Afganistan Öğrencilerinin Din Alnlayışı

T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ (DİN SOSYOLOJİSİ)
ANABİLİM DALI
ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİNİN DİN ANLAYIŞI

(AFGANİSTAN-KABİL ÜNİVERSİTESİ ÖRNEĞİ)
DOKTORA TEZİ
Abdullah MOHAMMADİ
Ankara, 2010
T.C.
ANKARA ÜNİVERSİTESİ
SOSYAL BİLİMLER ENSTİTÜSÜ
FELSEFE VE DİN BİLİMLERİ (DİN SOSYOLOJİSİ)
ANABİLİM DALI

(AFGANİSTAN-KABİL ÜNİVERSİTESİ ÖRNEĞİ)
DOKTORA TEZİ
Abdullah MOHAMMADİ
DANIŞMAN
Prof. Dr. Niyazi AKYÜZ
Ankara, 2010
II
TABLOLAR VE ŞEKİLLER ......................................................................................... VI

KISALTMALAR ......................................................................................................... XIII
ÖNSÖZ ........................................................................................................................ XIV
GİRİŞ ................................................................................................................................ 1
1. ARAŞTIRMANIN KONUSU VE PROBLEMİ ....................................................... 1
2. ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ ................................................................. 7
3. ARAŞTIRMANIN HİPOTEZLERİ ......................................................................... 9
4. ARAŞTIRMANIN KAPSAM VE SINIRLARI ..................................................... 11
5. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ............................................................................... 12
5.1. Araştırmanın Modeli ....................................................................................... 12
5.2. Araştırmanın Evreni ve Örneklemi ................................................................. 13
5.3. Veri Toplama Aracının Hazırlanması ............................................................. 15
5.4. Veri Toplama Aracının Geçerlik ve Güvenirliği ............................................ 17
5.4.1. Geleneksel ve Siyasal-İslamcı Din Anlayışına Yönelik Ölçeğin
Geçerliliği ve Güvenirliği ...................................................................................... 18
5.4.2. Modernist Din Anlayışına Yönelik Ölçeğin Geçerliliği ve Güvenirliği ...... 20
5.5. Verilerin Analizi ............................................................................................. 22
BİRİNCİ BÖLÜM .......................................................................................................... 24
ARAŞTIRMANIN KURAMSAL ÇERÇEVESİ ............................................................ 24
1.Din ve Toplum ............................................................................................................. 24
1.1.Dinin Anlamı ve Sosyolojik Tanımı ..................................................................... 24
1.2. Din ve Toplum İlişkisi ......................................................................................... 31
1.3. Geleneksellik ........................................................................................................ 36
1.4. Modernleşme ........................................................................................................ 40
1.5. Dinin Siyasallaşması ve Siyasal İslam ................................................................. 48
2. Din Anlayışı ................................................................................................................ 53
2.1. Din Anlayışının Tanımı ....................................................................................... 53
2.2. Din Anlayışının Oluşum Evreleri ........................................................................ 54
2.2.1. Çocukluk Çağı.............................................................................................. 54
2.2.2. Ergenlik Çağı ............................................................................................... 56
2.2.3. Yetişkinlik Çağı ........................................................................................... 59
3. Din Kurumunun Toplumsal İşlevleri .......................................................................... 60
3.1. Zihniyet Kazandırma İşlevi .................................................................................. 60
3.2. Bütünleştirme ve Düzenleme İşlevi ..................................................................... 62
3.3. Meşrulaştırma....................................................................................................... 64
İKİNCİ BÖLÜM ............................................................................................................. 65
AFGANİSTAN VE KABİL BÖLGESİ HAKKINDA GENEL BİLGİ VE
ÖRNEKLEM GRUBUNUN OLGUSAL KİMLİĞİ ...................................................... 65
1. Afganistan ................................................................................................................... 65
1.1. Tarihi Durum........................................................................................................ 65
1.2. Coğrafi Durum ..................................................................................................... 69
1.3. Dini ve Sosyo - Kültürel Yapı.............................................................................. 71
2. Kabil ............................................................................................................................ 72
2.1. Tarihi Durum........................................................................................................ 72
2.3. Dini ve Sosyo - Kültürel Yapı.............................................................................. 74
2.3.1. Örneklem Grubunun Mensup Olduğu Mezhebe Göre Dağılımı .................. 76
III
2.3.2. Örneklem Grubunun Dindarlık Durumuna Göre Dağılımı .......................... 77

2.3.3. Örneklem Grubunun Namaz Kılma Durumuna Göre Dağılımı ................... 78
2.3.4. Örneklem Grubunun Oruç Tutma Durumuna Göre Dağılımı ...................... 80
2.3.5. Örneklem Grubunun Dini Hayatının Durumuna Göre Dağılımı ................. 81
3. Yerleşim Birimi........................................................................................................... 83
3.1. Örneklem Grubunun Yerleşim Birimlerine Göre Dağılımı ................................. 83
3.2. Örneklem Grubunun Doğum Yerlerine Göre Dağılımı ....................................... 85
4. Demografik Yapı......................................................................................................... 86
4.1. Etnik Durumu ....................................................................................................... 86
4.1.1 Örneklem Grubunun Kimliklere göre Dağılımı ............................................ 89
4.2. Nüfus Durumu.......................................................................................................... 90
4.3. Örneklem Grubunun Demografik Özellikleri .......................................................... 92
4.3.1. Örneklem Grubunun Cinsiyete Göre Dağılımı ................................................. 92
4.3.2. Örneklem Grubunun Yaşa Göre Dağılımı ........................................................ 93
4.3.3. Örneklem Grubunun Medeni Durumuna Göre Dağılımı .................................. 94
5. Ekonomik Durumu ...................................................................................................... 95
5.1. Örneklem Grubunun Ailesinin Ekonomik Durumuna Göre Dağılımı ................. 96
6. Eğitim Durumu ........................................................................................................... 97
6.1. Örneklem Grubunun Fakültelere göre Dağılımı .................................................. 99
6.2. Örneklem Grubunun Sınıflara Göre Dağılımı.................................................... 100
6.3. Örneklem grubunun Din Eğitimine Göre Dağılımı ........................................... 101
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM ...................................................................................................... 103
ARAŞTIRMANIN BULGULARI VE YORUMLARI ................................................ 103
1. Üniversite Öğrencilerinin Din Anlayışına Yönelik Tutumlara Etki Eden Faktörler 103
1.1. Cinsiyete Göre Din Anlayışı .............................................................................. 103
1.1.1. Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına Sahip Olan
Öğrencilerin Cinsiyete Göre Dağılımı ................................................................. 103
1.1.2. Modernist Din Anlayışına Sahip Olan Öğrencilerin Cinsiyete Göre
Dağılımı ............................................................................................................... 105
1.2. Yaşa Göre Din Anlayışı ..................................................................................... 106
1.2.1. Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına Sahip Olan Öğrencilerin
Yaşa Göre Dağılımı ............................................................................................. 106
1.2.2. Modernist Din Anlayışına Sahip Olan Öğrencilerin Yaşa Göre Dağılımı. 107
1.3. Doğum Yerlerine Göre Din Anlayışı ................................................................. 108
Doğum Yerlerine Göre Dağılımı ......................................................................... 108
1.3.2. Modernist Din Anlayışına Sahip Olan Öğrencilerin Doğum Yerlerine
Göre Dağılımı ...................................................................................................... 108
1.4. Medeni Durumlarına Göre Din Anlayışı ............................................................ 109
Medeni Durumlarına Göre Dağılımı .................................................................... 109
1.4.2. Modernist Din Anlayışına Sahip Olan Öğrencilerin Medeni Durumlarına
Göre Dağılımı ...................................................................................................... 110
1.5. Sınıflara Göre Din Anlayışı ................................................................................... 111
Sınıflara Göre Dağılımı ........................................................................................ 111
IV
1.5.2. Modernist Din Anlayışına Sahip Olan Öğrencilerin Sınıflara Göre

Dağılımı ............................................................................................................... 112
1.6. Mezheplere Göre Din Anlayışı ......................................................................... 112
16.1. Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına Sahip Olan Öğrencilerin
Mezheplere Göre Dağılımı ................................................................................... 112
1.6.2. Modernist Din Anlayışına Sahip Olan Öğrencilerin Mezheplere Göre
Dağılımı ............................................................................................................... 113
1.2. Yerleşim Birimlerine Göre Din Anlayış ............................................................ 114
Yerleşim Birimlerine Göre Dağılımı ................................................................... 114
1.2.2. Modernist Din Anlayışına Sahip Olan Öğrencilerin Yerleşim Birimlerine
Göre Dağılımı ...................................................................................................... 117
1.3. Fakültelere Göre Din Anlayışı ........................................................................... 120
Fakültelere Göre Dağılımı ................................................................................... 120
1.3.2. Modernist Din Anlayışına Sahip Olan Öğrencilerin Fakültelere Göre
Dağılımı ............................................................................................................... 123
1.4. Gelir Durumuna Göre Din Anlayışı ................................................................... 125
Gelir Durumlarına Göre Dağılımı ........................................................................ 125
1.4.2. Modernist Din Anlayışına Sahip Olan Öğrencilerin Gelir Durumlarına
Göre Dağılımı ...................................................................................................... 128
1.5. Dindarlık Durumlarına Göre Din Anlayışı ........................................................ 130
Dindarlık Durumlarına Göre Dağılımı ................................................................. 130
1.5.2. Modernist Din Anlayışına Sahip Olan Öğrencilerin Dindarlık
Durumlarına Göre Dağılımı ................................................................................. 132
1.6. Kimlik Durumlarına Göre Din Anlayış ............................................................. 135
Kimlik Durumlarına Göre Dağılımı ..................................................................... 135
1.6.2. Modernist Din Anlayışına Sahip Olan Öğrencilerin Kimlik Durumlarına
Göre Dağılımı ...................................................................................................... 137
2. Üniversite Öğrencilerine Göre İbadet ....................................................................... 140
2.1. Fakülteler ve Namaz Kılma Durumları .............................................................. 140
2.2. Fakülteler ve Oruç Tutma Durumları ................................................................. 141
3. Üniversite Öğrencilerin İfade Ettikler Kimlik Durumlarına Göre İbadet ................. 143
3.1. Üniversite Öğrencilerin Kimlik Algısı ve Namaz Kılma Durumları ................. 143
3.2. Üniversite Öğrencilerin Kimlik Algısı ve Oruç Tutma Durumları .................... 145
4. Üniversite Öğrencilerinin Din Anlayışının Çeşitli Boyutlarına Yönelik Tutumlar .. 147
4.1. Din Açıdan İntihar Saldırısının Haram Olması.................................................. 147
4.2. Din Açıdan Kadının Bir İş Yerinde Çalışması................................................... 148
4.3. Din Açıdan Eğlence Amacıyla Kâğıt Oynaması................................................ 148
4.4. Doğru yolu Bulmada Vahy ve Akıl Birbirlerini Tamamlar ............................... 149
4.5. Dinin Reforma İhtiyacı ...................................................................................... 150
4.6. Müslüman Bir Kadının Müslüman Olmayan Biriyle Evlenmesi ....................... 150
4.7. Milli ve Kültürel Değerlere Önem Verilmesi .................................................... 151
V
4.8. Dine Önem Verdiği Kadar Milliyete de Önem Verilmesi ................................. 152
4.9. Ülke ve Milliyeti İçin Savaşmanın Meşruluğu .................................................. 153
4.10. Din Açıdan Organ Naklinin Caiz Olması ........................................................ 154
4.11. Diğer Din Mensuplarına Hoşgörü Davranılması ............................................. 154
4.12. Allah’ın Varlığı ve Tekliğine İnanmak ............................................................ 155
4.13. Ahiret Hayatının Gerçekliği ............................................................................. 156
4.14. Din Açıdan Sakal Bırakmak Sünnettir ............................................................. 156
4.15. Cennetin Sadece Müslümanlara Mahsus Olması ............................................. 157
4.16. Din Açıdan Başörtüsünün Farz Olması............................................................ 158
4.17. Seçimlerde Dindar İnsanlara Oy Verilmesi ..................................................... 159
4.18. Hz. Peygambere Uymanın Şart Olması ........................................................... 160
4.19. İslam’ı Başkalarına Anlatmak Önemli Görevlerinden Biri Olması ................. 161
4.20. Kur’an’daki Hükümlerin Her Çağda Geçerli Olması ...................................... 162
4.21. Her Şey Allah’ın Takdiriyle Olması ................................................................ 162
4.22. Dini Önem Veren Bir Partinin Ülke Yönetimine Gelmesi .............................. 163
4.23. Müslüman’ın Başka Bir Dine Girdiğinde Mürtet Olması ................................ 164
4.24. Depremin, Allah’ın Gönderdiği Bir Azap Olması ........................................... 165
4.25. Bir Müslüman İçin Mezhebin Gerekli Olması ................................................. 166
4.26. Dini İçin Savaşmanı Meşru Olması ................................................................. 167
4.27. Bir Müslüman İçin Ahiretin Önemli Olması ................................................... 167
4.28. Kadının Sesi Erkeğe Haram Olması ................................................................ 168
4.29. Din Açıdan Kadınla Tokalaşmanın Caiz Olmaması ........................................ 169
4.30. Dini Olmayan TV. Programlarına bakmak Caiz Olmaması ............................ 169
5. Üniversite Öğrencilerin Din Anlayışına Yönelik Tutumların Derecelendirmesi ..... 170
DEĞERLENDİRME VE SONUÇ ................................................................................ 175
KAYNAKÇA ................................................................................................................ 183
EKLER .......................................................................................................................... 203
EK. I: TÜRKÇE ANKET FORMU .......................................................................... 203
EK. II. FARSÇA ANKET FORMU ......................................................................... 210
ÖZET ............................................................................................................................ 216
SUMMARY .................................................................................................................. 217
VI
TABLOLAR VE ŞEKİLLER
Tablo 1- Üniversite Öğrencilerinin Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışı

Ölçeği KMO ve Bartlett’s Testi ………………………………………...18
Tablo 2- Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışı Ölçeğinin Faktör Analiz

Sonuçları………………………………………………………………...18
Tablo 3- Üniversite Öğrencilerinin Modernist Din Anlayışı Ölçeği KMO ve

Bartlett’s Testi …………………………………………………………..20
Tablo 4- Modernist Din Anlayışı Ölçeğinin Faktör Analiz Sonuçları……………...20
Tablo 5- Din Anlayışının Evreleri ………………………………………………….59
Tablo 6- Örneklem Grubunun Mensup Olduğu Mezhebe Göre Dağılımı………….74
Tablo 7- Örneklem Grubunun Dindarlık Durumuna Göre Dağılımı……………….75
Tablo 8- Örneklem Grubunun Namaz Kılma Durumuna Göre Dağılımı ………….77
Tablo 9- Örneklem Grubunun Oruç Tutma Durumuna Göre Dağılımı ……………78
Tablo 10- Örneklem Grubunun Dini Hayatının Durumuna Göre Dağılımı ………80
Tablo 11- Örneklem Grubunun Yerleşim Birimlerine Göre Dağılımı ……………. 82
Tablo 12- Örneklem Grubunun Doğum Yerlerine Göre Dağılımı ………………... 83
Tablo 13- Örneklem Grubunun Kimliklere göre Dağılımı ……………………….. 88
Tablo 14- Örneklem Grubunun Cinsiyete Göre Dağılımı ………………………… 91
Tablo 15- Örneklem Grubunun Yaşa Göre Dağılımı ……………………………... 92
Tablo 16- Örneklem Grubunun Medeni Durumuna Göre Dağılımı ……………… 93
Tablo 17 Örneklem Grubunun Ailesinin Ekonomik Durumuna Göre Dağılımı ….. 95
Tablo 18- Örneklem Grubunun Fakültelere göre Dağılımı ……………………….. 97
Tablo 19- Örneklem Grubunun Sınıflara Göre Dağılımı …………………………. 99
Tablo 20- Örneklem grubunun Din Eğitimine Göre Dağılımı …………………... 100
VII
Tablo 21- Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Cinsiyete Göre t-Testi
Sonuçları ………………………………………………………………103
Tablo 22: Modernist Din Anlayışının Cinsiyete Göre t-testi Sonuçları …………..105
Tablo 23: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Yaşa Göre t-Testi
Sonuçları ……………………………………………………………... 106
Tablo 24: Modernist Din Anlayışının Yaşa Göre t-Testi Sonuçları ……………...107
Tablo 25: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Doğum Yerlerine Göre t-
Testi Sonuçları ……………………………………………………….. 108
Tablo 26: Modernist Din Anlayışının Doğum Yerlerine Göre t-Testi Sonuçları ...108
Tablo 27: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Medeni Durumlarına Göre
t-Testi Sonuçları ……………………………………………………… 109
Tablo 28: Modernist Din Anlayışının Medeni Durumlarına göre t-Testi Sonuçları
………………………………………………………………………….110
Tablo 29: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Sınıflara Göre t-Testi
Sonuçları ……………………………………………………………... 111
Tablo 30: Modernist Din Anlayışının Sınıflara göre t-Testi Sonuçları …………. 112
Tablo 31: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Mezheplere Göre t-Testi
Sonuçları ………………………………………………………………112
Tablo 32: Modernist Din Anlayışının Mezheplere göre t-Testi Sonuçları ……….113
Tablo 33: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Yerleşim Birimlerine Göre
Betimsel İstatistikleri ………………………………………………….113
Tablo 34: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Yerleşim Birimlerine Göre
Varyans Analizi (Anova) Sonuçları …………………………………..114
Tablo 35:Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışı Tutum Ölçeği Toplam

Puanları ile Fakülteler Arasındaki Korelasyon ………………………..117
Tablo 36:Modernist Din Anlayışının Yerleşim Birimlerine Göre Betimsel

İstatistikleri ……………………………………………………………117
VIII
Tablo 37: Modernist Din Anlayışının Yerleşim Birimlerine Göre Varyans Analizi
(Anova) Sonuçları …………………………………………………..1118
Tablo 38: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Fakültelere Göre Betimsel
İstatistikleri …………………………………………………………... 120
Tablo 39: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Fakültelere Göre Varyans
Analizi (Anova) Sonuçları …………………………………………… 120
Tablo 40: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışı Tutum Ölçeği Toplam
Puanları ile Fakülteler Arasındaki Korelasyon ………………………. 122
Tablo 41: Modernist Din Anlayışının Fakültelere Göre Betimsel İstatistikleri …..128
Tablo 42: Modernist Din Anlayışının Fakülteler Göre Varyans Analizi (Anova)
Sonuçları ………………………………………………………………123
Tablo 43: Modernist Din Anlayışı Tutum Ölçeği Toplam Puanları ile Fakülteler
Arasındaki Korelasyon ………………………………………………...123
Tablo 44: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Gelir Durumuna Göre
Betimsel İstatistikleri ………………………………………………… 125
Tablo 45: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Gelir Durumuna Göre
Varyans Analizi (Anova) Sonuçları ………………………………….. 125
Puanları ile Ailelerinin Gelir Durumları Arasındaki Korelasyonu ……127
Tablo 47: Modernist Din Anlayışının Gelir Durumuna Göre Betimsel İstatistikleri
………………………………………………………………………….128
Tablo 48: Modernist Din Anlayışının Gelir Durumuna Göre Varyans Analizi
(Anova) Sonuçları ……………………………………………………..133
Tablo 49: Modernist Din Anlayışı Tutum Ölçeği Toplam Puanları ile Ailelerinin
Gelir Durumları Arasındaki Korelasyonu ……………………………..129
Tablo 50: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Dindarlık Durumlarına

Göre Betimsel İstatistikleri ……………………………………………130
IX
Tablo 51: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Dindarlık Durumlarına

Göre Varyans Analizi (Anova) Sonuçları ……………………………..130
Puanları ile Dindarlık Durumları Arasındaki Korelasyonu …………...132
Tablo 53: Modernist Din Anlayışının Dindarlık Durumlarına Göre Betimsel

İstatistikleri ……………………………………………………………132
Tablo 54: Modernist Din Anlayışının Dindarlık Durumlarına Göre Varyans Analizi
(Anova) Sonuçları…………………………………………………….. 133
Tablo 55: Modernist Din Anlayışı Tutum Ölçeği Toplam Puanları ile Dindarlık
Durumları Arasındaki Korelasyonu …………………………………...134
Tablo 56: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Kimlik Durumlarına Göre
Betimsel İstatistikleri ………………………………………………….135
Tablo 57: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Kimlik Durumlarına Göre
Varyans Analizi (Anova) Sonuçları …………………………………...135
Tablo 58: Modernist Din Anlayışının Kimlik Durumlarına Göre Betimsel

İstatistikleri ……………………………………………………………137
Tablo 59: Modernist Din Anlayışının Kimlik Durumlarına Göre Varyans Analizi
(Anova) Sonuçları ……………………………………………………..137
Tablo 60: Modernist Din Anlayışı Tutum Ölçeği Toplam Puanları ile Kimlik
Durumları Arasındaki Korelasyonu …………………………………...139
Tablo 61: Üniversite Öğrencilerin Namaz Kılma Durumlarına Göre Betimsel

İstatistikleri ……………………………………………………………140
Tablo 62: Üniversite Öğrencilerin Namaz Kılma Durumlarına Göre Varyans Analizi
(Anova) Sonuçları ……………………………………………………..140
Tablo 63: Üniversite Öğrencilerin Oruç Tutma Durumlarına Göre Betimsel

İstatistikleri ……………………………………………………………141
X
Tablo 64: Üniversite Öğrencilerin Oruç Tutma Durumlarına Göre Varyans Analizi
(Anova) Sonuçları ……………………………………………………..142
Tablo 65: Üniversite Öğrencilerinin Öznel Kimlik Algılarının Namaz Kılma

Durumlarına Göre Betimsel İstatistikleri ……………...........................143

Durumlarına Göre Varyans Analizi (Anova) Sonuçları ………………144
Tablo 67: Üniversite Öğrencilerinin Öznel Kimlik Algılarının Oruç Tutma

Durumlarına Göre Betimsel İstatistikleri ……………………………...145

Durumlarına Göre Varyans Analizi (Anova) Sonuçları ………………146
Tablo 69: Dinimize göre intihar saldırısı haramdır………………………………. 147
Tablo 70: Kadının bir işyerinde çalışması dinimizce caizdir ……………………..148
Tablo 71: Dinimize göre eğlence amacıyla kâğıt oynanmasında sakınca yoktur... 148
Tablo 72: Doğru yolu bulmada Vahy ve akıl birbirini tamamlar ………………...149
Tablo 73: Dinde reform yapılmalıdır ……………………………………………..150
Tablo 74: Müslüman bir kadının, Müslüman olmayan bir erkekle evlenmesi
dinimize göre caiz değildir …………………………………………….151
Tablo 75: Dini inançların yanı sıra milli ve kültürel değerlere de önem vermek
gerekir …………………………………………………………………152
Tablo 76: Bir insanın dini kadar milliyeti de önemlidir …………………………..152
Tablo 77: Bir Müslüman’ın sadece ülkesi ve milliyeti için savaşması meşrudur ...153
Tablo 78: Organ nakli dinimize göre caizdir …………………………………….154
Tablo 79: Başka dinden ve mezhepten olan insanlara hoşgörülü davranılmalıdır .154
Tablo 80: Allah’ın varlığı ve birliğine inanmak gerekir ………………………….155
Tablo 81: Ahiret hayatı gerçektir …………………………………………………156
Tablo 82: Sakal bırakmak dinen sünnettir ………………………………………..156

XI
Tablo 83: Cennete girmek sadece Müslümanlara mahsustur ……………………..157
Tablo 84: Başörtüsü dinimize göre farzdır, kadının saçının bir telinin bile erkeğe
gösterilmesi haramdır ………………………………………………….158
Tablo 85: Seçimlerde dindar insanlara oy vermek gerekir ……………………….159
Tablo 86: İslam’a uygun bir hayat sürmek için peygambere uymak şarttır ………160
Tablo 87: Müslüman’ın en önemli görevlerinden biri de İslam dinini başkalarına

anlatmak ve öğretmektir ………………………………………………161
Tablo 88: Kur’an’daki hükümler, her çağda geçerlidir …………………………...162
Tablo 89: Her şey Allah’ın takdiriyle olur ………………………………………..162
Tablo 90: Dini kurallara önem veren bir parti, ülkenin başına gelmelidir ………..163
Tablo 91: Bir Müslüman başka bir dine girerse mürtet olur ……………………...164
Tablo 92: Deprem, bir topluma Allahın gönderdiği bir azaptır …………………..165
Tablo 93: Bir Müslüman mutlaka bir mezhebe mensup olmalı …………………..166
Tablo 94: Bir Müslüman’ın sadece dini için savaşması meşrudur …………….....167
Tablo 95: Bir Müslüman için asıl olan Ahirettir ………………………………….167
Tablo 96: Kadının sesi erkeğe haramdır ……………………………………….....168
Tablo 97: Erkeğin kadınla tokalaşması dinimize göre caiz değildir …………….169
Tablo 98: Dine hizmet etmeyen televizyon programlarına bakmak bir Müslüman
için caiz değildir………………………………………………………. 169
Tablo 99: Üniversite Öğrencilerin Din Anlayışına Yönelik Tutumların

Derecelendirmesi……………………………………………………... 170
Tablo 100: Din Anlayışı Ölçeğindeki Maddelere Katılım Düzeylerinin

Derecelendirilmesi …………………………………………………….171
Şekil 1: Örneklem Grubunun Mensup Olduğu Mezhep …………………………... 77
Şekil 2: Örneklem Grubunun Dindarlık Durumları ………………………………...78

XII
Şekil 3: Örneklem Grubunun Namaz Kılma Durumları ……………………………80
Şekil 4: Örneklem Grubunun Oruç Tutma Durumları …………………………… 81
Şekil 5: Örneklem Grubunun Dini Hayatı ………………………………………….83
Şekil 6: Örneklem Grubunun Yerleşim Birimleri ………………………………… 85
Şekil 7: Örneklem Grubunun Doğum Yerleri …………………………………….. 86
Şekil 8: Örneklem Grubunun İfade Ettikleri Kimlikler …………………………… 91
Şekil 9: Örneklem Grubunun Cinsiyeti …………………………………………… 94
Şekil 10: Örneklem Grubunun Yaşı ………………………………………………. 95
Şekil 11: Örneklem Grubunun Medeni Durumları ………………………………... 96
Şekil 12: Örneklem Grubunun Gelir Durumları …………………………………... 98
Şekil 13: Örneklem Grubunun Okudukları Fakülteler ……………………………101
Şekil 14: Örneklem Grubunun Bulundukları Sınıflar …………………………….102
Şekil 15: Örneklem Grubunun Dini Öğrenim Durumları …………………………103

XIII
KISALTMALAR
a.g.e. : Adı geçen eser

a.g.m. : Adı geçen makale
A.Ü.İ.F. : Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
B.Ü.E. : Boğaziçi Üniversitesi Eğitim Dergisi
Bkz. : Bakınız
Bsk. : Baskı
C. : Cilt
C.Ü.İ.İ.B. : Cumhuriyet Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler
C.Ü.S.B. : Cumhuriyet Üniversitesi Sosyal Bilimler
Çev. : Çeviren
D.EÜ.İ.F. : Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
Der. : Dergi, Derleyen
DİA : Diyanet İslam Ansiklopedisi
E.Ü.İ.F. : Erciyes Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
E.Ü.S.B.E. : Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü
Ed. : Editör, Editörler
F.Ü.İ.F. : Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
G.Ü. : Gazi Üniversitesi
H. : Hicri
Haz. : Hazırlayan
İ.A. : İslam Ansiklopedisi
İ.T.O. : İstanbul Ticaret Odası
İ.Ü.E.F. : İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi
İ.Ü.İ.F. : İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi
İ.Ü.İ.F. : İnönü Üniversitesi İlahiyat Fakültesi
M.E.B. : Milli Eğitim Bakanlığı
M.Ü.İ.F.V. : Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı
s. : Sayfa
S. : Sayı
S.D.Ü. : Süleyman Demirel Üniversitesi
T.D.V. : Türkiye Diyanet Vakfı
T.T.K. : Türk Tarih Kurumu
Yay. : Yayın/Yayınlar
XIV
ÖNSÖZ
Afganistan’ın tarihine baktığımızda çeşitli sebepler ve bahanelerle savaşın ve

istikrarsızlığın her dönemde varlığını görmekteyiz. Ülkede devam eden ve uzun
yıllar devam edecek gibi görünen savaşın ve istikrarsızlığın sonucunda çeşitli
alanlarda ve özellikle bilimsel alanlarda yok denecek kadar az bilimsel çalışma
gerçekleşebilmiştir. Bundan dolayı ve özellikle sosyoloji ve din sosyolojisi
alanlarında ciddi çalışmalar ortaya konulamamıştır. Afganistan geleneksel yapısıyla,
dinin, dini önderlerin ve sufilerin Afganistan toplumu ve hatta birey üzerindeki
yapıcı etkisiyle bilinmektedir. Bu meyanda üniversite öğrencilerinin dine olan bakışı,
günlük hayatındaki dinin yeri ve önemi, dini inanç, sosyal hayat ve dünya görüşünün
oluşmasındaki dinin önemi incelemeye değer konulardır. Dolayısıyla bu araştırma,
Kabil Üniversitesi İlahiyat, Hukuk ve Mühendislik Fakültelerinde okuyan
öğrencilerin din anlayışının oluşmasında hangi faktörlerin daha fazla etkili olduğu,
başka bir ifade ile Kabil Üniversitesinde çeşitli fakültelerde okuyan öğrencilerin
hangi din anlayışını daha fazla benimsediklerini bilimsel metotlarla belirlemeye
yönelik bir çalışmanın ürünüdür.
Bu konuyla ilgili çalışmanın olmaması ve kaynakların yok denecek kadar az

olması, araştırmanın sınırlılıkları arasındadır. Bizim çalışmamız ise bu sahada ilk
olma özelliğini taşımaktadır.
Çalışmamız giriş ve üç bölümden oluşmaktadır. Giriş kısmında araştırmanın

konusu, problemi, amacı ve yöntemine yer verildikten sonra veri toplama aracının
hazırlanması ve verilerin analizi konuları üzerinde durulmaktadır. Birinci bölüm olan
araştırmanın kuramsal çerçevesinde din ve toplum ilişkisi, geleneksellik,
modernleşme, siyasal İslam, din anlayışının evreleri ve dinin toplumsal işlevleri
sosyolojik bir yaklaşımla değerlendirilmiştir. İkinci bölüm, Afganistan’ın ve Kabil
Üniversitesinin bulunduğu şehir olan Kabil şehrinin kısa tarihi, coğrafi ve sosyo-
kültürel yapısı gibi konulardan oluşmaktadır. Çalışmamızın ana konusunu oluşturan
üçüncü bölümde anketten elde edilen sonuçlar doğrultusunda, üniversitede okuyan
öğrencilerinin din anlayışına etki eden faktörlere, üniversite öğrencilerinin dini ve
toplumsal yapılarıyla ilgili konulara ve bunlara yönelik tutumların
XV
değerlendirilmesine ilişkin analizlere ve sonuçlara yer verilmiştir. Ayrıca örneklem

grubunun olgusal kimliğiyle ilgili bilgiler üzerinde de durulmuştur. Araştırmanın
sonuç kısmında ise araştırmanın bulguları doğrultusunda elde edilen sonuçlara yer
verilmiştir.
Bu çalışmada hiçbir yardımını esirgemeyen değerli danışman hocam Prof. Dr.

Niyazi Akyüz’e teşekkürü bir borç bilirim. Ayrıca değerli zamanını bizden
esirgemeyen, Prof. Dr. Recep Kılıç’a, Prof. Dr. Hasan Onat’a, Prof. Dr. Ahmet
Hikmet Eroğlu’ya, Prof. Dr. Recai Doğan’a, Prof. Dr. Şahin Gürsoy’a, Prof. Dr.
Hayati Beşirli’ya, Doç. Dr. Kemaleddin Taş’a, Yrd. Doç. Dr. İhsan Çapcıoğlu’na,
Arş. Gör. Tuğrul Yürük’e ve bu çalışmada bilimsel anlamda katkıda bulunan tüm
arkadaşlarıma teşekkürü bir borç bilirim.
Abdullah MOHAMMADİ
ANKARA – 2010
1
GİRİŞ
1. ARAŞTIRMANIN KONUSU VE PROBLEMİ
Günümüz toplumlarında sosyal sahalardan ekonomik sahalara kadar her

alanda önemli gelişme ve değişmelerin meydana geldiğini görmekteyiz. Bu
gelişmeler, “toplumun mevcut değer ve inanç sistemlerini temelinden yıkarak, ferdi
büyük çalkantılar içinde adeta yalnız bırakmaktadır.”1 Bunun sonucunda
toplumlarda, ailelerde çöküntü, yalnızlık, yabancılaşma, kuşaklar arası kopukluk,
kuşak çatışması, geleneklere karşı çıkma2 ve dayanışma şuurunun zayıflaması,
toplumun değer yargılarını ve zihniyet biçimini temelden sarsarak yeni nesil gençleri
hiçliğe (Nihilizm) doğru sürüklemiştir. Bu meyanda üniversitede okuyan gençlerin
toplumsal bunalımlardan en fazla etkilenen grup olduğu son araştırmalardan ortaya
çıkmıştır.3
Üniversitede okuyan gençler, geleceğin yöneticileri ve toplumsal meselelerde

karar verici adaylarıdır. Aynı zamanda üniversitede okuyan gençler eğitim açıdan da
toplumun üst sosyal sınıfını oluşturmaktadır.4 Bu bağlamda üniversitede okuyan
gençlerin büyük çoğunluğu geleneksel toplumsal yapının hakim olduğu ortamdan
farklı bir ortama gelmiştir. Gencin bulunduğu yeni ortam, geleneksel değer yargıları,
tutum ve davranış kalıplarında değişmeler ve farklılaşmaların olduğu bir ortam
olabilir. Böyle bir ortamda gençler, geleneksel düzene ve kendilerine
yabancılaşmaktadır. Bu süreç içerisinde gençlerin tutum ve davranışlarında sapmalar,
tutarsızlık, kuralsızlık ve çelişkiler görebilir.5 Dolayısıyla üniversitede okuyan
1
Orhan Türkdoğan, Sosyal Hareketlerin Sosyolojisi, IQ Kültür Sanat Yay., İstanbul 2004, s. 471.
2
Mualla Selçuk, “Dini Hitabet Uygulamalarımız”, İslami Araştırmalar Der., C. V, S: 3, İstanbul
1991, s. 165.
3
Erdinç Yazıcı ve Diğerleri, Türk Üniversite Gençliği Araştırması, G.Ü. Yay., Ankara 2003, s. 12-13.
4
Vehbi Bayhan, Üniversite Gençliğinde Anomi ve Yabancılaşma, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara
1997, s. 2.
5
Selçuk Uygun, “Üniversite Gençliğin Yabancılaşması”
www.yayim.meb.gov.tr/dergiler/sayi57/uygun.htm (02.02.2010).
2
gençlerin yabancılaşması,6 gençlerin toplumla tam anlamıyla bütünleşmemiş olması

manasına gelir. Gencin toplumla olan bütünleşmesi, siyasi, ekonomik ve toplumsal
vb. alanlarda gerçekleşmektedir. Üniversite öğrencileri, yabancılaşmanın da etkisiyle
değerlere bakış itibariyle üç tip olarak karşımıza çıkmaktadır; tutucu - muhafazakâr,
devrimci ve laik tip. Bu gruplar da kendi aralarında alt gruplara ayrılabilir.7
Afganistan’da üniversitede okuyan öğrenciler arasında da yukarıdaki söz konusu
yabancılaşmanın farklı tiplerini görmek mümkündür.
Bu farklılaşmanın oluşmasında dinin önemli bir faktör olduğu söylenebilir.

Din, insanların hayat tarzını, birbiriyle olan ilişkilerini ahlaki değerler çerçevesinde
düzenleyen, milli değerlerini ve dünya görüşlerini etkileyen8 ve toplumun
dinamiklerini ortaya çıkaran bir sistem9 olarak karşımıza çıkmaktadır. Böylelikle din,
sosyo-kültürel yapı içerisinde yer alarak, bireylere kendine has bir zihniyet vererek
toplumun kurumsal yapılarının devam etmesine ve sağlıklı bir zeminde yürümesine
imkân sağlamaktadır.10
Öte yandan, tarihsel süreçte, toplumda meydana gelen değişim, dönüşüm ve

farklılaşmalara paralel olarak dinde de bazı değişimlerin ortaya çıktığını, dinin de
işlevsel bakımdan farklılaştığını görmekteyiz. Antropolojik açıdan sosyal bir realite
olarak sosyal olayların değiştiği gibi dinler de değişmektedir.11 Çünkü dinler,
6
Bkz., Barlas Tolan, Çağdaş Toplumun Bunalımı Anomi ve Yabancılaşma, Kalite Matbaası,
Ankara1980, s. 142-146; İsmail Doğan, İletişim ve Yabancılaşma, Sistem Yay., İstanbul 1998, s.
25-28; Martin Slattery, Sosyolojide Temel Fikirler, Çev. Özlem Balkız ve diğerleri, 2. Bsk., Sentez
Yay., İstanbul 2008, s. 34-38, 123-131.
7
Selçuk Uygun, a.g.m., http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/sayi57/uygun.htm (02.02.2010).
8
Orhan Türkdoğan, a.g.e., s. 472-474
9
Sistem kavramı: “Unsurları arasında ahenk olan bütün anlamını ifade etmektedir.” Bir dinin gerçek
olabilmesi için tezat arz eden akideler yerine tutarlı ve manalı bir inanç sistemine sahip olması
lazımdır. Din sistemlerinin oluşmasıyla din konusunda uzmanlaşmış din adamının rolü büyüktür.
Din alanı ile diğer alanlar arasında sınır çekilmesi, bunlarla ilgili rollerin birbirinden farklılaşması
din sistemi içinde yeniden uzmanlaşma imkanları açılır: Bkz., Erhan Atiker, Bireyselleşme ve
Toplumsal Farklılaşma, İ.Ü.E.F. Yay., İstanbul 1995, s. 7-10, 60; Amiran Kurktan Bilgiseven, Din
Sosyolojisi, Filiz Kitabevi, İstanbul 1985, s. 192.
10
Niyazi Akyüz, “Dinin Mesajının Sosyo-Kültürel Muhtevası ve İslam”, A.Ü.İ.F. Der., C. XXXVIII.,
Ankara 1998., s. 298-299.
11
Dinde değişim olgusunu, İslami literatüründe farklı kelimelerle ifade edilmiştir. Olumlu değişim,
ihya, ıslah, teceddüt ve tekamül, olumsuz değişim ise tağayyür, tahrif, inhiraf, ifsat ve tebeddül
3
insanoğlunun “göçebelikten yerleşik” hayata, “sitelerden imparatorluklara” ve “kırsal

medeniyetlerden sanayi medeniyetlerine” geçmesini sağlamış ve zaman içerisinde
çeşitli değişim ve farklılaşmalara neden olmuştur. Başka bir deyişle bütün dinlerin
bir toplum içerisinde yerleşmesiyle birlikte toplumda, dini-sosyal değişme ortaya
çıkmaktadır. Bu bağlamda dinlerin sosyal bir karaktere sahip olmaları, toplumsal
olaylar ile etki-tepki ilişkileri içinde olmaları demektir.12 Bu da dinin belli ölçülerde
coğrafi, toplumsal ve kültürel değişkenlere bağlı olması anlamına gelmektedir.13
Bu meyanda hızlı bir değişim süreci içerisinde bulunan Afganistan toplumu

da geleneksel yapıdan modern yapıya doğru geçme durumuyla karşı karşıya
kalmaktadır. Afganistan toplumunun geleceğinin inşasında üniversite öğrencilerinin
rolü büyüktür. Bu noktada üniversite öğrencileri ya bu hızlı değişim süreci içerisinde
sosyal, kültürel, milli ve dini değerlerini yitirecek, ya da kendi kültürel ve millî
değerleriyle birlikte modern yapı içerisinde yer alarak varlığını sürdürecektir.
Dolayısıyla üniversite öğrencileriyle ilgili dini yaşayış, kültürel değerler, dini inanç,
ibadet ve sosyal hayat gibi konuların bilimsel bir çerçevede araştırılması ve ortaya
konulması gerekmektedir.
İnsanlık tarihine baktığımızda insan hiçbir zaman tek başına ve yalnız

yaşamamış,14 bir toplum içinde hayatını devam ettirmiştir. Bu bağlamda İbn-i
Haldun’un ifade ettiği gibi “insanın toplu halde yaşaması zorunludur”15 veya başka
bir deyişle insanın bir toplum içerisinde yaşaması ve hemcinsine muhtaç olması16
onun sosyal bir varlık17 olarak tanımlanmasına yol açmıştır. Buna göre birey yaşadığı
gibi sözcüklerle ifade edilmiştir: Bkz., Sabri Hizmetli, “İslam ve Değişme”, A.Ü.İ.F. Der., C. 37,
Ankara 1997, s. 91.
12
Ünver Günay, “Modern Sanayi Toplumlarında Din: I”, E.Ü.İ.F. Der., S: 3, Kayseri 1986, s. 42-44.
13
Mehmet Taplamacıoğlu, Din Sosyolojisine Giriş, A.Ü.İ.F. Yay., Ankara 1961, s. 71.
14
Akyüz, Dinin Örgütsel İklimi Dini Gruplar, Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, Ankara 2007, s. 15;
Akyüz, “Dinlerin Teşekkülünde Dini Liderlerin Karizması”, A.Ü.İ.F. Der., C. XLI. Ankara 2000,
s.275.
15
Bkz., İbn Haldun, Mukaddime, Haz. Süleyman Uludağ, C. I. 5. Bsk., Dergah Yay., İstanbul 2007, s.
213; Taplamacıoğlu, Genel Sosyoloji, 2. Bsk., Ankara 1969, s. 14; Trigg Roher, Understanding
Social Science, Çev. Şahnaz Musemma Perest, Neşri Ney, Tahran 1384, s. 103; Charon Joel M,
Ten Questions: A Sociological Perspective, Çev. Menuçehr Saburi, Neşri Ney, Tahran 1385, s. 51.
16
Niyazi Usta, Ekonomi Ahlakı ve İnsan Kaynağı, Aktif Yay., Erzurum 2001, s. 7.
17
Rene König, Günümüz Sosyolojisi, Çev. Battal İnandı, Akademi Kitabevi, İzmir 1994, s. 71.
4
toplumun alacağı sosyal şekil ve değişmelerin içerisinde rol almaktadır.18 Bir bakıma
insanın toplum içinde yaşamasını zorunlu hale getiren iki neden mevcuttur.
Bunlardan birincisi doğa, diğeri ise insanın fizyolojisidir. İnsan doğa karşısında
korumasız ve zayıf bir varlıktır. İnsan doğa karşısında kendini korumak ve güçlü
duruma geçebilmek için birtakım araçlara ihtiyaç duymaktadır. Toplum tam bu
noktada insan hayatında önemli araçlardan biri haline gelmektedir. İkincisi ise “insan
fizyolojik varlığını devam ettirebilmek için doğayı dönüştürmek zorundadır.” İnsanın
bunu tek başına yapabilmesi mümkün gözükmemekte ve diğer insanların yardımına
ve işbirliğine ihtiyacı olmaktadır.19 Böylece toplum hayatında bir arada yaşamanın
getirdiği nitelikler ve özellikler, bazı insanları yakınlaştırmakta ve bazılarını ise
uzaklaştırmaktadır. Bu durum sosyolojik açıdan “toplumsal mesafe” olarak
nitelendirilmiştir. Toplumsal mesafe, toplumda yaşayan bireylerin gruplaşmasına ve
kutuplaşmasına neden olmaktadır.20 Toplumda fertler veya gruplar arasında meydana
gelen yakınlaşmalar ve zıtlaşmalar sonucunda meydana gelen değişimler, bireylerin
dine olan tutumlarında ve davranışlarında farklılaşmalara sebebiyet verebilir.
Dinin insanları diğer varlıklardan ayıran en önemli unsurlardan biri olduğu

söylenebilir. Din bir anlamda insanlara dinamizm veren, toplumlar ve insanları
ayakta tutan bir duygu21 olarak nitelendirilebilir. Din ile insanın sımsıkı ilişkilerinden
dolayı ilk insanla birlikte ilk toplumlarda dinin de var olduğu kanaatine varılmıştır.
Din fenomeni, bireyi ve toplumları çeşitli biçimlerde etkilemiştir.22 Başka bir ifade
ile din, toplumlarda yaşayan fertleri zannedildiğinden daha fazla etkilemektedir.
Böylece din, zaman zaman bazı eleştirilere maruz kalmışsa da insanlık tarihinin her
18
Emre Kongar, Toplumsal Değişme Kuralları ve Türkiye Gerçeği, 6. Bsk., Remzi Kitabevi, İstanbul
1995, s. 33-34; Yümni Sezen, İslam Sosyolojisine Giriş, Turan Kültür Vakfı, İstanbul 1994, s.13.
19
Geniş Bilgi için; Cevat Özyurt, Modern Toplumun Çözümlenmesi, Açılım Kitap Yay., İstanbul
2005, s. 23; Nurettin Şazi Kösemihal, Sosyoloji Tarihi, Remzi Kitabevi, 2. Bsk., İstanbul 1968,
s.23-27.
20
Akyüz, İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Din Anlayışı, Gündüz Eğitim Yayıncılık., Ankara 2007, s.
7.
21
Günay Tümer, “Çeşitli Yönleriyle Dinler”, A.Ü.İ.F. Der., C. 28, Ankara 1986, s. 247.
22
Neda Armaner, “Şahsiyet Terbiyesinde Dini Kültürün Rolü”, A.Ü.İ.F. Der., C. 21, Ankara 1976, s.
143.
5
devresinden günümüze kadar23 var olmuştur ve olmaya da devam edecek gibi

görünmektedir. Çünkü hem bireysel hem de toplumsal bir olgu olarak din, insanla
birlikte yaşayan bir gerçektir.24 Böylelikle din, kültürün ilkel basamaklarından
başlayarak aile, oymak, kabile, boy ve ulus gibi doğal birliklerinin biçim ve
davranışlarını adeta şekillendirmiştir.25 Bu bağlamda din, insan bilincinin tarihinde
bir aşama değil, bilincin yapısında bir unsurdur.26 Böylece bütün toplumlarda din
toplumsal hayatın yapısal unsurlarından27 biri olarak karşımıza çıkmaktadır. Özelde
ise din, Afganistan toplumunda belirleyici bir faktör olup bireylerin davranışlarının
düzenlenmesinde, dünya görüşünü hatta yaşam biçimini yönlendiren,28 belirleyen,
düzenleyen29 ve kişilerin manevi dünyalarını güçlendiren bir unsur olarak
görülmektedir. Kaldı ki İslam dininin toplumun birlik ve beraberliğin sağlanmasında
ve toplumun yapılanmasında önemli rolü vardır.30 Bunların yanı sıra bireyin “laik”,
“modernist”, “gelenekçi” ve “reformist” olması da din anlayışı üzerine etki
yapmaktadır.31 Bunların yanında Afganistan’ın dini hayatında önemli rolleri olan
dini lider, pir, şerif, seyyid vb.lerinin birey üzerinde özellikle de bireylerin din
23
Hans Freyer, Din Sosyolojisi, Çev. Turgut Kalpsüz, Ankara 1964, s. 31.
24
Henri Bergson, Ahlak ile Dinin İki Kaynağı, Çev. Mehmet Karasan, M.E.B. Yay., İstanbul 1986, s.
127; Mahir İz, Din ve Cemiyet, 2. Bsk., Med Yay., İstanbul 1979, s. 17.
25
Joachim Wach, Din sosyolojisine Giriş, Çev. Battal İnandı, Ankara 1987, s. 17.
26
Eliade Mircae, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi, C. I., Çev. Ali Berktay, Kabalcı Yay.,
İstanbul 2000, s. 11. Bu görüşün tersini savunan sosyologlar da bulunmaktadır. Bu sosyologlarla
ilgili geniş bilgi için bkz., Gustav Mensching, Dini Sosyolojisi, Çev. Mehmet Aydın, Din Bilimleri
Yay., Konya 2004, s. 11; Günay, Din Sosyolojisi, 4. Bsk., İnsan Yay., İstanbul 2001, s. 137-139;
Emile Durkheim, Toplumsal İşbölümü, Çev. Özer Ozankaya, Cem Yayınevi, İstanbul 2006, s. 123;
Max Weber, Bürokrasi ve Otorite, Çev. H. Bahadır Akın, 2. Bsk., Adres Yay., Ankara 2006, s. 5;
Türkdoğan, İslam Değerler Sistemi ve Max Weber, IQ Kültür ve Sanat Yayıncılık, İstanbul 2005,
s. 25-26; Cemil Sena, Tanrı Anlayışı, Remzi Kitabevi, İstanbul 1978, s. 553-571.
27
Günter Kehrer, Roland Robertson, Emile Durkheim Din Sosyolojisi, Çev. M. Emin Köktaş,
Abdullah Topçuoğlu, Vadi Yay., Ankara 1996, s. 11.
28
Max Weber, Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu, Çev. Zeynep Gürata, Ayraç Yay., Ankara
2005, s. 77.
29
İhsan Çapcıoğlu, “İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Yakın Sosyal Çevre İle İlişkilerinde Etkili Bir
Faktör Olarak Dindarlık”, Türkiye Sosyal Araştırmalar Der, Aralık 2008, Yıl: 12, S: 3, ss. 49–64, s.
50.
30
Ali Akdoğan, Geleneksel Toplumdan Modern Topluma Geçişte Dini Hayat, Rağbet Yay., İstanbul
2002, s. 79.
31
Olivier Roy, Afganistan’da Direniş ve İslam, Çev. Mustafa Kadri Orağlı, Yöneliş Yay., İstanbul
1990, s. 57.
6
anlayışının oluşmasında belli ölçülerde etkisi bulunmaktadır. Böylece her bireyin

benimsediği din anlayışı kendine özgü sayılabilir.
Her toplumun yapısı itibarıyla kendine özgü farklı din anlayışı, kültürü, insan
yetiştirme düzeni ve yöntemi, idealleri ve değer yargıları vardır. Bu bağlamda
toplumlar ile dinler çeşitli kültürel alanlarda birbiriyle devamlı olarak etkileşim
halindedir. Bu karşılıklı etkileşim sonucunda, toplumlarda farklı dönemlerde farklı
gelişme ve değişmeler ortaya çıkmıştır.32 Yalnızca din tek taraflı olarak toplumları
şekillendirmez, toplumlar da kendi yapılarına ve şartlarına göre bir din anlayışını
yansıtırlar.33 Böylece din anlayışının oluşmasında psiko-sosyal şartlar, toplumun
kültürel değerleri ve ekonomik şartlar gibi konular etkili olmakta veya başka bir
ifade ile din anlayışı her topluma veya ferde göre farklılık veya değişiklik arz
etmektedir.34 Bu bağlamda araştırmalarımızın sonucunda “geleneksel ve siyasal
İslamcı din anlayışı” ile “modernist din anlayışı” gibi iki din anlayışının üniversite
öğrencileri arasında daha belirgin olduğu görülmüştür. Afganistan’da üniversite
öğrencilerinin din anlayışı konusunda ve genel itibarıyla gençlerin dini yaşayışları ve
buna paralel olarak ortaya çıkan sorunlarla ilgili ne empirik düzeyde ne de teorik
anlamda ciddi bir araştırma mevcut değildir. Bir bakıma bu sahada benzer
çalışmaların bulunmayışı araştırmamızın sahasında tek olması önemli sayılabilir ama
diğer taraftan teorik bağlamda araştırmanın çerçevesini oluşturmakta sıkıntı meydana
getirebilir. Küreselleşen bir dünyada özellikle Afganistan’ın içinde bulunduğu sosyo-
kültürel, ekonomik ve siyasal düzlemdeki sorunlardan üniversite öğrencileri olumlu
veya olumsuz yönde etkilenmektedir. Bu çalışmada üniversite öğrencilerinin din
algılamasını, dini inanç, ibadet ve sosyal hayatla ilgili tutumları kısmen de olsa
sosyolojik açıdan tespit edilmeye çalışacaktır.
Bu araştırmada üniversite öğrencilerinin din anlayışına etki eden faktörler,

empirik yöntemlerle elde edilen veriler doğrultusunda analiz edilmiştir. Dolayısıyla
bu çalışmada ana kitleyi temsil eden örneklem grubu vasıtasıyla üniversite
32
Akyüz, “İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Din Anlayışı Ölçeği Üzerine Bir Pilot Araştırma”,
A.Ü.İ.F. Der., C. XLII., Ankara 2002, s. 127.
33
Mustafa Aydın, İslam’ın Tarih Sosyolojisi, 2. Bsk., Pınar Yay., İstanbul 2001, s. 23.
34
Kemaleddin Taş, Üniversite Gençliğinin Dindarlık Kriterleri, Alter Yay., Ankara 2005, s. 19.
7
öğrencilerinin din anlayışında meydana gelen değişimin ve farklılaşmanın en çok

hangi alanlarda ve ne düzeyde olduğu, bu değişim ve farklılaşmaya sebebiyet veren
faktörlerin neler olduğu sosyolojik çerçevede ortaya konulmaya çalışılacaktır.
Araştırmanın konusuyla ilgili verdiğimiz bilgiler doğrultusunda, araştırmanın

temel problemini şu şekilde ifade edebiliriz: Üniversite öğrencilerinin dini inanç,
ibadet, tutum ve davranışlarında, sosyal hayatlarında ve dünya görüşlerinde bir
farklılaşma var mıdır?
Bu temel problem çerçevesinde konunun alt problemlerini şu şekilde ifade

edebiliriz:
1. Üniversite öğrencilerinin din anlayışı ve sosyal hayatlarıyla ilgili tutum ve

davranışları ne düzeydedir, farklılaşmalar ve değişimler var mıdır?
2. Üniversite öğrencilerinin olgusal durumları, öğrencilerin din anlayışında

önemli bir faktör müdür?
3. Üniversite öğrencilerinde farklı din anlayışları ve farklı yönelişler

mevcuttur. Öğrencilerin bulundukları farklı sosyo-kültürel ve ekonomik yapı din
anlayışlarının belirlenmesinde etkili midir?
4. Geleneksel yapıdan modern bir yapıya doğru hızlı bir şekilde ilerleyen
Afganistan toplumunda dini önderlerin, pirlerin, seyitlerin ve şeriflerin üniversite
öğrencilerinin din anlayışının oluşmasında ve dini yaşayışlarında etkisi nedir?
Bu araştırmada bu gibi problemler, alan araştırmasından elde edilen bilgiler

doğrultusunda analiz edilmeye çalışılacaktır.
2. ARAŞTIRMANIN AMACI VE ÖNEMİ
Günümüz iletişim araçları, bilginin hapsedilmesini imkânsız hale

getirdiğinden,35 bütün toplumlar, sosyo-kültürel, ekonomik ve benzeri konularda
meydana gelen değişimlere karşı dayanma gücünü yitirmiştir. Toplumlarda meydana
gelen bu değişim, farklılaşma ve gelişmeler, bireylerin de tutum, davranış ve
35
Sönmez Kutlu, Çağdaş İslami Akımlar ve Sorunları, Fecr Yay., Ankara 2008, s. 26.
8
beklentilerinde değişmelere sebep olmuştur.36 Afganistan’da da sosyo-kültürel ve

ekonomik alanlarda özellikle son yıllarda hızlı bir şekilde değişmelerin ve
farklılaşmaların meydana geldiğini görmekteyiz. Bu bağlamda toplumlarda meydana
gelen bu farklılaşmaların sonucunda bireylerin, dünya görüşleri veya başka bir ifade
ile zihniyetlerinde değişmeler başlamakta ve bireyler, olaylar karşısında daha fazla
rasyonel tutum takınmaktadır. Bunun sonucunda doğal olarak bireyler geleneksel
değerlere ve hatta dini konulara karşı farklı görüşlere sahip olabilmektedir.37 Bu
bağlamda üniversite öğrencilerinin zihniyetlerinde, dünya görüşlerinde ve din
anlayışlarında farklılaşmalar ve değişmeler meydana gelmektedir.
Din, insanlık tarihinin her safhasında varlığını devam ettirmiştir ve bundan

sonra da devam ettirecek gibi görünmektedir. Dinler her zaman toplumlar arası ve
fertler arası ilişkileri belirlemede önemli bir rol oynamıştır.38 Dinlerin asıl
amaçlarından biri, insanları dünya ve ahiret hayatında mutlu kılabilmek, toplumlar
arası veya fertler arasında vuku bulacak olan çatışma ve anlaşmazlıkları ortadan
kaldırmaktır. Ancak İslam dünyasının özellikle son birkaç asırdır ki toplumsal yapısı,
siyasi ve ekonomi kurumları şiddetli baskılara maruz kalmıştır. Dolayısıyla İslam
dünyasının siyasi ve sosyal yapısında gerginliklerin ve çatışmaların ortaya çıktığını
görmekteyiz.39 Genel olarak günümüzde çatışmaların ve anlaşmazlıkların en önemli
nedenlerinden birisi, din farklılığı veya farklı din ve mezhep anlayışları olarak ortaya
çıkmıştır. Özellikle İslam Dünyası’na baktığımızda bunu çok açık bir şekilde görmek
mümkündür.40 İslam Dünyasını ve özellikle Afganistan’ı göz önünde
bulundurduğumuzda Batı düşünürü olan George N. Malek’in şu ifadeleri daha da
önem kazanmaktadır: “Özelde Ortadoğu’da, genelde ise diğer İslâm topraklarında
36
Bkz., Taş, Türk Halkının Gözüyle Diyanet, İz Yay., İstanbul 2002, s. 22.
37
Abdullah Hassan (Mohammadi), Afganistan Kökenli Hazaraların Din Anlayışı, (Basılmamış
Yüksek Lisans Tezi), Isparta 2004, s.3-4.
38
Ekrem Sarıkçıoğlu, Din Fenomenolojisi, S.D.Ü. Yay., Isparta 2002, s. 1-2.
39
Seyyid Hüseyin Nasr, Genç Müslüman’a Modern Dünya Rehberi, 3. Bsk., İz Yay., İstanbul 2003, s.
143-144.
40
Bugün İslam dünyasının birliği, daha önceden hiç rastlanılmamış düzeyde parçalanmış
bulunmaktadır: Bkz., Seyyid Hüseyin Nasr, İslam ve Modern İnsanın Çıkmazı, 4. Bsk., İstanbul
2004, s. 113-114.
9
dini konularla ilgili sorunlar halledilmedikçe, Batı ile siyasi ve ekonomik yönden
barış sağlamak mümkün değildir.”41 Afganistan’da özellikle 1990’lı yıllardan bu
yana çatışmaların ve anlaşmazlıkların olduğunu görmekteyiz. Bu çatışma ve
anlaşmazlıkların görünen tarafı din veya farklı mezhep anlayışları olmuştur.
Özellikle Taliban hareketinin ortaya çıkması ve “Allah’ın hükmünü yeryüzüne
getirme” sloganıyla başlayan hareket, 1998 yılında Mezar-i Şerif’te 8 bin sivil
insanın ölümünü fetva ile meşrulaştırmıştır. Böyle geleneksel bir yapıda dini
hükümleri kendi kabilesinin değerlerine göre yorumlayan ve bazen de kabilesinin
değer yargılarının (bu olayı sadece Peştun Kabilelerinde görmek mümkündür,
Peştunların deyimiyle Peştunvali) dini hükümlerden daha fazla önem kazanan bir
yapıda, üniversite öğrencilerinin din anlayışlarını inceleme konusu yapmak,
üniversite öğrencilerinin diğer dine veya mezhebe mensup olan insanlara karşı nasıl
bir tavır içinde olduklarını ortaya koyabilmek konumuz açısından önemlidir.
Her toplumun geleceğinin inşasında üniversitede okuyan öğrencilerin önemi

büyüktür. Dolayısıyla her toplum, öğrencilerin sağlıklı bir şekilde yetiştirilmesi için
toplumun ihtiyaç ve şartlarına göre gereken önlemleri almak durumundadır.42 Bu
çalışmada üniversite öğrencilerinin Afganistan’da meydana gelen hızlı gelişmelerden
ne yönde ve ne düzeyde etkilendiği, dine karşı nasıl bir tavır takındıkları ve din
anlayışlarının oluşmasında hangi faktörlerin daha önemli olduğu, sosyolojik
yöntemler kullanılarak analiz edilmeye çalışılacaktır.
3. ARAŞTIRMANIN HİPOTEZLERİ
Üniversite öğrencilerinin dini inanç, tutum ve davranış, sosyal hayat ve dünya

görüşünün oluşmasında olgusal durumlarının yanında sosyo-kültürel, ekonomik ve
dini yapı, kısacası toplumda meydana gelen değişim ve gelişmelerden, toplumun
diğer kesimine göre daha fazla etkilendikleri görülmüştür. Afganistan toplumu
geleneksel bir yapıdan çıkma çabalarını sürdürürken dini önderlerin etkileri hala
devam etmektedir.
41
Mustafa Köylü, Farklı İnançların Buluşma Zemininde Önemli Etkenler, Türkiye’de Din Eğitimi ve
Sorunları Sempozyumu, Değişim Yayınları, Adapazarı 2002, s. 245-246.
42
Münir Koştaş, Üniversite Öğrencilerinde Dine Bakış, T.D.V., Yay., Ankara 1995, s. 3.
10
Bu genel hipotez çerçevesinde, araştırmanın alt hipotezlerini de şu şekilde

sıralayabiliriz:
1. Üniversite öğrencilerinin din anlayışlarında etkili faktörlerden biri

cinsiyettir. Din anlayışı, kız ile erkek öğrenciler arasında farklılık arz etmektedir.
Dolayısıyla cinsiyete göre din anlayışları değişmektedir.
2. Üniversite öğrencilerinin bulundukları yaş dönemi, öğrencilerin din

anlayışlarını etkilemektedir. Yaşa göre din anlayışları farklılaşmaktadır.
3. Üniversite öğrencilerinin din anlayışlarını hayatlarını geçirdikleri yerleşim

birimleri ve doğum yerleri etkilemektedir. Üniversite öğrencilerin farklı yerleşim
birimleri yani öğrencilerin bulundukları farklı sosyal koşullar din anlayışlarını
farklılaştırmaktadır. Farklı yerleşim birimleri öğrencilerin din anlayışlarını
etkilemektedir.
4. Üniversite öğrencilerinin medeni durumları din anlayışlarını etkilemekte ve

öğrencilerin birbirinden farklı din anlayışlarına sahip olmalarına sebep olmaktadır.
Öğrencilerin medeni durumları din anlayışlarını etkilemektedir.
5. Üniversitede öğrenim gören öğrencilerin okudukları fakülte, öğrencilerin

din anlayışlarını farklılaştırmaktadır. Fakülteye göre din anlayışları değişmektedir.
6. Üniversitede öğrenim gören öğrencilerin bulundukları sınıf, onların din

anlayışlarını birbirinden farklılaştırmaktadır. Öğrencilerin bulundukları sınıfa göre
din anlayışları değişiklik arz etmektedir.
7. Üniversite öğrencilerinin farklı farklı din anlayışlarının oluşmasında

önemli faktörlerden biri de öğrencilerin dini öğrenim durumlarıdır. Öğrencilerin dini
öğrenim durumlarına göre din anlayışları farklılaşmaktadır.
8. Üniversite’de okuyan öğrencilerin, ailelerinin sahip oldukları ekonomik

düzey, öğrencilerin din anlayışında farklılık oluşturmaktadır. Ekonomik durumlarına
göre öğrencilerin din anlayışları değişmektedir.
11
9. Üniversite öğrencilerinin bağlı oldukları mezhep, öğrencilerin din

anlayışlarını farklılaştırmaktadır. Mezhebe göre öğrenciler farklı din anlayışlarına
sahip olmaktadır. Mezhebe göre din anlayışları farklılaşmaktadır.
10. Üniversite öğrencilerinin kendilerini ifade ettikleri dindarlık durumları,

öğrencilerin din anlayışlarını etkilemekte ve farklı din anlayışlarına sebep
olmaktadır. Öğrencilerin dindarlık durumları, din anlayışlarını farklılaştırmaktadır.
11. Üniversite öğrencilerinin kendilerini ifade ettikleri kimlik durumları,

öğrencilerin din anlayışlarını farklılaştırmaktadır. Öğrencilerin sahip oldukları
kimliklerine göre din anlayışları değişmektedir.
4. ARAŞTIRMANIN KAPSAM VE SINIRLARI
Bütün sosyal alanlarda araştırma yapmak belli kapsam ve sınırlar içerisinde

gerçekleşir. Özellikle empirik araştırmalarda araştırılacak olan sahanın kapsam ve
sınırlarının tespit edilmesi, araştırmacının öncelikli işlerinden biridir. Dolayısıyla bu
araştırmanın kapsam ve sınırları şu şekilde ifade edilebilir:
1. Bu araştırmada elde edilen sonuçlar, örneklemin temsil ettiği Afganistan

Kabil Üniversitesi İlahiyat, Hukuk ve Mühendislik Fakültelerinin Birinci ve Son
sınıflarında okuyan öğrencilerle sınırlıdır.
2. Bu araştırma deneklerin verdikleri cevapların samimi ve doğru olduğu

varsayımıyla sınırlıdır.
3. Bu çalışma belli bir zaman dilimi içerisinde yapıldığından dolayı araştırma,

gerçekleştiği zaman dilimiyle sınırlıdır.
Kabil Üniversitesi’nde öğrenim gören öğrencilerin din anlayışlarındaki

değişim ve farklılaşmaların sonuçlarını ve öğrencilerin hangi din anlayışına
yöneldiklerini, Afganistan’da bulunan tüm üniversitelerde öğrenim gören öğrencileri
içine alacak şekilde genelleştirmek, şüphesiz bir örnek üzerinde çalışmak yeterli
olmayabilir. Ancak Kabil Üniversitesi, ülkede bulunan diğer üniversitelere göre belli
karakteristikleri ifade etmesi bakımından Afganistan genelinde tipik bir örnek
oluşturabilir.
12
5. ARAŞTIRMANIN YÖNTEMİ
Araştırmanın yöntemi başlığı altında, araştırmanın modeli, araştırmanın evren

ve örneklemi, araştırmanın veri toplama aracının hazırlanması, veri toplama aracının
geçerlilik ve güvenirliği ve verilerin analizine yer verilmiştir.
5.1. Araştırmanın Modeli
Bir araştırmanın sağlıklı bir şekilde ortaya konulabilmesi için belli bir takım
modellere ihtiyaç duyulmaktadır. Her bilimsel araştırma için model seçildiğinde,
modelin araştırmacıya zaman ve masraf bakımından yük getirmeyecek şekilde
seçilmesi önemli hususlardan biridir. Ama sebebi ne olursa olsun her araştırmada
model bulunması gerekmektedir. Bu bağlamda model, bir araştırmanın konusunun
belirlenmesinden araştırmanın sonuca varılmasına kadar geçen faaliyetlerin bütünü
denebilir.43 Bir başka açıdan bakıldığında araştırma modelinin seçilmesi, doğru
yöntem ve tekniklerin yerinde kullanılması sosyal araştırmalar bakımından
önemlidir. Bu bağlamda araştırmanın model seçme safhasında, her türlü sosyal
olaydan ve ön yargıdan uzak kalması gerekmektedir.44 Dolayısıyla model, bir
sistemin temsilcisi olup sadece “önemli görülen değişkenleri içine alacak şekilde,
gerçek durumun özetlenmiş halidir.”45 Araştırmacının araştırma modelini hazırlarken
dikkat etmesi gereken hususlar ise modelin, araştırma amacına uygun olması,
ekonomik açıdan araştırmacıya yük getirmemesi, verilerin toplanması ve
çözümlenebilmesi için gerekli koşulların düzenlenmesidir.46
Bu araştırmanın modeli dokümantasyon ve tarama metotlarına

dayanmaktadır. Teorik kısımda dokümantasyon metodu ile eserler taranarak elde
edilen teorik bilgiler değerlendirilmiş ve uygulamalı kısımda ise tarama metodu ile
öğrencilerin din anlayışının çeşitli yönlerini ortaya koymak amacıyla iki faktörlü din
43
Zeki Aslantürk, Araştırma Metod ve Teknikleri, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı
Yay., İstanbul 1999, s. 38-39.
44
Türkdoğan, Bilimsel Araştırma Metodolojisi, 4. Bsk., Timaş Yay., İstanbul 2003, s. 190.
45
Niyazi Karasar, Bilimsel Araştırma Yöntemi, Nobel Yay., 19. Bsk., Ankara 2009, s. 76.
46
Karasar, a.g.e., s. 76.
13
anlayışı ölçeği geliştirilmiştir. Araştırmanın hipotezleri anlayıcı ve açıklayıcı

yaklaşımla47 mülakat ve anketten elde edilen veriler ile test edilerek analize tabi
tutulmuştur.
Bu alan araştırmasını oluşturan üniversite öğrencilerinin dini inanç, ibadet,

sosyal hayatlarında bir farklılaşma olup olmadığı varsa hangi düzeyde ve ne yönde
olduğu, bağımsız değişkenlere göre farklılaşıp farklılaşmadığı incelenmektedir. Bu
bağlamda bu araştırmada “karşılaştırmalı ilişki tarama modeli”48 tercih edilmiştir.
Bu araştırmanın bağımlı değişkeni, üniversite öğrencilerinin din anlayışına

yönelik tutumları; bağımsız değişkenleri ise cinsiyet, yaş, yerleşim birimleri, medeni
durumları, üniversitede öğrenim gördükleri fakülte, öğrencilerin bulundukları
sınıflar, dini öğrenim durumları, ailelerin ekonomik durumları, öğrencilerin bağlı
oldukları mezhep, öğrencilerin dindarlık durumları ve öğrencilerin sahip oldukları
kimlikleri olarak belirlenmiştir.
5.2. Araştırmanın Evreni ve Örneklemi
Sosyal araştırmalarda örneklem, araştırılacak olan evrenin temsili bir kümesi

veya evrenin herhangi bir parçasıdır.49 Başka bir deyişle örneklem, belli olan
evrenden belli sayıda birimlerin seçimiyle meydana gelmektedir. Araştırılacak olan
evrenin tamamına ulaşmak hem zor hem de maliyet bakımından masraflı bir iştir.50
Dolayısıyla araştırmalarda parametrelere ulaşmak için iki yol izlenebilir. Birincisi
“evrenin tamamı üzerinde gözlemde” bulunmak, ikincisi ise “evrenden temsili bir
47
Bkz., Akyüz, İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Din Anlayışı, s. 45; Taş, Üniversite Gençliğinin
Dindarlık Kriterleri, s. 24; Ramazan Uçar, Sosyolojik Açıdan Alevilik – Bektaşilik (Abdal Musa
Tekkesi Üzerine Bir Araştırma), Aziz Andaç Yay., Ankara 2006, s. 7.
48
Yusuf Ziya Özcan, Özden Özbey, Sosyolojiye Giriş Sosyolojide Araştırma Metotları, ed. İhsan
Sezal, Ankara 2002, s. 87.
49
Cavit Orhan Tütengil, sosyal Bilimlerde Araştırma ve Metod, 4. Bsk., İ.Ü.İ.F. Yay., İstanbul 1978,
s. 69; Saim Kaptan, Bilimsel Araştırma Teknikleri, Ayyıldız Matbaası, Ankara 1973, s. 11.
50
Birsen. Gökçe, Toplumsal Bilimlerde Araştırma, 3. Bsk., Savaş Yay., Ankara 1999, s. 129.
14
örneklem” seçerek bu seçilmiş küme üzerinde gözlemde bulunmaktır.51 Böylece

sağlam sonuçlara ulaşılmaya çalışılacaktır.
Bütün araştırmaların evreninin araştırılacak konunun amaçlarına uygun olarak

ortaya konması ve belirlenen evrenin yapı itibariyle kendine özgü belli değişken ve
özelliklere ayrılarak tanımlanması gerekmektedir.52 Bu araştırmanın evrenini, Kabil
Üniversitesi’nde öğrenim gören İlahiyat Fakültesi, Hukuk Fakültesi ve Mühendislik
Fakültesi öğrencilerinin birinci ve son sınıfta okuyan öğrenciler oluşturmaktadır.
Araştırmanın çalışma evreni olarak belirlenen Kabil Üniversite’nde öğrenim gören
öğrencilerin seçilmesindeki sebep ise Kabil Üniversitesinin çeşitli fakültelerinde
öğrenim gören öğrencilerin farklı sosyo-kültürel ve ekonomik çevrelerden
gelmeleridir. Başka bir husus ise bu üniversitenin ülkede bulunan diğer üniversitelere
göre köklü ve daha fazla kurumsallaşmış olmasıdır. İlahiyat, hukuk ve mühendislik
fakültelerinin seçilmesinin nedeni de bu fakültelere Afganistan’da diğer
fakültelerden daha fazla önem verilmesidir.
Bu araştırma Kabil Üniversitesi’nde ilahiyat, hukuk ve mühendislik

fakültelerinde öğrenim gören öğrencilerin birinci ve son sınıfları arasında bir
karşılaştırmaya dayanmaktadır. Üniversite ortamı, öğrenciler için bir sosyalleşme
ortamıdır.53 Öğrencilerin bu ortama girdiklerinde hangi din anlayışını daha fazla
benimsediklerini son sınıfta okuyan öğrencilerin de hangi din anlayışına
yöneldiklerini ayrı ayrı tespit ederek iki grup arasında karşılaştırma yoluna
gidilmektedir.
Bütün saha araştırmalarında evrenin tamamına ulaşmak hem zaman kaybına

hem de ağır ekonomik maliyetlere sebep olmaktadır.54 Bu iki faktörün önüne
geçilmesi için ana kitleyi temsil etme yeteneğine sahip olan ve evrenin bir modeli ya
51
Ali Balcı, Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntem, Teknik ve İlkeler, 4. Bsk., Pegem Yay., Ankara
2004, s. 79-80.
52
Karasar, a.g.e., s.110.
53
Akyüz , İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Din Anlayışı, s. 46.
54
Ali D.Arseven, Alan Araştırma yöntemi (İlkeler Teknikler Örnekler), Gündüz Eğitim Yay., Ankara
2001, s.106.
15
da örneği durumunda olan örneklem metodu kullanılmıştır.55 Örneklem üzerinde

çalışmak tüm evren üzerinde çalışmaktan daha verimli ve sağlıklı olabilir. Çünkü bu
tür araştırmalarda verilerin çokluğu anlam taşımaz, verilerin geçerli ve güvenilir
olması önemlidir.56 Bu doğrultuda ana kitleyi iyi temsil edebilen örneklem üzerinde
araştırma yapılmıştır.
Araştırmada, ana kitleyi temsil eden örneklem grubu tesadüfî örnekleme

tekniğiyle oluşturulmaya çalışılmış ve belli kategorilere ayrılmıştır. Bu araştırmada
toplumda meydana gelen değişim ve farklılaşmalar da dikkate alınmıştır. Her tabaka,
evrenin tümünü temsil edebilmesi için kendi içindeki oranına göre “Kota
Örnekleme” tekniği kullanılmıştır. Kota örneklemesinde en önemli hususlardan biri
de ana kitlenin iyi tanınmasıdır.57 Bu teknikler kullanılarak araştırmanın örneklemi
oluşturulmaya çalışılmıştır.
Araştırmanın evrenini, Kabil Üniversitesi ilahiyat, hukuk ve mühendislik

fakültelerinde öğrenim görmekte olan öğrencilerden meydana gelirken araştırmanın
örneklemi ise üç fakültenin ilk ve son sınıflarda okuyan öğrenciler oluşturmaktadır.
Kabil Üniversitesi’nde öğrenim görmekte olan öğrencilerin sayısı58 dikkate alınarak
600 öğrenci üzerinde anket uygulanmıştır. Ancak eksik, geri dönmeyen ve cevapsız
anketlerle birlikte 64 anket formu çıkarılarak 536 anket formu değerlendirmeye
alınmıştır.
5.3. Veri Toplama Aracının Hazırlanması
Bu araştırmada üniversite öğrencilerinin inanç, ibadet, dünya görüşü, sosyal

hayat ve dine olan tutum ve davranışlarının ortaya konulması için anket formu
geliştirilmiştir. Anketin hazırlanmasında bilimsel araştırma tekniklerine, kendi
55
Bkz., Hüseyin Bal, Bilimsel Araştırma Yöntem ve Teknikleri, S.D.Ü Yay., Isparta 2001, s.111;
Amiran Kurtkan Bilgiseven, Sosyal Bilimler Metodolojisi, İstanbul 1973, s. 203.
56
Karasar, a.g.e., s.111.
57
Aslantürk, a.g.e., s. 108-109.
58
7000 öğrenci Kabil Üniversitesine bağlı çeşitli fakültelerinde okumaktalar, www.ka.edu.af
(05.06.2010).
16
sahalarında uzman kişilerin görüşlerine başvurulmuş59 ve bu sahada yapılan

çalışmalardan istifade edilmiştir.60 Bu araştırmada üniversite öğrencilerinin “Olgusal
kimlikleri”, “Geleneksel ve Siyasal – İslamcı Din Anlayışı” ve “Modernist Din
Anlayışı” ölçeklerini yansıtan bir anket formu kullanılmıştır.
Üniversite öğrencilerine anket formunu dağıtmadan önce, örneklemin

tamamını temsil edebilme gücüne sahip olan küçük bir öğrenci grubu üzerinde “ön
araştırma” gerçekleştirilmiştir. Öğrenciler üzerinde yapılan pilot araştırmamız, her
fakülteden 15 kişi toplam 45 kişi üzerinde uygulanmıştır. Tarafımızdan
gerçekleştirilen “ön araştırma”da eksik, anlaşılması güç olan ifadeler veya gereksiz
olan ifadeler düzeltilmiş veya anket formundan çıkarılmıştır. Daha sonra anket
formu, Kabil Üniversitesi İlahiyat, Hukuk ve Mühendislik Fakültelerinde birinci ve
son sınıfta okuyan öğrenciler üzerinde uygulanmıştır. Anket uygulamasından sonra
her fakülteden 15 öğrenci toplam 45 öğrenciyle derinlemesine mülakat yapılmıştır.
Bu bağlamda mülakatın yapılmasında iki önemli amaç mevcuttur. Bunlardan
birincisi katılımcıyı “tam ve doğru cevap verme konusunda güdülemek” ikincisi ise
katılımcının “sosyal isteklilik, uyum gibi kaynaklardan gelen yanlılıklarını”
gidermek.61 Dolayısıyla bu tür çalışmalarda anketin yapılması kadar mülakatın
yapılması da önem arz etmektedir.
Çalışmamızda Likert tipi beşli derecelendirmeli “Din Anlayışı Ölçeği”

kullanılmıştır. Bu bağlamda “Modernist Din Anlayışı” ölçeği, 11 maddeden,
“Geleneksel ve Siyasal - İslamcı Din Anlayışı” ölçeği ise 19 maddeden oluşmaktadır.
Her iki faktör de toplam 30 maddeden meydana gelmiştir. Dolayısıyla maddelerden
elde edilen puanlar ne kadar yüksek olursa yapının o kadar yüksek bir düzeye sahip
olduğunu işaret etmektedir.62 Öğrencilerin din anlayışına yönelik tutum puanları,
öğrencilerin işaretlediği seçeneklere göre hesaplanmıştır.
59
Prof. Dr. Niyazi Akyüz, Yrd. Dr. İhsan Çapcıoğlu, Doç. Dr. Kemaleddin Taş,
60
Bkz. Akyüz, Gecekondularda Dini Hayat ve Kentlileşme, Gündüz Eğitim ve Yayıncılık, Ankara
2007; Akyüz, İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Din Anlayışı; Taş, Üniversite Gençliğinin
Dindarlık Kriterleri.
61
Balcı, a.g.e., s. 159.
62
Balcı, a.g.e., s. 120.
17
Üniversite öğrencilerinin inanç, ibadet, dine olan tutum ve davranışlarına,

sosyal hayata ve dünya görüşlerine yönelik tutumlarını ölçmek amacıyla “Tamamen
katılıyorum”, “Katılıyorum”, “Kararsızım”, “Katılmıyorum” ve “Hiç katılmıyorum”
seçeneklerinin olumlu maddelerinde “Tamamen katılıyorum” tercihine 5,
“Katılıyorum” tercihine 4, “Kararsızım” tercihine 3, “Katılmıyorum” tercihine 2 ve
“Hiç katılmıyorum” tercihine 1 puan verilmiştir. Seçeneklerin olumsuz maddelerinde
ise, “Tamamen katılıyorum” tercihine 1, “Katılıyorum” tercihine 2, “Kararsızım”
tercihine 3, “Katılmıyorum” tercihine 4 ve “Hiç katılmıyorum” tercihine 5 puan
verilmiştir. Deneklerin seçtikleri cevapları göz önüne alarak inanç, ibadet, dine olan
tutum ve davranışlar, sosyal hayat ve dünya görüşüyle ilgili toplam puanlar
hesaplanmıştır.
Tutum ölçeğinden istifade eden araştırmalarda “tutum cümlelerinin iyi

seçilmesi”, kendi sahalarında “uzman kişilere” danışılması ve “ölçeklerin geçerlik ve
güvenirlik” testlerinin yapılması önem arz etmektedir. Bu tür araştırmalarda yukarıda
saydığımız hususlar dikkate alınmazsa verimli bir sonuç alınması mümkün
olmayabilir.63 Bundan dolayı araştırmada geliştirdiğimiz ölçeklerin geçerlik ve
güvenirliği test edilmiştir.
5.4. Veri Toplama Aracının Geçerlik ve Güvenirliği
Geliştirdiğimiz ankette yer alan üniversite öğrencilerinin din anlayışına

yönelik “Geleneksel ve Siyasal – İslamcı Din Anlayışı Ölçeği” ve “Modernist Din
Anlayışı Ölçeği”nin geçerlik ve güvenirliği, ön araştırmanın deneme formu üzerinde
test edilmiştir.
Bir anketin geçerliği, ölçme aracının hangi amaca göre hazırlanmışsa

istenilen amaca hizmet edip etmemesi demektir.64 Başka bir deyişle ölçülmek istenen
şeyin ölçülebilmiş olma derecesi anlamına gelmektedir.65 Bilimsel araştırmalarda bir
63
Uçar, a.g.e., s. 10.
64
Arslantürk, a.g.e., s. 115.
65
18
ölçmenin geçerli olabilmesinin ön koşulu onun güvenilir olmasıdır.66 Ama

unutmamak gerekir ki istenilen bir amaç için geçerliği test edilmiş bir ölçme aracı
başka bir amaç için kullanıldığında geçerli olmayabilir.67 Ölçme aracının güvenirliği
ise, ölçülmek istenen şeyin aynı süreçlerin izlenmesi ve aynı ölçütleri kullanılarak
sürekli bir şekilde aynı değerleri alması anlamına gelmektedir.68 Ölçeğin
güvenirliğini göstermek amacıyla en yaygın yöntem olan Cronbach Alpha iç tutarlık
katsayısı ile hesaplanmıştır. Ölçekteki yer alan ifadelerin, ayırt etme gücünü test
etmek ve bu çerçevede ölçeğin güvenirliğini incelemek için ölçekteki yer alan her bir
maddeye verilen tepkiler ile ölçeğin toplam puanı arasındaki ilişki, Pearson
Korelasyon tekniği ile hesaplanmıştır.
Ölçeklerdeki maddelerin tek bir yapıyı ölçüp ölçmediğini test etmek için
faktör analizi uygulanmıştır. Faktör analizi, aynı yapıyı ölçen değişkenleri toplayarak
ölçme işini az sayıda faktör ile gerçekleştirmektir.69 Bu araştırmada analiz
sonuçlarının değerlendirilmesinde, ölçekte yer alan maddelerin faktör yük değerinin
.30 ve daha yüksek olması şartı dikkate alınmıştır. Faktör yük değeri, .30’un altında
kalan maddeler değerlendirilmeye alınmamıştır.
5.4.1. Geleneksel ve Siyasal-İslamcı Din Anlayışına Yönelik Ölçeğin
Geçerliliği ve Güvenirliği
Tablo 1: Üniversite Öğrencilerinin Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din
Anlayışı Ölçeği KMO ve Bartlett’s Testi
Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling

,803
Adequacy.
66
Ozankaya, Toplumbilim, 6. Bsk., Tekin Yay., İstanbul 1986, s. 37.
67
68
69
Bkz., Şener Büyüköztürk, Sosyal Bilimler İçin Veri Analizi El Kitabı, 6. Bsk., Pegem Yayıncılık,
Ankara 2006, s. 123; Ed. Şeref Kalaycı, Spss Uygulamalı Çok Değişkenli İstatistik Teknikleri, 4.
Bsk., Asıl Yay., Ankara 2009, s. 321.
19
Approx. Chi-Square 3762,644

Bartlett's Test of
Sphericity df 171
Sig. ,000
Anketten elde dilen verilerin uygunluğunu test etmek için Kaiser-Meyer-

Olkin (KMO) testi yapılmıştır. Test sonucunda yeterlilik puanı ,803 olarak ortaya
çıkmıştır. Elde edilen bu puan, verilerin çok yüksek düzeyde uygun olduğunu
göstermektedir.
Tablo 2: Geleneksel ve Siyasal - İslamcı Din Anlayışı Ölçeğinin Faktör
Analiz Sonuçları
Madde Toplam
Korelasyonu
Sonrası Yük
Faktör Yük
Döndürme
Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din
Değeri
Değeri
Anlayışı Tutum Ölçeği
15. Sakal bırakmak dinen sünnettir ,684 ,441 ,6536

13. Allah’ın varlığı ve birliğine inanmak
,678 ,659 ,5841
gerekir
24. Dini kurallara önem veren bir parti,
,653 ,705 ,4835
ülkenin başına gelmelidir
19. İslam’a uygun bir hayat sürmek için
,641 ,724 ,5641
peygambere uymak şarttır.
21. Kur’an’daki hükümler, her çağda ,5477
,621 ,705
geçerlidir
20. Müslüman’ın en önemli görevlerinden
biri de İslam dinini başkalarına anlatmak ,610 ,562 ,5158
ve öğretmektir
18. Seçimlerde dindar insanlara oy vermek
,595 ,641 ,4448
gerekir
16. Cennete girmek sadece Müslümanlara
,595 ,513 ,5159
mahsustur
26. Deprem, bir topluma Allah’ın
,588 ,660 ,4621
gönderdiği bir azaptır
20
22. Her şey Allah’ın takdiriyle olur ,586 ,313 ,4565

17. Başörtüsü dinimize göre farzdır,
kadının saçının bir telinin bile erkeğe ,565 ,619 ,4815
gösterilmesi haramdır
25. Bir Müslüman başka bir dine girerse
,555 ,601 ,5776
mürtet olur
33. Erkeğin kadınla tokalaşması dinimize
,525 ,677 ,4752
göre caiz değildir.
28. Bir Müslüman’ın sadece dini için
,520 ,741 ,4404
savaşması meşrudur
29. Bir Müslüman için asıl olan ahirettir ,468 ,696 ,3990
34. Dine hizmet etmeyen televizyon
programlarına bakmak bir Müslüman için ,364 ,523 ,3239
caiz değildir
31. Kadının sesi erkeğe haramdır ,450 ,688 ,3496
14. Ahiret hayatı gerçektir ,367 ,714 ,4810
27. Bir Müslüman mutlaka bir mezhebe
,490 ,812 ,5135
mensup olmalı
Açıklanan Varyans: % 19,46 Cronbach Alpha: ,8744
5.4.2. Modernist Din Anlayışına Yönelik Ölçeğin Geçerliliği ve
Güvenirliği
Tablo 3: Üniversite Öğrencilerinin Modernist Din Anlayışı Ölçeği KMO ve
Bartlett’s Testi
Kaiser-Meyer-Olkin Measure of Sampling

,707
Adequacy.
Approx. Chi-Square 1218,358

Bartlett's Test of
Sphericity df 55
Sig. ,000
Anketten elde dilen verilerin uygunluğunu test etmek için Kaiser-Meyer-

Olkin (KMO) testi yapılmıştır. Test sonucunda yeterlilik puanı ,707 olarak ortaya
21
çıkmıştır. Elde edilen bu puan, verilerin yüksek düzeyde uygun olduğunu

göstermektedir.
Tablo 4: Modernist Din Anlayışı Ölçeğinin Faktör Analiz Sonuçları
Korelasyonu
Sonrası Yük
Faktör Yük
Döndürme
Toplam
Madde
Modernist Din Anlayışı Tutum
Değeri
Değeri
Ölçeği
1. Dinimize göre intihar saldırısı

,753 ,720 ,5111
haramdır
3. Dinimize göre eğlence amacıyla
,677 ,568 ,4697
kağıt oynanmasında sakınca yoktur
2. Kadının bir işyerinde çalışması
,614 ,717 ,3862
dinimizce caizdir
10. Organ nakli dinimize göre caizdir ,593 ,691 ,4842
6. Müslüman bir kadının, Müslüman ,360 ,4298
olmayan bir erkekle evlenmesi ,371
dinimize göre caiz değildir
7. Dini inançların yanı sıra milli ve
kültüre değerlere de önem vermek ,452 ,824 ,5540
gerekir
8. Bir insanın dini kadar milliyeti de
,332 ,712 ,4776
önemlidir
9. Bir Müslüman’ın sadece ülkesi ve
,468 ,643 ,3285
milliyeti için savaşması meşrudur
4. Doğru yolu bulmada vahy ve akıl
,547 ,651 ,4931
birbirini tamamlar
5. Dinde reform yapılmalıdır ,461 ,696 ,4944
11. Başka dinden ve mezhepten olan
,385 ,466 ,4455
insanlara hoşgörülü davranılmalıdır
Açıklanan Varyans: % 22,33 Cronbach Alpha: ,7334
Kabil Üniversitesinin çeşitli fakültelerinde okuyan öğrencilerin din anlayışına

yönelik sorular toplam 30 sorudan ve iki faktörden oluşmaktadır. Bu bağlamda
22
birinci faktörün (Geleneksel ve Siyasal İslamcı) toplam varyansın % 19,46’sını ve

ikinci faktörün (Modernist ) ise toplam varyansın % 22,33’ünü açıklamaktadır.
Dolayısıyla araştırmamızda kullanılan iki faktörün açıkladığı toplam varyansın %
41,79 olduğu ortaya çıkmaktadır.
Birinci faktör, döndürme (rotasyon) sonrasında 19 maddeden ( 15, 13, 24, 19,
21, 20, 18, 16, 26, 22, 17, 25, 33, 28, 29, 34, 31, 14 ve 27) ve ikinci faktör ise 11
maddeden (1, 3, 2, 10, 6, 7, 8, 9, 4, 5 ve 11) oluşmaktadır. Bu bağlamda birinci faktör
(Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışı) yük değerleri 0,364 – 0,684 arasında
değiştiği görülmüştür. İkinci faktör (Modernist Din Anlayışı) yük değerleri ise 0,332
– 0,753 arasında değiştiği saptanmıştır. Dolayısıyla faktör yük değerlerinin yüksek
çıkması, ölçeğin birbiriyle yüksek düzeyde ilişkili olduğu anlamına gelmektedir.
Bu çalışmada anket formunda yer alan maddeler, ifade ettiği anlamlara göre
sınıflandırılmıştır. Dolayısıyla çalışmamızda birinci faktördeki maddeler,
“Geleneksel ve Siyasal - İslamcı Din Anlayışı” ve ikinci faktördeki maddeler,
“Modernist Din Anlayışı” olarak adlandırılmıştır. Böylece Afganistan’ın genel
yapısı dikkate alınarak gerçekleştirilen araştırmamızda iki ölçek kullanılmıştır.
5.5. Verilerin Analizi
Anketten elde edilen verilerin değerlendirilmesinde istatistiksel paket

programı olan SPSS (11,5) ( Statistical Package For Social Sciences ) kullanılmıştır.
Araştırmamızda, anketten elde edilen verilerin yorumunda, t-testi, varyans

analizi (Anova), Lsd Post-Hoc çoklu karşılaştırma, Pearson Korelasyon, yüzde ve
frekans dağılımı kullanılmıştır.
Üniversite öğrencilerin din anlayışına yönelik tutumları tespit etmek amacıyla

iki bağımsız örneklemden elde edilen ortalamalar arasındaki farkın anlamlığını test
etmek için bu tür araştırmalarda güçlü bir parametrik test olan t-testi tekniği
kullanılmıştır.70
70
Şener Büyüköztürk ve Diğerleri, Sosyal Bilimler için İstatistik, 3. Bsk., Pegem Akademi, Ankara
2008, s. 159-160.
23
Araştırmamızda üniversitede okuyan öğrencilerin din anlayışına yönelik

tutumları ile ikiden daha fazla değişken ortalaması arasında fark olup olmadığını test
etmek için varyans analizi (Anova) kullanılmıştır. Varyans analizi (Anova), temel
hedef ortalamalar arasında farklılaşma olup olmadığını tespit etmektedir.71
Çalışmamızda daha sonra F değerinin anlamlı olması ve hangi ortalamaların
birbirinden farklı olduğunu anlamak veya başka bir deyişle farkın kaynağını anlamak
amacıyla çoklu karşılaştırma yöntemi Lsd Post-Hoc kullanılmıştır.72
Bu araştırmada anlamlılık düzeyi ,05 olarak belirlenmiş ve ,05’ten büyük olan

anlamlılık farkları araştırmaya dahil edilmemiştir.
71
Ed. Kalaycı, a.g.e., s. 131.
72
Büyüköztürk ve Diğerleri, a.g.e., s. 186.
24
BİRİNCİ BÖLÜM
ARAŞTIRMANIN KURAMSAL ÇERÇEVESİ
1.Din ve Toplum
1.1.Dinin Anlamı ve Sosyolojik Tanımı
İnsanlık tarihinin en eski dönemlerinden günümüze dek din olgusu insan

toplumlarının en önemli bağlarından73 birisi ve aynı zamanda insanın kendi varlığı
hakkındaki soru kadar önemli bir sorun olarak karşımıza çıkmaktadır.74 Öyle ki
“ferdin mutlak surette bütün mevcudiyeti ile iştirak ettiği bir vakıa mevcut ise o da
dindir”75 diyebiliriz. Şu halde din, bireyin kişiliğinin oluşmasında büyük ölçüde rol
oynamakta ve topluma çeşitli şekillerde etki etmekte ve bireyin temel düşünce
biçimlerini teşkil etmektedir. Dolayısıyla din, tartışmasız olarak insan zihninin en
eski ve evrensel etkinliklerinden biri olarak ortaya çıkmaktadır.76 Böylelikle insanlık
tarihini aynı zamanda din ve dini olaylar tarihi olarak da söylemeyi mümkün
kılmaktadır.77
Dini, kelime manası bakımından incelediğimizde Arapça’da yol, hüküm,

mükâfat, kaza, usul, adet ve takva gibi çeşitli anlamlara gelmektedir.78 Farsça’da
bireyin bağlandığı ve uyduğu nazari ve ameli yol manasına gelmektedir. Bu tanım
bugün dinden anlaşılan manaya daha yakın görünmektedir.79 Din, Latincede
(religare’den religio) bağlanmak ve cemaat manalarında olup kutsal olan varlığa
73
Akyüz, Gecekondularda Dini Hayat ve Kentlileşme, s. 47.
74
Kamuran Birand, “Dinin Mahiyeti Üzerine”, A.Ü.İ.F. Der., C. 6, S: 1, Ankara 1957, s. 118.
75
Freyer, Din Sosyolojisi, s. 29.
76
Carl Gustav Jung, Din ve Psikoloji, Çev. Cengiz Şişman, İnsan Yay., İstanbul 1993, s. 17.
77
Harun Özdemirci – Yaşar Çolak, Din – Devlet Din – Siyaset İlişkisi, Diyanet İşleri başkanlığı Yay.,
Ankara 2001, s. 15.
78
Bkz., Sezen, Sosyoloji Açısından Din, M.Ü.İ.F.V. Yay., 3. Bsk., İstanbul 1998, s. 29; Günay, Din
sosyolojisi Dersleri, Erciyes Üniversite Yay., Kayseri 1996, s. 127; Kemal Güran, Müslüman’ın El
Kitabı, T.D.V. Yay., Ankara 2000, s. 35; Günay Tümer, “Din”, DİA, C. 9, İstanbul 1994, s. 312-
314.
79
Günay, Din Sosyolojisi, s. 192; Hamdi Döndüren, İslam İlmihali, Erkam Yay., İstanbul 2008, s. 15.
25
karşı saygıyla bağlılığı ifade etmektir.80 İbranice’de hüküm, idrak etme ve ceza
anlamlarında kullanılmıştır.81 İslam’da ise din kelimesi Kur’an-ı Kerim’le irtibatlıdır.
Öyle ki Kur’an-ı Kerim’in çeşitli ayetlerinde din kelimesi taat, itaat, teslimiyet,
ibadet ve millet gibi manalarda kullanılmıştır.82 Ayrıca Kur’an, dinin Allah katında
İslam olduğunu da açık bir şekilde ifade etmektedir.83
Bütün insanlığı yakından ilgilendiren şey olan dinin ne olduğunu ve ne

anlama geldiğini bilmek ve kavramak çok önemlidir.84 Zira insanlık tarihinin çeşitli
dönemlerinde bir din tanımı gerçekleştirme isteği, her zaman güncelliğini
korumuştur. Ne var ki her bilim dalı kendi yöntembilimine göre tanımlamalar
yapmıştır. Bir psikolog dini, “yaşanan bir tecrübe”, bir sosyolog, “sosyal bir olgu” ve
bir kelamcı ise “akla ve nakle dayanan bir sistem” olarak tanımaya çalışmışlardır.85
Her bilim dalının din tanımı bir diğerini dışarıda bırakmıştır.86 Tabii ki dinin ne
anlamlara geldiğini ortaya koymanın birtakım zorlukları vardır.87 Zira dinin
toplumsal realitede farklı şekillerde tezahür etmesi, evrensel olması ve yeterince
geniş, ama bir o kadar da açık bir tanım bulmayı hemen hemen imkânsız
kılmaktadır.88 Böyle olduğu içindir ki herkes kendi görüşüne göre dinle ilgili bir
tanım ortaya koymuştur.89 Din sosyolojisi uzmanlarının da bugün üzerinde ittifak
ettikleri bir din tanımı mevcut değildir. Ne kadar ki çeşitli din tanımlarında benzerlik
80
Adnan Adıvar, Tarih Boyunca İlim ve Din, Remzi Kitabevi, İstanbul 1987, s. 13-14; Veysel Uysal,
Din Psikolojisi Açısından Dini Tutum, Davranış ve Şahsiyet Özellikleri, M.Ü.İ.F.V. Yay., İstanbul
1996, s. 17.
81
Akyüz, “Dinin Nesnelleşmesi”, A.Ü.İ.F. Der., C. XXXVII., Ankara 1998, s. 287.
82
Günay, Din sosyolojisi, s. 192-193; Bilgiseven, Din sosyolojisi, s. 8
83
Ali-İmran 19.
84
Emile Durkheim, Dini Hayatın İlkel Biçimleri, Çev. Fuat Aydın, Ataç Yay., İstanbul 2005, s. 21.
85
İzzet Er, Din Sosyolojisi, Akçağ Yay., Ankara 1998, s. 4.
86
Halis Adnan Arslantaş, “Sosyal Değişme, Kentleşme ve Kentlileşmenin Din Üzerine Etkileri”,
İ.Ü.İ.F. Der., 13:2, İstanbul 2008, s. 181.
87
Er, a.g.e., s. 3.
88
Günter Kehrer, Din Sosyolojisi, Çev. Semahat Yüksel, Kubbealtı Neşriyat, İstanbul 1992, s. 9.
89
Bilgiseven, Din sosyolojisi, s. 8.
26
mevcut olsa da aralarında önemli farklılıklar da dikkat çekmektedir.90 Bu bağlamda

dinle ilgili kavram ve terimleri tanımlamadan araştırmanın zemininin sağlam bir
şekilde oturtulması ve empirik boyuta taşınması mümkün gözükmemektedir.91 Dinle
ilgili tanımları yaparken hepsini doğru veya yanlış kabul etmemiz bize fayda
sağlamaz.92 Bununla beraber din sosyologlarının din hakkındaki tanımları farklılık
arz etse bile bu tür çalışmalarda din tanımlarına yer vermek konu açısından faydalı
olabilir.
Dinin mahiyeti hakkındaki tartışmalar incelendiğinde Batılı düşünürlerin

Hıristiyanlık üstüne yaptıkları genellemelere dayandığı görülür. Bu düşünürler dini,
ilahi kaynağından uzaklaştırarak onu akıl yoluyla insanın temel eğilimlerine veya
toplumsal fonksiyonlara bağlayarak izah etmeye çalışmışlardır.93 Bu akılcı eğilimler
bir şekilde hala devam etmektedir. Bu çerçevede August Comte, dini, toplumun bir
fonksiyonu olarak kabul etmiştir.94 Ona göre din, toplumu oluşturan bireyler arasında
zorunlu olarak anlaşmayı (concensus) ve bireyler arasında birliği sağlamaktadır. Ona
göre “din kendinde insan doğasının farklılaşmasını yansıtır” veya başka bir ifade ile
din toplumdaki birliği sağlayarak insan varlığının bütün özelliklerini ortaya
çıkarmaktadır.95 Ona göre bu çağın dininin pozitivizmden etkilenebileceğini ve
etkilenmesi gerektiğini düşünmektedir. Comte bu düşüncesini daha ileriye götürerek
bu dinin geçmiş dönemlerin dini olamayacağını, zira geçmiş dönemlere ait bir dinin
geçerliliğini yitirmiş olduğu düşüncededir.96 Buna göre toplumların tekâmül içinde
90
Bkz., Mehmet Bayyiğit, Üniversite Gençliğinin Dini İnanç Tutum ve Davranışları Üzerine Bir
Araştırma, (Basılmamış Doktora Tezi), Uludağ Üniversitesi, Bursa 1989, s. 9; Günay, Din
sosyolojisi, s. 196.
91
Ejder Okumuş, Toplumsal Değişme ve Din, İnsan Yay., İstanbul 2003, s. 52.
92
Peter L. Berger, Dinin Sosyal Gerçekliği, Çev. Ali Coşkun, İnsan Yay., İstanbul 1993, s. 89.
93
Mustafa Aydın, İslam’ın Tarihi Sosyolojisi, Pınar Yay., 2. Bsk., İstanbul 2001, s. 20.
94
Gustav Mensching, a.g.e, s. 11.
95
Raymond Aron, Sosyolojik Düşüncenin Evreleri, Çev. Korkmaz Alemdar, 5. Bsk., Bilgi Yayınevi,
İstanbul 2004, s. 89.
96
Din, pozitivist anlayışının aksine yalnız zamana bağlı bir fenomen olmayıp, insanın ebedi planına
da uygundur. Bkz., Joachim Wach, Din Sosyolojisine Giriş, s. 37.
27
olduğu gibi dinlerin de tekâmül içinde olduklarını savunmuştur.97 Ona göre insan
topluluklarının bulunduğu her yerde mutlaka bir din de vardır. Dinlerin de diğer
sosyal kurumlar gibi değişebilir ve gelişebilir özellikleri vardır. Comte, pozitivist bir
toplumun pozitivist bir dini olacağını ileri sürerek98 pozitivist bir dinin temellerini
kurmaya çalışmıştır.99
Öte yandan Durkheim ve onun etrafında toplanan Fransız Okulu da dini, bu

çizgide açıklama teşebbüsünde bulunmuşlardır. Buna göre dinin özünü ve
başlangıcını tamamen sosyal koşullara bağlayıp, dini rasyonel olarak açıklamaya
çalışmışlardır. Durkheim’e göre bütün dinler totemden hareketle gelişmiştir.100
Dolayısıyla “din, cemaatle fert; klanla kabile arasında bir bağımlılık ilişkisi” vardır.
Bu ilişki, dinlerin kaynağı sayılmış, totem bu ilişkinin içinde yer almıştır. Fakat
Frazer’in totemizmle ilgili çalışması, bu ilişkinin tamamen dini ilişkiler olmadığını
göstermiştir.101 Aynı zamanda Durkheim, dini kutsal ve kutsal olmayan olarak ikiye
ayırmakta102, dini inanç ve amellerden ortaya çıkmış bir sistem olarak izah etmeye
çalışmaktadır.103 Bunlara inanan kişiler, ahlaki bir topluluk olan kilisede bir araya
gelmektedir. Ona göre din hayaletlerden bahsetmez gerçeğin ta kendisidir. Buna göre
din ne ölçüde bir sosyal fenomen ise toplum da o ölçüde bir dini fenomendir.104
Durkheim’in ifade ettiği din kavramı çok geniş çapta tutulmuştur. Buna göre son
tahlilde milli ve politik ideolojiler de din olarak anlaşılabilir.105 Durkheim, diğer
bütün kurumların din kurumundan ortaya çıktığını savunmuştur. Öyle ki, toplumda
97
Emile Durkheim, Sosyolojik Metodun Kuralları, Çev. Enver Aytekin, 2. Bsk., Sosyal Yay., İstanbul
1994, s. 56; Münir Koştaş, “Auguste Comte’un Din Sosyolojisi”, A.Ü.İ.F. Der., C. 34, Ankara
1993 s. 70-73.
98
Koştaş, “Din Sosyolojisine Giriş”, A.Ü.İ.F. Der., C. XXVIII., Ankara 1986, s. 362.
99
Erol Güngör, Türk Kültürü ve Milliyetçilik, 15. Bsk., Ötüken Yay., İstanbul 2004, s. 148.
100
Günay, Din Sosyolojisi, s. 137-139; Durkheim, Toplumsal İşbölümü, s. 123.
101
Mensching, a.g.e., s. 11.
102
Peter L. Berger, Kutsal Şemsiye, Çev. Ali Coşkun, Rağbet Yay., İstanbul 2000, s. 254; Günay,
“Din Sosyolojisinin Tarihsel Gelişimi ve Temel sorunları”, E.Ü.S.B.E., Der., S. 12, Yıl. 2002, s. 6.
103
Sezgin Kızılçelik, Sosyoloji Teorileri, C. I., Yunus Emre Yay., 2. Bsk., Konya 1994, s. 208;
Günay, Din Sosyolojisi, s. 139.
104
Kehrer, a.g.e., s. 23-24.
105
Günter Kehrer, Din Sosyolojisi, Der. Yasin Aktay-M. Emin Köktaş, Vadi Yay., 2. Bsk., İstanbul
1998, s. 21.
28
var olan her türlü sosyal kurumun dinin şemsiyesi altında bulunduğunu ve zaman
içerisinde bu kurumların bağımsız birer profan kurumlar olarak ortaya çıktığını
söylemiştir.106 Durkheim’in ortaya koyduğu teoriye göre dinsel ayin ve törenlerin
inananları tarafından yerine getirme gayelerinin bireylere toplumun “moral
üstünlüğünü” tasdik etmektir.107 Ona göre dinler, toplumlarda meydana gelebilecek
değişmelere108 sebebiyet verebilecek güçte değiller, ancak toplumsal sistemi
destekleyebilir.109 Durkheim aynı zamanda Tylor’ın “animist” ve Max Müller’in
“natürist” din teorilerini eleştirerek dinin bilim öncesi düşüncenin ürünü olduğu
teorisini110 de reddettikten sonra dini toplumsal olana indirgemektedir. Durkheim’in
bakış açısıyla din, bireylerin çevresinde olup bitenleri özel “gözlüklerle” görmeyi
sağlayacak kavramsal görüş imkânları sağlamaktadır. Yani din, “insanlarda uzun
süreli, geniş kapsamlı, güçlü ve güdüler yerleştirmeye çalışan bir semboller
sistemi”111 olarak ele alınmaktadır.
M. Yinger, Marx, Parsons, Lenski, Luckmann ve Geertz gibi sosyologlar da

Durkheim gibi dine işlevselci bir tanım getirmeye çalışmıştır.112
Max Weber din tanımı ile ilgili ısrarlı davranmamaktadır. Ona göre önemli
olan şey, “insanın sosyal davranışından dini olanın “anlam” olarak çıkarılmasıdır”.113
Weber’in çalışmalarından, kendi döneminde oldukça rağbet gören din tanımına
uygun hareket ettiği anlaşılmaktadır.114 Weber’in anlayışında din ve ekonomik
106
Mimar Türkkahraman, Toplum ve Temel Toplumsal Kurumlar Kurumlar Sosyolojisine Giriş, Alp
Yay., Ankara 2006, s. 183.
107
T.B. Bottomore, Toplumbilim, Çev. Ünsal Oskay, 6. Bsk., Der Yay., Ankara 2000, s. 264.
108
Dinler, bazı toplumlarda değişmeyi meydana getirirken bazı toplumlarda da engelleyici fonksiyonu
vardır. Özellikle geleneksel toplumlarda yeniliğin yayılmasına bir engel oluşturabilir. Bkz.,
Türkdoğan, Çağdaş Türk Sosyolojisi, IQ Kültür Sanat Yay., İstanbul 2003, s. 544.
109
Ian Thompson, Odaktaki Sosyoloji (Din Sosyolojisine Giriş), Çev. Bekir Zakir Çoban, Birey
Yayıncılık, İstanbul 2004, s. 56.
110
Günay, Din Sosyolojisi, s. 126-130
111
Şerif Mardin, Din ve İdeoloji, İletişim Yay., 12. Bsk., İstanbul 2003, s. 37, 65.
112
Okumuş, Toplumsal Değişme ve Din, s. 60.
113
M. Emin Köktaş, Türkiye’de Dini Hayat, İşaret Yay., İstanbul 1993, s. 25
114
29
olaylar karşılıklı olarak birbirlerine etkilemektedir.115 Bu demek oluyor ki, dinin

sosyo-ekonomik yapı üzerine etkileri olabildiği gibi toplumsal yapının da din üzerine
etkileri söz konusudur.116 Ama bunlardan birini, diğerinin basit bir fonksiyonu olarak
görmek yanlış bir yorumdur. Bu bağlamda din kendi içinde bir gerçeği ve bir gücü
yansıtmaktadır. Din, ekonomik, siyasi ve hatta ideolojik çıkarlara
indirgenmemelidir.117 Weber’in ifadesiyle her din, bir ekonomik ve toplumsal
zihniyet meydana getirerek yayılmaya başlar. Bu bağlamda bütün dinlerde var olan
toplumsal ve ekonomik zihniyet, inananların fiil ve eylemlerine ciddi anlamda etki
yapmaktadır.118 Weber, ekonomik zihniyeti oluşturmada sosyal tabakalaşmanın
önemine dikkat çekmiştir. Ona göre nerdeyse bütün dinlerde ekonomik zihniyeti
belirleyen ve dinin sözcülüğünü yapan bir tabaka ortaya çıkmıştır119. Böylece din
olgusu hakkındaki görüşlerini açıklarken bir sosyolog olarak Weber, dinin özü ile
uğraşmayıp dinin toplumsal hayat içerisindeki görünüm biçimleri, onun din
hakkındaki görüşünde etkili olmuştur.120
Max Müller dini, doğaüstü ve sonsuz kavramlarıyla izah etmeye çalışmıştır.

Ona göre din, aklın kavramadığı birtakım şeylerle ilgili olan ve birtakım inanç ve
pratiklerden oluşan bir sistemdir.121 Rudolf Otto, mevcut olan bütün dinleri içine
alacak şekilde dinin tanımını yapmaya çalışmıştır. Başka bir ifade ile “din, kutsal
olanın yaşanması” olarak karşımıza çıkmaktadır. Hans Freyer, dinin bu tanımına
tamamen katılmamakla birlikte bireyin bir kutsal olanı yaşayabilme kabiliyetinin
115
Max Weber, Bürokrasi ve Otorite, s. 5; Türkdoğan, İslam Değerler Sistemi ve Max Weber,, s. 25-
26.
116
Bkz., Ünver Günay, “Max Weber’in Din Sosyolojisindeki Yeri ve Önemi”, E.Ü.İ.F. Der., S. 5.,
Kayseri 1988, s. 3-4; Ünver Günay, “Max Weber’in Din Sosyolojisi”, E.Ü.İ.F. Der., S. 3 Kayseri
1986, s. 323.
117
Kemaleddin Taş, “Dinin sosyolojik Tanımı Üzerine Bir Değerlendirme”, Dini Araştırmalar, C.
VI., S: 16., Mayıs-Ağustos 2003, s. 200-203.
118
Freyer, İçtimai Nazariyerler Tarihi, Çev. Tahir Çağatay, 2. Bsk., Yıldız Matbaası, Ankara 1968, s.
191.
119
Sabri F. Ülgener, Zihniyet ve Din İslam, Tasavvuf ve Çözülme Devri İktisat Ahlakı, Derin Yay.,
İstanbul 2006, s. 27; Ahmet Özkiraz, Sabri F. Ülgener’de Zihniyet Analizi, A Yay., Ankara 2000,
s. 60-67.
120
Emel Öztürk Karagöz, Max Weber’de Anlayış Sosylojisi ve Din Olgusu, Derin Yay., İstanbul 2003,
s. 202.
121
Türkkahraman, a.g.e., s. 181.
30
varlığını ve bu tecrübenin onun varlığı için gerekli olduğunu ifade etmektedir.122

Wach da “dini, kutsalın yaşanması” olarak ifade etmiştir.123 Toplumların en
ilkellerinden en gelişmişlerine kadar bütün dinlerde kutsal kavramı ortak bir özellik
olarak ortaya çıkmaktadır.124 Çünkü birçok dinde kutsal olaylar, varlıklar, mekânlar
ve zamanlar söz konusudur. Gerçi dinin kutsal kavramı farklı bir realitedir. Bu realite
mantıklı düşüncenin ötesinde kendi gücüyle insanı kuşatan, cezbeden, büyüleyen,
insanı etkileyen ve korkutan bir olgudur.125 Bu bağlamda her din, kutsala, metafizik
ve doğaüstü bir güç olan tanrı fikrine yer veren, insanlara bir yaşam şekli sunan126
aşkın bir gerçekliğe inanmaktır.127 Bu bağlamda insanlık için kutsalın yeniden keşfi
kaçınılmaz görünmektedir.128 Şu halde din, hem mutlak anlamda hem de genel
anlamda dindir. Gerçeğe ulaştıracak vasıtaları içerdiği ölçüde mutlak anlamda din ve
gerçeği insanlara verdiği ölçüde ise genel anlamda dindir.129 Şu halde gerçeği veya
Seyyid Hüseyin Nasr’ın ifade ettiği “geleneği”130 modern dünyadaki insanların
kalplerinde tekrar diriltmek suretiyle yok olmaya doğru giden insanlığı kurtarmak
mümkündür.
Genel itibariyle dinler, hem insan hem de kâinat hakkında bir görüş bildirir.
Yani din, “bir dünyayı anlama ve kendini o dünyadan belirli bir yere yerleştirme
modeli olarak” çaba gösterir.131 Böylece insan dinlerden kendi mahiyeti ve kâinattaki
yeri hakkında bir bilgiye sahip olur. Buna göre kâinattaki düzeni ve hayatı anlamak
122
Freyer, Din Sosyolojisi, s. 31-32.
123
Joachim Wach, Din Sosyolojisine Giriş, Çev. Battal İnandı, Ankara 1987, s. 7-16; Köktaş, a.g.e., s.
26.
124
Ergün Yıldırım, Değişen Din Anlayışının Sosyolojisi, Bilge Yay., İstanbul 1999, s. 27; Bilgiseven,
Din Sosyolojisi, s. 185.
125
126
Mehmet Ali Kirman, Din Sosyolojisi Terimleri Sözlüğü, Rağbet Yay., İstanbul 2004, s. 61.
127
Seyyid Hüseyin Nasr, İslam İdealler Gerçekler, Çev. Ahmet Özel, İz Yay., 2. Bsk., İstanbul 2003,
s. 18.
128
Seyyid Hüseyin Nasr, Bilgi ve Kutsal, Çev. Yusuf Yazar, 3. Bsk., İz Yay., İstanbul 2009, s. 104.
129
Necdet Subaşı, Türk Aydınının Din Anlayışı, Yapı Kredi Yay., İstanbul 1996, s. 213; Nasr, İslam
İdealler Gerçekler, s. 17.
130
Nasr, Bilgi ve Kutsal, s. 103.
131
Mardin, Din ve İdeoloji, s. 30.
31
yaratıcı bir tanrının varlığıyla ancak mümkün olabilir.132 Din “olmadan insan, kendi
asıl seviyesinin altında yaşar ve onun insanlığı sadece tesadüfe bağlı kalır.”133 Bu
bağlamda dinler insanın temel sorunlarını belli bir perspektiften izah eden sistemler
olarak karşımıza çıkmaktadır. Dinler, zihnimizi meşgul eden metafizik
problemlerden pratik davranış kurallarına kadar her konuda insanı aydınlatmayı
hedef edinmiştir.134 Bu bağlamda dinlerin ortaya çıktıkları toplumlardan
soyutlanmaları ve din olgusunun sadece toplumsal olaylara bağlanması veya büyü,
bilim, vb. gibi yaklaşımlarla açıklanması doğru sonuçlara ulaşmada yetersiz kalabilir.
Çünkü din, toplum üstü “aşkın” bir öze sahiptir. Bu öz ise “ahlaki” olandır. Din de
bu ahlaki olanın bir açılımıdır.135 Zira dinin özü değişmez olarak kalırken onun
işlevleri ve yansımaları farklılık arz edebilir.136 Şu halde din, bireyin maddi ve
manevi yaşamını değiştirerek ona bir istikamet ve düşünce vermektedir.137 Böylece
dinin tanımına sosyolojik perspektifinden bakıldığında en gerçek tanımın bizzat dinin
kendi özü, cevheri ve mahiyeti ile mümkün olmaktadır. Zira insan hayatının
temelinde fıtri olarak dini gerçek yatmaktadır.138 Dolayısıyla din insanlık tarihinin
her safhasında varlığını korumakta ve hatta sanayi toplumlarında da etkisini
sürdürmektedir.139
1.2. Din ve Toplum İlişkisi
Din ve toplum arasındaki karşılıklı ilişkilere geçmeden önce dinin

sübjektifliği ve objektifliği üzerinde durmak konunun anlaşılması için önemli
132
Haydar Gölbaşı, “Modernleşmeyi Engelleyen Arkaik Bir Çatışma Sorunu: Alevi-Sünni
Çatışmasının Arka Planı”, C.Ü.İ.İ.B. Der., C. IX., S. 1., Sivas 2008, s. 42.
133
Nasr, Genç Müslüman’a Modern Dünya Rehberi, s. 21.
134
Erol Güngör, İslam’ın Bugünkü Meseleleri, 11. Bsk., Otüken Yay., İstanbul 1997, s. 97.
135
Mustafa Aydın, Kurumlar Sosyolojisi, Vadi Yay., Ankara 2000, s. 101.
136
Ali Coşkun, “Toplumsal Düşünce Tarihinde Din Sorunu”, Din, Toplum ve Kültür, İz Yay.,
137
Muhammed İkbal, İslam’da Dini Tefekkürün Yeniden Teşekkülü, Çev. Sofi Huri, 3. Bsk.,
Kırkambar Yay., İstanbul 1999, s. 20.
138
Bkz., Nasr, Genç Müslüman’a Modern Dünya Rehberi, s. 175-176; Günay, Din Sosyolojisi
Dersleri, s. 143.
139
Ünver Günay, “Modern Sanayi Toplumlarında Din II”, E.Ü.İ.F. Der., S: 4., Kayseri 1987, 30-56.
32
sayılabilir. Bu bağlamda 18. ve 19. yüzyıllarda ortaya çıkan sübjektivizmin etkisiyle

din, tamamen ferdi bir olay olarak görülmeye ve izah edilmeye çalışılmıştır. Ama bu
anlayış özellikle 19. yüzyıldan 20. yüzyıla gelindiğinde önemini kaybederek dinin
objektif yönünün önemi üzerinde durmaya başlanmıştır.140 Esasen din bireyleri
ilgilendirdiği kadar sosyal bir olay olması hasebiyle toplumu da o kadar
ilgilendirmektedir. Dinin bir sosyal karaktere sahip olması dinin, diğer toplumsal
olaylarla ilişki içinde olması demektir.141 Zira objektifleşerek bir toplumda varlığını
gösteremeyen bir din uzun yıllarda varlığını sürdürme imkânına sahip değildir.142
Ancak unutmamak gerekir ki her din ilk önce bireysel olarak ortaya çıkar ve daha
sonra toplumsal boyuta taşınır.143 Böylece dinin hem objektif hem de sübjektif yönü
önemli olup birbirlerini tamamlayan iki veçheye sahip olduğu söylenebilir.144
Böylece sosyolojik anlamda sübjektif din ile objektif dini birbirinden bağımsız bir
şekilde ele almak mümkün görünmemektedir.145
Tarihi materyalizm dini, sırf sosyolojik açıdan izah etmeye çalıştığından

dolayı dinin kültür hayatındaki mevcudiyetini de inkâr etmiş olmaktadır. Hâlbuki
toplumsal olguların din üzerindeki etkisini araştırmak için basit dinlerle evrensel
dinler arasında bir ayırım yapmak gerekmektedir. Zira basit dinlerde dini inançların
neredeyse tamamı ekonomik ve toplumsal faktörlerin etkisi altında görülmektedir.
Hatta tanrı anlayışında,146 dini ayin ve dini törenlerde de ekonomik ve toplumsal
olguların etkisini görmek mümkündür. Bundan dolayıdır ki toplumsal yapı onlar
üzerinde direkt olarak etki yapmaktadır. Bu durum evrensel dinlerde ve özellikle
140
Joachim Wach, Din Sosyolojisi, Çev. Ünver Günay, M.Ü.İ.F.V. Yay., İstanbul 1995, s. 76; Günay,
Din Sosyolojisi, s. 207.
141
Ünver Günay, “Modern Sanayi Toplumlarında Din:I”, E.Ü.İ.F., Der., S:3, Kayseri 1986, s. 43;
Şerif Mardin, Türkiye’de Din ve Siyaset, 10. Bsk., İletişim Yay., İstanbul 2004, s. 237.
142
Bkz., Günay, Din Sosyolojisi Dersleri, s. 144; Wach, Din Sosyolojisi, s. 76.
143
Cevdet Kılıç, “Felsefe Din, Vahiy Akıl İlişkisi Bağlamında Din Kavramı ve Günümüz Din Toplum
İlişkisi”, F.Ü.İ.F. Der., S. 4, Elazığ 1999, s. 119; Freyer, Din Sosyolojisi, s. 32.
144
145
Ejder Okumuş, Meşruiyet Ekseninde Din ve Devlet, Pınar Yay., İstanbul 2003, s. 67.
146
Antik çağda yaşayan bazı Yunan düşünürleri tanrıların, kendilerine benzediklerini iddia
etmişlerdir. Onlara göre tanrılar da insanlar gibi hırsızlık, zina ve benzeri kötü şeyler yapabilirler.
Macit Gökberk, Felsefe Tarihi, 13. Bsk., Remzi Kitabevi, İstanbul 2002, s. 25; Kamıran Birand,
İlk Çağ Felsefesi Tarihi, 3. Bsk., Ankara 1987, s. 17.
33
İslam ve Hıristiyanlık dinlerinde ise, daha ziyade şehir halkı arasında taraftar
bulmuştur.147
Din ve toplum ilişkileri açısından kültür kavramı üzerinde durmak önemlidir.

Çünkü kültür, toplumun hem ürünü hem de toplumun inşa edicisi olarak karşımıza
çıkmaktadır. Kültür kendi içinde barındırdığı özellikler itibariyle değişen ve dinamik
bir muhtevaya sahiptir. Bu anlamda kültürün değişmesinde ve oluşmasında hem
yerel hem de evrensel değerlerin tesiri büyüktür.148 Dolayısıyla kimliğin
kaybolmaması için önemli olan eski ile yeni arasında köprü kurulabilmesi, eski
kültürün yeniden yorumlanarak dönüştürülmesidir.149
Kültür kavramıyla150 ilgili görüşler birbirinden farklılık göstermekle birlikte

genel itibariyle kültür, manevi ve maddi olmak üzere ikiye ayrılmaktadır.151
Araştırmamızda kültür, manevi anlamda kullanılmıştır. Maddi anlamda kullanılan
kültürden, medeniyet kastedilmiştir. Aslında kültür ve medeniyeti birbirinden ayrı iki
olgu olarak düşünmek yanlış sonuçlara ulaştırabilir. Çünkü kültür ve medeniyet
birbirlerini tamamlayan iki veçhedir.152 Şu halde kültür, sosyal hayatın bir ürünü
olması, insan tarafından icat edilerek nesilden nesile aktarılarak ve gelişerek, duygu
147
Freyer, Din Sosyolojisi, s. 64,65,67; Mehmet Taplamacıoğlu, Din Sosyolojisi, 2. Bsk., A.Ü.İ.F.
Yay., Ankara 1975, s. 93.
148
Halil İbrahim Bahar, a.g.e., s. 63; Sulhi Dönmezer, Sosyoloji, 5. Bsk., Hüsnütabiat Matbaası,
149
Erhan Atiker, a.g.e., s. 14.
150
Bir antropolog olan Taylor’a göre kültür kavramı, “Bilgi, inanç, sanat, ahlak ve alışkanlıkları içine
alan karmaşık bir bütündür.” Bkz., Dönmezer, a.g.e., s. 80. Zygmunt Bauman’a göre kültür,
“Düzen getirmekle kalmaz, ona değer de verir. Kültür, bir düzeni en iyi, hatta belki de tek iyi
düzen olarak göklere çıkarır.” Bkz., Zygmunt Bauman, Sosyolojik Düşünmek, Çev. Abdullah
Yılmaz, 5. Bsk., Ayrıntı Yay., İstanbul 2000, s. 161. Ziya Gökalp kültür kavramını ikiye ayırarak
kültür yerine hars kavramı kullanır. Ona göre hars, bir toplumun dinsel, hukuksal, dilsel, ekonomik
ve estetiksel alanları içine barındırandır. Medeniyet ise birçok milletin toplumsal hayatının ortak
bir ürünü olarak ifade etmektedir. Bkz., Ziya Gökalp, Türkçülüğün Esasları, Haz. Mehmet Kaplan,
Kültür Bakanlığı Yay., İstanbul 1976, s. 25
151
Sanayi devremi Batı toplumlarının maddi kültürlerinde büyük değişmelere sebep olurken manevi
kültür aynı hızla değişmediği görülmektedir. Marx’a göre teknolojik değişmeden sonra manevi
kültürde değişmeye başlar. Weber, bunun tam tersini savunarak maddi kültür manevi kültürden
sonra oluşur ve manevi kültürün değişmesi ile dönüşüme uğrar: Bkz., Zeki Arslantürk, M. Tayfun
Amman, Sosyoloji (Kavramlar – Kurumlar – Süreçler – Teoriler), 4. Bsk., Çamlıca Yay., İstanbul
2001, s. 232.
152
Zeki Arslantürk, M. Tayfun Amman, a.g.e., s. 224-225.
34
düşünce ve davranış biçimleridir.153 Kültür alanlarını birbirinden ayırmak mümkün

olsa bile din vasıtasıyla bireylerde oluşan zihniyet, bütün kültür alanlarda nüfuz
etmiş olmasından dolayı kültürün içinden kolaylıkla ayırt etmek mümkün değildir.
Bu husus en çok ilkel kültürler için söz konusudur.154 Kültürel unsurlar zamana ve
yere göre gelişme ve değişme özelliğine sahiptirler. Dolayısıyla dinin toplum
içindeki fonksiyonlarının da değiştiği görünmektedir.155 Fakat modern sanayi
toplumlarda kültürel alanlarının birbirlerinden ayrılarak uzmanlaşmalarıyla birlikte
söz konusu kültürel alanlarının dinin etkisinden uzaklaşıp sekülerleştiğini, özellikle
pek çok tamamlayıcı toplumsal fonksiyonlarını başka kuruluşlara devretmiş, din de
kendi öz alanına çekilerek bağımsızlık ve özgürlük kazanmış,156 dinin kültür
hayatındaki rolünün de azalmasına sebep olmuştur. Ama din, bireylere etki
pozisyonunu kaybetmedikçe kültür hayatının merkezinde varlığını devam edebilir.157
Kısacası “evrensel din, bir yönüyle kültürün içinde ve merkezinde, bir yönüyle onun
üstündedir.158
Bu çerçevede kültür ve sosyal yapı dinle yakından ilgilidir. Çünkü dinin

kültürün merkezine yerleşmesiyle birlikte, dinin gelenekleşmesini veya
kültürleşmesini sağlamaktadır. Böylelikle nesilden nesile aktarılması gerçekleşir.159
Sosyal yapı ise “bir grup oluşturan insanların rol, statü, yetki ve sorumlulukların
bütünü” anlamına gelmektedir. Sosyal yapı, kültürel yapı ile birlikte toplumu
oluşturur. Sosyal yapı, bir toplumun hiyerarşik düzeninin bütününü, kültürel yapı ise
içeriğini ifade eder.160 Başka bir deyişle kültür, bireylerin hareketlerinde yol gösteren
153
Bilgiseven, Genel Sosyolojisi, Filiz Kitabevi, 4. Bsk., İstanbul 1986 s. 286; Zeki Arslantürk, M.
Tayfun Amman, a.g.e., s. 225.
154
Niyazi Akyüz, Gecekondularda Dini Hayat ve Kentlileşme, s. 58-59.
155
Ünver Günay, Erzurum ve Çevre Köylerinde Dini Hayat, Erzurum Kitaplığı 6, İstanbul 1999, s.
177-178.
156
Bkz., Günay, Erzurum ve Çevre Köylerinde Dini Hayat, s. 180; Taplamacıoğlu, Din Sosyolojisi, s.
271-272.
157
158
Sezen, Sosyoloji Açısından Din, s. 108.
159
Sezen, İslam Sosyolojisine Giriş, Turan Kültür Vakfı, İstanbul 1994, s. 151.
160
Zeki Arslantürk, M. Tayfun Amman, a.g.e., s. 225, 240.
35
anlamların tümünü; sosyal yapı, bu hareketlerin aldığı şekli ifade eder. Bu bağlamda
sosyal yapıda karşılıklı etkileşim süreci vardır.161
Din ve toplum arasındaki etkileşimi iki yönlü olarak değerlendirmek

mümkündür. Öyle ki din, değer yargılarıyla toplumsal yapı üzerine etkisini
gösterirken başka taraftan da toplumsal yapı dinsel değer yargıları üzerinde etkisini
gösterebilir.162 Dolayısıyla din sosyolojisi, din ve toplum ilişkisinden ortaya çıkan
“etki ve tepkilerin ve dini grupların”163 incelenmesi üzerine odaklaşmaktadır.
Böylece din ve toplum ilişkisi karşılıklı etki esasına dayanmaktadır. Şu halde dinin
sosyal bir karaktere sahip olması, onun özünde var olan bir karakterdir. Wach’a göre
bunu olumsuz ve olumlu iki türlü yorumlamak mümkündür. Dini davranış ve
biçimlerin (merasimler) toplu olarak icra edilmesi olumlu olarak kabul edilirken,
gizlilik, dünyadan kaçış ve münzevi hayat sürmesi gibi faktörler olumsuz olarak
nitelendirilmiştir.164 Ne var ki dini, bulunduğu kültür çevresinden ayrı ve her türlü
etkiden uzak düşünmemek gerekir. Zira kültürel hayatın bütün kısımları ile özellikle
toplumun genel yapısı arasında sıkı bir ilişki bulunmaktadır. Doğal olarak bu ilişkiler
karşılıklıdır. Bir yandan toplum ve kültür sahaları din üzerinde etkili olurlarken diğer
yandan da din toplum hayatı ve kültürün diğer sahaları üzerinde etkili olmaktadır.165
Buna göre din, toplum hayatını düzenlemek amacıyla normlar koyar ve toplumun
içine nüfuz edip kapsamlı bir şekilde ahlaki değerleri sistemleştirir.166 Din ve toplum
arasındaki ilişkiyi sistematik bir şekilde ele aldığımızda birinci derecede dinin
toplum üzerindeki etkisi olarak ortaya çıkmaktadır. Özellikle tarihi süreçte basit
dinler olan Hint, Çin, eski Amerika ve Doğu Asya dinlerinde gerek zihniyet ve
gerekse örgütlenmelerde dini etkiyi açık bir şekilde görmek mümkündür.167
161
162
163
Günay, Din Sosyolojsi, s. 52.
164
Wach, Din Sosyolojisine Giriş, s. 16.
165
166
Wach, Din Sosyolojisine Giriş, s. 7.
167
Bkz., Phil Zuckerman, Din Sosyolojisine Giriş, Çev. İhsan Çapcıoğlu-Halil Aydınalp, Birleşik
Kitabevi, Ankara 2006, 52; Wach, Din Sosyolojisine Giriş, s. 17.
36
Dinler, toplumsal hayatın önemli hususlarıyla ilgili meseleleri, insanları

ilgilendiren konular ve sorunlara karşı tutum ve davranışları kapsamaktadır. İnsanlar
tarafından din yoluyla kazanılan bir zihniyetin paylaşılması sonucunda inananlar
tarafından ister iradi olsun ister iradi olmasın dünyevi hayata aktarılmaktadır.
Bireyler, din vasıtasıyla kazanılan zihniyet dünyası “gözlükleriyle” dış dünyayı
anlamaya çalışır. Bu zihniyet, insan hayatında kapalı bir bölge oluşturmayıp kültür
ve toplum hayatının din dışında kalan kısımlarına da etki etmektedir.168 Buna göre
her din hayatın bütün önemli konuları ve bunlara takınılan bütün önemli dünyevi
olaylara karşı önemli bir zihniyet muhtevası içermektedir. Dinlerin getirmiş oldukları
bu zihniyet ise ister istemez inananlarına büyük ölçüde etki yapmaktadır.169
Dolayısıyla din, toplumu derinden etkileyen en önemli sosyal olgulardan birisi olarak
ortaya çıkmaktadır.170
1.3. Geleneksellik
Gelenekler171 “insanların gündelik hayatlarında bir tür sosyal anlaşma

temeline dayanan basit birtakım uygulama şekilleri” olarak tanımlanabilir.172 Bu
bağlamda gelenekler, bazen yasalaşma özelliğine sahip olabilir. Ama genel yapı
itibariyle yasalardan daha geniş bir alana etki yaparlar. Ancak bütün gelenekler
yasalaşmaz bütün yasalar da gelenekler tarafından desteklenmez. Zira “gelenekler
kültüreldir, yörelere ve toplumsal kesimlere göre değişebilir.” Gelenekler, toplumun
bazı bireyleri tarafından desteklendiği halde diğer bazı bireyler tarafından
168
169
Freyer, a.g.e., s. 37.
170
Emel Öztürk Karagöz, a.g.e., s. 203.
171
Gelenek, adet ya da alışkanlıkla aynı anlamda kullanılmıştır. Oysaki gelenek, adet ya da
alışkanlığın tam zıddıdır: Bkz., Mehmet Aysoy, Geleneksel Sonrası Toplum Üzerine, Açı Kitaplar,
172
Dönmezer, a.g.e., s. 191; Sıtkı Karadeniz, “Gelenek Üzerine Bir Okuma Denemesi: Geçmişle
Gelecek Arasında Gelenek”, Milel ve Nihal Der., C. 4, S: 2, Mayıs-Ağustos 2007, s. 32-35; Niyazi
Berkes, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2003, s. 423-424.
37
desteklenmeyebilir. Hâlbuki yasalar gelenekler tarafından desteklenmezse bile

yürürlükte kalmaya devam edebilir.173
Geleneksel düzende genel yapı itibariyle dinin egemen olduğu, siyasi

meşruiyetin dine dayandığı, aristokrat sınıfın etkin olduğu ve feodal ekonomik
yapıya sahip olduğu bir toplumsal yapı akla gelmektedir. Geleneksel düzende
savaşlar, toplum içi gerginlikler ve çatışmalar daha çok dini temellidir. Bazen de dini
temelli olmayan toplumsal çatışmalar ve gerginliklere bile dini bir renk verilmeye
çalışılmaktadır.174 Bireyler, toplumsal normları tartışma konusu yapmaz ve toplumsal
normların doğruluğundan şüphe etmez. Yani bireyin davranışları gelenekler
tarafından düzenlenir. Bu da “bireysel ve toplumsal kimlik arasında önemli ölçüde
fark bulunmadığına” işaret eder.175 Dolayısıyla bu tür toplumlarda, toplumsal
sorunlar, geleneklerle çözülmeye çalışılmaktadır.176 Geleneksel düzenin, 17. yüzyılda
ortaya çıkan milli devletlerle birlikte sarsılmaya başladığı görülmüştür. Sonuç olarak
Fransız devrimiyle birlikte geleneksel düzenin temelleri sarsılmaya başlamış nihayet
laikleşme süreciyle beraber geleneksel düzen tamamen tasfiye sürecine girmiştir.177
Geleneksel toplumların spesifik özelliklerinden birisi, bu tür toplumlarda

sosyal kurumların din eksenli olmasıdır.178 Bundan dolayıdır ki geleneksel
toplumlarda veya geleneksel izleri büyük ölçüde taşıyan toplumlarda aydınlar
tarafından dine olan eleştiriler daha fazla olmuştur.179 Zira bu aydınlara göre bu tür
toplumlarda din, geri kalmış kültürlerin sembolüdür.
İslam dini, toplumsal değer yüklenmiş olan ve ma’ruf olarak bilinen

gelenekleri de kabul etmiştir. Toplumda geleneklere, toplumun istikrarı ve devamı
173
Akyüz, İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Din Anlayışı, s. 33-34.
174
Recep Şentürk, Yeni Din Sosyolojileri, Gelenek Yayıncılık, İstanbul 2004, s. 32-33.
175
Atiker, a.g.e., s. 62.
176
Dönmezer, a.g.e., s. 173.
177
Şentürk, a.g.e., s. 32.
178
Zeki Arslantürk, M. Tayfun Amman, a.g.e., s. 311.
179
Bkz., Erol Güngör, Türk Kültürü ve Milliyetçilik, 15. Bsk., Ötüken Yay., İstanbul 2004, s. 36; Erol
Güngör, Kültür Değişmesi ve Milliyetçilik, 12. Bsk., Ötüken Yay., İstanbul 2003, 9-57;
38
için ihtiyaç duyulmaktadır. Dinde gelenek ise dinin bozulmadan devamı için
zaruridir.180 Bu bağlamda İslam’ın geleneğe (eski olan her şey) karşı olmadığı
görülmektedir. İslam dini için en önemli olan şey, bireyin huzurlu bir hayat sürmesi
ve toplumun kendi içinde barışık bir durumda olmasıdır. Bu açıdan İslam’ın
gelenekçi bir yapıda olduğu anlaşılmaktadır.181
Geleneksel düzeni benimseyen toplumlarda genellikle otoriter liderlik ön

plana çıkmaktadır. Weber’in bakış açısıyla söylersek “eski geleneklerin kutsal
niteliği ve gelenek tarafından otoriteyi kullanmaya çağrılanların meşru olduğu
inancına” dayanmaktadır. Böyle geleneksel bir sistemde kanunlardan çok
geleneklerin tayin ettiği liderlere itaat edilmektedir. Böylece tayin edilen liderlerin
verdikleri emirlerin meşruluğunun ölçüsü, geleneklere aykırı olmamasıdır.182 Bu
bağlamda ve özellikle Afganistan’ın güney bölgesinde yaşayan kabile reislerinin bir
anlamda kabilenin geleneklerini koruma görevi vardır. Bazen de İslam dininin
hükümlerine aykırı olsa bile kabilenin gelenekleri daha ağır basmaktadır.
Modernleşme sürecine girmiş olan batılı olmayan toplumlarda geleneksel

değerler ve kurumlar hala varlıklarını sürdürebilmiştir. Böylece bu tür toplumlarda
geleneksel ve modern kültür değerleri, iç içe yaşayarak adeta bir kültür mozaiği
oluşturmuştur. Bazı araştırmalar, kimi toplumlarda geleneksel değerlerin
modernleşme sürecini hızlandırdıklarını ve hizmet ettiklerini göstermiştir. Hâlbuki
modernleşmeci kuramcılar, geleneksel değerlerin her zaman modernleşme sürecinde
bir engel oluşturduklarını iddia etmiştir. Buna örnek olarak bugün İslam ülkelerinde
resmi veya gayri resmi olarak hala varlığını sürdüren zekât kurumu gösterilebilir.
Zekât aynı zamanda toplumsal gerginlikleri ve çatışmaları yumuşatan “tampon
mekanizma” işlevini görmektedir. Böylece din ve geleneksel değerlerin her zaman
180
Sezen, İslam’ın Sosyolojik Yorumu, İz Yay., İstanbul 2004, s. 392.
181
Akyüz, İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Din anlayışı, s. 37;
182
39
modernleşmeye karşı olduğu veya engel teşkil edeceği savı kesinliğini

kaybetmektedir.183
Din ile gelenek arasında yakın bir ilişki bulunmaktadır. Din; insan, Allah ve
toplum arasındaki bağlantıyı sağlamaktadır. Gelenek ise; nesilden nesile aktarılan
bilgi, düşünce ve davranışlardır. Böylece gelenek, yazılı ve sözlü bütün uygulamaları
içine alan geniş bir kavramdır. Bu anlamda gelenek hemen ortaya çıkmaya veya
oluşmaya başlamaz. Ancak dinin ilk inananlarının arkasından en az iki veya üç nesil
geçtikten sonra gelenek oluşmaya başlar.184
Geleneksel görüşü savunan İslamcılar, siyasetin ve dinin aynı yapıda

birleşebileceğini, din ile toplumsal hayatın bir birlik arz ettiğini savunmuşlardır. Bu
bağlamda “bugüne kadar uygulana gelen İslamiyet’i olduğu gibi devam ettirmek”185
istemişlerdir. Geleneksel anlayışı benimseyenler, gelenek terimini iki anlamda
kullanmıştır; birincisi vahiy yoluyla insana bildiren kutsal, ikincisi ise söz konusu
ilahi mesajın insanlık tarihinde açılması. Gelenekçiler, Kur’an’ı hem biçim hem de
içerik itibariyle, hem akılcı hem de metafizik yorumlara kadar tüm geleneksel
yorumların ve hadislerin tümünü kabul etmektedir.186 Bu bağlamda geleneksel
görüşü benimseyenler, İslami değerler ve normlara dayalı bir siyasi yapının
savunucuları olmuştur.187 Bu anlayışa göre İslam’ın ilk yılları diye adlandırılan “Asr-
ı Saadet” dönemi tamamen Kur’an’ı örnek alarak oluşmuştur. Müslümanlar, Kur’an
rehberliğinde bilim alanından siyaset ve ekonomi alanlarına kadar hemen her hususta
bir medeniyeti ortaya çıkarabilmişlerdir. Dolayısıyla aynı başarılara tekrar ulaşmak
için dönemin yükselten nedenleri aramak ve algılamak gerekmektedir.188
183
Kadir Canatan, Bir Değişim Süreci Olarak Modernleşme, İnsan Yay., İstanbul 1995, s. 17-18.
184
Taş, Üniversite Gençliğinin Dindarlık Kriterleri, s. 57.
185
Mehmet Taplamacıoğlu, Din Sosyolojisi, 2. Bsk., Ankara 1975, s. 292.
186
Seyyid Hüseyin Nasr, Modern Dünyada Geleneksel İslam, Çev. Sara Büyükduru, 4. Bsk., İnsan
Yay., İstanbul 2004, s. 14-17.
187
Nasr, Modern Dünyada Geleneksel İslam, s. 18.
188
Abdullah Alperen, Sosyolojik Açıdan Türkiye’de İslam ve Modernleşme, Karahan Kitabevi, Adana
2003, s. 45-47.
40
Afganistan’da geleneksel İslam anlayışını savunan yönelimler, siyasi anlamda

iktidar olmayı başarmıştır. Bunun bariz bir örneği, mücahit gruplarının ülkede siyasi
anlamda iktidarı ellerinde tutmaları ve hala da ciddi anlamda etkilerini
sürdürmeleridir. Bu yönelim, siyaset ve dini birleştiren bir geleneği savunarak ülkede
İslam kanunlarıyla yönetilen bir siyasi iktidarı savunmuş ve bunun mücadelesini
vermiştir. Bu yönelimin en radikal örneği de Taliban’ın 5 yıllık iktidarıdır.189
Afganistan’da modernist anlayışın savunucularının pek fazla başarılı oldukları
söylenemez. Ancak geleneksel anlayışı savunanlar siyasi anlamda iktidar olmayı
başarabilmiştir. Afganistan’da geleneksel düşünceyi savunanlar aynı zamanda siyasal
İslam’ı benimseyenlerdir. Araştırmamızda geleneksel ve siyasal İslam anlayışını
benimseyenlerin din anlayışlarını incelerken aynı kategoriye koymamızın sebebi
budur.
1.4. Modernleşme
Her toplum ne kadar geleneksel veya tutucu olsa bile değişme ile karşı
karşıyadır.190 Zira tam anlamıyla statik veya durağan bir toplumdan bahsetmek
mümkün değildir.191 Her toplum sürekli olarak bir değişim süreci içindedir.192 Bu
bağlamda sosyologlar, toplumların oluş nedeni olarak değişmeyi göstermişlerdir.193
Toplumlarda meydana gelen değişmeye paralel olarak toplumsal yapılar, toplumsal
sistemler ve toplumsal kurallar devamlı bir değişiklik ve hareketlilik
göstermektedirler.194 Ancak bu değişme,195 toplumsal hayatın farklı alanlarında
189
Gilles Kepel, Cihat, İslamcılığın Yükselişi ve Gerilemesi, Çev. Haldun Bayrı, Doğan Kitapçılık,
İstanbul 2001, s. 267-272.
190
Joseph Fichter, Sosyoloji Nedir, Çev. Nilüfer Çelebi, 7. Bsk., Anı Yayıncılık, Ankara 2004, s. 194.
191
Dönmezer, a.g.e., s. 291.
192
Ahmet Eskicumalı, “Eğitim ve Toplumsal Değişme:Türkiye’nin Değişim Sürecinde Eğitimin Rolü,
1923-1946”, B.Ü.E. Der., C. 19., İstanbul 2003, s. 15.
193
Doğan Ergun, 100 Soruda Sosyoloji Elkitabı, 9. Bsk., İmge Kitabevi, Ankara 2008, s. 57.
194
Vahap Sağ, “Toplumsal Değişme ve Eğitim Üzerine”, C.Ü.S.B., Der., Mayıs 2003, C. 27., s. 13
195
Fonksiyonalist sosyoloji, değişmeyi kural dışı bir olgu olarak kabul etmekte ve buna önem
vermemektedir. Bu anlayışa göre toplumda değişme yok süreklilik vardır. Bkz., Orhan Türkdoğan,
Kültür-Değişme ve Toplumsal Çözülme, IQ Kültür Sanat Yay., İstanbul 2004, s. 110.
41
farklılık arz etmekle beraber hız bakımından her dönemde196 ve toplumdan topluma
farklı olabilir.197 Teorik planda toplumlarda meydana gelen bu değişim ve
farklılaşmalar, sosyologlar tarafından gelişme veya modernleşme kavramlarıyla izah
edilmiştir. Bazı düşünürlere göre gelişme, sürekli büyümeyi ve toplumun ekonomik
yapısındaki değişmeleri ve modernleşme198 ise sosyal, kültürel, siyasi ve psikolojik
değişme süreçlerini kastetmişlerdir.199 Toplumsal yapının bu çerçevede değişmesiyle
birlikte toplumda mevcut olan değer yargıları, toplumsal kurallar veya roller,200
toplumsal sistemler ve sosyal davranışlar bir “bütünlük” ve “süreklilik” içinde
değişmektedirler.201 Dolayısıyla endüstrileşmeyle birlikte toplumlarda meydana
gelen değişmeler daha fazla hız kazanmış, değişmelere paralel olarak sorunlar, bu
sorunların çözüm arayışları ve tekrar yeni sorunlar ve çözümler birbirlerini izleyerek
günümüze kadar gelmiştir.202 Başka bir ifade ile modernlik, devamlı olarak kendini
sorgulama ve hatalarını düzeltmeye ve aşmaya çalışan bir program olarak
nitelendirilebilir.203
Tarihçilerin ifade ettiklerine göre geleneksel dönemden sonra modern dönem

gelmektedir. Ama unutmamak gerekir ki bütün toplumlarda değişim birdenbire
196
T.B. Bottomore, a.g.e., s. 330; Ali Esgin, Anthony Giddens Sosyolojisi, Anı Yay., Ankara 2005, s.
358.
197
Bkz., Dönmezer, a.g.e., s. 291; Charon Joel M., a.g.e., s. 273; Bilgiseven, Genel Sosyoloji, s. 265.
198
Yapısal-işlevsel kurama göre modernleşmenin sonucunda kitle toplum ortaya çıkmıştır. Buna göre
kitle toplumunda sanayi ve bürokrasi sayesinde toplumlarda var olan geleneksel bağları ortadan
kaldırmıştır. Birey toplumsal olarak izole edilmiş ve toplumsal hayat ona bir demir kafes haline
gelmiştir:(Tönnies, Durkheim ve Weber bu görüşü savunmuştur.), Bkz., Halil İbrahim Bahar,
Sosyoloji, Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu, Ankara 2005, s. 104-105; Ralph Schroeder,
Max Weber ve Kültür Sosyolojisi, Çev. Mehmet Küçük, Bilim ve Sanat Yay., Ankara 1996, s. 166-
167. Marx, modern çağı sorunlu bir çağ olarak görmüştür. Ona göre kapitalist düzende, sınıf
mücadeleleri temel bölünmelerin kaynağı olarak görmüştür: Bkz., Anthony Giddens, Modernliğin
Sonuçları, Çev. Ersin Kuşdil, 2. Bsk., Ayrıntı Yay., İstanbul 1998, s. 14-15. Weber’e göre
demokrasi ve bürokrasi arasındaki ilişki modern toplumsal gerilimin en köklü kaynaklarından
birisidir: Bkz., Anthony Giddens, Max Weber Düşüncesinde Siyaset ve Sosyoloji, Çev. Ahmet
Çiğdem, Vadi Yay., Ankara 1992, s. 14.
199
Canatan, a.g.e., s. 12.
200
Dönmezer, a.g.e., s. 292-293.
201
Akyüz, İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Din Anlayışı, s. 23.
202
203
Kirman, a.g.e., s. 156.
42
ortaya çıkmayıp tedrici olarak tezahür etmektedir. Buna göre modern toplumlarda
geleneksel döneme ait bazı izler hala varlığını sürdürebilir.204 Örnek olarak
İngiltere’de ne kadar sembolik olsa bile Kraliçe hem dinin hem devletin başı
sayılmakta ve taç giyme merasiminde Anglikan kilisesinin inanç ve esaslarını
koruyacağını yemin etmektedir.205 Kısaca “modernlik bazen gelenekselleşmiş,
geleneksel düzen de modernleşmiş olabilir”.206 Bu çerçevede modernliği eskiden
tamamen ayırarak bir kopuş207 noktası olarak algılamak ve aşırı uçlara kaymak hatalı
sonuçlara sebep olabilir. Dolayısıyla geleneksel ile modern arasında devamlılık söz
konusudur ve bu ikisini birbirinden tamamen ayrı düşünmek hatalı sonuçlara
götürebilir.208
Habermas’a göre modernlik ile modernleşme arasında köklü bir fark

mevcuttur. Habermas anlayışına göre modernlik, bir projedir. Ama modernleşme ise
bu projeyi mümkün kılan kurumsal-yapısal evrime işaret eder. Dolayısıyla batılı
olmayan toplumlar modernleşir yani modernliğin kurumsal altyapısını
benimseyebilirler. Ama asla modern olamazlar. Bu bağlamda modernleşme batılı
olmayan toplumların Batılı toplumların geldikleri gelişmişlik seviyesine ulaşmak için
sarf ettikleri çabayı ifade etmektedir. Ancak araştırmamızda modernleşme kavramı,
her iki anlamda da kullanılmıştır.209
Modern kelimesinin kökeni, “Latince Modernus” kelimesine dayanan210 ve

sözlük anlamı zamandaşlık ya da asrilik211 anlamlarında kullanılmıştır. Tarihi süreçte
204
Şentürk, a.g.e., s. 33.
205
Jacques Robert, Batı’da Din-Devlet İlişkisi (Fransa Örneği), Çev. İzzet Er, İz Yay., İstanbul 1998.
s.22.
206
Akdoğan, a.g.e., s. 49;
207
Andrew Davison, Türkiye’de Sekülarizm ve Modernlik, Çev. Tuncay Birkan, İletişim Yay., İstanbul
2002, s. 54.
208
Giddens, Modernliğin Sonuçları, s. 12.
209
Ed., Niyazi Akyüz, İhsan Çapcıoğlu, “Toplumsal Yapı, Değişme ve Din”, Din Sosyolojisi, Gündüz
Eğitim ve Yayıncılık, Ankara 2008, s. 393-394.
210
Akdoğan, a.g.e., s. 41.
211
Zeki Arslantürk, Kutsalın Dönüşü Yeni Toplum Arayışları, Ayışığıkitapları Birleşik Dağıtım Yay.,
43
söz konusu olan modernlik farklı anlamlarda kullanılmıştır. İlk olarak 5. yüzyılın
sonlarında Hıristiyan olanların Romalı ve pagan geçmişinden ayırmak için
kullanılmıştır.212 Bu kavram en çok 17. yüzyıldan 19. yüzyıla kadar Batıda ortaya
çıkan toplumsal yaşam biçimleri, ekonomik ve siyasal düzlemde meydana gelen
değişiklikler ve bu değişiklikler zaman içerisinde hemen hemen tüm dünya ülkelerini
etkileyen bir kavram haline gelmiştir. Başka bir ifade ile modernliği, Batı ülkelerinin
bugün temsil ettikleri teknik, bilgi ve zihniyet olarak da söylemek mümkündür.213
Bugün ise modernlik Batı toplumunun adeta bir simgesi haline gelmiştir.214 Zira
“Batı uygarlığının Rönesans ve Aydınlanma215 dönüşümünden sonra kazandığı
kültürel değer ve sosyal ilişkilerin özümsenmesi ile ortaya çıkan”216 bir hayat şekli
olarak tanımlanmıştır.
Modernlik “her şeyi yöneten ve evrensel anlamda insana vahiy yoluyla

bildirilen ebedi ilkelerden ve aşkın olandan koparılan şey anlamına”217 gelmektedir.
Bu anlamda modernizm insanlık kültüründeki var olan kutsal muhtevayı yok ederek
bireyleri yalnızlığa itmiştir. Böylece modern dönem, Nietzsche’nin bir asır önce
Tanrı’nın ölümünden söz ettiği dönemi218 adeta tasvir etmiştir. Bu bağlamda
modernizmi “tanrıdan kurtuluş” çabası olarak da yorumlana gelmiştir.219 Böylelikle
212
Bkz., Ahmet Demirhan, Modernlik, Ağaç Yayıncılık, İstanbul 1992, s. 12; Sezgin Kızılçelik,
Postmodernizm Dedikleri, Saray Kitabevi, İzmir 1996, s. 9.
213
Giddens, Modernliğin Sonuçları, s. 11.
214
Kirman, a.g.e., s. 156.
215
Aydınlanma felsefesi, insanı rasyonel bir varlık olarak kabul etmektedir. Hâlbuki akılla algılanan
insan asıl insana göre küçük bir parça olarak kalır. Burada aydınlanmak isteyen insanın kendisi ve
aydınlatılmak istenen şey de, insan hayatının anlam ve düzenini kastetmektedir. Bkz., Hilmi Ziya
Ülken, Dünyada ve Türkiye’de Sosyoloji Öğretim ve araştırmaları, Kitabevi, İstanbul 2008, s. 4;
Macit Gökberk, a.g.e., s. 289-300; Niyazi Akyüz, İhsan Çapcıoğlu, “Sosyolojide Yönteme Giden
Yollar Üzerine”, Toplum Bilim Der., C. 1-3, S: 1-6, Ocak-Haziran 2006-2009, Ankara, s. 80.
216
Ömer Demir, Mustafa Acar, Sosyal Bilimler Sözlüğü, Vadi Yay., 3. Bsk., Ankara 1997, s. 160.
217
Nasr, Modern Dünyada Geleneksel İslam, s. 94.
218
Nasr, Bilgi ve Kutsal, s. 103; Birol Dok, Nietzsche’nin Nihilizmi, 3. Bsk., Anekdot Yayınevi,
Ankara 2008, s. 51-97.
219
Philip A. Mellor, “Bilgi Çağında Din, Kültür ve Toplum”, Çev. İhsan Çapcıoğlu, A.Ü.İ.F. Der., C.
XXXXVIIII., S. 1., A.Ü.B., 2009, s. 264.
44
bireylerin diğer bireylerle ve içinde yaşadıkları toplumlarla ilişkilerini yeniden

yapılandırılmasına220 yol açmıştır.
Modernizm aklı yücelterek221 ve “mantıksal olarak tutarlı yasal normları

koyarak”222 seküler223 bir dünya kurmayı hedeflemektedir. Hatta birey, toplum ve
dünyanın şekillenişinde rasyonel bir düşüncenin olmasını istemektedir.224 Başka bir
ifade ile modernizm toplumsal yasaların akıl yoluyla keşfedebileceğine
inanmaktadır.225 Buna göre modernite günlük sosyal hayatta, yaşam biçiminde veya
kültürel eserlerde ulaşılmak istenen bir ideal olarak zihinlere yansımaktadır.226
Kısaca modernleşme, bir toplumun bütün yönlerini değişime uğrama süreci olarak
söylenebilir.227 Bu bağlamda Batı’da sanayileşmeyle birlikte ortaya çıkan değişme
modernleşme olarak nitelenirken Batı dışındaki toplumların bu değişmeye uyma
çabası da Batılılaşma olarak nitelendirilmiştir.228 Buna göre modernleşmenin
Batılılaşma ile aynı anlama geldiği kanaatine varılmıştır. Dolayısıyla modernleşme
bir olgu olarak Batı’da ortaya çıktığından, bu olguyu bir model olarak Batılı olmayan
bütün toplumlara empoze etmeye çalışılmaktadır. Oysaki globalleşen bir dünyada
sadece tek bir modernleşme modelinden bahsetmek o kadar kolay
220
Peter Kivisto, Sosyolojinin Temel Kavramları, Çev. İhsan Çapcıoğlu ve Sefer Yavuz, Birleşik
Dağıtım Kitabevi, Ankara 2008, s. 166.
221
Ahmet Çiğdem, Bir İmkan Olarak Modernite, İletişim Yay., İstanbul 1997, s. 233.
222
Zygmunt Bauman, Bireyselleşmiş Toplum, Çev. Yavuz Alogan, Ayrıntı Yay., İstanbul 2005, s. 86.
223
Modernleşmeyle beraber gerçekleşen sekülerleşme süreci, kendi içinde reaksiyoner oluşumları da
ortaya çıkartmıştır. Bkz., Mehmet Ali Kirman, “Sekülerleşme Perspektifinden Dini ve Seküler
Fundamentalizm”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Der., S: 1/2, 2008, s. 275.
224
Akdoğan, a.g.e., s. 44; Abdurrahman Momin, “Din ve Gelişme: Gelişme ve Bütüncül Bir
Çerçeve”, Din, Toplum ve Kültür, Çev. Ali Coşkun, İz Yay., İstanbul 2005, s. 200.
225
Ali Yaşar Sarıbay, “Politik Teori, Modernite ve Ahlak”, Doğu Batı Düşünce Der., S. 4., Ağustos,
Eylül, Ekim 1998, s. 60.
226
Nilüfer Göle, “Batı-Dışı Modernlik Üzerine Bir İlk Desen”, Doğu Batı Düşünce Der., S. 2., Şubat,
Mart, Nisan 1998, s. 65.
227
228
Güngör, Kültür Değişmesi ve Milliyetçilik, s. 31.
45
görünmemektedir.229 Dolayısıyla modernlik Batı ile özdeşleşen bir olgu olmaktan

çıktıkça çoğulcu modernlik anlayışı zihinlerde yerleşebilir.
Modernliği, din230 ile ilişkisi perspektifinden bakıldığında artık tanrısal

varlıklar ve kuvvetlerle dolu bir evren mevcut değildir.231 Modernite akla önem
vermekte ve bu yolla elde edilen bilgilere daha fazla itibar etmektedir. Akılla
uyuşmayan her çeşit otoriteyi kabul etmemektedir.232 Modernliğin getirmiş olduğu
hesaplayıcı ve yasa koyucu çabalarıyla ahlakı meselelerine, tanrıya ve ruhun
ölümsüzlüğüne olan inancın sarsılmasına sebep olmuştur.233 Weber’in ifade ettiği
gibi “büyüsü bozulmuş bir modern dünyanda”234 dini kurumların artık etkinliğini
kaybederek dinin sosyal hayat ve kültür alanından uzaklaştığı bir dönem olmuştur.235
Bu süreçte birey geleneksel düşüncelerin kendisine sağladığı “güvenlikli dünyadan”
yoksun olmuştur. Artık bireyler inanç meselesini bir tercih meselesi olarak ve bireyin
daha önceden kader olarak algıladığı veya inandığı şeyi seçme konusu olarak
görmeye başlamıştır. Bu olumsuzluklara rağmen hala insan hayatında dinle ilgili
değerler canlılığını korumaktadır. Modernizm,236 toplumlarda dinin sübjektif bir
alana çekilmesine sebep olduğu halde dinsiz bir toplum ortaya çıkaramamıştır.237
Çünkü dinlerin en önemli özellikleri, hızlı bir şekilde değişen dünyanın istekleri
229
Ali Yaşar Sarıbay, Postmodernite Sivil Toplum ve İslam, 3. Bsk., Alfa Yay., İstanbul 2001, s. 12.
230
Modernleşmenin sonucunda ortaya çıkan özgürlük anlayışı, insanı her alanda özgürlüğe sevk
etmiştir. Din de bu özgürlük anlayışından nasibini almıştır. Bu da toplumlarda zorunlu bir zihniyet
değişikliklere yöneltmiştir. Bkz., Niyazi Usta, Menzil Nakşiliği Sosyolojik Bir Araştırma, Töre
Yay., Ankara 1997, s. 24.
231
Robert J. Wuthnow, P.L. Berger, Din ve Modernlik, Çev. Adil Çiftçi, Ankara Okulu Yay., Ankara
2002, s. 55.
232
Şaban Ali Düzgün, Din Birey ve Toplum, Akçağ Yay., Ankara 1997, s. 179.
233
Margaret M. Poloma, Çağdaş Sosyoloji Kuramları, Çev. Hayriye Erbaş, Eos Yay., Ankara 2007, s.
337; Berkes, a.g.e., s. 23.
234
Schroeder, a.g.e., s. 178.
235
Ed; Bünyamin Solmaz, İhsan Çapcıoğlu, Din Sosyolojisi Klasik ve Çağdaş Yaklaşımlar, Daniele
Hervieu – Leger, “Sekülerleşme, Gelenek ve Dindarlığın Yeni Şekilleri: Bazı Teori Öneriler”,
Çev. Halil Aydınalp, Çizgi Kitabevi, Konya 2006, s. 138.
236
Voll’a göre modernizm döneminde dinin öneminde bir azalma söz konusu değildir. Bkz.,
Abdulvahap Taştan, “Göç, Sosyal Değişme ve Din-Kuşaklar Açısından Bir Değerlendirme”,
E.Ü.İ.F., Der., S: 1, Kayseri 2001, s. 80.
237
46
karşısında varlığını koruyabilen yapısı vardır.238 Modernizmin maddiyata gereğinden

daha fazla önem verdiğine, “insanlık durumuna ve tanrısal evrene köklü bir
başkaldırı” 239 olarak görünmektedir. Böyle bir dünyada modern insan için kalıcı ve
güvenilir referans noktalarının bulunması son derece zorlaşmaktadır. Buna rağmen
dinin modern insan için güvenilir bir sığınak durumunda olduğu bir gerçektir.
Afganistan gibi ülkeler, hızlı toplumsal değişmenin karşısında ayak

uydurmada zorlanmıştır. Bu geçiş süresi çok sancılı ve problemli geçmiştir. Bu
süreçte toplumsal çatışma ve kargaşa değişme sırasında yaşanabilir.240 Afganistan’da
modernleşme hareketleri, Emanullah Han’ın iktidara gelmesiyle başlamıştır.
Emanullah Han Batı modelini örnek alarak, Afganistan’da modern ve milli bir devlet
kurmak amacındaydı. Bu doğrultuda ülkede Batı yaşam tarzını ve düşüncesini
yerleştirmeye çalışmaktaydı. Ama Emanullah Han’ın bu çabaları dine yani İslam
dinine doğrudan bir saldırı olarak algılandı. Özellikle kırsal alanlarda mollaların ve
dini önderlerin öncülüğünde isyanlar başlatıldı ve sonuç olarak Emanullah Han
ülkeyi terk etmek zorunda kaldı.241 Afganistan’da modernleşmeyi savunan aydın
kesim ile din adamları ve kabile mensupları arasında çatışma ve anlaşmazlılar
çıkmıştır. Bu çatışmalar, ülkede iktidarların ve hükümetlerin değişmesine sebep
olmuştur.
Afganistan’da yapılan reform çabaları, birçok alanda tartışmalara yol

açmıştır. Bu çerçevede kız çocuklarının eğitimi de tartışmalara sebep olmuştur. Kız
çocuklarının eğitimi için bazı reformlar yapılmıştır. Bu reformların arasında kız
çocuklarını Türkiye’ye göndermek ve tesettürü kaldırmak gibi uygulamalar da vardı.
Emanullah Han’ın bu gibi yenilik çabaları sonuç vermediği gibi ülkede büyük
protestolara da sebep olmuştur.242 Afganistan’da modernleşme ve yenilik hareketleri,
238
http://perweb.firat.edu.tr/personel/yayinlar/fua_471/471_442.pdf (10.06.2010).
239
Robert J. Wuthnow, P.L. Berger, a.g.e., s. 53-54.
240
241
Myron Weiner and Ali Banuazizi, The Politics Of Social Transformatin İn Afghanistan, İran and
Pakistan, Syracuse University Pres, 1994, s. 333.
242
Mehmet Köçer, “Atatürk İnkılâbının Nadir Şah Döneminde Afganistan’ın modernleşme çabasına
etkisi”, Turkish Studies İnternational Periodical For The Languages, Literature and History Of
47
Emanullah Han’ın döneminde başlayıp Emanullah Han’ın ülkeden kaçmasıyla

birlikte sonuç vermeden bitmiştir.
İslam dünyasında modernist hareketler, aşağı yukarı aynı tarihlerde (19.

yüzyılın ikinci yarısından itibaren) ortaya çıkmıştır. Bu yönelim, İslam toplumlarının
dini ahlaki değerlerini korumak amacıyla ortaya çıkan ve gelişen bir İslami uyanış ve
yenilikçi bir harekettir. İslam dünyasında gelişen bu siyasi ve dini hareketi düşünce
farklılığı açısından iki grupta değerlendirmek gerekmektedir. İslam dünyasında, ilki
tamamen din eksenli bir düşünce etrafında şekillenen ve 18. yüzyılın ikinci
yarısından sonra oluşma sürecine giren reformcu hareket, ikincisi ise din eksenli
olmayan Batıcı/laik hareket olarak ortaya çıkmıştır.243
İslam dünyasında ortaya çıkan modernistler, İslam toplumlarının gerileme

sebeplerinin dinden kaynaklanmadığını savunup tam aksine gerilemeden kurtuluşun
İslam’ın kendi özüne dönmesiyle birlikte hurafelerden arındırılmış bir din anlayışıyla
gerçekleşebileceğini savunmuşlardır. Modernistler, Kur’an ve Sünnetin çağdaş
yorumunu savunarak Kur’an ve Sünnetin bulunduğu çağa göre yorumlanmasını ileri
sürmüşlerdir.244 Bu düşünce akımı, Batının bilim ve teknolojisini kullanmayı ve
İslam dünyasına aktarmayı bir tehlike olarak görmemişlerdir. Sadece Batının kültürel
ve ahlaki değerlerini İslam toplumları için bir tehlike olarak savunmuşlardır.245
Batıcı/laik yönelimler ise İslam dünyasındaki gerilemenin birinci sebebinin dinden
kaynaklandığını savunmuşlardır. Bu nedenle bunların hedefi, Batının bilim ve
teknolojisiyle birlikte kültürel ve ahlaki değerlerini de doğrudan almak istemişler ve
aynı zamanda dinde de ciddi reformlar yapmayı arzulamışlardır.246
Turkish or Turkic, Volume 3/4 Summer 2008, s. 560; Farid Ahmad Musa, Atatürk Dönemi
Türkiye-Afganistan Münasebetleri ve Afganistan’ın Modernleşme Çabaları, (Basılmamış Yüksek
Lisans Tezi), Isparta 2004, s. 44.
243
Alperen, a.g.e., s. 53-54; Mehmet Akgül, Türk Modernleşmesi ve Din, Çizgi Yay., Konya 1999, s.
231.
244
Graham E. Fuller, Siyasal İslam’ın Geleceği, Çev. Mustafa Acar, Timaş Yay., İstanbul 2004, s.
107.
245
Alperen, a.g.e., s. 54-56.
246
Alperen, a.g.e., s. 59.
48
Din, gelişmeyi ve ilerlemeyi bir gerçeklik olarak kabul etmekte ve bu etkiyi

insana vermektedir.247 Bu bağlamda insan hem gelişme ve ilerleme hem de süreklilik
isteyen bir varlıktır.248 Modernleşmeyi gelişme ve ilerleme olarak ele aldığımızda
İslam’ın böyle bir modernleşmeye karşı olmadığıdır. Genel anlamda dinler
inananların mutluluğunu göz ardı etmemektedir. Kaldı ki İslam dini, insanların
huzurunu ve mutluluğunu hedef edinmiştir.249 Böylelikle insan hayatından mutlak
surette kutsalı kesin olarak ayırmak mümkün olmayabilir. Zira bireylerin kendilerini
bağımsız bir varlık olarak ileri sürseler bile davranışlarında az da olsa kutsalın izleri
görülebilir.250
1.5. Dinin Siyasallaşması ve Siyasal İslam
Siyaset kavramı hakikaten geniş bir kavramdır. Ancak siyasal deyince

“devletin, önderliğini ve önderliğinin etkilenmesini” akla gelmektedir. Dolayısıyla
devlet, bütün egemen güçlerin üstünde yer almakta ve egemen güçlerin bu otoriteye
boyun eğilmeleri gerekmektedir.251 Bu bağlamda “siyaset, bir sosyal grup içinde, o
sosyal grubun üyeleri arasındaki davranışları düzenleme ve yönetme faaliyetleri”
olarak tanımlanabilir. Bu tanımdan hareketle siyaset, toplumsal düzeni sağlayan, hem
bireyler arasındaki davranışları hem de gruplara arasındaki ilişkileri düzenleyen
temel bir kurumdur.252 Siyasal kurumun öncelikli hedeflerinin başında kamu
düzenini ve genel yönetimi sağlama gereksinmesine253 birey ve grupların sosyal ve
ekonomik gereksinimlerine yönelik geniş kapsamlı işlevlerde bulunur.254 Dolayısıyla
siyasal olan, ahlak gibi sadece bireyler arasındaki ilişkileri belirlemez, aynı zamanda
247
Şaban Ali Düzgün, “Değişim Kavramı ve Toplumsal Değişimin Şartları”, A.Ü.İ.F. Der., C. 38.,
Ankara 1998, s. 322.
248
Sabri Hizmetli, “İslam ve Değişme”, A.Ü.İ.F. Der., C. 37., Ankara 1997, s. 87.
249
Akyüz, İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Din Anlayışı, s. 30-31.
250
Akdoğan, a.g.e., s. 49.
251
Max Weber, Sosyoloji Yazıları, Çev. Taha Parla, Hürriyet Vakfı Yay., İstanbul 1986, s. 80.
252
253
Fichter, a.g.e., s. 146.
254
Bahar, a.g.e., s. 238.
49
siyasal olan, bireyin toplumla olan ilişkilerini düzenleyen ilkelerden ibarettir. Siyasal
olan, bu ilkeleri uygulamak için gücünü hukuktan almaktadır.255
1970’li yılların ikinci yarısından sonra Siyasal İslam kavramı, ülkelere ve

gruplara göre farklı anlamlarda256 kullanılmakla beraber günümüze kadar tartışa
gelmiştir. Kur’an’da siyasetle ilgili belirli bir ilke mevcut olmamakla birlikte adalet
(Nisa/58, Sa’d/26), şura (Şura/36-38) ve uzmanlık (Nisa/58) kavramlarıyla ilgili
ilkeler mevcuttur.257 Ama Kur’an belli bir siyasi model üzerinde durmamıştır. Hatta
Kur’an, hiçbir devlet şeklini özel olarak tavsiye etmemiştir.258 Ancak insana her
defasında öğütleyen dinin, aynı zamanda siyasetle ilgilenen kimselerin veya siyaseti
yönlendiren insanların siyasi eylemlerinde ahlaklı olmaları tavsiyesinde
bulunmuştur. Dolayısıyla birey ve toplumsal açıdan bakıldığında dinle siyasetin bir
anlamda birbiriyle ilişkili oldukları anlaşılmaktadır.259 Zira dinler, belli ölçüde siyasi
alanla ilgili değer ve inanca sahip olup bu siyasi inancı inananlarına empoze etmeye
çalışmakta ya da siyasi inanç sisteminin oluşmasında önemli bir rol oynamaktadır.260
Dinin, inananların siyasal inançları içinde merkezi bir yeri olduğu yapılan
araştırmalar ışığında daha da belirgin bir hale gelmiştir.261 Ancak devletin bütün
vatandaşlarına dine inanan veya inanmayanlar arasında bir fark gözetmeksizin eşit ve
adaletli davranması söz konusudur. Bu insani ilkeler dikkate alındığında dinle
siyasetin arasında bir ayırımın olması zaruri görünmektedir.262 Aksi halde dini ve
siyasi alan birbirlerine girmekte ve sorun daha fazla kompleks hale gelebilmektedir.
Dolayısıyla siyaset, ilgilendiği alanda başarısız olduğunda veya yanlış yaptığında bu
255
Bkz., Aydın, a.g.e., s. 145; Weber, Sosyoloji Yazıları, s. 80-85.
256
Siyasal İslam’ın ortaya çıktığı sosyo-kültüel yapıda çeşitlilik arz edebilir. Siyasal İslam barışçı da
olabilir şiddet benimseyen de, demokratik de olabilir otoriter de, radikal da olabilir ılımlı da,
gelenekçi de olabilir modernist de; Bkz., Graham E. Fuller, a.g.e., s. 96.
257
Akyüz, İlahiyat Fakğltesi Öğrencilerinin Din Anlayışı, s. 38.
258
Aydın, İslam’ın Tarih Sosyolojisi, s. 214.
259
Ed., Niyazi Akyüz, İhsan Çapcıoğlu, “Toplumsal Yapı, Değişme ve Din”, Din Sosyolojisi, Gündüz
Eğitim ve Yayıncılık, Ankara 2008, s. 348,352.
260
Ersin Kalaycıoğlu, Çağdaş Siyasal Bilim, Teori, Olgu ve Süreçler, Beta Yay., İstanbul 1984, s. 18,
198.
261
262
Ed., Niyazi Akyüz, İhsan Çapcıoğlu, a.g.e., s. 349.
50
eksikliğini dinle izah etmeye çalıştığı andan itibaren sorunların ortaya çıkma
ihtimalleri mevcuttur. Dolayısıyla dini olmayan bir konu dinileşmektedir. Bu
durumda siyasetçiler ister istemez hem dini hem de devleti temsil eder hale
gelmektedir ki bu başlı başına gelecekteki sorunların habercisidir.
Küreselleşen bir dünyada otoritenin, küreselleşmenin olumsuz etkilerinden

korunmak için manevi temellere dayandırılması arzusu ortaya çıkmıştır. Bu da
siyasette dinin artan rolüne katkıda bulunmuştur. Ancak İslam, siyasal ve toplumsal
hayata katılım peşinde yalnız değildir. Diğer dinlerin de bu doğrultuda istekli
olduklarını görmekteyiz.263
Başka açıdan İslam dinini sadece salt bir din olarak düşünmek yanlıştır. Zira
İslam dini bir medeniyet olduğu kadar bir hayat şeklidir. Bu medeniyet ve hayat
şeklinin içinde maddi-manevi, kutsal olan ve kutsal olmayan, hukuki veya dinle ilgili
faaliyetler o kadar iç içe girmiştir ki bunları birbirinden ayırmak mümkün
gözükmemektedir. Zira vahiyden ilham alan esaslar, temelde İslam dininin bu
esasları birbirinden ayrı olarak düşünmediği, bu esaslar dini ve idari olduğu kadar
maneviyat ve siyaset için de değerli olan olarak karşımıza çıkmaktadır.264 Bu da
İslam dininin hayatın her alanına ve hatta her anına yönelik olması demektir.265
İslam dünyasında çoğu dini ve ideolojik hareketler, dini söylemlerle siyaset

yapmaya başlamışlardır. Siyasal İslam’ın görüşünü benimseyenlerin tarihi arka
planında iki neden yatmaktadır. Birincisi Müslümanlar tarihte kurdukları güçlü
devletler sayesinde İslam’ın evrensel mesajını yayabilmişlerdir. İkincisi ise Batılı
ülkelerin Müslüman ülkelerine yönelik sömürgeci hareketlerin sonucunda İslam
toplumları siyasi, ekonomik, toplumsal ve dini açıdan bir çıkmaza sürüklenmişlerdir.
Bu anlayışa göre İslam, dini ve akidevi olduğu kadar aynı zamanda ekonomik,
hukuki ve siyasi bir sistemdir. Siyasal İslam ideolojik bir yaklaşımla İslam
toplumlarının bütün ekonomik ve toplumsal sorunlarını dini bir perspektifle çözme
263
Fuller, a.g.e., s. 148.
264
Jacques Robert, a.g.e., 20-21.
265
Özden Özbay, “Üniversite Gençliği Arasında Din ve Sosyal Sapma”, C.Ü.S.B. Der., C. 31., S: 1.,
Mayıs 2007, s. 4.
51
iddiasında bulunmuştur. Bunu belirtmek gerekir ki bu anlayış İslam’a ve Kur’an’a

farklı bir görev yüklemiştir.266
Siyasal İslam’ı benimseyenler, mutlak egemenliğin Allah’a ait olduğunu, her

şeyin hatta dünyadaki küçücük bir zerrenin bile Allah’ın izni dâhilinde hareket
ettiğini söylemişlerdir. Buradan hareketle hem hükümet (devlet) hem de hâkimiyet
(egemenlik) bir yönüyle ilahi ve diğer yönüyle beşeridir. Dolayısıyla insanlar ilahi
miyarları göz önünde bulundurarak toplumda Allah’ın hâkimiyetini
sağlamlaştırabilirler. Dolayısıyla Kur’an’ın istediği ideal topluma ancak bu yolla
kavuşulabilir267 düşüncesini savunanların İslam dünyasında sayısı hiç eksik
olmamıştır.
İslam dünyasında İslamcı hareketler olarak ortaya çıkanların genel yapı

itibariyle kültür ve inanca dayalı olarak siyasal ve toplumsal hareketlerden başka bir
şey değildir. Bu bağlamda İslam’ın siyasal ve toplumsal yapı hakkında söyleyeceği
önemli şeyler vardır. Bundan dolayıdır ki siyasal İslam tarihin çeşitli dönemlerinde
ortaya çıkar ama asla tamamen ortadan kalkmaz.268
İslam dini, Müslümanlar için siyasal İslam vizyonları formüle etme

konusunda ilham kaynağı teşkil edebilir. Ancak İslam dini, bir inanç olma hasebiyle
özdür ve siyasal yorumlardan bağımsız olarak kalır. Dolayısıyla siyasal İslam’ın ileri
sürdüğü söylemlerle Müslümanlar için cazibesi ne olursa olsun İslam’ın temel
işlevinin siyasal değil dinsel olduğunu unutmamak gerekir.269 Bu bağlamda Şeyh
Raşid El Gannuşi, bu konu ile ilgili şu tespiti önemli gözükmektedir: “Hükümeti ele
geçirmek mümkün en büyük başarı sayılmamalıdır. Daha büyük bir başarı, insanlara
İslam ve onun liderlerinin sevdirilebilmesidir…. İslamcılar için en tehlikeli şey,
iktidara gelmeden halk tarafından sevilirken, daha sonra nefret edilmektedir.”270
266
Kutlu, a.g.e., s. 40-41.
267
Mohammad Ali Payam, Nakşe İsti’mar-i Garb ve Şark Der Afganistan, Seyyid Cemaleddin Yay.,
Meşhad 1364, s. 42.
268
Fuller, a.g.e., s. 54-55.
269
270
52
Afganistan’da siyasal İslam’ın belirgin bir şekilde siyaset sahnesinde ortaya

çıkması, Sovyet Birliğine karşı silahlı mücadeleye başlama tarihlerine denk
gelmektedir.271 Afganistan’da siyasal İslamcı hareketlerin liderlerinin kendi
aralarında derin görüş ayrılıkları mevcuttur. Bunun bariz örneğini Kabil’de yönetimi
ellerine aldıktan sonra siyasi rekabete başlamaları ve ülkeyi bir iç savaşa kadar
sürüklemeleri teşkil etmektedir. Afganistan’da siyasal İslam’ın mücadele yöntemi
diğer İslam ülkelerinden farklı olmuştur. Genel hatlarıyla siyasal İslam hareketleri,
radikal-gelenekçi çizgide hareket etmişler ve şiddeti yöntem olarak
benimsemişlerdir.272 Aralık 2001 yılından sonra Afganistan’da siyasal İslam
hareketlerinin iki grupa ayrıldıklarını görmekteyiz. Birinci grupta olanlar Bonn
anlaşmasını kabul edip yeni oluşumun içinde yer alanlar (Cemiyet-i İslami, Hizbi
Vahdet-i İslami, İttihad-i İslami gibi partiler); ikinci gruptakiler ise bu anlaşmayı
kabul etmeyip silahlı mücadelelerine devam edenler (Taliban ve Hizb-i İslami).
Afganistan’da siyasal İslam’ı, Sünni ve Caferi ekseninde incelemek

gerekmektedir. Siyasal İslam’ın her iki ekseninde özellikle büyük şehirlerde siyasi ve
kültürel alanlarda faaliyetleri hızlı bir şekilde devam etmektedir. Kanaatimizce bu
oluşumların her gün gençler üzerindeki etkileri daha fazla olmaktadır. Zira
Afganistan’da siyasal İslam, dini ve mezhepsel söylemlerin yanında etnik
hassasiyetleri de iyi kullanmaktadır. Şu da söylenebilir ki iç savaş sırasında siyasal
İslam hareketlerinin söylemleri yer yer dini, yer yer de etnik bazda olmuştur. Son
dönemde de siyasal İslam hareketlerinin bu iki faktörü kullandıklarını söylemek
mümkündür.
271
Bu konuyla ilgili geniş bilgi için bakınız; Olivier Roy, Siyasal İslam’ın İflası, Çev. Cüneyt Akalın,
Metis Yay., İstanbul 1994, s. 195-219.
272
Afganistan’da iç savaşın sürdüğü yıllarda binlerce insanın öldürülmesi ve 4 milyon insanın ülkeyi
terk etmeleriyle sonuçlanmıştır. Kabil’in batısında 1993 yılında Afşar katliamı, 1997 ve 1998
yıllarında Mezar-i Şerif ve Bamyan katliamları; http://www.rawa.org/mazar4.htm;
http://www.hazara.net/taliban/genocide/mazar/mazar.html;
http://usinfo.state.gov/is/Archive_Index/Al_Qaeda_and_Taliban_Atrocities.html;
http://www.geocities.com/Tokyo/Courtyard/8769/afphistory.html;
http://www.hrw.org/reports98/afghan/Afrepor0.htm#P35_500;
http://www.hrw.org/en/search/apachesolr_search/mazar-i+sharif+1998;
http://www.delmio.com/Default.aspx?tabid=756. (22.02.2010)
53
Afganistan’da siyasal İslam hareketlerinin üniversitelerde, eğitim

kurumlarında, medyada, çeşitli vakıf ve dernekler adı altında teşkilatlandıklarını ve
faaliyetlerini sistematik bir şekilde sürdürmelerini görmekteyiz.273 Özellikle
üniversite öğrencilerine burs verme, kırsal alanlardan gelen öğrencileri hem burs hem
de yurt sağlama gibi faaliyetler içerisinde oldukları söylenebilir.
2. Din Anlayışı
2.1. Din Anlayışının Tanımı
Din anlayışı, bireyin dini yaşantısının bir sonucu ve ürünü olarak kutsala ve
kendi dışındaki bireylere sahip olduğu zihinsel bir durumdur.274 Nasıl ki bireylerin
zeka durumları, yetenekleri, ilgi alanları farklılık arz ettiği gibi bireylerin olaylara
karşı tavırları ve yorumlayışı da değişebilmektedir. Dolayısıyla bireyler, içinde
bulundukları psikolojik, sosyolojik, kültürel ve ekonomik şartlarda dini anlayıp
değerlendirirler. Kişiden kişiye değişiklik arz eden bu yorum çeşitliliğine, kişinin din
anlayışı denmektedir. Kişinin din anlayışı, zamana ve şartlara göre
değişebilmektedir.275 Zira bireyin “fiziksel ve sosyal çevresi”, “fizyolojik yapısı”,
“istek, hedef ve amaçları” ve “geçmişteki tecrübeleri” birbirinden farklıdır.276 Bu
bağlamda din anlayışı ikiye ayrılmaktadır. Birincisi toplum tarafından dayattırılan
din anlayışı, ikincisi ise bireyin kendisinin sahip olduğu din anlayışı. Sosyolojik
olarak ifade edersek birincisine “toplumsal din anlayışı” ve ikincisine ise “bireysel
din anlayışı” denilebilir. Böylece bireyin içinde bulunduğu yaş, sosyal statü, akıl ve
bilgi düzeyi, bireyin sahip olduğu siyasi ve itikadi mezhepler, bireyin içinde
bulunduğu ortam ve kültür, bireyin ekonomik düzeyi gibi sebepler, bireyin din
anlayışının farklılığında etkili unsurlardır.277 Dolayısıyla araştırmamızda, sözü geçen
273
Khatamol Nabiin Medresesi (Ayetollah Mohseni), Davet Yüksek Öğrenim (Abdul Rasul Sayyaf),
Mizan Derneği (www.mizanonline.com) Bayat Vakfı, Ariana TV, Nur TV, Nurin TV ve Tamaddon
TV.
274
Serkan Şimşek, Din Görevlilerinin Din Anlayışına Psiko-Sosyal Bir Yaklaşım (K. Maraş Örneği),
Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş 2009, s. 18.
275
Dr. Ali Kuzudişli, “Anlatım”, www. dinibil.com/Default.asp?L=TR&mid=1589 (15.5.2020)
276
Türkdoğan, Çağdaş Türk Sosyolojisi, s. 53.
277
Şimşek, a.g.e., s. 18.
54
faktörlerin üniversitede okuyan öğrencilerin din anlayışında farklılaşmalar meydana

getirebileceği varsayımından hareket edilmiştir.
2.2. Din Anlayışının Oluşum Evreleri
Din anlayışının evreleri derken önce “gelişme” ve “dini gelişme” kavramları

üzerinde durmamız gerekmektedir. Gelişmenin hem bedensel hem de ruhi yönden
gerçekleştiği söylenebilir. Bundan dolayı psikolojide gelişmeden “beden ve ruh
yönünden organizmanın kendisinden beklenen faaliyetleri yapabilmesi için geçirmiş
olduğu merhaleler” kastedilmektedir. Buradan hareketle dini gelişme de “kişinin
çocukluktan itibaren dini hayatının basitten mükemmele doğru geçirmiş olduğu
değişim süreci veya süreçlerdir” diye tanımlanabilir.278 Bu bağlamda din anlayışının
evrelerini üç kategoride inceleyebiliriz:
2.2.1. Çocukluk Çağı
Bu dönemi, okul öncesi (0-6) ve okul dönemi olarak iki gruba ayırmak
mümkündür. Bu dönemde çocuğun doğuştan getirdiği duygular ve istidatlar zaman
içersinde her biri sırası geldiğinde kendini göstermeye başlamaktadır. Bu dönemde
çocuğun bazı duygu ve istidatları altı – yedi ayda kendini göstermeye başladığı gibi
bazı duygu ve istidatları ise altı – yedi yıl sürebilir. Çocuğun bebeklik döneminde (0-
2) çok basit dini tezahürleri ortaya çıkmaya başlayabilir. Örneğin evde anne-
babasını namaz kılarken veya dua ederken görmesi sonucunda bazı taklitleri
yapmaya çalışabilir.279 Bu dönemde çocuğun zihni soyut kavramların algılanabilecek
güçte değildir. Bu durumda çocuğun düşünmeden, şüphelenmeden ve itiraz etmeden
inanmaya hazır olduğu söylenebilir.280 Ama (2-6) yaşlarda ise belirgin bir şekilde
dini tezahürleri görülmeye başlar. Çocuk için bu dönemde taklidin yanında duygusal
olarak katılım da söz konusu olmaya başlar. Çocuk 3 yaşından sonra dini mahiyette
“bir söz, bir korku ya da bir davranış” olarak ilgilenmeye başlar. Allah’a karşı saygı
278
Habil Şentürk, Din Psikolojisi, Esra Yay., Konya 1997, s. 91.
279
Şentürk, a.g.e., s. 92-93.
280
Hayati Hökelekli, Din Psikolojisi, T.D.V. Yay., Ankara 1993, s. 254.
55
veya korku duyguları daha da belirgin hale gelir. Çocuk, dil gelişmesiyle birlikte
büyüklerin kullandıkları dini kelime veya deyimleri daha iyi ifade etmeye başlar.
Ancak bu dini kelime veya deyimleri derinlemesine anlama konusunda hala
yetersizdir. Zira çocuğun bu kelime veya deyimleri tekrar etmesi, onun dini şuuru
tam olarak kazanması anlamına gelmez. Çünkü çocuk bunları daha çok anne –
babasının dikkatini veya tasvibini kazanmak için kullanır. Ancak çocuk büyüklerin
dini dünyasına bu dini kelime veya deyimlerle girer.281 Çocuk (5-6) yaşlarına doğru
geldiğinde hayal dünyasının genişlemesiyle birlikte düşünce melekeleri de gelişmeye
başlar. Bu yaşta çocuk yaratıcı ile ilgili bazı sorular sorarak yaratıcıyı anlamaya
çalışır. Bu dönemde çocuk dini hikâyelerle daha fazla ilgilenmeye başlar ve daha
fazla sever.282 Okul döneminde ise belli bir olgunlaşma seviyesine ulaşmış, bedenen
ve ruhen birtakım becerilere sahip olmuştur. Dolayısıyla çocuk zihin olarak da
elverişli duruma gelmiştir.283
Çocuk bu dönemde dinin bazı konularını daha fazla anlamaya ve öğrenmeye

başlamış ve aynı zamanda ahlaki konuları da kendine göre değerlendirmeye
başlamıştır. Bu dönemde çocuğun zihinsel gelişmesine paralel olarak bazı konularda
somut düşüncesi devam ediyorsa bile bu dönemi somut düşünceden soyut düşünceye
doğru bir geçiş veya hazırlık dönemi olarak da değerlendirmek mümkündür.284
Dolayısıyla çocuğun etrafında bulunan nesnelerin kaynağını öğrenmeye merak
etmesi, daha önce edindiği bilgilerin yetersiz olduğunu ve kendi kendine verdiği
cevapların yetersiz kaldığını anlamaya başladığını göstermektedir. Zira çocuk dini
sadece telkinlerle veya taklitle yaşamayla yetinmemektedir. Çünkü çocuk bunları
içselleştirmeye ve kendine kabullendirmeye başlamaktadır. Dolayısıyla çocukta dini
inancın gelişmeye başlamasının 7-9 yaşlarında ortaya çıktığını görmekteyiz. Çocukta
dini inancın daha belirgin hale gelmesi ise 10-12 yaşları bulmaktadır.285 Bu
bağlamda çocuğun doğduğu topluluk, onu geliştirmek için yeterli vasıtalara sahiptir.
281
Hökelekli, a.g.e., s. 255; Şentürk, a.g.e., s. 93-100.
282
Hökelekli, a.g.e., s. 256.
283
Şentürk, a.g.e., 101.
284
285
Hökelekli, a.g.e., s. 256-257.
56
Toplum, yüzlerce yıldan beri “ kendinde sakladığı fikirleri, gelenekleri ve kuralları

türlü vasıtalarla bu yeni doğan mahluka aşılamaya” hazır durumdadır.286
Böylelikle çocuk bu dönemden itibaren çocukluk döneminden çıkmış,

gençliğe doğru adım atmıştır. Dolayısıyla çocuğun “sosyal benliği” oluşmaya ve
toplum içinde kendine saygı gösterilmesini istemeye başlamıştır.287
2.2.2. Ergenlik Çağı
Ergenlik dönemini, ergenlik öncesi (12-14 yaş), ergenlik (15-17 yaş) ve

gençlik (17-21 yaş) dönemi olarak üç grupta inceleyebiliriz. Ergenlik öncesi
dönemde, ergen kişi tam anlamıyla çocuk sayılmazsa bile genç de olmamıştır.
Dolayısıyla ergen birtakım psikolojik bocalamaların içindedir ve çoğu zaman sosyal
çevre de buna katkıda bulunur. Bu dönem, ergenin zihinsel gelişme açısından somut
düşünce dönemini geride bıraktığı, soyut düşünce döneminin başladığı dönemdir.
Dolayısıyla bu dönemde dini konulara daha fazla ilgi duyduğu bir çağdır. Bu
bağlamda bazı psikologlar, özellikle 13. yaş dönemini dini uyanış çağı olarak
nitelendirmişlerdir. Başka bir ifade ile bu dönemde zekânın ve mantığın hızlı bir
şekilde geliştiği görülmektedir. Buna paralel olarak da dinsel duygunun uyanması ve
dinin kavranabilmesi bu yaş döneminde izlenebilmektedir.288 Hatta bu dönemde
ergen, bu zamana kadar öğrendiklerini gözden geçirerek bazı öğrendiklerini
kabullenerek bazı bilgilerinin yanlış olduğu kanaatine vararak düzeltmelerde
bulunabilir. Bu bağlamda ergenin gelişim evrelerini iyi anlayarak ona uygun olarak
dini bilginin verilmesi ve bocaladığı hususların iyi aydınlatılması ergenin bu
dönemden daha rahat çıkmasına yardım edebilir.289
Bu dönemde ergen, kararsızlık ve şaşkınlık ortamında içgüdüsel olarak

Allah’a yönelmekte, dini inanç onun için önemli konular arasında yer almaktadır.
Dolayısıyla bu dönemde Allah anlayışı onlar için ruhani bir varlıktır. Ergen bu
286
Osman Pazarlı, Din Sosyolojisi, 3. Bsk., Remzi Kitabevi, İstanbul 1982, s. 45.
287
288
Neda Armaner, Din Psikolojisine Giriş, Ayyıldız Matbaası, C. I., Ankara 1980, s. 93.
289
Bkz., Şentürk, a.g.e., 105-108; Hökelekli, a.g.e., s. 267.
57
dönemde Allah’ın varlığı konusunda bazı zorlukları olsa bile onlar için henüz kolay
anlaşılır bir varlık değildir. Bu dönemde ergenin dine, ibadetlere ve günah ve sevap
konularına büyük ilgisi vardır. Ancak bu dönem fazla sürmez ve ergenin kendine
özel ve bu döneme ait bazı bunalımlar baş göstermektedir.290
Ergenlik döneminde (15-17 yaş) ise kişi, bedenen ve ruhen gelişmiş, buluğ
çağına ayak basmıştır. Bu durum da ergen kişinin, İslam dini nezdinde, dinî bütün
sorumluluklarını yerine getirebilecek durumda olduğunun işaretidir. O bundan
sonraki hayatında dini emir ve yasakları göz önünde bulunduracak ve davranışlarını
ona göre şekillendirecektir. Bu açıdan bu dönemin öneminin veya bu dönemin
gelişim özelliklerinin iyi bilinmesi gerekmektedir.291 Bu dönemde çocuk,
çocukluktan çıkmış ve yeni bir hayata başlamıştır. Başka bir ifade ile yeniden
dünyaya gelmiştir.292
Kişi için dini şüphe ve çatışma, bu dönemin belirgin bir özelliği olarak ortaya
çıkmaktadır. Zira birçok kişi, toplumsal ve gündelik hayatında karşılaştığı olaylar ile
okulda öğrendiği bazı bilimsel teorileri, dini inanç ve anlayışa tatbik etmede ve
anlamada güçlük çekebilir. Ergenlikte dini şüphe ve çatışmanın yaşanması çeşitli
ülkelerdeki ergenler arasında farklılık arz etmektedir. Batı ülkelerinde erkekler
arasında % 75, kızlar arasında % 50’lik bir oranın iman konusunda şüpheler yaşadığı
ve Türkiye’de yapılan araştırmalara göre ise ergenlerin % 30 dolaylarında iman
konusunda şüpheler yaşadığı tespit edilmiştir.293 Maalesef Afganistan’da gençler ve
özellikle üniversite öğrencileri üzerinde bu dönemde iman ile ilgili yaşadıkları
şüpheleri bilimsel veriler doğrultusunda ortaya koyan araştırmalar bulunmamaktadır.
Dolayısıyla Kabil Üniversitesinde okuyan öğrencilerin eskiden hangi durumda
olduklarını istatistiksel olarak vermek mümkün değildir.
290
291
292
Pazarlı, a.g.e., s. 49.
293
58
Ergenin, cinsiyet güdüsünün ortaya çıkardığı çatışmalar en çok bu dönemde

yaşanmaktadır. Ergenin dünya görüşünü geliştirmesi ve oluşturması, kendisi için
önemli olan değerleri benimsemesi, hayatın anlamı ve bu dünyadaki rolü ve önemi
konusunda tatmin vereci cevaplar araması gibi arayış ve yönelişler bu dönemin
spesifik özelliklerinden ve davranışlarındandır. Dolayısıyla dini konularda bocalama
ve bunalım durumları söz konusu olabilir. Ancak gençlerin çoğu için din, “güvenlik”,
“kimlik”, “bağlanma” ve “anlama” gibi konularda etkisi güçlü yüksek bir değer
olarak görülmektedir.294
Gençlik dönemi olan 17-21 yaş grubunda olan kişi tam anlamıyla gençliğini
hissetmeye başlar, toplumda da üzerine düşen görevleri kabullenmeye ve rollerinin
hakkına vermeye çalışır. Toplum da onun kişiliğine saygı duymaya ve değer
vermeye başlar. Sonuç itibariyle kişi, sosyal çevre tarafından itibar kazanır.295 Bu
dönemde genel olarak gencin dini arayışları, bocalamaları ve şüpheleri yatışmış ve
bir sonuca ulaşmıştır. Çünkü bu dönemde genç, din tutumlarını tam olarak
belirleyebilecek zihni ve duygusal olgunluğa ulaşmıştır. Bu çağda, gencin dinle ilgili
kesin tercihleri ve kararları açıkça baş göstermeye başlar. Bu dönemde gençlerin bir
kısmı, çocukluk döneminden farklı olarak dini inanç bunalımları yaşarlar ve dini
değerler dünyasını baştan kurarlar. Gençlerin diğer bir kısmı, aileden veya
çevresinden aldıkları geleneksel dini inancının aynısını veya az değişiklikle
sürdürürler. Gençlerin bir diğer kısmı ise dine karşı bir tavır içinde durarak tamamen
dine ilgisiz kalırlar.296 Bu bağlamda ergenliğin son dönemi olan gençlik çağı
tarafımızdan gerçekleştirilmiş araştırma açısından son derece önemlidir. Zira bu
dönemde genç, hayatının yönünü değiştirebilecek üniversite ortamına girmiştir.
Dolayısıyla üniversite ortamı, öğrencinin dine olan tutumu ve din anlayışının
oluşmasında önemli bir faktör olarak görülmektedir.
294
295
296
59
2.2.3. Yetişkinlik Çağı
Yetişkinlik dönemini, ilk yetişkinlik (21-40 yaş), orta yaş (40-60 yaş) ve
yaşlılık (60 yaş ve üstü) dönemi olarak üç gruba ayırabiliriz. Araştırmamızın sınırları
kapsamında ilk yetişkinlik çağı bizim için önem taşımaktadır. Orta ve yaşlılık
dönemleri araştırmamızın sınırları dışında olduğundan dolayı bu dönemlere
değinilmeyecektir.
Tablo 5: Din Anlayışının Evreleri
Din Anlayışının Oluşum Evreleri Dönemler Yaş Dönemleri
Okul öncesi 0-6 yaş

Çocukluk Çağı
Okul dönemi 7-12 yaş
Ergen öncesi 12-14 yaş
Ergenlik Çağı Ergenlik 15-17 yaş
Gençlik 17-21 yaş
Yetişkinlik Çağı İlk yetişkinlik 21-40 yaş
Bu dönemde kişinin hem fiziksel hem de psikolojik açıdan olgunlaşmış

olduğu varsayılmaktadır. Bu dönemde kişi, eğitimini bitirmiş, tam zamanlı bir işte
çalışmaya başlamış ve evlenmiştir.297 Bu durum elbette ki kültürden kültüre
değişebilmektedir. Ama genel olarak yetişkin çağında olanlar için bu geçerli
sayılabilir.
Kişi, bu dönemde “dini hayatta bir dengeleme”, “yeniden yapılanma”, “eski

inanç ve alışkanlıkları” tekrar düşünme ve mümkünse düzeltme yoluna gitmektedir.
Bu yaş döneminde bu gelişmelerin duygusallıktan akılcılığa doğru oluştuğunu
297
Bekir Onur, Gelişim Psikolojisi, Yetişkinlik, Yaşlılık ve Ölüm, 6. Bsk., İmge Kitabevi, Ankara
2004, s. 56.
60
görmek mümkündür. Bu yaş dönemiyle ilgili araştırmalara baktığımızda birey, ya

dinsel kuşkularını çözümleyerek, kendine göre bazı değişikliklerle yetinerek kendi
açısından tatmin edici bir hayat felsefesi geliştirmiş olur ya da din, kendisi için
herhangi bir anlam ifade etmediği için dini tamamen reddeder. Her iki durum için
din, yetişkin için birinci derecede öneme sahip bir konu olmaktan çıkmıştır. Bu
dönemde ibadetlere katılımda düşüş ve bazı dini faaliyetlere ilgisizlik
görülebilmektedir. Bu konu ile ilgili bazı araştırmalara göre 18-30 yaş dönemi
arasında dini faaliyetlerde gözle görülür bir düşüş yaşanmaktadır. Ancak bu durum,
birey evlenip anne veya baba olduğunda kaybolmaya başlamaktadır. Tekrar dine
dönüş dediğimiz hadise gerçekleşmektedir. Bunun sebebi de bazı psikologlar
tarafından kendi çocuklarını iyi yetiştirmek ve onlara iyi örnek olmak arzusu olarak
gösterilmektedir.298
3. Din Kurumunun Toplumsal İşlevleri
3.1. Zihniyet Kazandırma İşlevi
Dinin en önemli fonksiyonlarından biri, bireylere çeşitli toplumsal

durumlarda ve değişik toplumsal olaylar karşısında belli bir zihniyet ve ideoloji
kazandırma fonksiyonudur. Dinler ve özellikle yüksek dinlerin teolojik hususlar
dışında kalan çok zengin bir fikri muhtevası vardır. Dolayısıyla dinlerin inananlarına
kazandırdıkları bu fikri muhteva bilinçli veya bilinçsiz olarak bireylere etki
yapmakta ve yön vermektedir.299 Bu bağlamda din, neredeyse hayatın bütün önemli
konularına karşı, bireyleri ilgilendiren çeşitli hususlar ve problemlere karşı bir tavır
ve tutumu içine barındırmaktadır.300 Bireyler, dinlerinin etkisiyle belli bir zihniyete
ve dünya görüşüne sahip olurlar. Dolayısıyla bireyler, dinlerin etkisiyle eşyaya,
tabiata, sosyal olaylara karşı bir tavır ve tutum içine girmekle beraber toplumun
298
Armaner, Din Psikolojisine Giriş, s. 129; Hökelekli, a.g.e., s. 282.
299
Günay, Erzurum ve Çevre Köylerinde Dini Hayat, s. 41.
300
Freyer, Din Sosyolojisi, s. 37, 71.
61
temel kurumları olan aile, eğitim, siyaset ve sanat hakkında da belli bir zihniyete
sahip olurlar.301
Din, kültürel hayatın bütün kısımlarına, toplumun genel yapısına ve siyasi

yapısına yani devlete belli ölçüde etki yapmakta,302 toplumsal yapının davranışlarının
belirlenmesinde etkili bir rol oynamaktadır.303 Bu bağlamda “din, bir dünyayı anlama
ve kendini o dünyada belirli bir yere yerleştirme modeli olarak fonksiyon
görmektedir.”304 Dolayısıyla din, inananlarına bir yaşam tarzı sunan ve onları belli
bir dünya görüşü etrafında organize eden bir kurumdur.305 Bu bağlamda insanlar
“dünyaya karşı takındıkları tavrın dinden ileri geldiğinin şuuruna vakıf olsunlar veya
olmasınlar”, dış dünyayı her zaman dinlerinin ışığı altında görmektedir. Dolayısıyla
din, inananların hayatının her safhasında devamlı olarak kendini hissettirmektedir.306
Bireylerin var olan zihniyetlerinin değişmesi ve gelişmesi birden bire ortaya

çıkmayıp ancak zaman içinde mümkün olabilir.307 Dolayısıyla zihniyet değişmesi,
toplumsal değişmenin bir parçasıdır.308 Bu bağlamda zihniyetin değişmesi ve
gelişmesi için alt yapı unsurlarından en önemlileri eğitim, araştırma ve geliştirme
faaliyetleridir.309 Böylelikle bireylerin zihniyetleri nasıl ki zaman içerisinde
değişmeye doğru giderse, zihniyetlerin oluşması da birdenbire olmayıp zaman içinde
oluşur.
301
Okumuş, Toplumsal Değişme ve Din, s. 68-69.
302
303
Taş, Türk Halkının Gözüyle Diyanet, s. 55.
304
305
Aydın, Din Felsefesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Yay., İzmir 1987, s. 5.
306
307
Sabri F. Ülgener, “II. İzm’ler ve Sistemler; Bir İzm’in Dünü ve Bugünü”, Makaleler, Haz., Ahmet
Güner Saray, Derin Yay., İstanbul 2006, s. 631-640; Sabri F. Ülgener, “Çözülme Devri Zihniyeti”,
Makaleler, s. 661; Sabri F. Ülgener, “İktisadi Yenilenmemizin Zihniyet Muhasebesi”, Makaleler,
s. 255.
308
Osman Şimşek, Türk Girişimciliğinin Sosyolojisi, Otorite Yay., Ankara 2008, s. 99.
309
Usta, Ekonomik Ahlak ve İnsan Kaynağı, s. 18.
62
3.2. Bütünleştirme ve Düzenleme İşlevi
Toplumlarda din, toplumsal bütünleşmeyi doğru veya yanlış, iyi veya kötü
olarak sağlamaya çalışmaktadır. Karl Marx, dinin toplumların afyonu olduğunu
söylerken bile dine bir görev yüklemiş310 ve bir anlamda dinin bütünleştirici gücüne
dikkat çekmiştir. Durkheim de din ile toplumsal bütünleşmenin her ikisinin de yan
yana var olduklarını söylemiştir. Ona göre dinde gevşeme ortaya çıktığı zaman
toplumdaki dayanışma da gevşemeye başlar.311 Durkheim, dinin insan toplumunda
büyük bir bütünleştirici gücü olduğunu önemle vurgulamıştır.312 August Comte
gelecekteki dinin pozitivizm olduğunu savunurken toplumların dinsiz olarak
yaşamayacağını kabul etmiştir.313 Böylece dinler, sadece bireylerin iç dünyasında
etkili olmayıp bireyleri birbirlerine bağlayan bir köprü görevi de vardır.314 Çünkü
din, toplumda yayılmaya başladığı dönemden itibaren artık toplumun bütün sosyal
varlığı ile kaynaşarak bütünleştirici gücünü bütün sosyo-kültürel alanlarda
hissettirmeye başlamaktadır.315 Ancak dinin durum ve şartlara göre bütünleştirici
rolünün yanı sıra ayrıştırıcı rolünü ve hatta toplumda protestolara sebep olabileceğini
de unutmamak gerekir.316
Sosyolojik açıdan dinin hem bütünleştirici hem de yıkıcı etkisi

317
bulunmaktadır. Dinlerin birleştirici etkisi cemaat şeklinde örgütlenme ve
toplumsal dayanışmayı daha kuvvetlendirme olarak ortaya çıkmaktadır. Dinin
bütünleştirici işlevinin en belirgin şekli,318 dinlerin belli zaman diliminde yapılan
merasimler, ibadetler ve ayinler, bireyler arasındaki dayanışmayı daha kuvvetli
haline getirmekle kalmayıp toplumsal dayanışma ve yardımlaşmayı
310
Arslantürk, Kutsalın Dönüşü, s. 20; Aydın, İslam’ın Tarih Sosyolojisi, s. 23.
311
Bkz., Nur Vergin, Din, Toplum ve Siyasal Sistem, Bağlam Yay., İstanbul 2001, s. 43; Durkheim,
Toplumsal İşbölümü, s. 89.
312
Adil Çiftçi, “Dini Kurumlar”, D.EÜ.İ.F. Der., S: IX., İzmir 1995, s. 432.
313
Arslantürk, Kutsalın Dönüşü, s. 20.
314
315
316
Ünver Günay, “Din ve Sosyal Bütünleşme”, E.Ü.İ.F. Der., S: 6, Kayseri, 1989, s. 6-7.
317
Wach, Din Sosyolojisi, s. 66-67.
318
Ed. Niyazi Akyüz, İhsan Çapcıoğlu, a.g.e., s. 380.
63
kuvvetlendirmektedir. Dinlerin yıkıcı veya ayrıştırıcı rolü ise özellikle bir toplumda
aynı anda birkaç din ve aynı dinin farklı mezhepleri olduğunda daha da belirgin hale
gelebilir.319
Toplumların, düzenleyici ve norm koyucu düşünceler olmadan ayakta

durmaları mümkün görünmemektedir. Hatta din, toplumsal hayatın bütün alanlarında
normlar ve düzenlemeler yapmıştır. Ancak dinin bu özelliğe sahip olması, yapısal-
toplumsal şartlara göre farklılık arz etmektedir.320 Toplumun gittikçe daha fazla
komplike hale gelmesiyle birlikte artık toplumun kendi kendini düzenlemesi
mümkün görünmemektedir.321
Din, geniş kitleyi ve gündelik telkinleriyle bireylerin davranış biçimlerini

düzenleyen bir sosyal fenomen olarak tarih boyu, aile bağlarından toplumun çeşitli
katmanlarına, siyasetten ekonomi ve sanat değerlerine kadar geniş bir çevreyi
etkilemekte ve etkilemeye de devam etmektedir. Din bunları yaparken bazılarında
başarılı bazılarında da başarısız olmuştur. Ama toplumda düzenleyici iddiasıyla her
zaman devreye girmiştir.322
Dinler, özellikle ilk ortaya çıktıkları dönemlerde, toplumda mevcut olan

düzeni veya başka bir deyişle mevcut olan toplumsal yapıyı değiştirmeye çalışmakta
ve hatta radikal bir yol izlemektedirler. Ancak bu durum dinin kuruluş aşamasında
devam etmektedir. Din, sonraki dönemlerde kurulmuş olan sosyal yapıyı korumaya
çalışmaktadır.323 Buradan hareketle dinlerin mevcut olan sosyal yapıyı koruma işlevi
de önemli bir unsurdur.
319
Dursun, a.g.e., s. 38.
320
Hıristiyanlık toplumun siyasi alanlarıyla ilgili pek fazla ilgilenmemiştir. Ama İslam, siyasi bir
hareket olarak ortaya çıktığında siyasi alanla ilgili düzenlemeler de getirmiştir. Ancak bu
düzenlemelerin en çok medeni hukuk alanlarında gerçekleştiğini görmekteyiz; Bkz., Davut
Dursun, a.g.e., s. 39; Taner Timur, Osmanlı Kimliği, Hil Yay., İstanbul 1986, s. 52-63.
321
König, a.g.e., s. 63.
322
Sabri F. Ülgener, Zihniyet ve Din İslam, Tasavvuf ve Çözülme Devri İktisat Ahlakı, s. 8.
323
64
3.3. Meşrulaştırma
Dinin önemli fonksiyonlarından biri olarak karşımıza çıkan, tarihsel süreçte

ve günümüzde çeşitli biçimlerde devam eden dinin meşrulaştırma gücüdür. Bu
bağlamda din mevcut olan sosyal düzenin, kurumların işleyiş biçimlerini
meşrulaştırıp geçerli hale getirmektedir. Bazen dinin meşrulaştırma gücü, dominant
sınıflar veya gruplar tarafından kendi amaçları doğrultusunda kullanılmakta, bu
gruplar çoğu kez din vasıtasıyla kazanılmış haklara da sahip olmaktadırlar.324
Weber’e göre din, toplumda gücün kullanımını haklı göstermeye çalışır. Ona göre
insan, güç ve imtiyaz istemekle kalmaz aynı zamanda bunların kendi hakkı olduğunu
iddia edip diğer insanları ikna etmeye çalışır. Burada da dinin meşrulaştırma gücü
ortaya çıkar.325 Afganistan’da bu yapıyı belirgin bir şekilde görmek mümkündür.
Toplumda seyyidler, pirler, ve şerifler (işanlar) gibi kimseler doğuştan belli halklara
sahip olurlar. Örnek olarak şerifler (işanlar), Mezar-i Şerif’te bulunan ve Hz. Ali’ye
atfedilen türbenin gelirlerini kendi aralarında paylaşmakta ve hatta türbenin
gelirlerini nesilden nesile miras olarak çocuklarına bırakabilmektedirler.
Din, davranışlarımıza gerekli duyduğunda meşruluk kılıfı geçirmekle kalmaz,

aynı zamanda gereken itici gücü de verir.326 Dolayısıyla dinin meşrulaştırma
fonksiyonu, “iktidarın ve siyasi kararların, yönetilenler tarafından benimsenmesinde
ve yönetilenlerin otoriteye itaatlerinin sağlanmasında etken olmaktadır.”327 Böylece
din, otoriteye itaati destekleyip bireylerin veya toplumun bağımsızlık ruhunu
dizginleyerek toplumsal düzeni sağlamaya çalışmıştır. Bu nedenle dinin
meşrulaştırma gücüne neredeyse bütün devletler, hatta din ile arasına mesafe koyan
devletler bile başvurmuşlardır.328
324
Ejder Okumuş, Dinin Meşrulaştırma Gücü, Ark Yay., İstanbul 2005, s. 50.
325
Okumuş, Dinin Meşrulaştırma Gücü, s. 52.
326
Sabri F. Ülgener, Zihniyet ve Din İslam, Tasavvuf ve Çözülme Devri İktisat Ahlakı, s. 10.
327
328
Okumuş, Dinin Meşrulaştırma Gücü, s. 52.
65
İKİNCİ BÖLÜM
AFGANİSTAN VE KABİL BÖLGESİ HAKKINDA GENEL BİLGİ VE
ÖRNEKLEM GRUBUNUN OLGUSAL KİMLİĞİ
1. Afganistan
1.1. Tarihi Durum
Afganistan’da İslam’dan önce ve İslam’dan sonra çeşitli devletler

kurulmuştur. Afganistan’da İslam’dan önce Esatiri, Ehamenişi, Yunanlılar, Muriya,
Kuşani, Yeftali ve Türkler devlet kurmuşlardır. Afganistan’da devlet kurmuş olan
Yefteli hükümdarlarının bastırdıkları paraların üzerinde “Horasan Şahı” yazısı yer
almıştır.329 Hatta Afgan Devletinin kurucusu olan Ahmet Şah Dürrani bile kendini
“Horasan Şahı” olarak nitelendirmiştir. Afganistan adı resmi antlaşmalarda
kullanılmamıştır. Bu isim ilk defa 1801 yılında İran ve İngiltere arasındaki
antlaşmada geçmiştir.330
Peştun kabilelerinin ülkede siyasi anlamda üstün olmalarından sonra Horasan

yerine Afganistan isminin yerleştiğini görmekteyiz. Ancak 1919 yılından sonra
Afganistan adı tüm ülke için geçerlilik kazanmıştır.331 Peştun kökenli hükümdarların
başa gelmesinden sonra, bu grup, ülkede yaşayan diğer milletlerin tarihlerini, kültürel
değerlerini ve hatta mevcudiyetlerini bile inkâr yoluna gitmiştir. Bu mesele dışarıya
olduğu gibi yansıyamamıştır.
Afganistan’da millî düşüncenin olmayışı ve millî düşünce ile diğer etnik

grupların kimliği arasında zıtlığın oluşmasından kaynaklanan332 kimlik sorunu, yeni
problemleri de beraberinde getirmiştir. Başka bir ifade ile Afganistan Devleti’nin
329
Hac Kazım Yazdani, Pejuheş Der Tarihî Hazaraha, 2.Bsk, Mehr Yay., Kum, H. 1372, C.I, s. 88;
Mohammad Hüseyin Yamin, Historic Afganistan, Kitap Neşriyat Yay., Kabil, 2001, s. 24,25,33.
330
Seyyid Asker Mosavi, The Hazaras of Afghanistan Historical, Cultural, Economic and Political
Study, Çev.Esedullah Şefai, Nakşi Simork Yay., Tahran, H. 1379, s. 25.
331
Yazdani, a.g.e., C.I, s. 88.
332
Mosavi, a.g.e., s. 25.
66
siyasetinde Afgan kelimesi her zaman Peştun ile aynı anlamda kullanılmış ve bu
çerçevede milli düşünce ve milli değer oluşturulmaya çalışılmıştır.
Bu bölgede İslamiyet’in gelişimi, halife Hz. Osman zamanında Basra valisi

olan Abdurrahman bin Semure’nin bölgeye gönderilmesiyle başlamıştır. Afganistan,
İslamiyet’le tanıştıktan sonra IX. yüzyılın ikinci yarısından itibaren İran’da kurulmuş
olan Samani Devleti tarafından ülkenin yarısı işgal edilmiştir. Samani Devleti’nin X.
yüzyılın sonlarına doğru zayıflamasını fırsat bilen Sebük Tegin, Gazne’de Gazneli
Devleti’ni kurmuştur. Gazneli Devleti Sultan Mesud’un (1030–1041) 1040 yılında
Selçuklulara yenilmesiyle son bulmuştur.333
Gazneliler’den sonra Selçuklular bu bölgeye hâkim olmuşlardır.

Selçuklular’ın son hükümdarı olan Sultan Sancar’ın ölümünden (552-1157) sonra
zaman zaman Selçukluları tehdit eden Gurlular ülkeye hâkim olmuşlardır. Gur
Devleti XII. yüzyılın sonlarına doğru Harezmşah sultanı olan Alâeddin Muhammed
tarafından ortadan kaldırılmıştır. Harezmşahlılar’dan sonra ülke 1220 yılında
Moğollar tarafından işgal edilmiştir. Timur’un torunlarından biri olan Babür (1483–
1530) bu bölgelere hâkim olmuştur.334 Babür Devleti’nin iç huzurunun bozulmasıyla
beraber Peştun kabilelerinden olan Yusufzeyliler, ülkenin güney kısımlarındaki
Peşaver vadisinde yerleşmeye başlamışlardır.
1747 yılında Nadir Şah’ın öldürülmesi üzerine Dürraniler’in Sadozey

kolunun reisi olan Muhammed Zaman Han’ın oğlu olan Ahmet Şah bunu fırsat bilip
Dürrani kabilesinin reislerini toplayarak ilk Afgan Devleti’ni kurmuştur. Ahmet
Şah’ın 1772 yılında ölümü üzerine oğlu Timur Şah (1772–1793) başa geçmiştir.335
1793 yılında Timur Şah’ın ölümünden sonra oğlu olan Zaman Han tahta
geçmiştir. Mahmut Şah, kardeşini yenerek onun yerine geçmiştir Dost Muhammed,
Mahmut Şah ile giriştiği savaşta galip gelmiştir. Böylece yönetim Dürraniler’in
Sadozey kolundan el değiştirerek Barekzeyler’in (Muhammedzey) eline geçmiştir.
333
İlhan Bilgü, DİA., ”Afganistan” Maddesi, C. 1. İstanbul 1988; İsmail Hakkı Göksoy, Çağdaş
İslam Ülkeleri Tarihi, 2. Bsk., Fakülte Kitabevi Yay., Isparta 2003, s. 123-124.
334
DİA, “Afganistan” Maddesi.
335
67
Dost Muhammed Han’ın 1839 yılında ölümü üzerine büyük oğlu olan Şir Ali, tahta
geçmiştir. Şir Ali Han’ın Türkistan’a kaçmasıyla amcası olan Abdurrahman Han
Afganistan tahtına geçmiştir.336
Abdurrahman Han’ın izlediği iç ve dış politikalar ülkeyi bir çıkmaza

sürüklemiştir O, Peştun olmayan diğer etnik grupları ortadan kaldırmak için her türlü
insanlık dışı uygulamalarda bulunmaktan geri kalmamıştır.337 Abdurrahman Han’dan
sonra oğlu olan Habibullah Han, Afgan tahtına geçmiştir.338
19 Şubat 1919 yılında Habibullah Han’ın ölümü üzerine oğlu Emanullah

Han, Afgan tahtına geçmiştir. Afganistan’ın bağımsızlığını tanımayan İngilizler ile
Afganistanlılar arasında üçüncü Afgan-İngiliz savaşı patlak vermiştir. Bu savaşta
başarı elde edemeyen İngilizler 8 Ağustos 1919 yılında Afganistan’ın bağımsızlığını
kabul etmiş ve Ravulpindi Antlaşması’nı imzalamıştır.
Emanullah Han gezdiği birçok ülkede antlaşma imzalayarak 1 Mart 1921

yılında uzman öğretmen ve subay gönderme konusunda Türkiye ile antlaşma
imzalamıştır. Bu antlaşmaya ek olarak “Türkiye ve Afganistan Arasındaki Dostluk ve
Teşrik-i Mesai Muahedenamesi” adıyla başka bir antlaşma daha imzalanmıştır.
Emanullah Han, getirdiği yenilikleri uygulamaya çalışmışsa da halkın tepkisini
çekmiş ve bu tepkiler sonucunda 1929 yılında İtalya’ya gitmek zorunda kalmıştır.339
Emanullah Han’dan sonra Nadir Şah, kardeşleriyle birlikte Peşaver üzerinden

Afganistan’a girerek kısa bir zamanda Kabil’i kontrol altına almayı başarmıştır.
Nadir Şah, Emanullah Han’ın aksine halkın benimsemediği reformları kaldırarak din
adamlarının fikirleri doğrultusunda yeni bir idare sistemi kurmuştur. Nadir Şah’ın
336
337
Mohammad Nabi Muttaki, “Revabet-i Kuçiha ve Hazaraha”, Sirac Der., Yıl:3, Sayı:11, Kum,
H. 1376, s. 45.
338
339
Mehmet Saray, Afganistan ve Türkler, 2. Bsk, Kitabevi Yay., İstanbul, 1997, s. 197; Arslan Bulut,
“Afganistan’ın Yarısı Türk”, www.otuken.net/arslan.bulut/Afganistanin-yarisi-turk.html.
(15.08.2009).
68
Kasım 1933 yılında bir çiftçinin oğlu olan lise öğrencisi Abdulhalik tarafından
öldürülmesinden sonra oğlu Zahir Şah Afganistan tahtına geçmiştir.340
Sovyetler Birliği’nin nüfuzunun ülke içerisinde gittikçe etkin konuma gelmesi

üzerine Zahir Şah, tedbir olarak başbakan Davut Han’ı azletmiştir. Sovyetler
Birliği’nin Davut Han’ı desteklemesi üzerine Davut Han, solcu subaylardan olan
General Abdülkadir ile sivil Marksistlerden olan Muhammed Tereki’nin
yardımlarıyla Zahir Şah’ı 1973 yılında kansız bir darbe ile devirmiştir.341
Davut Han tedbir amacıyla sivil Marksist örgütlerinin önde gelen kişileri olan
Muhammed Tereki ve Babrek Karmel’i hapse atmıştır. Bu durum üzerine ordudaki
Marksist subayların giriştiği bir darbeyle Davut Han ve ailesi başbakanlık sarayında
öldürülmüştür. Muhammed Tereki, Sovyetler Birliği’nin desteğini alarak Nisan 1978
yılında Afganistan’ın başbakanı olmuştur. Muhammed Tereki’nin izlemiş olduğu iç
ve dış politika, yakın çalışma arkadaşlarının ve özellikle Hafizullah Emin’in karşı
çıkmalarına sebep olmuştur. Hafizullah Emin, Sovyetler Birliği’nin isteğinin hilafına
Eylül 1979 yılında Muhammed Tereki’yi öldürterek Afganistan başbakanı olmuştur.
Ama bu iktidar fazla sürmemiş, Sovyetler Birliği, Afganistan’a askeri bir
müdahalede bulunarak Hafizullah Emin’i öldürdükten sonra Babrek Karmel’i başa
geçirmiştir.342
Karmel’den sonra Necibullah başa geçince en büyük destekleyicisi olan

Sovyetler Birliği’nin yardımlarını da kaybetmiştir. Necibullah hükümeti her gün
gücünü kaybetmekteydi. Direniş güçleri her fırsatta devlete ağır hasar
vermekteydiler. Necibullah’ın ilk attığı adım, direniş güçleriyle ateşkes ilan etmek
olmuştur.343
Necibullah, hem iç hem de dış siyaseti düzene koymaya çalışırken direniş

güçlerinin ülkenin önemli vilayetleri ve Kabil yakınlarında bulunan ve ülkenin en
340
341
DİA, ”Afganistan” Maddesi; www.otuken.net/arslan.bulut/Afganistanin-yarisi-turk.html.
(15.08.2009).
342
DİA, ”Afganistan” Maddesi; www.otuken.net/arslan.bulut/Afganistanin-yarisi-turk.html.
(15.08.2009).
343
69
önemli havaalanı olan Bagram havaalanını almalarından sonra istifa ederek Kabil’de
bulunan Birleşmiş Milletler’e sığınmıştır. Ekim 1996 yılında Kabil’in, Taliban
tarafından düşürülmesinden sonra Necibullah, yanında bulunan kardeşiyle birlikte
idam edilmiştir.344
Necibullah hükümeti, düşürülmeden önce bazı Mücahit grupların liderleri

Pakistan’da bulunan Peşaver kentinde bir araya gelerek Afganistan’da kurulacak olan
İslami Devlet ile ilgili bazı anlaşmalar yapmışlardır. Afganistan İslam Devleti’nin ilk
Cumhurbaşkanı iki ay süreyle Sıbgatullah Müceddedi seçilmiştir. Sıbgatullah
Müceddedi’den sonra dört ay süreyle Burhaneddin Rabbani bu göreve gelmiştir.345
Bazı Mücahit grupları, ülkede oluşmuş olan siyasi boşluğu kendi lehlerine
kullanmaya başlamışlardır. Mücahit gruplar birbiriyle savaşırken Kandehar’da
Taliban hareketi ortaya çıkmıştır. Taliban kısa bir zaman içerisinde yaklaşık olarak
ülkenin %90’lık bir kesimini ele geçirdikten sonra Mücahit gruplar, Birleşik Cephesi
adıyla Talibanlar’a karşı birleşmiştir. 11 Eylül saldırısından sonra ABD, bu
saldırılardan Taliban örgütünün desteklediği El-Kaide’yi sorumlu tutmuştur. ABD,
Birleşik Cephesi’nin yardımıyla Taliban rejiminin sonunu getirmiştir. Bonn’da
Birleşmiş Milletler’in yardımıyla Mücahit gruplar bir araya gelerek bazı anlaşmalara
varabilmişlerdir. Hamit Karzai ilk cumhurbaşkanı olarak seçilmiştir.
1.2. Coğrafi Durum
Dağlık bir ülke olan Afganistan’ın batısında İran, kuzeyinde Türkmenistan,

Özbekistan ve Tacikistan, kuzeydoğusunda Çin, doğu ve güneyinde Pakistan
bulunmaktadır.346 Hindukuş dağları, ülkenin kuzeydoğusundan güneybatısı yönüne
doğru uzanmaktadır.347 Ülkede bulunan bu dağlar silsilesi ülkeyi kuzey ve güney
olmak üzere ikiye ayırmaktadır. Hindukuş dağlarının en önemli geçiti ise Şiber’dir.
344
Mir Mohammad Maş’uf, “Sovyetler Birliğinin Tecavüzü ve Demokratik Halk Partisinin
Hâkimiyeti”, (yayınlanmamış makale); Debler Fişer, “The Far East and Avustralia”, Çev. Ali
Cuya, Sirac Der, Yıl: 3, S: 12, Kum, 1997, s. 66,67.
345
Ali Rıza Ali Abadi, Afganistan, 3. Bsk, Çap ve İntişarat Yay., Tahran 1996, s. 186.
346
Recep Albayrak, Afganistan Türkleri, Berikan Yay., Ankara 2004, s. 17.
347
Mohammad Ali Payam, Nakşi İsti’mar-i Garb ve Şark Der Afganistan, Organi Neşerati Seyyid
Cemaleddin (Hüseyni), H. 1364, s. 15-16.
70
Ülkenin güneyinde yer alan Süleyman, kuzeyinde yer alan Bendi Türkistan dağları
ve orta kesiminde (Hazaracât) yer alan dağlar bir şerit olarak doğuya (Pamir) doğru
uzanmakta ve Çin’e komşu olmaktadır. Afganistan, yeraltı kaynakları açısından da
zengin bir ülkedir. Son dönemde ülkenin çeşitli yerlerinde petrol ve doğal gaz
yataklarının348 Rus döneminden daha fazla bulunması, ülkede devam eden savaşların
ve kargaşaların nedenlerinden biri sayılabilir.
Afganistan’daki iktidarlar öncelikli olarak idari bölgenin sistemini

değiştirmişlerdir. İdari bölgelerin değiştirilmesindeki sebeplerden biri de ülkede
yaşayan etnik grupların rahat bir şekilde kontrol etme düşüncesidir.
En son 1981 yılında ülke 9 idari bölgeye ayrılmış ve son dönemde bazı illerin
büyük olan ilçeleri il statüsüne girmiştir:
1- Kabil: Logar ve Tagav kısımların etrafındaki küçük vadiler ile Gazne’yi

ve Kabil vadisinin Celalabad yanındaki aşağı kısmını içine almaktadır.
2- Kandehar: Helmend, Tarnak, Argandab, eski Zemindaver ile Argasan’ın

aşağı vadilerini içine almaktadır.
3- Herat: Heri Rud nehrinin verimli vadisini ve Hazara dağları ile İran
sınırı arasındaki sahayı içine almaktadır.
4- Hazaristan: Kuzeyden Kuhibaba, batıdan Herat, doğu ve güneyden

Helmend vadisini içine almaktadır.
5- Sistan: Ülkenin güneybatısında yer alan bu bölge, Amu-Derya nehrinin

suladığı toprakları içine almaktadır.
6- Nuristan: Hindukuş’un Kabil vadisi kuzeyindeki saha ile Konar’ın

batısındaki arazilerden meydana gelen küçük bir bölgedir.
7- Vahan: Ülkenin doğusunda kalan ve Pamir’e kadar uzanan vadiyi içine

alan bir bölgedir.
8- Badehşan: Hindukuş’un kuzeyinde ve Türkistan’ın doğusunda, Amu-

Derya’nın sol sahili boyunca uzanan bölgeyi içine almaktadır.
348
Bkz., DİA, “Afganistan” Maddesi; Albayrak, a.g.e., s. 17-18.
71
9- Türkistan: Kuhibaba dağlarının kuzeyinden Amu-Derya nehrine kadar

uzanan bölgenin adıdır.349
1.3. Dini ve Sosyo - Kültürel Yapı
Afganistan toplumunun soyso-kültürel hayatında din unsurunun önemli bir

yeri vardır. Afganistan’ın sınırları içerisinde bulunan Gazne, Herat ve Belh gibi
şehirlerde İslam dünyasında da bilinen büyük sufi şair ve yazarlar yetişmişlerdir.350
Ancak Herat şehrinin dışındaki diğer iki şehir eski önemini kaybetmiş durumdadır.
Afganistan’da yaşayanlar ırk, din ve mezhep itibariyle üç önemli kategoriye

ayrılmaktadırlar.351 Afganistan halkının % 98’i Müslüman olup yaklaşık % 70’i Ehli
Sünnet, % 25’ten fazla bir oranı Caferi ve %2’si İsmaili mezhebine bağlıdırlar.
İslamiyet’ten başka Yahudi, Hıristiyan ve Hindu dinlerine bağlı olanlar da vardır.352
Afganistan toplumu geleneksel bir yapıya sahip olduğundan dolayı dinî

önderlerin vermiş oldukları hükümler, hükümetin koymuş olduğu kanunlardan daha
fazla değer görmektedir. Ülkenin tarihinde de bunları görmek mümkündür. Geçmiş
hükümetlerin yapmış oldukları Batı tarzı reformlara, dinî liderlerin önderliğinde karşı
çıkılmıştır.
Batılı ülkeler, dinî önderlerin nüfuzunu azaltmak amacıyla Afganistan’ı

seküler eğitim yönetimiyle modernleştirmeye çalışmışlardır. Bu ülkeler, bu amaçla
Kabil’de ve özellikle büyük şehirlerde birçok okullar açmışlardır. Ancak bu çabalara
karşı yine de dinî önderler ve sufilerin eski önemli fonksiyonu devam etmiştir.353
Afganistan’da aile bağları da çok kuvvetlidir. Bütün aile fertleri, ailenin reisi
konumunda olan babaya saygı göstermektedirler. Bu meseleyi bir kabile veya bir
kavim için düşündüğümüzde kabile veya kavmin reisi konumunda olan Han veya
Mirlerin önemi çok büyüktür. Bir ailenin oğulları evlense bile anne babası ile birlikte
349
Saray, a.g.e., s. 18–20; İ.A., “Efganistan” maddesi; Albayrak, a.g.e., s. 20.
350
351
Peter Marsden, Taliban: War, Realigion and The New Order in Afghanistan, Çev. Necle Handak,
Vezareti Umur-i Harice Merkezi Çap ve İntişarat Yay., Tahran, H. 1378, s. 11.
352
Abadi, a.g.e., s. 29.
353
72
yaşamaktadır. Bu durumda çekirdek aile tipleri söz konusu olmayıp büyük aile tipleri
karşımıza çıkmaktadır.
Afganistan halkı, sosyo-kültürel alanda İslam kültürünü örnek almıştır.

Ülkede sosyo-politik ve sosyo-ekonomik alanlarda değişiklikler İslam kültürü
çerçevesi içinde geçerlilik kazanmıştır.354
Ülkenin büyük şehirlerinde özellikle giyim ve yaşam bakımından model

olarak Batı örnek alınmaya çalışılmıştır. Ama bu örnekleri küçük şehirlerde veya
merkezden uzak olan bölgelerde görmek pek fazla mümkün değildir.
2. Kabil
2.1. Tarihi Durum
Kabil, hem eski hem de tarihi bir şehirdir. Bir zamanlar Kabil, ticaret
kervanlarının uğradığı bir yerdi. Bu ticaret kervanları sayesinde zengin bir şehir
haline gelmişti. Kabil şehri, tarihte çeşitli din ve mezheplere mensup olan insanların
bir arada yaşadıkları bir şehirdi. Babür, Kabil’i istila ettikten sonra bu şehirde camii
ve saraylar inşa etmiştir. Babürname, Kabil’de çeşitli dinlere ve ırklara mensup
halkların sorunsuz bir şekilde yan yana yaşadıklarını haber vermektedir. Hatta Kabil
şiir ve edebiyata konu olmuştur. Şahnamede ve Pehlevi edebiyatında Kabil’den söz
edilmekte ve şehrin güzelliğinden haber verilmektedir.355
Kabil İslam’dan önce Hint, Çin, Yunan, Fars, Arap, Moğol ve Türklerin
istilasına uğramıştır. Yaklaşık M.Ö 250 yılında Kabil, İskender tarafından istila
edildikten sonra ekonomik açıdan zengin bir duruma gelmiştir. Kuşaniler döneminde
de Kabil veya Kabilistan önemini kaybetmemiş, çeşitli medeniyetlerin beşiği
olmuştur.356 Kabil bu önemi tesadüfî değildir. Zira Kabil, jeopolitik açıdan ülkenin
önemli bir noktasında bulunmaktadır. Şehrin bu durumu, istilacıların gözünden
kaçmamıştır.
354
355
Saheb Nazar Muradi, Kabul Der Gozergahe Tarih, Duşenbe 1379, s. 16-26.
356
Muradi, a.g.e., s. 6-7.
73
Kabil, H. 81 yılında Müslüman Araplar tarafından fethedilmiş, Kabil Şahı

kaçmak zorunda kalmıştır. Ama Saffari ve Taheri devletlerinin oluşmasıyla birlikte
Arap unsurlarının nüfuzları azalmış ve Kabil tekrar mahalli unsurlar tarafından idare
edilmiştir. Saffari devletinden sonra Kabil H. 344 yılında Gazneliler tarafından istila
edilmiştir. Gazneliler döneminde Kabil önemini kaybetmiş Gazne şehri daha büyük
önem kazanmıştır. Timurlulardan sonra Kabil, Babür tarafından istila edilerek H. 923
yılına kadar Babür devletinin başkenti olmuştur. Babür vefat ettikten sonra bu
şehirde toprağa verilmiştir.357 Afgan devletinin kurucusu olan Ahmet Şah Dürrani
başa geldikten sonra ilk önce Kandehar’ı başkent olarak seçmiş ama Kabil’e de önem
vermiştir. Ahmet Şah’ın ölümünden sonra oğlu Timur Şah başa geçtikten sonra H.
1195 yılında Kabil’i başkent ilan etmiş o tarihten bu yana Kabil, Afganistan’ın
başkenti olagelmiştir.358 Kabil, ülkenin başkenti olması hasebiyle hem ekonomik
hem de sosyal açıdan ülkenin diğer şehirlerine nazaran hareketli bir yapıya sahiptir.
Ülke genelinde bulunan ekonomik sıkıntılardan dolayı özellikle son yıllarda ülkenin
her tarafından bu şehre göç edenlerin sayısı her geçen gün artmaktadır. Bu göç
beraberinde diğer sorunları da getirmektedir. Bu sorunlar başlı başına ayrı bir
araştırma konusudur. Burada kısa da olsa Kabil’in tarihteki önemi ve pozisyonu
hakkında bilgi verilmiştir.
Kabil, Hindukuş dağlarının 1768 metre yüksekliğinde yer almaktadır. Kabil

şehri, Asmai ve Şirdervaze dağları arasında yer alması nedeniyle üçgen şeklinde
görünmektedir.359 Eski dönemlerde şehrin etrafı duvarlarla çevrili olup yedi giriş ve
çıkış kapısı vardı. Hala bu duvarların kalıntıları mevcuttur. Şehir, ortasından geçen
ırmağın etrafında inşa edilmiş ve kuzey ve güneydoğuya doğru genişlemiştir.360
Kabil şehri, takriben 700 bin insan için tasarlanmıştır. Bu şehir, 7 yıl içinde kırsal
alanlardan göç alarak 4,5 milyona yakın nüfusa ulaşmıştır.
357
358
359
Muradi, a.g.e., s. 23.
360
74
2.3. Dini ve Sosyo - Kültürel Yapı
Kendi inançlarına bağlı olan Afganistan halkının dini hayatında şeyh,

tasavvuf ve tarikatların önemli bir yeri vardır. Bunlar tarihte olduğu gibi günümüz de
Afganistan halkının dini ve sosyal hayatını etkileyen en önemli faktörlerden biridir.
İbrahim Ethem, Şakiki Balhi, Ebül Hasan el Buşenci, Hace Abdullah Ensari ve
Anadolu’ya gelen Mevlana gibi büyük sufi şair ve yazarlar Afganistan’da
yetişmişlerdir.361 Özellikle Kadiriye, Nakşibendî ve Çişti gibi tarikatlara mensup
olanlar çok sayıdadır. Kabil ve Herat bölgesi tarikatların iki büyük merkezi
durumundadır. Aynı zamanda Kandehar ve ülkenin kuzey bölgesi de tarikatlardan
ciddi anlamda etkilenmişlerdir. Gerçi tarikatların, özellikle Kabil bölgesinde
üniversite’de okuyan kesim üzerindeki etkileri azalmaya doğru gitmektedir.
Tarikatlar, özellikle halkın orta ve fakir kesiminde hala ciddi anlamda etkilidirler.
Geleneksel tasavvuf, ülkenin resmi mezhebiyle aynı paralelde hareket etmiş ve
etmektedir. Tarikata mensup olan insanlar, pirin yönetiminde bir araya gelerek
tasavvufi müzik veya zikir meclisleri düzenlemektedirler. Bu tür meclisler herkese
açık olup toplumun her tabakasından bu tür meclislere katılım olmaktadır. Kabil,
hem ekonominin hem de siyasal gelişmelerin merkezi durumunda olduğundan dolayı
tarikatlar için ideal bir yerdir. Zira şeyhler veya dini liderler, ülkenin siyasi
gelişmelerini yakından takip etmişler ve gerekli olduğuna kanaat getirdikleri
zamanlarda siyasete müdahale etmişlerdir. Şeyhlerin veya dini liderlerin, toplumun
hareketlenmesi, dini eğitim ve kültürün yeni nesillere aktarılması milli ve manevi
değerlerin korunmasında çok büyük payı vardır. Rus işgalinde halkı en çok
etkileyenlerin pirler ve dini liderler olması ve kendilerinin de fiilen cihada katılmaları
bunun en bariz örneğidir. Şimdi de büyük ölçüde dini liderlerin ve pirlerin
toplumdaki nüfuzları devam etmektedir. Talibanların, ülkenin bazı kesimlerinde hala
güçlü olmaları, onların bir dini lider veya kendilerinin ifade ettikleri gibi Emirul
Müminin emrinde İslam şeraitini yaymaya çalışmalarındandır.
361
M. Süreyya Şahin, “Afganistan”, Maddesi, DİA., C. I, İstanbul 1988, s. 403.
75
Afganistan’da tasavvuf geleneği veraset yoluyla aileden aileye geçmektedir.

Bu aile, bereket sembolüdür ve ailenin varlığının tasavvuf camiasına bereket ve
yücelik getireceğine inanılır. Bu tasavvuf geleneği tarikata mensup olan Peştun
kabilelerinde yoğun olarak hâkim olmaktadır. Tarikatların etkilerini, Hazaralar hariç,
diğer etnik gruplarda da şahit olmaktayız. Hazaralarda ise tasavvuf geleneği yoktur.
Ama dini liderlerin ve Ayetullahların halk üzerinde ve hatta üniversitede okuyanlar
üzerinde etkisi çok büyüktür.
Bazı şahıslara kutsallık atfetme ülkenin her tarafında yaygın bir anlayıştır. Bu
kutsal kişiler, ya Hz. Peygamberin soyundan gelen seyyidlerdir362 veya şerif denilen
kişilerdir. Ülkenin hemen hemen her bölgesinde seyyidlere veya şeriflere rastlamak
mümkündür. Eğer bu kişiler, halk arasında çok fazla itibar görürlerse ölümlerinden
sonra mezarları halkın ziyaret yerlerinden biri haline gelmektedir. Bu mezarların
bazen şöhreti şehrin sınırlarını aşıp ülkenin her tarafına yayılmaktadır.
Afganistan Anayasasında İslam dini, devletin resmi dini olarak zikredilmiş,

Hanefi ve Caferi mezhepleri resmi mezhep olarak tanınmıştır. Diğer taraftan da diğer
din ve mezheplerin kendi ibadetlerini yapma özgürlüğüne müsaade edilmiştir.
Anayasanın üçüncü maddesine göre Afganistan’da hiçbir kanun İslam
hükümlerinden üstün değildir.363 Bu durum, Afganistan’da din ile siyasetin birlikte
hareket etmesi anlamına gelmektedir. Kanaatimizce bu durum başlı başına sorun
yaratmaktadır. Örneğin Taliban hareketi, dini bir söylemle ortaya çıkmış ve bütün
yaptıklarını din adına yapmaya çalışmıştır. Başka bir ifade ile Taliban hareketinin
yaptıkları İslam’la eşdeğer tutulmuştur. Hataları dini söylemlerle izah edilmeye ve
örtbas edilmeye çalışılmıştır.
362
Roy, Afganistan’da Direniş ve İslam, s.68-69.
363
Afganistan Anayasası, Kabil Devlet Matbaası, Kabil H. 1382.
76
2.3.1. Örneklem Grubunun Mensup Olduğu Mezhebe Göre Dağılımı
Tablo 6. Mensup Olduğu Mezhep
Mensup olduğu mezhep N %
Hanefi 414 77,2

Caferi 122 22,8
Toplam 536 100,0
Tablo 5 incelediğinde, araştırmayı gerçekleştirdiğimiz örneklem grubunun

424 (% 77.2)’ünün Hanefi, 122 (% 22.8)’sinin Caferi olduğu anlaşılmaktadır.
Afganistan’da Caferi mezhebine mensup olanların çoğu, etnik açıdan

Hazaradır. Araştırmamızda, Hazara kökenli öğrencilerin Hukuk ve Mühendislik
Fakültelerinde okuduklarını görmekteyiz.
Şekil 1: Örneklem Grubunun Mensup Olduğu Mezhep
MEZHEP
500
400
300
200
Frequency
100
Std. Dev = ,42
Mean = 1,23
0 N = 536,00
1,00 1,50 2,00
MEZHEP
77
Afganistan’da nüfus üzerinde yapılan araştırmalar ve veriler incelendiğinde

ülkenin % 70 veya % 75’ini Hanefiler ve % 30 veya % 25’ini Caferiler
oluşturmaktadırlar. Tablodaki verilerden anlaşılacağı üzere örneklem grubunun
normal bir dağılıma sahip olduğu ifade edilebilir.
2.3.2. Örneklem Grubunun Dindarlık Durumuna Göre Dağılımı
Tablo 7. Dindarlık Durumları
Dindarlık durumu N %
Çok dindar 89 16,6

Dindar 344 64,2
Dinle az ilgili 99 18,5
Dine ilgisiz 4 0,7
Toplam 536 100,0
Tablo 6’da görüldüğü gibi, araştırmaya katılanların 89 (% 16,6)’unu

oluşturan kesim, kendisini çok dindar, 344 (% 64,2) kişilik büyük bir kesim, dindar,
99 (% 18,5) kişi, dinle az ilgili ve 4 (% 0,7) kişi dine ilgisiz olarak ifade etmektedir.
Bu sonuçlara göre, kendisini dinle az ilgili görenlerin oranının dindar görenlerden
daha fazla olduğu ortaya çıkmaktadır.
Gelenek olarak inanan, dini vecibelerini yerine getiren, dini kitaplar okuyan
ve dini merasimlere katılan bireyler dindar olarak sayılmaktadır. Bireylerin yukarıda
saydığımız faaliyetleri yapma derecesine göre dindarlık düzeyleri belirlenmektedir.
Bu tanıma göre dini faaliyetleri fazla yerine getiren bireyler çok dindar, az yerine
getirenler ise derecesine göre dindar tanımına girmektedirler.364
364
Ahmet Onay, Dindarlık Etkileşim ve Değişim, Dem Yay., İstanbul 2004, s. 46.
78
Şekil 2: Örneklem Grubunun Dindarlık Durumları
DINDAR
400
300
200
100
Frequency
Std. Dev = ,62

Mean = 2,0
0 N = 536,00
1,0 2,0 3,0 4,0
DINDAR
Araştırmaya katılan öğrencilerinin dindarlık algılamalarını açıklayan veriler

incelendiğinde, örneklem grubunun normal bir dağılıma sahip olduğu ifade edilebilir.
2.3.3. Örneklem Grubunun Namaz Kılma Durumuna Göre Dağılımı
Tablo 8. Namaz Kılma
Namaz kılma durumu N %
Beş vakit 224 41,8

Sık sık 128 23,9
Ara sıra 95 17,7
Nadiren 44 8,2
Hiç kılmam 44 8,2
Cevapsız 1 0,2
Toplam 536 100,0
79
Tablo 7’de görüldüğü gibi, örneklem grubundaki öğrencilerden 224 (% 41.8)’ü beş
vakit, 128 (% 23.9)’i sık sık, 95 (% 17.7)’inin ara sıra, 44 (% 8.2)’ü nadiren ve 44 (%
8.2)’ü ise hiç namaz kılmadıklarını ifade etmişlerdir. Dolayısıyla öğrencilerin büyük
çoğunluğunun beş vakit namaz kıldıkları anlaşılmaktadır. Bu tablo verilerini, tablo 6
verileriyle karşılaştırdığımızda dinle az ilgili olan öğrencilerin ve hatta dine ilgisiz
olanların bile namaz kıldıkları anlaşılmaktadır. Zira nadiren namaz kılıyorum
diyenlerin bile namazla ilgili oldukları ortaya çıkmaktadır. Afganistan’da namaz
kılmayanın toplum tarafından hoş karşılanmayacağı herkes tarafından bilinmektedir.
Dolayısıyla bu durum, öğrencilerin namaz kılma oranlarını etkileyebilir.
Şekil 3: Örneklem Grubunun Namaz Kılma Durumları
NAMAZ
300
200
100
Frequency
Std. Dev = 1,28

Mean = 2,2
0 N = 535,00
1,0 2,0 3,0 4,0 5,0
NAMAZ
Araştırmaya katılan öğrencilerin namaz kılma durumlarını açıklayan veriler

80
2.3.4. Örneklem Grubunun Oruç Tutma Durumuna Göre Dağılımı
Tablo 9. Oruç Tutma
Oruç tutma durumu N %
Eksiksiz tutarım 319 59,5

Çoğunu tutarım 87 16,2
Birazını tutarım 39 7,3
Nadiren tutarım 25 4,7
Hiç tutmam 66 12,3
Toplam 536 100,0
Örneklem grubundaki kişilerin oruç tutma durumlarını gösteren tablo 4’ün

verileri incelendiğinde deneklerin 319 (% 59.5)’u eksiksiz, 87 (% 16.2)’si çoğunu, 39
(% 7.3)’u birazını, 25 (% 4.7)’i nadiren ve 66 (% 12.3)’sı ise hiç oruç tutmadıklarını
belirtmişlerdir. Dolayısıyla öğrencilerin büyük bir kısmının oruç tuttuğu
görülmektedir. Bu tablo verilerini tablo 7’deki verilerle kıyasladığımızda
öğrencilerin oruç tutma oranının namaz kılma sıklığından daha yüksek olduğu ortaya
çıkmaktadır.
Afganistan’da Ramazan ayı boyunca hemen hemen bütün lokantalar
müşterilerine gündüz vakti yemek vermemektedirler. Dolayısıyla Ramazan ayında
oruç tutmayan biri de dışarıda yemek yiyememektedir. İbadetler konusunda ailelerin
titizliği ve dikkati eklenince kişinin oruç tutmama ihtimali düşük olmaktadır. Ancak
buna rağmen kendi isteğiyle oruç tutan öğrencilerin oranı da yüksektir.
81
Şekil 4: Örneklem Grubunun Oruç Tutma Durumları
ORUC
400
300
200
100
Frequency
Std. Dev = 1,40

Mean = 1,9
0 N = 536,00
1,0 2,0 3,0 4,0 5,0
ORUC
Araştırmaya katılan öğrencilerinin oruç tutma durumlarını açıklayan veriler

2.3.5. Örneklem Grubunun Dini Hayatının Durumuna Göre Dağılımı
Tablo 10. Dini Hayat
Dini hayatının durumu N %
İbadetlerime bağlıyım 250 46,6

İnanıyorum, fakat ibadetlerimi biraz
143 26,7
aksatıyorum
İnanıyorum, fakat ibadetlerimi çok
62 11,6
aksatıyorum
İbadetlere ilgim çok az ama kalbimin
30 5,6
temiz olduğuna inanıyorum
İbadetlere inanmıyorum 51 9,5
Toplam 536 100,0
82
Tablo 9’da görüldüğü gibi örneklem grubundaki toplam 536 kişinin 250 (%
46.6)’si ibadetlerine bağlı olduklarını, 143 (%26.7)’ü ibadetlere inandıklarını fakat
ara sıra aksattığını, 62 (% 11.6)’si ibadetlere inandıklarını ama çok fazla aksattığını,
30 (% 5.6)’u ibadetlere ilgilerinin az olduğunu fakat kalbinin temiz olduğunu ve 51
(% 9.5)’i ise ibadetlere inanmadıklarını beyan etmişlerdir. Dolayısıyla üniversite
öğrencilerinin ibadetlere yönelik tutumları yüksektir. Bu tablo verilerini 7. ve 8.
tablolardaki verilerle kıyasladığımızda, öğrencilerin beş vakit namaz kılma
durumlarıyla eksiksiz oruç tutma durumlarını belirten verilerle “İbadetlerime
bağlıyım” verileri arasında anlamlı bir ilişkinin olduğu görülmektedir. Üniversite
öğrencilerinin büyük bir kitlesinin ibadetlere bağlı olduğu görülmektedir.
Şekil 5: Örneklem Grubunun Dini Hayatı
DINIHAY
300
200
100
Frequency
Std. Dev = 1,29

Mean = 2,0
0 N = 536,00
1,0 2,0 3,0 4,0 5,0
DINIHAY
Araştırmaya katılan öğrencilerinin dini hayatını açıklayan veriler

83
3. Yerleşim Birimi
Tarihi belgelerden anlaşılacağı üzere çok eski tarihlerde, Kabil önemli bir
yerleşim merkez haline gelmiştir. Kabil’in ipek yolunun kesiştiği noktada olması
geçmiş devletlerin ve imparatorlukların dikkatinden kaçmamıştır. Kabil’de çeşitli
kazıların sonucunda eski medeniyetlere ait eşyalar, o dönemde geçerli olan paralar ve
Buda heykelleri bulunmuştur.365 Bu kazılardan anlaşılıyor ki Kabil de Bamyan gibi
Budizm dininin merkezi durumundaydı. Son yıllarda Afganistan ve özellikle Kabil
hızlı bir değişimle karşı karşıya kalmaktadır. Afganistan devletinin bu hızlı değişim
ve gelişmelere karşı ciddi anlamda plan ve projesinin bulunmayışı gelecekte başka
sıkıntıları beraberinde getirmektedir. Örneğin şehirde plansız olarak inşa edilen
çarpık şehirleşme ve şehrin plansız olarak büyümesi gelecekte ciddi anlamda
sıkıntıların habercisidir.
3.1. Örneklem Grubunun Yerleşim Birimlerine Göre Dağılımı
Tablo 11. Yerleşim Birimleri
Yerleşim birimleri N %
Tahar 59 11,0
Mezar-i Şerif 111 20,7
Kabil 176 32,8
Pençşir 30 5,6
Faryab 36 6,7
Gazne 46 8,6
Bamyan 17 3,2
Kandehar 43 8,0
Daykondi 18 3,4
Toplam 536 100,0
Tablo 10 incelendiğinde örneklem grubundaki öğrencilerin 59 (% 11)’unun

Tahar’dan, 111 (% 20,7)’inin Mezar-i Şerif’ten, 176 (% 32,8)’sının Kabil’den, 30 (%
365
Saheb Nazar Muradi, a.g.e., s. 23-25.
84
5,6)’unun Pençşir’den, 36 (% 6,7)’sının Faryab’dan, 46 ( % 8,6)’sının Gazne’den, 17

(% 3,2)’sinin Bamyan’dan, 43 (% 8)’ünün Kandehar’dan ve 18 (% 3,4)’inin
Daykondi’den geldikleri anlaşılmaktadır. Kabil Üniversitesine okumak amacıyla
gelen öğrencilerin bölgelere göre dağılımına bakıldığında ülkenin Kuzey bölgesinden
sırasıyla en çok Mezar-i Şerif, Faryab ve Tahar’dan, Güney bölgesinden en çok
Kandehar’dan, Kuzey Doğusu bölgesinden en çok Kabil ve Pençşir’den ve Hazaracat
bölgesinden en çok Gazne, Daykondi ve Bamyan’den olduğu anlaşılmaktadır. Kabil
şehri ise ülkenin nüfus açıdan en kalabalık şehridir. Öğrenci yoğunluğu açıdan da
Kabil en fazla öğrenciyi kendi bünyesinde barındırmaktadır.
Şekil 6: Örneklem Grubunun Yerleşim Birimleri
SEHIR
200
100
Frequency
Std. Dev = 2,22

Mean = 3,8
0 N = 536,00
1,0 3,0 5,0 7,0 9,0
2,0 4,0 6,0 8,0
SEHIR
Araştırmaya katılan öğrencilerin yerleşim birimlerini açıklayan veriler

85
3.2. Örneklem Grubunun Doğum Yerlerine Göre Dağılımı
Tablo 12. Doğum Yerleri
Doğum yeriniz N %
Şehir 386 72,0

Köy 150 28,0
Toplam 536 100,0
Örneklem grubundaki kişileri doğum yerlerine göre sınıflandıran tablo 11’in

verileri incelendiğinde deneklerin 386 (% 72)’sı, şehirde ve 150 (% 28)’si ise köyde
doğduklarını ifade etmişlerdir. Tablo’daki verilere bakıldığında öğrencilerin çoğu
şehirde doğduğu anlaşılmaktadır.
Şekil 7: Örneklem Grubunun Doğum Yerleri
DOGUMYER
500
400
300
200
Frequency
100
Std. Dev = ,45
Mean = 1,28
0 N = 536,00
1,00 1,50 2,00
DOGUMYER
Araştırmaya katılan öğrencilerin doğum yerlerini açıklayan veriler

86
4. Demografik Yapı
4.1. Etnik Durumu
Afganistan, Asya’nın merkezinde yer alması nedeniyle etnik grupların veya

kavimlerin birleşme noktası olarak nitelendirilmektedir. Başka bir ifade ile
Afganistan’ın etnik yapısı çoğulcudur.366 Antropologlar, Afganistan’da yaşayan
insanların üç ırka mensup olduklarını ileri sürmüşlerdir.367 Bunlar; Kafkas368, Türk
ve Deravidi ırklarıdır.369
Afganistan’ın bulunduğu bölge geçmiş tarihte birçok medeniyet ve kültürleri

içinde barındırdığı gibi etnik yapısı itibariyle de 20’den fazla etnik grubu içine
almaktadır.370 Bu bağlamda ülkenin nüfusunu oluşturan en kalabalık etnik grupların
özelliklerini şöyle sayabiliriz:
Son araştırmalara göre ülke nüfusunun %34’lük bölümünü oluşturan371 ve

ülkenin en kalabalık nüfusuna sahip olan Peştunlar, bazı tarihçilere göre İsrail
kavmine ve bazılarına göre Zahhak’ın neslinden ve bazı araştırmacılara göre de
Araplara mensupturlar.372 Ama Peştunların yaşayış tarzını ve konuştukları dili
incelediğimizde bunların Arya kavmine mensup olduklarını ve konuştuğu dilin de
Arya dil grubuna dahil olduğunu görebiliriz.373 Peştunların en önemli özellikleri ise
dostlarına vefalı, misafirperver, cesur, kanaatkâr ve muhafazakâr olmalarıdır. Bu iyi
sıfatlarının yanında hırslı, kıskanç ve kincidirler.374 Peştunların çoğu, Hanefi
mezhebine bağlı olmakla beraber bazı kolları Caferi mezhebine bağlıdır.375
366
Esedullah Oğuz, Afganistan, Cep Yay., İstanbul 1999, s. 15-20.
367
Yazdani, a.g.e., C. I., s. 131.
368
Burada Kafkasya ırkına mensup olanlardan Aryailer kastedilmektedir.
369
Loyis Dupree, Afghanistan, Princeten University Press, USA, 1973, s.57.
370
Ansiklopedik Ülkeler ve Dünya Atlası, Okyanusya/Asya ve Türkiye, “Afganistan” maddesi.
371
www.cia.gov/cia/publications/factbook/goes/af.html (15.09.2009).
372
Sayyed Abd Al – Qayyum Sajjadi, Jame’e Şenasiye Siyasiye Afganistan, Bustan-e Ketab-e Qom
Yay., Qom 1380, s. 53.
373
Yazdani, a.g.e., C.I., s. 135.
374
Aliabadi, a.g.e., s. 15.
375
Bkz., Yazdani, a.g.e., C.I, s.138-140; Aliabadi, a.g.e., s. 15-17.
87
Son araştırmalara göre ülke nüfusunun %20-25’lik bölümünü oluşturan376

Hazaralar ise Afganistan’ın merkezi denilen Hazaracat bölgesinde yoğun olarak
yaşamaktadır.377 Şimdilerde ise Hazaraların büyük şehirlerde ve özellikle Kabil’de
yoğun olarak yerleştiklerini görmekteyiz. Hazaralar genel olarak tarım ve
hayvancılıkla uğraşmaktadırlar. Geçmiş dönemlerde Hazaraları Afganistan
siyasetinde görmek pek mümkün değildi ama son zamanlarda devletin çeşitli
kademelerinde etkin bir şekilde görmek mümkündür. Hazaraların çoğu Caferi
mezhebine mensup olmakla birlikte içlerinde Hanefi ve İsmaili mezheplerine bağlı
olanlar da vardır.378

Afganistan Tacikleri, en çok Kabil’in çevresinde, Amu Derya vadisi ile Hindukuş
dağlarının kuzeydoğusu ve Herat çevresinde yaşamaktadırlar. Tacikler sanat, halk
edebiyatı ve çoğunluk olarak da ticaret ve tarımla uğraşmaktadırlar.380 Taciklerin
birçoğu, Sünni Hanefi mezhebine mensup olmakla birlikte bazı kabileleri İsmaili
mezhebine bağlıdır.381

Özbekler, en çok ticaret ve tarımla uğraşmakta ve genel itibariyle ülkenin kuzeyinde
376
www.cia.gov/cia/publications/factbook/goes/af.html (15.09.2009); Al –Qayyum Sajjadi, a.g.e., s.
59.
377
Neslihan Durak, Hezareler Hazaralar, Öz Serhat Yay., Malatya 2008, s. 15-21.
378
Bkz., Henri Field, Mardom Şenas-i İran, Çev. Abdullah Feriyar, Entişarat-i İbn-i Sina, Tahran
1343, s. 811; Arminiyos Vamberi, Siyahat-i Derviş Dorugin, Çev. Fetali Khaje Nuriyan, 3. Bsk.,
Entişarat-i İlmi ve Ferhangi, Tahran 1365, s. 340-341; Mohammad İsa Garcistani, Tarihi Hazara
ve Hazaristan, Şuray-i Ferhangi İslami Afganistan, Pakistan-Koveyte 1989, s. 48; Yazdani, a.g.e.,
C.I, s.138-140.
379
www.cia.gov/cia/publications/factbook/goes/af.html (15.09.2009); Sayyed Abd Al –Qayyum
Sajjadi, a.g.e., s. 59.
380
Hüseyin Pirniya, İran-i Bastan ve Dastanhaye Gadim-i İran, Dünyaye Kitap Yay., Tahran 1370, s.
11-13; Mahmud Afşar Yazdi, Afgan Name, C. 1., Bonyad-i Mahmud Afşar, Tahran 1380, s. 120;
Cevahir La’l Nehro, Kaşf-i Hind, Çev. Mahmud Tafzili, C. 1., 2. Bsk., Sepehr Yay., Tahran 1361,
s. 141; Saray, a.g.e., s. 22.
381
Şahin, “Afganistan”, Maddesi, DİA.
382
www.cia.gov/cia/publications/factbook/goes/af.html (15.09.2009); Al –Qayyum Sajjadi, a.g.e., s.
59.
88
yaşamaktadırlar.383 Özbekler, cesur, şecaatli ve sanatkâr insanlardır. Zengin bir tarih

ve kültüre sahip olan Özbekler yıllarca Buhara, Balh ve Türkistan’da hâkimiyetlerini
kurmuşlardır. İçlerinde Şir Ali Nevai gibi büyük şahsiyetler zuhur etmiştir. Özbekler
genel itibarıyla Hanefi mezhebine mensupturlar ama içlerinde Caferi mezhebine
mensup olanlar da vardır.384
Aymaklar, Gur, Herat ve Badgist’te yaşamaktadırlar. Aymak, kelime

itibariyle “Kabile” ve “Kavim” manasına gelmektedir.385 Aymaklar, Cemşidi,
Hazara, Firuzkuhi ve Taymani olarak dört kola ayrılmakta ve bundan dolayı Çahar
Aymak (Dört Aymak) denilmektedirler.386 Aymakların nüfusu kesin olmamakla
beraber tahmini olarak ülke nüfusunda %3’lük bir orana sahiptir.387
Afganistan’da yaşayan Türkmenlerin bir kısmı Alieli, Teke, Salur, Sarık ve

Çavdur ve Ersarı boylarından gelmektedirler. Türkmenler, Anhoy, Herat, Balh ve
Mezar-i Şerif’te yaşamaktadırlar. Türkmenler, Sünni Hanefi mezhebine mensup
olmakla birlikte bazı boyları Caferi mezhebine mensuptur. Afganistan’ın Pamir
dağlarında yaşayan Kırgız, Kazak, Kıpçak, Karluk ve Celalabad çevresinde bulunan
Karakalpak ile Çağataylılar diğer Türk gruplarıdırlar.388 Türkmenlerin nüfusu
tahmini olarak 639.000 kişi civarındadır.389
Afganistan’da bu etnik grupların dışında Beluçiler, Nuristani kavimler,

Hindular, Kızılbaşlar, Cetler ve Paşeyiler390 gibi nüfusu diğerlerine göre daha az olan
gruplar da bulunmaktadır.
383
Şahin, “Afganistan”, Maddesi, DİA.
384
Geniş bilgi için bakınız; Yazdani, a.g.e., C.I, s.138-140.
385
Lugatnameyi Dehhuda ve Dairetul Maarefi Farsi, C.I, “Aymak” kelimesi.
386
Yazdani, a.g.e., C.I, s.136-137.
387
Bkz., Özgür Çınarlı, “Afganistan: Enerji, Terör, Uyuşturucu ve Toplumsal
Yıkım”http://hirc.parcabul.com/journal, (15.08.2009).
388
Yazdani, a.g.e., C.I, s.139-140; Şahin, “Afganistan”, Maddesi, DİA.
389
Yazdani, a.g.e., C.I, s.138-140.
390
Al –Qayyum Sajjadi, a.g.e., s. 53.
89
Afganistan’da 50’den fazla etnik grup yaşamaktadır. Bu etnik grupların hepsi

hakkında bilgi vermek çalışmanın amacı dışındadır. Bu başlık altında ülkenin sosyo-
kültürel yapısının oluşumunda ve belirlenmesinde etkilerinin olması sebebiyle bazı
etnik gruplara daha geniş bir şekilde yer verildi.
4.1.1 Örneklem Grubunun Kimliklere göre Dağılımı
Tablo 13. Kimlik Tanımlanması
Kedinizi hangileriyle tanımlıyorsunuz N %
Pestun, Afgan ve Müslüman 93 17,4

(Peştun) Afgan ve Müslüman 44 8,2
Hazara, Afganistanlı ve Müslüman 122 22,8
Tacik, Afganistanlı ve Müslüman 134 25,0
(Tacik) Afgan ve Müslüman 29 5,4
Özbek, Afganistanlı ve Müslüman 79 14,7
Diğerler, Afganistanlı ve Müslüman 35 6,5
Toplam 536 100,0
Araştırmada yer alan katılımcıların 93 (% 17,4)’ü “Peştun, Afganistanlı ve

Müslüman”, 44 (% 8,2)’ü “Afgan ve Müslüman”, 122 (% 22,8)’si “Hazara,
Afganistanlı ve Müslüman”, 134 (% 25)’ü “Tacik, Afganistanlı ve Müslüman”, 29
(% 5,4)’u “(Tacik), Afgan ve Müslüman”, 79 (% 14,7)’u Özbek, Afganistanlı ve
Müslüman” ve 35 (% 6,5)’i diğer etnik gruplar ise “Afganistanlı ve Müslüman”
olarak kendilerini ifade etmişlerdir. Afganistan’ın etnik yapısı çok renkli bir yapıya
sahiptir. Ülke içinde her etnik gruba mensup bireyler, kendilerini ait olduğu etnik
grubunun adıyla tanımlamaktadır. Afganistan’ın eski nüfus cüzdanında kişilerin ait
olduğu etnik grubu yazılmaktaydı ancak yeni çıkan kimliklerde kişilerin etnik grubu
zikredilmemektedir. Tablodan elde edilen bulgulara dikkat edildiğinde Peştun
kökenlilerin çoğunun dışındaki diğer etnik grupların kendilerini tanımlarken etnik
kimlikleriyle tanımladıkları ortaya çıkmaktadır.
90
Şekil 8: Örneklem Grubunun İfade Ettikleri Kimlikler
KIMLIK
200
100
Frequency
Std. Dev = 1,54

Mean = 3,8
0 N = 536,00
2,0 3,0 4,0 5,0 6,0 7,0
KIMLIK
Araştırmaya katılan öğrencilerin kimliklerini açıklayan veriler incelendiğinde,

örneklem grubunun normal bir dağılıma sahip olduğu ifade edilebilir.
4.2. Nüfus Durumu
“Belli bir sahada ve belli bir zaman diliminde yaşayan insan sayısına”
nüfus391 denmektedir.392 Şüphesiz sosyal ve ekonomik değişmeler ile ülkenin nüfusu
arasında bir ilişki söz konusudur. Nüfus meselesi özellikle 20. asrın ikinci yarısından
sonra bütün dünya ülkelerinin dikkatini çekmiştir.393 Gelişmiş ve gelişmekte olan
ülkelerde bazı sorunların çıkmasıyla birlikte bu mesele daha da önem kazanmıştır.
Gelişmekte olan ülkelerde nüfusun hızlı bir şekilde artması, insanların kırsal
391
Bugün dünyada oldukça şaşırtıcı bir şekilde “nüfus patlaması” ortaya çıkmıştır. Böylesi bir nüfus
artışının sonuçları insanlığın geleceği için düşündürücüdür: Bkz., Anthony Giddens, Sosyoloji,
Çev. M. Ruhi Esengün-Dr. İsmail Öğretir, 2. Bsk., Birey Yay., İstanbul 1994, s. 12.
392
Osman Gümüşçü, XVI. Yüzyılda Larende (Karaman) Kazasında Yerleşme ve Nüfus, T.T.K. Yay.,
Ankara 2001, s. 143-144; Patrick Nolan, Human Societies, Çev. Naser Movaffakiyan, 2. Bsk.,
Neşri Ney, Tahran 1383, s. 53.
393
Hüseyin Saraç, Sosyal Boyutuyla İslam’da Nüfus Politikası, T.D.V., Yay., Ankara 1997, s. 9.
91
alanlardan büyük şehirlere göç etmelerine ve ekonomik sıkıntılara neden olmuştur.

Büyük şehirlere plansız göç sonucunda çarpık kentleşmeler ortaya çıkmıştır.394 Buna
en iyi örnek Kabil şehridir. Göçlerin de etkisiyle Kabil bir şehirden çok büyük bir
köy durumuna gelmiştir.
Nüfus, sosyal yapıyı oluşturan canlı ve dinamik bir insan topluluğudur.

Nüfusun sosyal bilimlerde araştırma konusu edilmesi, aynı zamanda toplumun sosyal
yapı özelliklerinin ortaya çıkarılması demektir. Genel itibariyle nüfus, kültürel,
ekonomi, sosyal ve hatta siyasal yönleriyle araştırılabilecek bir özelliğe sahiptir.395
Nüfus büyüklüğü ve nüfusta meydana gelen değişimler, her toplumun özgün

yapısına bağlıdır.396 Başka bir ifade ile nüfus büyüklüğü ile toplumsal yapı arasında
sıkı bir ilişki vardır. Bu ilişki karşılıklı olup toplumsal yapıyı hem etkilemekte hem
de ondan etkilenmektedir.397 Böylece nüfusun ekonomik açıdan hem olumlu hem de
olumsuz yönleri vardır. Nüfusun plansız olarak gelişmesi, sosyo-ekonomik
kalkınmanın önünde engel teşkil edebilir.398 Aynı zamanda nüfusun, bir ülkenin
tarihini, kültürünü, sosyal yapısını oluşturan bir unsur olarak kültürel ve sosyal yönü
de vardır.399 Yıllarca devam eden istikrarsızlığın sonucunda özellikle ekonomik,
sosyal ve kültürel alanlarda ciddi sıkıntıların ortaya çıktığını görmekteyiz. Bu
sıkıntılar sonucunda büyük şehirlere ve özellikle Kabil’e ülkenin her tarafından
çeşitli sosyo-ekonomik ve kültürel özelliğe sahip insanlar göç etmişlerdir.400 Bu
mesele sıkıntılarıyla beraber aynı zamanda ve farklı alanlarda değişmeleri de
beraberinde getirmektedir. Şüphesiz bu tür araştırmalarda araştırılacak olan evrenin
cinsiyet, yaş, medeni durumları, eğitim düzeyi, kentli veya köylü oluşuna göre
394
Mahmut Tezcan, Sosyolojiye Giriş Temel Kavramlar, Ankara 1993, s. 71.
395
Mustafa E. Erkal, Sosyoloji (Toplumbilimi), Der Yay., İstanbul 2000, s. 175.
396
Tezcan, a.g.e., s. 70.
397
T. B. Bottomore, a.g.e., s. 90.
398
Saraç, a.g.e., s. 63-68.
399
Bahar, a.g.e., s. 266.
400
Büyük şehirlere göçün hızlandırıcı faktörleri arasında kıtlık, ihtikar, kuraklık, savaş, idari yolsuzluk
(zulüm) ve mali zorluklar gibi nedenleri söyleyebiliriz; Bkz., Sabri F. Ülgener, Tarihte Darlık
Buhranları, Derin Yay., İstanbul 2006, s. 84-89.
92
dağılımı gibi konularının tespiti401, deneklerin din anlayışlarının oluşmasına etkileri

nedeniyle din anlayışlarını ortaya koyma noktasında önemlidir.
4.3. Örneklem Grubunun Demografik Özellikleri
4.3.1. Örneklem Grubunun Cinsiyete Göre Dağılımı
Tablo 14. Cinsiyet
Cinsiyetiniz N %
Kadın 127 23,7

Erkek 409 76,3
Toplam 536 100,0
Tablo 13’te görüldüğü gibi örneklem grubundaki toplam 536 kişinin 127 (%
23,7)’sını kadınlar ve 409 (% 76,3)’nu ise erkekler oluşturmaktadır. Tablodaki
verileri incelediğimizde üniversitede okuyan erkek öğrencilerin kız öğrencilerden
daha fazla olduğu anlaşılmaktadır. Afganistan’da hala bazı bölgelerde kız çocuklarını
okullara göndermeyen aileler mevcuttur. Özellikle Taliban’ın kontrol ettiği şehirlerde
kız çocuklarının okula gitmeleri engellenmekte ve kız çocuklarına ait okullar
yakılmaktadır. Böyle bir ortamda üniversiteye giden kız öğrencilerin sayısının
beklenenden daha yüksek olduğunu ifade edebiliriz.
401
Özer Ozankaya, Toplumbilim, 6. Bsk., Tekin Yayınevi, İstanbul 1986, s. 185.
93
Şekil 9: Örneklem Grubunun Cinsiyeti
CINSIYET
500
400
300
200
Frequency
100
Std. Dev = ,43
Mean = 1,76
0 N = 536,00
1,00 1,50 2,00
CINSIYET
Araştırmaya katılan öğrencilerin cinsiyetlerini açıklayan veriler

4.3.2. Örneklem Grubunun Yaşa Göre Dağılımı
Tablo 15. Yaş
Yaşınız N %
18-24 301 56,2

25-30 235 43,8
Toplam 536 100,0
Tablo 14’te görüldüğü gibi örneklem grubunda 18 - 24 yaş arasındaki 301

kişi, % 56,2’lik, 25 - 30 yaş arasındaki 235 kişi ise % 43,8’lik bir oranda temsil
edilmektedir. Bu veriler doğrultusunda, öğrencilerin üniversiteye gitme yaşlarının 18
- 24 yaş arasında yoğunlaştığı söylenebilir.
94
Şekil 10: Örneklem Grubunun Yaşı
YASINIZ
400
300
200
100
Frequency
Std. Dev = ,50

Mean = 1,44
0 N = 536,00
1,00 1,50 2,00
YASINIZ
Araştırmaya katılan öğrencilerin yaşını açıklayan veriler incelendiğinde,

örneklem grubunun normal bir dağılıma sahip olduğu ifade edilebilir.
4.3.3. Örneklem Grubunun Medeni Durumuna Göre Dağılımı
Tablo 16. Medeni Durum
Medeni durumunuz N %
Bekar 525 97,9

Evli 11 2,1
Toplam 536 100,0
Tablo 15’teki bulgulara baktığımızda örneklem grubunun 525 (% 97.9)’inin

bekar, 11 (% 2.1)’inin ise evli oldukları görülmektedir. Bu verilere bakıldığında
öğrencilerin tahsillerinin devam ettiği dönemlerde pek fazla evliliğe sıcak
bakmadıklarını söyleyebiliriz.
95
Şekil 11: Örneklem Grubunun Medeni Durumları
M.DURUM
600
500
400
300
200
Frequency
100 Std. Dev = ,14

Mean = 1,02
0 N = 536,00
1,00 1,50 2,00
M.DURUM
Araştırmaya katılan öğrencilerin medeni durumlarını açıklayan veriler

5. Ekonomik Durumu
Afganistan, dünyanın yeraltı zenginlikleri bakımdan en zengin ülkeleri

arasına girmiş olmasına rağmen ekonomik bakımdan yoksul ülkeler arasında yer
almaktadır. Afganistan ekonomisinin en önemli kaynaklarını tarım, hayvancılık,
ticaret, endüstri ve madencilik oluşturmaktadır. Ülkede sürekli istikrarsızlığın devam
etmesinden dolayı tarım ve hayvancılık sektörleri daha fazla rağbet görmektedir.402
Afganistan ekonomisi tamamen çökmüş bir durumda iken son yıllarda yavaş
yavaş canlanmaya başlamıştır. Ülkede yıllarca devam eden savaş nedeniyle merkez
bankası, hazine, vergi toplama ve gümrük, istatistik toplama ve yayın, kamu hizmeti
402
DİA, “Afganistan” maddesi; Haz. Ekrem Yolcu, Vahdet Der.,
www.İktibas.info/dergi/subat/lokal.htm. (15.08.2009).
96
gibi devletin temel iktisadi kurumları ya son derece zayıftır403 ya da yeni yeni
yapılandırılmaya başlanmıştır.
Afganistan’da bazı ülkeler kendi menfaatleri doğrultusunda bazı yatırımlar

yapmışlardır. Bu yatırımlar özellikle endüstri ve karayolları alanlarında
yapılmıştır.404
Afganistan, tam anlamıyla sanayileşmiş bir ülke değildir. Ülkede en çok

üretilen ve yurtdışına ihraç edilen mallar arasında doğal gaz, kuru meyve, el halıları,
Karakol koyununun postu, değerli taşlar ve pamuk bulunmaktadır. Ülkenin
ekonomisine yardımcı olan etkenler arasında dış ülkelerin yardımları ve yurt
dışındaki Afganistanlıların yapmış oldukları transit ticaretin getirmiş olduğu dövizler
de sayılabilir.405
5.1. Örneklem Grubunun Ailesinin Ekonomik Durumuna Göre Dağılımı
Tablo 17. Gelir Durumu
Gelir durumu N %
Çok iyi 102 19,0

İyi 240 44,8
Orta 161 30,0
Düşük 31 5,8
Çok düşük 2 ,4
Toplam 536 100,0
Tablo 16’daki örneklem grubuna ait verilere göre ankete katılanların 102 (%
19)’si gelir durumlarının çok iyi, 240 (% 44,8)’sı iyi, 161 (% 30)’i orta, 31 (% 5,8)’i
düşük ve 2 (% 0,4)’si ise çok düşük olduğunu söylemiştir. Tablo verilerine
403
Cengiz Ersun ve Tamer Kayacıklı, Afganistan Genel Durum, Piyasa Yapısı ve Piyasaya Giriş, İTO
Yay., İstanbul 2002, s.15,16.
404
Cengiz Ersun ve Tamer Kayacıklı, a.g.e., s.16; DİA, ”Afganistan” maddesi.
405
Bkz., Büyük Kültür Ansiklopedisi, Afganistan maddesi, Başkent Yay., Ankara 1984, s. 86-87;
Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, “Afganistan” maddesi.
97
bakıldığında, Afganistan’da üniversite öğrencilerinin büyük çoğunluğunun ailelerinin

gelir durumlarının orta ve ortanın üstünde olduğu ortaya çıkmaktadır. Ancak orta
düzeyde gelire sahip olan ailelerin çocuklarının üniversiteye gitme oranı da yüksek
görülmektedir. Bu bağlamda düşük gelire sahip olan ailelerin çocuklarının
üniversiteye gitme oranı çok düşük görünmektedir.
Şekil 12: Örneklem Grubunun Gelir Durumları
GELIR
300
200
100
Frequency
Std. Dev = ,84

Mean = 2,2
0 N = 536,00
1,0 2,0 3,0 4,0 5,0
GELIR
Araştırmaya katılan öğrencilerin ailelerinin gelir durumlarını açıklayan veriler

6. Eğitim Durumu
Afganistan, bugün dünya ülkeleri arasında ilim ve teknik alanlarında sesini

duyurabilen bir ülke değilse de geçmiş tarihlerde Türk-İslam dünyasının önemli
kültür ve eğitim-öğretim merkezlerini bünyesinde bulundurmaktaydı. Ülkede devam
eden istikrarsızlık ve buna paralel olarak ortaya çıkan savaşlar sonucunda en çok
zarar gören kurumlardan biri de eğitim-öğretim kurumları olmuştur.
98
Okuma ve yazma oranı düşük bir ülke olan Afganistan’da eğitim-öğretim

kurumları, ülkenin nüfusuna göre yetersiz kalmaktadır. Bununla birlikte ekonomik ve
sosyal şartların yetersiz olması nedeniyle modern denebilecek eğitim-öğretim
kurumları, savaştan sonra ülkenin büyük şehirlerinde ve özellikle Kabil’de yeni yeni
açılmaya başlamıştır. Kırsal alanlarda geleneksel eğitim-öğretim kurumları olarak
bilinen camii ve medreseler vardır. Bu kurumlarda din alanında dersler verilmekte ve
bu alanda öğrenciler yetiştirilmektedir.
Afganistan’da eğitim-öğretim, yüksek öğrenim dahil olmak üzere parasız

verilmektedir. Ama genel itibariyle okuma ve yazma oranı düşüktür. İlk defa 1979
yılında çıkarılan kanuna göre ilköğretim bütün çocuklara zorunlu kılınmış ama bu
kanun hiçbir zaman yürürlüğe girmemiştir.406 Halen eğitim-öğretim alanlarında ciddi
adımların atıldığını görememekteyiz.
Afganistan’ın birçok yerinde hâlen modern anlamda bir lise veya üniversite
mevcut değildir. 20. yüzyılın başlarında ilk modern okul açılmıştır. Ülkede eğitimin
ilerlemesi 1929 yılından sonra olmuştur. Ülkede modern anlamda ilk lise, 1903
yılında Kabil’de kurulmuştur. Eğitim Bakanlığının 1921 yılında kurulması ve
yabancı ülkelerin yardımlarıyla eğitim-öğretim sahasında ciddi çalışmalar olmuştur.
1933 yılında Kabil Üniversitesi kurulmuş ve aynı yıl kızlar için de bir ilkokul
açılmıştır. Yüksek öğrenim kurumları, Kabil, Herat, Kandehar, Celalabad ve Mezar-ı
Şerif şehirlerinde toplanmıştır. 1996 yılında ilk üniversite Hazaracât bölgesinde
bulunan Bamyan şehrinde Bamyan Üniversitesi adıyla kurulmuştur. Ülkenin en
önemli ve en zengin kütüphanesi olan Kabil Halk Kütüphanesi 1920 yılında
kurulmuş ama iç savaş sırasında yağmalanmıştır.407 Bu kütüphane kısıtlı kitaplarıyla
ülkenin en büyük kütüphanesi sıfatını taşımaktadır. Üniversite öğrencileri, bu
kütüphaneden ve bazı küçük kütüphanelerden yararlanmaktadır.
406
Aliabadi, a.g.e., s. 42.
407
DİA, ”Afganistan” maddesi; Meydan Larousse Büyük Lûgat ve Ansiklopedisi, “Afganistan”
maddesi.
99
6.1. Örneklem Grubunun Fakültelere göre Dağılımı
Tablo 18. Fakülteler
Fakülteler N %
İlahiyat 137 25,6

Hukuk 209 39,0
Mühendislik 190 35,4
Toplam 536 100,0
Araştırmaya katılan öğrenciler fakültelerine göre sınıflandırdıklarında,

İlahiyat Fakültesinden 137 (% 25,6), Hukuk Fakültesinden 209 (% 39) ve
Mühendislik Fakültesinden ise 190 (% 35,4) öğrenci örneklem grubunda yer almıştır.
Afganistan’da en popüler fakültelerinin başında hukuk ve mühendislik

fakülteleri gelmektedir. Ancak İlahiyat fakültesini tercih edenlerin sayısı da az
değildir. Dolayısıyla verilerde görüldüğü gibi Hukuk Fakültesinde okuyan öğrenci
sayısının diğer 2 iki fakülteye göre daha fazla olduğu görülmektedir.
100
Şekil 13: Örneklem Grubunun Okudukları Fakülteler
FAKÜLTE
300
200
100
Frequency
Std. Dev = ,78

Mean = 2,10
0 N = 536,00
1,00 1,50 2,00 2,50 3,00
FAKÜLTE
Araştırmaya katılan öğrencilerin fakülte durumlarını açıklayan veriler

6.2. Örneklem Grubunun Sınıflara Göre Dağılımı
Tablo 19. Sınıflar
Sınıflar? N %
Birinci sınıf 301 56,2

Son sınıf 235 43,8
Toplam 536 100,0
Araştırmaya katılan öğrenciler sınıflarına göre sınıflandırdıklarında, birinci

sınıflarda okuyan öğrenci sayısı 301 (% 56,2), son sınıflarda okuyan öğrenci sayısı
ise 235 (% 43,8)’tir. Bu verilere bakıldığında, birinci sınıfta okuyan öğrencilerinin,
101
son sınıfta okuyan öğrencilere göre daha yüksek oranda temsil edildiği
görülmektedir.
Şekil 14: Örneklem Grubunun Bulundukları Sınıflar
SINIF
400
300
200
100
Frequency
Std. Dev = ,50

Mean = 1,44
0 N = 536,00
1,00 1,50 2,00
SINIF
Araştırmaya katılan öğrencilerin sınıf durumlarını açıklayan veriler

6.3. Örneklem grubunun Din Eğitimine Göre Dağılımı
Tablo 20. Dini Öğrenim
Dini öğrenim durumu? N %
Lisede öğrendiğim din eğitimi 81 15,1

Özel din eğitimi (aile, camide, medrese
446 83,2
vb.)
Din eğitimi görmedim 9 1,7
Toplam 536 100,0
102
Örneklem grubunun dini öğrenim durumlarına göre dağılımlarına

bakıldığında, 81 (% 15,1)’i liseler vasıtasıyla, 446 (% 83,2)’sı aile, cami vb. özel
olarak din eğitimi gördüklerini, 9 (% 1,7)’u ise din eğitimi görmediklerini ifade
etmişlerdir. Tablodan elde edilen verilere göre Afganistan halkının din eğitimine
önem verdiği söylenebilir. Afganistan’da lisede öğrencilere din dersleri
verilmektedir. Ancak öğrencilerin lisede verilen din derslerine yetinmeyip özel bir
şekilde din dersleri aldıkları da görülmektedir. İstatistiksel olarak din eğitimi
görmediklerini ifade eden öğrencilerin sayısı ise az görünmektedir.
Şekil 15: Örneklem Grubunun Dini Öğrenim Durumları
DINI.E.D
500
400
300
200
Frequency
100
Std. Dev = ,39
Mean = 1,87
0 N = 536,00
1,00 1,50 2,00 2,50 3,00
DINI.E.D
Araştırmaya katılan öğrencilerin dini öğrenim durumlarını açıklayan veriler

103
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM
ARAŞTIRMANIN BULGULARI VE YORUMLARI
1. Üniversite Öğrencilerinin Din Anlayışına Yönelik Tutumlara Etki

Eden Faktörler
1.1. Cinsiyete Göre Din Anlayışı
Bu tür araştırmalarda deneklerin fizyolojik özellikleri, zaman, yer ve coğrafi

çevre, zihniyet, sosyo-kültürel yapı, ekonomik durum ve eğitim düzeyleri gibi
sebepler önemli faktörler arasında sayılabilir. Zira her birey, biyolojik, psikolojik,
sosyo-kültürel ve ekonomik özelliklere sahip olmakla birlikte inanç sahibi ve belli
zaman diliminde hayatını sürdürmektedir.408 Dolayısıyla üniversitede okuyan
öğrencilerin din anlayışının oluşmasında ve din algılamasında yukarıda saydığımız
faktörler önemli sayılmaktadır. Bu bağlamda Kabil Üniversitesine bağlı çeşitli
fakültelerinde okuyan öğrencilerin din anlayışını sağlıklı bir biçimde tespit etmek
amacıyla gerçekleştirilen bu çalışmada deneklerin fizyolojik özellikleri, yaş, doğum
yerleri, medeni durumları, bağlı oldukları mezhep, yerleşim birimleri, okudukları
fakülteler ve ekonomik durumları gibi faktörlere dikkat edilmiştir.

Öğrencilerin Cinsiyete Göre Dağılımı
Tablo 21: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Cinsiyete Göre t-

Testi Sonuçları
Cinsiyet N X S Sd t P
Kız 127 2,5243 ,68290 216,14 3,034* ,003
Erkek 409 2,3122 ,70594
p< .05
408
Arslantürk, Araştırma Metod ve Teknikleri, s. 49-57.
104
Varyansların eşit olmadığı varsayımına göre değerlendirilen Tablo 20’den

elde edilen verilerden anlaşıldığına göre Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışı
tipine yönelik tutumlar cinsiyete göre anlamlı bir farklılık göstermektedir [ t (216,14) =
3,034, P< .05 ].
Tablodaki veriler incelendiğinde kız öğrencilerin, Geleneksel ve Siyasal

İslamcı din anlayışı tipine yönelik tutum puanların ortalaması (X=2,5243) erkek
öğrencilerin tutum puanlarının ortalamasına (X=2,3122) göre daha yüksek olduğu
anlaşılmaktadır. Bu bulgular doğrultusunda, kız öğrencilerin Geleneksel ve Siyasal
İslamcı din anlayışı tipine yönelik daha olumlu bir tutum içinde oldukları
anlaşılmaktadır. Dolayısıyla Kabil Üniversitesinde okuyan kız öğrencilerin erkek
öğrencilere göre daha Geleneksel ve Siyasal İslamcı din anlayışını benimsedikleri
ifade edilebilir.
Daha önce de belirtildiği gibi Afganistan’da öğrencilerin veya genel olarak

gençlerin din anlayışı ve din algılamaları üzerinde yapılan çalışma yoktur. Bu
nedenle tarafımızdan gerçekleştirilen bu çalışmanın verilerini Türkiye’de yapılan
bazı çalışmalarla karşılaştırmanın yararlı olacağı kanaatindeyiz. Dolayısıyla bu
çalışma, Akyüz tarafından gerçekleştirilen “İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Din
Anlayışı”, Koştaş tarafından yapılan “Üniversite Öğrencilerinde Dine Bakış”, Taş
tarafından gerçekleştirilen “Üniversite Gençliğinin Dindarlık Kriterleri”, Onay
tarafından gerçekleştirilen “Dindarlık Etkileşim ve Değişim”, M. Emin Köktaş
tarafından gerçekleştirilen “Türkiye’de Dini Hayat” ve İhsan Çapcıoğlu tarafından
gerçekleştirilen doktora tezi “Sosyo-Politik Tutumlar ve Dindarlık İlişkisi –
İlahiyat Fakülteleri Örneği” adlı çalışmaların sonuçlarıyla karşılaştırılmaya
çalışılacaktır.
Kemaleddin Taş tarafından yapılan araştırmaya göre erkek öğrencilerin kız

öğrencilere göre daha fazla Geleneksel Din Anlayışına yöneldiği ortaya çıkmıştır.
Öğrencilerin Modernist Din Anlayışının cinsiyete göre farklılık göstermediği
görülmüştür.409
409
Taş, Üniversite Gençliğinin Dindarlık Kriterleri, s. 81-82.
105
İhsan Çapcıoğlu tarafından yapılan araştırmaya göre erkek öğrencilerin kız

öğrencilere göre daha fazla Muhafazakar Dini tutum düzeyine sahip olmakla beraber
cinsiyetler arasında istatistiksel açıdan anlamlı bir şekilde farklılaşmadığı ortaya
çıkmaktadır.410
1.1.2. Modernist Din Anlayışına Sahip Olan Öğrencilerin Cinsiyete Göre

Dağılımı
Tablo 22: Modernist Din Anlayışının Cinsiyete Göre t-testi Sonuçları
Cinsiyet N X S Sd t P
Kız 127 2,5748 ,70420 534 1,31* ,190
Erkek 409 2,6637 ,65596
P> .05
Tablo 21’de görüldüğü gibi üniversitede okuyan öğrencilerin Modernist Din

Anlayışı tipine yönelik tutumlar cinsiyete göre anlamlı bir farklılık göstermemektedir
[ t (534) = 1,31, P> ,05 ].
410
İhsan Çapcıoğlu, Sosyo-Politik Tutumlar ve Dindarlık İlişkisi- İlahiyat Fakülteleri Örneği,
(Basılmamış Doktora Tezi), Ankara 2010, s. 118.
106
1.2. Yaşa Göre Din Anlayışı

Öğrencilerin Yaşa Göre Dağılımı
Tablo 23: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Yaşa Göre t-Testi
Sonuçları
Yaş N X S Sd t P
18-24 301 2,2331 ,69982 509,51 -4,92* ,000
25 ve üstü 235 2,5282 ,67944
p< .05
Varyansların eşit olmadığı varsayımıyla hareket edilen Tablo 22’den elde

edilen verilerden anlaşıldığı gibi Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışı tipine
yönelik tutumlar yaşa göre anlamlı bir farklılık göstermektedir [ t (509,51) = -4,92, P<
,05 ].
Yukarıdaki veriler incelendiğinde, 25 ve üstü yaştaki öğrencilerin Geleneksel

ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına yönelik tutum puanlarının ortalaması (X= 2,5282),
18 ve 24 yaştaki öğrencilerin tutum puanlarının ortalamasına (X= 2,2331) göre daha
yüksek olduğu ortaya çıkmıştır. Buna göre 25 ve üstü yaştaki üniversite öğrencilerin
Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına yönelik olumlu tutumlarının daha
yüksek düzeyde olduğu söylenebilir. Dolayısıyla 25 ve üstü yaş grupların 18 ve 24
yaş gruplarına göre daha Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışı tipine
yöneldikleri ifade edilebilir.
Kemaleddin Taş’ın “Üniversite Gençliğinin Dindarlık Kriterleri” adlı

yapıtında yaş grupları arasında önemli bir fark olmamakla birlikte, 24 ve üstü
yaşlardaki üniversitede okuyan öğrencilerin Geleneksel/İlmihalci dindarlık
anlayışına yönelik olumlu tutumlarının diğer yaş gruplarına göre daha yüksek
düzeyde olduğu anlaşılmaktadır.411
411
Taş, a.g.e., s. 87.
107
Ahmet Onay tarafından gerçekleştirilen eser de yaş değişkeni ile dindarlık

düzeyi arasında negatif bir ilişkinin mevcut olduğunu göstermiştir. Başka bir deyişle
yaş yükselirken dindarlık düzeyleri düşmektedir.412
1.2.2. Modernist Din Anlayışına Sahip Olan Öğrencilerin Yaşa Göre

Dağılımı
Tablo 24: Modernist Din Anlayışının Yaşa Göre t-Testi Sonuçları
Yaş N X S Sd t P
18-24 301 2,6329 ,71183 534 -1,13* ,006
25 ve üstü 235 2,5669 ,60701
P< ,05
Tabloda görüldüğü gibi Modernist Din Anlayışı tipine yönelik tutumlar, yaşa
göre anlamlı bir farklılık göstermektedir [ t (534) = -1,13, P< ,05 ].
Tablo 24’ten elde edilen bulgular çerçevesinde, 18-24 yaş gruplarına giren
üniversite öğrencilerin Modernist Din Anlayışı tipine yönelik tutum puanlarının
ortalaması (X= 2,6329), 25 ve üstü yaş grupların tutum puanlarının ortalamasına (X=
2,5669) göre az bir farkla yüksektir. Dolayısıyla 18-24 yaş gruplarının Modernist Din
Anlayışına daha yüksek düzeyde sahip oldukları ifade edilebilir. İki grup arasında
istatistiksel olarak fazla bir fark olmadığı da dikkatten kaçmamalıdır. Modernist Din
Anlayışı ile yaş arasında ilişki olduğu ortaya çıkmaktadır. Ankete katılanların yaşı
yükseldikçe din anlayışlarında da değişiklik görünmektedir.
412
Onay, a.g.e., s. 108.
108
1.3. Doğum Yerlerine Göre Din Anlayışı

Öğrencilerin Doğum Yerlerine Göre Dağılımı
Tablo 25: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Doğum Yerlerine

Göre t-Testi Sonuçları
Doğum yeri N X S Sd t P
Şehir 386 2,3528 ,70795 534 -,508* ,992
Köy 150 2,3873 ,70167
p> ,05
Yukarıdaki tablo 25’ten elde edilen bulgulara bakıldığında Geleneksel ve

Siyasal İslamcı Din Anlayışı tipine yönelik tutumlar, doğum yerlerine göre anlamlı
bir farklılık göstermemektedir [ t (534) = -,508, P> ,05 ].
1.3.2. Modernist Din Anlayışına Sahip Olan Öğrencilerin Doğum

Yerlerine Göre Dağılımı
Tablo 26: Modernist Din Anlayışının Doğum Yerlerine Göre t-Testi

Sonuçları
Doğum yeri N X S Sd t P
Şehir 386 2,6162 ,68397 534 1,13* ,028
Köy 150 2,5435 ,62459
P< ,05
Tabloda görüldüğü gibi Modernist Din Anlayışı tipine yönelik tutumlar,

doğum yerlerine göre anlamlı bir farklılık göstermektedir [ t (534) = 1,13, P< ,05 ].
Tablo 26’den elde edilen veriler değerlendirildiğinde, şehirde doğan

üniversite öğrencilerin Modernist Din Anlayışı tipine yönelik tutum puanlarının
ortalaması (X= 2,6162), köyde doğanların tutum puanlarının ortalamasına (X=
2,5435) göre daha yüksektir. Dolayısıyla şehirde doğan öğrencilerin köyde doğan
109
öğrencilere nazaran Modernist Din Anlayışına yönelik tutumları bakımından daha

yüksek düzeyde oldukları ortaya çıkmaktadır. Tablo verileri ele alındığında şehirde
doğan üniversite öğrencileri ile köyde doğanlar arasında istatistiksel olarak önemli
bir fark yoktur.
Kemaleddin Taş tarafından yapılan araştırmanın sonuçlarına göre hayatının

büyük bir kısmını şehirlerde geçirenlerin köyde geçirenlerden daha fazla Modernist
Din Anlayışına yöneldiği ortaya çıkmıştır.413
Ahmet Onay tarafından ortaya konulan çalışmada öğrencilerin dindarlık

düzeylerinin köy ve şehir arasında farklılık gösterdiği ortaya çıkmıştır. Öğrenciler
arasında hayatının büyük bölümünü köyde geçirenlerin şehirde geçirenlere göre daha
fazla dindar oldukları anlaşılmıştır.414
1.4. Medeni Durumlarına Göre Din Anlayışı

Öğrencilerin Medeni Durumlarına Göre Dağılımı
Tablo 27: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Medeni

Durumlarına Göre t-Testi Sonuçları
Medeni durum N X S Sd t P
Bekar 525 2,3840 ,69571 534 4,987* ,004
Evli 11 1,3349 ,31072
P< ,05
Tablo 27’dan elde edilen veriler incelendiğinde, Geleneksel ve Siyasal

İslamcı Din Anlayışı tipine yönelik tutumlar, öğrencilerin medeni durumlarına göre
anlamlı bir farklılık göstermektedir [ t (534) = 4,987, P< ,05 ].
Tablodan elde edilen bilgiler doğrultusunda, bekar olan üniversite

öğrencilerinin Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına yönelik tutum
413
Taş, a.g.e., s. 102-103.
414
Onay, a.g.e., s. 120-121.
110
puanlarının ortalaması (X= 2,3840), evli olan öğrencilerin tutum puanlarının

ortalamasına (X= 1,3349) göre daha yüksek olduğu görülmüştür. Dolayısıyla bekar
olan üniversite öğrencilerinin Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına yönelik
olumlu tutumlarının daha yüksek düzeyde olduğu belirtilebilir. Bu bulgulara
bakıldığında, iki grup arasında istatistiksel olarak fazla bir fark olmadığı
anlaşılmaktadır.
1.4.2. Modernist Din Anlayışına Sahip Olan Öğrencilerin Medeni

Durumlarına Göre Dağılımı
Tablo 28: Modernist Din Anlayışının Medeni Durumlarına göre t-Testi

Sonuçları
Medeni durum N X S Sd t P
Bekar 525 2,6031 ,67159 534 1,74* ,001
Evli 11 2,2479 ,33301
P< ,05

öğrencilerin medeni durumlarına göre anlamlı bir farklılık göstermektedir [ t (534) =
1,74, P< ,05 ].
Bekar olan üniversite öğrencilerinin Modernist Din Anlayışı tipine yönelik

tutum puanlarının ortalaması (X= 2,6031), evli olan öğrencilerin tutum puanlarının
ortalamasına (X= 2,2479) göre daha yüksektir. Dolayısıyla bekar üniversite
öğrencilerinin Modernist Din Anlayışına yönelik daha yüksek düzeyde olumlu
tutuma sahip oldukları görülmektedir.
111
1.5. Sınıflara Göre Din Anlayışı

Öğrencilerin Sınıflara Göre Dağılımı
Tablo 29: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Sınıflara Göre t-

Testi Sonuçları
Sınıf N X S Sd t P
Birinci 301 2,2327 ,69941 509,28 -4,93* ,000
Son Sınıf 235 2,5287 ,67979
p< ,05
Varyansların eşit olmadığı varsayımına göre hareket edilen Tablo 28’den elde
edilen bulgular çerçevesinde, Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışı tipine
yönelik tutumlar, sınıflara göre anlamlı bir farklılık göstermektedir [ t (509,28) = -4,93,
P< ,05 ].
Bu bilgilere bakıldığında son sınıfta okuyan üniversite öğrencilerin

Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına yönelik tutum puanlarının ortalaması
(X= 2,5287), birinci sınıfta okuyan öğrencilerin tutum puanlarının ortalamasına (X=
2,2327) göre daha yüksek olduğu anlaşılmaktadır. Dolayısıyla son sınıfta okuyan
üniversite öğrencilerinin Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına yönelik daha
yüksek olumlu tutum düzeyine sahip olduğu ortaya çıkmaktadır.
Niyazi Akyüz’ün yapıtında birinci sınıfta okuyan öğrencilerin son sınıfta

okuyan öğrencilere göre daha fazla Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına
yöneldiği ortaya çıkmıştır.415
İhsan Çapcıoğlu tarafından gerçekleştirilen doktora tezinde İlahiyat

Fakültelerinde okuyan birinci sınıf öğrencilerin ikinci sınıftaki öğrencilere göre daha
fazla Muhafazakar dini tutum düzeyine sahip olduğu ortaya çıkmaktadır.416
415
Akyüz, İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Din Anlayışı., s. 94, 99.
416
Çapcıoğlu, Dotora Tezi, s. 120-121.
112
1.5.2. Modernist Din Anlayışına Sahip Olan Öğrencilerin Sınıflara Göre

Dağılımı
Tablo 30: Modernist Din Anlayışının Sınıflara göre t-Testi Sonuçları
Sınıf N X S Sd t P
Birinci 301 2,6317 ,71337 534 -1,09* ,005
Son sınıf 235 2,5678 ,60482
P< ,05

sınıflara göre anlamlı bir farklılık göstermektedir [ t (534) = -1,09, P< ,05 ].
Tablo 30’daki verileri incelediğimizde, birinci sınıfta okuyan öğrencilerin

Modernist Din Anlayışına yönelik tutum puanlarının ortalamasının (X= 2,6317) son
sınıftaki öğrencilerin tutum puanlarının ortalamasına (X= 2,5678) göre daha yüksek
olduğu görülmektedir. Dolayısıyla birinci sınıfta okuyan öğrencilerin Modernist Din
Anlayışına daha yakın oldukları ifade edilebilir. Tablo verilerine bakıldığında iki
grup arasında istatistiksel olarak fazla bir farkın olmadığı anlaşılmaktadır.
1.6. Mezheplere Göre Din Anlayışı
16.1. Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına Sahip Olan

Öğrencilerin Mezheplere Göre Dağılımı
Tablo 31: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Mezheplere Göre t-

Testi Sonuçları
Mezhep N X S Sd t P
Hanefi 414 2,2280 ,70104 534 -8,67* ,000
Caferi 122 2,8188 ,50274
P< ,05
113
Tablo 31’daki veriler doğrultusunda Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din

Anlayışı tipine yönelik tutumlar, mezheplere göre anlamlı bir farklılık
göstermektedir [ t (534) = -8,67, P< ,05 ].
Bu bilgiler doğrultusunda üniversite okuyan Caferi mezhebine mensup

öğrencilerin Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına yönelik tutum puanlarının
ortalaması (X= 2,8188), Hanefi mezhebine mensup olan öğrencilerin tutum
puanlarının ortalamasına (X= 2,2280) göre daha yüksektir. Dolayısıyla Caferi olan
öğrencilerin Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına yönelik daha olumlu bir
tutum içinde oldukları anlaşılmaktadır.
1.6.2. Modernist Din Anlayışına Sahip Olan Öğrencilerin Mezheplere

Göre Dağılımı
Tablo 32: Modernist Din Anlayışının Mezheplere göre t-Testi Sonuçları
Mezhep N X S Sd t P
Hanefi 414 2,7298 ,65612 189,41 -2,45* ,015
Caferi 122 2,5564 ,69339
P< ,05
Tabloda görüldüğü gibi modernist din anlayışı tipine yönelik tutumlar,

mezheplere göre anlamlı bir farklılık göstermektedir [ t (189,41) = -2,45, P< ,05 ].
Bu veriler çerçevesinde, Hanefi mezhebine mensup olan üniversite

öğrencilerin Modernist Din Anlayışına yönelik tutum puanların ortalaması (X=
2,7298) Caferi mezhebine mensup olan öğrencilerin tutum puanlarının ortalamasına
(X= 2,5564) göre daha yüksektir. Dolayısıyla Hanefi öğrenciler Modernist Din
Anlayışına daha olumlu tutum düzeyine sahip oluğu ifade edilebilir. Tablo 31 verileri
varyansların eşit olmadığı varsayımına göre değerlendirilmiştir.
114
1.2. Yerleşim Birimlerine Göre Din Anlayış

Öğrencilerin Yerleşim Birimlerine Göre Dağılımı
Tablo 33: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Yerleşim

Birimlerine Göre Betimsel İstatistikleri
Yerleşim Birimleri N X S
1. Tahar 59 1,8972 ,73168
2. Mezar-i Şerif 111 2,5319 ,70285
3. Kabil 176 2,4028 ,69205
4. Pençşir 30 2,5807 ,54407
5. Faryab 36 2,1184 ,81744
6. Gazne 46 2,5560 ,52423
7. Bamyan 17 2,5511 ,69054
8. Kandehar 43 2,0034 ,49334
9. Daykondi 18 2,7573 ,51793
Toplam 536 2,3625 ,70571
Tablo verilerine bakıldığında, araştırmamızın evrenini oluşturan

şehirlerarasında Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına yönelik en yüksek
tutum puanına ülkenin merkezinde yer alan Hazaracat bölgesindeki şehir olan
Daykondi (X=2,7573) sahiptir. Mezar-i Şerif, Gazne, Bamyan ve Pençşir şehirleri,
Daykondi’den sonra en yüksek tutum puanlarına sahiptirler. Ülkenin kuzeyinde yer
alan Tahar ili ise Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına yönelik en düşük
tutum puanına sahip olduğu ortaya çıkmaktadır. Verilerden anlaşıldığı üzere ülkenin
iç kısımlarına doğru gidildikçe Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına daha
düzeyde olumlu tutumlara sahip olunduğu anlaşılmaktadır.
115
Tablo 34: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Yerleşim

Birimlerine Göre Varyans Analizi (Anova) Sonuçları
Varyansın Kareler Sd Kareler F Gruplar P

arası
Kaynağı Toplamı Ortalaması
Anlamlı
Fark
**1- ,000
Gruplararası 30,495 8 3,812 *8,514
2,3,4,6,9
Gruplar içi 235,953 527 ,448 2-1,8
3-1
Toplam 4-1
6-1
266,448 535 8-2,9
9-1,8
*p< ,05
**1. Tahar, 2. Mezar-i Şerif, 3. Kabil, 4. Pençşir, 5. Faryab, 6. Gazne, 7.

Bamyan, 8. Kandehar ve 9. Daykondi.
Tablo 33 ve 34’teki veriler birlikte incelendiğinde, din anlayışının Geleneksel

ve Siyasal İslamcı Din Anlayışı tipine yönelik tutumların yerleşim birimlerine göre
farklılık gösterdiği ortaya çıkmaktadır [ F(8-527) = 8,514, P< ,05 ].
Gruplar arasında yapılan çoklu karşılaştırmaya göre, hayatının büyük

bölümünü Daykondi’de geçirenler Pençşir, Gazne, Bamyan, Mezar-i Şerif, Kabil,
Faryab, Kandahar ve Tahar’dakilere göre daha Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din
Anlayışı ortaya koymaktadırlar.
Bu bilgilerden hareketle yerleşim birimleri arasında Geleneksel ve Siyasal

İslamcı Din Anlayışına yönelik en yüksek tutum puanlarına Daykondi’de yaşayanlar
(X=2,7573) sahip olmakla beraber Daykondi’den sonra en yüksek tutum puanlarına
sırasıyla Pençşir (X=2,5807), Gazne (X=2,5560), Bamyan (X=2,5511), Mezar-i Şerif
(X=2,5319), Kabil (X=2,4028), Faryab (X=2,1184), Kandehar (X=2,0034) ve en son
Tahar (X=1,8972) illerinin sahip olduğu görülmektedir.
116
Tablodaki verilerden görüldüğü gibi Daykondi’li öğrenciler Geleneksel ve

Siyasal İslamcı Din Anlayışına yönelik daha yüsek düzeyde olumlu tutum puanına
sahiptir. Bu bağlamda Afganistan’ın kuzeyinde yer alan Tahar’lı öğrenciler ise bu
grup içinde en düşük tutum puanına sahiptir. Kandehar’lı öğrenciler de Geleneksel
ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına yönelik tutum puanlarında 8. sırada yer
almaktadır. Hâlbuki Kandehar Talibanlar’ın merkezi durumunda olup hala devlet
tam olarak bu şehirde egemenliğini kurmuş değildir. Dolayısıyla Kandehar’lı
öğrencilerin Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışını daha az benimsedikleri
ortaya çıkmaktadır.
Gruplar arasında yapılan çoklu karşılaştırma sonuçlarına göre, gruplar

arasındaki farklılaşmanın Tahar’lı öğrencilerle Daykondi’den gelen öğrenciler
arasında ve Daykondi’li öğrenciler lehine olduğu ortaya çıkmaktadır. Daykondi’den
gelen öğrencilerle Gazne, Bamyan, Mezar-i Şerif şehirlerinden gelen öğrenciler
arasında ise Daykondi’li öğrencilerin lehine bir farklılaşmanın olduğunu
görmekteyiz. Daykondi şehrinden gelen öğrencilerin Geleneksel ve Siyasal İslamcı
Din Anlayışına yönelik tutum puan ortalamaları, diğer şehirlerden gelen öğrencilere
göre daha yüksektir. Mezar-i Şerif’ten gelen öğrencilerin Geleneksel ve Siyasal
İslamcı Din Anlayışına yönelik tutum puanları ortalaması, Faryab’lı ve Kandehar’lı
öğrencilerden daha yüksektir. Tahar’lı öğrencilerle Kandehar’lı öğrenciler arasında
anlamlı bir farklılaşmanın olduğu görülmektedir. Tahar’lı öğrencilerin tutum puanı
ortalaması, Kandehar’lı öğrencilere göre daha düşüktür. Faryab’lı öğrencilerin
Kandehar’lı öğrencilere göre tutum puanı ortalamalarının daha yüksek olduğu
görülmektedir. Bamyan’lı öğrencilerin Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına
yönelik tutum puanı ortalamalarının Gazne’li öğrencilere göre daha düşük olduğu
anlaşılmaktadır. Mezar-i Şerif’li öğrencilerle Kabil’li öğrenciler arasında anlamlı bir
farklılaşmanın olduğu görülmektedir. Dolayısıyla Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din
Anlayışına yönelik tutumların etkisinin en yoğun olduğu grubun Daykondi’den gelen
öğrencilerden oluştuğu anlaşılmaktadır.
117
Puanları ile Fakülteler Arasındaki Korelasyon
Geleneksel ve
Siyasal İslamcı Din
Yerleşim Yerleşim Anlayışı tutum
Birimleri Birimleri ölçeği toplam
puanları
Yerleşim Pearson
1 ,036(**)
Birimleri Korelasyon
Anlamlılık
. ,407
(Çift Yönlü)
N 536 536
Pearson
Geleneksel ve ,036(**) 1
Korelasyon
Siyasal İslamcı
Din Anlayışı Anlamlılık
(Çift Yönlü) , 407
tutum ölçeği
toplam puanları N
536 536.
Tablo 35’deki verilerden anlaşıldığı gibi, Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din

Anlayışı tutum ölçeği toplam puanları ile öğrencilerin yaşadıkları şehirlerarasında
anlamlı bir ilişkinin olmadığı anlaşılmaktadır ( r= ,036, p> ,05 ). Bu veriler
doğrultusunda, şehir faktörünün üniversitede okuyan öğrencilerin Geleneksel ve
Siyasal İslamcı Din Anlayışı tutum ölçeği toplam puanlarında farklı etkilere sahip
olmadığı ifade edilebilir.
1.2.2. Modernist Din Anlayışına Sahip Olan Öğrencilerin Yerleşim

Birimlerine Göre Dağılımı
Tablo 36: Modernist Din Anlayışının Yerleşim Birimlerine Göre Betimsel

İstatistikleri
Yerleşim Birimleri N X S
1. Tahar 59 2,1619 ,50189

2. Mezar-i Şerif 111 2,7048 ,67811
3. Kabil 176 2,6577 ,71862
4. Pençşir 30 2,8697 ,57232
118
5. Faryab 36 2,1818 ,51150

6. Gazne 46 2,7324 ,63461
7. Bamyan 17 2,5241 ,34397
8. Kandehar 43 2,6522 ,53194
9. Daykondi 18 2,6970 ,76315
Toplam 536 2,5958 ,66811
Yukarıdaki tablo verilerini incelediğimizde, araştırmaya dahil olan şehirler

arasında Modernist Din Anlayışına yönelik en yüksek tutum puanına Pençşir
(X=2,8697) sahiptir. Ülkenin güneyinde yer alan Kandehar ili de istatistiksel olarak
Modernist Din Anlayışına yönelik yüksek bir tutum puanına sahiptir. Dolayısıyla
ülkenin Kuzey ve Kuzey doğusuna gidildikçe öğrencilerin Modernist Din Anlayışına
yönelik daha olumlu tutum düzeyine sahip oldukları anlaşılmaktadır. Mezar-i Şerif
ve Gazne şehirlerinde nüfus yoğunluğu bakımından çeşitli etnik gruplara ait kişilerin
yaşadıkları bilinmektedir. Bu bağlamda bu iki şehirden gelen öğrencilerin toplam
tutum puanlarına bakıldığında Modernist Din Anlayışına yönelik daha olumlu tutum
içerisinde oldukları anlaşılmaktadır.
Tablo 37: Modernist Din Anlayışının Yerleşim Birimlerine Göre Varyans
Analizi (Anova) Sonuçları

arası
Anlamlı
Fark
Gruplararası 22,786 8 2,848 *6,949 **1-2,3,4 ,000
2-1,5
Gruplar içi 216,020 527 ,410 3-1,5
Toplam 4-1,5
238,806 535 5-2,3,4
6-1
*p< ,05
**1. Tahar, 2. Mezar-i Şerif, 3. Kabil, 4. Pençşir, 5. Faryab, 6. Gazne, 7.

Bamyan, 8. Kandehar ve 9. Daykondi.
119
Tablo 36 ve tablo 37’deki veriler birlikte incelendiğinde, Modernist Din

Anlayışı tipine yönelik tutumların yerleşim birimlerine göre farklılık gösterdiği
ortaya çıkmaktadır [ F(8-527) = 6,949, P< ,05 ].
Gruplar arasında yapılan çoklu karşılaştırmaya göre, hayatının büyük bir

kısmını Pençşir’de geçirenlerin Gazne, Mezar-i Şerif, Daykondi, Kabil, Kandehar,
Bamyan, Faryab ve Tahar’da hayatlarının büyük kısmını geçirenlere göre daha
Modernist Din Anlayışını benimsedikleri görülmektedir.
Bu bulgulardan hareketle yerleşim birimleri arasında Modernist Din

Anlayışına yönelik en yüksek tutum puanlarına Pençşir’de yaşayanlar (X=2,8697)
sahip olmakla beraber bu şehirden sonra en yüksek tutum puanlarını sırasıyla Gazne
(X=2,7324), Mezar-i Şerif (X=2,7048), Daykondi (X=2,6970), Kabil (X=2,6577),
Kandehar (X=2,6522), Bamyan (X=2,5241), Faryab (X=2,1818) ve Tahar
(X=2,1619) illeri izlemektedir.
Tablo verileri çerçevesinde değerlendirildiğinde, Pençşir’li öğrencilerin

Modernist Din Anlayışına yönelik daha olumlu tutum düzeyine sahip olduğu ifade
edilebilir. Bu din anlayışına yönelik tutum puanlarının en düşüğüne ise Tahar ve
Faryab’li öğrencilerin sahip oldukları görülmektedir.

arasındaki farklılaşmanın Tahar’lı öğrencilerle Pençşir’den gelen öğrenciler arasında
ve Pençşir’li öğrenciler lehine olduğu anlaşılmaktadır. Pençşir’’den gelen
öğrencilerle Gazne, Mezar-i Şerif, Daykondi, Kandehar, Kabil ve Bamyan’dan gelen
öğrenciler arasında Pençşir’li öğrenciler lehine bir farklılaşmanın olduğu
anlaşılmaktadır. Kandehar’lı öğrencilerin tutum puanı ortalamalarının Kabil’den
gelen öğrencilere göre daha düşük olduğu ortaya çıkmaktadır. Mezar-i Şerif’li
öğrencilerle Daykondi’den gelen öğrenciler arasında anlamlı bir farklılaşma vardır.
Tablo’dan elde edilen bilgilere çerçevesinde, Bamyan’lı öğrenciler, Modernist Din
Anlayışına yönelik tutum puanları açısında en düşük düzeye sahiptir. Faryab’lı
öğrencilerin diğer şehirlerden gelen öğrenciler aleyhine yönelik bir tutuma sahiptir.
Dolayısıyla Modernist Din Anlayışına yönelik tutumların etkisinin en yoğun olduğu
grubun Pençşir’den gelen öğrencilerden oluştuğu anlaşılmaktadır.
120
1.3. Fakültelere Göre Din Anlayışı

Öğrencilerin Fakültelere Göre Dağılımı
Tablo 38: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Fakültelere Göre

Betimsel İstatistikleri
Fakülteler N X S
1. İlahiyat Fakültesi 137 1,7554 ,54014

2. Hukuk Fakültesi 209 2,6878 ,57330
3. Mühendislik Fakültesi 190 2,4423 ,66899
Toplam 536 2,3625 ,70571
Tablo 38’den elde edilen bilgiler çerçevesinde, Kabil Üniversitesinde çeşitli

fakültelerinde okuyan öğrenciler arasında Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din
Anlayışına yönelik en yüksek tutum puanına Hukuk Fakültesinde (X=2,6878)
okuyan öğrencilerin sahip olduğu ortaya çıkmaktadır. Buna karşın Geleneksel ve
Siyasal İslamcı Din Anlayışına yönelik en düşük tutum puanına İlahiyat Fakültesinde
okuyan öğrencilerin sahip olduğu anlaşılmaktadır.
Afganistan tarihine bakıldığında, düzene karşı ayaklanmalarda ve özellikle

Rus destekli Afgan devletine karşı isyanlarda din adamların rolü büyüktür. Her
dönemde din adamları halkın örgütlenmelerinde yapıcı görevi olmuştur. Ancak din
adamları yönetimi ele geçirdiklerinde modern bir din anlayışını benimsediklerini
şahit olmaktayız. Sadece Taliban Örgütü yönetimi ele alındıklarında geleneksek ve
siyasal İslamcı din anlayışını ön planda tutuklarını görmekteyiz.
Tablo 39: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Fakültelere Göre

Varyans Analizi (Anova) Sonuçları

arası
Anlamlı
Fark
121
**2-1,3 ,000
Gruplararası 73,820 2 36,910 *102,13
3-1
Gruplar içi 192,628 533 ,361
Toplam 266,448 535
*p< ,05
**1. İlahiyat, 2. Hukuk ve 3. Mühendislik Fakülteleri.
Tablo 38 ve tablo 39’daki veriler birlikte incelendiğinde, Geleneksel ve

Siyasal İslamcı Din Anlayışı tipine yönelik tutumların fakültelere göre farklılık
gösterdiği ortaya çıkmaktadır [ F(2-533) = 102,130, P< ,05 ].
Gruplar arasında yapılan çoklu karşılaştırmaya göre, Hukuk Fakültesinde

okuyan öğrencilerin Mühendislik ve İlahiyat Fakültelerinde okuyan öğrencilere göre
Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına yönelik daha olumlu tutumlara sahip
olduğu anlaşılmaktadır.
Bu verilere bakıldığında, fakülteler arasında Geleneksel ve Siyasal İslamcı

Din Anlayışına yönelik en yüksek tutum puanına Hukuk Fakültesinde okuyan
öğrenciler (X=2,6878) sahiptir. Hukuk fakültesinde okuyan öğrencilerden sonra ise
sırasıyla Mühendislik (X=2,4423) ve İlahiyat (X=1,7554) Fakültelerinde okuyan
öğrenciler gelmektedir.
Tablodan anlaşıldığı gibi Hukuk fakültesinde okuyan öğrencilerin diğer

fakültelerde okuyan öğrencilerden daha fazla Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din
Anlayışına yöneldiklerini ifade edebiliriz. Tablo verilerine bakıldığında İlahiyat ve
Hukuk Fakülteleri istatistiksel olarak birbirlerine yakın değerlere sahiptir.
Dolayısıyla Kabil Üniversitesi İlahiyat ve Hukuk Fakültelerinde okuyan öğrenciler
Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışını Mühendislik Fakültesinde okuyan
öğrencilere göre daha fazla benimsedikleri ortaya çıkmaktadır.
Niyazi Akyüz tarafından Ankara, Marmara ve Atatürk Üniversitelerine bağlı

İlahiyat Fakültelerinde okuyan öğrenciler üzerinde yapılan araştırmada İlahiyat
Fakülteleri, kendi aralarında tutum puanları açısından farklılık arz etmekle beraber
122
genel olarak öğrencilerin Geleneksel/İlmihalci Din anlayışına yöneldikleri ortaya

çıkmıştır.417
Kemaleddin Taş tarafından Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat

Fakültesinde yapılan çalışmada İlahiyat Fakültesinde okuyan öğrencilerin diğer
Fakültelerde okuyan öğrencilere göre daha fazla Geleneksel/İlmihalci Din Anlayışına
yöneldiği ortaya çıkmıştır.418
İhsan Çapcıoğlu eserinde İlahiyat Fakültesinde okuyan öğrencilerin daha

fazla Muhafazakar dini tutum düzeylerine sahiptirler.419
Puanları ile Fakülteler Arasındaki Korelasyon
Geleneksel ve
Siyasal İslamcı Din
Fakülteler Fakülteler Anlayışı tutum
ölçeği toplam
puanları
Fakülteler Pearson
1 ,336(**)
Korelasyon
Anlamlılık
. ,000
(Çift Yönlü)
N 536 536
Geleneksel ve Pearson
,336(**) 1
Siyasal İslamcı Korelasyon
Din Anlayışı
Anlamlılık
tutum ölçeği ,000
toplam puanları (Çift Yönlü)
N 536 536.
Yukarıdaki tablo verilerine bakıldığında, Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din

Anlayışı tutum ölçeği toplam puanları ile öğrencilerin okudukları fakültelere göre
aldıkları puanlar arasında orta düzeyde, çift yönlü, pozitif ve anlamlı bir ilişki olduğu
417
Akyüz, a.g.e., 95-96.
418
Taş, a.g.e., s. 92-93.
419
Çapcıoğlu, Doktora Tezi, s. 122.
123
anlaşılmaktadır ( r= ,336, p< ,05 ). Bu veriler doğrultusunda, öğrencilerin okudukları

fakültelerin Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışı tutum ölçeği toplam
puanlarında farklı etkilere sahip olduğu görülmektedir.
1.3.2. Modernist Din Anlayışına Sahip Olan Öğrencilerin Fakültelere

Göre Dağılımı
Tablo 41: Modernist Din Anlayışının Fakültelere Göre Betimsel İstatistikleri
Fakülteler N X S
1. İlahiyat Fakültesi 137 2,9485 ,49950

2. Hukuk Fakültesi 209 2,0896 ,60570
3. Mühendislik Fakültesi 190 2,5729 ,59703
Toplam 536 2,5958 ,66811
Tablo 41 verileri değerlendirildiğinde, fakülteler arasında Modernist Din

Anlayışına yönelik en yüksek tutum puanına İlahiyat Fakültesinde (X=2,9485)
okuyan öğrencilerin sahip olduğu ortaya çıkmaktadır. Hukuk Fakültesinde okuyan
öğrencilerin bu yönde tutumları diğer fakültelerde okuyan öğrencilere göre düşüktür.
Tablo 42: Modernist Din Anlayışının Fakülteler Göre Varyans Analizi

(Anova) Sonuçları

arası
Anlamlı
Fark
*91,82 **1-2,3 ,000
Gruplararası 61,196 2 30,598
2-1,3
Gruplar içi 177,610 533 ,333 3-1,2
Toplam 238,806 535
*p< ,05
**1. İlahiyat, 2. Hukuk ve 3. Mühendislik Fakülteleri.

124

Anlayışı tipine yönelik tutumların fakültelere göre farklılık gösterdiği ortaya
çıkmaktadır [ F(2-533) = 91,824, P< ,05 ].
Gruplar arasında yapılan çoklu karşılaştırmaya göre, İlahiyat Fakültesinde

okuyan öğrencilerin Mühendislik ve Hukuk Fakültelerinde okuyan öğrencilere göre
Modernist Din Anlayışına yönelik daha olumlu tutumlara sahip olduğu
görülmektedir.
Bu bulgular çerçevesinde, fakülteler arasında Modernist Din Anlayışına

yönelik en yüksek tutum puanına İlahiyat Fakültesinde okuyan öğrencilerin
(X=2,9485), Mühendislik Fakültesinde okuyan öğrenciler (X=2,5729) ve Hukuk
Fakültesinde okuyan öğrencilere (X=2,0896) göre daha yüksek tutum düzeyine sahip
olduğu ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla İlahiyat ve Mühendislik Fakültelerinde
okuyan öğrencilerin Modernist Din Anlayışına yönelik olarak Hukuk Fakültesinde
okuyan öğrencilere göre daha yüksek tutum düzeyine sahip oldukları
anlaşılmaktadır.
Tablo 43: Modernist Din Anlayışı Tutum Ölçeği Toplam Puanları ile
Fakülteler Arasındaki Korelasyon
Modernist Din
Anlayışı tutum
Fakülteler Fakülteler ölçeği toplam
puanları
Fakülteler Pearson
1 ,234(**)
Korelasyon
Anlamlılık
. ,000
(Çift Yönlü)
N 536 536
Modernist Din Pearson
,234(**) 1
Anlayışı tutum Korelasyon
ölçeği toplam
Anlamlılık
puanları ,000
(Çift Yönlü)
N 536 536.
125
Yukarıdaki tablo 43’ten elde edilen verilere göre, Modernist Din Anlayışı
tutum ölçeği toplam puanları ile öğrencilerin okudukları fakültelere göre sahip
oldukları puanlar arasında düşük düzeyde, çift yönlü, pozitif ve anlamlı bir ilişki
olduğu anlaşılmaktadır ( r= ,234, p< ,05 ). Bu verilere bakıldığında, öğrencilerin
okudukları fakültelerin Modernist Din Anlayışı tutum ölçeği toplam puanlarında
farklı etkilere sahip olduğu görülmektedir.
1.4. Gelir Durumuna Göre Din Anlayışı

Öğrencilerin Gelir Durumlarına Göre Dağılımı
Tablo 44: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Gelir Durumuna

Göre Betimsel İstatistikleri
Gelir Durumları N X S
1. Çok iyi 102 2,5698 ,66859

2. İyi 240 2,3797 ,67053
3. Orta 161 2,2466 ,74544
4. Düşük 31 2,1834 ,74654
5. Çok düşük 2 1,8158 ,03722
Toplam 536 2,3625 ,70571
Öğrenciler arasında ailelerin gelir durumları çok iyi ve iyi düzeyde

olduklarını ifade eden öğrencilerin Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına
yönelik tutum puanlarının diğer gelir düzeylerine göre daha yüksek düzeyde olduğu
anlaşılmaktadır. Ancak düşük gelir düzeyine sahip olan üniversite öğrencileri de
istatistiksel olarak çok iyi, iyi ve orta gelir düzeylerine sahip olanlardan sonra
gelmektedir.
Tablo 45: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Gelir Durumuna

Göre Varyans Analizi (Anova) Sonuçları

arası
126
Anlamlı
Fark
*4,22 **1-3 ,002
3-1
Gruplar içi 258,237 531 ,486
Toplam 266,448 535
*p< ,05
**1. Çok iyi, 2. İyi, 3. Orta, 4. Düşük ve 5. Çok düşük.
Tablo 44 ve tablo 45’deki veriler birlikte incelendiğinde, Geleneksel ve

Siyasal İslamcı Din Anlayışı tipine yönelik tutumların gelir durumlarına göre
Gruplar arasında yapılan çoklu karşılaştırmaya göre, çok iyi ve iyi gelir
durumlarına sahip olanların, orta, düşük ve çok düşük gelir durumlarına göre
Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına yönelik daha yüksek düzeyde olumlu
tutumlara sahip olduğu görülmektedir.
Bu veriler doğrultusunda, öğrencilerin ailelerinin gelir durumları arasında çok

iyi (X=2,5698) en yüksek tutum düzeyine sahip olmakla beraber sırasıyla iyi
(X=2,3797), orta (X=2,2466), düşük (X=2,1834) ve çok düşük (X=1,8158) gelir
sahipleri gelmektedir. Dolayısıyla Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına
yönelik en olumlu tutumlara ailelerinin gelir durumu çok iyi, iyi ve orta olanlar sahip
olurken, olumsuz tutumlara ise düşük ve çok düşük durumda olanların sahip olduğu
anlaşılmaktadır.
Kemaleddin Taş, araştırmasında gelir gruplarını orta ve iyi olarak belirten

gelir gruplarının diğer gelir gruplarına göre daha fazla Geleneksel/İlmihalci Din
Anlayışına yöneldiğini ortaya koymuştur.420
Ahmet Onay, araştırmasında gelir düzeyi yüksek olan ailelerden gelen

öğrencilerin dindarlık düzeylerinin, gelir düzeyi düşük ve orta olan ailelerden gelen
420
Taş, a.g.e., s. 108-109.
127
öğrencilere göre daha düşük olduğunu ortaya çıkarmıştır.421 Dolayısıyla gelir

düzeyleri yükseldikçe dindarlık düzeyi düşmekte ve gelir düzeyi düştükçe dindarlık
düzeyi yükselmektedir.
İhsan Çapcıoğlu, araştırmasında alt gelire sahip olan öğrencilerin üst gelire
sahip olan öğrencilere göre daha fazla Muhafazakar dini tutum düzeyine sahip
olduğu ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla öğrencilerin gelir durumları iyiye doğru
gittikçe Muhafazakar dini tutumları da azalmaktadır.422
Puanları ile Ailelerinin Gelir Durumları Arasındaki Korelasyonu
Geleneksel ve
Ailelerinin Gelir Ailelerinin Siyasal İslamcı Din
Durumları Gelir Anlayışı tutum
Durumları ölçeği toplam
puanları
Ailelerinin Gelir Pearson
1 -,171(**)
Durumları Korelasyon
Anlamlılık
. ,000
(Çift Yönlü)
N 536 536
-,171(**) 1
Din Anlayışı
Anlamlılık
N 536 536.
Tablo verilerine bakıldığında, Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışı

tutum ölçeği toplam puanları ile öğrencilerin ailelerinin gelir durumlarına verdikleri
puanlar arasında düşük düzeyde, çift yönlü, negatif ve anlamlı bir ilişkinin olduğu
anlaşılmaktadır ( r= ,171, p< ,05 ). Bu veriler doğrultusunda, öğrencilerin ailelerinin
421
Onay, a.g.e., s. 116.
422
128
gelir durumlarının Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışı tutum ölçeği toplam
puanlarında düşük düzeyde farklı etkilere sahip olduğu görülmektedir.
1.4.2. Modernist Din Anlayışına Sahip Olan Öğrencilerin Gelir

Tablo 47: Modernist Din Anlayışının Gelir Durumuna Göre Betimsel

İstatistikleri
Gelir Durumları N X S
1. Çok iyi 102 2,4223 ,65765

2. İyi 240 2,4320 ,68854
3. Orta 161 2,6423 ,61746
4. Düşük 31 2,8060 ,56556
5. Çok düşük 2 2,1818 ,77139
Toplam 536 2,5958 ,66811
Öğrencilerden düşük gelir düzeyine sahip olanlar, Modernist din Anlayışına

yönelik daha yüksek düzeyde olumlu tutuma sahiptirler. Öğrencilerin gelir
durumları, iyiye doğru gittikçe Modernist Din Anlayışına yönelik tutum puanlarının
düştüğü görülmektedir. Bu bağlamda öğrencilerden çok düşük gelir düzeyine sahip
olanlar da diğer gelir durumlarına göre en düşük düzeyde tutum puanına sahiptirler.
Tablo 48: Modernist Din Anlayışının Gelir Durumuna Göre Varyans Analizi
(Anova) Sonuçları

arası
Anlamlı
Fark
*6,180 **1-3 ,000
2-3
Gruplar içi 228,183 531 ,430 3-1,2
Toplam 238,806 535
*p< ,05
129
**1. Çok iyi, 2. İyi, 3. Orta, 4. Düşük ve 5. Çok düşük.

Anlayışı tipine yönelik tutumların gelir durumlarına göre farklılık gösterdiği ortaya
çıkmaktadır [ F(4-531) = 6,180, P< ,05 ].
Gruplar arasında yapılan çoklu karşılaştırmaya göre, orta ve düşük gelir

durumlarına sahip olanların, çok iyi, iyi ve çok düşük gelir durumlarına göre
Modernist Din Anlayışına yönelik daha yüksek düzeyde olumlu tutumlara sahip
olduğu görülmektedir.
Gelir durumlarını gösteren gruplar arasındaki ortalama puanları

incelendiğinde, bu gruplar içerisinde, Modernist Din Anlayışına yönelik olumlu
tutumlara ailelerinin gelir durumu düşük (X=2,8060) ve orta (X=2,6423) olanlar,
olumsuz tutumlara ise iyi (X=2,4320), çok iyi (X=2,4223) ve çok düşük (X=2,1818)
durumda olan öğrencilerin sahip olduğu ortaya çıkmaktadır. Dolayısıyla Modernist
Din Anlayışını düşük ve orta durumda olan öğrencilerin benimsedikleri
görülmektedir.
Ailelerinin Gelir Durumları Arasındaki Korelasyonu
Ailelerinin Gelir Ailelerinin Modernist Din

Durumları Gelir Anlayışı tutum
puanları
Ailelerinin Gelir Pearson
1 -,204(**)
Anlamlılık
. ,000
(Çift Yönlü)
N 536 536
-,204(**) 1
ölçeği toplam
Anlamlılık
puanları ,000
(Çift Yönlü)
N 536 536.
130
Yukarıdaki tablo verilerine bakıldığında, Modernist Din Anlayışı, tutum

ölçeği toplam puanları ile öğrencilerin ailelerinin gelir durumlarına ait puanlar
arasında orta düzeyde, çift yönlü, negatif ve anlamlı bir ilişkinin olduğu
anlaşılmaktadır ( r= ,204, p< ,05 ). Bu veriler doğrultusunda, öğrencilerin ailelerinin
gelir durumlarının Modernist Din Anlayışı tutum ölçeği toplam puanlarında farklı
etkilere sahip olduğu görülmektedir.
1.5. Dindarlık Durumlarına Göre Din Anlayışı

Öğrencilerin Dindarlık Durumlarına Göre Dağılımı
Tablo 50: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Dindarlık

Durumlarına Göre Betimsel İstatistikleri
Dindarlık Durumları N X S
1. Çok dindar 89 2,9868 ,79632

2. Dindar 344 2,6590 ,69451
3. Dinle az ilgili 99 2,3959 ,67830
4. Dine ilgisiz 4 1,6753 ,57603
Toplam 536 2,3625 ,70571
Öğrenciler arasında Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına yönelik en

yüksek tutum puanına çok dindar (X=2,9868) olarak kendilerini ifade eden
öğrencilerin sahip olduğu anlaşılmaktadır. Öğrenciler arasında en düşük tutum
puanına dine ilgisiz olarak kendilerini ifade eden öğrenciler sahiptir.
Tablo 51: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Dindarlık

Durumlarına Göre Varyans Analizi (Anova) Sonuçları

arası
Anlamlı
Fark
Gruplararası 31,771 3 10,590 *24,007 **1-2,3,4 ,000
131
2-1,3
Gruplar içi 234,677 532 ,441
3-1,2
Toplam 4-1
266,448 535
*p < ,05
**1. Çok dindar, 2. Dindar, 3. Dinle az ilgili ve 4. Dine az ilgili.
Tablo 50 ve tablo 51’deki veriler birlikte incelendiğinde, Geleneksel ve

Siyasal İslamcı Din Anlayışı tipine yönelik tutumların dindarlık durumlarına göre
Gruplar arasında yapılan çoklu karşılaştırmaya göre, kendilerini çok dindar ve

dindar olarak belirtenlerin dinle az ilgili ve dine ilgisiz olanlara göre Geleneksel ve
Siyasal İslamcı Din Anlayışını daha fazla benimsedikleri görülmektedir.
Bu bulgular çerçevesinde, gruplar arasında Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din

Anlayışına yönelik en yüksek tutum puanlarına sırasıyla çok dindar (X=2,9868),
dindar (X=2,6590), dinle az ilgili (X=2,3959) ve dine ilgisiz (X=1,6753) olarak
kendilerini ifade eden üniversite öğrencilerinin sahip oldukları anlaşılmaktadır.
Kemaleddin Taş, çalışmasında öğrencilerden kendilerini çok dindar ve

dindar olarak ifade edenlerin diğer seçeneklere göre daha fazla Geleneksel/İlmihalci
Din Anlayışına yöneldiklerini tespit etmektedir. Buna karşın öğrencilerin kendilerini
dinle ilgisiz olarak ifade edenlerinin diğer seçeneklere göre Modernist Din Anlayışını
benimsedikleri görülmüştür.423
İhsan Çapcıoğlu, çalışmasında öğrencilerden kendilerini oldukça dinle ilgili

olarak ifade edenlerin diğer dindarlık seçeneklerine göre daha fazla Muhafazakar
dini tutum düzeyine sahip olduğu ortaya çıkmaktadır. Ancak dinle tam ilgisi olan
öğrencilerin de Muhafazakar dini tutum düzeyleri düşüktür.424
423
Taş, a.g.e., s. 123-125.
424
132
Puanları ile Dindarlık Durumları Arasındaki Korelasyonu
Geleneksel ve
Dindarlık Siyasal İslamcı Din
Durumları Dindarlık Anlayışı tutum
puanları
Dindarlık Pearson
1 ,334(**)
Anlamlılık
. ,000
(Çift Yönlü)
N 536 536
,334(**) 1
Din Anlayışı
Anlamlılık
N 536 536.
Yukarıdaki tablo verilerine bakıldığında, Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din

Anlayışı tutum ölçeği toplam puanları ile öğrencilerin dindarlık durumlarına
verdikleri puanlar arasında orta düzeyde, çift yönlü, pozitif ve anlamlı bir ilişki
olduğu anlaşılmaktadır ( r= ,334, p< ,05 ). Bu veriler doğrultusunda, öğrencilerin
dindarlık durumlarının Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışı tutum ölçeği
toplam puanlarında farklı etkilere sahip olduğu görülmektedir.
1.5.2. Modernist Din Anlayışına Sahip Olan Öğrencilerin Dindarlık

Tablo 53: Modernist Din Anlayışının Dindarlık Durumlarına Göre Betimsel

İstatistikleri
Dindarlık Durumları N X S
1. Çok dindar 89 2,3157 ,50127

2. Dindar 344 2,6025 ,68078
133
3. Dinle az ilgili 99 2,8038 ,66716

4. Dine ilgisiz 4 3,1136 ,76556
Toplam 536 2,5958 ,66811
Üniversite öğrencileri arasında kendilerini dine ilgisiz (X=3,1136) olarak

ifade edenlerin Modernist Din Anlayışına yönelik en yüksek tutum puanına sahip
olduğu görülmektedir. Öğrencilerin dine ilgileri artıkça Modernist Din Anlayışına
yönelik tutumları da azalmaya başlamaktadır.
Tablo 54: Modernist Din Anlayışının Dindarlık Durumlarına Göre Varyans


arası
Anlamlı
Fark
*9,672 **1-2,3 ,000
2-1
Gruplar içi 226,456 532 ,426 3-1
Toplam 238,806 535
*p < ,05
**1. Çok dindar, 2. Dindar, 3. Dinle az ilgili ve 4. Dine az ilgili.
Tablo 53 ve tablo 54’deki verileri birlikte incelendiğinde, Modernist Din

Anlayışı tipine yönelik tutumların Dindarlık durumlarına göre farklılık gösterdiği
ortaya çıkmaktadır [ F(3-532) = 9,672, P< ,05 ].
Gruplar arasında yapılan çoklu karşılaştırmaya göre, kendilerini dine ilgisiz

ve dinle az ilgili olarak belirtenlerin, çok dindar ve dindar olanlara göre daha fazla
Modernist Din Anlayışını benimsedikleri görülmektedir.
Bu bilgiler incelendiğinde, gruplar arasında Modernist Din Anlayışına

yönelik dine ilgisiz (X=3,1136) olanların diğer gruplara göre en yüksek tutum
puanına sahip olduğu anlaşılmaktadır. Diğer grupların Modernist Din Anlayışına
yönelik tutum düzeyleri ise sırasıyla dinle az ilgili (X=2,8038), dindar (X=2,6025) ve
134
çok dindar (X=2,3157) olanlar şeklindedir. Dolayısıyla dine ilgisiz ve dinle az ilgili
olan öğrencilerin Modernist Din Anlayışına yönelik daha olumlu düzeyde oldukları
Dindarlık Durumları Arasındaki Korelasyonu
Dindarlık Modernist Din

Durumları Dindarlık Anlayışı tutum
puanları
Dindarlık Pearson
1 ,225(**)
Anlamlılık
. ,000
(Çift Yönlü)
N 536 536
,225(**) 1
ölçeği toplam
Anlamlılık
puanları ,000
(Çift Yönlü)
N 536 536.
Yukarıdaki tablo 55 verileri incelendiğinde, Modernist Din Anlayışı tutum

ölçeği toplam puanları ile öğrencilerin dindarlık durumlarına verdikleri puanlar
arasında düşük düzeyde, çift yönlü, pozitif ve anlamlı bir ilişki olduğu
anlaşılmaktadır ( r= ,225, p< ,05 ). Bu veriler doğrultusunda, öğrencilerin dindarlık
durumlarının Modernist Din Anlayışı tutum ölçeği toplam puanlarında farklı etkilere
sahip olduğu görülmektedir.
135
1.6. Kimlik Durumlarına Göre Din Anlayış

Öğrencilerin Kimlik Durumlarına Göre Dağılımı
Tablo 56: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Kimlik

Kimlik Durumları N X S
1. Afgan ve Müslüman 137 2,0615 ,49320

2. Hazara, Afganistanlı ve Müslüman 122 2,8188 ,50274
3. Tacik, Afganistanlı ve Müslüman 163 2,5416 ,67396
4. Özbek, Afganistanlı ve Müslüman 79 2,0066 ,85885
5. Diğerler, Afganistanlı ve Müslüman 35 1,9188 ,58710
Toplam 536 2,3625 ,70571
Afganistan’da yaşayan etnik gruplar arasında Hazara kökenli (X=2,8188)

olan öğrencilerin Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına yönelik tutum
puanlarının diğer etnik gruplara göre daha yüksek olduğu görülmektedir. Hazara
kökenli olarak kendilerini ifade öğrencilerden sonra Tacik kökenli öğrenciler, bu
yönde en yüksek tutum puanına sahiptir.
Tablo 57: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Kimlik


arası
Anlamlı
Fark
*38,538 **1-2,3 ,000
2-1,3,4,5
Gruplar içi 206,500 531 ,389 3-1,2,4,5
Toplam 4-2,3
266,448 535 5-2,3
*p< ,05
136
**1. Afgan (Peştun) ve Müslüman, 2. Hazara, Afganistanlı ve Müslüman, 3.

Tacik, Afganistanlı ve Müslüman, 4. Özbek, Afganistanlı ve Müslüman ve 6.
Diğerler (Türkmen ve Aymak), Afganistanlı ve Müslüman.
Tablo 56 ve tablo 57’deki verileri birlikte incelendiğinde, Geleneksel ve

Siyasal İslamcı Din Anlayışı tipine yönelik tutumların kimlik durumlarına göre
Gruplar arasında yapılan çoklu karşılaştırmaya göre, kendilerini “Hazara,

Afganistanlı ve Mülüman” olarak tanımlayanların “Tacik, Afganistanlı ve
Müslüman”, “Afgan (Peştun) ve Müslüman”, “Özbek, Afganistanlı ve Müslüman”
ve “Diğerler (Türkmen ve Aymaklar), Afganistanlı ve Müslüman” olarak kendilerini
tanımlayanlara göre daha fazla Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışını
benimsedikleri görülmektedir.
Tablodan elde edilen verilere bakıldığında, gruplar arasında öğrencilerin

kendilerini tanımlamalarına göre “Hazara, Afganistanlı ve Müslüman” tutumunu
kabul edenlerin (X=2,8188), “Tacik, Afganistanlı ve Müslüman”, “Afgan (Peştun) ve
Müslüman”, “Özbek, Afganistanlı ve Müslüman” ve “Diğerler(Türkmen ve Aymak),
Afganistanlı ve Müslüman” olanlara göre Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din
Anlayışını daha fazla benimsedikleri anlaşılmaktadır. Dolayısıyla Hazara
öğrencilerin Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına daha yakın oldukları
anlaşılmaktadır.

arasındaki farklılaşmanın kendilerini “(Peştun) Afgan ve Müslüman” olarak ifade
eden öğrencilerle “Hazara, Afganistanlı ve Müslüman” belirten öğrenciler arasında
ve “Hazara, Afganistanlı ve Müslüman” olarak kendilerini ifade eden öğrenciler
lehine olduğu ortaya çıkmaktadır. “Tacik, Afganistanlı ve Müslüman” olarak belirten
öğrencilerle “Hazara, Afganistanlı ve Müslüman” diyen öğrenciler arasında anlamlı
bir farklılaşma vardır. Bu iki grup farklılaşmanın “Tacik, Afganistanlı ve Müslüman”
olan öğrencilerin aleyhine olduğu anlaşılmaktadır. “Hazara, Afganistanlı ve
Müslüman” olan öğrencilerin Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına yönelik
tutum puan ortalamalarının diğer etnik gruplara göre daha olumlu yönde olduğu
137
görülmektedir. Dolayısıyla “Hazara, Afganistanlı ve Müslüman” olarak kendilerini

ifade eden üniversite öğrencilerinin diğer etnik gruplardan daha fazla Geleneksel ve
Siyasal İslamcı Din Anlayışını benimsedikleri ortaya çıkmaktadır.
1.6.2. Modernist Din Anlayışına Sahip Olan Öğrencilerin Kimlik

Tablo 58: Modernist Din Anlayışının Kimlik Durumlarına Göre Betimsel

İstatistikleri
Kimlik Durumları N X S
1. Afgan ve Müslüman 137 2,2176 ,63252

2. Hazara, Afganistanlı ve Müslüman 122 2,6581 ,69339
3. Tacik, Afganistanlı ve Müslüman 163 2,7298 ,70083
4. Özbek, Afganistanlı ve Müslüman 79 2,7111 ,43748
5. Diğerler, Afganistanlı ve Müslüman 35 2,2416 ,57873
Toplam 536 2,5958 ,66811
Kabil Üniversitesinde okuyan öğrenciler arasında kendilerini Tacik

(X=2,7298) ve Özbek (X=2,7111) olarak ifade eden öğrencilerin diğer etnik gruplara
göre Modernist Din Anlayışına yönelik daha yüksek tutum puanlarına sahip olduğu
görülmektedir. Afganistan’da yaşayan etnik gruplar arasında Peştun kökenli ve diğer
etnik gruplar (Türkmen ve Aymak) olarak kendilerini ifade eden öğrenciler,
Modernist Din Anlayışına yönelik en düşük tutum puanlarına sahiptirler.
Tablo 59: Modernist Din Anlayışının Kimlik Durumlarına Göre Varyans


arası
Anlamlı
Fark
*12,357 **1-4,5 ,000
2-4,5
Gruplar içi 218,470 531 ,411 3-4,5
Toplam 238,806 535 4-1,2,3
138
5-1,2,3
*p < ,05
**1. Afgan (Peştun) ve Müslüman, 2. Hazara, Afganistanlı ve Müslüman, 3.

Tablo 58 ve tablo 59’daki veriler birlikte incelendiğinde, Modernist Din

Anlayışı tipine yönelik tutumların kimlik durumlarına göre farklılık gösterdiği ortaya
çıkmaktadır [ F(4-531) = 12,357, P< ,05 ].
Gruplar arasında yapılan çoklu karşılaştırmaya göre, kendilerini Tacik,

Afganistanlı ve Müslüman” ve “Özbek, Afganistanlı ve Müslüman” olarak
tanımlayanların “Hazara, Afganistanlı ve Mülüman”, “Afgan (Peştun) ve
Müslüman”, ve “Diğerler (Türkmen ve Aymaklar), Afganistanlı ve Müslüman”
olarak kendilerini tanımlayanlara göre daha fazla Modernist Din Anlayışını
benimsedikleri anlaşılmaktadır.
Gruplar arasındaki ortalama puanlara bakıldığında, Modernist Din Anlayışına

yönelik en olumlu tutum puanlarına “Tacik, Afganistanlı ve Müslüman” (X=2,7298)
ve “Özbek, Afganistanlı ve Müslüman” (X=2,7111) olan öğrenciler sahiptirler. Bu
grupları sırasıyla “Hazara, Afganistanlı ve Müslüman” (X=2,6581), “Diğerler
(Türkmen ve Aymak), Afganistanlı ve Müslüman” (X=2,2416) ve Afgan (Peştun) ve
Müslüman” (X=2,2176) olarak kendilerini tanımlayan öğrenciler takip etmektedir.
Dolayısıyla Tacik ve Özbek olarak kendilerini ifade eden öğrencilerin Modernist Din
Anlayışına yönelik en yüksek tutum puanlarına sahip oldukları anlaşılmaktadır.

arasındaki farklılaşmanın kendilerini “(Peştun) Afgan ve Müslüman” olarak ifade
eden öğrencilerle “Özbek, Afganistanlı ve Müslüman” belirten öğrenciler arasında ve
“Özbek, Afganistanlı ve Müslüman” olarak kendilerini ifade eden öğrenciler lehine
olduğu ortaya çıkmaktadır. “Diğer (Türkmen ve Aymak), Afganistanlı ve
Müslüman” olan üniversite öğrencileri ile “Özbek, Afganistanlı ve Müslüman”
olanlar arasında bir farklılaşma vardır ve söz konusu olan farklılaşma, “Diğer
139
(Türkmen ve Aymak), Afganistanlı ve Müslüman” olanların aleyhinedir. Dolayısıyla

Modernist Din Anlayışına yönelik tutum puanları arasında en yüksek tutum puanına
“Özbek, Afganistanlı ve Müslüman” olarak kendilerini tanımlayan öğrenciler
sahiptirler.
Tablo 60: Modernist Din Anlayışı Tutum Ölçeği Toplam Puanları ile Kimlik
Durumları Arasındaki Korelasyonu
Kimlik Modernist Din

Durumları Kimlik Anlayışı tutum
puanları
Kimlik Pearson
1 -,263(**)
Anlamlılık
. ,000
(Çift Yönlü)
N 536 536
-,263(**) 1
ölçeği toplam
Anlamlılık
puanları ,000
(Çift Yönlü)
N 536 536.
Yukarıdaki tablo 60 verileri incelendiğinde, Modernist Din Anlayışı tutum

ölçeği toplam puanları ile öğrencilerin kendilerini ifade eden kimlik durumlarına
verdikleri puanlar arasında düşük düzeyde, çift yönlü, negatif ve anlamlı bir ilişki
olduğu anlaşılmaktadır ( r= -,263, p< ,05 ). Bu veriler incelendiğinde, öğrencilerin
kendilerini ifade eden kimlik durumlarının Modernist Din Anlayışı tutum ölçeği
toplam puanlarında farklı etkilere sahip olduğu görülmektedir.
140
2. Üniversite Öğrencilerine Göre İbadet
2.1. Fakülteler ve Namaz Kılma Durumları
Tablo 61: Üniversite Öğrencilerin Namaz Kılma Durumlarına Göre Betimsel

İstatistikleri
Namaz Kılma Durumları N X S
1. İlahiyat 137 2,4880 ,90725

2. Hukuk 209 2,2698 1,34490
3. Mühendislik 189 1,5474 1,28667
Toplam 536 2,1701 1,28045
Kabil Üniversitesinde İlahiyat fakültesinde okuyan öğrencilerin namaz kılma

durumları (X= 2,4880), Hukuk (X=2,2698) ve Mühendislik (X=1,5474)
Fakültelerine göre daha yüksek düzeydedir. Bu veriler ışığında değerlendirildiğinde,
üniversite öğrencileri arasında namaz kılma durumlarına yönelik en yüksek puana
İlahiyat ve en düşük puana ise Mühendislik Fakültesinin sahip olduğu
anlaşılmaktadır.
Tablo 62: Üniversite Öğrencilerin Namaz Kılma Durumlarına Göre Varyans


arası
Anlamlı
Fark
**1-2,3 ,000
Gruplararası 76,122 2 38,061 *25,329
2-1
Gruplar içi 799,400 532 1,503 3-1
Toplam 875,521 534
*p< ,05
**1. İlahiyat, 2. Hukuk ve 3. Mühendislik.

141
Tablo 61 ve tablo 62’deki veriler birlikte incelendiğinde, namaz kılma

durumlarına yönelik tutumların fakültelere göre farklılık gösterdiği ortaya
çıkmaktadır [ F(2-532) = 25,329, P< ,05 ].
Fakülteler arasında yapılan çoklu karşılaştırmaya göre, İlahiyat Fakültesinde

okuyan öğrencilerin Hukuk Fakültesinde okuyan öğrencilere göre namaz ibadetini
daha fazla yerine getirdikleri görülmektedir. Mühendislik Fakültesinde okuyan
öğrencilerin İlahiyat ve Hukuk Fakültelerinde okuyan öğrencilere göre namaz kılma
puanları düşük düzeydedir.
Gruplar arasındaki ortalama puanlara bakıldığında, öğrencilerden namaz

kılma durumlarına yönelik en yüksek puanlara İlahiyat Fakültesinde okuyan
öğrencilerin (X=2,4880) sahip olduğu ortaya çıkmaktadır. İlahiyat Fakültesinden
sonra sırasıyla Hukuk (X=2,2698) ve Mühendislik Fakültesinde (X=1,5474) okuyan
öğrenciler gelmektedir. Dolayısıyla İlahiyat Fakültesinde okuyan öğrenciler, namaz
kılma durumlarına yönelik en yüksek puanlara sahiptirler.
Münir Koştaş, araştırmasında üniversite öğrencilerinin büyük bir kısmının

hiç namaz kılmadıklarını ifade ederken öğrencilerin küçük bir kitlesinin sürekli
olarak namaz kıldıklarını ifade etmiştir.425
M. Emin Köktaş, araştırmasında erkek katılımcılar arasında her gün beş

vakit namaz kılanların yüzdesinin % 23,5’i geçmediğini belirtmektedir.426
2.2. Fakülteler ve Oruç Tutma Durumları
Tablo 63: Üniversite Öğrencilerin Oruç Tutma Durumlarına Göre Betimsel

İstatistikleri
Oruç Tutma Durumları N X S
1. İlahiyat 137 2,4641 1,73757

2. Hukuk 209 1,1752 ,41829
3. Mühendislik 190 1,9158 1,17436
425
Koştaş, a.g.e., s. 54-55.
426
Köktaş, a.g.e., s. 108.
142
Toplam 536 1,9403 1,40099
Çeşitli fakültelerde okuyan öğrencilerin oruç tutma durumlarına bakıldığında,

İlahiyat Fakültesinde (X=2,4641) okuyan öğrencilerin Mühendislik (X=1,9158) ve
Hukuk (X=1,1752) Fakültelerinde okuyan öğrencilere göre daha yüksek bir tutum
puanına sahip olduğu anlaşılmaktadır. Bu verilerden anlaşıldığı gibi Mühendislik
Fakültesinde okuyan öğrencilerin oruç tutma düzeyinin Hukuk Fakültesinde
okuyanlardan da yüksek olduğu görülmektedir.
Tablo 64: Üniversite Öğrencilerin Oruç Tutma Durumlarına Göre Varyans


arası
Anlamlı
Fark
*40,208 **1-2,3 ,001
2-1,3
Gruplar içi 912,429 533 1,712 3-1,2
Toplam 1050,090 535
*p< ,05
**1. İlahiyat, 2. Hukuk ve 3. Mühendislik.
Tablo 63 ve tablo 64’deki verilere bakıldığında, öğrencilerin oruç tutma

durumlarına yönelik tutumlarının fakültelere göre farklılık gösterdiği ortaya
çıkmaktadır [ F(2-533) = 40,208, P< ,05 ].
Kabil Üniversitesi’nin çeşitli fakülteleri arasında yapılan çoklu

karşılaştırmaya göre, İlahiyat Fakültesinde okuyan öğrencilerin Mühendislik
Fakültesinde okuyan öğrencilere göre oruç tutma konusunda daha yüksek puana
sahiptir. Bu veriler incelendiğinde aynı zamanda Hukuk öğrencileri, diğer iki
fakültede okuyan öğrencilere göre oruç tutma durumları açısından en düşük puana
sahiptir.
143
Gruplar arasındaki ortalama puanlara bakıldığında, öğrencilerin oruç tutma

durumlarına yönelik en yüksek puanlara İlahiyat Fakültesinde okuyan öğrencilerin
(X=2,4641) sahip olduğu görülmektedir. Oruç ibadetine karşı en düşük puanlara
sırasıyla Hukuk Fakültesinde (X=1,1752) ve Mühendislik Fakültesinde (X=1,9158)
okuyan öğrencilerin sahip olduğu anlaşılmaktadır. Dolayısıyla İlahiyat Fakültesinde
okuyan öğrenciler, oruç tutma durumlarına yönelik en yüksek puana sahipken Hukuk
öğrencilerinin ise oruç ibadetine yönelik en düşük puana sahip olduğu görülmektedir.
Münir Koştaş, araştırmasında üniversite öğrencilerinin % 9,8’inin Ramazan

ayının tamamında oruç tuttuklarını ifade etmiştir. Öğrencilerin büyük bir kısmının da
ara sıra oruç tuttuklarını tespit etmiştir.427
3. Üniversite Öğrencilerin İfade Ettikler Kimlik Durumlarına Göre

İbadet
3.1. Üniversite Öğrencilerin Kimlik Algısı ve Namaz Kılma Durumları

Namaz Kılma Durumları N X S
1. (Peştun) Afgan ve Müslüman 137 2,4453 1,54310

2. Hazara, Afganistanlı ve Müslüman 121 2,1157 1,11198
3. Tacik, Afganistanlı ve Müslüman 163 2,2761 1,22871
4. Özbek, Afganistanlı ve Müslüman 79 1,7975 1,06674
5. Diğerler (Türkmen ve Aymak),
35 1,6286 1,03144
Afganistanlı ve Müslüman
Toplam 535 2,1701 1,28045
Üniversite öğrencilerin kendilerini tanımladıkları kimlik algılarına göre

(Peştun), Afgan ve Müslüman (X=2,4453) olarak ifade edenler, namaz kılma
durumlarına yönelik en yüksek puana sahipken buna karşın diğerleri (Türkmen ve
Aymak), Afganistanlı ve Müslüman (X=1,6286) diyenlerin ise en düşük puana sahip
427
Koştaş, a.g.e., s. 58.
144
olduğu görülmektedir. Peştunlardan sonra öğrencilerin namaz kılma durumlarıyla

ilgili sıralama Tacik, Afganistanlı ve Müslüman (X=2,2761), Hazara, Afganistanlı ve
Müslüman (X= 2,1157) ve Özbek, Afganistanlı ve Müslüman (X=1,7975) diyenler
şeklindedir.


arası
Anlamlı
Fark
*5,320 **1-4,5 ,002
4-1
Gruplar içi 841,727 530 1,588 5-1
Toplam 875,521 534
*p < ,05
**1. (Peştun), Afgan ve Müslüman, 2. Hazara, Afganistanlı ve Müslüman, 3.

Tablo 65 ve tablo 66’daki verilere bakıldığında, öğrencilerin namaz kılma

durumlarına yönelik tutumlarının fakültelere göre farklılık gösterdiği ortaya
çıkmaktadır [ F(4-530) = 5,320, P< ,05 ].
Kabil Üniversitesi’nin çeşitli fakültelerinde okuyan öğrencilerin kendilerini

tanımladıkları kimlikler arasında yapılan çoklu karşılaştırmaya göre, (Peştun), Afgan
ve Müslüman olarak kendilerini ifade eden öğrencilerin diğerleri (Türkmen ve
Aymak), Afganistanlı ve Müslüman diyenlere göre namaz kılma konusunda daha
yüksek puana sahiptir. Yukarıdaki tablodan elde edilen veriler incelendiğinde Özbek
ve (Türkmen ve Aymak) olarak kendilerini tanımlayanların diğer etnik gruplara göre
namaz kılma durumlarının en düşüktür.
Etnik gruplar arasındaki ortalama puanları çerçevesinde, öğrencilerin namaz

kılma durumlarına yönelik en yüksek puanlara Peştun olarak kendilerini tanımlayan
öğrencilerin (X=2,4453) sahip olduğu görülmektedir. Namaz ibadetine karşı ilgisi az
145
veya düşük puanlara sırasıyla Tacik (X=2,2761), Hazara (X=2,1157, Özbek

(X=1,7975) ve Türkmen ve Aymak (X=1,6286) diyen öğrencilerin sahip olduğu
anlaşılmaktadır. Dolayısıyla Peştun kökenli olan öğrenciler namaz kılma durumlarına
yönelik en yüksek puana sahipken diğer etnik gruplara ait öğrenciler ise namaz kılma
ibadetine yönelik en düşük puana sahiptirler.
3.2. Üniversite Öğrencilerin Kimlik Algısı ve Oruç Tutma Durumları

Oruç Tutma Durumları N X S
1. (Peştun) Afgan ve Müslüman 137 2,1022 1,64176

2. Hazara, Afganistanlı ve Müslüman 122 1,8197 1,15720
3. Tacik, Afganistanlı ve Müslüman 163 2,1288 1,39730
4. Özbek, Afganistanlı ve Müslüman 79 1,7722 1,39550
5. Diğerler (Türkmen ve Aymak),
35 1,2286 ,80753
Afganistanlı ve Müslüman
Toplam 535 1,9403 1,40099
Üniversite öğrencilerinin kendilerini Tacik (X=2,1288) olarak ifade edenler

oruç ibadetine yönelik en yüksek puana sahipken Türkmen ve Aymak (X=1,2286)
olarak kimliklerini beyan eden öğrenciler ise oruç tutma konusunda en düşük puana
sahiptirler. Üniversitede okuyan öğrencilerin kendilerini Hazara (X=1,8197) ve
Özbek (X=1,7722) olarak tanımlayanların oruç tutma ibadetiyle ilgili puanlarının
istatistiksel olarak birbirlerine çok yakın olduğu görülmektedir.
146


arası
Anlamlı
Fark
*4,055 **1-5 ,000
3-5
Gruplar içi 1018,967 531 1,919 5-1,3
Toplam 1050,090 535
*p < ,05
**1. (Peştun), Afgan ve Müslüman, 2. Hazara, Afganistanlı ve Müslüman, 3.

Tablo 67 ve tablo 68’deki verileri incelediğimizde, üniversite öğrencilerin

oruç tutma durumlarına yönelik tutumlarının kimliklere göre farklılık gösterdiği
anlaşılmaktadır [ F(4-531) = 4,055, P< ,05 ].
Kabil Üniversitesi’nin çeşitli fakültelerinde okuyan öğrencilerin kendilerini

tanımladıkları kimlikler arasında yapılan çoklu karşılaştırmaya göre, Tacik,
Afganistanlı ve Müslüman ve (Peştun), Afgan ve Müslüman olarak kendilerini ifade
eden öğrencilerin diğerleri (Türkmen ve Aymak), Afganistanlı ve Müslüman
diyenlere göre oruç tutma konusunda daha yüksek puana sahiptirler. Yukarıdaki
tablodan elde edilen verilere bakıldığında Hazara, Özbek ve (Türkmen ve Aymak)
olarak kendilerini tanımlayanların diğer etnik gruplara göre oruç tutma konusunda en
düşük puana sahiptirler.
Etnik gruplar arasındaki ortalama puanları çerçevesinde, öğrencilerin oruç

tutma durumlarına yönelik en yüksek puanlara Tacik (X=2,1288) Peştun olarak
kendilerini tanımlayan öğrencilerin (X=2,1022) sahip olduğu görülmektedir. Oruç
ibadetine karşı ilgisi az veya düşük tutum puanlarına sahip olanlar sırasıyla Hazara
(X=1,8197), Özbek (X=1,7722) ve Türkmen ve Aymak (X=1,2286) diyen
öğrencilerdir. Dolayısıyla Tacik ve Peştun kökenli olan öğrenciler oruç tutma
147
durumlarına yönelik en yüksek puana sahipken Türkmen ve Aymak kökenli

öğrencilerin en düşük puana sahip olduğu görülmektedir.
4. Üniversite Öğrencilerinin Din Anlayışının Çeşitli Boyutlarına Yönelik

Tutumlar
4.1. Din Açıdan İntihar Saldırısının Haram Olması
Tablo 69: İntihar Saldırıları
Dinimize göre intihar saldırısı haramdır N %
Tamamen katılıyorum 208 38,8

Katılıyorum 91 17,0
Kararsızım 43 8,0
Katılmıyorum 113 21,1
Hiç katılmıyorum 77 14,4
Cevapsız 4 ,7
Toplam 536 100,0
X= 2,5489; S= 1,5255
Tabloda elde edilen bulgulardan da anlaşılacağı gibi, “Dinimize göre intihar

saldırısının haram olması” maddesine üniversite öğrencilerinin % 38,6’sını oluşturan
büyük bir kısım katılırken, % 17’si katılmakta, % 8,2’si kararsız, % 21,1’i
katılmamakta ve % 14,4’ü ise hiç katılmamaktadır. Bu bilgiler doğrultusunda,
öğrencilerin büyük bir kısmının intihar saldırılarına karşı oldukları anlaşılmaktadır.
Afganistan’da ve özellikle Kabil’de zaman zaman bu tür saldırılar meydana
gelmektedir. Dolayısıyla Kabil’de yaşayan ve öğrenci olan bir birey için bu tür
eylemlerin olumsuz yanları iyi düzeyde anlaşılmaktadır.
Ülkenin çeşitli bölgelerinde ve özellikle ülkenin güney bölgesinde sık sık

intihar saldırılarına şahit olmaktayız. Bu intihar saldırılarının hepsi Taliban Örgütü
tarafından yapılmaktadır. İntihar eylemlerini gerçekleştirenlerin içinde Arap kökenli
148
olanlarla birlikte son yıllarda bu eylemleri gerçekleştirenlerin çoğu Peştun kökenli

olmaları dikkat edilmesi gereken bir konudur.
4.2. Din Açıdan Kadının Bir İş Yerinde Çalışması
Tablo 70: Kadının Çalışması
Kadının bir işyerinde çalışması dinimizce caizdir N %

Kararsızım 58 10,8
Toplam 536 100,0
X= 3,4194; S= 1,4535
Yukarıda tabloda elde edilen verilerden anlaşılacağı üzere, “Kadının bir

işyerinde çalışması dinimizce caizdir” tutumu konusunda deneklerin % 14,4’ü
tamamen katıldıklarını, % 31,5’i katıldıklarını, % 12,1’i kararsız, % 15,1’i
katılmadıklarını ve % 26,9’u ise hiç katılmadıklarını ifade etmişlerdir. Bu sonuçları
değerlendirdiğimizde kadınların bir işyerinde çalışıp çalışmamasına karşı olanlar
büyük bir çoğunluğu oluştururken bu düşünceye olumlu bakanların da sayıları az
değildir. Dolayısıyla bu konuda hala geleneksel düşünceyi savunanların üniversite
öğrencileri arasında hakim olduğu ortaya çıkmaktadır.
4.3. Din Açıdan Eğlence Amacıyla Kâğıt Oynaması
Tablo 71: Eğlence Amacıyla Kâğıt Oynama
Dinimize göre eğlence amacıyla kâğıt oynanmasında

N %
sakınca yoktur

149

Cevapsız 4 ,7
Toplam 536 100,0
X= 4,8139; S= % 1,3630
Tablodaki veriler incelendiğinde, “Dinimize göre eğlence amacıyla kağıt

oynanmasında sakınca olmadığı” tutumuyla ilgili öğrencilerin % 16,2’si tamamen
katıldıklarını ifade ederken, % 36,2’si katıldıklarını, % 14,7’si kararsız olduklarını,
% 14’ü katılmadıklarını ve % 18,1’i ise hiç katılmadıklarını belirtmişlerdir.
Afganistan’da bu tür oyunlar evlerde eğlence amacıyla oynanmaktadır. Dolayısıyla
öğrencilerin büyük bir çoğunluğunun bu tür oyunlara karşı olumlu tavır içinde
oldukları anlaşılmaktadır.
4.4. Doğru yolu Bulmada Vahy ve Akıl Birbirlerini Tamamlar
Tablo 72: Vahy ve Aklın Birbirlerini Tamamlanması
Doğru yolu bulmada Vahy ve akıl birbirini tamamlar N %

Toplam 536 100,0
X= 2,1399; S= ,9787
Tablodaki verilere göre “Doğru yolu bulmada Vahy ve akıl birbirlerini

tamamlar” tutumu konusunda öğrencilerin % 22,4’ü tamamen katılırken, % 45,5’i
katılmakta, % 18,3’ü kararsız, % 6,9’u katılmamakta ve % 6,9’u ise hiç
katılmamaktadır. Öğrencilerin büyük bir kısmı bu düşünceye katıldıklarını ifade
ederken azımsanmayacak bir kısım ise kararsız kaldıklarını beyan etmişlerdir.
Dolayısıyla hala öğrencilerin bu düşünceye karşı kararsız kaldıkları veya başka bir
ifade ile henüz tereddütlerinin olduğu anlamını taşımaktadır.
150
4.5. Dinin Reforma İhtiyacı
Tablo 73: Dinde Reform
Dinde reform yapılmalıdır N %

Cevapsız 1 ,2
Toplam 536 100,0
X= 3,9794; S= 1,2184
Tabloda görüldüğü gibi, “Dinde reform yapılması” gerektiği tutumuyla ilgili

deneklerin % 11,6’sı tamamen katıldıklarını, % 26,7’si katıldıklarını, % 28,9’u
kararsız, % 18,8’i katılmadıklarını ve % 13,8’i ise hiç katılmadıklarını
belirtmişlerdir. Kabil Üniversitesi İlahiyat, Hukuk ve Mühendislik Fakültelerinde
okuyan öğrencilerle gerçekleştirdiğimiz mülakatlarda da öğrenciler, dinin bazı
hükümlerinin günümüzde geçerliliğinin olmadığını ifade ederek İslam için prestij
kaybına yol açtığını ve devam ettiği sürece İslam için daha fazla prestij kaybına yol
açacağını düşünmektedir. Öğrencilerin bahsettiği bu hükümler arasında “Taşlama”,
“İçki içenlere kırbaç”, “Çok evlilik” gibi konular bulunmaktadır.
4.6. Müslüman Bir Kadının Müslüman Olmayan Biriyle Evlenmesi
Tablo 74: Müslüman Kadının Müslüman Olmayan Bir Erkekle Evlenmesi
Müslüman bir kadının, Müslüman olmayan bir

N %
erkekle evlenmesi dinimize göre caiz değildir

151
Toplam 536 100,0
X= 3,3638; S= 1,1729
Tablo verilerine bakıldığında, “Müslüman bir kadının, Müslüman olmayan

bir erkekle evlenmesinin dinimize göre caiz olmadığı” tutumuyla ilgili öğrencilerin
% 30,2’si tamamen katıldıklarını, % 25,4’ü katıldıklarını, % 26,9’u kararsız, %
12,9’u katılmadıklarını ve % 4,7’si ise hiç katılmadıklarını ifade etmişlerdir.
Dolayısıyla üniversite öğrencilerinin büyük bir kısmı Müslüman bir kadının,
Müslüman olmayan biriyle evlenmesine katılırken önemli bir kısmı da bu konuda
kararsız kalmışlardır. Tarafımızdan gerçekleştirilen mülakatta da öğrencilerin bu
konuda olumlu bir tavır içinde oldukları anlaşılmaktadır. Özellikle son yıllarda bazı
Afgan kızlarının Müslüman olmayan erkeklerle evlenme olaylarına daha sık
rastlandığı görülmektedir.
4.7. Milli ve Kültürel Değerlere Önem Verilmesi
Tablo 75: Milli ve Kültürel Değerler
Dini inançların yanı sıra milli ve kültürel değerlere

N %
de önem vermek gerekir

Kararsızım 44 8,2
Cevapsız 2 ,4
Toplam 536 100,0
X= 2,1292; S= 1,2175
Yukarıdaki tablo verilerine bakıldığında, “Dini inançların yanı sıra milli ve

kültürel değerlere önem verilmesi gerektiği” tutumuyla ilgili öğrencilerin % 38,2’si
152
tamamen katıldıklarını, % 34,5’i katıldıklarını, % 8,2’si kararsız, % 13,1’i

katılmadıklarını ve % 5,6’sı ise hiç katılmadıklarını beyan etmişlerdir. Dolayısıyla
üniversite öğrencilerinin büyük bir kısmı dini inançlara önem verildiği gibi, milli ve
kültürel değerlere de önem verilmesi konusunda olumlu tutum düzeyine sahiptirler.
Öğrencilerle tarafımızdan gerçekleştirilen mülakatta da yıllarca ülkede
istikrarsızlığın devam etmesine sebep olarak ülkede milli birliğin olmayışı ve ortak
milli değerlere önem verilmemesi gösterilmiştir.
4.8. Dine Önem Verdiği Kadar Milliyete de Önem Verilmesi
Tablo 76: Din Kadar Milliyet de Önemli
Bir insanın dini kadar milliyeti de önemlidir N %

Kararsızım 26 4,9
Toplam 536 100,0
X= 2,6063; S= 1,2737
Tablo 80’dan elde edilen veriler incelendiğinde, “Bir insanın dini kadar
milliyetinin de önemli olduğu” tutumuyla ilgili çeşitli fakültelerde okuyan
öğrencilerin % 18,7’si tamamen katıldıklarını, % 43,7’si katıldıklarını, % 4,9’u
kararsız, % 24,1’i katılmadıklarını ve % 8,8’i ise hiç katılmadıklarını belirtmişlerdir.
Tablo 12 verilerine bakıldığında Peştun kökenli öğrencilerin küçük bir kısmı

kendilerini kendilerini hem Peştun hem de Afganistanlı olarak tanımlarken
öğrencilerin büyük bir kısmı ise Afgan olarak tanımlamışlardır. Tacik öğrencilerin az
bir kısmı kendilerini Afgan olarak tanımlamışlardır. Dolayısıyla Afganistan’da
Peştunların küçük bir kısmı hariç etnik grupların kendilerini Afganistanlı olarak
tanımladıkları görülmektedir. Kabil Üniversitesi’nin çeşitli fakültelerinde okuyan
öğrencilerin büyük bir kısmı için milliyetin önemli olduğu anlaşılmaktadır. Bu
153
bağlamda Afganistan’da halkın büyük çoğunluğu kendilerini etnik grubunun adıyla

tanımlamaktadır.
4.9. Ülke ve Milliyeti İçin Savaşmanın Meşruluğu
Tablo 77: Ülkesi ve Milliyeti İçin Savaşması
Bir Müslüman’ın sadece ülkesi ve milliyeti için

N %
savaşması meşrudur

Kararsızım 38 7,1
Toplam 536 100,0
X= 3,8974; S= 1,2864
Tablo verileri doğrultusunda, “Bir Müslüman’ın sadece ülkesi ve milliyeti

için savaşmasının meşru olduğu” tutumuyla ilgili öğrencilerin % 23,7’si tamamen
katıldıklarını, % 44,8’i katıldıklarını, % 7,1’i kararsız, % 9,5’i katılmadıklarını ve %
14,9’u ise hiç katılmadıklarını söylemişlerdir. Bu çerçevede değerlendirildiğinde
öğrenciler, ülke ve milliyet için savaşa girmenin meşru olduğunu savunmuşlardır.
Öğrencilerle tarafımızdan geçekleştirilen mülakatta da “Sadece milliyet için
savaşılmasının meşruluğunu” sorduğumuzda öğrencilerin büyük kısmı bu savaşın
meşru olduğunu savunmuşlardır. Dolayısıyla 78. ve 79. tablolara bakıldığında
milliyetin öğrenciler için önemli olduğu anlaşılmaktadır.
1994 yılında Taliban Örgütü tarafından Kabil yakınlarında şehid edilen Üstad
Abdul Ali Mazari’nin “Afganistan’da söylemler dinidir (mezhebi) ama eylemler
ırkidir” sözü, Afganistan halkı için milliyetin daha önemli ve başrolde olduğunu
gösteren bir sözdür.
154
4.10. Din Açıdan Organ Naklinin Caiz Olması
Tablo 78: Organ Nakli
Organ nakli dinimize göre caizdir N %

Toplam 536 100,0
X= 2,6866; S= 1,2614
Tablo verilerine bakıldığında, “Organ naklinin dinimize göre caiz olduğu”

tutumuyla ilgili öğrencilerin % 16’sı tamamen katıldıklarını, % 37,1’i katıldıklarını,
% 23,7’si kararsız, % 8,4’ü katılmadıklarını ve % 14,7’si ise hiç katılmadıklarını
ifade etmişlerdir. Öğrencilerin büyük bir kısmının bu konuda kararsız oldukları
anlaşılmaktadır. Tarafımızdan yapılan mülakatta da öğrencilerin organ nakli
konusunda pek fazla bilgileri olmadığı ortaya çıkmaktadır. Kararsız olan öğrencilerin
genel olarak bu konuda bilgisi olmayan öğrenciler olduğu söylenebilir.
4.11. Diğer Din Mensuplarına Hoşgörü Davranılması
Tablo 79: İnsanlara Hoşgörülü Davranmak
Başka dinden ve mezhepten olan insanlara

N %
hoşgörülü davranılmalıdır

Toplam 536 100,0
X= 2,2649; S= 1,1732
155
Bu bulgular doğrultusunda, “Başka dinden ve mezhepten olan insanlara

hoşgörülü davranılması gerektiği” tutumuyla ilgili öğrencilerin % 24,1’i tamamen
katıldıklarını, % 50,4’ü katıldıklarını, % 10,4’ü kararsız, % 5,2’si katılmadıklarını ve
% 9,9’u ise hiç katılmadıklarını ifade etmişlerdir. Bu bilgilere bakıldığında çeşitli
fakültelerde okuyan öğrencilerin diğer dinden ve mezhepten olan insanlara saygı
duydukları anlaşılmaktadır.
Afganistan’da hem çeşitli etnik gruplardan hem de çeşitli din ve mezhepten

olan insanlar mevcuttur. Afganistan Anayasasına göre her Afgan bireyi hangi din ve
mezhebe ve hangi etnik gruba ait olursa olsun eşit haklara sahip bir birey olarak
kabul edilmiştir. Üniversite öğrencileri de anayasaya paralel olarak diğer din ve
mezhebe mensup olanlara yönelik olumlu tutum düzeyine sahiptirler.
4.12. Allah’ın Varlığı ve Tekliğine İnanmak
Tablo 80: Allah’ın Varlığı ve Birliği
Allah’ın varlığı ve birliğine inanmak gerekir N %

Kararsızım 8 1,5
Toplam 536 100,0
X= 2,6175; S= 1,0144
Tablo 80’daki veriler değerlendirildiğinde, “Allah’ın varlığı ve birliğine

inanılması gerektiği” tutumuyla ilgili üniversite öğrencilerinin % 62,7’si tamamen
katıldıklarını, % 25,6’sı katıldıklarını, % 1,5’i kararsız, % 7,8’i katılmadıklarını ve %
2,4’ü ise hiç katılmadıklarını beyan etmişlerdir. Tablo 12 verileriyle
karşılaştırdığımıza dinle az ilgili olan öğrencilerin % 18,5 olduğu görülmektedir.
Dolayısıyla dinle az ilgili olan öğrenciler bile Allah’ın varlığına inanmak gerektiğini
düşünmektedirler. Öğrencilerle tarafımızdan gerçekleştirilen mülakatta da
öğrencilerin büyük bir kısmı Allah’a inandıklarını belirtmişlerdir.
156
4.13. Ahiret Hayatının Gerçekliği
Tablo 81: Ahiret Hayatı
Ahiret hayatı gerçektir N %

Kararsızım 53 9,9
Toplam 536 100,0
X= 2,1026; S= 1,2375
Öğrencilerin en yüksek tutum puanına sahip olan büyük bir kısmı (% 43,5),
“Ahiret hayatının gerçek olduğu” konusuna tamamen katılmaktadır. Katılımcıların %
26,9’u katıldıklarını, % 9,9’u kararsız, % 15,5’i katılmadıklarını ve % 4,3’ü ise hiç
katılmadıklarını ifade etmişlerdir. Dolayısıyla öğrencilerin bu konuda yüksek tutum
puanına sahip olduğu görülmektedir. Tarafımızdan gerçekleştirilen mülakatta da
öğrencilerin Ahiret hayatına inandıklarını ve öldükten sonra başka bir hayatın onları
beklediğini belirtmişlerdir. Bunun yanında bazı öğrenciler sadece Allah’a
inandıklarını ve öldükten sonra başka bir hayata inanmadıklarını ifade etmişlerdir.
4.14. Din Açıdan Sakal Bırakmak Sünnettir
Tablo 82: Sakal Bırakmak
Sakal bırakmak dinen sünnettir N %

Kararsızım 52 9,7
Cevapsız 6 1,1
Toplam 536 100,0
157
X= 2,2981; S= 1,2009
Tablo 86’dan elde edilen bilgilere göre “Sakal bırakmanın dinen sünnet
olduğu” tutumuyla ilgili öğrencilerin % 30’u tamamen katıldıkları, % 36,2’si
katıldıkları, % 9,7’si kararsız, % 19’u katılmadıkları, % 3,9’u hiç katılmadıkları ve %
1,1’i ise cevapsız olduğu görülmektedir.
Üniversite öğrencileriyle yapılan mülakatta da sakal bırakmanın Hz.
Peygamberin bir sünneti olduğu konusuna yüksek düzeyde olumlu bakmaktadırlar.
Bazı öğrenciler sakal bırakmanın bir sünnet olduğunu kabul etmekte ancak modern
dünyada sakal bırakmayı sadece Hz. Peygamberin bir sünneti olarak algılamanın
yanlış olduğunu ifade etmektedirler.
4.15. Cennetin Sadece Müslümanlara Mahsus Olması
Tablo 83: Sadece Müslüman Olanın Cennete Girmesi
Cennete girmek sadece Müslümanlara mahsustur N %

Kararsızım 49 9,1
Cevapsız 2 ,4
Toplam 536 100,0
X= 2,2227; S= 1,4073
Yukarıdaki tablo 83’teki verilere bakıldığında, “Cennete girmenin sadece

Müslümanlara mahsus olması” tutumuyla ilgili öğrencilerin % 45,7’si tamamen
katıldıklarını, % 20,5’i katıldıklarını, % 9,1’i kararsız, % 14,7’si katılmadıklarını ve
% 9,9’u ise hiç katılmadıklarını ifade etmişlerdir. Öğrencilerin % ,4’ü bu konuda
hiçbir fikir beyan etmemişlerdir. Dolayısıyla öğrencilerin büyük bir kısmı, cennete
Müslümanların dışında hiç kimsenin giremeyeceği tutumuyla ilgili yüksek puan
ortalamasına sahiptiler. Öğrencilerle tarafımızdan gerçekleştirilen mülakatta da
öğrencilerin büyük bir kısmı, cennete girmenin sadece Müslüman olma şartına bağlı
158
olduğunu söylemişlerdir. Ancak İlahiyat Fakültesinde okuyan öğrencilerle

yaptığımız mülakatta ise öğrenciler, cennete girmek için sadece Müslüman olma
şartının aranmadığını, iyi ahlaklı bütün insanların girebileceğini savunmuşlardır.
M. Emin Köktaş, “Cennete girebilmek için İslam dinine inanmak” gerektiği

konusunda deneklerin büyük bir kısmının cennete girebilmenin Müslümanlıktan
geçtiğini savunduklarını ifade etmiştir.428
Münir Koştaş’ın üniversitede okuyan öğrenciler üzerinde yapılan

araştırmasına göre cennete girebilmek için Müslüman olmanın şart olduğu konusuna
öğrencilerin büyük bir kısmının katıldıkları tespit edilmiştir.429
4.16. Din Açıdan Başörtüsünün Farz Olması
Tablo 84: Başörtüsü
Başörtüsü dinimize göre farzdır, kadının saçının bir

N %
telinin bile erkeğe gösterilmesi haramdır

Toplam 536 100,0
X= 2,4384; S= 1,2395
Bu bilgilere bakıldığında, “Başörtüsü dinimize göre farzdır, kadının saçının

bir telinin bile erkeğe gösterilmesinin haram olması” tutumuyla ilgili öğrencilerin %
32,1’i tamamen katıldıklarını, % 19,6’sı katıldıklarını, 25,4’ü kararsız, 18,3’ü
katılmadıklarını ve 4,7’si ise hiç katılmadıklarını belirtmişlerdir. Dolayısıyla
öğrencilerin büyük bir kısmı, başörtüsünün gerekli olduğu tutumu konusunda en
yüksek puanına sahiptirler. Bu veriler incelendiğinde Afganistan’ın genel yapısına
428
Köktaş, a.g.e., s. 101.
429
Koştaş, a.g.e., s. 46-47.
159
uygun bir sonucun ortaya çıktığı söylenebilir. Zira tarafımızdan gerçekleştirilen

mülakatta da öğrencilerin büyük bir kısmı bu konuda en yüksek tutuma sahip
olmuşlardı. Ancak bazı öğrenciler ve özellikle Mühendislik Fakültesinde okuyan
öğrenciler, kadının saçının görünmesinin o kadar önemli olmadığını savunmuşlardır.
Tarafımızdan gerçekleştirilen bu araştırmada, başörtüden burkayı

kastetmedik. Büyük şehirlerde ve özellikle üniversitede okuyan kız öğrencilerin
başlarını örtmek için kullanılan dantelli eşarbı kastettik. Zira Afganistan’da kadının
örtünmesi anlayışı çok farklı bir anlayıştır. Bir Afgan kadını burkayı giyiyorsa
saçının tek teli erkeklere göstermemesi olayı değildir. Halk arasında burka bir
gelenekten öteye gitmemiştir. Ülkenin bazı bölgelerinde burka giyme yoktur.
4.17. Seçimlerde Dindar İnsanlara Oy Verilmesi
Tablo 85: Dindar İnsanlara Oy Vermek
Seçimlerde dindar insanlara oy vermek gerekir N %

Toplam 536 100,0
X= 2,4104; S= 1,2543
Bu bulgular incelendiğinde, “Seçimlerde dindar insanlara oy verilmesi

gerektiği” tutumuyla ilgili olarak öğrencilerin % 28’i tamamen katıldıklarını, %
33,8’i katıldıklarını, % 15,1’i kararsız, % 15,5’i katılmadıklarını ve % 7,6’sı hiç
katılmadıklarını söylemişlerdir. Dolayısıyla öğrencilerin büyük bir kısmı, ülkenin
başına yönetici olarak gelenlerin dindar olmalarını istemektedirler. Tarafımızdan
yapılan mülakatta da öğrenciler için yöneticilerin dindar olmaları bir kriter olarak
160
Afganistan’da dini – mezhebi kimliğine sahip olanların halk arasında ve

hatta öğrenciler arasında hala etkilerini sürdürmeye devam etmektedirler.
Afganistan’da son seçimlerde dini söylemleri kullananların daha başarılı oldukları
görülmüştür.
4.18. Hz. Peygambere Uymanın Şart Olması
Tablo 86: Hz. Peygambere Uymak
İslam’a uygun bir hayat sürmek için Hz. peygambere

N %
uymak şarttır

Kararsızım 44 8,2
Toplam 536 100,0
X= 1,9515; S= 1,2203
Tablo 86 verilerini incelediğimizde, “İslam’a uygun bir hayat sürmek için Hz.
Peygambere uymanın gerekli olduğu” tutumuyla ilgili öğrencilerin % 50,4’ü
tamamen katıldıklarını, % 25,4’ü katıldıklarını, % 8,2’si kararsız, % 10,8’i
katılmadıklarını ve % 5,2’si hiç katılmadıklarını söylemişlerdir. Dolayısıyla
üniversitede okuyan öğrencilerin büyük bir kısmı İslam’a uygun bir hayat sürmek
için Hz. Peygambere uyulması gerektiğini savunmuşlardır. Kabil Üniversitesinin
çeşitli fakültelerinde okuyan öğrencilerle yaptığımız mülakatta da öğrencilerin büyük
bir kısmı Hz. Peygambere uymanın gerekliği olduğunu belirtmişlerdir. Zira Hz.
Peygamberin davranışlarının ve sözlerinin bütün Müslüman için bir rehber
mahiyetinde olduğunu söylemişlerdir.
161
4.19. İslam’ı Başkalarına Anlatmak Önemli Görevlerinden Biri Olması
Tablo 87: İslam’ı Anlatmak
Müslüman’ın en önemli görevlerinden biri de İslam

N %
dinini başkalarına anlatmak ve öğretmektir

Toplam 536 100,0
X= 2,0709; S= 1,0002
Tablo verilerine bakıldığında, “Müslüman’ın en önemli görevlerinden biri de

İslam dinini başkalarına anlatmak ve öğretmek olduğu” tutumuyla ilgili öğrencilerin
% 32,5’i tamamen katıldıklarını, % 40,9’u katıldıklarını, %15,1’i kararsız, % 10,3’ü
katılmadıklarını ve % 1,3’ü ise hiç katılmadıklarını beyan etmişlerdir. Dolayısıyla
öğrencilerin büyük bir kısmı, bir Müslüman’ın görevlerinden biri olarak İslam’ı
anlatmak ve öğretmek olduğunu söylemişlerdir. Tarafımızdan öğrencilerle yapılan
mülakatta da öğrencilerin Müslümanların eksiklerinden biri olarak İslam dinini
başkalarına anlatmamaları gösterilmiştir. İslam ülkelerinin de İslam dinini tebliğ
etmek amacında olmadıklarını ifade etmişlerdir. Batılı ülkeler kendi dinlerini
yaymak için çaba gösterdiklerini belirtmişlerdir. Öğrenciler bu duruma örnek olarak
özellikle son yıllarda Afganistan’da yapılan Hıristiyanlık propagandalarını
göstermişlerdir.430
430
http://bakhtarnews.com.af/da/index.php?news=11391;http://eslahonline.net/7629;
http://www.afghanpaper.com/nbody.php?id=10862; http://www.khabaronline.ir/news-65770.aspx
(09.06.2010).
162
4.20. Kur’an’daki Hükümlerin Her Çağda Geçerli Olması
Tablo 88: Kur’an’ın Hükümleri
Kur’an’daki hükümler, her çağda geçerlidir N %

Kararsızım 44 8,2
Toplam 536 100,0
X= 1,9403; S= 1,1390
Tablo verileri dikkate alındığında, “Kur’an’daki hükümler, her çağda geçerli

olduğu” tutumuyla ilgili öğrencilerin, % 46,1’i tamamen katıldıklarını, % 31,7’si
katıldıklarını, % 8,2’si kararsız, % 10,1’i katılmadıklarını ve % 3,9’u hiç
katılmadıklarını ifade etmişlerdir. Dolayısıyla Kabil Üniversitesinin çeşitli
fakültelerinde okuyan öğrencilerin büyük bir kısmı, Kur’an hükümlerinin her çağ ve
dönemde geçerli olduğunu savunmuşlardır. Öğrencilerle gerçekleştirdiğimiz
mülakatta da öğrenciler, İslam dininin akıl ve mantık dini olmasından dolayı her
çağda getirmiş olduğu hükümlerin geçerli olduğunu ifade etmişlerdir.
4.21. Her Şey Allah’ın Takdiriyle Olması
Tablo 89: Allah’ın Takdiri
Her şey Allah’ın takdiriyle olur N %

Kararsızım 46 8,6
Toplam 536 100,0
163
X= 2,1623; S= 1,3119
Tablo 89’dan elde edilen veriler çerçevesinde, “Her şeyin Allah’ın takdiriyle
olduğu” tutumuyla ilgili öğrencilerin % 15,1’i tamamen katıldıklarını, % 26,1’i
katıldıklarını, % 8,6’sı kararsız, % 43,3’ü katılmadıklarını ve % 6,9’u hiç
katılmadıklarını söylemişlerdir. Bu verilere bakıldığında üniversite öğrencilerinin
büyük bir kısmının her şeyin Allah’ın takdiriyle olduğu konusuna katılmadıkları
görülmektedir. Dolayısıyla çeşitli fakültelerde okuyan öğrenciler, Allah’ın varlığına
inandıklarını ancak her şey Allah’ın takdiriyle gerçekleşmediğini ifade etmişlerdir.
Kabil Üniversitesinde okuyan öğrencilerle tarafımızdan gerçekleştirilen mülakatta da
Hazar ve Tacik kökenli öğrencilerin büyük bir kısmı, yaratıcının insanoğlunu
yeryüzünde halife olarak yarattıktan sonra, yeryüzünde ilahi görevi beşere verdiğini
belirtmişlerdir. Ancak her şeyin Allah’ın takdiriyle olduğunu savunanlar da büyük
bir kitleyi oluşturmaktadırlar.
4.22. Dini Önem Veren Bir Partinin Ülke Yönetimine Gelmesi
Tablo 90: Dini Önem Veren Bir Partinin İktidar Olması
Dini kurallara önem veren bir parti, ülkenin başına

N %
gelmelidir

Toplam 536 100,0
X= 2,4011; S= 1,2610
Tablo verilerine bakıldığında, “Dini kurallara önem veren bir partinin ülkenin
başına geldiği” tutumuna öğrencilerin % 32,8’i tamamen katıldıklarını, % 23,7’si
katıldıklarını, % 19’u kararsız, % 19,4’ü katılmadıklarını ve % 5’i ise hiç
katılmadıklarını ifade etmişlerdir. Dolayısıyla üniversite öğrencileri, ülkenin
yönetimini dini kurallara önem veren bir partinin elinde olduğunu söylemişlerdir.
164
Öğrencilerle yapılan mülakatta da, öğrencilerin büyük bir çoğunluğunun bu görüşe

yönelik daha olumlu puana sahip olduğu ortaya çıkmıştır. Bu tablo verilerini, tablo
68 verileriyle karşılaştırdığımızda öğrencilerin büyük bir kısmı, ülkenin yönetimine
hem dindar insanların hem de dini kurallara önem bir partinin gelmesini
istemektedirler.
4.23. Müslüman’ın Başka Bir Dine Girdiğinde Mürtet Olması
Tablo 91: Mürtet Olması
Bir Müslüman başka bir dine girerse mürtet olur N %

Cevapsız 1 ,2
Toplam 536 100,0
X= 2,2430; S= 1,2970
Tablo 91’den elde edilen bulgulara göre, “Bir Müslüman başka bir dine
girerse mürtet olduğu” tutumuyla ilgili öğrencilerin % 39,4’ü tamamen katıldıkları,
% 25,9’u katıldıkları, % 11,6’sı kararsız, % 16,8’i katılmadıkları ve % 6,2’si ise hiç
katılmadıkları ortaya çıkmıştır. Öğrencilerin % ,2’si ise bu soruya cevap
vermemişlerdir. Dolayısıyla öğrencilerin büyük bir kısmı, bir Müslümanın başka bir
dine girerse mürtet kabul edilmesi gerektiği konusunu savunmuşlardır. Tarafımızdan
gerçekleştirilen mülakatta da Müslüman birinin başka dine girdiğinde mürtet olduğu
konusunu savunan öğrencilerin çoğunlukta olduğu görülmüştür. Aşağı yukarı iki yıl
önce bir Afganistan vatandaşı Hıristiyan dinine girmişti. Afganistan’ın Yüksek
Mahkemesi Hıristiyan dinini kabul eden bu kişinin mürtet olduğunu ilan ederek
165
idama mahkum etmişti. Kabil’de bulunan bir yabancı büyükelçilik söz konusu olan
kişiye vatandaşlık vermiş ve Afganistan’dan kendi ülkelerine götürmüştür.431
4.24. Depremin, Allah’ın Gönderdiği Bir Azap Olması
Tablo 92: Allah’ın Azabı
Deprem, bir topluma Allahın gönderdiği bir azaptır N %

Cevapsız 1 ,2
Toplam 536 100,0
X= 2,7047; S= 1,2552
Tablodaki bulguları incelediğimizde, deneklerin % 51,7’si “Depremin bir

topluma Allah’ın gönderdiği bir azap olduğunu” ifade ederken, % 21,5’i kararsız ve
% 26,7’si ise bu konuda görüş bildirmemişlerdir. Dolayısıyla üniversite
öğrencilerinin büyük bir kısmı, depremin olmasını Allah’ın bir azabı olarak
nitelendirmişlerdir. Tarafımızdan gerçekleştirilen mülakatta da öğrencilerin bu
konudaki tutumları olumlu düzeyde olmuştur. Ancak İlahiyat Fakültesindeki
öğrencilerin depremin bir azap olması konusundaki görüşü diğer fakültelere göre
daha hakimdir.
431
www.kabulexpress.com; www.kabuli.org ve http://www.afghanpaper.com/nbody.php?id=10894
(11.06.2010).
166
4.25. Bir Müslüman İçin Mezhebin Gerekli Olması
Tablo 93: Mezhebin Gerekli Olması
Bir Müslüman mutlaka bir mezhebe mensup olmalı N %

Kararsızım 28 5,2
Cevapsız 2 ,4
Toplam 536 100,0
X= 2,5169; S= 1,5757
Tablo 93’ten elde edilen bulgulara göre, “Bir Müslümanın mutlaka bir
mezhebe mensup olması gerektiği” tutumuyla ilgili öğrencilerin % 61,1’inin bu
konuda katılmakla beraber % 5,2’si kararsız ve % 33,4’ü ise bu konuda görüş
bildirmemişlerdir. Tablo verilerine bakıldığında öğrencilerin büyük bir kitlesi, bir
Müslüman’ın mutlaka bir mezhebe mensup olması gerektiğini düşünürken
öğrencilerin önemli bir kitlesinin ise bu konuyla ilgili tutum düzeyinin olumsuz
yönde olduğunu görmekteyiz.
Afganistan halkı için her zaman mezhep önemli ve tartışılmaz bir konu
olmuştur. Ülkede iç veya dış savaşlar mezhep gücüyle meşrulaştırılmıştır. Dinin veya
mezhebin meşrulaştırma ve kitleleri hareketlendirme gücüne hem Afganistan’da iç
savaş sürerken hem de İngilizlere ve Ruslara karşı savaşlarda şahit olmaktayız.
Tarafımızdan gerçekleştirilen mülakatta da öğrencilerin mezhebin önemli rolü
olduğu konusunda hemfikir olduğunu söyleyebiliriz. Caferi olan öğrencilerin büyük
bir kısmı mezhebin önemli olduğunu ancak bir Müslüman’ın hiçbir mezhebe
girmeden de iyi bir Müslüman olabileceğini ifade etmişlerdir.
167
4.26. Dini İçin Savaşmanı Meşru Olması
Tablo 94: Dini İçin Savaşması
Bir Müslüman’ın sadece dini için savaşması meşrudur N %

Toplam 536 100,0
X= 3,6097; S= 1,2999
Bu veriler incelendiğinde, “Bir Müslüman’ın sadece dini için savaşmasının

meşru olduğu” tutumuyla ilgili öğrencilerin % 13,6’sı tamamen katılırken
öğrencilerin % 22,6’sı katıldıklarını, % 26,1’i kararsız ve % 37,7’sı ise bu konuya
katılmadıklarını söylemişlerdir. Tablo verilerini incelediğimizde üniversite
öğrencilerinin bu konuya katılan ve katılmayanlarının istatistiksel olarak hemen
hemen aynı sayıda olduğu anlaşılmaktadır. Dolayısıyla öğrencilerin bu konuyla ilgili
tutumlarının hem olumlu hem de olumsuz düzeyde aynı olduğu söylenebilir. Bu
tablo verilerini tablo 60’daki verilerle birlikte incelediğimizde Kabil Üniversitesinde
çeşitli fakültelerde okuyan öğrenciler için ülke ve milliyetin daha önemli olduğu
görülmektedir. Tarafımızdan yapılan mülakatta da öğrenciler, hem dinin hem de ülke
ve milliyetin önemli olduğunu söylemişleridir. Ancak Mühendislik Fakültesinde
okuyan öğrenciler, din için savaşmanın meşruluğu konusuna pek fazla katılmadıkları
görülmüştür.
4.27. Bir Müslüman İçin Ahiretin Önemli Olması
Tablo 95: Ahiretin Önemi
Bir Müslüman için asıl olan Ahirettir N %

168
Toplam 536 100,0
X= 2,5821; S= 1,3971
Bu bilgiler çerçevesinde, “Bir Müslüman için asıl olanın ahiret olduğu”

tutumuyla ilgili öğrencilerin % 30,6’sı olumlu düzeyde katılırken, öğrencilerin %
11,9’u kararsız ve % 57,5’i katılmadıklarını ifade etmişlerdir. Dolayısıyla üniversite
öğrencilerinin büyük bir kısmı, bir Müslüman için asıl olanın Ahiret konusu
olduğuna katılmadıklarını söyleyebiliriz. Tarafımızdan gerçekleştirilen mülakatta da
öğrenciler, Ahirete inandıklarını ancak bir Müslüman için hem bu dünya hem de
Ahiretin önemli olduğunu belirtmişlerdir. Tablo verilerine bakıldığında bir
Müslüman için asıl olanın Ahiret olduğu konusunda olumlu düzeyde görüş bildiren
öğrencilerin de istatistiksel olarak az olmadığı görülmektedir.
4.28. Kadının Sesi Erkeğe Haram Olması
Tablo 96: Kadının Sesi
Kadının sesi erkeğe haramdır N %

Toplam 536 100,0
X= 4,0951; S= 1,3672
Tablo 96 verilerine bakıldığında, “Kadının sesinin erkeğe haram olması”

tutumuyla ilgili öğrencilerin % 22’si tamamen katıldıklarını, % 9,9’u katıldıklarını,
% 17,7’si kararsız, % 37,3’ü katılmadıklarını ve % 13,1’i ise hiç katılmadıklarını
söylemişlerdir. Tablo verilerine bakıldığında öğrencilerin yarısından fazlası kadının
sesinin erkeğe haram olduğunu düşünmediklerini ifade edebiliriz. Ancak istatistiksel
169
bakımdan öğrencilerin büyük bir kısmının ise kadının sesinin erkeğe haram olduğu
konusuna katıldıkları anlaşılmaktadır. Tarafımızdan öğrencilerle gerçekleştirdiğimiz
mülakatta da öğrenciler, kadının sesinin erkeğe haram olmadığını, bu tür söylemlerin
İslam’a zarar vereceğini düşünmektedirler.
4.29. Din Açıdan Kadınla Tokalaşmanın Caiz Olmaması
Tablo 97: Kadınla Tokalaşmak Caiz Değildir.
Erkeğin kadınla tokalaşması dinimize göre caiz

N %
değildir

Kararsızım 21 3,9
Toplam 536 100,0
X= 2,1866; S= 1,4606
Bu bilgiler doğrultusunda, “Erkeğin kadınla tokalaşmasının dinimize göre

caiz olmadığı” tutumuyla ilgili öğrencilerin % 33’ü katıldıklarını, % 3,9’u kararsız ve
% 63,1’i ise katılmadıklarını ifade etmişlerdir. Dolayısıyla üniversite öğrencilerinin
büyük bir kısmı bu konuyla ilgili olumsuz düzeyde fikir beyan etmişlerdir. Bu tablo
verilerini, tablo 99’dan elde edilen verilerle kıyasladığımızda öğrencilerin büyük
çoğunluğunu oluşturanların kadınların sesinin erkeğe haram olması ve kadının
erkekle tokalaşması konusuyla ilgili olumsuz düzeyde tutum puanlarına sahip olduğu
görülmektedir.
4.30. Dini Olmayan TV. Programlarına bakmak Caiz Olmaması
Tablo 98: Dini Olmayan TV. Programlarına Bakmak
Dine hizmet etmeyen televizyon programlarına bakmak

N %
bir Müslüman için caiz değildir

170

Cevapsız 1 2
Toplam 536 100,0
X= 4,8804; S= 1,2242
Tablo verilerine bakıldığında, “Dine hizmet etmeyen televizyon

programlarına bakmanın bir Müslüman için caiz olmadığı” konusuyla ilgili
öğrencilerin % 40,3’ü katılırken, öğrencilerin % 29,7’si kararsız ve öğrencilerin %
30’u katılmadıklarını bildirmişlerdir. Dolayısıyla üniversite öğrencilerinin büyük bir
kısmı bu konuyla ilgili olumsuz düzeyde tutum puanına sahiptirler.
Taliban rejiminin yıkılmasından sonra ülkede özel televizyonların hızlı bir

şekilde çoğaldığına şahit olmaktayız. Afganistan Anayasasına göre ülkede faaliyet
gösteren bütün TV kanalların hepsinin İslami ölçütlere dikkat etmeleri
gerekmektedir. İslami ölçütleri dikkate almayan TV kanalları, ilk önce maddi ceza
alır ikinci aşamada İslami olmayan programlara devam ettiğinde kapatılmalarına
karar verilebilir.432
5. Üniversite Öğrencilerin Din Anlayışına Yönelik Tutumların

Derecelendirmesi
Tablo 99: Beşli Derecelemeli Ölçeğin Puan Sınırları
Seçenek Derce Puan Puan sınırı
Hiç katılmıyorum Çok Düşük 1 1,00 – 1,79

Katılmıyorum Düşük 2 1,80 – 2,59
Kararsızım Orta 3 2,60 – 3,39
Katılıyorum Yüksek 4 3,40 – 4,19
Tamamen katılıyorum Çok Yüksek 5 4,20 – 5,00
432
Afganistan Anayasası, Kabil Devlet Matbaası, Kabil H. 1382.
171
Tablo 100: Din Anlayışı Ölçeğindeki Maddelere Katılım Düzeylerinin

Derecelendirilmesi
Din Anlayışı Ölçeğindeki Maddeler X Sıra Tutum

Derecesi
1. Namaz kılma durumunuz nasıldır? 2,17 1 Düşük

2. Ramazan orucunu tutar mısınız? 1,94 2 Düşük
3. Aşağıdakilerden hangisi dini 2,05
3 Düşük
hayatınızı daha iyi ifade etmektedir?
1. Dinimize göre intihar saldırısı 2,55
4 Düşük
haramdır.
2. Kadının bir işyerinde çalışması 3,42
5 Yüksek
dinimizce caizdir.
3. Dinimize göre eğlence amacıyla kâğıt 4,81 Çok
6
oynanmasında sakınca yoktur. Yüksek
4. Doğru yolu bulmada Vahy ve akıl 2,14
7 Düşük
birbirini tamamlar.
5. Dinde reform yapılmalıdır. 3,98 8 Yüksek
6. Müslüman bir kadının, Müslüman 3,36
olmayan bir erkekle evlenmesi dinimize 9 Orta
7. Dini inançların yanı sıra milli ve 2,13
kültürel değerlere de önem vermek 10 Düşük
gerekir.
8. Bir insanın dini kadar milliyeti de 2,61
11 Orta
önemlidir.
9. Bir Müslüman’ın sadece ülkesi ve 3,90
12 Yüksek
milliyeti için savaşması meşrudur.
10. Organ nakli dinimize göre caizdir. 2,69 13 Orta
11. Başka dinden ve mezhepten olan 2,26
14 Düşük
insanlara hoşgörülü davranılmalıdır.
12.Allah’ın varlığı ve birliğine inanmak 2,62
15 Orta
gerekir.
13. Ahiret hayatı gerçektir. 2,10 16 Düşük
172
14. Sakal bırakmak dinen sünnettir. 2,30 17 Düşük

15. Cennete girmek sadece 2,22
18 Düşük
Müslümanlara mahsustur.
16. Başörtüsü dinimize göre farzdır, 2,44
kadının saçının bir telinin bile erkeğe 19 Düşük
gösterilmesi haramdır.
17. Seçimlerde dindar insanlara oy 2,41
20 Düşük
vermek gerekir.
18. İslam’a uygun bir hayat sürmek için 1,95
21 Düşük
peygambere uymak şarttır.
19. Müslüman’ın en önemli 2,07
görevlerinden biri de İslam dinini 22 Düşük
başkalarına anlatmak ve öğretmektir.
20. Kur’an’daki hükümler, her çağda 1,94
23 Düşük
geçerlidir.
21. Her şey Allah’ın takdiriyle olur. 2,16 24 Düşük
22. Dini kurallara önem veren bir parti, 2,40
25 Düşük
ülkenin başına gelmelidir.
23. Bir Müslüman başka bir dine girerse 2,24
26 Düşük
mürtet olur.
24. Deprem, bir topluma Allahın 2,70
27 Orta
gönderdiği bir azaptır.
25. Bir Müslüman mutlaka bir mezhebe 2,52
28 Düşük
mensup olmalı.
26. Bir Müslüman’ın sadece dini için 3,61
29 Yüksek
savaşması meşrudur.
27. Bir Müslüman için asıl olan Ahirettir. 2,58 30 Düşük
28. Kadının sesi erkeğe haramdır. 4,10 31 Yüksek
29. Erkeğin kadınla tokalaşması dinimize 2,19
32 Düşük
30. Dine hizmet etmeyen televizyon 4,88
Çok
programlarına bakmak bir Müslüman 33
Yüksek
için caiz değildir.
Yukarıdaki tabloya bakıldığında, üniversite öğrencilerinin din anlayışının

çeşitli boyutlarına yönelik tutumlara sahip olma düzeylerinin 1,94 ile 4,88 arasında
173
değiştiği görülmektedir. Bu maddelerin içerisinde yer alan tutumlardan ikisine “Çok

Yüksek”, 5’ine “Yüksek”, 5’ine “Orta” ve 21’ine ise “Düşük” derecede sahip
oldukları anlaşılmaktadır.
Kabil Üniversitesi’nin çeşitli fakültelerinde okuyan öğrencilerin din

anlayışına yönelik tutumlarının “Çok yüksek” olarak belirlendiği iki maddenin
sırasıyla “Dinimize göre eğlence amacıyla kâğıt oynanmasında sakınca yoktur” ve
“Dine hizmet etmeyen televizyon programlarına bakmak bir Müslüman için caiz
değildir” olduğu görülmektedir.

anlayışına yönelik tutumlarının “yüksek” olarak belirlendiği 5 madde sırasıyla
“Kadının bir işyerinde çalışması dinimizce caizdir”, “Dinde reform yapılmalıdır”,
“Bir Müslüman’ın sadece ülkesi ve milliyeti için savaşması meşrudur”, “Bir
Müslüman’ın sadece dini için savaşması meşrudur” ve “Kadının sesi erkeğe
haramdır” maddeleridir.

anlayışına yönelik tutumlarının “orta” olarak belirlendiği 5 madde sırasıyla
“Müslüman bir kadının, Müslüman olmayan bir erkekle evlenmesi dinimize göre
caiz değildir”, “Bir insanın dini kadar milliyeti de önemlidir”, “Organ nakli dinimize
göre caizdir”, “Allah’ın varlığı ve birliğine inanmak gerekir” ve “Deprem, bir
topluma Allahın gönderdiği bir azaptır” maddeleridir.

anlayışına yönelik tutumlarının “düşük” olarak belirlendiği 21 madde sırasıyla
“Namaz kılma durumunuz nasıldır”, “Ramazan orucunu tutar mısınız”,
“Aşağıdakilerden hangisi dini hayatınızı daha iyi ifade etmektedir”, “Doğru yolu
bulmada Vahy ve akıl birbirini tamamlar”, “Dini inançların yanı sıra milli ve kültürel
değerlere de önem vermek gerekir”, “Başka dinden ve mezhepten olan insanlara
hoşgörülü davranılmalıdır”, “Ahiret hayatı gerçektir”, “Sakal bırakmak dinen
sünnettir”, “Cennete girmek sadece Müslümanlara mahsustur”, “Başörtüsü dinimize
göre farzdır, kadının saçının bir telinin bile erkeğe gösterilmesi haramdır”,
“Seçimlerde dindar insanlara oy vermek gerekir”, “İslam’a uygun bir hayat sürmek
174
için peygambere uymak şarttır”, “Müslüman’ın en önemli görevlerinden biri de

İslam dinini başkalarına anlatmak ve öğretmektir”, “Kur’an’daki hükümler, her
çağda geçerlidir”, “Her şey Allah’ın takdiriyle olur”, “Dini kurallara önem veren bir
parti, ülkenin başına gelmelidir”, “Bir Müslüman başka bir dine girerse mürtet olu”,
“Bir Müslüman mutlaka bir mezhebe mensup olmalı”, “Bir Müslüman mutlaka bir
mezhebe mensup olmalı”, “Bir Müslüman için asıl olan Ahirettir” ve “Erkeğin
kadınla tokalaşması dinimize göre caiz değildir” maddeleridir.
175
DEĞERLENDİRME VE SONUÇ
Üniversite öğrencilerinin din anlayışına yönelik tutumların oluşmasında

cinsiyet, yaş, doğum yerleri, gelir, medeni durum ve hayatının büyük bölümünü
geçirdikleri yerleşim birimleri gibi bağımsız değişkenlerin önemli birer faktör olarak
karşımıza çıkmaktadır. Dolayısıyla öğrencilerin din anlayışının oluşmasında ve farklı
din anlayışının benimsenmesinde, öğrencilerin bulunduğu farklı yaş grupları, sahip
olduğu farklı fizyolojik özellikleri ve gelir durumları gibi etkenler büyük ölçüde
önem arz etmektedir. Bu bağlamda Kabil Üniversitesi’ne bağlı İlahiyat, Hukuk ve
Mühendislik Fakültelerinde birinci ve son sınıfta okuyan öğrencilerin din anlayışının
oluşmasında farklılık meydana gelmektedir. Bu sonuçlara göre söz konusu olan
varsayımların doğruluğu test edilmiştir. (Bkz. Varsayım- 1, 2, 3, 4 ve 8)
Üniversite öğrencilerinin din anlayışına yönelik tutumlarının oluşmasında

öğrencilerin okudukları fakülteler ve bulunduğu sınıflar önemli faktörler arasında
sayılabilir. Kabil Üniversitesinin çeşitli fakültelerinde okuyan öğrencilerin
bulundukları sınıflar ve okudukları fakülteler, büyük ölçüde öğrencilerin din
anlayışının oluşmasında etkili olmaktadır. Bu sonuçlara göre söz konusu olan
varsayımların doğruluğu test edilmiştir. (Bkz. Varsayım- 5 ve 6)
Öğrencilerin mensup olduğu mezhep ve kendilerini ifade ettikleri dindarlık

durumlarının din anlayışına yönelik tutumların oluşmasında önemli faktörler olduğu
anlaşılmaktadır. Katılımcıların iki mezhebe mensup olduğu ortaya çıkmıştır. Buna
göre farklı mezheplerin ve farklı dindarlık durumlarının büyük ölçüde öğrencilerin
din anlayışının oluşmasında etkili olduğu tespit edilmiştir. Bu sonuçlara göre söz
konusu olan varsayımların doğruluğu test edilmiştir. (Bkz. Varsayım- 9 ve 10)
Öğrencilerin kendilerini tanımladıkları kimlik durumlarının din anlayışına

yönelik tutumların oluşmasında önemli faktörler olduğu görülmektedir. Kabil
Üniversitesinde çeşitli etnik kökenli öğrencilerin okudukları görülmektedir.
Dolayısıyla öğrencilerin din anlayışının oluşmasında öğrencilerin ait oldukları etnik
gruplar, büyük ölçüde etkili olmaktadır. Bu sonuçlara göre söz konusu olan
varsayımların doğruluğu test edilmiştir. (Bkz. Varsayım- 11)
176
Çalışmamızda elde edilen bilgiler ve bulgular çerçevesinde Kabil

Üniversitesinin çeşitli fakültelerinde okuyan öğrencilerin din anlayışını etkileyen
faktörlerin en önemlilerinden birisinin örneklem grubunun olgusal kimlikleri olduğu
tespit edilmiştir. Bu faktörlerin yanı sıra üniversite öğrencilerinin dinî inanç, ibadet,
sosyal hayat vb. din anlayışının çeşitli boyutlarına yönelik tutumlarla ilgili sonuçlar
da önem arz etmektedir. Bu bağlamda öğrencilerin din anlayışının hangi yönde
etkilendiği ve ne düzeyde olduğu konusunu iki başlık altında şöyle sıralayabiliriz:
Öğrencilerin Din Anlayışını Etkileyen Faktörlerle İlgili Sonuçlar:
- Üniversite öğrencilerin din anlayışına yönelik tutumların cinsiyete göre

farklılaştığını görmekteyiz. Kız öğrencilerin Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din
Anlayışına yönelik tutumlarının erkek öğrencilerden daha fazla olduğu ortaya
çıkmaktadır. İki grup arasında istatistiksel açıdan orta düzeyde bir farkın olduğu
görülmektedir. Dolayısıyla Kabil Üniversitesine bağlı çeşitli fakültelerde okuyan kız
öğrencilerin Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına daha olumlu düzeyde
yaklaştıkları anlaşılmaktadır. Bu verilere karşın öğrencilerin Modernist Din
Anlayışına yönelik tutumlarının farklılık göstermediği ortaya çıkmıştır. Ancak iki
grup arasındaki istatistiksel verileri incelediğimizde erkek öğrencilerin kız
öğrencilere göre Modernist Din Anlayışını daha fazla benimsedikleri söylenebilir.
(Bkz. Tablo 21 ve 22)
- Üniversite öğrencilerinin din anlayışına yönelik tutumlarının yaşa göre

farklılaştığını görmekteyiz. 25 ve üstü yaş grubundan olan öğrencilerin Geleneksel
ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına yönelik tutumunun 18-24 yaş grubuna göre daha
olumlu düzeyde olduğu anlaşılmaktadır. Dolayısıyla Kabil Üniversitesine bağlı
çeşitli fakültelerde okuyan öğrencilerin yaşları yükseldikçe Geleneksel ve Siyasal
İslamcı Din Anlayışına daha fazla yöneldikleri görülmektedir. Buna karşın 18-24 yaş
grubuna giren üniversitede okuyan öğrencilerin 25 ve üstü yaş grubundan olan
öğrencilere göre daha fazla Modernist Din Anlayışına yöneldiklerini ifade edebiliriz.
Dolayısıyla öğrencilerin üniversiteye girdikleri ilk yıllarda diğer yıllara göre
modernist düşüncelere sahip oldukları, yaşları ilerledikçe de geleneksel din
anlayışına yöneldikleri anlaşılmaktadır. (Bkz. Tablo 23 ve 24)
177
- Üniversite öğrencilerinin din anlayışına yönelik tutumlarının doğum

yerlerine göre farklılaştığını görmekteyiz. Şehirde doğan üniversite öğrencilerinin
Modernist Din Anlayışına yönelik tutumlarının köylerde doğan üniversite
öğrencilerine göre daha olumlu düzeyde olduğu anlaşılmaktadır. Dolayısıyla Kabil
Üniversitesine bağlı çeşitli fakültelerde okuyan şehirli öğrencilerin Modernist Din
Anlayışını benimsedikleri anlaşılmaktadır. Bu verilere karşın öğrencilerin Geleneksel
ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına yönelik tutumlarının farklılık göstermediği ortaya
çıkmıştır. Ancak iki grup arasında istatistiksel açıdan fazla bir farkın olmadığı
görülmektedir. Bu bağlamda köyde doğan öğrencilerin Geleneksel ve Siyasal İslamcı
Din Anlayışına şehirde doğanlara göre daha fazla yöneldikleri görülmüştür. (Bkz.
Tablo 25 ve 26)
- Üniversite öğrencilerinin din anlayışına yönelik tutumlarının medeni

durumlarına göre farklılaştığını görmekteyiz. Bekar olan üniversite öğrencilerinin
Modernist Din Anlayışına yönelik tutumlarının evli olan öğrencilere göre daha
olumlu düzeyde olduğu görülmektedir. Dolayısıyla Kabil Üniversitesi’nin çeşitli
fakültelerinde okuyan bekar olan öğrencilerin Modernist Din Anlayışına daha fazla
yöneldikleri anlaşılmaktadır. Ancak öğrencilerin Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din
Anlayışına yönelik tutumlarının farklılık göstermediği ortaya çıkmıştır. (Bkz. Tablo
27 ve 28)
- Üniversite öğrencilerinin din anlayışına yönelik tutumlarının sınıflara göre

farklılaştığını görmekteyiz. Birinci sınıfta okuyan üniversite öğrencilerinin
Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına yönelik tutumlarının daha olumlu
düzeyde olduğu görülmektedir. Dolayısıyla Kabil Üniversitesi’nin çeşitli
fakültelerinde birinci sınıfta okuyan öğrencilerin son sınıfta okuyan öğrencilere göre
daha fazla Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışını benimsedikleri ortaya
çıkmaktadır. (Bkz. Tablo 29 ve 30)
- Üniversite öğrencilerinin din anlayışına yönelik tutumlarının mensup olduğu

mezheplere göre farklılaştığını görmekteyiz. Caferi mezhebine mensup olan
üniversite öğrencilerinin Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına yönelik
tutumlarının daha olumlu düzeyde olduğu ortaya çıkmaktadır. Bu bağlamda Kabil
178
Üniversitesi’nin çeşitli fakültelerinde okuyan Caferi mezhebine mensup olan

öğrencilerin Hanefi mezhebine mensup olan öğrencilere göre Geleneksel ve Siyasal
İslamcı Din Anlayışı daha fazla benimsedikleri görülmektedir. Dolayısıyla Hanefi
olan öğrencilerin Modernist Din Anlayışına yöneldikleri ortaya çıkmaktadır. (Bkz.
Tablo 31 ve 32)
- Üniversite öğrencilerinin din anlayışına yönelik tutumlarının yerleşim

birimlerine göre farklılaştığını görmekteyiz. Daykondi’li öğrencilerin Geleneksel ve
Siyasal İslamcı Din Anlayışına yönelik tutumlarının diğer yerleşim birimlerine göre
daha olumlu düzeyde olduğu ortaya çıkmaktadır. Yerleşim birimleri arasında
Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışı en fazla Daykondi, en az Tahar’lı
öğrencilerin benimsedikleri ortaya çıkmaktadır. Pençşir’li öğrencilerin Modernist
Din Anlayışına yönelik tutumlarının diğer yerleşim birimlerine göre daha fazla
olduğu görülmektedir. Dolayısıyla yerleşim birimleri arasında Daykondi’li
öğrencilerin Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına ve Pençşir’li öğrencilerin
ise Modernist Din anlayışına yöneldikleri görülmektedir. (Bkz. Tablo 33, 34, 35, 36,
37, 38 ve 39)
- Üniversite öğrencilerinin din anlayışına yönelik tutumlarının fakültelere

göre farklılaştığını görmekteyiz. Hukuk Fakültesinde okuyan öğrencilerin Geleneksel
ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına yönelik tutumlarının diğer fakültelerde okuyan
öğrencilere göre daha olumlu düzeyde olduğu anlaşılmaktadır. Kabil Üniversitesine
bağlı Hukuk Fakültesinde okuyan öğrencilerin Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din
Anlayışına ve İlahiyat Fakültesinde okuyan öğrencilerin ise Modernist Din
Anlayışına yöneldikleri ortaya çıkmaktadır. (Bkz. Tablo 40, 41, 42, 43, 44 ve 45)
- Üniversite öğrencilerinin din anlayışına yönelik tutumlarının gelir

durumlarına göre farklılaştığını görmekteyiz. Gelir durumlarını çok iyi olarak ifade
eden üniversite öğrencilerinin Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına yönelik
tutumları, diğer gelir durumlarına göre daha olumlu düzeydedir. Buna karşın gelir
durumlarını düşük olarak ifade eden öğrencilerin Modernist Din Anlayışına
yöneldikleri anlaşılmaktadır. Dolayısıyla öğrencilerin gelir durumları iyiye doğru
yükseldikçe Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına yönelik tutumları daha
179
olumlu düzeyde, öğrencilerin gelir durumları düştükçe Modernist Din Anlayışına

yönelik tutumları daha olumlu düzeyde olduğu ortaya çıkmaktadır. (Bkz. Tablo 46,
47, 48, 49, 50 ve 51)
- Üniversite öğrencilerinin din anlayışına yönelik tutumlarının dindarlık

durumlarına göre farklılaştığını görmekteyiz. Kendilerini çok dindar olarak ifade
eden üniversite öğrencilerinin Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına diğer
gruplara göre daha fazla yöneldikleri ortaya çıkarken kendilerini dinle az ilgili olarak
ifade eden öğrencilerin Modernist Din Anlayışına yöneldikleri görülmektedir.
Dolayısıyla üniversite öğrencilerinin dinle ilgilileri yükseldikçe Geleneksel ve
Siyasal İslamcı Din Anlayışını, dinle ilgileri azaldıkça da Modernist Din Anlayışını
benimsedikleri ortaya çıkmaktadır. (Bkz. Tablo 52, 53, 54, 55, 56 ve 57)
- Üniversite öğrencilerinin din anlayışına yönelik tutumlarının öğrencilerin

kendilerini tanımladıkları kimlik durumlarına göre farklılaştığını görmekteyiz.
Kendilerini Hazara olarak ifade eden üniversite öğrencileri, diğer etnik gruplara göre
daha fazla Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına yöneldiklerini
belirtmişlerdir. Kendilerini Türkmen ve Aymak olarak tanımlayan üniversite
öğrencilerin diğer etnik gruplara göre Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışına
yönelik en düşük tutum puanına sahip olduğu anlaşılmıştır. Kendilerini Tacik olarak
belirten öğrencilerinin diğer etnik gruplara göre daha fazla Modernist Din Anlayışına
yöneldikleri anlaşılmaktadır. (Peştun) Afgan olarak kendilerini ifade eden üniversite
öğrencilerinin diğer etnik gruplara göre Modernist Din Anlayışına yönelik en düşük
tutum puanına sahiptir. Dolayısıyla Hazara olan öğrencilerin Geleneksel ve Siyasal
İslamcı Din Anlayışına ve Tacik olan öğrencilerin Modernist Din Anlayışına
yöneldikleri ortaya çıkmaktadır. (Bkz. Tablo 58, 59, 60, 61, 62, 63 ve 64)
Öğrencilerin İbadetlere Yönelik Tutumlarıyla İlgili Sonuçlar:
- Üniversite öğrencilerinin ibadetlere yönelik tutumlarının fakültelere göre

farklılaştığını görmekteyiz. Kabil Üniversitesi’ne bağlı İlahiyat Fakültesinde okuyan
öğrencilerin diğer fakültelere göre daha fazla namaz ibadetini yerine getirdikleri
ortaya çıkmaktadır. İlahiyat Fakültesinde okuyan öğrenciler, namaz ibadetine yönelik
diğer fakültelere göre en yüksek tutum puanına sahiptir. Ancak oruç ibadetine
180
yönelik tutumlarda Hukuk Fakültesinde okuyan öğrenciler en düşük tutum puanına

sahipken Mühendislik Fakültesinde okuyan öğrenciler ise tutum puanı açıdan ikinci
sırada yer almaktadır. Dolayısıyla İlahiyat Fakültesinde okuyan öğrencilerin hem
namaz hem de oruç ibadetlerini diğer fakültelere göre daha fazla yerine getirdikleri
görülmektedir. Hukuk ve Mühendislik Fakültelerinde okuyan öğrencilerin ibadetlere
daha az önem verdikleri ortaya çıkmaktadır. (Bkz. Tablo 65, 66, 67 ve 68)
- Üniversite öğrencilerin ibadetlere yönelik tutumların tanımlanan kimlik

durumlarına göre farklılaştığını görmekteyiz. Kendilerini (Peştun) Afgan olarak
tanımlayan öğrencilerin diğer etnik gruplara göre daha fazla namaz ibadetine önem
verdikleri anlaşılmaktadır. Ancak Tacik olarak kendilerini ifade eden öğrencilerin
oruç tutma ibadetini diğer etnik gruplara göre daha fazla yerine getirdikleri
anlaşılmaktadır. Dolayısıyla namaz ibadetine yönelik en düşük tutum puanlarının
Özbek, Türkmen ve Aymak olarak kendilerini tanımlayan öğrencilere, oruç tutma
ibadetine yönelik en düşük tutum puanları ise Hazara, Özbek, Türkmen ve Aymak
olarak kendilerini ifade eden öğrencilere ait olduğu görülmektedir. (Bkz. Tablo 69,
70, 71 ve 72)
Öğrencilerin Din Anlayışının Çeşitli Boyutlarına Yönelik Sonuçlar:
Afganistan Kabil Üniversitesinin İlahiyat, Hukuk ve Mühendislik

Fakültelerinde birinci ve son sınıflarda okuyan öğrencilerin maddelere verdikleri
katılım düzeylerine göre öğrencilerin, “Dinimize göre eğlence amacıyla kâğıt
oynanmasında sakınca yoktur” ve “Dine hizmet etmeyen televizyon programlarına
bakmak bir Müslüman için caiz değildir” maddelerde çok yüksek düzeyde bir tutum
puanına sahip olduğu görülmektedir. Dolayısıyla öğrencilerin yukarıda ifade ettikleri
maddeleri “Çok Yüksek” düzeyde din anlayışına yönelik tutumlar kabul edilebilir.
(Bkz. Tablo 75 ve 102)
Kabil Üniversitesi’ne bağlı İlahiyat, Hukuk ve Mühendislik Fakültelerindeki

öğrencilerin din anlayışına yönelik tutumlarının “Yüksek” olarak belirlendiği 5
maddenin sırası şöyledir: “Kadının bir işyerinde çalışması dinimizce caizdir”, “Dinde
reform yapılmalıdır”, “Bir Müslüman’ın sadece ülkesi ve milliyeti için savaşması
181
meşrudur”, “Bir Müslüman’ın sadece dini için savaşması meşrudur” ve “Kadının sesi
erkeğe haramdır”. (Bkz. Tablo 74, 77, 81, 98 ve 100)

anlayışına yönelik tutumlarının “orta” derece olarak belirlendiği 5 madde sırasıyla
“Müslüman bir kadının, Müslüman olmayan bir erkekle evlenmesi dinimize göre
caiz değildir”, “Bir insanın dini kadar milliyeti de önemlidir”, “Organ nakli dinimize
göre caizdir”, “Allah’ın varlığı ve birliğine inanmak gerekir” ve “Deprem, bir
topluma Allahın gönderdiği bir azaptır” maddeleridir. Öğrencilerin bu maddelere
verdikleri cevaplar, “orta” düzeyde din anlayışına yönelik tutumlar olarak
değerlendirilebilir. (Bkz. Tablo 78, 80, 82, 84 ve 96)

anlayışına yönelik tutumlarının “düşük” olarak belirlendiği 21 madde sırasıyla
“Namaz kılma durumunuz nasıldır”, “Ramazan orucunu tutar mısınız”,
“Aşağıdakilerden hangisi dini hayatınızı daha iyi ifade etmektedir”, “Doğru yolu
bulmada Vahy ve akıl birbirini tamamlar”, “Dini inançların yanı sıra milli ve kültürel
değerlere de önem vermek gerekir”, “Başka dinden ve mezhepten olan insanlara
hoşgörülü davranılmalıdır”, “Ahiret hayatı gerçektir”, “Sakal bırakmak dinen
sünnettir”, “Cennete girmek sadece Müslümanlara mahsustur”, “Başörtüsü dinimize
göre farzdır, kadının saçının bir telinin bile erkeğe gösterilmesi haramdır”,
“Başörtüsü dinimize göre farzdır, kadının saçının bir telinin bile erkeğe gösterilmesi
haramdır”, “Başörtüsü dinimize göre farzdır, kadının saçının bir telinin bile erkeğe
gösterilmesi haramdır”, “Başörtüsü dinimize göre farzdır, kadının saçının bir telinin
bile erkeğe gösterilmesi haramdır”, “Başörtüsü dinimize göre farzdır, kadının saçının
bir telinin bile erkeğe gösterilmesi haramdır”, “Seçimlerde dindar insanlara oy
vermek gerekir”, “İslam’a uygun bir hayat sürmek için peygambere uymak şarttır”,
“Müslüman’ın en önemli görevlerinden biri de İslam dinini başkalarına anlatmak ve
öğretmektir”, “Kur’an’daki hükümler, her çağda geçerlidir”, “Her şey Allah’ın
takdiriyle olur”, “Dini kurallara önem veren bir parti, ülkenin başına gelmelidir”,
“Bir Müslüman başka bir dine girerse mürtet olu”, “Bir Müslüman mutlaka bir
mezhebe mensup olmalı”, “Bir Müslüman için asıl olan Ahirettir” ve “Erkeğin
182
kadınla tokalaşması dinimize göre caiz değildir” maddeleridir. Dolayısıyla

öğrencilerin bu maddelere verdikleri cevaplar, “Düşük” düzeyde din anlayışına
yönelik tutumlar olarak ifade edilebilir. (Bkz. Tablo 73, 76, 79, 83, 85, 86, 87, 88,
89, 90, 91, 92, 93, 94, 95, 97, 99 ve 101)
183
KAYNAKÇA
1. ESERLER
ADIVAR Adnan, Tarih Boyunca İlim ve Din, Remzi Kitabevi, İstanbul 1987.
ÇİFTÇİ Adil, “Dini Kurumlar”, D.EÜ.İ.F.D., S: IX., İzmir 1995,
AFGANİSTAN Anayasası, Kabil Devlet Matbaası, Kabil H. 1382.
AKDOĞAN Ali, Geleneksel Toplumdan Modern Topluma Geçişte Dini Hayat,

Rağbet Yay., İstanbul 2002.
AKGÜL Mehmet, Türk Modernleşmesi ve Din, Çizgi Yay., Konya 1999.
AKYÜZ Niyazi, “Dinin Mesajının Sosyo-Kültürel Muhtevası ve İslam”, A.Ü.İ.F.D.,

C. XXXVIII., Ankara 1998.
-----------------, “Dinin Nesnelleşmesi”, A.Ü.İ.F.D., C. XXXVII., Ankara 1998.
-----------------, “Dinlerin Teşekkülünde Dini Liderlerin Karizması”, A.Ü.İ.F.D., C.

XLI. Ankara 2000.
--------------------, “İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Din Anlayışı Ölçeği Üzerine Bir
Pilot Araştırma”, A.Ü.İ.F.D., C. XLII., Ankara 2002.
-----------------, Dinin Örgütsel İklimi Dini Gruplar, Gündüz Eğitim ve Yayıncılık,

Ankara 2007.
-----------------, Gecekondularda Dini Hayat ve Kentlileşme, Gündüz Eğitim ve

Yayıncılık, Ankara 2007.
-----------------, İhsan Çapcıoğlu, “Sosyolojide Yönteme Giden Yollar Üzerine”,

Toplum Bilim Der., C. 1-3, S: 1-6, Ocak-Haziran 2006-2009, Ankara 2009.
184
--------------------, İhsan Çapcıoğlu, Din Sosyolojisi, Gündüz Eğitim ve Yayıncılık,

Ankara 2008.
--------------------, İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Din Anlayışı, Gündüz Eğitim

Yayıncılık., Ankara 2007.
ALBAYRAK Recep, Afganistan Türkleri, Berikan Yay., Ankara 2004.
ALİ ABADİ Ali Rıza, Afganistan, 3. Bsk, Çap ve İntişarat Yay., Tahran 1996.
ALPEREN Abdullah, Sosyolojik Açıdan Türkiye’de İslam ve Modernleşme, Karahan

Kitabevi, Adana 2003.
ARMANER Neda, Din Psikolojisine Giriş, Ayyıldız Matbaası, C. I., Ankara 1980.
-----------------------, “Şahsiyet Terbiyesinde Dini Kültürün Rolü”, A.Ü.İ.F.D., C. 21,

Ankara 1976.
ARON Raymond, Sosyolojik Düşüncenin Evreleri, Çev. Korkmaz Alemdar, 5. Bsk.,

Bilgi Yayınevi, İstanbul 2004.
ARSEVEN Ali D., Alan Araştırma yöntemi (İlkeler Teknikler Örnekler), Gündüz
Eğitim Yay., Ankara 2001.
ARSLANTAŞ Halis Adnan, “Sosyal Değişme, Kentleşme ve Kentlileşmenin Din

Üzerine Etkileri”, İ.Ü.İ.F. Der., 13:2, İstanbul 2008.
ARSLANTÜRK Zeki, Kutsalın Dönüşü Yeni Toplum Arayışları, Ayışığıkitapları

Birleşik Dağıtım Yay., İstanbul 1998.
--------------------, M. Tayfun Amman, Sosyoloji (Kavramlar – Kurumlar – Süreçler –

Teoriler), 4. Bsk., Çamlıca Yay., İstanbul 2001.
--------------------, Araştırma Metod ve Teknikleri, M.Ü.İ.F.V. Yay., İstanbul 1999.

185
ATİKER Erhan, Bireyselleşme ve Toplumsal Farklılaşma, İ.Ü.E.F.Y., İstanbul 1995.
AYDIN Mehmet, Din Felsefesi, Dokuz Eylül Üniversitesi Yay., İzmir 1987.
AYDIN Mustafa, İslam’ın Tarih Sosyolojisi, 2. Bsk., Pınar Yay., İstanbul 2001.
----------------------, Kurumlar Sosyolojisi, Vadi Yay., Ankara 2000.
AYSOY Mehmet, Geleneksel Sonrası Toplum Üzerine, Açı Kitaplar, İstanbul 2003.
BAHAR Halil İbrahim, Sosyoloji, Uluslararası Stratejik Araştırmalar Kurumu,

Ankara 2005.
BAL Hüseyin, Bilimsel Araştırma Yöntem ve Teknikleri, S.D.Ü. Yay., Isparta 2001.
BALCI Ali, Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntem, Teknik ve İlkeler, 4. Bsk., Pegem
Yay., Ankara 2004.
BAUMAN Zygmunt, Bireyselleşmiş Toplum, Çev. Yavuz Alogan, Ayrıntı Yay.,

İstanbul 2005.
----------------------------, Sosyolojik Düşünmek, Çev. Abdullah Yılmaz, 5. Bsk., Ayrıntı
Yay., İstanbul 2000.
BAYHAN Vehbi, Üniversite Gençliğinde Anomi ve Yabancılaşma, Kültür Bakanlığı

Yay., Ankara 1997.
BAYYİĞİT Mehmet, Üniversite Gençliğinin Dini İnanç Tutum ve Davranışları

Üzerine Bir Araştırma, (Basılmamış Doktora Tezi), Uludağ Üniversitesi,
Bursa 1989.
BERGER Peter L., Dinin Sosyal Gerçekliği, Çev. Ali Coşkun, İnsan Yay., İstanbul
1993.
----------------------, Kutsal Şemsiye, Çev. Ali Coşkun, Rağbet Yay., İstanbul 2000.
186
BERGSON Henri, Ahlak ile Dinin İki Kaynağı, Çev. Mehmet Karasan, M.E.B. Yay.,
İstanbul 1986.
BERKES Niyazi, Türkiye’de Çağdaşlaşma, Yapı Kredi Yay., İstanbul 2003.
BİLGİSEVEN A. Kurktan, Din Sosyolojisi, Filiz Kitabevi, İstanbul 1985.
---------------------------, Sosyal Bilimler Metodolojisi, İstanbul 1973.
---------------------------, Genel Sosyolojisi, Filiz Kitabevi, 4. Bsk., İstanbul 1986.
BİRAND Kamuran, “Dinin Mahiyeti Üzerine”, A.Ü.İ.F.D., C. 6, S: 1, Ankara 1957.
------------------------, İlk Çağ Felsefesi Tarihi, 3. Bsk., Ankara 1987.
BOTTOMORE T.B., Toplumbilim, Çev. Ünsal Oskay, 6. Bsk., Der Yay., Ankara
2000.
BÜYÜKÖZTÜRK Şener ve Diğerleri, Sosyal Bilimler için İstatistik, 3. Bsk., Pegem

Akademi, Ankara 2008.
------------------------, Sosyal Bilimler İçin Veri Analizi El Kitabı, 6. Bsk., Pegem

Yayıncılık, Ankara 2006.
CANATAN Kadir, Bir Değişim Süreci Olarak Modernleşme, İnsan Yay., İstanbul
1995.
COŞKUN Ali, “Toplumsal Düşünce Tarihinde Din Sorunu”, Din, Toplum ve Kültür,
İz Yay., İstanbul 2005.
ÇAPCIOĞLU İhsan, “İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Yakın Sosyal Çevre ile

İlişkilerinde Etkili Bir Faktör Olarak Dindarlık”, Türkiye Sosyal Araştırmalar
Dergisi, Aralık 2008, Yıl: 12, Sayı: 3, ss. 49–64, Ankara 2008.
187
-----------------------, Sosyo-Politik Tutumlar ve Dindarlık İlişkisi- İlahiyat Fakülteleri

Örneği, (Basılmamış Doktora Tezi), Ankara 2010.
ÇİĞDEM Ahmet, Bir İmkan Olarak Modernite, İletişim Yay., İstanbul 1997.
DAVİSON Andrew, Türkiye’de Sekülarizm ve Modernlik, Çev. Tuncay Birkan,

İletişim Yay., İstanbul 2002.
DEMİR Ömer, Mustafa Acar, Sosyal Bilimler Sözlüğü, Vadi Yay., 3. Bsk., Ankara
1997.
DEMİRHAN Ahmet, Modernlik, Ağaç Yayıncılık, İstanbul 1992.
DOĞAN İsmail, İletişim ve Yabancılaşma, Sistem Yay., İstanbul 1998.
DOK Birol, Nietzsche’nin Nihilizmi, 3. Bsk., Anekdot Yayınevi, Ankara 2008.
DÖNMEZER Sulhi, Sosyoloji, 5. Bsk., Hüsnütabiat Matbaası, İstanbul 1974.
DUPREE Loyis, Afghanistan, Princeten University Press, USA, 1973.
DURAK Neslihan, Hezareler Hazaralar, Öz Serhat Yay., Malatya 2008.
DURKHEİM Emile, Dini Hayatın İlkel Biçimleri, Çev. Fuat Aydın, Ataç Yay.,
İstanbul 2005.
------------------------, Sosyolojik Metodun Kuralları, Çev. Enver Aytekin, 2. Bsk.,
İstanbul 1994.
------------------------, Toplumsal İşbölümü, , Çev. Özer Ozankaya, Cem Yayınevi,
İstanbul 2006.
DURSUN Davut, Osmanlı Devletinde Siyaset ve Din, 2. Bsk., İşaret Yay., İstanbul
1992.
188
DÜZGÜN Şaban Ali, “Değişim Kavramı ve Toplumsal Değişimin Şartları”, A.Ü.İ.F.

Der., C. 38., Ankara 1998.
----------------------------, Din Birey ve Toplum, Akçağ Yay., Ankara 1997.
Ed. Şeref Kalaycı, Spss Uygulamalı Çok Değişkenli İstatistik Teknikleri, 4. Bsk.,
Asıl Yay., Ankara 2009.
Ed; Bünyamin Solmaz, İhsan Çapcıoğlu, Din Sosyolojisi Klasik ve Çağdaş

Yaklaşımlar, Daniele Hervieu – Leger, “Sekülerleşme, Gelenek ve
Dindarlığın Yeni Şekilleri: Bazı Teori Öneriler”, Çev. Halil Aydınalp, Çizgi
Kitabevi, Konya 2006.
ER İzzet, Din Sosyolojisi, Akçağ Yay., Ankara 1998.
ERGUN Doğan, 100 Soruda Sosyoloji Elkitabı, 9. Bsk., İmge Kitabevi, Ankara
2008.
ERKAL Mustafa E., Sosyoloji (Toplumbilimi), Der Yay., İstanbul 2000.
ERSUN Cengiz ve Tamer Kayacıklı, Afganistan Genel Durum, Piyasa Yapısı ve

Piyasaya Giriş, İTO Yay., İstanbul 2002.
ESGİN Ali, Anthony Giddens Sosyolojisi, Anı Yay., Ankara 2005.
ESKİCUMALI Ahmet, “Eğitim ve Toplumsal Değişme:Türkiye’nin Değişim

Sürecinde Eğitimin Rolü, 1923-1946”, B.Ü.E.D., C. 19., İstanbul 2003.
FİCHTER Joseph, Sosyoloji Nedir, Çev. Nilüfer Çelebi, 7. Bsk., Anı Yayıncılık,
Ankara 2004.
FİELD Henri, Mardom Şenas-i İran, Çev. Abdullah Feriyar, Entişarat-i İbn-i Sina,
Tahran 1343.
189
FİŞER Debler, “The Far East and Avustralia”, Çev. Ali Cuya, Sirac Dergisi, Yıl: 3,
S: 12, Kum 1997.
FREYER Hans, Din Sosyolojisi, Çev. Turgut Kalpsüz, Ankara 1964.
---------------, İçtimai Nazariyerler Tarihi, Çev. Tahir Çağatay, 2. Bsk., Yıldız

Matbaası, Ankara 1968.
FULLER Graham E., Siyasal İslam’ın Geleceği, Çev. Mustafa Acar, Timaş Yay.,
İstanbul 2004.
GARCİSTANİ Mohammad İsa, Tarihi Hazara ve Hazaristan, Şuray-i Ferhangi

İslami Afganistan, Pakistan-Koveyte 1989.
GİDDENS Anthony, Max Weber Düşüncesinde Siyaset ve Sosyoloji, Çev. Ahmet

Çiğdem, Vadi Yay., Ankara 1992.
----------------------------, Modernliğin Sonuçları, Çev. Ersin Kuşdil, 2. Bsk., Ayrıntı Yay.,
İstanbul 1998.
-----------------------, Sosyoloji, Çev. M. Ruhi Esengün-Dr. İsmail Öğretir, 2. Bsk.,

Birey Yay., İstanbul 1994.
GÖKALP Ziya, Türkçülüğün Esasları, Haz. Mehmet Kaplan, Kültür Bakanlığı

GÖKBERK Macit, Felsefe Tarihi, 13. Bsk., Remzi Kitabevi, İstanbul 2002.
GÖKÇE Birsen, Toplumsal Bilimlerde Araştırma, 3. Bsk., Savaş Yay., Ankara 1999.
GÖKSOY İsmail Hakkı, Çağdaş İslam Ülkeleri Tarihi, 2. Bsk., Fakülte Kitabevi
Yay., Isparta 2003.
GÖLBAŞI Haydar, “Modernleşmeyi Engelleyen Arkaik Bir Çatışma Sorunu: Alevi-

Sünni Çatışmasının Arka Planı”, C.Ü.İ.İ.B. Der., C. IX., S. 1., Sivas 2008.
190
GÖLE Nilüfer, “Batı-Dışı Modernlik Üzerine Bir İlk Desen”, Doğu Batı Düşünce
Der., S. 2., Şubat, Mart, Nisan 1998.
GÜMÜŞÇÜ Osman, XVI. Yüzyılda Larende (Karaman) Kazasında Yerleşme ve

Nüfus, T.T.K. Yay., Ankara 2001.
GÜNAY Ünver, “Din Sosyolojisinin Tarihsel Gelişimi ve Temel sorunları”,

E.Ü.S.B.E., Der., S. 12, Yıl. Kayseri 2002.
----------------------, “Din ve Sosyal Bütünleşme”, E.Ü.İ.F.D., S: 6, Kayseri, 1989.
-------------------, “Max Weber’in Din Sosyolojisi”, E.Ü.İ.F. Der., S. 3, Kayseri 1986.
-------------------, “Max Weber’in Din Sosyolojisindeki Yeri ve Önemi”, E.Ü.İ.F.

Der., S. 5., Kayseri 1988.
-----------------------, “Modern Sanayi Toplumlarında Din: I”, E.Ü.İ.F.D., S: 3, Kayseri
1986.
-----------------------, “Modern Sanayi Toplumlarında Din: II”, E.Ü.İ.F.D., S: 4, Kayseri
1987.
-----------------------, Din sosyolojisi Dersleri, Erciyes Üniversite Yay., Kayseri 1996.
-----------------------, Din Sosyolojisi, 4. Bsk., İnsan Yay., İstanbul 2001.
-----------------------, Erzurum ve Çevre Köylerinde Dini Hayat, Erzurum Kitaplığı 6,
İstanbul 1999.
GÜNGÖR Erol, İslam’ın Bugünkü Meseleleri, 11. Bsk., Otüken Yay., İstanbul 1997.
------------------, Kültür Değişmesi ve Milliyetçilik, 12. Bsk., Ötüken Yay., İstanbul
2003.
------------------, Türk Kültürü ve Milliyetçilik, 15. Bsk., Ötüken Yay., İstanbul 2004.
191
GÜRAN Kemal, Müslüman’ın El Kitabı, T.D.V. Yay., Ankara 2000.
HİZMETLİ Sabri, “İslam ve Değişme”, A.Ü.İ.F.D., C. 37, Ankara 1997.
HÖKELEKLİ Hayati, Din Psikolojisi, T.D.V. Yay., Ankara 1993.
İBN Haldun, Mukaddime, Haz. Süleyman Uludağ, C. I. 5. Bsk., Dergah Yay.,

İstanbul 2007.
İKBAL Muhammed, İslam’da Dini Tefekkürün Yeniden Teşekkülü, Çev. Sofi Huri,
3. Bsk., İstanbul 1999.
İZ Mahir, Din ve Cemiyet, 2. Bsk., Med Yay., İstanbul 1979.
JOEL M. Charon, Ten Questions: A Sociological Perspective, Çev. Menuçehr

Saburi, Neşri Ney, Tahran 1385.
JUNG Carl Gustav, Din ve Psikoloji, Çev. Cengiz Şişman, İnsan Yay., İstanbul 1993.
KALAYCIOĞLU Ersin, Çağdaş Siyasal Bilim, Teori, Olgu ve Süreçler, Beta Yay.,
İstanbul 1984.
KAPTAN Saim, Bilimsel Araştırma Teknikleri, Ayyıldız Matbaası, Ankara 1973.
KARADENİZ Sıtkı, “Gelenek Üzerine Bir Okuma Denemesi: Geçmişle Gelecek

Arasında Gelenek”, Milel ve Nihal Der., C. 4, S: 2, Mayıs-Ağustos 2007.
KARAGÖZ Emel, Öztürk, Max Weber’de Anlayış Sosylojisi ve Din Olgusu, Derin
KARASAR Niyazi, Bilimsel Araştırma Yöntemi, Nobel Yay., 19. Bsk., Ankara 2009.
KEHRER Günter, Din Sosyolojisi, Çev. Semahat Yüksel, Kubbealtı Neşriyat,

İstanbul 1992.
192
------------------, Din Sosyolojisi, Der. Yasin Aktay-M. Emin Köktaş, Vadi Yay., 2.
Bsk., İstanbul 1998.
----------------------, Roland Robertson, Emile Durkheim Din Sosyolojisi, Çev. M. Emin
Köktaş, Abdullah Topçuoğlu, Vadi Yay., Ankara 1996.
KEPEL Gilles, Cihat, İslamcılığın Yükselişi ve Gerilemesi, Çev. Haldun Bayrı,

Doğan Kitapçılık, İstanbul 2001.
KILIÇ Cevdet, “Felsefe Din, Vahiy Akıl İlişkisi Bağlamında Din Kavramı ve
Günümüz Din Toplum İlişkisi”, F.Ü.İ.F. Der., S. 4, Elazığ 1999.
KIZILÇELİK Sezgin, Postmodernizm Dedikleri, Saray Kitabevi, İzmir 1996.
-------------------------, Sosyoloji Teorileri, C. I., Yunus Emre Yay., 2. Bsk., Konya 1994.
KİRMAN M. Ali, “Sekülerleşme Perspektifinden Dini ve Seküler Fundamentalizm”,

Uluslararası Sosyal Araştırmalar Der., S: 1/2, 2008.
-----------------------, Din Sosyolojisi Terimleri Sözlüğü, Rağbet Yay., İstanbul 2004.
KİVİSTO Peter, Sosyolojinin Temel Kavramları, Çev. İhsan Çapcıoğlu ve Sefer

Yavuz, Birleşik Dağıtım Kitabevi, Ankara 2008.
KONGAR Emre, Toplumsal Değişme Kuralları ve Türkiye Gerçeği, 6. Bsk., Remzi

Kitabevi, İstanbul 1995.
KOŞTAŞ Münir, “Auguste Comte’un Din Sosyolojisi”, A.Ü.İ.F.D., C. 34, Ankara

1993.
--------------------, “Din Sosyolojisine Giriş”, A.Ü.İ.F.D., C. XXVIII., Ankara 1986.
--------------------, Üniversite Öğrencilerinde Dine Bakış, T.D.V., Yay., Ankara 1995.

193
KÖÇER Mehmet, “Atatürk İnkılâbının Nadir Şah Döneminde Afganistan’ın

modernleşme çabasına etkisi”, Turkish Studies İnternational Periodical For
The Languages, Literature and History Of Turkish or Turkic, Volume 3/4
Summer 2008.
KÖKTAŞ M. Emin, Türkiye’de Dini Hayat, İşaret Yay., İstanbul 1993.
KÖNİG Rene, Günümüz Sosyolojisi, Çev. Battal İnandı, Akademi Kitabevi, İzmir
1994.
KÖSEMİHAL Nurettin Şazi, Sosyoloji Tarihi, Remzi Kitabevi, 2. Bsk., İstanbul

1968.
KÖYLÜ Mustafa, “Farklı İnançların Buluşma Zemininde Önemli Etkenler”,

Türkiye’de Din Eğitimi ve Sorunları Sempozyumu, Değişim Yayınları,
Adapazarı 2002.
KUTLU Sönmez, Çağdaş İslami Akımlar ve Sorunları, Fecr Yay., Ankara 2008.
LA’L NEHRO Cevahir, Kaşf-i Hind, Çev. Mahmud Tafzili, C. 1., 2. Bsk., Sepehr
Yay., Tahran 1361.
MARDİN Şerif, Din ve İdeoloji, İletişim Yay., 12. Bsk., İstanbul 2003.
-------------------, Türkiye’de Din ve Siyaset, 10. Bsk., İletişim Yay., İstanbul 2004.
MARSDEN Peter, Taliban: War, Realigion and The New Order in Afghanistan, Çev.
Necle Handak, Vezareti Umur-i Harice Merkezi Çap ve İntişarat Yay.,
Tahran, H. 1378.
MAŞ’UF Mir Mohammad, “Sovyetler Birliğinin Tecavüzü ve Demokratik Halk

Partisinin Hâkimiyeti”, (yayınlanmamış makale), Meşhat 2003.
194
MELLOR Philip A., “Bilgi Çağında Din, Kültür ve Toplum”, Çev. İhsan Çapcıoğlu,
A.Ü.İ.F. Der., C. XXXXVIIII., S. 1., Ankara 2009.
MENSCHİNG Gustav, Dini Sosyolojisi, Çev. Mehmet Aydın, Din Bilimleri Yay.,
Konya 2004.
MİRCAE Eliade, Dinsel İnançlar ve Düşünceler Tarihi, C. I., Çev. Ali Berktay,
Kabalcı Yay., İstanbul 2000.
MOHAMMADİ Abdullah, Afganistan Kökenli Hazaraların Din Anlayışı,

(Basılmamış Yüksek Lisans Tezi), Isparta 2004.
MOMİN Abdurrahman, “Din ve Gelişme: Gelişme ve Bütüncül Bir Çerçeve”, Din,

Toplum ve Kültür, Çev. Ali Coşkun, İz Yay., İstanbul 2005.
MOSAVİ Seyyid Asker, The Hazaras of Afghanistan Historical, Cultural, Economic

and Political Study, Çev.Esedullah Şefai, Nakşi Simork Yay., Tahran, H.
1379.
MUSA Farid Ahmad, Atatürk Dönemi Türkiye-Afganistan Münasebetleri ve

Afganistan’ın Modernleşme Çabaları, Isparta 2004.
MURADİ Saheb Nazar, Kabul Der Gozergahe Tarih, Duşenbe 1379.
MUTTAKİ Mohammad Nabi, “Revabet-i Kuçiha ve Hazaraha”, Sirac Der., Yıl:3,

Sayı:11, Kum 1997.
NASR Seyyid Hüseyin, Bilgi ve Kutsal, Çev. Yusuf Yazar, 3. Bsk., İz Yay., İstanbul
2009.
-------------------------------, Genç Müslüman’a Modern Dünya Rehberi, 3. Bsk., İz Yay.,
İstanbul 2003.
195
--------------------------, İslam İdealler Gerçekler, Çev. Ahmet Özel, İz Yay., 2. Bsk.,

İstanbul 2003.
-------------------------------, İslam ve Modern İnsanın Çıkmazı, Çev. Ali Ünal-Sara
Büyükdere, 4. Bsk., İnsan Yay., İstanbul 2004.
---------------------, Modern Dünyada Geleneksel İslam, Çev. Sara Büyükduru, 4.

Bsk., İnsan Yay., İstanbul 2004.
NOLAN Patrick, Human Societies, Çev. Naser Movaffakiyan, 2. Bsk., Neşri Ney,
Tahran 1383.
OĞUZ Esedullah, Afganistan, Cep Yay., İstanbul 1999.
OKUMUŞ Ejder, Dinin Meşrulaştırma Gücü, Ark Yay., İstanbul 2005.
---------------------, Meşruiyet Ekseninde Din ve Devlet, Pınar Yay., İstanbul 2003.
---------------------, Toplumsal Değişme ve Din, İnsan Yay., İstanbul 2003.
ONAY Ahmet, Dindarlık Etkileşim ve Değişim, Dem Yay., İstanbul 2004.
ONUR Bekir, Gelişim Psikolojisi, Yetişkinlik, Yaşlılık ve Ölüm, 6. Bsk., İmge

Kitabevi, Ankara 2004.
OZANKAYA Özer, Toplumbilim, 6. Bsk., Tekin Yay., İstanbul 1986.
ÖZBAY Özden, “Üniversite Gençliği Arasında Din ve Sosyal Sapma”, C.Ü.S.B.

Der., C. 31., S: 1., Mayıs 2007, Sivas 2007.
ÖZCAN Yusuf Ziya, Özden Özbey, Sosyolojiye Giriş Sosyolojide Araştırma

Metotları, ed. İhsan Sezal, Ankara 2002.
Özdemirci Harun– Yaşar Çolak, Din – Devlet Din – Siyaset İlişkisi, Diyanet İşleri
başkanlığı Yay., Ankara 2001.
196
ÖZKİRAZ Ahmet, Sabri F. Ülgener’de Zihniyet Analizi, A Yay., Ankara 2000.
ÖZYURT Cevat, Modern Toplumun Çözümlenmesi, Açılım Kitap Yay., İstanbul

2005.
PAYAM Mohammad Ali, Nakşe İsti’mar-i Garb ve Şark Der Afganistan, Seyyid
Cemaleddin Yay., Meşhad 1364.
PAZARLI Osman, Din Sosyolojisi, 3. Bsk., Remzi Kitabevi, İstanbul 1982.
PİRNİYA Hüseyin, İran-i Bastan ve Dastanhaye Gadim-i İran, Dünyaye Kitap Yay.,
Tahran 1370.
POLOMA Margaret M., Çağdaş Sosyoloji Kuramları, Çev. Hayriye Erbaş, Eos Yay.,
Ankara 2007.
ROBERT Jacques, Batı’da Din-Devlet İlişkisi (Fransa Örneği), Çev. İzzet Er, İz
ROHER Trigg, Understanding Social Science, Çev. Şahnaz Musemma Perest, Neşri
Ney, Tahran 1384.
ROY Olivier, Afganistan’da Direniş ve İslam, Çev. Mustafa Kadri Orağlı, Yöneliş
----------------, Siyasal İslam’ın İflası, Çev. Cüneyt Akalın, Metis Yay., İstanbul 1994.
SAĞ Vahap, “Toplumsal Değişme ve Eğitim Üzerine”, CÜSB., Der., Mayıs 2003, C.
27. Sivas 2003.
SAJJADİ Sayyed Abd Al – Qayyum, Jame’e Şenasiye Siyasiye Afganistan, Bustan-e

Ketab-e Qom Yay., Qom 1380.
SARAÇ Hüseyin, Sosyal Boyutuyla İslam’da Nüfus Politikası, T.D.V., Yay., Ankara
1997.
197
SARAY Mehmet, Afganistan ve Türkler, 2. Bsk, Kitabevi Yay., İstanbul, 1997.
SARIBAY Ali Yaşar, “Politik Teori, Modernite ve Ahlak”, Doğu Batı Düşünce Der.,
S. 4., Ağustos, Eylül, Ekim 1998.
--------------------------, Postmodernite Sivil Toplum ve İslam, 3. Bsk., Alfa Yay., İstanbul
2001.
SARIKÇIOĞLU Ekrem, Din Fenomenolojisi, S.D.Ü. Yay., Isparta 2002.
SCHROEDER Ralph, Max Weber ve Kültür Sosyolojisi, Çev. Mehmet Küçük, Bilim
ve Sanat Yay., Ankara 1996.
SENA Cemil, Tanrı Anlayışı, Remzi Kitabevi, İstanbul 1978.
SELÇUK Mualla, “Dini Hitabet Uygulamalarımız”, İslami Araştırmalar Dergisi., C.

V, S: 3, İstanbul 1991.
SLATTERY Martin, Sosyolojide Temel Fikirler, Çev. Özlem Balkız ve diğerleri, 2.

Bsk., Sentez Yay., İstanbul 2008.
SUBAŞI Necdet, Türk Aydınının Din Anlayışı, Yapı Kredi Yay., İstanbul 1996.
ŞENTÜRK Habil, Din Psikolojisi, Esra Yay., Konya 1997.
ŞENTÜRK Recep, Yeni Din Sosyolojileri, Gelenek Yayıncılık, İstanbul 2004.
ŞİMŞEK Osman, Türk Girişimciliğinin Sosyolojisi, Otorite Yay., Ankara 2008.
ŞİMŞEK Serkan, Din Görevlilerinin Din Anlayışına Psiko-Sosyal Bir Yaklaşım (K.
Maraş Örneği), Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kahramanmaraş 2009.
TAPLAMACIOĞLU Mehmet, Din Sosyolojisi, 2. Bsk., A.Ü.İ.F. Yay., Ankara 1975.
-----------------------------------, Din Sosyolojisine Giriş, A.Ü.İ.F. Yay., Ankara 1961.

198
-----------------------------------, Genel Sosyoloji, 2. Bsk., Ankara 1969.
TAŞ Kemaleddin, “Dinin sosyolojik Tanımı Üzerine Bir Değerlendirme”, Dini

Araştırmalar, C. VI., S: 16., Mayıs-Ağustos 2003.
---------------------, Türk Halkının Gözüyle Diyanet, İz Yay., İstanbul 2002
---------------------, Üniversite Gençliğinin Dindarlık Kriterleri, Alter Yay., Ankara

2005.
TAŞTAN Abdulvahap, “Göç, Sosyal Değişme ve Din-Kuşaklar Açısından Bir

Değerlendirme”, E.Ü.İ.F., Der., S: 1, Kayseri 2001.
TEZCAN Mahmut, Sosyolojiye Giriş Temel Kavramlar, Ankara 1993.
THOMPSON Ian, Odaktaki Sosyoloji (Din Sosyolojisine Giriş), Çev. Bekir Zakir
Çoban, Birey Yayıncılık, İstanbul 2004.
TİMUR Taner, Osmanlı Kimliği, Hil Yay., İstanbul 1986.
TOLAN Barlas, Çağdaş Toplumun Bunalımı Anomi ve Yabancılaşma, Kalite

Matbaası, Ankara1980.
TÜMER Günay, “Çeşitli Yönleriyle Dinler”, A.Ü.İ.F.D., C. 28, Ankara 1986.
TÜRKDOĞAN Orhan, Bilimsel Araştırma Metodolojisi, 4. Bsk., Timaş Yay.,

İstanbul 2003.
---------------------, Çağdaş Türk Sosyolojisi, IQ Kültür Sanat Yay., İstanbul 2003.
---------------------, İslam Değerler Sistemi ve Max Weber, IQ Kültür ve Sanat

Yayıncılık, İstanbul 2005.
---------------------, Kültür-Değişme ve Toplumsal Çözülme, IQ Kültür Sanat Yay.,

İstanbul 2004.
199
---------------------, Sosyal Hareketlerin Sosyolojisi, IQ Kültür Sanat Yay., İstanbul

2004.
TÜRKKAHRAMAN Mimar, Toplum ve Temel Toplumsal Kurumlar Sosyolojisine

Giriş, Alp Yay., Ankara 2006.
TÜTENGİL Cavit Orhan, sosyal Bilimlerde Araştırma ve Metod, 4. Bsk., İ.Ü.İ.F.Y.,

İstanbul 1978.
UÇAR Ramazan, Sosyolojik Açıdan Alevilik – Bektaşilik (Abdal Musa Tekkesi

Üzerine Bir Araştırma), Aziz Andaç Yay., Ankara 2006.
USTA Niyazi, Ekonomi Ahlakı ve İnsan Kaynağı, Aktif Yay., Erzurum 2001.
---------------, Menzil Nakşiliği Sosyolojik Bir Araştırma, Töre Yay., Ankara 1997.
UYSAL Veysel, Din Psikolojisi Açısından Dini Tutum, Davranış ve Şahsiyet

Özellikleri, M.Ü.İ.F.V. Yay., İstanbul 1996.
ÜLGENER Sabri F., “II. İzm’ler ve Sistemler; Bir İzm’in Dünü ve Bugünü”,
Makaleler, Haz., Ahmet Güner Saray, Derin Yay., İstanbul 2006.
-----------------------, Tarihte Darlık Buhranları, Derin Yay., İstanbul 2006.
-----------------------, Zihniyet ve Din İslam, Tasavvuf ve Çözülme Devri İktisat Ahlakı,
Derin Yay., İstanbul 2006.
ÜLKEN Hilmi Ziya, Dünyada ve Türkiye’de Sosyoloji Öğretim ve araştırmaları,

Kitabevi, İstanbul 2008.
VAMBERİ Arminiyos, Siyahat-i Derviş Dorugin, Çev. Fetali Khaje Nuriyan, 3.

Bsk., Entişarat-i İlmi ve Ferhangi, Tahran 1365.
VERGİN Nur, Din, Toplum ve Siyasal Sistem, Bağlam Yay., İstanbul 2001.
200
WACH Joachim, Din Sosyolojisi, Çev. Ünver Günay, M.Ü.İ.F.V. Yay., İstanbul
1995.
---------------------, Din sosyolojisine Giriş, Çev. Battal İnandı, Ankara 1987.
WEBER Max, Bürokrasi ve Otorite, Çev. H. Bahadır Akın, 2. Bsk., Adres Yay.,
Ankara 2006.
------------------, Protestan Ahlakı ve Kapitalizmin Ruhu, Çev. Zeynep Gürata, Ayraç
Yay., Ankara 2005.
---------------, Sosyoloji Yazıları, Çev. Taha Parla, Hürriyet Vakfı Yay., İstanbul
1986.
WEİNER Myron and Ali Banuazizi, The Politics Of Social Transformatin İn

Afghanistan, İran and Pakistan, Syracuse University Press, 1994.
WUTHNOW Robert J., P.L. Berger, Din ve Modernlik, Çev. Adil Çiftçi, Ankara
Okulu Yay., Ankara 2002.
YAMİN Mohammad Hüseyin, Historic Afganistan, Kitap Neşriyat Yay., Kabil,

2001.
YAZDANİ Hac Kazım, Pejuheş Der Tarihî Hazaraha, C.I 2.Bsk, Mehr Yay., Kum,
H. 1372.
YAZDİ Mahmud Afşar, Afgan Name, C. 1., Bonyad-i Mahmud Afşar, Tahran 1380.
YAZICI Erdinç ve Diğerleri, Türk Üniversite Gençliği Araştırması, G.Ü. Yay.,

Ankara 2003.
YEŞİLYURT Temel, “Globalleşen Dünyada Dinin Anlamı, tyesilyurt@firat.edu.tr.
YILDIRIM Ergün, Değişen Din Anlayışının Sosyolojisi, Bilge Yay., İstanbul 1999.
201
YÜMNİ Sezen, İslam Sosyolojisine Giriş, Turan Kültür Vakfı, İstanbul 1994.
--------------------, Sosyoloji Açısından Din, M.Ü.İ.F.V. Yay., 3. Bsk., İstanbul 1998.
--------------------, Sosyoloji Açısından Din, M.Ü.İ.F.V. Yay., 3. Bsk., İstanbul 1998.
ZUCKERMAN Phil, Din Sosyolojisine Giriş, Çev. İhsan Çapcıoğlu-Halil Aydınalp,

Birleşik Kitabevi, Ankara 2006.
2. ANSİKLOPEDİLER
Ansiklopedik Ülkeler ve Dünya Atlası, Okyanusya/Asya ve Türkiye, “Afganistan”

maddesi.
Büyük Kültür Ansiklopedisi, Afganistan maddesi, Başkent Yay., Ankara 1984.
Büyük Larousse Sözlük ve Ansiklopedisi, “Afganistan” maddesi.
DİA, “Afganistan” ve “Din” Maddeleri.
İslam Ansiklopedisi, “Efganistan” maddesi.
Lugatnameyi Dehhuda ve Dairetul Maarefi Farsi, C.I, “Aymak” kelimesi.
Meydan Larousse Büyük Lûgat ve Ansiklopedisi, “Afganistan” maddesi.
3. İNTERNET
http://yayim.meb.gov.tr/dergiler/sayi57/uygun.htm Üniversite Gençliğin

Yabancılaşması, Selçuk Uygun (02.02.2010).
www. rawa.org/mazar4.htm (22.02.2010).
www.hazara.net/taliban/genocide/mazar/mazar.html (22.02.2010).
202
http://usinfo.state.gov/is/Archive_Index/Al_Qaeda_and_Taliban_Atrocities.html
(22.02.2010).
www.geocities.com/Tokyo/Courtyard/8769/afphistory.html (22.02.2010).
www.hrw.org/reports98/afghan/Afrepor0.htm#P35_500 (22.02.2010).
www.hrw.org/en/search/apachesolrsearch/mazar-i+sharif+1998 (22.02.2010).
www.delmio.com/Default.aspx?tabid=756. (22.02.2010).
www.İktibas.info/dergi/subat/lokal.htm Haz. Ekrem Yolcu, Vahdet. Dergisi

(15.08.2009).
http://hirc.parcabul.com/journal Özgür Çınarlı (15.08.2009).
www.cia.gov/cia/publications/factbook/goes/af.html (15.09.2009).
www.otuken.net/arslan.bulut/Afganistanin-yarisi-turk.html (15.08.2009).
www. dinibil.com/Default.asp?L=TR&mid=1589 (15.5.2020) Dr. Ali Kuzudişli
http://bakhtarnews.com.af/da/index.php?news=11391; http://eslahonline.net/7629;
www.afghanpaper.com/nbody.php?id=10862; www.khabaronline.ir/news-
65770.aspx (09.06.2010).
http://perweb.firat.edu.tr/personel/yayinlar/fua_471/471_442.pdf (10.06.2010).
www.kabulexpress.com;http://www.afghanpaper.com/nbody.php?id=10894 ve
www.kabuli.org
www.ka.edu.af (05.06.2010).
203
EKLER
EK. I: TÜRKÇE ANKET FORMU
Bu anket formu “Üniversite Öğrencilerinin Din Anlayışı (Afganistan

Kabil Üniversitesi Örneği)” konulu Doktora tezi çalışmasıdır. Anket formunda yer
alan sorular, Öğrencilerin dine olan tutumları, günlük hayatındaki dini uygulamaları
ve dinin öğrencilerin sosyo-kültürel hayatındaki yerini ve önemini tespit etmeye
yönelik sorulardır.
Anket sorularının cevaplandırılması hususunda göstereceğiniz dikkat ve

samimiyet, araştırma sonuçlarının sağlıklı olması için son derece önem taşımaktadır.
Bundan dolayı, bütün soruları dikkatle okuyarak, seçeneklerden durum ve
görüşünüzü en iyi yansıtan ifadeyi işaretleyiniz.
Anket sorularına vereceğiniz cevaplar, tamamen bilimsel bir amaç için

kullanılacaktır. Lütfen anket formuna isminizi yazmayınız ve hiçbir soruyu cevapsız
bırakmayınız.
Anketin doldurulmasında gösterdiğiniz ilgi ve yardımdan dolayı şimdiden

teşekkür ederiz.
Abdullah MOHAMMADİ
Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Din Sosyolojisi Anabilim

Dalında Doktora Öğrencisi
-I-
1. Cinsiyetiniz? ( )-1) Kadın ( )-2) Erkek
2. Yaşınız (Lütfen yazınız)? …………..
3. Hangi şehirdensiniz ( Lütfen yazınız )?………….
4. Doğum yeriniz? ( )-1)Şehir ( )-2)Köy
5. Medeni durumunuz? ( )-1)Bekar ( )-2)Evli
6. Hangi Fakültede okuyorsunuz? ( )-1)İlahiyat ( )-2)Hukuk
( )-3)Mühendislik
204
7. Hangi sınıftasınız? ( )-1) Birinci sınıf ( )-2) Son sınıf
8. Dini öğrenim durumunuz?
( )-1) Lisede öğrendiğim din eğitimi ( )-2) Özel din öğrenimi gördüm (aile
içinde, camide, medresede vb.) ( )-3) Din öğrenimi görmedim
( )-4) Başka (Lütfen yazınız) ……
9. Ailenizin gelir durumu? ( )-1)Çok iyi ( )-2)İyi ( )-3)Orta

( )-4)Düşük ( )-5)Çok düşük
10. Hangi mezhebe bağlısınız (Lütfen yazınız)?…….
11. Kendinizi dindarlık bakımından hangi grupta görüyorsunuz?
( )-1)Çok dindar ( )-2)Dindar ( )-3)Dinle az ilgili

( )-4)Dine ilgisiz
12. kendinizi aşağıdakilerden hangileriyle tanımlıyorsunuz ( 3 tanesini önem

sırasına göre işaretleyeniz)?
( )-1) Peştun ( )-2) Hazara ( )-3) Tacik ( )-4) Özbek ( )-5) Türkmen ( )-6)
Aymak ( )-7) Afgan ( )-8) Afganistanlı ( )-9) Müslüman
-II-
1. Namaz kılma durumunuz nasıldır?
( )-1) Beş vakit ( )-2)sık sık ( )-3) ara sıra
( )-4) nadiren ( )-5) hiç kılmam
2. Ramazan orucunu tutar mısınız?
( )-1)Eksiksiz tutarım ( )-2)Çoğunu tutarım ( )-3)Birazını tutarım ( )-4) nadiren

tutarım ( )-5) Hiç tutmam
205
3. Aşağıdakilerden hangisi dini hayatınızı daha iyi ifade etmektedir?
( )-1)İbadetlerime bağlıyım.
( )-2)İnanıyorum, fakat ibadetlerimi biraz aksatıyorum.
( )-3)İnanıyorum, fakat ibadetlerimi çok aksatıyorum.
( )-4)İbadetlere ilgim çok az ama kalbimin temiz olduğuna inanıyorum
( )-5) ibadetlere inanmıyorum
-III-
1. Dinimize göre intihar saldırısı haramdır
( )-1) kesinlikle katılıyorum ( )-2) Katılıyorum ( )-3) Kararsızım
( )-4) Katılmıyorum ( )-5) Kesinlikle katılmıyorum
2. Kadının bir işyerinde çalışması dinimizce caizdir
3. Dinimize göre eğlence amacıyla kâğıt oynanmasında sakınca yoktur
4. Doğru yolu bulmada Vahy ve akıl birbirini tamamlar
5. Dinde reform yapılmalıdır

206
6. Müslüman bir kadının, Müslüman olmayan bir erkekle evlenmesi dinimize

göre caiz değildir
7. Dini inançların yanı sıra milli ve kültürel değerlere de önem vermek gerekir
8. Bir insanın dini kadar milliyeti de önemlidir
9. Bir Müslüman’ın sadece ülkesi ve milliyeti için savaşması meşrudur.
10. Organ nakli dinimize göre caizdir
11. Başka dinden ve mezhepten olan insanlara hoşgörülü davranılmalıdır
-IV-
12.Allah’ın varlığı ve birliğine inanmak gerekir.

207
13. Ahiret hayatı gerçektir.
14. Sakal bırakmak dinen sünnettir
15. Cennete girmek sadece Müslümanlara mahsustur
16. Başörtüsü dinimize göre farzdır, kadının saçının bir telinin bile erkeğe
gösterilmesi haramdır
17. Seçimlerde dindar insanlara oy vermek gerekir
18. İslam’a uygun bir hayat sürmek için peygambere uymak şarttır.
19. Müslüman’ın en önemli görevlerinden biri de İslam dinini başkalarına

anlatmak ve öğretmektir

208
20. Kur’an’daki hükümler, her çağda geçerlidir
21. Her şey Allah’ın takdiriyle olur
22. Dini kurallara önem veren bir parti, ülkenin başına gelmelidir
23. Bir Müslüman başka bir dine girerse mürtet olur
24. Deprem, bir topluma Allahın gönderdiği bir azaptır
25. Bir Müslüman mutlaka bir mezhebe mensup olmalı
26. Bir Müslüman’ın sadece dini için savaşması meşrudur
27. Bir Müslüman için asıl olan Ahirettir

209
28. Kadının sesi erkeğe haramdır
29. Erkeğin kadınla tokalaşması dinimize göre caiz değildir.
30. Dine hizmet etmeyen televizyon programlarına bakmak bir Müslüman için
caiz değildir

‫‪210‬‬
‫‪EK. II. FARSÇA ANKET FORMU‬‬
‫سوالھای زيرمربوط به موضوع تحقيقی است بنام "ديدگاه دانشجويان درباره دين )دانشگاه کابل‬
‫دانشکده ھای الھيات˓ حقوق و مھندسی ("‪ .‬سواالت جای گرفته در اين فرم‪ ،‬طرز تفكر دانشجويان نسبت‬
‫به د ين‪ ،‬تطبيق دستورات د ينی در زندگی روزمره‪ ،‬جايگاه و اھميت د ين در زندگي فرھنگی اجتماعی‬
‫دانشجويان را تثبيت خواھد كرد‪.‬‬
‫نشان دادن دقت و صميميت شما در حين جواب دادن سوا ل ھا برای بد ست آوردن نتيجه بھتر از‬
‫اين تحقيق به ما كمك خواھد كرد‪ .‬به ھمين دليل بعد از خواندن ھمه سوا ل ھا‪ ،‬نكاتی كه بھتر نظر و فكر شما‬
‫را منعكس ميكند با خط كشيدن به دوران آن به ما معلوم كنيد‪ .‬پاسخ شما به سواالت فقط برای تحقيق علمی‬
‫استفاده خواھد شد بنابر اين اسم خودتان را ننويسيد و به تمام سوا ل ھا پاسخ بدھيد‪ .‬از عالقه و كمك شما‬
‫تشكر ميكنم‪.‬‬
‫عبدﷲ محمدی‬
‫دانشگاه آنکارا‪ /‬انستيتيوت علوم اجتماعی‬
‫آنکارا ‪ /‬تركيه‬
‫‪15.09.2010‬‬
‫) (‪ (2-‬آقا‬ ‫) (‪ (1-‬خانم‬ ‫‪ .1‬جنسيت شما چه ھست؟‬
‫‪ .2‬سن شما )لطفا بنويسيد ( ‪....................‬‬
‫‪ .3‬از کدام شھر افغانستان ھستيد؟ )لطفا بنويسيد ( ‪..............‬‬
‫) (‪ (2-‬روستا‬ ‫) (‪ (1-‬شھر‬ ‫‪ .4‬محل تولد‬
‫) (‪ (2-‬متأھل‬ ‫) (‪ (1 -‬مجرد‬ ‫‪ .5‬وضعيت مدني شما‬
‫) (‪ (3-‬مھندسی‬ ‫) (‪ (2-‬حقوق‬ ‫) (‪ (1 -‬الھيات‬ ‫‪ .6‬در کدام دانشکده دانشجو ھستيد؟‬
‫) (‪ (2-‬صنف آخر‬ ‫) (‪ (1 -‬صنف اول‬ ‫‪ .7‬در کدام صنف ھستيد؟‬
‫) (‪ (2-‬بطور خصوصی‬ ‫‪ .8‬سطح تحصيل دينی شما چه ھست؟ ) (–‪ (1‬در ليسه حوزه علميه)مدرسه(‬
‫تحصيل دينی کرده ام ) در خانواده ام˓ در مسجد˓ حوزه علميه)مدرسه( و غيره (‬
‫) (‪ (4-‬ديگر ‪.......‬‬ ‫) (‪ (3-‬تحصيل دينی ندارم‬
‫) (‪ (2-‬خوب‬ ‫) (–‪ (1‬بسيار خوب‬ ‫‪ .9‬وضعيت درآمد شما چه ھست؟‬

‫‪211‬‬
‫) (‪ (5-‬بسيار پايين‬ ‫) (‪ (4-‬پايين‬ ‫) (‪ (3-‬متوسط‬
‫‪ .10‬مذھب شما چه ھست؟ )لطفا بنويسيد ( ‪...........‬‬
‫‪ .11‬عال قه شما نسبت به د ين چه ھست؟‬
‫) (‪ (3-‬به د ين عال قه ای كم دارد‬ ‫) (‪ (2-‬د يندار‬ ‫) (–‪ (1‬بسيار د يندار‬
‫) (‪ (4-‬ھيچ عال قه ای به د ين ندارد‬
‫‪ .12‬از موارد ذيل کدامش به ھويت شما نزديک است؟‬
‫) (‪ (5-‬ديگران ) ترکمن و‬ ‫) (‪ (4-‬ازبک‬ ‫) (‪ (3-‬تاجيک‬ ‫) (‪ (2-‬ھزاره‬ ‫) (–‪ (1‬پشتون‬

‫) (‪ (8-‬مسلمان‬ ‫) (‪ (7-‬افغانستانی‬ ‫) (‪ (6-‬افغان‬ ‫ايماق (‬
‫‪-I-‬‬
‫‪ .13‬كدام يک از نكات زير وضعيت شما را درباره نماز منعكس ميكند؟‬
‫) (‪ (3-‬بعضی وقت ھا‬ ‫) (‪ (2-‬ھر وقت‬ ‫) (–‪ (1‬پنج وقت نماز‬
‫) (‪ (5-‬ھيچ نماز نمی خوانم‪.‬‬ ‫) (‪ (4-‬بعضا‬
‫‪ .14‬كدام يكی از نكات زير نظر شما را درباره روزه منعكس ميكند؟‬
‫) (‪ (2-‬روز ھای زياد ماه رمضان را روزه می گيرم‬ ‫) (–‪ (1‬ماه رمضان از اول تا آخرش‬
‫) (‪ (3-‬بعضی از روزھای ماه رمضان روزه می گيرم‪.‬‬
‫) (‪ (4-‬روز ھای کمی ماه رمضان را روزه می گيرم‬
‫) (‪ (5-‬ھيچ روزه نمی گيرم‬
‫‪ .15‬از موارد ذيل کدامش حيات دينی شما را خوب منعکس می کند؟‬
‫) (‪ (2-‬قبول دارم فقط کمی عبادت ھايم را انجام نمی دھم‬ ‫) (–‪ (1‬عبادت ھايم را انجام می دھم‬
‫) (‪ (3-‬قبول دارم فقط عبادت ھايم را زياد انجام نمی دھم‬
‫) (‪ (4-‬به عبادت ھا عالقه زياد ندارم اما به تميز بودن قلبم ايمان دارم‬
‫) (‪ (5-‬به عبادت ھا ايمان ندارم‬

‫‪212‬‬
‫‪-II-‬‬
‫‪ .1‬از نقطه نظر دين حمله ای انتحاری حرام است؟‬
‫) (‪ (3-‬متردد ھستم‬ ‫) (‪ (2-‬صحيح است‬ ‫) (–‪ (1‬كامال صحيح است‬
‫) (‪ (5-‬كامال صحيح نيست‬ ‫) (‪ (4-‬صحيح نيست‬
‫از نقطه نظر دين کار کردن يک زن شکالی ندارد؟‬ ‫‪.2‬‬
‫‪ .3‬از نقطه نظر دين بازی کردن با قطه شکالی ندارد؟‬
‫‪ .4‬برای پيدا کردن راه راست وحی و عقل مکمل يکديگر ھستند؟‬
‫‪ .5‬در دين با يد رفرم ايجاد شود؟‬
‫‪ .6‬از نقطه نظر دين ازدواج يک زن مسلمان با يک مرد غير مسلمان شکالی ندارد؟‬
‫‪ .7‬در کنار عقيده ھای دينی به ارزشھای ملی و فرھنگی ھم بايد اھميت داده شود؟‬
‫‪ .8‬به ھمان اندازه ای که دين اھميت دارد مليت ھم مھم است؟‬

‫‪213‬‬
‫‪ .9‬جنگ يک مسلمان فقط بخاطر کشور و مليتش مشروع می باشد؟‬
‫‪ .10‬از نقطه نظر دين پيوند ارگان انسان به انسان ديگر اشکالی ندارد؟‬
‫‪ .11‬بايد به کسانی که مربوط به دين و مذھبی ديگر ھستند خوب رفتار کرد‬
‫‪-IV-‬‬
‫‪ .12‬به وجود و يکتا بودن خدا بايد ايمان داشت‬
‫‪ .13‬زندگی دنيای آخرت حقيقت است‬
‫‪ .14‬از نقطه نظر دين ريش گذاشتن سنت است‬
‫‪ .15‬به بھشت رفتن مخصوص مسلمانھا است‬
‫‪ .16‬از نقطه نظر دين حجاب فرض است‪ ،‬يک تار موی زن برای مرد حرام است‬
‫‪214‬‬
‫‪ .17‬در انتخابات به انسانھای ديندار بايد رای داد‬
‫‪ .18‬يک زندگی مناسب با اسالم داشتن مشروط به اطاعت از پيامبر است‬
‫‪ .19‬از وظايف مھم يک مسلمان دين اسالم به ديگران تبليغ کردن است‬
‫‪ .20‬احکامی که در قرآن ھست در ھر عصر اعتبار دارد‬
‫‪ .21‬ھر چيزی با تقدير الھی می شود‬
‫‪ .22‬حزبی که به دين اھميت می دھد بايد کار امور کشور به دست بگيرد‬
‫‪ .23‬يک مسلمان دينی ديگری را قبول کند مرتد ھست‬
‫‪ .24‬زلزله يک عذابی است که خدا به يک جامعه می فرستد‬

‫‪215‬‬
‫‪ .25‬يک مسلمان بايد به يک مذھب منصوب باشد‬
‫‪ .26‬اگر يک مسلمان فقط به خاطر دينش جنگ کند مشروع است‬
‫‪ .27‬برای يک مسلمان مھم آخرت است‬
‫‪ .28‬صدای زن به مرد حرام است‬
‫‪ .29‬دست دادن يک مرد با يک زن حرام است‬
‫‪ .30‬نگاه کردن يک مسلمان به برنامه ای که فايده ای به دين ندارد جايز نيست‬

216
ÖZET

(KABİL ÜNİVERSİTESİ ÖRNEĞİ)
Abdullah MOHAMMADİ
Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü
Felsefe ve Din Bilimleri Anabilim Dalı (Din Sosyolojisi)
Doktora Tezi, 232 sayfa, Ağustos 2010
Danışman: Prof. Dr. Niyazi AKYÜZ
Bu çalışma, Kabil Üniversitesi İlahiyat, Hukuk ve Mühendislik
Fakültelerinde okuyan öğrencilerin din anlayışını incelemektedir. Ayrıca bu
araştırmada üniversitede okuyan öğrencilerin dinî tutum ve davranışlarının boyutları,
Afganistan toplumunda meydana gelen değişim sonucunda üniversite öğrencilerinin
dinî inanç, ibadet, sosyal hayat ve dünya görüşlerinde farklılaşma olup olmadığı ve
farklılaşmanın ne düzeyde meydana geldiği ortaya konulmaya çalışılacaktır.
Yukarıda sıralanan bu hususların belirlenmesi için konu ile ilgili din anlayışı ölçeği
formu kullanılmıştır. Üniversite öğrencilerinin din anlayışının oluşmasına etki eden
faktörler ve onların dinî inanç, sosyal hayat ve dünya görüşlerinin tespiti için, anket
formundan elde edilen bulgular doğrultusunda çeşitli analizler yapılmıştır.
Araştırma giriş, araştırmanın kuramsal çerçevesi, Afganistan’a ve Kabil
kentine genel bir bakış, öğrencilerde dinî ve toplumsal yapı ve araştırmanın bulguları
ve yorumları başlıkları altında toplanmıştır. Çalışmamızın ana konusunu oluşturan
üçüncü bölümde anketten elde edilen sonuçlar doğrultusunda öğrencilerin din
anlayışı, hangi din anlayışına yöneldikleri ve bu anlayışa etki eden faktörler üzerinde
durulmuştur. Sonuç kısmında ise araştırmanın bulguları doğrultusunda elde edilen
sonuçlara yer verilmiştir.
Sonuç itibariyle üniversite öğrencilerin din anlayışının oluşmasına etki eden
faktörlerin cinsiyet, yaş vb. olgusal durumlara göre farklılaştığı ve toplumda
meydana gelen sosyal değişimlerin onların din anlayışlarını etkilediği görülmektedir.
Anahtar Kelimeler: Afganistan, Modernleşme, Geleneksellik, Siyasal İslam,

Din Anlayışı.
217
SUMMARY
THE RELIGIOUS UNDERSTANDING OF UNIVERSITY STUDENTS
(SAMPLE: UNİVERSİTY OF KABUL)
Abdullah MOHAMMADİ
Ankara University, Institute of Social Sciences
Department of Philosophy and & Religion (Sociology of Religion)
Doctoral Thesis, 232 Pages, August 2010
Supervising Professor: Prof. Dr. Niyazi AKYÜZ
This study is reviewing the religious understanding of Students from Kabul

University’s Theoloji, Law and Engineering Faculties. In addition, the study will try
to manifest the dimensions of their religious attitudes and behaviours as well as
studying whether the changes in Afghan society have resulted any changes in
religious belief, worship, social life, and worldview of the university students or not:
if so to what degree. and if so to what degree? A questionnaire form was used in
order to test the subjects mentioned above. a variety of analysis has been done based
on the findings obtained from the questionnaire to identify the students’ social life,
worldview and factors influencing the formation of their religious understanding.
The study consists of parts under the titles of Introduction, Theoretical
framework of the research, An overview of Afghanistan and Kabul city, the students’
religious and social structures and the findings and analyses of the research. In the
third part of our study, which forms the main body of the research there has been
focused on the students’ religious understanding and it’s influencing factors in
accommodate with the findings of the questionnaires. The conclusion part contains
some results also obtained athroguh the findings of the survey.
In conclusion, it is observed that factors influencing the studends’ religious
understanding undergo some changes according to the gender, age, etc.. Besides, the
changes in the society have influenced students’ religious understanding.
Keywords: Afghanistan, Modernism, Traditionalism, Political Islam,
Religious Undertstanding

Afganistan Öğrencilerinin Din Alnlayışı

Transféré par

Informations du document

Titre original

Copyright

Formats disponibles

Partager ce document

Partager ou intégrer le document

Options de partage

Avez-vous trouvé ce document utile ?

Ce contenu est-il inapproprié ?

Droits d'auteur :

Formats disponibles

Afganistan Öğrencilerinin Din Alnlayışı

Transféré par

Droits d'auteur :

Formats disponibles

T.C.

ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİNİN DİN ANLAYIŞI

ÜNİVERSİTE ÖĞRENCİLERİNİN DİN ANLAYIŞI

TABLOLAR VE ŞEKİLLER ......................................................................................... VI

2.3.2. Örneklem Grubunun Dindarlık Durumuna Göre Dağılımı .......................... 77

1.5.2. Modernist Din Anlayışına Sahip Olan Öğrencilerin Sınıflara Göre

Tablo 1- Üniversite Öğrencilerinin Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışı

Tablo 2- Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışı Ölçeğinin Faktör Analiz

Tablo 3- Üniversite Öğrencilerinin Modernist Din Anlayışı Ölçeği KMO ve

Tablo 4- Modernist Din Anlayışı Ölçeğinin Faktör Analiz Sonuçları……………...20

Tablo 5- Din Anlayışının Evreleri ………………………………………………….59

Tablo 6- Örneklem Grubunun Mensup Olduğu Mezhebe Göre Dağılımı………….74

Tablo 7- Örneklem Grubunun Dindarlık Durumuna Göre Dağılımı……………….75

Tablo 8- Örneklem Grubunun Namaz Kılma Durumuna Göre Dağılımı ………….77

Tablo 9- Örneklem Grubunun Oruç Tutma Durumuna Göre Dağılımı ……………78

Tablo 11- Örneklem Grubunun Yerleşim Birimlerine Göre Dağılımı ……………. 82

Tablo 12- Örneklem Grubunun Doğum Yerlerine Göre Dağılımı ………………... 83

Tablo 13- Örneklem Grubunun Kimliklere göre Dağılımı ……………………….. 88

Tablo 14- Örneklem Grubunun Cinsiyete Göre Dağılımı ………………………… 91

Tablo 15- Örneklem Grubunun Yaşa Göre Dağılımı ……………………………... 92

Tablo 16- Örneklem Grubunun Medeni Durumuna Göre Dağılımı ……………… 93

Tablo 17 Örneklem Grubunun Ailesinin Ekonomik Durumuna Göre Dağılımı ….. 95

Tablo 18- Örneklem Grubunun Fakültelere göre Dağılımı ……………………….. 97

Tablo 19- Örneklem Grubunun Sınıflara Göre Dağılımı …………………………. 99

Tablo 35:Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışı Tutum Ölçeği Toplam

Tablo 36:Modernist Din Anlayışının Yerleşim Birimlerine Göre Betimsel

Tablo 50: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Dindarlık Durumlarına

Tablo 51: Geleneksel ve Siyasal İslamcı Din Anlayışının Dindarlık Durumlarına

Tablo 53: Modernist Din Anlayışının Dindarlık Durumlarına Göre Betimsel

Tablo 58: Modernist Din Anlayışının Kimlik Durumlarına Göre Betimsel

Tablo 61: Üniversite Öğrencilerin Namaz Kılma Durumlarına Göre Betimsel

Tablo 63: Üniversite Öğrencilerin Oruç Tutma Durumlarına Göre Betimsel

Tablo 65: Üniversite Öğrencilerinin Öznel Kimlik Algılarının Namaz Kılma

Tablo 66: Üniversite Öğrencilerinin Öznel Kimlik Algılarının Namaz Kılma

Tablo 67: Üniversite Öğrencilerinin Öznel Kimlik Algılarının Oruç Tutma

Tablo 68: Üniversite Öğrencilerinin Öznel Kimlik Algılarının Oruç Tutma

Tablo 69: Dinimize göre intihar saldırısı haramdır………………………………. 147

Tablo 70: Kadının bir işyerinde çalışması dinimizce caizdir ……………………..148

Tablo 73: Dinde reform yapılmalıdır ……………………………………………..150

Tablo 76: Bir insanın dini kadar milliyeti de önemlidir …………………………..152

Tablo 78: Organ nakli dinimize göre caizdir …………………………………….154

Tablo 80: Allah’ın varlığı ve birliğine inanmak gerekir ………………………….155

Tablo 81: Ahiret hayatı gerçektir …………………………………………………156

Tablo 82: Sakal bırakmak dinen sünnettir ………………………………………..156

Tablo 83: Cennete girmek sadece Müslümanlara mahsustur ……………………..157

Tablo 85: Seçimlerde dindar insanlara oy vermek gerekir ……………………….159

Tablo 87: Müslüman’ın en önemli görevlerinden biri de İslam dinini başkalarına

Tablo 88: Kur’an’daki hükümler, her çağda geçerlidir …………………………...162

Tablo 89: Her şey Allah’ın takdiriyle olur ………………………………………..162

Tablo 95: Bir Müslüman için asıl olan Ahirettir ………………………………….167

Tablo 96: Kadının sesi erkeğe haramdır ……………………………………….....168

Tablo 99: Üniversite Öğrencilerin Din Anlayışına Yönelik Tutumların

Tablo 100: Din Anlayışı Ölçeğindeki Maddelere Katılım Düzeylerinin

Şekil 1: Örneklem Grubunun Mensup Olduğu Mezhep …………………………... 77

Şekil 2: Örneklem Grubunun Dindarlık Durumları ………………………………...78

Şekil 3: Örneklem Grubunun Namaz Kılma Durumları ……………………………80

Şekil 4: Örneklem Grubunun Oruç Tutma Durumları …………………………… 81

Şekil 5: Örneklem Grubunun Dini Hayatı ………………………………………….83

Şekil 6: Örneklem Grubunun Yerleşim Birimleri ………………………………… 85

Şekil 7: Örneklem Grubunun Doğum Yerleri …………………………………….. 86

Şekil 8: Örneklem Grubunun İfade Ettikleri Kimlikler …………………………… 91

Şekil 9: Örneklem Grubunun Cinsiyeti …………………………………………… 94

Şekil 10: Örneklem Grubunun Yaşı ………………………………………………. 95