AÇI ÖLÇÜSÜNDE İŞ SIRASI

Açı ölçme aletleriyle bir açının ölçüsü yapılacağı zaman aşağıdaki iş sırası takip
edilir;

1.Alet istasyon noktasına dikkatlice kurulur ve bütün ayarları kontrol

edilerek(aletin nokta üzerine merkezlendirilmesi,silindirik düzeç
ayarları,dürbünde paralaks var mı)

2.Ölçüsü yapılacak doğrular incelenir.En solda kalan nokta başlangıç doğrusu

olarak seçilir.

3.Dürbünün bağlama vidaları gevşetilerek gez ve arpacık(diyopter) yardımıyla

hedefe kabaca i.Yatay ve düşey bağlama vidaları sıkıştırılır.

4.Yatay az hareket ve düşey az hareket vidalarıyla hassas yönelme yapılır ve

kıllar şebekesi hedef ile dikkatlice çakıştırılır.Bu işleme tatbik veya yönelme adı
verilir.

5.Hedefe tam olarak tatbik yapıldıktan sonra açı okuma dürbününden gerekli
çakıştırma işlemleri yapılarak (açı okuma düzeninin çakıştırılması) doğrultu değeri
okunur.

6.Aletin yatay ve düşey bağlama vidası gevşetilir saat ibresinin dönme yönünde
olmak üzere dürbün diğer hedeflere sırayla tatbik edilir.Yukarıdaki işlemler
tekrarlanarak her bir doğrultunun değeri açı bölüm daireleri üzerinden okunur.

Açılar hesaplanacağı zaman doğrultu farklarından yararlanılır.

AÇI OKUMA DÜZENLERİ

Günümüzde açı okuma düzenlerinde çeşitli tip ve modellerde aletler

kullanılmaktadır.Bir aletle açı ölçüsüne başlamadan önce açı okuma sisteminin
incelenmesi gerekmektedir.Aksi takdirde doğrultu değeri hatalı olarak elde
edilir.Dolayısıyla açıda yanlış ölçülür.Özellikle klasik açı ölçme aletlerinin(optik
mekanik aletler)açı okuma düzenleri iyice incelenmelidir.Çünkü elektronik ölçme
aletlerinde doğrultu değerleri operatör tarafından sadece ekrandan
okunmaktadır.

AÇI ÖLÇME YONTEMLERİ

Jeodezide açılar çeşitli ölçme aletleriyle ölçülürler.Ölçüden istenen hassasiyete

bağlı olarak da çeşitli açı ölçme yöntemlerine başvurulur.Uygulamada açılar şu
yöntemlerle ölçülürler.

1.Basit Yöntem
4
2.İki yarın silsile(seri,dizi) Yöntemi

3.Tam silsile Yöntemi

4.Repetisyon(tekrarlama) Yöntemi

5.Kombinasyon Yöntemi

6.Sektör Yöntemi

Uygulamada genellikle ilk üç sıradaki yöntemler uygulanır.Gerekli olduğunda

diğer yöntemlerde uygulanabilir.

BASİT YÖNTEMLE AÇI ÖLÇÜSÜ

Bu yöntem fazla hassasiyet istenmeyen durumlarda kullanılır.Dürbünün sadece

1.durumunda veya 2.durumunda ölçü yapılır.Kontrol yoktur.Kontrol yapılmak
isteniyorsa açı aynı durumda bir kez daha ölçülür.Bir açı birden fazla ölçülmüş ise
ortalamaları alınarak kesin değer elde edilir.Yöntemin uygulanması şu şekildedir.

1.Alet istasyon noktasına kurulur.Gerekli kontroller yapılır.

2.Bir başlangıç doğrultusu seçilir.Dürbünün sadece 1.durumunda hedefe tatbiki

yapılır.Açı bölüm dairesinden doğrultu değeri okunur.

3.Dürbün saat ibresinin dönme yönünde hareket ettirilir.İkinci doğrultu

gözlemlenir ve doğrultu değeri okunur.

Bu şekilde saat ibresi yönünde dönülerek kaç tane doğrultu varsa hepsi
gözlemlenir.Doğrultu farkları yardımıyla istenen açı hesaplanır.Ölçüler “açı ölçü
karnesi” ne kaydedilir.Gerekirse indirgeme yaparak başlangıç doğrultusu sıfır
olacak şekilde öteleme yapılır.

AÇI ÖLÇÜ KARNESİ

Durulan Nokta Bakılan Nokta Doğrultular(g) İndirgenmiş

Doğrultular

A B 38.2575 0.0000

C 131.1450 92.8875

D 167.5484 129.2909

β=131.5484-38.2575 C için Direk

değerlerdir.

Basit ölçme yöntemi genellikle nirengi-istikşaf,hacim-alan hesabı gibi

ölçmelerde bazı aplikasyon işlerinde uygulanır.Kontrol gerekirse açı bir kez
daha aynı şekilde ölçülür.
4
 DÜRBÜNÜN 1. VE 2. DURUMU

Dürbünün okülerinin göze uygulandığı zaman düşey açı tablasının

operatörün solunda kaldığı durum dürbünün 1.durumudur.

Dürbün 1.durumda iken yatay bağlama vidası gevşetilerek alet asal eksen
etrafında 200 grad döndürülür.Dürbünde yatay eksen etrafında 200 grad
döndürülürse dürbünün bu pozisyonuna 2.durum adı verilir.

1.durum ve 2.durumla ilgili tanımlar yukarıdaki gibi olmakla beraber aletin

herhangi bir pozisyonunu 1.durum kabul etmek mümkündür.

İKİ YARIM SİLSİLE AÇI ÖLÇÜSÜ

İki yarım silsile ile açı ölçüşü şu şekilde uygulanır;

1. Alet istasyon noktasına kurulur.

2. Dürbün 1.durumda iken en soldaki noktaya yöneltilir tatbik yapılır ve

d1 doğrultu değeri okunur.

3. Saat ibresi dönme yönünde dönülerek dürbün diğer noktaya tatbik

edilir ve d2 doğrultu değeri okunur

4. Saat ibresi dönme yönünde dönmeye devam ederek dürbün diğer

noktaya tatbik edilir ve d3 doğrultu değeri okunur.

Buraya kadar yapılan ölçü bir yarım silsiledir.Bundan sonra ikinci yarım
silsileye geçilir.İkinci yarın silsileye geçilmeden önce dürbün
2.durumuna getirilir.Yatay açı bölüm dairesi bir miktar(3-5
grad)kaydırılır.Bundan sonra ölçüye aşağıdaki gibi devam edilir.

5. Dürbün birinci yarım silsilede dürbünün en son yöneltildiği noktaya

yöneltilip ve d13 doğrultu değeri okunur.

6. Dürbün saat ibresi dönme yönünün tersi hareket ettirilerek sırasıyla

d21 ve d11 doğrultu değerleri okunur.Bu şekilde şekilde yapılan
ölçmede 2.yarım silsiledir.Böylece iki yarım silsile açı ölçüsü
tamamlanır.

Ölçüler ölçü sırasına göre açı ölçü dairesine kaydedilirler ve gerekli

indirgemeler de karne üzerine yazılır.

NOT:2.yarım silsilede ölçüye tekrar 1.yarım silsilede başladığımız

doğrultudan başlanabilir ancak yukarıdaki gibi yapmak bazı alet
hatalarını da etkisiz hale getirir.

İKİ YARIM SİLSİLE KARNESİ

4
 D.N B.N Ölçülen Doğrultular Sıfıra İndirgenen Doğrular Ortalama
Kesin
1.Durum 2.Durum 1.Durum 2.Durum Doğrultular

P.501 P.505 171.0581 375.1530 0.0000 0.0000 0.0000

P.510 282.9143 87.0120 111.8562 111.8590 111.8576

P.508 18.6106 222.7071 247.5525 247.5541 247.5533

1.yarım silsile 2.yarım silsile

İki yarım silsile ile açılar ölçüldüğünde doğrultular indirgenir.Bunların

ortalaması alınarak kesin doğrultu değerleri hesaplanır.Açıların hesabın da
bu sütundaki değerler esas alınır.

Ortalamalar alınmadan önce sıfıra indirgenmiş doğrular

karşılaştırılır.Farklar incelenir.Doğrultu değerleri arasında (+-)30cc den fazla
fark varsa ölçüler tekrarlanır.

NOT:2.yarım silsileye başlamadan önce silindirik düzeç mutlaka kontrol

edilmelidir.Bozulma varsa düzeltilmelidir.

TAM SİLSİLE AÇI ÖLÇÜSÜ

Açı ölçüsünün çok daha hassas yapılması ile ilgili durumlarda tam silsile
yöntemi uygulanır.Tam silsile açı ölçüsü işleminde tam silsile sayısı en az 2
dir.(n=2 min)Bir tam silsile açı ölçüsü yapılacaksa(isteniyorsa)bir tam
silsile yerine 2 yarım silsile açı ölçüsü yapılır.Tam silsile ile açı ölçüsüne
başlamadan önce n silsile sayısı belirlenmiş olmalıdır.Silsileye başlamadan
önce yatay açı tablası 200/n kadar kaydırılır.Örneğin n=4 ise 1.silsile
tamamlandık dan sonra 2.silsileye başlamadan önce açı bölüm dairesi 50
grad kaydırılır.

Tam silsile yöntemi nirengi açılarının ölçülmesinde hassas konum

belirlemenin gerekli olduğu durumlarda uygulanır.Tam silsile açı ölçüsü
yapılırken aşağıdaki iş sırası takip edilir.

1. Alet istasyon noktasına kurulur,merkezlendirilir.

2. Dürbün 1.durumda iken başlangıç doğrultusuna yöneltilir ve doğrultu

değeri okunur.Kolaylık sağlasın diye başlangıç doğrultu değeri 0 ile 1
grad arasında değer okunacak şekilde yatay açı bölüm dairesi
kaydırılmış olmalıdır.

3. Dürbün saat ibresi yönünde döndürülerek hedefe tatbik yapılır ve

doğrultu değeri okunur.
4
 4. Saat ibresi yönünde dönmeye devam edilerek ne kadar doğrultu
varsa sırasıyla tatbik yapılarak doğrultu değeri okunur.

5. Son doğrultu değeri okunduktan sonra saat ibresi yönünde dönüşe

devam edilir.Başlangıç noktasına tekrar tatbik yapılır.Doğrultu değeri
yeniden okunur.Bu bir kontrol okumasıdır.İlk okunan değerle kontrol
okuması arasındaki fark (+-10cc)den fazla olmamalıdır.Fazla ise
ölçüler tekrarlanır.Kontrol okuması karne üzerine parantez içerisinde
yazılır.

Buraya kadar yapılan ölçü 1 yarım silsiledir.

6. Dürbün 2 durumuna getirilir.En soldaki noktadan başlanarak saat

ibresini dönme yönünün tersine yönde tüm doğrultu değerleri teker
teker ölçülür ve başlangıç noktasındaki doğrultu değeri okununca bir
yarım silsile daha tamamlanmış olur.

Böylece 1 tam silsile ölçüsü tamamlanmış olur.

2.tam silsileye başlamadan önce açı bölüm dairesi 200/n kadar

kaydırılır ve yukarıdaki işlemler tekrar edilir.Belirlenmiş olan silsile
sayısına göre ölçüler tekrarlanarak istenen sayıda “tam silsile açı
ölçüsü” gerçekleştirilir.

DİKKAT EDİLECEK BAZI HUSUSLAR

1. Birinci tam silsilede başlangıç değeri 0 ila 1 arasında olmalıdır.Her

tam silsile başlangıcında silindirik düzeç mutlaka kontrol edilmelidir.

2. Başlangıç doğrultusu en uzakta ve en net görülebilen nokta

seçilmelidir.

3. Alet nokta üzerine uygun yükseklikte kurulmalıdır.

4. Başlangıç doğrusu için yapılan kontrol okuması her silsilede

tekrarlanmalıdır.

Ölçülen doğrultu değerleri açı ölçü karnesine yazılır.Alet daha istasyon

noktasından kaldırılmadan gerekli indirgemeler yapılır.

NOT:Tam silsilenin 2 yarım silsileden farkı 2 yarım silsilede 1.yarım

silsileden sonra açı bölüm dairesi 5-10 grad kaydırılır.Tam silsilede
kaydırma işlemi yoktur.Ayrıca 2 yarım silsilede her yarım silsile 1.veya
2.yarım silsile denir tam silsilede ise 1 yarım silsile veya 2 yarım silsile
denir.

D.N B.N Doğrultu değerleri İndirgenmiş doğrultular Ortalama Silsileler

ortalaması
(İndirgenmişl
4
 1.durum 2.durum 1.durum 2.durum erin (Kesin
ortalaması) doğrultular)

N.101 N.801 0,0512 200,0525 0,0000 0,0000 0,0000 0,00000

N.501 134,1868 334,1852 134,1356 134,1327 134,1342 134,13360

N.211 281,4503 81,4520 281,3991 281,3999 281,3995 281,39735

(N.801) (0,0515)

N.101 N.801 101,3645 301,3662 0,0000 0,0000 0,0000

N.501 235,5002 35,4974 134,1357 134,1312 134,1334

N.211 382,7615 182,7600 281,3970 281,3958 281,39

(N.801) (101,3641)

Bu sütunu Yuvarlam
hesaplarke a
n doğrular yapılmaz.
saniyeye Saniyenin
yuvarlanır. ondalıklı
kısmına
kadar
hesaplanır

NOTLAR

* Eğer kontrol okuması (+-10cc)den fazla ise ölçü hatalıdır.

*2.duruma gelince karne üzerinde 1.durumdaki doğruların 200 grad fazlası

olacak ama saniyesi biraz farklı olur.

*2.tam silsileye geçilirken dürbün 1.duruma alınır.Düzeç kontrol edilir.

*Son kesin değerler ortalaması alınırken 1.tam silsiledeki 1.değerle 2.tam

silsiledeki 1.değer ortalaması alınır ve 1.kesin değer bulunur.

AÇI ÖLÇÜSÜNDE DİKKAT EDİLECEK HUSUSLAR

Açı ölçüsünde istenen hassasiyete bağlı olarak alet ve yöntem

seçilmelidir.Bunlar ölçünün planlanması açısından önemlidir.(+-)1 dakika
hassasiyetin yeterli olduğu durumlarda tam silsile gibi bir yöntemle açı
4
ölçüsü yapmak gereksiz olur.Böyle bir açıyı takeometre ile basit yöntemle
ölçmek yeterli olabilir.Aksi durumlarda ise mutlaka hassas açı ölçme
aletine ve uygun bir ölçme yöntemine ihtiyaç vardır.

Hangi yöntem olursa olsun açı ölçüsünü etkileyen faktörler aşağıdaki gibi
sıralanır.

1. Kişisel hatalar

2. Ortamdan kaynaklanan hatalar

3. Aletsel hatalar

*Kişisel hatalar aletin nokta üzerine tam merkezlendirilememesi,alet

boyunun gereğinden çok fazla veya az olması,düzeç ayarlarının tam
olmaması,dürbünde paralaksın tam olarak giderilmemesi,hedefe yöneltme
yapıldığında netleştirmenin tam olarak yapılamaması,kıllar şebekesinin
hedef ile tam olarak çakıştırılmaması(tatbik hatası),doğrultu değeri
okunurken yapılan hatalar,mikrometre çakıştırmasının tam olarak
yapılamaması,hatalı okumalar,hatalı kayıt gibi hatalardır.

*Ortamdan kaynaklanan hatalar genellikle rüzgar,sıcaklık gibi meteorolojik

faktörler ile refraksiyon(ışın kırılması),bitki örtüsünün durumu,hedefin
arkasında oluşan fon rengi ve diğer atmosferik etkilerdir.Örneğin fazla
rüzgarlı havada alet rüzgarın etkisiyle sallanır.Refraksiyon da hedefden
gelen ışın yolunu değiştirir ve gerek yatay açının gerekse düşey açının
hatalı ölçülmesine neden olur.Refraksiyon hava sıcaklığına,topografik
yapıya,bitki örtüsüne bağlı olarak değişkenlik gösterir.Refraksiyon
etkisinden kurtulmak için yatay açılar genellikle 10:00 ile 14:00 saatleri
dışında düşey açılarda 10:00 ile 14:00 saatleri arasında ölçülmelidir.Öte
yandan ışın yolu zemine 70 cm den fazla yaklaşmamalıdır.Benzer şekilde
bina ve benzer detayları da 50-60 cm den daha yakın geçmemelidir.Bitki
örtüsü ve hedefin arkasındaki fonlar tatbik hatasının mertebesini olumlu
yada olumsuz etkiler.Eğer gözlenen hedef fon ile aynı renkteyse tatbik
zorlaşır.Dolayısıyla hatalara sebep olur.

*Açı ölçüsünü etkileyen aletsel hatalar aletin

ayarsızlığından,yıpranmasından kaynaklanabilir.Açı ölçme aletleri
genellikle zaman zaman kontrol edilir.Varsa hataları düzeltilir.Buna
rağmen bir miktar hata yinede giderilmeyebilir.Aletsel hatalar açı ölçü
sırasında alınacak tedbirlerle etkisiz hale getirilebilirler.

Aletlerden kaynaklanan hatalar genellikle aşağıdaki gibi gruplandırılır.

1. Eksen hataları

a)-Optik eksen hataları

4
b)-Yatay eksen hataları

c)-Düzeç eksen hataları

2. Dış merkezlik hatası

a)-Açı bölüm dairesi dış merkezlik hatası

b)-Optik eksen dış merkezlik hatası

3. Bölümleme hataları(taksimat hataları)

a)-Açı bölüm dairesi bölümleme hataları

b)-Ron hatası

4. Sürüklenme hatası

Teodolitle yapılan açı ölçmelerinde bu hatalar açı ölçü sonucuna

doğrudan etki ederler.Bunların miktarları tespit edilirse dikkate alınıp
alınmayacağı da tartışma konusu edilebilir.Bu hataların etkileri zararsız
hale getirmek için bir takım tedbirler alınır.Bun tedbirler;

1. Dürbünü her iki durumda açı ölçmek:Dürbünü 1.ve 2.durumda açı

ölçmek suretiyle eksen hatası,yatay eksen hatası,optik eksen dış
merkezlik hatası ,yatay açı bölüm dairesi dış merkezlik hatasının
etkisi ortadan kaldırılır.

2. Açı bölüm dairesinin karşılıklı olarak iki yerinden okuma yapmak:Bu

şekilde okuma yapmakla açı bölüm dairesi dış merkezlik hatası
giderilir.

3. Açı bölüm dairesinin bir miktar kaydırılması:Bu şekilde tedbir almakla

açı bölüm dairesinin bölümleme hatalarının etkisi kaldırılır.

4. Açıyı birkaç kere ölçmek:Bu şekilde alınan tedbirler yine bölümleme

hatalarının etkisiz hale getirir.

5. Saat ibresinin dönme yönünde ve tersi yönünde açı okumak:Bu da

muhtemel sürüklenme hatalarının etkisini kaldırır.Bu duruma
elektronik açı okuma düzenlerinde rastlanmaz.

*****Eğer bir ölçme aletinde düzeç ekseni hatası varsa

ölçüden önce mutlaka giderilmelidir.Bu hata giderilmeden
diğer eksen hatalarıda giderilemez.(En önemli hatadır.)
4