vf/kxe

vad 17 % fnlEcj 2020

^va/kk ;qx* ds feFkdh; pfj=ksa dh vk/kqfudrk

'kf'kckyk xqIrk*

/keZohj Òkjrh ubZ dfork ds cM+s dfo gSa v©j mudk

egkdkO;kRed ukV~;Ñfr ^va/kk ;qx* fganh lkfgR; dh dkYkt;h jpuk gSA
blesa egkÒkjr dh mÙkjk)Z dFkk ds ek/;e ls orZeku ;qx ds vk/kqfud
ladV c¨/k d¨ lkFkZd vfÒO;fä feYkh gSA
^va/kk ;qx* dh jpuk djrs gq, /keZohj Òkjrh th dk Á;kl jgk
gS fd iqjkdFkkv¨a dh njkj¨a esa ls >k¡drs gq, dkYkkrhr lR; d¨ idM+k
tk, v©j mls vius lR; ds lkFk xzafFkr fd;k tk,A ^va/kk ;qx* dk
dFkko`Ùk d©jo v©j ik.Mo¨a esa gq, egkÒkjr ds lej ds vBkjgosa fnu
dh la/;k ls lEc) gSA jpukdkj us bl dFkk lw«k dh {kh.kjs[kk d¨ Ñ".k
ds e`R;q {k.k rd [kÈpus dk Á;kl fd;k gSA }kij ;qx esa gqvk og
egklej vkt Òh bl lewps fo'o ds ÁR;sd O;fä ds Òhrj fdlh u
fdlh :i esa pYk jgk gSA /keZ] bZ'oj] uSfrdrk] lR;] lnkpkj] ekuoh;
ewY;¨a v©j mPprj thoukn'k¨± ds Lrwi egkÒkjr dh rjg f}rh;
fo'o;q) ds n©jku Òh [k¨[kYkh ehukj¨a dh Òk¡fr <gs F¨A Lo;a dfo ds
'kCn¨a esa %
ml fnu t¨ vU/kk ;qx vorfjr gqvk tx ij
chrrk ugÈ og jg&jg dj nqgjkrk gS
gj {k.k g¨rh gS ÁÒq dh e`R;q dgÈ u dgÈ
gj {k.k v¡f/k;kjk xgjk g¨rk tkrk gS
ge lcds eu esa xgjk mrj x;k gS ;qxA1
^va/kk ;qx* dh foYk{k.krk pfj«k¨a d¨ u, vk;ke nsus esa gSA lÒh
ik«k vius&vius vUreZu esa osnuk] ;kruk v©j }U} d¨ >sYk jgs gSaA
/k`rjk"Vª dh tUeka/k g¨us dh ihM+k] lat; dh vo/; g¨us v©j uwru v©j

* çoDrk ¼fgUnh½] thur egy loksZn; fo|ky;] tkQjkckn] fnYyh

^va/kk ;qx* ds feFkdh; pfj=ksa dh vk/kqfudrk 101

foÑr vuqÒwfr ls laiw.kZ lR; nsus dh foo'krk ,oa «kklnh] Ñikpk;Z d¨

lkjs ds lkjs fodkj¨a d¨ ns[kus] >sYkus dh ihM+k v©j ewY;¨a] vkn'k¨± d¨
u"V&Òz"V g¨us] iw.kZ laLÑfr esa uiqald gzkl¨Ueq[k] vkRe?kkrh Áo`fÙk mÒj vkus
dk n.M lc vius&vius LFkku ij iwjk vk/kqfud ifjn`'; fodflr djrk gSA
^va/kk ;qx* dsoYk ,d iwoZ ?kfVr dk iqujk[;ku ek«k u g¨dj viuh
vkUrfjd cqukoV esa ,d xgjh ÁrhdkRed vFkZoÙkk d¨ lesVs gq, gSaA /k`rjk"Vª
v©j /keZjkt ;qf/kf"Bj n¨u¨a gh ml n`f"Vghu lÙkk dk Áfrfuf/kRo djrs gSa] t¨
vius N¨Vs ls N¨Vs LokFkZ dh flf) ds fYk, lR; v©j v©fpR; dh lhekv¨a d¨
ckj&ckj Ykk¡?krs jgus esa gh viuk iq#"kkFkZ le>rs gSaA /k`rjk"Vª ;fn pkgrs r¨
;q) VYk ldrk Fkk] ijUrq mudh eerk us vk¡[k¨a ij iÍh ck¡/k j[kh Fkh ftlesa
lc dqN mUgsa dkYkk gh dkYkk utj vkrk FkkA m/kj /keZjkt us vius xq# ds
o/k ds fYk, v)ZlR; dk lgkjk fYk;k ftlds QYkLo:i v'oRFkkek ds Òhrj
Áfrdkj dh nqnZeuh; vfXu ÒM+d mBh Fkh ftldh YkiV¨a esa æ©inh ds ik¡p¨a
iq«k¨a d¨ jk[k cuuk iM+kA Òkjrh us v'oRFkkek dh bl foo'k Áfrfgalk d¨
O;ä djrs gq, fYk[kk gS %
ml fnu ls esjs vUnj Òh
t¨ 'kqÒ Fkk
d¨eyre Fkk
mldh Òzw.k gR;k
;qf/kf"Bj ds v)ZlR; us dj nh
ml fnu ls eSa gw¡
i'kqek«k] va/k ccZj i'kq]
,d v)ZlR; us ;qf/kf"Bj ds
esjs Òfo"; dh gR;k dj MkYkhA2
;q) pkgs ftrus cM+s vkn'k¨± v©j ewY;¨a ds fYk, D;¨a u YkM+k tk,]
viuh ifj.kfr esa og cM+k t?kU; v©j fujFkZdrk mRié djus okYkk g¨rk gSA
;q) tSlh Òh"k.k ÁfØ;k tc ,d ckj 'kq: g¨rh gS r¨ mldk ,d Lo;apfYkr
eu¨foÑfr;¨a ls ifjiw.kZ fo/kku cu tkrk gSA bldk ,dek«k mÌs'; g¨rk gS]
fdlh Òh dher ij ^fot;*A /keZ] uhfr] lR;] U;k;] nkf;Ro] drZO; bR;kfn
fpjaru ekuoh; ewY;¨a dk fo?kVu gh ugÈ guu g¨rk gSA bl ÁfØ;k d¨
/keZohj Òkjrh th us ^va/kk ;qx* esa vusd Lrj¨a ij fn[kk;k gSA
102 vf/kxe

^va/kk ;qx* ds vkjaÒ esa gh dgk x;k gS&

VqdM+s&VqdM+s fc[kj pqdh e;kZnk
mld¨ n¨u¨a gh i«k¨a us r¨M+k
ik.Mo us dqN de d©jo us dqN T;knkA3
^va/kk ;qx* dk ÁR;sd ik«k ;q) dh Ò;kudrk d¨ ewrZrk Ánku
djrk gSA /keZjkt dh vuhfr ;k v/keZ dk ifj.kke v'oRFkkek dh
iS'kkfpd eu¨foÑfr esa g¨rk gS&
,d nk#.k xzafFk
o/k esjs fYk, ugÈ uhfr gS
og gS vc eu¨xzafFkA4
^va/kk ;qx* esa Òkjrh us vkdkj dh Yk?kqrk esa fofÒé pfj«k¨a d¨ t¨
fof'k"Vrk v©j eu¨oSKkfudrk dk Li'kZ fn;k gS og jpuk d¨ l?kurk
v©j xgurk dk vk;ke nsdj 'kfäeku cuk nsrk gSA
v'oRFkkek ^va/kk ;qx* ds dsUæh; ik«k gSaA Òkjrh us cM+h lgkuqÒwfr ds
lkFk mlds pfj«k d¨ ÁLrqr fd;k gSA ;g pfj«k orZeku lanÒ¨± v©j
ifjfLFkfr;¨a d¨ thoar Lo:i Ánku djus esa egÙoiw.kZ Òwfedk fuÒkrk gSA
bldk Á;¨x dfo us ÁrhdkRed vfÒO;atuk ds :i esa fd;k gSA
M‚0 deYkk Álkn ik.Ms; ds 'kCn¨a esa ^^v'oRFkkek vkt dk
dqafBr O;fä gSA vius firk dk Áfr'k¨/k v©j o/k ;gh mldk lR; gS
v©j thou gSA ;qf/kf"Bj ds v)ZlR; dh [k¨[kYkh nhokj d¨ gVkus ds
fYk, dfo us cgqr nwj rd v'oRFkkek dk lkFk fn;k gSA bu jpukv¨a dh
leL;kv¨a dk dsUæ fcUnq blh dkj.k ;g ik«k cu ldk gSA**5
v'oRFkkek thou ds dB¨j v©j Øwjre ;FkkFkZ esa thrk gSA ekuo
ewY;¨a dk L[kYku dSlh Ò;kud Áfrfgalk v©j foÑfr d¨ tUe nsrk gS]
;g fp«k.k bl pfj«k ds ek/;e ls fd;k x;k gSA ^va/kk ;qx* ds
v'oRFkkek dh Ò;kog dq:irk vUrr% vk/kqfud ekuo dh dq:irk
cudj gekjs lEeq[k ÁdV g¨rh gSA vkthou xfYkr dq.Bk gh nk#.k
;kruk >sYkus ds fYk, vfÒ'kIr v'oRFkkek ej Òh ugÈ ldrk D;¨afd mls
vuUr le; rd ihM+k gh >sYkuh gSA D;k vkt dk O;fä v'oRFkkek dh
rjg ihM+k ds bl vlekI; na'k d¨ ugÈ >sYk jgk gS\ ,d v¨j ;g
euq";Ro ds mPpre f'k[kj¨a d¨ Nwus ds fYk, O;xz v©j O;Lr gS r¨ nwljh
v¨j mlds vUreZu dh i'kqrk [kM+h&[kM+h ngkM+ jgh gSA

P
^va/kk ;qx* ds feFkdh; pfj=ksa dh vk/kqfudrk 103

^va/kk ;qx* esa /keZohj Òkjrh th us czãkL«k pYkkus dh ?kVuk ds

ek/;e ls f}rh; fo'o;q) esa Á;qä ijek.kq ce ds fxjus ls gqbZ
egkfo/oal YkhYkk d¨ gh fpf«kr fd;k gSA mUg¨aus fYk[kk gS&
Kkr D;k rqEgsa ifj.kke bl czãkL«k dk
;fn ;g Yk{; fl) gqvk v¨ uji'kqA
r¨ vkxs vkus okYkh lfn;¨a rd
i`Foh ij jle; ouLifr ugÈ g¨xh
f'k'kq g¨axs iSnk fodYkkax v©j dq"BxzLrA6
Áfr'k¨/k dh nk#.k TokYkk esa tYkrk gqvk v'oRFkkek /oal v©j
lagkj dh v¨j mUeq[k g¨ tkrk gS v©j mlds thou esa dsoYk ,d gh
Yk{; gS % o/k dsoYk o/k &
thfor jgw¡xk eSa
vU/¨ ccZj i'kq&lk
---- --- ---- ---- --- ---
dsoYk o/k] dsoYk o/k
vfUre vFkZ cus
esjs bl vfLrRo dkA7
fuf'pr gh v'oRFkkek ds :i esa Òkjrh us ,d l'kä pfj«k dh
l`f"V dh gSA blds laca/k esa Ñ".k fla?kYk us fYk[kk gS& v'oRFkkek tSls
'kfä'kkYkh ik«k dh l`f"V ds dkj.k va/kk;qx fganh xhfr ukV~; lkfgR; dh
,d fof'k"V Ñfr cu xbZ gSA8
M‚0 /keZohj Òkjrh us /k`rjk"Vª dh pfj«kxr lhekv¨a dk eu¨oSKkfud
fo'Y¨"k.k djrs gq, fYk[kk gS& ^^/k`rjk"Vª dk u;k i{k ;g gS fd mlds ek/;e
ls oS;fäd LokFkZokn dh Ò;adj fujFkZdrk dk lEÁs"k.k gqvk gSA**9
/k`rjk"Vª vU/¨ gSa v©j mudk ewY;c¨/k va/kk gSA mudh i'pkÙkki
nX/ko`fÙk Òh oS;fäd gkfu dh vuqÒo ls mith gS] budh vkdka{kk vUr
rd cuh jgrh gSA /k`rjk"Vª ;q;qRlq ls dgrs gSa&
oRl] rqe esjh vk;q Y¨dj Òh
thfor jg¨
v'oRFkkek dk czãkL«k
;fn fxjk gS mÙkjk ij
104 vf/kxe

r¨ d©u tkus ,d fnu ;qf/kf"Bj

lc jktikV rqed¨ gh l©ai nsA10
/k`rjk"Vª dh rjg gh xka/kkjh dk Hkh vius iq«k¨a ds Áfr e¨g ÁcYk
gSA og nq;¨Z/ku ds o/k dk ân;&fonkjd nq%[k ns[k ugÈ ldrh] ijarq
;gh xka/kkjh v'oRFkkek }kjk fd, x, /k`"V|qEu dk o/k v©j cnY¨ ds
Álax d¨ mRlqdrk ls ns[kuk pkgrh gSA d©jo i{k d¨ N¨M+dj U;k;
v©j /keZ dk i{k Y¨us ds mÌs'; ls ik.Mo¨a dh v¨j ls YkM+us okY¨ ;q;qRlq
dk foYk{k.k dVq O;aX; ck.k¨a ls Lokxr djrh gS v©j ;q;qRlq dh ckj&ckj
ÒRlZuk djrh gSA ;gh ugÈ og ÁÒq Ñ".k d¨ 'kki Òh nsrh gSA dqYk
feYkkdj /k`rjk"Vª v©j xka/kkjh n¨u¨a dh va/k ;k«kk tkjh jghA
;q;qRlq /k`rjk"Vª dk ,d l© ,doka iq«k g¨us ij Òh ;qf/kf"Bj ds
vkg~oku ij vius d©jo ca/kqv¨a ds fo#) YkM+rk gS] og thou i;ZUr ,d
vUr}ZU} esa thrk gS] mis{kk esa lkal Y¨rk gS rFkk vkLFkk v©j vukLFkk ds
chp f«k'kadq lk >wYkrk jgrk gSA ;q) esa lcls vf/kd ;q;qRlq dh gh
vkLFkk vkgr gqbZ gSA ;q;qRlq dk vadu O;fäxr uSfrd fu.kZ; v©j
ewY;kadu ds chp 'kk'or fo"kerk dh fLFkfr d¨ Ánf'kZr djrk gSA /keZ
dk vkpj.k Òh dSls ifjiw.kZrk rd ugÈ Y¨ tk ikrk] mYkVs mldh
fu"ifÙk vkRegR;k esa g¨rh gS ;g foMEcukiw.kZ ifj.kfr ;q;qRlq ds pfj«k ls
O;aftr g¨rh gSA ;q;qRlq bl ekus esa vukLFkk dk pje :i gSA v'oRFkkek
/keZ fo:) vkpj.k djds xfr'khYk g¨rk gSA Ñ".k ds foj¨/k esa og dgÈ
vius thou dh lkFkZdrk ikrk gSA e/;dkYkhu vkLFkk v©j vk/kqfud
c©f)drk ds chp VdjkgV dh ;s fofo/k fu;fr;k¡ gSaA
ijkftr d©jo lsuk ds lkFk ?kj okil vkus okY¨ fot;h ik.Mo¨a
ds i{k/kj ;q;qRlq tc ikrs gSa fd /keZ dk i{k Y¨dj Òh mUgsa vkUrfjd
lar¨"k ugÈ feYkrk r¨ mudk fu"d"kZ cgqr rh[kk g¨rk gS&
vafre ifj.kfr esa]
n¨u¨a ttZj djrs gSa
i{k pkgs lR; dk g¨
vFkok vlR; dk--------11
rc D;k i{k Y¨uk gh xYkr gS] rVLFkrk dkE; gS\ ;q) esa rVLFk
jgus okY¨ fonqj v©j lat; dk lk{; ;g Òh fl) ugÈ djrk&

P
^va/kk ;qx* ds feFkdh; pfj=ksa dh vk/kqfudrk 105

eSa fonqj gw¡

Ñ".k dk vuqxkeh] Òä uhfrK
v©j ;qx dh lkjh fLFkfr;k¡ vlk/kkj.k gSa
v©j vc esjk Loj la'k;xzLr gSA12 & fonqj
ij eSa r¨ fuf"Ø; gw¡
fujis{k lR;
ekj ugÈ ikrk gw¡
cpk ugÈ ikrk gw¡
deZ ls i`Fkd
[k¨rk tkrk gw¡ Øe'k%
vFkZ vius vfLrRo dkA13 & lat;
v©j Á'u cuk jgrk gS\
bl dkO; dk ,d d¨.k lat; ds ek/;e ls Òh O;ä gqvk gSA
lat; d¨ fnO; n`f"V feYkh gSA og rVLFk gS] mnklhu gS] ijarq ;q) tSlh
loZlagkjd ?kVuk esa rVLFkrk dk Òh ewY; pqdkuk iM+rk gSA v'oRFkkek
ds iats ls cp ÒY¨ gh tk, mlds Òh ?kqVus >qYkl tkrs gSaA ;q) lekfIr
ij rVLFk cqf)thfo;¨a d¨ Òh"k.k ifj.kke¨a d¨ r`Ir vfXu esa >qYkldj
fu%'kä g¨uk iM+rk gSA
lat; dk Á'u& ^^eq> lk fujFkZd v©j g¨xk d©u\**
^va/kk ;qx* esa N¨Vh&N¨Vh ?kVukv¨a dk ÁrhdkRed :i /kkj.k
djrs ns[kdj ,d lq[kn vk'p;Z g¨rk gSA
^va/kk ;qx* ukVd esa ;qf/kf"Bj dk vkxeu ^fot; % ,d Øfed
vkRegR;k* ls g¨rk gSA ;qf/kf"Bj /keZjkt ekus tkrs gSaA ;s ^va/kk ;qx* lR;
vlR; ds chp >wYkrs rFkk ;q)¨Ùkj fLFkfr;¨a ls fopfYkr fn[kkbZ nsrs gSaA
ÁÒq dh e`R;q] ekrk firk ds nkokfXu esa tYkdj ÒLe g¨us] ;q;qRlq dh
viekfur vkRegR;k v©j ;kno oa'k dk uk'k ns[kdj ;qf/kf"Bj f[ké g¨
tkrs gSa v©j jkt&ikV N¨M+dj ou d¨ xeu djrs gSaA bl xhfrukV~; esa
;qf/kf"Bj dh Òwfedk x©.k g¨rs gq, Òh egÙoiw.kZ gS D;¨afd jpuk ds
dsUæh; ik«k v'oRFkkek dk fopYku mUgÈ ds v)ZlR; ls mn~Òwr g¨rk gSA
106 vf/kxe

^va/kk ;qx* esa Ñ".k dk Áos'k ÁR;{k :i esa ugÈ g¨rk gSA fQj Òh
Ñ".k ds ekuo Lo:i dk Áos'k laiw.kZ dkO; esa Nk;k gqvk Ykxrk gSA
Áeq[k vkYk¨pd jkeLo:i prqosZnh dk ekuuk gS& ^^t¨ ekuoh; vkpj.k
dh tfVYkre e;kZnk ds eeZK F¨ bl n`';dkO; ds dsUæLFk ik«k gSa] t¨
lÒh ik«k v©j ifjfLFkfr;¨a ij Nk;s jgrs gSaA**14
^va/kk ;qx* ds Ñ".k esa ÁÒq dh fnO; efgek gS ;k egkiq#"k dh
Yk©fdd 'kfä] ;g Á'u Òh ckj&ckj mBrk gS ij dfo viuh v¨j ls d¨bZ
vafre lek/kku ugÈ nsuk pkgrkA Ñ".k ds O;fäRo esa fufgr nwlj¨a d¨ nq%[k
Ò¨xus ds ihNs dgÈ bZlk elhg dk pfj«k >Ykdrk gS r¨ vf/kdrj
Jhen~Òkxor esa of.kZr fojkV YkhYkk dk :iA v©j fQj ik.Mo¨a ds Áfr lkjh
lgkuqÒwfr ds ckn Ñ".k }kjk vius d¨ ckj&ckj xka/kkjh ds iq«k :i esa ?k¨f"kr
djuk dfo eku¨ ;¨a Ñ".k thou ds jgL; [k¨Ykdj Òh xgjk dj nsrk gS&
gfj ds jgL;e; thou dh
gS tjk vYkx ;g N¨Vh lh
esjh vkLFkk dh ixM.MhA15
xka/kkjh d¨ ek¡ ds :i esa lac¨f/kr ;g oäO; Ñ".k d¨ fojkV v©j
vkReh; n¨u¨a Lrj¨a ij ,d lkFk j[krk gSA xka/kkjh ds Áfr bl d¨eYk Òko
d¨ fodflr djds dfo us Ñ".k pfj«k d¨ vf/kd ekuoh; cuk;k gS&
ÁÒq gw¡ ;k ijkRij
ij iq«k gw¡ rqEgkjk
rqe ekrk g¨A16
Ñ".k ,d v¨j ekuo ÒkX; v©j Òfo"; ds fu;ark gSaA nwljh v¨j
n`<+ bPNk'kfä ds] ;q) ds i'pkr~ VwVrs ewY;¨a okY¨ va/¨ ;qx ds vorj.k
dk laiw.kZ nkf;Ro vius Åij Y¨ Y¨rs gSaA ;q)¨ijkar og ^va/kk ;qx* vorfjr
gqvk] ftlesa fLFkfr;k¡] eu¨o`fÙk;k¡] vkRek,¡ foÑr gSa] flQZ Ñ".k esa mUgsa
lqYk>kus dk lkgl gSA og Ñ".k gh Fks ftlus e;kZnk fo#) bfrgkl dh
xfr d¨ pqu©rh nsrs gq, vuklä Òko ls vtqZu ls dgk fd %
eSa gw¡ ijkRij t¨ dgrk gw¡
lR; thrsxk eq>ls Yk¨
er Mj¨A17

P
^va/kk ;qx* ds feFkdh; pfj=ksa dh vk/kqfudrk 107

bfrgkl dk nkf;Ro mBkrs gq, Ñ".k us ;qx dk leLr

/keZ&v/keZ] 'kqÒ&v'kqÒ Lo;a /kkj.k fd;kA egkÒkjr ds vBkjg fnu ds
;q) esa dsoYk ogh ckj&ckj ejkA ogh thou gS] ogh e`R;q gS] blds fYk,
Ñ".k i'kq dh Òk¡fr Lo;a dh e`R;q dk gh oj.k dj Y¨rk gSA }kij dk
;q) ,d Ádkj ls Ñ".k dh vkLFkk dk gh ;q) FkkA ewY;¨a ds fo?kVu ds
:i esa fopfYkr ;g vkLFkk gh ekuoh; ln~xq.k¨a ds :i esa Áfr"Bk ikrh
gSA bZ'oj ds vfLrRo dh rqYkuk ekuoh; ln~xq.k¨a ds :i esa djrs gq,
dfo us ijaijkxr vkLFkk d¨ u;k vk;ke fn;k gSA
ÁLrqr Ñfr esa Ñ".k ds O;fäRo dk ,d ,slk vk/kqfud :i >k¡d
jgk gS] t¨ e¨gÒax esa Òh thfor gS v©j vuklä g¨dj Òh ;q) ds «kkl
d¨ >sYkrk gS ftldh lh/kh lPph fu;fr ;q) v©j ;qx ds vfÒ'kki dk
oj.k djuk gSA fcuk vkRela?k"kZ ds vkRelEeku ÁkIr ugÈ g¨ ldrkA
O;fäRo Òh mér v©j lqlaLÑr rÒh g¨xk tc la?k"kZiw.kZ fLFkfr;¨a ls
tw>dj thou lR; dk lk{kkRdkj djsxkA blfYk, ewY;¨a ds fYk, Ñ".k
d¨ [kqn dh dher pqdkuh iM+h gSA ;gh lR; muds ej.k dh lkFkZdrk
fl) djrk gSA ;gk¡ ej.k esa ÁR;k'kk ugÈ thou dk ÁR;; fufgr gSA
xawxk lSfud] o`) ;kpd v©j n¨u¨a Ágjh /keZohj Òkjrh dh
dYiuk dh mit gSaA ^va/kk ;qx* esa n¨u¨a Ágfj;¨a d¨ tulk/kkj.k ds
Árhd ds :i esa Á;¨x fd;k gSA tulk/kkj.k ds chp e;kZnk dk
fo[k.Mu v©j vukLFkkoknh Áo`fÙk;¨a d¨ ;s Ágjh mtkxj djrs gSaA ^va/kk
;qx* ds laiw.kZ O;atuk ds lk{kh gSa] Áfrfuf/k gSa] æ"Vk v©j Ò¨äk lc gSaA
^va / kk ;q x* ds va / kkiu v©j ijkt; c¨/k ds chp o`) ;kpd
,d Ádkj ls Yk{;iw f rZ dk vk/kkj cu tkrk gS] ftles a Òkjrh us
T;¨fr"kh] Ás r kRek v©j tjk uked C;k/k dh dYiuk fd;k gS A dFkk
v©j ik«k¨a d¨ T;¨frd.k mlh ls feYkrs gSa ( ogh Li"V djrk gS fd
orZeku gh lR; gSA deZ dj¨ v¨j fu;fr d¨ ekuo fu.kZ; ls gj
{k.k cukv¨ feVkv¨ D;¨a f d fu;fr iw o Z fu/kkZf jr ugÈ gSA ukVd dk
va f re lw « k blh o` ) ;kpd ds gkFk es a gS D;¨a f d ogh Ñ".k dh
e`R ;q ds ckn Ñ".k dk la n s ' k lqu krk gSA ogh fuf"Ø; la t ;]
vekuqf "kd v)Z l R; v'oRFkkek v©j vkRe?kkrh ;q;qR lq tS l s Yk¨x¨a
ds chp ml xgjkrs tkrs va f /k;kjs es a ekuo Òfo"; d¨ cpkus dh
108 vf/kxe

fpa r k djrk gS v©j u;s :ikUrj.k ds fYk, Ás f jr djrk gSA og

dgrk gS &
irk ugÈ
ÁÒq gS ;k ugÈ
fdarq ml fnu ;g fl) gqvk
tc d¨bZ Òh euq";
vuklä g¨dj pqu©rh nsrk gS bfrgkl d¨
ml fnu¨a u{k«k¨a dh fn'kk cnYk tkrh gS
fu;fr ugÈ gS iwoZ fu/kkZfjr&
mld¨ gj {k.k ekuo fu.kZ; cukrk feVkrk gSA18
^va/kk ;qx* dk ;g 'kk'or lans'k gS fd lekt ds ewY;¨a dh j{kk
,oa LFkkiuk gsrq t¨ deZ fd;k tk, mldk QYk pkgs fdruk gh cqjk D;¨a
u g¨ mld¨ g¡lrs&g¡lrs Lohdkj dj Y¨uk pkfg,A /keZohj th dh ;g
/kkj.kk ^va/kk ;qx* ds ik«k Ñ".k ds ek/;e ls O;ä gqbZ gSA Ñ".k vuklä
g¨rs gq, Òh lR; dh j{kk djrs gq, dqN lgt ekuo deZ Òh djrs gSa
ftls xka/kkjh] /k`rjk"Vª] v'oRFkkek vkfn }kjk e;kZnk r¨M+us ds :i esa
fYk;k tkrk gSA Ák;% lÒh ik«k rRdkYkhu ;qxhu lanÒZ esa lR;] vfgalk]
vkLFkk] e;kZnk vkfn ewY;¨a d¨ oS;fäd n`f"Vd¨.k ls ns[krs gSaA /k`rjk"Vª
vius va/¨iu ls t¨ lalkj ns[krs gSa mls gh lR; ekurs gSaA xka/kkjh eeRo
ek;k esa Q¡ldj mlh lanÒZ esa ewY;¨a dk fu/kkZj.k djrh gSA v'oRFkkek
fgalk ds cnY¨ fgalk d¨ ekurk gS mlds fYk, fdlh Ádkj dk ?k`.kkLin
v©j ghu vkpj.k D;¨a u djuk iM+sA Áfr'k¨/k ds lanÒZ esa ekuo thou
v©j ekuoh; ewY;¨a d¨ ekurk gSA
,sls oS;fäd ladqfpr fopkj/kkjk okY¨ ik«k¨a ls lelkef;d
fopkj/kkjk ,oa ik«k¨a dk c¨/k djkrs gq, /keZohj Òkjrh us ;g fl) djuk
pkgk gS fd ;fn vkt Òh ekuo bu ewY;¨a d¨ lgh <ax ls ij[k ugÈ
ik;k v©j mUgsa lqjf{kr j[kus dk Á;Ru ugÈ fd, x, r¨ tSlk ;q)
egkÒkjr dk gqvk Fkk tSls ÁFke v©j f}rh; fo'o;q) us fouk'k fd;k Fkk
oSls gh ;q) fouk'k iqu% g¨us dh lEÒkouk gSA
bl Ádkj ^va/kk ;qx* ds ÁR;sd ik«k vk/kqfud Òkoc¨/k ls ;qä
gSaA Ñ".k] v'oRFkkek] ekrk xka/kkjh] ;q;qRlq bR;kfn ik«k ,d Lrj ij

P
^va/kk ;qx* ds feFkdh; pfj=ksa dh vk/kqfudrk 109

dFkkud d¨ vkxs c<+krs gSa v©j nwljs Lrj ij lkFk&lkFk gh vius Árhd
ewY; [k¨Ykrs pYkrs gSaA
^va/kk ;qx* ds lEcU/k esa cPpu flag dk ;g dFku mYY¨[kuh;
gS& ^^bl dFkk ds lgkjs /keZohj Òkjrh us ;q)tU; v)ZlR;¨a] dqaBkv¨a]
v)ZLokFkZijrk] foosd'kwU;rk vkfn dk mn~?kkVu djrs gq, bUgÈ ds chp
mxrh e;kZnk] vkLFkk] deZijrk vkfn dh 'kqÒ v©j eaxYke;h T;¨fr dk
t¨ mYY¨[k fd;k gS og va/k xg~oj esa ÒVdrs gq, ekuo ds fy, fujarj
lgk;d fl) g¨xhA**19

lanÒZ
1- /keZohj Òkjrh& va/kk ;qx] i`0 108
2- /keZohj Òkjrh& va/kk ;qx] i`0 25
3- /keZohj Òkjrh& va/kk ;qx ¼LFkkiuk& dFkkxk;u½] i`0 3
4- /keZohj Òkjrh& va/kk ;qx] i`0 29
5- deYkk Álkn ik.Ms;&Nk;kokn¨Ùkj fganh dkO; esa lkekftd&lkaLÑfrd i`"BÒwfe] i`0 340
6- /keZohj Òkjrh& va/kk ;qx] p©Fkk vad] i`0 75
7- /keZohj Òkjrh& va/kk ;qx] nwljk vad] i`0 26
8- Ñ".k fla?kYk
9- /keZohj Òkjrh& Kku¨n;] flrEcj] 1963
10- /keZohj Òkjrh& va/kk ;qx] i`0 77
11- /keZohj Òkjrh& va/kk ;qx] i`0 44
12- /keZohj Òkjrh& va/kk ;qx] i`0 59
13- /keZohj Òkjrh& va/kk ;qx] i`0 103
14- jkeLo:i prqosZnh& fganh uoY¨[ku] i`0 91
15- /keZohj Òkjrh& va/kk ;qx] i`0 98
16- /keZohj Òkjrh& va/kk ;qx] i`0 82
17- /keZohj Òkjrh& va/kk ;qx] i`0 15
18- /keZohj Òkjrh& va/kk ;qx] i`0 15
19- igYkk iw.kZ xhfr ukV~; va/kk;qx& cPpu flag] ¼laiknd& iq"ik Òkjrh % /keZohj
Òkjrh dh lkfgR; lk/kuk½