Entree tot de grachtengordel

Herengracht 386 & grachtengordel | augustus 2010

2 3
 Voorwoord
Herengracht 386. Een grachtenhuis met een bijzondere plaats in het verhaal van
de Amsterdamse grachtengordel én de kunst van de Gouden Eeuw. Dat bracht
de leden van de stuurgroep van Het Grachtenhuis begin 2010 bij elkaar. Toen ging
het snel.

Want Amsterdam heeft het allemaal:

- een van de meest markante binnensteden ter wereld, in korte tijd ontwikkeld op
basis van een uniek stedenbouwkundig concept dat vier eeuwen later nog niets
aan kracht en schoonheid heeft ingeboet
- een parelsnoer van bijzondere grachtenpanden en -tuinen
- een van de beroemdste kunstcollecties van de wereld die wordt bewaard in de
onmiddellijke nabijheid van de plaats van ontstaan, het Rijksmuseum
- een uitzonderlijke geschiedenis van vrijheid, handelsgeest, tolerantie, diversiteit
en bloei

Waarmee meteen gezegd is wat Amsterdam nog niet had:

- een plaats die deze kwaliteiten verbindt
- een plaats waar het verhaal van de grachtengordel wordt verteld
- een plaats die letterlijk en figuurlijk de toegangspoort is tot de beleving van
Amsterdamse grachtengordel

Voor een grachtenhuis, dat zich bevindt op het scharnier van de belangrijkste
zeventiende eeuwse stadsuitbreidingen en dat in zijn eigen geschiedenis eeuwen
en werelddelen met elkaar verbindt, is geen mooiere toekomst denkbaar dan hét
Grachtenhuis te worden: Het Grachtenhuis, de entree tot de grachtengordel.

Amsterdam, augustus 2010

4 5
 Inleiding
Het Grachtenhuis vormt de ideale entree om de geschiedenis van de Amsterdamse
grachtengordel te ontdekken. Het Grachtenhuis is voor toeristen uit binnen- en
buitenland, Amsterdammers en scholieren de ideale kennismaking met dit
wereldvermaarde erfgoed.
Aansluitend op een bezoek aan Het Grachtenhuis worden via een wandeling of
rondvaart alle culturele en historische bezienswaardigheden van Amsterdam
prominent aangeboden.

Het Grachtenhuis kent een virtuele pendant in een uitgebreide website, waarmee
een bezoek aan Amsterdam voorbereid en verdiept kan worden. Website,
tentoonstelling en huis versterken elkaar en vormen tegelijkertijd een
informatiecentrum en een cultureel-historische attractie onder één dak.

Het Grachtenhuis is binnenkort het vanzelfsprekende vertrekpunt voor bezoekers

aan de grachtengordel. Hier is een interactieve tentoonstelling over de bijna vier
eeuwen oude grachtengordel te vinden. Het Grachtenhuis is de centraal gelegen
uitvalsbasis om het mooiste van Amsterdam te ontdekken en nader te verkennen.
Het Grachtenhuis, Herengracht 386, is uitstekend bereikbaar met tramlijnen 2 en 5
tussen Leidseplein en Centraal Station.

6 7
 Grachtengordel
Werelderfgoed
2010 De grachtengordel van Amsterdam is een bijzonder voorbeeld van planmatige
stadsuitbreiding, uniek in omvang en aanpak voor de zeventiende eeuw en – in
meer algemene zin – voor de gehele wereld. Het ‘sieraad van de stad’ is gebouwd
voor en door de burgers van Amsterdam. Een monument van technisch vernuft
en ondernemerschap, aantrekkelijk voor wonen en werken. Net als vroeger trekt
de grachtengordel ondernemers en talent uit de hele wereld aan.

In 1613 begon de Derde Uitleg van Amsterdam, de uitbreiding met drie grachten
aan de westelijke zijde van de stad tot aan de Leidsegracht. Toen de grachten
waren gegraven, werden de kavels verkocht en begon de bouw van de
grachtenpanden. De Herengracht en de Keizersgracht zijn bedacht als chique
woongrachten met veel groen voor de gegoede burgerij. Aan de Prinsengracht
was ook plaats voorbedrijvigheid. In 1660 werd besloten tot de Vierde Uitleg, die
de grachten doortrok tot aan de Amstel.

Vier eeuwen later heeft de grachtengordel niets aan aantrekkelijkheid ingeboet.

Om de schoonheid van Amsterdam voor komende generaties te bewaren is de
grachtengordel voorgedragen als UNESCO Werelderfgoed. In 2013 viert de
grachtengordel zijn 400 - jarig bestaan.

1662

8 9
 Het Grachtenhuis
Het verleden is in de binnenstad van Amsterdam zichtbaar aanwezig en in
verschillende musea proef je de kunst en cultuur van de stad. Maar het
fascinerende verhaal over het ontstaan van de grachtengordel wordt nog nergens
verteld. Wie heeft de grachtengordel gebouwd en waarom? Waarom is
Amsterdam gebouwd op palen en hoeveel waren dat er eigenlijk? Wie woonden
en wonen er aan de grachten?

Het Grachtenhuis beantwoordt deze en andere vragen. In een eigentijdse,

multimediale tentoonstelling komt men van alles te weten over het ontstaan van
de grachtengordel en over het leven aan de grachten door de eeuwen heen.

Het Grachtenhuis vertelt natuurlijk ook zijn eigen bijzondere geschiedenis. Het is
gebouwd op de plek waar aanvankelijk de Leidsegracht zou worden gegraven, in
het verlengde van de stoeploze Beulingsloot, waardoor een zeldzaam ver uitzicht
op de voorgevel wordt gegeven.

Het Grachtenhuis is ook de plaats waar de financiering voor de Amerikaanse

Onafhankelijkheidsoorlog bijeengebracht werd, evenals als het geld voor de
opbouw van New York.
Al deze karakteristieken maken Het Grachtenhuis tot een schoolvoorbeeld van wat
culturele ambitie vermag als randvoorwaarden als talent, vakmanschap, goede
smaak én geld samen aanwezig zijn.

Het Grachtenhuis is de plek waar toeristen en dagjesmensen hun bezoek aan de

binnenstad verder kunnen plannen. Dat kan via de website, maar ook ter plekke
met behulp van touch screens waarmee een op maat gesneden reis kan worden
gepland en gedrukt. Met taalkeuzes, het aangeven van interessegebieden, een
inschatting van de beschikbare tijd en een keuze voor een vervoermiddel kan
ieder zijn eigen individuele grachtentour samenstellen.

10 11
 Parels aan de
grachten
Halverwege de Gouden Eeuw is Amsterdam het middelpunt van de wereld,
ongeëvenaard in rijkdom en schoonheid. Bezoekers uit binnen- en buitenland
bewonderen de stad van welgestelde kooplieden, voorname grachten en
stadspaleizen. De zeventiende eeuwse Duitse stadsbeschrijver Philip Von Zesen
spreekt zelfs van ‘een aards paradijs... met lange waterwegen dooraderd en met lange
rijen brandschone en heerlijk gedecoreerde huizen versierd’.

In de eenentwintigste eeuw is de grachtengordel nog steeds een belangrijke

trekpleister.
Per jaar bezoeken 4,5 miljoen toeristen vanuit de hele wereld de stad en een
aanzienlijk deel van hen – 3 miljoen mensen – maakt een rondvaart door de
grachten. De culturele stadsgeschiedenis en de grachten vormen voor ruim een
derde van de toeristen de belangrijkste redenen voor een bezoek aan Amsterdam.

Het Grachtenhuis is een centraal gelegen locatie waar bezoekers zelf hun
ontdekkingstocht door ‘het parelsnoer’ van Amsterdam kunnen samenstellen.
Aan en rondom de grachten zijn verschillende panden toegankelijk voor publiek.
Te denken valt aan voormalige woonhuizen, zoals het Anne Frankhuis of panden
met authentieke stijlkamers zoals Museum Willet-Holthuysen. Dan zijn er
verschillende zeventiende eeuwse schuilkerken zoals Museum Ons’ Lieve Heer op
Solder en de Singelkerk. En vanzelfsprekend zijn er talloze musea te bezoeken: de
Hermitage aan de Amstel, het Bijbels Museum, fotografiemuseum FOAM, etcetera.

12 13
Hoogtepunten van de grachtengordel

14 15
 de grachten verkennen

De grachtengordel is natuurlijk bij uitstek buiten te beleven. Dat kan te voet, met
de fiets en over het water. In elektrische ‘fluisterbootjes’ is een rondvaart met uitleg
een speciale ervaring. Een netwerk van opstapplekken aan het water verbindt de
belangrijkste ‘parels’.

Bezoekers kunnen er zelfstandig op uit trekken of onder begeleiding van een

deskundige gids. Het Grachtenhuis biedt speciale tours over architectuur, over de
Gouden Eeuw, over beroemde bewoners van toen en nu, over bijzondere
interieurs of langs de verscholen grachtentuinen.

16 17
 John Adams
Entree
Bezoekers komen binnen op de bel-etage, waar in de linkerkamer aan de
grachtzijde een balie en een winkel gerealiseerd worden. Hier kopen bezoekers
een entreebewijs en ontvangen ze een audiotour. In de winkel is een keur aan
boeken en verwante artikelen over Amsterdam en de grachtengordel te verkrijgen.

In de rechterkamer is de Gateway to the Grachten gevestigd, een cultuurhistorisch

en toeristisch informatiecentrum ter inspiratie voor een verder bezoek aan de
grachtengordel. Hier kun je een kaart printen met je persoonlijke voorkeuren en
interesses of de apps installeren die van je smartphone de ideale reisleider voor de
grachten maakt. Ook tickets voor andere attracties en musea kunnen hier
aangeschaft worden.

Gateway to the
Grachten

balie

shop

18 19
 Verhalen in meerder talen

Het Grachtenhuis biedt een aantrekkelijke tentoonstelling voor jong en oud.

De ruimtes zijn verrijkt met soundscapes, films en animaties die ook ‘zonder taal’ te
begrijpen zijn.

Met een eenvoudig audioapparaat of een upgrade van een eigen smartphone kan
eenieder zich, naar eigen believen en in meerder taalversies, informatie uit de
tentoonstelling verschaffen.
Ook buiten het pand speelt de audiotour een rol: de Amsterdamse binnenstad zit
vol verhalen die onder meer via GPS ontsloten zijn. Zo wordt Het Grachtenhuis
onderdeel van de grote vertelling van Amsterdam.

20 21
De Aanleiding Plannenkamer
De verdieping
De eerste verdieping van Het Grachtenhuis is ingericht met een presentatie over de
grachtengordel. Door een originele muur terug te plaatsen, zijn vijf kamers
gecreëerd, die elk met een eigen sfeer een aspect van de grachtengordel belichten.

Door een rondgang door de verschillende kamers te maken, ontdek je wanneer,

waarom en hoe de grachtengordel is aangelegd, hoe het is om aan de grachten te
wonen en wat de grachten tegenwoordig voor Amsterdam betekenen.

Met een gemiddelde verblijfsduur van vijf minuten per kamer duurt een bezoek
aan deze verdieping ongeveer een half uur. De verdiepingsmogelijkheden van de
audiotour en de interactieve exhibits maken de tentoonstelling ook aantrekkelijk
voor mensen die langer willen blijven en meer te weten willen komen.

Stads-fabriek

Vier eeuwen aan de grachten

Huis vol verhalen

22 23
De Aanleiding

De Aanleiding toont hoe Amsterdam er uit zag aan de vooravond van de Gouden Eeuw,
voorafgaand aan de stadsuitbreiding met de grachten. De gunstige ligging tussen zee
en rivier zorgde voor een levendige handel. Dat trok veel mensen aan, waardoor de
stad uit haar voegen barstte. Het verhaal van Amsterdam is een verhaal van groei:
een toename van rijkdom, van explosieve bevolkingsgroei en van steeds grotere
grachtencirkels rondom het centrum. En een spectaculaire bloei van de kunsten en de
wetenschappen waarmee de stad in korte tijd ook in cultureel opzicht het centrum
van de wereld werd.
24 25
In het midden van de ruimte is een gedetailleerde maquette van Amsterdam
geplaatst – gebaseerd op de vogelvluchtkaart van Cornelis Anthonisz uit 1544, die
ook op de vloer te zien is. Rondom staan ‘verrekijkers’ waarin kijkdozen zijn gemaakt
die het verhaal van de groei van Amsterdam laten zien. Feiten en getallen zijn grafisch
in de maquette verwerkt. De muren rondom laten een monumentaal panorama van
Amsterdam zien.

26 27
Plannenkamer

In de Plannenkamer hangt een keur aan plattegronden van Amsterdam van voor, na en
tijdens de stadsuitbreiding aan de muur. De op kalkpapier gedrukte replica’s van
kaarten en tekeningen ritselen als je ze aanraakt.
De stadsuitbreiding is van een unieke omvang voor de zeventiende eeuw en legt een
ongekende planmatigheid bloot. Hier wordt duidelijk dat de stadsuitbreiding, ofwel de
Uitleg van Amsterdam, niet min of meer vanzelf ontstaan is, maar het resultaat van
langdurig overleg en van heel veel tekeningen.
28
Op de interactieve kaartentafel kun je steeds nieuwe plattegronden tevoorschijn halen
en zo ontdekken hoe de grachtengordel tot stand is gekomen. De portretten verbergen
animaties over de verschillende aspecten van de Uitleg, zoals de stadsverdediging, de
waterhuishouding en het veilen van de kavels.
29
 Stadsfabriek

Alle planning en rijkdom ten spijt blijft een moerasgebied – Amsterdam ligt onder de
zeespiegel – een lastige plaats om een stad op te bouwen. In de drassige veengrond zijn
miljoenen, meterslange, palen geslagen om te voorkomen dat de huizen wegzakken.
De bouw van de grachtengordel is dan ook een (water)bouwkundig hoogstandje.
De Stadsfabriek laat zien hoe de grachtengordel is gebouwd, zowel boven als onder de
grond. Hier komt de bezoeker meer te weten over het heien, de constructie van een
pand en natuurlijk de palen die de stad dragen. Deze verbeelding van wereld van
modder en boomstammen is geïnspireerd op een raadsel van Erasmus: ‘Ik ken een stad
waarvan de bewoners als kraaien wonen op de toppen van bomen’.

30 31
Huis vol verhalen

Om een inkijkje te geven in het wonen in een grachtenpand is Het Grachtenhuis op

schaal nagebouwd. De inrichting van de kamers is gebaseerd op de stijlkamers van
verschillende grachtenmusea. Hier wordt in miniatuur het wonen door de eeuwen
heen getoond, van de Gouden Eeuw tot aan het heden. In iedere kamer is iets anders
te zien en te beleven. Met behulp van beeldschermen en ‘Pepper’s ghost’ techniek
lijken de kamers bewoond door èchte mensen.

32 33
 Vier eeuwen
grachtengordel

In de laatste ruimte krijgt de bezoeker een voorproefje op de grachten buiten. Op het

eerste gezicht lijken de wanden voorzien van geschilderd behang, geïnspireerd op de
schilderingen van Jurriaan Andriessen op de bel-etage. Dit behang kan echter bewegen!
Met spotlights op een grote maquette van de grachtengordel kunnen bezoekers punten
activeren die bepalen wat er op het behang te zien is. Het behang zoomt in op
schilderijen, foto’s en films die het leven aan de grachten laten zien van de zeventiende
eeuw tot nu. Van de verstilde grachten van Gerrit Berkheijde tot het roze rumoer van
de Gay Pride. Van de drukte van de bootjes in de achtiende eeuw tot het overvolle
water tijdens het Prinsengrachtconcert. De overeenkomsten tussen toen en nu lijken
groter dan de verschillen. Behalve de bewoners vestigen ook geslaagde ondernemers
van alle tijden zich nog altijd graag op de grachten.

34 35
36 37
38 39
 Familie
De Bel-etage
Vingboons
Na het bezoek aan de tentoonstelling op de eerste verdieping, keren de bezoekers
weer terug naar de bel-etage. Het monumentale karakter van deze verdieping is
John Adams mede te danken aan de schitterende behangschilderingen van Jurriaan Andriessen
in de kamer links achter.

De kamers aan de grachtenzijde hebben een functie gekregen als balie, winkel en
informatiecentrum. De kamers aan de tuinzijde bieden plaats aan twee
presentaties die meer vertellen over de architectuur en geschiedenis van het pand
en over Amsterdam. Deze verplaatsbare presentaties maken de ruimtes uitermate
geschikt voor een dubbelgebruik voor ontvangsten en bijeenkomsten.

Het Grachtenhuis, Herengracht 386, is een pand met een lange geschiedenis.
Koopman Karel Gerards kocht in 1663 twee aanpalende kavels en vroeg architect
Philips Vingboons een huis te ontwerpen. Het verhaal van de familie Vingboons
geeft een blik op de levens van de succesvolle immigranten die Amsterdam in de
zeventiende eeuw groot maakten.
In de late achttiende eeuw wordt de Herengracht 386 bewoond door bankier Jan
Willink. De tweede Amerikaanse president, John Adams, verblijft vanaf 1780 in
Gateway to the Amsterdam, om politieke en financiële steun te zoeken voor de jonge Verenigde
Grachten Staten. Willink was een van de eerste bankiers die Adams miljoenen leende voor
zijn grootscheepse plannen en zodoende dus medefinancier van de Amerikaanse
onafhankelijkheid werd. De financiële geschiedenis van het pand is ook terug te
balie zien in de grote kluis in het souterrain.

shop

40 41
 John Adams
John Adams, medeauteur van de Declaration of Independence en latere president
van Amerika, woont tussen 1780 – 1782 in Amsterdam aan de Keizersgracht.
Adams komt naar Nederland om politieke en financiële steun te verwerven voor
de onafhankelijkheidsoorlog tegen de Engelsen. Het zijn Amsterdamse banken die
de eerste vijf miljoen – van een uiteindelijke 29 miljoen – lenen aan de jonge
Verenigde Staten. Nederland is, na Frankrijk, het tweede land ter wereld dat de
onafhankelijkheid van Amerika erkent. Ook het geld voor de opbouw van New
York komt Adams bij Willink en de zijnen halen. De connectie tussen ‘Oud’ en
‘Nieuw’ Amsterdam, even oud als de grachtengordel zelf, is dankzij de band met
John Adams verder verstevigd.

42 43
 Familie Vingboons
Het Grachtenhuis is ontworpen door Philips Vingboons, een van de belangrijkste
architecten van het Hollands classicisme. Vingboons’ grachtenhuizen behoren
tot de mooiste van Amsterdam. Het gezin, waarin hij opgroeide, toont ons een
schoolvoorbeeld van het wonder van De Gouden Eeuw.
Zijn vader, schilder David Vinckboons, een immigrant die werkte in de traditie
van Breughel en diens tijdgenoten, komt eind zestiende eeuw uit Antwerpen naar
Amsterdam, waar hij trouwt met Agnieta van Loon. In zijn atelier specialiseren
zijn zoons zich in een groot aantal disciplines waarin Nederland zal excelleren:
Pieter is een begaafd cartograaf en ingenieur, Johannes werkt als graveur en
aquarellist en geniet bekendheid door de ‘Vingboons atlassen’ met kaarten van
Oost- en West-Indië. Justus bekwaamt zich, net als Philips, tot architect en bouwt
in Amsterdam het Trippenhuis.

44 45
 Souterrain/tuin
personeelsruimte + pantry
Het souterrain biedt plaats aan nieuw te maken toiletten en een garderobe.
Inmiddels is de tuinkamer van het souterrain voorzien in een volwaardige keuken.
De interne trap die de keuken met de bel-etage verbindt, maakt de voorziening
functie nader
behalve als personeelskeuken zeer geschikt voor catering of koken op locatie.
te bepalen
In het souterrain is De Kluis te bezichtigen. De dikke muren en de stalen deur zijn
eeuwen in gebruik geweest. Hier is de letterlijk rijke geschiedenis van het pand
tastbaar, en kan verwezen worden naar de presentaties op de bel-etage.
De tuin, die een enorme groene ‘uitleg’ biedt bij het pand is een belangrijk element
in de beleving van Het Grachtenhuis. Aan de achterzijde kijken verschillende
ruimtes uit op de tuin, die in oude luister hersteld zal worden.

De Kluis
garerobe + lockers

kluisjes

Toiletten Toiletten dames

heren

46 47
 colofon

Opdrachtgever
Stichting Het Grachtenhuis

Stuurgroep 
Drs. E. Agricola
directeur Bureau Monumenten en Archeologie Amsterdam
Mr. G.P. Krans
initiator
Drs. W.M.J. Pijbes
directeur Rijksmuseum Amsterdam
Drs. W.P. Spies
directeur Historisch Museum Amsterdam
Drs. P.N.M. van Winden
directeur Stichting Het Grachtenhuis Amsterdam

Tentoonstellingsconcept
Kossmann.dejong, Amsterdam

Literatuur
Amsterdams Toerisme & Congres Bureau, Amsterdam
Bezoekersprofiel 2008
Jaap Evert Abrahamse, De grote uitleg van Amsterdam, Bussum 2010
Boudewijn Bakker, Amsterdam en de grachtengordel, Bussum 2009
K.A. Ottenheym, Herengracht 386, Abcoude 1990
Paul Spies e.a., Het Grachtenboek , Amsterdam 1991


48 49
50 51