyle-
ryjskich itp. dla dwóch nowych dywizji hinduskich w Iraku. 10 do 20
tysięcy ludzi z oddziałów piechoty można będzie stopniowo wprowa-
dzać w miarę możliwości i niewykluczone, że pilnie potrzebne będą
pewne jednostki z Królewskiego Korpusu Pomocniczego [R.A.S.C. -
Royal Army Service Corps]. Trzeba jednak pamiętać, że nic nie jest
ważniejsze od operacji "Crusader". Malaje mogą poczekać, a sprawę
Afryki Zachodniej załatwimy albo nie, zależnie od okoliczności.
W tej chwili musimy określić hierarchię ważności poszczególnych
działań.
3. Głównym zadaniem jest wysłanie na Bliski Wschód dywizji bry-
tyjskich numer 1 i 2, o czym poinformowaliśmy prezydenta Roose-
velta. Jeśli uwzględnić przedłużenie działań o kolejny miesiąc lub
dwa oraz podróż powrotną okrętów amerykańskich, to powinniśmy
zrealizować wszystkie nasze zamiary. Nie można mówić, że nic się
nigdy nie udaje.
4. Chciałbym, aby Ministerstwo Lotnictwa przyśpieszyło działania

zmierzające do zwiększenia liczby dywizjonów na Bliskim Wscho-
dzie do 62 i pół.
5. Będę niezwykle wdzięczny, jeżeli powyższe punkty zostaną
wprowadzone do poprawionego programu posiłków dla Bliskiego
Wschodu, jak również z przyjemnością przedyskutuję wszelkie po-
wstałe trudności w rozmowie z szefami sztabu dziś lub jutro wieczo-
.. - ..
rem.
Chociaż szefowie sztabu wyrazili zgodę na wysłanie dwóch

dodatkowych dywizji na wschód, mieli jednak jakieś niedobre
przeczucia. Pomimo grożących zewsząd niebezpieczeństw na-
dal uważałem ofensywę Auchinlecka za sprawę o pierwszo-
rzędnym znaczeniu.

1. Musimy przewidzieć, czy istnieje niebezpieczeństwo wybuchu
jakichś rozstrzygających walk przed przybyciem konwojów. Ryzyko
nie jest bynajmniej równomiernie rozłożone na cały ten okres i nie
należy zakładać, że w każdej chwili zmuszeni będziemy dostarczyć
maksymalną liczbę dodatkowych oddziałów. Jedyne poważniejsze
walki, jakich należy się spodziewać, wywiążą się podczas długo prze-
kładanej ofensywy na Pustyni Zachodniej, dla której obecnie nie dotrą
żadne posiłki z wyjątkiem już wysłanych. Jednakże, jeżeli ofensywa
ta się powiedzie, zmusi to służby transportowe, a w tym jednostki
specjalne, do przedsięwzięcia bardzo trudnych zadań, tj. albo utrzy-
mania zajętych obszarów, albo ambitnego skoku w kierunku zachod-
nim. W tych okolicznościach jestem skłonny spełnić żądania Króle-
wskiego Korpusu Pomocniczego, choć pierwotnie uważałem je za
wygórowane. O 13 500 wspominam w depeszy dla Komitetu Szefów
Sztabu; kolejne 4 tysiące dałoby się uzyskać, zatrzymując 5 batalio-
nów piechoty, które miały być wysłane do Indii październikowym
konwojem. Jednakowoż Pustynia Zachodnia jest znacznie mniejsza
od Indii. Indie mają niewątpliwie duże potrzeby, lecż według ostat-
nich danych otrzymają 7 900, tzn. trzy bataliony plus oddziały zasila-
jące potrzebne dla rozszerzenia walk, co stanowi dość znaczny za-
strzyk. W związku z tym chciałbym, aby 5 batalionów, w sumie 4
tysiące ludzi, zostało zatrzymanych aż do Nowego Roku. Kwatera
główna w Indiach musi otrzymać wyjaśnienie, że opóźnienie to jest
tylko chwilowe, i że plan rozszerzenia walk powinien być kontynuo-

wany.
2. Trudno obecnie przewidzieć, z której strony i w jaki sposób roz-
poczną się inne "poważne walki" w czasie podróży naszych konwo-
jów, tj. od końca 1941 r. aż do ich przybycia w lutym 1942. Jest mało
prawdopodobnym, by w czasie tych pięciu miesięcy Turcja otworzyła
drzwi dla niemieckiej inwazji na Syrię, lub też by w razie odmowy
nieprzyjaciel przebił się siłą przez Azję Mniejszą. Jeżeli Rosja nie
zostanie całkowicie pokonana, Niemcy będą niechętni angażowaniu
się. w jakąkolwiek większą wojnę z Turcją, która kosztowałaby ich
kolejny milion ludzi. W związku z tym nie sądzę, by inwazja z półno
cy na Syrię i Palestynę nastąpiła wcześniej niż z końcem zimy - daj-
my na to w marcu. Pogląd taki występuje w wielu pismach szefów
sztabu.
3. Jedyny poważny atak może nastąpić od strony Kaukazu i Morza
Kaspijskiego. To jednak wymagałoby od nieprzyjaciela opanowania
Morza Czarnego (gdzie obecnie Rosjanie posiadają przytłaczającą
przewagę morską) oraz zajęcia Sewastopola i Noworosyjska, tudzież
przejścia przez Kaukaz z Batumi do Baku, lub też przedostania się na
północ od Morza Czarnego i przekroczenia Kaukazu z północy na
południe. Jako trzecią możliwość wymieniłbym przebicie się przez
linię Wołgi, przemarsz Niemców dookoła Morza Kaspijskiego i zni-
szczenie ostatnich rezerw armii rosyjskich. Jednak w ciągu najbliż
szych sześciu miesięcy jest to absolutnie niewykonalne, oczywiście
jeżeli wykluczymy poddanie się albo klęskę Rosji. Jeżeli to nie nastą
pi, Morze Kaspijskie, mocno trzymane przez rosyjskie siły morskie,
pozostanie potężną tarczą skierowaną na północ.
4. Jakiekolwiek "poważne walki" wybuchłyby jedynie w razie klę
ski Turcji i Rosji lub w razie przebicia się Niemców przez Anatolię,
przez Kaukaz, bądź też wokół północnej części Morza Kaspijskiego.
Z punktu widzenia zdrowego rozsądku należy wykluczyć wszystkie
te możliwości przed wiosną 1942 r.
5. W związku z tym nie mogę zaakceptować teorii ciągłego ryzyka
ponoszonego każdego dnia i uważam, że słusznie robimy, powstrzy-
mując się od wszelkich "poważnych walk" na tej arenie do marca
1942 r., z wyjątkiem Pustyni Zachodniej, chyba że, oczywiście, zde-
cydujemy sięna przeprowadzenie ofensywy. W tej sytuacji dogłębnie
rozważę główne kwestie polityczno-strategiczne związane z poważną
decyzją wysłania dwóch dodatkowych dywizji wraz z planowanymi
posiłkami.
6. Cóż to są za kwestie? Otóż po pierwsze, istnieje moralna potrze-
ba posiadania przez nas na Bliskim Wschodzie znacznych i zauważal-
nych jednostek brytyjskich, by oczyścić się z zarzutów, skądinąd nie-

słusznych, że zawsze hojnie szafujemy cudzymi wojskami i cudzą
krwią. Po drugie, dodanie dwóch dywizji do sił uprzednio wymienio-
nych w rozmowach sztabowych wywrze odpowiedni wpływ na Tur-
cję, zwiększając równocześnie szanse skłonienia jej do włączenia się
do akcji. Po trzecie, słowo dane Prezydentowi, którego chcę dotrzy-
mać. Po czwarte wreszcie, szansa, że dywizje te mogą przesunąć się
w okolice Basry, aby wesprzeć rosyjskie siły rezerwowe na północ od
Morza Kaspijskiego.
Zresztą istnieje możliwość przyjęcia innych rozwiązań tak długo,
jak tylko te dywizje będą znajdować się w drodze. [ ... ]
..... 1
Smuts był jak zwykle informowany na bieżąco.

Premier do generała Smutsa 20 września 1941
Między dniem dzisiejszym a Bożym Narodzeniem wysyłam na Bli-
ski Wschód 2 dywizje i około 80 tysięcy innych posiłków. By umożli
wić to przedsięwzięcie, musiałem prosić Roosevelta o pożyczenie
amerykańskich transportowców, na co wyraził zgodę. Jeżeli oczyści
my Cyrenajkę, będziemy mieć do dyspozycji znaczne siły mogące
wesprzeć Rosjan w rejonie Morza Kaspijskiego i zdolne zachęcić
Turków do konkretnych działań. Ten ostatni punkt jest niezwykle
istotnym. Ufam, iż uda nam się przynajmniej skłonić Turków do
sprzeciwienia się żądaniom niemieckim dotyczącym możliwości
przemarszu przez Anatolię. Tymczasem Beaverbrook i Harriman uda-
ją się do Moskwy. Byliśmy zmuszeni do ogromnych ofiar w postaci
czołgów, samolotów oraz innego sprzętu bojowego, którego tak bar-
dzo potrzebujemy. Jeżeli Rosjanie wytrzymają, cała sprawa wartajest
zachodu. Jeżeli zaprzestaną walki, nie musimy im nic wysyłać. Mam
nadzieję, że w ciągu roku 1942 uda się nam dojść do ogólnej liczby 25
dywizji od Morza Kaspijskiego do Nilu. Nie sądzę, by Rosjanie chcie-
li naciskać na nas, byśmy obciążali rozwijającą się w niezwykle szyb-
kim tempie kolej transperską przewiezieniem kilku dywizji, które
możemy wysłać do Rosji. Wszystkie te sprawy zostaną przedyskuto-
wane w Moskwie i przestudiowane przez nasze sztaby. Będzie Pan na
bieżąco informowany.
a .....
Wszystkie nasze myśli zaprzątała sprawa Pustyni. Chciałbym

tutaj powrócić do noty, którą na temat nieuniknionych działań
na Pustyni napisałem w czasie podróży do zatoki Placentia

w pierwszym tygodniu sierpnia. Pokazałem ją szefowi sztabu
imperialnego i generałowi Brooke'owi, naczelnemu dowódcy
Home Forces. Obydwaj byli tego samego zdania, choć wprowa-
dzili pewne drobne poprawki, dotyczące mniej istotnych szcze-
gółów.
Począwszy od 7 października 1941 r., pismo to zaczęło krą
żyć wśród wszystkich głównych dowódców. Decyzja zawarta
w paragrafie 4, a dotycząca dowództwa wojskowego i powie-
trznego, weszła w życie w wyniku telegramów do generała Au-
chinIecka i marszałka lotnictwa Teddera, ustalając ich wzajem-
ne stosunki i potwierdzając nadrzędną władzę dowódcy wojsk
lądowych w kwestii użycia sił powietrznych zarówno w czasie
bitwy, jak i w jej fazie wstępnej. Zasada ta przeważała od tej
pory warmii brytyjskiej i niezależnie od tego przyjęto ją
później w Stanach Zjednoczonych.
NOTA MINISTRA OBRONY
1. Chwała temu dowódcy, który jako pierwszy w tej wojnie przy-

wróci artylerii należne jej miejsce na polu bitwy, z którego została
usunięta przez czołgi. W tym celu koniecznym jest przestrzeganie
następujących reguł:
a) Każde działo polowe lub ruchome działo przeciwlotnicze powin-
no być zaopatrzone w jak największy zapas pocisków przeciw-
pancernych, dzięki czemu każde ruchome działo stanie się dzia-
łem przeciwpancernym, a każda bateria posiadać będzie swoją
własną ochronę przeciwpancerną.
b) Gdy działa zostaną zaatakowane przez czołgi, muszą w pełni
wykorzystać zaistniałą sytuację.Walka powinna się toczyć aż do
końca. Dopóki czołgi nie znajdą się w bliskiej odległości, powin-
ny być gęsto ostrzeliwane pociskami burzącymi HE [High explo-
sive]. W tej fazie walki gąsienice czołgów są naj wrażliwszym
celem. Na bliską odległość należy używać pocisków przeciwpan-
cernych AP [Armour-piercing] i ten rodzaj walki musi być kon-
tynuowany tak długo, jak długo wrogie oddziały będą w stanie
przetrwać. Ostatni pocisk powinien być wystrzelony z odległości
nie większej niż 10 jardów. Obsada niektórych dział będzie się
mogła całkowicie powstrzymać od prowadzenia ognia do mo-
mentu, gdy możliwe będzie oddawanie strzałów z jak najmniej-

szej odległości.
c) Często może się zdarzyć, że w wyniku powyższej taktyki działa
zostanąpokonane i ulegną zniszczeniu, zwłaszcza jeżeli z czoł
gami współdziała artyleria. Jeżeli jednak walka toczyć się będzie
do końca, wówczas nie będzie to stanowić ostatecznej klęski,
a wręcz przeciwnie, ogromny zaszczyt dla danej baterii. Znisz-
czenie czołgów przeciwnika wynagradza straty w działach polo-
wych i ruchomych działach przeciwlotniczych. Niemcy nie zro-
bią użytku ze zdobytych dział, ponieważ posiadają dużo swoich,
które stawiają wyżej od naszych. Nasze dostawy są w stanie uzu-
pełnić wszystkie powstałe braki.
Królewska artyleria musi ustalić zasadę, według której nieopła
calne będzie atakowanie prawidłowo umocnionej baterii brytyj-
skiej, nieodmiennie oczekującej ataku nieprzyjaciela, by znisz-
czyć jak największą liczbę czołgów. Na widok czołgów przeciw-
nika naszym działom nie wolno cofać się bardziej, niż robiły to
pod Waterloo czworoboki Welligtona na widok kawalerii wroga.
2. Niemcy konsekwentnie rozwijają taktykę zapoczątkowaną we
Francji, a polegającą na wysyłaniu artylerii przeciwlotniczej, zwanej
"flak", wraz z najbardziej wysuniętymi oddziałami i przemieszaniu
jej z kolumnami pancernymi i dostawczymi. Trzeba przyjąć taką sa-
mą linię postępowania. Powinno to wyglądać tak, że wszystkie forma-
cje, czy to w formie kolumn, czy to rozproszone, będą posiadały jako
ochronę pewną liczbę dział przeciwlotniczych. Zasada ta dotyczy
wszystkich rodzajów kolumn, które powinny być zaopatrzone w ka-
rabiny maszynowe, jak również działa typu Bofors, jako że ich dosta-
wy nieustannie rosną.
3.250 dział Bofors zostaje wysłanych dla generała Auchinlecka, by
użył ich tak, jak uważa za stosowne, ze wszystkimi swoimi kolumna-
mi oraz w punktach zbornych swoich oddziałów i na stacjach uzupeł
niania paliwa, niezbędnych w czasie prowadzenia działań ofensyw-
nych.
Armii nie wolno już nigdy polegać na samolotach jedynie jako
ochronie przed atakami z powietrza. Przede wszystkim należy zarzu-
cić zwyczaj utrzymywania samolotów tylko jako patroli nad rucho-
mymi kolumnami. Takie "dysponowanie" samolotami jest bardzo
nierozsądne i w ten sposób nie uda się na długo utrzymać przewagi
w powietrzu.
4. W momencie ogłoszenia przez naczelnego dowódcę wojskowe-
go na Bliskim Wschodzie rozpoczęcia bitwy, oficer dowodzący woj-
skami lotniczymi udzieli mu wszelkiej pomocy, bez względu na jakie-

kolwiek istniejące w danej chwili cele. Zwycięstwo w tej bitwie wy-
nagrodzi wszystko i stworzy nową, niezwykle korzystną sytuację.
Naczelny dowódca wojskowy przedstawi oficerowi dowodzącemu
wojskami lotniczymi wszelkie cele i zadania, które muszą być wyko-
nane, zarówno w czasie wstępnego ataku na tylne pozycje wroga, jak
również podczas działań powietrznych we właściwej fazie bitwy. Do
zadań oficera dowodzącego wojskami lotniczymi będzie należało jak
najskuteczniejsze użycie sił oddanych do jego dyspozycji w celu re-
alizacji ustalonych planów. Dotyczy to nie tylko dywizjonów przy-
dzielonych na stałe do pomocy armii, lecz także wszystkich sił powie-
trznych dostępnych na tym teatrze działań wojennych.
5. W miarę konieczności bombowce mogą być używanejako samo-
loty transportowe lub zaopatrzeniowe dla odosobnionych kolumn
wojskowych, gdyż jedynym celem jest powodzenie operacji militar-
nej. Ponieważ cele obydwu naczelnych dowódców są identyczne, nie
sądzę, by mogły wyniknąć między nimi jakiekolwiek konflikty lub
nieporozumienia. Naturalnie, oficer dowodzący wojskami lotniczymi
odłoży na bok wszelkie działania rutynowe i skoncentruje się na bom-
bardowaniu tyłowych pozycji wroga we wstępnej fazie bitwy. Odby-
wać się to będzie nie tylko nocą, lecz także w dzień, pod osłoną my-
śliwców. Działania te stanowić będą doskonałą próbę sił, pozwalając
równocześnie osiągnąć lokalną przewagę w powietrzu. Cokolwiek
jest prawdziwe dla wstępnej fazy bitwy, stosuje się z jeszcze większą
mocą do jej fazy właściwej. Wszystkie nieprzyjacielskie punkty zbor-
ne, punkty uzupełniania paliwa oraz maszerujące kolumny powinny
być bombardowane w dzień, pod silną osłoną myśliwców, co walnie
przyczyni się do końcowego rezultatu walki.
Generał Montgomery nie należał do grona osób, którym

wówczas wysłałem to pismo, i dopiero gdy spotkałem się z nim
w Trypolisie w 1943, po zwycięstwie 8 armii pod AI-Alamajn,
miałem okazję pokazać mu egzemplarz. "Jest to tak samo pra-
wdziwe dzisiaj - powiedział - jak w chwili, gdy zostało napisa-
ne". Wtedy już niewątpliwie jemu należała się chwała za przy-
wrócenie artylerii należnego miejsca na polu bitwy.
ROZDZIAŁ XXVII
ROSNĄCA SIŁA WIELKIEJ BRYTANII
Ocena naszej sytuacji militarnej - Moja depesza z 4 października -

Potrzeba zachowania militarnej skuteczności Home Forces - Ograni-
czenia brytyjskiej obrony powietrznej - Ogromny wzrost siły naszego
lotnictwa myśliwskiego - Czynniki ograniczające ofensywę naszych
sił bombowych - Siły armii: moja dyrektywa z 9 października - Prob-
lem stanu liczebnego armi( moje memorandum z 6 listopada - Kwe-
stionuję groźbę inwazji - Plany dotyczące Home Gl/ard - Misja i ra-
port generała Embicka - Mój komentarz - Nasza atlantycka linia
życia - Prezydent wydaje rozkaz o otwieraniu ognia, 11 września -
Telegram do generała Sl1ultsa - Zwiększone bezpieczeństwo naszych
konwojów - Zatopienie "Reuben James", 31 października - Nasza
ofensywa powietrzna w Zatoce Biskajskiej - Okręt podwodny poddaje
się samolotowi - Szlaki morskie do Rosji - Nasz pierwszy konwój do
Rosji, 12 sierpnia - Focke-wulfy przestają stanowić zagrożenie - Rzu-
camy do akcji pierwszy lotniskowiec eskortowy - Nasz najlepszy ni-
szczyciel U-bootów - U-booły na Morzu Śródziemnym - Wydajemy
walkę niemieckim rajderom - Siły brytyjskie jesienią 1941 r. - Tabela
strat na morzu.
miarę zbliżania się zimy należało przeanalizować
W siły
i organizację armii w 1942 r., biorąc pod uwagę
zmienioną sytuację.Nie wiedzieliśmy, czy Niemcy
nie wyprodukowali do tej pory dużej ilości sprzętu desantowe-
go w celu przeprowadzenia inwazji. My sami robiliśmy to na
coraz większą skalę. Jednak ich potrzeby były znacznie wię
ksze. Nie mogliśmy mieć pewności, czy Hitler, odepchnąwszy
armie rosyjskie podczas pierwszego uderzenia, nagle się nie
zatrzyma i nie okopie na czas zimy, tak jak to doradzała mu
większość generałów. Czyż więc teraz, mając wszystko odpo-
wiednio przygotowane, nie mógłby przerzucić bocznymi dro-

gami 20 czy 30 dywizji, które wiosną zaatakowałyby Wielką
Brytanię? Nie było nawet wiadomo, czy nie posiada w dalszym
ciągu na Zachodzie dostatecznie silnych oddziałów do wykona-
nia tego zadania. Wydawało się również możliwym, że Luftwaffe
zostanie raptownie przerzucona ze Wschodu na Zachód.
W każdym razie musieliśmy być przygotowani na taką nagłą
zmianę. Sir Alan Brooke, naczelny dowódca Home Forces,
miał za zadanie stawić czoło wszystkim tym niebezpieczeń
stwom. Zupełnie słusznie poparł żądania Home Defence (obro-
ny wewnętrznej) domagającej się dużej liczby ludzi i grożącej
w razie ich nieotrzymania drastycznymi redukcjami istnieją
cych jednostek. Na mnie, jako na ministrze obrony, oraz na
szefach sztabu spoczął obowiązek podjęcia decyzji dotyczą
cych przydziału naszych nadwerężonych zasobów ludzkich.
Premier do ministra wojny

i szefa sztabu imperialnego 4 października 1941
1. Jestem głęboko zaniepokojony oświadczeniem naczelnego do-
wódcy Home Forces stwierdzającym, iż do wiosny będzie on zmuszo-
nym zredukować liczbę standardowych formacji dywizyjnych do 11
lekkich dywizji. Nie można się absolutnie pogodzić ze zlikwidowa-
niem prawie połowy naszej armii i uważam, że powinni Panowie po-
informować rząd znacznie wcześniej, że taka sytuacja może w ogóle
zaistnieć.
2. Nie ma potrzeby aż tak drastycznego okaleczenia naszej armii.
Wyjąwszy działania ofensywne, nasze straty podczas zimy nie powin-
ny przekroczyć 60 tysięcy ludzi, a już w tej chwili organizujemy na-
bór znacznie większej liczby. 26 dywizji standardowych, 9 dywizji
hrabstw oraz 7 dywizji pancernych, włączając w to oddziały strażni
cze (dopiero tworzone) nie może w żadnym wypadku ulec redukcji.
Jeżeli potrzebne są kolejne jednostki, to możliwym będzie znalezienie
4 czy 5 niezależnych brygad i 12 batalionów.
3. Proszę o natychmiastowe przeanalizowanie oświadczenia na-
czelnego dowódcy i przedstawienie mi raportu na ten temat. Tymcza-
sem należy przestrzegać następującej zasady: żadna istniejąca jedno-
stka dywizyjna nie może zostać zredukowana ani przekwalifikowana
bez mojej wyraźnej zgody, uzyskiwanej każdorazowo z dużym wy-
przedzeniem. Równocześnie muszę otrzymywać wszelkie informacje
oj akichkol wiek nowych jednostkach mających zastąpić jednostki już
ROSNĄCA SIŁA WIELKIEJ BRYTANII 125
istniejące
oraz innych istotnych zmianach w obsłudze i sprzęcie. Pro-
szęo przedłożenie mi listy wszystkich planowanych i rozpoczętych
zmian.
Równocześnie robiłem wszystko, co w mOJeJ mocy, aby

utrzymać skuteczność Home Forces oraz obronić je przed po-
zornie słusznymi i uzasadnionymi żądaniami departamentów
cywilnych.
Premier do ministra wojny 5 października 1941
1. Nie podoba mi się pomysł używania armii do robót ziemnych
podczas zimy lub też do innych prac tego typu. Nie chodzi też o to, że
siły powietrzne mają podobny plan, który przewiduje wysłanie 8 ty-
sięcy techników z RAF-u w mundurach do pracy w fabrykach na
około 6 miesięcy. Sądzę, że nie można stawiać znaku równości po-
między tymi dwoma planami.
2. W swoich rozważaniach powinien się Pan kierować wyłącznie
względami militarnymi, a nie ulegać słabszym jednostkom w tym
kraju, które nie rozumieją, że jakość, sprawność, skuteczność działa
nia i żelazna dyscyplina powinny charakteryzować siły zbrojne mają
ce stawić czoło Niemcom.
3. W nagłych wypadkach, takich jak ciężkie naloty lub żniwa, jest
rzeczą oczywistą, że armia powinna udzielić natychmiastowej pomo-
cy. Lecz wiosną wszyscy ci ludzie będą nam potrzebni, i to w sta-
nie najwyższej gotowości bojowej. Mogą też być potrzebni przed
nadejściem wiosny. Pańskim zadaniem jest trzymanie ich w pogoto-
wiu na wzór walczących kogutów, zgodnie ze wskazaniami, które
przekazałem Panu jako minister obrony. Parady, ćwiczenia, manewry,
wszechstronny rozwój umiejętności poszczególnych grup, sekcji, plu-
tonów i kompanii, ciągłe doskonalenie biegłości oficerów, kursy
i najrozmaitsze zawody - oto co powinno zajmować wszystkich. Na-
leży organizować liczne przemarsze oddziałów wraz z orkiestrami
przez miasta i okręgi przemysłowe. Monotonię można rozproszyć
przez hojniejsze udzielanie przepustek zarówno oficerom, jak i zwy-
kłym żołnierzom. Należy zadbać o ułatwienie dojazdu do miast w ce-
lach rozrywkowych, ponieważ konieczna jest odrobina zabawy jako
przeciwwaga dla ciężkich ćwiczeń. Nie potrzebujemy zabłoconej mi-
licji, lecz regularnych, dobrze wyszkolonych oddziałów, które mają
się stawić, by odeprzeć inwazję w razie jej nadejścia. W ubiegłym
tygodniu, przemawiając w Izbie Gmin, wskazałem na niebezpieczeń
stwo ulegania łatwym i popularnym rozwiązaniom oraz powiedzia-
łem wyraźnie, do czego takie postępowanie prowadzi.
.. -..
Jedynym rezerwuarem kadr dla ruchomych oddziałów były
oczywiście baterie przeciwlotnicze i inne jednostki obrony po-
wietrznej, którymi dowodził generał Pile. Obawa przed wzno-
wieniem ataków powietrznych na jeszcze większą skalę dopro-
wadziła do żądań zwiększenia obrony powietrznej. Opierałem
się tym tendencjom i zacząłem wysuwać argumenty przeciwko
niebezpieczeństwu inwazji, choć myśl o niej nieustannie mnie
nurtowała.
Premier do pułkownika Hollisa, dla Komitetu Szefów Sztabu
OBRONA POWIETRZNA WIELKIEJ BRYTANll

DYREKTYWA PREMIERA
8 października 1941
1. Nie jesteśmy w stanie ocenić, jak silne będą tej zimy ataki powie-
trzne, ani jak wielkie będzie wiosną niebezpieczeństwo inwazji. Te
dwa pytania jak sępy zawisną nad naszymi głowami i pozostaną tam
aż do końca wojny. Jednak musimy się pilnować, by środki zaradcze
przeciwko nim nie osłabiły niepotrzebnie naszych szybkich jednostek
liniowych oraz innych jednostek ofensywnych.
2. Można by przyjąć, że w skład Obrony Powietrznej Wielkiej Bry-
tanii [Air Defence of Great Britain - A.D.G.B.] wchodzi ogółem 280
tysięcy ludzi, nie licząc dodatkowego naboru kobiet, które zechcą się
do niej przyłączyć. To da około 30 tysięcy więcej niż w roku ubie-
głym. Proponowany dodatek pięćdziesięciotysięczny (co razem dało
by 330 tysięcy) nie jest możliwy. Stopniowo zdobywamy coraz wię
cej dział dalekiego i bliskiego zasięgu. Część z nich może zostać uży
ta do utworzenia dodatkowych baterii, lecz jeżeli Obrona Powietrzna
Wielkiej Brytanii nie przyczyni się do obsadzenia ich ludźmi, pozo-
staną one niewykorzystane.
3. Mając na uwadze istniejącą równowagę sił pomiędzy lotnictwem
brytyjskim i niemieckim oraz czynnik rosyjski, trzeba stwierdzić, że
prawdopodobieństwo silnych i nieprzerwanych ataków powietrznych
na Wielką Brytanię jako preludium do inwazji jest niewielkie. Na to
muszą jeszcze trochę poczekać. [... ]
4. Obrona Powietrzna Wielkiej Brytanii musi w związku z tym wy-
kazać się maksymalną giętkością i utrzymywać statyczny element ob-
rony na poziomie niezbędnego minimum. W tym celu jak największa
jej część musi istnieć w formie ruchomej. Generał Pile powinien przy-
gotować plany przekazania możliwie największych posiłków rucho-
mej artylerii generałowi Brooke' owi i jego armii. Czasami trzeba bę
dzie ją przemieścić lub też udostępnić identyczny zestaw ruchomych
dział. Pozwoli to na przerzucanie sił z jednej strony na drugą zgodnie
z potrzebami chwili. [... J
6. Przede wszystkim nie możemy w nieskończoność dodawać dzia-
ła do działa i baterii do baterii, w miarę wypuszczania ich przez fabry-
ki, gdyż w ten sposób przykuwamy coraz większą liczbę wyszkolo-
nych ludzi do statycznych i biernych jednostek obronnych.
7. Generał Pile powinien otrzymać wszelką niezbędną pomoc pod-
czas przygotowywania planów zmierzających do zwiększenia rucho-
mej artylerii oraz wzmocnienia baterii nadbrzeżnych przy równoczes-
nym utrzymywaniu niezbędnego minimum, co zdało tak dobrze egza-
min w ubiegłym roku.
8. Komitet Szefów Sztabu proszony jest o udzielenie porad i roz-
ważenie kroków, jakie należy poczynić, by wprowadzić w życie po-
wyższe zasady.
.. - ...
W tym czasie ogromnie wzrosła siła naszego lotnictwa myśli
wskiego, co nie tylko dawało nam większe szanse w razie inwa-
zji, lecz także otwierało nowe perspektywy w planowaniu stra-
tegicznym.
Premier do szefa sztabu lotnictwa 1 września 1941

Z przyjemnością zauważyłem po powrocie, że mamy praktycznie
sto dywizjonów (99,5).
Znaczące zmiany w ogólnej sytuacji wojennej wynikłe z pojawie-
nia się Rosji jako strony walczącej oraz poprawa naszej pozycji na
Bliskim Wschodzie (w tym w Persji) sprawiają, iż skłonny jestem
wysłać zwiększone posiłki na Bliski Wschód, aby wpłynąć na Turcję
i wesprzeć Rosję na jej południowym skrzydle. Rozważam wysłanie
aż 20 pełnych dywizjonów myśliwskich do Iraku, Persji i Syrii. Nie-
wykluczone, że te dywizjony, broniąc obszarów znajdujących się pod
kontrolą naszą lub naszych sprzymierzeńców, włączą się do walk
z niemieckimi bombowcami, także bombowcami nurkującymi, i że
wtedy będziemy musieli odtworzyć sprzyjające warunki walki, które
umożliwiły zadanie Niemcom ciężkich strat w czasie bitwy o Anglię.
Może się to okazać bardziej opłacalnym przedsięwzięciem niż nie-
zwykle ciężkie walki we Francji, które oczywiście musimy kontynuo-
wać jak długo jest ku temu sposobność. Siły te musiałyby odbyć długą
podróż morską dookoła Przylądka, a do akcji weszłyby dopiero pod
koniec roku. Powinny one zabrać ze sobą jeden lub dwa efektywnie
zorganizowane ośrodki kontrolne (tak jak Grupa 11), by w pełni moż
na było zamanifestować siłę obrony przy użyciu myśliwców. Opusz-
czą one kraj dopiero, gdy minie zagrożenie inwa~i . Jest to oczywi-
ście dodatek do tego, co już Pan posiada na wschodzie.
Będę niezwykle zobowiązany, jeżeli zbada Pan tę sytuację pod każ
dym względem i poinformuje mnie, ile osób powinien nadal liczyć
personel, jakie są wymagania co do transportu morskiego i co Pan
sądzi o tym tak istotnym przerzuceniu naszych sił. Siły takie działają
ce na północ i południe od Morza Kaspijskiego stanowiłyby giganty-
czny wkład w wysiłek Rosjan, a ich sprzymierzenie z jednostkami
bombowymi wstrzymałoby na długi czas niemiecką ofensywę na
Wschód. Również hinduskie siły powietrzne weszłyby do działań na
tym samym terenie.
Ani przez chwilę nie ustawałem w wysiłkach zmierzających

do zwiększenia i rozwijania produkcji bombowców, która nie
spełniała nawet najbardziej umiarkowanych wymagań jej zwo-
lenników.
Premier do lorda przewodniczącego Rady 7 września 1941
Ogromnie martwi mnie tak wolny rozwój produkcji ciężkich i śred
nich bombowców. Aby osiągnąć stan najwyższej gotowości bojowej
na pierwszej linii (tj. 4 tysiące średnich i ciężkich bombowców), RAF
zażądał dostarczenia 22 tysięcy sztuk pomiędzy lipcem 1941 a lipcem
1943, z czego 5 500 otrzymamy z USA. Najświeższe prognozy wska-
zują, że z pozostałych 16500 otrzymamy z naszych fabryk jedynie 11
tysięcy. Jest to nie do przyjęcia, jeżeli mamy wygrać tę wojnę. Po
długich dyskusjach z ministrem przemysłu lotniczego i sir Charlesem
Cravenem wydałem polecenie opracowania planu przewidującego
wyprodukowanie w wyżej wymienionym okresie 14 500 samolotów
zamiast 11 tysięcy. Jest to możliwe do osiągnięcia jedynie kosztem
zwiększonego wysiłku i częściowego zignorowania pozostałych po-
trzeb. Materiały i narzędzia nie są nieprzezwyciężoną przeszkodą,
a co do pilotów, to jest ich dostatecznie dużo, by obsadzić wszystkie
samoloty. Kluczowym zadaniem pozostaje dostarczenie odpowied-
niej liczby wykwalifikowanych pracowników, którzy muszą złożyć
maszyny i wyszkolić ogromną grupę kobiet i mężczyzn. Taką siłę ro-
boczą można zdobyć jedynie kosztem innych planów.
Poprosiłem ministra przemysłu lotniczego o opracowanie tego no-

wego programu oraz o sprecyzowanie, czego będzie potrzebował do
jego zrealizowania. Zaproponowałem również, aby zasugerował,
w jaki sposób jego prośby będą mogły zostać spełnione. Poleciłem też
ministrowi lotnictwa, aby dostosował program rozwoju RAF-u do
nowego programu produkcji. Ułatwi to w dużym stopniu przygoto-
wanie lotnisk, produkcję bomb itp., ponieważ pełna gotowość bojowa
na pierwszej linii zostanie osiągnięta nieco później, niż to było plano-
wane.
Chciałbym, aby zebrał Pan wszystkich niezbędnych ministrów,
przedyskutował z nimi plan przygotowany przez ministra przemysłu
lotniczego i przedłożył mu propozycję wprowadzenia go w życie.
Przy okazji koniecznym będzie pokazanie efektów naszych pozosta-
łych działań. Być może trzeba będzie opóźnić program Admiralicji
lub zredukować dopływ sprzętu dla armii. Przede wszystkim jednak
trzeba będzie drastycznie zmniejszyć liczbę budowanych fabryk -
zarówno tych rozpoczętych jak i tych, których budowa dopiero miała
być rozpoczęta - ponieważ wymagają one ogromnej ilości siły robo-
czej oraz materiałów. Proszę sporządzić spis takich fabryk, opisać ich
przeznaczenie, podać datę rozpoczęcia budowy i stan, w jakim się
obecnie znajdują, oraz rok i miesiąc, w którym najprawdopodobniej
rozpoczęłyby działanie. Wszystkie długoterminowe plany muszą te-
raz ustąpić miejsca produkcji jak największej liczby bombowców.
Sprawę tę uważam w tej chwili za najistotniejszą i w ciągu dwóch
tygodni chciałbym otrzymać od Pana wstępne propozycje działań.
Następnie musi pan bacznie obserwować postępy w realizacji tego
planu, ja zaś ze swej strony zwoływać będę od czasu do czasu konfe-
rencje, aby przyśpieszyć omawiane procesy .
.. - ..
Równocześnie zmuszony byłem uspokajać część naszych za-
ufanych oficerów, którzy w zdenerwowaniu poczęli wysuwać
pod naszym adresem różnorodne żądania. Niezbędne cięcia
wprowadzone przez nas we wszystkich sektorach uderzyły
szczególnie mocno w dowództwo obrony wybrzeża. Moim za-
daniem byłajednoczesna walka na wszystkich frontach admini-
stracyjnych oraz znalezienie właściwego rozwiązania wśród
mnogości sprzecznych potrzeb.
Premier do szefa sztabu lotnictwa 7 października 1941

1. Mamy nadzieję, że ofensywa powietrzna przeciwko Niemcom
spełni oczekiwania sztabu sił powietrznych. Robimy wszystko, by
stworzyć jak największe siły bombowe, i nikt nie zamierza zrezygno-
wać z tych dążeń. Nie podzielam jednak pełnego zaufania, jakim wie-
le osób darzy podobny sposób przeprowadzania ataku, a tym bardziej
odżegnuję się od wyrażania zaufania w kategoriach liczbowych. Jest
to oczywiście naj skuteczniejsza obecnie metoda na zniszczenie mora-
le nieprzyjaciela. Jeżeli Stany Zjednoczone wkroczą do wojny, trzeba
je będzie wesprzeć w roku 1943 uderzeniami wojsk pancernych
w wielu krajach, które dojrzały już do buntu. Tylko w ten sposób da
się cokolwiek osiągnąć. Nawet jeżeli zamienimy wszystkie miasta
niemieckie w pustynię, nie będzie to bynajmniej oznaczać osłabienia
siły militarnej Niemiec lub też unieruchomienia ich produkcji wojen-
nej.
2. Sztab lotnictwa popełnia błąd, żądając zbyt wiele. Przed wojną
zostaliśmy w znacznej mierze omamieni obrazem zniszczeń, jakie
miały spowodować nieprzyjacielskie naloty. Dlatego właśnie prze-
znaczono dla ofiar nalotów 250 tysięcy łóżek, podczas gdy w rzeczy-
wistości nigdy nie potrzebowano ich więcej niż 6 tysięcy. Obraz zni-
szczeń spowodowanych przez lotnictwo był tak przesadzony, że stał
się ogromnym obciążeniem dla ludzi odpowiedzialnych za naszą
przedwojenną politykę oraz znacznie przyczynił się do nieudzielenia
wsparcia Czechosłowacji w sierpniu 1938 f. Tymczasem, już po roz-
poczęciu wojny, sztab lotnictwa uporczywie przekonywał nas, że je-
żeli nieprzyjaciel zajmie Niderlandy, a co gorsza Francję, nasza pozy-
cja stanie się beznadziejna ze względu na ciągłe ataki powietrzne.
Jednakże zupełnie dobrze dajemy sobie radę, mimo zignorowania
w dużej mierze powyższych prognoz.
3. Jest zupełnie możliwym, że niemieckie morale ulegnie załama
niu oraz że w znacznej mierze spowodują to nasze ataki bombowe.
Jednakże należy pamiętać, że wszystko ciągle się zmienia i nie należy
wykluczać, że niemiecka machina wojenna umiejscowiona w róż
nych punktach całej Europy będzie w 1943 r. w dużej mierze nieza-
leżną od budowli stojących w jej ojczyźnie.
4. Natomiast sytuacja byłaby zupełnie inna, gdyby Luftwaffe zosta-
ła tak zredukowana, że możliwe byłoby dzienne bombardowanie nie-
mieckich fabryk. Jednak zgodnie z tym, co mi obecnie wiadomo, nie
mogłoby się to odbywać poza zasięgiem ochrony samolotów myśli
wskich. Trzeba robić, co się da, i uważam, że nierozsądnym jest ten,
kto sądzi, iż istnieje jakakolwiek pewna metoda wygrania tej wojny
lub jakiejkolwiek innej toczącej się pomiędzy równymi sobie prze-
ciwnikami. Jedyny możliwy sposób walki to nie ustawać w wysił

kach. Z przyjemnością przedyskutuję z Panem osobiście wszystkie te
problemy.
.. -..
Doszedłemwreszcie do ogólnych wniosków dotyczących si-
ły i charakteru armii jako przedmiotu naszych dążeń w roku
1942. Otrzymałem zgodę odnośnych władz na poniższy pro-
gram oraz wynikające z niego konsekwencje.
SIŁA ARMII
DYREKTYWA MINISTRA OBRONY
1. W Zjednoczonym Królestwie (włączając w to Irlandię Północną)
znajduje się obecnie 26 standardowych zmotoryzowanych dywizji
piechoty oraz jedna dywizja polska, w sumie 27, dobrze wyposażo
nych w broń i środki transportu (około 15500 ludzi) oraz 10 organi-
zacji korpusowych i korpusów wojskowych (61 tysięcy ludzi). Posia-
damy 8 dywizji hrabstw mogących działać na plażach (około 10 tysię
cy ludzi), wyposażonych jedynie w artylerię nadbrzeżną i bardzo
skromne środki transportu. Mamy 5 dywizji pancernych i 4 armijne
brygady pancerne; na całość składa się 14 brygad pancernych (z pię
cioma jednostkami dywizyjnymi), 4 grupy brygadowe z artylerią
i transportem, 7 brygad piechoty i 12 batalionów; co więcej, mamy 8
batalionów ochrony lotnisk i około stu tysięcy ludzi w oddziałach ob-
rony wewnętrznej i w batalionach Młodych Żołnierzy.
2. Proponujemy zmienić tę organizację na 27 dywizji standardowych
(zwanych odtąd dywizjami polowymi) plus dywizja polska (z ele-
mentem pancernym), w sumie 28; zwiększyć siły pancerne do 7 dy-
wizji pancernych z ośmioma brygadami czołgów armii, co stworzy
w sumie 22 brygady pancerne (z siedmiona jednostkami dywizyjny-
mi). Cztery grupy brygadowe pozostaną bez zmian. Zamiast 8 dywizji
hrabstw oraz wymienionych wyżej jednostek powstanie 13 brygad
i odpowiednik dwóch brygad sprzymierzonych oraz 8 "luźnych bata-
lionów". Te pierwsze stworzą Krajową Armię Polową (Home Field
Army), która stanowić będzie odpowiednik 45 dywizji. Oprócz tego
nadal istnieć będzie 8 batalionów ochrony lotnisk oraz oddziały obro-
ny wewnętrznej i bataliony Młodych Żołnierzy.
3. Celem tych zmian jest zwiększenie siły armii, a zwłaszcza od-
działów pancernych, dostarczenie dodatkowej artylerii polowej
i przeciwpancernej oraz tej przeznaczonej dla pięciu dodatkowych

dywizji hinduskich mających powstać w 1942 r. W tym celu koniecz-
nym będzie dostarczenie nie mniej niż 17 batalionów brytyjskich dla
armii hinduskiej.
4. Jakiekolwiek redukcje w siłach wymienionych w paragrafie 2
nie wchodzą w rachubę ze względu na nasze potrzeby. Aby móc je
utrzymać przez najbliższe 9 miesięcy, tj. do l lipca 1942, a także aby
utrzymać oddziały dla armii na Bliskim Wschodzie i w Indiach oraz
dla naszych garnizonów w Islandii, Gibraltarze, Malcie i Hongkongu,
trzeba dostarczyć armii 278 tysięcy ludzi, biorąc przy tym pod uwagę
średnie straty, wynoszące 50 tysięcy kwartalnie. Przedsięwzięto środ
ki, aby liczbę tę zapewnić. Armia potrzebuje również przynajmniej
142 tysięcy kobiet, oprócz tych 63 tysięcy, które już się zgłosiły.
Następnie ukazałem szczegółowo stan naszych sił w kraju

i za granicą. W konkluzji przedstawiłem siłę i rozmieszczenie
naszych zasobów militarnych przed przystąpieniem USA do
wojny. Po czym kontynuowałem:
10. Jeżeli przedstawimy naszą armię w postaci dywizji lub też ich
odpowiedników, to sytuacja przedstawia się, jak następuje:
Zjednoczone Królestwo 45
Dywizje przeciwlotnicze 12
Armia "Nil" 16
Armia hinduska w Iraku i Persji 9
Armia hinduska w kraju 8
Garnizony w twierdzach 7
Tubylcze dywizje afrykańskie 2
w sumie 99
11. Naszym zadaniem jest rozwinięcie, wyposażenie i utrzymanie
wszystkich tych jednostek w 1942 r.
.. - ..
Poważny problem stanowiły również rozwijające się fabryki
amunicji oraz rozliczne warsztaty. Jeżeli morale kraju ma stać
wysoko, to należy dbać o ludność cywilną. Pan Bevin z Mini-
sterstwa Pracy używał wszystkich swoich umiejętności i wpły
wów, które posiadałjako doświadczony przywódca związkowy,
aby zebrać potrzebne ilości ludzi. Było rzecząjasną, że problem
ludzi jest sprawą zarówno militarną, jak i ekonomiczną. Pan

Bevin, jako dostawca siły roboczej oraz sir John Anderson, lord
przewodniczący Rady, stworzyli system, który służył nam aż do
końca wojny i pozwolił na zmobilizowanie w kraju większej
liczby ludzi, niż to się udało któremukolwiek innemu pańśtwu
w czasie tej lub poprzedniej wojny. Zadanie pierwsze stanowiło
przerzucenie do nowych miejsc pracy ludzi dotychczas wyko-
nujących mniej istotne zadania. Lord przewodniczący i jego
komitet nie bez trudności rozsądzali naj trudniejsze problemy.
Rezultaty przedstawiano mnie oraz Gabinetowi Wojennemu.
Pierwszy przegląd otrzymaliśmy w listopadzie. Podzieliłem
się wówczas z moimi kolegami osobistymi refleksjami na temat
głównych problemów zawartych w piśmie lorda przewodniczą
cego. Koniecznym stało się złożenie ogromnego ciężaru na bar-
ki kobiet.
STAN LICZEBNY ARMII

MEMORANDUM PREMIERA
6 listopada 1941
Chciałbym przedstawić tutaj moje poglądy na najistotniejsze kwe-
stie, wymagające w dalszym ciągu ustalenia.
1. Uważam, że górny limit wiekowy przy obowiązkowym poborze
do służby wojskowej powinien zostać podniesiony o 10, tak aby objąć
nim wszystkich mężczyzn poniżej 51 roku życia. Chociaż posunięcie
takie nie przysporzy nam dużej liczby ludzi mogących brać aktywny
udział w walkach, to dopomoże ono ministrowi pracy w znalezieniu
ludzi do spełniania innych zadań.
Nie należy również wykluczać możliwości ponownego podniesie-
nia górnego limitu wiekowego przy poborze do służby wojskowej,
jeżeli zajdzie taka konieczność, lecz obecnie wydaje się, że podniesie-
nie go o 10 lat jest zupełnie wystarczające.
2. Powoływanie młodych ludzi w wieku 18 i pół zamiast 19 lat jest
w pełni uzasadnione. Osobiście byłbym za powoływaniem nawet
osiemnastolatków, gdyby to w jakikolwiek sposób zmieniało sytu-
ację.
3. Nie jestem natomiast zadowolony z trwającego obecnie poboru
kobiet do służb pomocniczych. Należy cały czas zachęcać do dobro-
wolnego zaciągania się do tychże służb.
4. Gdyby przypadkiem rząd zdecydował o przymusowym wciela-

niu kobiet do służb pomocniczych, to powinien on rozważyć, czy
najlepszą metodą nie byłby tutaj dobór naturalny zamiast powoływa
nia grup wiekowych. Ten ostatni system zniechęciłby kobiety, które
zgłaszałyby się dopiero wtedy, gdy powoływana byłaby ich grupa
wiekowa.
5. Należy przyśpieszyć kampanię kierowania kobiet do prac przy
produkcji amunicji.
6. W odpowiednich wypadkach należy zachęcić pracodawców do
częstszego zatrudniania w przemyśle kobiet zamężnych. Byłaby to
oczywiście praca na pół etatu i trzeba znaleźć środki, aby ulżyć nieco
tym kobietom, które gotowe są spełniać podwójną rolę .
.. - ..
Ponowne przedyskutowanie całego problemu inwazji stawa-
ło sięnieuniknione i przystąpiłem do tego zadania z rosnącym
przekonaniem, że do niej nie dojdzie. Jak dotąd wszystko prze-
biegało sprawnie i dostępne nam siły były efektywnie wykorzy-
stywane. Dowództwo obrony kraju żądało ogromnych ilości
broni i zaczęto dawać coraz większą wiarę opowieściom o kon-
struowaniu przez Niemców potężnego sprzętu desantowego.
Bez lektury ówczesnych gazet trudno zrozumieć napięcie wte-
dy panujące, kiedy to niezwykle łatwo było podjąć decyzje
w tragiczny sposób zakwestionowane przez późniejsze wyda-
rzenia. Przypominałem wówczas dozorcę w ZOO, rozdzielają
cego głodowe racje pomiędzy ogromne zwierzęta. Na szczęście
zwierzęta te wiedziały, że jestem starym i dobrym dozorcą.
Premier do szefa sztabu imperialnego 3 listopada 1941

l. Doświadczenie uczy, że wszyscy naczelni dowódcy niezmiennie
proszą o wszystko, co im tylko przyjdzie na myśl, prezentując równo-
cześnie swoje siły jako minimalne. [... ] Dopiero kilka miesięcy temu
dowiedziałem się, że możliwe jest zgromadzenie tysiąca czołgów nie-
zbędnych do stawienia czoła jesiennej inwazji. Teraz mamy ich ponad
dwa tysiące, a wiosną powinniśmy dostać kolejne półtora tysiąca, co
razem czyni trzy i pół tysiąca.
Gen~rał Brooke powinien użyć ich jak najlepiej, mając na uwadze,
że podczas obrony przed inwa:zJą należy rzucić największe siły na
pierwszą linię i że rezerwy wcale nie muszą dorównywać rozmiarami
rezerwom na Bliskim Wschodzie.
2. Chociaż wzywam do przesięwzięcia jak najskuteczniejszych

środków w celu odparcia wiosennej inwazji, muszę stwierdzić, iż
z dużą dozą sceptycyzmu traktuję opowieści na temat jej rozmiarów.
Dowody potwierdzające opowieść o 800 jednostkach rozwijających
prędkość ośmiu węzłów, z których każda wiezie 10 czołgów, opierają
się na niezwykle kruchych podstawach, tzn. jakiś agent odkrył, że
kilka takich jednostek jest budowanych w jednym miejscu i wysnuł
stąd wniosek, że podobne jednostki w liczbie ośmiuset są konstruo-
wane w wielu innych miejscach. Jeżeli istnieją jakiekolwiek inne do-
wody na poparcie tej historii, to chciałbym je poznać.
3. Dzięki ulepszeniu fotografii oraz zwiększonym siłom powietrz-
nym należy skutecznie uniemożliwić zgrupowanie się dużej liczby
jednostek u ujścia rzek w Holandii i Belgii. Teraz, gdy panujemy
w powierzu nad Cieśniną Kaletańską, trudno sobie wyobrazić, w jaki
sposób Dunkierka, Calais i Boulogne miałyby być użyte do inwazji.
Wszystkie okręty znajdujące się w tych portach mogą być zbombar-
dowane przy świetle dziennym pod osłoną myśliwców. Jeszcze
w ubiegłym roku nie byłoby to możliwym.
4. Nie może być mowy o odwoływaniu obietnic udzielonych Rosji.
Oczywiście, jeżeli Archangielsk zamarznie, trzeba będzie poszukać
innych szlaków. Lecz jest za wcześnie, by podnosić tego typu kwestie,
skoro atrament, którym podpisaliśmy nasze obietnice nie zdążył jesz-
cze wyschnąć, a my nie byliśmy w stanie zrobić nic innego, by pomóc
Rosjanom. [ ... J
Uznałem, iż koniecznie trzeba stworzyć plan umożliwiający

wykorzystanie wybranej części Home Guard w charakterze for-
macji militarnych podczas przewidywanej inwazji.
Premier do ministra wojny 23 listopada 1941

1. Panuje powszechne przekonanie, że niebezpieczeństwo inwazji
da się zauważyć stopniowo, dzięki gromadzeniu w portach i u ujść
rzek dużej liczby okrętów, sprzętu desantowego oraz dzięki odbywa-
jącym się na wielką skalę przemieszczeniom wojsk. Na pewnym eta-
pie tych przygotowań, które mogą zająć całe miesiące, a po tym
wszystkim okazać się fałszywym alarmem, powinniśmy ogłosić stan
pogotowia. Gdyby udało się nam trafić na odpowiedni moment, po-
winno to być około dwóch tygodni przed dniem zero. Nie oznacza to,
że całość Home Guard powinna wtedy porzucić swoje cywilne zaję
cia - jedynie jej część zostałaby powołana, tak jak to dawniej bywało
w wypadku milicji.
2. Reszta Home Guard zostałaby powołana dopiero kilka dni przed

godziną zero lub w momencie, gdy najeźdźcy zaczęliby wsiadać na
okręty. Jednak zwiększyłaby ona czujność między ogłoszeniem stanu
pogotowia a faktycznym alarmem.
3. Taka sekcja specjalna, którą mam na myśli, nie składałaby się
oczywiście z osób poniżej 18 i powyżej 60 roku życia, lecz z ogro-
mnej masy silnych mężczyzn, którzy nie mogą wprawdzie zostać po-
wołani do wojska, lecz zgłosili się na ochotnika do Home Guard.
Uczęszczaliby oni na dodatkowe ćwiczenia, a za obecność na nich
otrzymywaliby wynagrodzenie pieniężne. Ćwiczenia te zaczęłyby się
odbywać na pełną skalę dopiero po ogłoszeniu stanu pogotowia. Nie
ma sensu utrudniać sytuacji, tworząc brygady uzbrojone według
standardów Ministerstwa Wojny. Zostaną oni uzbrojeni w karabiny,
karabiny maszynowe i transportery wyposażone w karabiny typu
Bren. Będą zorganizowani w bataliony. Do czasu ogłoszenia stanu
pogotowia nie zmienią statusu cywilów i ochotników.
Proszę o przedstawienie mi konkretnych propozycji dotyczących
rozmiarów naszych 4 batalionów w każdym obszarze korpusowym .
.. - ..
Z wielką radością przyjąłem zainteresowanie, jakie amery-
kańscy dowódcy wojskowi wykazali obroną naszej Wyspy, któ-
ra już wtedy uważana była za bastion amerykańskiego bezpie-
czeństwa. Zauważyliśmy ich obawy, że z powodu prób utrzy-
mania Bliskiego Wschodu możemy narazić na niebezpieczeń
stwo nasz własny kraj. Na przełomie września i października
przebywał u nas wysłany przez generała Marshalla generał Em-
bick, którego serdecznie zaprosiłem do zwiedzenia wszystkich
naszych umocnień w kraju i na wybrzeżu, by następnie sformu-
łował wnioski, które miał przekazać zarówno mnie, jak i swo-
jemu rządowi. Generał Embick był niezwykle przenikliwym
krytykiem i dobrym przyjacielem Wielkiej Brytanii. Jednak już
na początku wyczułem, że miał skłonności do niepotrzebnego
ulegania panice. Pod koniec listopada sporządził swój raport.
Poniżej przedstawiam mój komentarz w tej formie, w jakiej
wówczas go napisałem.

dla Komitetu Szefów Sztabu 23 listopada 1941
Raport generała Embicka na temat brytyjskiego systemu obronnego
zakłada taką samą siłę inwazji, jak ta, którą przyjęliśmy za podstawę
naszych przygotowań. Chciałbym tutaj powiedzieć, że dane, które
otrzymał generał Embick, można zaakceptować w celu utrzymania
naszej obrony na odpowiednim poziomie, lecz nie opierają się one na
żadnej solidnej podstawie z wyjątkiem rozważnego rozumowania.
[ ... ]
Wielki błąd tego dokumentu, podobnie jak wielu innych na temat
inwazji, polega na zignorowaniu chronologicznego następstwa wyda-
rzeń. Inwazja przeprowadzana na tak ogromną skalę po prostu nie
może pozostać niezauważoną. U ujścia rzek i w portach zgromadzo-
no by nie tylko 800 rzekomych jednostek desantowych, lecz także
wiele innych okrętów. Zdjęcia lotnicze wykryłyby takie działania,
a siły powietrzne rozpoczęłyby regularne bombardowania, trwające
dwa tygodnie lub dłużej. Posiadamy wystarczające siły powietrzne,
by przeprowadzać dzienne ataki pod osłoną myśliwców na obszarze
od Dunkierki do Dieppe. Nawet gdy nieprzyjaciel przezwycięży trud-
ności związane z zaokrętowaniem swoich znacznych sił, w dalszym
ciągu pozostanie problem przeprowadzenia tych jednostek przez mo-
rze, W tym momencie nasze siły morskie zostaną doprowadzone do
stanu najwyższej gotowości bojowej. Generał Embick twierdzi, że
inwazja rozpocznie się bez ostrzeżenia, i że nasze mniejsze jednostki
będą zaangażowane w działania na Atlantyku. Lecz założenie to sta-
nie się błędnym w momencie, gdy skala inwazji przekroczy poziom
ciężkich nalotów. Proszę o przekazanie mi (na jednej kartce papieru)
dokładnego rozkładu działań marynarki wojennej od pierwszego dnia
ogłoszenia pogotowia do 20 oraz o wyszczególnienie sił, którymi bę
dziemy wówczas dysponować.
Cała ta wstępna, lecz niezbędna faza, nie odgrywa żadnej roli
w rozważaniach generała Embicka, mimo iż na niej zasadza się obro-
na naszej Wyspy przed inwazją. Zadaniem marynarki wojennej
i RAF-u jest rozbicie całej armady oraz atakowanie pozostałych okrę
tów podczas przeprawy. Nie może być mowy o zwolnieniu tych
dwóch rodzajów sił zbrojnych z tego obowiązku .
.. - ..
Gdy rok 1941 zbliżał sięku końcowi, mogliśmy z dużym spo-
kojem przyjrzeć się naszemu śmiertelnemu starciu z U-boota-
mi. Korzystne zmiany, o których wspomniałem podczas tajnej
sesji Parlamentu pod koniec lipca, stawały się coraz bardziej

widoczne. Nasze zasoby rosły. W lipcu byliśmy w stanie za-
pewnić stałą, choć słabą, eskortę naszym konwojom na północ
nym Atlantyku oraz na szlaku do Freetown. W czasie gdy Nie-
mcy czynili ogromne wysiłki, by zwiększyć liczbę U-bootów,
czynne wsparcie Stanów Zjednoczonych stawało się rzeczywi-
stością. Udoskonalaliśmy nie tylko nowe rodzaje broni, lecz
także skuteczne kombinacje taktyczne sił morskich i powietrz-
nych, ułatwiające zwalczanie U-bootów. Rozpoczęliśmy pro-
dukcję urządzeń radarowych montowanych na okrętach, od któ-
rych tak wiele zależało, choć odbywało się to nie bez ryzyka,
ponieważ trafiały one do hal produkcyjnych prosto ,z deski kre-
ślarskiej. Na morzu najskuteczniejszym sposobem obrony były
nadal uniki. Dzień, w którym moglibyśmy otwarcie zaatako-
wać, był jeszcze bardzo odległy.
4 września niszczyciel amerykański Greer został bez powo-
dzenia zaatakowany przez U-boota podczas podróży do Islan-
dii. W tydzień później, 11 września, Prezydent wydał rozkaz
"otwierania ognia". Podczas wystąpienia radiowego powie-
dział: "Od tej chwili, jeżeli niemieckie lub włoskie okręty wo-
jenne wpłyną na wody, których obrona jest niezbędna dla ame-
rykańskiego bezpieczeństwa, uczynią tak tylko i wyłącznie na
swoje własne ryzyko. Jako naczelny dowódca sił zbrojnych
USA wydałem rozkaz natychmiastowego wprowadzenia w ży
cie tej zasady". 16 września po raz pierwszy amerykańska
eskorta zapewniła ochronę naszym statkom płynącym do Hali-
faksu. Pozwoliło to na odpoczynek naszym zmęczonym okrę
tom. Lecz musiały upłynąć dwa miesiące, zanim Prezydent
zdołał się uwolnić od przepisów o neutralności, które zakazy-
wały okrętom amerykańskim wwożenia do Wielkiej Brytanii
jakichkolwiek towarów i nawet użycia siły w swojej własnej
obronie.
Pozostawałem w kontakcie z generałem Smutsem.
Premier do generała Smutsa 14 września 1941

Jestem niezmiernie zadowolony z postępowania Prezydenta, które
można oceniać jedynie w świetle tego, co ustaliliśmy podczas nasze-
go spotkania. Podległy mu obszar rozciąga się od bieguna północnego
na dół, wzdłuż 10 południka, mniej więcej do Wysp Owczych, później

na południowy zachód do 26 południka, a stąd aż do równika. Każdy
okręt należący do państw Osi, który znajdzie się na tym rozległym
obszarze, zostanie zaatakowany. Niedawno 16 U-bootów odcięło je-
den z naszych konwojów płynących z Grenlandii, który znajdował się
około tysiąca mil wewnątrz zakazanej strefy. Poprosiłem o wysłanie
na pomoc amerykańskich niszczycieli z Islandii, które niezwłocznie
przypłynęły, i gdyby U-booty nie zdołały umknąć, zostałyby zaatako-
wane przez wspólne siły anglo-amerykańskie. Przejęcie przez Stany
Zjednoczone odpowiedzialności za wszystkie szybkie konwoje bry-
tyjskie, za wyjątkiem konwojów wiozących żołnierzy, powinno po-
zwolić Admiralicji na wycofanie od 40 do 52 niszczycieli i korwet
stacjonujących w Halifaksie i umieszczenie ich na wodach krajo-
wych. Hitler będzie musiał wybrać pomiędzy przegraniem bitwy
o Atlantyk a konfliktami z amerykańskimi okrętami wojennymi. Zda-
jemy sobie sprawę, że bardziej zależy mu na zagłodzeniu nas aniżeli
na przeprowadzeniu inwazji. Amerykańska opinia publiczna przyjęła
bez zastrzeżeń deklarację o "strzelaniu na widok nieprzyjaciela", po-
nieważ nie zdawała sobie sprawy z obszaru, jakiego ten rozkaz ma
dotyczyć. W związku z tym będzie ona popierać coraz szersze stoso-
wanie tej zasady, która w każdej chwili może przerodzić się w wojnę.
Są to informacje wyłącznie do Pańskiej wiadomości .
.. - ..
Choć liczba U-bootów wzrosła pięciokrotnie w stosunku do
roku 1940, straty ponoszone przez nas były znacznie mniejsze.
W okresie od lipca do listopada nie został zatopiony ani jeden
statek handlowy płynący na szlaku Halifax. Wolne konwoje
płynące w lipcu i sierpniu z Sydney położonego na Cape Bre-
ton, za które odpowiedzialne były eskorty brytyjskie i kanadyj-
skie, również nie stały się obiektem ataków. We wrześniu, na
obszarze od Grenlandii do Islandii, doszło do siedmiodniowej
walki, o której wspominam w telegramie do generała Smutsa.
16 z 64 statków płynących w naszym konwoju zostało zatopio-
nych, a nieprzyjaciel stracił dwa U-booty. 31 października ame-
rykański niszczyciel Reuben James został storpedowany i zato-
piony wraz z liczną załogą. Była to pierwsza strata poniesiona
przez Stany Zjednoczone w tej nadal nie wypowiedzianej woj-
nie. W sierpniu zniesiono limit statków mogących płynąć
w jednym konwoju. Szybkie i wolne konwoje często łączyły się

w czasie podróży, a 9 sierpnia połączony konwój, liczący sto
jednostek, dopłynął bezpiecznie na miejsce. Przez trzy miesią
ce, aż do końca września, tygodniowa średnia importu wynosiła
niemal milion ton, co oznaczało wzrost prawie o 80 tysięcy ton
tygodniowo.
Nasze patrole powietrzne obserwujące niemieckie krążowni
ki w Breście zauważyły, że U-bo otY stacjonujące w portach bi-
skajskich regularnie pokonują drogę z bazy i do bazy, pfynąc na
powierzchni, wzdłuż stałych szlaków przecinających Zatokę
Biskajską. Stanowiło to doskonałą okazję dla naszego dowódz-
twa obrony wybrzeża, lecz by w pełni ją wykorzystać, należało
spełnić dwa warunki. Pierwszy to problem identyfikacji. Cho-
ciaż skonstruowany przez nas radar przynosił pewne korzyści,
to jednak nie byliśmy w stanie zidentyfikować celu w nocy, co
stało się możliwym nieco później, po wyposażeniu samolotów
w specjalne reflektory. Drugi warunek to zaopatrzenie samolo-
tu w broń, będącą w stanie zatopić U-boota. Bomby oraz bom-
by głębinowe, w które wyposażone były nasze samoloty, nie
były dość skuteczne, by odpowiednio wyzyskać nadarzającą się
sposobność. Niemniej jednak do końca listopada przeprowa-
dzono 28 ataków. W grudniu wróg był zmuszony do przepły
wania zagrożonej części zatoki bądź to nocą, bądź też pod wo-
dą. Wobec tego czas, w którym U-boot mógł żerować, został
skrócony opięć dni.
W sierpniu samolot typu Hudson należący do dowództwa ob-
rony wybrzeża zaatakował U-boota bombami głębinowymi.
Uszkodzony U-bo ot nie mógł się zanurzyć, wobec czego załoga
próbowała użyć działa. Lecz hudson błyskawicznie otworzył
ogień ze swoich karabinów maszynowych i po raz pierwszy
w czasie wojny okręt podwodny wywiesił białą flagę, poddając
się samolotowi. Morze było wzburzone, a w pobliżu nie było
żadnej jednostki, lecz hudson bezlitośnie strzegł swojej ofiary.
Wezwano pomoc i następnego dnia U-boot został odholowany
przez trawler do Islandii. Później został on przekazany brytyj-
skiej marynarce wojennej. Przypadek ten był wyjątkowy.
.... ...
Nowy ciężar spoczął na barkach brytyjskiej marynarki wo-

jennej. Konieczność udzielenia pomocy Rosji zwróciła uwagę
na szlaki morskie do Archangielska i Murmańska. Pod koniec
lipca Vian - obecnie w stopniu admirała - otrzymał rozkaz, aby
przeprowadzić rozpoznanie na Spitsbergenie. Wylądował tam,
by zniszczyć składy węgla oraz uwolnić kilku Norwegów, któ-
rzy zostali zmuszeni do pracy dla Niemców. W czasie tej gład
ko przeprowadzonej operacji zdobyto także trzy pełne niemiec-
kie węglowce. W tym samym czasie 56 samolotów z lotni-
skowców Furious i Victorious zgrabnie zaatakowało okręty
niemieckie stojące w portach Petsamo i Kirkenes. Udało się
wyrządzić pewne szkody, lecz 16 naszych samolotów zostało
strąconych i operacji już więcej nie powtórzono.
12 sierpnia pierwszy konwój "PQ" składający się z sześciu
statków wyruszył z Liverpoolu przez Islandię do Archangiel-
ska. Odtąd konwoje do północnej Rosji wypływały regularnie
raz lub dwa razy w miesiącu. Otrzymywały one każdorazowo
silną eskortę i nigdy nie były atakowane przez wroga. Gdy Ar-
changielsk zamarzł, zaczęto korzystać z Murmańska. Zbyt du-
żo było triumfu i szumu wokół pomyślnych dostaw dla armii
rosyjskiej i w roku następnym mieliśmy za to drogo zapłacić .
.. - ..
Wraz z przystąpieniem Rosjan do wojny zmalała liczba nie-
mieckich ataków powietrznych na nasze okręty. Wprawdzie
focke-wulfy działały na dużych obszarach, lecz nasze okręty
mogące katapultować specjalnie przeznaczone do tego celu sa-
moloty, odnosiły coraz większe sukcesy. Szlaki powrotne z Gi-
braltaru i Sierra Leone stały się celem ataków zarówno samolo-
tów niemieckich, jak też U-bootów, co w sierpniu i wrześniu
kosztowało nas 30 statków i 3 jednostki eskortujące. Wśród
nich znajdował się niszczyciel Cossack równie sławny jak Alt-
mark czy Bismarck. HMS Audacity, pierwszy lotniskowiec
eskortujący z prawdziwego zdarzenia, posiadający na pokła
dzie sześć samolotów, wszedł do akcji we wrześniu i natych-
miast dowiódł, co jest w stanie zdziałać. Nie tylko mógł nisz-
czyć lub odpędzać focke-wulfy, lecz dzięki rekonesansom po-
wietrznym przy świetle dziennym potrafił zmusić U-booty do

pozostania pod wodą oraz wysyłać z dużym wyprzedzeniem
ostrzeżenia o ich obecności. Audacity był modelem, na którym
w późniejszych latach wzorowano liczne okręty budowane
w Stanach Zjednoczonych. Odegrały one kluczową rolę w woj-
nie z U-bootami i w różnych operacjach desantowych.
Kariera A uda ci ty była krótka. 21 grudnia, kiedy to eskortował
konwój płynący z Gibraltaru do kraju, został po stoczeniu
wspaniałej walki zatopiony przez U-boota. Komandor EJ. Wal-
ker, który dowodził eskortą konwoju, odznaczył się bardzo
w tych trwających kilka dni i nocy zmaganiach, kiedy to znisz-
czono cztery U-bo otY oprócz dwóch focke-wulf6w. Pewnej no-
cy jego okręt Stork ścigał U-boota i uderzył w niego w ciemno-
ściach. Obydwa okręty płynęły burta w burtę tak blisko siebie,
że 4-calowe działa Starka nie mogły zostać odpowiednio obni-
żone i doszło do tego, że obsady dział "wygrażały pięściami
i miotały przekleństwa" do czasu, aż bomby głębinowe zrobiły
swoje. Komandor Walker otrzymał awans jako nasz najlepszy
niszczyciel U-boot6w. Przed jego przedwczesną śmiercią
w 1944 r. grupy przez niego dowodzone zatopiły 20 U-bootów,
w tym 6 podczas jednej akcji.
Kolejnym zwiastunem poprawy sytuacji na Atlantyku była
dla nas decyzja Niemców o wysłaniu U-bootów na Morze
Śródziemne. Pięć z nich zostało uszkodzonych i zmuszonych
do odwrotu. Lecz 24 szczęśliwie przepłynęły wyznaczoną trasą
i - jak się p6źniej okazało - dały nam się solidnie we znaki .
.. .. ..
Wojnę z naszymi
oceanicznymi statkami handlowymi prowa-
dziły również korsarskie okręty
nieprzyjaciela. Australijski krą
żownik Sydney natknął się na "Raidera G"* niedaleko zachod-
* Admiralicja brytyjska w miarę odkrywania okrętów korsarskich nieprzy-

jaciela określałaje kolejnymi literami alfabetu. Właściwa nazwa "Raidera
G" brzmiała Kormoran.
nich wybrzeży Australii. Niemcy, dzięki zamaskowaniu, dopro-

wadzili do zbliżenia obydwu okrętów na bardzo niewielką od-
ległość przed otwarciem ognia. Oba zatonęły. Później wyłowio
no 25 Niemców, a reszta, koniec końców, wylądowała w za-
chodniej Australii. Z liczącej ponad 700 osób załogi krążowni
ka Sydney nie przeżył nikt. Była to ponura ofiara poniesiona na
dalekich wodach.
Kilka dni później "Raider C"*, który zniszczył do tej pory 20
jednostek, w sumie 140 tysięcy ton, został złapany i zatopiony
na południowym Atlantyku przez krążownik Dorsetshire. Stra-
ty zadane przez korsarskie okręty niemieckie przedstawiają się
następująco:
Rok statki zatopione tonaż brutto

1940 54 366644
1941 44 226527
1942 30 194625
1943 6 49482
Mieliśmy przeto niezaprzeczalne powody do zadowolenia -
nawet w 1941 r. - w związku z wynikami wojny oceanicznej
wydanej naszej marynarce handlowej. W listopadzie 1941 r. na-
sze straty poniesione z powodu działań U-bootów zmniejszyły
się do najniższej liczby od maja 1940 r. Pomimo wszystkich
przechwałek Hitlera, zwiększenia liczby U-bootów oraz siły
lotnictwa, a także pomimo rosnącej liczby naszych konwojów
na morzach straty Brytyjczyków oraz sprzymierzonych
w 1941 r. były niewiele większe niż w 1940 r. Oczywiście po
obu stronach znajdowało się teraz więcej celów, lecz liczba U-
bootów zatopionych przez nas (w tym okrętów włoskich)
wzrosła z 42 w 1940 r. do 53 w 1941 r. Tabela zamieszczona na
końcu tego rozdziału zasługuje na dokładne przeanalizowanie.
* Właściwie Atlantis.
.. - ..
Tak więc w przededniu wielkiej zmiany w ogólnej sytuacji
wojennej udało nam się znacznie wzmocnić nasz potencjał mi-
litarny, a siła nasza nieustannie rosła w miarę rozwiązywania
kolejnych problemów. Czuliśmy się dostatecznie silni, by obro-
nić naszą Wyspę, a także by równocześnie wysyłać jak najwię
kszą liczbę żołnierzy za granicę. Martwiliśmy się o przyszłość,
lecz mimo wszystko radziliśmy sobie. Inwazja nas nie przera-
żała, a nasze kluczowe linie komunikacyjne przez oceany rosły,
były coraz bezpieczniejsze i coraz liczniejsze. Z każdym mie-
siącem lepiej kontrolowaliśmy dojścia do naszej Wyspy. Dła
wiąca pętla Luftwaffe i U-bootów została rozerwana, a nie-
przyjaciel odpędzony daleko od naszych brzegów. Żywność,
amunicja i dostawy napływały coraz szerszym strumieniem.
Produkcja w fabrykach rosła. Morze Śródziemne, Pustynia
i Bliski Wschód były w dalszym ciągu zagrożone, lecz w tych
ostatnich dniach listopada mieliśmy powody do zadowolenia
z dotychczasowego przebiegu wojny.
STRATY (BRT) STATKÓW HANDLOWYCH BRYTYJSKICH, ALIANCKICH I NEUTRALNYCH
ORAZ JEDNOSTEK RYBACKICH W WYNIKU DZIAŁAŃ WROGA
(LICZBA STATKÓW PODANA W NAWIASACH)
Poprawione w maju 1949 roku
JEDNOSTKI INNE
OKRES U-BOOTY MINY POWIERZ- SAMOLOTY NIEZNANE OGÓŁEM
CHNIOWE PRZYCZYNY
od 3 września do
423769 (116) 262697 (79) 61 337 (15) 2949 (lO) 7253 (4) 758005 (224)
31 grudnia 1939
1940 2186 158 (471) 509 889 (201) 511615 (94) 580074 (192) 202 806 (100) 3990542 (1058)
1941 2162168 (429) 229 838 (108) 495077 (113) 970481 (324) 332717 (167) 4190 281 (ll~
ROZDZIAŁ XXVIII
BLIŻSZE KONTAKTY Z ROSJĄ

Jesień i zima 1941
Stosunki angielsko-sowieckie - Brak jednomyślności w kwestiach mili-

tarnych - Nasze próby udzielenia wsparcia na Kaukazie - Problem wy-
powiedzenia wojny Finlandii, Rumunii i Węgrom - Mój telegram do
Stalina z 4 listopada - Jego odpowiedź, 8 listopada - R6zmowy pana
Edena z sowieckim ambasadorem, 20 listopada - Proponuję wysłanie pa-
na Edena do Moskwy - Stalin wyraża zgodę - Z niechęcią patrzę na
perspektywę zerwania z Finlandią, Rumuniq i Węgrami - Mój apel do
feldmarszałka Mannerheima - Misja pana Edena do Moslavy - Moja
dyrektywa z 5 grudnia - Pierwsza klęska niemieckiego Blitzkriegu.
naszych stosunkach ze Związkiem Sowieckim do-
W minowały obecnie dwie sprawy. Pierwszą stanowił

niezadowalający stan naszych konsultacji w kwe-
stiach militarnych, natomiast druga dotyczyła żądań Rosjan,
byśmy zerwali stosunki z satelitami państw Osi - Finlandią,
Węgrami i Rumunią. Jak wiemy, w sprawie pierwszej nie po-
czyniono większych postępów podczas niedawnych spotkań
w Moskwie. 1 listopada wysłałem następujące pismo do mini-
stra spraw zagranicznych:
Premier do ministra spraw zagranicznych 1 listopada 1941
Nie zdawałem sobie sprawy, że przyjęliśmy zasadę nieprowadzenia
konsultacji w kwestiach militarnych. O ile mnie pamięć nie myli, to
stwierdziliśmy stanowczo, że konsultacje na tematy militarne będą
prowadzone. Wysłałem przecież do lorda Beaverbrooka dokumenty
koncentrujące się całkowicie na sytuacji militarnej. Generał Ismay
został wysłany do Rosji, aby rozpocząć dyskusje na tematy militarne.
Choć nie ma to w sumie znaczenia, ponieważ obecnie i tak nie można
uczynić żadnego poważniejszego kroku. Posługując się faktami oraz
B LIŻSZE KONTAKTY Z ROS] Ą 147
danymi mógł wyjaśnić, że sugestia wysłania ,,25 lub 30 dywizji" na

front rosyjski była nierozsądną i fizycznie niemożliwą do zrealizowa-
nia. Mógł też wyjaśnić, że wysłanie nawet 2 lub 3 dywizji zablokowa-
łoby najważniejsze dla rosyjskich dostaw linie komunikacyjne. Jed-
nocześnie zaś nie rozutniem, dlaczego do rozmów takich nie doszło
podczas konferencji. Nie ma wątpliwości przecież, że lord Beaver-
brook i Stalin poruszali tam kwestie militarne.
Generał Wavell udał się do Tbilisi, lecz nie znalazł tam nikogo
upoważnionego do przeprowadzenia poważnych rozmów. Włada on
biegle językiem rosyjskim i niewykluczone, że powinien wybrać się
w podróż do Moskwy. Przez kilka najbliższych miesięcy możemy się
przedostać jedynie przez południowe skrzydło.
W każdym razie proszę, abyś wszystko wyjaśnił.
PS. Powinieneś przeczytać telegram Wavella, z którego wynika, że
nawet dwie dywizje na północ od Tabriz kompletnie zablokują kolej
transperską.
Sądziłem, że gdyby tylko udało się wprawić w ruch całą ma-

chinę konsultacji militarnych, dałoby się w sensowny sposób
przedyskutować problem wspólnych działań, co umożliwiłoby
uniknięcie wszelkich nieporozumień. Z poniższego telegramu
jasno wynika, że sytuacji naszej nie można było uznać za zado-
walającą.

dla Komitetu Szefów Sztabu 5 listopada 1941
1. Nie wiemy kiedy Niemcy przybędą na Kaukaz, ani też ile czasu
upłynie, zanim dotrą do masywu górskiego. Nie wiemy, co zrobią
Rosjanie, jakich oddziałów użyją, ani też jak długo wytrzymają. Jest
jednak pewnym, że jeżeli Niemcy będą się szybko posuwać, to ani 50,
ani 18 dywizja brytyjska nie znajdą się na miejscu w odpowiednim
czasie. Powstrzymuje je zwłoka w operacji "Crusader" i obecnie ni-
czego nie można przewidzieć. Nie wierzę, że uda się zapobiec zajęciu
pól naftowych w Baku przez Niemców, jak również nie wierzę, że
Rosjanie skutecznie zniszczą te pola. Rosjanie nic nie chcą nam mó-
wić i niezwykle podejrzliwie traktują wszelkie pytania w tej sprawie.
2. Jedyne co możemy w tej chwili zrobić, to umieścić 4 do 5 dywi-
zjonów ciężkich bombowców w północnej Persji, aby pomóc Rosja-
nom w obronie Kaukazu, jeżeli to będzie możliwe, a w najgorszym
razie, by skutecznie zbombardować pola naftowe w Baku. Dywizjony
te będą, oczywiście, potrzebowały ochrony w postaci myśliwców.
Jednakże dopóki nie ocenimy skutków operacji "Crusader", nie może
być mowy o wysłaniu żadnych bombowców czy myśliwców. Należy

jednak przygotować plan oparty na dużych przerzutach powietrznych
z Libii do Persji, który na czas jak najdłuższy uniemożliwiłby nie-
przyjacielowi zajęcie pól naftowych. Proszę postarać się to załatwić
w ciągu najbliższego tygodnia, by było wiadomo, co jeszcze trzeba
zrobić. Trudno powiedzieć jak długo jeszcze Rosjanie będą panować
nad Morzem Czarnym, lecz biorąc pod uwagę siły pozostające do ich
dyspozycji, jego utrata byłaby rzeczą niewybaczalną .
..• .. ..
Sprawa zerwania z Finlandią została po raz pierwszy poru-
szona przez pana Majskiego podczas naszej rozmo}Vy 4 wrześ
nia.
Wiedzieliśmy, że dla Rosji jest to bardzo ważne. Finowie wy-
korzystali moment niemieckiego ataku na Rosję, by wznowić
działania na froncie karelskim w lipcu 1941 r. Pragnęli odzy-
skać terytoria utracone w ubiegłym roku na mocy traktatu mo-
skiewskiego. Ich działania wojskowe jesienią 1941 r. zagrażały
nie tylko Leningradowi, lecz także liniom zaopatrzeniowym
z Murmańska i Archangielska dla frontu rosyjsko-niemieckie-
go. JilI cid sierpnia zarówno rząd amerykański, jak i nasz
ostrzegały Finów przed możliwymi konsekwencjami istniejącej
sytuacji. Finowie z kolei twierdzili, że sporna prowincja
wschodniej Karelii jest im niezbędna jako zabezpieczenie przed
Związkiem Sowieckim, a ostatnie dwa lata potwierdzały ich ar-
gumenty. Lecz teraz, gdy Rosja została wciągnięta w śmiertelne
zmagania z Niemcami, alianci nie mogli pozwolić, by Finowie,
satelici hitlerowskich Niemiec, odcinali główne północne linie
komunikacyjne Rosji z Zachodem.
Rumunia znajdowała się w podobnej sytuacji co Finlandia.
W 1940 Rosjanie zajęli rumuńską prowincję w Besarabii, zy-
skując w ten sposób kontrolę nad ujściem Dunaju. Teraz wojska
rumuńskie pod dowództwem marszałka Antonescu i w ścisłej
współpracy z Niemcami nie tylko ponownie opanowały Besa-
rabię, lecz także wbiły się głęboko w czarnomorskie prowincje
Rosji, robiąc to samo co Finowie we wschodniej Karelii. Rów-
nież Węgrzy, siedząc okrakiem na liniach komunikacyjnych ze
BLIŻSZE KONTAKTY Z ROSJĄ 149
środkowej i południowo-wschodniej Europy, bezpośrednio po-

magali hitlerowskim Niemcom.
Jednak nie uważałem, że wypowiedzenie wojny stanowić bę
dzie skuteczne remedium. W dalszym ciągu bowiem istniała
szansa, że pod naciskiem naszym i amerykańskim Finlandia
zgodzi się na rozsądne warunki pokojowe. W wypadku Rumu-
nii wszystko wskazywało na to, że reżim Antonescu nie utrzy-
ma się długo. W związku z tym postanowiłem zwrócić się do
marszałka Stalina zarówno w kwestii współpracy militarnej,
jak też uniknięcia wypowiedzenia wojny tym trzem państwom
satelickim Osi.
Premier do premiera Stalina 4 listopada 1941

l. Aby wyjaśnić wszystkie sprawy, jestem gotów wysłać generała
Wavella, naczelnego dowódcę w Indiach, Persji i Iraku, aby spotkał
się z Panem w Moskwie, Kujbyszewie, Tbilisi lub gdziekolwiek in-
dziej. Oprócz tego razem z nim przybędzie generał Paget, nasz nowy
naczelny dowódca na Dalekim Wschodzie. Generał Paget jest dokład
nie we wszystkim zorientowany i będzie w stanie przekazać Panu
opinie wyrażane przez najwyższe dowództwo. Oficerowie ci poinfor-
mują Pana o naszym stanowisku oraz o tym, co jest możliwe i co
uważamy za rozsądne. Mogą oni przybyć do Pana w ciągu dwóch
tygodni. Czy zechce Pan ich przyjąć?
2. W naszym piśmie z 6 września poinformowaliśmy Pana, że je-
steśmy skłonni wypowiedzieć wojnę Finlandii. Proszę jednak rozwa-
żyć, czy słuszne jest wypowiadanie przez nas wojny właśnie w tej
chwili Finlandii, Rumunii i Węgrom? Jest to przecież czysta formal-
ność, ponieważ wprowadzona przez nas blokada od dawna już działa
na ich niekorzyść. Osobiście jestem przeciwny takiemu krokowi, po-
nieważ po pierwsze, Finlandia ma wielu przyjaciół w Stanach :qed-
noczonych, a z tym należy się liczyć. Po drugie, w Rumunii i na Wę
grzech znajduje się wielu naszych przyjaciół; zostali oni pokonani
przez Hitlera i użyci jako narzędzie, lecz jeżeli los przestanie sprzyjać
temu łajdakowi, z pewnością zwrócą się w naszą stronę. Wypowie-
dzenie wojny przez Wielką Brytanię całkowicie ich zmrozi, wywołu
jąc ponadto wrażenie, jakoby Hitler stał na czele olbrzymiej europej-
skiej koalicji skierowanej przeciwko nam. Wszystkie nasze dominia,
z wyjątkiem Australii, patrzą z niechęcią na takie posunięcie. Nie-
mniej jednak, jeśli uważa Pan, że jest to rzeczą absolutnie konieczną,
przedstawię tę sprawę ponownie Gabinetowi Wojennemu.
3. Mam nadzieję, że nasze dostawy są odtransportowywane z Ar-

changielska z największą szybkością. Obecnie zaczyna być możliwy
przeciek przez Persję. W obu wypadkach zrobimy co w naszej mocy.
Proszę zapewnić naszym technikom podróżującym wraz z czołgami
i samolotami możność przekazania tej broni Waszym ludziom w jak
najlepszym stanie. Nasza misja w Kujbyszewie straciła kontrolę nad
tymi sprawami. Pragniemy jedynie pomocy. Wysyłanie tej broni nara-
ża nas na ogromne niebezpieczeństwo i chcielibyśmy, abyście mogli
ją w pełni wykorzystać. W tej sprawie potrzebny jest Pański rozkaz.
4. Nie mogę poinformować Pana o naszych najbliższych planach
dokładniej, niż Pan poinformował nas o swoich, lecz mogę jedynie
zapewnić, że nie zamierzamy próżnować.
5. W celu uciszenia Japończyków wysyłamy na O<;ean Indyjski
nasz naj nowszy pancernik Prince ofWales, który jest w stanie dościg
nąć i zatopić każdy japoński okręt, jak również planujemy utworzenie
tam potężnej eskadry morskiej. Namawiam prezydenta Roosevelta na
zwiększenie nacisku na Japończyków i utrzymywanie ich w ryzach,
tak by droga do Władywostoku nie była blokowana.
6. Nie będę tracił czasu na pochwały i wyrazy uznania, ponieważ
wie Pan od Beaverbrooka i Harrimana, co sądzę o Waszej bohater-
skiej walce.
7. Oczekuję na wiadomość po otrzymaniu przez Pana tego telegra-
mu.
11 listopada otrzymałem od pana Majskiego chłodną i wy-

krętną odpowiedź Stalina na mój telegram.
Pan Stalin do Premiera 8 listopada 1941
Pański telegram otrzymałem 7 listopada.
1. W zupełności zgadzam się z Panem, iż stosunkom pomiędzy
ZSRR a Wielką Brytanią brak wyrazistości. Dwie są tego przyczyny:
a) nie ma zrozumienia pomiędzy obydwoma krajami na temat ce-
lów wojny oraz powojennej organizacji na rzecz pokoju;
b) brak zrozumienia pomiędzy ZSRR a Wielką Brytanią w kwestii
współpracy militarnej w Europie przeciwko Hitlerowi.
Dopóki nie będzie całkowitej zgody w tych dwóch kwestiach, do-
póty nie zapanuje jasność w stosunkach między naszymi krajami. Po-
wiem więcej: dopóki trwać będzie obecna sytuacja, nie może być
mowy o wzajemnym zaufaniu. Oczywiście, zgoda w kwestii dostaw
militarnych dla ZSRR jest rzeczą niezwykle istotną, lecz nie rozwią
zuje ani nie wyczerpuje problemów stosunków pomiędzy naszymi
krajami. Jeżeli wspomniani przez Pana generałowie Wavell i Paget
przybywają do Moskwy w celu osiągnięcia porozumienia w wyżej

wymienionych sprawach, to przyjmę ich z otwartymi ramionami. Je-
żeli natomiast misja ich ma się ograniczyć do przekazania pewnych
informacji oraz przedyskutowania spraw drugorzędnych, nie widzę
sensu w marnowaniu ich czasu. W takim razie byłoby mi niezwykle
trudno znaleźć czas na jakiekolwiek rozmowy.
2. Uważam, że wytworzyła się nieznośna sytuacja w kwestii wypo-
wiedzenia wojny Finlandii, Rumunii i Węgrom przez Wielką Bryta-
nię. Rząd radziecki poruszył tę sprawę, korzystając z tajnych kanałów
dyplomatycznych. Tymczasem całkiem dla nas nieoczekiwanie prob-
lem ten - którego początkiem była prośba rządu radzieckiego do rzą
du brytyjskiego, a końcem rozważenie tej kwestii przez rząd USA-
staje się nagle sprawą publiczną. Teraz dyskutuje nad nim prasa - tak
przyjazna, jak i nieprzyjacielska. A co najważniejsze, rząd brytyjski
informuje nas o negatywnym nastawieniu do naszej prośby. Dlaczego
tak się dzieje? Czy aby zaprezentować brak jedności pomiędzy ZSRR
a Wielką Brytanią?
3. Pragnę Pana uspokoić, że przedsięwzięliśmy wszelkie niezbędne
środki, aby bezzwłocznie przesyłać w odpowiednie miejsca transpo-
rty broni przychodzące z Wielkiej Brytanii do Archangielska. To sa-
mo. będzie się działo na szlaku przez Persję. W tym momencie chciał
bym zwrócić Pańską uwagę na fakt, być może, drugorzędny. Otóż
czołgi, samoloty i artyleria przychodzą nieodpowiednio zapakowane,
czasami części tego samego pojazdu znajdują się na różnych statkach,
a samoloty nieodpowiednio zabezpieczone, dochodzą do nas w stanie
uszkodzonym.
.. - ..
Nawet Stalin zdał sobie po pewnym czasie sprawę, że posu-
nął się trochęza daleko w swoim piśmie, na które zresztą nie
raczyłem odpowiedzieć. Ta cisza była bardzo wymowna. 20
listopada ambasador sowiecki w Londynie zgłosił się do pana
Edena w Foreign Office. Oto treść tej rozmowy przesłana tele-
graficznie do sir Stafforda Crippsa, przebywającego wówczas
w Kujbyszewie:
Ambasador sowiecki chciał zobaczyć się ze mną tego popołudnia
z powodu instrukcji otrzymanych od pana Stalina, który pragnął
stwierdzić, że wysyłając Premierowi ostatnie pismo, miał jedynie na
myśli sprawy praktyczne. Oczywiście, pan Stalin nie zamierzał obra-
zić członków rządu, a tym bardziej Pana Premiera.
Pan Stalin jest niezwykle zajęty sprawami na froncie i nie ma czasu,

aby myśleć o czymkolwiek innym. Ambasador poruszył istotne pro-
blemy dotyczące współpracy militarnej w Europie skierowanej prze-
ciwko Hitlerowi oraz sprawę powojennej organizacji na rzecz pokoju.
Sprawy te są tak ważne, że nie mogą ich komplikować jakiekolwiek
osobiste nieporozumienia czy urazy. Pan Stalin przezwyciężył także
pewne osobiste animozje, jeżeli chodzi o przyjętą przez niego linię
postępowania, ponieważ sprawa fińska napawa bólem tak jego same-
go, jak i cały Związek Radziecki. "Moja ojczyzna - powiedział pan
Stalin - znalazła się w upokarzającej sytuacji. Nasza prośba· została
przekazana w tajemnicy. Następnie całej sprawie nadano rozgłos, po-
dając równocześnie, że rząd Jego Królewskiej Mości nie uważa za
możliwe spełnienia radzieckiej prośby. Było to niezwykle upokarza-
jące dla mojego kraju i miało zły wpływ na umysły naszych obywate-
li." Pan Stalin również odczuł to niezwykle boleśnie, lecz mimo to
nadal pragnie zrealizowania tylko dwóch celów: osiągnięcia porozu-
mienia w sprawie wspólnych działań militarnych przeciwko Hitlero-
wi w Europie oraz powojennej organizacji na rzecz pokoju.
Z odpowiedzi Stalina można było jasno wywnioskować, że

przy obecnym stanie ducha przywódców sowieckich czysto mi-
litarne rozmowy nie przyniosą żadnych rezultatów. Nieomal
histeryczna nuta w kwestii Finlandii świadczyła o głębokim
nieporozumieniu pomiędzy naszymi krajami. Uczyniłem
w związku z tym następny krok, aby poprawić wzajemne sto-
sunki, proponując wysłanie z misją do Moskwy pana Edena.
W tym duchu zatelegrafowałem do pana Stalina 21 listopada:
1. Dziękuję za wiadomość od Pana. Na samym początku wojny
rozpocząłem osobistą korespondencję z prezydentem Rooseveltem,
która pozwoliła na nawiązanie wzajemnego porozumienia, co w zna-
cznym stopniu ułatwiło późniejsze załatwianie wszystkich ważnych
spraw. Niezmiernie pragnę, by coś takiego i nam się udało.
2. Finlandia. Gdy wysyłałem Panu telegram 4 września, byłem go-
tów poradzić Gabinetowi, aby wypowiedział wojnę Finlandii. Jednak
w wyniku otrzymanych później informacji doszedłem do wniosku, że
korzystniej będzie skłonić Finów do powstrzymania się od walki, niż
wypowiadając wojnę wsadzić ich do jednego worka wraz z państwa
mi Osi, co sprawi, że będą walczyć aż do końca. Jednakże, jeżeli nie
powstrzymają się w ciągu najbliższych dwóch tygodni, a Pan nadal
będzie nalegał na wypowiedzenie im wojny, z pewnością tak uczyni-
my. Zgadzam się z Panem, iż nadanie tej sprawie rozgłosu było du-
żym błędem. Nie jesteśmy jednak za to odpowiedzialni.
3. Jeżeli - na co liczymy - nasza ofensywa w Libii zakończy się
zniszczeniem znajdującej się tam armii niemiecko-włoskiej, będzie
można spojrzeć na całość wojny z szerszej niż dotychczas perspektywy.
4. W tym celu pragniemy wysłać ministra spraw zagranicznych pa-
na Edena, którego Pan już poznał, przez Morze Śródziemne do Mosk-
wy na spotkanie z Panem. Towarzyszyć mu będą najlepsi eksperci
wojskowi i będzie on w stanie przedyskutować z Panem każdy prob-
lem dotyczący działań wojennych, a w tym nie tylko kwestię wysłania
wojsk na Kaukaz, lecz także na linię walki Pańskich oddziałów na
południu. Nasze linie komunikacyjne nie pozwalają na wysłanie wiel-
kiej liczby oddziałów i będzie musiał Pan dokonać wyboru pomiędzy
oddziałami a dostawami przez Persję.
5. Pragnie Pan również przedyskutować sprawę powojennych dzia-
łań na rzecz pokoju. Chcemy walczyć w koalicji z Wami, konsultując
nieustannie wszelkie nasze posunięcia, a gdy wreszcie wojnę tę wy-
gramy, w co niezachwianie wierzę, Związek Radziecki, Wielka Bry-
tania i Stany Zjednoczone zasiądą jako zwycięzcy przy wspólnym
stole jako trzej główni partnerzy, którzy przyczynią się do zniszczenia
nazizmu. Naturalnie, pierwszym celem będzie dopilnowanie, by Nie-
mcy, a zwłaszcza Prusy, nie były w stanie napaść na nas po raz trzeci.
Fakt, że Rosja jest państwem komunistycznym, a Wielka Brytania
i Stany Zjednoczone nimi nie są, bynajmniej nie musi stanowić prze-
szkody w uczciwym zabezpieczeniu naszych wspólnych interesów.
Minister spraw zagranicznych przedyskutuje z Panem cały ten prob-
lem.
6. Niewykluczone, że Wasza obrona Moskwy i Leningradu oraz
wspaniały opór wobec najeźdźcy na całej długości frontu wpłyną na
załamanie się wewnętrznej struktury nazistowskiego reżimu. Nie mo-
żemy liczyć tylko na pomyślność losu, lecz musimy uderzać na wroga
z całą naszą siłą.
Pan Stalin odpowiedział dwa dni później w tonie o wiele spo-

kojniejszym:
23 listopada 1941
1. Dziękuję za Pańskie pismo. Z radością witam Pańskie pragnienie
współpracy opartej na przyjaźni i zaufaniu. Myślę, że przyczyni się to
w dużym stopniu do sukcesu naszej wspólnej sprawy.
2. W sprawie Finlandii ZSRR nigdy nie proponował nic innego -
a przynajmniej za pierwszym razem - jak tylko zaprzestanie operacji
militarnych oraz de facto wycofanie się Finlandii z wojny. Gdyby

jednak Finlandia nie zgodziła się na te warunki, wówczas uważam, że
wypowiedzenie wojny przez Wielką Brytanię będzie krokiem konie-
cznym i jak najbardziej rozsądnym. W przeciwnym razie powstanie
wrażenie, iż nie ma między naszymi krajami jedności w kwestii zwal-
czania Hitlera i jego popleczników, i że ci poplecznicy mogą postępo
wać bezkarnie. Co się tyczy Rumunii i Węgier, to można jeszcze tro-
chę poczekać. .
3. Jak najbardziej popieram propozycję wizyty w ZSRR ministra
spraw zagranicznych pana Edena. Myślę, że wspólne dyskusje, jak
również przyjęcie porozumienia dotyczącego wspólnych operacji mi-
litarnych wojsk radzieckich i brytyjskich na naszym froncie oraz
szybka realizacja takiego porozumienia będą miały bardzo dużą war-
tość. Zgadzam się że stwierdzeniem, że przyjęcie planu dotyczącego
powojennych działań na rzecz pokoju powinno się opierać na uniemo-
żliwieniu Niemcom, a przede wszystkim Prusom, ponownego pogwał
cenia pokoju i spowodowania tak ogromnej rzezi wszystkich ludów.
4. Również zgadzam się z Panem, że różnice ustrojowe pomiędzy
ZSRR a Wielką Brytanią i Stanami Zjednoczonymi nie powinny
utrudnić pomyślnego rozwiązania wszystkich istotnych problemów
dotyczących wzajemnego bezpieczeństwa i żywotnych interesów. Je-
żeli byłyby w tej kwestii jakiekolwiek punkty sporne, to sądzę, że da
się to wszystko rozwiązać w drodze rozmów z panem Edenem:
5. Proszę przyjąć gratulacje z powodu pomyślnego rozpoczęcia
brytyjskiej ofensywy w Libii.
6. Nasza walka z wojskami Hitlerajest bardzo ciężka. Jednak mimo
trudności siły nasze będą wciąż rosły. Całą mocą pragniemy odnieść
zwycięstwo nad wrogiem.
.. -...
W związku z prośbami Stalina zdecydowaliśmy się rozpo-
cząć przygotowania do wysłania ultimatum Finlandii, jak rów-
nież RlImunii i Węgrom. Uczyniłem to z ogromną niechęcią, na
co wskazują poniższe depesze:
Przyjmujesz za oczywiste, że 3 grudnia wypowiemy wojnę trzem
państwom [Finlandii, Rumunii i Węgrom]. Nie chcę jednak podejmo-
wać takiej decyzji, dopóki nie będę wiedział, co zrobi Finlandia.
Ponadto 3 grudnia to zbyt wcześnie. Piątego miną dwa tygodnie od
mojego telegramu do Stalina. Dopiero dzisiaj wysyłam telegram do
Mannerheima. W związku z tym musimy mu dać jakiś rozsądny czas

na odpowiedź.
Bynajmniej nie zmieniam poglądu na tę kwestię i cały czas mam
nadzieję, że Finowie się wycofają. Nie zdawałem sobie sprawy, że
krok ten trzeba będzie uczynić w takim momencie.

Finlandia i spółka. Nie chcę być popędzany, jeżeli istnieje szansa
wycofania się Finlandii z tej wojny. Spójrz na mój telegram do Stalina
[z 21 listopada], w którym piszę: ,,Jeżeli nie powstrzymają się w ciągu
najbliższych dwóch tygodni, a Pan nadal będzie nalegał na wypowie-
dzenie im wojny ... " Należy więc postępować w sposób następujący.
Jeżeli do 5 grudnia nie dowiemy się, że Finowie zamierzają się wyco-
fać, albo usłyszymy, że są oporni, wówczas zatelegrafujemy do Stali-
na z zapewnieniem, że "jeżeli w dalszym ciągu nalega", bezzwłocz
nie wypowiemy wojnę. Następnie zrobimy to samo z Rumunią i Wę
grami, również starając się mieć na względzie jego wszystkie
życzenia.
.. - ..
Tymczasem uznałem za stosowne zwrócić się osobiście - za
wiedzą i zgodą rządu sowieckiego - do fińskiego przywódcy
feldmarszałka Mannerheima.
Premier do feldmarszałka Mannerheima 29 listopada 1941

Niezwykle martwi mnie fakt, że w ciągu najbliższych kilku dni,
powodowani lojalnością wobec naszego sojusznika, Rosji, będziemy
zmuszeni wypowiedzieć wojnę Finlandii. Gdy to się stanie, rozpo-
czniemy w razie możliwości działania wojenne. Bez wątpienia Pań
skie oddziały posunęły się dostatecznie daleko, by zapewnić bezpie-
czeństwo Pańskiemu krajowi, i mogłyby się teraz zatrzymać i zaprze-
stać walki. Nie sądzę, by były tu konieczne jakieś publiczne
deklaracje, wystarczy jedynie zaprzestanie działań militarnych, co
w zupełności usprawiedliwia surowa zima, oraz de facto wycofanie
się z wojny. Chciałbym przekonać Waszą Ekscelencję, że zamierza-
my pokonać nazistów. Jestem tego bardziej pewien niż w roku 1917
czy 1918. Byłoby to niezwykle bolesne, gdyby Finlandia znalazła się
w tym samym położeniu co pokonani naziści. Wspomnienia naszych
przyjaznych rozmów i korespondencji na temat tamtej wojny skłania
ją mnie do wysłania tego prywatnego i osobistego listu, aby mógł Pan
rozważyć całą sytuację, zanim będzie za późno.
2 grudnia otrzymałem odpowiedź od feldmarszałka Manner-

heima.
Feldmarszałek Mannerheim
do premiera Churchilla 2 grudnia 1941
Przez posła amerykańskiego w Helsinkach miałem wczoraj za-
szczyt otrzymać Pański list z 29 listopada 1941 i chciałbym zań ser-
decznie podziękować. Sądzę, iż zdaje Pan sobie sprawę, że niemożli
wością jest zaprzestanie trwających obecnie działań militarnych, do-
póki moje oddziały nie staną na pozycjach, które w moim
przekonaniu zagwarantują nam wymagane bezpieczeństwo. Wielce
ubolewam, iż działania te, których jedynym celem jest zabezpiecze-
nie Finlandii, sprowadzą na nią konflikt z Wielką Bry,tanią i z żalem
przyjmę Pańską decyzję o wypowiedzeniu wojny. Bardzo to miło
z Pańskiej strony, że zdecydował się Pan wysłać mi osobistą depeszę
w tych trudnych dniach i w pełni doceniam ten gest.
Z odpowiedzi tej jasno wynikało, że Finlandia nie zamierza

wycofać swoich oddziałów na granice z roku 1939. Rząd bry-
tyjski rozpoczął więc przygotowania do wypowiedzenia wojny.
Podobne kroki przedsięwzięto w stosunku do Rumunii i Węgier.
.. - ..
W takich to okolicznościach przygotowywana była misja pa-
na Edena, z którą miał udać się do Moskwy. Towarzyszyć mu
miał generał Nye, zastępca szefa sztabu imperialnego. Podczas
rozmów w Moskwie mieli dókonać ogólnego przeglądu całej
sytuacji wojennej oraz przedyskutować jej poszczególne aspe-
kty. Równocześnie w miarę możliwości sprawa koalicji miała
być przedstawiona na piśmie, w formie oficjalnego traktatu.
5 grudnia sporządziłem ogólną dyrektywę dla ministra spraw
zagranicznych, dokonując przeglądu poszczególnych aspektów
sytuacji militarnej z naszego punktu widzenia. Bitwa na Pustyni
była właśnie w toku.
5 grudnia 1941
1. Przedłużająca się wojna w Libii, pochłaniająca tyle zasobów
państw Osi, prawdopodobnie zmusi nas do użycia zarówno 50 jak i 18
dywizji pancernej, które - jak sądziliśmy - mogłyby być użyte do
obrony Kaukazu lub w działaniach na froncie rosyjskim. Tak więc
BLItSZE KONTAKTY Z ROSJĄ 157
wykorzystanie ich w najbliższej przyszłości jest wykluczone. Najle-

pszą formą pomocy, jakiej możemy udzielić (oprócz dostaw), będzie
wysłanie znacznych sił powietrznych, powiedzmy 10 dywizjonów, na
południowe skrzydło armii rosyjskich, gdzie między innymi mogą
one pomóc w obronie rosyjskich baz morskich na Morzu Czarnym.
Dywizjony te zostaną wycofane z Libii w momencie osiągnięcia pier-
wszego sukcesu. Wysłanie personelu naziemnego i zapasów nie za-
blokuje linii komunikacyjnych przez Persję, tak jak to by się stało
w razie wysłania dywizji piechoty. Dowództwo na Bliskim Wscho-
dzie otrzymało rozkazy zaplanowania tych posunięć.
2. Coraz ważniejsze staje się nastawienie Turcji, zarówno wobec
Rosji jak i Wielkiej Brytanii. Armia turecka licząca 50 dywizji potrze-
buje odpowiedniego wsparcia powietrznego. Obiecaliśmy Turcji mi-
nimum 4 a maksimum 12 dywizjonów myśliwskich w razie jej zaata-
kowania. Wówczas bylibyśmy zmuszeni do wycofania części dywi-
zjonów, które miały być wysłane do Rosji. W rozmowach między
sztabami brytyjskim i rosyjskim powinno się ustalić najlepsze wyko-
rzystanie naszych samolotów na obydwu brzegach Morza Czarnego
oraz użycie odpowiednich ich typów.
.. - ..
Tymczasem kryzys na froncie rosyjskim został przełamany.
Hitler zdecydował się na jeszcze jeden ogromny wysiłek i 13
listopada wydał rozkazy, by podczas "kampanii jesiennej"
przed końcem tego roku zajęto Moskwę. Planowi temu sprzeci-
wili się Bock i Guderian, którzy zaproponowali, by wojska oko-
pały się na zimę. Jednak Hitler nie dał się przekonać. W drugiej
połowie listopada poczyniono pewien postęp na skrzydłach,
lecz główny atak rozpoczęty 4 grudnia załamał się zupełnie, nie
tylko dzięki zaciętej walce garnizonu oraz mieszkańców mia-
sta, lecz także w wyniku straszliwego zimna, które właśnie na-
deszło. Broń automatyczna przestała działać, silniki czołgów
i samolotów nie chciały zapalać. Nie posiadając odpowiednich
ubrań, żołnierze niemieccy byli na wpół zamarznięci.
Podobnie jak wielki geniusz militarny, który przemierzał te
drogi ponad 100 lat wcześniej, Hitler zrozumiał, co znaczy ro-
syjska zima. Musiał się ugiąć w obliczu bezlitosnych faktów.
Wojska otrzymały rozkaz wycofania się, choć jednocześnie
musiały odpierać ataki rosyjskie. A te były bardzo liczne. Nie-
mcy byli nieustannie spychani, aż 31 grudnia front ustabilizo-

wał się na linii biegnącej na północ i południe w odległości 60
mil od miasta. Na północy Niemcom nie wiodło się lepiej.
Wprawdzie Leningrad został całkowicie odcięty przez wojska
niemieckie od południa, a od północy przez Finów, lecz wszy-
stkie ataki odparto. Jedynie na południu sytuacja wyglądała nie-
co lepiej. Rundstedt dotarł do Rostowa i na skraj Kaukazu. Tam
jednak nieco się przeliczył i został zepchnięty o 40 mil. Nie-
mniej jednak w sumie i tak posunął się naprzód o 500 mil. Prze-
mysłowe rejony Rosji na południu oraz przebogate pola pszeni-
cy na Ukrainie leżały za nim. Teraz należało zniszczyć Rosjan
na Krymie. /
Tak więc podczas sześciomiesięcznej kampanii Niemcy
osiągnęli niezwykłe sukcesy, zadając swojemu przeciwnikowi
straty, jakich nie przeżyłby żaden inny naród. Jednakże trzy
główne cele: Moskwa, Leningrad i dolny Don w dalszym ciągu
znajdowały się w rękach rosyjskich. Kaukaz, Wołga, Archan-
gielsk były jeszcze bardzo daleko. Armia rosyjska, bynajmniej
nie pokonana, walczyła lepiej niż kiedykolwiek, a siły jej miały
wzrosnąć w następnym roku. Rozpoczęła się zima. Nie było
wątpliwości, że wojna potrwa jeszcze długo.
W szystkie narody walczące z nazistami, wielkie i małe, rado-
wały się, widząc pierwszą klęskę niemieckiego Blitzkriegu.
Niebezpieczeństwo inwazji na naszą Wyspę było odsunięte na
tak długo, jak długo Niemcy toczyli na Wschodzie walkę na
śmierć i życie. Trudno było powiedzieć, ile czasu to potrwa.
Ty lko Hitler był pełen optymizmu co do przyszłości. Liczne
kłótnie, jakie zdarzały się jesienią pomiędzy nim a jego genera-
łami, którzy nie byli go w stanie zadowolić, doprowadziły do
usunięcia naczelnego dowódcy Brauchitscha. Rundstedt był na-
stępnym. Odtąd Hitler osobiście objął dowództwo nad wojska-
mi na Wschodzie, ufny w swoje zdolności i liczący na szybki
upadek Rosji w 1942 r.
.. - ..
Nasze rozmowy z Sowietami, które w późniejszych fazach
zdawały się przebiegać całkiem pomyślnie, miały się odbyć tuż
przed rozpoczęciem ofensywy przez generała Auchinlecka. Za-

równo jednak rozmowy, jak i ofensywa zostały przesunięte na
dalszy plan po japońskim ataku na Pearl Harbor 7 grudnia.
Wkrótce zajmiemy się tymi wszystkimi wydarzeniami, których
skutkiem była poważna zmiana układu sił na świecie.
ROZDZIAŁ XXIX
DROGA NAPRZÓD
Plany brytyjskie na jesień 1941 - Nadzieje na ostateczne zwycięstwo

na Pustyni Zachodniej - Jedyna możliwość utworzenia "drugiego
frontu" - Lord Louis Mountbatten zastępuje sir Rogera Keyesa -
Auchinleck domaga się dalszego opóźnienia - Wizyta pana Attlee
w Waszyngtonie - Mój list do Prezydenta z 20 października -
Przedstawienie moich pogądów na temat wojny - Sugestie dla oddzia-
łów amerykańskich w Irlandii Północnej - Dalekosiężne efekty zwy-
cięstwa na Pustyni - Barki desantowe przewożące czołgi nieodzowne
dla desantu w Europie - Mój telegram z 25 października do ministra
stanu na Bliskim Wschodzie - Reakcje naczelnych dowódców na Bli-
skim Wschodzie - Porzucamy plany związane z Sycylią - Moja depe-
sza z 28 października - Niemieckie plany działania w przypadku klę
ski Rosji - Miesiące niemieckiej słabości na Morzu Sródziemnym -
Na scenie pojawiają się U-booty - Przesłanie dla bitwy na Pustyni.
arówno względy taktyczne, jak również osobista
Z sympatia skłaniały mnie do częstej i serdecznej kore-

spondencji z Prezydentem. Co tydzień, a czasem na-
wet codziennie, donosiłem mu o wszystkim, co wiedziałem na
temat naszych myśli i zamiarów oraz sytuacji ogólnej. Bez wąt
pienia wzbudzało to jego sympatię i żywe zainteresowanie. Je-
go odpowiedzi charakteryzowała oczywiście znacznie większa
oszczędność, lecz teraz już znałem jego stanowisko i zamiary.
Kierował krajem otoczonym przez śmiertelnych wrogów. Stał
wysoko na czele wielkiego neutralnego mocarstwa, które chciał
włączyć do walki o wolność. Lecz chwilowo jeszcze nie wie-
dział, jak to uczynić. Tymczasem Anglia musiała opracować
swój własny plan walki; jak walczyć z Hitlerem, aby nasze od-
działy były w stanie znieść niezwykle długie zmagania, jak po-
DROGA NAPRZÓD 161
móc Rosjanom wysyłając im dostawy oraz przede wszystkim:

jak przeżyć?
Niemniej jednak w dalszym ciągu aktualny był plan na resztę
1941 i cały 1942 r., który został w dużej mierze zaakceptowany
przez szefów sztabu. W owym czasie plan ten, rzecz jasna,
opierał się na założeniu, że Stany Zjednoczone nadal nie przy-
stępują do wojny, równocześnie udzielając nam największej po-
mocy, na jaką tylko Kongres wyrazi zgodę. Korespondencja
z Prezydentem uświadomiła mi, że zwraca on szczególną uwa-
gę na sprawy morskie, oraz że ze specjalnym zainteresowaniem
traktuje Francuską Afrykę Północną, w tym Dakar, oraz atlan-
tyckie wybrzeże Hiszpanii i Portugalii - nie tylko z powodów
taktycznych, ale i z przyczyn osobistych. Wszystko to współ
grało z moimi poglądami, a także - i tu chyba się nie mylę - ze
strategią określającą maksimum, na które mogliśmy się zdecy-
dować w pojedynkę, a także zrealizować wraz ze Stanami Zjed-
noczonymi, gdyby przystąpiły do wojny.
Miałem nadzieję, że uda się nam odnieść decydujące zwycię
stwo na Pustyni Zachodniej i zmusić Rommla do odwrotu przez
Libię i Trypolitanię. Gdyby wszystko poszło po naszej myśli,
być może spowodowałoby to odzyskanie od Vichy Tunisu, Al-
gierii i Maroka. Była to jednak tylko płonna nadzieja. Trzyma-
liśmy wszakże w pogotowiu w Zjednoczonym Królestwie jed-
ną dywizję pancerną i trzy dywizje polowe, wraz ze znacznymi
siłami morskimi, aby w dogodnym momencie, korzystając ze
skupienia się Luftwaffe na Rosji, przerzucić je w dowolny
punkt na Morzu Śródziemnym. Gdyby po zajęciu Trypolisu
Francja nie zareagowała, nasze panowanie nad Maltą umożli
wiłoby nam zajęcie Sycylii, co tym samym pozwoliłoby na
stworzenie jedynego "drugiego frontu", jaki był możliwy w Eu-
ropie, dopóki walczyliśmy samotnie. Plan inwazji na Sycylię
został starannie opracowany przez Komitet Szefów Sztabu
i Komitet Planowania. Nazwaliśmy go "Whipcord".
Po pokonaniu Rommla, zniszczeniu jego małej, lecz walecz-
nej armii i zajęciu Trypolisu nie było - jak sądziliśmy - żad
nych przeszkód, by cztery nasze najlepsze dywizje - około 80
tysięcy żołnierzy - mogły zająć Sycylię. Niemieckie siły po-
wietrzne, które zadały nam tyle bolesnych ciosów z sycylij-

skich lotnisk, zostały wysłane do Rosji i na wyspie nie było
żadnych niemieckich oddziałów. Nasza ekspedycja zostałaby,
oczywiście, zauważona w momencie pojawienia się na Morzu
Śródziemnym. Lecz nieprzyjaciel nie mógłby wiedzieć, czy
płyniemy do Francuskiej Afryki Północnej - Bizerty, Algieru,
Oranu - czy na Sycylię lub Sardynię. Jak widać, siły morskie
mają do wyboru różne korzystne możliwości. Lecz jakie inne
możliwości miała samotnie walcząca Wielka Brytania i Impe-
rium Brytyjskie w 1942 r.? Jak mogliśmy wciągnąć Niemców
do walki na większą skalę? Jaki plan mógł nam zapewnić tę
różnorodność wyboru, konieczną podczas niepewftości każdej
wojny? Było to zadanie ponad nasze siły. Mogło nam się nie
udać. W każdym razie nasze najważniejsze linie komunikacyj-
ne przez Atlantyk nie były zagrożone, a my sarni dysponowali-
śmy wystarczającymi środkami do odparcia niemieckiej inwazji.
Nie wystarczy widzieć biegnącej przed nami ścieżki, trzeba
jeszcze umieć nią podążać. Lecz lepiej jest mieć ambitny plan,
niż nie posiadać go wcale. W pierwszej kolejności wszystko
zależało od długo przygotowywanej ofensywy generała Au-
chiniecka na Pustyni Zachodniej. Sytuację należało rozpatry-
wać w związku z nieznanymi niebezpieczeństwami, na jakie
mogliśmy być narażeni w wyniku niemieckiej penetracji obsza-
ru Morza Kaspijskiego lub możliwych ruchów przez Turcję
w
w tym samym kierunku, lub też kierunku Bliskiego Wschodu
- Syrii, Palestyny, Persji i Iraku. Zawsze jednak uważałem taki
rozwój sytuacji za mało prawdopodobny. I jak się okazało, mia-
łem rację. Starając się wprowadzić w życie wszystkie te plany,
miałem cały czas poparcie szefów sztabu oraz moich ministe-
rialnych kolegów z Komitetu Obrony i Gabinetu Wojennego.
Koniec końców, wszystko potoczyło się dokładnie tak, jak to
zostało zaplanowane, choć doszło do tego dopiero w latach
1942 i 1943, w innych i bardziej sprzyjających okolicznościach
niż te, które byliśmy w stanie przewidzieć w październiku
1941 r.
.. - ..
DROGA NAPRZÓD 163
Choć wszystkie te rozważania wpłynęły w pewien sposób na

opinie w naszych tajnych kręgach, byłem przekonany, że nie
należy zaniedbywać przygotowań do planowanej inwazji na
kontynent. W tym czasie sir Roger Keyes ukończył 70 lat. Od-
dał on nieocenione usługi podczas tworzenia oddziałów ko-
mandosów oraz w trakcie budowy sprzętu desantowego. Jego
wysoka ranga jako admirała floty oraz silna osobowość powo-
dowały niejakie tarcia w poszczególnych departamentach i do-
szedłem do wniosku, nie bez żalu, że w publicznym interesie
leży powołanie kogoś nowego i młodszego na to stanowisko.
Lord Louis Mountbatten był jedynie komandorem w marynarce
wojennej, lecz jego osiągnięcia i zdolności predysponowały go
w dużym stopniu na wakujące stanowisko. W owym czasie brał
udział w specjalnej misji do Stanów Zjednoczonych, gdzie zo-
stał przyjęty z wielkim szacunkiem. Odbył kilka rejsów z Flotą
Pacyfiku, a po powrocie do Waszyngtonu prowadził długie roz-
mowy z Prezydentem, podczas których wyjawił mu szczegóły
naszych planów inwazji na kontynent. Prezydent obdarzył go
ogromnym zaufaniem i zaprosił do Białego Domu. Lecz zanim
ta wizyta mogła dojść do skutku, musiałem wezwać go do kra-
ju.
Premier do lorda Louisa Mountbattena 10 października 1941

Chcielibyśmy, by natychmiast wrócił Pan do kraju w związku
z czymś niezwykle interesującym. .
Premier do pana Harry'ego Hopkinsa 10 października 1941

Chcemy, by Mountbatten zjawił się tutaj w bardzo pilnej sprawie.
Proszę zapewnić Prezydenta o rozczarowaniu, które przyniosła z sobą
niemożność skorzystania z tak wielkiego zaszczytu, jakim było za~
proszenie do Białego Domu. Przed wyjazdem lord Mountbatten
chciałby prosić o możliwość audiencji .
.. - ..
Niezwykle rozdrażniło mnie żądanie generała Auchinlecka
dotyczące dwutygodniowego opóźnienia przygotowywanej
ofensywy, związane z koniecznością zapięcia wszystkiego na
ostatni guzik.

Pański telegram potwierdza moje obawy. Pomimo niebezpiecznej
sytuacji data podana przez Pana Komitetowi Obrony została zaakcep-
towana i staraliśmy się ją wmontować w nasze szersze plany. Jak Pan
sobie wyobraża wytłumaczenie Parlamentowi i narodowi, że nasze
armie na Bliskim Wschodzie stoją bezczynnie przez cztery i pół mie-
siąca, podczas gdy Rosja jest rozbijana w pył? Jak do tej pory, stara-
łem się unikać wszelkich publicznych dyskusji na ten temat, lecz spra-
wa może w każdej chwili być wyciągnięta na światło dzienne. Co
gorsza, mijają cenne tygodnie, które możemy odpowiednio wykorzy-
stać. Nie otrzymałem żadnego ostrzeżenia, ani nie przytoczono żad
nych powodów usprawiedliwiających Pańską kolejną zwłokę. Muszę
poinformować w poniedziałek Gabinet Wojenny, ilu dni Pan żąda.
Co więcej, lord tajnej pieczęci wyjeżdża w poniedziałek do USA,
wioząc osobisty list do Prezydenta. W liście tym, który zostanie odda-
ny panu Rooseveltowi do rąk własnych, poinformowałem Prezyden-
ta, że zamierza Pan zaatakować z początkiem listopada. Chciałbym
okazać Prezydentowi duże zaufanie, wywołując tym samym przyja-
zną reakcję. W związku z planem "Whipcord"* proszę go w tym li-
ście o wysłanie 3 lub 4 dywizji amerykańskich do Irlandii Północnej,
jako zabezpieczenie na wypadek wiosennej inwazji. Datę misji lorda
tajnej pieczęci ustalono, biorąc pod uwagę datę podaną przez Pana.
Oczywiście, nie ma problemu, jeżeli w grę wchodzą dwa lub trzy dni.
Jednakże nie jestem w stanie skoordynować wszystkich działań wo-
jennych, jeżeli bez ostrzeżenia wprowadza się drastyczne zmiany do
dawno ustalonych planów. Proszę o szybką odpowiedź.
W końcu - zgodnie z życzeniem generała Auchinlecka - wy-

znaczono datę na 18 listopada.
Domyślając się, co musiał czuć Prezydent, postanowiłem
przedstawić mu moje zapatrywania jeszcze przed rozpoczę
ciem ryzykownej ofensywy Auchinlecka na Pustyni Zachod-
niej. Pan Attlee, ogólnie traktowany jako zastępca premiera,
miał udać się do Waszyngtonu, by wziąć udział w Międzynaro
dowej Konferencji Pracy i przez niego przesłałem Prezydento-
wi poniższy list. Jak się okazało, treści w nim zawarte były
zgodne z przekonaniami Prezydenta.
* Inwazja na Sycylię (przyp.oryg.).

DROGA NAPRZÓD 165
PREMIER DO PREZYDENTA
Część I
Drogi Panie Prezydencie!
1. Jeszcze tej jesieni generał Auchinleck zaatakuje wszystkimi siła
mi niemieckie i włoskie armie stacjonujące w Cyrenajce. * Ma on nie-
zaprzeczalną przewagę nad nieprzyjacielem pod względem artylerii,
samolotów, a przede wszystkim czołgów. Jego zadaniem będzie znisz-
czenie sił pancernych przeciwnika oraz jak naj szybsze zajęcie Bengazi.
2. Jeżeli operacja ta się powiedzie, wówczas możliwym będzie
wprowadzenie w życie kolejnych planów, przewidujących natarcie na
Trypolis.
3. Niewykluczone, że bieg wydarzeń skłoni generała Weyganda do
włączenia się do wojny, lub też że Niemcy zażądają od niego (albo od
Vichy) udostępnienia Francuskiej Afryki Północnej, co może z kolei
zmusić go do przystąpienia do wojny.
4. Aby wyzyskać każdą sposobność, utrzymujemy w gotowości bo-
jowej siły równe jednej pancernej i trzem dywizjom polowym wraz
z niezbędnym transportem morskim. Mogą one wkroczyć przez Ca-
sablankę do Maroka na zaproszenie Francuzów lub pomóc w zebraniu
owoców zwycięstwa w Libii.
5. Aby skutecznie zataić te przygotowania, zaplanowaliśmy poważ
ny desant na wybrzeżu norweskim, jak również posiłki dla Rosjan
w Murmańsku. Wszystko to ma swoje dobre i złe strony.
6. Jest zupełnie prawdopodobnym, że będziemy musieli odesłać
z Wielkiej Brytanii 4 lub nawet 5 dywizji oprócz 18 dywizji, która przy-
płynie do Halifaksu 7 listopada w okrężnej drodze wokół Przylądka do
Suezu. Musimy być przygotowani na to, że po ustabilizowaniu się frontu
rosyjskiego Hitler spróbuje zebrać na Zachodzie około 50 do 60 dywizji
w celu zaatakowania Wysp Brytyjskich. Otrzymaliśmy doniesienia (któ-
re mogą być przesadzone) o budowie 800 jednostek, z których każda jest
w stanie przewieźć przez Morze Północne od 8 do 10 czołgów i wylądo
wać w dowolnym miejscu na wybrzeżu. Oprócz tego doszłyby do tego
jeszcze oddziały spadochronowe i inne przewożone drogą lotniczą na
* Data i kryptonim operacji "Crusader" podane zostały w odrębnym piśmie

(przyp.oryg.).
nieobliczalną skalę. Można by sobie wyobrazić, że plany jego przed-

stawiają się następująco: 1939 - Polska; 1940 - Francja; 1941 - Ro-
sja; 1942-Anglia; 1943 -(?). W każdym razie od marca musimy być
przygotowani na silne uderzenie.
7. Podejmujemy duże ryzyko, przemieszczając w tej sytuacji wspo-
mniane 4 czy 5 dywizji. Jeżeli wszystko potoczy się tak, jak przewiduję
w poprzednich paragrafach tego listu i jeżeli faktycznie zmniejszymy na-
sze siły w kraju do planowanych rozmiarów, wówczas niezwykle korzy-
stnym i zarazem uspokajającym byłoby umieszczenie przez Pana korpu-
su armijnego Stanów Zjednoczonych oraz dywizji pancernej na północy
Irlandii (oczywiście zarówno za zgodą rządu irlandzkiego, jak też rządu
Jego Królewskiej Mości), co umożliwiłoby nam wycofanie trzech dywi-
zji, przeznaczonych obecnie do obrony Wielkiej Brytanii, oprócz oddzia-
łów przebywających na Islandii, właśnie luzowanych.
8. Gdybyśmy tylko wiedzieli, że taki krok z Pańskiej strony jest
możliwym, moglibyśmy ze znacznie większą swobodą działać w wy-
żej nakreślonych ramach. Co więcej, przybycie oddziałów amerykań
skich do Irlandii Północnej wywołałoby duże wrażenie w tym kraju
i pociągnęłoby za sobą konsekwencje, których nie można w tej chwili
przeceniać. Byłby to zarazem czynnik zniechęcający, jeśli chodzi
o niemieckie plany inwazyjne. Mam nadzieję, że przemyśli Pan to
wszystko bardzo dokładnie. Oczywiście, nie proponuję podejmowania
żadnych decyzji, dopóki nie znamy rezultatów nadchodzącej bitwy.
Poświęciwszykilka paragrafów problemom dowództwa oraz

stosunków pomiędzy lotnictwem i marynarką a wojskami lądo
wymi, kontynuowałem:
Część II
13. Posiadane przeze mnie informacje wskazują, że zwycięstwo sił

brytyjskich nad Niemcami w Cyrenajce zmieni cały układ sił w base-
nie Morza Śródziemnego. Doda ono sił Hiszpanii w jej walce o neu-
tralność. Wywrze również głęboki wpływ na zdemoralizowane Wło
chy. A co najistotniejsze, wzmocni Turcję w jej oporze wobec Hitlera.
Nie wymagamy od Turcji, by obecnie włączyła się czynnie do walki,
lecz pragniemy, by twardo i nieugięcie reagowała na wszystkie nie-
mieckie groźby i pochlebstwa. Dopóki Turcja jest niedostępna dla
Niemiec, dopóty ten podługowaty gościniec słabo rozwiniętego tery-
torium stanowić będzie doskonałą ochronę wschodniego skrzydła ar-
mii "Nil". Gdyby Turcja została zmuszona do włączenia się do wojny,
będziemy oczywiście musieli udzielić jej pomocy, którą można by
z powodzeniem wykorzystać gdzie indziej (np. we Francuskiej Afry-
DROGA NAPRZÓD 167
ce Północnej lub na Kaukazie). Obiecujemy Turcji wsparcie w postaci

4 lub 6 dywizji i 20 lub 30 dywizjonów powietrznych oraz wspólnie
przygotowujemy niezbędne lotniska w Anatolii. Lecz Turcy potrze-
bują nade wszystko jednej rzeczy: brytyjskiego zwycięstwa nad Niemca-
mi, które sprawi, że wszystkie obietnice staną się najzupełniej realne.
14. W związku z tym, co przedstawiłem do tej pory, nie będziemy
w stanie w ciągu najbliiszych sześciu miesięcy udzielić jakiejkolwiek
poważniejszej pomocy Rosjanom na Kaukazie oraz w basenie Morza
Kaspijskiego. Jedyne, co możemy zrobić, to zluzować 5 dywizji ro-
syjskich, stłoczonych obecnie w północnej Persji. Obiecałem'Stalino
wi, że jeżeli zostaną one wycofane i użyte do walk w kraju, to nie ucier-
pią na tym żadne interesy rosyjskie, oraz że nie będziemy próbowali
wykorzystać sytuacji w Persji na ich niekorzyść. Persom nie podoba się
obecność Rosjan w ich kraju - ani ich teorie, ani ich zachowanie -
i wybuch niepokojów na tym terenie zmusiłby nas do użycia 3 lub 4
dywizji brytyjsko-hinduskich do utrzymania drożności szlaków
komunikacyjnych od Zatoki Perskiej do Morza Kaspijskiego. Te linie
komunikacyjne, mające kluczowe znaczenie w planach naszej pomo-
cy dla Rosji, zostałyby w dużym stopniu zablokowane z powodu ko-
nieczności dostarczania dodatkowych oddziałów. Starałem się wytłu
maczyć to Rosjanom w sposób jak najbadziej przekonujący.
15. W moim telegramie z 25 lipca 1941, który wysłałem Panu przed
naszym spotkaniem atlantyckim, pisałem o długofalowym projekcie
na rok 1943, przewidującym jednoczesny desant, powiedzmy 15 ty-
sięcy czołgów z setek specjalnie dostosowanych do tego celu statków
oceanicznych, na plażach trzech lub czterech państw, w których sytu-
acja dojrzała do buntu. Nadmieniłem wówczas, iż na tym etapie mo-
żliwym jest wprowadzenie niezbędnych poprawek do programu bu-
dowy statków handlowych, rozpoczętego na tak wielką skalę. Przesy-
łam Panu rysunki przygotowane przez Admiralicję, które ilustrują
proces przygotowania tych jednostek. Jak Pan zauważy, wymaga to
jedynie dodania 50 tysięcy funtów szterlingów do ich kosztu oraz
uwzględnienia odpowiedniej zwłoki. Wydaje mi się, że można by
w ten sposób wyposażyć nie mniej niż 200 jednostek. Czasu mamy
dużo, ponieważ plan ten możemy wprowadzić w życie dopiero
w 1943 r. Lecz sprawą równie ważną jak produkcja czołgów jest mo-
żliwość przetransportowania ich przez oceany i umieszczenia na nie-
ufortyfikowanych plażach wzdłuż ogromnego wybrzeża, którego Hitler
będzie zmuszony bronić. Myślę, że wszystko to mówi samo za siebie.
16. Wysyłam Panu również krótki komentarz na temat użycia arty-
lerii, zarówno polowej jak i przeciwlotniczej. Ma to wpływ na zbliża
jącą się ofensywę, opisaną w części I, jak również na organizację Ho-
me Army w razie spodziewanej inwazji. * Władze zaakceptowały

przedstawione tam zasady i jeżeli uważa je Pan za godne uwagi, pro-
szę pokazać je swoim oficerom.
17. Przesyłam Panu także (jedynie do Pańskiej wiadomości) notatki
na temat obecnej i przyszłej struktury annii brytyjskich i imperial-
nych, które usiłujemy stworzyć do 1942 r.** Oczywiście, liczba stu
dywizji, jak to wyjaśniono, nie oznacza stu standardowych dywizji
polowych. Niektóre z nich stanowią garnizony, a niektóre to ekwiwa-
lent w grupach brygadowych. Jednakowoż stanowi to siłę znacznie
większą od tej, jaką planowaliśmy w momencie wybuchu wojny. Jest
to możliwe dzięki temu, że od czasu Dunkierki nie ponieśliśmy żad
nych aż tak poważnych strat oraz gromadziliśmy amunicję i rezerwy
zamiast przeznaczać je do działań na wielką skalę.
18. Nie wspominam o zagrożeniu japońskim, które ~daje się wzra-
stać w ciągu ostatnich kilku dni, ani o wspaniałej pomocy, jakiej
udziela nam Pan na Atlantyku, ponieważ wyczerpująco omówiliśmy
te sprawy podczas naszego spotkania. W tej chwili wydarzenia mó-
wią same za siebie, zgodnie z naszymi przewidywaniami. Niemniej
jednak w dalszym ciągu myślę, że im bardziej zdecydowane działania
podejmą Stany Zjednoczone w stosunku do Japonii, tym większe są
szanse na utrzymanie pokoju. Jeżeli jednak będzie to niemożliwym
i Stany Zjednoczone będą musiały przystąpić do wojny z Japonią,
wówczas Wielka Brytania wypowie jej wojnę w ciągu godziny. Mam
nadzieję, że do Bożego Narodzenia będziemy mogli dostarczyć zna-
czącą eskadrę bojową dla Oceanu Indyjskiego i Pacyfiku.
19. Chciałbym, żeby Pan wiedział, Panie Prezydencie, jak bardzo
zazdroszczę lordowi tajnej pieczęci, że może udać się do Stanów
Zjednoczonych i odbyć z Panem rpzmowę. Moje miejsce jest tutaj i w
związku z tym pozwoliłem sobie na napisanie tak długiego listu.
Chciałbym Pana prosić o zachowanie w najściślejszej tajemnicy
wszystkich informacji dotyczących planowanych przez nas działań.
W tym celu oddzieliłem pierwszą część listu [zawierającą faktyczną
datę rozpoczęcia ofensywy] od reszty, by po jej przeczytaniu z tym
większą łatwością był ją Pan w stanie powierzyć płomieniom.
Przesyłam najserdeczniejsze pozdrowienia,
Szczery przyjaciel
* Zobacz s. 124 (przyp.oryg.).

** Zobacz s. 131 (przyp.oryg.).
DROGA NAPRZÓD 169
.. - ..
Przedstawiłem te plany także dowódcom naczelnym na Bli-
skim Wschodzie, by mogli zdać sobie sprawę, że "Crusader", tj.
walka, którą właśnie mieli rozpocząć, może nas zaprowadzić na
krętą ścieżkę, a poza tym chciałem podkreślić raz jeszcze nie-
zwykłe znaczenie tej ofensywy. W porównaniu z listem prze-
znaczonym dla Prezydenta pismo to przedstawia inne aspekty
tej samej koncepcji.
Premier do ministra stanu 25 października 1941
1. Nie można liczyć na to, że tej zimy Niemcy będą całkowicie
zaangażowani w walkę z Rosją. Najprawdopodobniej w ciągu naj-
bliższego miesiąca ustali się front w Rosji, może z wyjątkiem połud
nia. Rosja w wyniku poniesionych strat stanie się chwilowo drugo-
rzędną siłą militarną, nawet jeżeli Moskwa i Leningrad zostaną utrzy-
mane. Hitler może w każdej chwili zostawić w Rosji jedną trzecią
swojej armii, nadal dysponując siłami mogącymi zagrozić Wielkiej
Brytanii, może wywrzeć nacisk na Hiszpanię oraz dostarczyć posił
ków, aby uspokoić Włochy, równocześnie nacierając cały czas na
Wschód.
2. Nie można więc przypuszczać, że w przyszłym roku już na wios-
nę sytuacja nasza będzie lepsza. Wprost przeciwnie, jeżeli chodzi
o "Whipcord", to jest to prawdopodobnie sprawa typu "teraz albo
nigdy". Moim zdaniem z nadejściem grudnia stracimy wszelkie szanse.
3. Hitler jest słaby w powietrzu. Brytyjskie siły powietrzne są zna-
cznie silniejsze od niemieckich, a z pomocą amerykańską ich siła bę
dzie w dalszym ciągu wzrastać. Lotnictwo rosyjskie odpowiada
dwóm trzecim niemieckiego, jest dobrze zorganizowane i całkiem
niezłe. Nawet biorąc pod uwagę lotnictwo włoskie, Hitler nie posiada
dostatecznych sił, by wspierać równocześnie wszystkie działania
swoich armii. Niestety, duża część brytyjskich sił powietrznych musi
pozostać w kraju na wypadek inwazji, w związku z czym nie może
być brana pod uwagę.
4. Istotnym jest przeto szukanie okazji do nawiązania kontaktu bo-
jowego z nieprzyjacielem w korzystnych okolicznościach na kilku
obszarach równocześnie. Operacja "Whipcord" spełnia tego typu wa-
runki.
5. Jeżeli do stycznia będziemy w stanie zabezpieczyć następujący
układ lotnisk: Trypolis, Malta, Sycylia i Sardynia i jednocześnie zain-
stalować się na nich, wówczas będziemy mogli przeprowadzić potęż-
ny i decydujący atak na Włochy - słabsze ogniwo Osi - przy użyciu

bombowców, które startowałyby z wyżej wymienionych lotnisk.
Umożliwi to brak lotnisk we Włoszech na północ od Sycylii. Do dzia-
łań na tym teatrze wojennym nieprzyjaciel będzie zmuszony ściągnąć
samoloty biorące normalnie udział w walce z Wielką Brytanią,
w walkach w dolinie Nilu oraz wspierające ofensywę na południo
wym wschodzie.
6. Można także wyciągnąć inne korzyści z faktu brytyjskiego pano-
wania w powietrzu na obszarze Morza Śródziemnego. W związku
z tym, co powiedziano w paragrafie 9., szlak morski od Morza Śród
ziemnego stałby otworem dla silnie chronionych konwojów, co przy-
niosłoby nie tylko duże oszczędności, lecz także stanowiłoby wspar-
cie dla działań na Wschodzie.
7. W rezultacie tych osiągnięć, z dojściem sił brytyjskich do grani-
cy tunezyjskiej włącznie, Weygand mógłby przystąpić do działania,
co byłoby dla nas niezwykle korzystnym.
8. Oczywiście podstawą wszystkiego jest zwycięstwo operacji
"Crusader". Należy z radością powitać poważny uszczerbek sił nie-
przyjaciela, a zwłaszcza sił lotniczych, który spowoduje "Whipcord",
pod warunkiem przeprowadzenia go równolegle z operacją "Acro-
bat" [brytyjski podbój Trypolitanii). Nic nie zapewnia nam większego
bezpieczeństwa oraz nie wprawia przeciwnika w większe pomiesza-
nie niż jednoczesne przeżycie różnorodnych niespodzianek. Dotyczy
to zwłaszcza kilku tygodni, podczas których nieprzyjacie1 ściąga
z Rosji nadwyżki sił lotniczych i przygotowuje je do działań w in-
nych rejonach. Jestem pewien, że zdaje Pan sobie sprawę, iż powolna,
stopniowa ofensywa w Libii zapewnia maksymalny opór i daje czas
na zorganizowanie wszystkiego. Takie postępowanie pozwoliłoby
Niemcom na wysłanie posiłków na Sycylię i ponowne opanowanie
Włoch. Mam nadzieję, że wyczuwa Pan ulotny charakternadarzającej
się okazji i zdaje sobie sprawę, jak krótka chwila dzieli nas od mo-
mentu, kiedy Niemcy, zabezpieczywszy front w Rosji, będą w stanie
rzucić swoje siły na inne obszary. Jest to tylko i wyłączne "kwestia
czasu".
9. Jaka będzie reakcja nieprzyjaciela na naszą próbę utworzenia
strefy przewagi powietrznej w centralnej części basenu Morza Śród
ziemnego? Sprowadzenie poważnych sił powietrznych zajmie mu
trochę czasu w związku z liczbą lotnisk, jakie ma do dyspozycji we
Włoszech. Dlatego będziemy zmuszeni wywrzeć nacisk na Hiszpa-
nię, by zablokowała Cieśninę Gibraltarską. Jesteśmy skłonni wierzyć,
że Hiszpanie sprzeciwią się każdej próbie pogwałcenia suwerenności
ich kraju, w którym Niemcy są powszechnie znienawidzeni. W związku
DROGA NAPRZÓD 171
z tym brytyjskie zwycięstwo w operacji "Crusader" zdecydowanie

wpłynie na nastrój rządu hiszpańskiego. Niewątpliwie Hitler jest
w stanie przebić się przez Hiszpanię, tak samo jak jest w stanie opa-
nować Włochy. Tutaj jednak czynnik odstraszający tkwi w sferze po-
litycznej. Celem Hitlera jest ustanowienie Stanów Zjednoczonych
Europy pod hegemonią Niemiec. Powodzenie tego przedsięwzięcia
uzależnione jest nie tylko od podboju, lecz przede wszystkim od
współpracy wszystkich narodów. Nic bardziej nie zniweczy tych nad-
ziei aniżeli ciąg morderstw i represji, likwidowania zakładników itp.,
co dzieje się na wielką skalę w tak wielu krajach. Tak więc poważnym
błędem byłoby dodanie Hiszpanii i Włoch do liczby krajów podbi-
tych, których tak wiele bez przerwy buntuje się pod panowaniem nie-
mieckim.
1O. Z powyższych przyczyn wysoce pożądane jest ścisłe zsynchro-
nizowanie operacji "Crusader" i "Whipcord". Jednocześnie musimy
sobie zdawać jednak sprawę, że nie możemy skoncentrować się wyłą
cznie na działaniach w Libii. Rosjanie żądają, by siły brytyjskie zajęły
miejsce na rosyjskim lewym skrzydle. Biorąc pod uwagę rosnącą nie-
cierpliwość Brytyjczyków spowodowaną tym, co uznają za naszą bez-
czynność, nie będzie można w nieskończoność ignorować tych żądań.
W związku z tym, jeżeli trzeba będzie porzucić operację "Whipcord" lub
alternatywną akcję we Francuskiej Afryce Północnej na zaproszenie
Francuzów, wówczas należałoby rozpocząć przygotowania do jak
naj szybszego wysłania do Rosji znacznych sił.
11. Wszelkie uwagi i komentarze powinny dotrzeć tutaj nie później
niż w poniedziałekwieczorem, kiedy to odbędzie się spotkanie Komi-
.. -..
tetu Obrony.
.Naczelni dowódcy w Kairze byli odmiennego zdania. Dla

nich podstawą była obrona Delty i Kanału, Basry i Kaukazu.
Nie uważali zajęcia Sycylii ani za rzecz praktyczną, ani też
konieczną. Dla nich najważniejszy był wschód i nawet gdyby
postanowiono wyruszyć na zachód, i gdyby przyniosło to duże
korzyści, to woleliby okupację Bizerty od jakichkolwiek prób
zajęcia Sycylii. Rozumiałem ich tok myślenia i wysuwane ar-
gumenty, które popierał z Indii generał Wavell. W telegramie
z 27 października przedstawili swoje poglądy, biorąc pod uwa-
gę moje argumenty.
W związku z powyższym porzuciłem pomysł ataku na Sycy-

lię ("Whipcord").

dla Komitetu Szefów Sztabu 28 października 1941
1. W związku z ostatnim telegramem z Bliskiego Wschodu oraz
z odrzuceniem przez Ciebie projektu "Whipcord", którego byłeś pier-
wotnie zwolennikiem (w czym Cię poparłem), uważam pomysł ten za
sprawę zakończoną.
2. Niemniej jednak siły odpowiadające dwóm dywizjom i jednej
dywizji pancernej powinny trwać w gotowości, aby wykorzystać
ewentualne powodzenie operacji "Crusader" i ,,Acrobat". Nie ma
podstaw do oczekiwania (chyba że nadzieja może być m;nana za do-
stateczną podstawę), że generał Weygand zaprosi nas do Bizerty lub
Casablanki na skutek naszych zamierzonych działań. Jeżeliby do tego
doszło, to musimy być przygotowani, by móc wyzyskać tak wielkie
szczęście. Dowódcy powinni bezzwłocznie przestudiować całą spra-
wę i uzgodnić ją z naczelnym dowództwem na Bliskim Wschodzie,
a zwłaszcza z admirałem Cunninghamem.
3. Nowa sytuacja może się wytworzyć albo w wyniku wrażenia,
jakie na świadomości Francuzów wywrze ewentualne zwycięstwo
brytyjskie, albo też, czego nie należy wykluczać, w wyniku niemiec-
kich żądań pod adresem Petaina co do możli wości skorzystania z jego
terenu w związku z faktyczną lub prawdopodobną utratą Trypolisu.
4. Operacja ta będzie nosić nazwę "Gymnast".
5. Ważna jest znajomość rozkazów,~które zostaną wydane w celu
takiego przekształcenia operacji "Whipcord" w operację "Gymnast",
aby uniknąć nadwerężenia naszego transportu morskiego. Równie
ważna jest znajomość zadań stojących przed tym transportem.
6. Otrzymałem wiadomości z Ameryki, że nasi przyjaciele są nie-
zwykle zainteresowani pomysłem interwencji amerykańskiej w Ma-
roku i że pułkownik Knox rozmawiał z lordem Halifaxem o oddzia-
łach amerykańskich w sile 150 tysięcy, które miałyby tam wylądo
wać. Musimy więc być gotowi do złożenia podobnej oferty ze strony
brytyjskiej, co może przechylić szalę na naszą korzyść. Oferta powin-
na być przeto niezwykle atrakcyjna. Do Prezydenta zwrócę się w tej
sprawie dopiero wtedy, gdy znane będą wyniki operacji "Crusader".
7. Właśnie otrzymałem od niego list przekazany przez lorda Louisa
Mountbattena, z którego wynika, że jest on żywo zainteresowany
Tangerem. Sprawę tę należałoby zbadać, choć zarazem spowoduje
ona niewątpliwie pewne komplikacje w stosunkach z Hiszpanami
DROGA NAPRZÓD 173
i Francuzami, a błędem byłoby poświęcanie szansy na współpracę

z Francuzami nawet dla takiej sprawy.
Z wyjątkiem porzucenia projektu ataku na Sycylię wszyscy

trzymaliśmy się ściśle tego, co zostało uprzednio ustalone,
w związku z czym nie było trudności z podjęciem jednomyśl
nej decyzji.
dla Komitetu Szefów Sztabu
oraz do szefa sztabu imperialnego 2 listopada 1941
Choć w pełni rozumiemy poglądy generałaWavella, postanowili-
śmy nieodwołalnie przeprowadzić następujący plan operacyjny:
"Crusader", "Acrobat", "Gymnast". Od tej decyzji nie ma odwołania.
Zakładając, że wszystko poszłoby po naszej myśli, nasz plan

przedstawiał się, jak następuje: oczyszczenie Cyrenajki przt:z
rozbicie armii Rommla; ofensywa na Trypolis; wejście do Fran-
cuskiej Afryki Północno-Zachodniej przy pomocy Francuzów
i po ich zaproszeniu, jeżelibyśmy takowe otrzymali. Plan doty-
czący Sycylii uzależniony był od pomyślnego wyniku pier-
wszych dwóch i stanowił alternatywę trzeciego. Jednak były to
tylko spekulacje i nie chciałem w związku z tym kontynuować
dyskusji na tematy strategiczne z naczelnym dowództwem na
Bliskim Wschodzie.
Nie mogłem postąpić inaczej, jak tylko zamilknąć w odpowiedzi na
telegramy generała Auchinlecka dotyczące operacji "Crusader". Nie
można niczego rozstrzygać, póki nie wiemy, jak wszystko się potoczy.
Bitwa stanowi zasłonę, przez którą niemądrze jest zerkać.
a. _ ..
Warto spojrzeć z perspektywy czasu na to, co działo SIę
w umyśle przeciwnika.
W lipcu 1941 r. niemiecki sztab planowania stworzył plan przy-
szłych działań, oznaczony kryptonimem "Orient", który miał za
zadanie obalenie panowania Brytyjczyków na Bliskim Wscho-
dzie. Jego głównym założeniem było przeświadczenie, że wojna
rosyjska skończy się już jesienią. Gdyby tak się stało - bardzo
duże "gdyby" - wówczas korpus pancerny z Kaukazu ruszyłby

na południe przez Persję. Odbyłoby się to zimą 1941-1942.
Z Bułgarii, jeżeli Turcja wyraziłaby zgodę, wyruszyłyby siły
w liczbie 10 dywizji, z których połowa byłaby pancerna i zmo-
toryzowana, i przeszłyby przez Anatolię do Syrii i Iraku. Gdyby
Turcja stawiła opór, potrzebne byłyby siły dwukrotnie większe,
w związku z czym z realizacją planu musiano by poczekać do
1942 r. Siły niemieckie i włoskie w Afryce znalazły się na trze-
cim miejscu. Ich rola latem i jesienią 1941 r. miała być defen-
sywna, jeśli nie brać pod uwagę konieczności zajęcia Tobruku.
Przed zimą ich straty w ludziach i sprzęcie miałyby być uzupeł
nione, następnie miano rozpocząć generalne uderzenie na Per-
sję i Irak, by po odwróceniu uwagi naszych sił armie państw Osi
w Libii mogły się zbliżyć do Kairu.
Naczelne dowództwo niemieckie nigdy nie odnosiło się z wiel-
kim entuzjazmem do tego afrykańskiego przedsięwzięcia. Podróż
przez Morze Śródziemne, podczas której trzeba się było wystrze-
gać zarówno ataków ze strony okrętów podwodnych, jak i samo-
lotów stacjonujących na Malcie, nie przypadła Niemcom do gustu.
Afryka Północna nigdy nie była przez nich uważana za ważny
obszar w związku z trudnościami w wysyłaniu posiłków - wię
kszymi dla państw Osi niż dla aliantów. Również perspektywa
współpracy z Włochami nie była dla Niemców specjalnie kuszą
ca. Wszystkie prośby Rommla spełniano bardzo niechętnie. Teraz
można zrozumieć dlaczego Malta, ich główna przeszkoda, nie zo-
stała nigdy zaatakowana. Niewątpliwie ciężkie straty poniesione
na Krecie stanowiły skuteczny środek odstraszający.
.. - ..
Oto fragment listu wysłanego na początku sierpnia 1941 r.
przez niemiecki sztab generalny do dowódców grup: "Zachód",
"Północ" i "Południe", zarysowujący zadania w przeddzień
klęski Rosjan.
a) Wzmocnienie sił zbrojnych w Afryce Północnej, co pozwoli na

zajęcie Tobruku. Aby umożliwić przepłynięcie koniecznych
transportów, należy wznowić ataki Luftwaffe na Maltę.
DROGA NAPRZÓD 175
Jeżeli warunki atmosferyczne nie spowodują żadnej zwłoki,

a transporty odbywać się będą zgodnie z planem, można przyjąć, że
kampania przeciwko Tobrukowi rozpocznie się w połowie września.
b) Plan "Feli x" [zajęcie Gibraltaru przy czynnym współudziale Hi-
szpanii] musi zostać zrealizowany w 1941 r.
c) Jeżeli po zakończeniu kampanii na Wschodzie Turcja stanie po
naszej stronie, wówczas należy rozważyć atak na Syrię i Palesty-
nę w kierunku Egiptu, przeznaczając przynajmniej 85 dni na
.. -..
przygotowanie. [ ... ]
Zatem miesiące jesienne i zimowe stanowiły dla nas jedyną

okazję. Luftwaffe zniknęła z Sycylii. Front rosyjski pochłonął
całe paliwo niezbędne dla fIoty włoskiej. W sierpniu przepadło
33% dostaw i posiłków przeznaczonych dla Rommla.
W październiku liczba ta wzrosła do 63%. Włosi zostali zmu-
szeni do przesyłania dostaw drogą powietrzną. Pod koniec
września Mussolini postanowił przerzucać drogą powietrzną do
Trypolisu posiłki w liczbie 15 tysięcy żołnierzy miesięcznie,
jednak pod koniec października na miejscu znalazło się jedynie
9 tysięcy. Równocześnie transport morski do Trypolisu utknął
w martwym punkcie i tylko kilku konwojom udało się ominąć
naszą blokadę i dotrzeć do Bengazi. Wreszcie straty poniesione
w październiku zmusiły naczelne dowództwo niemieckie do
wysłania paliwa dla włoskiej marynarki wojennej. Zdecydowa-
ło się ono również na dużo śmielsze przedsięwzięcie. Admi-
rał Donitz niechętnie zgodził się na wysłanie 25 niemieckich
U-bootów z Atlantyku na Morze Śródziemne. Był to poważny
cios, na którego rezultaty nie trzeba było długo czekać.
My tymczasem skutecznie kontrolowaliśmy całą sytuację
z Malty, a działania eskadry "Force K", którą Admiralicja stwo-
rzyła na moją prośbę, przynosiły oczekiwane rezultaty. Nocą 8
listopada nasze okręty wpadły na pierwszy od czasu wznowie-
nia ruchu konwój włoski, składający się z siedmiu statków
handlowych, eskortowanych przez sześć niszczycieli, dwa krą
żowniki, którym towarzyszyły cztery inne niszczyciele. Wszy-
stkie statki handlowe zostały błyskawicznie zlikwidowane. Na-
sze krążowniki zatopiły jeden niszczyciel i uszkodziły drugi.
Krążowniki włoskie nie wzięły udziału w zajściu. Poinformo-

wałem Prezydenta o tym pomyślnym wydarzeniu.
do prezydenta Roosevelta 9 listopada 1941
Zniszczenie pomiędzy Włochami i Grecją konwoju Osi zmierzają
cego do Bengazijest niezwykle ważne samo w sobie oraz ze względu
na wynikające z tego konsekwencje. Warto zauważyć, że dwa ciężkie
krążowniki nie chciały stawić czoła naszym dwóm lekkim krążowni
kom, wyposażonym w działa 6-calowe. Również ich cztery [jak się
później okazało dwa] niszczyciele nie podjęły walki z naszymi dwo-
ma.
Mam dobre mniemanie o froncie moskiewskim.
Po raz kolejny konwoje zostały wstrzymane i Romme1 miał

znów powody, by uskarżać się naczelnemu dowództwu nie-
mieckiemu.
Generał Rommel do naczelnego
dowództwa Wehrmachtu* 9 listopada 1941
1. Po raz kolejny zmniejszone zostało tempo transportu oddziałów
i dostaw do Afryki Północnej. Do końca października z obiecanych
przez Włoch.ów 60 tysięcy ton do Bengazidotarły zaledwie 8 093
tony. Oddziały mające pierwotnie zaatakować Tobruk nie otrzymają
1/3 niezbędnej artylerii oraz różnych jednostek łączności nawet do 20
listopada. Co więcej, nie ma nawet pewności, czy 15,5-cm działa
zakupione w Tunisie od Francuzów w ogóle dotrą na miejsce. [ ... J
Z wymaganych trzech dywizji włoskich, mających wziąć udział w li-
stopadowym ataku, dostępna będzie tylko jedna, i to też w nie najle-
pszym stanie.
... - ..
Niestety, pomyślny
okres dobiegł szybko końca. Na scenie
pojawiły się U-booty. 12 listopada Ark Royal, powracający z Gi-
braltaru po wysłaniu kolejnej porcji samolotów na Maltę, został
trafiony przez torpedę wystrzeloną z niemieckiego U-boota.
* Oberkommando des Wehrmacht, sztab generalny niemieckich sił zbrojnych

(przyp.oryg.).
DROGA NAPRZÓD 177
W szystkie próby uratowania okrętu zawiodły i słynny weteran,

który odegrał tak znaczącą rolę w wielu walkach, zatonął w od-
ległości zaledwie 25 mil od Gibraltaru. Był to początek ciężkich
strat, jakie zaczęła ponosić nasza flota na Morzu Śródziemnym
oraz początek słabości, jakiej dotychczas nie znaliśmy. Teraz
jednak wszystko było gotowe do rozpoczęcia długo odwlekanej
.. - ..
ofensywy i do niej to musimy powrócić .
15 listopada wysłałem generałowi Auchinleckowi przesłanie

od króla, które miał wyzyskać tak, jak to uzna za stosowne.
Premier do generała Auchinlecka 15 listopada 1941
Jego Królewska Wysokość upoważnił mnie, abym wyraził w Jego
imieniu nadzieję, że wszyscy żołnierze walczący warmii i w RAF-ie
spełnią swój obowiązek z przykładnym oddaniem podczas szczegól-
nieważnej bitwy, jaka ich czeka. Po raz pierwszy oddziały brytyjskie
i imperialne staną twarzą w twarz z Niemcami, używając najnowo-
cześniejszej broni różnego rodzaju. Bitwa ta wpłynie na cały bieg
wojny. Nadszedł czas na zadanie najpotężniejszego jak dotąd ciosu za
ostateczne zwycięstwo, kraj i wolność. Armia Pustynna zapisze w hi-
storii kartę równą tej z Blenheimi Waterloo. Wzrok wszystkich naro-
dów spoczywa na Was. Nasze serca są z Wami. Niech Bóg sprzyja
słusznej sprawie!
ROZDZIAŁ XXX
OPERACJA "CRUSADER" NA ZIEMI,

MORZU I W POWIETRZU
Brak dramatyzmu we współczesnych bitwach - Walczą.ce ze sobą annie

i ich plany - 8 annia atakuje - Efekt zaskoczenia - Pierwsze trzy dni -13
korpus przerywa linię grqniczną - Sprawozdanie generała Auchinlecka
po zakończeniu bitwy - Smiałe uderzenie Rommla - Zmienny przebieg
bitwy - Auchinleck leci do kwatery głównej - Jego rozkazy dla generała
Cunninghama ratują bitwę - Jego decyzja o zastąpieniu generała Cun-
ninghama - Mój list do Prezydenta z 20 listopada - Niebezpieczeństwo
ze strony Vichy - Ataki morskie na konwoje nieprzyjaciela - Odważne
podejście dywizji nowozelandzkiej do Sidi Rezegh - Rommel wycofuje się
porzucając swoje garnizony graniczne - Tobruk uwolniony - Straty
w bitwie - Smutek w Rzymie - Klęski morskie - "Ark Royal" i "Bar-
ham" zatopione - Atak żywych torped na port w Aleksandrii - "Queen
Elizabeth" i "Valiant" poważnie uszkodzone - Eskadra "Force K" otrzy-
muje cios - Utrata "Neptune" - Niemal całkowite wyeliminowanie bry-
tyjskiej floty śródziemnomorskiej - Hitler ściqga siły powietrzne z Rosji
na Sycylię - Morze Sródziemne: sięgamy dna upadku.
pisy współ~zesnych bitew pozbawione są zazwyczaj
O należnego 1m dramatyzmu ze względu na to, że do

zmagań bitewnych dochodzi na ogromnych obsza-
rach, a ich rozstrzygnięcie trwa całe tygodnie, podczas gdy na
sławnych polach bitewnych przeszłości los narodów i impe-
riów rozstrzygał się na kilku milach kwadratowych w ciągu pa-
ru godzin. Skrajnym przykładem tego typu kontrastu mogą być
starcia szybko przemieszczających się sił pancernych i zmo-
toryzowanych podczas walk na pustyni.
Kawaleria, tak aktywna w czasie dawnych wojen, została za-
stąpiona przez czołgi, posiadające potężniejszą i bardziej dale-
OPERACJA "CRUSADER" NA ZIEMI, MORZU I W POWIETRZU 179
kosiężną broń, których manewry przypominały pod wieloma

względami wojnę morską, z morzami piasku zamiast słonej wo-
dy. Czynnik decydujący stanowiła jakość danej kolumny pan-
cernej, a nie pozycja, na której spotkała ona wroga, czy też kie-
runek, z jakiego wróg nadszedł. Dywizje pancerne, brygady,
a nawet mniejsze formacje mogły tworzyć fronty w dowolnym
kierunku z taką szybkością, że niemal zupełnie malało niebez-
pieczeństwo oskrzydlenia lub zajścia od tyłu. Jednocześnie jed-
nak wszystko zależało nieustannie od paliwa i amunicji, a ich
dostawy dla sił pancernych były znacznie trudniejsze niż dla
samodzielnych okrętów i eskadr morskich. Tak więc zasady, na
których opierała się obecna wojna, kryły w sobie zupełnie nowe
pojęcia, a każda potyczka stanowiła coś w rodzaju niepowta-
rzalnej lekcji.
Nie można lekceważyć wysiłku, jaki wiązał się z tymi pustyn-
nymi walkami. Chociaż każda z armii liczyła tylko od 90 do 100
tysięcy walczących żołnierzy, to potrzebowała ona dwu lub trzy-
krotnie więcej ludzi, aby wytrzymać tę próbę sił. Gdyby całościo
wo ocenić gwałtowne starcia w Sidi Rezegh otwierąjące ofensywę
generała Auchinlecką., t(Ul1()żIla w nich zauważyć wiele cech
charakterystycznych dla każdej wojny. Osobiste interWencje oby-
dwu naczelnych dowódców były tak samo decydujące i śmiałe jak
w dawnych czasach, a stawka bynajmniej nie mniejsza .
.. - ..
Generał Auchinleck miał za zadanie po pierwsze, ponownie
zająć Cyrenajkę, niszcząc przy tym broń pancerną nieprzyjacie-
la, a po drugie, gdyby wszystko poszło gładko, opanować Try-
politanię. W tym celu generał Cunningham, który został posta-
wiony na czele nowo utworzonej 8 armii, otrzymał dodatkowo
korpusy 13 i 30, w skład których wchodziło wraz z garnizonem
w Tobruku sześć dywizji i trzy brygady rezerwowe *. Do dys-
* Skład 8. armii przedstawia! się następująco:

13 korpus (Godwin-Austen): 4 dywizja hinduska, dywizja nowozelandzka,
pozycji Brytyjczyków pozostawały 724 czołgi, w tym 367 czoł

gów szybkich i 200 sztuk w rezerwie. RAF już od miesiąca pro-
wadził intensywne działania nękające linie komunikacyjne
wroga i mające ustalić panowanie w powietrzu na czas bitwy.
Pod dowództwem wicemarszałka lotnictwa Coninghama siły
powietrzne na Pustyni Zachodniej składały się z 16 dywizjo-
nów myśliwskich, 12 dywizjonów średnich bombowców, 5 dy-
wizjonów ciężkich oraz 3 dywizjonów wspomagających.
Z ogólnej liczby 1311 nowoczesnych samolotów bojowych je-
dynie 1072 były zdatne do użytku, oprócz dziesięciu dywizjo-
riów działających z Malty.
Siedemdziesiąt mil za frontem Rommla trwał garnizon Tobru-
ku, składający się z pięciu grup brygadowych i jednej brygady
pancernej. Twierdza ta zaprzątała cały czas myśli Rommla, ponie-
waż dzięki swojemu strategicznemu położeniu zapobiegła, jak do
tej pory, wszelkim próbom ofensywy w kierunku Egiptu. Likwi-
dacja Tobruku stanowiła główny cel dowództwa niemieckiego,
które atak na ten punkt planowało na 23 listopada. W skład armii
Rommla wchodził osławiony Afrika Korps, składający się z 15
i 21 dywizji pancernych i 90 dywizji lekkiej oraz siedem dywizji
włośkich, z których jedna była dywizją pancerną. Wedle naszych
szacunków nieprzyjaciel dysponował liczbą 388 czołgów, lecz
w rzeczywistości - jak nam teraz wiądomo - było ich 558. Wśród
średnich i ciężkich czołgów 2/3 stanowiły czołgi niemieckie, posia-
dające potężniejsze działa niż nasze czołgi. Natomiast słabe było
wyposażenie wroga w broń przeciwpancerną. Nieprzyjacielskie si-
ły powietrzne składały się ze 190 samolotów niemieckich, z któ-
rych tylko 120 było sprawnych w momencie ataku, oraz z ponad
300 samolotów włoskich, z których sprawnych było około 200 .
.. - ,..
1 brygada czołgów armii.
30 korpus (Norrie): 7 dywizja pancerna (7 i 22 brygady pancerne), 4 pan-
cerna grupa brygadowa, 1 dywizja południowo afrykańska (dwie brygady),
22 grupa brygadowa Gwardii.
8 armia pod dowództwem generała Cunninghama miała prze-

prowadzić atak przy pomocy swoich dwóch korpusów i posuwać
się na zachód i północ w kierunku Tobruku, którego garnizon wi-
nien równocześnie dokonać śmiałego wypadu w ich kierunku.
W tym celu 13 korpus miał za zadanie zaatakować nadgraniczne
umocnienia obronne nieprzyjaciela od Halfaya do Sidi Omar,
oskrzydlić i otoczyć znajdujące się tam oddziały, a następnie ru-
szyć w kierunku Tobruku. Równocześnie 30 korpus, w którego
skład wchodziły prawie wszystkie oddziały pancerne, miał sięroz
proszyć dla prowadzenia działań oskrzydlających, znajdując
i zwalczając oddziały pancerne Romm1a, a przynajmniej wciąga
jąc je do walk, aby w ten sposób ochronić 13 korpus .
.. -..
Pomimo rozległych przygotowań udało się osiągnąćefekt
całkowitego zaskoczenia taktycznego. Armie państw Osi były
w trakcie ustawiania się na nowych pozycjach przed zaatako-
waniem Tobruku, co miało nastąpić 23 listopada. Aby móc ude-
rzyć w krytycznym mOIll~ncie w najczulsze i najważniejsze
miejsce armii nieprzyjacielskiej, 50 szkockich komandosów
pod dowództwem pułkownika Laycocka zostało przewiezio-
nych okrętem podwodnym i wysadzonych na wybrzeżu, około
200 mil za linią umocnień wroga. Trzydziestoosobowa grupa,
wysadzona na wzburzonym morzu, była podzielona na dwie
podgrupy, z których pierwsza otrzymała zadanie odcięcia linii
telefonicznych i telegraficznych, a druga, pod dowództwem
podpułkownika Keyesa (syna admirała Keyesa) miała zaatako-
wać kwaterę Romm1a. O północy 17 listopada komandosi
wdarli się do kwatery, zabijając wielu Niemców, lecz Rommla
tam nie było. Podczas walki wręcz w absolutnych ciemno-
ściach zginął podpułkownik Keyes. Przyznany mu pośmiertnie
Victoria Cross stanowił hołd dla jego bohaterstwa. *
* Morze było zbyt wzburzone, by zaokrętować pozostałych przy życiu człon

ków obydwu grup i w niezwykle ciężkiej sytuacji pułkownik Laycock roz-
.. - ..
Rankiem 18 listopada, w ulewnym deszczu, 8 armia ruszyła
naprzód. 13 korpus zgodnie z planem, otoczył pozycje nieprzy-
jaciela na granicy, podczas gdy 30 korpus, nie napotykając po-
czątkowo żadnego oporu, posuwał się w górę od południa
w kierunku Sidi Rezegh. Ten grzbiet, wysoki na ponad sto stóp,
od strony północnej kończy się urwiskiem, dominującym nad
całym szlakiem Capuzzo, który stanowił główną linię komuni-
kacyjną Rommla z zachodu na wschód. Niedaleko znajduje się
duże lotnisko. Rozciąga się stamtąd bardzo dobry widok na fa-
listą pustynię. Obie strony uważały to miejsce za najistotniejsze
dla odsieczy pod Tobrukiem.
Przez pierwsze trzy dni wszystko szło dobrze. 19 listopada
większość niemieckich oddziałów pancernych ruszyła na po-
łudnie ze strefy nadbrzeżnej, by następnego dnia napotkać na-
szą 4 i 22 brygadę pancerną piętnaście mil na zachód od Sidi
Omar. 7 dywizja pancerna pozwoliła sobie na pewne rozprosze-
nie w poszukiwaniu nieprzyjaciela. Jedna z jej brygad (siódma)
i grupa wspomagająca zajęły Sidi Rezegh. Te oraz inne jedno-
stki były regularnie atakowane przez Afrika Korps, którego od-
działy pancerne były cały czas odpowiednio skoncentrowane.
Ciężkie walki toczyły się 21 i 22 listopada, zwłaszcza na lotni-
sku i w jego pobliżu. Do walki została wciągnięta praktycznie
cała broń pancerna, jaką dysponowały obydwie strony. Nie-
mcom udało się osiągnąć pewną przewagę dzięki zgromadzeniu
na tym obszarze większej liczby lepiej uzbrojonych czołgów.
Pomimo heroicznych wysiłków generała Jocka Campbella nie-
przyjaciel był górą, w wyniku czego ponieśliśmy duże straty.
Nocą 22 Niemcy odbili Sidi Rezegh. Generał Norrie dowodzą
cy 30 korpusem, straciwszy 2/3 czołgów, wydał rozkaz wy co-
kazał im rozproszyć się

i ukryć W okolicy. Z nich jedynie pułkownik Lay-
cock i sierżant
rerry, który odznaczył się podczas ataku na niemiecką kwa-
terę główną, powrócili do nas po pięciu tygodniach trudów i niebezpiecznych
przygód (przyp.oryg.).
-EI-Gazab 20 mil
Akroma
·Gambut
- ';h";;;,,;;;,.,, s z 1a k '-::!Plilk A ~:::::.
SidrReze-;h''''''''''''"'''"',,;;; - :~S
ł5DYW.~ -- C
PANCERNA ~
- - - _. p u z z
BirHakeim ~7 BRY G 19 XI ~IDYJl;'--~
[Bir ~acheim] .... P.\i\CEH~i\ "" PANC. '
-I" . _.
1
GRUP.-\. , , Capuzzo
KORPUSLOTNY .1l Le!Gobl ~'SPI[H,\L \C:7\ 19 XI ,,'"
' ~
""~~/ ' ,. , ,,"
\1 /t ...... ~
....~T. ; ' t'19XI >t
,,"
1 ~~ ... - - ~'- J_l_ Sidi ,,"
, /' Gabr , - - _ Omar •
,, "" Saleh '--1.." ~ r1l)YWIZJ;\HI:\
, '\ .... ~ ;. ~
" +Bi heferzen ·, ) 'r •
'1 P;\:\c. : DY'lYIZ1(\., Li K(JH ł LS
Siły brytyjskie
f'!IIJł) .\ + ,~O\\OZ}.L
Siły wroga 'Ci> -" , • +
~ BRYG. f ..
--
o, 5 10 15 20 25 30 mil ".. II'
.........
"'"......".
POZYCJE WROGA 18 LISTOPADA. ~~.
FAZA WSTĘPNA 18-19 LISTOPADA ~ Fort Maddalena
+
fania się na odległość około dwudziestu mil, aby zreorganizo-

wać swoje dowództwo na obszarze znajdującym się na północ
od drogi El Abd. Było to poważne niepowodzenie .
.. - ..
Nocą 19 listopada Auchinleck wysłał do mnie następujący
telegram: "Jest niemal pewne, że wróg został zaskoczony, i że
nie zdawał sobie sprawy z grożącego mu niebezpieczeństwa.
Istnieją poszlaki, choć trzeba je sprawdzić, że próbuje się teraz
wycofać z rejonu Bardia-Sollum. Jednak dopóki nie dotrą tam
nasze oddziały pancerne, nie można niczego planować. Osobi-
ście jestem zadowolony z przebiegu wydarzeń [ ... ]".
Tedder donosił: "Obecna faza bitwy przebiega w sposób
zadowalający. Niespodziewane burze z 17 na 18 pokrzyżowały
nieco nasze plany zneutralizowania myśliwców niemieckich,
lecz zarazem ograniczyły działania powietrzne nieprzyjaciela
w ciągu pierwszych dwóch dni. Wczoraj zniszczono na ziemi
kolejnych 14 Ju-87. W ciągu nocy wykonano 56 ataków bom-
bowych. Malta włączyła Bengazi do listy swoich celów. Wysła
no 10 ton amunicji dla 4 brygady pancernej."
.. - ..
Tymczasem 21 listopada, gdy wróg rzucił do walki całą swą
broń pancerną, generał Cunningham wydał 13 korpusowi roz-
kaz rozpoczęcia natarcia. 4 dywizja hinduska już otoczyła Sidi
Omar. Po jej lewej stronie dywizja nowozelandzka pod dowó-
dztwem generała Freyberga skierowała się na północ i doszła
do przedmieść Bardii, przecinając w ten sposób wszystkie linie
komunikacyjne garnizonów granicznych. Zajęła ona kwaterę
główną Afrika Korps, a 23 listopada o mały włos odzyskała Si-
di Rezegh, skąd właśnie zostali wypędzeni jej koledzy z 7 dy-
wizji pancernej. 24 listopada Freyberg skoncentrował wię
kszość Nowozelandczyków pięć mil na wschód od lotniska.
Tego bowiem dnia reorganizowały się nasze siły wypędzone
z Sidi Rezegh. Część garnizonu z Tobruku podjęła próbę prze-
bicia się, lecz bez rezultatu. Po triumfalnym marszu dywizja
nowozelandzka stanęła przed Sidi Rezegh. Przygraniczne gar-
-El-Gaza Ja 20 mi1-r---...
Bir Hakcim •
[Bir Hachcim]
siły brytyjskic +
+
siły wroga +'"
+ ..
-- .... '"
o 5 10 15 20 25 30 mil +,...
i ......
~
....
~...
PIERWSZA BITWA POD SlDI REZEGH
~ Fort Maddalcna
..
nizony nieprzyjacielskie zostały odcięte, a ich oddziały pancer-

ne po zwycięskiej walce z 30 korpusem znajdowały się na pół
noc od Bir el-Gobi. Obie strony zadały bardzo dotkliwe ciosy,
a bitwa w dalszym ciągu pozostawała nie rozstrzygnięta.
.. .. ..
Trudno o lepszy opis tej bitwy od tego, który zawarty jest
w komunikacie końcowym generała Auchinlecka, opublikowa-
nym w Gazette w 1948 r.
. Ponieważ nieprzyjacielskie dywizje pancerne były całkowicie
zaangażowane w bitwę oraz - jak donoszono - traciły.dużo czołgów,
generał Cunningham polecił dać sygnał garnizonowi w Tobruku i wy-
dał rozkaz 13 korpusowi, by rozpoczął działania. Jednak 21 listopada
zaczęły się trudności. Jak się tego spodziewaliśmy, wróg błyskawicz
nie zareagował na zagrożenie Sidi Rezegh, a jego dywizje pancerne
zgrabnie ominęły 4 i 22 brygadę pancerną. Następnie, używając
wszystkich swoich sił pancernych, nieprzyjaciel wypędził nas z tego
kluczowego rejonu, uniemożliwiając nam połączenie się z grupami
wspomagającymi oraz z 7 brygadą pancerną, które w ten sposób zo-
stały odcięte. Żadna z tych formacji nie była przygotowana do odpie-
rania długotrwałych ataków i tylko dzięki własnemu męstwu wytrzy-
mały bez żadnej pomocy przez cały dzień 21 listopada. 5 południowo
afrykańska brygada piechoty, która miała pojawić się na scenie
jeszcze przed pełnym rozwinięciem ataku nieprzyjaciela, zawiodła,
częściowo z powodu oporu dywizji pancernej "Ariete", a częściowo
z powodu braku doświadczenia w operowaniu dużą liczbą pojazdów,
jakie otrzymała.
Następnego dnia wszystkie trzy brygady pancerne włączyły się do
obrony tego obszaru. Niestety nasze czołgi i broń przeciwpancerna
nie dorównywały niemieckiej i mimo wspaniałej walki w dniu 22 li-
stopada 30 korpus został zmuszony do odwrotu, po stracie 2/3 czoł
gów.
Nieprzyjaciel spektakularnie zakończył pasmo swoich sukcesów.
Podczas nocnego ataku wróg całkowicie zaskoczył i zdezorganizował
4 brygadę pancerną, której sto czołgów stanowiło 2/3 sił pancernych,
jakie pozostały nam do dyspozycji. 23 listopada niemal zlikwidował
5 południowoafrykańską brygadę piechoty, jedną z dwóch brygad
piechoty znajdujących się pod dowództwem generała Norriego, a 24
listopada przy udziale sił pancernych przeprowadził kontratak w kie-
runku granicy. Tymczasem stało się jasnym, że pierwsze doniesienia
mówiące o stratach czołgów przez nieprzyjaciela były mocno przesa-

dzone,ponieważ posiadał on przynajmniej tyle czołgów co my, a co
więcej, mógł sporo odzyskać z pola bitwy, które znajdowało się w je-
go rękach.
Owo zachwianie równowagi istniejącej między siłami pancernymi
obu walczących stron stworzyło niezwykle krytyczną sytuację. [ ... ]
.11 _ ••
Nastąpił teraz dramatyczny epizod przypominający wypad,

jakiego "Jeb" Stuart dokonał w roku 1862 okrążając McClella-
na na półwyspie Yorktown podczas amerykańskiej wojny do-
mowej. Tym razem były to jednak siły pancerne, które same
w sobie stanowiły armię i których zniszczenie przesądziłoby
o losie pozostałej części armii państw Osi. Rommel postanowił
przejąć inicjatywę i wraz ze swoimi wojskami pancernymi
przebić się na wschód w kierunku granicy, mając nadzieję, że
spowoduje to taki chaos i zamieszanie, iż dowództwo nasze za-
przestanie walki i rozpocznie odwrót. Być może miał w pamię
ci wydarzenia poprzedzające bitwę pustynną, tj. dzień 15
czerwca, kiedy to atakjego wojsk pancernych, przeprowadzony
w przełomowym momencie, zmusił generała Messervy' ego do
odwrotu. W miarę rozwoju tej opowieści można będzie zauwa-
żyć, jak i tym razem niemal mu się to udało.
Zebrał większość Afrika Korps, który stanowił w dalszym
ciągu najlepszy oddział na tym teatrze działań wojennych,
i pchnął go wzdłuż drogi El Abd, tuż obok kwatery głównej 30
korpusu i dwóch składów dostawczych, bez których nie byliby-
śmy w stanie kontynuować walki. Po dojściu do granicy roz-
dzielił swoje siły na kilka kolumn, z których część wyruszyła na
północ i południe, a reszta poszła dalej i wdarła się 20 mil
w głąb terytorium Egiptu, siejąc spustoszenie na naszych tyłach
i biorąc licznych jeńców. Jednak kolumny te nie zrobiły żadne
go wrażenia na 4 dywizji hinduskiej. Ścigały je oddziały po-
śpiesznie stworzone z 7 brygady pancernej, grup wspomagają
cych oraz brygad Gwardii. Przede wszystkim jednak były one
nękane przez nasze lotnictwo, które panowało wówczas w po-
wietrzu. Kolumny Rornmla, nie mające prawie wcale wsparcia
ze strony własnych sił powietrznych, znosiły takie same ciosy

jak nasze oddziały, kiedy to Niemcy panowali zdecydowanie
w powietrzu. 26 listopada wszystkie siły pancerne wroga skie-
rowały się na północ, szukając schronienia w Bardii i okoli-
cach. Następnego dnia ruszyły pośpiesznie na zachód, z powro-
tem do Sidi Rezegh, dokąd zostały pilnie wezwane. Śmiałe ude-
rzenie Rommla zawiodło, lecz powstrzymał je - jak się okaże -
tylko jeden człowiek: naczelny dowódca wojsk brytyjskich.
l' _ ,.
Myślę, że niezwykle ciekawe będzie zacytowanie fragmen-
tów niektórych telegramów, jakie w owym czasie otrzymywa-
łem dzień w dzień od Auchinlecka i Teddera. 211istopada Au-
chinleck przysłał pomyślne wieści: "Przy odrobinie szczęścia
zatrzymamy ziemię oraz rozpędzoną sforę ogarów". I później
tego samego dnia: "Starcia 18 listopada w Bir el-Gobi pomię
dzy 22 brygadą pancerną i siłami pancernymi nieprzyjaciela
były poważniejsze, niż wskazywały wcześniejsze doniesienia
i straciliśmy w ich rezultacie około 40 czołgów szybkich przy
stratach wroga szacowanych na 55. Grupa wspierająca 7 dywi-
zji pancernej oraz 5 południowo afrykańska brygada piechoty
trzymają Sidi Rezegh. Garnizon w Tobruku uczynił jeden wy-
pad tego ranka. [ ... ] Trudno jest dokładnie obliczyć straty nie-
przyjaciela w czołgach, ponieważ bitwa toczy się z tak wielką
prędkością. [ ... ] Obecne działania charakteryzuje opanowanie
przez nas powietrza oraz doskonała współpraca pomiędzy zie-
mią i powietrzem".
22 listopada tak podsumował swój raport: "Istnieją duże
szanse na osiągnięcie naszego najważniejszego celu, czyli zni-
szczenia niemieckich sił pancernych". I dalej: "Odwaga i za-
wziętość okazywane przez dowódców i żołnierzy są doprawdy
wspaniałe. Moim zdaniem Cunningham wykazuje wielką zrę
czność i odwagę w czasie tej trudnej bitwy. [ ... ] Sądzę, że dużo
zależy od tego, czy znaczna część czołgów wchodzących
w skład 15 niemieckiej dywizji pancernej wzięła udział wraz
z 21 dywizją pancerną w walkach ostatnich czterech dni, czy
też dywizja ta pozostała w zasadzie nietknięta. Osobiście był-
--El-Gazala 20 mil
Bir Hakcim •
[Bir Hachcim]
Siły brytyjski c
+
siły wroga _ 25 XI ~,.
+ ..
...
o, 5 10 15 20 25 30 mil ... '"
- ~~.
+"
...... .,:-
WYPAD ROMMLA 24-26 LISTOPADA_ ~~.
DRUGA BITWA POD SIOI REZEGH 29-30 LISTOPADA ~ Fort Maddalcni
...
bym za tym pierwszym rozwiązaniem, ale nigdy nic nie wiado-

mo". 23 listopada sytuację odmalował w nieco ciemniejszych
barwach: "Wygląda na to, że bitwa zbliża się do punktu kul-
minacyjnego. Część czołgów niemieckich na północ od Bir
el-Gobi zdołała się przebić. Nasze oddziały w SidiRezegh były
wczoraj zaciekle atakowane od wschodu i zachodu. Według do-
niesień wróg rzucił tam do akcji około stu czołgów."
Te urywki dają pewien obraz nastrojów panujących w naczel-
nym dowództwie i są oczywiście jedynie skromnym fragmen-
tem tego, co napływało do mnie każdego dnia .
.. - .1
Ciężkie ciosy, jakie otrzymaliśmy, oraz wrażenie chaosu na
tyłach naszego frontu spowodowane atakiem Rommla sprawi-
ły, że generał Cunningham poinformował naczelnego dowódcę,
iż kontynuowanie tej ofensywy może się skończyć całkowitą
eliminacją naszych sił pancernych, co tym samym zagrozi bez-
pieczeństwu Egiptu. Takie postawienie sprawy oznaczało przy-
znanie się do klęski oraz fiasko całej operacji. W tym decydują
cym momencie generał Auchinleck postanowił interweniować
osobiście. N a prośbę Cunninghama 23 listopada przy leciał wraz
z Tedderem do kwatery pustynnej i w pełni zdając sobie sprawę
z niebezpieczeństwa rozkazał generałowi Cunninghamowi
"kontynuować działania ofensywne przeciwko nieprzyjacielo-
wi". Dzięki temu Auchinleck uratował sytuację oraz jako na-
czelny dowódca dał dowód swoich talentów na polu bitwy.
24 listopada wysłał do mnie następujący telegram:
Po przybyciu stwierdziłem, że Cunninghamjest zaniepokojony sy-
tuacją z powodu bardzo małej liczby naszych czołgów, które byłyby
obecnie zdolne do walki. Najwidoczniej nieprzerwane pięciodniowe
boje spowodowały znaczną dezorganizację oraz straty wśród naszych
sił pancernych. Nie stało się tak bez powodu, lecz nie ma to w tej
chwili znaczenia. [ ... ] Podczas swojego wczorajszego ataku nieprzy-
jaciel użył włoskich czołgów, co stanowi dla mnie dowód, że brakuje
mu własnych. Wróg rozwinął już wszystkie swoje siły, więc tym bez-
litośniej musimy go naciskać. Być może w trakcie tych działań nie-
mal unieruchomimy wszystkie nasze czołgi, lecz nie ma to większego
znaczenia, jeżeli zniszczymy przy tym wszystkie czołgi wroga. Wiele

mówi fakt, że wróg pozostawił swojemu losowi garnizony w Sidi
Omar i Sollum oraz że udało się nam wziąć do niewoli ponad 3 tysiące
jeńców, w tym około tysiąca Niemców. [ ... ] W związku z tym poleci-
łem generałowi Cunninghamowi zaatakować wszelkimi dostępnymi
siłami, odzyskać Sidi Rezegh i nawiązać współpracę z garnizonem
w Tobruku, który tymczasem atakuje przeciwnika od tyłu. Dowódcy
i żołnierze są dobrej myśli, a dywizja nowozelandzka stoi skoncentro-
wana przed Sidi Rezegh. Wróg walczy desperacko, lecz byliśmy na to
przygotowani.
Wysłałem natychmiastową odpowiedź:

1. Dziękuję za telegram z 24. Zgadzam się z Pańskimi poglądami
i chciałbym poinformować, że rząd Jego Królewskiej Mości zamierza
dzielić wraz z Panem odpowiedzialność za walkę do ostatka, bez
względu na rezultat. Wszystko albo nic, choć jestem pewien, że jeste-
śmy silniejsi i zwyciężymy.
2. Chyba otrzymał już Pan moją wiadomość o dzisiejszym lądowa
niu w Suezie pozostałej części 1 dywizji pancernej. Jeżeli trzeba, pro-
szę rzucić ją do walki, nie bacząc zupełnie na przyszłość. Tylko sil-
nym chwytem, używając wszystkich jednostek, jesteśmy w stanie
zdusić wroga.
3. Jestem pełen podziwu dla Pańskiego ducha i siły woli. Brawa dla
Teddera i RAF-u za opanowanie powietrza.
... - ..
Po powrocie do Kairu 25 listopada Auchinleck zatelegrafo-
wał: "Postanowiłem czasowo zastąpić generała Cunninghama
generałem Ritchiem, obecnym zastępcą szefa sztabu. Nie wyni-
kało to z obaw o obecną sytuację, lecz z powodu wniosku, do
którego niechętnie doszedłem, że generał Cunningham spisują
cy się jak dotychczas bez zarzutu, zaczął ostatnio myśleć defen-
sywnie, mając na względzie duże straty w czołgach. Przed
uczynieniem tego drastycznego kroku dokładnie przemyślałem
całą sprawę i przedyskutowałem wszystko tego popołudnia
z ministrem stanu. Jestem pewien, że mam rację, choć wiem, że
z powodów ogólniejszych krok taki jest w chwili obecnej bar-
dzo niepożądany. Postaram się maksymalnie zmniejszyć roz-

głos wokół tej sprawy".
W oficjalnym liście do generała Cunninghama Auchinleck pi-
sał: ,,Doszedłem do wniosku [ ... ], że w chwili obecnej myśli Pan
bardziej w kategońach defensywnych niż ofensywnych, w związ
ku z czym straciłem ufność w Pańskie możliwości doprowadzenia
do końca ofensywy, której kontynuację właśnie rozkazałem".
Minister stanu, Oliver Lyttelton, tłumaczył i gorąco popierał
decyzję naczelnego dowódcy. Zatelegrafowałem do niego bez-
zwłocznie.
Premier do ministra stanu 25 listopada 1941

Generał Auchinleck sprawuje władzę nad wszystkimi dowódcami
i wszystkie decyzje podjęte przez niego w czasie bitwy będą przez
nas zatwierdzane. Popieramy Pańskie działania i opinię. Proszę to
przekazać generałowi Auchinleckowi.
Zostawiam w tym momencie ten incydent tak bolesny dla te-

go dzielnego oficera i dla jego brata, będącego naczelnym do-
wódcą marynarki wojennej oraz dla generała Auchinlecka, oso-
bistego przyjaciela obydwu. Szczególnie podziwiałem postawę
generała Auchinlecka, który umiał wznieść się ponad wszystkie
uczucia osobiste oraz ustrzegł się pokusy pójścia na kompromis .
.. - ..
W tym punkcie muszę zwrócić się ku innym, choć bardzo
zbliżonym sprawom. 20 listopada, gdy dochodzące wieści były
w dalszym ciągu dobre, wysłałem list do Prezydenta, prosząc
go, by zrobił wszystko co w jego mocy, aby zapobiec jakimkol-
wiek działaniom Vichy w tych ważnych dniach.

l. Doprowadzenie i rozmieszczenie naszych sił w Libii odbyło się
sprawnie i nieprzyjaciel został wzięty przez zaskoczenie. Dopiero te-
raz uświadomił sobie skalę naszych działań. Prawdopodobnie już dzi-
siaj rozpoczną się ciężkie walki pomiędzy siłami pancernymi. Wyda-
ne przez nas rozkazy mówią o walce do końca i za każdą cenę. Szanse
zdają się być duże.
2. Zastąpienie Weyganda przez jakiegoś proniemieckiego oficera

akurat w momencie, gdy mamy szansę wpłynąć na bieg wydarzeń
w Afryce Północnej, stanowiłoby prawdziwą klęskę. Ufam, że zrobi Pan
wszystko, by przekonać Vichy o konieczności utrzymania Weyganda
na dotychczasowym stanowisku. Jeżeli to się nie powiedzie, wówczas
można by się zgodzić na jakąś przyjazną, emerytowaną figurę, np. na
generała Georgesa. Nie widziałem się z nim od czasu klęski, lecz
sądzę, iż znajduje się w dobrej formie. Znam go bardzo dobrze.
W każdym razie, Panie Prezydencie, Tunis i cała Francuska Afryka
Północna staną przed nami otworem pod warunkiem, że osiągniemy
zwycięstwo w Libii i będziemy umieli je wykorzystać. Jednocześnie
jednak obawiam się, aby Hitler nie zdecydował się na okupację Bizer-
ty w związku z możliwym zagrożeniem dla Trypolisu. Vichy ma w tej
chwili ostatnią szansę okupienia swoich grzechów - teraz albo nigdy.
... - ..
W tym momencie bardzo ważną sprawą było odcięcie dostaw
paliwa dla wojsk Rommla, w związku z czym zatelegrafowa-
łem do generała Auchinlecka oraz do naczelnego dowódcy ma-
rynarki wojennej, by przeprowadzili uderzenie na linie komuni-
kacyjne wroga.
Gdy przyjrzymy się bezcennym ładunkom paliwa kierowanym obe-
cnie do Bengazi, jak również nieprzyjacielskiej koncentracji powie-
trznej w Beninie, wówczas świta myśl, że warto byłoby ponieść nawet
bardzo duże ryzyko, aby "wyjałowić" te miejsca, choćby tylko na
trzy, cztery dni. Wróg nie bez powodu ma lękać się tej operacji. Nale-
ży wykorzystać chwilę, gdy znajdować się on będzie w ogniu walki.
Szanse na zwycięstwo zmaleją w momencie, gdy będzie mógł otrzy-
mać posiłki w postaci oddziałów wycofujących się lub uciekających
z terenu walki. Teraz można łatwo zebrać duże żniwo, zarówno
w Bengazi jak i na zachód od EI-Agejla, którego cena podskoczy za-
raz po zakończeniu głównej bitwy. Jestem pewien, że weźmie to Pan
pod uwagę. Proszę pamiętać o tym, jak dużo osiągnęli Niemcy śmia
łością i blagą podczas klęski Francji. Na czym ma polegać misja Gru-
py Oasis?
Premier do admirała
Cunninghama 23 listopada 1941
Poprosiłem pierwszego lorda Admiralicji, by przekazał Panu infor~
macje na temat ogromnego znaczenia, jakie przywiązujemy do prze-
chwytywania okrętów wiozących posiłki, dostawy, a nade wszystko

paliwo do Bengazi. Posiadamy informacje o dużej liczbie jednostek
będących w drodze, bądź też mających dopiero wyruszyć. Nieprzyja-
ciel poprosił o ochronę powietrzną, lecz obecnie jest to niemożliwe
z powodu zaangażowania sił lotniczych w toczące się walki. Chętnie
się dowiem, jakie działania proponuje Pan podjąć. Zatrzymując te
okręty, ocalimy tysiące ludzi oraz przyczynimy się do zwycięstwa
mającego ogromne znaczenie.
Admirał odpowiedział niezwłocznie:
Odpowiedź na telegram z 23. Naturalnie zdaję sobie sprawę ze zna-

czenia szlaku dostawczego do Bengazi i pierwszy lord Admiralicji
z pewnością przekazał już Panu dyspozycje, jakie wydałem w związ
ku z istniejącą sytuacją. Naszym pierwszym krokiem zmierzającym
do wstrzymania nieprzyjacielskich konwojów było stworzenie zagro-
żenia ze strony naszych sił ustawionych na obu krańcach Morza Śród
ziemnego. Posunięcie to przyniosło oczekiwane rezultaty. Teraz, gdy
konwoje te wznowiły żeglugę, będą one atakowane przez lotnictwo
i okręty podwodne. Niestety, wspomniane przez Pana informacje o
zaangażowaniu Luftwaffe w walkach toczących się na lądzie nie znaj-
dują potwierdzenia w faktach, a nieprzyjaciel jest żywo zainteresowa-
ny wszystkimi naszymi posunięciami. Na odwrót, naszym najsłab
szym punktem, jeśli chodzi o wojska rozpoznawcze, jest wystawienie
na poważne ryzyko wojsk lekkich, gdyż chcąc wykorzystać ich szyb-
kość, musimy jednocześnie pozbawić je bliskiego wsparcia.
Robił co mógł, jednak najskuteczniejszy cios przyszedł

z Malty. Nocą 24 listopada krążowniki i niszczyciele z eskadry
"Force K" przechwyciły dwa transportowce z paliwem, na któ-
re nieprzyjaciel bardzo liczył. Przesłałem Auchinleckowi te do-
bre wieści.
25 listopada 1941
Wczorajszej nocy wysłaliśmy z Malty Aurorę i Penelope, które
zgrabnie zatopiły dwa transportowce z paliwem, Procidę i Maritzę.
Admirał zajmuje się resztą.
a. _ •.
Podczas gdy Romme1 wraz z Afrika Korps kontynuował
śmiałą, lecz kosztowną eskapadę przez linie komunikacyjne na
tyłach armii brytyjskiej, Freyberg na czele swoich Nowoze-
landczyków, wspierany przez 1 brygadę czołgów armii, naci-

skał na Sidi Rezegh, które zostało na powrót zdobyte po dwóch
dniach ciężkich walk. Równocześnie garnizon z Tobruku pod-
czas jednego ze swoich wypadów zajął Ed Duda. Nocą 26 gar-
nizon z Tobruku nawiązał kontakt z Nowozelandczykami. Kil-
ka jednostek dywizji nowozelandzkiej oraz kwatera główna 13
korpusu weszły do obleganego Tobruku. Krok ten sprawił, iż
Rommel zdecydował się na odwrót z Bardii. Przebił się do Sidi
Rezegh, atakowany na skrzydłach przez zreorganizowaną 7 dy-
wizję pancerną, dysponującą w tej chwili 120 czołgami. Mimo
wszystko odbił Sidi Rezegh, a następnie zmusił do odwrotu 6
brygadę nowozelandzką, zadając jej ciężkie straty. Jednostka ta
oraz 4 brygada, oprócz dwóch batalionów, które przyłączyły się
do garnizonu w Tobruku, zostały wycofane na granicę, w kie-
runku południowo-wschodnim, gdzie ta bohaterska dywiija zo-
stała zreorganizowana po stracie prawie trzech tysięcy ludzi.
Garnizon w Tobruku, ponownie odosobniony, postanowił mi-
mo wszystko wytrwać.
Generał Ritchie przegrupował teraz swoją armię tak, aby
przydzielić garnizon w Tobruku 13 korpusowi, a dywizję
nowozelandzką odstawić do rezerwy. Obecnym celem było El
Adem, położone w dolinie znajdującej się 15 mil na zachód od
Sidi Rezegh i mieszczące się na głównej linii komunikacyjnej
ze wschodu na zachód. Do akcji zostały użyte obydwa nasze
korpusy; 13 zbliżał się od Ed Duda, a 30 od południa. Podczas
tych przygotowań Rommel przeprowdził ostatnią próbę urato-
wania swoich garnizonów granicznych. Jego atak został odpar-
ty. Rozpoczął się generalny odwrót wojsk Osi na linię EI-Gazala.
.. - ..
Tymczasem napływały telegramy. 26 listopada Auchinleck
donosił: "Dzisiejsze wieści są skąpe, ale dobre. Dziś rano garni-
zon z Tobruku znajdował się w zasięgu wzroku Nowozeland-
czyków, którzy - jak się właśnie dowiedziałem - ponownie
zajęli Sidi Rezegh. Trwają zacięte walki. Siły pancerne i zmo-
toryzowane nieprzyjaciela naj widoczniej w dalszym ciągu
znajdują się na naszych tyłach, między Bardią, Sheferzen i Hal-
faya, lecz osiągają znikome rezultaty. Teraz jesteśmy już pewni,

że ten zmotoryzowany i pancerny atak miał odwrócić naszą
uwagę od Tobruku. Lecz to się nie powiodło".
W kwestii zastąpienia generała Cunninghama dodał: "Jestem
niezwykle wdzięczny za poparcie. Nie potrafię nawet powie-
dzieć, jak wiele ono dla nas znaczy. Nie można go mierzyć
w kategoriach dywizji pancernych, ani czegokolwiek innego.
Rommel nie jest jeszcze załatwiony, lecz znów przejęliśmy ini-
cjatywę i chyba już nie wypuścimy jej z rąk".

Myślę, że nieustannie rozważa Pan przemieszczenie rezerw w kie-
runku linii działań. Zdaję sobie sprawę, że jest to uzależnione od
transportu i wiem, jak ważne jest dla Pana wykonanie tego zadania
z jak najmniejszą liczbą ludzi do wykarmienia. Chciałbym jednak się
dowiedzieć, co posiada Pan w rezerwie. A gdyby potrzebował Pan
jeszcze jednej dywizji lub dwóch albo trzech brygad, to skąd Pan je
weźmie? W razie konieczności mógłby Pan sprowadzić jedną brygadę
wchodzącą w skład pięćdziesiątej dywizji znajdującej się w Bagdadzie.
Proszę o informacje na temat Pańskich rezerw oraz planów.
Auchinleck odparł, że w związku z trudnościami utrzymania

wojsk na Pustyni problem polegał bardziej na zastąpieniu zmę
czonych oddziałów świeżymi siłami niż na dodawaniu nowych
jednostek, choć oczywiście życz~iwie potraktowałby zwiększe
nie liczby oddziałów w celu zapewninia skuteczniejszego ude-
rzenia. Zamierzał ściągnąć jedną· grupę brygadową piechoty
z 50 dywizji do kwatery głównej, lecz nie uważał za konieczne
wzywania dwóch pozostałych grup brygadowych, które znaj-
dowały się w drodze do Iraku.
Chociaż akceptowałem wszystko to, co działo się w kwaterze
głównej, to jednak trochę żałowałem, że Auchinleck nie zajął
się wszystkim sam, lecz polecił prowadzenie sprawy jednemu
ze swoich oficerów sztabowych, dotychczas nie sprawdzonemu.
Szef sztabu imperialnego i ja sądzimy, że skoro raz już uratował
Pan bitwę, to mógłby Pan udać się na miejsce i zrobić to samo po raz
drugi. Pańska obecność na polu bitwy natchnie wszystkich wytężoną
wolą walki. Oczywiście, decyzja należy wyłącznie do Pana.
Generał Auchinleck odparł:

Długo myślałem, czy nie powinienem zająć osobiście miejsca Cun-
ninghama jako dowódcy 8 armii. Zdaję sobie sprawę ze znaczenia
obecnej bitwy, lecz doszedłem do wniosku, że będę bardziej użytecz
ny tutaj, w kwaterze głównej, skąd będę mógł obserwować całość
bitwy i zachować odpowiednie wyczucie proporcji. [ ... ] W razie ko-
nieczności udam się, oczywiście, odwiedzić Ritchiego.
Ani ja, ani szef sztabu imperialnego nie uważaliśmy tych ar-
gumentów za przekonujące, lecz dłużej nie naciskaliśmy.
Telegram Auchinlecka z 30 listopada kończył się następująco:
"Nasza kolumna dostawcza dotarła do Tobruku rankiem 29. Ży
czenia urodzinowe dla Pana od dowódcy 13 korpusu [generała
Godwina-Austena] brzmią następująco: «Korytarz do Tobruku
wolny i bezpieczny. Tobruk przyjął to z taką samą ulgą, jak ja.»".
1 grudnia Auchinleck udał się osobiście do wysuniętej kwate-
ry głównej, gdzie przebywał dziesięć dni razem z generałem
Ritchiem. Sam nie przejął komendy, lecz ściśle kontrolował
swego podwładnego. Moim zdaniem, nie był to dobry układ dla
żadnego z nich. Jednakże 8 armia była teraz górą i 10 grudnia
naczelny dowódca mógł mi donieść: "Nieprzyjaciel wycofuje
się na zachód. El Adem zajęte. Oddziały południowoafrykań
skie i hinduskie połączyły się z Brytyjczykami w Tobruku i są
dzę, że można powiedzieć, iż oblężenie Tobruku zostało zakoń
czone. * Posuwamy się szybko naprzód, ściśle współpracując
z RAF-em."
.. - ..
* W dniu 1 sierpnia 1941 r. władze brytyjskie podjęły decyzję, po uzyskaniu
zgody Naczelnego Wodza gen. Sikorskiego, o wysłaniu do oblężonego od
kwietnia przez wojska Osi Tobruku Samodzielnej Brygady Strzelców Kar-
packich, dowodzonej przez gen. Kopańskiego. Pierwsze oddziały brygady,
przetransportowane z Aleksandrii do Tobruku drogą morską, dotarły tam
19 sierpnia. Żołnierze SBSK (pełniąc służbę na m~jtrudniejszym odcinku)
razem z 70 brytyjską dywizją piechoty, batalionem czechosłowackim i II/13
batalionem australijskim bronili Tobruku do 12 grudnia - tj. nadejścia od-
sieczy i złamania oporu oblegających twierdzę sił nieprzyjaciela.
Wiemy obecnie na podstawie dokumentów niemieckich, że

straty nieprzyjaciela podczas operacji "Crusader" łącznie z gar-
nizonami odciętymi w Bardii, Sollum i Halfaya wyniosły 13
tysięcy Niemców i 20 tysięcy Włochów, w sumie 33 tysiące
ludzi oraz 300 czołgów. Straty brytyjskie w tymże okresie wy-
nosiły: 2908 oficerów i żołnierzy zabitych, 7339 rannych
i 7457 zaginionych, w sumie 17 704 osoby oraz 278 czołgów.
9110 tych strat powstało w pierwszym miesiącu ofensywy.
a. _ ..
Nadszedł moment pewnej ulgi, a nawet radości, w wojnie na
Pustyni. Natomiast dokumenty niemieckie mówią o smutku, ja-
ki zapanował w kołach militarnych w Rzymie.
2 grudnia 1941
Sytuacja w Afryce Północnej wymaga podjęcia jak: największych
wysiłków w celu przesłania dostaw dla sił niemieckich oraz uzupeł
nienia znacznych strat i dostarczenia pierwszorzędnych posiłków.
W związku z obecną sytuacją na morzu należy uznać drogę powietrz-
ną za jedyny dostępny szlak transportowy.
I ponownie 4 grudnia:
Duce uważa, że jedynym sposobem przezwyciężenia trudności
transportowych jest uwolnienie Bizerty. Zajęcie Malty nie wchodzi
w grę. Nie wierzy, że uda się utrzymać Libię bez wysyłania dostaw
przez Tunezję. Sytuacja państw Osi na Morzu Śródziemnym i w Afry-
ce Północnej jest krytyczna, ponieważ szlaki dostawcze nie zostały
otwarte dostatecznie wcześnie. Kampania w Rosji miała duży wpływ
na podejmowanie ówczesnych decyzji.
Flota była decydującym czynnikiem w wojnie na Pustyni. Ni-

szcząc dostawy państw Osi i wspomagając 8 armię w jej ofen-
sywie, marynarka wojenna, podobnie jak RAF, pomogła dopro-
wadzić armię Rommla do niemal całkowitej ruiny. Lecz w tym
przełomowym momencie nasze siły morskie we wschodnim
basenie Morza Śródziemnego zostały prawie całkowicie znisz-
czone w wyniku serii katastrof.
l' _ •.
Obecność U-bootów na Morzu Śródziemnym natychmiast

dała się we znaki. Ark Royal został zatopiony. Dwa tygodnie
później Barham, trafiony przez trzy torpedy, błyskawicznie za-
tonął z pięciuset ludźmi na pokładzie. Lecz to nie był koniec.
Nocą 18 grudnia włoski okręt podwodny zbliżył się do Aleksan-
drii i wypuścił trzy żywe torpedy, z których każda była kiero-
wana przez dwóch ludzi. Spenetrowały one port, podczas gdy
brama zaporowa była otwarta dla okrętów. Podłożyły bomby
zegarowe, które wybuchły rankiem dziewiętnastego pod pan-
cernikami Queen Elizabeth i Valiant. Obydwa ciężko uszko-
dzone okręty stały się dla nas na długie miesiące niepotrzebnym
balastem. Tak oto w ciągu kilku tygodni nasza wschodnia flota
została niemal wyeliminowana jako licząca się siła. Pozostaje
jeszcze opowieść o utracie na innym obszarze jednostek Prince
oj Wales i Repulse. Szczęściem, na pewien czas udało nam się
zataić wieści o zniszczeniu naszej floty. W jakiś czas później
powiedziałem następujące słowa podczas tajnej sesji Izby
Gmin: "W ciągu kilku tygodni straciliśmy lub musieliśmy wy-
łączyć z działań siedem wielkich okrętów, ponad 1/3 naszych
pancerników i krążowników".
Eskadra "Force K" również poniosła straty. W dniu katastro-
fy pod Aleksandrią na Maltę dotarły wieści o ważnym konwoju
nieprzyjacielskim płynącym do Trypolisu. Krążowniki Neptu-
ne, Aurora i Penelope wraz z czterema niszczycielami wyru-
szyły natychmiast na jego spotkanie. Zbliżając się do Trypolisu,
wpłynęły na nowe pole minowe. Neptune został ciężko uszko-
dzony, podobnie jak obydwa pozostałe krążowniki, lecz był
w stanie płynąć. W tym momencie na miejscu pojawił się nisz-
czyciel Kandahar, który usiłował uratować załogę N eptune' a,
lecz sam natrafił na minę. Tymczasem Neptune, dryfujący po
polu minowym, natrafił na dwie kolejne miny i zatonął. Z jego
700-osobowej załogi ocalał tylko jeden człowiek, i to jako je-
niec wojenny, wyratowany po czterech dniach pobytu na tra-
twie, na której zginął jego dowódca R.C. O'Connor i trzynastu
innych. Kandahar utrzymał się na powierzchni i w końcu wy-
płynął z pola minowego, a następnej nocy odnalazł go niszczy-
ciel Jaguar i uratował większość jego załogi.
Komentarz sztabu niemieckiego na temat tego wydarzenia

jest pouczający: "Zatopienie Neptune'a może mieć decydujące
znaczenie dla utrzymania Trypolitanii. Bez tego siły brytyjskie
z pewnością zniszczyłyby włoski konwój. Nie ulega wątpliwo
ści, że utrata tych dostaw w momencie największego kryzysu
miałaby daleko idące konsekwencje".
W taki sposób zniszczono eskadrę "Force K". Również krą
żownik Galatea został zatopiony przez niemieckiego U-boota.
Z całej brytyjskiej floty śródziemnomorskiej pozostało jedynie
kilka niszczycieli i trzy krążowniki z eskadry admirała Viana.
Do końca listopada nasze wysiłki na ziemi, morzu i w powie-
trzu skoncentrowane były przeważnie wokół obszaru Morza
Śródziemnego. Obecnie ponieśliśmy przerażające straty mor-
skie. A 5 grudnia Hitler, który zdał sobie sprawę, że Rommel
znajduje się w śmiertelnym niebezpieczeństwie, nakazał wysła
nie całego korpusu powietrznego z Rosji na Sycylię i do Afryki
Północnej. Pod dowództwem generała Kesselringa rozpoczęła
się nowa ofensywa powietrzna przeciwko Malcie. Naloty na
wyspę osiągnęły swoje apogeum i Malta mogła jedynie wal-
czyć o życie. Pod koniec tego roku Luftwaffe niepodzielnie pa-
nowała w powietrzu ponad szlakami morskimi do Trypolisu, co
umożliwiło uzupełnienie armii Romm1a po poniesionej poraż
ce. Rzadko kiedy można znaleźć tak doskonałą ilustrację połą
czenia działań w powietrzu, na ziemi i na morzu.
Lecz wszystko to bladło wobec rozwoju wydarzeń na świecie.
ROZDZIAŁ XXXI
JAPONIA
Japonia i XIX wiek - Cud adaptacji - Stara Japonia skryta za zasłonq

- Nieodgadniona - Charakter hierarchii warmii japońskiej - I mary-
narce - Niemieccy i brytyjscy nauczyciele - Sfery handlowe - Konsty-
tucja japońska z 1889 r. - "Nowe Genro" - Pakt Antykominterno-
wski, 1936 - Pakt o nieagresji z sierpnia 1939 pomifdzy Hitlerem
a Stalinem - Napifcie w Japonii po upadku Francji - Ksiqżf Konoye
u steru - Pakt Trzech - Rozmyślania na temat brytyjskiego oporu -
Ferment sif wzmaga - Cesarz i ksiqżfła - Skutki angielsko-amerykań
skich sankcji ekonomicznych z 26 lipca 1941 - Ciqgłe obawy Brytyj-
czyków - Niebezpieczna perspektywa samotnej walki z Japoniq - Mo-
je noty z 25 i 29 sierpnia - Dyspozycje dla marynarki - Mój raport dla
Australii, Nowej Zelandii i Afryki Południowej - Rezygnacja ksifcia
Konoye, październik 1941 - Generał Tojo dowódcq - Wezwanie
Czang Kaj-szeka - Mój telegram od prezydenta Roosevelta z 5 listo-
pada - Jego odpowiedź - Mój telegram do generała Smutsa z 9 listo-
pada - Przemówienie w Guildhallu, 10 listopada - Moja nota do mi-
nistra spraw zagranicznych, 23 listopada - Sprawozdanie Prezydenta
z przeprowadzonych negocjacji - Modus vivendi i nota ID-punktowa
- Decyzja pana Hulla - Ograniczona wiedza Brytyjczyków - Amery-
kanie czytajq szyfr japoński; "Magics" - Mój telegram z 30 listopada
1941 - Kości zostały rzucone, 1 grudnia - Moja notatka z 2 grudnia
1941 r. - Zagrożenie przesmyku Kra - Przerażajqcy epizod w historii
amerykańskiej - Zgodne stanowisko przywódców amerykańskich -
"Sam Bóg oddał ich w rfce nasze!" - Wina Japonii - Podstawowa
zaleta szaleństwa.
N
adszedł moment, gdy Japonia, mająca za sobą długą
i pełną romantyzmu historię, miała zdecydować się na
najbardziej przerażający krok, podobny temu, jaki
uczynił wielki wojownik Hideyoshi, gdy w 1592 r. postanowił
wejść w śmiertelny
konflikt z Chinami i użył sił morskich, by
najechać Koreę. Przez stulecia ciągłość tradycji i obyczajów
kierowała tymi nieustraszonymi wyspiarzami Dalekiego
W schodu. Męstwo, dyscyplina i duch narodowy - bynajmniej
nie wolny od pewnego mistycyzmu - podtrzymywały wigor
tego surowego i wytrzymałego narodu. Europa po raz pierwszy
dowiedziała się o jego istnieniu od Marco Polo ok. roku 1300.
Religia wyznawana przez Japończyków była formą buddyzmu.
Późniejsze wtargnięcie chrześcijańskich misjonarzy, poboż
ność nawróconych oraz ich okrutna eksterminacja przeszły
w Europie bez echa. Bezlitosne mordowanie japońskich chrze-
ścijan, liczących niemal ćwierć miliona, trwało prawie 24 lata
i zostało zakończone około 1638 r. Po tym wydarzeniu Japonia
pogrążyła się w ścisłej izolacji i pozostała niemal zupełnie nie
znana przez wiele pokoleń do czasu, aż na scenę wkroczył wiek
XIX wraz ze swoimi głośnymi wyzwaniami. W tym okresie
całkowitego odosobnienia japońska sztuka, kultura i wiara pod-
trzymywały sztywną strukturę społeczną. Nauka, maszyny i za-
chodnie filozofie nie istniały dla Japończyków.
Lecz wynalazek maszyny parowej zmienił w dużym stopniu
proporcje globu i około stu lat temu z ogromnych przestrzeni
oceanicznych przybyły pod solidnie zabarykadowane bramy
feudalnej Japonii okręty, przywożąc pomysły i broń. Przez pe-
wien czas po niepożądanej wizycie amerykańskiej eskadry ko-
mandora Perry' ego w 1853 r. brytyjska lub amerykańska kano-
nierka była w stanie wymusić na państwie japońskim takie,
a nie inne stanowisko. Cudzoziemskie okręty wojenne przy-
wiozły ze sobą wszystko, co stanowiło rezultat niezwykłych
odkryć białego człowieka, który gotów był zarówno przekazać
swą wiedzę, jak i sprzedać swoje wytwory. Ponura i pełna po-
wagi cywilizacja XIII w. stanęła twarzą w twarz z cywilizacją
XIX-wieczną - wykrzywioną w uśmiechu - zasobną i dobrze
uzbrojoną.
., -..
Wujek Sam i Brytania zostali rodzicami chrzestnymi nowej
Japonii. W niespełna dwa pokolenia, nie mając żadnych pod-
JAPONIA 203
staw prócz odległej przeszłości, Japończycy zamienili oburęcz

ny miecz samurajski na okręt pancerny, gwintowane działo, tor-
pedę i karabin maszynowy typu Maxim. Podobna rewolucja do-
konała się w przemyśle. Przejście Japonii - pod opieką brytyj-
ską i amerykańską - od średniowiecza do współczesności było
szybkie i gwałtowne. Dlatego z niebywałym zdumieniem świat
oglądał klęskę carskiej Rosji w 1905 r. - nie tylko na morzu,
lecz także na lądzie - zadaną przez ogromne armie wysyłane do
Mandżurii. Japonia zajęła miejsce w szeregu wielkich mo-
carstw. Sami Japończycy byli zdumieni szacunkiem, z jakim
ich traktowano. "Gdy wysyłaliśmy Wam wytwory naszej pra-
dawnej sztuki i kultury, szydziliście z nas, a teraz, gdy posiada-
my nowoczesną marynarkę i armię, jesteśmy uważani za wyso-
ce cywilizowany naród". Wszystko to jednak było niezwykle
powierzchowne. Pod cienką powłoką trwała stara Japonia. Pa-
miętam, jak w dniach mojej młodości brytyjscy karykaturzyści
zwykli przedstawiać Japonię jako eleganckiego, wymuskanego
i ubranego w uniform chłopca na posyłki. Pewnego razu zoba-
czyłem jednak amerykański rysunek w nieco innym stylu: sta-
ry, szlachetny wojownik, ogromny, dostojny i wspaniały, z ręką
spoczywającą na sztylecie.
Nie chciałbym sprawiać wrażenia, że studiowałem dawną
i współczesną historię Japonii, znam ją jedynie z gazet i kilku
książek oraz oficjalnych dokumentów, jakie miałem okazję
przejrzeć, pracując w różnych departamentach państwowych.
W czasie wojny rosyjsko-japońskiej stałem po stronie Japonii.
Byłem zwolennikiem traktatu angielsko-japońskiego, który ją
poprzedził. Będąc w Admiralicji podczas pierwszej wojny
światowej, szczerze cieszyłem się z przystąpienia Japonii do
obozu sprzymierzonych oraz z wypędzenia Niemiec z Dalekie-
go Wschodu. W roku 1921 z wielkim żalem musiałem zakoń
czyć brytyjską koalicję z Japonią, która była dla nas niezwykle
korzystną. Lecz wówczas trzeba było wybierać między związ
kiem z Japonią a Stanami Zjednoczonymi i nie miałem wątpli
wości, którą drogę należy obrać .
.. - ..
Prowadząc wojnę i uprawiając politykę, należy zawsze wejść

w położenie - jak mówił Bismarck - "tego drugiego człowie
ka." Im lepiej dany minister jest w stanie to zrobić, tym większe
są szanse, że będzie mieć rację. Im lepiej zna punkt widzenia
przeciwnika, tym łatwiej jest mu podejmować pewne decyzje.
Lecz sama wyobraźnia pozbawiona głębokiej i rzetelnej wie-
dzy stanowi pułapkę i niewielu naszych ekspertów było w sta-
nie powiedzieć coś konkretnego na temat japońskiej mentalno-
ści. Była ona w rzeczy samej nieprzenikniona. Stara i nowa ge-
neracja, oddzielone od siebie przepaścią wieków, były zmiesza-
ne jedna z drugą, oddziałując na siebie w sposób, którego żaden
cudzoziemiec nie był w stanie pojąć. Tak naprawdę, to szczerze
wątpię, czy sami Japończycy znali swoją własną mentalność
i chyba nie byli w stanie przewidzieć, jakie siły w ich naturze
wezmą górę, gdy nadejdzie godzina próby.
Hierarchię armii japońskiej tworzył zbiór koncentrycznych
kół, zjednoczonych przez tradycję samurajską, która sprawiała,
że wszyscy jak jeden mąż gotowi byli zginąć w imię honoru
wojskowego Japonii, by pełni spokoju i ufności stanąć przed
sądem przodków. Lecz gdy Japonia wyszła ze swej samotni na
wielki świat, który beztrosko włożył w ręce jej wojowników
śmiertelną broń o niewyobrażalnej do tej pory sile, powoli
i chłodno począł kiełkować plan opanowania Azji, po czym
można by było przejść do próby opanowania całego świata.
Mówiono nawet o "planie stuletnim", lecz stanowiło to jedynie
tło dla ciągle zmieniających się warunków i wydarzeń.
Tuż po wybuchu drugiej wojny światowej potęga i ambicja
armii zostały w dużym stopniu ukrócone przez marynarkę.
W XIX w. armia japońska była szkolona przez instruktorów
niemieckich, a marynarka - przez brytyjskich. Spowodowało to
trwałe różnice w mentalności obydwu służb. Oficerowie armii
rzadko kiedy wyjeżdżali za granicę - z wyjątkiem okresów, kie-
dy prowadzono wojnę - co spowodowało ciasnotę poglądów
i arogancję w duchu nacjonalizmu, cechującego ich w stopniu
o wiele większym niż oficerów marynarki, którzy często od-
wiedzali zagraniczne porty i wiedzieli co nieco o otaczającym
ich świecie. Podczas gdy armia trwała w przeświadczeniu, że
JAPONIA 205
jest w stanie pokonać każdego przeciwnika znajdującego się na

Dalekim Wschodzie lub tego, który próbowałby tam się dostać,
marynarka zdawała sobie sprawę ze swojej słabości w porów-
naniu z potęgą floty brytyjskiej i amerykańskiej, zwłaszcza po-
za obszarem japońskich wód terytorialnych. W związku z tym
marynarka była o wiele bardziej opanowana i stonowana
w swoich reakcjach niż armia.
Sfery handlowe nie miały nigdy żadnej oficjalnej reprezenta-
cji, takiej jak armia czy marynarka. Nie prowadziły również
wspólnej polityki, wyrażającej różnorakie interesy finansowe,
przemysłowe i handlowe. Mogły wywierać pewien wpływ po
części przez partie polityczne, po części przez związki z kołami
dworskimi. Ogólnie rzecz biorąc, interesy handlowe nie szły
w parze z przedsięwzięciami wojennymi, chociaż w niektórych
wypadkach, zwłaszcza jeżeli chodzi o inwestycje w Chinach,
były one zgodne z ekspansjonistyczną polityką armii. W mó-
mentach kryzysu ludność Japonii stawała raczej po stronie ar-
mii, aniżeli liberalnych przywódców burżuazyjnych, czego po-
wodem był tradycyjny prestiż otaczający armię oraz przekona-
nie, że stoi ona na straży narodowych interesów przeciwko za-
.. - ..
kusom prywatnych kapitalistów .
Zgodnie z japońską konstytucją z 1889 r. zawieranie trakta-

tów, wypowiadanie wojny oraz podpisywanie pokoju należało
do kompetencji cesarza i parlament nie miał na to najmniejsze-
go wpływu. Cesarz był również najwyższym dowódcą sił zbroj-
nych. Niemniej jednak miał on obowiązek słuchać rad szefów
sztabów armii i marynarki oraz prowadzić politykę zagraniczną
w porozumieniu z rządem. Wedle konstytucji japońskiej rząd
nie odpowiadał przed parlamentem, chociaż potrzebował wię
kszości w obydwu izbach dla wprowadzenia danego ustawo-
dawstwa. Cesarz dokonywał wyboru oraz mianował premiera.
Zgodnie z obyczajem zasięgał wówczas rady grupy "doświad
czonych mężów stanu", czyli tzw. Genro. Na początku tego
stulecia Genro liczyło kilku członków, którzy kolejno umierali,
a ich następcy nie byli wyznaczani. W roku 1940 żył ostatni
z nich, książę Saionji. Po jego śmierci nominacji dokonywało

zgromadzenie byłych premierów, tzw. Nowe Genro. Liczyło
ono w roku 1940 osiem osób.
Funkcje ministrów armii i marynarki w rządzie sprawować
mogli odpowiednio generał i admirał w służbie czynnej. Jeżeli
premier nie był w stanie znaleźć generała i admirała na te stano-
wiska, nie mógł stworzyć ani utrzymać rządu, a solidarność
w wojsku była tak duża, że żaden oficer nie zgodziłby się na
objęcie tych stanowisk, jeżeli jego formacja nie popierała poli-
tyki danego rządu. Tak więc sztaby armii i marynarki wywiera-
ły stały, a czasami decydujący wpływ na prowadzoną politykę,
wycofując lub grożąc wycofaniem z rządu odpowiednich mini-
strów.
.. - ..
W 1936 r. Japonia podpisała z Niemcami Pakt Antykominter-
nowski, pierwotnie wynegocjowany przez japońskie Minister-
stwo Wojny i Ribbentropa reprezentującego partię nazistowską,
co oczywiście odbyło się za plecami odpowiednich ministrów
spraw zagranicznych. Nie ustanawiał on wprawdzie koalicji,
lecz stwarzał dobre podstawy do jej powstania. Wiosną 1939 r.
minister armii w rządzie japońskim baron Hiranuma próbował
utworzyć pełną koalicję militarną z Niemcami. Plan jego się nie
powiódł, głównie z powodu sprzeciwu ministra marynarki ad-
mirała Yonai. W sierpniu 1939 r. Japonia była nie tylko zaanga-
żowana w wojnę z Chinami, rozpoczętą w lipcu 1937 r., lecz
także w lokalne walki z Rosją w związku z granicą pomiędzy
nowo utworzonym państwem Mandżukuo a Mongolią. Za tym
płonącym frontem czekały potężne armie. Gdy w przededniu
wojny europejskiej Niemcy zawarły pakt o nieagresji z Rosją,
nie informując o tym swojego antykominternowskiego partne-
ra, Japonia poczuła się słusznie urażoną. Konflikt z Rosją
zszedł na dalszy plan, wzrosła natomiast niechęć do Niemiec.
Nasza pomoc dla Chin odsunęła nas w dużym stopniu od nasze-
go dawnego sprzymierzeńca i w pierwszych miesiącach wojny
wzajemne stosunki były już dalekie od przyjacielskich. Trzeba
JAPONIA 207
jednak stwierdzić, że Japonia nie wykazywała specjalnego en-

tuzjazmu wobec Niemiec.
Rząd Hiranumy stracił twarz z powodu paktu niemiecko-so-
wieckiego i musiał ustąpić. W jego miejsce powstał rząd gene-
rała Abe, który choć służył warmii (obecnie na emeryturze),
uważany był za człowieka o umiarkowanych poglądach.
W 1940 r. jego miejsce zajął admirał Yonai, który będąc w rzą
dzie Hiranumy, sprzeciwił się utworzeniu koalicji z Niemcami.
Pod rządami Abe i Yonai Japonia prowadziła w Europie polity-
kę neutralności, kontynuując jednocześnie działania w Chi-
nach. Lecz wkrótce potężne wstrząsy poruszyły cały świat.
W wyniku upadku Francji i Niderlandów oraz groźby inwazji
i zniszczenia Wielkiej Brytanii jesienią 1940 r. hołubione i da-
lekosiężne plany japońskie przestały być snem i zaczęły nabie-
rać realnych kształtów. Czyż Japonia nie miała zyskać niczego
w wyniku upadku Francji, Belgii, Holandii i Luksemburga,
a być może i Anglii, posiadającej przecież rozległe terytoria we
wschodniej Azji? Czyż nie nadeszła historyczna chwila? Głę
bokie namiętności opanowały armię i nacjonalistyczne koła po-
lityczne. Żądano, by Japonia natychmiast ruszyła na południe
i zajęła francuskie Indochiny, Malaje oraz Holenderskie Indie
W schodnie. Aby przeforsować tę politykę, minister armii gene-
rał Hata wycofał się z rządu, zmuszając tym samym admirała
Yonai do ustąpienia ze stanowiska premiera.
Trzeźwe i rozsądne umysły, których nigdy w Japonii nie bra-
kowało, przeżywały ciężkie chwile, usiłując rozciągnąć jaką
taką kontrolę nad sytuacją. Na miejsce Yonai Genro mianowało
księcia Konoye, arystokratę w kwiecie wieku, mającego bliskie
powiązania z dworem cesarskim, lecz pozostającego również
na dobrej stopie z dowódcami armii. Książę Konoye pełnił swój
urząd od lipca 1940 do października 1941 r. Był ogólnie szano-
wanym i niezwykle zręcznym politykiem, którego metody po-
stępowania polegały na symbolicznym zaspokajaniu żądań ar-
mii przy równoczesnym uniemożliwianiu wciągania kraju
w poważną wojnę. Latem 1940 r. książę Konoye zdołał po-
wstrzymać armię przed zaatakowaniem posiadłości brytyjskich
i holenderskich. Jednocześnie jednak zgodził się wywrzeć na-
cisk na Vichy w kwestii baz lotniczych w półocnych Indochi-

nach, a we wrześniu podpisał Pakt Trzech z Niemcami i Wło
chami. Zmuszało to Japonię do przystąpienia do wojny w Euro-
pie po stronie państw Osi w momencie włączenia się Stanów
Zjednoczonych do walki po stronie Wielkiej Brytanii. W okre-
sie tym miały miejsce inne ważne wydarzenia. Pod koniec listo-
pada 1940 r. wynik bitwy o Anglię oraz koniec chełpliwych wy-
powiedzi Hitlera dotyczących inwazji przyjęto w Japonii jako
fakty o pierwszorzędnym znaczeniu. Pomyślny brytyjski atak
powietrzny na flotę włoską w Tarencie, który unieszkodliwił na
wiele miesięcy sporo nowoczesnych pancerników, wywarł
ogromne wrażenie na japońskiej marynarce wojennej, objawia-
jąc potęgę oraz nieograniczone możliwości lotnictwa, zwłasz
cza wtedy, gdy działania przeprowadzano z zaskoczenia. Ja-
pończycy zrozumieli, że Wielka Brytania nie jest bynajmniej
skończona. Wprost przeciwnie - cały czas rośnie w siłę. Zaczę
to nawet uważać, że podpisanie Paktu Trzech było dużym błę
dem. Wciąż lękano się wspólnej akcji Imperium Brytyjskiego
i Stanów Zjednoczonych, z powodu posiadania przez te kraje
najpotężniejszych flot-wojennych na świecie oraz niemal nie-
wyczerpanych zasobów. To niebezpieczeństwo zdawało się co-
raz realniejsze. Wiosną 1941 r. Konoye otrzymał zgodę swoje-
go rządu na rozpoczęcie rozmów ze Stanami Zjednoczonymi na
temat podstawowych kwestii spomychpomiędzy tymi krajami.
Warto przy tej okazji zauważyć, że minister armii generał Tojo
popierał politykę księcia Konoye wbrew ministrowi spraw za-
granicznych Matsuoce, którego protesty, wskazujące niesto-
sowność rozmów z Ameryką w obliczu koalicji z Niemcami
zostały w ten sposób odrzucone .
... - ..
Niemniej jednak ferment panujący w umysłach Japończyków
rósłz dnia na dzień. Tysiące oficerów oraz osób piastujących
odpowiedzialne i podrzędne stanowiska zdawało się słyszeć
dochodzące spod powierzchni normalnych procesów nowo-
czesnego życia politycznego
Głosy przodków zwiastujące wojnę.
JAPONIA 209
Czy mają okazać się niegodni swoich ojców, którzy zapłacili

z nawiązką XIII-wiecznym Mongołom, reprezentowanym
w ich mniemaniu przez carską Rosję? Cud pokolenia ojców
zachęcił teraz ich synów do równie wielkiego męstwa. Teraz na
całym świecie szalały burze i wszystko ulegało ciągłym prze-
mianom. Pojawiały się nowe siły i nowi tytani. W Europie miał
nastać "nowy porządek". Czyż nie nadszedł czas na "nowy po-
rządek" w Azji? Tak powstawały plany, realizowane dokładnie
i cierpliwie przy każdej nadarzającej się okazji. Dowódcy armii
twierdzili, że to oni powinni dać sygnał do rozpoczęcia walki.
Uważali, że szansa uderzenia w najlepszym momencie, tj. po
upadku Francji, została i tak zmarnowana przez ostrożnych
i kunktatorskich polityków.
Cesarz oraz zgromadzeni wokół niego książęta i najwyższa
arystokracja byli przeciwni wszelkim agresywnym poczyna-
niom. Po prostu mieli zbyt dużo do stracenia w tych burzliwych
czasach. Wielu z nich odbyło dalekie podróże, odwiedzając
równych sobie na zagranicznych dworach. Podziwiali oni życie
w Europie, jej potęgę oraz siłę Stanów Zjednoczonych. Podzi-
wiali bezpieczne położenie monarchii brytyjskiej. Opierali się
na swoim naskórkowym parlamentaryzmie i mieli nadzieję, że
będą mogli rządzić w spokoju. Lecz jak postąpi armia? Ani pa-
triarchat, ani cesarz, ani cała dynastia nie są w stanie uniezależ
nić się od tych spraw. Rzecz oczywistwa, że cesarz i książęta
optują za rozsądkiem i pokojem i nie zamierzają ginąć w imię
.. -..
jakiejkolwiek sprawy.
Zastosowanie drastycznych sankcji ekonomicznych w lipcu

1941 r. spowodowało poważny kryzys wewnętrzny w polityce
japońskiej. Elementy konserwatywne były zaszokowane,
a umiarkowani przywódcy po prostu przerażeni. W tej chwili
wszedł w grę prestiż armii japońskiej jako czynnika konstytu-
cyjnego w kształtowaniu politykijaporiskiej. Do tej pory mary-
narka była siłą hamującą. Jednak embargo nałożone przez Sta-
ny Zjednoczone, Wielką Brytanię i Holandię odcięło wszystkie
zapasy ropy, od których uzależniona była nie tylko marynarka,
ale i cała japońska machina wojenna. Od tej pory marynarka

musiała sięgać do posiadanych rezerw, przy czym na początku
wojny na Pacyfiku zużyła ona czteromiesięczne zapasy z posia-
danych osiemnastomiesięcznych. Jasnym było, że Japonia zo-
stała złapana w szpony śmierci i nie pozostaje jej nic innego,
jak tylko zawrzeć układ ze Stanami Zjednoczonymi lub przy-
stąpić do wojny. Żądania amerykańskie obejmowały wycofanie
się Japonii nie tylko z Indochin, ale i z samych Chin, gdzie wal-
ki toczono już tak długo. Było to słuszne, lecz uciążliwe żąda
nie. W tych okolicznościach marynarka sprzymierzyła się z ar-
mią i gotowa była zgodzić się na rozpoczęcie wojny, jeżeli nie
uda się zawrzeć żadnego sensownego porozumienia. Na decy-
zję tę wpłynął bez wątpienia fakt, że marynarka doprowadziła
swoje lotnictwo do stanu niemal pełnej gotowości bojowej.
Napięta debata w japońskich kręgach rządowych przeciągała
się przez lato i jesień. Dziś już wiemy, że podstawowe pytanie
dotyczące wojny ze Stanami Zjednoczonymi było dyskutowane
31 lipca, tuż po wprowadzeniu embarga. Przywódcy japońscy
zdawali sobie sprawę, że niewiele mają czasu. Niemcy mogą
wygrać wojnę w Europie, zanim Japonia zrealizuje którykol-
wiek ze swoich planów. W tym czasie trwały rozmowy pomię
dzy rządem japońskim i amerykańskim. Konserwatywni polity-
cy japońscy oraz dwór cesarski liczyli na uzyskanie warunków,
które pozwoliłyby im na kontrolowanie sytuacji w kraju. De-
partament Stanu w Waszyngtonie wierzył, podobnie zresztą jak
.. - ,.
i my, że Japończycy ugną się przed przeważającą potęgą USA.
Czytelnik niewątpliwie dostrzegł, jak wielką wagę przykłada

liśmy do sprawy Japonii od pierwszych chwil tej wojny. Jej
zamiary oraz możliwości były równie oczywiste. Często zasta-
nawialiśmy się, dlaczego nie uderzyła ona w momencie upadku
Francji. Wprawdzie później odetchnęliśmy z pewną ulgą, cały
czas jednak skupieni byl.iśmy na obronie Wysp Brytyjskich oraz
prowadzeniu wojny na Pustyni Zachodniej. Muszę wyznać, że
dla mnie osobiście cała sprawa Japonii znajdowała się na dru-
gim planie w porównaniu z pozostałymi naszymi potrzebami.
JAPONIA 211
Czułem, że jeżeli Japonia nas zaatakuje, Stany Zjednoczone

przyłączą się do wojny. Gdyby tak się nie stało, nie mielibyśmy
SZans na obronę Holenderskich Indii Wschodnich ani naszego
Imperium na wschodzie. Gdyby jednak agresja Japonii miała
spowodować przystąpienie Ameryki do wojny, nie miałbym nic
przeciwko temu. Na tym poprzestałem. W 1941 r. hierarchia
spraw przedstawiała się następująco: po pierwsze; obrona Wy-
spy, do czego dochodziła groźba inwazji i wojna z U-bootami;
po drugie, walki na Bliskim Wschodzie i na Morzu Śródzie
mnym; po trzecie, od lipca dostawy dla Rosji Sowieckiej i na
samym końcu sprawa Japonii. Nigdy jednak nie ulegało wątpli
wości, że w razie ataku Japonii na Australię lub Nową Zelandię
walki na Bliskim Wschodzie zostaną zaniechane na rzecz obro-
ny tych dominiów. Jednak prawdopodobieństwo powstania ta-
kiej sytuacji było bardzo znikome, ponieważ Japonia miała do
wyboru bliższe i bardziej atrakcyjne cele, jak np. Malaje, Syjam
czy przede wszystkim Holenderskie Indie Wschodnie. Pewien
jestem, że nic nie moglibyśmy zrobić, by zmienić los Malajów,
nawet kosztem zrujnowania kampanii na Bliskim Wschodzie,
czy też odcięcia dostaw dla Sowietów. Niemniej jednak włącze
nie się USA do wojny wynagrodziłoby wszystko.
Trzeba zdawać sobie sprawę, że te poważne decyzje zostały
podjęte przez Gabinet Wojenny po głębokim namyśle i długich
dyskusjach.
.. - ..
W miarę upływu czasu zacząłem zdawać sobie sprawę ze zna-
czenia embarga, wprowadzonego przez Prezydenta 26 lipca, do
którego przyłączyliśmy się wraz z Holendrami. Zapragnąłem
wówczas przeciwstawić Japończykom na PacyfIku i Oceanie In-
dyjskimjak największe siły morskie brytyjskie i amerykańskie.
25 sierpnia wysłałem do pierwszego lorda Admiralicji depe-
szę dotyczącą utrzymania floty wschodniej oraz precyzującą
moje poglądy na temat jej składu. Czułem, iż w najbliższej
przyszłości powstanie możliwość umieszczenia eskadry odstra-
szającej na Oceanie Indyjskim, która będzie się składać z nie-
wielkiej liczby najlepszych okrętów. Pierwszy lord Admiralicji
odpowiedział, że Admiralicja planuje utworzenie na początku

1942 r. na Cejlonie sił, w skład których wchodzić będą pancer-
niki Nelson i Rodney, krążownik liniowy Renown oraz mały
lotniskowiec Hermes. Później miał do nich dołączyć Ark Royal,
nie wcześniej jednak niż w kwietniu. Ponadto cztery pancerniki
klasy "R" zostaną wysłane na Ocean Indyjski w charakterze
eskorty dla konwojów. W swoim memorandum pierwszy lord
rozwodził się nad ogromnym znaczeniem teatru atlantyckiego
i podkreślał konieczność pozostawienia tam wszystkich trzech
najnowszych krążowników klasy King George V na wypadek
nieoczekiwanego ataku Tirpitza.
Nie podobały mi się te decyzje. Użycie starych pancerników
klasy "R" do ochrony konwojów dobre było do walki przeciw-
ko krążownikom wyposażonym w zaledwie 8-calowe działa,
lecz w starciu z szybkim i nowoczesnym pancernikiem zarów-
no one, jak i chronione przez nie konwoje staną się łatwym
łupem. W obecnym stanie okręty te zamienią się w pływające
trumny. W tej sytuacji niezbędne było posiadanie przynajmniej
dwóch szybkich pancerników, mogących podziałać odstrasza-
jąco na Japończyków.
Moją korespondencję z Admiralicją zakończyłem w sposób
następujący:
29 sierpnia 1941
[... J Nie jestem pewien, czy Japonia stawi czoło
zjednoczonym
siłom USA, Wielkiej Brytanii i Rosji w momencie, gdy jest zajęta
w Chinach. Najprawdopodobniej wynegocjuje ze Stanami Zjedno-
czonymi kolejne trzy miesiące, nie czyniąc żadnych agresywnych
kroków, ani też nie włączając się czynnie do walki po stronie państw
Osi. Nic nie wywrze na niej takiego wrażenia, jak pojawienie się
wymienionych przeze mnie sił, a przede wszystkim KGV, To napra-
wdę będzie najlepszy krok. *
* Osoby głębiej zainteresowane tą sprawą odsyłam do mojej korespondencji

z pierwszym lordem Admiralicji zamieszczonej w Załącznikach. Z przy-
czyn, które trudno w tej chwili zgłębić, w miejsce Nelsona lub Rodneya,
wysłany został Prince of Wales (przyp.oryg.).
JAPONIA 213
.. - ..
W pierwszym rzucie postanowiono wysłać zarówno Prince
oj Wales, jak i Repulse w towarzystwie czterech niszczycieli
oraz nowoczesny opancerzony lotniskowiec Indomitable. Tak
się jednak nieszczęśliwie złożyło, że Indomitable został unieru-
chomiony z powodu wypadku. Pomimo to zdecydowano się
wysłać obydwa pancerniki naprzód w nadziei ustabilizowania
japońskiej sytuacji politycznej, a także nawiązania kontaktu
z amerykańską flotą na Pacyfiku. Naszym dalekosiężnym pla-
nem było utworzenie pod osłoną floty amerykańskiej na Pacy-
fiku wschodniej floty brytyjskiej bazującej w Singapurze, która
wiosną 1942 r. miała się składać z siedmiu pancerników różnej
klasy, jednego lotniskowca, 10 krążowników i 24 niszczycieli.
Na stanowisko dowódcy wybrany został dotychczasowy zastę
pca szefa sztabu marynarki, admirał sir Tom Phillips, którego
flaga załopotała w Greenock 24 października .
.. - ..
Z końcem października wysłałem telegramy do premierów
Australii, Nowej Zelandii i Afryki Południowej, przekazując im
szczegóły dotyczące naszych planów morskich na Dalekim
Wschodzie.
1. W dalszym ciągu jestem zdania, że Japonia nie zdecyduje się na
wojnę z A.B.Ch.H. [Amerykanie - Brytyjczycy - Chińczycy - Holen-
drzy] do czasu całkowitego upadku Rosji. Choć niewykluczone, że
i wtedy będą wyczekiwać na obiecywaną wiosenną inwazję na Wyspy
Brytyjskie. Rosjanie nadal stawiają dzielny opór, a i zima coraz bliżej.
2. Admiralicja wydała dyspozycje co do utworzenia do końca tego
roku sił, na które składać się będą: Rodney, Nelson i cztery okręty typu
"R" z bazą w Singapurze. Plany te zostały pokrzyżowane przez nie-
dawną awarię Nelsona, którego naprawa potrwa od trzech do czterech
miesięcy.
3. Tymczasem w celu dalszego powstrzymania Japonii wysyłamy
niezwłocznie nasz najnowszy pancernik Prince oj Wales, aby przyłą
czył się do Repulse na Oceanie Indyjskim. Dzieje się tak pomimo
protestów naczelnego dowódcy Home F1eet i stanowi to dla nas
ogromne ryzyko. Prince oj Wales pojawi się niebawem w Kapszta-
dzie. Oprócz tego cztery pancerniki typu "R" są przygotowywane do

wyruszenia na wschodnie wody. W późniejszym terminie Repulse zo-
stanie zastąpiony przez Renowna.
4. Moim zdaniem wysłanie Prince oJWales stanowić będzie dosko-
nały środek odstraszający. Równocześnie chciałbym stwierdzić, że
posunięcia Prince oj Wales muszą zostać skorygowane podczas po-
stoju w Kapsztadzie z powodu niebezpieczeństwa, jakie stanowi Tir-
pitz oraz ze względu na inne możliwości operacyjne, zanim Duke oj
.. - ..
York będzie gotowy w grudniu .
w październiku książęKonoye złożył swój ciężar władzy.

Poprosił o osobiste spotkanie z prezydentem Rooseveltem
w Honolulu, gdzie zamierzał zabrać dowódców wojska i mary-
narki. Jednakże jego propozycja została odrzucona przez Prezy-
denta, a armia coraz krytyczniej zaczęła się wyrażać o tym mą
drym polityku. Jego miejsce zajął generał Tojo, pełniący rów-
nocześnie funkcje premiera, ministra wojny i ministra spraw
wewnętrznych. Generał Tojo, który po zakończeniu wojny
zgodnie z nowoczesnym zwyczajem został powieszony przez
zwycięzców, powiedział podczas procesu, że objął stanowisko
ministra spraw wewnętrznych, ponieważ "stanął w kraju wobec
przerażających tendencji wróżących niepokoje wewnętrzne
w razie powzięcia decyzji o pokoju zamiast o wojnie". Na roz-
kaz cesarza wznowił negocjacje dyplomatyczne ze Stanami
Zjednoczonymi. Gdy w listopadzie 1941 Tojo i szefowie sztabu
generalnego poinformowali cesarza o konieczności rozpoczę
cia wojny, suweren wyraził nadzieję, iż dalsze wysiłki mogą
zapobiec takiemu nieszczęściu, lecz równocześnie powiedział
generałowi Tojo: "Jeżeli sytuacja naprawdę wygląda tak, jak
Pan ją opisuje, nie pozostaje nic innego, jak tylko rozpocząć
niezbędne przygotowania" .
.. - ..
Na początku listopada otrzymałem kolejne ostrzeżenia doty-
czące dalszych działań Japończyków w Chinach. Generalissi-
mus Czang Kaj-szek, który mije przysłał, był zdania, że Japoń
czycy zamierzają uderzyć od strony Indochin, aby zająć Kun-
JAPONIA 215
ming i odciąć drogę do Birmy. Poprosił o pomoc brytyjską na

Malajach. Zakończył następująco:
W pierwszej chwili może się Panu wydawać, że wciągnie to Pana
do wojny z Japonią w momencie, gdy toczy Pan tak bohaterskie walki
w Europie i na Bliskim Wschodzie. Ja widzę sprawy inaczej. Nie wie-
rzę, że Japonia ma dość sił, by zaatakować Was, póki trwa opór
w Chinach, lecz gdy ten ustanie, zaatakują Was w najdogodniejszej
chwili. [... l Chiny weszły w najbardziej krytyczny moment oporu.
Ich zdolność do utrzymania przejść prowadzących do Singapuru
i Birmy uzależniona jest od gotowości Brytyjczyków i Amerykanów
do udzielenia pomocy przy obronie prowincji Jiinnan. Jeżeli Japoń
czycy przebiją się przez tamtejszy front, zostaniemy odcięci od Was,
co zagrozi Waszym wspólnym działaniom powietrznym i morskim
z Ameryką i Holenderskimi Indiami Wschodnimi. Chciałbym pod-
kreślić z całą mocą przekonanie, że mądrość oraz roztropność naka-
zują, by udzielić Chinom pomocy, tak jak to powyżej opisałem. Nic
nie może w większym stopniu przyśpieszyć klęski Japonii oraz zwy-
cięstwa krajów stawiających dzielny opór. Oczekuję z niecierpliwo-
ścią na Pańską odpowiedź.
Nie pozostawało nic innego, jak tylko przekazać to pismo

Prezydentowi.

1. Otrzymałem zaadresowane do nas obydwu wezwanie Czang
Kaj-szeka z prośbą o pomoc. Wie Pan, jak wygląda sytuacja naszych
sił powietrznych w Singapurze. Niemniej jednak gotów jestem wy-
słać pilotów, a nawet kilka maszyn, jeżeli przybędą na czas.
2. Potrzebujemy obecnie jak naj skuteczniejszego środka odstrasza-
jącego. Japończycy nie powzięli do tej pory ostatecznej decyzji, a ce-
sarz zdaje się ćwiczyć powściągliwość. Gdy rozmawialiśmy na ten
temat w zatoce Placentia, mówił Pan o zyskiwaniu na czasie i jak do
tej pory takie postępowanie przyniosło wspaniałe rezultaty. Lecz na-
sze wspólne embargo powoli zmusza Japończyków do podjęcia decy-
zji o pokoju albo o wojnie.
3. Wygląda na to, że wejdą do prowincji Jtinnan, odcinając Drogę
Birmańską, co będzie mieć katastrofalne konsekwencje dla Czang
Kaj-szeka. Gdy jego opór zostanie przełamany, będzie to nie tylko
tragedią dla całego świata - po prostu pozwoli Japończykom na zaata-
kowanie północy lub południa przy użyciu dużych sił.
4. Chińczycy zwrócili się do nas, podobnie zresztąjak do Pana, aby

ostrzec Japończyków przed atakiem na prowincję Jiinnan. Sądzę, że
ma Pan jak największe prawo przypomnieć im, że atak na Chiny
z terytorium, na którym według nas nigdy nie mieli prawa utrzymy-
wać żadnych sił, pozostaje w jawnej sprzeczności z jednoznacznie
przedstawionymi poglądami rządu USA. Oczywiście jesteśmy goto-
wi wysłać podobną informację.
5. Żadne indywidualne działania same w sobie nie powstrzymają
Japończyków, ponieważ jesteśmy tak bardzo skrępowani w wielu
punktach. Lecz oczywiście wesprzemy Pana we wszystkich Pańskich
działaniach. Osobiście uważam, że Japonia zostanie raczej wciągnięta
do wojny, niż sama się na nią zdecyduje. Proszę powiedzieć, co Pan
o tym sądzi.
Prezydent odpowiedział 9 listopada, że choć poważnym błę

dem byłoby niedocenianie zagrożenia, to jednak wątpi, czy
przygotowania Japończyków do kampanii lądowej przeciwko
Kunmingowi pociągną za sobą natychmiastową ofensywę ja-
pońską w najbliższej przyszłości. Należy raczej skoncentrować
się na pomocy dla Chin w ramach ustawy Lend-Lease oraz na
tworzeniu tam Amerykańskich Ochotniczych Sił Lotniczych.
Stwierdził również, że ze względu na obecne nastroje w Japonii
jakiekolwiek "formalne ostrzeżenie słowne lub upomnienie"
może wywołać skutek odwrotny od zamierzonego. "Problem
ten będzie nieustannie zajmował moją uwagę".
Uczyniłem, co mogłem, by przekazać Generalissimusowi
treść tej powściągliwej odpowiedzi.
Nie pozostawało nam nic innego, jak tylko kontynuować na-
sze plany morskie na Dalekim Wschodzie i pozostawić Stanom
Zjednoczonym zadanie uspokojenia Japonii środkami dyplomaty-
cznymi i jak najdłuższego utrzymania spokoju na PacyfIku .
.. .. ..
Napisałem do generała Smutsa, który poruszył bardzo istotne
problemy.
9 listopada 1941
Nie ma sensu, abym na tym etapie wojny osobiście apelował do
Roosevelta, by przystąpił do wojny. Podczas spotkania atlantyckiego
powiedziałem, że wolałbym natychmiastową deklarację amerykańską
o przystąpieniu do wojny zamiast półrocznych dostaw niż podwójne

dostawy i brak deklaracji. Prezydent uznał to za bardzo stanowcze
stwierdzenie. Koniec końców nie możemy lekceważyć jego kłopotów
konstytucyjnych. Może podjąć pewne działania jako zwierzchnik sił
zbrojnych, lecz tylko Kongres może wypowiedzieć wojnę. Powie-
dział mi nawet coś takiego: ,,Być może nigdy nie wypowiem wojny,
choć niewykluczone, że ją rozpocznę· Jeżeli poproszę Kongres o wy-
powiedzenie wojny, będzie nad tym debatował przez trzy miesiące".
Ustawa o poborze, bez której cała armia amerykańska rozsypałaby się
w proch, przeszła tylko jednym głosem. Niewielką większością gło
sów udało mu się teraz uzyskać zgodę Senatu na unieważnienie aktu
o neutralności. Jeżeli zatwierdzi go druga izba, oznaczać to będzie
ciągłą walkę na Atlantyku pomiędzy niemieckimi a amerykańskimi
okrętami. Opinia publiczna w Stanach Zjednoczonych jest obecnie
znacznie przychylniejsza, ale o ile chodzi o Kongres wszystko będzie
kwestią liczenia głów. Naturalnie, gdybym znał jakieś wyjście z tej
sytuacji, zrobiłym wszystko, co w mojej mocy. Tymczasem musimy
być cierpliwi i ufać biegowi wydarzeń, które toczą się w dobrym kie-
runku.
......
10 listopada, podczas dorocznego bankietu w Guildhallu,
w którym premierzy tradycyjnie biorą udział, powiedziałem
między innymi:
Muszę przyznać, że głosując za japońską koalicją prawie 40 lat

temu, w 1902 t., i starając się zawsze zapewnić jak najlepsze stosunki
z wyspiarskim imperium Japonii, jak również będąc Japończykom
niezwykle życzliwym i podziwiając ich liczne talenty oraz uzdolnie-
nia, z przykrością i bólem przyjmuję początek konfliktu pomiędzy Ja-
ponią i światem anglojęzycznym.
Wszyscy zdajemy sobie sprawę z wagi interesów amerykańskich
na Dalekim Wschodzie. USA robią, co mogą, by zachować spokój na
Pacyfiku. Nie wiemy, czy ich wysiłki zakończą się powodzeniem,
lecz pewne jest, że jeżeli im się nie powiedzie i jeżeli zostaną wciąg
nięte do wojny, to jest moim obowiązkiem powiedzieć, iż Wielka
Brytania wypowie wojnę Japonii w ciągu godziny.
Próbując możliwie obojętnie przyglądać się tej ogromnej i ponurej
scenie, musimy się zgodzić, że rozpoczęcie wojny stanowi niezwykle
ryzykowne przedsięwzięcie dla Japończyków, gdyż na Pacyfiku sta-
wią im czoło państwa, których ludność odpowiada trzem czwartym
JAPONIA 219
rasy ludzkiej. Jeżeli przyjmiemy, że podstawę nowoczesnej wojny

stanowi stal, to sprawą bardzo niebezpieczną dla takiego państwa jak
Japonia, która produkuje tylko 7 milionów ton tego surowca rocznie,
jest pochopne prowokowanie Stanów Zjednoczonych, których roczna
produkcja dochodzi niemal do 90 milionów. Do tego dodać należy
ogromny wkład Imperium Brytyjskiego w obecną walkę. Mam
w związku z tym nadzieję, że utrzymanie pokoju na Pacyfiku jest mo-
żliwym i zgodnym ze znanymi wszystkim życzeniami najrozsądniej
szych polityków japońskich. Niemniej jednak czyniliśmy i nadal bę
dziemy czynić wszelkie przygotowania mające na celu obronę intere-
sów brytyjskich na Dalekim Wschodzie oraz obronę zagrożonej
obecnie wspólnej sprawy.
.. - ..
20 listopada Japonia przekazała Stanom Zjednoczonym swo-
je ostatnie słowo. Choć z propozycji tych jasno wynikało, że
Japończycy pragną jedynie owoców zwycięstwa bez faktyczne-
go prowadzenia wojny, rząd amerykański poczuł się zobowią
zany do uczynienia jeszcze jednego dyplomatycznego wysiłku.
Zostaliśmy poinformowani o treści noty japońskiej i poprosze-
ni o wyrażenie naszych poglądów. 23 listopada wysłałem nastę
pującą notę do ministra spraw zagranicznych:

Nasze cele przedstawiają się następująco: żadnych dalszych naru-
szeń cudzego terytorium i żadnej wojny, jako że tej ostatniej mamy
w nadmiarze. Stany Zjednoczone nie zdradzą sprawy chińskiej i my
również nie zamierzamy tego uczynić. Jednak nie zgodzimy się na
układ, w ramach którego Japonia będzie mogła zaatakować Rosję na
Syberii. Osobiście wątpię, by w chwili obecnej było to możliwym.
Pamiętam, jak Prezydent podczas konferencji atlantyckiej stwierdził:
"Nie może być mowy o jakichkolwiek naruszeniach terytorialnych na
północy". Sądzę, że kwestia ta powinna zostać uzgodniona [z Amery-
kanami]. Formalne wystąpienie z Osi nie jest - moim zdaniem - ko-
niecznym, ponieważ samo wycofanie się Japonii z wojny będzie do-
statecznym ciosem dla Niemiec. Nie możemy zgodzić się na żadne
veto w związku z brytyjską czy amerykańską pomocą dla Chin.
Dlatego uważam, że powinniśmy ulżyć Japonii pod względem eko-
nomicznym do tego stopnia, by była ona w stanie jako tako dawać
sobie radę - nawet jeżeli pozostąją nam tylko następne trzy miesiące.
Są to jednakże tylko wstępne wrażenia.
Muszę powiedzieć, że z przyjemnością dowiedziałbym się o podpi-

saniu amerykańsko-japońskiego porozumienia, w wyniku którego na-
sza sytuacja na Dalekim Wschodzie nie byłaby gorsza za trzy miesią
ce, aniżeli jest teraz.
.. - ..
25 listopada Prezydent przesłał mi sprawozdanie z odbytych
negocjacji. Rząd japoński zaproponował ewakuację południo
wych Indochin do czasu zawarcia ogólnego porozumienia
z Chinami lub przywrócenia pokoju na Pacyfiku, kiedy to Japo-
nia będzie mogła całkowicie wycofać się z Indochin. W zamian
za to Stany Zjednoczone miały dostarczać Japonii ropę nafto-
wą, nie ingerować w jej wysiłki zmierzające do przywrócenia
pokoju w Chinach, udzielić pomocy w uzyskaniu produktów
z Holenderskich Indii Wschodnich oraz przywrócić normalne
stosunki handlowe pomiędzy Japonią a Stanami Zjednoczony-
mi. Obie strony zgodziły się nie czynić żadnych kroków wojen-
nych w północno-wschodniej Azji i na południowym Pacyfiku.
Z kolei rząd amerykański planował wysunięcie kontrpropo-
zycji, która przyjmując w ogólnych zarysach treść japońskiej
noty, obwarowywałaby pewnymi zastrzeżeniami wycofywanie
się Japończyków z południowych Indochin i nie wspominałaby
o sytuacji w Chinach. USA były gotowe na przyjęcie pewnych
ustaleń ekonomicznych, mających' złagodzić pierwotne dyre-
ktywy dotyczące embarga. Na przykład ropa naftowa na potrze-
by ludności cywilnej mogłaby być wysyłana co miesiąc. Umo-
wa taka byłaby ważna przez trzy miesiące, pod warunkiem że
w tym czasie toczyłyby się rozmowy dotyczące ogólnego poro-
zumienia na całym obszarze Pacyfiku.
Gdy przeczytałem szkic odpowiedzi, który był i nadal jest
zwany modus vivendi, uznałem, że jest on niewystarczający. To
zdanie podzielały rządy Holandii i Australii, a nade wszystko
Czang Kaj-szek, który wysłał szalony protest do Waszyngtonu.
Cały czas uświadamiałem sobie, że musimy zachować umiar,
wyrażając swoją opinię na temat sprawy będącej całkowicie
w gestii Stanów Zjednoczonych. Rozumiałem niebezpieczeń
stwo posądzenia nas o to, że pragniemy wciągnąć Amerykę do
JAPONIA 221
wojny. Tak więc oddawszy całą sprawę we właściwe ręce, tj.

ręcePrezydenta, i napomknąwszy tylko o kwestii chińskiej,
wysłałem następujący telegram:

Otrzymałem dziś wieczór Pańskie pismo w sprawie Japonii, jak
również pełne sprawozdanie od lorda Halifaxa z odbytych dyskusji
oraz szczegóły dotyczące Pańskiego kontrprojektu.
[ ... ] Rozstrzygnięcie tej sprawy należy, rzecz jasna, do Pana, a my
sami nie pragniemy dodatkowej wojny. Istnieje tylko jeden problem,
który nas niepokoi. Co z Czang Kaj-szekiem? Czy nie zostawiliśmy
go na zbyt ścisłej diecie? Martwimy się o Chiny. W razie ich klęski
znacznie wzrośnie nasze wspólne niebezpieczeństwo. Jesteśmy pew-
ni, że przy podejmowaniu ostatecznej decyzji Stany Zjednoczone bę
dą miały na uwadze Chińczyków. Odnosimy wrażenie, że Japończycy
nie są zbyt pewni siebie.
Wiadomość ta dotarła do Waszyngtonu tego samego dnia

o świcie. Pan HuB notuje w swoich pamiętnikach:
Tej nocy przyszedł telegram dla Prezydenta od pana Churchilla,
komentujący nasz modus vivendi. Niewątpliwie pod wpływem tele-
gramu od Czang Kaj-szeka Premier zastanawiał się, czy przypadkiem
Generalissimus nie otrzymuje "raczej skromnych racji" w ramach
modus vivendi. Sytuacja Chin, jak stwierdził, wielce go niepokoi,
a ich upadek ogromnie zwiększyłby wspólne niebezpieczeństwo. Po
wielokrotnym przedyskutowaniu tej sprawy z ekspertami od proble-
mów dalekowschodnich w Departamencie Stanu doszedłem do wnio-
sku, że powiniśmy anulować nasz modus vivendi. W zamian za to
powinniśmy przedstawić Japończykom tylko i wyłącznie lO-punkto-
wą propozycję jako podstawę ogólnego porozumienia, przy czym mo-
dus vivendi miał służyć jedynie jako rodzaj wstępu. Chociaż przewi-
dywał coś na kształt "diety dla kurcząt" w postaci bawełny, ropy i kil-
ku innych towarów w niewielkich ilościach (w porównaniu z tym,
czego Japończycy żądali), było rzeczą jasną, że amerykańska opinia
publiczna zaprotestuje przeciwko zaopatrywaniu Japonii nawet w mi-
nimaltte ilości ropy. Chińczycy wyrazili sprzeciw, pozostałe rządy
były albo nieprzychylne, albo obojętne. [ ... ] Niewielkie szanse na
przyjęcie przez Japonię modus vivendi nie usprawiedliwiały podejmo-
wania ryzyka wiążącego się zjego wprowadzaniem, a zwłaszcza ry-
zyka upadku ducha i oporu Chińczyków, a nawet całkowitego rozpa-

du Chin.
... - ..
Do tej pory nie wiedzieliśmy nic na temat "noty lO-punkto-
wej", która nie tylko spełniała zarówno nasze oczekiwania jak
i sprzymierzonych rządów, lecz nawet przychylała się do próśb,
których nie śmieliśmy sformułować. Tego samego dnia, 26 li-
stopada, pan Hull przyjął w Departamencie Stanu wysłanników
japońskich. W rozmowie nawet nie wspomniał o modus viven-
di, o którym Prezydent poinformował mnie w telegramie z 23
listopada. Wprost przeciwnie, wręczył im "notę lO-punktową".
Dwa z punktów w niej zawartych brzmiały następująco:
Rząd japoński wycofa z Indochin i Chin wszystkie siły wojskowe,
morskie, lotnicze i policyjne.
Rządy Stanów Zjednoczonych i Japonii nie będą popierać militar-
nie, politycznie czy ekonomicznie żadnego innego rządu czy reżimu
w Chinach oprócz rządu narodowego Republiki Chińskiej, rezydują
cego w tymczasowej stolicy Czungcing.
Wysłannicy "oniemieli" i powrócili do siebie w największym

pomieszaniu. Najprawdopodobniej była to całkowicie sponta-
niczna reakcja. Zostali oni wybrani do tej misji jako ludzie po-
kojowi i niezwykle umiarkowani," którzy wprowadzą USA
w stan beztroskiej błogości do czasu, aż wszystko zostanie po-
stanowione i przygotowane. Niewiele wiedzieli na temat cało
ściowych planów swojego rządu. Nawet im się nie śniło, że
w tej kwestii pan Hull jest poinformowany o wiele lepiej od
nich samych. Pod koniec 1940 r. Amerykanie złamali najważ
niejsze szyfry japońskie i odczytywali wiele ich telegramów
wojskowych i dyplomatycznych. W tajnych kręgach amerykań
skich nosiły one nazwę ,,Magics". Otrzymywaliśmy ich treść,
choć zawsze z nieuniknionym opóźnieniem dwóch do trzech dni.
Tak więc nigdy w danej chwili nie wiedzieliśmy dokładnie tego
samego co Prezydent i pan Hull. Lecz nie uskarżałem się na to.
Tego popołudnia Prezydent wysłał następujące pismo do naj-
wyższego komisarza Filipin:
JAPONIA 223
Oczywiste stają się przygotowania [ ... ] do wrogich poczynań, choć

chwilowo nie posiadamy żadnych dokładniejszych danych na temat
siły oraz tego, czy zostaną one skierowane na Drogę Birmańską, Taj-
landię, Półwysep Malajski, do Holenderskich Indii Wschodnich czy
na Filipiny. Najprawdopodobniejsza wydaje się ofensywa przeciwko
Tajlandii. Obawiam się, że ta następna agresj a japońska może wywo-
łać wybuch wrogości pomiędzy USA i Japonią. [ ... ]
.. - ..
Kiedy 29 listopada nasz ambasador, lord Halifax, odwiedził
Departament Stanu, pan Hull poinformował go, że niebezpie-
czeństwo ze strony Japonii "zawisło tuż nad naszymi głowami.
Stronę dyplomatyczną naszych stosunków mamy już za sobą.
Reszta pozostaje w rękach dowódców armii i marynarki, z któ-
rymi już rozmawiałem. [ ... ] Japonia może zadziałać gwałtow
nie i z zaskoczenia. [ ... ] Według mojej teorii Japończycy, któ-
rzy uznali, że rozpoczęta przez nich na całego polityka nieogra-
niczonych podboj ów stanowi desperacką grę, postanowili dzia-
łać niezwykle śmiało i z chęcią poważnego ryzyka." Następnie
dodał: "Gdy Churchill otrzymał głośny protest Czang Kaj-sze-
ka dotyczący modus vivendi, powinien był wysłać mu zdecydo-
wany telegram, by wziął się w garść i walczył z zapałem wyka-
zywanym przez Japończyków i Amerykanów. Zamiast tego
przekazał nam protest bez wyrażenia jakichkolwiek zastrzeżeń
ze swojej strony [ ... ]".
Nie wiedziałem, że kości zostały już rzucone przez Japonię,
ani też, jak przedstawiały się zamierzenia Prezydenta.

Wydaje mi się, że istnieje jeszcze jeden sposób, do tej pory zresztą
nie wykorzystany, uniknięcia wojny pomiędzy Japonią a naszymi
dwoma krajami, polegający na wyraźnym oznajmieniu, tajnym lub
publicznym, w zależności od okoliczności, że jakikolwiek wrogi krok
ze strony Japonii będzie mieć jak najdalej idące konsekwencje. Zdaję
sobie sprawę z Pańskich trudności konstytucyjnych, lecz byłoby do-
prawdy tragedią, gdyby Japonia uwikłała się w wojnę na skutek zaję
cia cudzego terytorium, nie uprzedzona wcześniej o dalszych konse-
kwencjach tego posunięcia. Proszę rozważyć, czy w momencie, który
Pan uzna za słuszny, a który może być bardzo blisko, nie powinien
Pan powiedzieć czegoś w rodzaju: "Kolejna agresja japońska zmusi
mnie do przedstawienia Kongresowi problemów najwyższej wagi".
Złożymy, rzecz jasna, podobne oświadczenie, bądź też przyłączymy
się do wspólnego oświadczenia i w razie konieczności zharmonizuje-
my nasze działania z Waszymi. Niech mi Pan wybaczy, Drogi Przyja-
cielu, że naciskam na przyjęcie przez Pana takiej właśnie linii postę
powania, lecz jestem przekonany, że ma to duże znaczenie oraz że
zapobiegnie to dalszemu rozprzestrzenianiu się wojny.
Zarówno jednak on, jak i Tojo wysunęli się daleko do przodu.

Wypadki też.
.. - ..
30 listopada, tuż po południu (czasu amerykańskiego), pan
HuB odwiedził Prezydenta, na którego biurku spoczywał właś
nie mój telegram wysłany poprzedniej nocy, z tą samą datą*.
Nie podobała im się moja propozycja udzielenia Japonii
wspólnego ostrzeżenia. Ale też nie ma się czemu dziwić, skoro
mieli przed sobą treść pisma z Tokio do Berlina z datą 30 listo-
pada, istruującego ambasadora japońskiego, by zwrócił się do
Hitlera i Ribbentropa w sposób następujący:
Proszę ich poinformować w największej tajemnicy, że istnieje nie-
bezpieczeństwo nagłego wybuchu wojny pomiędzy narodami anglo-
saskimi a Japonią w wyniku starcia zbrojnego, oraz proszę dodać, że
wybuch ten może nastąpić szybciej, niż to się komukolwiek śni.
Treść
tego telegramu otrzymałem 2 grudnia. Nie wymagał on
żadnych specjalnych działań ze strony Wielkiej Brytanii. Po
prostu musieliśmy czekać. W rzeczywistości flota japońskich
* Daty telegramów nie powinny kłopotać czytelnika, dopóki są ułożone

w odpowiedniej kolejności. Pracowałem do 2.00 lub 3.00 rano (czasu bry-
tyjskiego), a zaszyfrowanie i odszyfrowanie każdej depeszy trwało od
dwóch do trzech godzin. Niemniej wszystkie pisma, które wysyłałem do
Prezydenta przed pójściem spać, dochodziły do niego natychmiast. Z przy-
czyn praktycznych otrzymywał je albo po obudzeniu, albo - kiedy nie spał
- bezpośrednio po ich nadejściu (przyp. oryg.).
JAPONIA 225
lotniskowców wraz z całymi siłami morskimi mającymi zaata-

kować Pearl Harbor wyruszyła w drogę już 25 listopada. Oczy-
wiście rozkazy z Tokio mogły jeszcze wszystko zmienić .
.. - ..
1 grudnia, podczas konferencji cesarskiej w Tokio, podjęto
decyzję o rozpoczęciu wojny ze Stanami Zjednoczonymi.
Zgodnie z zeznaniami generała Tojo złożonymi podczas proce-
su, cesarz nie odezwał się ani słowem. Przez następny tydzień
na Pacyfiku panowała śmiertelna cisza. Wszystkie możliwości
działań dyplomatycznych zostały wyczerpane. Jednak nie po-
czyniono jeszcze żadnych wrogich kroków. Najbardziej oba-
wiałem się tego, że Japończycy zaatakują Holendrów albo nas,
a trudności konstytucyjne uniemożliwą Stanom Zjednoczonym
wypowiedzenie wojny. Po długim posiedzeniu rządu 2 grudnia
wysłałem notatkę do ministra spraw zagranicznych, zawierają
cą nasze wnioski:
Premier do ministra spraw zagranicznych 2 grudnia 1941

Nasza polityka polega na niepodejmowaniu żadnych działań, za-
nim Stany Zjednoczone nie uczynią pierwszego kroku. Jeśli nie liczyć
próby zajęcia przez Japończyków przesmyku Kra, USA będą miały
dość czasu, by stanąć twarzą w twarz z nowym aktem japońskiej
agresji. Jeżeli Amerykanie uczynią krok, my zrobimy to samo. Jeżeli
natomiast nie zareagują, będziemy zmuszeni rozważyć naszą sytuację
na nowo. [ ... ]
Atak Japończyków na posiadłości holenderskie może nastąpić
w każdej chwili. Byłby to niezwykły afront dla Stanów Zjednoczo-
nych w związku z ich niedawnymi negocjacjami z Japonią. Powinni-
śmy powiedzieć Holendrom, że należy pozwolić, aby agresja tajawiła
się amerykańskim oczom jako sprawa dotycząca bezpośrednio ich
samych i Japonii. Jeżeli USA wypowiedzą wojnę Japonii, my zrobi-
my to samo w ciągu godziny. Jeżeli po upływie pewnego czasu USA
stwierdzą, że nie są w stanie podjąć żadnych zdecydowanych działań,
nawet z naszym bezpośrednim wsparciem, my chociaż sami, przyłą
czymy się do walki u boku Holendrów.
Rzecz jasna, każdy atak na posiadłości brytyjskie pociągnie za sobą
wojnę z Wielką Brytanią.
.. - ..
Czujny wywiad brytyjski oraz lotnictwo rozpoznawcze nie-

bawem wykryły ruchy i działania wskazujące na to, że "Japonia
zamierza wkrótce zaatakować Syjam, oraz że ten atak zakłada
ekspedycję morską mającą na celu zajęcie głównych punktów
strategicznych w przesmyku Kra". Przekazaliśmy te wiadomo-
ści do Waszyngtonu. Wymieniliśmy całą serię długich telegra-
mów z naczelnym dowódcą na Dalekim Wschodzie oraz z rzą
dami australijskim i amerykańskim na temat podjęcia przez nas
działań zmierzających do zabezpieczenia przesmyku Kra. Słu
sznie jednak postanowiono, że nie ma sensu komplikować bie-
gu wydarzeń w wyniku działań na obszarze o drugorzędnym
znaczeniu. 6 grudnia wiedziano zarówno w Londynie, jak i w
Waszyngtonie, że z kierunku Indochin przez Zatokę Syjamską
płynie japońska flota w sile 35 transportowców, 8 krążowników
i 20 niszczycieli. Pozostałe floty japońskie znajdowały się rów-
nież na morzu, wykonując inne zadania.
a. _ •.
W 1946 r. opublikowano wyniki zakrojonego na ogromną
skalę śledztwa kongresowego, gdzie ujawniono wszystkie
szczegóły wydarzeń prowadzących do wojny pomiędzy USA
i Japonią oraz przyczyny, dla których nie zdołano wysłać na
czas odpowiednich rozkazów do zagrożonych flot i garnizo-
nów. Czterdzieści tomów dokumentÓw zawierało wszystkie da-
ne, włączając w to sposób rozszyfrowania tajnych telegramów
japońskich oraz ich treść.
Nie zamierzam podejmować się na tych stronach próby osądu
tego straszliwego epizodu w historii Stanów Zjednoczonych.
Wiemy, że wszyscy wielcy Amerykanie znajdujący się w oto-
czeniu Prezydenta zdawali sobie sprawę tak samo wyraźnie jak
my, że Japończycy mogą zaatakować brytyjskie lub holender-
skie posiadłości na Dalekim Wschodzie, starannie unikając Sta-
nów Zjednoczonych, co w konsekwencji spowoduje, że Kon-
gres nie wyrazi zgody na wypowiedzenie wojny przez Amery-
kę. Przywódcy amerykańscy orientowali się, iż pociągnie to za
sobą rozległe podboje japońskie, które połączone z niemieckim
zwycięstwem nad Rosją i późniejszą inwazją na Wielką Bry ta-
JAPONIA 227
nię mogą spowodować, że Ameryka zostanie sama na polu bi-

twy przeciwko przytłaczającym siłom triumfujących agreso-
rów. Prezydent i jego zaufani przyjaciele od dawna zdawali so-
bie sprawę z ogromnego niebezpieczeństwa, jakie pociąga za
sobą neutralność USA w wojnie przeciwko Hitlerowi i temu
wszystkiemu, co sobą reprezentował. Roosevelt wił się pod na-
ciskiem ograniczeń Kongresu, którego Izba Reprezentantów
kilka miesięcy wcześniej zatwierdziła większością tylko jedne-
go głosu ustawę o ponownym wprowadzeniu obowiązkowej
służby wojskowej, bez której armia amerykańska zostałaby pra-
wdopodobnie rozbita w samym środku światowych zmagań.
Roosevelt, Hull, Stimson, Knox, generał Marshall, admirał
Stark i jako pośrednik pomiędzy nimi wszystkimi Harry Hop-
kin s - wszyscy byli tego samego zdania. Przyszłe pokolenia
Amerykanów oraz ludzi wolnych powinny dziękować Bogu za
ich roztropność.
Atak Japończyków na Stany Zjednoczone ogromnie ułatwiał
rozwiązanie wszystkich istniejących problemów. Jak można się
dziwić, że Amerykanie uważali sam atak, a nawet jego rozmia-
ry, za o wiele mniej istotny od niebywałego dotąd zjednoczenia
całego narodu amerykańskiego w walce o swoje bezpieczeń
stwo? Zarówno oni, jak i ja byliśmy zdania, że atak na USA
oznacza ni mniej ni więcej, tylko samobójstwo. Poza tym, Ame-
rykanie wcześniej od nas znali cele, jakie postawił przed sobą
nieprzyjaciel. Pamiętaliśmy okrzyk Cromwella obserwującego
armie szkockie schodzące ze wzgórz nad Dunbarem: "Sam Bóg
oddał ich w ręce nasze". Nie możemy również pozwolić na to,
by korespondencja dyplomatyczna wykreowała obraz Japonii
niewinnej, skrzywdzonej, starającej się osiągnąć jakieś rozsąd
ne korzyści w wyniku europejskiej wojny, nagle zmuszonej
przez Stany Zjednoczone do przyjęcia warunków, na które pod
żadnym pozorem nie mogła się zgodzić. Przez długie lata Japo-
nia nękała Chiny ciągłymi najazdami. Teraz, zajmując Indochi-
ny, jak również formalnie przystępując do Paktu Trzech, rzuciła
swój los na szalę razem z państwami Osi. W związku z tym
musiała ponieść wszelkie konsekwencje tego kroku.
Wydawało mi się niemożliwością, by Japonia zechciała nara-

zić się na zniszczenie w wojnie z Wielką Brytanią i Stanami
Zjednoczonymi, a koniec końców także i z Rosją. Wypowie-
dzenie wojny przez Japonię było sprzeczne ze zdrowym rozsąd
kiem. Byłem pewien, że taki krok ściągnie na nią nieodwracal-
ną klęskę i nie myliłem się. Lecz trzeba pamiętać, że rządy i na-
rody nie zawsze podejmują rozsądne decyzje. Czasami podej-
mują szaleńcze decyzje, lub też pewna grupa ludzi przejmuje
kontrolę nad resztą i zmusza ją do udziału w szaleństwie. Wie-
lokrotnie powtarzałem, iż nie wierzę, że Japonia może stracić
rozsądek. Jednak bez względu na to, jak bardzo staralibyśmy się
wejść w położenie drugiego człowieka, nie jesteśmy w stanie
przewidzieć tych procesów, do których rozum nie oferuje klu-
cza.
Jednak szaleństwo jest przypadłością, która w czasie wojny
ma jedną podstawową zaletę: zaskoczenie.
ROZDZIAŁ XXXII
PEARL HARBOR!
Niedziela, 7 grudnia, w Chequers - Moi amerykańscy goście - Wia-

domości radiowe o godzinie 9.00 - Japonia atakuje Stany Zjednoczone
- Telefonuk do Prezydenta - Moje przesłanie do pana de Valery -
Moja radość - Pelvność zwycif?stwa - Postanawiam udać si{? do Wa-
szyngtonu - List do króla - Obawy Prezydenta o moje bezpieczeństwo
w podróży powrotnej - Wielka Brytania wypowiada wojn{? Japonii -
Mój list do ambasadora japońskiego - Parlament jednogłośnie za-
twierdza deklaracj{? o wypowiedzeniu wojny - Mianowanie na nowe
stanowisko pana Duffa Coopera - Rozmiary amerykańskiej klf?ski -
Cios na Filipinach - Zdumienie Hitlera - Rozważamy włączenie do
działań "Prince of Wales" i "Repulse" - Śmiały plan admirała Philli-
psa - Brak wsparcia powietrznego - Admirał wycofuje si{? - Ponowna
próba - Śmiertelny atak japoński - "Wszystkich przykryły fale" -
Ranek przynosi przerażające wieści - Moje przygotowania do wyjaz-
du - Moje oświadczenie w Izbie Gmin, 12 grudnia - Pan Eden zaczy-
na misjf? w Moskwie - Przekazujf? Mu kilka wieści.
B
ył to niedzielny wieczór 7 grudnia 1941 roku. Winant
i Averell Harriman siedzieli razem ze mną przy stoliku
w Chequers. Włączyłem moje małe radyjko tuż po roz-
poczęciu wiadomości o godzinie 9.00. Mówiono dużo o wal-
kach na froncie rosyjskim i na brytyjskim froncie w Libii, po
czym padło kilka zdań na temat japońskiego ataku na amery-
kańskie okręty na Hawajach oraz ataku japońskiego na brytyj-
skie jednostki w Holenderskich Indiach Wschodnich. A później
ktoś powiedział, że po wiadomościach pan Iksiński wygłosi ko-
mentarz, po którym rozpocznie się program Brains Trust, czy
coś w tym rodzaju. Nic szczególnego mnie w tej audycji nie
uderzyło, lecz Averell powiedział, że było tam coś o zaatakowa-
niu Amerykanów przez Japończykó~ i pomimo zmęczenia

wszyscy poderwaliśmy się z miejsc. W tym momencie lokaj
Sawyers, który usłyszał, co się stało, wszedł do pokoju ze sło
wami: "To prawda. Myśmy też to słyszeli. Japończycy zaatako-
wali Amerykanów". Zapadła cisza. Podczas lunchu w Mansion
House 11 listopada powiedziałem, że jeżeli Japonia zaatakuje
Stany Zjednoczone, brytyjska deklaracja o wypowiedzeniu
wojny Japonii zostanie ogłoszona "w ciągu godziny". Wstałem
więc od stołu i ruszyłem przez hall w kierunku biura, które było
czynne bez przerwy, i poprosiłem o połączenie mnie z Prezy-
dentem. Ambasador wybiegł za mną i myśląc, że chcę podjąć
jakąś nieodwołalną decyzję, zapytał: "Czy nie uważa Pan, że
lepiej byłoby najpierw uzyskać potwierdzenie?"
W ciągu dwóch lub trzech minut połączyłem się z Prezydentem.
"Panie Prezydencie, czy to prawda z Japonią?" "Tak - odparł
Zaatakowali nas w Pearl Harbor. Jesteśmy teraz w jednakowym
położeniu". Oddałem słuchawkę Winantowi, który zamienił z Pre-
zydentem kilka zdań mówiąc: "Dobrze, dobrze", a potem nieco
poważniejszym tonem: ,,Ach!". Później znów ja przejąłem słucha
wkę i powiedziałem: "To znacznie ułatwia sprawy. Bóg z wami"
lub coś w tym rodzaju. Następnie powróciliśmy do hallu, by dojść
do siebie po usłyszeniu tych wiadomości, które były dla każdego
z nas niezwykle szokujące. Obydwaj moi amerykańscy przyjacie-
le przyjęli je bardzo dzielnie, przy ~zym nie zdawaliśmy sobie
sprawy z faktu, że marynarka amerykańska poniosła jakieś po-
ważniejsze straty. Nie rozpaczali z tego powodu, że kraj ich przy-
stępuje do wojny. Nie marnowali słów. Można było nawet sądzić,
.. -,..
że zrzucili z siebie jakiś wielki ciężar.
Parlament miał się zebrać dopiero we wtorek, a jego członko

wie byli rozproszeni po całej Wyspie. Pomimo istniejących
trudności komunikacyjnych usiłowałem dodzwonić się do prze-
wodniczącego Izby oraz innych zainteresowanych, aby nastę
pnego dnia móc zebrać obydwie Izby. Następnie zatelefonowa-
łem do Foreign Office, aby bez zwłoki przygotowano wypowie-
dzenie wojny Japonii, z czym wiązały się pewne formalności.
PEARL HARBOR! 231
Równocześnie poprosiłem o poinformowanie wszystkich

członków Gabinetu Wojennego o zaistniałej sytuacji, a także
szefów sztabu i ministrów poszczególnych rodzajów wojsk,
którzy - jak słusznie przypuszczałem - byli już zorientowani
w sytuacji.
Po dopilnowaniu tego wszystkiego natychmiast zająłem się
tym, co zawsze bliskie było mojemu sercu. Przede wszystkim
zatelegrafowałem do pana de Valery:
8 grudnia 1941
Przed Panem wielka szansa. Teraz albo nigdy! Spotkam się z Pa-
nem, gdziekolwiek Pan zechce.
Pomyślałem także o walczących Chinach i zatelegrafowałem

do Czang Kaj-szeka:
8 grudnia 1941
Imperium Brytyjskie i Stany Zjednoczone zostały zaatakowane
przez Japonię. Zawsze byliśmy przyjaciółmi - teraz mamy wspólnego
wroga.
Przesłałem również następujący telegram:

Premier do pana Harry' ego Hopkinsa 8 grudnia 1941
Wiele o Tobie myślimy w tej historycznej chwili. - WINSTON
IAVERELL.
.1. _ ._.
Chyba żaden Amerykanin nie pomyśli o mnie nic złego, jeże

li powiem otwarcie, że fakt przystąpienia USA do wojny przy
naszym boku powitałem z ogromną radością. Trudno było prze-
widzieć bieg wydarzeń. Nigdy dokładnie nie znałem militarnej
siły Japonii, lecz teraz wiedziałem jedno: Stany Zjednoczone
przystąpiły do wojny i walczyć będą aż do końca. Tak więc
mimo wszystko wygraliśmy!
Tak, po Dunkierce, po upadku Francji, po straszliwym epizo-
dzie w Oranie, po groźbie inwazji, kiedy to z wyjątkiem mary-
narki i lotnictwa, byliśmy niemal całkowicie bezbronni, po
śmiertelnej wojnie z U-bootami - pierwszej bitwie o Atlantyk,
którą ledwo udało się nam wygrać, po 17 miesiącach samotnej
walki i 19 miesiącach moich osobistych zmagań. Wygraliśmy

wojnę. Anglia przeżyje; Wielka Brytania przeżyje; Wspólnota
Narodów i całe Imperium również żyć będą. Nikt nie mógł
przewidzieć, jak długo jeszcze potrwa ta wojna, ani też w jaki
sposób się zakończy, lecz te sprawy mnie wówczas nie obcho-
dziły. Po raz kolejny w długiej historii naszej Wyspy, choć
zmaltretowani i okaleczeni, mieliśmy jednak wyjść bezpieczni
i zwycięscy. Nie zostaniemy wymazani z mapy świata. Nasza
historia się nie zakończy. Nawet nie wyginiemy jako jednostki.
Los Hitlera był przypieczętowany. Los Mussoliniego również.
Co do Japończyków, to zostaną oni starci na proch. Wszystko
było tylko kwestią odpowiedniego użycia potężnych sił. Wedle
moich szacunków Imperium Brytyjskie, Związek Radziecki
i teraz Stany Zjednoczone, nierozerwalnie ze sobą związane,
były dwu, a nawet trzykrotnie silniejsze od swoich przeciwni-
ków. Bez wątpienia walka trwać będzie długo. Spodziewałem
się poważnych strat na Wschodzie, lecz wiedziałem, że nie bę
dzie to trwać wiecznie. Zjednoczeni, jesteśmy w stanie pokonać
absolutnie wszystkich. Przed nami było wiele klęsk, ofiar i cier-
pień, lecz nie istniały żadne wątpliwości co do pomyślnego
końca.
Tylko głupcy, a było ich wielu i to nie tylko w krajach nie-
przyjacielskich, mogli kwestionować potęgę Stanów Zjedno-
czonych. Niektórzy mówili, że Amerykanie są zbyt miękkiego
charakteru, inni, że nigdy się nie zjednoczą. Że będą tylko ma-
mić z oddali. Nigdy nie wezmą się w garść. Nie zniosą przele-
wu krwi. Ich demokracja i system ciągłych wyborów sparaliżu
ją wszelkie skuteczne kroki. Zarówno dla wrogów, jak i dla
przyjaciół stanowić będą jedynie rozmazaną plamę na horyzon-
cie. Teraz dopiero zobaczymy słabość tych licznych, dalekich,
zamożnych i gadatliwych ludzi. Lecz ja miałem za sobą studia
nad amerykańską wojną secesyjną, toczoną o każdą piędź zie-
mi. W moich żyłach płynęła amerykańska krew. Przypomniało
mi się wtedy to, co prawie 30 lat wcześniej powiedział mi Ed-
ward Grey: Stany Zjednoczone są "ogromnym kotłem. Gdy raz
rozpali się pod nim ogień, nie ma granic dla mocy, jaką z siebie
PEARL HARBOR! 233
wytworzy." Nasycony emocjami i wrażeniami udałem się do

łóżka
i zasnąłem przepełniony radością i wdzięcznością .
.. - ..
Po przebudzeniu postanowiłem, że udam się na osobiste spot-
kanie z Rooseveltem. Podczas południowego posiedzenia
przedstawiłem moją propozycję rządowi. Po otrzymaniu zgody
napisałem do króla.
8 grudnia 1941
Wasza Wysokość!
Doszedłem do przekonania, że moim obowiązkiem jest niezwło
czna wizyta w Waszyngtonie, oczywiście pod warunkiem, że plan
ten odpowiada prezydentowi Rooseveltowi, w co - nawiasem mó-
wiąc - nie wątpię. Cały plan angielsko-amerykańskiej obrony
i ataku musi zostać dopracowany w świetle istniejących faktów.
Musimy także zadbać o to, byśmy nie ponieśli szkody większej niż
to jest, niestety, konieczne, jeśli chodzi o przypadający nam sprzęt
i w ogóle pomoc otrzymywaną ze Stanów Zjednoczonych. Fakt
wizyty pana Edena w Moskwie w czasie mojego pobytu w Wa-
szyngtonie znacznie ułatwi ustalenie problemów istniejących po-
między trzema mocarstwami.
Moi koledzy w rządzie jednogłośnie zaakceptowali moje stanowi-
sko i chciałbym w związku z tym poprosić Waszą Wysokość o zgodę
na opuszczenie kraju. Planuję wyruszyć jak najszybciej na pokładzie
okrętu wojennego i zamierzam powrócić po upływie mniej więcej
trzech tygodni. Liczba osób, które mam zamiar zabrać z sobą, nie
przekroczy tej, która wzięła udział w spotkaniu na Atlantyku.
W czasie nieobecności obowiązki moje przejmie lord tajnej pieczę
ci, którego wspomagać będą: lord przewodniczący Rady, minister
skarbu oraz inni członkowie Gabinetu Wojennego. Proponuję, by
w tym czasie ministrowie trzech rodzajów wojsk zasiedli w Gabine-
cie Wojennym. Foreign Office będzie przekazywać wszystkie donie-
sienia lordowi przewodniczącemu, Komitetowi Obrony i lordowi taj-
nej pieczęci. Oczywiście cały czas będę ze wszystkimi w kontakcie
i w razie konieczności podejmę niezbędne decyzje. Ponieważ ustale-
nie wszystkich szczegółów z Amerykanami jest sprawą najwyższej
wagi, chciałbym zabrać ze sobą pierwszego lorda Admiralicji oraz
szefa sztabu sił powietrznych.
Liczę, że Wasza Wysokość zaaprobuje mój plan. Oczywiście,
wszystkie moje zamiary otoczone są ścisłą tajemnicą.
Najgorliwszy i najwierniejszy sługa Waszej Królewskiej Mości
PS Spodziewam się, że zarówno Niemcy jak i Włochy wypowiedzą

wojnę Stanom Zjednoczonym, ponieważ zmuszają ich do tego zobo-
wiązania traktatowe. Chciałbym odłożyć moją wizytę do czasu, aż sy-
tuacja ta się wyjaśni.
Król wyraził zgodę.

do prezydenta Roosevelta 9 grudnia 1941
1. Dziękuję za Pański telegram z 8 grudnia. Czy teraz, gdy
znaleźliśmy się - jak Pan powiedział - "w takim samym położeniu",
nie warto byłoby zwołać kolejnej konferencji? Można by przedysku-
tować całościowy plan prowadzenia tej wojny w świetle istniejących
faktów. Pozostają także sprawy produkcji i jej podziału. Budzą one
mój duży niepokój i uważam, że można je ustalić jedynie na najwy-
ższym szczeblu. Również z wielką przyjemnością spotkam się po-
nownie z Panem, a im wcześniej się to stanie, tym lepiej.
2. Mógłbym wyruszyć stąd za dzień lub dwa i przybyć na pokładzie
okrętu wojennego do Baltimore lub Annapolis. Podróż zajęłaby około
ośmiu dni i mógłbym zostać na miejscu przez tydzień, podczas które-
go bylibyśmy w stanie przedyskutować wszystkie najważniejsze
sprawy. Wraz ze mną przyjechaliby: Pound, Portal, Dill i Beaverbrook
wraz z towarzyszącymi im sztabami.
3. Proszę o odpowiedź, co sądzi Pan na ten temat.
Prezydent obawiał się, że podróż powrotna może być bardzo

niebezpieczna. Uspokoiłem go.

do prezydenta Roosevelta 10 grudnia 1941
Nie sądzimy, że podróż powrotna przedstawia jakiekolwiek poważ
ne niebezpieczeńswo. Prawdziwym niebezpieczeństwem byłoby nie-
przedyskutowanie ważnych spraw morskich oraz kwestii produkcji
i podziału produktów. Gotów jestem spotkać się z Panem na Bermu-
dach lub też polecieć stamtąd do Waszyngtonu. Czekanie przez kolej-
ny miesiąc w związku z nową sytuacją byłoby posunięciem katastro-
falnym. Planowałem wyruszenie jutro wieczorem, lecz poczekam do
czasu otrzymania Pańskiej odpowiedzi. Nigdy jeszcze nie byłem tak
PEARL HARBOR! 235
pewien ostatecznego zwycięstwa, lecz przynieść je może tylko wspól-

na akcja. Łączę pozdrowienia.
Następnego dnia otrzymałem kolejną odpowiedź od Prezy-

denta. Pisał, żez radością przyjmie mnie w Białym Domu.
Równocześnie wyjaśniał, że sam nie może sobie pozwolić na
opuszczenie kraju. Trwała mobilizacja, a sytuacja na Pacyfiku
była niepewna. Prezydent był przekonany, że dopracujemy
wszystkie szczegóły związane z produkcją i dostawami. Po-
nownie podkreślił niebezpieczeńswo związane z moją podróżą,
którą - jak twierdził - należało gruntownie przemyśleć .
.. - ..
Gabinet Wojenny zatwierdził deklarację o wypowiedzeniu
wojny Japonii, w związku z którą poczyniono wszelkie formal-
ne ustalenia. Ponieważ Eden był w drodze do Moskwy, zajmu-
jąc Jego miejsce w Foreign Office, wysłałem ambasadorowi ja-
pońskiemu następujący telegram:
Foreign Office, 8 grudnia 1941

Ekscelencjo!
Wieczorem 7 grudnia Rząd Jego Królewskiej Mości w Zjednoczo-
nym Królestwie otrzymał informację, że siły japońskie bez uprzed-
niego ostrzeżenia w formie deklaracji o wypowiedzeniu wojny, bądź
też w formie ultimatum zawierającego warunkowe wypowiedzenie
wojny, podjęły próbę wylądowania na wybrzeżu malajskim oraz
zbombardowały Singapur i Hongkong.
W związku z tym niczym nie usprawiedliwionym aktem agresji,
popełnionym z jawnym pogwałceniem prawa międzynarodowego,
a zwłaszcza artykułu 1 trzeciej konwencji haskiej, dotyczącego roz-
poczęcia wrogich działań, którą to konwencję podpisały zarówno Ja-
ponia, jak i Zjednoczone Królestwo, ambasador Jego Królewskiej
Mości w Tokio został upoważniony do poinformowaia cesarskiego
rządu japońskiego w imieniu Rządu Jego Królewskiej Mości w Zjed-
noczonym Królestwie, że między naszymi krajami trwa stan wojny.
Łączę wyrazy szacunku,
sługa uniżony,
W1NSTON S. CHURCH1LL
Wielu osobom nie podoba się taki uroczysty styl. Lecz gdy za-
mierza się kogoś zabić, odrobina uprzejmości nic nie kosztuje .
.. .. ..
Parlament zebrał się o 3.00 po południu i pomimo pośpiechu
z jakim go zwołano, stawił się w komplecie. Wedle konstytucji
brytyjskiej Korona wypowiada wojnę za pośrednictwem Rady
Ministrów i Parlament staje przed faktem dokonanym. Byliśmy
w związku z tym w lepszej sytuacji niż Amerykanie i faktycz-
nie wypowiedzieliśmy wojnę Japonii, zanim Kongres mógł za-
cząć działać. Rząd Królestwa Holandii postąpił tak samo.
W przemówieniu powiedziałem:
Jest rzeczą niezwykle istotną, abyśmy nie lekceważyli ani tu, ani
w Stanach Zjednoczonych czyhającego na nas niebezpieczeństwa.
Wróg zaatakował ze śmiałością, która może być następstwem nieroz-
wagi, lecz może także płynąć z przekonania o własnej sile. Próba,
jaką przechodzi obecnie cały świat anglojęzyczny oraz nasz heroiczny
rosyjski sojusznik, będzie ciężka, zwłaszcza na początku, i długa, jed-
nak gdy spojrzymy wokół nas na ponurą panoramę świata, nie może
my wątpić, że sprawiedliwość jest po naszej stronie i że dysponując
dostępną nam siłą, zwyciężymy.
Po naszej stronie znajdują się cztery piąte populacji całego globu.
Jesteśmy odpowiedzialni za ich bezpieczeństwo i przyszłość. Kiedyś
świeciło nam małe migotliwe światełko, dzjś mamy światło błyskające
równym płomieniem, który w przyszłości rozgorzeje nad lądami
i morzami.
Obie Izby jednogłośnie zaaprobowały decyzję o wypowie-
.. -..
dzeniu wojny.
W tym momencie uznałem za konieczne, by pan Duff Cooper,

który właśnie powrócił z Singapuru, został natychmiast miano-
wany stałym ministrem ds. dalekowschodnich.
Premier do pana Duffa Coopera 9 grudnia 1941
1. Zostaje Pan mianowany stałym ministrem w Singapurze do
spraw dalekowschodnich. Będzie Pan podlegał bezpośrednio Gabine-
towi Wojennemu poprzez jego sekretarza. Jest Pan upoważniony do
PEARL HARBOR! 237
sformowania Rady Wojennej oraz wcześniejszego podania jej" składu

i zakresu działalności. Będzie się on prawdopodobnie pokrywał ze
sferą działania naczelnego dowódcy. Pańskim głównym zadaniem bę
dzie zapewnienie pomyślnego przeprowadzania operacji na Dalekim
Wschodzie przez: a) ewentualne uwalnianie naczelnego dowódcy od
wielu ubocznych obowiązków, którymi był do tej pory obciążony, b)
udzielanie pomocy i porad w kwestiach politycznych.
2. Do zadań Pańskich będzie również należało załatwianie na miej-
scu wszelkich pilnych spraw, nie pozwalających na kontakt z krajem.
Zorganizuje Pan coś w rodzaju lokalnej izby rozrachunkowej, gdzie
załatwiane będą drobne sprawy rutynowe, które normalnie znajdują
się w gestii odrębnych departamentów w kraju. W pozostałych sytu-
acjach będzie się Pan komunikował z krajem.
3. Kiedy kapitan Oliver Lyttelton został mianowany ministrem sta-
nu w Kairze, ustalono, że nie wpływa to na dotychczasowe obowiązki
przedstawicieli Jego Królewskiej Mości na Bliskim Wschodzie oraz
na ich stosunki z odpowiednimi departamentami w kraju. To samo
dotyczy Dalekiego Wschodu. Sprawne zorganizowanie tej całej ma-
chiny zależy przede wszystkim od Pana.
4. Przy Pańskiej znajomości działania różnych służb publicznych
oraz trybu prac rządowych powinien Pan sprawnie skoordynować
wszystkie działania na Dalekim Wschodzie. Proszę o bezzwłoczne
przesłanie mi konkretnych propozycji w sprawie formy, w jakiej mam
opublikować wiadomość o Pańskiej nominacji oraz sprecyzowania
zakresu Pańskich obowiązków. Powodzenia. Musimy walczyć o na-
szą Sprawę wszyscy do końca.
Duff Cooper oddał się sprawie z ogromną werwą i jasnością

umysłu, lecz ustalenia, jakie zapadły w Waszyngtonie w kwe-
stii najwyższego dowódcy na Dalekim Wschodzie sprawiły, że
funkcja jego stała się po prostu zbędną. Dwa tygodnie później
z wielkim żalem poinstruowałem go, by powrócił do kraju .
.... - ..
Przez pewien czas nie znaliśmy szczegółów tego, co wyda-
rzyło się wPearl Harbor, lecz historia ta została w wyczerpują
cy sposób opisana.
Do roku 1941 japoński plan rozpoczęcia wojny morskiej ze
Stanami Zjednoczonymi przedstawiał się następująco: główna
flota japońska miała rozpocząć działania niedaleko Filipin,
podczas gdy Amerykanie, jak się tego spodziewano, przebijali-

by się przez Pacyfik na odsiecz znajdującemu się na Filipinach
garnizonowi. Pomysł nieoczekiwanego ataku na Pearl Harbor
zrodził się w głowie admirała Yamamoto, naczelnego dowódcy
floty. Przygotowania do tego zdradzieckiego uderzenia przed
ogłoszeniem deklaracji o wypowiedzeniu wojny przebiegały
w największej tajemnicy i 22 listopada siły uderzeniowe, skła
dające się z sześciu lotniskowców oraz dużej liczby pancerni-
ków i niszczycieli, zebrały się w nie uczęszczanym porcie na
Wyspach Kurylskich, na północ od właściwej Japonii. Już wte-
dy datę ataku ustalono na 7 grudnia, a 26 listopada (czasu miej-
scowego) siły te wypłynęły pod dowództwem admirała Nagu-
mo. Płynąc na północ od Hawajów, wśród mgieł i sztormów
tych północnych szerokości, Nagumo zbliżył się niepostrzeże
nie do swojego celu. Atak rozpoczął się tego nieszczęsnego dnia
tuż przed świtem, a przeprowadzono go z odległości 275 mil na
północ od Pearl Harbor. Wzięło w nim udział 360 samolotów-
różnego typu bombowców i eskortujących je myśliwców.
O 7.55 rano spadły pierwsze bomby. W porcie znajdowały się
94 jednostki amerykańskie. Wśród nich główny cel stanowiło 8
pancerników należących do Floty Pacyfiku. Na szczęście, lotni-
skowce wraz z silną eskortą krążowników zostały wcześniej
wysłane z jakąś ważną misją.
Atak ten był często opisywany niezwykle barwnie. Wystar-
czy jednak podać tutaj suche fakty, by przekonać się o bezlitos-
nej skuteczności pilotów japońskich. O 8.25 pierwsze fale sa-
molotów torpedowych i bombowców nurkujących wykonały
swoje zadanie. O 10.00 bitwa była zakończona i nieprzyjaciel
się wycofał. Zostawił za sobą zdruzgotaną flotę w chmurach
dymu i ognia. Pancernik Arizona został wysadzony w powie-
trze, Oklahoma przewróciła się do góry dnem, West Virginia
i California zatonęły, a wszystkie pozostałe pancerniki, z wy-
jątkiem Pennsylvanii, która znajdowała się w suchym doku, zo-
stały poważnie uszkodzone. Ponad dwa tysiące Amerykanów
straciło życie i tyle samo było rannych. Panowanie na Pacyfiku
przeszło w ręce Japończyków, a światowa równowaga strategi-
czna została poważnie zachwiana.
PEARL HARBOR! 239
.. - ..
Jednak nie byłto koniec nieszczęść, jakie czekały naszego
amerykańskiego sojusznika.
Na Filipinach, gdzie wojskami dowodził generał MacArthur,
otrzymano 20 listopada ostrzeżenie, które wskazywało na nagłą
zmianę w stosunkach dyplomatycznych. Admirał Hart, dowo-
dzący skromną amerykańską flotą azjatycką, prowadził już
wówczas rozmowy ze znajdującymi się w pobliżu dowódcami
marynarki brytyjskiej i holenderskiej i zgodnie z planem zaczął
kierować swoje jednostki na południe, na wody holenderskie,
gdzie zamierzał zgromadzić siły uderzeniowe powiększone
o przyszłych sojuszników. Dysponował zaledwie jednym cięż
kim i dwoma lekkimi krążownikami, tuzinem starych niszczy-
cieli oraz różnymi jednostkami pomocniczymi. Jego siła leżała
głównie w okrętach podwodnych, których miał 28 sztuk. 8
grudnia o 3.00 rano przechwycił szokującą wiadomość o ataku
na Pearl Harbor. Nie. czekając na potwierdzenie z Waszyngto-
nu, bezzwłocznie poinformował wszystkich zainteresowanych,
że walki się rozpoczęły. O świcie japońskie bombowce nurkują
ce przypuściły atak. Przez kilka następnych dni naloty powta-
rzały się na coraz większą skalę. 10 grudnia ogień całkowicie
zniszczył bazę morską w Cavite, a tego samego dnia Japończy
cy wylądowali na północy wyspy Luzon. Klęski spadały jedna
za drugą. Większość amerykańskich sił powietrznych została
zniszczona w powietrzu lub na ziemi, a 20 grudnia resztki zo-
stały wycofane do portu Darwin w Australii. Okręty admirała
Harta wyruszyły w drogę kilka dni wcześniej i pozostały tylko
okręty podwodne, by toczyć walkę z wrogiem. 21 grudnia głów
ne japońskie siły inwazyjne wylądowały w zatoce Lingayen, za-
grażając samej Manili. Dalszy przebieg wypadków zbliżony
był do tego, co działo się na Malajach z tą różnicą, że obrona
trwała nieco dłużej.
Tak oto długo szlifowane plany japońskie zalśniły, skrząc się
blaskiem triumfu. Lecz to jeszcze nie był koniec .
., -..
Depesza japońskiego ambasadora w Berlinie opowiada o je-

go wizycie u Ribbentropa.
W dzień po ataku na Pearl Harbor o godzinie 1.00, zatelefonowa-
łem do ministra spraw zagranicznych Ribbentropa i powiedziałem
mu, że naszym życzeniem jest, aby Niemcy i Włochy niezwłocznie
wypowiedziały wojnę Ameryce. Ribbentrop odparł, że Hitler znajduje
się obecnie na konferencji w kwaterze głównej [w Prusach Wschod-
nich], gdzie dyskutuje nad takim sposobem wypowiedzenia wojny,
który zrobiłby jak najlepsze wrażenie na wszystkich Niemcach oraz
że przekaże mu niezwłocznie moje życzenie i uczyni wszystko co
w jego mocy, aby zostało ono odpowiednio spełnione.
Hitler i jego sztab byli zdziwieni. Jodl opowiadał podczas

procesu jak to Hitler "wszedł w środku nocy do mojego pokoju
z mapami, by przekazać te wieści felmarszałkowi Keitlowi
i mnie. Był absolutnie zaskoczony". Jednak rankiem 8 grudnia
wydał niemieckiej marynarce wojennej rozkaz atakowania
wszystkich napotkanych okrętów amerykańskich. Było to trzy
dni przed oficjalnym wypowiedzeniem wojny Stanom Zjedno-
czonym.
......
9 grudnia o 10.00 wieczorem zwoła~em zebranie Admiralicji,
by przedyskutować sytuację na morzu. Zebrało się nas dwuna-
stu. Staraliśmy się ocenić konsekwencje tej gruntownej zmiany,
która zaszła w naszym stosunku do Japonii. Straciliśmy pano-
wanie na wszystkich oceanach z wyjątkiem Atlantyku. Austra-
lia, Nowa Zelandia oraz znajdujące się w ich pobliżu wyspy
były wystawione na każdy atak. W naszym ręku pozostawała
tylko jedna broń: były to Prince oJWales i Repulse, które przy-
były do Singapuru. Zostały one wysłane na te wody, aby wywo-
łać nastrój niejasnego zagrożenia, dzięki czemu dwa najwy-
ższej klasy pancerniki, których miejsce pobytu nie jest dokład
nie znane, mogą pomieszać wszystkie plany morskie nieprzyja-
ciela. W jaki sposób mieliśmy ich użyć? Bez wątpienia muszą
one wyruszyć na morze i zniknąć w gąszczu nieprzeliczonych
wysepek. Co do tego wszyscy byliśmy zgodni.
PEARL HARBOR! 241
Osobiście byłem zdania, że powinny udać się na Pacyfik, by

połączyć się z resztkami floty amerykańskiej. Byłby to piękny
gest, jeszcze ściślej wiążący ze sobą świat anglojęzyczny. Rów-
nocześnie wyraziliśmy zgodę na wycofywanie przez amerykań
ski departament marynarki pancerników z rejonu Atlantyku.
W ten sposób w ciągu kilku miesięcy mogłaby powstać flota na
zachodnim wybrzeżu Ameryki, zdolna w razie potrzeby do
przeprowadzenia decydującej bitwy. Istnienie takiej floty stano-
wiłoby najlepszą możliwą tarczę dla naszych braci w Oceanii.
Ta myśl przypadła wszystkim do gustu, lecz ponieważ było już
późno, postanowiliśmy tę sprawę jeszcze przemyśleć i dopiero
następnego ranka ustalić, co należy zrobić z Prince oj Wales
i Repulse.
Kilka godzin później obydwa leżały już na dnie morza .
.. ..
~
Czas teraz opowiedziećo tragedii tych okrętów, w której tak

nieszczęsną rolę odegrali Chińczycy.
Prince oJWales i Repulse dopłynęły 2 grudnia do Singapuru.
5 grudnia admirał Tom Phillips przybył do Manili drogą powie-
trzną, aby rozważyć wspólne działania z generałem MacArthu-
rem i admirałem Hartem. Admirał Hart zgodził się, że cztery
amerykańskie niszczyciele powinny przyłączyć się do grupy
Phillipsa. Obaj admirałowie byli zdania, że w chwili obecnej
ani Singapur, ani Manila nie nadają się na bazę dla sprzymierzo-
nej floty. Następnego dnia przyszła wiadomość, że znaczna ja-
pońska ekspedycja morska wpłynęła do Zatoki Syjamskiej. By-
ło jasnym, że nadchodzą decydujące wydarzenia. Rankiem 7
grudnia Phillips powrócił do Singapuru. Tuż po północy 8 grud-
nia przyszły informacje o nieprzyjacielskim lądowaniu w Kota
Baru, a później także blisko Songkhla i Pattani. Rozpoczęła się
inwazja na Malaje*.
* Ataki Japończyków na Malaje i Pearl Harbor nastąpiły w odstępie kilku

godzin, co niełatwo zauważyć z powodu różnicy w czasie. Oto spis wy-
Admirał Phillips uważał za swój obowiązek uderzenie na

wroga w chwili, gdy schodził on na ląd. W czasie spotkania
wyższych oficerów wszyscy byli zgodni, że w tym krytycznym
momencie marynarka nie może stać z dala od bitwy. Admirał
Phillips przekazał swoje zamiary Admiralicji, po czym poprosił
dowództwo powietrzne Singapuru o przemieszczenie samolo-
tów na północne lotniska, jak również o udzielenie mu jak naj-
większej pomocy. Chodziło mu o rekonesans sto mil na północ
od jego eskadry w dniu 9 grudnia, rekonesans niedaleko Songk-
hla od świtu 10 grudnia oraz o ochronę myśliwców nad tą miej-
scowością tego samego dnia. Niestety, było to niemożliwe
w związku ze spodziewanym atakiem na Singapur oraz z uwagi
na to, że północne lotniska były nie do utrzymania. Admirał
wyruszył 8 grudnia o 5.35 po południu z Prince oj Wales, Re-
pulse i niszczycielami: Electra, Express, Vampire i Tenedos,
kiedy to otrzymał ten sygnał. Równocześnie zawierał on ostrze-
żenie o dużej liczbie bombowców japońskich w bazach połu
dniowych Indochin. Ponieważ liczne nawałnice i nisko wiszące
chmury nie sprzyjały działaniom powietrznym, Phillips posta-
nowił nie ustępować. 9 grudnia wieczorem niebo się przejaśniło
i admirał zaczął podejrzewać, że. jest śledzony przez nieprzyja-
cielskie samoloty. Rozwiała się nadzieja na zaskoczenie i nastę
pnego ranka należało się spodziewać ,poważnych ataków po-
wietrznych niedaleko Songkhla. W tej sytuacji admirał Phillips
niechętnie porzucił swój plan i krótko po północy zawrócił.
Niewątpliwie wybrał najlepsze wyjście i wszystko jeszcze
mogło potoczyć się inaczej. Jednak około północy z powodu
poważnej omyłki doniesiono o przybyciu nieprzyjaciela do Ku-
antanu, ponad 150 mil na południe od Kota Baru. Admirał Phil-
darzeń w odniesieniu do czasu Greenwich (GMT):

czas lokalny czas GMT
Pierwsze lądowanie na Malajach 0.25, 8 grudnia 16,55,7 grudnia
Atak na Pearl Harbor 8.00, 7 grudnia 18.30, 7 grudnia
Pierwszy nalot na Filipiny świt, 8 grudnia 21.00,7 grudnia
Pierwszy nalot na Hongkong 8,00, 8 grudnia 23,30, 7 grudnia
PEARL HARBOR! 243
lips pomyślał, żejest mało prawdopodobnym, by jego siły, do-

strzeżone ostatnio przez nieprzyjaciela na kursie północnym,
mogły być spodziewane daleko na południu 10 grudnia o świ
cie. Ten ruch mógł być dużym zaskoczeniem. Podjął więc ryzy-
ko i skierował swoje okręty w kierunku Kuantanu.
9 grudnia lotnictwo japońskie nie dostrzegło brytyjskiej eska-
dry, lecz jeden z okrętów podwodnych doniósł o 2.00 po połud
niu, że eskadra ta płynie w kierunku północnym. 22 Japońska
Flotylla Powietrzna, stacjonująca niedaleko Sajgonu, właśnie
ładowała bomby do ataku na Singapur. Błyskawicznie wymie-
niono bomby na torpedy i postanowiono wykonać nocny atak
na okręty brytyjskie. Jednak okrętów nie znaleziono i przed
północą samoloty powróciły do bazy. Przed świtem 10 grudnia
kolejny okręt podwodny doniósł, że Brytyjczycy płyną na po-
łudnie i o 6.00 rano wysłano naprzód 9 samolotów, po których
wystartowały 84 bombowce oraz bombowce z torpedami, lecą
ce falami po 9 bombowców w każdej.
Raport o lądowaniu w Kuantanie okazał się fałszywy, lecz
ponieważ nie został on skorygowany z Singapuru, admirał o ni-
czym nie wiedział aż do następnego dnia, kiedy to o świcie
niszczyciel Express dopłynął do portu i nie natrafił tam na ślad
nieprzyjaciela. Przed skierowaniem się ponownie na kurs połu
dniowy eskadra poszukiwała przez jakiś czas kilku pomniej-
szych jednostek spostrzeżonych wcześniej. Tymczasem samo-
loty japońskie doleciały do Singapuru nie spostrzegając nicze-
go. W czasie powrotu do bazy zupełnie przypadkowo natknęły
się na swój łup.
O 10.20 z pokładu Prince oJWales dostrzeżono pierwszy nie-
przyjacielski samolot, a po godzinie 11.00 pojawiła się pier-
wsza fala bombowców. Wróg atakował falami. Podczas pier-
wszego uderzenia Repulse został trafiony przez bombę, która
spowodowała pożar. Został on jednak wkrótce opanowany,
a szybkość okrętu nie uległa zmianie. W czasie drugiego ude-
rzenia Prince oj Wales został trafiony równocześnie przez dwie
torpedy, co spowodowało bardzo poważne uszkodzenia. Obie
śruby na lewej burcie przestały działać. W tym ataku Repulse
nie poniósł żadnych strat. W kilka minut później kolejna fala
zaatakowała Repulse, lecz bez powodzenia. Oba okręty trochę

się rozdzieliłyi komandor Tennant, nadawszy sygnał alarmowy
do Singapuru: "Nieprzyjaciel bombarduje", skierował Repulse
w stronę admirała.
Kolejny atak, przypuszczony o 12.22, okazał się śmiertelny.
Po uniknięciu kilku torped Repulse został trafiony w śródokrę
cie. Podczas następnego ataku torpeda zdruzgotała urządzenia
sterowe, a wkrótce potem trzy kolejne torpedy trafiły w cel.
Komandor Tennant zrozumiał, że to już koniec. Natychmiast
rozkazał wszystkim wyjść na pokład i niewątpliwie ta decyzja
uratowała wiele istnień ludzkich. O 12.33 Repulse obrócił się
i zatonął. Natomiast o 12.23 Prince oJWales otrzymał dwie tor-
pedy, a w chwilę później trzecią. Jego prędkość zmniejszyła się
do ośmiu węzłów i zaczynał już powoli tonąć. Po następnym
ataku i kolejnych trafieniach okręt przewrócił się do góry dnem
i zatonął. Była godzina 13.20. Z około 3 tysięcy ludzi niszczy-
ciele uratowały około 2 tysiące. Naczelny dowódca admirał
Tom Phillips oraz dowódca okrętu flagowego John Leach uto-
nęli.
.• - l.
W odpowiedzi na zapytania szefów sztabu, dlaczego z Singa-

puru nie wysłano żadnych dywizjonów myśliwców na pomoc
okrętom, powiedziano, że 9 grudnia adńrirał Phillips nie zasyg-
nalizował zmiany planu, ponieważ utrzymywał ciszę radiową.
W związku z tym Singapur nie znał jego położenia do czasu
nadania sygnału przez komandora Tennanta, otrzymanego
w południe. Myśliwce wysłano bezzwłocznie. Przybyły one
w momencie, gdy Prince oj Wales tonął.
Oceniając działania admirała Phillipsa w tych trudnych
dniach, należy podkreślić, iż miał on rację sądząc, że jego za-
mierzony atak na Kuantan odbędzie się poza zasięgiem stacjo-
nujących na wybrzeżu bombowców, których tak bardzo się oba-
wiał. Odległość z lotnisk w Sajgonie do Kuantanu wynosiła
400 mil i w tym zasięgu nie stwierdzono żadnych prób ataków
przypuszczanych przez bombowce. Nie docenialiśmy wówczas
skuteczności Japończyków w działaniach powietrznych.
PEARL HARBOR! 245
.. - ..
10 grudnia leżałem w łóżku, gdy zadzwonił telefon. Był to
pierwszy lord Admiralicji. Jego głos brzmiał dość dziwnie. Tro-
chę pokaszliwał i przełykał ślinę i z początku nie mogłem do-
kładnie zrozumieć, o co mu chodzi. "Panie Premierze, chciał
bym donieść, że Prince oj Wales i Repulse zostały zatopione
przez Japończyków - najprawdopodobniej przez samoloty.
Tom Phillips utonął". "Jest Pan pewien, że to prawda?" "Nie ma
co do tego najmniejszej wątpliwości". Odłożyłem słuchawkę,
dziękując Bogu, że jestem sam. Był to największy szok, jaki
przeżyłem w tej wojnie. Czytając te strony uświadamiam sobie,
ile wysiłków, nadziei i planów poszło na dno razem z tymi
dwoma okrętami. Gdy przewracałem się w łóżku z boku na
bok, zdałem sobie sprawę z tragedii, jaka się wydarzyła. Na
Oceanie Indyjskim i Pacyfiku nie było żadnych brytyjskich czy
też amerykańskich pancerników z wyjątkiem tych, które prze-
trwały Pearl Harbor i które znajdowały się w drodze powrotnej
do Kalifornii. Na tych ogromnych obszarach panowała teraz
Japonia, a my byliśmy bezbronni.
Udałem się do Izby Gmin, by osobiście opowiedzieć, co się
stało.
Mam Izbie do przekazania bardzo złe wiadomości. Otrzymaliśmy

właśnie raport z Singapuru, że HMS Prince oj Wales i HMS Repulse
zostały zatopione w czasie prowadzenia działań przeciwko Japończy
kom na Malajach. Nie posiadamy na ten temat żadnych szczegóło
wych danych poza infonnacjami zawartymi w oficjalnym komunika-
cie japońskim, wedle którego obydwa okręty zostały zatopione w wy-
niku ataku powietrznego.
Chciałbym dodać, że w czasie kolejnego posiedzenia Izby skorzy-
stam ze sposobności, by przedstawić krótkie oświadczenie na temat
ogólnej sytuacji, która w czasie ostatnich dni uległa istotnym zmia-
nom.
l. _..
Trwały przygotowania do mojego wyjazdu do Stanów Zjed-
noczonych, planowanego na 14 grudnia. 96 godzin, jakie dzie-
lilo mnie od tej chwili, było pełne wydarzeń. 11 grudnia miałem

przedstawić Izbie Gmin pełne oświadczenie dotyczące obecnej
sytuacji wojennej. Panował niepokój, a nawet coś w rodzaju
niezadowolenia w związku z przedłużającą się kampanią w Li-
bii, jak dotąd nie rozstrzygniętą. Nie chciałem ukrywać, że gro-
zi nam poważne niebezpieczeństwo ze strony Japonii. Zarazem
jednak rosyjskie zwycięstwa ujawniały fatalny błąd wschodniej
kampanii Hitlera, podczas której nadchodząca zima miała do-
piero pokazać, co potrafi. Wojna z U-bootami była pod kontro-
lą, a nasze straty znacznie zmalały. Wreszcie cztery piąte świata
walczyło teraz po naszej stronie. Ostateczne zwycięstwo było
rzeczą pewną. I w tym też tonie przemawiałem.
Starałem się przekazać wszystko w formie chłodnej narracji,
unikając wszelkich obietnic szybkiego zwycięstwa. Zakończy
łem w sposób następujący:
Naturalnie, nie jestem przygotowany, by dyskutować na temat obe-

cnej sytuacji na Dalekim Wschodzie i Pacyfiku oraz na temat środ
ków, jakie musimy w związku z nią przedsięwziąć. Prawdopodobnie
grozi nam poważne niebezpieczeństwo, lecz będziemy się mężnie
bronić wspólnie ze Stanami Zjednoczonymi i Holandią. Siły morskie
Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych są nadal większe od połą
czonych sił wszystkich państw Osi. Lecz nie można lekceważyć stra-
ty, jaką ponieśliśmy na Malajach i Hawajach, ani też sił nowego prze-
ciwnika. Musimy się liczyć z tym, że przygotowanie i zebranie wiel-
kich sił na Dalekim Wschodzie, niezbędnych do osiągnięcia ostatecznego
zwycięstwa, zajmie dużo czasu.
Czeka nas bardzo trudny okres i wszyscy będą musieli aktywnie
włączyć się w podejmowane działania. Musimy, jak już powiedzia-
łem, dotrzymać umów związanych z wysyłką dostaw do Rosji i trze-
ba się spodziewać, że przynajmniej przez kilka miesięcy pomoc
udzielana nam przez Stany Zjednoczone znacznie zmaleje. Ta luka
musi zostać zapełniona, a możliwym to jest tylko w wyniku naszych
wspólnych wysiłków. Nie można wątpić, że teraz, gdy 130 milionów
ludzi w Stanach Zjednoczonych włączyło się do wojny, która od tej
chwili staje się ich celem życiowym, napływ broni oraz pomoc wszel-
kiego rodzaju przewyższą wszystko, czego można się było spodzie-
wać dotychczas w czasie pokoju. W tej chwili nie tylko Imperium Bry-
tyjskie walczy o życie -tak samo walczą o nie Stany Zjednoczone, Rosja
i Chiny. Za tymi czterema walczącymi potęgami stoją nadzieje wszy-
PEARL HARBOR! 247
stkich podbitych państw europejskich, jęczących pod jarzmem wroga.

Wczoraj powiedziałem, że po naszej stronie znajduje się cztery piąte
rasy ludzkiej. Być może był to zbyt niski szacunek. To tylko małym
bandom i szajkom niegodziwców oraz ich organizacjom partyjnym
i militarnym udało się ściągnąć na ludzkość wszystkie te nieszczęścia.
Okrylibyśmy się niesławą, gdybyśmy nie dali im nauczki, która nie
zostanie zapomniana przez najbliższe tysiąc lat.
Cała Izba milczała, powstrzymując się od wszelkich komen-

tarzy. O nic innego mi nie chodziło .
.. - ..
Wieści o wydarzeniach w Pearl Harbor zaczęły do nas docho-
dzić w chwili, gdy pan Eden wyruszył nocą z 7 na 8 grudnia ze
Scapa Flow w podróż do Moskwy. Był jeszcze czas, by kazać
mu zawrócić, lecz żywiłem przekonanie, że w związku ze
zmienioną sytuacją jego misja nabiera jeszcze większej wagi.
Stosunki pomiędzy Rosją i Japonią oraz zmiany związane
z wysyłką amerykańskich dostaw do Rosji i Wielkiej Brytanii
stanowiły ważkie problemy, które należało poruszyć. Eden
kontynuował więc swoją podróż, a ja informowałem go na bie-
żąco. A było o czym pisać.
Premier do pana Edena (na morzu) 10 grudnia 1941

1. Wiele się wydarzyło od czasu Twojego wyjazdu. Po pierwsze,
Amerykanie ponieśli ogromne straty na Hawajach i mają w chwili
obecnej na Pacyfiku tylko dwa pancerniki mogące przeciwstawić się
Japończykom. Ściągają oni wszystkie swoje pancerniki z Atlantyku.
Po drugie, według źródeł amerykańskich, będziemy zaciekle atako-
wani na Malajach i na całym Dalekim Wschodzie przez przeważające
na morzu siły japońskie. Po trzecie, jest rzeczą pewną, że Włochy
i Niemcy wypowiedzą wojnę Stanom Zjednoczonym. Po czwarte,
Rosjanie odnoszą wspaniałe sukcesy w Leningradzie, pod Moskwą,
w Kursku i na południu. Armie niemieckie znajdują się w defensywie,
znosząc ciężkie warunki zimowe i wzmagające się kontrataki wojsk
rosyjskich. Po piąte, Auchinleck donosi, że coś drgnęło w Libii, lecz
w tym rejonie czekają nas jeszcze długie walki. Po szóste, należy
niezwłocznie wzmocnić Malaje samolotami z Bliskiego Wschodu.
2. W związku z powyższym nie powinieneś obecnie proponować
dziesięciu dywizjonów samolotów. Kwestia dostaw amerykańskich
jest bardzo płynna i nic nie mogę powiedzieć, póki tam nie dotrę.
3. Myślę, że czujesz się lepiej. Wesoło [sic!] tutaj spędzamy czas.
I kolejny telegram, już po moim zaokrętowaniu:

Premier do pana Edena (na morzu) 12 grudnia 1941
Po utraceniu Prince oj Wales i Repulse oraz po stracie okrętów
amerykańskich w Pearl Harbor japońska flota wojenna panuje na Pa-
cyfiku. Japończycy mogą w każdej chwili zaatakować dowolny
punkt. Szczęściem, obszar jest tak ogromny, że w jakiś sposób ogra-
nicza to ich możliwości. Sądzimy, że ruszą na Filipiny, Singapur
i Drogę Birmańską. Minie wiele miesięcy, zanim uda się nam odzy-
skać przewagę morską. W obecnej sytuacji nie możemy czynić żad
nych obietnic w kwestii dostaw oprócz tego, co już ustalono. Potrze-
bujemy teraz zwiększonej liczby myśliwców w związku z konieczno-
ścią wysłania ich na wschód. Zarazem jednak przyłączenie się USA
do wojny wynagradza wszystko i z czasem osiągniemy pewne zwy-
cięstwo. [... ]
Wyjeżdżam.
ROZDZIAŁ XXXIII
PODRÓŻ WŚRÓD ODMĘTÓW WOJNY
Podróż na pokładzie "Duke of York" - Osoby towarzyszące - Nasze

kontakty z krajem - Czy powinniśmy naciskać Sowietów, by wypo-
wiedzieli wojnę Japonii? - Rozmowy pana Edena ze Stalinem i Moło
towem, 16-18 grudnia - Poglądy Stalina na sytuację powojenną -
Żądania sowieckie w kwestii państw nadbałtyckich - Rząd popiera
mój protest - Dalsze rozmowy w Moskwie - Rosja i Japonia - Przy-
jazne rozstanie - Nasze stosunki z Vichy: błogosławieństwo czy prze-
kleństwo - Japończycy atakują Hongkong - Pełen poświęcenia opór
garnizonu - Kapitulacja - Japończycy lądują na Malajach - Mój tele-
gram do Wavella, 12 grudnia - Poważny problem strategiczny - Ra-
dy Duffa Coopera i moje przekonania - Postępy ofensywy na Pustyni
- Rommel wycofuje się do EI-Agejla - Luftwaffe powraca nad Morze
Śródziemne - Zaniepokojenie polityką USA - Optymizm lorda Be-
averbrooka - Bezpodstawne obawy.
iele przemawiało za moją obecnością w Londynie
W w tym momencie, gdy rozgrywało się tak dużo

spraw. Jednakże nigdy nie wątpiłem, że zupełne
zrozumienie pomiędzy Stanami Zjednoczonymi i Wielką Bry-
tanią jest rzeczą pierwszorzędnej wagi, i że muszę niezwłocznie
udać się do Waszyngtonu z jak najsilniejszą ekipą najlepszych
doradców. Droga powietrzna została uznana za zbyt ryzykowną
w tym okresie, więc 12 grudnia pojechaliśmy do Clyde. Prince
oj Wales już nie istniał. King George V obserwował Tirpitza.
Zabrać nas mógł jedynie Duke oj York. Głównymi członkami
mojej ekipy byli: lord Beaverbrook - członek Gabinetu Wojen-
nego, admirał Pound - pierwszy lord Admiralicji, marszałek
lotnictwa Portal - szef sztabu lotnictwa i marszałek Dill, które-
go na stanowisku szefa sztabu imperialnego zastąpił generał
Brooke. Chciałem, by Brooke pozostał w Londynie, gdyż pro-

blemów do rozwiązania było mnóstwo. W jego miejsce popro-
siłem Dilla, który znajdował się w samym centrum spraw, aby
udał się z nami do Waszyngtonu. Teraz otwierały się przed nami
nowe horyzonty.
Ponadto płynął z nami sir Charles Wilson, który stał się
w 1941 r. moim stałym doradcą medycznym. Była to jego pier-
wsza podróż wraz ze mną, po której już się nie rozstawaliśmy.
Jego nieprzerwanej trosce w dużej mierze zawdzięczam to, że
żyję. Chociaż nie za~sze mogłem go przekonać, by słuchał
moich rad, gdy sam był chory, ani on nie mógł liczyć na moje
ścisłe stosowanie się do jego instrukcji, pozostaliśmy mimo to
oddanymi przyjaciółmi. Co więcej, obaj przeżyliśmy.
Planowaliśmy płynąć przez siedem dni z prędkością około 20
węzłów, robiąc zygzaki i uniki w związku z rozmieszczonymi
gęsto U-bootami. Admiralicja skierowała nas przez Morze Ir-
landzkie do Zatoki Biskajskiej. Pogoda była niesprzyjająca,
wiały silne wiatry i morze było wzburzone. Na niebie kłębiły się
strzępiaste obłoki. Musieliśmy przepłynąć przez pas U-bootów od
portów zachodniej Francji, aż do ich terenów łowieckich na
Atlantyku. Było ich tak wiele, że nasz dowódca otrzymał roz-
kaz od Admiralicji, by nie pozostawiać naszej flotylli w tyle.
Niestety, flotylla mogła płynąć jedynie z prędkością sześciu
węzłów na tych wzburzonych wodach, w związku z czym brnę
liśmy z tą prędkością dookoła południowej Irlandii przez 48
godzin. Przepłynęliśmy w odległości około 400 mil od Brestu
i nie mogłem nie pamiętać, w jaki sposób Prince oj Wales i Re-
pulse zostały niespełna tydzień temu zatopione przez stacjonu-
jące na wybrzeżu bombowce. Niebo pokryte było gęsto chmu-
rami, w wyniku czego tylko od czasu do czasu jakiś pojedynczy
samolot z naszej eskorty mógł się do nas przyłączyć, lecz gdy
wyszedłem na mostek, skonstatowałem z niezadowoleniem, iż
pojawiać się zaczynają coraz większe połacie błękitnego nieba.
Jednakże nic złego się nie wydarzyło. Wielki okręt wraz z towa-
rzyszącymi mu niszczycielami płynął naprzód. Lecz wolne
tempo podróży zaczęło nas powoli wyprowadzać z równowagi.
Drugiej nocy zbliżyliśmy się do strefy U-bootów. Admirał Po-
PODRÓŻ WŚRÓD ODMĘTÓW WOJNY 251
und, który podjął decyzję, stwierdził, żemamy większe szanse

staranować jakiegoś U-boota, niż sami zostać przez niego stor-
pedowani. Panowały nieprzeniknione ciemności, w związku
z czym odłączyliśmy się od naszej eskorty niszczycieli i ruszy-
liśmy naprzód z maksymalną szybkością, na jaką mogliśmy so-
bie pozwolić na tych wzburzonych wodach. Pale przetaczały się
nad nami, co chwilę zalewając pokład. Lord Beaverbrook skar-
żył się, że równie dobrze mógłby podróżować okrętem pod-
wodnym.
Nasz ogromny sztab rozszyfrowujący otrzymywał oczywi-
ście sporo informacji drogą radiową. Jednak komunikacja była
dość ograniczona. Kiedy przejęła nas nowa eskorta z Azorów,
mogła odbierać od nas zakodowane sygnały alfabetem Morse'a,
by oddaliwszy się o około stu mil przekazać je, nie zdradzając
jednocześnie naszej pozycji. Niemniej jednak odczuwaliśmy
coś na kształt radiowej klaustrofobii - bądź co bądź podróżowa
liśmy wśród odmętów wojny światowej.
e. _ ..
Żaden problem nie opuścił nas w podróży i myślami byłem
z ministrem spraw zagranicznych, który również znajdował się
na morzu, płynąc w przeciwnym kierunku. Najpilniejszą spra-
wą było nakłonienie Rosjan do wypowiedzenia wojny Japonii.
Wysłałem uprzednio panu Edenowi następujący telegram:
12 grudnia 1941
Przed Twoim wyjazdem poprosiłem szefów sztabu, aby wyrazili
swoje zdanie na temat ewentualnych korzyści płynących z wypowie-
dzenia przez Rosję wojny Japonii. Oto ich odpowiedź:
"Wypowiedzenie przez Rosję wojny Japonii byłoby dla nas nie-
zwykle-korzystne, lecz jedynie pod warunkiem, że nie wpłynęłoby to
ujemnie na rosyjski front zachodni ani teraz, ani na wiosnę".
Następnie przedstawili w szczegółach wszystkie za i przeciw.

Przede wszystkim podkreślali wagę utrzymania frontu na za-
chodzie.
Pisałem do ministra spraw zagranicznych:
Jeżeli w wyniku dyskusji dojdziesz do wniosku, że Rosjanie są go-

towi wypowiedzieć wojnę Japonii, wówczas należy rozważyć czy od-
powiedni nacisk w tej sprawie powinniśmy wywrzeć my sami, czy też
Amery kanie.
Następujące słowa skreśliłem po jego przybyciu do Moskwy:

W związku z tym, że zarówno Stany Zjednoczone, Chiny, jak i Au-
stralia pragną, by Rosja przystąpiła do wojny z Japonią, nie powinie-
neś robić niczego, co mogłoby wpłynąć na zmianę decyzji Stalina
w tej kwestii, gdyby postanowił postąpić zgodnie z ogólnymi oczeki-
waniami. Jednak nie powinniśmy wywierać na niego żadnego naci-
sku.
I następnego dnia:
Niewykluczone, że w wyniku niedawnych sukcesów na froncie ro-
syjskim Stalin może być skłonny do stawienia czoła Japonii. Sytuacja
zmienia się na naszą korzyść z dnia na dzień i musisz sam wyczuć, jak
daleko można się w danej chwili posunąć.
W czasie podróży otrzymałem od pana Edena, który tymcza-

sem przybył do Moskwy, serię telegramów o poglądach so-
wieckich na różne problemy, z którymi zetknął się po
przyjeździe.
Ich esencja zawarta jest w pełnym sprawozdaniu z datą 5 sty-
cznia 1942 r., napisanym tuż po jego powrocie:
[ ... Podczas mojej pierwszej rozmowy 16 grudnia z messieurs Sta-
linem i Mołotowem, Stalin przedstawił mi szczegółowo poglądy na
kwestię powojennych granic w Europie, a zwłaszcza wypowiedział
się na temat traktowania Niemiec. Zaproponował rekonstrukcję Au-
strii jako niepodległego państwa, oddzielenie Nadrenii od Prus jako
niepodległego państwa i prawdopodobne utworzenie niepodległej
Bawarii. Mówił także o konieczności zwrotu Polsce Prus Wschod-
nich, a Czechosłowacji Sudetów. Zapropował rekonstrukcję Jugosła
wii, która otrzymałaby nawet jakieś dodatkowe tereny od Włoch,
stworzenie Albanii jako niepodległego państwa, oddanie Turcji wysp
Dodekanezu z możliwymi dopasowaniami na korzyść Grecji w kwe-
stii ważnych dla niej wysp na Morzu Egejskim. Turcja może również
otrzymać pewne obszary w Bułgarii, a może nawet i w północnej Sy-
rii. Generalnie wszystkie kraje okupowane, łącznie z Czechosłowacją
i Grecją, powinny powrócić do swoich granic sprzed wojny i monsie-
Uf Stalin gotów był poprzeć wszelkie przygotowania baz wojskowych

itd. dla Wielkiej Brytanii w krajach Europy Zachodniej, np. we Fran-
cji, Belgii, Holandii, Norwegii i Danii. Jeżeli chodzi o interesy Rosji,
to miała ona powrócić do stanu z 1941 r., przed napaścią niemiecką,
z prawem do państw nadbałtyckich, Finlandii i Besarabii. Linia Cu-
rzona miała na przyszłość wytyczyć granicę polsko-sowiecką, a Ru-
munia miała umożliwić Rosji stworzenie specjalnych baz, otrzyma-
wszy rekompensatę w postaci terytorium okupowanego w tej chwili
przez Węgry.
W czasie tej pierwszej rozmowy Stalin zgodził sięz zasadąodszko
dowań niemieckich dla krajów okupowanych, zwłaszcza w kwestii
sprzętu, natomiast wykluczył odszkodowania pieniężne jako niepożą
dane. Wykazywał zainteresowanie powojenną koalicją militarną
"krajów demokratycznych" i stwierdził, że Związek Radziecki nie ma
nic przeciwko temu, by pewne kraje europejskie tworzyły związki
federacyjne, jeżeli tego pragną.
W czasie drugiej rozmowy, w dniu 17 grudnia, monsieur Stalin
przynaglał do natychmiastowego uznania przez rząd nCMości przy-
szłych granic ZSRR, zwłaszcza w kwestii włączenia do ZSRR krajów
nadbałtyckich i odtworzenia graniey fińsko-sowieckiej z roku 1941.
Powiedział na koniec, że od zgody na ten punkt zależy podpisanie
jakiegokolwiek porozumienia angielsko-sowieckiego. Ze swojej stro-
ny wyjaśniłem monsieur Stalinowi, że w związku z uprzednimi zobo-
wiązaniami wobec rządu Stanów Zjednoczonych~ rząd JKMości nie
może na tym etapie prowadzić konkretnych rozmów na temat powo-
jennych granic Europy, choć obiecuję skonsultować się w tej sprawie
z rządem JKMości w Zjednoczonym Królestwie, rządem amerykań
skim oraz rządami JKMości w dominiach. Problem ten, do którego
Stalin przykłada dużą wagę, był również dyskutowany na trzecim
spotkaniu w dniu 18 grudnia.
Na czele listy rosyjskich żądań znajdował się warunek, by

państwa nadbałtyckie, wcielone do Rosji na początku tej wojny,
stały się koniec końców integralną częścią Związku Sowieckie-
go. Było tam także wiele innych warunków w duchu rosyjskiej
ekspansji imperialnej, do których dołączono gwałtowne żąda
nia nieograniczonych dostaw i niemożliwych działań militar-
nych. Gdy tylko przeczytałem te telegramy, zareagowałem
gwałtownie przeciwko wchłonięciu państw nadbałtyckich.
Premier do lorda tajnej pieczęci 20 grudnia 1941

1. Żądania Stalina dotyczące Finlandii, państw nadbałtyckich oraz
Rumunii są absolutnie niezgodne z artykułami l, 2 i 3 Karty Atlantyc-
kiej, którą Stalin podpisał. Nie możemy się zgodzić na taki warunek
ani oficjalnie, ani nieoficjalnie bez uprzednich uzgodnień ze Stanami
Zjednoczonymi. Nie czas teraz na ustalanie granic, przyjdzie na to
pora podczas konferencji pokojowej, gdy wygramy wojnę.
2. Samo tylko pragnienie podpisania porozumienia, które może zo-
stać opublikowane, nie powinno nas skłaniać do czynienia krzywdzą
cych obietnic. Minister spraw zagranicznych spisał się doskonale i nie
powinien popadać w przygnębienie, jeżeli będzie musiał opuścić Mo-
skwę bez fanfar i kwiatów. Rosjanie muszą i tak walczyć o życie i są
zależni od nas z tytułu ogromnych dostaw, które z wielkim trudem
zebraliśmy, i które im zgodnie z umową dostarczymy.
3. Ufam, że rząd przekaże powyższe informacje ministrowi spraw
zagranicznych. Nie wątpię, że będzie on działał z koniecznym taktem
i dyskrecją, lecz mimo to powinien dokładnie znać nasze stanowisko.
Rząd był
tego samego zdania i wysłał odpowiedni telegram.
Tymczasem nadałem do pana Edena kolejną depeszę:
Premier (na morzu)

do pana Edena (w Moskwie) 20 grudnia 1941
1. Naturalnie, nie możesz być szorstki w stosunku do Stalina. Obie-
caliśmy Stanom Zjednoczonym nie przystępować do żadnych tajnych
paktów. Próba zbliżenia się do prezydenta Roosevelta z tymi propozy-
cjami zakończyłaby się fiaskiem i zdecydowaną odmową, psując har-
monię naszych dotychczasowych stosunków.
2. Strategiczne bezpieczeństwo Rosji na jej zachodniej granicy bę
dzie stanowiło jeden z tematów konferencji pokojowej. Szczególnie
niebezpieczna jest w chwili obecnej pozycja Leningradu, w związku
z czym główny cel stanowi teraz zapobieżenie nowemu atakowi nie-
mieckiemu. Oddzielenie Prus od południowych Niemiec i faktyczna
definicja samych Prus będzie jednym z największych problemów, ja-
kie przyjdzie nam rozstrzygnąć. Lecz są to sprawy przyszłości, która
jest niepewna i prawdopodobnie odległa. Teraz musimy wygrać tę
wojnę, co nie odbędzie się bez ogromnego i długiego wysiłku. Publi-
czne podnoszenie tego typu kwestii zjednoczy tylko wszystkich Nie-
mców pod egidą Hitlera.
3. Nawet nieformalne poruszanie tych spraw z prezydentem Roose-
veltem jest rzeczą niewskazaną. Nie bądź rozczarowany, jeżeli nie
uda Ci się przywieźć do kraju wspólnej deklaracji w kwestiach przed-
stawionych Ci w piśmie wysłanym przez rząd. Jestem zdania, że pod-

czas tej wizyty zrobiłeś wszystko co można, i że wszystkie Twoje
kroki zostały zaaprobowane.
Ta podróż trwa strasznie długo.
Sprawozdanie pana Edena opisuje nam zakończenie rozmów

w Moskwie:
Rozstaliśmy się w niezwykle przyjacielskiej atmosferze. Monsieur
Stalin zdawał się w pełni rozumieć moje wyjaśnienia odnoszące się do
naszej niezdolności utworzenia w Europie drugiego frontu. Był żywo
zainteresowany postępami naszej ofensywy w Libii i uznał za rzecz
konieczną wyeliminowanie Włoch, wychodząc z zasady, że Oś się
rozpadnie, gdy zostanie zniszczony jej naj słabszy łącznik.
Oprócz tego uważa, że nie jest jeszcze dostatecznie silny, by konty-
nuować wojnę z Niemcami i równocześnie prowokować starcia z Ja-
ponią. Ma nadzieję, że do przyszłej wiosny doprowadzi armię na Da-
lekim Wschodzie do jej dawnego stanu. Nie oznacza to, że przyszłej
wiosny zamierza wypowiedzieć wojnę Japonii, obiecuje tylko rozwa-
żyć wówczas sprawę ponownie, chociaż wolałby, żeby starcie rozpo-
częła Japonia, co zresztą przewiduje.
a. _ ,.
W owym czasie problemem numer jeden w stosunkach mię
dzynarodowych była Francja. Jak zareaguje Vichy na wypowie-
dzenie wojny Niemcom przez Stany Zjednoczone? Wielka Bry-
tania miała swoje stosunki z de Gaulle'em. Rząd Stanów Zjed-
noczonych - a zwłaszcza Departament Stanu - pozostawał
w bliskim kontakcie z Vichy. Petain, przyciśnięty przez Nie-
mców, cierpiał. Chodziły słuchy, że będzie musiał przejść ope-
rację prostaty. Weygand został odwołany z Afryki Północnej do
Vichy i pozbawiony dowództwa. Admirał Darlan, jak się wyda-
wało, wzniósł się na sam szczyt. Co więcej, sukcesy Auchinle-
cka w Libii i poza jej granicami dotykały najistotniejszych pro-
blemów Francuskiej Afryki Północnej. Czy Hitler, odparty na
Pustyni i zatrzymany w Rosji, zechce wysłać swoje siły, pomi-
jając terytorium Hiszpanii, drogą morską i powietrzną do Tuni-
su, Algierii, Maroka i Dakaru? Czy będzie to jego odpowiedź
na przystąpienie USA do wojny?
Istniały obawy, że admirał Darlan może zająć miejsce Petaina

i do Foreign Office napływały poufne zapytania, o stanowisko
jakie w takim wypadku zająłby on wobec nas i naszego wiel-
kiego sojusznika. Te kłopotliwe pytania miały związek z ogó-
łem naszych spraw morskich - flotą w Tulonie, dwoma nie do-
kończonymi pancernikami w Casablance i Dakarze, blokadą
itp. Podczas podróży pociągiem z Chequers do Clyde sprządzi
lem notatkę dotyczącą różnych aspektów sytuacji morskiej
i przesłałem ją pierwszemu lordowi Admiralicji, jadącemu
w przedziale obok.
13 grudnia 1941
Nie możemy przewidzieć, w jaki sposób przystąpienie Ameryka-
nów do wojny dotknie Francję. Są szanse na korzystne reakcje po
zwycięstwie w Libii. Lecz wszystko to jest tylko tłem dla zarysowu-
jącej się coraz wyraźniej klęski armii niemieckich w Rosji. Być może
amerykańska oferta wysłania korpusu ekspedycyjnego do Casablan-
ki, połączona z pomocą, jakiej możemy udzielić w ramach operacji
"Gymnast", spowoduje, że również Francuska Afryka Północna przy-
stąpi do działań. W każdym razie warto próbować; Nie chcę żadnych
zmian w dyspozycjach dotyczących operacji "Gymnast" lub "Trun-
cheon", dopóki nie dowiemy się, jaka będzie odpowiedź Vichy.
Trzeba pamiętać, że Stany Zjednoczone będą za wyborem Afryki
Północnej lub Zachodniej jako głównego terenu przeprowadzania an-
glo-amerykańskich operacji militarnych;
Do generała Smutsa:
20 grudnia 1941
Uznałem za mój obowiązek przemierzyć ponownie Atlantyk i mam
nadzieję, że za kilka dni będę omawiał z prezydentem Rooseveltem
kwestie dotyczące przebiegu tej wojny. Myślę, że zapewnię sobie jego
pomoc w realizacji naszej polityki w Afryce Zachodniej i we Francu-
skiej Afryce Północnej. Jest ona zgodna z amerykańską linią postępo
wania, lecz Amerykanie mogą być w tym momencie bardzo zajęci
.. -...
wojną z Japonią. Będę Pana informował na bieżąco .
Tymczasem trwała walka na wszystkich frontach starych

i nowych. Nie miałem żadnych złudzeń co do losu Hongkongu,
zaatakowanego przez przeważające siły japońskie. Lecz im sil-
niejszy opór Brytyjczyków, tym lepiej dla wszystkich. Hong-

kong został zaatakowany prawie w tym samym czasie co Pearl
Harbor. Garnizon pod dowództwem generała majora Ma1tby' ego
już od początku stanął przed zadaniem przerastającym jego siły.
Japończycy użyli tam trzech dywizji, przeciwko którym mogli-
śmy wystawić sześć batalionów, w tym dwa kanadyjskie.
Oprócz tego mieliśmy trochę artylerii, dysponowaliśmy ochot-
niczym korpusem obronnym składającym się z cywilów w licz-
bie 2 tysięcy oraz działami nadbrzeżnymi i przeciwlotniczymi
broniącymi portu. Podczas oblężenia Japończycy osiągnęli nie-
kwestionowaną przewagę w powietrzu. Dodatkowo pomagała
przeciwnikowi aktywna piąta kolumna, działająca wśród lud-
ności miejscowej.
Trzy bataliony wchodzące w skład garnizonu, uzbrojone
w 16 dział, rozmieszczono w kilku miejscach, aby opóźnić
marsz napastników do czasu całkowitego zniszczenia urządzeń
w porcie Koulun. Grupy te zostały gwałtownie zaatakowane
i 11 grudnia otrzymały rozkaz wycofania się w głąb wyspy. Od-
wrót odbył się sprawnie pomimo niezwykle trudnych warun-
ków.
Premier do gubernatora
i obrońców Hongkongu 12 grudnia 1941
Każdego dnia i każdej godziny śledzimy Waszą zaciekłą obronę
portu i twierdzy w Hongkongu. Miejsce to stanowi łącznik pomiędzy
Dalekim Wschodem i Europą. Jesteśmy pewni, że obrona Hongkongu
przed tym barbarzyńskim atakiem zapisze się złotymi zgłoskami
w brytyjskich annałach wojennych.
Całym sercem jesteśmy z Wami w czas Waszej próby. Każdy dzień
Waszego oporu przybliża ostateczne zwycięstwo.
Przygotowania nieprzyjaciela do przekroczenia szerokiego

na milę pasa wody pomiędzy lądem a wyspą zajęły kilka dni,
w czasie których nasze pozycje były systematycznie ostrzeli-
wane przez artylerię oraz bombardowane i ostrzeliwane
z moździerzy. Nocą 18 grudnia nieprzyjaciel przeprowadził
pierwszy desant i od tej pory kolejne posiłki były systematycz-
nie wysyłane w głąb lądu. Obrońcy byli spychani krok po kroku
z potężną siłą, a ich szeregi topniały w zastraszającym tempie.
Nie mieli szans na otrzymanie posiłków lub jakiejkolwiek po-

mocy, lecz mimo to walczyli.
Premier do gubernatora Hongkongu 21 grudnia 1941
Z wielkim zaniepokojeniem dowiedzieliśmy się o desancie Japoń
czyków w Hongkongu. Trudno nam na odległość ocenić, co go umo-
żliwiło oraz co uczyniło skuteczny kontratak niemożliwym. O podda-
niu się jednak nie może być mowy. Należy bronić każdej piędzi wy-
spy z najwyższym poświęceniem.
Nieprzyjaciel powinien zostać zmuszony do rzucenia jak najwię
kszej liczby ludzi i sprzętu. Każdy kolejny dzień Waszego oporu
przyczynia się do zwycięstwa sprawy sprzymierzonych na całym
świecie, a Wasza uparta walka przyniesie Wam zaszczyt, którego bez
wątpienia jesteście godni.
Rozkazy te zostały wprowadzone w życie z największym po-

święceniem. Spośród wielu przykładów oddania chciałbym za-
notować tutaj jeden. 19 grudnia kanadyjski dowódca brygady
Lawson doniósł, że jego kwatera została otoczona; trwała nie-
omal walka wręcz i zamierzał wyjść na zewnątrz, by się do niej
przyłączyć. Tak też uczynił i zginął wraz ze swoimi żołnierza
mi. Garnizon bronił się przez tydzień. Kto mógł, chwytał za
broń, żołnierze marynarki wojennej i RAF-u. Brytyjska lud-
ność cywilna bynajmniej nie ustępowała w dzielności wojsku.
W dzień Bożego Narodzenia obroń~y doszli do kresu wytrzy-
małości i kapitulacja stała się nieunikniona. Pod kierunkiem
swego gubernatora, sir Marka Younga kolonia stoczyła wspa-
niałą walkę, przynoszącą wieczną chwałę. Wówczas to wywal-
czyła sobie owo "dobre imię", na które w pełni zasługuje .
.., ~ ..
Kolejne klęski czekały nas na Malajach. Japońskiemu desan-
towi na półwyspie 8 grudnia towarzyszyły niszczące naloty na
nasze lotniska. Spowodowały one poważne straty w naszych
i tak już słabych siłach i wkrótce sprawiły, że nasze północne
lotniska stały się bezużyteczne. W Kota Baru, gdzie pozycje
obrony nadbrzeżnej zostały obsadzone przez brygadę piechoty
wzdłuż frontu ciągnącego się przez trzydzieści mil, Japończy
kom udało się wysadzić większą część jednej ze swoich dywi-
zji, choć nie bez strat spowodowanych działaniami naszego lot-

nictwa i oddziałów lądowych. Po trzydniowych walkach wróg
umocnił się na wybranych pozycjach, pobliskie lotniska znala-
zły się w jego rękach, a brygada piechoty, znacznie przerzedzo-
na, otrzymała rozkaz wycofania się na południe.
Dalej na północ tego samego 8 grudnia Japończycy, nie napo-
tkawszyoporu, wylądowali w Pattani i Songkhla. Holenderskie
okręty podwodne dzielnie dowodzone zatopiły kilka okrętów
japońskich. Do 12 grudnia nie było żadnych ciężkich walk.
Wtedy to przy użyciu swojej najlepszej dywizji nieprzyjaciel
z powodzeniem zaatakował 11 dywizję hinduską na północ od
Alor Setar, zadając jej dotkliwe straty .
.. - ..
Przed wyjazdem zatelegrafowałem do generała Wavella, na-
czelnego dowódcy w Indiach:
12 grudnia 1941
1. Teraz musi Pan patrzeć na wschód. Birma znajduje się pod Pań
skim dowództwem. Musi Pan powstrzymać natarcie Japończyków na
Birmę i Indie i spróbować przeciąć ich linie komunikacyjne na Pół
wyspie Malajskim. Wokół Przylądka kierujemy do Bombaju 18 dywi-
zję wraz z czterema dywizjonami myśliwskimi RAF-u, znajdującymi
się obecnie w drodze na Kaukaz i Morze Kaspijskie. Wysyłamy także
trochę dział przeciwlotniczych i przeciwpancernych, których część
znajduje się już w drodze. Powinien Pan utrzymać 17 dywizję hindu-
ską dla obrony przed Japończykami. Proszę użyć tych sił wedle swo-
jego uznania i wkomponować je w działania ogólne toczone na tym
obszarze.
2. Planujemy, by w odpowiednim momencie w niedalekiej przy-
szłości, po porozumieniu między Panem a Auchinleckiem, oddać Irak
i Persję pod kontrolę dowództwa w Kairze. Zwycięstwa Rosjan oraz
libijska ofensywa Auchinlecka odsunęły na pewien czas niebezpie-
czeństwo wtargnięcia Niemców do Syrii, Iraku i Persji. Niebezpie-
czeństwo to może w każdej chwili powrócić, lecz w tej chwili mamy
ważniejsze sprawy do załatwienia.
3. Mam nadzieję, że te nowe dyspozycje, wynikające ze zmienionej
sytuacji międzynarodowej podczas ostatnich czterech dni, zostaną
przez Pana dokładnie przemyślane. Będę się starał wysyłać Panu jak
najwięcej broni, samolotów i ludzi. Chciałbym poznać Pańskie poglą

dy i potrzeby.
I kolejny telegram:
Premier do lorda tajnej pieczęci
oraz do generała Ismaya,
dla Komitetu Szef6w Sztabu 13 grudnia 1941
Proszę zrobić wszystko, co w Waszej mocy, by wysłać ludzi i sprzęt
do Indii, a także pchnąć posiłki powietrzne z Bliskiego Wschodu, gdy
tylko bitwa w Libii rozstrzygnie się na naszą korzyść. Należy również
jak najszybciej wysłać tam pojazdy pancerne.
Premier do gubernatora Birmy 13 grudnia 1941

Wavell stanął na czele lądowej i powietrznej obrony Birmy. Odda-
jemy do jego dyspozycji 18 dywizję, cztery dywizjony myśliwskie
oraz działa przeciwlotnicze i przeciwpancerne. Walki w Libii toczą
się pomyślnie, lecz nie mogę wysłać stamtąd żadnych posiłków po-
wietrznych, dopóki sprawa nie zostanie ostatecznie rozstrzygnięta.
Wszystko przygotowano, by w chwili wygrania tej bitwy można było
wysłać do Pana 6 dywizjonów bombowych.
Najlepsze życzenia.
.. - ..
Z taktyczną obroną Półwyspu Malajskiego wiązał się bardzo
poważny problem. Miałem pewien pomysł, którego niestety nie
mogłem wprowadzić w życie ze środka Oceanu.

dla Komitetu Szef6w Sztabu 15 grudnia 1941
Trzeba się strzec, by oddziały potrzebne do ostatecznej obrony Sin-
gapuru i twierdzy nie zostały użyte lub odcięte na Półwyspie Malaj-
skim. Nic nie dorównuje znaczeniu tej twierdzy. Czy jesteś pewien, że
posiadamy dostateczną liczbę ludzi do długiej obrony? Rozważ wraz
z Auchinleckiem oraz rządem Związku Australijskiego wysłanie 1
dywizji australijskiej z Palestyny do Singapuru.
Z przyjemnością stwierdziłem, że nasz minister stanu, pan

Duff Cooper, doszedł niezależnie ode mnie do tego samego
wniosku.
s y J A M
H N Y
ZATOKA
SYJAMSKA
MORZE
paŁ UDNIO WOCHIŃSKIE
Oc.==50 15..
_ _1-=00==:::50 _ ..
200 mil
PÓŁWYSEP MALAJSKI

dla Komitetu Szefów Sztabu 19 grudnia 1941
1. Duff Cooper wyraża te same niepokoje, które przekazałem w te-
legramie rozpoczynającym się od słów: "Trzeba się strzec". Propozy-
cja Coopera, by skoncentrować się na obronie Johor w celu utrzyma-
nia Singapuru, zgadza się co do joty z poglądem wyrażanym przez
DiIla.
2. Po amerykańskich i brytyjskich klęskach morskich na Pacyfiku
i na Oceanie Indyjskim nie jesteśmy w stanie zapobiec lądowaniom
dużych sił japońskich w Syjamie oraz na Półwyspie Malajskim.
W związku z tym jedyną obroną pozostaje niszczenie poszczegól-
nych punktów oraz akcje opóźniające na północ od linii obronnej
w Johor, która może być broniona jedynie w ramach ostatecznej ob-
rony twierdzy w Singapurze oraz bazy morskiej.
3. Naczelny dowódca powinien skupić się teraz na obronie Johor
i Singapuru i tych spraw nic innego nie może w chwili obecnej prze-
słonić. Nie wyklucza to stosowania taktyk opóźniających w drodze na
północ oraz przeprowadzenia sprawnego odwrotu.
4. Nie piszesz, kto jest obecnie naczelnym dowódcą na Dalekim
Wschodzie. Czy Pownall już tam dotarł? Jeżeli nie, powinien tam
niezwłocznie polecieć.
5. Zawsze było naszym zamiarem, by wszystkie posiłki wysyłane
do Indii z Przylądka były używane przez WaveIla do obrony Birmy
lub w razie konieczności wysyłane do dyspozycji dowództwa na Da-
lekim Wschodzie. W pełni aprobujemy wysłanie dział przeciwlotni-
czych i dywizjonów myśliwskich. ,
6. Podobnie 18 dywizja może być użyta przez Wavella na własne
potrzeby, jak również może pomóc dowództwu na Dalekim Wscho-
dzie. Lecz skoro 18 dywizja jest wysyłana na wschód, to słusznie
byłoby wysłać choć jedną dywizję australijską do Indii, by ją tam
zastąpiła.
7. Proszę o informacje na temat Twoich działań, a także o tym, co
proponujesz, by przezwyciężyć rosnące trudności związane z wysyła
niem posiłków do Singapuru. Co zrobiono, by zmniejszyć liczbę
zbędnych osób w Singapurze? Jaka była odpowiedź w kwestii do-
staw?
... -..
Niemożliwe jest w tym tomie opisanie całej tej histońi aż do
końca. Tragedia Singapuru musi stopniowo wychodzić na jaw.
Wystarczy tylko powiedzieć, że przez pozostałą część miesiąca
dywizja hinduska dzielnie odpierała główne uderzenie wroga

wzdłuż zachodniego wybrzeża półwyspu. 17 grudnia wróg za-
jął Pinang, gdzie mimo uprzednich zniszczeń w jego ręce
wpadła znaczna liczba nie uszkodzonych pojazdów. Umożliwi
ły one później nieprzyjacielowi wykonanie serii ataków ze
skrzydeł przy udziale sił desantowych. Pod koniec miesiąca od-
działy nasze po kilku ciężkich walkach znalazły się niedaleko
Ipoh, całe 150 mil od pozycji, którą pierwotnie zajmowały. Do
tego czasu na półwyspie wylądowały trzy całe dywizje japoń
skie, w tym Gwardia Cesarska. Również w powietrzu wróg
umocnił swoje panowanie. Jakość jego samolotów, błyskawicz
nie rozmieszczanych na zdobytych lotniskach, przeszła wszel-
kie oczekiwania. Zostaliśmy zepchnięci do defensywy, a nasze
straty były ciężkie. 16 grudnia zaatakowana została północna
część Borneo, a wkrótce potem zdobyta. Na szczęście udało się
nam wcześniej zniszczyć ogromne i cenne instalacje naftowe.
W sumie holenderskie okręty podwodne zatopiły jednostki
wroga tuż na rogatkach.
.. - ..
Gdy płynęliśmy przez morza, bitwa generała Auchinlecka na
Pustyni przebiegała pomyślnie. Armie Osi, zgrabnie unikając
wszystkich manewrów oskrzydlających, wycofywały się ha li-
nię biegnącą w kierunku południowym od EI-Gazala. 13 grud-
nia punkt ten został zaatakowany przez 8 armię. Składała się
ona z 7 dywizji pancernej wraz z 4 brygadą pancerną i grupą
wspomagającą, 4 dywizji brytyjsko-hinduskiej, brygady Gwar-
dii (zmotoryzowanej), brygady nowozelandzkiej, brygady pol-
skiej i 32 brygady armijnej. Wszystkie te oddziały podlegały
dowództwu 13 korpusu. 30 korpus miał zająć się garnizonami
nieprzyjacielskimi, odciętymi i porzuconymi wSolIum, Halfa-
ya i Bardii, które uparcie się broniły. Wróg walczył dzielnie
w EI-Gazala, lecz jego skrzydło zostało zaatakowane przez na-
sze oddziały pancerne i Rommel rozpoczął odwrót przez Darnę
do Adżdabiji i EI-Agejla. Całą drogę był on ścigany przez od-
działy, które byliśmy w stanie utrzymać na tych ogromnych ob-
szarach.
W pierwszym tygodniu grudnia znacznie wzrosły siły powie-

trzne nieprzyjaciela. 1 niemiecki korpus powietrzny, wycofany
z Rosji, przybył na Morze Śródziemne. Dokumenty niemieckie
mówią o wzroście siły od 400 jednostek (206 nadających się do
użytku) w dniu 15 listopada do 637 (339 sprawnych) w miesiąc
później. Większość z nich poleciała na Sycylię, by chronić
szlak morski do Afryki Północnej, lecz nad pustynią zaczęły
pojawiać się bombowce nurkujące, eskortowane przez niezwy-
kle skuteczne Me-109. Przewaga powietrzna osiągnięta przez
RAF w pierwszym tygodniu bitwy należała do przeszłości.
Wkrótce zobaczymy, jak ponowne zapanowanie nieprzyjaciela
w powietrzu w grudniu i styczniu oraz kilkumiesięczna utrata
panowania na morzach pozbawiły Auchinlecka owoców zwy-
cięstwa, o które walczył tak ciężko i na które czekał zbyt długo .
.., - .-
Cała ekipa pracowała bez wytchnienia, podczas gdy Duke oj
York mknął przez ocean, a wszystkie nasze myśli były skupione
na problemach, które musieliśmy rozwiązać. Z niecierpliwo-
ścią, lecz także z odrobiną niepokoju, oczekiwaliśmy pierwsze-
go spotkania z Prezydentem i jego doradcami w charakterze
naszych sojuszników. Już przed wypłynięciem wiedzieliśmy, że
klęska w Pearl Harbor poruszyła do głębi wszystkich Ameryka-
nów. Oficjalne doniesienia oraz notatki prasowe sprawiały wra-
żenie, jakoby cała nienawiść tego narodu zwrócona była prze-
ciwko Japonii. Obawialiśmy się, by ten przypływ negatywnych
uczuć nie zniekształcił właściwych proporcji tej wojny. Zdawa-
liśmy sobie sprawę z niebezpieczeństwa, jakie by nam groziło,
gdyby Stany Zjednoczone postanowiły skoncentrować się jedy-
nie na walce z Japonią na Pacyfiku i zrzuciły na nas cały ciężar
zmagań z Niemcami w Europie, Afryce i na Bliskim Wscho-
dzie.
W jednym z poprzednich rozdziałów opisałem stały i sto-
pniowy wzrost siły Wielkiej Brytanii. Pierwsza bitwa o Atlan-
tyk z U-bootami zakończyła się dla nas korzystnie. Nie wątpili
śmy w nasze możliwości utrzymania zdobytej pozycji na oce-
anach. Byliśmy pewni, że pokonamy Hitlera, jeżeli tylko odwa-
::: .. -
--_ ... -
c y R E N ~-A J ,'-" -
\ /' ':'-
,h.Suluk ,','~
, \"~------- o . . -~=: __ . . , ",-'--- ... ' " I
'. - Msus ',~

\ ,,' 'O,
\
\
\
Bir el-Gobi ", __ , ,
/~\lo.
)'Antelat /,'i>\
, /\~
,, \
, " ,,'1-
\
,
,, ~ Fort Maddalt:na
, ,,
"'!
" I
.....
~ I
CYRENAJKA <,
. .E
p
q,,/. ' G T
I
Drogi
\
Szlaki - - - - - - - . Al-Dżaghbub \
O ~ ~ ~~ [Giarabub] !
O
ży się zaatakować Wyspę. Siła oporu rosyjskiego podtrzymy-

wała nas na duchu. Pokładaliśmy zbyt duże nadzieje w kampa-
nii libijskiej. Lecz realizacja wszystkich naszych przyszłych
planów uzależniona była od ogromnego napływu różnych do-
staw amerykańskich, które dotąd przemierzały Atlantyk. Liczy-
liśmy zwłaszcza na czołgi i samoloty, jak również na amery-
kańską zawrotną produkcję statków handlowych. Do tej pory
Prezydent, stojąc na czele państwa nie wojującego, chętnie kie-
rował dużo dostaw i sprzętu z amerykańskich sił zbrojnych,
które nie brały udziału w żadnych walkach. Jednak nie mogli-
śmy teraz liczyć na kontynuację tej polityki, jako że Stany Zjed-
noczone prowadziły obecnie wojnę nie tylko z Niemcami, ale
i z Japonią. W związku z tym potrzeby krajowe musiały nie-
wątpliwie wysunąć się na pierwszy plan. Po ataku na Rosję
poświęciliśmy dla wojsk sowieckich znaczne ilości sprzętu,
który dopiero teraz zaczynał napływać z naszych własnych fa-
bryk. Amerykanie wysłali do Rosji nawet większe dostawy niż
te, które my sami byśmy otrzymali. Akceptowaliśmy ten stan
rzeczy z uwagi na wspaniały opór, jaki Rosjanie stawiali nazi-
stowskiemu najeźdźcy.
Niemniej jednak ciężko nam było opóźniać dostawy sprzętu
dla naszych własnych sił, a zwłaszcza odmawiać niezbędnego
wyposażenia naszym wojskom walczącym zaciekle w Libii.
Musieliśmy się pogodzić z faktem, że w rozmowach z amery-
kańskim sojusznikiem dominować będzie hasło: "Ameryka
przede wszystkim". Obawialiśmy się, że upłynie sporo czasu,
nim siły amerykańskie rozpoczną działania na wielką skalę, i że
w tym okresie przygotowawczym znajdziemy się W trudniej-
szej sytuacji. A była ona już wówczas niełatwa: musieliśmy to-
czyć walki z nieprzyjacielem na Malajach, Oceanie Indyjskim,
w Birmie i w Indiach. Można się było spodziewać, że problem
podziału dostaw wymagać będzie szczególnej uwagi i najeżony
będzie najrozmaitszymi trudnościami. Już wtedy zostaliśmy
powiadomieni, że wszystkie plany dostaw przewidzianych
ustawą Lend-Lease zostają zawieszone do czasu dokonania po-
prawek. Szczęściem produkcja brytyjska zaczynała osiągać od-
powiedni poziom i miała niebawem znacznie wzrosnąć. Lecz
perspektywa długofalowych zatorów oraz odmowy wysłania

najważniejszych pozycji, co mogło ujemnie wpłynąć na całość
naszej produkcji, jawiła się przed naszymi oczami, podczas gdy
Duke oj York zmagał się z nieustannymi wichurami. Beaver-
brook, jak zwykle w trudnych momentach, był pełen optymi-
zmu. Oświadczył, że zasoby amerykańskie nie zostały jeszcze
nawet naruszone; były one nieprzebrane i gdy tylko naród ame-
rykański włączy się do walki, osiągnięte rezultaty przerosną
wszelkie wyobrażenia i oczekiwania. Co więcej, sądził, że
Amerykanie nie zdają sobie sprawy ze swoich możliwości na
polu produkcji. Wysiłek Amerykanów przekroczy i zmiecie
z powierzchni wszelkie statystyki. I w tym względzie miał ra-
cję.
Lecz wszystkie te rozważania bladły w obliczu głównego
problemu strategicznego. Czy uda się przekonać Prezydenta, że
pokonanie Japonii nie spowoduje upadku Hitlera, ale pokona-
nie Hitlera sprawi, iż zniszczenie Japonii będzie tylko kwestią
czasu? Spędziliśmy wiele długich godzin rozważając ten prob-
lem. Obydwaj szefowie sztabu oraz generał Di11 wraz z Holli-
sem i jego oficerami przygotowali kilka dokumentów poświę
conych temu problemowi, podkreślających, że wojna jest jedna.
Jak się miało okazać, te wysiłki i obawy były niepotrzebne.
ROZDZIAŁ XXXIV
ZAPROPONOWANY PLAN WOJNY I JEJ

DALSZY CIĄG
Moje trzy dokumenty dla Prezydenta - CZfŚĆ I: Front na Atlantyku -

Klfska i straty Hitlera w Rosji - Moje bezpodstawne nadzieje na zwy-
cifstwo generała Auchinlecka w Cyrenajce - Możliwość niemieckiego
uderzenia przez Kaukaz - Pilna potrzeba pozyskania Francuskiej
Afryki Północnej - Brytyjskie i amerykańskie posiłki dla Afryki Pół
nocnej - Prośby o wysłanie oddziałów amerykańskich do Irlandii Pół
nocnej - Prośby o zaatakowanie Niemiec przez bombowce amerykań
skie z terytorium Wielkiej Brytanii - Możliwość odmowy przez Vichy
współpracy w Afryce Północnej - Kampania angielsko-amerykańska
w 1942 - Nasze stosunki z generałem de Gaulle'em - Problem hisz-
pański - Nasze główne cele w roku 1942 - CZfŚĆ II: Front na Pacyfiku
- Przewaga morska Japonii - Konieczność odzyskania przez nas prze-
wagi na morzu - Brytyjska oferta dla Ameryki w postaci "Nelsona"
i "Rodneya" - Wojna lotniskowców - Musimy improwizować - Nie-
bezpieczeństwo stworzenia zbyt licznej armii amertjkańskiej - Moje
przekonanie o potrzebie przeprowadzenia szeroko zakrojonych opera-
cji na kontynencie - CZfŚĆ III: Kampania 1943 - Domniemana sytu-
acja na poczqtku 1943 - Afryka Zachodnia i Północna pod wspólng
kontrolq angielsko-amerykańską - Aktywna rola Turcji we wspólnym
froncie - Uzyskanie punktów oparcia na Półwyspie Apenińskim i na
Sycylii - Potrzeba przygotowania lą:dowisk w zachodniej i południo
wej Europie - Główne uderzenie roku 1943 - Nieprzerwane bombar-
dowanie Niemiec i Włoch - Szanse na zakończenie wojny w 1943 lub
1944 - Sztab zgadza sif z moimi poglqdami - Ostateczne osiqgnifcie
wszystkich celów - SZCzfśliwe opóźnienie ostatecznego ataku.
O
śmiodniowa podróż, wiążąca się ze zmniejszeniem po-
rcji codziennych zajęć, wolna od posiedzeń rządo
wych i przyjmowania interesantów, umożliwiła mi do-
ZAPROPONOWANY PLAN WOJNY I JEJ DALSZY CIĄG 269
konanie przeglądu całej wojny, tak jak przedstawiała mi się

w świetle rozgrywających się ostatnio wydarzeń. Przyszła mi na
myśl uwaga Napoleona o tym, jak cenna jest umiejętność dłu
gotrwałego skupienia się bez wysiłku na jakimś temacie - "ji-
xer fes objets longtemps sans etre jatigue". Zabrałem się do
tego, dyktując jak zwykle swoje myśli sekretarzowi. Aby przy-
gotować się odpowiednio do spotkania z Prezydentem oraz do
mających się odbyć dyskusji z Amerykanami, dla których za-
brałem ze sobą dwóch szefów sztabu, Pounda i Portala, a także
generała Dilla, i aby generał Hollis i jego sekretariat mógł od-
powiednio wcześnie wszystko sprawdzić, przedstawiłem trzy
dokumenty dotyczące przyszłego przebiegu wojny, tak jak to
sobie wyobrażałem. Praca nad każdym z nich trwała od 4 do 5
godzin, rozłożonych na dwa lub trzy dni. Ponieważ miałem
w głowie dokładny obraz całości, praca nie była trudna, ale za-
jęła trochę czasu. Choć, prawdę mówiąc, w tym samym czasie
można było napisać te teksty ręcznie dwa lub trzy razy. Po
korekcie wysłałem je do współpracowników jako wyraz moich
przekonań. W tym samym czasie przygotowywali oni swoje
własne dokumenty na wspólne konferencje sztabowe. Z zado-
woleniem stwierdziłem, że choć temat poruszony przeze mnie
był bardzo ogólny, a ich tematy niezwykle szczegółowe, pano-
wała zwykła zgoda co do zasad i wartości. Nie znalazło się tam
nic, co mogłoby doprowadzić do jakichkolwiek sporów, ajedy-
nie kilka faktów wymagało poprawek. Tak więc, choć nikt nie
był skrępowany żadnymi ograniczeniami, wszyscy niezależnie
od siebie stworzyliśmy konstruktywny plan, który zjednoczył
nas we wspólnym działaniu.
Pierwszy dokument przedstawiał przyczyny, dla których
głównym celem naszej kampanii w 1942 r. powinna być okupa-
cja całego wybrzeża Afryki oraz Lewantu od Dakaru aż do gra-
nicy tureckiej. Drugi dokument dotyczył środków, jakie należy
przedsięwziąć, aby odzyskać panowanie na Pacyfiku i precyzo-
wał datę: maj 1942 jako moment zrealizowania tego celu. Zaj-
mował się on między innymi problemem zwiększenia liczby lot-
niskowców. Trzeci mówił o ostatecznym celu, jaki stanowiło wy-
zwolenie Europy przez desant ogromnych armii angielsko-amery-
kańskich na wybranym terytorium okupowanym przez Nie-

mców oraz wyznaczał datę desantu na rok 1943.
Przed świętami Bożego Narodzenia wręczyłem te dokumenty
Prezydentowi. Równocześnie wyjaśniłem mu, że zawierają wy-
łącznie moje osobiste poglądy i nie poprzedzają jakichkolwiek
formalnych rozmów pomiędzy sztabami. Dla brytyjskiego Ko-
mitetu Szefów Sztabu dokumenty te ująłem w formę memoran-
dów. Ponadto powiedziałem Prezydentowi, że nie pisałem spe-
cjalnie z myślą o nim, lecz po prostu sądziłem, że dobrze by
było, gdyby poznał moje plany i wiedział, co ze swej strony
Wielka Brytania będzie się starała wprowadzić w życie. Prze-
czytał je zaraz po ich otrzymaniu, a następnego dnia zapytał,
czy może je sobie zatrzymać. Rzecz jasna, wyraziłem zgodę.
Pomimo iż nie otrzymałem żadnej oficjalnej odpowiedzi na
list, który przekazałem za pośrednictwem pana Attlee 20
października (i bynajmniej jej nie oczekiwałem), to jednak czu-
łem, że Prezydent ma podobne plany co do Francuskiej Afryki
Północno-Zachodniej. Plany przedstawione w paździemikowym
liście dotyczyły Anglii walczącej samotnie, lecz teraz byliśmy
sojusznikami, mogliśmy i musieliśmy działać na większą skalę.
Ufałem, że dojdziemy do porozumienia i byłem w dobrym na-
stroju.
Część I
FRONT NA ATLANTYKU
16 grudnia 1941
1. Klęska Hitlera i straty poniesione przez niego w Rosji są najistot-
niejszym wydarzeniem w chwili obecnej. Trudno ocenić, jak wielka
będzie to klęska dla armii niemieckiej i nazistowskiego reżimu. Do tej
pory opierał się on na łatwych zwycięstwach. Teraz, zamiast łatwego
sukcesu, stoi przed nim widmo zimy, śmierci, utraty sprzętu i paliwa
na niespotykaną dotychczas skalę·
Ani Wielka Brytania, ani Stany Zjednoczone nie mogą wziąć udzia-
łu w tych zmaganiach inaczej, jak tylko systematycznie wysyłając
obiecane dostawy. W ten sposób będziemy mieli pewien wpływ na
Stalina oraz zdołamy wpleść ogromny wysiłek Rosjan w ogół zmagań
tej wojny.
2. Również w pewnym stopniu nieuniknione zwycięstwo generała

Auchinlecka w Cyrenajce będzie ciosem dla Niemców. Można się
spodziewać, że całkowite zniszczenie sił nieprzyjacielskich w Libii
dokona się przed końcem tego roku. Oprócz poważnego nadweręże
nia sił wroga uwolni to także siły zgromadzone w delcie Nilu od za-
grożenia inwazją z zachodu, której od dłuższego czasu się spodziewa-
ją. Naturalnie, generał Auchinleck postara się o jak najrychlejszą re-
alizację planu "Acrobat", dzięki któremu powinien on opanować
Trypolis i doprowadzić swoje oddziały pancerne do granicy francu-
skiego Tunisu. Być może przekaże nam naj świeższe informacje jesz-
cze przed naszym rozstaniem w Waszyngtonie.
3. Klęska Niemców w Rosji oraz wypędzenie ich z Libii mogą
sprawić, że wiosną podejmą wysiłek rozbicia pierścienia, który ich
otacza, potężnym uderzeniem na południowy wschód albo przez Kau-
kaz, albo do Anatolii, albo też w obydwu kierunkach. Jednak nie mo-
żemy zakładać, że będą oni mieli dość energii do wykonania tego
zadania. Wojska rosyjskie po zimowym odpoczynku uderzą na nich
od Leningradu aż po Krym, a niewykluczone, że w tym czasie rosyj-
ska marynarka wojenna zapanuje na Morzu Czarnym. Równocześnie
nie należy przypuszczać, że siły, którymi dysponują Niemcy, pozwolą
im w obecnej sytuacji na takie przedsięwzięcie, jak atak na Turcję lub
przemarsz przez Anatolię. Turcy mają 50 dywizji, a ich wartość bojo-
wa, jak również fizyczne przeszkody wynikające z ukształtowania ich
kraju są wszystkim znane. Choć jak do tej pory Turcja starała się
zapewnić sobie bezpieczeństwo, to jednak panowanie Rosjan na Mo-
rzu Czarnym oraz brytyjskie sukcesy w Lewancie i na wybrzeżu
Afryki Północnej, przy niezaprzeczalnej słabości floty włoskiej,
usprawiedliwią każdy wysiłek z naszej strony zmierzający do wciąg
nięcia Turcji do wojny, co skutecznie utrudni wtargnięcie Niemców.
Choć bardzo nierozsądnym byłoby przekonanie, że niebezpieczeństwo
ataku niemieckiego nafront persko-iracko-syryjski nie istnieje, to jed-
nak w chwili obecnej jest ono mniej prawdopodobne aniżeli uprze-
dnio.
4. Powinniśmy przeto czynić wszystko, by pozyskać sobie Francu-
ską Afrykę Północną i nadszedł czas, by użyć każdej dostępnej nam
formy perswazji czy nacisku na rząd w Vichy i władze francuskie
w Afryce Północnej. Niemiecka porażka w Rosji, sukcesy brytyjskie
w Libii, moralny i militarny upadek Włoch, a nade wszystko wzajem-
ne wypowiedzenie sobie wojny przez Niemcy i Stany Zjednoczone -
wszystko to wywarło niewątpliwie ogromne wrażenie na Francji i ca-
łym Imperium Francuskim. Nadszedł czas, by obdarzyć Vichy i Fran-
cuską AfrykęPółnocną błogosławieństwem albo przekleństwem. Bło-
gosławieństwo polegałoby na tym, że Stany Zjednoczone i Wielka

Brytania obiecają odtworzenie Francji jako mocarstwa o nie uszczu-
plonej powierzchni. Powinno ono być zarazem ofertą aktywnej po-
mocy brytyjskich i amerykańskich sił ekspedycyjnych zarówno z at-
lantyckiego wybrzeża Maroka i dogodnych lądowisk w Algierii i Tu-
nisie, jak i pomocy ze strony oddziałów generała Auchinlecka
nacierających ze wschodu. Należałoby wówczas udostępnić dostawy
tak Francuzom, jak i lojalnym Marokańczykom. Powinno się popro-
sić Vichy o wysłanie floty z Tulonu do Oranu i Bizerty, po czym Fran-
cja weszłaby do wojny jako jeden z głównych uczestników.
To by oznaczało, że Niemcy przejęliby cały obszar Francji, traktu-
jąc jąjako terytorium okupowane. Z dotychczasowych obserwacji nie
wynika, by warunki w strefie okupowanej i nie okupowanej znacznie
się różniły. Cokolwiek się wydarzy, europejska Francja zostanie pod-
dana całkowitej blokadzie. Oczywiście zawsze istnieje możliwość, że
Niemcy zajęci w Rosji nie zadadzą sobie trudu zajmowania nie oku-
powanej części Francji, pomimo iż Francuska Afryka Północna toczy
z nimi wojnę.
5. Jeżeli nawet Vichy przymknie oko na fakt, że Francuska Afryka
Północna przystępuje do wojny po naszej stronie, to i tak będziemy
musieli być przygotowani do niezwłocznego wysłania tam znacznych
sił. Oprócz sił, które generał Auchinleck może w razie odniesienia
sukcesu w Trypolitanii sprowadzić ze wschodu, trzymamy w pogoto-
wiu w Wielkiej Brytanii (operacja " Gymnast") około 55 tysięcy żoł
nierzy, tworzących dwie dywizje i jedną jednostkę pancerną wraz
Z transportem. Siły te mogą wkroczyć do Francuskiej Afryki Wschod-
niej - na wyraźne zaproszenie - trzydziestego trzeciego dnia po wyda-
niu rozkazu o zaokrętowaniu. Siły powietrzne mogą dotrzeć z Malty
w bardzo krótkim czasie. Byłoby pożądanym, gdyby Stany Zjednoczo-
ne obiecały w tym samym czasie przysłać przez Casablankę i inne
porty afrykańskie nie mniej niż 150 tysięcy żołnierzy podczas najbliż
szych sześciu miesięcy. Ważne jest, by natychmiast po uzyskaniu zgo-
dy Francuzów, czy to z Vichy, czy też z Francuskiej Afryki Północnej,
Amerykanie wysłali na miejsce przynajmniej około 25 tysięcy ludzi.
6. Prosimy także, by Stany Zjednoczone wysłały do Irlandii Pół
nocnej ekwiwalent trzech dywizji i jednej dywizji pancernej. W razie
konieczności dywizje te będą mogły dokończyć szkolenie na miejscu.
Wróg dowie się o obecności sił amerykańskich na tym terenie, nato-
miast nie będzie posiadał danych na temat ich dokładnej liczby. Obe-
cność oddziałów amerykańskich na Wyspach Brytyjskich będzie sta-
nowić poważny czynnik odstraszający na wypadek próby przepro-
wadzenia inwazji przez Niemcy. Umożliwi nam to wzmocnienie
kampanii we Francuskiej Afryce Północnej kolejnymi dwiema dywi-

zjami i jedną całą dywizją pancerną. Jeżeli dodamy te siły do armii
francuskiej znajdującej się obecnie w Afryce Północnej, to okaże się,
że drogo będzie kosztować Niemców próba opanowania tych rejo-
nów. Afryka Północno-Zachodnia stanowi doskonały teren działań
dla operacji angielsko-amerykańskich z powodu bezpośredniego do-
stępu przez Atlantyk, podczas gdy wróg ma do pokonania najeżoną
trudnościami drogę przez Morze Sródziemne.
7. Jest również naszym pragnieniem, aby amerykańskie dywizjony
bombowe rozpoczęły działania przeciwko Niemcom z obszaru Wysp
Brytyjskich. Nasz plan produkcji bombowców, niestety, poważnie za-
wiódł. Przywiązujemy duże znaczenie do zniszczenia niemieckiej
produkcji oraz niemieckiego morale przez coraz częstsze i skutecz-
niejsze bombardowanie ich miast i portów. W połączeniu z niepowo-
dzeniami w Rosji wywrze to istotny wpływ na wolę walki narodu
niemieckiego, co bez wątpienia wpłynie na rząd niemiecki. Przyby-
cie, powiedzmy, 20 dywizjonów bombowych do Wielkiej Brytanii
znacznie przyśpieszyłoby ten proces oraz byłoby najbardziej bezpo-
średnią i naj skuteczniejszą odpowiedzią na wypowiedzenie Stanom
Zjednoczonym wojny przez Niemcy.
8. Jednakże musimy się liczyć z tym, że Vichy nie zechce działać
zgodnie z naszymi prośbami, podburzając nawet Francuską Afrykę
Północną do czynnego oporu. Ponadto może ułatwić Niemcom wkro-
czenie do Afryki Północnej; Niemcy mogą przebić się siłą przez Hisz-
panię lub też otrzymać pozwolenie na przemarsz; francuska flota
w Tulonie może dostać się pod kontrolę Niemców i Francja wraz
z Imperium Francuskim może zostać zmuszona przez Vichy do
współpracy z Niemcami, choć to chyba nie poszłoby tak łatwo. Wię
kszość Francuzów znajduje się po stronie Wielkiej Brytanii, a teraz
również Stanów Zjednoczonych. Jest niemal pewne, że admirał Dar-
lan jest w stanie doprowdzić flotę z Tulonu do Niemiec. Jednak jest
mało prawdopodobnym, by francuscy żołnierze i marynarze skutecz-
nie walczyli przeciwko Amerykanom i Brytyjczykom. Niemniej jed-
nak nie można wykluczać luźnego związku z Niemcami elementów
defetystycznych we Francji i w Afryce Północnej. W tym wypadku
nasze zadanie będzie znacznie trudniejsze.
W 1942 r. należy rozpocząć kampanię, w wyniku której zajmiemy
całe wybrzeże Afryki Północnej z atlantyckimi portami w Maroku
włącznie. Przed końcem roku należy opanować Dakar i pozostałe po-
rty Francuskiej Afryki Zachodniej. Podczas gdy wkroczenie do Fran-
cuskiej Afryki Północnej jest sprawą pilną ze względu na konieczność
powstrzymania niemieckich wpływów, to na opanowanie Dakaru i in-
nych portów Afryki Zachodniej można przeznaczyć od 8 do 9 miesięcy.

Plany należy opracować niezwłocznie. Jeżeli na przygotowania prze-
znaczy się odpowiednią ilość czasu, wszystko powinno się udać bez
większych trudności.
9. Należy ponownie rozważyć nasze stosunki z generałem de Gaul-
le' em i Wolną Francją. Jak do tej pory Stany Zjednoczone nie czyniły
mu żadnych obietnic podobnych do tych, które znajdują się w moich
listach do niego. Absolutnie nie dając do tego powodu, ruch ten stał
się mimowolną przyczyną nowych antagonizmów między Francuza-
mi. Wszelkie kroki, jakie Stany Zjednoczone zechciałyby ze względu
nań przedsięwziąć, powinny się między innymi przyczynić do swoi-
stej modyfikacji obietnic udzielonych przez nas Francji, tak aby obiet-
nice te były ściślej uzależnione od końcowego wysiłku samego ruchu
i narodu francuskiego, co pozwoli na swego rodzaju rehabilitację
Francuzów. Jeżeli Vichy skłoni się do naszych żądań w kwestii Fran-
cuskiej Afryki Północnej, wówczas Stany Zjednoczone i Wielka Bry-
tania będą musiały podjąć starania w celu pogodzenia gaullistów i po-
zostałych Francuzów, którzy raz jeszcze chwycą za broń przeciwko
Niemcom. Jeżeli jednak Vichy nadal będzie współpracować z Nie-
mcami, a my sami będziemy zmuszeni do przebijania się przez Fran-
cuską Afrykę Północną i Zachodnią, wtedy należy udzielić maksy-
malnego wsparcia gaullistorn i wyzyskać ich do ostatka.
10. Trudno przewidzieć, co wydarzy się w Hiszpanii. ZLlaje się, że
Hiszpanie nie zezwolą Niemcom na przemarsz przez swój kraj w celu
zaatakowania Gibraltaru i Afryki Północnej. Infiltracja do pewnego
stopnia będzie istniała, lecz formalne żądania dotyczące przemarszu
wojsk zostaną odrzucone. Jeżeli tak się stanie, to zima będzie dla
Niemców naj gorszą porą na podjęcie próby przebicia się przez Hisz-
panię. Co więcej, Hitler, który musi trzymać żelazną ręką niemal pół
Europy, stojąc przed perspektywą klęski i głodu, może nie mieć chęci
na zajmowanie nie okupowanej części Francji i narażanie się na dłu
gotrwałą i wyczerpującą walkę z miejscową partyzantką. Musimy
zrobić wszystko, by wzmocnić ich chęć oporu. Należy więc konty-
nuować dotychczasową politykę ograniczonych dostaw.
. Port w Gibraltarze i znajdująca się tam baza przedstawiają dla nas
tak wielką wartość, że nie planujemy żadnych działań na wyspach
atlantyckich, dopóki półwysep nie zostanie zaatakowany lub dopóki
Hiszpanie nie zezwolą Niemcom na przemarsz przez ich terytorium.
11. Podsumowując wszystko stwierdzić można, te wojna na zacho-
dzie w 1942 r. wymaga: zajęcia i kontrolowania przez Stany Zjedno-
czone i Wielką Brytanię wszystkich posiadłości francuskich w Afryce
Zachodniej i Północnej oraz dalszej kontroli Anglii, sprawowanej nad
całym wybrzeżem Afryki Północnej od Tunisu do Egiptu, co umożliwi

swobodną drogę przez Morze Śródziemne na Lewant i do Kanału Sue-
skiego. Cele te mogą zostać osiągnięte jedynie wtedy, gdy utrzymana
zostanie przewaga morska Stanów Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii
na Atlantyku, jeżeli dostawy odbywać się będą nieprzerwanie oraz
jeżeli \-lyspy Brytyjskie będą odpowiednio zabezpieczone przed inwa-
.. -..
zją.
Drugi dokument zakończyłem dopiero po wylądowaniu.
Część 2
FRONT NA PACYFIKU
20 grudnia 1941
l. Japończycy mają przewagę morską, dzięki której mogą transpo-
rtować oddziały w dowolne miejsce, by opanować je, czyniąc zeń
powietrzno-morską bazę uzupełniania zapasów paliwa. Alianci nie
mogą sobie przez pewien czas pozwolić na żadne walki morskie pro-
wadzone na większą skalę. Możliwości wysyłania przez nich konwo-
jów uzależnione są w dużej mierze od obszaru mórz, i to takiego, na
którym szanse na przechwycenie są mniejsze. Lecz nawet nie mając
przewagi na morzu, jesteśmy w stanie sprawić od czasu do czasu ja-
kąś niespodziankę. W żadnym jednak razie nie możemy mieć nadziei
na prowadzenie jakichkolwiek długotrwałych działań. Musimy się
więc liczyć z tym, że będziemy tracić jedną po drugiej nasze pozycje
na Pacyfiku, a wróg będzie je po kolei zajmował, likwidując miejsco-
we garnizony.
2. W tym przejściowym okresie naszym zadaniem jest zacięty opór
w każdym punkcie oraz przesyłanie dostaw i posiłków przy każdej
możliwej okazji. Jeżeli nasze siły będą stawiały opór i jeżeli będzie
my wysyłać im posiłki, wróg będzie wówczas zmuszony do zintensy-
fikowania swego wysiłku z dala od kraju, co nadweręży jego zasoby,
odsłaniając jednocześnie słabe punkty w jego liniach komunikacyj-
nych, na których skupić się muszą wszystkie działania naszych sił
powietrznych i morskich, a zwłaszcza okrętów podwodnych. Nie
można pozwolić nieprzyjacielowi na osiąganie łatwych zdobyczy;
powinien on tracić energię na utrzymywanie opanowanych obszarów
i nieustannie zużywać posiadane zasoby.
3. Zasoby Japonii nie są niewyczerpane. Kraj już od dawna był
nadmiernie obciążony w związku z niszczącą wojną z Chinami. Siły
japońskie osiągnęły swoje apogeum w momencie ataku na Pearl Har-

bor. Jeżeli prawdą jest to, co mówi Stalin, że Japończycy posiadają
oprócz własnych sił powietrznych l 500 niemieckich samolotów (a
miał możność dowiedzieć się, jak się tam dostały), to w tej chwili
jedynym źródłem, z którego mogą uzupełnić zapas, jest skromna pro-
dukcja krajowa, wynosząca 300 do 500 samolotów miesięcznie. Dla-
tego też powinniśmy zmusić ich do wysyłaniajak największych sił na
zagraniczne podboje. Jeżeli będziemy leniwi i damy im spokój, wów-
czas osiągną bez trudu jeszcze większe zdobycze przy minimum wy-
siłku. W związku z tym musimy ich zwalczać wszędzie tam, gdzie to
tylko możliwe.
4. Musimy jednak starać się jak najszybciej odzyskać panowanie na
morzu. Możemy to osiągnąć dwoma sposobami. Jednym z nich jest
wzmocnienie naszych pancerników. Dwa nowe pancerniki japońskie,
budowane bez uwzględniania ograniczeń traktatowych, stanowią nie-
zwykle istotny czynnik, mający wpływ na całą sytuację na Pacyfiku.
Rozumiemy, że w maju dwa nowe pancerniki amerykańskie będą go-
towe do działania. Rzecz jasna, w czasie wojny wszystkie przedsię
wzięcia są uzależnione od działań nieprzyjaciela, przypadków i nie-
szczęść, lecz jeżeli liczba posiadanych przez nas pancerników nie
ulegnie dalszemu zmniejszeniu i jeżeli nie wynikną żadne nowe nie-
przewidziane sytuacje, wówczas mamy zamiar umieścić Nelsona
i Rodneya u boku obydwu nowych pancerników amerykańskich. Po
dodaniu kilku pancerników amerykańskich starszego typu powstanie
eskadra zdolna do przeprowadzenia poważnej akcji morskiej. Odbu-
dowa przewagi morskiej na Pacyfiku zabezpieczy całe zachodnie wy-
brzeże kontynentu amerykańskiego.
W związku z tym za nasz główny cel musimy uznać stworzenie sku-
tecznej floty pancerników na Pacyfiku oraz winniśmy przyjąć maj
jako datę osiągnięcia tego celu.
5. Równocześnie należy się zająć sprawą lotniskowców. Jesteśmy
właśnie na etapie tworzenia eskadry trzech lotniskowców, które mają
działać na wodach pomiędzy Afryką Południową, Indiami i Australią.
Stany Zjednoczone posiadają obecnie siedem lotniskowców w po-
równaniu z japońskimi dziesięcioma, z tym że jednostki amerykań
skie są znacznie większe. Do tej liczby lotniskowców dodać należy
pewną liczbę zaimprowizowanych lotniskowców, dużych i małych.
Tylko w ten sposób możemy gwałtownie powiększyć nasze siły mor-
skie. Nawet jeżeli te lotniskowce będą w stanie zabrać tylko tuzin sa-
molotów, to i tak spełnią swoje zadanie w połączeniu z resztą eskadry.
Jeżeli nie zdobędziemy definitywnej przewagi w powietrzu, to nawet
posiadanie w miarę silnej floty niewiele nam pomoże. Nie jesteśmy
ZAPROPONOWANY PLAN WOJNY I JEJ DALSZY CIAG 277
w stanie dostarczyć większej liczby pancernik6w, niż jest to przewi-

dziane na rok 1942, lecz możemy zwiększyć liczbę lotniskowc6w. Bu-
dowa pancernika trwa pięć lat; lotniskowiec może być zaimprowizo-
wany w sześć miesięcy. Jest to okazja do wykazania się pomysłowo
ścią r6wną tej, dzięki kt6rej powstały floty i flotylle walczących na
Missisipi podczas wojny secesyjnej. Trzeba się pogodzić z faktem, że
przyznanie priorytetu tego typu działaniom zmusza do opóźnienia
ofensywy bombowej na pełną skalę, którą uznaliśmy za zasadniczą
metodę prowadzenia tej wojny. Jest to jednak kwestia czasu. Realiza-
cja naszych wspólnych projektów może się nieco przeciągnąć, ale
wreszcie wszystko zostanie doprowadzone do pomyślnego końca.
Przecież tymczasem niemieckie miasta i inne cele nie znikną z powie-
rzchni ziemi. Choć należy uczynić wszystko, by zrealizować plan
nalotów na Niemcy, trzeba się jednak liczyć z możliwością pewnych
opóźnień w przyjętych zamierzeniach.
Sądzę, że nie ma konieczności przedrukowywania tutaj nastę

pnych paragrafów mówiących o zajęciu baz powietrznych,
o interwencji rosyjskiej i o wykorzystaniu Singapuru. Zakoń
czyłem w sposób następujący:
12. Nie należy się obawiać, że wojna na Pacyfiku zwiąże zbyt duże
siły amerykańskie. Liczba oddziałów, których chcielibyśmy, by Ame-
rykanie użyli w Europie w 1942 r., nie będzie tak duża, by uniemożli
wić działania na Pacyfiku. Jedyny problem stanowi kwestia mającej
powstać lO-milionowej armii amerykańskiej, kt6ra w trakcie dw6ch
lat formowania się i szkolenia wykorzystywać będzie wszystkie możli
we dostawy, stojąc biernie i nie biorąc udziału w żadnych walkach.
Można by temu zapobiec, umożliwiając Amerykanom odzyskanie
przewagi morskiej oraz zachęcając ich do przeprowadzenia operacji
zamorskich, które, być może, planują .
.. - ...
Powstało tyle opowieści na temat mojej rzekomo wrodzonej
awersji do zakrojonych na dużą skalę operacji na kontynencie,
że chciałbym tutaj poczynić sprostowanie. Zawsze uważałem,
że jedynie zmasowany atak na wielką skalę na terytoria okupo-
wane przez Niemców może przynieść zwycięstwo w tej wojnie
i przy tych okazjach nieodmiennie wskazywałem na lato 1943
roku jako moment docelowy rozpoczęcia tego typu działań. Jak
się będzie można dalej przekonać, już w 1941 r. przewidywa-

łem skalę takiej operacji na około 40 dywizji pancernych i mi-
lion żołnierzy. Gdy zauważyłem, jak wiele książek mylnie oce-
nia moje nastawienie w tej kwestii, poczułem się w obowiązku
zwrócić uwagę Czytelnika na autentyczny dokument napisany
w owym czaSle.
Część 3
KAMPANIA 1943
18 grudnia 1941
1. Jeżeli w 1942 r. operacje zarysowane w części 1 i 2 zakończą się
powodzeniem, wówczas sytuacja na początku 1943 r. przestawiać się
będzie następująco:
a) Stany Zjednoczone i Wielka Brytania odzyskają przewagę mor-
ską na Pacyfiku, a wszystkie zamorskie przedsięwzięcia Japonii
będą zagrożone z powodu nękania jej linii komunikacyjnych, jak
również ze względu na brytyjskie i amerykańskie ekspedycje
wysyłane w celu odzyskania utraconych pozycji.
b) Wyspy Brytyjskie pozostaną nienaruszone i będą lepiej przygo-
towane do odparcia inwazji niż kiedykolwiek wcześniej.
c) Całe wybrzeże Afryki Zachodniej i Północnej od Dakaru do Ka-
nału Sueskiego oraz od Lewantu do granicy tureckiej znajdować
się będzie w angielsko-amerykańskich rękach.
Turcja, choć niekoniecznie biorąca udział w wojnie, zostanie
prawdopodobnie włączona w działania frontu amerykańsko-bry
tyjsko-rosyjskiego. Pozycja Rosjan będzie, być może, ustaloną, ado-
stawy obiecanych materiałów zrekompensują chwilową utratę zdol-
ności produkcyjnych. Być może już wtedy zajmiemy pozycję na Sy-
cylii, spotykając się z całkiem przyjazną reakcją Włochów.
2. Lecz to wszystko nie doprowadzi wojny do końca. Wojna nie
skończy się wraz ze wskazaniem Japonii należnego jej miejsca i po-
konaniem jej sił zamorskich. Wojna zakończy się jedynie w wyniku
klęski armii niemieckiej w Europie lub na skutek wstrząsów wewnę
trznych w Niemczech, spowodowanych niekorzystnym obrotem wy-
darzeń, ciężką sytuacją obywateli itp. oraz ciągłymi bombardowania-
mi. Im większe są siły Stanów Zjednoczonych, Wielkiej Brytanii
i Rosji, tym większe szanse ma wewnętrzne załamanie Niemiec
w wyniku uświadomienia grożącego im niebezpieczeństwa, choć nie
można do końca na to liczyć. Nasze plany muszą opierać się na zało
żeniu, że opór wojsk niemieckich i lotnictwa nie zmieni natężenia,
a wojna U-bootów będzie się odbywać przy udziale zwiększonych

flotylli.
3. Musimy się przeto przygotować do uwolnienia ujarzmionych
państw zachodniej i południowej Europy w wyniku desantu w odpo-
wiednich punktach przez armie brytyjskie lub amerykańskie, dostate-
cznie silne, by umożliwić bunt podbitym narodom. Same z siebie kra-
je te nigdy się nie zbuntują z powodu bezlitosnych represji, które by
na siebie ściągnęły. Gdyby jednak odpowiednio wyposażone siły zor-
ganizowały desant w takich krajach, jak Norwegia, Dania, Holandia,
Belgia oraz na wybrzeżu francuskim od strony kanału La Manche
i atlantyckim wybrzeżu francuskim, jak również we Włoszech i może
jeszcze na Bałkanach, wówczas garnizony niemieckie mogłyby się
załamać w obliczu ataku sił wyzwoleńczych oraz gniewu zbuntowa-
nej ludności. Pewne jest, że Niemcy nie będą w stanie zgromadzić
w każdym z tych krajów dostatecznej liczby oddziałów, umożliwiają
cych stawianie skutecznego oporu. Co naj istotniejsze, to nie są oni
w stanie swobodnie przemieszczać swojej artylerii z północy na po-
łudnie oraz ze wschodu na zachód, lecz muszą podzielić ją pomiędzy
podbite kraje (co w znacznej mierze rozprasza ich siły) lub też zatrzy-
mać w Niemczech, skąd będą w stanie przybyć na miejsce dopiero po
pewnym czasie.
4. Musimy się pogodzić z faktem, że długofalowe zamierzenia kłó
cą się zawsze z krótkofalowymi. Wojna jest nieustanną walką i toczy
się z dnia na dzień, stąd też w bardzo małym stopniu możliwym jest
przewidzenie przyszłych wydarzeń. Doświadczenie uczy, że progno-
zy zwykle są błędne, a przygotowania nigdy nie nadążają za biegiem
wydarzeń. Niemniej jednak, konieczny jest plan szybkiego i zwycię
skiego zakończenia tej wojny. Jest to tym bardziej konieczne, że
w obecnych warunkach niemożliwością jest przeprowadzenie jakiej-
kolwiek większej ofensywy bez żmudnych i długotrwałych przygoto-
wań technicznych.
5. W związku z tym stoi teraz przed nami nie tylko problem zepch-
nięcia Japończyków na teren ich własnego kraju i odzyskania niekwe-
stionowanego panowania na Pacyfiku, lecz także uwolnienia podbitej
Europy w wyniku desantu zorganizowanego latem 1943. Należy więc
przygotować niezbędne plany, zostawiwszy na ostatnią chwilę wybór
pierwszych trzech lub czterech państw, od których desant się rozpocz-
nie, aby jak najlepiej dostosować się do biegu wydarzeń oraz wyzy-
skać element zaskoczenia.
6. Desant ten powinny przeprowadzić siły pancerne i zmotoryzo-
wane, będące w stanie wylądować nie tyle w portach, co na wybrze-
żu. Operacji tej dokona się przy użyciu sprzętu desantowego oraz
specjalnie przystosowanych okrętów. Potencjalna linia frontu, wzdłuż

której przypuszczony zostanie atak, będzie tak długa, że siły niemiec-
kie utrzymywane w różnych krajach nie będą w stanie stawić skute-
cznego oporu we wszystkich jej punktach. Wiosną 1943 r. część od-
działów brytyjskich i amerykańskich mających wziąć udział w desan-
cie powinna zostać umieszczona w Islandii, na Wyspach Brytyjskich
oraz w miarę możliwości we francuskim Maroku i w Egipcie. Nato-
miast główne siły przybędą drogą morską.
7. Do tej operacji nie potrzeba wcale wielkiej liczby żołnierzy. Je-
żeli wtargnięcie oddziałów pancernych okaże się skuteczne, wówczas
samo powstanie miejscowej ludności, której należy tylko dostarczyć
odpowiednią broń, stanowić będzie główną siłę ofensywną. 40 dywi-
zji pancernych po 15 tysięcy ludzi każda lub ich odpowiednik w bry-
gadach czołgów, których Wielka Brytania dostarczy połowę, stano-
wić będzie w sumie 600 tysięcy ludzi. Oprócz tego kolejny milion
wystarczy, aby wyrwać pozostałe terytoria spod władzy Hitlera. Lecz
kampanie te, gdy się rozpoczną na pełną skalę, wymagać będą ogro-
mnej ilości dostaw. W 1942 r. nasz przemysł i ośrodki szkoleniowe
powinny być w stanie sprostać tym wymaganiom.
8. Oprócz zdobycia przewagi na morzu, bez której nic nie jest mo-
żliwe, koniecznym jest zdobycie przewagi powietrznej oraz zapew-
nienie dostatecznej liczby lotniskowców. Jest to zresztą warunek pro-
wadzenia jakichkolwiek działań w 1942 r. Aby zmęczyć nieprzyjacie-
la oraz utrudnić mu zastosowanie środków zaradczych, należy
maksymalnie zintensyfikować ofensywę bombową, prowadzoną
z Anglii i Malty oraz ewentualnie Trypolisu i Tunisu. Biorąc pod
uwagę, że brytyjskie samoloty bojowe zaczynają powoli zdobywać
przewagę nad niemieckimi, że lotnictwo rosyjskie panuje nad ogro-
mnymi obszarami rosyjskiego frontu oraz dodając do tego rozwój sił
amerykańskich, można przypuszczać, że zdobycie niekwestionowa-
nej przewagi w powietrzu możliwe jest wcześniej niż latem 1943 r.
Uwzględniając fakt, że skuteczność ofensywy bombowej zależy jedy-
nie od stopnia jej nasilenia oraz że jej cele są zazwyczaj nieruchome,
należy skupić się na samolotach myśliwskich i torpedowych, mają
cych startować z lotniskowców.
9. Gdy teraz przedstawimy sobie wszystkie te zadania bacząc, by
ich realizacja nie wpłynęła ujemnie na nasze bieżące potrzeby, może
my żywić nadzieję, że nawet jeżeli potęga Niemiec nie załamie się
znacznie wcześniej, to powinniśmy wygrać tę wojnę z końcem 1943
roku. Duże korzyści mogłoby przynieść ogłoszenie naszego zamia-
ru wysłania wyzwoleńczych armii do Europy w 1943 r. Ożywi to
nadzieje wśród podbitych narodów, a także zapobiegnie nawiązaniu
jakichkolwiek stosunków pomiędzy nimi a najeźdźcami. Uzmysło

wienie i właściwe przedstawienie naszych planów dziesiątkom milio-
nów ludzi jest samo w sobie potężnym czynnikiem wpływającym na
atmosferę w całej Europie.
Przeczytałem ten dokument szefom sztabu w dniu jego napi-

sania. Oto notatka z naszej konferencji:
Premier chciałby, aby szefowie sztabu przeanalizowali całość tego
dokumentu, którym ma zamiar się posłużyć w swoich rozmowach
z Prezydentem. Jako cel w roku 1943 zamierza on przedstawić naro-
dom Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych ogromną inwazję na
kontynent europejski. W rezultacie trzy fazy wojny przedstawiałyby
się następująco:
a) zaciśnięcie pierścienia,
b) oswobodzenie narodów,
c) ostateczny atak na niemiecką twierdzę.
Okazało się, żemoi koledzy całkowicie zgadzają się z poglą

dami wyrażonymi
w tym oraz poprzednich dokumentach, bę
dących podsumowaniem naszych wspólnych rozmów i dysku-
sji.
.. - ..
Przeglądając wszystkie trzy dokumenty, z których - ocenia-
jąc je z perspektywy lat - jestem bardzo zadowolony, stwierdzi-
łem, że odpowiadają one bardzo dokładnie temu, czego doko-
nały Wielka Brytania i Stany Zjednoczone w kampaniach
1942-1943. W końcu otrzymałem zgodę Prezydenta na wysła
nie sił ekspedycyjnych do Afryki Północno-Zachodniej (opera-
cja "Torch"), co stanowić miało naszą pierwszą wspólną ofen-
sywę z zastosowaniem desantu morskiego. Moim ogromnym
pragnieniem było, aby przebycie Kanału i oswobodzenie Fran-
cji (operacja "Round-up", którą później przemianowano na
"Overlord") odbyły się latem 1943 r.
Choć warto jest sporządzać plany na przyszłość, którą można
do pewnego stopnia przewidzieć, to jednak zdarza się, że dzia-
łania nieprzyjaciela je pokrzyżują. Wszystkie cele przedstawio-
ne w tych dokumentach zostały zrealizowane przez siły bryty}
skie i amerykańskie w zaplanowanym porządku. Zawiodły je-

dynie moje nadzieje, że generał Auchinleck odniesie zwycię
stwo w Libii w roku 1942. Hitler, najwyraźniej zachęcony roz-
wojem sytuacji, postanowił zdobyć się na wzmożony wysiłek
w walce o Tunis i ściągnął tutaj około 200 tysięcy świeżych
wojsk z Włoch i z rejonu Morza Śródziemnego. W związku
z tym armie brytyjskie i amerykańskie w Afryce Północnej sta-
nęły przed znacznie trudniejszym zadaniem, niż się tego spo-
dziewaliśmy. W efekcie plany musiały zostać przesunięte
o cztery miesiące. Nasze wojska nie zdobyły kontroli nad
"wszystkimi posiadłościami francuskimi w Afryce Północnej
i Zachodniej, jak również nad całym wybrzeżem Afryki Pół
nocnej od Tunisu do Egiptu" do końca 1942 r. Udało się dopiero
w maju 1943. Plan oswobodzenia Francji po przekroczeniu Ka-
nału, nad którym tak usilnie pracowałem, .nie mógł zostać zre-
alizowany tego lata i został przesunięty o cały rok, aż do lata
1944.
Późniejsze przemyślenia oraz wiedza, którą obecnie dyspo-
nuję, przekonały mnie, że te wszystkie" rozczarowania stanowi-
ły szczęście w nieszczęściu. Przesunięcie terminu ekspedycji
o cały rok uratowało nas przed niezmiernie ryzykownym przed-
sięwzięciem, które mogło się zakończyć całkowitą klęską. Gdy-
by Hitler był sprytny, udałoby się mu stawić nam czoło we
Francji przy użyciu dwukrotnie większych sił od tych, którymi
dysponował w 1944 r.,jeszcze zanim świeżo sformowane armie
i sztaby amerykańskie doszłyby do pełni formy i zanim ukoń
czono budowę ogromnych ilości sprzętu desantowego, a także
sztucznych portów (Mulberries). Jestem teraz pewien, że gdyby
nawet operacja "Torch" zakończyła się w 1942 r., jak to zapla-
nowano, lub nie została w ogóle rozpoczęta, próba przekrocze-
nia Kanału w 1943 r. spowodowałaby naszą klęskę, co w spo-
sób trudny do przewidzenia wpłynęłoby na dalszy ciąg wojny.
Zdałem sobie z tego sprawę i w związku z tym uznałem przesu-
nięcie operacji "Overlord" za konieczne, choć równocześnie
w pełni rozumiałem gniew i niepokój naszego sowieckiego so-
jusznika.
Gdy jasnym się stało, że nie będziemy przekraczać Kanału

wcześniej niż w 1944 r., koniecznym okazało się przyśpieszenie
kampanii na Morzu Śródziemnym. Tyłko desant na Sycylii i we
Włoszech był w stanie wciągnąć wroga do walki, która znisz-
czyłaby to naj słabsze ogniwo państw Osi. Dlatego też starałem
się o zgodę Prezydenta na podróż generała Marshalla do Algie-
ru w 1943 r. Wszystko to zostanie dokładnie opisane w miarę
rozwoju wypadków.
ROZDZIAŁ XXXV
WASZYNGTON I OTTAWA
Przybycie do Białego Domu - Serdeczne powitanie - Wir spraw -

Interwencja angielsko-amerykańska we Francuskiej Afryce Północnej
- Moje sprawozdanie dla Gabinetu Wojennego z pierwszej dyskusji -
Plan Wielkiej Koalicji - Pan Hull i Wolna Francja - Pan Knox i wy-
spa Wake - Niepokoje Australijczyków - Moje sprawozdanie dla pana
Curtina, 25 grudnia - Boże Narodzenie w Białym Domu - Moje wy-
stąpienie przed Kongresem - Niezwykłe doświadczenie w dniu 26
grudnia - Dowództwo południowo-zachodniego Pacyfiku - Nomina-
cja Wavella - Niewdzif'czne zadanie - Przedłużam mój pobyt - Po-
dróż do Ottawy - Moje przemówienie w parlamencie kanadyjskim, 30
grudnia - Sir Harry Lauder - Wojenne prognozy - Sylwester spf'dzo-
ny w pociągu.
Z godnie z planem mieliśmy popłynąć statkiem parowym

w górę rzeki Potomac, a następnie udać się samocho-
dem do Białego Domu, lecz po dziesięciodniowej po-
dróży byliśmy wszyscy bardzo zniecierpliwieni i chcieliśmy
jak najszybciej znaleźć się na miejscu. W związku z tym posta-
nowiliśmy z Hampton Roads polecieć samolotem i po zapad-
nięciu zmroku wylądowaliśmy na lotnisku w Waszyngtonie.
Był 22 grudnia. Prezydent czekał w swoim samochodzie. Z ul-
gą i zarazem z wielką przyjemnością uścisnąłem jego silną
dłoń. Niebawem przybyliśmy do Białego Domu, który w każ
dym względzie miał się stać moim domem przez najbliższe trzy
tygodnie. Tutaj przywitała nas pani Roosevelt, która zrobiła
wszystko, by uprzyjemnić nasz pobyt.
Muszę wyznać, że tak bardzo wciągnął mnie wir wydarzeń
oraz wszystkie zadania, które miałem wykonać, że w pamięci
mojej pozostały jedynie zamglone wspomnienia tamtych dni.
WASZYNGTON I OTTAWA 285
Najlepiej zapamiętałem oczywiście wszystkie spotkania z Pre-

zydentem. Widywaliśmy się codziennie po kilka godzin i jada-
liśmy razem lunch, wraz z Harrym Hopkinsemjako trzecią oso-
bą. Rozmawialiśmy wyłącznie o polityce i doszliśmy do poro-
zumienia w wielu kwestiach, dużych i małych. Kolacja była
okazją do bardziej towarzyskich spotkań i przebiegała w rów-
nie przyjaznej atmosferze. Prezydent sam przyrządzał wstępne
koktajle, a ja często na znak szacunku pchałem go na wózku
z salonu do windy. Wówczas przypominał mi się sir Walter Ra-
leigh, rozkładający płaszcz przed królową Elżbietą. Nawiązała
się między nami szczera przyjaźń, która utrwalała się przez lata.
Ponieważ obydwaj, z konieczności lub z przyzwyczajenia, pra-
cowaliśmy w łóżku, Prezydent odwiedzał mój pokój, gdy tylko
miał na to ochotę, i zachęcał mnie, bym robił to samo. Hopkins
zajmował pokój naprzeciwko mojej sypialni, a tuż obok mnie
zainstalowano mój przenośny pokój z mapami. Prezydenta nie-
zwykle zainteresował ten pomysł, doprowadzony do perfekcji
przez kapitana Pima. Chętnie się tam zjawiał i z uwagą studio-
wał ogromne mapy wszystkich teatrów działań wojennych, któ-
re niebawem pokryły ściany i gdzie bezzwłocznie zaznaczano
wszystkie posunięcia flot i armii. Wkrótce potem Prezydent
urządził taki pokój u siebie.
Mijały dni liczone w godzinach. Niebawem zdałem sobie
sprawę, że tuż po Bożym Narodzeniu będę musiał zwrócić się
do Kongresu Stanów Zjednoczonych, a wkrótce potem do par-
lamentu kanadyjskiego w Ottawie. Stanowiło to dodatkowy
ciężar w tych i tak niezwykle ciężkich dniach. Faktycznie
spraw było tyle, że nie wiem, jak mi się to wszystko udało
pogodzić.
.. - ..
Zachował się zapis naszej pierwszej dyskusji z nocy 22 grud-
nia. Natychmiast przystąpiłem do sprawy, namawiając Prezy-
denta oraz wszystkich zaproszonych do przyłączenia się do pla-
nowanej przez nas interwencji we Francuskiej Afryce Północ
nej. Wówczas jeszcze Prezydent nie znał dokumentów napisa-
nych przeze mnie na pokładzie okrętu, ponieważ wręczyłem
mu je dopiero następnego dnia. Najwyraźniej jednak dużo my-

ślał o moim liście z 20 października. Tak więc okazało się, że
wszyscy mamy podobne poglądy. Mój raport wysłany do kraju
pokazuje, że już w dniu przyjazdu zabraliśmy się ostro do pra-
cy.
Premier do Gabinetu Wojennego
i Komitetu Szefów Sztabu 23 grudnia 1941
1. Wraz z Prezydentem przedyskutowaliśmy wczorajszej nocy (22
grudnia) sytuację w Afryce Północnej. W dyskusji wzięli także udział
panowie Hull, Welles, Hopkins, lord Beaverbrook i lord Halifax.
2. Powszechnie zgadzano się, że jeżeli Hitler zostanie powstrzyma-
ny w Rosji, będzie musiał spróbować czegoś innego i że tym czymś
będzie prawdopodobnie Hiszpania i Portugalia w drodze do Afryki
Północnej. Nasze sukcesy w Libii oraz szansa nawiązania przez nas
współpracy z Francuską Afryką Północną mogą spowodować, że Hit-
ler zapragnie jak najszybciej opanować Maroko. Równocześnie jed-
nak z doniesień nie wynika, by zagrożenie to było w tej chwili realne,
być może z uwagi na to, że Hitler jest i tak bardzo zajęty.
3. Zgadzano się również, że koniecznym jest ubiegnięcie Niemców
w Afryce Północno-Zachodniej i na wyspach atlantyckich. Poza
wszystkim innym dwa pancerniki francuskie Jean Bart i Richelieu
stanowiłyby cenną nagrodę dla każdego, komu udałoby się je zdobyć.
W związku z tym podczas dyskusji rozważano problemjak, a nie cZ)'.
4. Poczyniono różne sugestie:
a) Rząd Stanów Zjednoczonych zwróci się w sposób poważny
i zdecydowany do rządu w Vichy wskazując, iż jest to jego ostat-
nia szansa na przemyślenie swojego położenia i opowiedzenie się
po stronie planującej odtworzenie Francji w jej pierwotnym
kształcie. Na znak zgody P6tain mógłby wysłać Weyganda, jako
swojego przedstawiciela, na konferencję sprzymierzonych
w Waszyngtonie.
b) Należy wybadać Weyganda co do sytuacji w Afryce Północnej,
która uległa ogromnej zmianie w wyniku ofensywy brytyjskiej
i przystąpienia Stanów Zjednoczonych do wojny.
5. Zasugerowano jednak, że w efekcie tych działań P6tain i Weygand
zbędą nas pięknie brzmiącymi obietnicami, a w tym czasie Niemcy
otrzymają informację na temat naszych planów. W związku z tym,
jeżeli cokolwiek ma się udać, należałoby mieć w pogotowniu wszy-
stkie plany wkroczenia do Afryki Północnej, z zaproszeniem lub bez.
Podkreśliłem wrażenie, jakie wywrze na Francuzach i oddziałach
francuskich w Afryce Północnej przyłączenie się Stanów Zjednoczo-

nych do tych działań. Pan Hull zasugerował nawet, że w miarę rozwo-
ju wydarzeń może się wyłonić nowy przywódca w Afryce Północnej.
Prezydent był za tym, by amerykańskie siły lądowe jak najszybciej
udzieliły wsparcia tam, gdzie mogą być najbardziej użyteczne oraz
w pełni akceptował plan wkroczenia do Afryki Pónocnej z zaprosze-
niem lub bez.
6. Szczegółowe przedyskutowanie tego planu pozostawiono szta-
bom, opierając się na założeniu, że problemem najwyższej wagi jest
wyprzedzenie Niemców na tym terenie i że kampania libijska zakoń
czy się powodzeniem. Stwierdzono również, że najważniejszy czyn-
nik w tej grze stanowi transport morski.
7. Przedstawiłem postępy walk w Libii, co bez wątpienia wywarło
duże wrażenie na Prezydencie oraz najego otoczeniu.
8. W czasie tych rozmów Prezydent wspomniał, że zamierza zapro-
ponować podczas nadchodzącej konferencji, by Stany Zjednoczone
zluzowały nasze oddziały w Irlandii Północnej przez wysłanie tam
3-4 dywizji. Przyjąłem to z ogromną radością, mówiąc przy tym, że
mam nadzieję, iż jedna z tych dywizji będzie dywizją pancerną. Uwa-
żano, że nie powinno to zakłócić przygotowań sił amerykańskich do
działań w Afryce Północnej .
.. - ..
Pierwszą ważną propozycją, jaką Prezydent zrobił mi dzień
czy dwa później, było ułożenie uroczystej deklaracji, która mia-
ła być podpisana przez wszystkie narody walczące z Hitlerem
oraz z Włochami i Japonią. Stosując metodę przyjętą podczas
układania Karty Atlantyckiej, Prezydent i ja przygotowaliśmy
oddzielne szkice tej deklaracji, które później zostały scalone.
Byliśmy, jak się okazało, absolutnie zgodni co do zasad, odczuć
ijęzyka. W kraju Gabinet Wojenny był wstrząśnięty skalą przy-
gotowań do Wielkiej Koalicji. Nastąpiła gwałtowna wymiana
korespondencji omawiającej, które rządy i jakie władze powin-
ny podpisać tę deklarację oraz jaką należy przyjąć kolejność
przy składaniu podpisów. Z przyjemnością przyznaliśmy pier-
wsze miejsce Stanom Zjednoczonym. Gabinet Wojenny postą
pił słusznie, nie planując włączenia Indii jako oddzielnego pań
stwa. Pan Hull sprzeciwiał się użyciu słowa "władze", co miało
w moim zamiarze oznaczać Wolną Francję, podówczas w nie-

łasce u Departamentu Stanu.
Wtedy właśnie po raz pierwszy spotkałem pana Cordella Hul-
la, z którym odbyłem kilka rozmów. Odniosłem wrażenie, iż
w owym czasie nie miał łatwego przystępu do Prezydenta.
W czasie naszych rozmów uderzyło mnie zwłaszcza, że pośród
tych wszystkich gigantycznych wydarzeń jeden mały fakt do-
minował w jego myślach. Otóż, zanim opuściłem Anglię, gene-
rał de Gaulle poinformował nas, że pragnie oswobodzić wyspy
St.Pierre i Miquelon, którymi rządził gubernator Vichy, admirał
Robert. Siły morskie Wolnej Francji były dostatecznie duże, by
wykonać to zadanie i Foreign Office nie miało nic przeciwko
temu. Jednak jak się później okazało, amerykański Departa-
ment Stanu pragnął, by zadanie to wykonała ekspedycja kana-
dyjska. W związku z tym poprosiliśmy de Gaulle'a o powstrzy-
manie się i obiecał, że tak uczyni. Niemniej jednak rozkazał
admirałowi Muselierowi, by zajął wyspy. Marynarze Wolnej
Francji zostali przyjęci z ogromnym entuzjazmem przez lud-
ność wysp, a w plebiscycie 90% głosowało przeciwko Vichy.
Jednak nie wywarło to żadnego wrażenia na panu Hullu, któ-
ry był zdania, że obrażono przez to amerykański Departament
Stanu. W dzień Bożego Narodzenia wydał oświadczenie,
w którym czytamy: "Nasze wstępne doniesienia wskazują, że
działania podjęte przez okręty tak zwanej* Wolnej Francji były
samowolnym gestem, stojącym w sprzeczności z porozumie-
niami zainteresowanych stron, bez wiedzy i zgody rządu Sta-
nów Zjednoczonych". Pragnął on usunięcia Wolnej Francji
z wysp, które uwolniła ona od Vichy. Lecz amerykańska opinia
publiczna była odmiennego zdania. Wyrażano zadowolenie, że
w tej ciężkiej chwili wyspy zostały wyzwolone, a znienawidzo-
na stacja radiowa Vichy, ziejąca jadem na cały świat i najpra-
wdopodobniej nadająca tajne sygnały U-bootom tropiącym
* Podkreślenie autora (przyp.oryg.).

amerykańskie okręty, zostanie nareszcie zniszczona. Sformuło

wanie "tak zwana Wolna Francja" wywołało ogólne oburzenie.
Moim zdaniem pan Hull, którego zalety charakteru były mi
znane i dla którego miałem jak największy szacunek, rozdmu-
chał ponad wszelką miarę ów problem, nie interesujący nikogo
poza sferami ministerialnymi. Prezydent osobiście wzruszał ra-
mionami na całą tę sprawę. Mimo wszystko mieliśmy na głowie
wiele innych zmartwień. Ponaglany przez nasze Foreign Office,
wyraziłem gorące poparcie dla generała de Gaulle' a i "tak zwa-
nej" Wolnej Francji. W różnych amerykańskich i francuskich
książkach incydentowi temu poświęcono wiele stron, lecz nie
wpłynął on w żaden sposób na toczone przez nas rozmowy .
.. - ..
Pewnego popołudnia wszedł do mojego pokoju sekretarz do
spraw marynarki, pan Knox. Był bardzo zdenerwowany. Po-
wiedział: "Przeżył Pan wiele niepowodzeń. Proszę mi powie-
dzieć, co Pan o tym myśli. Otóż wydaliśmy rozkaz naszej flo-
cie, by popłynęła na odsiecz zaatakowanej przez Japończyków
wyspie Wake. Jednak w kilka godzin po wypłynięciu admirał
postanowił zawrócić. Co się robi w podobnej sytuacji z takimi
admirałami?" Odparłem: "Niebezpiecznie jest wtrącać się do
decyzji admirałów, kiedy mówią, że nie mogą czegoś zrobić.
Zawsze znajdą coś na swoje wytłumaczenie: albo pogodę, albo
paliwo, albo coś zupełnie innego."
Wyspa Wake padła tego samego dnia, po desperackiej obro-
nie garstki amerykańskich marynarzy, którzy zadali Japończy
.. -..
kom ogromne straty, nim zostali zabici lub wzięci do niewoli .
Należy zrozumieć sytuację rządu australijskiego, do której

doprowadziła przerażająca skuteczność japońskiej machiny
wojennej. Australijczycy utracili panowanie na Pacyfiku, a ich
trzy najlepsze dywizje znajdowały się w Egipcie, zaś czwarta
w Singapurze. Zdawano sobie sprawę, że Singapur jest
w śmiertelnym niebezpieczeństwie i obawiano się inwazji na
Australię. Wszystkie wielkie miasta, w których żyła ponad po-
łowa całej ludności tego kontynentu, znajdowały się na wybrze-

żu. W oczy zaglądało widmo masowego exodusu w głąb kraju
i organizowanie partyzantki bez niezbędnych do tego celu środ
ków. Pomoc z kraju macierzystego była daleko, a siły Stanów
Zjednoczonych mogły być wprowadzane na wody Oceanii sto-
pniowo. Osobiście nie wierzyłem, by Japończycy podjęli próbę
inwazji na Australię, co wymagało przepłynięcia 3 tysięcy mil
przez ocean, skoro w Holenderskich Indiach Wschodnich i na
Malajach znajdowało się tyle kuszących zdobyczy. Jednak rząd
australijski widział tę sprawę w odmiennym świetle. Co wszak-
że dziwne to to, że nawet w tej trudnej sytuacji zachowały się
tam sztywne podziały partyjne. Rząd laburzystowski miał prze-
wagę tylko dwóch głosów. Jego członkowie sprzeciwiali się
wprowadzeniu obowiązku powszechnej służby wojskowej na-
wet w formacjach obrony kraju. Chociaż do Rady Wojennej
dopuszczono opozycję, żaden rząd narodowy nie został sformo-
wany.
Wysłałem następujący telegram do pana Curtina:
Premier do premiera Australii 25 grudnia 1941

1. W momencie przystąpienia Japonii do wojny natychmiast - ma-
jąc zezwolenie Prezydenta - skierowaliśmy do Bombaju i na Cejlon
18 dywizję brytyjską, płynącą dookoła Przylądka na amerykańskich
transportowcach, a obecnie pan Roosevelt wyraził zgodę na to, by
najlepsza brygada znajdująca się na pokładzie transportowca Mount
Vernon wyruszyła bezpośrednio do Singapuru. Zrezygnowaliśmy
z wysłania 17 dywizji hinduskiej z Indii do Persji - jednostka ta zosta-
nie teraz skierowana na Malaje. Tydzień temu wysłałem do Londynu
propozycję, by odwołał Pan jedną dywizję australijską z Palestyny
i skierował ją albo do Indii, albo - jeżeli to możliwe - prosto do
Singapuru. Zwróciłem uwagę władz wojskowych, aby nie zużyły
wszystkich oddziałów potrzebnych do obrony Singapuru i Johor, pró-
bując bronić północnej części Półwyspu Malajskiego. Wojska te po-
winny powoli się wycofywać, prowadząc działania opóźniające i ni-
szcząc linie komunikacyjne.
2. Dotkliwe straty na morzu poniesione przez Stany Zjednoczone
i Wielką Brytanię pozwalają Japończykom na przesyłanie znacznych
posiłków, lecz mimo to nie podzielamy poglądu wyrażonego przez
Pana w telegramie do pana Caseya z 24 grudnia co do niebezpieczeń-
stwa szybkiego pokonania twierdzy w Singapurze, której obrońcy go-

towi są do upadłego odpierać ataki wroga.
3. Zapewne otrzymał Pan informacje o wysłanym wsparciu powie-
trznym. Nierozsądnym byłoby luzowanie zaciskającej się na Rommlu
pętli oraz zmniejszanie liczby wojsk generała Auchinlecka wbrew
jego woli, zwłaszcza że zwycięstwo jest teraz tak bliskie. Wydaliśmy
polecenie naczelnym dowódcom na Bliskim Wschodzie, by natych-
miast, gdy tylko sytuacja pozwoli, sporządzili plan wysłania myśliw
ców i czołgów do Singapuru.
4. Razem z szefami sztabu odbywam szczegółowe konsultacje
z Prezydentem i jego doradcami. Przykładają oni ogromną wagę do
utrzymania Singapuru, lecz jednocześnie pragną wysyłać przez Au-
stralię wojska i samoloty potrzebne do obrony Filipin. Jeżeli Filipiny
upadną, Prezydent jest gotów skierować wszystkie te oddziały do Sin-
gapuru. Równocześnie planuje on wysłanie znacznych sił amerykań
skich do Australii, gdzie Amerykanie pragną założyć ważne bazy,
niezbędne do prowadzenia skutecznej wojny z Japonią. Generał Wa-
vell został mianowany dowódcą zarówno Birmy, jak i Indii i otrzymał
instrukcje, by wspomagać posiłki na front malajski i birmański przy-
bywające do Indii. Podobnie jak wszyscy, przywiązuje on bardzo du-
żą wagę do utrzymania Singapuru. Generał Pownall jest już na miej-
scu. Jest on doskonałym i kompetentnym oficerem.
5. Może Pan wierzyć, że zrobię wszystko, co w mojej mocy, by
wzmocnić front z Rangunu do portu Darwin. Nasi amerykańscy soju-
sznicy wykazują w tym względzie należyte zrozumienie. W ciągu na-
.. -..
stępnych dwóch dni prześlę konkretniejsze informacje .
Święta Bożego Narodzenia były niezwykle skromne.

W ogrodzie przed Białym Domem stanęło tradycyjne świątecz
ne drzewko, a Prezydent i ja wygłosiliśmy z balkonu krótkie
przemówienia do ogromnych tłumów zebranych w ciemno-
ściach. Ośmielam się przedrukować tutaj słowa, których wów-
czas użyłem, ponieważ pojawiły się niejako naturalnie w mojej
głowie w związku z nastrojem i sytuacją.
Spędzam te święta z dala od mojego kraju, z dala od mojej rodziny,

choć po prawdzie nie mogę powiedzieć, że z dala od domu. Może są
to więzy krwi ze strony mojej matki, może przyjaźnie zrodzone tutaj
w ciągu wielu lat mojej działalności, może poczucie wspólnoty z wiel-
kim narodem mówiącym tym samym językiem, klęczącym przed tymi
samymi ołtarzami i wyznającym te same ideały, lecz nie potrafię czuć

się obco tutaj - w samym sercu Stanów Zjednoczonych. Wyczuwam
poczucie jedności i braterskiej wspólnoty, które, połączone z serdecz-
nością Waszego powitania, przekonuje mnie, iż mam prawo zasiąść
wraz z Wami przy ogniu i dzielić wszystkie radości trwających świąt.
Dziwna to Wigilia. Narody zwarły się w śmiertelnych zmaganiach
i używając naj straszliwszych rodzajów broni wymyślonych przez na-
ukę, niszczą się wzajemnie. Źle by o nas świadczyło w ten świąteczny
czas, gdybyśmy nie byli pewni, że ani żądza ~iemi i bogactwa należą
cego do innego narodu, ani niskie ambicje, ani chorobliwe pragnienie
zdobyczy materialnych kosztem innych, nie zmusiły nas do prowa-
dzenia tej wojny. Oto w jej odmętach, wojny szalejącej i przewalają
cej się nad lądami i morzami, skradającej się coraz bliżej naszych
domowych ognisk, wśród tego zamętu, mamy spokój ducha w każ
dym wiejskim domku i w każdym hojnym sercu. Odrzućmy przeto na
tę jedną noc gnębiące nas lęki i obawy i stwórzmy dzieciom wieczór
pełen radości pośród srożącej się dookoła burzy. Niech chociaż przez
tę jedną noc każdy dom anglojęzycznego świata zamieni się w roz-
świetloną wyspę szczęścia i pokoju.
Pozwólmy dzieciom śmiać się i radować. Niech świąteczne prezen-
ty rozjaśnią tę noc. I my, dorośli, weźmy udział w ich zabawach, nim
powrócimy myślą do ponurych zadań i ciężkich lat, jakie nas czekają,
z silnym postanowieniem, że dzięki naszym ofiarom i poświęceniom
te same dzieci nie będą pozbawione swojego dziedzictwa ani prawa
do życia w wolnym i spokojnym świecie.
Tak więc, z pomocą Bożą, życzę wszystkim wesołych świąt.
W dzień Bożego Narodzenia udałem się wraz z Prezydentem

do kościoła, gdzie podczas cichego nabożeństwa odnalazłem
spokój ducha, śpiewając znane hymny oraz jeden - O little town
oj Bethlehem - który usłyszałem po raz pierwszy. Bez wątpie
nia było to w stanie umocnić tych, którzy wierzą w moralny
porządek tego świata.
.., - ..
Z bijącym sercem przyjąłem zaproszenie do wygłoszenia prze-
mówienia przed Kongresem Stanów Zjednoczonych. Był to waż
ny moment dla przyszłej koalicji ludów anglojęzycznych. Nigdy
wcześniej nie przemawiałem przed zagranicznym parlamentem,
a jednak czułem, że pochodzenie w prostej linii ze strony matki od
porucznika, służącego warmii George'a Waszyngtona, daje mi

prawo do przemawiania we wspólnej sprawie wobec przedstawi-
cieli tej wielkiej Republiki. Co dziwne, po raz drugi odnosiłem
wrażenie, iż posłużono się mną, choć nie byłem tego godny, do
realizacji jakiegoś z góry nakreślonego planu.
Dzień Bożego Narodzenia spędziłem pracowicie, przygoto-
wując przemówienie. Prezydent życzył mi powodzenia, gdy 26
grudnia w asyście członków Senatu i Izby Reprezentantów wy-
ruszyłem z Białego Domu na Kapitol. Wzdłuż drogi zebrały się
ogromne tłumy, lecz w związku ze środkami ostrożności, które
przewyższają wszystko to, do czego jesteśmy przyzwyczajeni
w Wielkiej Brytanii, były one trzymane z daleka, a dwa lub trzy
samochody wypełnione policjantami w cywilnych ubraniach
służyły nam za eskortę. Po wyjściu z samochodu chciałem po-
dejść do wiwatujących tłumów, lecz nie pozwolono mi na to.
Wnętrze Kapitolu było imponujące, a wielki półkolisty hol, na-
jeżony mikrofonami, wprost kipiał od ludzi.
Muszę wyznać, że czułem się zupełnie dobrze i byłem nawet
bardziej pewny siebie niż czasami podczas wystąpień w Izbie
Gmin. Moje słowa przyjmowano uprzejmie i z uwagą. Śmiechy
i aplauz rozlegały się dokładnie wtedy, kiedy były przeze mnie
przewidziane. Najżywsza reakcja nastąpiła, gdy mówiąc o Ja-
pończykach, powiedziałem: "Za kogo oni nas właściwie uwa-
żają?" Poczucie potęgi i ogromnej determinacji popłynęło do
mnie od strony tego dostojnego zgromadzenia.
I któż mógł wątpić, że wszystko dobrze się skończy?
Zakończyłem tymi słowy:
Członkowie Senatu i członkowie Izby Reprezentantów!

Chciałbymjeszcze na moment odwrócić się od zgiełku i wstrząsów
teraźniejszości i skierować nasze myśli ku przyszłości. Oto stoimy
razem, twarzą w twarz, z grupą silnych nieprzyjaciół, którzy pragną
naszej zguby. Oto stoimy razem, broniąc tego wszystkiego, co drogie
jest każdemu wolnemu człowiekowi. Po raz drugi w jednym pokole-
niu dotknęła nas katastrofa na skalę światową. Po raz drugi w naszym
pokoleniu długie ramię Losu sięgnęło przez Ocean, by postawić Stany
Zjednoczone w pierwszym szeregu. Gdybyśmy po zakończeniu ostat-
niej wojny trzymali się razem, gdybyśmy wspólnie przedsięwzięli
środki zmierzające do zabezpieczenia tego, co wywalczyliśmy, trage-

dia ta nie spadłaby na nas po raz drugi.
Czyż to nie my powinniśmy czuć się w obowiązku zagwarantować
naszym dzieciom i udręczonej ludzkości, że katastrofa ta nie powtó-
rzy się po raz trzeci? Udowodniono, że zarazy wybuchające w Starym
Świecie niosą zniszczenie w głąb Nowego Świata, a wtedy, gdy już
się dobrze zadomowią, Nowy Świat nie może od nich uciec. Tak obo-
wiązek, jak i roztropność wymagają, by nie spuszczać z oka siedlisk
zarazy i postępować z nimi w odpowiedni sposób. Należy również
stworzyć organizację czuwającą nad tym, by zaraza ta nie rozprze-
strzeniła się po całym globie.
Pięć lub sześć lat temu było to możliwe do osiągnięcia, i to bez
rozlewu jednej kropli krwi - wystarczyło, by Stany Zjednoczone
i Wielka Brytania dopilnowały wywiązania się ze zobowiązań roz-
brojeniowych zawartych w traktatach podpisanych przez Niemcy po
pierwszej wojnie światowej; byłaby to równocześnie sposobność za-
pewnienia Niemcom tych surowców, których - według Karty Atlan-
tyckiej - nie powinno się pozbawiać żadnego państwa, nieważne czy
zwycięskiego, czy zwyciężonego. Straciliśmy tę szansę. I koniec. Do-
piero trzeba było potwornych ciosów, by nas znowu zjednoczyć. Lub
może powiem inaczej: niemożliwe jest, by człowiek posiadający du-
szę nie zauważył faktu, że jakiś wielki zamiar, wielki plan jest realizo-
wany tu, na dole i że my wszyscy mamy zaszczyt być jego sumienny-
mi wykonawcami. Nie jest nam dane zaglądać w przyszłość. Nie-
mniej jednak wyznaję wiarę i nadzieję, pewną i niezachwianą, że
bliski jest dzień, kiedy narody brytyjski i amerykański dla własnego
bezpieczeństwa i dobra wspólnego pomaszerują godnie ramię w ra-
mię w sprawiedliwości i pokoju.
Po tym wystąpieniu mogłem zbliżyć się do tłumów otaczają

cych budynek, by wymienić serdeczne powitania. Po chwili
jednak otoczony przez tajną służbę znalazłem się w samocho-
dzie, który zawiózł mnie z powrotem do Białego Domu. Prezy-
dent, który słuchał u siebie mojego przemówienia, powiedział,
że spisałem się całkiem nieźle .
.. - ..
W Waszyngtonie wrzało. Podczas tych pracowitych dni wyczu-
łem, że Prezydent i jego współpracownicy przygotowują dla mnie
jakąś ważną propozycję. W kwestiach militarnych, handlowych
czy produkcyjnych umysł amerykański w naturalny sposób dą

ży do ogólnych, spójnych wniosków na ogromną skalę. Na tej
podstawie budują Amerykanie wszystkie praktyczne przedsię
wzięcia. Uważają, że po ustaleniu pewnych zasad, opartych na
zdrowych podstawach, wszystko inne powinno się toczyć
w sposób naturalny i rzekłbym, nieunilrniony. Umysł Brytyj-
czyka działa nieco inaczej. Nie jesteśmy zdania, że logika i pre-
cyzyjne zasady są jedynym sposobem osiągnięcia celu w szyb-
ko zmieniających się i trudnych do określenia warunkach.
Zwłaszcza w czasie wojny przykładamy dużą wagę do oportu-
nizmu i improwizacji, pragnąc raczej przeżyć i zwyciężyć
zgodnie z rozwojem wydarzeń, aniżeli podporządkowywać
wszystko jakimś fundamentalnym decyzjom. Można się sprze-
czać o słuszność obydwu tych poglądów. Różnica leży w poło
żeniu akcentu, lecz jest głęboko zakorzeniona.
Harry Hopkins powiedział do mnie: "Proszę zbyt pochopnie
nie odrzucać propozycji, którą Prezydent Panu przedstawi, do-
póki nie dowie się Pan, kogo ma na myśli". Wywnioskowałem
z tego, że coraz bliższy jest moment utworzenia najwyższego
dowództwa alianckiego w południowo-wschodniej Azji.
Następnego dnia dowiedziałem się, że Amerykanie wysuwają
kandydaturę Wavella. Choć czułem się zaszczycony wyborem
brytyjskiego dowódcy, to uważałem jednak, że ten obszar dzia-
łań jest nie do utrzymania oraz że siły, które miałby do dyspo-
zycji, zostałyby wkrótce zniszczone na skutek ataku Japończy
ków. Szefowie sztabu byli podobnego zdania.
Podobno podczas spotkania 26 grudnia powiedziałem do nich,
iż nie jestem przekonany, że rozwiązanie takie jest korzystnym.
"Sytuacja na tym obszarze przedstawia się tak, że pewne określo
ne punkty strategiczne muszą być utrzymane, a dowódca każdego
punktu dokładnie wie, co ma robić. Prawdziwą trudność stanowi
wykorzystanie rezerw napływających do tego rejonu. Problem ten
mogą rozwiązać jedynie odpowiednie rządy".
Niemniej jednak musieliśmy zaakceptować wybór Ameryka-
nów.
... - ..
Pan Attlee przesłał mi w swoim imieniu oraz w imieniu rządu

gratulacje w związku z przemówieniem w Kongresie, a w od-
powiedzi przedstawiłem mu problem dowództwa na południo
wo-zachodnim Pacyfiku.

l. Cieszy mnie Pańskie zadowolenie. Powitanie było niezwykłe.
Praca jest ciężka. Dzisiaj przez pięć godzin przyjmowaliśmy wraz
z Prezydentem przedstawicieli pozostałych aliantów, przyjaznych
państw i dominiów brytyjskich, wygłaszając pokrzepiające oświad
czenia. Moje rozmowy z Prezydentem są niezwykle przyjazne. Be-
averbrook również odniósł duży sukces w kwestii dostaw.
2. Problem jednolitego systemu dowodzenia na południowo-za
chodnim Pacyfiku stał się szczególnie pilnym. Ubiegłej nocy Prezy-
dent nalegał, bym wybrał jednego oficera, mającego dowodzić armią,
marynarką i siłami powietrznymi Anglii, Ameryki i Holandii, dziś ra-
no odwiedził mnie generał Marshall, starając się przekonać mnie do
sprawy. Dowództwo amerykańskiej marynarki wojennej jest odmien-
nego zdania, lecz koniecznym będzie poczynienie nowych, daleko
idących ustaleń .• Człowiekiem, którego Prezydent ma na myśli, jest
generał Wavell. Dość krytycznie oceniam ten plan i choć podziwiam
wspaniałomyślność oferty, wyraziłem obawy co do reakcji amerykań
skiej opinii publicznej. Szefowie sztabu dokładnie badają całą sprawę
i dziś wieczorem, po otrzymaniu ich opinii, napiszę Panu, co o tym
wszystkim myślę.
3. Wyjeżdżam jutro do Ottawy na całe dwa dni; mam we wtorek
przemawiać w parlamencie kanadyjskim. Potem wracam tutaj na ko-
lejne trzy lub cztery dni, podczas których trzeba będzie ustalić tak
wiele spraw. Czynimy ogromne wysiłki, by zapewnić wystarczający
transport morski dla planowanych ruchów wojsk.
Zanim mogłem otrzymać jakiekolwiek wyważone rady z kra-

ju, musiałem spełnić prośby Prezydenta i generała Marshalla.
Wypadki toczyły się zbyt szybko, by można było sobie pozwo-
lić na długie dyskusje przez Atlantyk. 28 grudnia minął na kon-
ferencji z Prezydentem oraz na szkicowaniu wraz z moim szta-
bem serii telegramów, które teraz nastąpią, a które opowiadają
całą historię w starannie dobranych słowach.

1. Zgodziłem się, po aprobacie Gabinetu, na przyjęcie propozycji
Prezydenta, mocno popieranych przez generała Marshalla:
a) Jednolity system dowodzenia przyjmie się jako zasadę na połu
dniowo-zachodnim Pacyfiku. Obszar nie został jeszcze dokład
nie ustalony, lecz prawdopodobnie obejmie on Półwysep Malaj-
ski (wraz z frontem birmańskim), Filipiny oraz bazy dostawcze
na południu, głównie port Darwin i linie dostawcze w północnej
Australii.
b) Generał Wavell powinien zostać mianowany dowódcą naczelnym
lub raczej najwyższym dowódcą wszystkich sił amerykańskich,
brytyjskich, imperialnych i holenderskich na lądzie, morzu i w po-
wietrzu, które zostaną skierowane na ten teren przez odnośne rządy.
c) Generał Wavell, którego kwatera główna ma się najpierw mieścić
w Surabai, będzie miał u siebie amerykańskiego oficera pełnią
cego funkcję zastępcy naczelnego dowódcy, najprawdopodob-
niej zostanie nim generał Brett.
d) Amerykańskie, brytyjskie, australijskie i holenderskie siły mor-
skie znajdą się pod dowództwem amerykańskiego admirała
zgodnie z ogólną zasadą, przedstawioną w paragrafach a) i b).
e) Planuje się, że generał Wavell usytuuje sztab w południowej czę
ści Pacyfiku. Jego sztab będzie tym, czym był główny sztab kon-
trolny Focha dla wielkich sztabów annii brytyjskich i francu-
skich we Francji. Będzie on otrzymywał rozkazy od zespołu pod-
legającego bezpośrednio mnie jako ministrowi obrony i prezy-
dentowi Stanów Zjednoczonych, będącemu zarazem głównodo
wodzącym wszystkich sił zbrojnych Stanów Zjednoczonych.
f) Głównymi dowódcami pod rozkazami generała Wavella będą: na-
czelny dowódca Birmy, naczelny dowódca Singapuru i Malajów,
naczelny dowódca Holenderskich Indii Wschodnich, naczelny do-
wódca Filipin i naczelny dowódca południowych szlaków komuni-
kacyjnych przez południowy Pacyfik i północną Australię.
g) Indie, gdzie trzeba będzie mianować naczelnego dowódcę, oraz
Australia, która będzie miała własnego naczelnego dowódcę,
znajdą się poza sferą działań generała Wavella. Stanowić będą
dwie główne bazy, skąd ludzi i sprzęt z Wielkiej Brytanii, Bli-
skiego Wschodu i Stanów Zjednoczonych będzie można wysyłać
na pole walki.
h) Marynarka Wojenna Stanów Zjednoczonych będzie odpowie-
dzialna za cały obszar Pacyfiku na wschód od Filipin i Oceanii,
włączając w to amerykańskie dojścia do Oceanii.
i) W przygotowaniu znajduje się list z instrukcjami dla najwyższe

go dowódcy, zabezpieczający interesy odpowiednich rządów
i zarysowujący jego główne zadania. Zostanie on niebawem
przekazany.
2. Nie zamierzam wszczynać dyskusji za i przeciw zaakceptowaniu
przez nas tej szlachetnej i bezinteresownej propozycji. Czas nagli
i decyzję trzeba będzie podjąć jeszcze przed moim powrotem z Kana-
dy l stycznia. Oczywiście, trzeba będzie skonsultować się z Australią,
Nową Zelandią i Holandią, lecz może to nastąpić dopiero po otrzyma-
niu przeze mnie wiadomości z Gabinetu Wojennego. Tymczasem
sztab będzie pracował tutaj zakładając, że wszystko zostało zaaprobo-
wane.

Wszystko toczy się niezwykle szybko. Prezydent otrzymał zgodę
amerykańskiego Departamentu Marynarki oraz Departamentu Wojny
na ustalenia przedstawione w moim ostatnim telegramie, a szefowie
sztabu zatwierdzili je. W związku z tym z niecierpliwością czekam na
Waszą zgodę. Gdy tylko ją wyrazicie, Prezydent zwróci się do Holen-
drów. Foreign Office powinno zrobić to samo.
Powinien Pan również wysłać telegram do generała Wavella. Szta-
by opracowują szczegóły. Należy ponownie rozważyć misję Duffa
Coopera, która w żaden sposób nie powinna skomplikować poważ
niejszych spraw. Proszę napisać, co Pan o tym wszystkim sądzi.
Ufam, że informuje Pan Króla na bieżąco i otrzymuje Jego zgodę.
Propozycja, jaką miałem złożyć generałowi Wavellowi, była

z rzędu tych, do których przyjęcia może zmusić jedynie najwy-
ższe poczucie obowiązku.

Po wyrażeniu zgody przez Gabinet, proszę wysłać generałowi Wa-
vellowi następujący telegram:
1. Prezydent i jego doradcy przekonali mnie o pilnej potrzebie
stworzenia jednolitego systemu dowodzenia na południowo-zachod
nim Pacyfiku i jest jednogłośnym pragnieniem, wyrażanym szczegól-
nie przez Prezydenta i generała Marshalla, aby Pan został najwy-
ższym dowódcą sprzymierzonych sił zbrojnych na lądzie, morzu i w
powietrzu przypadających na ten teatr działań wojennych. Odpowied-
ni list z instrukcjami jest obecnie w przygotowaniu. Myślę, że uspo-
koi on Pana w kwestii różnych nieprzewidzianych spraw, które mogą
WASZYNGTON l OTTAWA 299
się Panu przytrafić podczas pełnienia tej funkcji, a zarazem czekam

na wszelkie uwagi z Pana strony.
2. Wierzę, że docenia Pan zaufanie w Nim pokładane i polecam, by
niezwłocznie zabrał się Pan do dzieła. Sprawy są tak pilne, że szcze-
góły badane przez Komitet Szefów Sztabu nie mogą wpłynąć na
opóźnienie w podaniu tej informacji do wiadomości publicznej, nie
później niż l stycznia, w czwartek.
3. Jest Pan jedynym człowiekiem, który ma takie doświadczenie
w jednoczesnym kierowaniu kilkoma teatrami działań wojennych
i może Pan wierzyć, że będziemy Pana nieustannie wspierać oraz czu-
wać, by gra toczyła się uczciwie. Każdy wie, jak trudną jest obecna
sytuacja. Prezydent ogłosipubIicznie, że Pańska nominacja nastąpiła
na jego prośbę i wyraźne życzenie.
4. Proszę podzielić się z nami swoimi poglądami. Jeżeli pragnie
Pan, by szefem sztabu został Pownall, wówczas Percival zwolni go
z funkcji naczelnego dowódcy Singapuru i Malajów.
·11 _ ••
27 grudnia wysłałem do pana Attlee następujący telegram:

Premier do lorda tajnej pieczęci ,.27 grudnia 1941
Dziękuję za zgodę na przedłużenie mojego pobytu.
We wtorek, 30 grudnia, mam przemawiać w kanadyjskiej Izbie
Gmin. Nie będę w stanie znieść następnego jajka (tzn. wygłosić prze-
mówienia w Izbie Gmin) wcześniej niż po Nowym Roku.
W nocy z 28 na 29 grudnia wyruszyłem nocnym pociągiem

do Ottawy, gdzie gościć mnie miał lord Athlone, naczelny gu-
bernator. 29 grudnia wziąłem udział w spotkaniu kanadyjskiego
Gabinetu Wojennego. Następnie pan Mackenzie King, premier
Kanady, przedstawił mnie przywódcom opozycji konserwa-
tywnej i pozostawił z nimi. Byli oni nieprześcignieni w lojalno-
ści i zdecydowaniu, lecz równocześnie jakby smutni, że to nie
im przypadło w udziale prowadzenie tej wojny.
30 grudnia wygłosiłem przemówienie w parlamencie kana-
dyjskim. Przygotowanie dwóch transatlantyckich przemówień
transmitowanych na cały świat, pośród wciąż rosnącego zalewu
innych prac, było niezwykle wyczerpującym zadaniem. Prze-
mawianie nie stanowi problemu dla doświadczonego polityka,
lecz staranny dobór słów w tak naelektryzowanej atmosferze
jest ciężki i męczący. Robiłem, co mogłem. Najbardziej udany

w kanadyjskim przemówieniu był fragment o Vichy, z którym
Kanada nadal utrzymywała stosunki.
Było ich obowiązkiem [w roku 1940], jak również leżało w ich
interesie udać się do Afryki Północnej, gdzie stanęliby na czele Impe-
rium Francuskiego. Przy naszej pomocy mieliby w Afryce przygnia-
tającą przewagę morską. Byliby uznawani przez Stany Zjednoczone
oraz korzystaliby z całego złota zdeponowanego za morzami. Gdyby
tak zrobili, Włochy byłyby wyłączone z tej wojny przed końcem 1940
roku, a Francja otrzymałaby miejsce przy stole państw sprzymierzo-
nych i przy stole konferencyjnym zwycięzców. Lecz ich generałowie
wprowadzili ich w błąd. Kiedy ostrzegłem ich, że Anglia będzie wal-
czyć samotnie bez względu na to co uczynią, ich generałowie powie-
dzieli premierowi i podzielonemu rządowi: "W ciągu trzech tygodni
Anglia będzie miała ukręconą szyjęjak kurczak." Ładny mi kurczak!
I ładna szyja!
Wypadło to dobrze. Zacytowałem również, aby nawiązać

do
przeszłości, piosenkę sir Harry'ego Laudera, napisaną podczas
ostatniej wojny, a zaczynającą się od słów:
Jeśli spojrzymy wstecz na historię przeszłości,
Dokładnie wiemy, gdzie jesteśmy teraz.
W moich notatkach znajdowało się określenie "wielki stary

kornik", lecz już schodząc na dół pomyślałem o słowie "bard".
Cóż za doskonała poprawka! Cieszę się, że słuchał tego prze-
mówienia i uradował się powyższą wzmianką. Jestem zadowo-
lony, że udało mi się znaleźć odpowiednie słowo na określenie
tego, ktÓry dzięki swoim natchnionym piosenkom i dzielności
życiowej oddał nieocenione usługi narodowi szkockiemu i ca-
łemu Imperium Brytyj skiemu.
Na zakończenie mojego przemówienia ośmieliłem się przed-
stawić prognozę przebiegu tej wojny.
W walce, jaka nas czeka, możemy wyróżnić trzy fazy. Pierwsza

z nich to faza konsolidacji, połączenia i ostatecznego przygotowania.
W tym okresie, który niewątpliwie charakteryzować będą ciężkie
walki, będziemy w dalszym ciągu zbierać nasze siły, by odeprzeć ata-
ki nieprzyjaciela i zdobyć niezbędną przewagę powietrzną oraz trans-
portową, co umożliwi naszym armiom - niezależnie od ich liczebno-

ści - przemierzanie mórz i oceanów, które oddzielają nas - z wyjąt
kiem Rosji - od naszych wrogów. Dopiero gdy ruszy pełną parą ame-
rykański program budowy okrętów, będziemy w stanie zebrać wszy-
stkie nasze oddziały oraz najnowocześniejszy sprzęt, by uderzyć na
wroga. To, jak długo okres ten potrwa, zależeć będzie od wysiłku włożo
nego w produkcję wszystkich naszych gałęzi przemysłu i stoczni.
Drugą fazę możemy nazwać fazą oswobadzania. W czasie jej trwa-
nia musimy zająć się odzyskiwaniem straconych terytoriów oraz
wspieraniem buntów podbitych narodów, wybuchających w chwili
lądowania na ich terytorium wojsk wyzwoleńczych. W związku
z tym ważne jest, by żaden naród i żadne państwo podbite przez nie-
przyjaciela nie zmniejszyło moralnych i fizycznych wysiłków przy-
gotowujących do dnia wyzwolenia. Najeźdźcy, bez względu na to czy
są to Niemcy czy Japończycy, muszą być traktowani jak zadżumieni
i ignorowani tak dalece, jak jest to tylko możliwe. Gdzie czynny opór
jest niemożliwy, konieczny jest opór bierny. Najeźdźcy i tyrani muszą
zrozumieć, że ich ulotne triumfy będą miały przerażający koniec,
a ich los jest przesądzony. Szczególne kary przewidziane będą dla
Quislingów i innych zdrajców, którzy robią z siebie narzędzie w rę
kach wroga. Zostaną oni oddani w ręce swoich rodaków, którzy odbę
dą nad nimi sąd.
Pozostaje jeszcze trzecia faza, którą także należy rozważyć. Jest nią
atak na twierdze oraz kraje rodzinne winnych narodów, zarówno
w Europie jak i w Azji.
Tak oto spróbowałem w kilku słowach nieco naświetlić ciemne,
nieprzeniknione tajemnice przyszłości. Lecz przewidując bieg wojny,
musimy ciągle mieć na uwadze siłę wroga, który zawsze może po-
krzyżować nasze plany. Równocześnie proszę zauważyć, że nie wy-
znaczyłem żadnych ram czasowych dla powyższych działań. Będą
one bowiem zależeć od naszych wysiłków, osiągnięć oraz kapryśnego
i niepewnego biegu wojennych wydarzeń.
Moment wygłoszenia tych przemówień był bardzo dobry.

W tym czasie mogliśmy się bowiem radować powstaniem
Wielkiej Koalicji z jej ogromną potencjalną siłą, gdyż jeszcze
nie runął na nas ciężar doskonale przygotowanego ataku japoń
skiego. Nawet gdy mówiłem te słowa, pełen wiary i pewności
siebie, przeczuwałem te straszliwe razy, jakie niebawem miały
spaść na nasze nagie ciało. Wielka Brytania i Holandia zapłaci
ły wysoką cenę, lecz nie ominęło to i Stanów Zjednoczonych na
Pacyfiku i Oceanie Indyjskim oraz na wszystkich terytoriach

azjatyckich i wysepkach obmywanych przez ich fale. Przed na-
mi pewny ciąg militarnych niepowodzeń, którego koniec trud-
ny jest do przewidzenia. Wiele mrocznych i długich miesięcy
klęsk i niepowodzeń, które trzeba będzie przetrwać, nim znów
zabłyśnie światło. Gdy w sylwestra wracałem pociągiem do
Waszyngtonu, poproszono mnie do wagonu wypełnionego
szczelnie czołowymi amerykańskimi dziennikarzami. Nie my-
liłem się, życząc im wspaniałego Nowego Roku. "Za rok 1942.
Za rok trudów, rok walki i niebezpieczeństwa i za duży krok
naprzód w kierunku zwycięstwa. Obyśmy wszyscy przetrwali
go cało i z honorem l "
ROZDZIAŁ XXXVI
POROZUMIENIA
ANGIELSKO-AMERYKAŃSKIE
Podpisanie Deklaracji Narodów Zjednoczonych - Obawy Litwinowa

- Amerykańskie oddziały dla Irlandii Północnej - Raport dla Gabine-
tu Wojennego z 3 stycznia - Połączony Komitet Szefów Sztabu -
Skuteczność jego działania - Rosjanie nie są w nim reprezentowani -
Specjalna pozycja sir Johna Dilla - Postawa lorda Beaverbrooka wy-
wołuje "ferment" - Amerykańska "Historia Rady Produkcji Wojen-
nej" - Wzrost dostaw amerykańskich - I produkcji jednostek handlo-
wych - Odpoczynek w Palm Beach - Skuteczne zachowanie tajemni-
cy - Złe wieści z Aleksandrii - Włoskie żywe torpedy - Nasza flota
śródziemnomorska wyłączona z gry - Posiłki powietrzne dla Egiptu -
Przedwczesne propozycje dotyczące samorządu w Indiach - Rosja
i państwa nadbałtyckie - Mój telegram do pana Edena, 8 stycznia -
Wendell Willkie: zabawny incydent - Powrót do Białego Domu.
chwili mojego powrotu do Białego Domu wszystko
W było gotowe do podpisania Paktu Narodów Zjedno-

czonych. Wcześniej wiele telegramów krążyło mię
dzy Waszyngtonem, Londynem i Moskwą, lecz teraz wszystko
było już ustalone. Prezydent zdobył się na ogromny wysiłek, aby
przekonać niedawno przywróconego do łask Litwinowa, obecnie
ambasadora sowieckiego, by ten zgodził się na sformułowanie
"wolność wyznania". Został on specjalnie w tym celu zaproszony
na lunch do pokoju Prezydenta. Po niemiłych doświadczeniach we
własnym kraju stał się niezwykle ostrożnym. Następnie Prezydent
odbył z nim długą rozmowę na temat jego duszy i niebezpieczeń
stwa ognia piekielnego. Gdy nieco później streszczał nam to, co
powiedział przy tamtej okazji, byliśmy pod dużym wrażeniem.
Pewnego razu nawet przyrzekłem panu Rooseveltowi, że jeżeli
przegra następne wybory prezydenckie, zarekomenduję go na

stanowisko arcybiskupa Canterbury. W związku jednak z tym,
że Prezydent wygrał wybory w 1944 r., nie musiałem składać
oficjalnych rekomendacji rządowi i Koronie.
Litwinow z wielkim lękiem i obawą przedstawił Stalinowi
punkt o "wolności wyznania", lecz ten przyjął to za rzecz oczy-
wistą. Również Gabinet Wojenny postanowił wprowadzić swój
punkt, dotyczący ubezpieczeń społecznych, który gorąco po-
parłem jako autor pierwszego Aktu o Ubezpiec:zeniach dla Bez-
robotnych. Po tygodniu wypełnionym gorączkową wymianą te-
legramów Wielka Koalicja doszła do porozumienia.
Tytułowe słowa "Siły Sprzymierzone" zostały zastąpione
przez Prezydenta słowami "Narody Zjednoczone", co uznałem
za doskonałą poprawkę. Pokazałem mojemu przyjacielowi
wersy z Byronowskiego Childe Harolda:
Tutaj, gdzie miecz Narodów Zjednoczonych lśni
Walczyli nasi bracia w tej wielkiej godzinie!
A to jest dużo - i wszystko - to nie minie.
--Prezydenta przywieziono do mnie rankiem 1 stycznia. Wyszed-

łem z łazienki i poprzejrzeniu wyraziłem zgodę na przedstawiony
mi tekst. Samą deklaracją nie można było wygrywać bitew, lecz jej
zadanie polegało na pokazaniu, kim jesteśmy i o co walczymy.
Jeszcze tego samego dnia Roosevelt, ja, Litwinow i Sung, repre-
zentujący Chiny, podpisaliśmy ten wspaniały dokument. Departa-
ment Stanu miał za zadanie zebrać podpisy pozostałych 22 naro-
dów. Chciałbym przedstawić tutaj ostateczny tekst.
Wspólna deklaracja Stanów Zjednoczonych Ameryki, Zjednoczonego
Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej, Związku Socjalistycz-
nych Republik Radzieckich, Chin, Australii, Belgii, Kanady, Kostaryki,
Kuby, Czechosłowacji, Republiki Dominikany, Salwadoru, Grecj~ Gwa-
temali, Haiti, Hondurasu, Indii, Luksemburga, Holandii, Nowej Zelandii,
Nikaragui, Norwegii, Panamy, Polski, Afryki Południowej i Jugosławii. *
* O kolejności państw-sygnatariuszy(poza czterema mocarstwami) zadecy-

dowała pisownia ich nazw w j. ang.
POROZUMIENIA ANGIELSKO-AMERYKAŃSKIE 305
(następują podpisy sygnatariuszy)

Podpisawszy wspólny program celów i zasad zawartych we wspól-
nej Deklaracji Prezydenta Stanów Zjednoczonych Ameryki i Premie-
ra Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej
z 14 sierpnia 1941 r_ znanej pod nazwą Karty Atlantyckiej,
w przekonaniu, że ostateczne zwycięstwo nad nieprzyjacielem jest
niezbędne dla obrony życia, wolności, niepodległości i swobody wy-
znania oraz zachowania praw człowieka i sprawiedliwości na wszy-
stkich obszarach i będąc włączeni we wspólną walkę z dzikim i okrut-
nym wrogiem pragnącym ujarzmić świat, OŚWIADCZAMY:
1. Każdy rząd zobowiązuje się użyć wszystkich środków, militar-
nych i ekonomicznych przeciwko tym uczestnikom Paktu Trzech
i ich poplecznikom, z którymi rząd ten pozostaje na stopie wojennej.
2. Każdy rząd zobowiązuje się współpracować z podpisanymi po-
wyżej rządami i nie zawierać z wrogiem osobnego rozejmu, ani poko-
ju.
Do powyższej deklaracji mogą przystąpić inne narody, które zechcą
się w jakikolwiek sposób przyczynić do walki o zwycięstwo nad hit-
leryzmem.
.. - ..
Jedna z wielu próśb,jakie przedstawiłem Prezydentowi, do-
tyczyła wysłania 3-4 dywizji amerykańskich do Irraiidii Poł
nocnej. Uważałem, że przybycie do Ulsteru prawie 70 tysięcy
Amerykanów będzie potwierdzeniem zamierzeń Stanów Zjed-
noczonych przewidujących bezpośrednią interwencję w Euro-
pie. Te nowo utworzone oddziały mogły dokończyć swoje
szkolenie na miejscu, stanowiąc równocześnie ważny czynnik
strategiczny. Niemcy z pewnością potraktowaliby to jako kolej-
ny środek odstraszający przed inwazją na Wyspy Brytyjskie.
Miałem nadzieję, że przecenią liczebność przybyłych oddzia-
łów i w związku z tym skoncentrują całą swoją uwagę na za-
chodzie. Oprócz tego każda dywizja amerykańska przybywają
ca do naszego kraju pozwalała nam na wysłanie którejś z do-
świadczonych dywizji brytyjskich na Bliski Wschód oraz do
Afryki Północnej. Chociaż niewielu widziało tę sprawę w tym
świetle, ja jednak traktowałem ją jako pierwszy krok w kierun-
ku alianckiego desantu w Maroku, Algierii i Tunisie, który miał
dla mnie tak wielkie znaczenie. Prezydent zdawał sobie z tego
sprawę i chociaż nigdy nie powiedzieliśmy tego wyraźnie, czu-

łem, że nasze myśli biegną w tym samym kierunku.
Pan Stimson, minister wojny, oraz jego doradcy także uważa
li za słuszne poczynienie takiego kroku, ponieważ zgodne to
było z ich planami jak naj wcześniejszego ataku w Europie. Tak
więc wszystko poszło gładko. Oczywiście bardzo chcieliśmy,
by wróg dowiedział się o tym posunięciu i podaliśmy je do pub-
licznej wiadomości, nie precyzując, naturalnie, liczb. Mieliśmy
nadzieję, że zatrzyma to oddziały niemieckie na Zachodzie i w
ten sposób pomoże nieco walczącej Rosji. Oczywiście, brytyj-
ska opinia publiczna oraz prasa nie mogły poznać prawdziwych
przyczyn naszego postępowania i wynikło z tego wiele niepo-
trzebnych nieporozumień. "Dlaczego - pytano na przykład -
wysyła się oddziały amerykańskie do Ulsteru? Czy nie lepiej
byłoby je wysłać do Singapuru?" Kiedy nieco później zrozu-
miałem ten punkt widzenia, przypomniał mi się fragment
z Pope'a:
Bogowie! Zniszczcie przestrzeń oraz czas,
By dać kochankom szczęście.
Fizyczną niemożliwością było wysłanie tam armii dostatecz-

nie szybko, by mógł być z niej jakikolwiek pożytek .
.. ..
~
Doniosłem o wszystkich tych decyzjach Gabinetowi Wojen-

nemu.
Premier do lorda tajnej pieczęci 3 stycznia 1942
1. Z pewnością otrzymał Pan moje obydwa telegramy na temat te-
go, co wydarzyło się wczoraj. Prezydent wybrał nazwę Narody Zjed-
noczone dla wszystkich współdziałających państw. Jest to lepsze niż
"koalicja", powodująca pewne trudności konstytucyjne, lub "państwa
sprzymierzone", co jest po prostu bez wyrazu.
2. Nie mogliśmy umieścić słów "i władzami" w ostatnim paragrafie
deklaracji, ponieważ Litwinow jest zwykłą kukłą, przerażoną ponad
miarę wszystkim, przez co dotychczas musiał przejść. Można to zała
twić za pomocą listów wyjaśniających, że słowo "narody" dotyczy
również władz takich jak Wolna Francja lub organizacje powstańcze
mogące utworzyć się w Hiszpanii, Afryce Północnej i samych Nie-
mczech. Dojście do porozumienia było sprawą konieczną, ponieważ

przy trzydziestu państwach przecieki są nieuniknione. Ponadto Prezy-
dent nalegał na l stycznia.
3. Pośpiech był także potrzebny przy sporządzeniu listu z instru-
kcjami dla generała Wavella. I tutaj znowu musieliśmy ustąpić Ame-
rykanom, mając na uwadze, że jesteśmy już małżeństwem, a nie
ludźmi wolnego stanu. Osobiście jestem za tym, by Birma znajdowała
się w sferze działania generała Wavella, lecz, oczywiście, lokalny na-
czelny dowódca Birmy będzie przebywał w Indiach, gdzie czeka go
wiele innych zadań. Będzie oprócz tego musiał nawiązać przyjazne
stosunki z Czang Kaj-szekiem, na którym - jak mi wiadomo - ani
Wavell, ani Brett nie zrobili najlepszego wrażenia.
4. Wysyłanie wojsk amerykańskich oraz sił powietrznych do Irlan-
dii Północnej ma się bezzwłocznie rozpocząć i dopominamy się obe-
cnie o transport konieczny dla realizacji planu "Super-Gymnast".
5. Żyjemy tutaj jak jedna wielka rodzina, w przyjaznych i zażyłych
stosunkach. W wyniku ostatnich wydarzeń mój szacunek i podziw dla
Prezydenta wzrósł niepomiernie. Jego szerokość horyzontów, zdecy-
dowanie i oddanie wspólnej sprawie zasługują na największą po-
chwałę. Nie ma w nim nawet śladu podekscytowania lub zdenerwo-
wania z powodu przytrafiających się niepowodzeń, lecz wszystko
przyjmowane jest jako rzecz naturalna. Teraz, oczywiście, opinia pub-
liczna narobi wiele szumu. . _... ~ .. "." ,_
6_ Proszę podziękować Gabinetowi Wojennemu za noworoczne ży
czenia. Cieszę się, że podobało się Panu to, co powiedziałem w Kana-
dzie. Przyjęcie w tym kraju było wzruszające .
.. - ..
Przyszli historycy mogą być zdania, że najważniejszym osiąg
nięciem naszej pierwszej waszyngtońskiej konferencji - określa
nej przez nas kryptonimem "Arcadia" - było stworzenie słynnne
go Połączonego Komitetu Szefów Sztabu. Jego kwatera główna
mieściła się w Waszyngtonie, lecz ponieważ brytyjscy szefowie
sztabu musieli przebywać blisko swojego własnego rządu, byli oni
reprezentowani przez wysokich oficerów umieszczonych tam na
stałe. Przedstawiciele ci kontaktowali się codziennie, a czasem na-
wet co godzinę, z Londynem i w związku z tym mogli o każdej
porze dnia i nocy przekazywać swoim amerykańskim kolegom
opinie brytyjskich szefów sztabu na temat wszelkich kwestii. Czę
ste konferencje odbywające się w różnych częściach świata -
w Casablance, Waszyngtonie, Quebecu, Teheranie, Kairze, na

Malcie i na Krymie - gromadziły najważniejsze osobistości,
czasami nawet aż na dwa tygodnie. Z dwustu oficjalnych spot-
kań odbytych przez Połączony Komitet Szefów Sztabu do nie
mniej niż 89 doszło podczas konferencji, a były to spotkania
w sprawach najwyższej wagi, podczas których podejmowano
niezwykle istotne decyzje.
Praca ich wyglądała następująco: wczesnym rankiem szefowie
Komitetu Sztabu spotykali się między sobą. Nieco później dwie
grupy spotykały się i łączyły w jedną, a częstokroć odbywało się
jeszcze jedno dodatkowe spotkanie tego samego dnia wieczorem.
Rozważano całościowy przebieg wojny i wnioski przedkładano
Prezydentowi i mnie. Niezależnie od tych spotkań odbywały się
nasze własne, bezpośrednie dyskusje, podczas których byliśmy
w ciągłym kontakcie z naszym sztabem. Sugestie doradców roz-
ważano podczas spotkań plenarnych, a następnie wysyłano odpo-
wiednie rozkazy do wszystkich dowódców naczelnych. Choćby
nie wiem jak ostre były różnice poglądów podczas takich spotkań,
a kłótnie zażarte, lojalność dla wspólnej sprawy przeważała nad
wszelkimi interesami narodowymi czy osobistymi. Podjęte i za-
aprobowane przez przywódców rządów decyzje były ściśle przez
wszystkich realizowane, a zwłaszcza przez tych, których pierwot-
ne zdanie nie zostało wzięte pod uwagę. Zawsze udawało się dojść
do porozumienia i wysłać jasne instrukcje dowódcom znajdują
cym się na poszczególnych frontach walki. Każdy oficer wiedział,
że rozkazy przez niego otrzymane są owocem wspólnej pracy
obydwu stron. Nigdy chyba żadna organizacja nie funkcjonowała
tak sprawnie i cieszę się, że działa ona faktycznie, a nie tylko for-
malnie, aż do dnia dzisiejszego.
Rosjanie nie byli reprezentowani w Połączonym Komitecie
Szefów Sztabu. Mieli ono daleki, odosobniony i niezależny
front, w związku z czym nie było ani potrzeby, ani środków na
przeprowadzenie integracji tych sztabów. Wystarczało, że po-
siadaliśmy ogólne informacje na temat ich posunięć i vice ver-
sa. W tych kwestiach byliśmy z nimi w tak bliskim kontakcie,
na jaki nam tylko pozwalali. W odpowiednim czasie opiszę
wszystkie wizyty, jakie złożyłem w Moskwie. A w Teheranie,
POROZUMIENIA ANGIELSKO-AMERYKANSKIE 309
Jałcie i Poczdamie szefowie sztabu ze wszystkich trzech

państw spotkali się przy okrągłym stole_
Ważnym czynnikiem we wspólnych brytyjsko-amerykańskich
dyskusjach był ten sam język, którego używaliśmy. Uniknęliśmy
przez to opóźnień i drobnych nieporozumień, które zdarzają się,
gdy rozmowy toczą się przy udziale tłumacza. Istniały jednak
pewne różnice w używanych przez nas wyrażeniach, które na po-
czątku doprowadziły do zabawnego incydentu: sztab brytyjski
przygotował dokument poruszający niezwykle pilną kwestię i po-
informował swoich amerykańskich kolegów, że chce "przedsta-
wić go do rozpatrzenia" (table it). Tymczasem dla Amerykanów
słówko tabling w odniesieniu do dokumentu oznacza odłożenie
go do szuflady i zapomnienie o nim. Wynikła z tego długa i chwi-
lami zajadła kłótnia, zanim obie strony zdały sobie sprawę, że
przecież chodzi im dokładnie o to samo .
.. - .1
Pisałem jużo tym, że marszałek Dill, choć nie pełnił już fun-
kcji szefa sztabu imperialnego, popłynął z nami na pokładzie
Duke oj York. Odegrał on ważną rolę w toczących się dys~.-:.
sjach nie tylko na pokładzie, lecz także podczas rozmów z ame-
rykańskimi przywódcami. Od razu zauważyłem, jak wielkim
darzą go szacunkiem i muszę powiedzieć, że żaden inny oficer
brytyjski wysłany za ocean w czasie tej wojny nie zyskał sobie
takiej estymy i zaufania. Jego osobowość, dyskrecja i takt zdo-
były mu od razu zaufanie Prezydenta. Jednocześnie
zaprzyjaźnił się on bardzo blisko z generałem Marshallem .
.. - .1
W sferze produkcji miał nastąpić gwałtowny rozwój, któremu
potężny impuls dał lord Beaverbrook. Świadczy o tym oficjalna
amerykańska histońa mobilizacji przemysłowej w czasie wojny. *
* History of the War Productin Board (Historia Rady Produkcji Wojennej),

1940-1945 (przyp. oryg.).
Donald Nelson, kierujący amerykańską produkcją w czasie

wojny, poczynił gigantyczne plany. ,,Jednak - stwierdza się
w sprawozdaniu amerykańskim - potrzebne były śmiałe działa
nia, co dramatycznie uzmysłowił Nelsonowi lord Beaverbrook 29
grudnia." [... l Najlepiej opisują to słowa samego pana Nelsona:
Lord Beaverbrook podkreślał fakt, że musimy postawić produkcji
o wiele wyższą poprzeczkę, niż to było przewidziane na rok 1942,
aby poradzić sobie z przemyślnym i zdeterminowanym wrogiem.
Stwierdził również, iż do tej pory nie mamy doświadczenia, jeśli cho-
dzi o straty materiałowe wynikające z typu wojny, jaką obecnie pro-
wadzimy. [... J Podkreślał bez ustanku fakt, że musimy zwiększyć
plany produkcji niezbędnych materiałów wojennych. Na przykład
uważa, że powinniśmy zaplanować wyprodukowanie czołgów w licz-
bie 45 tysięcy sztuk zamiast 30 tysięcy, jak to wyliczył pan Knudsen.
I dalej amerykańskie sprawozdanie:

Ferment, do jakiego przyczynił się lord Beaverbrook, nie pozostał
bez wpływu na Prezydenta. W piśmie do Prezydenta lord Beaverbrook
zestawił planowane rozmiary produkcji Wielkiej Brytanii, Zjedno-
czonego Królestwa i Kanady z potrzebami. Zestawienie to ujawniało
ogromne deficyty w produkcji planowanej w 1942 r. Dla czołgów
wynosił on 10 500, dla samolotów 26 730, dla artylerii 22 600 i dla
karabinów 1 600000. Programy produkcyjne muszą zostać zwiększone,
twierdził lord Beaverbrook, opierając się na swojej wierze "w nieograni-
czone możliwości amerykańskiego przemysłu". Plany produkcyjne na
rok 1942 powinny obejmować: 45 tysięcy czołgów, 17 700 dział prze-
ciwpancernych, 24 tysiące samolotów myśliwskich i dwukrotną w sto-
sunku do planowanej liczbę dział przeciwlotniczych.
W wyniku tego powstał plan przekraczający rozmiarami nawet to,
co proponował Nelson. Prezydent nakazał realizację programu prze-
widującego 45 tysięcy samolotów bojowych, 45 tysięcy czołgów, 20
tysięcy dział przeciwlotniczych, 14 900 dział przeciwpancernych
oraz 500 tysięcy karabinów maszynowych w roku 1942.
Wysłałem raport do kraju przekazujący te wszystkie pomyśl

ne wieści.
Premier do lorda tajnej pieczęci 4 stycznia J942

Odbyła się seria spotkań związanych z kwestią dostaw. Przewodni-
czyli im osobiście Prezydent i wiceprezydent. Prowadzono negocja-
cje i dyskutowano wszelkie możliwe szczegóły. Następnie w piątek

odbyło się spotkanie, któremu przewodniczył Prezydent wraz ze mną.
Potem jeszcze były dwa spotkania w sobotę. Oto wnioski końcowe:
Produkcja statków handlowych w roku 1942 zostanie zwiększona
do 8 milionów ton, a w 1943 r. do 10 milionów ton. Nowy program na
rok 1942 zwiększa produkcję o 1/3.
A oto plany produkcji broni na lata 1942-1943.
Rodzaj broni 1942 1943
Samoloty bojowe 45000 100000
Czołgi 45000 75000
Działaplot. 20000 35000
Działappanc. 14900 nie ustalono
Karabiny maszynowe 500000 nie ustalono
Nowy program na rok 1942 przewyższa ustalenia przyjęte po przy-

stąpieniu
Stanów Zjednoczonych do wojny, które zakładały:
Samoloty bojowe 31250
Czołgi 29550
Działaplot. 8900
Działappanc. 11700
Karabiny maszynowe 238000
Dyrektywy zostały wysłane do wszystkich zainteresowanych de-

partamentów. Przemówienie prezydenckie w Kongresie zawierać bę
dzie skrócone sprawozdanie z programu. Do budżetu zostaną wpro-
wadzone odpowiednie poprawki finansowe.
Max jest wspaniały, a Hopkins okazał się wybawieniem. Chyba cie-
szy Pana ten zmieniony program.
Do końca 1943 r. przyjęte plany zostały zrealizowane, albo

przekroczone. Na przykład w budownictwie okrętowym przed-
stawiało się to następująco:
1942 5339000 ton

1943 12384000 ton
.. - ..
Ustawiczna koncentracja umysłu na wojnie jako całości,
ciągłerozmowy z Prezydentem oraz jego i moimi doradcami,
moje dwa przemówienia i podróż do Kanady, rzeka spraw wy-
magających podejmowania szybkich decyzji oraz wymiana te-

legramów ze współpracownikami w kraju sprawiły, że mój po-
byt w Waszyngtonie był gorączkowy, pracowity i wyczerpują
cy. Amerykańscy przyjaciele twierdzili, że wyglądam na zmę
czonego i należy mi się odpoczynek. W związku z tym pan
Stettinius oddał mi do dyspozycji swoją małą willę w odosob-
nionym nadmorskim zakątku niedaleko Palm Beach. Polecia-
łem tam 4 stycznia. W nocy przed startem wysiadła klimatyza-
cja w moim pokoju w Białym Domu i upał stał się nie do wy-
trzymania. Próbując otworzyć okno, nadwerężyłem nieco moje
serce, co spowodowało dość nieprzyjemne stany, trwające kilka
dni. Jednak mój doradca medyczny sir Charles Wilson, zdecy-
dował, że podróż na południe nie powinna być odkładana. Ge-
nerał Marshall poleciał razem z nami. Spędziliśmy pięć dni
w willi Stettiniusa, wylegując się w cieniu albo na słońcu i ką
piąc w ciepłych falach, pomimo pojawienia się pewnego razu
całkiem sporego rekina. Wprawdzie usłyszałem, że jest to tylko
"rekin denny", lecz bynajmniej mnie to nie uspokoiło. Być zje-
dzonym przez rekina dennego jest czymś równie nieprzyje-
mnym, jak być zjedzonym przez jakikolwiek inny gatunek. Tak
więc od tej pory trzymałem się raczej płytkiej wody.
Wszystkie zmiany mojego miejsca pobytu były ściśle tajne,
a Biały Dom powiadomił prasę, że wszelkie ruchy Prezydenta
i moje mają być traktowane, jak ruchy amerykańskich pancer-
ników. Dzięki temu ani słowo nie przedostało się do prasy. Mi-
mo to wiele osób witało mnie na Florydzie, a wielu dziennika-
rzy i fotografów, z którymi często wdawałem się w pogawędki,
czekało przed wejściem do naszego ustronia. Lecz - jak mówi-
łem - w prasie nie pojawiło się ani jedno słowo.

l. Wyjeżdżam na kilka dni na południe, mając nadzieję na zupełne
odosobnienie, a Prezydent udaje się do Hyde Parku.* Sztaby nadal
będą bardzo ciężko pracować, a po powrocie zajmiemy się rezultata-
* Rodzinna rezydencja Rooseveltów

mi. Jest wiele trudności z realizacją planu ofensywnego, lecz nie mo-
żemy się poddawać. Wysłanie oddziałów amerykańskich do Irlandii
już przygotowano. Proszę zadbać, by również z naszej strony wszy-
stko było gotowe.
2. Myślę, że zdaje Pan sobie sprawę, iż nie tylko staramy się spro-
stać istniejącym potrzebom, lecz także usiłujemy jak najlepiej wyko-
rzystać wojska amerykańskie na nieprzyjacielskich frontach. Trans-
port morski stanowi tutaj duże ograniczenie.
3. Chciałbym prosić o wysłanie wszystkich niezbędnych dokumen-
tów. Będę w stałym kontakcie. Prezydent stara się utrzymać w taje-
mnicy miejsce mojego pobytu. Dobrze byłoby zniechęcić naszą prasę
do jakichkolwiek spekulacji.
Za radą Charlesa Wilsona* spędzam obecnie kilka dni na południu
po dość męczącym okresie. Prezydent zabrania wszelkich notatek
w prasie. Proszę dopilnować, by nie pisano niczego w Anglii, ponie-
waż wówczas prasa amery kańska będzie zakłopotana, a ja nie będę się
.. - ..
mógł opędzić od turystów.
Leniuchując w łagodnym słońcu Palm Beach i dyktując

wszystkie te telegramy i memoranda, otrzymałem wiadomość,
że włoska żywa torpeda zaatakowała port w Aleksandrii, uszka-
dzając Queen Elizabeth i Valianta. Wypadek ten został opisany
we wcześniejszym rozdziale. Klęska ta w zestawieniu z naszy-
mi dotychczasowymi stratami na morzu była bardzo dotkliwą.
Flota śródziemnomorska chwilowo nie istniała, a siły morskie
mające chronić Egipt przed bezpośrednią inwazją z morza zo-
stały nadwerężone. Koniecznym stało się wysłanie pewnej licz-
by samolotów torpedowych, które można było zebrać na połu
dniowym wybrzeżu Anglii. Jak się okaże, miało to bardzo nie-
.. - ..
przyjemne konsekwencje .
* Sir Charles Wilson, obecnie lord Moran (przyp. oryg.).


oraz do ministra lotnictwa 7 stycznia 1942
W związku z sytuacją na Morzu Śródziemnym koniecznym staje
się wysłanie tam znacznych posiłków powietrznych, zwłaszcza samo-
lotów torpedowych. Nawiązując do tego, należy się pogodzić z auto-
matycznym zmniejszeniem ofensywy bombowej przeciwko Nie-
mcom. Generał Amold* poinformował mnie, że niebawem wysyła
dwie grupy bombowe, tj. 80 sztuk, jak również kilka dywizjonów
myśliwskich do Ulsteru.
Byłem również pełen obaw, by włoski wyczyn nie powtórzył

się w Scapa How.
Premier do pierwszego lorda Admiralicji 9 stycznia 1942
Incydent, który wydarzył się w Aleksandrii, skłania mnie do pyta-
nia, czy Scapa F10w jest zabezpieczone przed taką formą ataku. Czy
wejścia chronione przez bomby. głębinowe są rzeczywiście kontrolo-
wane co 20 minut? Myślę przy tym, Że silne prądy zapewniają lepszą
ochronę, aniżeli spokojne wody Aleksandrii.
Jak wygląda ta sprawa?
Lecz najważniejsze było, by wróg nie dowiedział się o pra-

wdziwym stanie naszych dwóch wielkich pancerników, przeby-
wających wówczas w porcie w Aleksandrii.
......
Teraz znalazłem chwilę czasu, by zająć się kilkoma poważny
mi problemami, które od dawna mnie dręczyły. Zarówno Wice-
król, jak i rząd powracali wielokrotnie do idei stworzenia nowej
konstytucji dla Indii, dzięki której Partia Kongresowa skupiłaby
się wokół wspólnej sprawy i swojego własnego bezpieczeń
stwa. J ak się okaże w następnym tomie, były to płonne nadzieje.
l. Sądzę, że moi koledzy zdają sobie sprawę z niebezpieczeństwa
poruszania kwestii konstytucyjnych w kraju, li którego granic stoi
* Szef amerykańskich sił powietrznych.

nieprzyjaciel. Złudną jest więc nadzieja, że "wyciągniemy więcej od

Indii", zrzucając odpowiedzialność na barki Kongresu. Jednak tak
właśnie by się stało, gdyby wybrano podstawę elektoralną lub parla-
mentarną. Wprowadzenie do obrony wrogich elementów politycz~
nych sparaliżuje wszystkie wysiłki. Wybieranie sobie przyjaznych
Hindusów nie zrobi nikomu krzywdy, lecz w żaden sposób nie sprosta
politycznym żądaniom. Oddziały hinduskie walczą wspaniale, lecz
trzeba pamiętać, że są one lojalne wobec króla-cesarza, oraz że rządy
Kongresu i hinduskiej machiny kapłańskiej nigdy nie będą tolerowa-
ne przez walczących.
2. Nie przewiduję żadnych problemów z amerykańską opinią pub-
liczną. Wszystkie znane mi komentarze prasy na temat Indii są bardzo
powściągliwe. Tutaj wszystko skoncentrowane jest na możli wie szyb-
kim wygraniu wojny. Pierwszym zadaniem deputowanych Kongresu
będzie podjęcie odpowiedzialnych ról ministrów i udowodnienie, że
potrafią się doskonale wywiązać z ogromu prac, jakimi ich obarczono
w tym trudnym okresie. Proszę o przekazanie moich opinii rządowi.
Myślę, że nie oddalimy się od celu, który świadomie obraliśmy.
Byłem mocno zaniepokojony wiadomościami przywieziony-

mi przez pana Edena z Moskwy, dotyczącymi sowieckich am-
bicji terytorialnych, zwłaszcza w państwach nadbałtyckich. By-
ły to obszary podbojów Piotra Wielkiego i przez dwa wieki
znajdowały się pod berłem carów. Od czasu rewolucji stanowi-
ły placówkę Europy ubezpieczającą przed bolszewizmem. Hit-
ler odrzucił je jak pionki w swoich układach z Sowietami przed
wybuchem wojny w 1939 r. Później nastąpiła tam okrutna
komunistyczna czystka. Wszystkie czołowe postacie zlikwido-
wano w taki czy inny sposób. Wówczas prawdziwe życie mie-
szkańców musiało zejść do podziemia. Potem zjawił się tam
Hitler, tym razem z nazistowską kontrczystką. W końcu Sowie-
ci znowu odzyskali kontrolę nad tymi obszarami. Tak więc
śmiercionośny grzebień przeczesywał Estonię, Łotwę i Litwę.
Nie było jednak najmniejszej wątpliwości co do tego, czyją
rację uznać. Państwa nadbałtyckie miały niezaprzeczalne pra-
wo do niepodległości.
Premier do ministra spraw zagranicznych 8 stycznia 1942

1. Nigdy nie uznaliśmy granic Rosji z 1941 r., chociaż istniejąjako
fakt dokonany. Zostały one ustalone w wyniku aktu agresji po wejściu
w zmowę z Hitlerem. Oddanie państw bałtyckich wbrew ich woli pod

panowanie Rosji stałoby w sprzeczności z wszystkimi zasadami,
o które walczymy, i byłoby zniewagą dla naszej wspólnej sprawy.
Dotyczy to również Besarabii i północnej Bukowiny, a w mniejszym
stopniu także Finlandii.
2. Rosja, powołując się na czynnik strategiczny, mogłaby wyzyskać
jako pretekst kwestię dostępnych Finom przejść do Leningradu. Jest
kilka wysp na Bałtyku, które mogą mieć duże znaczenie dla bezpie-
czeństwa Rosji. Również argument o strategicznym bezpieczeństwie
może być wysuwany przy poruszaniu kwestii dotyczących Bukowiny
i Besarabii. W tych wypadkach ludność zamieszkująca tamte tereny
powinna otrzymać propozycję ewakuacji lub - jeśli tego będzie pra-
gnąć - rekompensaty. We wszystkich innych wypadkach zmiany tery-
torialne muszą być rozstrzygane po zakończeniu wojny w wyniku
wolnych i prawomocnych plebiscytów. Nie ma mowy o ustalaniu
kwestii przed konferencją pokojową.
3. Uważam za obowiązkowe przestrzeganie zasad zawartych
w Karcie Atlantyckiej, której jednym z sygnatariuszy jest właśnie Sta-
lin. Na tym się również opiera nasz związek ze Stanami Zjednoczony-
mi. [... ]
5. W związku z Rosją trzeba pamiętać, że włączyła się ona do woj-
ny dopiero wtedy, gdy została zaatakowana przez Niemcy. Uprzednio
była doskonale obojętna na nasz los, a nawet zwiększała dźwigany
przez nas ciężar. To prawda, że jej wojska walczą niezwykle dzielnie
i wykazują niespodziewany opór w obronie swojej ojczyzny. Lecz
Rosjanie biją się jedynie o swoje własne przetrwanie, nie troszcząc się
absolutnie o nas. My zaś pomagamy im ile sił, ponieważ podziwiamy
ich bohaterską obronę kraju, i ponieważ teraz stanęli przeciwko Hitle-
rowi.
6. Trudno przewidzieć, jak przedstawiać się będzie równowaga sił,
lub też gdzie przebywać będą zwycięskie armie pod koniec tej wojny.
Wydaje się jednak, że Stany Zjednoczone i Imperium Brytyjskie, by-
najmniej nie wyczerpane, staną się naj potężniej uzbrojonym blokiem,
jakiego świat do tej pory nie widział, a Rosja będzie potrzebowała
naszej pomocy do odbudowy kraju o wiele bardziej niż my jej.
7. Obiecałeś, że razem ze Stanami Zjednoczonymi i dominiami
przeanalizujemy żądania Rosji. Tej obietnicy musimy dotrzymać.
Lecz nie może być najmniejszej wątpliwości co do stanowiska rządu
brytyjskiego, na którego czele stoję, wyrażającego się w bezwzględ
nym przestrzeganiu zasad wolności i demokracji sformułowanych
w Karcie Atlantyckiej, a o te właśnie zasady szczególnie chodzi, gdy
wyłania się problem zmian terytorialnych. Wszelkie takie zmiany

orzeknie dopiero konferencja pokojowa.
I na tym stanęło.
.11 . . . .
Przebywając w Palm Beach, byłem oczywiście w ciągłym

kontakcie telefonicznym z Prezydentem i ze sztabami brytyj-
skimi w Waszyngtonie. W razie konieczności mogłem się rów-
nież skontaktować z Londynem. W tym czasie wydarzył się za-
bawny, choć nieco kłopotliwy wypadek. Pan Wendell Willkie
poprosił o spotkanie ze mną. W tym okresie stosunki pomiędzy
nim a Prezydentem były napięte. Roosevelt dość nieprzychyl-
nym okiem patrzył na moje spotkania znajwybitniejszym
przedstawicielem opozycji i do tej pory starałem się ich unikać.
Biorąc jednak pod uwagę zeszłoroczną wizytę Wendella Willkie-
go w Anglii oraz serdeczne stosunki, jakie wówczas z nim na-
wiązałem, poczułem, że nie powinienem opuszczać brzegów
Ameryki, nie widząc się z nim. Tak również sądził nasz amba-
sador. Tak więc 5 stycznia wieczorem poprosiłem o połączenie
z nim. Po krótkim oczekiwaniu usłyszałem: "Pańska rozmo-
wa". Zacząłem: "Cieszę się, że mogę porozmawiać z Panem.
Mam nadzieję, że się spotkamy. Wracam jutro pociągiem. Czy
nie mógłby się Pan przyłączyć gdzieś po drodze i potowarzy-
szyć mi przez kilka godzin? Gdzie Pan będzie w przyszłą sobo-
tę?" Na co padła odpowiedź: "No, jak to gdzie? Tutaj, gdzie
jestem teraz, przy moim biurku". "Nie rozumiem" - odparłem.
"Ajak Pan myśli, z kim Pan rozmawia?" "Z Panem Wendellem
Willkiem, czyż nie tak?" "Nie - padła odpowiedź - rozmawia
Pan z prezydentem". "Z kim?" - zapytałem. "Rozmawia Pan ze
mną. To ja, Franklin Roosevelt". "Bardzo przepraszam, nie
chciałem Pana niepokoić w tej chwili. Chciałem rozmawiać
z panem Wendellem Willkiem, lecz w centrali źle mnie połą
czono". "Mam nadzieję, że wszystko w porządku i dobrze się
Pan bawi" - powiedział Prezydent. Potem zaczęła się przyjazna
rozmowa na temat najbliższych planów i wreszcie na końcu
zapytałem: "Przypuszczam, że nie ma Pan nic przeciwko temu,
że chciałem rozmawiać z panem Wendellem Willkiem?" "Nie"

- powiedział
Roosevelt. I to był koniec naszej rozmowy.
Trzeba pamiętać, że były to początki mojej przyjaźni z Prezy-
dentem, więc zaraz po powrocie do Waszyngtonu postanowi-
łem wypytać Harry' ego Hopkinsa, czy Prezydent czuje się ura-
żony. W związku z tym napisałem do niego:
Liczę, że
poinformujesz mnie, czy moje pragnienie rozmowy z wy-
mienioną osobą zostało w jakikolwiek sposób uznane za nieodpo-
wiednie, ponieważ jestem przekonany, że postępowałem słusznie,
pragnąc okazać szacunek tej ważnej osobie i jeżeli nie odradzasz mi
tego, w dalszym ciągu zamierzam to zrobić.
Hopkins zapewnił rrmie, że nic się nie stało.
" -..
Nadszedł czas, by wracać do domu.

[ ... ]
3. Jak można wywnioskować z naszej wymiany telegramów, bynaj-
mniej tutaj nie próżnowałem. W rzeczy samej odosobnienie, w jakim
przeżyłem kilka dni, pozwoliło mi dostrzec wiele kwestii znacznie
wyraźniej, aniżeli mogłem to zrobić wciągnięty w wir spraw w Wa-
szyngtonie. Jestem w trakcie przygotowywania obszernego doku-
mentu dotyczącego współpracy angielsko-amerykańskiej, który prze-
dyskutuję z Prezydentem natychmiast po powrocie.
4. Cieszę się, że debata z 8 stycznia przeszła spokojnie i że Izba
zgodziła się na przesunięcie dyskusji nad głównym punktem. Oczy-
wiście, wszelkie łajania i kąśliwe uwagi dotarły aż tutaj i wiele osób
potraktowało je jako opinię Izby. Starałem się wytłumaczyć Prezy-
dentowi, że tak samo mogę kontrolować reakcje poszczególnych
członków Izby, jak on może wpływać na zachowanie niektórych
członków Kongresu, sporadycznie biorących udział w jego pracach.
Proszę przesłać mi esencję tego, co powiedzieliście razem z Anthonym.
5. Dobrze by było, gdybym odczytał moje oświadczenie we wtorek,
po czym ktoś ogłosiłby natychmiastową przerwę w obradach. Nie mu-
siałbym wówczas wyczerpywać mojego prawa do udzielania odpo-
wiedzi. Mam ciekawą historię do opowiedzenia, lecz niestety zmu-
szony jestem opuścić najlepsze fragmenty.
Nocą 9 stycznia wyruszyłem pociągiem do Waszyngtonu iII

stycznia byłem już w Białym Domu_ Problemy nie odstępowały
mnie ani na chwilę_
ROZDZIAŁ XXXVII
POWRÓT DO BURZY
Dalsze uwagi na temat wojny po rozmowach angielsko-amerykań

skich - Rozwój armii Stanów Zjednoczonych - I lotnictwa - Ros-
nące dostawy amunicji i okrętów - Sprawa wysłania armii amery-
kańskiej do Irlandii Północnej - Zacięty opór Rommla i opóźnienie
planów w Afryce Północnej - Potrzeba wyczerpania sił lotnictwa
niemieckiego w ciągłych walkach - Chwila wytchnienia dzięki sku-
tecznemu oporowi Rosjan na południu - Potencjalne niebezpie-
czeństwa na Kaukazie - Wojna przeciwko Japonii - Konieczność
przejęcia inicjatywy - Uderzenie na obszary zdobyte przez Japoń
czyków - Ostateczna konferencja w Białym Domu 12 stycznia -
Całkowite porozumienie angielsko-amerykańskie - Pytanie genera-
ła Marshalla.,-- Wyruszamy do kraju - Obawy Prezydenta - Wod-
nopłatowiec typu Boeing - Chciałbym z niego skorzystać - Rady
Portala i Pounda - Postanawiamy lecieć zamiast płynąć na pokła
dzie "Duke of York" - Zwracam się do zgromadzenia na Bermu-
dach - Bardzo długi lot - Krytyczny moment o świcie - Bezpieczne
przybycie do Plymouth.
odczas wypoczynku na Florydzie przygotowałem
P czwarte memorandum w dwóch częściach skierowane

do Komitetu Szefów Sztabu oraz do Komitetu Obrony
Gabinetu Wojennego. Było ono również napisane dla Amery-
kanów. Tym się różniło od trzech poprzednich, że zostało
ułożone po wstępnych dyskusjach w Waszyngtonie pomię
dzy mną a Prezydentem i jego doradcami oraz szefami szta-
bu. Po powrocie do Londynu udostępniłem te pisma Gabine-
towi Wojennemu. Nasze dwa kraje osiągnęły daleko idące
porozumienie, a Gabinet Wojenny zatwierdził kierunek
POWRÓT DO BURZY 321
zmian nadany naszym sprawom. Przedstawiam tutaj jedynie

najistotniejsze aspekty *.
Do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu
i Komitetu Obrony lO stycznia 1942
Skorzystałem Z kilku dni spokoju i odosobnienia, aby przemyśleć
najistotniejsze kwestie tej wojny w świetle odbytych tutaj dyskusji.
l. Stany Zjednoczone zostały zaatakowane i rozpoczęły wojnę
z trzema państwami Osi. Pragną możliwie najszybciej włączyć do
walki swoje wyszkolone oddziały. Jednak z powodu trudności trans-
portowych nie dojdzie do tego w tym roku na szeroką skalę. Tymcza-
sem siła Stanów zjednoczonych rośnie z 30 dywizji i pięciu dywizji
pancernych do ponad 60 dywizji i 10 dywizji pancernych. Warmii
i siłach powietrznych znajduje się obecnie (lub zostanie powołanych)
3 i 3/4 miliona żołnierzy. Jeżeli chodzi o siły ludzkie, rezerwy są nie-
mal nieograniczone, lecz w obecnej fazie wojny byłoby błędem po-
woływanie do sił zbrojnych zbyt dużej liczby ludzi.
2. Mało prawdopodobne jest przetransportowanie w 1942 r. na
fronty więcej aniżeli 1/4 lub 1/3 powxższych sił. Jednak zwiększenie
tonażu w roku 1943, wynikające z powstałych programów budowy
okrętów, pozwoli na przerzucenie znacznie większej liczby wojsk
przez oceany, a latem 1943 rozpoczną się ogromne operacje ofensyw-
ne, które należy w tym czasie dokładnie przestudiować.
3. Siły powietrzne Stanów Zjednoczonych, już obecnie potężne
i gwałtownie się rozwijające, można wprowadzić do akcji w 1942 r. Już
teraz wysunięto propozycję, by znaczne siły bombowe, stacjonujące na
Wyspach Brytyjskich, przypuściły atak na Niemcy i porty inwazyjne.
Jednocześnie amerykańskie dywizjony myśliwskie mogą brać udział
w obronie Wielkiej Brytanii oraz pomagać w utrzymaniu przewagi na
tych odcinkach wybrzeża francuskiego, które pozostają w ich zasięgu.
4. Oświadczenie Prezydenta wobec Kongresu o zwiększeniu produ-
kcji okrętów i uzbrojenia planowanym na rok 1942, a mającym osiąg
nąć swoje apogeum w 1943, zmusza Hitlera do rozpoczęcia decydu-
jącej fazy wojny w roku 1942, zanim Stany Zjednoczone będą mogły
rzucić do walki wszystkie swoje siły.
5. Hitler miał czas na przygotowanie - niewykluczone, że wogro-
mnych ilościach - jednostek przewożących czołgi i zdolnych do wy-
lądowania na każdym wybrzeżu. Niewątpliwie przygotował również
* Opuszczono paragrafy: 9, 10, 14, 15 i 16 (przyp.oryg.).

operacje desantowe przy użyciu spadochroniarzy oraz wielkich szy-

bowców. Trudno byłoby nam ocenić stopień tych przygotowań. Pre-
zydent, wyrażając pogląd podzielany przez czołowych amerykań
skich strategów, ogłosił Wielką Brytanię główną twierdzą Narodów
Zjednoczonych. Jest to jedyne miejsce, gdzie wojna może zostać
przegrana podczas kampanii mającej się rozpocząć w roku 1942. Tak
więc stawianie na jedną kartę pomyślnej obrony Wysp Brytyjskich
byłoby wielce nieroztropnym. [ ... ]
6. W związku z tym wysłanie czterech dywizji amerykańskich (w
tym jednej pancernej) do Irlandii Północnej jest niezbędne i nic nie
powinno stanąć temu na przeszkodzie. Zluzowanie oddziałów brytyj-
skich w Islandii (C) uwalnia dodatkową dywizję brytyjską. Stany
Zjednoczone powinny rozważyć kwestię wyszkolenia w Islandii mo-
żliwie jak największej liczby oddziałów do walk w górach i warun-
kach zimowych, ponieważ jedynie dysponowanie dużą liczbą takich
oddziałów pozwoli na przeprowadzenie planowanych na przyszłość
operacji w Skandynawii. [... ]
7. Zawzięty opór nieprzyjaciela w Cyrenajce, możliwość wycofa-
nia się wojsk Rommla, a nawet jego ucieczki z częścią oddziałów,
posiłki, które prawdopodobnie dotarły do Trypolisu i te, które wkrót-
ce tam dotrą, a nade wszystko trudności dostawcze naszych wysunię
tych oddziałów - wszystko to opóźni, jeśli nie uniemożliwi zakończenie
operacji "Acrobat" [oczyszczenie Trypolisu]. Będziemy więc musieli
zająć się dokładniej planem "Super-Gymnast" [angielsko-amerykańska
okupacja Afryki Północnej] oraz rozpocząć bezzwłocznie operację
,,Magnet" [wysłanie oddziałów amerykańskich do Irlandii Północnej].
8. [ ... ] Niemieckie oddziały powietrzne znajdujące się na linii fron-
tu są już słabsze liczebnie od oddziałów brytyjskich. Znaczna ich
część będzie skierowana przeciwko Rosji. Zdecydowana większość
RAF-u musi jednak pozostać w kraju w związku z koncentracją nie-
mieckich myśliwców i bombowców, mających dobre wewnętrzne li-
nie komunikacyjne i zdolnych do błyskawicznego przemieszczania
się. Oprócz tego należy wziąć pod uwagę włoskie siły powietrzne.
11. Naszym głównym celem powinno się stać wyczerpanie nie-
mieckich sił powietrznych w ciągłych walkach. To właśnie dżieje się
w tej chwili na froncie rosyjskim. Na froncie brytyjskim, jeżeli nie-
przyjaciel nie wznowi bombardowań lub dziennych ataków myśliw
ców, będzie to możliwym tylko w bardzo ograniczonym zakresie.
Jednak wygląda na to, że na Morzu Śródziemnym wróg zamierza
utworzyć front i powinniśmy stawić mu tam czoło przeważającymi
siłami, co będzie wykonalne po przybyciu amerykańskich sił powie-
trznych. Luftwaffe trzeba wciągać do walki przy każdej okazji i w
każdym miejscu. Możemy sobie pozwolić na straty w stopniu znacz-

nie wyższym niż oni. W rzeczy samej, podobnie jak generał Grant
w czasie swojej ostatniej kampanii, możemy stracić dwóch na każde
go jednego, mając na uwadze niezliczone dostawy, jakich możemy się
spodziewać w najbliższej przyszłości. Każdy niemiecki pilot lub sa-
molot wyłączony z akcji w roku 1942 jest wart dwóch w 1943. Tylko
ciągła walka może sprawić, że wymagania chwili znacznie przekro-
czą możliwości nieprzyjacielskich fabryk, wytwórni i szkół lotni-
czych. Pozwoli to nam przejąć inicjatywę, ponieważ wróg, tak jak my
dotychczas będzie zajęty, starając się sprostać bieżącym wymaganiom
i usiłując utrzymać się na powierzchni.
12. Musimy z radością przyjąć chwilę wytchnienia, jaką zapewnia
nam skuteczny opór Rosjan wzdłuż Donu i na Krymie, umożliwiający
im ciągłe panowanie na Morzu Czarnym. Trzy miesiące temu spodzie-
waliśmy się niemieckiej ofensywy przez Kaukaz w kierunku Morza Ka-
spijskiego i pól naftowych w Baku. To niebezpieczeństwo zostało odsu-
nięte na cztery do pięciu miesięcy dzięki nadejściu zimy, a zażarty opór
rosyjski na południu zapewnia nam całkowite zabezpieczenie.
13. Niebezpieczeństwo powróci jednak z końcem wiosny. Zapo-
trzebowanie na ropę, bardzo poważne w Niemczech i krajach przez
nie okupowanych, sprawia, że zajęcie pól naftowych perskich i w
Baku staje się sprawą o kluczowym znaczeniu dla Niemiec, drugą pod
względem ważności po pomyślnej inwazji na Wielką Brytanię. [ ... ]
Potęga armii niemieckiej objawi się wraz z poprawą pogody. Armia
może przyjąć postawę defensywną w północnej i środkowej części
frontu rosyjsko-niemieckiego i pchnąć ofensywną czołówkę na połu
dniowy wschód przez Kaukaz, w kierunku leżących dalej pól naftowych.
WOJNA Z JAPONIĄ
17. Panuje powszechne przekonanie, że pokonanie Niemiec, pocią

gające za sobą ich upadek, wystawi Japonię na uderzenie przeważają
cych sił, poczas gdy pokonanie Japonii w żadnym wypadku nie spo-
woduje końca drugiej wojny światowej. Co więcej, rozległe obszary
Pacyfiku oraz opanowanie przez Japonię niezwykle korzystnych pun-
któw strategicznych - wszystko to utrudni i przedłuży própy zdobycia
tego kraju. Niewiele łatwiejsze będzie cząstkowe odzyskiwanie przez
wojska z Australii i Indii wysepek, lotnisk i baz morskich na obszarze
południowo-wschodniego Pacyfiku, gdzie działa obecnie generał Wa-
vell. Łatwiej jest podjąć działania przeciwko Niemcom niż przeciwko
Japonii. W każdym razie nie jesteśmy w stanie uzyskać odpowiedniej
przewagi morskiej, powietrznej i wojskowej na powyższym obszarze
z powodu wielu innych rozlicznych potrzeb oraz ograniczeń transpo-

rtowych.
18. Podczas gdy słusznym jest przyznawanie pierwszeństwa wojnie
z Niemcami, błędem byłoby mówienie o "przejściu do defensywy"
w stosunku do Japonii. Wprost przeciwnie: jedynym sposobem prze-
trwania na Dalekim Wschodzie okresu przed pokonaniem Niemiec
jest próba przejęcia inicjatywy, choć na mniejszą skalę.
19. Na tym teatrze działań wojennych składającym się z tysiąca
wysepek, z których wiele można przekształcić w zaimprowizowane
bazy powietrzne i morskie, skomplikowane problemy sprowadzają
się do czysto biernej obrony. Japończycy po osiągnięciu chwilowej
przewagi na morzu oraz przewagi powietrznej nad znacznymi obsza-
rami są w stanie zająć każdy punkt, jaki tylko zechcą, z wyjątkiem,
jak się łudzimy, twierdzy w Singapurze. Mogą zrobić wypad i zlikwi-
dować każdy brytyjski lub holenderski garnizon, który jeszcze do tej
pory zdołał się utrzymać. Będą chcieli umocnić swoją pozycję dzięki
przemyślnej sieci baz morskich i nie można wątpić, że w ciągu naj-
bliższych miesięcy spróbują zająć Singapur. Zajmując go i mając
w posiadaniu Manilę wraz z bazami morskimi w kluczowych pun-
ktach, stworzą system obrony lotniczej i powietrznej umożliwiający
stawianie długotrwałego oporu. [ ... l Przewagę na morzu, do której
Wielka Brytania przyczyni się w maksymalnym stopniu, powinny
Stany Zjednoczone osiągnąć latem 1942 r.
20. W związku z tym należy jak najszybciej rozpocząć naloty na
wyspy i porty opanowane przez Japończyków. Z tego, co wiem, Pre-
zydent wydał rozkaz utworzenia na zachodnim wybrzeżu Ameryki sił
podobnych do komandosów. Oddziały takie będą niezwykle cenne
przy opanowywaniu kluczowych punktów i umocnień podczas opera-
cji desantowych. Będzie je musiała wspomagać pewna liczba grup
brygadowych, których ruchliwość oraz wyposażenie zostaną dostoso-
wane do przewidzianych zadań, z których każde będzie celem samo
w sobie. Skład sił przeznaczonych do wykonania każdego z takich
zadań wymaga odrębnego przemyślenia. Doświadczenie uczy, iż rze-
czą podstawową jest odpowiednia ochrona zapewniana przez samolo-
ty pokładowe oraz oddziały czołgów i jednostki przewożące czołgi.
Niemożliwe, by wróg był do końca przygotowany i ma on na pewno
wiele słabych punktów. Nawet po kilku udanych operacjach tego ty-
pu, z których każda stanowi niezwykle cenne doświadczenie dla żoł
nierzy oraz dowódców, wróg zostanie sterroryzowany i zmuszony do
skoncentrowania się na pewnej liczbie ważniejszych punktów. Być
może wówczas moglibyśmy zająć kilka odpowiednich wysp, na któ-
rych dałoby się utworzyć tymczasowe lub stałe bazy paliwowe.
Wszystko jednak pod warunkiem, że nie będziemy próbowali utrzy-

mać ich zbyt wielu. Wprowadzenie elementu paniki wśród oddalo-
nych od siebie garnizonów nieprzyjaciela może być doskonałym kro-
kiem wstępnym do rozpoczęcia większych działań, mających na celu
odzyskanie i stworzenie silnych baz stanowiących pomoc i wsparcie
w dalszych działaniach na północ od Australii.
To pismo wręczyłem Prezydentowi.

.. -..
Po powrocie do Białego Domu stwierdziłem ogromny postęp
w rozmowach połączonych szefów sztabu, a także i to, że
wszystko odbywało się zgodnie z moimi wyobrażeniami. 12
stycznia Prezydent zwołał zebranie, podczas którego panowała
całkowita jednomyślność co do najogólniejszych zasad i celów
tej wojny. Różnice dotyczyły tylko priorytetów oraz nacisku
kładzionego na poszczególne zagadnienia, a o wszystkim decy-
dował jeden surowy wymóg: transport morski.
"Prezydent - czytamy w brytyjskich sprawozdaniach - przy-
kłada ogromną wagę do zorganizowania operacji «Super-Gy-
mnast», tzn. amerykańsko-brytyjskiej ekspedycji do Afryki
Północnej. Opracowano próbne plany wysłania do Afryki Pół
nocnej 90 tysięcy Amerykanów i 90 tysięcy Brytyjczyków wraz
ze znacznymi siłami powietrznymi."
Ustalono, że dwie dywizje amerykańskie zostaną wysłane do
Irlandii Północnej. Prywatnie Prezydent wyznał mi, że byłby
w stanie wysłać możliwie najszybciej 50 tysięcy żołnierzy ame-
rykańskich do Australii i na sąsiadujące z nią wyspy. 25 tysięcy
miało udać się niezwłocznie, by zająć Nową Kaledonię i pozo-
stałe punkty pomiędzy Ameryką i Oceanią. W sprawie "wiel-
kiej strategii" szefowie sztabu zgodzili się, że "jedynie mała
liczba oddziałów, niezbędna do zabezpieczenia żywotnych in-
teresów na pozostałych teatrach działań wojennych może być
wyłączona z operacji przeciwko Niemcom". Nikt nie miał wię
kszego wpływu na podjęcie tej decyzji niż generał Marshall.
Pewnego wieczora przyszedł on do mnie, by zadać poważne
pytanie. Wyraził bowiem zgodę na wysłanie prawie 30 tysięcy
żołnierzy amerykańskich do Irlandii Północnej. Oczywiście od-
daliśmy mu w tym celu do dyspozycji dwa statki typu "Queen"

- jedyne na świecie statki o wyporności 80 tysięcy ton. Generał
Marshall zapytał mnie, ilu ludzi powinniśmy umieścić na po-
kładzie, jeśli wziąć pod uwagę, że szalup, tratw i innych środ
ków pływających wystarczało dla 8 tysięcy. Gdyby zlekcewa-
żyć ten problem, można by przewieźć 16 tysięcy. Dałem mu
następującą odpowiedź: "Mogę Panu tylko powiedzieć, co my
powinniśmy zrobić. Pan sam musi ocenić brane na siebie ryzy-
ko. W razie przeprowadzania faktycznej operacji umieściliby
śmy na pokładzie tyle osób, ile by się dało. Gdyby natomiast
chodziło o przewiezienie oddziałów w odpowiednim czasie,
kierowalibyśmy się liczbą szalup, tratw itp. Decyzja należy do
Pana". Wysłuchał tego w milczeniu, po czym nasza rozmowa
skierowała się na inne tematy. Podczas pierwszych podróży
statki te przewoziły niewielkie liczby ludzi, lecz później wprost
pękały w szwach. Tak się złożyło, że los nam sprzyjał.
.., ., ..
Nadszedł jednak czas, kiedy musiałem opuścić Biały Dom
z jego gościnną i radosną atmosferą oraz naród amerykański,
twardy i nieustępliwy wobec tyranów i agresorów. Musiałem
wracać do spraw o wiele mniej radosnych. Choć bardzo chcia-
łem powrócić do Londynu i choć tak bardzo byłem pewien
ostatecznego zwycięstwa, cały czas wyczuwałem zbliżający się
okres klęsk i niepowodzeń mających ciągnąć się miesiącami.
Zgasły moje nadzieje na zwycięstwo nad Rommlem na Pustyni
Zachodniej. Romme1 ratował się ucieczką. Sukcesy Auchinle-
cka w Sidi Rezegh i El-Gazala nie miały większego znaczenia.
Znacznie osłabł nasz prestiż w wyniku tych niepowodzeń,
a plan angielsko-amerykańskiego desantu w Afryce Północnej
musiał zostać odłożony na kilka miesięcy .
.. -..
Ponieważ zamilknę na pewien czas - mam nadzieję, że nie na za-
wsze - proszę dziś wieczór przesłać mi wszystko, co dotyczy spraw,
które wymagają podjęcia decyzji przed moim wyjazdem.
14 stycznia pożegnałem się z Prezydentem. Wydawał się zatro-

skany z powodu niebezpieczeństw podróży powrotnej. Nasza
obecność w Waszyngtonie była powszechnie znana, a plansze
wskazywały ponad 200 U-bootów czatujących w drodze powrot-
nej do kraju. Podczas wspaniałej pogody lecieliśmy z NorfoIk na
Bennudy, gdzie w środku rafy koralowej oczekiwał nas Duke oj
York w otoczeniu eskorty niszczycieli. Podróżowałem ogromnym
wodnopłatowcem typu Boeing, który wywarł na mnie jak najle-
psze wrażenie. Podczas trzygodzinnej podróży zaprzyjaźniłem się
z pierwszym pilotem, kapitanem Kellym Rogersem, który wyglą
dał na człowieka o dużym doświadczeniu. Pozwolił mi chwilę po-
prowadzić, bym poczuł wagę ponad 30 ton lecących w powietrzu.
Wtedy zapytałem kapitana:
"A co by Pan powiedział o locie z Bermudów do Anglii? Czy
wystarczyłoby paliwa?" Jego niezwykle opanowany wyraz
twarzy uległ nieznacznej zmianie, zdradzając pewne podniece-
nie. "Oczywiście, że to możliwe. Prognoza pogody przewiduje
wiatr o szybkości 40 mil na godzinę. Dolecielibyśmy w 20 go-
dzin". Zapytałem, jaka to odległość. "Około trzech i pół tysiąca
mil". I wtedy ja się zamyśliłem.
Jednakowoż zaraz po wylądowaniu przedstawiłem sprawę Porta-
lowi i Poundowi. Na Malajach działy się rzeczy niezwykłe - powin-
niśmy się znaleźć jak najszybciej w kraju. Szef sztabu lotnictwa
uznał tego rodzaju ryzyko za nieuzasadnione i stwierdził, że nie
przyjmuje za nie odpowiedzialności. Pierwszy lord Admiralicji był
co do tego zgodny. Czekał na nas Duke ojYork w otoczeniu niszczy-
cieli, oferując komfort i spokój. Wtedy powiedziałem:
"A co z U-bootami, o których wspominaliście?" Admirał
uczynił pogardliwy gest, co miało wyrazić jego opinię na temat
takiego zagrożenia dla szybkiego i odpowiednio eskortowane-
go pancernika. Nagle zaświtało mi, że obydwaj oficerowie my-
ślą, iż zamierzam udać się samotnie w podróż powrotną, pozo-
stawiając ich na Duke oj York. Powiedziałem przeto: "Sądzę, że
miejsca wystarczy dla wszystkich". W tym momencie ich twa-
rze wyraźnie się zmieniły. Po dłuższym milczeniu Portal powie-
dział, że sprawie należy się przyjrzeć, oraz że pójdzie przedys-
kutować wszystkie aspekty z kapitanem wodnopłatowca. Obie-
cał także zasięgnąć opinii meteorologów w kwestii prognoz na

najbliższe dni. Nie miałem żadnych uwag.
Powrócili obydwaj po dwóch godzinach mówiąc, że nie ma
żadnych przeszkód. Samolot mógł zmierzyć się z takim zada-
niem w rozsądnych warunkach, prognozy pogody były niezwy-
kle korzystne. Niewątpliwie istotne było jak najszybsze znale-
zienie się w kraju. Portal miał wysokie mniemanie o kapitanie
samolotu, który był człowiekiem o ogromnym doświadczeniu.
Ryzyko oczywiście istniało, lecz jednocześnie niebezpieczeń
stwo ze strony U-bootów było nie mniej realne. Tak więc posta-
nowiliśmy wyruszyć pod warunkiem, że pogoda nie ulegnie
pogorszeniu. Czas startu: 2.00 po południu następnego dnia.
U znaliśmy za niezbędne zmniejszenie naszego bagażu do kilku
pudełek zawierających najważniejsze dokumenty. Dill miał po-
zostać w Waszyngtonie jako mój osobisty przedstawiciel militar-
ny przy Prezydencie. Nasza grupa miała się składać jedynie ze
mnie, obydwu szefów sztabu oraz Maxa Beaverbrooka, Charlesa
Wilsona i Hollisa. Reszta miała popłynąć na Duke oj York.
Tego dnia po południu przemawiałem w bermudzkim Zgro-
madzeniu, które jest naj starszą instytucją parlamentarną na za-
chodniej półkuli. Prosiłem, aby udzieliło przyzwolenia i pomo-
cy w tworzeniu amerykańskich baz morskich i powietrznych na
wyspie, co do czego miało niemałe wątpliwości. Stawką było
życie całego Imperium. Sprawna współpraca naszej koalicji ze
Stanami Zjednoczonymi była gwarantem ostatecznego zwycię
stwa bez względu na to, jak długo miałaby trwać ta walka. Nie
wysuwano żadnych obiekcji. Gubernator lord Knollys wydał tej
nocy bankiet na cześć notabli tej wyspy oraz ich chwilowych
gości. Wszyscy byliśmy we wspaniałych nastrojach. Jedynie
Tommy*, mój oficer flagowy, był przerażony tym, że zabrakło
dla niego miejsca w samolocie. Tłumaczył, jak bardzo bolesną
była dla niego myśl o powrocie do kraju drogą morską. Za-
cząłem mu więc przypominać jego oddanie służbie morskiej
* Komandor Thompson, Royal Navy (przyp.oryg.).

i radość, jakązaprawiony w bojach marynarz czerpie z życia

wśród rozkołysanych fal. Mówiłem o ryzyku związanym z obe-
cnością U-bootów. On jednak był cały czas niepocieszony. Mi-
mo to miał pewien plan. Przekonał jednego ze stewardów na
wodnopłatowcu, by się z nim zamienił - nie ma nic przeciwko
zmywaniu naczyń. Zapytałem wtedy, co na to powie kapitan
wodnopłatowca. Tommy sądził, że jeżeli kapitan dowie się
o wszystkim w ostatniej chwili, nie będzie oponował. Wzruszy-
łem ramionami i poszliśmy wszyscy spać we wczesnych godzi-
nach rannych.
Obudziłem się nieprzyzwoicie szybko z przekonaniem, że nie
powinienem ponownie zasypiać. Muszę wyznać, że byłem do-
syć przerażony. Pomyślałem o ogromnych przestrzeniach oce-
anicznych i o tym, że póki nie zbliżymy się do Wysp Brytyj-
skich, będziemy nieustannie znajdować się w odległości tysiąca
mil od jakiegokolwiek lądu. Zacząłem nawet uważać, że postą
piłem zbyt pochopnie, stawiając wszystko na jedną kartę. Za-
wsze lękiem napawała mnie myśl o lotach nad Atlantykiem. Ale
klamka zapadła. Muszę przyznać, że gdybym podczas śniada
nia, a nawet już podczas lunchu otrzymał wiadomość o nieko-
rzystnej zmianie pogody, bardzo łatwo pogodziłbym się z myślą
o podróży tym wspaniałym okrętem, który pokonał ogromną
trasę, by nas stąd zabrać.
Przepiękne słońce ogrzewało wyspę, a korzystna prognoza
pogody została potwierdzona. Na wodnopłatowiec przybyliśmy
w południe. Tommy stał niepocieszony. Kapitan odrzucił jego
plan tak, jak robią to kapitanowie. Steward był wyszkolonym
członkiem załogi, a na pokład nie można było wziąć ani jednej
osoby więcej. I tak oderwanie się od wody stanowić będzie
trudne zadanie. Pozostawiliśmy więc Tommy' ego lamentujące
go tak gorzko jak lord Ullin w znanym wierszu*, tylko z nieco
odmiennych przyczyn. Nigdy przedtem i nigdy potem nie roz-
stawaliśmy się w naszych wyprawach.
* Thomas Campbell, Lord Ullin j Daughter (przyp.oryg.).

Oderwanie się od wody, tak jak kapitan przewidywał, było

zadaniem niezwykle trudnym. Osobiście miałem obawy, czy
uda nam się przelecieć nad wzgórzami otaczającymi port. Lecz
nie było się czego bać - znajdowaliśmy się w pewnych rękach.
Wodnopłatowiec uniósł się ćwierć mili ponad mfę, z zapasem
dobrych kilkuset stóp. Samoloty te są niewątpliwie bardzo wy-
godne. Miałem dobre, szerokie łóżko w apartamencie na rufie
z wielkimi oknami po obydwu stronach. Aby dostać się do salo-
nu czy jadalni, fenomenalnie zresztą zaopatrzonych, trzeba by-
ło odbyć długi spacer, około 30 do 40 stóp, schodząc na dół
przez rozliczne kabiny. Samolot leciał łagodnie, wibracje nie
były nieprzyjemne, w związku z czym spędziliśmy sympatycz-
ne popołudnie i zjedliśmy wspaniałą kolację. Maszyny te mają
dwa piętra, a do kabiny kontrolnej wchodzi się po normalnych
schodach. Zapadł zmrok i wszystkie doniesienia były dobre.
Lecieliśmy teraz przez gęstą mgłę na wysokości około 7 tysięcy
stóp. Widać było brzegi skrzydeł i wydobywające się przez nie
jaskrawe gazy spalinowe. By zapobiec oblodzeniu, maszyny te
były w owym czasie wyposażone w ogromną gumową tubę,
która co jakiś. czas kurczyła się i rozciągała. Kapitan wyjaśnił
mi jej działanie i od czasu do czasu mogliśmy zaobserwować
rozpryskujące się kawałki lodu przy rozszerzeniu się tuby. Na-
stępnie poszedłem do łóżka i spałem zdrowo przez kilka go-
dzin.
.., et ••
Obudziłem się przed świtem i natychmiast udałem się do ka-

biny kontrolnej. Wstawał dzień. Pod nami rozciągała się nie-
przerwana powłoka chmur.
Mniej więcej po godzinie zacząłem wyczuwać wokół mnie
pewne zdenerwowanie. Mieliśmy zbliżać się do Anglii od połu
dniowego zachodu i już dawno powinniśmy minąć wyspy Scil-
ly, lecz nie można ich było dostrzec przez żadne przerwy w po-
włoce chmur. Ponieważ lecieliśmy już od ponad 10 godzin
i kierowaliśmy się za pomocą tylko jednej gwiazdy, mogliśmy
lekko zboczyć z kursu. Komunikacja radiowa była oczywiście
ograniczona zwykłymi przepisami wojennymi. Z toczących się
dookoła rozmów wynikało, że nie wiemy, gdzie jesteśmy.

W tym momencie Portal, który studiował nasze położenie, za-
mienił kilka słów z kapitanem, po czym zwrócił się do mnie:
"Natychmiast skręcamy na północ". Manewr został wykonany
i po półgodzinie lotu dostrzegliśmy Anglię. Niebawem przyby-
liśmy do Plymouth i omijając po drodze lśniące dookoła balo-
ny, wygodnie wylądowaliśmy.
Po wyjściu z samolotu kapitan powiedział: "Jeszcze nigdy
w życiu nie odczułem takiej ulgi przy lądowaniu, jak dzisiaj".
Wówczas nie pojmowałem znaczenia tych słów. Lecz później
dowiedziałem się, że gdybyśmy utrzymali się na pierwotnym
kursie pięć do sześciu minut dłużej przed skręceniem na północ,
znaleźlibyśmy się tuż nad niemieckimi bateriami w Breście.
W ciągu nocy zboczyliśmy za bardzo na południe. Co więcej,
poprawka przez nas wprowadzona spowodowała, że przylecie-
liśmy nie z południowego zachodu, lecz z południa, tzn. od
strony nieprzyjaciela, zamiast z tej strony, z której się nas spo-
dziewano. Jak się dowiedziałem kilka tygodni później, miało to
ten skutek, że zaklasyfikowano nas jako bombowiec nieprzyja-
cielski lecący z Brestu i z dowództwa myśliwców wysłano 6
hurricane' ów, które otrzymały rozkaz zestrzelenia nas. Jednak-
że misji swojej nie spełniły.
Do prezydenta Roosevelta wysłałem następujący telegram:
"Przybyliśmy na miejsce z Bermudów pięknym skokiem,
wspomagani silnym wiatrem".
ZAŁĄCZNIK F
OSOBISTA KORESPONDENCJA PREMIERA
OSOBISTE PROTOKOŁY I TELEGRAMY PREMIERA
Lipiec - grudzień 1941
LIPIEC
Premier do króla Grecji 1 lipca 1941

Dużo myślę o Waszej Królewskiej Mości
podczas tych miesięcy
pełnych napięcia, niebezpieczeństw i smutku i chciałbym powie-
dzieć, że cały nasz naród obserwuje z wielkim podziwem Wasze
dzielne zmagania. W tym kraju czeka Was gorące przyjęcie. Żywię
niezachwianą nadzieję, że gdy przyjdą dobre czasy, chwała, jaką
okryła się Grecja, odsunie w niepamięć obecne cierpienia.
Premier do generała 1smaya 1 lipca 1941

Niemcy osiągają duże sukcesy przy użyciu miotaczy ognia. Jak
u nas wygląda ta sprawa?
(Do wykonania dzisiaj)
i pierwszego lorda morskiego 1 lipca 1941
Przypuszczam, że poczyniono odpowiednie kroki, aby zapobiec
przedostaniu się posiłków dla sił Vichy w Syrii. Jak sprawa wygląda?
Premier do ministra lotnictwa 1 lipca 1941
Zwracam uwagę, że Pańskie zużycie bomb w maju, 2 920 ton, sta-
nowi mniej niż połowę planowanego miesięcznego zużycia w drugim
kwartale tego roku i że przy tym tempie zużywania Pańskie zapasy
stanowią 30-miesięczną rezerwę.
Sprawą najważniejszą dla nas jest taki zapas bomb, by nigdy nie
brakowało ich w potrzebie. W świetle powyższych danych mógłby
Pan chyba zmodyfikować swoje żądania, których celem było
najwyraźniej stworzenie półrocznej rezerwy.
Jeżeli nie jest Pan pewien, czy rzeczywiście potrzebuje Pan wszy-
stkich tych bomb, to chcielibyśmy, by część z nich została przezna-
czona do realizacji innych celów.
OSOBISTA KORESPONDENCJA PREMIERA 333
Premier do ministra wyzywienia 2 lipca 1941

Zdaję sobie sprawę, jak trudno jest utrzymać równowagę pomiędzy
ogólnym zwiększeniem dostaw żywności a potrzebą zachowania
sprawiedliwej dystrybucji. Nie powinniśmy utrudniać życia jedno-
stkom, które dzięki własnym wysiłkom zwiększąją swoje racje.
Cieszę się, że poprawia się zaopatrzenie w mięso i sądzę, że wywie-
rając nacisk na Stany Zjednoczone, by zwiększyły produkcję wie-
przowiny będziemy mogli niebawem zwiększyć racje bez obawy, iż
niebawem ponownie trzeba będzie je zredukować.
Z jednej strony nie chcemy powodować niezadowolenia farmerów,
zmuszając ich do zabijania zwierząt, które są w stanie tuczyć bez
używania importowanych pasz, lecz z drugiej strony kraj nie może
głodować tylko dlatego, że farmerzy nie chcą popędzić swojej trzody
na targ. Trzeba będzie ustalić z Ministerstwem Rolnictwa starannie
wypracowaną politykę cenową, która zapewni regularny dopływ mię
sa na rynek przy wzięciu pod uwagę czynników sezonowych.

i szefa sztabu imperialnego 3 lipca 1941
l. W tworzeniu ogromnych sił pancernych przy równoczesnym
prowadzeniu działań wojennych niezbędny jest element improwiza-
cji, co dotyczy szczególnie formacji znajdujących się na tyłach. Moż
na by dyskutować, czy podział na dywizje jest naj szczęśliwszym wy-
borem dla oddziałów pancernych. Wydaje się, że system samodziel-
nych grup brygadowych tworzących część Królewskiego Korpusu
Czołgów byłby o wiele lepszym rozwiązaniem. Jednakże tam, gdzie
formacje dywizyjne niejako okrzepły i stały się elementem wojennej
rzeczywistości, nie powinno się przeprowadzać żadnych zmian. Na-
tomiast jeżeli chodzi o formacje znajdujące się na tyłach, to sytuacja
przedstawia się nieco inaczej. Powinny być one łączone w spójne gru-
py brygadowe i wyposażane w najlepszą dostępną w danej chwili
broń. Nacisk trzeba położyć zwłaszcza na to, by w każdej fazie ich
"docierania się" wykonywały one konkretne zadania bojowe. Być
może nie da się uzbroić wszystkich pancernych grup brygadowych
równocześnie w ten sam sprzęt. Muszą one brać to, co jest w danej
chwili dostępne i wyzyskać możliwie najlepiej. Na przykład nowo
formowanej pancernej grupie brygadowej powinno się w pierwszej
kolejności dostarczyć pełen zestaw samochodów pancernych lub
Bren-carrierów i zarazem natychmiast wpoić "świadomość brygado-
wą". Szkolenie powinno odbywać się w taki sposób, jak gdyby to była
całkowicie uzbrojona formacja pancerna. W razie konieczności speł
niać będzie ona funkcję zmotoryzowanej jednostki karabinów maszy-
nowych. W momencie, gdy dostępne będą odpowiednie czołgi, nale-

ży je stopniowo wprowadzać do pułków, aż w końcu wszyscy żołnie
rze zaznajomią się z tymi pojazdami i przećwiczą manewry niezbęd
ne do działań pancernej formacji brygadowej.
2. W wypadku dywizji kawalerii przebywającej tak długi czas
w Palestynie, istnieją różne rozwiązania. Powinna ona zostać zreor-
ganizowana i podzielona na dwie grupy brygadowe, z których każda
składałaby się z trzech pułków czołgów, dwunastu zmotoryzowanych
dział polowych, jednego zmotoryzowanego pułku karabinów maszy-
nowych oraz służb pomocniczych. Pożądane byłoby natychmiastowe
przekształcenie tych brygad w jednostki czołgowe, przejmując część
czołgów średnich, płynących właśnie z USA. Prezydent Roosevelt
poinformował mnie, że podjął decyzję dotyczącą wysłania do Suezu
w ciągu najbliższych kilku miesięcy dwustu lekkich czołgów szyb-
kich. Niewątpliwie przeznaczy się je dla dwóch eks-kawaleryjskich
pancernych grup brygadowych. Dla utrzymania równowagi różne
pułki używałyby chwilowo samochodów pancernych lub Bren-carrie-
rów, z którymi już są zaznajomione. Połączenie tych doborowych od-
działów oraz nieoczekiwany prezent w postaci 200 amerykańskich
lekkich czołgów szybkich powinno pozwolić na stworzenie dwóch
pancernych jednostek brygadowych doskonale przystosowanych do
działań w Palestynie, Syrii i Iraku i to o wiele wcześniej, niż byłoby
to możliwe w innej sytuacji.
Premier do majora Mortona 6 lipca 1941

Proszę dopilnować zachowania w aktach listy młodych Francuzów,
którzy za sympatie progaulistowskie zostali uwięzieni przez sądy Vi-
chy we Francji i w Maroku. Chodzi o to, byśmy ich mogli w przyszło
ści otoczyć odpowiednią opieką.

Premier do szefa sztabu imperialnego 6 lipca 1941
l. Wkrótce minie blisko sześć miesięcy od wyjazdu Pana i pana
Edena do Kairu w celu dokładnego zbadania stanu ekonomicznego
armii na Bliskim Wschodzie. W dniu dzisiejszym jest on godny poża
łowania, a nasze informacje o nim są bardzo niedokładne. Minister-
stwo Wojny powinno mieć pełen obraz rozwoju formacji bojowych,
bez którego nie mogę odpowiednio wykonywać moich obowiązków.
2. Poproszenie każdej dywizji czy też brygady o wysłanie comie-
sięcznego raportu nie stanowi chyba poważniejszego problemu. Nie
potrafię sobie wyobrazić kompetentnego generała dywizji, który nie
śledzi spraw z tygodnia na tydzień, jeżeli nie z dnia na dzień.
3. Organizacja generała Haininga winna znać całą sytuację i nie

powinna mieć żadnych kłopotów z przekazaniem nam tych informa-
cji.
Myli się Pan sądząc, że raporty tego typu są nam potrzebne jedynie
dla celów statystycznych. Bez codziennie uaktualnianego obrazu sy-
tuacji ani Komitet Obrony, ani Gabinet Wojenny nie są w stanie pod-
jąć żadnych poważniejszych decyzji.
Choć z jednej strony gotów jestem się zgodzić na pewne uproszcze-
nie przesyłanych szczegółów, to z drugiej strony nalegam na zamiesz-
czanie tam wszystkich najważniejszych faktów.
Odsyłacz: depesza szefa sztabu imperialnego z 5 lipca 1941 r. doty-
cząca prośby premiera o dokładne spisy ilustrujące rozdział sprzętu
pomiędzy jednostki na Bliskim Wschodzie.

Premier do ministra wojny 6 lipca 1941
Dlaczego nie poinformowano nas jeszcze, że w zajęciu Palmyry
wzięły udział oddziały kawalerii królewskiej, Life Guards i Essex
Yeomanry? Jednostki te znane są od dawna i nie sądzę, by istniały
jakiekolwiek powody militarne, dla których ta ciekawa informacja
miałaby być zatajona przed całym narodem.
Ten właśnie rodzaj nadużycia cenzury w imię tajemnicy wojskowej
jednakowo irytuje zarówno Izbę, jak i prasę i utrudnia wiele istotnych
spraw.
Premier do ministra wyżywienia 7 lipca 1941

Z zadowoleniem dowiaduję się, że przygotowuje Pan dla władz
amerykańskich dokument precyzujący nasze wymagania dotyczące
dostaw wieprzowiny i nabiału oraz że poruszył Pan problem zwię
kszenia liczby przysyłanych jajek. Wierzę, iż ostateczny poziom im-
portu z Ameryki przekroczy planowaną obecnie liczbę l i 1/3 miliona
ton. Jestem absolutnie przekonany, że bez specjalnego wysiłku Ame-
rykanie są zdolni wyprodukować o wiele większą ilość żywności
przeznaczoną na eksport do naszego kraju. (Produkcja wieprzowiny
waha się w granicach pół miliona ton każdego roku.)
Wierzę, iż podejmowane są wszelkie wysiłki zmierzające do zdo-
bycia mięsa z jak najbliższych źródeł. Sądzę, że jeżeli posunęlibyśmy
się do udzielenia ostrzeżenia, udałoby się skłonić Argentynę do zwię
kszenia produkcji mięsa.
Oleje i ziarna oleiste mogą być niewątpliwie sprowadzane z Afryki
i przywożone przez jednostki powracające z Bliskiego Wschodu.
W chwili obecnej nie możemy sobie pozwolić na wysyłanie w tym

celu statków do Indii lub na Pacyfik.
Premier do ministra spraw zagranicznych 9 lipca 1941

Coś w tym rodzaju powinno się przesłać ministrowi stanu wyłącz
nie do jego wiadomości:
Od premiera. Do rąk własnych. Tajne. Agent, którego uważamy za
pewnego, zjawił się dwa tygodnie temu, aby nawiązać kontakt pomię
dzy nami a Vichy. Nasze rozmowy utknęły w martwym punkcie. Te-
raz przysłał nam następujące pismo z datą 5 lipca:
,,1. Rząd francuski przekazał generałowi Dentzowi następujące in-
strukcje:
Gdy Syńa zostanie zajęta przez Brytyjczyków, urzędnicy francuscy
mają pozostać na swoich stanowiskach i kontynuować wykonywanie
swoich zdań przy współpracy z siłami Wolnej Francji.
2. Pouczono mnie, bym jak naj goręcej poprosił Panów o wzięcie
tych instrukcji pod uwagę. Okazanie przez Panów dobrej woli wy-
wrze jak najkorzystniejsze wrażenie.
3. Jeżeli moja prośba nie zostanie spełniona, wywrze to bardzo
ujemny wpływ na moje przyszłe działania."
Trzeba to wszystko rozważyć w związku z oficjalną prośbą o za-
wieszenie broni, która jest już Panu znana. Proponuję wysłanie nastę
pującej odpowiedzi:
l. Anglia nie jest zainteresowana Syńą; pragnie jedynie wygrać
wojnę.
2. Niepodległość Arabów jest sprawą podstawową i nic nie może
utrudnić realizacji tego celu.
3. W tej sytuacji de Gaulle musi tymczasowo reprezentować intere-
sy francuskie w Syrii. W związku z tym trzeba, by pamiętał przez
cały czas, że pomimo arabskiej niepodległości Francja zachowa do-
minującą pozycję w Syrii.
4. Trzeba zrobić wszystko, aby załagodzić (adoucir) stosunki po-
między de Gaulle'em i całą resztą. Nie zmieniamy naszego poglądu
na arabską niepodległość, lecz sądzimy, że Francja powinna dążyć do
osiągnięcia takiej pozycji w Syrii, jaką nam udało się ustalić w okre-
sie międzywojennym w Iraku.
5. Należy pamiętać, że kiedy wygramy wojnę, co niewątpliwie na-
stąpi, absolutnie nie będziemy tolerowali żadnego podziału na Alzację
i Lotaryngię ani też żadnego oddzielenia kolonii francuskich od Fran-
cji. Proszę zrobić, co się da, aby przebrnąć przez te obmierzłe trudno-
ści, z którymi się obecnie borykamy.
Premier do generała Ismaya 10 lipca 1941

W przyszłości określenie "lądowanie" będzie dotyczyło wyłącznie
lądowania z morza. Akcje podobnego typu przeprowadzane drogą po-
wietrzną nosić będą nazwę desantów.
Premier do naczelnego dowódcy Home Forces

i do generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 10 lipca 1941
ĆWICZENIA SPADOCHRONOWE
1. Ustalono, że atak rozpocznie się o świcie. Nie oznacza to oczywi-
ście, że wszystkie oddziały spadochronowe i szybowcowe przybędą
jednocześnie o świcie. Ściągnięcie tysiąca samolotów przewożących
oddziały z francuskich, belgijskich i holenderskich baz zajmie około
czterech do pięciu godzin - tylko tyle trwają absolutne ciemności.
Przeto skoro podróż jest krótka, będą one przybywały grupami w no-
cy (wówczas godzina zero będzie najprawdopodobniej o 1.00 w no-
cy) lub pierwsze grupy przybędą o świcie, a reszta będzie się starała
dołączyć w ciągu dnia, co oznacza że zostaną one rozbite w pył przez
nasze myśliwce. Nie ma natomiast mowy o tym, by spadochroniarze
mogli przybywać grupami w ciągu dnia. Warto zauważyć, że Niemcy
nigdy jeszcze nie próbowali przeprowadzać tego typu desantów nocą.
W tych kwestiach należy się skonsultować ze sztabem lotnictwa.
Nie ma sensu rozpoczynać ćwiczeń sztabowych lub badań tego typu,
opierając się na czymś, co jest mało prawdopodobne i raczej się nie
zdarzy. Bardzo łatwo jest powidzieć: "Dwanaście tysięcy spadochro-
niarzy ląduje o świcie. Co można zrobić?" Stwierdzenie takie jednak
nic nie znaczy, jeżeli dokładnie nie przeanalizujemy wszystkich po-
wyżej zasygnalizowanych problemów.
2. O wiele niebezpieczniejszy byłby natomiast atak na znacznie
mniejszą skalę. Pięciuset desperados mogłoby pojawić się niespo-
dziewanie w ciągu dnia lub późnym świtem blisko ośrodków rządo
wych, choć ryzykowaliby oni bardzo dużo, za dnia zostaliby niewąt
pliwie wypatrzeni i unieszkodliwieni. Niemniej jednak należy pamię
tać, że czynnik zaskoczenia odgrywa ogromną rolę w czasie wojny,
w związku z czym i taką ewentualność należy wziąć pod uwagę. Je-
żeli tego typu desperacki atak ma jakiekolwiek cechy prawdopodo-
bieństwa, należy zapewnić odpowiednią ochronę ośrodkom rządo
wym i wykonawczym. W takim wypadku liczy się tylko pierwsza go-
dzina, a zwłaszcza pierwszych dziesięć minut.
3. Będę wdzięczny, jeżeli Home Forces przedyskutują tę sprawę ze
sztabem lotnictwa i przekażą mi wyczerpujące odpowiedzi na powy-
ższe pytania i wątpliwości. Sądzę, że dwa lub trzy dni w zupełności
wystarczą.
Premier do naczelnego dowódcy Bome Forces

i generała Ismaya. dla Komitetu Szefów Sztabu lO lipca 1941
Jak w chwili obecnej wygląda sprawa strategicznego i taktycznego
kamuflażu naszych umocnień obronnych? Kto zajmuje się wyciągnię
ciem wniosków z lekcji danej nam w Maleme?
Działania powinny niewątpliwie przebiegać w dwóch kierunkach:
a) Ukrycie prawdziwych dział i umieszczenie ich atrap w celu zmy-
lenia przeciwnika. Na jedno prawdziwe działo powinny przypa-
dać dwa lub trzy fałszywe.
b) Najlepszy rodzaj kamuflażu polega na tym, że tworzy się ogro-
mną liczbę pozycji, wśród których trudno odróżnić działa pra-
wdziwe od atrap. Nie wątpię, iż niezwykle dogłębnie studiuje się
taktykę polegającą na utrzymywaniu ostrzału artyleryjskiego
przez poszczególne baterie w początkowych fazach bitwy.
Proszę o raport nie później niż w przyszłą sobotę.
Premier do sir Edwarda Bridgesa 11 lipca 1941

Proszę wziąć sprawozdania. z posiedzeń Parlamentu z ostatnich
dwóch dni na temat produkcji i wynotować wszystkie fragmenty do-
tyczące poszczególnych departamentów oraz wysłać je do nich z pro-
śbą o odpowiedź do 19 lipca.
Proszę również znaleźć wszelkie fragmenty dotyczące centralnego
kierowania wojną i przesłać je mnie.
Wydaje mi się, że znajduje się tam wiele trafnych uwag.
Premier do ministra lotnictwa I I lipca 1941
Chociaż dzięki użyciu przez nas fal radiowych bombardowania zo-
stały skutecznie zneutralizowane ubiegłej zimy, wyglądajednak na to,
że nieprzyjaciel wyposaża obecnie swoje bombowce w ulepszone od-
biorniki, by z myślą o kolejnej zimie zneutralizować nasze środki zarad-
cze przez rozmieszczenie ogromnej liczby stacji nadawczych.
Rzecz jasna, że żadne metody radiowe nie są w stanie zapobiec
zbombardowaniu w jasne, księżycowe noce takich miejsc, jak Coven-
try czy Birmingham. Lecz w tych właśnie miejscach nasza normalna
obrona przeciwlotnicza powinna być naj skuteczniejsza. Najnie-
bezpieczniejsze będą dla nas ciemne noce, w związku z czym musi-
my się już teraz przygotować do radzenia sobie z falami radiowymi
nieprzyjaciela, którego pozycje i długości fal są nam już znane.
Premier do ministra wyżywienia 12 lipca 1941
Z przyjemnością dowiaduję się, że ilość żywności "zarekwirowa-
nej" w Stanach Zjednoczonych znacznie przekracza dane przedsta-
wione w Pańskim majowym raporcie. Zdaję sobie równocześnie spra-
wę, że nasze wymagania są o wiele wyższe, niż to, co dotychczas

"zarekwirowaliśmy". Jestem pewien, że Ameryka jest w stanie wy-
produkować, i wyprodukuje, tę ilość żywności, jakiej tak bardzo po-
trzebujemy. Jeżeli będziemy importowali ją krótką drogą, zdołamy
dostarczyć taką liczbę statków, jaka będzie konieczna.
Nie jestem tylko pewien, czy poprosił Pan o dostateczną ilość wie-
przowiny. Wiem, że Ameryka miałaby duże trudności z zaopatrze-
niem nas w wołowinę i baraninę, lecz dostawy wieprzowiny mogłyby
zostać gwałtownie zwiększone i, w razie potrzeby, sprowadzane tutaj
w stanie nie zamrożonym.

Premier do ministra przemysłu lotniczego,
sir Charlesa Cravena, ministra lotnictwa,
szefa sztabu lotnictwa (generałowi Ismayowi
- do wprowadzenia i zdania raportu z postępów
w ciągu tygodnia) i lordaCherwella 12 lipca 1941
l. Jestem poważnie zmartwiony nowymi planami Ministerstwa
Przemysłu Lotniczego, które z sobie tylko znanych powodów utknęły
w martwym punkcie. Niewątpliwie wszystko zostanie nadrobione
w kolejnej fazie. Jakiś czas temu poprosiłem o przeliczenie istnieją
cych danych na godziny robocze, w ciągu których powstają poszcze-
gólne typy samolotów. Okazuje się, żew ciągu ostatnich dwunastu
miesięcy nastąpiła poprawa rzędu 50%. Wyniki osiągnięte przez Ame-
rykanów jeszcze bardziej poprawiają te dane zarówno ze względu na
liczbę samolotów jak i godzin roboczych i można powiedzieć, że produ-
kcja w lipcu 1942 r. będzie się tak miała do obecnej jak 1: 1,75.
2. Obawiam się, że to nie wystarcza. Wedle naszych danych niemie-
cka produkcja wynosi miesięcznie dwa tysiące sto sztuk, co mniej
więcej odpowiada naszemu poziomowi produkcji w lipcu 1942. Mo-
żemy przyjąć, że Niemcy, podobnie jak my, przeliczą liczbę samolo-
tów na godziny robocze. Być może planują, a być może nie planują
podobnego zwiększenia liczby produkowanych samolotów oraz po-
prawy ich jakości. Z danych, które mam obecnie przed sobą wynika,
że brytyjska i niemiecka produkcja samolotów w ciągu najbliższych
dwunastu miesięcy będą sobie równe, a jakakolwiek nadwyżka bę
dzie stanowić rezultat naszego udziału w produkcji Stanów Zjedno-
czonych. Ponadto nie zostało tu wzięte pod uwagę zastrzeżenie Mini-
sterstwa Przemysłu Lotniczego, zgodnie z którym jego pierwotne
szacunki mogą ulec zmniejszeniu o 15%.
3. Nie możemy jednak zadowalać się obecną sytuacją, która wyklu-
cza możliwość uzyskania decydującej przewagi w powietrzu, nie-
zbędnej dla osiągnięcia zwycięstwa. Pragnąłbym przeto, aby plany te

zostały raz jeszcze zbadane oraz aby najwyższe władze przeanalizo-
wały te oto trzy sugestie:
a) Poprawa obecnych danych przez przyśpieszenie pracy i zwię
kszenie liczby godzin wykorzystywania parku maszynowego.
b) Budowa nowych fabryk lub ponowne ząjęcie tych, kóre zostały
opuszczone w ramach rozproszenia. Działania takie są uspra-
wiedliwione w związku ze zdobyciem przez nas przewagi w po-
wietrzu nad Wielką Brytanią oraz ulepszeniem naszych pozycji
obronnych.
c) Przeklasyfikowanie naszego programu produkcji bombowców
tak, aby zapewnić większe dostawy wypróbowanych typów. My-
śliwce muszą być nieustanie udoskonalane, w związku z czym
niezbędne są szybkie zmiany konstrukcyjne. Jeżeli natomiast
chodzi o bombowce, to duża ich część będzie w ciągu najbliż
szych dwunastu miesięcy używana do normalnych zadań
o umiarkowanym zasięgu. Podczas gdy wszystkie bombowce
używane do działań o dalekim zasięgu oraz do akcji dziennych
muszą by nieprzerwanie ulepszane, większość z nich będzie wo-
zić swój nocny ładunek do, powiedzmy, Zagłębia Ruhry i innych
pobliskich celów.
Zupełnie możliwym byłoby rozwiązanie, w ramach którego
sztab lotnictwa podzieliłby swoje działania na bliższe i dalsze,
w efekcie czego część dobrych linii produkcyjnych, które nie
osiągnęły jeszcze szczytu swoich możliwości, mogłaby popraco-
wać przez dłuższy czas na pełnych obrotach, przynosząc wy-
mierne rezultaty. Byłoby to niezwykle korzystnym w przypadku,
dajmy na to, zakładów Wellingtona w Blackpool. Jest tam nowa
linia, mająca osiągnąć swój szczyt w listopadzie, jednakże praca
na takich obrotach przewidziana jest tylko na sześć miesięcy.
Gdyby przedłużyć ów okres do dwunastu miesięcy, dostawy po-
cząwszy od listopada wzrosłyby niepomiernie.
4. Kryterium skuteczności bombowców będzie ogólna waga bomb
zrzuconych miesięcznie na planowane cele w Niemczech i Włoszech.
Czy sztab lotnictwa wziął to pod uwagę? Może większa liczba bomb
przewożonych przez maszyny nowego typu pozwoli na osiągnięcie
lepszych rezultatów? Jednakże maszyna, która jest dostatecznie do-
bra, by dotrzeć do Zagłębia Ruhry z ładunkiem dwóch ton, powinna
być produkowana przez dłuższy czas, nim ostatecznie zostanie zarzu-
cona. Niewątpliwie istnieją jeszcze inne przypadki. Poprosiłem już
Ministerstwo Przemysłu Lotniczego o wprowadzenie odpowiednich
poprawek do ich programów, z uwagi na poważne straty będące re-

zultatem zbyt pośpiesznych zmian.
5. Nowy plan jest znacznie skromniejszy od planu z marca i niepo-
równanie niższy od poziomu z października 1940 r. Jednak od tamtej
pory udało się zgromadzić duże ilości materiałów, co powinno po-
zwolić na poważne zwiększenie produkcji, pod warunkiem że wszy-
stko zostanie optymalnie wykorzystane. Ministerstwo Lotnictwa po-
winno wykazać, że jego naj nowszy program został opracowany przy
wzięciu pod uwagę liczby pilotów, którzy zostaną wypuszczeni w
ciągu najbliższych 12 miesięcy. Należy przy tym pamiętać z jednej
strony, o zmniejszonej skali strat potwierdzonej przez bieg wydarzeń,
a z drugiej strony o znacznie liczniejszej kadrze pilotów w stosunku
do maszyn, co obecnie jest podobno koniecznym. Bomby, materiały
wybuchowe, działa i wszystko inne muszą być traktowane z uwzględ
nieniem obowiązujących obecnie planów, jak też i stopnia planowa-
nego rozwoju. Zasadniczo więc musimy dąiyć do tego, aby nasze siły
powietrzne były dwukrotnie silniejsze od niemieckich do końca 1942
roku. Nie jest to bynajmniej niemoiliwym, pod warunkiem wszakie, ii
uczynimy kolejny ogromny wysiłek. Jest to minimum, jakie musimy
planować, poniewai do tej pory nikt nie zaproponował lepszego planu
wygrania tej wojny.

Badania Ministerstwa Bezpieczeństwa Wewnętrznego wykazują,
że w wypadku niemieckich bomb dużo więcej szkody wyrządza sam
wybuch, który niszczy budynki, aniżeli odłamki, nie dające pożąda
nego przez nieprzyjaciela efektu, szczególnie w nocy, kiedy wię
kszość ludzi chroni się w murach.
Im więcej dana bomba zawiera materiałów wybuchowych, tym sil-
niejszy jest sam wybuch, natomiast im solidniejsza i cięższa jest sko-
rupa, tym więcej powstaje odłamków.
W naszych normalnych bombach stosunek ten wynosi 30:70.
W niemieckich 50:50. Są one nie tylko skuteczniejsze, jeżeli chodzi
o niszczenie miast, ale także o wiele tańsze.
W tej sytuacji należy się zastanowić, czy nie trzeba by było zmienić
tych proporcji w naszych bombach, tym bardziej że Ministerstwo
Lotnictwa planuje tak ogromny wzrost produkcji.

Z przyjemnością otrzymam od Pana krótki raport na temat systemu
umożliwiającego lądowanie po ciemku, który pokaże, w jakim sto-
pniu RAF jest wyposażony w to udogodnienie.
Premier do sir Edwarda Bridgesa 17 lipca 1941

Odnoszę wrażenie, że Parlament niezupełnie rozumie wielki po-
stęp, jaki osiągnęliśmy w udoskonaleniu kwestii priorytetów poprzez
rozwinięcie zasady podziału. Proszę o pismo w tej sprawie nie prze-
kraczające strony. Szczerze mówiąc, coraz rzadziej wspominamy
ostatnio o priorytetach. Zdarzają się problemy tu i ówdzie, lecz ogól-
nie rzecz biorąc, czy nie mam racji sądząc, że wszystko toczy się
gładko? Proszę na przykład zobaczyć, jak doskonale umotywowane
jest pod względem psychologicznym przyznanie pierwszeństwa pro-
dukcji czołgów. Priorytety ratują obecnie sytuację tam, gdzie pojawia-
ją się kłopoty związane z wąskim gardłem. Dotychczas, nie było żad
nych problemów. Chciałbym do piątku poznać Pańskie refleksje na
ten temat.
Premier do generała 1smaya,
dla odpowiednich departamentów 17 lipca 1941
Co spowodowało katastrofalny stan produkcji pojemników
w czerwcu? Spadek z tysiąca pięciuset do pięciuset jest po prostu szo-
kujący i absolutnie sprzeczny z instrukcjami rządu ponawianymi
w ciągu ostatnich miesięcy. Kto ponosi odpowiedzialność? Trzeba
podjąć maksymalny wysiłek, by wyprodukować, przechować i umie-
ścić w pojemnikach jak największą ilość gazu.
Chciałbym się dowiedzieć, kto jest faktycznie odpowiedzialny za to
niepowodzenie.
W każdej chwili możemy być narażeni na niebezpieczeństwo. Na-
leży przygotować dokumenty, które Gabinet przedyskutuje w przy-
szłym tygodniu.
Premier do ministra spraw wewnętrznych 19 lipca 1941

Chciałbym, aby umieszczono w aktach moją opinię, stwierdzającą,
że wyrok ten [pięć lat robót publicznych dla panny BIsie Orrin za
powiedzenie w obecności dwóch żołnierzy, że Hitler jest dobrym wo-
dzem narodu, o wiele lepszym niż pan Churchill] jest uderzająco su-
rowy jako kara za wyrażenie opinii, bez względu na to, jak bardzo
byłaby szkodliwa, jeżeli nie towarzyszy jej żadna konspiracja. We-
wnętrzny stan naszego państwa nie usprawiedliwia w niczym podo-
bnej surowości, którą można jedynie określić mianem bezsensownej
i wynaturzonej. Podobnie przesadne działania są w moim przekona-
niu bronią obosieczną.

Premier do pierwszego lorda morskiego
i generała Ismaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 20 lipca 1941
Stanowczo potępiam odesłanie tego statku [Glen] do kraju. Wysła
liśmy te trzy jednostki dookoła Przylądka z ogromną nadzieją odnie-
sienia sukcesu w "Mandibles" oraz pozostałych operacjach. Zmarno-
waliśmy szanse, jakie otwierała dla nas obecność komandosów, a po-
tem nie uczyniliśmy nic, by zapobiec ich rozproszeniu. Siły na
Bliskim Wschodzie nie wykazywały chęci do połączonych działań.
Nie było szefa połączonych operacji, lecz jedynie bezkształtny i bez-
silny komitet. Niemniej jednak nie można wykluczyć konieczności
prowadzenia akcji desantowych w przyszłości. Mam przeto nadzieję,
że szefowie sztabu rozważą tę sprawę tak, jak na to zasługuje.

Premier do szefa sztabu lotnictwa 21 lipca 1941
W czasie trwania bitwy o Atlantyk dowództwo Obrony Wybrzeża
otrzymało specjalne posiłki. Rozumiem, że w związku z tym wszy-
stkie latające fortece B-24S, które przybyły ze Stanów Zjednoczo-
nych, zostały przekazane Dowództwu Obrony Wybrzeża. Ameryka-
nie uważają je za idealne samoloty do bombardowania Berlina itp.
Pan Hopkins pytał mnie o ich wykorzystanie i zdaje się, iż wyrażał
amerykańskie odczucia mówiąc, że pozostają one bezczynne, ponie-
waż brakuje nam ludzi do ich obsadzenia. Starałem się skorygować
ten pogląd, lecz uważam, że najlepiej zrobimy po prostu używając
tych maszyn do nalotów na Niemcy. Oprócz tego Dowództwo Obrony
Wybrzeża otrzymało sześćdziesiąt pięć catalin i wiele sunderlandów.
Rezultaty osiągnięte ostatnio znacznie poprawiają obraz bitwy o At-
lantyk.

dla Komitetu Szefów Sztabu 23 lipca 1941
Pragnę, aby oddziały komandosów na Bliskim Wschodzie zostały
jak najszybciej odtworzone. Miejsce komitetu składającego się z ofi-
cerów nie będących w stanie podjąć odpowiednich decyzji powinien
zająć pułkownik Laycock, mianowany szefem połączonych operacji.
Trzy statki typu Gl en oraz pułkownik Laycock ze swoimi siłami po-
winni podlegać bezpośredniemu zwierzchnictwu admirała Cunning-
hama. Dowództwo bliskowschodnie po prostu zmarnowało te nieoce-
nione siły.
Premier do generała
Ismaya 25 lipca 1941
Proszę przedstawić mi dokładny wykaz posiłków i zapasów wysła
nych na Maltę oraz wcześniejszy skład tamtejszego garnizonu.
Premier do pułkownika Jacoba 25 lipca 1941

Chciałbym się dowiedzieć, co się dzieje z produkcją karabinów.
Jakie były prognozy we wrześniu 1939 r.? Jakie były wyniki? Jakie
straty były spowodowane bombardowaniami? Jakie są prognozy do
końca 1941 r.?
Były człowiek marynarki do prezydenta Roosevelta 25 lipca 1941

1. Serdeczne dzięki za wiadomość dotyczącą planu produkcji czoł
gów. Zasilenie nas w tym krytycznym momencie jest czymś niezwy-
kle cennym. Jeżeli chodzi o długofalową politykę, to doświadczenie
nas uczy, że we współczesnych bitwach największą rolę odgrywają
pojazdy silnie opancerzone, w związku z czym planujemy zwiększe
nie produkcji czołgów średnich kosztem czołgów lekkich, choć oczy-
wiście nie kosztem Pańskiego planu rozwoju wojsk powietrznych.
2. Propozycja przeszkolenia naszego Korpusu Pancernego w USA
jest niezwykle ciekawa. Rozważamy ją tutaj i przekażemy niebawem
nasze poglądy.
3. Dyskutujemy na temat naszych planów wojennych w latach
1942-1943. Po zabezpieczeniu istniejących baz koniecznym będzie
zwiększenie naszych sił, niezbędne do osiągnięcia ostatecznego zwy-
cięstwa. Po pierwsze, ogólnie rzecz biorąc, musimy wzmocnić bloka-
dę i nasilić propagandę. Po drugie, musimy zintensyfikować bombar-
dowania Niemiec i Włoch. Te środki mogą same w sobie wywołać
wewnętrzne wstrząsy w tych krajach, a nawet ich upadek. Jednocześ
nie zaś powinniśmy opracować plany przyjścia z pomocą podbitym
narodom poprzez desant wyzwolicielskich armii przeprowadzony
w momencie, gdy sytuacja będzie najbardziej sprzyjającą. W tym ce-
lu koniecznym będzie posiadanie nie tylko ogromnej liczby czołgów,
lecz także jednostek pływających, które przewiozą je na miejsce i z
których czołgi te będą mogły wjechać bezpośrednio na plaże. Wpro-
wadzenie niezbędnych zmian do planów jednostek handlowych pro-
dukowanych obecnie w dużej liczbie, dzięki którym spełniać one bę
dą funkcje barek desantowych, nie powinno chyba nastręczać wię
kszych trudności.
4. Jeżeli zgadza się Pan z tą ogólną koncepcją rzucenia Niemiec na
kolana, niezbędne jest niezwłoczne:
a) oszacowanie naszych potrzeb w zakresie podstawowych typów
broni, np. samolotów, czołgów itp.,
b) przeanalizowanie, w jaki sposób można zaspokoić te potrzeby

dzięki wspólnej produkcji.
5. Chwilowo proponuję, by nasze połączone sztaby w Londynie
zajęły się punktem a), a dopiero później, by zlecić ekspertom opraco-
wanie punktu b).
Premier do generała 1smaya i pułkownika Hollisa
dla Komitetu Szefów Sztabu 26 lipca 1941
Należy zwrócić szczególną uwagę na wyposażenie naczelnego do-
wódcy Home Forces w znacznie większą liczbę ruchomych baterii
przeciwlotniczych, a zwłaszcza dział bliskiego zasięgu, które współ
działałyby z dywi~ami polowymi oraz towarzyszyłyby oddziałom
i kolumnom pancernym.
Niemcy postępują słusznie wysuwając zawsze swoją artylerię na
pierwszą linię. Nie można ufonnować dużej liczby oddziałów, bez
zapewnienia im ochrony ze strony ruchomych baterii Boforsów.
Czy mam rozumieć, że te 218 dział zostanie wykorzystanych właś
nie w taki sposób? Jeżeli tak, to uważam to za bardzo dobry pomysł.
Jeżeli zaś nie, to chciałbym aby szefowie sztabów ponownie rozważy
li cały problem.
Poza tym, całkowicie się zgadzam z proponowanym rozmieszcze-
niem.
Premier do ministra wyiywienia 27 lipca 1941
Rozumiem, że rozważa Pan możliwość wprowadzenia elastycz-
niejszego systemu kartkowego w razie, gdyby koniecznym się stało
racjonowanie pozostałych rodzajów żywności, co umożliwiłoby za-
kup różnorodnych towarów i zniosło ograniczenie zakupów w jed-
nym tylko sklepie. Choć kierowanie oparte na sztywnym systemie jest
znacznie prostsze, takie wyjście wydaje się korzystniejsze.
Jeżeli uzna Pan za konieczne zwiększenie ilości towarów podlega-
jących racjonowaniu, wówczas elastyczny system kartkowy będzie
najrozsądniejszym wyjściem. Chciałbym dowiedzieć się czegoś w tej
sprawie.
Premier do lorda przewodniczącego Rady,
ministra pracy i ministra wojny 27 lipca 1941
1. Sytuacja zaczyna wskazywać na to, że liczba 2 195 000 ludzi
będzie za mała w stosunku do potrzeb armii, w związku z czym ko-
niecznym będzie jak najszybsze jej zwiększenie.
2. Równocześnie należy kontynuować prace Komitetu Stanu Li-
czebnego Armii zlecone przez Gabinet Wojenny. Chciałbym, aby po
ustaleniu najważniejszych faktów lord przewodniczący Rady wraz
Z odpowiednimi ministrami rozważył problem zwiększonych wyma-

gań armii w świetle ogólnej sytuacji i doniósł mi o środkach, jakie
należy przedsięwziąć, chcąc zrealizować te żądania.
Premier do ministra przemysłu lotniczego 30 lipca J94 J

Chciałbym w ciągu dwóch tygodni dowiedzieć się czegoś na temat
prób przeprowadzanych z silnikiem Whitt!e' a. Myślę, że wszystko
będzie miało pomyślny przebieg. Nie możemy sobie jednak pozwolić
na stratę czasu spowodowaną przez projektanta opanowanego chęcią
wprowadzenia drobnych poprawek. NaJeży zrobić wszystko, aby uru-
chomić dywizjony składające się z tych samolotów na przyszłe lato,
kiedy to nieprzyjaciel niewątpliwie rozpocznie bombardowania z du-
żego pułapu.
premierdo generała Ismaya 31 lipca 1941

Chciałbym otrzymać dużą liczbę zdjęć
Sudanu, Massawy, nowego
portu budowanego nad Morzem Czerwonym, Asmary, Basry, Tobru-
ku itp.
SIERPIEŃ
Premier do lorda przewodniczącego 9 sierpnia 1941

Dowiaduję się, że nieposiadanie książeczki raportowej, do której
kierowca otrzymujący dodatkowy przydział paliwa wpisuje każdy
przejazd, ma być uznawane za przestępstwo.
Uważam za wielce nierozsądne tworzenie i mnożenie nowych wy-
kroczeń, które nie są potępiane przez opinię publiczną, są trudne do
wykrycia i mogą być karane bardzo dowolnie. Powyższe "przestę
pstwo" również należy do tej kategorii, zwłaszcza że wchodzi tu
w grę tylko jedna dwudziestapiąta naszego zużycia paliwa.
A może by tak powiedzieć kierowcom, że jeżeli nie będą prowadzili
książeczki raportowej, dodatkowe racje paliwa zostaną zmniejszone
albo całkowicie odebrane? Czy to nie wystarczy?
Premier do przewodniczącego Rady Importu 9 sierpnia 1941

Spodziewam się, że Rada Importu zajmie się niebawem sprawą
dostawy ładunków dla dodatkowych statków, które USA mają nam
dostarczyć w najbliższej przyszłości. Należałoby to maksymalnie wy-
zyskać, aby zwiększyć nasz wysiłek wojenny i umożliwić ludziom
lepsze i urozmaicone odżywianie.
2. Towar musi być gotowy do załadunku w każdej chwili. Chciał
bym otrzymać raport w tej sprawie, wyszczególniający poczynione
w tym celu kroki, które obejmować powinny zwiększenie naszych
zamówień i stworzenie dużych rezerw w pobliżu portów zamorskich.

3. Dowiaduję się, że w planach importowych w drugiej połowie
tego roku przewidywane jest sprowadzenie 748 000 ton drewna mięk
kiego i 442 000 ton drewna twardego. Są to liczby znacznie większe
od tych, które padły podczas ostatniego spotkania Komitetu Bitwy
o Atlantyk. Czyżby spowodowane to było większymi możliwościami
przewozowymi? Czy minister rolnictwa miał możliwość zapropono-
waniajakichś alternatywnych posunięć? Na przykład, pół miliona ton
kukurydzy (dostępnej ze Stanów Zjednoczonych) ogromnie pomo-
głoby nam w utrzymaniu populacji kurcząt.
Premier do pierwszego lorda Admiralicji,

ministra lotnictwa i ministra przemysłu lotniczego 16 sierpnia 1941
1. To smutne, lecz z obiecanych nam samolotów typu Grumman, ze
składanymi skrzydłami, w liczbie dwunastu miesięcznie, poczynając
od kwietnia, w dalszym ciągu nie mamy żadnego. Obiecuje się nam,
że wszystko odbywać się będzie zgodnie z rozkładem przedstawio-
nym w depeszy pierwszego lorda z 26 lipca. *
2. Dostarczenie sześciu do dwunastu samolotów Grumman dla Vic-
toriousa i Ark Royal uważam za rzecz absolutnie konieczną. Dotyczy
to szczególnie lotniskowców działających na Morzu Śródziemnym.
Zaskoczenie, jakie osiągniemy wprowadzając te szybkie myśliwce do
walki, przyniesie natychmiastowy efekt.
Niewątpliwie najważniejszym zadaniem lotniskowca na Morzu
Śródziemnym będzie zniszczenie działających tam bombowców. Na-
wet jeżeli samoloty te będą mogły działać w promieniu czterdziestu
lub pięćdziesięciu mil od okrętu macierzystego, i tak spełnią swoją
rolę.
3. We wschodniej części Morza Śródziemnego nie posiadamy obe-
cnie żadnych lotniskowców. W związku z tym nie widzę najmniejsze-
go sensu w wysyłaniu tam grummanów. W okresie od sierpnia do
października otrzymamy dwadzieścia dwa grummany, a dwadzieścia
cztery przeznaczone dla Bliskiego Wschodu - we wrześniu
i październiku. W sumie czterdzieści sześć. Dostawy dla Bliskiego
Wschodu zostaną rozpatrzone w późniejszym terminie.
4. Kiedy otrzymamy następny lotniskowiec, 1ndomitable?
5. Jeżeli nie ma żadnych przeciwwskazań, z których nie zdaję sobie
sprawy, to należy niezwłocznie wydać następujący rozkaz:
* Dotyczącej dostaw samolotów MartIet II (przyp.oryg.).

"Wrześniowei październikowe partie grummanów ze składanymi

skrzydłamipowinny być wysłane do Zjednoczonego Królestwa, a nie
[powtarzam nie] na Bliski Wschód".
Premier do generała lsmaya 16 sierpnia 1941
KOMANDOSI
1. Ustaliłem z generałem Auchinleckiem, że wszystkie trzy Gleny
mają pozostać na Bliskim Wschodzie, gdzie zostaną w jak najkrót-
szym czasie przystosowane do działań desantowych.
2. Ponadto należy odtworzyć oddziały komandosów, w miarę mo-
żliwości z ochotników oraz z dawnych członków, którzy rozproszeni
po innych oddziałach, chcieliby powrócić na swoje poprzednie miej-
sce. Pułkownik Laycock ma objąć dowództwo i zostać mianowany
szefem połączonych operacji.
3. Szef połączonych operacji i komandosi znajdować się będą pod
bezpośrednim dowództwem generała Auchinlecka. Tym samym od-
wołuję poprzednie ustalenie, wedle którego ich zwierzchnikiem miał
być naczelny dowódca marynarki wojennej.

i generała lsmaya, dla Komitetu Szefów Sztabu 19 sierpnia 1941
Sprawa nie polega na zmniejszeniu liczby naszych oddziałów w Is-
landii, lecz na wyszkoleniu tam jednostek górskich. Czy zamiast wy-
cofywać artylerię, nie można by jej wyposażyć w kilka dział gór-
skich? Proszę sporządzić plan dostarczenia nart, butów narciarskich
itp. dla jak największej liczby ludzi, którzy mogą zostać przeszkoleni
do walk górskich w surowych warunkach. Przybycie małej grupy
Amerykanów powinno ułatwić całą sprawę. Stworzenie tej jednostki
górskiej uważam za rzecz niezwykle istotną. Proszę, aby zabrano się
do pracy z jak największym wigorem.
Premier do szefa sztabu lotnictwa 19 sierpnia 1941
Dziękuję za dokładne wyjaśnienia. * Nawet jeżeli lotnicy popełnili
błąd, to nie należy ich za to winić, ponieważ winny tutaj jest system.
Brak odpowiedniej łączności pomiędzy siłami powietrznymi i lądo
wymi domaga się szybkich zmian. Teraz, gdy zasoby nasze rosną, siły
* W sprawie działań drugiej dywizji pancernej podczas odwrotu z Cyrenajki

w marcu i kwietniu 1941 (przyp. oryg.).
powietrzne są odpowiedzialne za spełnianie żądań annii. Sądzę, iż

może mnie Pan zapewnić, że nie ustajecie w wysiłkach dniem i nocą,
aby usunąć tę żałosną niedoskonałość naszej machiny wojennej. Nie
będziemy więcej wracać do przeszłości, jednak na koniec powiem, że
jeżeli w przyszłości siły lądowe nie będą traktowane w odpowiedni
sposób, będzie to oznaczało, że lotnictwo nie wywiązuje się ze swoich
podstawowych obowiązków.

Premier do ministra zaopatrzenia 20 sierpnia 1941
Proszę przeczytać załączony dokument [na temat gazu i broni gazo-
wej] przygotowany pod moim kierunkiem przez lorda Cherwella. W
każdej chwili możemy się spodziewać wybuchu wojny gazowej na
ogromną skalę. Proszę zwrócić uwagę na ogromne ograniczenia, jakie
trzeba było nałożyć na produkcję iperytu, a także na wyjaśnienia do-
tyczące tej decyzji. Co oznacza decyzja Ministerstwa Lotnictwa do-
tycząca wstrzymania produkcji bomb 250-funtowych? Jest to bar-
dzo nierozsądne i stoi w sprzeczności z rozlicznymi decyzjami rządo
wymi, które mówią o wyprodukowaniu maksymalnej ilości gazu
i załadowaniu go do odpowiednich pojemników lub przechowaniu
w jakikolwiek inny sposób.
Polecam osobiste zainteresowanie się tym nowym aspektem. Cała
sprawa jest niebezpieczna i w najwyższym stopniu pilna.
Premier do lorda przewodniczącego 20 sierpnia 1941

Nie jestem całkowicie przekonany co do słuszności nałożenia tego
dodatkowego obowiązku [prowadzenia książeczki raportowej przez
kierowców] na obywateli. W kraju rośnie zupełnie usprawiedliwione
niezadowolenie z powodu wzrostu liczby papierów i formularzy, na
których budują swoje imperium kolejne warstwy urzędników. Jeżeli
nie widzi Pan żadnego innego rozwiązania, to najlepiej by było przed-
stawić tę sprawę Gabinetowi.
Premier do ministra ds. Indii 20 sierpnia 1941

Zaproszenie powinno jak najbardziej zostać wysłane, pod warun-
kiem że zobaczy się Pan z U Sawem.
Dotyczy to depeszy od pana Amery'ego na temat sytuacji

w Birmie i planowanej wizyty birmańskiego premiera U Sawa.
Premier do pierwszego lorda morskiego 25 sierpnia 1941
Proszę o listę działających japońskich flot i flotylli wraz z datami
utworzenia i jednostkami, które są obecnie gotowe.

Premier do ministra rolnictwa 26 sierpnia 1941
Dochodzą mnie niepomyślne wieści na temat żniw. Jak wygląda
sytuacja dzisiaj? Od św. Swithina dzieli nas w tej chwili czterdzieści
dni. Jeżeli pogoda dopisze, to jakie mamy szanse? Niestety, nasza
radość była chyba przedwczesna.
Premier do Rady Produkcji 26 sierpnia 1941

Niepokoją mnie ogromne liczby dotyczące zarówno ludzi, jak i su-
rowców kierowanych w dalszym ciągu do prac konstrukcyjnych, któ-
re pochłaniają 2 250 000 ton importowanych materiałów rocznie (że
lazo, stal i drewno) i trzy czwarte miliona ludzi.
Czy nie nadszedł czas, aby zakazać budowy nowych fabryk z wy-
jątkiem naprawdę szczególnych przypadków? Czy można usprawied-
liwić kolejne wydatki, skoro większość istniejących fabryk zatrudnia
jedynie połowę pracowników? Czy nie należałoby się raczej zająć
zapewnieniem domów noclegowych i innych udogodnień tym, którzy
pracują na dodatkowe zmiany w istniejących fabrykach?
Wierzę, że istnieją jakieś sposoby wycofania się z planów, których
realizacja wiąże się z marnotrawieniem importowanych materiałów.
Proszę mnie poinformować, jakimi dysponujemy środkami, aby się
przekonać, że:
a) nowe fabryki lub inne przedsięwzięcia budowlane są naprawdę
konieczne,
b) plany i projekty takich przedsięwzięć są jak nąjbardziej ekono-
miczne,
c) siła robocza jest używana w sposób efektywny.

Odnoszę wrażenie, że Ministerstwo Lotnictwa było w przeszłości
niezwykle nieprzyjazne i nieżyczliwe, zarówno w stosunku do armii
jak też i marynarki, jeżeli chodzi o spełnianie ich specjalnych wyma-
gań. Marynarce udało się uniezależnić jeszcze przed wojną, lecz siły
lądowe w dalszym ciągu nie otrzymują odpowiedniego wsparcia po-
wietrznego. Do pewnego stopnia można to wytłumaczyć tym, że
przez jakiś czas wzmocnienie RAF-u było sprawą o pierwszorzędnym
znaczeniu. Obecnie sytuacja uległa zmianie i mam nadzieję, że po-
trzeby sił lądowych zostaną zaspokojone.
Istnieje przekonanie, że nie posiadamy bombowców nurkujących,
ponieważ Ministerstwo Lotnictwa obawiało się, że broń tego rodzaju,
przysługująca dotąd wojskom lądowym, doprowadzi do powstania
odrębnego lotnictwa armii.
To wszystko działo się przed objęciem przez Pana tej funkcji, lecz
konsekwencje trwają do dzisiaj.
Premier do Foreign Office 27 sierpnia 1941

Proszę krótko poinformować mnie o przyczynach, dla których Sy-
jam zaczął się nazywać Tajlandią. Jakie jest historyczne znaczenie
obydwu tych nazw?
Premier do generała 1smaya

Z różnych punktów otrzymujemy doniesienia o ruchach nie-
mieckich w kierunku Murmańska. Okazuje się, że chociaż nie na-
tknęliśmy się na żadne transportowce podczas naszego nieudanego
ataku powietrznego, znaczna ich liczba znajduje się obecnie w dro-
dze. Co można z tym zrobić? Czy nie możemy wykonać żadnych
posunięć na Północy? Kiedy nasze dwa dywizjony dotrą do Mur-
mańska? Czy nic nie można zrobić, aby utrudnić ruch niemieckich
transportowców?
Premier do ministra finansów 28 sierpnia 1941

Ile złota posiadamy obecnie na tej wyspie lub pod naszą kontrolą
w Afryce Południowej? Proszę nie wpadać w panikę: nie zamierzam
Pana o nic prosić.
Premier do sir Edwarda Bridgesa 28 sierpnia 1941

l. Pan Harcourt Johnstone stanie na czele międzydepartamentowe
go komitetu mającego opracować możliwie najlepszy plan zniesienia
ograniczeń podczas zaciemnienia, dotyczący obecnie, gdy nieprzyja-
ciel zaprzestał nalotów:
a) pojazdów używanych do wykonywania ważnych zadań,
b) fabryk i portów.
Jego celem jest zabezpieczenie maksymalnej produkcji na potrzeby
wojenne.
2. Komitet ten powinien rozważyć inter alia:
a) kategorie pojazdów, które mogą sobie pozwolić na czasowe nie-
przestrzeganie obowiązujących ograniczeń,
b) łagodne oświetlenie, umożliwiające im posuwanie się z rozsądną
prędkością,
c) drogi oraz obszary, gdzie te złagodzenia będą szczególnie po-
trzebne Ministerstwu Zaopatrzenia, Ministerstwu Przemysłu
Lotniczego oraz Admiralicji,
i wreszcie
d) sposoby szybkiego powrotu do stanu obecnego w razie nagłego

wznowienia działań przez nieprzyjaciela.
3. Komitet ten powinien co tydzień składać sprawozdanie premie-
rowi. Dla wspólnego dobra wszystkie departamenty powinny jak naj-
ściślej ze sobą współpracować.

Premier do ministra wojny 29 sierpnia 1941
Chciałbym zwrócić Pańską uwagę na stan czołgów szybkich [w
Anglii). W tym tygodniu, na czterysta osiem czołgów ponad połowa
jest niesprawna. Ta sprawa wymaga stanowczych kroków. Liczba nie-
sprawnych czołgów wzrasta każdego tygodnia.
Proszę mnie poinformować, kto jest za to odpowiedzialny i co za-
mierza Pan z tym zrobić.

Strata siedmiu z siedemnastu blenheimów podczas dziennego ataku
na statki handlowe i doki w Rotterdamie jest niezwykle dotkliwa.
Z takimi stratami można się pogodzić przy ataku na Scharnhorsta,
Gneisenaua lub Tirpitza ponieważ są to cele strategiczne najwyższej
klasy. Lecz nie można ich zaakceptować przy ataku na statki handlo-
we, nie przewożące w dodatku istotnego ładunku. W tym miesiącu
ponieśliśmy takie dotkliwe straty w bombowcach. Podziwiam odwa-
gę lotników, lecz uważam, że nie powinni być zmuszani do nadmier-
nych wysiłków.
Proszę o raport wskazujący liczbę bombowców, które straciliśmy
w tym miesiącu, oraz liczbę bombowców otrzymanych z Minister-
stwa Przemysłu Lotniczego, wyprodukowanych i importowanych.

Co się robi w celu udoskonalenia obrony myśliwskiej na Bliskim
Wschodzie? O ile mi wiadomo, brakuje tam nowoczesnych środków,
chociaż nie ulega wątpliwości, że Aleksandria, Suez i Kanał Sueski są
punktami o pierwszorzędnym znaczeniu.
Proszę o krótki raport w tej sprawie. Generał Pile może okazać się
pomocnym przy sporządzaniu listy wysuniętych formacji do walk
nocnych. To bardzo ważne. Liczy się czas.

Liczbę tysiąca siedmiuset samolotów niemieckich strąconych pod-
czas walk w Rosji powinno się teraz porównać z wynikami drugich
badań Singletona na temat stanu sił powietrznych brytyjskich i nie-

mieckich na wszystkich teatrach działań.
Proszę powiadomić mnie o rezultatach.
Premier do zastępcy szefa sztabu lotnictwa 30 sierpnia 1941

Dobrze.
"Wprost brak słów pochwały za oddanie i odwagę wykazane pod-
czas ataków na Rotterdam i pozostałe cele. Wasze bohaterskie wyczy-
ny przyćmiły szarżę lekkiej brygady pod Bałakławą".
Proszę przekazać dywizjonom i opublikować, jeżeli uzna Pan to za
słuszne. *

Choć osobiście jestem całkowicie zadowolony z obecnego stanu ma-
teriałów wybuchowych, to uważam, że nie powinniśmy utrudniać wpro-
wadzania jakichkolwiek ulepszeń. W związku z tym sądzę, że należy
podjąć działania zgodne z propozycją lorda Cherwella i że ministrem
odpowiedzialnym za te sprawy powinien zostać sir John Anderson.**
Z przyjemnością poznam opinię szefów sztabu na ten temat.

Proszę przekazać sztabowi wojennemu Admiralicji, Oddziałowi
Handlu, naczelnemu dowódcy obszaru zachodniego Atlantyku, Do-
wództwu Obrony Wybrzeża i wszystkim pozostałym moje wyrazy
wdzięczności za czujność, przemyślność i giętkość organizacyjną, dzięki
którym w ubiegłym tygodniu pomimo dużej koncentracji U-bootów,
ogromna liczba statków dopłynęła do celu.
Premier do ministra informacji 31 sierpnia 1941

1. Jak się spisuje nasza duża stacja nadawcza, mająca przewyższyć
wszystkie radiostacje zagraniczne? Proszę o krótki raport - około pół
strony.
2. Ważne jest, aby pokazać w Anglii filmy niemieckie o inwazji na
Rosję oraz by następnie wysłać je do Stanów Zjednoczonych. Pan
Winant w zupełności się z tym zgadza.
* Chodzi tu o depeszę dotyczącą ataków na jednostki pływające w Rotter-

damie przeprowadzonych przez blenheimy (przyp.oryg.).
** Telegram ten dotyczy wczesnych planów wiążących się z produkcją bomby
atomowej, co określaliśmy kryptonimem "Tube Alloys" (przyp.oryg.).
Pisałem Panu w ubiegłym tygodniu, że dziesięć minut niemieckich

okrucieństw będzie najlepszym wstępem do spotkania atlantyckiego
i filmów o Islandii. Co Pan sądzi na ten temat?
3. Czy Islandczycy mają już film o nich samych?
WRZESIEŃ
Premier do szefa sztabu imperialnego 8 września 1941

Proszę o krótki raport na temat obecnego stanu zapalników
z opóźnionym działaniem.
Pod koniec ostatniej wojny Niemcy używali ich na dużą skalę do
unieruchamiania linii kolejowych, a także do pułapek, gdy rozpoczęli
odwrót we Francji.
Opóźnienie może trwać od kilku dni do kilku miesięcy, co sprawia,
że element niepewności jest nieustannie obecny, a ryzyko awarii na
liniach praktycznie ciągłe. O ile mi wiadomo, urządzenie to nie jest
niczym innym, tylko małym metalowym pudełkiem, nie większym od
cygarnicy, gdzie kwas przeżera się powoli przez metalowy drut,
otwierając w ten sposób ujście. Bez wątpienia metoda ta została obe-
cnie udoskonalona.
Sytuacja na Bliskim Wschodzie wskazuje, że powinniśmy się zająć
sprawą wykorzystania tego urządzenia na dużą skalę. W razie konie-
czności wycofania się, absolutnie trzeba uczynić niezdatnymi do
użytku wszystkie lotniska budowane w Anatolii, Syrii, Persji i na Cy-
prze oraz szlaki kolejowe i drogi. Najlepiej byłoby od razu podłożyć
tam odpowiednie miny, pozostawiając małe, zapieczętowane tunele,
gdzie można by w razie potrzeby umieścić zapalniki. Na każdym lot-
nisku powinno się znaleźć od dwudziestu do trzydziestu min. Wszy-
stkie mosty i tunele powinny również zostać zaminowane. Niepew-
ność co do tego, w którym momencie dana linia komunikacyjna sta-
nie się nagle bezużyteczna, jest o wiele gorsza aniżeli zniszczenia na
dużą skalę, które po prostu kończą się i wtedy wszystko już wiadomo.
Chciałbym znać Pańskie zdanie na ten temat.
Premier do ministra pracy 8 września 1941

Czy prawdą jest to, co pisze prasa, że tzw. świadkowie Jehowy to
silni, młodzi i zdrowi ludzie, którzy nie biorą udziału w naszym wy-
siłku wojennym?
Premier do ministra zaopatrzenia 10 września 1941

(Do wiadomości ministra lotnictwa).
W pańskiej depeszy z 29 sierpnia informuje mnie Pan, że zamówie-
nie na pięćdziesiąt tysięcy bomb typu J~fferis (purchawki) nie może
zostać zrealizowane i że może Pan zaoferować jedynie dziesięć tysię

cy.
Rozumiem, że wynika to z braku materiałów wybuchowych. Z te-
go, co mi wiadomo, zawartość dziewięciu bomb klejących wystarcza
do wypełnienia dwóch purchawek. Tak więc pozostałych czterdzieści
tysięcy purchawek powinniśmy otrzymać przez opóinienie produkcji
stu osiemdziesięciu tysięcy bomb klejących. W obecnej sytuacji zaj-
mie to około sześciu tygodni, dlatego zgadzam się na opóinienie tego
typu. [Produkcja bombard powinna przebiegać bez zmian.]

Premier do szefa sztabu imperialnego JOwrześnia J94 J
Proszę przeczytać załączony telegram od lorda Beaverbrooka [do-
tyczący kolei transperskiej]. W związku z zagrożeniem Murmańska,
koniecznością wysłania ogromnych transportów do Rosji oraz trud-
nościami w rozwoju linii kolejowej przez terytorium Persji powinni-
śmy zainteresować się kwestią normalnego transportu lądowego. Mo-
gę zatelegrafować do pana Hopkinsa z prośbą o niezbędne ciężarów
ki, kierowców i mechaników. Nie wiadomo mi nic na temat stanu
dróg, lecz całą tę sprawę należy dokładnie zbadać.
Chciałbym poznać Pańskie zdanie na ten temat, jeżeli to możliwe
nawet jeszcze jutro, abym mógł zacząć jak najszybciej działać. .
Premier do generała Jsmaya,

dla Komitetu Szefów Sztabu 12 września J 94 J
1. Niemożliwym jest, by cała armia brytyjska (oprócz części znaj-
dującej się na Bliskim Wschodzie) pozostała absolutnie bierna jako
garnizon Wyspy na wypadek inwazji. Jeśli abstrahować nawet od
skutków militarnych, to armia okryłaby się wówczas hańbą. Nie będę
się dłużej nad tym rozwodził.
2. Należy stworzyć siły ekspedycyjne do działań zamorskich
w wielkości sześciu dywizji.
3. Jeżeli dzięki nieoczekiwanemu rozwojowi wydarzeń nie powsta-
nie nowy teatr działań w Hiszpanii lub Maroku lub nie rozpocznie się
inwazja, należy podjąć próbę uwolnienia Norwegii.
4. Odpowiedni plan powinien zostać przygotowany i przedstawio-
ny Komitetowi Obrony przed końcem bieżącego miesiąca.
Premier do sir Edwarda Bridgesa

i generała Ismaya J3 września J94 J
Jest rzeczą pewną, że w którymś punkcie kolei transperskiej po-
wstanie zamieszanie z powodu nazw Bandar Szahpur i Bandar Szah.
W związku z tym obydwa te miejsca powinny być określane nazwami

Bandar Caspian i Bandar Gulf. Proszę wydać odpowiednie polecenia.
Premier do generała Ismaya 13 września 1941

Konieczne jest, aby ta ocena [ogólnej strategii dla premierów domi-
ni6w] została uaktualniona. Nie ma w niej nawet wzmianki o naszym
zajęciu Persji ani o znaczeniu drogi tranzytowej do Rosji. Nie ma ani
słowa o możliwym ataku lub nacisku na Turcję oraz o wypływających
z tego konsekwencjach.
Skąd taki pośpiech w sprawie tego pisma? W swojej obecnej for-
mie spowoduje ono jedynie r6żne nieporozumienia w samych domi-
niach. Sp6jrzmy na przykład na sugestię, że jednym z powodów, dla
których trzymamy Egipt, jest uniemożliwienie flocie włoskiej przej-
ścia przez Kanał [Sueski] dla wypędzenia brytyjskiej marynarki
z Oceanu Indyjskiego. Byłbym zażenowany, gdyby to był naprawdę
powód, dla którego przykładamy tak dużą wagę do utrzymania Egiptu.
Premier do generała Ismaya

Nigdy nie prosiłem o kolejną podróż Uednostek amerykańskich
konwojujących posiłki na Bliski Wschód], choć sądziłem, że się od-
będzie. To wielkie ułatwienie w związku z zalegającymi masami
wojsk przeznaczonymi właśnie na Bliski Wschód. Budzi to naszą
ogromną wdzięczność. Z przyjemnością wyrażę naj szczersze podzię
kowania. Proszę o raport mówiący o ułatwieniach uzyskanych dzięki
tej drugiej podróży.
Premier do ministra informacji 13 września 1941

Trzeba niewątpliwie zrobić więcej szumu wok6ł rozstrzelania
przez Hitlera norweskich związkowców i skazania reszty na ciężkie
roboty. Czy Kongres Związk6w Zawodowych nie powinien przesłać
wyrazów współczucia? Nazwiska obydwu ofiar powinno się opubli-
kować jako nazwiska męczenników.
Premier do sir Andrew Duncana 13 września 1941

Na moją prośbę lord Cherwell przygotowuje krótką notatkę na te-
mat planowanego poziomu importu. Rada Importu dyskutuje obecnie
nad podstawowymi programami. Przy pracy stosuję lata kalendarzo-
we, a budżet, kt6ry zamierzam opracować, ma obejmować rok 1942.
Chciałbym go zakończyć najpóźniej w listopadzie.
Musi Pan zawsze brać pod uwagę, że być może będę zmuszony
zgłosić większe żądania w kwestii transportu morskiego, jeśli konie-
cznym się stanie wysłanie sił ekspedycyjnych. Dobrze by było, gdy by
przekazał mi Pan swoje wstępne pomysły, gdyż znalazłoby się dla

nich miejsce w dokumencie profesora Lindemanna.
Premier do lorda Cherwella 13 września 1941

Trzeba koniecznie zapobiec jakiemukolwiek zmniejszeniu siły bo-
jowej armii w 1942 r. W najbliższym czasie nie może nawet być mo-
wy o chwilowym przerwaniu dostaw amunicji. Poprosiłem o przygo-
towanie sił ekspedycyjnych wielkości sześciu dywizji, oprócz dwóch
ruszających na wschód. To, gdzie zostaną one wysłane, zależeć bę
dzie od sytuacji. Pozostałe siły ledwie wystarczą do obrony kraju.
Najtrudniejsze będzie zapewnienie odpowiedniej liczby ludzi. Są
dzę jednak, że Obrona Powietrzna Wielkiej Brytanii, Cywilna Obrona
Przeciwlotnicza, Dowództwo Obrony Wybrzeża oraz artyleria dostar-
czą około dwustu lub trzystu tysięcy ludzi. W chwili obecnej wygląda
na to, że kilka dywizji trzeba będzie rozwiązać.

1. Żądania sił powietrznych jasno pokazują fakt nieefektywnego
wykorzystania personelu naziemnego. Do wiosny 1942 r. planujemy
umieszczenie osiemdziesięciu dywizjonów na Bliskim Wschodzie.
Personel naziemny liczy tam obecnie czterdzieści pięć tysięcy. Tym-
czasem padają propozycje zwiększenia tej liczby o kolejne czterdzie-
ści tysięcy, dzięki czemu każdy dywizjon składający się z szesnastu
samolotów będzie miał ponad tysiąc osób personelu naziemnego.
Sprawę tę należy bardzo dokładnie zbadać, ponieważ kontynuowanie
obecnego stanu doprowadzi nas do ruiny.
Jednocześnie do konwojów wysyłanych do końca grudnia można
dołączyć tylko dwadzieścia tysięcy osób personelu.
Trzeba także zauważyć, że tylko trzynaście, a nie siedemnaście dy-
wizjonów zostanie stąd wysłanych w najbliższym czasie.
2. Prezydent w żadnym razie nie udostępniłby nam dodatkowych
statków transportowych, gdyby w grę nie wchodziło wysłanie dwóch
dodatkowych, silnych dywizjonów na Bliski Wschód. Z uwagi na to
nie mógłbym mu teraz powiedzieć, że jednostek tych użyjemy do
wysyłania personelu i części.
3. To wszystko daje w sumie sześćdziesiąt tysięcy. W następnej ko-
lejności pójdą oddziały dla Indii. Rzecz jasna artyleria przeciwpan-
cerna i przeciwlotnicza ma pierwszeństwo przed artylerią polową,
której Bliski Wschód posiada dostateczną ilość.
4. W kwestii zaciągów. Armia "Nil" nie prowadziła ostatnio żad

nych walk i chociaż siły jej były naturalnie uszczuplane przez choro-
by, nie wydaje mi się, że zaciągi mające uzupełnić pierwsze posiłki,
tj. 10% zaciągów mających pokryć straty dodatkowe, powinny mieć
pierwszeństwo przed zorganizowanymi oddziałami bojowymi. Po-
winno się je dopasować w zależności od sytuacji.
5. Tymczasem chciałbym otrzymać tabelę obrazującą obecną siłę
wszystkich batalionów i pułków artylerii, dla których podobno konie-
czne jest tych trzydzieści jeden tysięcy dodatkowych zaciągów. Pie-
chota powinna mieć pierwszeństwo przed innymi formacjami.
6. Jakiś czas temu otrzymałem dane przedstawiające stosunek licz-
bowy oddziałów walczących do służb znajdujących się na zapleczu.
Czy nie dałoby się uaktualnić tych danych przy założeniu, że możli
wym jest przewiezienie tam całych 142 OOO?
Premier do ministra spraw zagranicznych 20 września 1941

(Do wiadomości ministra lotnictwa)
Sądzę, że duże wrażenie wywołałoby zrzucenie nad Włochami ulo-
tek akcentujących wysłanie setek tysięcy Włochów z ich słonecznych
domostw na pewną śmierć wśród mrozów Ukrainy. Proszę, aby Rada
Wojny Politycznej zbadała tę sprawę·
Przesyłam kopię tej depeszy ministrowi lotnictwa, by mógł rozwa-
żyć operacyjny aspekt tej sprawy.

Premier do pułkownika Hollisa 21 września 1941
Cały czas otrzymujemy nowe bombardy. A jak wygląda ich takty-
czne wykorzystanie? Powinno się stworzyć eksperymentalną baterię
lub pułk bombard, aby opanować użycie tej broni i rozpowszechnić ją
wśród innych oddziałów. Proszę o propozycje w tej sprawie.
Premier do szefa sztabu lotnictwa 21 września 1941

Czy nasi piloci latający nad Francję posiadają dostateczną ilość
francuskiej waluty? Powiedziano mi, że otrzymują oni jedynie pięć
dziesiąt franków. W moim odczuciu w skład wyposażenia każdego
pilota powinno wchodzić trzy tysiące franków, które przekazywano
by z ręki do ręki.
Premier do szefa sztabu imperialnego 21 września 1941

Tej sprawy nie można zapomnieć ani po prostu przemilczeć. Upo-
mnienie jest konieczne w sytuacji, gdy pozwala się sześciuset nie-
mieckim legionistom przedostać się do Vichy, gdzie będą nadal wal-
czyli przeciwko nam. Taka nieuwaga może kosztować życie sześciu-
set brytyjskich żołnierzy, którzy będą sobie musieli poradzić z tym

doborowym przeciwnikiem. Ministerstwo Wojny powinno wystoso-
wać formalne pismo do naczelnego dowódcy na Bliskim Wschodzie
domagające się poczynienia odpowiednich kroków. Normalne jest, że
kiedy sierżant lub szeregowiec zrobi błąd, zostaje upomniany lub uka-
rany. Oficerowie sztabowi generała Wilsona odpowiedzialni są za to
niedopatrzenie i niezrozumienie powagi sytuacji, jak również konse-
kwencji, jakie ona za sobą pociągnie. Jeżeli generał Wilson przyjmie
na siebie odpowiedzialność, zostanie to zanotowane w odpowiednich
dokumentach, lecz powinien zdawać sobie sprawę z tego, co się stało.
Konieczne jest jak naj dokładniejsze wyjaśnienie tej sprawy. *
Premier do szefów sztabu 25 września 1941

Załączam streszczenie oficjalnej korespondencji z ostatnich piętna
stu miesięcy na temat środków ofensywnych i defensywnych wiążą
cych się z użyciem broni chemicznej, a także tabelę ukazującą stan
naszych zapasów broni gazowej. Chciałbym się dowiedzieć, czy je-
steście Panowie zadowoleni z obecnej sytuacji.
Mogą zaistnieć pewne trudności z utrzymaniem zapasów z powodu
ich chemicznego rozkładu. Gdyby środki te były używane, można by
je cały czas zastępować nowymi. Chciałbym poznać zdanie Panów
także i w tej kwestii.
Premier do ministra spraw zagranicznych 25 września 1941

Wiemy obecnie, że wielki mufti przebywa w tej chwili w posel-
stwie japońskim w Teheranie. Trzeba zrobić wszystko, by skłonić go
do poddania się. Przypuszczam, że poczyniono już odpowiednie kroki
mające uniemożliwić jego ucieczkę. Proszę zrób wszystko, co w Two-
jej mocy.
Premier do ministra wojny 25 września 1941

Jest wiele planów dotyczących dostarczenia rozrywki naszym od-
działom w czasie zimy. Mają używać rządowych środków transportu,
w pewnych granicach, aby móc dostać się do najbliższego miasta.
Oficerowie, niestety, nie mają takiego przywileju. Może udałoby się
tak ustalić, by i oni mogli korzystać z transportu rządowego po zapła
ceniu za paliwo. Wielu z nich po prostu nie stać na zapewnienie sobie
* W toku wyjaśniania sprawy odpowiedzialność tak się rozmyła, że trudno

było wyznaczyć sensowną karę dyscyplinarną (przyp. oryg.).
innego środka transportu. Sprawa ta może być nadzorowana przez

sztab dywizyjny korpusu.
Jakie są Pańskie odczucia na ten temat?

i pierwszego lorda morskiego 25 września 1941
A możeby tak po operacji przekazać U-boot Graph marynarce
jugosłowiańskiej? Ma ona załogę okrętu podwodnego w Aleksandrii,
lecz jej jednostka jest w bardzo złym stanie. Mnie osobiście bardzo się
podoba pomysł prowadzenia walki przez Jugosłowian na zdobycz-
nym niemieckim U-boocie.*
Premier do ministra pracy i budownictwa 27 września 1941

Wątpię, czy kiedykolwiek będę mógł zamieszkać w zamku Walmer
i w ogóle wątpię, czy ktokolwiek będzie mógł mieszkać w tak pięk
nych budynkach po zakończeniu wojny. Wspomniałem o tym królo-
wi, gdy przyjmowałem tytuł lorda kustosza w Cinque Ports, co uzna-
łem za wielki zaszczyt. Rzecz jasna, nie mogę zamieszkać tam
w chwili obecnej, jako że miejsce to znajduje się w zasięgu ognia
baterii nieprzyjacielskich na francuskim brzegu i jedna tylko wiado-
mość o mojej tam bytności wystarczyłaby, by całe to miejsce zostało
zrównane z ziemią. W związku z tym najlepiej by było, gdyby Mini-
sterstwo Wojny przejęło chwilowo pieczę nad tym budynkiem. My-
ślę, że dopóki nie użytkuję tego zamku ani też nie ciągnę z niego
żadnych korzyści, dopóty ten zamek, jak i ogrody znajdować się mo-
gą pod opieką państwa. Po zakończeniu wojny sprawa ta zostanie
rozpatrzona na nowo.

Gdy odwiedziłem 1ndomitable'a w ubiegłym tygodniu, dowiedziałem
się ku swemu zaskoczeniu, że hurricane'y przydzielone tej ważnej jedno-
stce to maszyny gorszego typu, tzw. pierwsze hurricane'y. Uważam, że
lotniskowce powinny otrzymywać tylko najlepsze samoloty. **
* Był to właśnie ten U-boot. który samolot Hudson zmusił do poddania na

szlaku zachodniego Atlantyku w sierpniu 1941 r. Zob. s. 140 (przyp.oryg.).
** W owym czasie RAF nie mógł przekazać marynarce najnowszych typów
myśliwców (zob. nota z 16.08.1941) (przyp.oryg.).
PAŹDZIERNIK

1. Coraz bardziej nam zagraża tak nieudolna organizacja naszych
sił, iż nie będą one zdolne do prowadzenia skutecznych działań za-
morskich i desantowych. Zwłaszcza stan dywizji pancernych zwraca
ostatnio powszechną uwagę.
2. Konieczne są wzmożone wysiłki służb tyłowych, mające na celu
dostarczenie odpowiedniej liczby ludzi dla jednostek bojowych. Ro-
bię, co mogę, aby utrzymać obecny stan liczebny armii pomimo nie-
ustannego sprzeciwu i ciągłej krytyki jej rzekomo nadmiernych roz-
miarów. W związku z tym proszę Ministerstwo Wojny o pomoc
i ufam, iż mogę na nią liczyć.
3. W tym celu należy utworzyć komitet złożony z kompetentnych
oficerów, którzy sporządzą plan 25-procentowej redukcji służb tyło
wych i oddziałów pomocniczych. Praca ta powinna zostać zakończo
na do 15 bm., aby Komitet Obrony mógł zbadać konsekwencje wyni-
kające z poszczególnych cięć. Skład tego komitetu ma być skonsulto-
wany ze mną.
Premier do ministra transportu wojennego 3 października 1941
Chciałbym, aby przedłożył Pan na najbliższym spotkaniu Komitetu
Bitwy o Atlantyk raport ukazujący postęp prac mających na celu do-
starczenie alternatywnych urządzeń portowych dla naszych najważ
niejszych portów, które mogłyby zostać wyłączone z działań.
dla Komitetu Szefów Sztabu 4 października 1941
Przykładam dużą wagę do tego, by samoloty i czołgi dotarły do
Archangielska na początku października. Dostawy powinny rozpo-
cząć się niezwłocznie. Proszę o raport w tej sprawie najpóźniej w po-
niedziałek wieczorem. Prawdopodobnie koniecznym będzie wysłanie
specjalnego konwoju.
Trochę niepokoi mnie plan wprowadzony przez nowe Biuro Armij-
ne Spraw Bieżących. Należy zbadać, czy dyskusje na takie tematy
prowadzone przez oficerów pułkowych wzmacniają czy też osłabiają
dyscyplinę, bez której nasze wojska nie są w stanie stawić czoła do-
skonale wyposażonej i wyszkolonej armii niemieckiej. Cechy wyma-

gane do prowadzenia podobnych dyskusji chyba nie pokrywają się
z tymi, które są niezbędne do dowodzenia wojskiem podczas bitwy.
Czy takie dyskusje nie stanowią jedynie pola do popisu dla gadułów
i agitatorów?
Proszę rozważyć tę sprawę i przekazać mi swoje poglądy na ten
temat. Tymczasem działalność tę należy zawiesić.

do prezydenta Roosevelta 8 października 1941
Po rozmowie z ambasadorem Winantem przesyłam Panu to pismo,
będące rezultatem naszej dyskusji rządowej nad sprawą, która stano-
wi dla nas poważny problem.
Zastanawialiśmy się długo, jaki powinien być następny krok
w sprawie mającej wznowić obrady w przyszłym tygodniu konferen-
cji na temat pszenicy. Z dużym niepokojem patrzę na tę kwestię i prze-
czuwam pewne reperkusje, jakie umowa nasza może wywołać, jeżeli
pozostanie w nie zmienionej formie. Szkic tej umowy stwarza wraże
nie, że jako warunek powojennej pomocy przewidujemy zmuszenie
tych krajów do przyjęcia pewnych zobowiązań, wiążących się między
innymi z drastycznym ograniczeniem ich produkcji pszenicy, co
wpłynie bardzo niekorzystnie na ich ogólną sytuację. Uderzyłoby to
w czuły punkt bardzo wiele krajów. Propaganda nazistowska niewąt
pliwie wykorzystałaby tę sytuację bez chwili wahania. Świat począłby
z niepokojem patrzeć na Stany Zjednoczone i Wielką Brytanię, oba-
wiając się nieuczciwego wykorzystania przez te kraje przewagi mili-
tarnej po zakończeniu wojny. W związku z powyższym uważamy za
nieodzowne usunięcie wszelkich punktów dotyczących jakiegokol-
wiek ingerowania angielsko-amerykańskiego w rolnictwo krajów eu-
ropejskich.
Równie istotną jest tu kwestia Rosji. Gdy przygotowywaliśmy tę
konferencję, Rosja była jeszcze państwem neutralnym. Obenie jednak
niemożli wym jest zawarcie jakiegokolwiek porozumienia bez jej zgo-
dy, jak również konsultowanie się z nią w tej sprawie w momencie,
gdy toczy walkę na śmierć i życie i kiedy jej naj bogatsze tereny psze c
niczne znajdują się w strefie działań wojennych.
Zastanawialiśmy się, jakich instrukcji udzielić naszym delegatom,
którzy znajdują się obecnie w drodze do Waszyngtonu, lecz nie byli-
śmy w stanie znaleźć zadowalającego rozwiązania powyższych pro~
bIernów. Chociaż koniecznym będzie wprowadzenie pewnych popra-
wek, to równocześnie zdajemy sobie sprawę, że przeciąganie nego-
cjacji może jedynie doprowadzić do ich fiaska. Z naszej strony
aprobujemy pomysł stworzenia wspólnego funduszu zbożowego do

wykorzystania po zakończeniu wojny. Istnieją również inne ważne
aspekty tego porozumienia, które nie przynoszą uszczerbku interesom
krajów nie posiadających swojej reprezentacji, lub które można ująć
w odpowiedniej formie, np. zgoda czterech państw porozumienie
owo zawierających w kwestii wskaźnika ich kontyngentów eksporto-
wych oraz zabezpieczenia "stałych" spichlerzy.
Konferencja powinna rozpatrzyć również inne problemy oraz przy-
gotować grunt pod decyzje podejmowane w terminie późniejszym.
Poza tym w grę wchodzą interesy ważnych krajów, które nie są repre-
zentowane na tej konferencji. Mam również nadzieję, że uda się powią
zać te sprawy z ogólniejszymi kwestiami współpracy angielsko-amery-
kańskiej, dotyczącymi powojennej sytuacji ekonomicznej, co lord Ha-
lifax wyj aśni Panu jeszcze dokładniej.
Jeżeli zgadza się Pan z moimi poglądami, poinstruuję w odpowied-
ni sposób naszą delegację.
Premier do ministra wojny i ministra lotnictwa 8 października 1941

Sądzę, że nadszedł czas, aby stworzyć brygadę irlandzką, a także
irlandzki dywizjon w RAF-ie. Ci ludzie niewątpliwie odnieśliby spo-
re sukcesy. Pilot Finucane doskonale nadawałby się do tego celu. *
Proszę o konkretne propozycje.
* Dowódca dywizjonu "Paddy" Finucane, odznaczony D.S.O. i D.F.e., został

zabity w wieku 21 lat w lipcu 1942 r., gdy, po wielu bohaterskich czynach
prowadził dywizjon myśliwców podczas zmasowanego ataku na cel nie-
przyjacielski we Francji. Zawsze mówiono, że Luftwaffe go nie dostanie
i była to prawda. Jego spitfire został trafiony serią z karabinu maszyno-
wego z ziemi, oddaną pod niezwykłym kątem. Leciał on wolno w kierunku
morza, rozmawiając ze swoimi kolegami. Wreszcie, znajdując się 10 mil
od wybrzeża francuskiego, wysłał swoją ostatnią wiadomość, nadaną pra-
wdopodobnie dopiero wtedy, gdy silnik samolotu przestał działać: "To już
koniec, chłopaki." Samolot runął do morza z wysokości około 10 stóp i na-
tychmiast zatonął.
Finucane ślubował, że nigdy nie pozwoli się wziąć do niewoli i pra-
wdopodobnie dlatego skierował swoją maszynę nad morze, zamiast w kie-
runku lądu, gdzie istniała nadzieja ocalenia (przyp.oryg.).

Chciałbym poznać poglądy Panów na utworzenie brygady irlandz-
kiej, a jeżeli to możliwe, nawet i plany z tym związane.

Dowiaduję się z gazet o kilku dziwnych sprawach zasługujących na
sąd wojenny. Po pierwsze, sierżant, który w obecności innych żołnierzy
powiedział do porucznika Home Guard: ,,No to co?", a następnie: ,,Za-
mknij się", otrzymał jedynie upomnienie. Taki człowiek powinien zostać
natychmiast zdegradowany do stopnia szeregowca. Po drugie, jacyś żoł
nierze, którzy określili sierżantów mianem "gnojów z trzema belkami",
nie zostali bynajmniej ukarani, ponieważ uznano, że jest to normalne
określenie używane często w wojsku. Jeden z majorów, który opowiadał
o tym, wyznał, że gdy padało podobne określenie skierowane do niego,
udawał, że nie słyszy.
Równocześnie dwóch Kanadyjczyków, którzy zdezerterowali
w Kanadzie i przedostali się tutaj z ogromnymi trudnościami, by wal-
czyć, otrzymało sześćdziesiąt dni.
Wszystko to wymaga bardzo ścisłej kontroli zarówno z Pańskiej
strony, jak i ze strony władz wojskowych.
Zarówno Pan, jak i władze armii powinny dokładniej zająć się tą
sprawą·

Premier do ministra lotnictwa, ministra zaopatrzenia
i ministra przemysłu lotniczego 11 października 1941
Przeczytałem ponownie raport na temat bombowców typu Albe-
marle i uważam, że konieczna jest dokładniejsza i bardziej zdecydo-
wana odpowiedź niż ta, którą do tej pory otrzymałem. Chciałbym
wiedzieć, jakie dowody przedstawią obydwaj ministrowie zaopatrze-
nia; od ministra lotnictwa chciałbym się dowiedzieć: a) w jaki sposób
samolot ten zostanie wykorzystany po wyprodukowaniu pierwszych
pięciuset sztuk? Czy będzie on używany do bombardowań na terenie
Niemiec, czy będzie wysyłany jedynie nad francuskie porty inwazyj-
ne? b) dlaczego zabrania się publikacji tego raportu? Które z informa-
cji w nim zawartych mogłyby być cenne dla nieprzyjaciela?
Chciałbym otrzymać odpowiedź nie później niż w środę. Sprawa
jest pilna.
Premier do ministra zaopatrzenia 12 października 1941

W czasie Pańskiej nieobecności myślałem dużo na temat spraw,
o których rozmawialiśmy, głównie broni up* i różnych wariantów
zapalnika zbliżeni owego, tj. fotoelektrycznego i radiowego. Badania
nad nimi są sprawą bardzo pilną ze względu na duże znaczenie, jakie
mają one dla naszej marynarki.
Do chwili obecnej biorę na siebie całkowitą odpowiedzialność za
to, co zostało zrobione. Od tego momentu zaś składam ją na Pana.
Ponieważ sprawa dotyczy wszystkich trzech rodzajów sił zbrojnych,
sądzę, że zaaranżuje Pan odpowiednie konsultacje.
Premier do ministra ds. Indii 15 października 1941

Proszę łaskawie sprawdzić,
ile słów przesłał przedstawiciel Jego
Wysokości w Kabulu od dnia, kiedy po raz pierwszy nadmieniłem
o kwestii wypędzenia Niemców z Afganistanu.
Premier do sir Edwarda Bridgesa 16 października 1941
Należy zbadać, kto jest odpowiedzialny za wysłanie Niemcom dro-
gą radiową informacji na temat wymiany jeńców. Były one ujęte
w formę podziękowań wyrażonych wobec nieprzyjaciela. Powinno
się rozpocząć formalne śledztwo, po którym, jako minister obrony,
powinienem otrzymać raport.
Premier do lorda przewodniczącego Rady 17 października 1941
Plan schronów realizowany jest pomyślnie od marca i chociaż mo-
że nie uda się go zrealizować w 100%, jego rezultaty muszą być zna-
cznie lepsze aniżeli w roku ubiegłym. W związku z sytuacją obrony
przeciwlotniczej musi on stanowić pewien wkład do planu jak najefe-
ktywniejszego wykorzystania przeznaczonych do tego celu osób. Za-
nim wyślę w tej sprawie depesze do ministra spraw wewnętrznych
i pozostałych zainteresowanych, chciałbym poznać Pańskie zdanie na
ten temat.

Nie podoba mi się zachęcanie do dyskusji politycznych pomiędzy
żołnierzami. Materiał przedstawiany oficerom jest nie na poziomie,
a dyskusje, w których nie przewiduje się żadnych kontrowersji, są po
* Unrotated ProjectiIe. Tajne określenie rakiet (zob. przypis do noty

z 6.12.1941 r.) (przyp.oryg).
prostu farsą. Wszelkie zaś kontrowersje zaprzeczają dyscyplinie. Je-

dyna zdrowa zasada brzmi: "Żadnej polityki w wojsku".
Mam nadzieję, że zakończy Pan tę sprawę tak szybko i przyzwoi-
cie, jak to będzie możliwym i wprzęgnie odpowiednie osoby do uży
tecznej pracy.
1. Podczas mojej wizyty w mieszanej baterii przeciwlotniczej
w Richmond stwierdziłem z dużym zdziwieniem, że personelu [Żeń
skiej] Ochotniczej Służby Terytorialnej nie uważa się za część baterii
i nie dba o kultywowanie "bateryjnego esprit de corps". Jest to bardzo
krzywdzące dla tego personelu, który został pozbawiony odznak, sta-
nowiących dotychczas powód do dumy. Biorąc pod uwagę, że dzieli
on wszystkie niebezpieczeństwa wraz z całą baterią, nie można odma-
wiać mu prawa bycia częścią całości.
2. W chwili obecnej możli wym również jest, że efektywność baterii
zostałaby znacznie zmniejszona w wyniku rozkazu Ministerstwa
Wojny i kwatery głównej Ochotniczej Służby Terytorialnej o przenie-
sieniu jednej grupy przelicznikowej do innej jednostki. W takich spra-
wach Dowództwo Przeciwlotnicze nie ma nic do powiedzenia.
3. Wszystkie kobiety, które służą temu krajowi obsługując artylerię,
powinny być określane mianem artylerzystek i członkiń Królewskie-
go Pułku Artylerii. Nie istnieją powody, dla których skrót ATS (Auxi-
Iiary Teritorial Service) nie miałby zostać zachowany.
Premier do głównego whipa* 18 października 1941
1. Jeżeli Izba pragnie podzielić się na czas tajnego posiedzenia,
musi sama dopilnować kwestii podziału i nie tylko dostarczyć fun-
kcjonariuszy do liczenia głosów po głosowaniu indywidualnym, lecz
także wyznaczyć członków Izby, którzy pełnić będą funkcję sekretarzy i
odpowiednio oznaczą listy. Listy podzielonej Izby są niezwykle ważny
mi dokumentarni i jako takie będą w gestii pana przewodniczącego.
2. Gdyby jednak tak się stało, że Izba większością głosów albo na
wniosek rządu zadecyduje, że opublikowanie powyższej listy jest ko-
nieczne ze względu na dobro publiczne lub też ze względu na reakcję
* Whip - w dowolnym tłumaczeniu: główny rzecznik dyscypliny partyjnej

w Izbie Gmin. W partii rządzącej mianowany jest przez premiera i utrzy-
muje z nim bliski kontakt. Formalnie główny whip zajmuje stanowisko
w rządzie, odpowiadające w przybliżeniu urzędowi wiceministra skarbu.
konstytucyjną po zakończeniudyskusji, sama będzie musiała ustalić

taką wersję tajnego posiedzenia, która będzie zgodna z interesem pub-
licznym. Konsultacje pomiędzy liderami poszczególnych partii lub
członkami wybranymi przez Izbę muszą przebiegać według zasad
ustalonych dla konsultacji odbywających się, gdy powstają jakieś
spory z Izbą Lordów. W takim jednak wypadku wersja tajnej debaty
przeznaczona do opublikowania powinna być przedyskutowana i za-
twierdzona przez Izbę słowo po słowie, tak jak gdyby miał to być
projekt ustawy.
3. W taki sposób Izba, która jest jedyną władzą, będzie na każdym
etapie panem swojego postępowania i będzie wyrażać swoją wolę
zgodnie z zasadą większości.
Premier do przewodniczącego Rady Handlu 19 października 1941
Jestem niezwykle wdzięczny za jasne i wyczerpujące sprawozda-
nie dotyczące prognoz na rok 1942 w odpowiedzi na moją depeszę
z 13 września. Wygląda na to, że jesteśmy dostatecznie zaopatrzeni,
jeśli chodzi o pszenicę i stal, a ilość ropy jest również zadowalająca,
co wynika z raportu Rady ds. Ropy. Aprobuję Pański plan importu
w wymiarze 33 000 000 ton, który za wszelką cenę powinniśmy zre-
alizować. Dobrze by było, gdyby udało się zwiększyć racje mięsa.
Przyjmuję, że Rosjanie spłacą swoje zadłużenie ponad granicę 33
milionów, którą to granicę powinniśmy traktować jako minimum
w czasie wszystkich naszych dyskusji ze Stanami Zjednoczonymi.
Powinien Pan przygotować teraz dla Gabinetu Wojennego spra-
wozdanie, które po przeanalizowaniu go przez Komitet Lorda Prze-
wodniczącego zostanie przedyskutowane w listopadzie.
Premier do przedstawiciela Jego Królewskiej Mości

w Kabulu 19 października 1941
Niezmiernie jestem zadowolony ze sposobu, w jaki załatwił Pan
sprawę pozbycia się Niemców i Włochów, lecz sądzę, iż powinien
Pan wiedzieć, że od 11 września, kiedy to zadanie zostało Panu po-
wierzone, do 17 października wysłał Pan 6 639 grup szyfrowych. Pra-
ca oraz koszt wiążący się z odszyfrowaniem tak obfitego strumienia
telegramów, jak również ogromne przeciążenie wyższej administracji
są czymś wprost niewiarygodnym. Myślę, że jasność i przejrzystość
dadzą się pogodzić z nieco większą zwięzłością.

Premier do ministra pracy 20 października 1941
l. W moim piśmie na temat siły bojowej armii, z którym już się Pan
zapoznał, przewiduję dla armii [napływ] w sumie dwustu siedemdzie-
sięciu ośmiu tysięcy z pięćdziesięcioma tysiącami ofiar włącznie. Do-

tyczy to 9-miesięcznego okresu od teraz do końca czerwca 1942 r. Jak
to pogodzić z Pańską liczbą trzystu pięćdziesięciu pięciu tysięcy?
2. Żądania RAF-u w obecnej formie są nie do przyjęcia. Chce on
coraz więcej personelu naziemnego do pomocy pilotom. Czy dokonał
Pan jakichś cięć lub przeprowadził jakąś analizę, czy też musi Pan
spełnić te żądania w obecnej formie? Myślę, że pięćdziesiąt tysięcy
dałoby się tutaj obciąć.
3. Prima facie nie sądzę, bym mógł uznać potrzebę jakichkolwiek
dodatków dla Obrony Cywilnej. W jaki sposób osiągnięto takie właś
nie dane? Czy poddano je dokładnemu badniu? Nie mam zamiaru
zwiększać Obrony Cywilnej - co więcej, myślę, że w roku 1942 jej
szeregi zostaną znacznie przerzedzone.
Premier do szefa sztabu lotnictwa 24 października 1941

Nie podobają mi się ustalenia dotyczące dwóch dywizjonów
w Murmańsku. Zdawało mi się, że mają one zabrać swoje samoloty
i udać się na południowy odcinek frontu, gdzie mogłyby się przyłą
czyć do działań sowieckich sił powietrznych. Zamiast tego wysyłany
jest tylko personel. Gdzie i kiedy mają oba te dywizjony włączyć się
do działań? Nasz największy błąd polegał na tym, że nie wysłaliśmy
ośmiu dwizjonów RAF-u na front rosyjski, gdzie zyskałyby wielką
sławę, zniszczyłyby wiele niemieckich maszyn i napełniłyby ogro-
mną otuchą wszystkich walczących na froncie. Jest to jedyny zarzut,
pośród ogromnej liczby innych, który - moim zdaniem - jest całko
wicie słusznym.
Premier do szefa wywiadu wojskowego 24 października 1941

Odnoszę wrażenie, że skala działań na froncie rosyjskim zmalała po
obydwu stronach oraz że obecnie bierze udział w walce o wiele mniej
dywizji aniżeli na przykład miesiąc temu. Co może mi Pan powie-
dzieć na ten temat?
Kiedy, wedle oczekiwań, prawdziwa zima rozgości się w rejonach
Moskwy?
Czy w jakiejkolwiek części frontu wojska zaczynają się okopywać?
Jakie, Pana zdaniem, są szanse na wzięcie Moskwy przed zimą?
Osobiście skłonny jestem twierdzić, że są one wyrównane.

1. Wszystko to wygląda mi na utrudnianie zupełnie prostych spraw.
Kobiety powinny zostać wciągnięte do Ochotniczej Służby Teryto-
rialnej oraz zawsze nosić jej odznakę. Kiedy jednak zostają wysłane
do jednostek walczących i praktycznie dzielą wraz z żołnierzami
wszystkie nieuniknione trudy i niebezpieczeństwa, powinny stać się peł

noprawnymi członkami tych jednostek. Oprócz odznaki ATS-u powinny
one nosić wszystkie insygnia pułkowe odpowiednio do swojej rangi.
2. Biorąc pod uwagę ogromne znaczenie obecności dużej liczby
kobiet w bateriach przeciwlotniczych oraz to, że skuteczność baterii
zależy w dużej mierze od odpowiednio dobranych grup, ważne jest,
by nie wysyłać tych kobiet do innych jednostek bez powiadomienia
o tym fakcie dowódcy baterii. Nie chodzi nam o to, by powstała armia
Pomocniczej Służby Terytorialnej posiadająca swojego własnego na-
czelnego dowódcę, która to armia koegzystuje z poszczególnymi ba-
teriami i od czasu do czasu udziela im pomocy. Naszym celem jest
utrzymanie dużej liczby baterii przeciwlotniczych o względnie małej
liczbie mężczyzn.
3. Jest Pan dostatecznie kompetentny, by stwierdzić, w jakich spra-
wach zostałem błędnie poinformowany. Z przyjemnością zorganizuję
spotkanie 4 listopada, we wtorek, o godzinie 5.00 po południu, pod-
czas którego obecni będą generał Pile i inni oficerowie z Obrony Po-
wietrznej Wielkiej Brytanii, jak również przedstawiciele Pomocniczej
Służby Terytorialnej. Mam nadzieję, że Pan i generał adiutant rów-
nież będziecie mogli wziąć udział w tym spotkaniu.

Premier do szefa sztabu imperialnego 31 października 1941
l. Cieszę się, że 50 dywizja opuszcza Cypr oraz że zostanie zluzo-
wana przez część 5 dywizji hinduskiej. Jednakże do tej pory nie pod-
jęto żadnej decyzji o wysłaniu pięćdziesiątej dywizji na Kaukaz.
Gdzie będzie ona tymczasem czekała?
2. Żadna z tych decyzji nie może w jakikolwiek sposób kolidować
z operacją "Crusader".
LISTOPAD

i pierwszego lorda morskiego 5 listopada 1941
Z dużym ubolewaniem przyjąłem fakt, iż opublikowano listę jeń
ców wziętych przez nas do niewoli z niemieckich U-bootów. Już
sześć tygodni temu wyraziłem swoje zdanie na temat tej publikacji.
Liczba ta jest tak mała, że ogłasza jedynie całemu światu fiasko na-
szych wysiłków. Absolutnie nie było potrzeby ujawniania takich
szczegółów, gdyż zachęca to tylko wrogów, zniechęcając przy okazji
naszych przyjaciół.
Czy wcześniej zdawali sobie Panowie z tego sprawę?
Premier do ministra lotnictwa 5 listopada 1941

Uważam, że niesłusznie Pan robi, lekceważąc i z miejsca odrzuca-
jąc tak istotną sprawę [wymagania, aby mechanicy i monterzy otrzy-
mywali świadectwa umiejętności obchodzenia się z poszczególnymi
typami silników]. O ile mi wiadomo, dzięki czemuś takiemu Niemcy
dochodzą do takich właśnie wyników w lotnictwie, jakie osiągają.
Prosiłbym o dogłębniejsze zbadanie tej sprawy.
Premier do pierwszego lorda Admiralicji 7 listopada 1941

Liczba dwudziestu bojowych jednostek desantowych, dwudziestu
ciężkich jednostek wspierających i stu dwudziestu siedmiu jednostek
transportowych przewożących czołgi zdaje mi się niewystarczająca.
Wymaga to koordynacji z wojskami lądowymi. Niewykluczone, że
czekają nas bardzo poważne operacje w 1943 r.* [ ... J
3. Gdybyśmy mieli zbudować w Indiach mały pływający dok, jak
długo by to trwało?
* Zdania te dotyczą programu Admiralicji wiążącego się z budową nowych

jednostek morskich przeznaczonych do działań w 1942 r. Później wpro-
wadzono liczne zmiany. Oto fragmenty wskazujące na powagę naszych
zamierzeń:
a) jednostki eskortujące - zamówiliśmy w tym czasie ponad sto fregat,
które powstały w stoczniach amerykańskich i zostały nam dostarczone do
1944 r.;
b) pierwsza wzmianka o lotniskowcu Eagle. Budowę rozpoczęto w 1942
roku i miała ona zająć cztery lata. W rzeczywistości jednostka ta do tej
pory nie została ukończona;
c) krążowniki wyposażone w działa 6-calowe: HMS Defence i HMS Su-
perb. Krążownik z działami S-calowymi nie został zbudowany;
d) niszczyciele:
Typy Liczba zamówionych sztuk Roczna produkcja
niszczyciele
floty 74 S do 15
niszczyciele
klasyfikowane
jako fregaty 50 30
kanadyjskie 4 wszystkie
do końca 1943 r.
eks-obce 2 na początku
1942 r.
e) jednostki desantowe: w późniejszych latach nastąpił znaczny wzrost ich
budowy.
4. W związku ze smutną historią okrętów klasy King George V

uważam, że nie powinniśmy kontynuować budowy Liona, nie mó-
wiąc już o kolejnych jednostkach, dopóki cały projekt nie zostanie
zbadany podczas konferencji oficerów marynarki wojennej, którzy
dowodzili tymi okrętami lub po prostu je eksploatowali. Jestem zwo-
lennikiem wprowadzenia potrójnych wież działowych dla dział 16-
calowych. Jakie są Pańskie żądania na rok 1942 jeśli chodzi o blachę
pancerną? W przypadku zadowalającego ustalenia sprawy projektu
poparłbym rozpoczęcie prac od wież i ich podstaw, rzecz jasna pod
warunkiem, że nie ucierpiałby na tym program budowy czołgów.
5.Proszę o plan stu jednostek eskortujących, które mają być zbudo-
wane w Stanach Zjednoczonych.
6. Proszę o listę jedenastu nowych lub zmodernizowanych pancer-
ników, przypisywanych Niemcom, Włochom i Japonii, oraz listę na-
szych jedenastu. Jest bardzo prawdopodobne, że wojna zakończy się,
zanim będziemy w stanie zbudować jakikolwiek pancernik, tj. przed
1947 r. Jeżeli wygramy tę wojnę, rozbroimy naszego przeciwnika.
Jeżeli przegramy, on rozbroi nas.
7. Sprawa nowego lotniskowca musi być rozpatrzona wodniesie-
niu do reszty koniecznych konstrukcji i prac stoczniowych.
8. Zgadzam się na trzy krążowniki wyposażone w działa 6-calowe
oraz na zamontowanie jednej potrójnej wieży działowej na krążowni
ku wyposażonym w działa 8-calowe.
9. Proszę o bardziej szczegółowe informacje na temat ciężkich jed-
nostek wspierających.
10. Pański program nie wspomina ani słowem o niszczycielach.
Przypuszczam, iż powodem tego jest zaplanowana już przez stocznie
ich produkcja w maksymalnym wymiarze.
Proszę o raport na temat tego, co jest obecnie budowane z podzia-
łem na trzy klasy oraz wyszczególnieniem, w jakim tempie posuwa
się praca w zakresie każdej z nich.

Premier do generała lsmaya,
i szefa sztabu lotnictwa 9 listopada 1941
Proszę pośpieszyć się z ustaleniami w sprawie wysłania pilotów
ochotników, którzy wraz ż samolotami mają dołączyć do grupy Chen-
nault (Międzynarodowe Siły Powietrzne w Chinach).
Proszę powiadomić mnie, jakie kroki mają być zarządzone.

Premier do ministra lotnictwa
i szefa sztabu lotnictwa II listopada 1941
l. Straty poniesione zarówno przez nocne bombowce, jak i przez
myśliwce dzienne były ostatnio bardzo poważne. Nie ma potrzeby
nierozsądnego kontynuowania ofensywy przeciwko Francji; dwa fa-
lowe naloty zamiast czterech powinny w zupełności wystarczyć.
Choć intensywność ataków powinna zmaleć, należy nieustannie za-
chowywać wrażenie ciągłości.
2. Parokrotnie już wyrażałem się negatywnie o nocnych bombardo-
waniach Niemiec dokonywanych bez względu na pogodę. W chwili
obecnej bombardowanie Berlina nie ma większego sensu. Straty po-
niesione w ubiegłym tygodniu są niezwykle dotkliwe. Straty tego ro-
dzaju są dopuszczalne w bitwie lub podczas decydującej operacji mi-
litarnej, lecz nie możemy sobie pozwolić na nieustanne ich ponosze-
nie. Nie ma sensu walczyć jednocześnie z pogodą i nieprzyjacielem.
3. Dowództwa lotnictwa myśliwskiego oraz lotnictwa bombowego
powinny zregenerować swoje siły przed wiosną.
4. Proszę o dokładny raport w sprawie strat poniesionych przez na-
sze bombowce podczas ostatniego nocnego nalotu na Berlin.
Premier do szefa sztabu lotnictwa II listopada 1941
Ciągłe straty w samolotach w stosunku do rozmiarów produkcji są
sprawą poważną. Chciałbym każdego tygodnia otrzymywać raport na
temat strat wszystkich typów samolotów, wynikających bądź to z działań
nieprzyjacielskich, bądź też z jakichkolwiek innych przyczyn.
Premier do szefa sztabu lotnictwa II listopada 1941
Czy to prawda, że w pierwszym tygodniu października dywizjony
bombowe zostały wycofane z działań przeciwko nieprzyjacielowi, by
wziąć udział w manewrach wojskowych, czego efektem było to, że
wróg w owym czasie nie poniósł żadnych strat?
Kto i kiedy podjął taką decyzję?
Premier do wicekróla Indii 12 listopada 1941
l. Dużym niepokojem napełniły mnie wiadomości o tym, jak dale-
ko zaszedł Pan w uwalnianiu pozostałych więźniów, wyznawców sat-
jagrahy. Jak Panu wiadomo, zawsze uważałem, że taki człowiek jak
Nehru powinien być traktowany jak polityczny detenu, a nie jak kry-
minalista i nieustannie oczekiwałem na złagodzenie jego losu. Lecz
jego całkowite zwolnienie robi na mnie wrażenie kapitulacji, gdy jest
się już o krok od zwycięstwa. To uwolnienie więźniów będzie święto-
wane przez partię Gandhiego jako zwycięstwo. Tymczasem Nehru

i reszta popełnią nowe przestępstwa i trzeba im będzie po raz kolejny
wytoczyć proces i odpowiednio ich ukarać. Nie powinno się lekcewa-
żyć protestów Hope' a i Halletta.
2. Rząd, w obecności którego poruszyłem dzisiaj tę sprawę, stwier-
dził, że potrzebuje trochę czasu na jej przemyślenie. Odpowiedź wy-
ślemy naj wcześniej w poniedziałek. Więc poprosiłem ministra stanu,
by wpłynął na przełożenie przez Pana o kilka dni wniosku z 17. Czę
sto robimy to samo w Izbie Gmin, gdy oczekujemy na odpowiedzi od
innych rządów.

Premier do ministra wojny 13 listopada 1941
Proszę zapoznać się z załączonym streszczeniem raportu Beverid-
ge'a na temat specjalistów zatrudnionych w poszczególnych rodza-
jach sił zbrojnych, jak również proszę przeczytać list od ministra pra-
cy. Bez wątpienia raport ten przynosi dotkliwą ujmę Ministerstwu
Wojny i zanim zostanie opublikowany, warto by było, aby Minister-
stwo Wojny wysunęło jednoznaczne propozycje dotyczące naprawie-
nia wyrządzonych szkód i opublikowało je równocześnie z raportem.
Nikt nie oczekuje, by wojska lądowe, które wzrastają dwudziesto-
krotnie, robiły wszystko równie sprawnie jak marynarka, która wzros-
ła co najwyżej dwukrotnie. Lecz mimo wszystko należałoby dążyć do
osiągnięcia poziomu sił powietrznych, które również rozrastają się
niezwykle szybko.
Proponuję, by stworzył Pan mały komitet, któremu przewodniezyć
będzie minister finansów, dla opracowania odpowiedniego planu. Po-
winien on być gotowy w ciągu dwóch tygodni i po zatwierdzeniu go
przeze mnie zostanie przedstawiony rządowi.

i pierwszego lorda morskiego 14 listopada 1941
1. Jestem poważnie zaniepokojony obecną sytuacją. Nie udaje się
nam zatopić nawet dwóch U-bootów miesięcznie. *Zatopiliśmy ich w
* Powojenne analizy wykazały, że w tym okresie straty Niemców w U-bootach

wynosiły: we wrześniu - 2, w październiku - 2, w listopadzie - 5, w grud-
niu - 9. W tym samym okresie nasze straty w okrętach podwodnych wy-
niosły - 3 (przyp.oryg.).
sumie około dwudziestu. Przypuszczam, że straciliśmy więcej okrę

tów podwodnych od chwili rozpoczęcia wojny niż nieprzyjaciel.
Proszę o dokładne dane.
2. Sytuacja jest tak poważna, że chciałbym zwołać w najbliższej
przyszłości spotkanie, podczas którego dokładnie przeanalizowaliby-
śmy cały problem.
Proszę mnie poinformować jak ma wyglądać comiesięczny wzrost
liczby naszych jednostek ścigających U-booty. Proszę zebrać i prze-
analizować wszystkie trudności Niemców w szkoleniu załóg oraz po-
dobnych sprawach. Proszę dać mi znać kiedy będziecie Panowie go-
towi.
Premier do ministra spraw wewnętrznych 15 listopada 1941

Chciałbym się dowiedzieć, jakie kroki zamierza Pan poczynić, aby
umożliwić ponad dwunastu internowanym małżeństwom przebywa-
nie w jednym miejscu. Teraz, gdy na wyspie Man został już przywró-
cony spokój, nie ma żadnego powodu, dla którego nie mogliby się tam
udać. Jeżeli to niemożliwe, to z pewnością znajdzie się jakieś więzie
nie w Anglii, w którym można by trzymać męża i żonę razem.
Czy to prawda, że gdy internuje się cudzoziemców, mąż i żona trzy-
mani są w jednym miejscu? Jeżeli tak, to powinno się w identyczny
sposób traktować Brytyjczyków.
Niechęć do 18B jest niezwykle silną i jeżeli przepis ten ma być
wprowadzany w życie w tak uciążliwy sposób, to nie zamierzam po-
pierać go w nieskończoność. W miejsce uwięzienia rozważane jest
wprowadzenie internowania.
Żona sir Oswalda Mosleya przebywa już od osiemnastu miesięcy
w więzieniu, choć nie wysunięto przeciwko niej najmniejszego zarzu-
tu. Na domiar złego jest ona cały czas odseparowana od niego.
Czy rozważono już problem zwolnienia części internowanych na
słowo lub za poręczeniem dobrego sprawowania?
Proszę o przedstawienie propozycji rządowi przed rozpoczęciem
debaty w Izbie Gmin.

i szefa sztabu imperialnego 17 listopada 1941
Jaka szkoda, że dziewięć dywizji plażowych czyli dywizje hrabstw
są uważane za podrzędne w stosunku do dywizji polowych. Brakuje
im jedynie dwóch kompanii Królewskich Saperów i jednego pułku
artylerii dla każdej z nich oraz odpowiedniego transportu. Proszę
opracować plan zwiększenia ich do rozmiarów dywizji polowej do 31
marca lub, jeżeli nie jest to możliwym, do końca czerwca 1942 r.
Przy obecnym tempie produkcji ciężarówek itp. dostarczenie do-

datkowego transportu nie powinno nastręczać większych trudności.
Premier do lorda Cherwella,

sirEd'lIarda Bridgesa i generała Ismaya 17 listopada 1941
Chciałbym, aby do końca roku zatwierdzony został budżet produ-
kcji wojennej na rok 1942 i aby został on przedłożony rządowi do
zatwierdzenia. W tym celu należy dopilnować, aby armia, marynarka
i siły powietrzne zakończyły realizowane przez siebie programy,
a następnie ustalić wynikające z tego zadania dla Departamentu Za-
opatrzenia.
Równocześnie należy przeanalizować program importu już zakoń
czony na bazie 33 mln ton oraz poziom produkcji krajowej. Proponu-
ję, aby z dodatkowych 2 milionów ton importu, pół miliona przezna-
czyć na żywność i pasze, a pozostałe półtora miliona na zbrojenia
w celu nadrobienia strat wiążących się z poważnymi cięciami,któ
rych nie dało się uniknąć w roku bieżącym. Nie oznacza to jednak, że
należy ponad miarę rozszerzać import niepotrzebnych towarów, np.
drewna. Cały nacisk powinno się położyć na wysiłek wojenny.
Trzeci ważny element stanowi siła liczebna armii, czym zajmuje się
obecnie rząd. Wszystko znajduje się na jak najlepszej drodze.
Ustalenie wszystkich tych spraw w ogólnym zarysie powinno być
możliwym około 15 grudnia, kiedy to należałoby rozesłać odpowied-
niądyiektywę. Chciałbym zapoznać się z nią wstępnie zanim zostanie
rozesłana. Rozmiarami dyrektywa ta nie powinna przekraczać jednej
z moich podwójnych, białych, kwadratowych kartek, a zarazem po-
winna być wzorowana na modelu ubiegłorocznym.
Premier do przewodniczącego Rady Edukacji 22 listopada 1941

Proszę o krótkie pismo zawierające liczbę chłopców, którzy opusz-
czają szkoły podstawowe w wieku piętnastu lat i więcej.
Ilu z nich podejmuje następnie pracę w przemyśle lub zatrudnia się
gdziekolwiek indziej? Ilu z nich idzie do korpusów kadetów różnego
rodzaju? Ilu z nich kontynuuje swoją edukację w szkołach średnich
i na uniwersytetach?
Chciałbym, aby aspekty edukacyjny i dyscyplinarny życia tych
chłopców były dla nas równie ważne, jak znalezienie pokaźnych liczb
ludzi do obrony przeciwlotniczej i baterii przeciwlotniczych.
Premier do pie1wszego lorda morskiego 23 listopada 1941

Jak wygląda obecny plan dotyczący rozdziału lotniskowców? Od
ostatnich telegramów utraciliśmy Ark Royal, lecz nadal posiadamy
cztery dobre jednostki. Nie chciałbym ich narażać, wysyłając je
;:)/0 WUJNA l'K.GrLtiULlLl LlU AMeRYKl
w długą podróż dookoła Przylądka, jeżeli nie byłaby ona koniecznie

potrzebna. Obecnie obserwuję rozwój wydarzeń na Morzu Śródzie
mnym. Oczywiście, jeżeli admirał Cunningham zamierza zostać
w środkowej części Morza Śródziemnego, jeżeli zdobędziemy Trypo-
lis lub jeżeli pojawi się kwestia Francuskiej Afryki Północnej, wów-
czas warto będzie wysłać tam przynajmniej dwa lotniskowce. Chwi-
lowo nie możemy zbyt wiele przewidywać.
Proszę o krótką odpowiedź.
Premier do dowódcy eskadry "Force K" 27 listopada 1941

Gratulacje z powodu wspaniałych osiągnięć od czasu, kiedy poja-
wił się Pan na Malcie. Proszę przekazać wszystkim żołnierzom, że
zniszczenie konwoju przeciwnika 8 listopada i dwóch statków wiozą
cych ropę w zeszły poniedziałek odegrało niezwykle istotną rolę
w wojnie obecnie toczącej się w Libii. Wasze działania są bardzo
owocne i w ogromnym stopniu pomagają naszej sprawie.

i szefa sztabu lotnictwa 28 listopada 1941
Należy zrobić wszystko, co w ludzkiej mocy, aby pomóc partyzan-
tom w Jugosławii. Proszę napisać, co można zrobić.
Premier do pierwszego lorda morskiego 28 listopada 1941

Nie mogę się oprzeć wrażeniu, że dane szacunkowe mówiące
o trzydziestu sześciu U-bootach działających na północnym Atlanty-
ku do 15 grudnia nie odpowiadają rzeczywistości. * Mam nadzieję, że
zastanawia się Pan nad możliwością wzmocnienia floty na Morzu
Śródziemnym mniej więcej o dwanaście niszczycieli. Wcale nie mu-
szą tam zostawać bardzo długo, ponieważ wszystko może się zmienić
wraz ze zmianą sytuacji w Libii. Jednakże liczby stanowią podstawę
pomyślnych łowów i powinniśmy osiągać zadowalające rezultaty.
Proszę mnie powiadomić, czy da się zrobić coś więcej.
Proszę również o liczbę U-bootów zatopionych w listopadzie.
* Powojenne wyliczenia wykazują, że średnia dzienna liczba U-bootów dzia-

łającychna północnym Atlantyku w grudniu 1941 roku wynosiła osiem.
Oprócz tego, każdego dnia wiele z nich udawało się do kraju lub też po-
wracało.
Straty zadane przez U-booty w listopadzie 1941 roku wyniosły 61 700 ton
- był to naj niższy zanotowany wskainik od maja 1940 r. (przyp.oryg.).
Premier do generała Ismaya 29 listopada 1941

Jestem niezadowolony z tego, w jaki sposób realizowany jest plan
dotyczący polskich oficerów w Afryce Zachodniej, którym to planem
jestem osobiście zainteresowany. Jest rzeczą oczywistą, że oficerom
tym należy się normalny żołd. Jednak wszystkie te miesiące upłynęły
na kłótniach na ten temat. Najpierw zaproponowano pięć funtów,
a potem piętnaście. Był to ponoć typowy sposób załatwiania tej spra-
wy.
W jednym z moich pism zarządziłem, by kolejnych dwustu pol-
skich oficerów stawiło się do przebadania. Proszę o przesyłanie mnie
osobiście cotygodniowego raportu na temat postępów czynionych
w kraju i w Afryce Północnej. Proszę mnie również powiadomić, któ-
ry z oficerów w Ministerstwie Wojny jest odpowiedzialny za tę spra-
wę·

Uważam za rzecz niezwykle istotną, by w chwili obecnej Stany
Zjednoczone w dalszym ciągu kontynuowały swoje dotychczasowe
stosunki z Vichy oraz dostawy do Afryki Północnej. Byłoby niepowe-
towaną stratą, gdybyśmy stracili z nimi kontakty jeszcze przed roz-
strzygnięciem się bitwy w Libii. Łatwo jest zerwać stosunki, lecz
trudno je potem nawiązać.
GRUDZIEŃ
Premier do szefa sztabu lotnictwa

i dowództwa lotnictwa myśliwskiego 6 grudnia 1941
Oto główne wnioski, do jakich doszliśmy ubiegłej nocy:
1. Gee* ma się rozpocząć l lutego 1942, jeżeli analiza warunków
pogodowych w ostatnich dziesięciu lub dwunastu latach nie wykaże,
że marzec nie jest korzystniejszym okresem do przeprowadzenia ope-
racji. W takim wypadku cała sprawa powinna ponownie wrócić do
mnie
2. Należy zwiększyć zasięg działania myśliwców. W tym celu re-
zerwy pilotów i maszyn powinny zostać podzielone na dywizjony, co
pozwoliłoby na rozszerzenie roulement na wypadek przedłużających
się walk.
* "Gee" to nazwa urządzenia radiowego, za pomocą którego nasze bombow-

ce mogły ustalać swoją pozycję podczas działań nad terytorium Niemiec.
378 WOJNA PRZYCHODZI D O AMERYKI
3. Na zasadzie eksperymentu jeden z dywizjonów nocnego lotnic-

twa myśliwskiego powinien zostać wyposażony w maszyny dzienne.
Jeżeli eksperyment ów zostanie uwieńczony powodzeniem, wprowa-
dzimy system dywizjonów myśliwskich o podwójnym przeznacze-
mu.
Premier do ministra wyzywienia 6 grudnia 1941

Pośród wielu sukcesów na Pańskim bardzo trudnym polu kwestia
dystrybucji jajek jest jedynym wyjątkiem. Zewszą d dochodzą mnie
skargi, a brak jajek jest bardzo dotkliwy.
Przesyłam pismo na ten temat, które otrzymałem od ministra rolnic-
twa.
Proszę bardzo krótko powiadomić mnie o Panskich planach.
Premier do ministra zaopatrzenia 6 grudnia 1941

Mam nadzieję, że uda mi się pojechać do Shoeburyness w czwartek
po południu 11 grudnia, w związku z czym byłbym wdzięczny, gdyby
mógł Pan zorganizować pokazy następujących rodzajów broni rakie-
towej:*
1. typK.,
2. aparat AD, typ L,
3. aparat AD, typ J,
4. rakieta U, 5-calowa,
5. rakieta U, 3-calowa.
Zanim podejmiemy decyzję dotyczącą propozycji pierwszeństwa
przedstawionych w Pańskiej notatce z 2 grudnia, myślę, że warto by-
łoby przyjrzeć się różnym typom broni i ocenić ich zalety.
Mam nadzieję, że będzie mi Pan mógł towarzyszyć. Oczywiście;
jeżeli będzi'e pochmurno, pokaz należy odwołać. .
Premier do generała JSlIlra 7 grudnia 1941

Co się stało z włoskimi karabinami, które dostały się w nasze ręce
w Abisynii, Gonderze i pozo s tały ch miejscach? Ile ich jest i jakie po-
siadamy zapasy amunicji?
~, Typ K - rakiety przeciwlotnicze.

Aparat AD typ L i ap arat AD typ J - rakiety służące do obrony lotni sk
przed nisko latający mi samolotami
Rakieta U, S-calowa - pierwotnie przezn aczo na do wojny chemicznej, fa-
ktycznie używana jako broń zaporowa .
Rakieta tJ, 3-calowu - przeciwlot nicza zaporowa.
Premier do ministra wojny 9 grudnia 1941

(Do rąk własnych)
Starannie rozważyłem Pańskie pismo na temat Pomocniczej Służby
Terytorialnej izgadzam się na sprawdzenie w praktyce przedstawio-
nych przez Pana zasad. Najlepsze członkinie ATS oraz te kobiety,
które zamierzają tam wstąpić należy zachęcić do służby w bateriach.
Istnieje w społeczeństwie pewna niechęć do zatrudniania kobiet do
prac stanowiących zagrożenie dla życia. Należy zerwać z tym uprze-
dzeniem. Również kobiety kierujące ATS-em twierdzą, iż nic nie mo-
że stać na przeszkodzie lojalności wobec ATS-u i że "bateryjny esprit
de corps" jest sprzeczny z ich interesami. W żadnym razi.e nie można
tego tolerować.
Warunki są trudne i spodziewam się, że będą jeszcze trudniejsze,
gdy Ministerstwo Wojny otrzyma ogromną liczbę ludzi z przymuso-
wego poboru. Na Panu- piastującym urząd ministra - spoczywa wiel-
ka odpowiedzialność, aby przyjęcie tych młodych kobiet nie było
szorstkie. Pani Knox i jej pomocnice powinny się wywiązać z tego
zadania doskonale, jednak nie należy zaprzestać prób nakłaniania
tych młodych kobiet do przyłączania się do poszczególnych bateói
i trzeba dbać o nie na równi z resztą obsługi .
Chciałbym otrzymać kolejny raport w sprawie dalszego wprowa-
dzania w życie zasad wyłożonych przez Pana w ostatniej depeszy.
Premier do przewodniczącego Komisji dsóLasów 9 grudnia 1941

Czytam doniesienia w gazetach, że kompanie dokonujące wyrębów
ogołacają większość naszych lasów, kierując się wyłącznie chęcią zy-
sku. Czy zajął się Pan tym, by co piękniejsze obszary leśne pozostały
nietknięte i aby przy wyrębie kierowano się względami krajobrazo-
wymi? Zdaję sobie sprawę, że musimy dokonywać wyrębów na bar-
dzo dużą skalę, lecz nie widzę powodów, dla których nie rriielibyśmy
ócalJć pewnej liczby drzew.
Chciałbym się dowiedzieć, jakie kroki poczynił Pim w kwestii. sa-
dzenia nowych drzew. Przypuszczam, że sadzi Pan dwa lub trzy nowe
drzewa na miejsce każdego ściętego.
Premier do ministra wyzywienia 9 grudnia 1941

Mówi Pan, że wolałby wprowadzić słodycze i czekoladę do swoje-
go planu i że zamierza Pan tak zrobić. Czy nie lepiej jednak byłoby
przełożyć ich racjonowanie do czasu, aż będzie to mógł Pan przepro-
wadzić bez trudności? Jeżeli wprowadzi Pan teraz przydział słodyczy,
tp w razie konieczności jakichkolwiek późniejszych zmian będzie
Pan miał przeciwko sobie wszystkie siły konserwatywne.
Z tego, co mi wiadomo, Komitet Lorda Przewodniczącego przy-

znał, że przydziały słodyczy będą ulegały większymzmianom aniżeli
jakichkolwiek innych produktów. W związku z tym należy się sprze-
ciwiać wszystkiemu, co pomniejsza szacunek dla rozporządzeń doty-
czących przydziału żywności.
Tak długo obywaliśmy się bez słodyczy i czekolady, że ta mała
zwłoka jest całkowicie do zniesienia. Nie powinniśmy pozwalać na
wyjątki od zasady, według której racjonowanie produktów nie należą
cych do grupy produktów pierwszej potrzeby, co jest Pan zmuszony
wprowadzić, ma być włączone do systemu punktowego.

Premier do ministra pracy 10 grudnia 1941
Dornesiono mi o Pańskiej wypowiedzi, z której wynikało, że człon
kowie Parlamentu mogą być wzywani do wykonywania pewnych
prac na równi z wszystkimi innymi obywatelami. Zasada, jakiej prze-
strzegałem podczas ostatniej wojny i która musi być także przestrze-
gana obecnie, brzmi: służba w Izbie Gmin stanowi najwyższą służbę
państwową. Każdy członek Parlamentu lub par ma prawo zadecydo-
wać, czy będzie wypełniał swoje obowiązki tutaj, czy też będzie to
robił w jakiejkolwiek innej formie. Członkowie obydwu Izb mogą
w każdej chwili zadecydować, czy ich polityczne obowiązki wyma-
gają tego, by wycofać się z sił zbrojnych lub jakiejkolwiek innej służ
by, aby uczęszczać na posiedzenia Parlamentu.
W żadnym razie nie zgodzę się na pogwałcenie tej zasady.
Premier do lorda tajnej pieczęci
i ministra wyiywienia 12 grudnia 1941
Moim zdaniem błędem byłoby ogłoszenie zmniejszenia przydzia-
łów w chwili obecnej. Zapanowałaby panika. Dzięki pomocy Stanów
Zjednoczonych nasza sytuacja niezmiernie się poprawiła. Posiadamy
znaczne rezerwy.
Wierzę, że w najbliższej przyszłości nie pojawią się żadne obwiesz-
czenia tego rodzaju, a jeżeli okażą się konieczne, to zostaną skonsul-
towane ze mną, zanim sprawą zajmie się Gabinet Wojenny.
(sir Alana Brooke'a) 18 grudnia 1941
(W sprawie Pańskiego pisma dotyczącego utworzenia polskiej dy-
wizji pancernej).
1. Uważam, że nie należy odwlekać kwestii przekazania czołgów
Polakom do czasu, aż brytyjskie dywizje pancerne nie tylko zostaną
całkowicie wyposażone, ale i będą posiadały znaczne rezerwy. Zdaje
OSOBISTA KORESPONDENCJA PREMIERA
mi się, iż
ustalenia mówiły, że na początku dywizje mają uzyskać
sprzęt podstawowy, a rezerwa będzie powstawała później, w miarę
jak coraz więcej czołgów będzie trafiało w nasze ręce. Uważam, że
dywizje polskie powinny być traktowane na równi z brytyjskimi.
Wątpię, czy data 1 kwietnia 1943 r. zostanie uznana przez generała
Sikorskiego za uczciwe postawienie sprawy. Chciałbym w związku
z tym otrzymać propozycję opartą na tym, co powyżej nadmieniłem.
2. Nie powinno być trudności z przekazaniem Polakom dużej licz-
by czołgów, co umożliwi im, jako korpusowi wspólną pracę. Jest
pożądane, choć oczywiście niekonieczne, aby każda jednostka w ar-
mii miała dokładnie taką samą organizację. Nie wymagam oczywi-
ście, żeby Polacy otrzymali identyczne wyposażenie, tj. trzy i pół ty-
siąca pojazdów, które brytyjskie dywizje pancerne otrzymały po roz-
szerzeniu. Najpraktyczniejszym rozwiązaniem byłoby danie im
dodatkowych dwustu czołgów w okresie najbliższych sześciu miesię
cy i rozbudowanie ich do rozmiarów pełnej formacji w terminie
późniejszym. Z pewnością możliwym będzie wykorzystanie tej for-
macji jako całości bez konieczności oddzielania części wyposażonej
w czołgi od całej reszty.
Proszę o dalsze propozycje.
Premier do ministra wojny 21 grudnia 1941

Dziękuję za pismo w sprawie raportu Beveńdge'a. .
1. Memorandum, które ma być opublikowane przez Ministerstwo
Wojny równocześnie z raportem Beveridge' a, musi być dokładniejsze
i lepiej opracowane aniżeli w chwili obecnej.
2. Ministerstwo Wojny powinno również wziąć pod uwagę, że za-
daniem jego jest stworzenie efektywnej machiny wojennej, a nie
zgrabnie kierowanej organizacji przemysłowej. Nie można przeto
uczynić niczego, co całkowicie niszczyłoby spójność jednostek, plu-
tonów i kompanii lub spowodowało zakłócenia w krajowym systemie
portowym w związku z inwazją.
3. Trzeba jasno przedstawić, w jaki sposób wyszkoleni ludzie są
obecnie wykorzystywani w tych jednostkach i jak będą wykorzysty-
wani w przyszłości.
4. To wszystko nie oznacza bynajmniej, że Ministerstwo Wojny może
używać wymówki o militarnej skuteczności, aby ukryć poważne defekty,
które wyszły na jaw dzięki temu raportowi. Memorandum powinno wy-
kazać, że czyni się prawdziwe wysiłki, aby zlikwidować wszelkie niedo-
ciągnięcia Parlament i opinia publiczna znajdą tylko wtedy uspokojenie,
kiedy Ministerstwo Wojny przedstawi konkretne, a nie abstrakcyjne po-
382 WOJ N A ·P RZ Y CH O DZI D O AME R YKI
czynania W tej sprawie. Memorandum to powinno w sposób jasny

i zrozumiały dla każdego wyłożyć następujące zagadnienia.
5. Oto one:
a) Rezerwa nie wykorzystanych możliwości warmii wystarcza,
aby sprostać wszystkim przyszłym wymagarriom dotyczącym
wyszkolonych ludzi.
b) Ekonomiczne użycie wyszkolonych ludzi jest zapewnione dzięki
dokładnemu podziałowi jednostek polowych.
c) Zostaną podjęte skuteczniej sze działan ia zmierzaj ące do zastoso-
wania nie wykorzystanych obecnie umiejętności tych ludzi, spo-
śród których niektórzy będą potrzebni na froncie.
d) Możliwe są ogromne udoskonalenia w testowaniu i przemiesz-
czaniu wyszkolonych ludzi.
e) Powstanie specjalny korpuszłożorty z inżynierów mechaników,
co położy kres aktualnemu podziałowi.
f) Ludzie ci powinni być wcielani do armii jako całości, a nie do
poszczególnych jednostek czy korpusów.
6. Powinien powstać mały komitet, w skład którego wchodziliby
minister finansów, sir James Grigg i Adjutant-General. * Chciałbym
otrzymać odpowiedź około 10 stycznia, by można ją było w odpo-
wiednim czasie przedstawić rządowi.
Premier do naczelnego dowódcy Home Forces

(generała Pageta) 22 grudnia 1941
l. Jest to wspaniały dokument [na temat szkolenia piechoty, autor-
stwa generała Uttersona-Kelso] i zgadzam się z każdymjego słowem.
Cieszę się, że będzie miał Pan możliwość wprowadzenia tego wszy-
stkiego w życie . W każdym razie może Pan liczyć na moją pomoc.
Czyniłem dotychczas wszystko, co w mojej mocy, aby zapobiec sytu-
acjom, kiedy to poszczególne grupy i plutony są niepotrzebnie niepo-
kojone, lub kiedy piechota używana jestdo prac cywiinych, wyją
wszy nagłe wypadki oraz czas żniw. Wielce podziwiam koncepcję
doskonale uzbrojonego batalionu piechoty, walczącego z elan i z ·za-
j adłością godną sfory ogarów, choć równocześnie trochę się niepokoję
o stronę organizacyjną. Mam nadzieję , że nie będzie żadnych nieod-
powiedzialnych zmian w ćwiczeniach ręcznych, a "czyszczenie i pu-
* Adjutant-General - szef jednego z departamentów Ministerstwa Wojny

(War Office). Zakres działania obejmował sprawy rekrutacji, służb kadro-
wych oraz wojskowej służby zdrowia.
cowanie" da się pogodzić ze skutecznym szkoleniem polowym. Pro-

szę o raport na temat tego, w jaki sposób wciela Pan w życie pomysły
przedstawione w tym dokumencie. Jestem zeń niezwykle zadowolony.
Premier do ministra wyżywienia 22 grudnia 1941
Fakt, że trzysta siedemdziesiąt tysięcy producentów wykazuje smy-
kałkę do hodowli kurczaków, jest godny podziwu. Jedyna skarga, jaką
można w tym momencie wnieść, to taka, że nie zachęca się w odpo-
wiedni sposób do podobnego postępowania. Wiadomo przecież, że
kury hodowane na podwórku zjadąją dużo odpadów, co przyczynia
się do oszczędzania karmy.
Zdaję sobie sprawę z Pańskich trudności, wiążących się między in-
nymi z cięciami w imporcie o jedną trzecią, lecz równocześnie mam
nadzieję, że zapewni Pan tę ilość, jaką Pan planował, tak że nie za-
braknie tych zwierzęcych protein, które są tak ważne w kuchni.
(sir Alana Brooke'a) 22 grudnia 1941
Uważam za niewytłumaczalne tworzenie tych dziwacznie ponume-
rowanych pułków dragonów, huzarów i lansjerów, nie posiadających
ani karabinów, ani szabel, ani lanc, podczas gdy istnieją zmniejszone
pułki: osiemnasty, dwudziesty i dziewiętnasty huzarów, piąty i dwu-
dziesty pierwszy lansjerów. Trzeba to było wziąć pod uwagę przed
tworzeniem nowych, nierealnych nazw. Chciałbym się dowiedzieć,
co Ministerstwo Wojny miało na myśli wydając taką decyzję.
ZAŁĄCZNIK G
TELEGRAMY PREMIERA DO RZĄDU AUSTRALII
Premier do premiera Australii* 29 sierpnia 1941

1. Po objęciu przez Pana tego wysokiego urzędu chciałbym życzyć
Panu powodzenia oraz zapewnić, że wraz z moimi współpracownika
mi zrobimy wszystko, by nasze działania przeniknął ten sam duch
przyjaźni, którym nacechowane były nasze kontakty z panem Men-
ziesem, pełniącym obecnie, o czym się z przyjemnością dowiaduję,
funkcję ministra do spraw koordynacji obrony.
2. Z uwagą śledzimy trudności, które powstały w Australii
w związku z Pańską reprezentacją w naszym kraju i sądzę, że pomoc-
ne może się okazać przedstawienie naszego punktu widzenia.
3. Od czasu postanowień Konferencji Imperialnej z 1926 r., zawar-
tych w Statucie westminsterskim, rządy wszystkich dominiów posia-
dają taki status jak rząd w kraju macierzystym i mają bezpośredni
dostęp do Korony. Rząd Jego Królewskiej Mości w Wielkiej Brytanii
i Irlandii Północnej, na którego czele mam aktualnie zaszczyt stać,
jest odpowiedzialny przed swoim własnym Parlamentem ijest miano-
wany przez króla, ponieważ posiada większość w Izbie Gmin. Nie
byłoby przeto możliwym bez zasadniczych zmian, których wprowa-
dzenie należałoby przekonsultować z wszystkimi dominiami, aby je-
den z ministrów Australii, odpowiedzialny przed parlamentem
Związku Australijskiego, mógł być członkiem naszego rządu. Nie
można tutaj zastosować precedensu generała Smutsa z okresu ostat-
niej wojny, który był niezastąpiony w Gabinecie Wojennym i został
mianowany przez króla wyłącznie ze względu na swoje zdolności,
a nie dlatego, że w pewnym stopniu reprezentował punkt widzenia
Afryki Południowej czyli dominium.
4. W praktyce jednak zawsze, kiedy premier jednego z dominiów
odwiedza nasz kraj - a nie może on tego robić ani zbyt często, ani
przez zbyt długi czas - jest zawsze zapraszany do brania pełnego
udziału w naszych posiedzeniach. Dzieje się tak dlatego, że jest on
głową rządu jednego z naszych bratnich dominiów, biorącego wraz
z nami udział we wspólnej walce, i bez wątpienia ma prawo prze ma-
* Patrz s. 33 (przyp.oryg.).
TELEGRAMY PREMIERA DO RZĄDU AUSTRALII 385
wiać w imieniu danego dominium nie tylko w związku z instrukcjami

otrzymanymi w kraju, lecz także wyrażać swoje zdanie na temat kwe-
stii, które mogą wyniknąć w trakcie rozmów. Jest to duża pomoc
i czynnik znacznie przyśpieszający całe postępowanie.
5. Tymczasem sytuacja każdego ministra dominium, z wyjątkiem
premiera, byłaby zupełnie inna, ponieważ nie byłby to człowiek wy-
dający decyzje, lecz jedynie wysłannik. W czasie obecnej wojny od-
wiedzało nas wielu ministrów nie będących premierami - z Australii,
Kanady, Nowej Zelandii i Afryki Południowej - i zawsze gotów by-
łem do prowadzenia z nimi rozmów lub kontaktowania ich z odpo-
wiednimi ministrami w naszym rządzie. Spełniając wymogi normal-
nej procedury, minister do spraw dominiów i specjalny pełnomocnik
rządowy do spraw dominiów roztaczali nad nimi opiekę i organizo-
wali im wszelkie ułatwienia i udogodnienia w pracy. Taki układ zado-
walał, o ile mi wiadomo, wszystkich zainteresowanych.
6. Rozważałem sugestię desygnowania przez każde dominium mi-
nistra (lecz nie premiera), który zasiadałby w naszym rządzie w cza-
sie wojny. Premierowie Afryki Południowej, Kanady i Nowej Zelan-
dii poinformowali mnie, że nie są zwolennikami takiego rozwiązania
i że w zupełności zadowala ich istniejąca sytuacja. Kilku premierów
dominiów stanowczo sprzeciwiło się takiemu rozwiązaniu, stwierdza-
jąc, że nikt, z wyjątkiem premiera, nie może wypowiadać się w imie-
niu rządu, jeżeli uprzednio nie otrzymał szczegółowych instrukcji,
oraz nie może podejmować szybkich decyzji, które bywają niezbędne
w czasie wojny.
7. Z naszego punktu widzenia, jako poddanych Jego Królewskiej
Mości w Zjednoczonym Królestwie, sprawa ta rodzi wiele proble-
mów. W chwili obecnej jest nas ośmiu, choć niejednokrotnie padały
już stwierdzenia, że nie powinno nas być więcej niż pięciu. Dodanie
czterech przedstawicieli dominiów wymagałoby zwolnienia przynaj-
mniej takiej samej liczby ministrów brytyjskich. Żyjąc w systemie
parlamentarnym i demokratycznym, opieramy się, podobnie jak Pań
ski kraj, na bazie politycznej. Osobiście nie byłbym w stanie bądź to
zaproponować Jego Królewskiej Mości dodanie czterech ministrów
dominiów do rządu Zjednoczonego Królestwa, co zwiększyłoby na-
sze szeregi powyżej dopuszczalnej normy, bądź też zasugerować od-
sunięcie kilku moich obecnych współpracowników, pełniących czo-
łowe funkcje w partiach, do których należą.
8. Jeżeli pragnie Pan wydelegować z Australii specjalnego wysłan
nika, którego zadaniem byłoby przedyskutowanie poszczególnych
aspektów naszych wspólnych zmagań, to, rzecz jasna, przyjmiemy go
tutaj ze wszystkimi należnymi mu honorami, lecz bynajmniej nie mo-

że on być i nie będzie pełnoprawnym członkiem naszego rządu.
9. Do Pana należeć będzie zdefiniowanie stosunków pomiędzy nim
a pełnomocnikiem rządowym do spraw Australii i ministrem do
spraw dominiów. Jednakże gdyby taki wysłannik pozostał tutaj na
stałe, pociągnęłoby to za sobą podwojenie funkcji pełnomocnika rzą
dowego oraz w szczególny sposób wpłynęłoby na stosunki pomiędzy
tym pełnomocnikiem a ministrem do spraw dominiów. Trudności te-
go rodzaju są nie do uniknięcia, jest jednak bardzo prawdopodobne,
że będziemy musieli stawić im czoło. System pracy pełnomocnika
rządowego polegający na codziennych kontaktach z ministrem do
spraw dominiów funkcjonował do tej pory bardzo dobrze i jestem
pewien, że pozostałe trzy dominia będą przeciwne jakimkolwiek
zmianom.
10. Z przyjemnością zorganizowalibyśmy spotkanie premierów po-
szczególnych dominiów, lecz, jak Panu wiadomo, odległość oraz ry-
zyko związane z podróżą nastręczają podstawowe trudności. Ponadto
chętnie rozpatrzymy kwestię utworzenia Imperialnego Gabinetu Wo-
jennego. Jednakże tak daleko idący plan musiałby zostać wprowadzo-
ny w życie całościowo, a nie krok po kroku, a do tego niezbędna by
była zgoda wszystkich rządów służących obecnie Jego Królewskiej
Mości.
Premier do premiera Australii 7 września 1941

Nasza pozycja w Syrii i Iraku może zostać zagrożona w wyniku
ofensywy niemieckiej:
a) w kierunku Syrii przez Anatolię,
b) w kierunku Iraku przez Kaukaz i Persję (Iran),
c) a) i b) równocześnie.
Przez Anatolię: Jeżeli Turcja nie wyrazi zgody na przemarsz wojsk
niemieckich przez swoje terytorium, a ogromne siły powietrzne ko-
nieczne do pokonania Turcji będą musiały być wycofane z Rosji, uzu-
pełnione i ponownie skoncentrowane, minie nie mniej niż sześć do
ośmiu tygodni. Warunki atmosferyczne w Anatolii praktycznie wy-
kluczają jakiekolwiek działania od I grudnia do końca marca.
W związku z powyższym sądzimy, że skoncentrowanie na granicy
tureckiej sił zdolnych do pokonania tego kraju będzie możliwym nie
wcześniej niż wiosną.
Jeżeli jednak, na przekór naszym pragnieniom, Turcja zezwoliłaby
na przemarsz wojsk niemieckich, trzy lub cztery dywizje niemieckie
przybyłyby na granicę syryjską przed końcem roku i byłyby wzmac-
niane przez jedną dywizję co miesiąc. Gdyby tureckie wody tery to-
TELEGRAMY PREMIERA DO RZĄDU AUSTRALII 387
rialne zostały także udostępnione,wojska te otrzymywałyby również

posiłki drogą morską. W związku z tym wiele zależy od tego, jakiej
pomocy mogą się Turcy od nas spodziewać. Nasi attache w Ankarze
zostali upoważnieni do przekazania następujących informacji:
a) Jeżeli Turcja stawi opór Niemcom, udzielimy jej znacznej pomo-
cy. Naszym głównym celem na Bliskim Wschodzie jest zniszcze-
nie Afrika Korps i odbicie Cyrenajki, lecz spodziewamy się, że
najpóźniej l grudnia wyślemy do Turcji cztery dywizje i przynaj-
mniej jedną brygadę pancerną. Udzielimy również poważnej po-
mocy powietrznej, w związku z czym należy rozpocząć przygo-
towania do przyjęcia ośmiu dywizjonów myśliwskich, dwóch
dywizjonów pomocniczych oraz ośmiu dywizjonów bombowych
- dwóch bombowców ciężkich i sześciu lekkich.
b) Dostarczymy duże ilości artylerii przeciwlotniczej przeznaczo-
nej do obrony naszych oddziałów, jak również powierzonych
nam lotnisk, a dodatkowo wyślemy Turkom specjalny przydział
stu 3,7-calowych dział przeciwlotniczych. Jest to dodatek do nor-
malnego przydziału sześciu zestawów sprzętu miesięcznie.
Przez Kaukaz i Persję: Nawet w wypadku przedwczesnej klęski
Rosjan atak wszystkimi siłami przez Kaukaz na Persję i Irak nie byłby
możliwy w tym roku. Opanowanie przez nas Persji zwiększa w po-
ważnym stopniu bezpieczeństwo naszego prawego skrzydła na tych
obszarach.
Koncentrując się obecnie na naszych wspólnych przedsięwzięciach
mających na celu odparcie ofensywy niemieckiej, z którejkolwiek
strony by ona nadeszła, trzeba przyjąć, że sprawę najważniejszą sta-
nowi stworzenie udogodnień do ofensywnego i defensywnego kiero-
wania siłami powietrznymi. W związku z tym poczyniono kroki, aby
- za zgodą Turków w Anatolii - ulepszyć oraz zwiększyć liczbę udo-
stępnionych lotnisk na całym tym obszarze. W wyniku tych działań
zwiększy się operatywność naszych sił powietrznych na Bliskim
Wschodzie.
Na drugim miejscu postawiłbym kwestię linii komunikacyjnych,
zarówno dróg jak i kolei, na obszarach znajdujących się pod naszą
kontrolą. Sprawa ta jest nieustannie posuwana naprzód.
Ponadto poczyniono kroki w celu możliwie naj szybszego stworze-
nia punktów naprawczych w rejonie Basry tudzież budowy dodatko-
wych portów, co pozwoli na planowane zwiększenie sił w Zatoce Per-
skiej.
Pustynia Zachodnia: Musimy jak najszybciej opanować wschodnią
Cyrenajkę nie tylko ze względu na konieczność obrony naszej bazy
3SS WOJNA PRZYCHODZI DO AMERYKI
w Egipcie, lecz także w celu utrzymania kontroli we wschodniej czę

ści Morza Śródziemnego. Sytuacja przedstawia się następująco:
Ocenia się, że w chwili obecnej w Cyrenajce znajdują się dwie dy-
wizje niemieckie Uedna pancerna i jedna lekka zmotoryzowana) oraz
sześć włoskich (w tym jedna zmotoryzowana i jedna pan.cerna). Jest
mało prawdopodobne, że z takimi siłami wróg zdecyduje się na po-
ważniejszą ofensywę w kierunku Delty. Ma on duże problemy zaopa-
trzeniowe i brakuje mu transportu. Jeżeli jednak byłby w stanie stwo-
rzyć silną bazę na linii Halfaya-Capuzzo-Bardia i zgromadzić tam
odpowiednie ilości zapasów, nie można wykluczyć nieznacznej ofen-
sywy w kierunku Sidi Barrani.
Naszym celem jest rozpoczęcie ofensywy, gdy tylko nadarzy się
odpowiednia okazja. Naczelny dowódca ocenia, że do przeprowadze-
nia tej ofensywy jego siły nie mogą być mniejsze niż dwie dywizje
pancerne. Będą one mogły wkroczyć do akcji dopiero 1 listopada, co
oczywiście nie przeszkodzi w przeprowadzeniu wcześniejszego ata-
ku, gdy tylko nadarzy się okazja. Znaczenie Tobruku jest chyba spra-
wąjasną.
ZAŁĄCZNIK H
BRYTYJSKA KOMISJA ZAKUPÓW W STANACH ZJEDNO-

CZONYCH*
Dyrektywa premiera z 11 sierpnia 1941
l. Stany Zjednoczone otrzymały bardzo dużo zamówień na broń
i amunicję dla Wielkiej Brytanii. Zostały one uzgodnione między bry-
tyjskimi departamentami, jak też skoordynowane z brytyjską produ-
kcją krajową i zamówieniami brytyjskimi złożonymi w Ameryce. Pan
Purvis jest odpowiedzialny za wszystkie te sprawy i jemu to zgłaszać
należy wszelkie zakłócenia. Sprawy te zostaną następnie załatwione
w Ministerstwie Obrony. Jednak już w tej chwili trzeba zapewnić du-
żą liczbę jednostek transportowych, bombowców i czołgów, tak siłom
brytyjskim jak i amerykańskim. Co więcej, dołączenie Rosji jako
strony czynnie zaangażowanej w walkę z Hitlerem wymagać będzie
nie tylko wprowadzenia pewnych zmian do brytyjskich zamówień,
lecz także znacznego rozwoju fabryk i stworzenia bardziej daleko-
siężnych planów.
2. Jeżeli chodzi o brytyjski plan uzupełniający, to dawanie prioryte-
tu ciężkim bombowcom nad czołgami, czy odwrotnie, jest bez zna-
czenia. Obecnie nie wyznajemy już poglądu, że czas określa prioryte-
ty, lecz jesteśmy zwolennikami stosowania przydziałów rÓwnoczes-
nych.
Jeżeli nasi amerykańscy przyjaciele stwierdzą, że istnieją szanse
znacznego zwiększenia produkcji i przekażą nam swoje poglądy na
temat sposobu jej podziału na potrzeby brytyjskie i amerykańskie,
wówczas my dokonamy stosownego podziału pomiędzy nasze depar-
tamenty. Nie uważamy na przykład, że uzupełniający plan budowy
ciężkich bombowców miałby w jakiś sposób zakłócić rozwój produ-
kcji czołgów. Stosunek pomiędzy ciężkimi bombowcami a czołgami
powinien się mieć tak, jak 6:41ub 6,5:3,5, gdzie oba rodzaje produkcji
rozwijają się równocześnie w jak najszybszym tempie. Ta metoda wy-
daje się najdogodniejsza.
3. Z radością witamy dodatkowy przydział stu pięćdziesięciu tysię
cy karabinów. Chociaż nie posiadamy wystarczającej ilości amunicji,
* Zob. s. 68 (przyp.oryg.).
broń ta jest jednakże niezbędna do uzbrojenia personelu broniącego

lotnisk. W chwili obecnej prawie sto pięćdziesiąt tysięcy osób musi
polegać na pikach, pałkach i granatach. Chociaż amunicji mamy
w Wielkiej Brytanii bardzo mało - około osiemdziesięciu magazyn-
ków na każdy karabin - produkcja Stanów Zjednoczonych zapewnia
uzupełnienie tego niedoboru. W tym miesiącu otrzymamy pięćdzie
siąt milionów zaległych magazynków, a później będziemy otrzymy-
wać dwadzieścia do dwudziestu pięciu milionów magazynków mie-
sięcznie. Nawet jeżeli każdy otrzyma tylko po dziesięć magazynków,
to i tak będzie to lepsze aniżeli prowizoryczne rozwiązania, na jakie
obecnie jesteśmy skazani.
Mamy w związku z tym nadzieję na jak najszybsze otrzymanie rze-
czonych stu pięćdziesięciu tysięcy karabinów. W razie zauważalnych
przygotowań w holenderskich, belgijskich i francuskich portach in-
wazyjnych, poprosimy o dodatkowy przydział amunicji, którą nastę
pnie zwrócimy z naszej bieżącej produkcji.
4. Należy niezwłocznie rozważyć kwestię pomocy dla wojsk rosyj-
skich. Po wstępnych konferencjach brytyjskich i amerykańskich de-
partamentów zaopatrzenia nieuniknionym staje się zwołanie podo-
bnej konferencji w Moskwie. W tym celu premier mianuje lorda Be-
averbrooka, ministra zaopatrzenia, który powinien tutaj dzisiaj
przybyć, przedstawicielem brytyjskim, upoważnionym do działania
w imieniu wszystkich departamentów brytyjskich.
ZAŁĄCZNIK I
KONFERENCJA ANGIELSKO-AMERYKANSKO-ROSYJSKA
DYREKTYWA OGÓLNA PREMIERA I MINISTRA OBRONY

22 września 1941
1. Obecna sytuacja będąca wynikiem rozmów Beaverbrook-Harri-
man jest opisana w dzisiejszym raporcie lorda Beaverbrooka. Musi-
my wywiązać się wobec Rosjan z obietnicy przydziału czołgów i sa-
molotów, a lord Beaverbrook musi wykazać dużo taktu i zręczności
podczas rozmów w Moskwie, proponując im inne materiały i inny
sprzęt.
2. Należy zapewnić Rosję o zwiększonej pomocy w okresie od l
lipca 1942 do 30 czerwca 1943. Wówczas to produkcja brytyjska
osiągnie maksimum. Rozsądniej będzie powstrzymać się od podawa-
nia dokładnych danych opartych na optymistycznych prognozach
produkcji angielsko-amerykańskiej. Niebezpieczne byłoby również
obiecywanie Rosjanom pewnego procentu naszej produkcji. Nie po-
winniśmy ujawniać żadnych związanych z tym danych, skoro Rosja-
nie skrzętnie ukrywają swoje. Lord Beaverbrook powinien zachęcać
do przedłużenia oporu, ukazując duże możliwości i szansę, którą kry-
ją w sobie wyżej wspomniane odległe perspektywy.
3. Należy zwrócić uwagę Rosjan na ograniczenia w transporcie
morskim spowodowane utrudnionym dostępem do różnych ważnych
portów. Koniecznie trzeba podkreślić fakt gwałtownych ubytków
w światowym transporcie morskim, trudności z ich wyrównaniem
oraz istotne potrzeby naszego kraju.
4. Oprócz tego należy zachęcać, za zgodą Amerykanów, do utrzy-
mywania szlaku do Władywostoku, przy czym niezbędne jest wywie-
ranie odpowiedniego wrażenia na Japonii. Szczególny nacisk trzeba
położyć na rozwój drogi z Zatoki Perskiej do Morza Kaspijskiego.
Przy tej okazji powinno się wyjaśnić wszystkie ograniczenia wiążące
się z ruchem na kolei transperskiej oraz przeciągnięciem nowej szosy.
Rosjanie niewątpliwie będą chcieli sami ocenić możliwości Archan-
gielska oraz jego połączenia kolejowe, biorąc pod uwagę zimę i pra-
wdopodobne działania wroga.
5. Konferencja ta musi opierać się na założeniu, że Stany Zjedno-
czone nie są stroną walczącą. Nasze zasoby ludzkie są poważnie ob-
ciążone, a w miarę upływu czasu sytuacja będzie coraz trudniejsza,
gdyż zaangażowanie ich jest całkowite, wliczając w to pomoc domi-

niów, Indii i kolonii. Nasza flota handlowa znajduje się w ciągłym
ruchu, abyśmy tylko mogli utrzymać się na powierzchni i kontynuo-
wać tę walkę. Musimy bronić Wysp Brytyjskich przed inwazją, do
której Niemcy mogą w każdej chwili zebrać ogromną armię. Musimy
strzec się niebezpiecznych ataków powietrznych w wykonaniu nie-
przyjacielskiego lotnictwa, które jest w stanie raptownie się przemie-
ścić ze Wschodu na Zachód, jeżeli tylko zajdzie taka potrzeba. Musi-
my utrzymywać nasze armie na Bliskim Wschodzie oraz front od
Morza Kaspijskiego aż do Pustyni Zachodniej. W 1942 na froncie
tym znajdować się będzie około dwudziestu pięciu dywizji brytyj-
skich, hinduskich oraz należących do dominiów, liczących wraz
z mocno rozrosniętymi służbami tyłowymi oraz odpowiedno licznym
lotnictwem około miliona ludzi. Jeżeli będzie to koniecznym, należy
dokładnie wytłumaczyć trudności związane z zaopatrywaniem tych
ogromnych sił drogą morską - głównie dookoła Przylądka - oraz
kłopoty ze zdobyciem odpowiedniej liczby jednostek pływających.
6. Do obrony Wielkiej Brytanii posiadamy armię liczącą niewiele
ponad dwa miliony ludzi plus Home Guard w liczbie około półtora
miliona. Dysponujemy tylko trzema i pół milionami karabinów, a w
przyszłym roku nie otrzymamy więcej niż sto tysięcy. Z tej dwumilio-
nowej armii dziewięćset tysięcy tworzy tzw. siły polowe, które skła
dają się z dwudziestu zmotoryzowanych dywizji piechoty, dziewięciu
lotnych zmotoryzowanych dywizji hrabstw i sześciu dywizji pancer-
nych, z których trzy są częściowo sformowane, oraz pięciu brygad
czołgów armii. Do tworzonych przez nas ogromnych sił powietrz-
nych potrzebujemy prawie miliona ludzi; na razie jest ich dopiero
siedemset pięćdziesiąt tysięcy. Royal Navy posiada około pół miliona
marynarzy. Jeżeli do tego dodamy budowę nowych statków, produ-
kcję samolotów, przemysł zbrojeniowy oraz produkcję żywności
w kraju i inne niezbędne sprawy ograniczone do minimum, bez trudu
zauważymy, że zasoby ludzkie narodu liczącego czterdzieści cztery
miliony już wkrótce będą maksymalnie wykorzystane.
7. Przy tym milionie stu tysiącach osób służących warmii polowej,
obrona powietrzna Wielkiej Brytanii, Dowództwo Obrony Wybrzeża,
garnizony w Irlandii Północnej, ośrodki szkoleniowe oraz obrona lot-
nisk i ważnych portów stanowią bardzo wąski margines.
8. Nie będziemy w stanie zwiększyć armii polowej w kraju ponad
wymienioną już liczbę około czterdziestu dywizji i trzeba będzie
ogromnych wysiłków, aby utrzymać armię w kraju w obecnych roz-
miarach, dostarczając równocześnie nowe oddziały na Bliski Wschód,
KONFERENCJA ANGIELSKO-AMERYKAŃSKa-ROSYJSKA 393
do Indii i do innych garnizonów, jak na przykład na Islandii, Gibralta-

rze, na Malcie, w Adenie, Singapurze, Hongkongu.
9. Nie możemy pozwolić, by siły potrzebne w kraju do odparcia
inwazji spadły poniżej dwudziestu pięciu dywizji piechoty i czterech
do pięciu dywizji pancernych. Trzeba pamiętać o tym, że nieprzyja-
ciel może przerzucać swoje oddziały bocznymi liniami kolejowymi
w Europie nieporównanie szybciej, aniżeli my możemy ściągnąć ja-
kąkolwiek dywizję z zagranicy. W związku z powyższym liczba dy-
wizji przeznaczonych do działań ofensywnych poza granicami kraju
jest bardzo skromna.
10. Oprócz dwudziestu pięciu brytyjskich i imperialnych dywizji
mających zasilić Bliski Wschód w 1942 r. planujemy jeszcze stworze-
nie sił ekspedycyjnych, liczących sześć lub siedem dywizji. Przygo-
towania trwają. Nawet gdyby się okazało, że oddziały przez nas stwo-
rzone są liczniejsze, niż to planowaliśmy, to i tak brakuje nam jedno-
stek transportowych do wysłania ich za granicę. Pomysły dotyczące
stworzenia przez Wielką Brytanię dwudziestu lub trzydziestu dywizji
i wysłania ich na zachodnie wybrzeże kontynentu lub wyekspedio-
wania ich drogą morską jako pomoc dla Rosji są absolutnie nierealne.
To trzeba ostatecznie wyjaśnić.
11. Naszym najgłębszym pragnieniem jest interwencja lądowa
z nastaniem przyszłej wiosny, jeżeli oczywiście będzie to możliwe.
Analizujemy obecnie wszystkie możliwości z akcją na północnym
i południowym skrzydle frontu rosyjskiego włącznie. Na północy
ekspedycja do Norwegii spowodowałaby wybuch zaciekłego buntu,
który, zakończony sukcesem, przeciągnąłby na naszą stronę rząd
szwedzki wraz z jego silną armią. Ta ewentualność również została
dokładnie zbadana. Nie wiadomo jednak, w jaki sposób siły sowiec-
kie mogłyby w tej sytuacji pomóc- w samej rzeczy ich interwencja
niewątpliwie zantagonizowałaby Szwedów. Finowie już się nie kryją
ze swoimi wrogimi zamiarami.
12. W każdej chwili możemy zostać zmuszeni do stawienia czoła
niepokojom w Hiszpanii oraz niemieckiej penetracji w Maroku, Al-
gierii i Afryce Zachodniej. Jeżeli Francuzi w Afryce zdecydowaliby
się stawiać opór, wysłalibyśmy im na pomoc dostępne nam siły.
W obydwu wypadkach droga morska jest krótka i nieporównywalna
z ogromnymi odległościami na trasie dookoła Przylądka.
13. Wyżej wymienione siły zostaną rozmieszczone na Bliskim
Wschodzie, na południowym skrzydle rosyjskim. W momencie gdy
Pustynia Zachodnia i Cyrenajka zostaną oczyszczone z Niemców
i Włochów, nasze siły bliskowschodnie będą miały możliwość wybo-
ru. Jeżeli w coraz większym stopniu będą pomagały Rosjanom, czy to
na Kaukazie, czy we wschodniej części Morza Kaspijskiego, trzeba

sobie uświadomić, że zablokują one połączenie drogowe i kolejowe
z Zatoki Perskiej. Jednocześnie zaś Turcja, gdyby udało się ją prze-
ciągnąć na naszą stronę, byłaby niezwykle cennym partnerem. Efekt
byłby taki, że nie tylko niemiecka droga do Syrii i Egiptu zostałaby
zablokowana przez potężne armie tureckie, ale i skutecznie mogłaby
przebiegać obrona Morza Czarnego, co równocześnie wspierałoby
obronę Kaukazu. Postawa Turcji w najbliższej przyszłości będzie
uzależniona od obietnic pomocy w postaci oddziałów i nowoczesne-
go wyposażenia, w tym lotnisk, czołgów, artylerii przeciwpancernej
i przeciwlotniczej itp. Jeżeli chodzi o Rosjan, to sprawę należy przed-
stawić jasno: większość tego sprzętu i część oddziałów zostanie prze-
kazana Turcji kosztem tego, co mogłoby być przekazane Rosji. Warto
jednak by było, aby Rosja i Wielka Brytania wprowadziły drobne
poprawki do swoich planów w celu przyciągnięcia Turcji.
14. Bardzo jesteśmy zainteresowani kwestią powstania armii pol-
skich i czeskich w Rosji i z chęcią pomożemy w ich wyposażeniu.
Należy zwrócić uwagę na fakt, że społeczność polska i czeska mają
bardzo duże wpływy w Stanach Zjednoczonych. Wywarłoby to nie-
wątpliwie korzystne wrażenie, gdyby część naszego sprzętu została
przeznaczona dla Polaków i Czechów.
15. Rosjanie niewątpliwie zapytają, w jaki sposób zamierzamy
wygrać tę wojnę, na co odpowiedź powinna brzmieć: "Prowadząc
nieustanną walkę do czasu, aż system nazistowski rozpadnie się tak
jak system kajzerowski podczas ostatniej wojny". W tym celu bę
dziemy stawiać nieprzyjacielowi czoło wszędzie tam, gdzie będzie
to miało relane szanse powodzenia. Będziemy niszczyć go propa-
gandą, wymęczać blokadą, i przede wszystkim bezlitośnie bom-
bardować jego kraj na coraz większą skalę. W ubiegłym roku nie
zawahaliśmy się stawić samotnie czoła Niemcom i Włochom,
a obecnie determinacja narodu brytyjskiego wzrasta z każdym
dniem. Określenia "nazistowska tyrania" i "pruski militaryzm"
stosowane są przez nas jako cele, a nie jako nieubłagane, ogólne
potępienie całego narodu niemieckiego. Podobnie jak rząd rosyjski
wierzymy, że uda się nam rozdzielić Niemców i odseparować re-
żim nazistowski od reszty narodu.
16. Rzecz jasna, nie możemy przewidzieć, jak postąpią Stany Zjed-
noczone. Kroki poczynione przez prezydenta Roosevelta i jego rząd
mogą w każdym momencie wciągnąć Stany Zjednoczone do wojny,
bez względu na to, czy zostanie ona wypowiedziana, czy też nie.
W takiej sytuacji możemy spodziewać się generalnej ofensywy na
Niemcy w 1943 r. Jeżeli jedność Niemców oraz ich morale ulegną
KONFERENCJA ANGIELSKO-AMERYKAŃSKa-ROSYJSKA 395
poważnemu osłabieniu, być może uda się wylądować ze znacznymi

siłami pancernymi równocześnie na wybrzeżach kilku podbitych
państw i wzniecić ogólną rewoltę. Plany takiej operacji są obecnie
analizowane przez sztaby brytyjskie.
ZAŁĄCZNIK J
ROZKAZY DLA FLOTY NA OCEANIE INDYJSKIM
KORESPONDENCJA POMIĘDZY PREMIEREM,
PIERWSZYM LORDEM I PIERWSZYM
LORDEM MORSKIM

i pierwszego lorda morskiego 25 sierpnia 1941
1. W najbliższej przyszłości powinniśmy umieścić eskadrę odstra-
szającą na Oceanie Indyjskim. Składałaby się ona z małej liczby na-
szych najlepszych jednostek. Wystarczy tylko przypomnieć sobie, ile
kłopotów sprawił nam Tirpitz - jedyny pancernik, którym dyspono-
wali Niemcy przeciwko naszym piętnastu pancernikom - aby zdać
sobie sprawę, jakie wrażenie na japońskiej Admiralicji wywarłaby
obecność małej, lecz potężnej i szybkiej eskadry na wschodnich wo-
dach. Możemy być absolutnie pewni, że Tirpitz nie ucieknie nagle
z Bałtyku, dopóki znajduje się tam flota rosyjska, ponieważ jest to
jedyna jednostka uniemożliwiająca osiągnięcie przewagi przez Ro-
sjan. Niemniej jednak wydając rozkazy, których zmiana może zająć
trochę czasu, musimy zapewnić obecność na tym obszarze dwóch
okrętów typu King George V i jednego typu Nelson z naczelnym do-
wódcą. Należałoby również włączyć jeden z lotniskowców.
2. Najrozsądniej byłoby, gdyby doprowadzony do porządku Duke oj
York został wysłany przez Trynidad i Simonstown na wschód. Po drodze
mogą dołączyć do niego Repulse lub Renown i jeden lotniskowiec. Jed-
nostki te mogą następnie pojawić się w trójkącie Aden-Singapur-Simon-
stown. Sparaliżuje to wszystkie morskie działania Japończyków. Duke oj
York mógłby się z powodzeniem wybrać w długą, bezpieczną drogę na
wschód z dwiema jednostkami typu King George V, które są niezwykle
skuteczne. Moim zdaniem byłoby to lepsze wykorzystanie naszych sił
aniżeli wysyłanie Prince oJWales z rejonów, w których mógłby, choć jest
to mało prawdopodobne, spotkać Tirpitza.
3. Nie jestem natomiast zwolennikiem wysyłania na wschód pan-
cerników starego typu "R". Byłyby one łatwym łupem dla nowoczes-
nych jednostek japońskich i nie mogłyby ani uciekać, ani walczyć.
Mogłyby być przydatne w konwojach, oczywiście dopiero wtedy,
kiedy osiągniemy odpowiednie stadium.
4. Zasadniczo jednak jestem za tym, aby przed końcem
października wysłać na wspomniane wody groźną, szybką i pier-
ROZKAZY DLA FLOTY NA OCEANIE INDYJSKIM 397
wszorzędną eskadrę oraz poinformować o naszych zamiarach Amery-

kanów i Australijczyków. Zanosi się na to, że negocjacje amerykań
sko-japońskie trochę jeszcze potrwają. Amerykanie mówią obecnie
o dziewięćdziesięciu dniach, a Japończycy, być może, stwierdzą, że
wygodniej będzie im poczekać na rozwój wydarzeń w Rosji.
5. Dobrze by było, gdyby można było zamienić opancerzony lotni-
skowiec Victorious naArk Royal, który działałby na ciasnym obszarze
wód Morza Śródziemnego. Przypuszczam, że planowane jest wzmoc-
nienie eskadry "Force H" jednym z Nelsonów i Repulse'em lub Re-
nownem.
6. Naczelny dowódca Home Fleet będzie miał naturalnie prawo
piewszeństwa w kwestii wyboru lotniskowca i wybór prawdopodob-
nie padnie na Ark Royal. Furiousa czeka jeszcze trochę pracy przy
przewożeniu samolotów do Takoradi. Victorious przyłączy się do
eskadry "FOTce H". Oznacza to, że Illustrious, Formidable i Indomi-
table oraz Eagle i ArlJus będą mogły być wykorzystane we wschod-
nim trójkącie Morza Sródziemnego.
Chciałbym poznać poglądy Panów w tej sprawie.
Pierwszy lord morski do premiera 28 sierpnia 1941

Oto lista zarządzeń dotyczących pancerników i lotniskowców:
1. Problem ten rozpatrywaliśmy przed otrzymaniem Pańskiej depe-
szy i zrobiliśmy to ponownie po jej otrzymaniu.
2. Jedyna różnica zachodząca pomiędzy Pańskimi sugestiami a na-
szymi planami dotyczy skierowania okrętów typu King George V
i Nelson na Ocean Indyjski. Po głębszym namyśle jestem przeciwny
temu pomysłowi z przyczyn, które zostaną przedstawione w niniej-
szym memorandum.
3. Jestem przeciwny wysłaniu któregokolwiek z okrętów klasy
King George V za granicę przed całkowitym zakończeniem etapu
przygotowawczego. Przyczyny są następujące:
a) żaden okręt nie może zostać w pełni przygotowany do działań,
jeżeli nie dysponujemy wszelkimi danymi na temat celów, do
jakich będzie użyty;
b) jeżeli zabraknie okresu przygotowawczego, sytuacja ta prędzej
czy później da o sobie znać;
c) biorąc pod uwagę stopień skomplikowania urządzeń i instalacji
elektrycznych oraz fakt, że 60% załogi stanowią ludzie poniżej
dwudziestego pierwszego roku życia, którzy nigdy do tej pory
nie byli na morzu, nieuniknione będzie nieumiejętne obchodze-
nie się ze sprzętem, a co za tym idzie, przeprowadzane działania
będą nieefektywne. W związku z powyższym koniecznym jest,
aby etap przygotowawczy odbywał się w pobliżu doków lub sto-

czni wykonawcy.
4. Tak się nieszczęśliwie składa, że nie możemy dokonać wcześ
niejszego· rozdziału pancerników ze względu na zbyt dużą liczbę
okrętów znajdujących się obecnie w naprawie. Dopóki działały Bis-
marck i Tirpitz, dopóty musieliśmy odkładać wszelkie remonty.
5. Jeżeli chodzi o lotniskowce, to sytuacja jest również niezado-
walająca. Wynika to z uszkodzeń Illustriausa i Farmidable'a oraz
z konieczności przeprowadzenia napraw na Furiausie i Ark Rayal.
PANCERNIKI I LOTNISKOWCE - ZARZĄDZENIA

UWAGA: data w nawiasie przy nazwie okrętu jest datą przybycia danego
okrętu na miejsce przeznaczenia.
OSTATECZNE ZARZĄDZENIA
PANCERNIKI LOTNISKOWCE
Home Fleet dwa typu King George V Victorious (teraz)

(3 września)
Malaya (21 września) Furious (luty)
Eskadra "Force H" jeden King George V Indomitable (listopad)

(początek grudnia)
Morze Śródziemne Queen Elizabeth (teraz) Illustrious (styczeń)

Valiant (teraz) Formidable (luty)
Barham (teraz)
Warspite
(koniec stycznia)
Nelson (koniec listopada) Hennes (teraz)
Rodney (koniec stycznia) Ark Royal (kwiecień 1942)
Renown (połowa Indomitable (na wszelki
stycznia) wypadek)
Eskorta konwojów Revenge

przewożących (połowa września)
żołnierzyna Royal Sovereign
Oceanie Idyjskim (połowa listopada?)
Ramillies
(połowa grudnia)
Resolution
(początek stycznia)
Okręt zapasowy Repulse

UZASADNIENIE OSTATECZNYCH ZARZĄDZEŃ

Home Fleet i Eskadra "Force H":
l. Atlantyk jest obszarem o kluczowym znaczeniu, jak również je-
dynym miejscem, gdzie możemy przegrać wojnę morską.
2. Dopóki TIrpitz kontynuuje swoją działalność, dopóty musimy
dysponować dwoma okrętami typu King George V działającymi
wspólnie.
3. Połączenie King George V z Nelsonem jest niezadowalające ze
względu na różnicę prędkości.
4. Aby móc nieustannie dysponować dwoma okrętami typu King
George V, musimy posiadać trzy takie jednostki na wodach krajo-
wych na wypadek zniszczenia jednego z nich przez bombę, minę,
torpedę lub też konieczności dokonania niezbędnych napraw.
5. Uważam, że trzeci okręt może być z eskadry ,,Porce H" na Gi-
braltarze i że wszystkie trzy okręty nie muszą cały czas przebywać
w Scapa.
6. Gdyby przypadkiem Tirpitzowi udało się przebić, wówczas spa-
raliżowałby nasz ruch na północnym Atlantyku do tego stopnia, że
koniecznym stałoby się wydanie mu walki, w związku z czym musie-
libyśmy posiadać na miejscu dwa okręty klasy King George V.
7. Pancernik wchodzący w skład eskadry "Force H" musi być
w stanie odeprzeć atak powietrzny i równocześnie musi być szybki.
Do tego celu najlepiej nadaje się King George V.
8. Malaya został przydzielony Home Fleet, ponieważ jeden pancer-
nik oprócz King George V potrzebny jest na Atlantyku do wykonywa-
nia następujących zadań:
a) eskortowanie ważnych konwojów przewożących żołnierzy;
b) ochrona konwojów na wschód od 26 stopnia długości geografi-
cznej zachodniej w nagłych wypadkach;
c) wspieranie w razie konieczności eskadry "Force H" podczas
operacji w zachodniej części Morza Śródziemnego.
9. a) Ark Royal nie został uwzględniony w zarządzeniach, ponie-
waż wejdzie on do działań dopiero w kwietniu 1942 r.
b) Eagle nie został uwzględniony w zarządzeniach, ponieważ po-
zostaje on na wodach krajowych do czasu wykonania operacji
,,Pilgrim" (zajęcie Wysp Kanaryjskich).
Trinkomali:
10. Proponuje się wysłanie Nelsona, Rodneya i Renowna do Trin-
komali lub Singapuru z następujących powodów:
a) Nelson i Rodney stanowić będą część Floty Wschodniej, której

utworzenie uzależnione będzie od liczby dostępnych nam krą
żowników, a zwłaszcza niszczycieli.
b) Nelson i Rodney stanowić będą najlepsze wsparcie dla klasy "R"
w momencie tworzenia Floty Wschodniej, a z połączenia tego
uzyska się najbardziej jednorodną flotę pod względem prędkości.
c) Do czasu, kiedy będziemy w stanie stworzyć na Dalekim W scho-
dzie flotę mogącą stawić czoło siłom japońskim, które najpra-
wdopodobniej zostaną wysłane na południe, musimy uniemożli
wić wszelkie działania japońskie na Oceanie Indyjskim.
Przydzielając pancerniki do eskorty naszych konwojów, chcemy
powstrzymać Japończyków przed wysyłaniem w te rejony swo-
ich pancerników. Wysyłając pancernik i lotniskowiec na Ocean
Indyjski zamierzamy powstrzymać Japończyków przed wysyła
niem tam swoich wyposażonych w działa 8-calowe krążowni
ków, które atakują nasze statki handlowe.
Nie uważamy, że zastąpienie któregokolwiek z powyższych
okrętów przez King George V przyniosłoby korzyści zdolne
zrównoważyć stratę wynikającą z jego nieobecności na wodach
krajowych, ponieważ nie jest on dostatecznie szybki, aby móc
ścigać japoński krążownik wyposażony w działa 8-calowe.
d) W zależności od sytuacji w danym momencie oraz od tego, czy
będzie wówczas trwała wojna z Japonią, korzystnym może się
okazać wysłanie Nelsona, Rodneya, Renowna i jednego lotni-
skowca do Singapuru, gdyż razem stanowić będą doskonałą siłę
odstraszającą. W momencie wybuchu wojny z Japonią będą się
one mogły wycofać do Trinkomali.
e) Z powodu konieczności dokonania napraw na Ark Royal nie bę
dzie możliwym wysłanie żadnego większego lotniskowca wcześ
niej niż w kwietniu 1942 r., chyba że zabierzemy Indomitable'a
z eskadry "Force H".
Eskorta konwojów przewożących żołnierzy na Oceanie Indyjskim:
Propozycja wysłania czterech okrętów klasy "R" na Ocean Indyjski
motywowana jest następująco:
a) Nie sąjuż one potrzebne do eskortowania konwojów na północ
nym Atlantyku.
b) Koniec końców wejdą one w skład Floty Wschodniej, a do tego
czasu lepiej jest trzymać je na wodach, gdzie nie będą zagrożone
przez nieprzyjacielskie samoloty i U-booty.
c) Biorąc
na siebie ciężar eskortowania konwojów przewożących
żołnierzy,
znacznie ułatwią pracę krążownikom.
d) Ich obecność na Oceanie Indyjskim razem z Nelsonem, Rodne-
yem i Renownem będzie wyrazem przychylności wobec próśb
Australii i Nowej Zelandii dotyczących wysłania posiłków na
Daleki Wschód.
ZARZĄDZENIA TYMCZASOWE MAJĄCE NA CELU
WZMOCNIENIE OCEANU INDYJSKIEGO
Należy zatrzymać Repulse na wodach krajowych do momentu, aż
King George V będzie gotów do działania, tj. do 3 września. Repulse
będzie eskortował konwój "WS-l1", a następnie przybędzie do Trin-
komali 7 października.
1. Niewątpliwym bezsensem byłoby tworzenie na Oceanie Indyj-
skim dużej floty, składającej się w całości z powolnych, przestarza-
łych i nie zmodernizowanych okrętów, które ani nie mogą stawić czo-
ła nowoczesnej i szybkiej flocie japońskiej, ani też nie stanowią środ
ka odstraszającego. Niewykluczone, że okoliczności mogłyby zmusić
nas do takiego kroku, jednak byłby on z samego założenia nierozsąd
nym.
2. Przeznacznie czterech okrętów "R" do służby w konwojach jest
skuteczne przeciwko krążownikom nieprzyjacielskim wyposażonym
w działa 8-calowe. Jednak gdyby tak się złożyło, że wróg rzuciłby do
akcji jeden szybki, nowoczesny pancernik, wszystkie te okręty oraz
strzeżone przez nie konwoje stałyby się łatwym łupem. W obecnym
stanie okręty typu "R" zamieniłyby się w pływające trumny. Aby uży
wać okrętów typu "R" do ochrony konwojów na Oceanie Indyjskim
i na Pacyfiku, należałoby wydelegować tam jedną lub dwie nowo-
czesne jednostki, które potrafiłyby odpowiednio zareagować na zaku-
sy nieprzyjaciela. Powinniśmy wypracować naj zdrowsze zasady ta-
ktyki morskiej, polegające na walce z przeważającymi siłami prze-
ciwnika przy użyciu małej liczby najlepszych i najszybszych
jednostek.
3. Słuszność sugestii, które ośmieliłem się przedstawić w mojej de-
peszy, potwierdzają obawy samej Admiralicji w kwestii Tirpitza. Tir-
pitz robi w stosunku do nas dokładnie to samo, co King George V
robiłby w stosunku do japońskiej marynarki wojennej. Stwarza on
atmosferę ogólnego i nieokreślonego zagrożenia, sprawiając wraże
nie, że może się niespodziewanie zjawić w każdym miejscu. Pojawia
się i znika, błyskawicznie mieszając nam szyki.
4. Sam fakt, że Admiralicja przewiduje konieczność użycia trzech

okrętów typu King George V jako przeciwwagi dla Tirpitza, dużo
mówi na temat naszych naj nowszych jednostek, które nie posiadając
dział odpowiednio dużego kalibru, nie są w stanie stawić czoła teore-
tycznie równorzędnemu przeciwnikowi. Lecz wziąwszy to wszystko
pod uwagę, nie jestem przekonany co do słuszności propozycji utrzy-
mania trzech okrętów typu KGV na Atlantyku, jeśli uwzględnić a)
zarządzenia amerykańskie, na które obecnie można liczyć, oraz b)
zdolność lotniskowców do pohamowania takiego okrętu jak Tirpitz.
Wycofanie Tirpitza z Bałtyku jest mało prawdopodobnym, jeśli się
pamięta, że nieustannie działa tam flota rosyjska ponadto zaś Niemcy
niewątpliwie mąją w pamięci los Bismarcka i jego jednostek dostaw-
czych. O tym, jak nierozsądnym byłoby takie posunięcie niechaj
świadczy fakt, że przebywając na Bałtyku Tirpitz wiąże trzy nasze
najlepsze i naj nowocześniejsze pancerniki, panując oprócz tego na
tym akwenie! Uważam przeto, iż nadmiernie zabezpieczyliśmy się na
Atlantyku, postępując tam z większą rozrzutnością niż kiedykolwiek
podczas tej wojny.
5. Okręty typu "RH zostałyby naj skuteczniej wykorzystane, gdyby
teraz opancerzono je tak, żeby były w stanie wytrzymać ataki powie-
trzne i wysłano jako wolną eskadrę, która umożliwiłaby nam przej-
ście przez Morze Śródziemne i mogłaby bronić Malty w nieskończo
ność.
6. Nie wydaje mi się, by Japonia, tak bardzo zaangażowana w Chi-
nach, mogła stawić czoło Stanom Zjednoczonym, Wielkiej Brytanii
i Rosji. Najprawdopodobniej podejmie negocjacje z Amerykanami,
które potrwają około trzech miesięcy. W tym czasie nie poczyni żad
nych agresywnych kroków, ani też nie przyłączy się czynnie do Osi.
Nic nie wpłynie na nią tak skutecznie, jak pojawienie się wymienio-
nych przeze mnie sił, a zwłaszcza KGV. To mógłby być najlepszy
środek odstraszający.
ZAŁĄCZNIK K
SPRAWA CZOŁGÓW DLA BLISKIEGO WSCHODU
Premier do ministra wojny i ministra zaopatrzenia 11 lipca 1941

Z ogólnej liczby l 441 czołgów piechoty i czołgów szybkich w kra-
ju, 391 jest "niezdolnych do działań". To jest stanowczo zbyt dużo
i liczbę tę można by niewątpliwie zmniejszyć, gdyby kwestią napraw
zajęto się równie skutecznie, jak to zrobiono w RAF-ie w ubiegłym
roku.
Proszę o przedyskutowanie tej sprawy i wysunięcie propozycji na
temat szybszego załatwiania tych kwestii. Liczba czołgów niezdat-
nych do działań nie powinna nigdy przekraczać 10% ogólnej liczby
czołgów znajdujących się w kraju. Jest to tym bardziej istotne, że
zbliża się teraz okres wzmożonych przygotowań.
Premier do ministra wojny 19 sierpnia 1941

W Pańskiej depeszy z 15 lipca 1941 [na temat naprawy czołgów
w kraju] wylicza Pan kilka potrzeb, które, gdyby zostały zaspokojone,
zanadto ułatwiłyby życie. Należy cały czas pamiętać, że największą
rolę odgrywa prawdziwy wysiłek i skuteczne zarządzanie. Z ogro-
mnym zaskoczeniem dowiaduję się z miesięcznym opóźnieniem, że
w dalszym ciągu 25% czołgów piechoty jest niezdatnych do działania
oraz że na 400 czołgów szybkich 157 jest uszkodzonych. Nie wątpię,
że takie niedociągnięcie można wytłumaczyć na rozmaite sposoby, co
nie zmienia faktu, że jest to jednak niedociągnięcie.
Proszę nie dawać do zrozumienia, że jest Pan usatysfakcjonowany
obecną sytuacją. Jeżeli poprzestanie Pan na obronie swojej pozycji,
nie będzie żadnej szansy na poprawę sytuacji.
Premier do ministra lotnictwa 27 sierpnia 1941

Pańska depesza z 6 sierpnia wskazuje, że najbardziej obiecującą
bronią służącą do ataków lotniczych na czołgi jest bomba Jefferisa i z
radością dowiaduję się, że zamówił Pan 50 tysięcy sztuk.
O ile dobrze rozumiem, mieszczą się one w normalnych skorupach
przeznaczonych dla bomb lekkich, w związku z czym możliwym by-
łoby natychmiastowe ich wykorzystanie i byłbym skłonny opóźnić
produkcję bomb klejących i pocisków do bombard, aby tylko jak naj-
szybciej otrzymać odpowiednią liczbę tych bomb lotniczych. Jestem
pewien, że jeżeli popracujemy nad taktyką, a nasi piloci nabędą trochę
doświadczenia, skuteczność bombardowań znacznie się zwiększy. Po-
winniśmy natychmiast zdobyć duży zapas bomb ćwiczebnych i zor-

ganizować ćwiczenia w bombardowaniu celów naziemnych. Jeżeli
dzięki temu nastąpi spodziewana poprawa, niezwłocznie zbadamy
możliwość wysłania przez Morze Śródziemne odpowiedniej liczby
tych bomb wraz z pilotami, którzy przeszli szkolenie z bombami ćwi
czebnymi.
Warto byłoby się również zastanowić, czy Rosjanie nie byliby
w stanie rozpocząć w krótkim czasie produkcji tych bomb. Jeśli tak,
to powinni otrzymać wszelkie szczegółowe informacje.

Premier do nzinistra zaopatrzenia
i szefa sztabu imperialnego 27 sierpnia 1941
1. Powinniśmy od czasu do czasu wybiegać myślą naprzód. W Libii
Niemcy zaskoczyli nas, pojawiając się z czołgami wyposażonymi
w działa z pociskami 6-funtowymi, choć powinniśmy się byli spo-
dziewać, że zrobią coś, aby zniszczyć zwykły czołg piechoty. Niemcy
posiadali jego egzemplarze z Dunkierki, więc nietrudno im było przy-
gotować broń zdolną pokonać nasze czołgi.
2. Ja również staram się wybiegać myślą naprzód, koncentrując się
w głównej mierze na utworzeniu oddziałów górskich w Norwegii i na
zaskoczeniu nieprzyjaciela w Libii. Jak zwykle jednak w takich wy-
padkach każdy stara się utrudniać, w związku z czym za trzy lub
cztery miesiące, kiedy to trzeba będzie podjąć konkretne działania,
położenie nie zmieni się ani na jotę. Powinniśmy być w stanie
najpóźniej w styczniu lub lutym wystawić przynajmniej sto czołgów
typu A22 przystosowanych do działań w warunkach pustynnych. Do
tego celu niezbędne jest wprowadzenie kilku drobnych poprawek.
Dlaczego nie można zrealizować tego zamiaru równocześnie z wy-
kańczaniem samych czołgów? Ci w Egipcie nigdy nie uwierzą, że
czołg jest przystosowany do warunków pustynnych, jeżeli nie spraw-
dzą tego sami na miejscu. Rozmaite poprawki wprowadzone w kraju
mogą zostać opisane w telegramach lub przesłane na miejsce. Za-
miast tego będziemy czekali aż do początku 1942 r., kiedy to wyślemy
dwa czołgi, a dowództwo armii "Nil" dokładnie obwącha je i przeba-
da, aby odnaleźć w nich mnóstwo mankamentów i niedociągnięć.
3. Proponuję następujące rozwiązanie: Wyślijmy dwa czołgi na Bli-
ski Wschód plus pewną liczbę mechaników i części zamiennych. Me-
chanicy ci będą nieustannie śledzić poprawki wprowadzane na miej-
scu, równocześnie zajmując się aspektem przystosowania ich do "wa-
runków pustynnych". Byłbym się w stanie zgodzić na podwójny
proces w kraju, lecz jeżeli i tak potrwa to do 1942 r., a później to samo
SPRAWA CZOŁGÓW DLA BLISKIEGO WSCHODU 405
odbędzie się na Bliskim Wschodzie, to uważam, że mój pierwotny

plan był słuszny.
Proszę o pomoc w tej sprawie.
Gdzie te czołgi mąją walczyć wiosną 1942 r. poza Bliskim Wscho-
dem?
Te dwa czołgi typu "Churchill" zostały wysłane na Bliski

Wschód z końcem września i przybyły na miejsce 12 grudnia.
Generał Auchinleck miał się osobiście zająć sprawdzeniem ich
na pustyni, w związku z czym ogromnym szokiem był dla mnie
następujący telegram, który otrzymałem od niego 25 grudnia:
Pojazdy te umieszczono na śródpokładzie nie przykryte i nie zabez-

pieczone. W związku z tym były wystawione na działanie wody mor-
skiej i gdy je otrzymaliśmy, wewnątrz znajdowała się woda, a rdza na
ścianach dochodziła do wysokości 9 cali od podłogi.
Poważne uszkodzenia urządzeń elektrycznych oraz skrzyni biegów,
wymagają dwóch tygodni pracy ekspertów, zanim czołgi będzie moż
na uruchomić. Sposób przesłania ogólnie niezadowalający. Wszystkie
czołgi wysyłane przez Amerykanów mają zabezpieczone szczeliny
i drzwi specjalną taśmą [... l
Niezwłocznie poprosiłem sędziego Singletona o przeprowa-

dzenie dochodzenia w tej sprawie. 10 marca 1942 doniósł mi:
"Cała ta sprawa ujawnia niedociągnięcia organizacyjne na
ogromną skalę". Czołgi zostały umieszczone na odsłoniętym
pokładzie, nie nasmarowane, z otwartymi klapami i nawet nie
osłonięte pokryciami wodoszczelnymi. "Szkoda - poinformo-
wał mnie - że trudno jest znaleźć winnego, ponieważ generał
z Ministerstwa Wojny odpowiedzialny za całą sprawę nie żyje".
Po czym kontynuował:
Poczynione ustalenia zostały zmienione w dość dziwnych okolicz-
nościach, które trudno jest obecnie odtworzyć. Dyrektor naczelny fir-
my produkującej czołgi i generał dywizji spotkali się na przyjęciu w
Savoyu 15 września. Wówczas to dyrektor zapytał, czy nie dałoby się
wysłać monterów drogą powietrzną na Bliski Wschód, aby mogli za-
jąć się czołgami i równocześnie śledzić wszystkie przeprowadzane
w nich ulepszenia. Generał poprosił następnie ministra zaopatrzenia
o zajęcie się wysłaniem dwóch monterów na Bliski Wschód po to, aby
nie marnowali kilku tygodni na pokładzie okrętu.
Nikt ze strony producenta nie brał udziału w umieszczaniu

czołgów na pokładzie. Zbrojmistrz w porcie nie zajrzał do żad
nego z nich, w związku z czym nie mógł się wypowiedzieć na
temat ich stanu. Jego podwładny w stopniu sierżanta ogniomi-
strza zaglądnął do jednego z nich i stwierdził, że nie był on
"odpowiednio nasmarowany", jednak nie zgłosił nikomu o tym
fakcie.
Dochodzenie trwało, a tymczasem wojna toczyła się dalej i 1
czerwca 1942 r. zadepeszowałem do generała Ismaya:
Niestety, jestem zbyt zajęty, by ścigać te króliki, choć absolutnie na
to zasługują, a nikt inny się do tego nie weźmie.
Premier do generała /smaya 2/ października /941

Proszę o wyjaśnienie poniższych spraw i przedstawienie ich przed
dzisiejszym spotkaniem:
1. Wyjaśnienie kwestii telegramów z Bliskiego Wschodu. Generał
Auchinleck twierdzi, że obiecane 150 czołgów, których oczekiwał we
wrześniu, przybyło na miejsce w okresie od 4 do 14 października.
Tymczasem przybyły one 2 października lub zaledwie dzień później,
niż oczekiwał. Rozładunek tych czogłów zajął dwanaście dni. Co się
później z nimi stało? Powiedziano mi, że trzeba je było rozebrać, aby
przystosować je do warunków pustynnych oraz wzmocnić przednie
osie. Teraz już wiemy, że jeżeli chodzi o osie, to nie było to wcale
konieczne, a dostosowanie ich do warunków pustynnych zajęłoby
w jednostce od jednego do dwóch dni. Nie wiemy jednak, co zrobiono
na Bliskim Wschodzie. Czy naprawdę rozebrano je na części, aby
wzmocnić osie? Jeżeli tak, to trzytygodniowa zwłoka jest nieuniknio-
na, nawet jeżeli operacja ta nie jest konieczna. Jak to się stało, że nikt
nie pojechał z tymi czołgami, by wyjaśnić ludziom na miejscu wszy-
stkie sprawy?
2. Z innych telegramów i dyskusji wynika, że brygada pancerna lub
dywizja potrzebuje miesiąca na zapoznanie się z nowymi maszynami
i na przeprowadzenie wspólnych ćwiczeń. W jakim stopniu dotyczy
to 22 brygady pancernej, która przeszła pełne przeszkolenie z nowym
typem czołgów? Podejrzewam, iż są zdania, że potrzebują trochę ćwi
czeń na pustyni, w czym mają absolutną rację.
3. Lecz, jeżeli czołgi te przybyły dopiero 14 października, po któ-
rym następuje trzytygodniowy okres uzdatniania ich do warunków
pustynnych, to to doprowadza nas w efekcie do 7 listopada. A co z ko-
lejnym miesiącem, podczas którego zostaną one wypróbowane przez
SPRAWA CZOŁGÓW DLA BLISKIEGO WSCHODU 407
oddziały pustynne? Cała opowiedziana nam historia, całkowicie w tej

chwili skompletowana, nie ma nąjmniejszego sensu. Musimy
w związku z tym ustalić 1) jaka jest sytuacja i stan owych 150 czoł
gów, 2) w jaki sposób telegram z Ministerstwa Wojny zmieni sytuację
oraz 3) co z okresem ćwiczebnym 22 brygady pancernej?
Proszę o wyjaśnienie tych spraw i przedłożenie mi ich dzisiaj wie-
czorem.
Premier do generała Ismaya 24 listopada 1941
Proszę o pełny raport w sprawie pozostałości 1 dywizji pancernej.
Kiedy przybyła i w jakim stanie znajdują się czołgi? W jakim stopniu
są one przystosowane do warunków pustynnych? W jakim stanie są
ich osie? Jak dalece cała jednostka została przeszkolona? Czy można
zrobić cokolwiek, aby przyśpieszyć rozładunek?
Drukuję te szczegóły, aby uzmysłowić, jak trudno jest zała

twić pewne sprawy, nawet jeżeli ma się duże możliwości, szcze-
re chęci i gorliwych pomocników.
ZAŁĄCZNIK L
DYREKTYWY DLA FLOTY ORAZ NOTY I UWAGI
MARZEC-GRUDZIEŃ 1941
PLANY BUDOWNICTWA MORSKIEGO

Zawsze niezwykle mnie interesowała siła rażenia naszych pancer-
ników. W tomie pierwszym streściłem moje rozmowy z Admiralicją
z 1937 r., kiedy to dyskutowano nad projektem King George V*. Mo-
im zdaniem jednostki te posiadały działa zbyt małego kalibru. Cztery
okręty typu Lion, które miały być następne w kolejności, planowano
wyposażyć w działa 16-calowe. Dwa z nich zostały rozpoczęte jesz-
cze przed wybuchem wojny, lecz prace nad nimi zakończono
w paździeniku 1939 r. Wróciłem do tego tematu w mojej dyrektywie
z 27 marca 1941 f., gdzie przedstawiłem swoje ogólne poglądy na
temat przyszłości budownictwa morskiego w świetle innych pilnych
spraw, które domagały się uwagi. **
Premier do pierwszego lorda,
pierwszego lorda morskiego i controllera 16 sierpnia 1941
1. Przedstawiony projekt Liona i Teme rai re 'a jest niezwykle intere-
sujący. Chciałbym się dowiedzieć, na jakim etapie znajduje się obec-
nie jego realizacja. .
2. Ważne jest, aby uniknąć w ich przypadku błędów, które popeł
niono przy budowie KGV, a są to:
a) ponowne wprowadzenie działa 14-calowego zamiast wypró-
bowanego typu 15-calowego i
b) zepsucie konstrukcji przez umieszczenie pasów startowych na
śródokręciu. Cała zasada cytadeli, tak doskonale zrealizowana
w wypadku Nelsona i Rodneya, została odrzucona na rzecz po-
siadania kilku samolotów o niskiej jakości.
Przestrzeń około 40 stóp na śródokręciu zmusza do poważnego
opancerzenia tak istotnej części okrętu, co jest bardzo niepraktyczne
ze względu na konieczność posiadania lżejszej ochrony tak w kierun-
* Zob. t. I, rozdz. IX (przyp.oryg.).

** Zob. księga l tomu III s. 457.
DYREKTYWY DLA FLOTY ORAZ NOTY I UWAGI 409
ku dziobu, jak i w kierunku rufy. Może się zdarzyć, że l 000 lub 1 500
ton opancerzenia zostanie źle umieszczone z powodu otwarcia się tej
luki w cytadeli okrętu.
3. O ile mi wiadomo, Lian i Temeraire będą wyposażone w dzie-
więć dział 16-calowych każdy, umieszczonych na trzech potrójnych
wieżach, gdzie sześć dział będzie skierowanych bezpośrednio do
przodu, a tylna wieża będzie wysunięta maksymalnie do przodu. Te
trzy wieże powinny być zamontowane jak najbliżej siebie, aby two-
rzyły centralną cytadelę, razem z przewodem wentylacyjnym i stano-
wiskiem dowodzenia, chroniąc równocześnie magazyny i maszynow-
nię. Umożliwiłoby to przesunięcie 6-calowego pancerza podwodnego
jak najdalej w kierunku dziobu, co wpłynie dodatnio na prędkość
okrętu.
4. Chociaż perspektywa posiadania dwóch samolotów na pancerni-
ku zdawała się bardzo kusząca, cena, jaką trzeba zapłacić za to, jest
jednak zbyt wysoka. Być może byłoby możliwym, żeby na okręcie
z wyżej opisaną cytadelą dało się stworzyć pas startowy na pokładzie
rufowym, jednak pod warunkiem, że nie odbyłoby się to kosztem
czegoś innego. Pancernik taki jak Lian czy Temeraire musi mieć do
pomocy lotniskowiec lub w najgorszym razie krążownik, z którego
mogą startować samoloty.
5. Uważam, że prace nad tymi dwoma okrętami powinny zostać
maksymalnie przyśpieszone. Jednakże przed podjęciem ostatecznych
decyzji w sprawie projektu należałoby zwołać konferencję oficerów
marynarki, w tym byłych i obecnych dowódców King Gearge V
i Prince afWales. Dzięki takiej konferencji admirałów zwołanej prze-
ze mnie zimą 1911 r. powstał doskonały projekt Arethusy.
Chciałbym poznać poglądy Panów na całą sprawę.
Pierwszy lord morski powiedział, że okręty te będą posiadały

wbudowanych 9 dział 16-calowych w trzech potrójnych wie-
żach oraz że odbyto rozmowy z dowódcami w sprawie proje-
ktu. Stwierdził również, że hangary dla samolotów bynajmniej
nie osłabią cytadeli.
Rozważano wznowienie prac nad Lionem i Temeraire' em,
lecz zdecydowano się zaprzestać ich z następujących powo-
dów:
a) budowa wież kolidowałaby z produkcją sprzętu przeciw-
lotniczego, a także z montażem dział ochrony wybrzeża;
b) zapotrzebowanie na blachę pancerną kolidowałoby z pro-
dukcją czołgów;
c) zapotrzebowanie na siłę roboczą w stoczniach stałoby się

zbyt duże.
Sprawę przesądził fakt, że nie istniała szansa zakończenia bu-
dowy tych jednostek w czasie trwania wojny.
Ciekaw byłem, jak przedstawia się okręt typu King George V
w porównaniu z nowoczesnymi okrętami amerykańskimi.
Premier do pierwszego lorda morskiego 1 września 1941
Cały czas żałuję, że nie możemy wyposażyć pięciu okrętów typu
KGV w trzy potrójne wieże z działami 16-calowymi. Sprawa jest nie
do załatwienia. Niemniej jednak, ponieważ zajmuję się tymi sprawa-
mi od ponad trzydziestu lat, chciałbym się dowiedzieć, co Admiralicja
wie na temat nowoczesnych okrętów amerykańskich, współczesnych
okrętom typu KGV. Admirał Stark mówił mi, że są one wyposażone
w trzy potrójne wieże z działami 16-calowymi. Gdy zapytałem, czy
został przekroczony limit 35 tysięcy ton, odparł: "Nie, ale zmniejszo-
no o 500 ton ciężar urządzeń, służących do zmiany kierunku oraz
holowania" .
Proszę o spis tych jednostek amery kańskich.
Chciałbym się również dowiedzieć, jak Amerykanie rozwiązali
problem hangaru oraz co w sile i strukturze KGVkompensuje zmniej-
szoną siłę rażenia.
Pierwszy lord morski odpowiedział, że równorzędny okręt

amerykański (USS North Carolina) posiadał nieco cięższe pod-
stawowe opancerzenie. Okręt brytyjski był lepiej chroniony
i nieco szybszy. Stwierdził, że jest zwolennikiem brytyjskiej
metody przewożenia dwóch samolotów w hangarach na śród
okręciu zamiast posiadania dwóch odkrytych katapult na pokła
dzie rufowym. Dyskusja kontynuowana była pod wpływem mo-
jej depeszy z 22 września i jego odpowiedzi z 2 października.
Premier do pierwszego lorda morskiego,
trzeciego lorda morskiego
i dowódcy operacji morskich 22 września 1941
PORÓWNANIE USS NORTH CAROLINA I HMS KING GEORGE V
Rzecz jasna, iż będąc zwolennikiem mocnego opancerzenia, cieszę
się, że nasze jednostki mają w tym względzie przewagę 1 370 ton. Im
głębsze opancerzenie okrętu poniżej linii zanurzenia i im mocniejszy
dziób, tym lepiej. Dobrze, że z tymi zaletami udało się połączyć dobrą
szybkość. Nie jestem jednakże przekonany, że wydłużenie obszaru
'DYREKTYWY DLA FLOTY ORAZ NOTY I UWAGI 411
cytadeli spowodowane przez umieszczenie pasów startowych na

śródokręciu zamiast w części rufowej nie odbyło się kosztem samej
zasady cytadeli. Rozwinę tę sprawę w innych pismach.
2. Nasz okręt jest dłuższy, węższy i głębszy od amerykańskiego.
Podejrzewam, że tutaj leży przyczyna jego prędkości.
3. Przekroczyliśmy limity traktatowe o l 750 ton, podczas gdy
Amerykanie ze swoimi działami l6-calowymi mieszczą się w nich
lub przekraczają je zaledwie o 200 ton. Czy jest to możliwe?
4. Tyle samo można powiedzieć na korzyść dwudziestu dział 5-ca-
lowych (przeciwlotniczych), co szesnastu dział 5,25-calowych. Wiele
osób twierdzi, że posiadając większą liczbę pozycji, lepiej można so-
bie radzić z powtarzającymi się atakami wroga.
5. Żal rośnie w sercu dopiero wówczas (lub przynajmniej powi-
nien), kiedy porównamy dziewięć dział 16-calowych z dziewięcioma
działami 14-calowymi. Dziewięć 16-calowych przy 2 700 funtach na
każdy pocisk równa się 24 300 funtom. Dziesięć 14-calowych przy
1590 funtach odpowiada 15 900 funtom. Różnica wagi salwy burto-
wej wynosi 8 400 funtów.
6. Ciekawe, że Niemcy zainstalowali na Bismarcku cztery wieże po
dwa działa 15-calowe, podczas gdy my popadliśmy w odwrotną skraj-
ność, wybierając trzy wieże, z których dwie miały po cztery działa.
Amerykanie, wybierając wersję pośrednią, znaleźli, być może, złoty
środek.
Pierwszy lord morski do premiera 2 października 1941

Załączam kolejne uwagi dotyczące - paragraf po paragrafie - pun-
któw poruszonych przez Pana.
USS NORTH CAROLINA i HMS KING GEORGE V
l. Rozwiązanie na śródokręciu w KGV dla znajdujących się tam
samolotów zostało powtórzone w Lianie i Temeraire. Przestrzeń ta,
długości pięćdziesięciu pięciu stóp, tworzy wrażenie luki, lecz w rze-
czy samej nie powoduje luki w cytadeli znajdującej się poniżej opan-
cerzonego pokładu. Przestrzeń od przodu wieży A do tyłu wieży Y
jest całkowicie wypełniona magazynami, składami pocisków i ma-
szynami, które muszą być chronione przez grube opancerzenie. Gdy-
by usunięto te samoloty, nie byłoby skąd wziąć odpowiedniego uzbro-
jenia na ich miejsce.
2. Jest to potwierdzone.
3. KGV miał być okrętem o standardowej wyporności 35 tysięcy
ton, lecz nikt nie zdał sobie sprawy, że pewne dodatki oraz elementy
opancerzenia wpłyną na końcowy rezultat. Z tego względu okręt
przekroczył planowaną wyporność o l 750 ton.
4. Działa S-calowe zostały zamontowane na okręcie amerykańskim

kosztem broni przeciwlotniczej bliskiego zasięgu.
5. Zasadniczo się zgadzam. KGV został zaprojektowany na dwana-
ście dział 14-calowych, lecz poświęcono dwa działa, aby wzmocnić
opancerzenie. Jest prawdopodobne, że siła rażenia dział 14-calowych
jest nieco większa.
6. Standardowa wyporność Bismarcka oceniana jest na 41 150 ton.
Przypuszczamy, że gdy tylko Amerykanie będą mogli zaprojektować
okręt, jakiego naprawdę chcą (z działami 16-calowymi), to będzie to
okręt o wyporności 45 tysięcy ton klasy lowa.
ZAŁĄCZNIK M
MINISTROWIE MIANOWANI W 1941 ROKU
(Nazwiska członków Gabinetu Wojennego wyróżniono kursywą)
Premier i pierwszy lord Skarbu Państwa, minister obrony - Pan

Winston S. Churchill
Pierwszy lord Admiralicji - Pan AY. Alexander
Minister rolnictwa i rybołówstwa - Pan R.S. Hudson
Minister lotnictwa - sir Archibald Sinclair
Minister przemysłu lotniczego - a) lord Beaverbrook, b) podpuł
kownik J.T.C. Moore-Brabazon (mianowany l maja)
Minister ds. Birmy - Pan L.S. Amery
Minister ds. kolonii - a) lord Lloyd (do 4 lutego), lord Moyne (od 8
lutego)
Minister ds. dominiów - Wicehrabia Cranborne
Minister ds. wojny ekonomicznej - Pan Hugh Dalton
Minister edukacji - a) Pan Herwald Ramsbotham, b) Pan R.A But-
ler (mianowany 20 lipca)
Kanclerz Skarbu - sir H. Kingsley Wood
Minister wyżywienia - lord Woolton
Minister spraw zagranicznych - Pan Anthony Eden
Minister zdrowia - a) Pan Ma1colm Macdonald, b) Pan AE. Brown
(mianowany 8 lutego)
Minister spraw wewnętrznych i bezpieczeństwa - Pan Herbert S.
Morrison
Minister ds. Indii - Pan L.S. Amery
Minister informacji - a) Pan Duff Cooper b) Pan Brendan Bracken
(mianowany 20 lipca)
Minister pracy i służb państwowych - Pan Ernest Bevin
Kanclerz księstwa Lancaster - a) lord Hankey, b) Pan Duff Cooper
Prokurator Królewski - sir Donald Somervell
Prokurator generalny - a) Pan T.M. Cooper, b) Pan J.S.C. Reid
(mianowany 6 czerwca)
Państwowy radca prawny - sir William Jowitt
Państwowy radca prawny Szkocji - a) Pan J.S.c. Reid, b) sir David
King Murray (mianowany 6 czerwca)
Lord kanclerz - Wicehrabia Simon
Lord przewodniczący Rady - sir John Anderson

Lord tajnej pieczęci - Pan element R. Attlee
Minister rezydent na Bliskim Wschodzie - Pan Oliver Lyttelton
(mianowany l lipca)
Minister stanu -lord Beaverbrook (1 maja - 29 czerwca)
Minister bez teki - Pan Arthur Greenwood
Podsekretarz stanu w Ministerstwie Skarbu - a) Wicehrabia Cran-
borne, b) lord Hankey (mianowany 20 lipca)
Minister ds. emerytur - sir Walter Womersley
Minister poczty - Pan W.S. Morrison
Minister ds. Szkocji - a) Pan A.E. Brown, b) Pan Thomas Johnston
(mianowany 8 lutego)
Minister żeglugi* - Pan R.H. Cross (zrezygnował l maja)
Minister zaopatrzenia - a) Sir Andrew Duncan, b) lord Beaverbrook
Minister handlu - a) Pan Oliver Lyttelton, b) sir Andrew Duncan
Minister transportu - podpułkownik J.T.e. Moore-Brabazon (zre-
zygnował 1 maja)
Minister wojny - kpt. H.D.R. Margesson
Minister transportu wojennego -lord Leathers (mianowany 1 maja)
Minister pracy i budownictwa - lord Reith
* Urząd ministra transportu został połączony z urzędem ministra żeglugi i I

maja 1941 roku utworzono nowy urząd ministra transportu wojennego
(przyp.oryg.).
INDEKS
Nazwy okrętów i statków
zostały ujęte w cudzysłów
- Południowa 6, 201, 213,

A 27~ 304,351,384, 385
- P6łnocna 18, 19, 29, 30,
110, 174, 176, 193, 198,
Abadan 103 200, 255, 256, 264, 268,
Abe, generał 207 271, 273-275, 278, 282,
"Abdiel" 40 286, 287, 300, 305, 306,
Abisynia 378 32~ 322, 325,32~ 377
Acrobat, operacja 170, 172, 173, - P6łnocno-Zachodnia 273,
271, 322 281, 286
Aden 393, 396 - Zachodnia 70, 116, 256,
Admiralicja 268, 274, 278, 282, 377,
- brytyjska 4, 5, 11, 33,47-49, 393
51, 52, 57, 109, 111, 129, Ahwaz 101, 103
139, 142, 167, 175, 193, Alamajn, właśc. Al-Alamajn 122
194, 203, 211-213, 233, Albania 252
240, 242, 245, 249, 250, Albemarle, typ bombowca 364
256, 314, 327, 347, 351, Aleksandria 109, 178, 197, 199,
353, 370, 401, 402, 408, 303,313,314,352,360
410,413 Alexander A. V. 413
- japońska 396 Algier 162, 283
Adżdabija 263 Algieria 161, 255, 272, 305
Afganistan 365 Alianci 24, 174, 275, 296
Afrika Korps 29, 180, 182, 184, Alor Setar 259
187,194,387 Althing 72
Afryka 20, 30, 95, 114, 174, 264, "Altmark" 141
269,300,335,393 Alzacja 336
- Francuska Amery L.S. 349, 413
- - P6łnocna 161, 162, 165, Ameryka 62, 71, 74,90, 113, 116,
166, 171, 193,255,256, 172,208,211, 215, 220, 226,
268, 271-274, 284-286, 227, 240, 241, 266, 268, 296,
376 31~ 324, 325, 335, 339, 389
- - P6łnocno-Zachodnia 1 Amerykańskie Ochotnicze Siły
73,270 Lotnicze 216
- - Wschodnia 272 Anatolia 25, 118, 119, 167, 174,
- - Zachodnia 273 271, 354, 386, 387
Anderson John 133,353,414 186, 188, 190-197, 247, 255,

Anglia 7, 43, 47, 59, 60, 64, 70, 259, 260, 263, 264, 268, 271,
79,91,94, 160, 166,207,232, 272, 282, 291, 326, 348, 405,
270, 274, 280, 288, 296, 300, 406
313, 317, 327, 330, 331, 336, "Audacity" 141, 142
352, 353, 374 "Augusta" 51, 55, 61
Anglo-Persian Oil Company 101 "Aurora" 112,194,199
Ankara 387 Australia 6, 18, 22, 31-34, 36-41,
Annapolis 234 48, 56, 71, 112, 113, 143, 149,
AntonesCLI lon 148, 149 201, 211, 213, 220, 239, 240,
Antykominternowski Pakt 201, 252, 276, 289-291, 297, 298,
206 30~ 323, 32~ 384-386,401
Anzacs, korpus australijsko-no- Austria 252
wozelandzki 33 Azja 60, 204, 207, 209, 220, 295,
Apeniński Półwysep 268 301
Arcadia, krypt. pierwszej koni - Mniejsza 118
waszyngt. 307 Azory, także Wyspy Azorskie 59,
Archangielsk 5, 9-11, 17, 74, 77, 251
85, 87, 93, 135, 141, 148, 150,
151,158,361,391
"Arethusa " 409
Argentyna 335 B
"Argus" 10,397
"Arizona" 238
Ariete, włoska dyw. panc. 186 Bagdad 107, 196
"Ark Royal" 110,176, 178, 199, Baku 118, 147,323
212,347,375,397-400 Baltimore 234
Arktyczne Morze 87 Balakława 353
Arktyka 5, 7, 9, 17, 92, 97 Bałkany 2,43,44,46, 79,81,83,
Armia "Nil" 98, 116, 132, 166, 95,279
358,404 Bałtyk l, 316, 396, 402
Armia Pustynna 177 Bandar Szah 355
Arnold Henry H. 314 Bandar Szahpur 355
Asmara 346 Bardia 30, 184, 188, 195, 198,
Athlone, lord 299 263, 388
"Atlantis" 143 "Barham" 111, 178, 199,398
Atlantyk, także Ocean Atlantycki Basra 78,87, 103, 119, 171,346,
45,50,51, 71, 72,83,98, 112, 387
115, 137, 138, 142, 143, 162, Battleaxe, operacja 21, 23
168, 175,218,233,240,241, Balumi 118
247, 250, 256, 266, 268, 270, Bawaria 252
273, 275, 296, 329, 353, 360, Beaverbrook William Maxwell
376,399,400,402 54, 68-70, 74-76, 80, 86-88,
Attlee Clement R. 53, 62, 70, 90,92,93, 107, 119, 146, 147,
16~ 164,270,296,299,414 150, 234, 249, 251, 267, 286,
Auchinleck Claude 18, 19, 21,. 296, 303, 309, 310, 328, 355,
23-27,34,36-39,42, 102,111, 390, 391, 413, 414
112, 117, 120, 121, 159, 160, Belgia 44, 45, 135, 207, 253,
162-165, 173, 177-179, 184, 279,304
INDEKS 417
Bengazi 28-30, ]65, 175, ]76, Boulogne 8, 135

]84, ]93, ]94 Bracken Brendan 49,4]3
Benin ]93 Brauchitsch Walther 12, 158
Berlin 224, 240, 343, 372 Bren-carrier 93, 136, 333, 334
Bermudy 234,320, 327, 33] Brenner, przełęcz 28
Besarabia ]48,253,3]6 Brest ]40,33]
Beveridge William Henrv 373, Brett, generał 297, 307
38] . Bridges Edward 54, 10], 338,
Bevin Ernest 132, 133, 413 342,35],355,365,375
Białoruś 75 Brooke Alan ]6, 120, ]24, ]27,
Biały Dom ]63, 235, 284, 29], ]34,250,380,383
293, 294, 303, 312, 3]9, 320, Brown A.E. 413,4]4
325,326 Brytyjskie Wyspy 5, 83, 88, ]65,
Bir el-Gobi ]86, ] 88, 190 2]0, 213, 272, 273, 275, 278,
Birma 6], 2]5, 259, 260, 262, 28~ 305, 32], 322,32~ 392
266, 29~ 30~34~4]3 Brześć Litewski 7
Birmańska Droga 215,223,248 Bukowina 3]6
Birmingham 338 Bullard R. ] 06
Bismarck Otto von 204 Bułgaria 174, 252
"Bismarck" 14], 398,402, 411, Butler R.A. 413
412
Biskajska Zatoka 123, ]40,250
Bitwa o Anglię 127, 208
Bitwa o Atlantyk 8, 47, 83, 95,
c
]]1, 139,23],264,343
Bizerta ]62, 171, 172, 193, 198, Cadogan Alexander 51, 53, 55,
272 63
Blackpool 340 Calais ]35
Błamley Thomas 27 " California" 238
Błenheim ]77 Campbell Jock 182
Blenheim, typ samolotu 352, 353 Campbell Thomas 329
Bliski Wschód 8, 18, 2], 22, 33, Canterbury 304
36, 37, 41-43, 45-49, 53, 82, Cape Breton 139
83, 87, 98, 100-102, ]]2-119, Capuzzo, właśc. Fort Capuzzo
]2], 127, ]32, 134, 136, 144, 182, 388
] 57, 160, 162, 164, ]69, 172, Casablanca 165, 172, 256, 272,
173,2]], 215, 237, 247, 260, 308
264, 291, 297, 305, 334, 335, Casey, pan 290
343, 347, 348, 352, 354-357, Catalina, wodnopłatowiec 343
359, 387, 392, 393, 403-406, Cavallero, generał 28-30
414 Cavite, mn. baza morska 239
Blitzkrieg 146, 158 Cejlon 212, 290
Bock Fedor von ],94, 157 Chanakin 103
Boeing, typ wodnopłatowca 320, Chaney, generał 47, 48
327 Chennault, grupa 371
Bofors, typ działa przeciwlotn. Chequers 27,51,229,256
121,345 CherwelI, właśc. Lindemann F.A.,
Bombaj 259, 290 lord 51, 339, 349, 353, 354,
Borneo 263 356, 357, 375
Chiny 61, 71, 89, 202, 205-207,

210, 212, 214-216, 219-222, D
227,231,246,252,275,304,
371,402
Chorramszahr 103 Dakar 161, 255, 256, 269, 273,
Churchill Clementine 74 278
"Churchill" 72 Daleki Wschód 42, 49, 52, 60,
Clyde 249, 256 75, 149, 202, 203, 205, 213,
Coningham Arthur 180 216, 218-220, 226, 237, 246,
Cooper Alfred Duf! 42, 49, 229, 247, 255, 257, 262, 324, 400,
236, 237, 249, 260, 262, 298, 401
Dalton Hugh 413
413 Dania 253, 279
Cooper T.M. 413
Dardanele 33
"Cossack" 141 Darlan Franfois Jean 255, 256,
Coventrv 338 273
Cranbo~ne, wicehrabia 413,414 Darna 29, 30, 263
Craven Charles 128, 339 Darwin 239,291,297
Cripps Staf!ord 6, 74, 83, 85, 87, "Dejence" 370
94,151 Deklaracja Narodów Zjednoczo-
Cromwell Oliver 55, 227 nych 303 zob. też Karta Atlan-
Cross Ronald 414 tycka
Crusader, operacja 27, 39, 116, Dentz, generał 336
147, 165, 169-173, 178, 198, Departament Stanu USA 51, 58,
369 60, 69, 210, 221-223, 255,
Cunningham Alan 28, 178, 179, 288,304
181, 184, 186, 188, 190-192, Dieppe 137
196,197 Dill John 42, 47-49; 51, 234,
Cunningham Andrew 40, 109, 249, 250, 262, 267, 269, 303,
172, 193,343,376 309, 328
Curtin John 18, 33, 38-40, 284, Dniepr 2, 12, 79
290 Dobrej Nadziei Przylądek 20,
Curzona linia 253 82, 112, 128, 165, 259, 262,
290,343,376,392,393
Cypr 19, 21, 22, 25, 26, 37, 103,
Dodekanez 252
354,369 Dominikana 304
Cyrenajka 19, 21, 24, 25, 38, Don 158,323
109, 119, 165, 166, 173, 179, Donieckie Zagłębie 12
268, 271, 322, 348, 387, 393 Donitz Karl 175
zob. też Libia "Dorsetshire" 143
Czang Kaj-szek 61, 78,201,214, Downing Street 47; 50
215,220,221,223,231,307 "Duke oj York" 214, 249, 264,
Czarne Morze 1, 118, 148, 157, 26~ 309, 320,32~ 328, 396
271, 323, 394 Dunaj 148
Czechosłowacja 130, 252, 304 Dunbar 227
Czerwone Morze 346 Duncan Andrew 356,414
Czerwony Krzyż 96, 97 Dunkierka 8, 44, 135, 13~ 168,
Czungcing 222 231,404
INDEKS 419
Foch Ferdinand 297

E Focke-wulf 9, 123, 141, 142
Force H, eskadra bryt. 109,397-
-400
"Eagle" 370,397,399 Force K, eskadra bryt. 98, 112,
Ed-Duda 195 175,178,194, 199,20Q 376
Eden Anthony Robert 14, 15, 59, Foreign Office 51, 54, 56, 59,
61, 71, 76, 80, 82, 90, 96, 98, 101, 102, 151,230,233,235,
102, 151-154, 156, 229,233, 25~ 288, 289,298, 351
235, 247-249, 251, 252, 254, Forester C.S. 52
255,303,315,334,413 "Formidable" 397,398
Egejskie Morze 252 Francja 2, 7, 8, 79, 80, 83-85,
Egipt 16, 20, 22, 25, 28, 31, 40, 87, 121, 127, 130, 161, 166,
45-47,49, 103, 175, 180,187, 193,201,207,209,210,231,
190, 275, 280, 282, 289, 303, 250, 253, 255, 256, 271-274,
313, 35~ 388,394,404 281, 282, 286, 297, 300, 334,
El Abd 184,187 336, 35~ 358, 363, 372
El Adem 195, 197 Fraser Peter 6, 31, 64
El-Agejla 193, 249, 263 Freeman W.R. 51
"Electra" 242 Freetown 138
El-Gazala 195, 263, 326 Freyberg Bernard C. 184, 194
Elżbieta / 285 "Furious" 141,397,398
Embick, generał 91, 123, 136,
137
Erytrea 26 G
Estonia 315
Europa 3, 13, 114, 130, /49, /50,
152, 160, 161, 202, 207-210, Gabinet Wojenny
215, 252, 253, 255, 257, 264, - bryt)jski 6, 10, 18, 26, 27,
268, 269, 274, 277-280, 301, 31-33, 49, 63, 64, 67, 70,
305, 306, 315, 393 75, 87, JOl, 102, 133, 149,
- Stany Zjednoczone 171 162, 164, 211, 231, 233,
- Zachodnia 253 235, 236, 249, 284, 286,
"Express" 242,243 287, 298, 303, 304, 306,
307, 320, 335, 345, 367,
380,384,413
F - kanad}jski 299
" Galatea" 200
Gandhi Mohandas 373
FaddenA.W 18,32,33,36-38 Gaulle Charles de 255,268, 274,
Felix, operacja 175 288, 289, 336
Filipiny 50, 222, 223, 229, 237- Genro 201,205-207
-239,242,248,291,297 Georges, generał 193
Finlandia 2, 9, 51, 82, 146, 148, Ghormley, admirał 47, 48
149, 151-156,253,254,316 Gibraltar 132,141, 142, 175-177,
Finucane "Paddy" 363 274, 393, 399
Floryda 312, 320 Gibraltarska Cieśnina 170
Flota Pac}jiku 163, 238 "Gneisenau" 352
Flota Wschodnia 400 Godwin-Austen A.R. 179, 197
Gonder 378 Hata Hikosaburo 207

Goring Hermann 90 Hawaje 229, 238, 246, 247
Grant Ulisses 323 "Hecla" 72
"Graph" 360 Helsinki 156
Grecja 22, 26, 46, 83, 176, 252, "Hermes" 212,398
304, 332 "Hero" 40,41
Greenock 213 Hideyoshi Toyotomi 201
Greenwich 242 Hiranuma, baron 206, 207
Greenwood Arthur 414 Hiszpania 161, 166, 169-171,
"Greer" 138 175, 255, 273, 274, 286, 306,
Grenlandia 139 355, 393
Grey Edward 232 Hitler Adolf 1,2,4, 7, 8, 12, 14,
Grigg James 382 16, 30, 47, 75, 78, 81, 83, 90,
Grumman, typ myśliwca 347, 94-96, 99, 109, 114, 123, 139,
348 143, 149, 150, 152, 153, 157,
Grupa armii "Południe" 2,174 158, 160, 165-167, 169, 171,
Grupa armii "Północ" l, 12, 178, 193, 200, 201, 208, 224,
174 227, 229, 232, 240, 246, 254,
Grupa armii "Środek" l, 12, 255, 264, 267, 268, 270, 274,
75, 94 280, 282, 286, 287, 315, 316,
Grupa armii "Zachód" 174 321,342,356,389
Guderian Heinz 94, 157 Holandia 135, 207, 209, 220,
Guildhall 201,218 236, 246, 253, 279, 296, 298,
Gwatemala 304 304
Gymnast, operacja 172, 173, Holenderskie Indie Wschodnie
256,272 207, 211, 215, 220, 223, 229,
290,297
Hollis Leslie 51, 116, 117, 126,
H 267, 269, 328, 345, 358, 360,
361
Home Army 167
Haining Robert 335 Home Defence 124
Haiti 304 Home Guard 123, 135, 136, 364,
Halfaya 181,195,198,263,388 392
Halifax, właśc. Edward Frederick Home Fleet 213, 397-399
Wood, lord 172, 221, 223, Home Forces 43, 120, 123-125,
286,363 337, 338, 345, 382
Halifax 113,138, 139,165 Honduras 304
Hallett, pan 373 Hongkong 132, 235, 242, 249,
Hamadan 78 257,258,393
Hampden John 55 Honolulu 214
Hampton Roads, kanał w USA Hope, pan 373
284 Hopkins Harry 42, 47, 50, 51,
Hankey, lord 413,414 67,76,91,163,227,231,285,
Harriman Averell 47, 69, 70, 74- 28~ 295, 311, 31& 343, 355
-76, 80, 81, 84, 86-88, 90, 93, Hudson, typ samolotu 140, 360
119, 150,229,391 Hudson R.S. 413
Hart Thomas 239,241 Hull Cordell 201, 221-224, 227,
Harvey, generał 103 284, 286-289
INDEKS 421
Hurricane, typ myśliwca 10, 77, Ismay Hastings Lionel 42,51,54,

93, 331, 360 89, 90, 93, 101, 104, 111, 113,
Hvaljjordhur 72 137, 146, 147, 172, 173, 260,
Hyde Park, posiadłość Roosevel- 262, 314, 321, 332, 337-339,
tów 312 342-346, 348, 351, 353, 355-
-357, 371, 375-378, 406, 407
Izba Gmin
- bryt)jska 15, 54, 115, 125,
I 229, 245, 246, 293, 299,
366, 367, 373, 374, 380,
384
Iberyjski Półwysep 59, 60 - kanadyjska 199, 299
"lllustrious" 397, 398 Izba Lordów 367
Imperium Izba Reprezentantów 227, 293
- Brytyjskie 17, 47, 48, 63,
89,162,208,211,219,231,
232,246,300,316
- Francuskie 271,273, 300 J
Imperialny Gabinet Wojenny 31,
386
Indie 77,99, 101, 107, 113, 117, Jacob E.J.e. 51, 344
132, 149, 171, 259, 260, 262, "Jaguar" 199
Jałta 309
266, 276, 287, 290, 297, 303,
304,307,314,315,323,336, Japonia 33, 42, 46, 49, 50, 56,
349, 357, 365, 370, 372, 392, 60-62, 68, 71, 75, 78, 89, 112,
393,413 201-208, 210-213, 215-231,
- Wschodnie 50 235, 236, 238, 240, 245-247,
Indochiny 46, 50, 60-63, 207, 249, 251, 252, 255, 256, 264,
208, 210, 214, 220, 222, 226, 266-268, 275, 278, 287, 290,
227,242 291, 320, 323, 324, 371, 391,
"lndomitable" 213, 347, 360, 400,402
397, 398, 400 "Jean Bart" 286
Indyjski Ocean 113, 150, 168, Jefferisa bomba 354,403
211-213, 245, 262, 266, 302 Jodl Alfred 240
356, 396, 39~40~401 Johannesburg 108
Ipoh 263 Johnston Thomas 414
Irak 19,23,25,99-101,103, 1I3, Johnstone Harcmtrt 351
116, 127, 132, 149, 162, 174, Johor 262
196, 259, 334,33~ 386, 387 Jowitt William 413
Jugosławia 46, 252, 304, 376
Iran 85, 99-102, 386 zob. tez
Persja Junkers, typ bombowca 184
Irlandia 45, 70, 166,250,313 Jiinnan, praw. w Chinach 215,
- Północna 131, 160, 164, 216
166,268,272,287,303-305,
30~32~322,32~384,392
Irlandzkie Morze 250 K
Islandia 56, 62, 70-72, 75, 132,
138-141, 166, 280, 322, 348,
354,393 Kabul 365, 367
Kair 26,37,42,49,52, 171, 174, Komitet Lorda Przewodniczące

191,23~259,30&334 go 98,367,380
Kaletańska Cieśnina 3, 8, 135 Komitet Obrony Gabinetu Wojen-
Kalifornia 245 nego 24, 25, 87, 162, 163,
Kalinin 94 171, 233, 320, 321, 335, 355,
Kamieniec Podolski 7 361
Kanada 6, 31, 68, 84, 93, 298, Komitet Planowania 161
299, 304, 307, 310, 311, 364, Komitet Szefów Sztabu 89, 104,
385 116, 117, 126, 127, 137, 147,
Kanał patrz La Manche 161, 172, 173, 260, 262, 270,
Kanaryjskie Wyspy 59, 399 286, 299, 314, 320, 321, 337,
"Kandahar" 199 338, 343, 345, 348, 351, 353,
Kapitol 293 355-357, 360, 361, 371, 376
Kapsztad 213,214 Konferencja Imperialna 384
Karelia 148 Kongres Stanów Zjednoczonych
KartaAtlantycka 56,57,64,254, 58, 69, 161, 218, 224, 226,
287,294,305,316 227, 236, 284, 285, 292, 296,
Kaspijskie Morze 16, 77, 78, 86, 311,318,321
87, 103, 104, 106, 107, 114, Kongres Związków Zawodowych
118, 119, 128, 167,259, 323, 356
391, 392, 394 Konotop 12
Kaukaz 2,12,13,16,87,95,108, Konoye Fumimaro 60, 61, 201,
112, 118, 146, 147, 153, 156, 207, 208, 214
158, 167, 171, 174, 259, 268, Kopański Stanisław 197
271, 320, 323, 369, 386, 387, Korea 202
394 "Kormoran" 143
Kazwin 78 Kostaryka 304
Keitel Wilhelm 28-30, 240 Kota Baru 241,242,258
Kent, hrabstwo 43 Koulun 257
Kermanszah 103, 104 Kowno 7
Kesselring Albert 200 Kra, przesmyk 201,225,226
Keyes Roger 160, 163,181 Krajowa Armia Polowa 131
Keyes Geoffrey 181
Kreml 11, 90, 104
Kijów 2, 12, 75
King WL. Mackenzie 31,299 Kreta 9,22, 26, 48, 83, 109, 111,
174
"King George V" 212,249,371,
396, 399-401,408-411 Królewski Korpus Czołgów 333
Kirkenes 141 Królewski Korpus Pomocniczy
116,117
Kiszyniów 7
Knollys, gubernator Bermudów Krym 158,271,308,323
Krzemieńczuk 12
328
Knox, pani 379 Krzyworoskie Zagłębie 79
Knox Franklin 172, 227, 284, Kuantan 242-244
289 Kuba 304
Knudsen, pan 310 Kujbyszew 94, 149-151
Komisja Morska 115 Kunming 214, 216
Komitet Bitwy o Atlantyk 347, Kursk 247
361 Kurylskie Wyspy 238
INDEKS 423
Luftw(iffe 29, 44, 124, 130, 144,

L 161, 174, 175, 200, 249, 322,
363
Luksemburg 207, 304
Luzon 239
La Manche 87, 279, 281, 282
Lwów 7
Lancaster, księstwo 49,413 Lyttelton Oliver 37,52,192,237,
"Lance" 112 414
"Latona " 40, 41
Lauder Rarry 284, 300
Lawson, dowódca brygady 258
Laycock, pułkownik 181, 182, Ł
343, 348
Leach John 52, 244
Łotwa 315
Leathers Frederick, lord 113,
414
Lee, generał 47, 48
Leeb Wilhelm von 1 M
Lend-Lease 47, 58, 69, 82, 88,
216,266
Leningrad 1,2, 7, 12, 16, 78, 79, MacArthur Douglas 239, 241
85, 94, 148, 153, 158, 169, Macaulay Thomas Babington 55
247, 254, 271,316 McClellan George B. 187
Lewant 269, 271, 275, 278 Macdonald Malcolm 413
Libia 16, 18, 20, 26, 30, 43-45, Macfarlane, generał 78, 95
77,82,89,111,148,153,154, Magics, kryptonim desz)jracji
156, 157, 161, 165, 170, 171, dok. jap. 201, 222
174, 192, 193, 198, 229, 246, Maginota linia 45
247, 255, 256, 260, 266, 271, Magnet, operacja 322
282, 28~28~37~37~404 Majski Iwan 6, 13, 74, 77, 78, 80,
Libijska Pustynia 75, 109, 110, 81
112 Malaje 11, 49, 50, 75, 207, 211,
Life Guards 335 215, 239, 241, 242, 245-247,
Liga Narodów 63 249, 258, 266, 290, 297, 299,
Lindemann F.A. patrz Cherwell
327
Malajski Półwysep 17,223,259,
Lingayen, zatoka 239 260,262,297
"Lion" 371, 408, 409, 411 "Malaya" 398,399
Litwa 315 Maleme 338
Litwinow Maksim 303, 304, 306 Malta 30,98, 109-112, 132, 161,
"Lively" 112 169, 174-176, 180, 184, 194,
Liverpool 141 198-200, 280, 308, 344, 376,
Lloyd, lord 413 393, 402
"London" 74,87 Maltańska Cieśnina 109
Londyn 6, 12, 18,27,32,47,56, Maltby, dowódca garnizonu
58, 64, 73, 81, 87, 91, 106, w Hongkongu 257
151, 226, 249, 250, 290, 303, Man, wyspa 374
30~ 31~ 320,326,345 Mandibles, operacja 343
Lotaryngia 336 Mandżukuo 206
Mandżuria 203 "Mount Vernon" 290

Manila 239, 241, 324 Moyne, lord 413
Mannerheim Carl Gustaf Emil Mulberries, sztuczne porty 282
von 146,155,156 Murmańsk 9-ll, 17, 77, 87, 141,
Mansions House 230 148,165,351,355,368
Margesson H.D.R. 414 Murra)' David King 413
"Maritza" 194 Muselier; admirał 288
Maroko 161, 165, 172,255, 272, Mussolini Benito 109, 175,232
273, 280, 286, 305, 334, 355,
393
Marshall George 136, 227, 283, N
297, 298, 309, 312, 320, 325,
326
Martlet, typ samolotu 347 Nadrenia 252
Marynarka Wojenna Stanów Nagumo Ch~tichi 238
Zjednoczonych 55 Namsos 9
Massawa 346 Napoleon I (Napoleon Bonapar-
Matsuoka Yosuke 208 te), cesarz Francuzów 269
Maxim, typ karab. maszyn. 203 Narody Zjednoczone 306, 322
Menzies Robert Gordon 18,31-33, Nehru lawaharlal 372, 373
71,384 Nelson Donald 310
Meserszmit, typ myśliwca 264 "Nelson" 212, 213, 268, 276,
Messervy, generał 187 396, 398, 399-401, 408
Międzynarodowa Konferencja "Neptune" 178, 199,200
Pracy 164 Niderlandy 8, 80, 83, 130, 207
Mińsk 7 Niemcy 2, 4, 6-8, 10, 13, 14, 23,
Miquelon, wyspa 288 24, 58-60, 78, 80, 85, 86, 95,
Missisipi 277 98, 130, 148, 149, 153, 154,
Modus vivendi 220-223 165-167, 170, 171, 203, 206-
Mołotow Wiaczesław 85, 95, -208, 210, 219, 234, 240, 247,
249, 252 252, 254, 255, 264, 266, 268,
Monachijskie porozumienie także 271-274, 277-280, 286, 294,
układ 49 306,314, 316, 321, 323, 324,
Mongolia 206 340, 343, 344, 364, 371, 372,
Montgomery Bernard 122 377, 387, 392, 394
Moore-Brabazon l. T. e. 413,414 Nikaragua 304
Morrison Herbert S. 413 Nil 19,45,46, 119, 170, 271
Morrison W.S. 414 Nomura Kichisaburo 60
Morse'a alfabet 251 "Norfolk"
Morton, major 334 "Nonnandie" 113
Moskwa 1, 5, 11, 12, 16, 42, 51, Norrie, generał 180,182,186
68,69,74-76,84,85,87,89-95, "North Carolina" 410,411
119, 146, 147, 149, 151-153, Norwegia 5, 9, 44, 45, 51, 86,
156-158, 169, 229, 233, 235, 253,279,304,355,393,404
247, 249, 252, 254, 255, 303, Nowa Fundlandia 42, 54, 68
308,315,368,39Q391 Nowa Kaledonia 325
Mosley Oswald 374 Nowa Zelandia 6, 48, 64, 112,
Mountbatten Louis lU, 160, 201, 211, 213, 240, 298, 304,
163, 172 385,401
INDEKS 425
Noworosyjsk 118 Panama 304

Now)' Jork 113 Partia Kongresowa (hinduska)
Nuffield, lord 97 314
Nye, generał 156 Partia Pracy (australijska) 18,
32,38
Pattani 241,259
o Pearl Harbor 159, 225, 229,
230, 237, 239, 240-242, 245,
24~ 248,25~264,276
Oasis Grupa 193 "Penelope" 112,194, 199

Obrona Powietrzna Wielkiej Bry- "Pennsylvania" 238
Percival A.E. 299
tanii 126, 357 Persja 16, 23, 25, 53, 77, 79, 84,
Oceania 241, 290, 297, 325 87, 93, 95, 98, 99, 102-104,
O'Connor R.C., dow. "Neptune'a" 106-108, 113, 114, 127, 132,
199 147-151, 153, 157, 162, 167,
Odessa 7 25~ 290, 354-35~ 38~ 387
"Oklahoma" 238 Perska Zatoka 77, 86, 104, 106,
Oran 162, 231, 272 108, 114, 167, 174, 387, 391,
Orient, operacja 173 394
Orrin Elsie 342 Perry, komandor 202
Orzeł 94
Ntain Henri Philippe 172, 255,
Oś, także państwa Osi 110, 139,
256,286
146, 149, 152, 156, 170, 174, Petsamo 141
176, 181, 187, 195, 197, 198, Phillips Tom 213, 229, 241-245
208, 212, 219. 227, 246, 255, Pile, generał 126, 127, 352, 369
263, 283, 321, 402 Pilgrim, operacja 59, 60, 62, 399
Ottawa 58, 63, 284, 285, 296, Pim, kapitan 285
299 Pinang 263
Overlord, operacja 281, 282 Piotr Wielki 315
Owcze Wyspy 139 Placentia, zatoka 50, 54, 100,
115, 120, 215
Plymouth 320, 331
p Poczdam 309
Polo Marco 202
Polska l, 2, 8, 13-15, 84, 94,
PaC}fik, także Ocean Spokojny 166, 252, 304
61,62,78,168,210,211,213, Połączony Komitet Szefów Sztabu
216, 218-220, 225, 235, 238, 303, 30~ 308
241, 245-248, 262, 264, 268, Pope 306
269, 275-279, 284, 289, 296- Porozumienie sowiecko-polskie
-298, 323, 33~ 401 14, 15
Paget, generał 149, 150, 382 Porozumienia Z Ottawy 58
Paitak, przełęcz 104 Portal Charles 51, 234, 249,
Pakt Trzech 201,208,227, 305 26~ 320, 32~ 32~ 331
Palestyna 22, 23, 25, 114, 118, Portugalia 59,60, 161,286
162, 175,260,29Q 334 Potomac 284
Palm Beach 303,312,313,317 Pound Dudley 51, 52, 234, 249,
Palmyra 335 250,269, 320, 327
Pownall Henrv 262,291,299 "Reuben James" 123, 139

Północne Mo;'ze 165 "Revenge" 398
Prestwick 68 Reykjavik 72
"Prince ojWales" 42,50,51,53, Ribbentrop Joachim von 90, 94,
55,72, llO, 150, 199,212-214, 206,224,240
229, 240-245, 248-250, 396, "Richelieu" 286
409 Richmond 366
"Procida" 194 Ritchie, generał 191,195,197
Prusy 153,154,252,254 Robert, admirał 288
- Wschodnie l, 240, 252 "Rodne)''' 110, 212, 213, 268,
Prut 2 276, 398-401,408
Przylądek patrz Dobrej Nadziei Rogers Kelly 327
Przylądek Rommel Erwin 18, 22, 23, 28,
Purvis Arthur 56, 68, 389 109-111, 161, 173-176, 178,
180-182, 187, 188, 190, 193-
-196, 198, 200, 249, 263, 291,
320, 322, 326
Q Roosevelt Elanor 284
Roosevelt Elliott 55
Quebec 308 Roosevelt Franklin junio r 70, 72
"Queen Elizabeth" 178, 199, Roosevelt Franklin Delano 16,
313,398 42, 50-52, 54-56, 69, 74, 76,
Quinan 102, 103, 108 78,81,82, 84, 86, 88-90, 113-
Quisling Vidkun 301 -116,119, 150,152, 164, 176,
192, ZOl, 214-216, 221, 223,
233, 234, 254, 256, 303, 304,
317, 318, 331, 334, 344, 362,
R 394
Rooseveltowie 312
Rosja 1,2,5,10,13-15,17,18,20,
Rada Wojenna 237, 290 23-26,37,39,47,50,52,54,68,
Rada Wojny Politycznej 358 69, 71, 74-76, 78-81,83,84,87,
RAF 21,44,48,84, 110,125,128, 90-100, 104, 106-109, Ill, 1l4,
129, 137, 177, 180, 191, 197, 115, ll8, 119, 123, 127, 135,
198, 258, 264, 322, 341, 350, 141, 146, 148, 153, 155, 157,
360, 363, 368, 403 158, 160-162, 164, 166, 167,
Rajder 169-171, 178, 198, 200, 203,
-C 143 206, 209, 211-213, 219, 226,
-G 142 228, 246, 247, 249, 251-256,
Raleigh Walter 285 264, 266, 268, 270-272, 278,
"Ramillies" 72, 398 286, 301, 303, 306, 315, 316,
Ramsbotham Herewald 413 322, 352, 353, 355, 356, 362,
Rangun 291 389, 391, 393, 394, 397, 402
Reid J.S.c. 413 zob. też Moskwa, Związek Ra-
Reith, lord 414 dziecki
"Renown" 212,214,396-401 Rostów 158
"Repulse" 199,213,229,240-245, Rotterdam 352, 353
24~ 25~ 396-39~401 Round-up, operacja, zob. też
"Resolution" 398 Overlord 281
INDEKS 427
Royal Navy 90, 328, 392 Sollum 21,25,29,184,191,198,

"Royal Sovereign" 398 263
Ruhry Zagłębie 340 Somervell Donald 413
Rumunia 146, 148, 149, 151, Somerville James 109
154-156,253,254 Songkhla [Singora] 241, 242,
Rundstedt Gerd von 2, 12, 158 259
Rzym 178, 198, Spitfire, typ myśliwca 363
Spitsbergen 9, 141
Spokojny Ocean patrz Pacyfik
s Stalin Józef, właśc. Josif W. Dżu-
gaszwili l, 2, 4, 6-8, 10-12,
16,51, 56, 67, 71, 74, 76-78,
Saionji, książę 206 81, 83, 84, 86-88, 92-94, 96,
Sajgon 243, 244 107, 146, 147, 149-155, 167,
Salazar, doktor 59, 60 201, 249, 252-255, 270, 276,
Salwador 304 304,316
Sardynia 162, 169 Stany Zjednoczone Ameryki Pół
Sawyers, lokaj Churchilla 230 nocnej, także USA 3, 10, 22,
Scapa właśc. Scapa Flow 51, 73, 25, 46, 47, 49-51, 56, 61-64,
87, 247, 314, 399 67, 69-71, 75-77, 81, 82, 84,
"Scharnhorst" 352 88, 89, 91-93, 109, 113, 120,
Scilly, wyspy 330 128, 130, 132, 138, 139, 142,
Senat USA 218,293 149, 151, 153, 154, 161, 163,
Sewastopol 118 164, 166, 168, 203, 208-212,
Sheferzen, właśc. Bir Scheferzen 214, 216, 218-223, 226-234,
195 236, 237, 240, 245-249, 252-
Shoeburyness 378 -256, 264, 266, 270-276, 278,
Sidi Barrani 388 281, 286-288, 290, 292-294,
Sidi Omar 181,182,184,191 297, 300, 301, 304, 305, 311,
Sidi Rezegh 178, 179, 182, 184, 320, 321, 324, 328, 333, 334,
186, 188, 190, 191, 195, 326 338, 339, 343, 344, 346, 347,
Sierra Leone 141 353, 362, 367, 371, 377, 380,
Sikorski Władysław 13, 14, 197, 389-391, 394,402
381 Stark, admirał 227
Simon, wicehrabia 413 Stettinius Edward Reilly jr. 312
Simonstown 396 Stimson H.L. 227, 306
Sinclair Archibald 413 St. John 's 96, 97
Singapur 42, 45, 46, 48, 49, 61, "Stork" 142
213, 215, 235, 236, 240-245, St. Pierre 288
248, 260, 262, 277, 289-291, Stuart "Jeb ", właśc. J( ames)
297, 299, 306, 324, 393, 396, E(well) B(rown) 187
399,400 Sudan 346
Singleton, sędzia 353, 405 Sudety 252
Skandvnawia 322 Sueski Kanał 30, 49, 275, 278,
Slim, generał 103 352, 356
Smoleńsk 2 Suez 24, 165, 191, 334, 352
Smuts Jan Christiaan 31, 98, Sunderland 343
119, 123, 138, 139, 201, 216, Sung Tzu-wen 304
256, 384 "Superb" 370
Supercharge, operacja 39 " Temeraire" 408, 409, 4 Jl

Super-Gymnast, operacja 307, " Tenedos" 242
322, 325 Tennant, komandor 244
Surabaya 297 Terr)', sierżant 182
Sus sex, hrabstwo 43 Tho;npson, komandor 328
Syberia 219 Tichwin 79
Sycylia 29, J09, JlO, 160-162, Tiger, operacja 20
164, 169-172, 175, 178, 200, Timoszenko 12,94
264, 268, 278, 283 " Tirpitz" 53, 54, 212, 214, 249,
Sydney, m. na Cape Breton 139 352, 396, 398, 399, 401, 402
"Sydney" 142,143 Tobruk 18,20,21,23,24,28-30,
S)jam 61-63, 2J1, 223, 226, 262, 33, 34, 36, 37-40, 174-176,
351 178-182, 184, 186, 188, 191,
Syjamska Zatoka 226,241 195-197,346,388
Syria 16, 19, 21, 23, 25, 26, 99, Tojo, generał 201,208,214,224,
Jl4, Jl8, 127, 162, 174, 175, 225
252, 259, 332, 334, 336, 354, Tokio 60, 224, 225, 235
386,394 Tomahawk, typ myśliwca 10, 77
Szahabad J04 Torch, operacja 281,282
Szkocja 413,414 Trinkomali 399-401
Szwecja 51, 86 Truncheon, operacja 256
Trynidad 113, 396
Trypolis 28, 30, JlO, Jl1, 122,
ś 165, 169, 172, 173, 175, 193,
199, 200,271,280, 322, 376
Trypolitania 161, 170, 179, 200,
Śródziemne Morze 16, 30, 83, 272
98, 109-Jl, 123, 142, 144, Tube Allo)'s, krypt. produkcji
153, 160-162, 166, 170, 174, bomby atomowej 353
175, 177, 178, 194, 198-200, Tulon 256, 272, 273
211, 249, 264, 273, 275, 282, Tuła 94
283, 314, 322, 347, 376, 388, Tunezja 198
397-399, 402, 404 Tunis 161, 176, 193, 255, 271,
272, 275,28~ 282, 305
Turcja 21,23,37,77,81,82,86,
89, 95, 108, 114, 118, 119,
T 127, 157, 162, 166, 167, 174,
175, 252, 268, 271, 278, 356,
386, 387, 394
Tabriz 147
Tajlandia patrz Syjam
Takoradi 397
Tanger 172 u
Tarent 208
Tbilisi 107, 108, 147, 149
Tedder, marszałek lotno 120, 184, U-boot 9, 51, 52, 72, 87, Jl1,
188, 190, 191 123, 137-145, 160, 175, 176,
Teheran 78, 98, 101, J02, 104, 199, 200, 211, 231, 246, 250,
106- J08, 308, 359 251, 264, 279, 288, 327-329,
INDEKS 429
353, 360, 369, 373, 374, 376, Wellington Arthur 121

400 " West Virginia" 238
Ukraina 78, 79, 158,358 Weygand Maxime 165, 170, 172,
Ulster 305, 306, 314 193,255,286
Ural 17 WęglJ' 146, 149, 151, 154-156,
U Saw 349 253
Utterson-Kelso, generał 382 Whipcord, operacja 161, 164,
169-172
Whittle'a silnik 346
v Wielka Brytania 1-4, 7, ll, 15,
16, 23, 31, 38, 41-43, 45, 47,
50, 61, 63, 64, 68, 71, 79, 85,
Valera Eamon de 229,231 88, 89, 92, 99, 104, 108, ll3,
Valetta, właśc. La Valetta 109 114, 123, 124, 126, 136, 138,
"Valiant" 178, 199,313,398 149-151, 153, 154, 156, 157,
"Vampire" 242 162, 165, 166, 168-170, 207-
Via n Philip 141, 200 -209,212,218,224-226,228,
Vichy 161, 165, 178, 192, 193,
208, 249, 255, 256, 268, 271- 229, 232, 249, 253, 255, 264,
-273, 286, 288, 300, 332, 334, 268, 270, 272-275, 278, 280,
336, 358, 377 281, 290, 293, 294, 297, 301,
Victoria Cross 181 304, 305, 310, 321-324, 340,
"Victorious" 141, 347, 397, 398 362, 384, 389, 390, 392-394,
402
Wielka Koalicja 284, 287, 301,
w 304
Willkie Wendell 303,317,318
Wilson Charles, lord Moran 250,
Wake, wyspa 284, 289 312,313,328
Walker F.J. 142 Wilson Henry Maitland 19, 25,
Walmer, zamek 360 28,359
" Warspite " 398 Winant John G. 229, 230, 353,
Waszyngton 58, 60, 68, 69, 75, 362
91, 160, 163, 164, 210, 220, Władywostok 78, 84, 93, 150,
221, 226,229, 233, 234, 237, 391
239, 249, 250, 271, 284, 286, Włochy 109, 166, 169-171, 176,
294, 302, 303, 307, 308, 312, 208, 234, 240, 247, 252, 255,
317-320,327,328,362 268, 271, 279, 282, 283, 287,
Waszyngton George 293 300, 34Q 344,358, 371, 394
Waterloo 121, 177
Wolna Francja 274, 284, 288,
Wavell Archibald Percival 20,
23, 25, 26, 98, 99, 106-108, 289, 306, 336
147, 149, 150, 171, 173,249, Wołga ll4, ll8, 158
259, 260, 262, 284, 291, 295- Womersley Walther 414
-298,307, 323 Wood Kingsley 413
Wehrmacht 176 Woolton, lord 413
Welles Sumner 51, 55, 58, 59, Wspólnota Narodów 71,232
286 Wyborg 7
161, 235, 253, 304, 305, 310,

y 348, 385
Związek Australijski 32, 36, 38,
260, 384
Yamamoto Isoroku 238 Związek Radziecki, także ZSRR
Yonai, admirał 206, 207 6-8, 13, 15, 62, 68, 78, 79, 85,
Yorktown 187 89, 92, 108, 146, 148, 150,
Young Mark 258 152-154, 232, 253, 304 zob.
też Rosja
z
Zachodnia Pustynia 18,19,22-25,
34,102,117,118,160-162,164,
18~210, 326,38~392, 393 Indeks opracowały
Zielonego Przylądka "'»spy 60
Zjednoczone Królestwo 6, 15, Barbara Bukowska-Przychodzeń
43, 45, 48, 56, 64, 131, 132, Elżbieta Smolarz

Churchill W.-Druga Wojna Światowa, t.3 - Wielka Koalicja, Ks.2-Wojna Przychodzi Do Ameryki

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Churchill W.-Druga Wojna Światowa, t.3 - Wielka Koalicja, Ks.2-Wojna Przychodzi Do Ameryki

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

.inston S .

LITERACKA NAGRODA NOBLA

TOM III KSIĘGA 2

PHANTOM PRESS INTERNATIONAUREFREN

XXI Nasz sowiecki sojusznik ............................................ 1

N ASZ SOWIECKI SOJUSZNIK

Hitlerowski plan inwazji na Rosję- Sowieckie żlJdania wobec Wielkiej

apad Hitlera na Rosję diametralnie zmienił całe obli-

N cze wojny. Sowieci, zaślepieni swoimi uprzedzeniami,

cząca 50 dywizji, w tym 9 pancernych i 6 zmotoryzowanych,

kiej koncentracji na wschodzie. Nie zawahali się wystąpić wo··

dowane. Ponadto nie posiadaliśmy odpowiednio dużej, dobrze

Rząd sowiecki nie zareagował na moje wystąpienie radiowe

Premier do monsieur Stalina 7 lipca 1941

je znaczną operację morską w Arktyce, po której - jak sądzę - nawią­

Pierwszym krokiem było nawiązanie stosunków z rosyjskim

Premier do pierwszego lorda

Na tym wczesnym etapie mieliśmy również nadzieję na usta~

Premier do sir Stafforda Crippsa 10 lipca 1941

Obydwa ministerstwa spraw zagranicznych wymieniły depe-

Pan Stalin do premiera 18 lipca 1941

Tak więc sowiecki nacisk na utworzenie drugiego frontu za-

cal Z niezmordowanym uporem w trakcie naszych późniejszych

kady U-bootów i focke-wulfów, jest ogromnym obciążeniem dla na-

Od pierwszych chwil robiłem, co w mojej mocy, by pomóc

Premier do monsieur Stalina 25 lipca 1941

Kauczuk był bardzo cenny i nie mieliśmy go w nadmiarze.

Premier do monsieur Stalina 28 lipca 1941

wać, o jaki rodzaj kauczuku Panu chodzi. Wstępne dyspozycje zosta-

Premier do monsieur Stalina 31 lipca 1941

Robiłem, co mogłem, by śląc częste osobiste telegramy, stwo-

lem". Co więcej, nieustannie uginałem się pod presją żądań

Wojska niemieckie weszły daleko w głąb kraju, lecz z koń­

łudniowe wędrowały na wschód, w kierunku dolnego Donu,

U podstaw naszych wczesnych stosunków z Sowietami leża­

nie mogliśmy uznać legalności sowieckiej okupacji terytorium

* Minister Eden oświadczył gen. Sikorskiemu w czasie rozmowy 14 i 15

pisanego przez Zjednoczone Królestwo i Polskę 25 sierpnia 1939 r.,

Pan Eden przeczytał to pismo w Izbie Gmin, po czym dodał:

W odpowiedzi na pytanie pan Eden zakończył: "Pisma przed

Przystąpienie Rosji do wojny, choć oczekiwane, nie było dla

zostawiały wiele do życzenia. Wojska sowieckie wytrzymały

z powodu niebezpieczeństw, jakie mimo wszystko nieustannie

AFRYKAŃSKA PRZERWA. TOBRUK

Generał Auchinleck obejmuje dowództwo, 2 lipca - Konieczność ofen-

lipca generał Auchinleck objął dowództwo na Bliskim

5 Wschodzie. Początek mojej współpracy z nowym na-

bezpieczeństwa operacji w Syrii oraz zdecydować się na działania

I ponownie następnego dnia:

Należy żałować, iż sugestia ta, mimo że kilkakrotnie powta-

i lotnictwo będą w stanie wznowić skuteczne działania przeciwko

lepszą niż w chwili obecnej, a niewykluczone, że będzie nawet gor-

Na to pismo generał odpowiedział 15 lipca oznajmiając, że

i Palestyna) bardziej niż pustynia stanie się głównym teatrem

chodniej najpierw na trzy, a następnie na cztery i pół miesiąca.

Wysłałem również osobisty telegram harmonizujący z tym,

2. Wygląda na to, że w połowie września otrzyma Pan sporą liczbę

23 lipca generał Auchinleck odpowiedział na mój telegram.

Zupełnie zgadzam się ze stwierdzeniem, iż należy wykorzystać

ria klęsk była bezpośrednim wynikiem tego, że pdporządkowy­

Premier do generała Auchinlecka 23 lipca 1941

Auchinleck wyrażał chęć przyjazdu. Jego krótka wizyta

ofensywy i skierowałem całą swoją energię na udzielenie mu

je znaczną operację morską w Arktyce, po której - jak sądzę - nawią

Wojska niemieckie weszły daleko w głąb kraju, lecz z koń

U podstaw naszych wczesnych stosunków z Sowietami leża

ria klęsk była bezpośrednim wynikiem tego, że pdporządkowy

Uznałem za stosowne udzielić jak naj dokładniej szych wyjaś

Tak więc problemy natury osobistej zostały chwilowo załago