Abbasqulu Ağa Bakıxanov
(Baki/Amirhacıyan, 21 Haziran 1794 Vadiyi -Fatirne, Mekke ile Medine arasında, 1846)
Şair, dilci, tarihçi, filozof, Azerbaycan'daki eği-
timcilik hareketinin önderlerinden biridir. 21 Ha-
ziran 1794'te Baku yakınlarındaki Amirhacıyan kö-
yünde doğdu. Babası II. Mirze Mehemmed Han
1781-1791 yıllarında Baku ham olmuş ve kar-
deşinin iktidarı ele alması nedeniyle hanlıktan
uzaklaştırılmıştı. Abbaskulu Ağa'nm dördüncü
dedesi Dergehkulu Bey, Baku Hanlığının ku-
rucusuydu. Bu yüzden de aile Bakıhanov soyadını
taşıyordu. Annesi Sofiya Hanım asil bir Gürcü ai-
lesindendi.
İlk tahsilini Bakü'de, özel öğretmenlerden
almış, Fars ve Arap dillerini, İslam hukuku ve ta-
rihini öğrenmeye başlamıştı. 1806'da babası Küba
bölgesinin yönetimine tayin edildikten sonra ai-
leleri Küba şehrine göçmüş ve Abbaskulu Ağa tah-
silini burada devanı ettirmişti. Özgeçmişinde yaz-
dığı gibi, "Küba'ya göçen zamandan tam on yıl
Arap dilinin ve bazı ilimlerin tahsiline Ömür ve
emek serf etmişem. Maddi ve gayri sebeplerin
mane olmasına bakmayarak bu müddetin erzinde
ulûmda cüz'i bir şöhret kazanmağa qâdir oldum".
1819'da Kafkasya'nın başkomutanı general
A.P.Yermolov'un daveti üzerine Tiflis'e yerleşmiş
ve başkomutanlık nezdinde Şark dilleri mütercimi
görevine tayin edilmişti. 1827-1829 yıllarında İran
ve Türkiye ile Rusya arasındaki diplomatik gö-
rüşmelere katılmıştı. Bu yıllarda Rus Edebiyatının
A.S.Griboyedov ve A.S.Puşkin gibi tanınmış si-
maları ile tanışmıştı. 1829'da Rusların Erzurum kü-
tüphanelerinden götürdükleri kitapların ve el-
yazmalarmm listesini hazırlamış ve onların ilmî
değerini de ortaya çıkarmıştı.
Şiir sanatına hayatının Küba döneminde
başlamış, burada "Riyaz'ül-Âşikin" eserini 1819'da
tamamlamıştı. Bu eser dini konudaydı ve Şiiliğin
tebliğine, Şii ulularının ıstıraplarının tasvirine yö-
nelmişti.
20. yılların sonundan itibaren ilmi araş-
tırmalara da ilgi gösterir, Azerbaycan tarihini yaz-
mak için malzeme toplar, aynı zamanda 183U'da
onu bir dilci uzman olarak tanıtan "Kanun-i
Kudsi" (Fars Dilinin Muhtasar Grameri) eserini ya-
yınlatır.
1832'de Abbaskulu Ağa Bakınhanov, Bakü'de
Azeriler için okul açmağa çaba gösterir ve söz-
konusu okulun projesini Rus yöneticilerine takdim
eder. Lakin Müslümanları çağdaş eğitimden ve
resmî devlet görevlerinden uzak tutmayı tercih
eden hükümet, bu projeyi desteklemez. Aynı yılda
Kafkasya başkomutanı Baron Rozen'le mü-
nasebetleri son derece kötüleşmiş, Bakınhanov dev-
let hizmetinden istifa etmek ve kendisini tamamen
edebî hayata ve ilmî araştırmalara vermek zorunda
kalmıştır. Gereken izini almakta yardımcı olması
için Kafkasya'nın eski başkomutanı, o dönemde
Polonya yöneticisi olan Feldmareşal Paskeviç'in zi-
yaretine gider. Kasım 1833'te Varşova'ya gelen Ba-
kıhanov, Haziran 1834'e kadar Polonya'nın baş-
kentinde yaşar, şehrin kültür hayatına katılır.
Vaşrova'da, Fars dilinde yazdığı "Mişkat'ül-Envar
(Nurlar Menbaı) eserini bitirir. Mesnevi türünde
kaleme alınmış bu eserde milletlerin tarihinde ve
oluşmasında eğitimin ve kültürün rolü üzerinde
durulmaktadır.
 Bir süre de Petersburg'da kaldıktan, maaşı ve
görevi iade edilerek emekliye ayrılma izni aldıktan
sonra, 1835'te Küba'ya döner. Babasının Ensar kö-
yündeki malikanesine yerleşir ve ilmî-edebî fa-
aliyetle meşgul olur. Onun "Tehzibül-ahlak", "Ki-
babi Nesihet", "Kitabı Esgeriyye" vb. eserleri bu
dönemde yazılmıştır. Küba'da yaşadığı yıllarda Ba-
kıhanov, uzun zamandan beri üzerinde çalıştığı
Azerbaycan tarihi ile ilgili "Gülistan-i İrem" eserini
de 1841'de tamamlar. Fars dilinde yazdığı bu eseri
Polonya şairi Tadeuş Lado Zablotski ile birlikte
Rus diline çevirerek, Petersburg'da yayınlanması
için uğraşır. Petersburg ilimler Akademisi uz-
manlarının dikkatine sunulan araştırma, onlar ta-
rafından değerlendirilse de, maddi destek bu-
lamadığından yayınlanması gerçekleşmez.
Hayatının Küba döneminde Abbaskulu Ağa,
burada "Gülüstan" adlı edebî bir meclis kurar.
Büyük şehirlerden ve kültür merkezlerinden uzakta
yaşamasına rağmen onun adı ve şöhreti
Rusya'nın ve Batı'nm ilim adanılan arasında ye-
terince tanınmaktaydı. 1835-1841 arası Fransız sey-
yah Graf Süzanne, Alman profesör Kari Koh, Rus
tarihçisi profesör Berezin vb. uzmanlar Küba'da
Bakıhanov'un misafiri olmuş, onun ilmî araş-
tırmalarını ilmî ve edebî kişiliğini takdir et-
mişlerdir.
1841'de albay rütbesi ile yeniden Kafkasya
başkomutanlığında askeri hizmete getirilen Ba-
kıhanov, Tiflis'e göçer. Lakin ilmi ve edebî ha-
yattan da uzak kalmaz. O dönemde, Tiflis mek-
tebinin Azerbaycan Türkçesi ve şeriat öğretmeni
olan ünlü şair Mirze Şefi Vazeh'le birlikte burada
"Divan-i Hikmet" edebî meclisini kurar. Söz-
konusu meclisin toplantılarına katılan Alman şairi
ve tercümecisi Fredrich Bodenştedt "Tausend und
ein Taq im Orien" (Şarkta binbir gün) eserinde Ba-
kıhanov'un edebî kişiliğine geniş yer ayırmıştır.
Bakıhanov'lar ailesi genellikle Rusya'ya me-
yilliydiler. Zira Rus yönetimi onun hanlıktan uzak-
laştırılmış babası Mirze Mehemmet Han'ı yeniden
iktidara getirmiş ve Küba yönetimine tayin etmişti.
Abbaskulu Ağa'nm iki kardeşi Rus ordusunun ge-
nerali, kendisi ve diğer bir kardeşi ise albayı ol-
muşlardı. Lakin bu büyük aile içerisinden, ilk defa
Abbaskulu Ağa Ruslarla işbirliğine girdiğinden
derin bir pişmanlık yaşamış ve 1846'da gü-
nahlarından arınmak için Mekke yolculuğuna
karar vermişti. 1846 yılının Mart ayında Tiflis'ten
ayrılmış, Nisan ayını Tebriz'de, Mayıs ve Haziran
aylarını ise Tahran'da geçirmişti. Daha sonra İs-
tanbul'a gelmiş, burada Osmanlı sultanı I, Ab-
dülmecid tarafından kabul edilmiş ve Arap di-
linde, gök cisimlerine dair yazdığı "Esrar'ül-
Melekut" eserini sultana takdim etmişti. Sultanın
emri ile bu eseri Heyatizâde Seyid Şerif Efendi
Türkçe'ye çevirmiş ve 1848'de İstanbul'da
"Efkar'ül-Ceberut" adı altında kitap halinde ya-
yınlatmıştı. Kitaba yazarın özgeçmişi de ek-
lenmişti.
İstanbul'dan Kahire'ye, oradan da Mekke'ye
giden Bakıhanov, hac ziyaretini tamamladıktan
sonra bir yıl daha Arabistan'da kalmak ve kü-
tüphanelerde çalışmak için izin alabilmişti. Lakin
veba hastalığına tutulan yazar Mekke ile Medine
arasındaki "Vadiyi Fatime" denilen yerde Hakk'm
rahmetine kavuştu ve orada da defnolundu.
Abbaskulu Ağa Bakıhanov'un eserlerini ilmî
ve bedii olarak iki kısma ayırmak mümkündür.
İlmî eserleri tarihe, dilciliğe, astronomiye, coğ-
rafyaya, ilahiyyat meselelerine, hukuka vb. alan-
lara dair araştırmaları ihtiva etmektedir. Bedii eser-
leri ise Divan Edebiyatının hemen hemen bütün
türlerini kapsayan Örneklerden ve bunların dışında
nesir eserlerden oluşmuştur. Bakıhanov aynı za-
manda dört dilde, Azerî Türkçesi, Arap, Fars ve
Rus dillerinde yazmıştır. Özellikle, bedii eserlerini
Azerî Türkçesi ve Fars, ilmî araştırmalarını ise
Arap ve Rus dillerinde kaleme almıştır. İşlediği ko-
nuların genişliği ve çeşitliliği açısından Ba-
kıhanov'u tam olarak XVIII yy. Fransız an-
siklopedistleri ile kıyaslamak mümkündür. Aynı
zamanda o, Azerbaycan Edebiyatı tarihinde eski
devrin son, yeni dönemin ise ilk büyük sanatkârı
sayılmaktadır.
Eserleri: Kanun-i Kudsi, Tebriz, 1831 (Fars di-
linde); Fars Dilinin Mühteser Grameri. Tiflis, 1841
(Rus dilinde); Efkarül-Cebarut, İstanbul, 1848; Gü-
lüstan-i İrem, Bakı, 1926 (Fars ve Rus dillerinde);
Gülüstan-i İrem, Bakı, 1951 (Azerî Türkçesine ter-
cümesi); Bedii Eserleri, Bakı, 1964; Gülüstan-i
İrem (Fars, Rus ve Azerî dillerinde, ilmî-tenkidi
metin), Bakı, 1978; Seçilmiş Eserleri, Bakı, 1984.
Nesihetler, Bakı, 1982; Esrarülmelekut, Bakı, 1985;
Hind efsanesi, Bakı, 1957,1972,1991.
Kaynakça: Azerbaycan Edebiyatı tarixi, c. 11,
Bakı, 1960, s. 65-85; Feyzulla Qasımzade, Ab-
basqulu ağa Bakıxanov-Qüdsi, bakı, 1956; Feyzulla
Qasımzade, XIX esr Azerbaycan Edebiyyatı tarixi,
Bakı, 1975, s. 129-165; Feyzulla Qasımzade. Ab-
basqulu ağa Bakıxanov-Qüdsi, Bakı, 1958 (Rus di-
linde); Nureddin Keremov. Qüdsinin seyahetleri,
Moskova, 1977 (Rus dilinde); Nureddin Keremov.
Azerbaycan seyyahları ve coğrafiyaşünasları, Bakı,
1982; Müasirleri Bakıxanov haqqmda. Şiirleri, me-
qaleler, xatireler, metublar, Bakı, 1957,1975 (Rus di-
linde); Murtuz Sadıxov. Azerbaycan-Rus-Polonya
edebi ilişkilerinin tarixinden, Bakı, 1975 (Rus di-
linde): Gültekin Bakıxanova. Qüdsi haqqmda etüd-
ler, Bakı, 1978 (Rus dilinde); Enver Ehmedov. Ba-
kıxanovun kosmografrk görüşlerinin şerhi, Bakı,
1987 (Rus dilinde); Enver Ehmedov. Abbasqulu
Ağa Bakıxanov. Heyatı, muhiti ve yaratıcılığı,
Bakı, 1989 (Rus dilinde)
 ŞİİRLERİ
(AbbasquJu Ağa Bakıxanov - Qudsİ, Seçilmiş Eserleri, Bakı-1984, s. 236-237)
Gördüm o gözel türreni rüxsâr arasında,
Benzetdim onu ef 'iye gülzâr arasında.
Rüxsâre düşen türreleri çekme kenâre,
Bu resmde ef'i dolanar nâr arasında.
Seyd eyledi zülfün meni bu gözlere, ey vay.
Qaldım ne yaman bu iki bîmâr arasında.
Ey dîde, meğer neylemişem men sene âxır,
Qoydun meni sen yâr ile eğyâr arasında.
Göz yaşım ile beslemişem, canıma minnet,
Peykanlarım bu diH xunxâr arasında.
Gördüm seni eğyâr ile, ey yâr, meseldir,
Bayqû tutar, elbette veten bâr arasında.
Könlüm qûşuna dam qurub çeşm-i xumârm/
Qâfil mi gezir kimseni eyyâr arasında.
Ruxsârm ara sehfe kimi vesmeli qaşın,
Bir daldı düşüb cedvel-i zengâr arasında.
Eşq ehline dâim yetişir möhnet-i cövrün,
Zâhid, qalasan kaş ki, seni dâr arasında.
Deysin başına sektesiş ol hemd ü selâhm,
Kimsen gezesen âşiq ile yâr arasında?
Efsâne daha söyleme, it bir nezerimden,
Var sen kimi yüz xer bele bâzâr arasında.
Qudsî, ne yaman bağladı bu gözleri sâhir,
Yüz sen kimi serkeşteni bir târ arasında.
s. 238
Ârizû eyler könül dildâr gelsin, gelmedi.
Zülfü kâfer, gözleri xunxâr gelsin, gelmedi.
Her perîveş cilve-yi hüsn eylemiş, men gözledim,
Dilrübâlar fövzine serdâr gelsin, gelmedi.
Câne geldim bîvefâlar ülfetinden, isterem
Bir vefa resminde sabit yâr gelsin, gelmedi.
Yanaklarının arasında o güzel saç kıvrımını gördüm.
Onu gül bahçesi içindeki engerek yılanına benzettim.
Yanağına düşen saç kıvrımlarını kenara çekme. Bu
şekilde sanki ateşin içinde engerek yılanı dolanır
gibi bir durum vardır.
Yazık ki, zülüflerin beni bu gözlere av eyledi. Bu iki
hasta göz arasında ne kötü bir hâlde kaldım.
Ey göz! Ben sana ne yaptım da seni beni sevgiliyle
yabancıların arasında bıraktın!
Senin kirpik oklarını bu kanlı gönül içinde göz-
yaşlarımla besledim. Ancak bir şikâyetim yok, ca-
nıma minnet kabul ederim.
Ey sevgili! Seni yabancılarla birlikte gördüm. Meş-
hur sözdür; "baykuş, duvar, kale içinde vatan
tutar".
Sarhoşça bakan gözlerin gönül kuşuma tuzak kur-
muş. Hilekâr, dolandırıcı kişiler arasında gafil mi
geziyor?
Rastıklı kaşların, yüzünün içinde sayfa gibidir.
Sanki göztaşı kanalına düşmüş bir dal gibidir.
Senin eziyetinin sıkıntısı âşıklara daima yeter. Ey
kaba sofu! Keşke sen de darağacında asılı kalsaydın.
O hamd ve şükürlerin senin olsun, onlara gerek
yoktur. Sen kimsin ki, âşık ile sevgilisi arasında ge-
zebiliyorsun!
Daha fazla yalan söyleme, bir an olsun gözlerimin
önünden kaybol. Bu pazarda senin gibi yüzlerce
eşek vardır.
Ey Kutsî! O büyücü sevgili, bu gözleri ne fena bağ-
ladı. Bu durum tıpkı senin gibi yüz sersemi, bir iple
bağlayışı gibidir.
Gönül sevgilinin gelmesini ister, ancak gelmedi. O
saçlar kâfir, gözleri kan alıcı güzel gelsin ister,
ancak gelmedi.
Her peri yüzlü güzel, cilveyi güzellik unsuru olarak
kullanır. Ben bunu gözledim. Gönül alan güzellerin
galibiyeti için başkumandan gelsin isterim, gelmedi.
Vefasız sevgililerin dostluğundan can buldum. Bir
vefa timsâli olan sevgilinin gelmesini istedim,
ancak gelmedi.
Derd ü möhnet keçdi hcdden, bes ki, çekdim intizâr
Gözledim ol gülrûxsâr gelsin, gelmedi.
Lehçe-yi canperverinden şûr salsın âleme,
Endelîb-i şâhe-yi gülzâr gelsin, gelmedi.
İstedim Qudsî, deyim vesf-i cemâlin dilberin
Kûşiş etdim, zînet-i goftâr gelsin, gelmedi.
TİFLİS
(s. 381-382)
Qem çekme, könül, ger ciyerin qane donübdür,
Eyyâm-i vüsâlm şeb-i hicrâne donübdür.
Bülbül tek işin nâle vü efgâne donübdür.
Tiflis'e nezer qıl ki, gülüstâne donübdür,
Her bir gözeli âfet ü cânâne donübdür.
İrs ile yetib bunlara âsâr-i vecâhet,
Geysûleri sünbül tek alıb tâb ü terâvet,
Gjâmetleri dünyâya salıb türfe qiyamet,
Her dilbere bir növ verib reng-i nezâket,
Kür suyu meğer çeşme-yi heyvâne donübdür?
Her şûx-i perîpeyker açıb türre-yi terrar,
Dildâdeleri etmek üçün dame giriftar.
Seyyâd-i sitemkar bu guzergâhda çox var,
Ahûbeçeler tek doludur kûçeyi bazar,
Çin mülküne bu menzil-i vîrâne donübdür.
Her kim gele Tiflis'e tamâşâ telebinden,
Zülf ü ruh-i mehveşleri görmek sebebinden,
Görmez eseri râhet-i can rûzi şebinden-
Xoşlehce perîzâdelerin le'l-i lebinden,
Bu kişver-i pürşûr Bedexşan'e donübdür.
Bunlarda bu yâ Reb, ne sefadır ferehengiz,
Her servqedin şîve-yi rüxsârı belâxiz,
Rüxsâr-i nikü, türre-yi miskini dilâviz,
Her ebru-yi xem sekide bir xencer-i xunriz,
Qan tökmek üçün her müje peykâne donübdür.
Herçend bu gülzâride çox dilberi gördüm,
Can qesdim eder şûx-i sitemküsteri gördüm,
Ârizleri mehtâbe beraberleri gördüm,
Evvel yetişen günde ki, İskender'i gördüm,
Âyâ, bu melekdir, dedim, insana donübdür,
Qûdsî ki, dem-i qüds vurub lâf-i tevellâ,
Te'n eyler idi görse birin vâleh ü şeydâ,
Terk eylemiş Islama görüb bunları hâlâ,
İsteivola carubkeş-i sehn-i kelîsâ,
Zünnâr salıb boynuna Senan'a donübdür.
Bu dert ve sıkıntı haddi aştı. O gül yanaklı sevgili
gelsin diye çok bekledim, ama gelmedi.
Sevgili o can veren diliyle dünyaya bir gürültü, şa-
mata olsun. Gül bahçesinin padişahı olan bülbül
gelsin istedim, ancak gelmedi.
Ey Kutsi! O sevgilinin yüz güzelliğini anlatmak is-
tedim. O sözleri süslü sevgili gelsin diye çalıştım,
çabaladım; ama gelmedi.
Ey gönül! Gam çekme, sonra ciğerin kana döner.
Kavuşma günlerin hicran gecesine döner. Hâlin
bülbül gibi ağlayıp inlemeye döner. Tiflis'in gül
bahçesine dönmüş hâline bir bak, her bir güzeli çok
güzel ve sevgiliye dönmüştür.
Güzel yüzlere sahip olma bunlara soyaçekimle gel-
miştir. Saçları sümbül gibi parlaklık ve tazelik al-
mıştır. Boyları dünyada yeni bir kıyamet meydana
getirmiştir. Kür ırmağı her güzele başka bir çeşit ne-
zaket verip âdeta hayat veren su hâline dönmüştür.
Her peri yüzlü ve şuh güzel, âşıklarını tuzağa dü-
şürmek için yankesici saç kıvrımlarını açmıştır. Bu
geçitte böyle sitemkâr avcılar çoktur, köşe pazar
ceylan yavrusu gibi güzellerle doludur. Bu viran
ülke, Çin ülkesine benzemiştir.
Kim seyretmek için ve güzellerinin aya benzeyen
yanaklarını ve saçlarını görmek için Tiflis'e gelse,
gece gündüz canı rahat etmez. Bu karışık ülke, hoş
dilli peri gibi güzellerin lala benzeyen dudakları
yüzünden Bedehşan'a dönmüştür.
Ya Rab! Bunlardan bu ferahengiz lâlesi ne hoştur.
Her servi boylu güzelin, yanağının edası belâ tu-
zağıdır. Güzel yanağı ve misk kokulu saçları gönlü
çeker. Her eğri kaşın şekli, kan dökücü bir han-
çerdir. Her kirpik kan dökmek için oka dönmüştür.
Her defasında bu gül bahçesinde birçok güzel gör-
düm. Canıma kasteden bir çok eziyet edici ve şuh
güzeller gördüm. Yanakları parlak aya benzer nice
güzeller gördüm. İlk günde İskender'i gördüm,
acaba bu insana dönmüş bir melek midir, diye dü-
şündüm.
Kutsî, dostluk lâfları edip kutsallıktan dem vu-
rurdu. Birini çılgın ve tutkun şekilde görse ayıp-
lardı. Onları İslâm'ı terk etmiş olarak görürdü.
Şimdi kilisenin sahnesini süpürmek ister. Boynuna
da papazların kuşağını dolayıp Sen'an'a benzemiş
durumdadır (Sen'an: Aşkı uğruna din değiştirip Hı-
ristiyan olan efsane kahramanı).
 ÖZGELERE
(s. 383)
Âh, gör kim. yene yâr oldu nigâr özgelere,
Qoşulubdur yüz ü gülberg-i bahar özgelere,
Gösterir şem-i rûxi leyi ü nahâr özgelere,
Yeni bizden usanıb ülfeti var özgelere,
Terk edib âşiqini oldu düçâr özgelere.
Hemdemim qeyr olub, le'l-i lebim, mâhveşim,
Xett-i xâl-i xü tenim, çeşm-i siyâh-i hebeşim,
Dilberim, sîmin-berim, işvegerim, lâleveşim,
Dövr ü dönmüş feleke bax ki, menim bâdekeşim,
Sâqi-yi meclis olub, cam tutar Özgelere.
Mene hem yar idi, hem munis ü hem dilber idi.
Men ona câker idim, hem o mene server idi.
Ne mene, belke tamam âleme tâc-i ser idi,
Neqd-i canımı alıb çox mene nâz eyler idi, İndi
gör müftc verir bus ü kenar özgelere.
Sengdil, rehm ele ki, könlüm olub şîşe menim,
Salmısan şâm ü seher başımı teşvişe menim,
Dövrü dönmüş felek, et halımı endîşe menim,
Bilmedin qedrimi ey şûx-i cefâpîşe menim,
Âxırı üz ü dönük oldu nigâr özgelere.
Hezer et, serseniş-i xalqdan, ey bîser ü pâ,
Gezme eğyâr ile sen, besdir, usan, eyle heyâ.
Qüdsi'yâ, sen bileşen yoxdu gözellerde vefa,
Lenet olsun buların zâtma her şâm ü sabah,
Ki, menim sirr sözüm ü eyledi câr özgelere.
(s. 417-418)
Sen orda sefa eyle
Dilcûlar arasında.
Men qalmışam âvâre,
Gürcüler arasında.
Derdü qem-i hicrandan
Gürbetde perîşânam.
Döndü çiyerim qana,
Qaygular arasında.
Bir yana ger baxsam,
Qem çekmek olur bîcâ.
Bunlar kimi mahtelet,
Xoşxûlar arasında.
Her canibe ezm etsem,
Ezbeski gözel yoxdur.
Tûtî sifetem, heyrân,
Güzgüler arasında. .
Âh! Gör ki, yine yâr başkalarının sevgilisi oldu. Ba-
harın gül yaprağı ile sevgilinin yüzü. Gece gündüz
yanağının ışığını başkalarına gösterir. Yani bizden
usanıp başkalarıyla dostluk kurmuş. Âşığın ter-
kedip başkalarına tutulmuş.
Yabancılarla sıkı fıkı arkadaş oldum. Ey benim lâl
dudaklım; aya benzeyenim; beni ve yüzündeki tüy-
leri Huten miski gibi, siyah gözleri Habeş rengi gibi
olanım; dilberim, gümüş vücutlum, nazlım, lâleye
benzeyenim, içki içenim! Ters dönmüş feleğe bak
ki, içki meclisinin içki dağıtıcı olup başkalarına
kadeh tutuyorsun.
O bana hem sevgili idi, hem de cana yakın bir dost
ve gönül arkadaşıydı. Ben ona kul köle idim, o da
benim efendim. Sadece bana değil, belki bütün
âlemin başının tacıydı. Kıymetli canımı alıp da
bana çok naz ederdi. Şimdi yabancılara, karşılık
beklemeden öpücükler verir.
Ey taş gönüllü sevgili! Bana acı, çünkü benim gönlüm
cam gibidir. Gece gündüz benini başımı karmakarışık
etmişsin. Ey ters dönen felek! Benim hâlimi merak et.
Ey zalim sevgili! Benim kıymetimi bilmedin. Sonunda
yüzünü benden başkalarına çevirdin.
Ey sefil ve perişan! Halkın serzenişinden, başa kak-
masından çekin. Yeter, utan, hâyâ et; yabancılarla
gezme. Ey Kutsi! Bilirsin ki güzellerde vefa yoktur.
Bunların zâtına her sabah, her akşam lanet olsun.
Çünkü benim gizli sözlerimi, sırlarımı başkalarına
açıkladılar.
Sen orda gönül çeken güzeller arasında sefa eyle.
Ben burada Gürcüler arasında işsiz güçsüz, serseri
bir şekilde kaldım.
Ayrılık üzüntüsü ve derdinden dolayı gurbette pe-
rişan bir hâlde kalmışım. Bu kaygılar, dertler içinde
ciğerim kana döndü.
Eğer bunlar gibi hoş huylu, ay yüzlü güzeller ara-
sında başka bir yana bakarsam gam, üzüntü çek-
mek yersiz olur.
Hangi tarafa gitsem daha fazla güzel yoktur. Ay-
nalar arasında şaşkınım, papağan gibiyim.
Ebr içre güneş mânend,
Pertov salır âfâqe,
Rüxsâresi her şûxun,
Geysûler arasında.
Yüz işve-yi mehr ile-
Âşiqlere meyi etmek,
Bu şehrde âdetdir,
Mahrûler arasında.
Bunları görüb Qudsî,
Her kimse ki, âqildir,
Qılmaz özüü rüsvâ
Bedgûler arasında.
TEBRİZ EHLİNE XİTAB
(s. 428-429)
Ayâ, gürûh-i sitemkâr, ehali-yi Tebriz,
Vefa yerine cefâ sizde bu ne âdetdir.
Hevâ-yi nefse muti'ü tamam eyşperest,
Görüm, İlâhi, dağılsın, nece vilâyetdir?
Ne elme tâlib olan var, ne resmden agâh,
Velî bu firqeye metlûb zîb-i sûretdir.
Kimin ki, xülg ü müzeyyendir, istemez zînet,
Kişi üzün bezemek cehlden elâmetdir.
Yetişdi bir yere iş her kimin ki saqqali,
Henâlı olsa uzun- hörmeti ziyâdetdir.
Bu terz olursa parak tazı tuladan yeydir,
Sürü içinde siyiz sâhib-i kerâmetdir.
Ne qeder seyr edirem kûçe ile bâzân,
Adam çox az görünür, izdihâm-i kesretdir.
Vüfûri vardır üç firqenin bu kişverde,
Axund ile xer ü xan bîhedd ü nehâyetdir.
Bunun emmâmesi rengin, onun yük ü sengiıı,
Xüsûsen ol birinin cübbesi qiyâmetdir.
Xeri cıxaq aradan, bunlara şebâheti yox,
O bînevânm işi rene ile reyâzetdir.
Axund ile xâna her te'ne eylesen yaraşar,
Bu müftexorlarm endîşesi şerâretdir.
Her şuh güzelin kıvrım kıvrım saçlarının ara-
sındaki yanağı; bulut içinde güneş gibi, ufuklara
ışık saçar.
Bu şehirde ay yüzlü güzeller arasında yüzlerce naz
ve sevgi gösterisiyle âşıklara meyletmek âdettir.
Ey Kutsi! Akıllı insanlar bunları görüp de mü-
nafıklar arasında kendilerini rezil hâle dü-
ştürmezler.
Ey Tebriz halkı, zalim kalabalık! Acaba sizde vefa
yerine cefâ mı âdettir?
Herkes nefsinin heveslerine esir olmuş, herkes eğ-
lence düşkünü olmuş. Ey Tanrım! Böyle mem-
leketler dağılsın da görelim.
Ne ilim öğrenmek isteyen var, ne de durumdan ha-
berdar olan var. Fakat bu insan kitlesinin tek isteği
süslenmektir.
Kimin huyu, yaratılışı süslüyse o başka süs is-
temez. İnsanın kendisini süsleyip bezemesi cehalet
işaretidir.
Durum öyle bir hâle geldi ki, kimin sakalı kınalıysa
ona daha fazla saygı gösterilir oldu.
Bu şekilde devam ederse yumuşak tüylü süs kö-
peği, pointer köpeğinden daha üstündür. Sürü için-
de keramet sahibi de keçi olmuştur.
Köşe pazarı ne kadar seyrettiysem büyük bir ka-
labalık var, ancak insan çok az görünür.
Bu memlekette üç grubun çoğunluğu vardır: Hoca,
hakan ve eşek miktarının haddi hesabı yoktur.
Bunun sarığı renkli, onun yükü taştandır. Özellikle
öbürünün cüppesi çok güzeldir.
Eşeği aradan çıkaralım, çünkü bunlarla benzerliği
yoktur. O zavallının işi sıkıntı ve kıt kanaat ya-
şamaktır.
Hoca ile hükümdarı ne kadar ayıplasan da uy-
gundur. Çünkü bu beleşçilerin işi, düşüncesi fe-
nalıktır.
Ne râh-i resm-iNesârâ, ne şîve-yi İslâm,
Ne bütperest sülûki, bular ne milletdir?
Bular vuran od idi ehli feqr Kirmanına,
Ki, indi şö'levar oldu cananda, vehşetdir.
Sülûk-i dehrde tehzîb-i nefs üçün, Fâzil,
Müdellel eylediyin söz sana nesîhetdîr.
'RİYAZÜL-QÜDS"DEN NÜMUNELER
(s. 431-433)
Ey dil, heves etme bu cihâne,
Aldanma süpehr-i cansitâne.
Çox sen kiınini firîbe çekmiş,
Ovzâ-i teqellüb-i zemâne.
Bu merheleye nüzul edenler,
Tedrîcile oldular revâne.
Âxir seni inqüâb-i eyyam,
Tîr-İ ecele qiîar nişane.
Heyat-i müsteârm teng olubdur,
Götür reğbet bu mülk-i bîvefâdan.
Fezâ-yi güdse âheng-i sefer qıl,
Xilâs olmaq dilersense belâdan.
Kesilsin tâğ-i bîdâd ile ol dest,
Ki, mezlûme çeker bir tâğ-i bîdâd.
İlâhî, görmesin qem ol sitemkeş,
Ki, eyler xâne-yi îmâni berbâd.
İbret gözüyle ey dil,
Gerdûne qıl tamâşâ.
Ne e'tibar edirsen,
Dövrân-i rûzigâre?
Gülzâr-i âlem içre,
Her qönçe kim yetirmiş,
Bağrını eylemiş qan,
Cismini pâre-pâre
Ne paraya düşkün olma, ne İslâm usûlü yaşama, ne
de putperestlik yolu var. Bunların ne milletten ol-
duğu da belli değil.
Yoksulların harmanını ateşe veren bunlardır. Şimdi
bunların dünyada yaptığının vahşet olduğu ortaya
çıktı.
Ey Fâzil! Bu zamanda, bu dünyada nefsini ıslah
etmek için delil olarak gösterdiğin sözler sana na-
sihat olmalıdır.
Ey gönül! Bu dünyaya arzu duyma, can alıcı talihe
aldanma.
Zamanın aldatıcı durumları, senin gibi çok kişiyi
kandırmıştır.
Bu dereceye inenler belirli bir sıralamayla bu hâle
geldiler.
Sonunda zamanın değişimi seni ecel oklarına hedef
yapar.
Bu eğreti hayat sana yük olmuştur. Bu vefasız ül-
keye, diyara olan düşkünlüğü bırak.
Eğer belâlardan kurtulmak istersen kutlu semâlara
doğru eğlenceli bir yolculuğa çık.
Mazlumlara zulüm kılıcını çeken eller, zâlim kı-
lıçlar tarafından kesilsin.
Ey Tanrım! O zulüm çeken kişi üzüntü görmesin.
Çünkü o iman evini berbat, harap etmiştir.
Ey gönül! İbret gözüyle şu dönen feleğe bak!
Zamana, dünyaya neden itibar ediyorsun?
Bu dünyanın gül bahçesinde kim bir gonca ye-
tiştirmişse
Onun bağrını kana boyamış, vücûdunu parça parça
etmiştir.
Dünyâya ricû eylese dilbend-i ezîzin,
Enva-i qem ile ciğeri qan gerek olsun.
Bir can ile yüz derd ü belâ çekmek olur mu?
Bir demde belâ çekmeye yüz can gerek olsun.
Dehr-i zâlim zahir etdi âdet-İ mö'tâdmı,
Aşikâr etmek temennasında qem bünyâdını.
Kimdürür âlemde ol qemdîde kim yanmadı,
Dâğ-i hicrilen felek cövr-i dil-i nâşâdmi.
Müxteser, yoxdur cihan qeydinde ümmîd-i nicât,
Ey xoş ol kim, pâyibend etmez dîl-i azadını.
KİTAB-İ ESGERİYYE
(Bediî Eserleri, Bakı-1973, s.335-340)
... Qerez, onlar ağlayıb nâle edirdiler. Esker-i
bîçâre gelib qollarım me'şugesinin boynuna salıb
ve üzünden Öpüb dedi:
-Ey aram-i canım. Fikr ele ki, atandan qalan
emmâmeni başıma qoyub, ebasmı çiynime salıb ve
qebasmı qucağıma alıb bir nifrin elerem ki, düş-
menlerimizden biri de yer üzerinde qalmaz.
Çün eşq odu eğer dutûşa canı yandınr,
Bir şö'ledir ki, cümleyi dünyanı yandınr,
Mezlûm âşıqm eğer âhi bülend ola,
Yeddinci göyde xermen-i keyvanı yandırır.
Xülâse, ol mezlûme dedi:
-Ey âşıq-ı mehribamm. Bu sözler fayda ver-
mez. Bir fikir ele ki, sen bu yere gelmek üçün elin-
de behane olsun ve xalq bedgüman etmesin.
Dedi:
-Ey yâr-i mehribamm. On şahı pul sene verim,
amma meni redd etme, her vaqtı gelib ol mebleği
mütalibe eylesem bir behane ile texir et. Belke bu
vasite ile bir-birimizi görmek müyesser ola.
Cümlesi bu re'y-i dürüstü qebul edib, bir müd-
det daha ovqat keçirdiler.
Âşiqde gerek fünûn-i hiyle,
Tâ eyleye vesl üçün vesîle.
Nâgâh bir qanmaz süxençin bu sûret-i ma-
ceranı vanb ol mehelle reisine me'lum etdi. Ol reis
dahi müvekkiller te'yin etdi ki, her yerde ol âşiq-i
dilxûnu görseler, tutub şikenceyi siyasete ye-
tirsinler. Esker-i müzterden neqldir ki:
Gönlünü bağlayan kıymetli sevgilin dünyaya
dönse çeşitli üzüntülerle ciğeri kan dolu olmalıdır.
Bir canla yüzlerce derdi, belâyı çekmek olur mu?
Bir nefeslik belâ çekmek için yüz can gereklidir.
Zalim zaman alışmış olduğu âdetini ortaya çıkardı.
Üzüntü binasını açığa çıkarmak isterdi.
Dünyada feleğin ayrılık yarasıyla mutsuz gönlünü
yakmadığı kim vardır?
Özetle dünyanın kayıtlarında kurtuluş ümidi yok-
tur. Ey hür gönlünü bağlamayan kişi, sana ne mutlu!
1819-1820
.... Nihayet onlar ağlayıp sızlıyordu. Zavallı
asker gelip kollarını sevgilisinin boynuna do-
layarak yüzünden öptü ve şöyle dedi:
- Ey canımın huzuru! Düşün ki, babandan
kalan sarığı başıma koyup, abasını omzuma atıp
ve cübbesini de kucağıma alıp bir beddua ettim mi,
düşmanlarımızdan hiçbiri yeryüzünde kalmaz.
Eğer aşk ateşi tutuşursa canı yakar. Öyle bir
alevdir ki, bütün dünyayı yakar. Mazlum âşığın
çektiği âh yükselirse göğün yedinci katındaki
Zuhal gezegenini bile yakar.
Özetle o mazluma şöyle dedi:
- Ey güler yüzlü âşığım! Bu sözler fayda etmez.
Senin buraya gelmen için elinde bir sebep ol-
duğunu ve halkın şüphelenmediğini düşün.
Dedi:
- Ey güzel Sevgilim! Sana on şahı (*) para ve
reyim, ama beni reddetme. Ne zaman gelip o parayı
istesem bir bahaneyle ertele. Belki böylece bir
birimizi görmek mümkün olur (Şahı: Beş kepiklik
bakır para).
Hepsi bu doğru fikri kabul etti ve bir müddet
daha vakit geçirdiler.
Her âşıkta, sevgiliye kavuşmaya sebep olması
için hile bilgisi olmalıdır.
Birden bir anlayışsız dedikoducu bu olan bi-
teni gidip o yerin başkanına anlattı. O başkan da;
nerde kanlı âşık varsa yakalayıp işkence etmeleri
için müvekkiller tayin etti. Zavallı, çaresiz olanları
şöyle aktarır:
 -Çün râh-i çâre her terefden mesdûd oldu ve
reis ile sâziş etmekden başqa çâre görmedim ve
dedim:
Zulmü gör kim, ayrılıqdan cana yetdim âqibet,
Çaresiz qalıb varıb eğyâre kördüm bağladım.
Axir'ül emr bir gün elime bir pare nan alıb
dışra çıxdım. Reis-i mezkûr mene düçâr olduqda
tearif ile ona verib dedim:
-Eğer haqq-i ne'meti feramuş edib, mene
teerrüz qılsan, bu nan gözlerini tutsun ve semum-i
küfran-i ne'met gülşen-i ömrünü xezan etsin:
Men-i hezine gel Allah rizâsi, cövr eleme,
Ki, âşiq âhi tutar zâlimin giribânm.
Dedi:
-Ey aşiq-i miskin. Bundan sonra fariqüqbâl
olub bczm-i vüsâle mehrem ol, kimsede cür'et-i
teerrüz sene yoxdur:
Çekme qem, ey âşig-i dilxeste, men yaram sene,
Özgeler cövr eyledikçe men havadaram sene.
- Madem ki her çâre yolu kapandı, ben de baş
kanla saz çalıp söylemekten başka çare görmedim
ve dedim:
Şu zulmü gör ki, sonunda ayrılık canıma yetti.
Ben de çaresiz kalıp yabancıya gönül bağladım.
Nihayet bir gün elime bir parça ekmek alıp dı-
şarı çıktım. Bahsini ettiğim başkanla yine kar-
şılaşınca ekmeği ona verip;
- Eğer nimet hakkım unutup bana saldırırsan
bu ekmek gözlerini tutsun ve nimeti inkâr etmenin
zehri, ömür bahçeni harap etsin, dedim.
Ey hazine sahibi! Allah rızası için gel, bana ezi-
yet etme. Çünkü âşığın âhı zâlimin yakasını tutar.
Dedi:
- Ey miskin âşık! Bundan sonra rahat olup ka-
vuşma eğlencesinde meşgul oL Kimsede sana sal-
dırma cesareti yoktur.
Ey gönlü hasta âşık! Üzülme, ben sana sev-
giliyim. Başkaları sana eziyet ettikçe ben sana nefes
aldıran şey olurum.