Professionele ontwikkeling van leraren

Yumi Stamet
Francien Zwaneveld

ICLON / Het Expertisecentrum Leren van docenten bracht in december 2010 een
reviewstudie uit naar ‘effectieve kenmerken van professionaliseringsinterventies
van leraren’. Deze studie geeft op basis van recente literatuur zicht op wat op dit
moment bekend is over kenmerken van effectieve interventies in de professionele
ontwikkeling van de leraar en/of het bevorderen van de leerresultaten van de
leerling. In meer algemene zin biedt het inzicht in de discussie die op dit moment
gevoerd wordt in het onderwijs over doel en definiëring van het begrip
professionalisering. Het SBO geeft in deze notitie een beknopte samenvatting van
de reviewstudie.

Inleiding
Professionele ontwikkeling van leraren kan momenteel rekenen op veel
belangstelling, onder meer vanwege de relatie met de kwaliteit en het imago van
het onderwijs. Uit onderzoek is bekend dat veel leraren aan professionalisering
doen. Dit blijkt bijvoorbeeld uit cijfers over het gebruik van de Lerarenbeurs. De
professionaliseringsactiviteiten zijn divers en over het algemeen te karakteriseren
als traditionele vormen van nascholing, zoals informatiebijeenkomsten,
studiedagen, kortlopende cursussen en trainingen, coaching en intervisie etc.
Deze activiteiten zijn niet gesitueerd op de werkplek en niet direct gerelateerd
aan specifieke problematiek in de eigen lespraktijk.

Er bestaan verschillende opvattingen over het doel van professionalisering van

leraren die bepalend zijn voor de discussie over de gewenste inhoud van
professionalisering en de reikwijdte van het begrip. Een voorbeeld hiervan is de
opvatting over hoe een leraar zich professioneel moet ontwikkelen op het gebied
van het primaire proces van lesgeven en leren. In deze opvatting is de
professionalisering van leraren sterk gelinkt aan de leerresultaten van leerlingen.
In een tweede opvatting raakt de professionalisering van leraren ook de bredere
taken van een leraar, zoals onderzoek, mentoring, coaching,
managementassistent etc.

Onderliggend aan de discussies over wat professionalisering is en welke inhoud

het zou moeten hebben, ligt de opvatting over wat goed onderwijs is en hoe
makkelijk of moeilijk het vak van leraar is en wat daarvoor nodig is. Deze
reviewstudie focust zich op wat uit empirisch onderzoek bekend is over wat
effectieve professionalisering is.

Onderzoeksmethode
Professionele ontwikkeling in deze reviewstudie wordt gedefinieerd als ‘de
processen en activiteiten die expliciet zijn ontworpen om de kennis, de houding
en het lesgedrag van leraren te versterken of te verbeteren om vervolgens het
leren van leerlingen te verbeteren’. De genoemde processen en activiteiten – en
dus de professionele ontwikkeling - worden kortweg aangeduid als doelgerichte
interventies.

In de studie staan drie onderzoeksvragen centraal:

1. Welke interventies voor het bevorderen van de professionele ontwikkeling
van docenten zijn onderzocht?
2. Wat zijn de effectieve kenmerken van deze
professionaliseringsinterventies?

Samenvatting reviewstudie ‘Professionele ontwikkeling van leraren’ 1

 3. Wat is er bekend over de schoolorganisatorische randvoorwaarden van
deze professionaliseringsinterventies?

De onderzoekers hebben gekeken naar wat er nationaal en internationaal bekend

is over effectieve kenmerken van professionaliseringsinterventies bij leraren.
Daarbij is gebruik gemaakt van bestaande reviews, algemene (grootschalige)
effectstudies en aanvullende effectstudies over specifieke interventies.
De onderzoekers hebben daarbij gebruik gemaakt van een analysekader, waarin
onderscheid wordt gemaakt in de factoren: kenmerken van een interventie,
kwaliteit van leraren, lesgedrag van leraren en het leren van leerlingen. De
opvatting over de relaties tussen deze factoren wordt door de onderzoekers de
Theory of improvement genoemd. Uitgangspunt van deze theorie is het feit dat
een interventie een verbetering beoogd door in te zetten op de verbetering van
de kwaliteit van de leraar, die resulteert in een verandering van lesgedrag en dus
uiteindelijk in een verbetering van de leerlingresultaten. Zonder een
onderliggende theory of improvement bij interventies is het onmogelijk om
uitspraken te doen over waarom wat werkt en op welke manier.

Methodologische beperkingen
De onderzoekers constateren dat er sprake is van een aantal methodologische
problemen. In de eerste plaats blijkt uit het onderzoek dat er maar weinig studies
zijn die in beeld brengen wat het effect is van een interventie op de
leerlingresultaten. Daarnaast zijn de meeste effecten waarover studies
rapporteren gebaseerd op zelfevaluaties van leraren en geen objectieve
effectmaten. Bovendien zijn de gekozen effectmaten van veel studies te
algemeen vastgesteld, waardoor het niet mogelijk is om de effecten van een
specifieke interventie vast te stellen. Ook zijn de meeste studies uitgevoerd naar
traditionele vormen van professionalisering. Studies die zich richten op de nieuwe
vormen van professionalisering (werkplekleren, coaching, actieonderzoek,
netwerkleren etc.) blijven veelal beperkt tot een beschrijving van de opzet en het
proces van de interventie en richten zich nauwelijks op de effectiviteit ervan. Tot
slot levert de omvang van de studies een beperking op. De meeste studies zijn
beperkt tot één specifieke interventie in één specifieke context, waardoor het
moeilijk wordt om betrouwbare en generieke effecten te kunnen bepalen van
interventies.

De onderzoekers concluderen dan ook dat het niet mogelijk is om harde

uitspraken te doen over ‘wat werkt’. In deze reviewstudie zijn kenmerken van
effectieve professionalisering in het algemeen beschreven. De kenmerken leveren
aanwijzingen op voor wat werk en wat niet.

Aanwijzingen voor effectieve kenmerken van professionalisering

De vorm: traditioneel versus vernieuwend
Onder traditionele vormen van professionalisering wordt verstaan het bezoeken
van congressen, studiedagen en cursussen (vaak extern georganiseerd).
Vernieuwende vormen van professionalisering worden omschreven als activiteiten
die op de werkplek gesitueerd zijn, zoals coaching en studiegroepen. In de
discussie over professionalisering is er groeiende consensus over de effectiviteit
van werkplekleren. Echter, dit kan niet ondersteund worden met bewijzen uit
onderzoeken. Er zijn onderzoeken die de effectiviteit van zowel traditionele als
meer progressieve professionaliseringsvormen aantonen, maar er is geen
eenduidig bewijs over welke vorm het meest effectief is. Wat relevanter is, is het
feit dat de professionaliseringsvorm van belang en bruikbaar is voor het dagelijks
werk van de leraar.

Focus op de vakinhoud en vakdidactiek

Samenvatting reviewstudie ‘Professionele ontwikkeling van leraren’ 2

Professionaliseringsactiviteiten die zowel gerelateerd zijn aan de dagelijkse
lespraktijk en betrekking hebben op de vakinhoud, vakdidactiek en/of het leren
van leerlingen van dat specifieke vak zijn effectief. Hierbij speelt een rol in
hoeverre een leraar begrijpt hoe leerlingen vakinhoud leren. Professionalisering in
de vorm van het gezamenlijk (met collega’s) analyseren van leerlingwerk en
leerlingresultaten draagt hieraan bij.

Actief leren en onderzoeken

Uit de onderzoeken blijkt dat een opvallend kenmerk van effectieve
professionalisering het actief leren van leraren betreft. Actief leren is bijvoorbeeld
het observeren van collega’s, discussiëren en het bestuderen van leerlingwerk.
Het is hierbij niet van belang of leraren zelf onderzoek uitvoeren, maar meer dat
zij onderzoeksactiviteiten ondernemen, zoals het bestuderen van nieuwe curricula
en leerproblemen.

Collectiviteit
Een effectief kenmerk van professionalisering is collectieve participatie en
samenwerking van leraren. De interactie, discussie en feedback wordt gezien als
krachtig leermiddel. Hierbij speelt de mate waarin leraren zich gezamenlijk
verantwoordelijk voelen voor de eigen professionele ontwikkeling of betrokken
worden bij doel, inhoud, opzet en methodiek van de professionalisering ook een
rol.

Duur en permanentheid
Uit de beschikbare onderzoeksgegevens blijkt dat er substantieel tijd beschikbaar
moet zijn voor professionalisering. Tegelijkertijd is niet duidelijk hoeveel dit moet
zijn in uren. Om professionalisering effectief te laten zijn is het daarnaast van
belang dat de interventie permanent en blijvend is. Dit kan ingevuld worden door
vervolginterventies, blijven ondersteunen van samenwerking, het actief leren,
blijven stimuleren van leren en het blijven zorgen voor input voor het leren.

Kwaliteit van de input

De inhoud van de professionaliseringsinterventie moet gebaseerd zijn op theorie
en bewezen methoden en praktijken. Voorbeelden van leren en lesgeven moeten
krachtig en concreet zijn, intellectueel uitdagend en niet standaard. Leraren
moeten voldoende toegang hebben tot nieuwe kennis en de expertise van
collega’s binnen en buiten de school.

Samenhang met beleid

Er is toenemende aandacht voor het feit dat professionaliseringsinterventies
moeten samenhangen met bredere schoolbeleid of landelijk onderwijsbeleid. Dit
verhoogt het effect van de interventie en het bereik en de duur van het effect. De
interventie moet daarnaast ook samenhangen met de opvattingen, kennis en
doelen van leraren zelf. Dit kan bevorderd worden door de professionalisering aan
te laten sluiten bij specifieke problemen die leraren ervaren of door aan te sluiten
bij innovaties en de druk en eisen die de innovaties opleveren voor leraren.

Theory of improvement
Professionalisering is effectief wanneer er sprake is van een gevalideerde en
expliciete onderbouwing over de samenhang van de kenmerken van de
interventie en de beoogde leerresultaten (van zowel leraren als leerlingen). Met
andere woorden: er moet goed nagedacht zijn over het doel van de interventie en
welke kenmerken van de interventie het leren van leraren en/of leerlingen
beïnvloeden en op welke manier deze kenmerken dat doen.

Schoolorganisatorische randvoorwaarden

Samenvatting reviewstudie ‘Professionele ontwikkeling van leraren’ 3

Uit de studie blijkt dat slechts een beperkt aantal onderzoeken uitspraken doet
over de schoolorganisatorische randvoorwaarden en de relatie met effectieve
professionalisering. Studies die hier wel aandacht aan besteden noemen als
randvoorwaarden het belang van leiderschap of het creëren van een professionele
cultuur of leergemeenschap. Het leren van leraren moet in een school – door
leraren zelf en door de schoolleiding – als belangrijk worden gezien. De rol van
leiderschap in de professionele ontwikkeling en het gezamenlijk delen van een
visie en doelstelling ten aanzien van professionele ontwikkeling is hierbij van
belang. In de tweede plaats worden het belang van voldoende tijd en het belang
van samenhang met het schoolbrede beleid genoemd als randvoorwaarden. In de
onderzoeken wordt niet nader uitgewerkt hoe dit in de praktijk beslag zou
moeten krijgen.

De onderzoekers constateren dat de schoolorganisatie in het algemeen niet is

ingericht op het leren van leraren. Het leren van leraren stelt eisen aan de
inrichting van een school wat betreft structuur als cultuur. Structuur betreft
bijvoorbeeld het feit dat de meeste leraren hun werkweek vullen met lesuren en
de voorbereiding eromheen. De tijd die overblijft voor professionalisering is
beperkt en versnipperd.

Effectieve professionalisering is mogelijk als de gehele organisatiecultuur- en

structuur van de school is inricht op het leren van leraren en leerlingen, als de
professionalisering ondersteund wordt door het leiderschap en als het
gefaciliteerd wordt.

Conclusies en aanbevelingen voor vervolgonderzoek

De studie geeft aanwijzingen voor effectieve kenmerken van professionalisering
van leraren. Wat mist in de bronnen is een precieze uitwerking van deze
effectieve kenmerken en specifieke situaties en contexten.
Er is vrijwel geen enkele studie die alle relaties van een interventie onderzoekt
(relatie met kwaliteit leraar, verandering lesgedrag en verbetering
leerlingresultaten), laat staan de onderlinge relaties. Als gevolg hiervan kunnen
geen eenduidige uitspraken worden gedaan over hoe de effectieve kenmerken
precies samenhangen met de toename in de kwaliteit van leraren, hun lesgedrag
en het leren van hun leerlingen. Daarnaast hebben de meeste onderzoeken
betrekking op het buitenland. Europese en Nederlandse onderzoeken zijn minder
gericht op het meten van het effect.

De aanbevelingen die in de studie worden gegeven, hebben betrekking op

onderzoeksmethodieken en op onderzoeksthema’s. Ten aanzien van de
onderzoeksmethodieken is er behoefte aan meer grootschalige onderzoeken die
langer duren, experimenteel zijn opgezet, een mixed-method design kennen en
meerder fasen doorlopen. Daarnaast wordt er gepleit voor meer kwalitatieve
studies die tot doel hebben de effectiviteit van een interventie in kaart te
brengen.

De onderzoekers pleiten er in de eerste plaats voor om in vervolgonderzoek de

theory of improvement explicieter aan de orde te stellen. Uit deze studie blijkt dat
het bij effectieve professionalisering niet om de vorm gaat, maar om de
specifieke kenmerken van de interventie. In de huidige onderzoeken wordt te
weinig aandacht besteed aan de specifieke kenmerken van een interventie en de
relatie van de kenmerken met het leren van leraren. Een andere mogelijkheid die
de onderzoekers aandragen, is te kijken naar onderzoeken naar effectieve leraren
en hun kenmerken. Er is al grondig onderzoek gedaan naar de relatie hiertussen
en leerlingresultaten, waardoor kenmerken van interventies alleen gericht moeten
zijn op het bevorderen van kenmerken van effectieve leraren.

Samenvatting reviewstudie ‘Professionele ontwikkeling van leraren’ 4

Verder wordt ten aanzien van de onderzoeksthema’s o.a. aanbevolen om kennis
uit andere beroepsgroepen meer te betrekken bij onderzoek. Ook is het van
belang om meer onderzoek te doen naar de rol die schoolorganisatorische
aspecten spelen in de professionalisering van leraren en de invloed die
individuele, psychologische factoren spelen op de professionele ontwikkeling van
leraren. Professionalisering van leraren is effectief als de inhoud lesgericht is en
als leraren hier actief mee bezig zijn. Toekomstig onderzoek zou erop gericht
moeten zijn om praktische ontwerpondersteuning te bieden aan docenten, zodat
zij in staat worden gesteld om zelf met beperkte tijd en middelen
onderwijsvernieuwingen daadwerkelijk vorm te geven in hun lessen.

Opvallend is het feit dat in Nederland nauwelijks onderzoek wordt gedaan naar de
kwaliteit van opleiders en aanbieders van nascholing. Onderzoek moet meer
inzicht bieden in de kwaliteit hiervan en de relatie met de kwaliteit en effectiviteit
van professionalisering van leraren. Een laatste aanbeveling betreft de relatie
tussen de lerarenopleiding en de professionele ontwikkeling van leraren. Er is
nauwelijks onderzoek bekend naar de effectiviteit van opleidingsdidactieken.
Nieuw onderzoek zou niet alleen hierop gericht kunnen worden, maar
tegelijkertijd kan onderzocht worden hoe meer samenhang aangebracht kan
worden tussen de lerarenopleidingen en professionaliseringsactiviteiten.

De onderzoekers sluiten de studie af met de centrale conclusie ‘dat scholen hun

leraren alleen tot leren moeten aanzetten als iedereen het belang ervan
onderschrijft en de school als leeromgeving voor leraren wordt ingericht. Alleen
dan is de kans groot dat het ook werkelijk bijdraag aan de versterking van de
kwaliteit van leraren en het verbeteren van de kwaliteit van het onderwijs’.

Samenvatting reviewstudie ‘Professionele ontwikkeling van leraren’ 5