Académique Documents
Professionnel Documents
Culture Documents
1
Charakterystyka teorii przejścia demograficznego..............................................................................................................................................1
Charakterystyka teorii ewolucyjnej Leibensteina................................................................................................................................................2
Charakterystyka hipotezy i teorii Easterlina........................................................................................................................................................2
Źródła informacji o ludności................................................................................................................................................................................2
Charakterystyka ludności wg płci i wieku...........................................................................................................................................................3
Piramida wieku....................................................................................................................................................................................................4
Siatka demograficzna jako narzędzie analizy kohortowej...................................................................................................................................4
Własności poznawcze współczynników urodzeń, małżeństw i zgonów.............................................................................................................4
Charakterystyka zmian umieralności (przyczyny chorób i zgonów)...................................................................................................................6
Pojęcie prognoz i ich rodzaje...............................................................................................................................................................................6
Procedura badawcza przy prognozie biologicznej...............................................................................................................................................6
Procedura badawcza przy prognozie poemigracyjnej.........................................................................................................................................6
Pojęcie ruchów migracyjnych, miary ruchów migracyjnych i ich charakterystyka............................................................................................7
Procesy urbanizacji..............................................................................................................................................................................................8
Stan i rozmieszczenie ludności Polski.................................................................................................................................................................8
1.Stan i rozmieszczenie ludności świata..............................................................................................................................................................9
Charakterystyka syntetycznych miar analizy ludności (współczynniki reprodukcji).........................................................................................9
Kategorie dzietności............................................................................................................................................................................................9
Charakterystyka cyklu życia rodziny.................................................................................................................................................................10
3 pierwsze fazy określają sytuację demograficzną krajów rozwijających się gospodarczo. 4 faza jest typowa dla współczesnej sytuacji demograficznej
państw wysoko rozwiniętych
1
Charakterystyka teorii ewolucyjnej Leibensteina
Punktem wyjścia tej teorii jest założenie, że rodzice dokonują kalkulacji użyteczności i kosztów pieniężnych i psychologicznych związanych z
posiadaniem kolejnego dziecka. Wprowadzono pojęcie 3 typów użyteczności i 2 typów kosztów związanych z kolejnym dzieckiem:
a) typy użyteczności
- użyteczność dziecka rozważanego jako dobro konsumpcyjne
- użyteczność produkcyjna (dziecko pójdzie do pracy zarobkowej)
- użyteczność dziecka jako potencjalnego źródła zabezpieczenia na starość
b) koszty posiadania
- bezpośrednie (bieżące wydatki na utrzymanie dziecka)
- pośrednie (utracone możliwości np.: pracy czy kariery)
Autor wyróżnił 3 rodzaje zmian wpływających w toku rozwoju gospodarki na użyteczność i koszty dodatkowego dziecka:
- efekt dochodowy
- efekt przeżycia
- efekt struktury zawodowej
Postęp gospodarki charakteryzuje się wzrostem dochodu na głowę, wzrostem prawdopodobieństwa przeżycia i zmianami struktury zawodowej. Każdy z
tych czynników wpływa na zmianę motywacji dotyczącej posiadania większej liczby dzieci.
- zależność między użytecznością konsumpcyjną, a dochodami jest trudna do wyznaczenia, ale autor przyjmuje że nie zmienia się ona w sposób
istotny przy zmianie dochodu
- zależność między użytecznością dziecka, a źródłem wzrostu dochodu rodziny jest oczywista. Im większy dochód tym bardziej zmniejsza się
potrzeba korzystania z dzieci jako źródła dochodu
Rozbudowa systemu społecznej opieki państwa zmniejszyła rolę dzieci jako źródła zabezpieczenia na starość.
Koszty bezpośrednie i pośrednie wzrastają wraz z dochodem.
Wzrost dochodu wiąże się ze wzrostem długości trwania życia, zmniejsza też umieralność niemowląt.
Wzrost gospodarczy wiąże się ze wzrostem kosztów kształcenia co wiąże się ze wzrastającą specjalizacją zapewniającą awans społeczny – to z kolei
wpływa na zwiększeni kosztów pośrednich oraz bezpośrednich posiadania dodatkowego dziecka.
Autor nawiązuje do tezy o włoskowatości społecznej (sformułowanej w 2 poł. XXw. przez Dumenta) – rodzina musi być nieliczna, aby wznieść się na
drabinie społecznej. Teza ta wiąże się z koncepcjami tłumaczącymi mobilność społeczną.
Piramida wieku
Rozróżnia się 3 typy struktury ludności:
a) Progresywną
W tym wypadku mamy do czynienia ze społeczeństwem młodym, o stosunkowo dużej, rosnącej z roku na rok liczbie urodzeń, którego cechą
charakterystyczną jest stały wzrost liczby ludności. Graficznym obrazem struktury takiej zbiorowości jest piramida równoramienna (gdzie ramiona
oznaczają liczbę kobiet i mężczyzn w określonym wieku)
b) Zastojową
Zbiorowość w której roczna liczba urodzeń równa się liczbie zgonów. Graficznym obrazem jest piramida w kształcie dzwonu
c) Regresywną
Mamy tu do czynienia z malejącą liczbą urodzeń. Graficznym obrazem jest piramida o zdecydowanie wąskiej podstawie i mająca kształt wrzeciona
lub żarówki.
Autorem tych typów był Sundborg.
Z kształtu piramid można wyczytać przyszłe zmiany w strukturze wieku. Odczytywanie piramidy wieku polega na odczytywaniu proporcji między
liczbami ludności w określonym wieku wg płci.
W warunkach polskich:
Zmienne wymierne:
1. w zakresie poziomu i natężenia urodzeń:
- liczba i struktura kobiet w wieku rozrodczym (15-49)
- liczba zawieranych małżeństw i struktura nowożeńców wg wieku
- liczba i struktura wg wieku migrantek ze wsi do miast
- wzorzec płodności, wzorzec umieralności zwłaszcza niemowlęcej i dziecięcej
- wzorzec płodności lub umieralności – rozkład wg wieku, płci oraz innych cech demograficznych w określonym miejscu i czasie
2. w zakresie poziomu i natężenia zgonów
- liczba i struktura ludności wg płci i wieku
Zmienne niewymierne:
1. w zakresie poziomu i natężenia urodzeń
- polityka zatrudnienia zwłaszcza stopień aktywizacji zawodowej kobiet
- poziom wykształcenia społeczeństwa (im wyższy wskaźnik wśród kobiet tym mniejsza dzietność)
- perspektywy wychowania i wykształcenia potomstwa w powiązaniu z warunkami życia ludności
- system płac, dodatków rodzinnych i innych bodźców ekonomicznych
- warunki mieszkaniowe
- dostępność środków antykoncepcyjnych
4
- działanie przepisów prawnych dopuszczających przerywanie ciąży
- wierzenia religijne
2. w zakresie poziomu i natężenia zgonów
- zmiany w poziomie życia ludności (dieta, warunki zdrowotne, mieszkaniowe, pracy, stopień degeneracji środowiska naturalnego,
zasięg oddziaływania służby zdrowia – dostępność usług lekarskich o medykamentów)
- postęp medycyny w zwalczaniu przedwczesnej umieralności
Rezultatem działania wszystkich czynników wymiernych i niewymiernych są zmiany w poziomie rodności i umieralności. W analizie tych czynników
należy uwzględniać przekroje terytorialne i społeczno – zawodowe ludności.
W analizie małżeństw należy uwzględnić również wiek nowożeńców oraz rozwiedzionych. Systematycznym obrazem zmian zachodzących w wieku
nowożeńców jest mediana wieku.
Nowożeńców i rozwiedzionych można badać na podstawie wspólnych cech społeczno – zawodowych.
Syntetyczną miarą obrazującą zmiany w długości trwania małżeństwa jest średnia liczba lat pozostawania w związku małżeńskim do momentu
rozwiązania związku. Największą trudność przy konstrukcji tablic stanowi brak możliwości wyznaczenia możliwości prawdopodobieństwa zgonów
współmałżonków w zależności od długości trwania małżeństwa.
Natężenie zgonów charakteryzuje się za pomocą współczynników zgonów.
Zt
WZo = ⋅C gdzie Zt to liczba zgonów, a Lt to średnia liczba ludności
Lt
Współczynniki te można obliczać wg płci i miejsca zamieszkania.
Zgony można klasyfikować np.: zgony wg przyczyn lub zgony sezonowe
5
Charakterystyka zmian umieralności (przyczyny chorób i zgonów)
6
Po przeprowadzeniu odpowiedniej analizy czynników wpływających na wielkość przyszłych ruchów wędrówkowych jest ustalenie wielkości
salda migracji. Saldo to musi uwzględniać stan i strukturę ludności napływającej i odpływającej ponieważ struktury ludności odpływowej
znacznie odbiegają od struktury ludności napływowej.
c) postarzanie ludności
Ustala się poprzez obliczanie prawdopodobieństwa. Prawdopodobieństwo przeżycia „k” lat, które uzyskujemy jako iloczyn liczebności
poszczególnych roczników wieku oraz wartości prawdopodobieństwa.
Prawdopodobieństwo przeżycia „k” lat przez osobę w wieku „x” lat:
Lx +1
Pk ( x ) =
Lx
Dla postarzania ludności oblicza się
- prawdopodobieństwo przeżycia „k” lat (k >= 1)
- prawdopodobieństwo przeżycia „k” lat dla ludności z określonych grup wieku
- prawdopodobieństwo przeżycia „k” lat dla osób w wieku 70 lat i więcej
d) przewidywanie przyszłej liczby urodzeń
Jest to istotny problem związany z budową prognoz demograficznych.
Najważniejsze czynniki, które wpływają na wielkość przewidywanej liczby urodzeń to:
- ogólna liczba kobiet w wieku rozrodczym
- struktura wieku rozrodczego kobiet
- poziom współczynników płodności
Dwa pierwsze czynniki można ustalić stosunkowo łatwo, natomiast poziom współczynników płodności zależy od warunków społeczno –
gospodarczych kraju, od stopnia rozwoju cywilizacyjnego ludności, od wpływu polityki populacyjnej, wierzeń religijnych, warunków
mieszkaniowych itp.
e) ustalanie wynikowych współczynników demograficznych
Dotyczy współczynników urodzeń, zgonów i przyrostu naturalnego. Jeśli prognozę sporządzono przy założeniu, że w okresie objętym prognozą
zespół cząstkowych współczynników płodności pozostaje niezmienny, to wynikowe współczynniki urodzeń przedstawiają wpływ zmian w
strukturze wieku rozrodczego. Jeśli współczynniki płodności maleją, to wynikowe współczynniki urodzeń przedstawiać będą łączny wpływ
zmniejszenia ludności i zmian w strukturze wieku kobiet.
Zmiany wielkości współczynników zgonów wyrażać będą bądź łączny wpływ zmian w strukturze wieku ludności, bądź łączny wpływ w
natężeniu w poszczególnych grupach wieku oraz zmian w strukturze ludności wg wieku.
Współczynniki przyrostu naturalnego stanowią różnicę między współczynnikami urodzeń i zgonów, a zatem interpretacja ich zależna jest od
wyników, które ukształtowały wielkość tych 2 współczynników
Prognoza uwzględniająca ruchy migracyjne może być sporządzana na okres max. 5 do 15 lat w wariancie najbardziej prawdopodobnym. Zmiany
zachodzące w sytuacji gospodarczej poszczególnych obszarów mają wpływ tak istotny, że w dłuższych okresach można zaobserwować duże rozbieżności
między stanem przewidywanym i faktycznym.
Procesy urbanizacji
Urbanizacja to proces społeczno – ekonomicznej integracji ludności w miastach i rozprzestrzeniania się miejskiego stylu życia. Poziom urbanizacji
mierzony jest proporcją ludności miejskiej do ogółu liczby ludności danego obszaru. Powstanie miast było wynikiem rozwoju społeczno – gospodarczego,
który doprowadził z jednej strony do sytuacji, w której produkcja żywności zaczęła wyprzedzać potrzeby jej bezpośrednich producentów, z drugiej zaś
odpowiednia organizacja społeczeństwa zapewniła przyjęcie owej nadwyżki na potrzeby ludności miast. W okresie starożytnym gęsta sieć miast powstała
wokół Morza Śródziemnego w przyległych doń rejonach Europy, Azji i Afryki, w rejonach urodzajnych gdzie najlepiej rozwinęła się uprawa roli.
Impulsem do powstania miast w Europie zachodniej i południowej była polityka kolonizacyjna Rzymian. Natomiast na północ od Imperium rzymskiego
miasta zaczęły powstawać dopiero w średniowieczu.
Rozwój miast w XIX wieku był natomiast związany z gwałtownym rozwojem przemysłu.
Współczesny gwałtowny wzrost tempa urbanizacji został spowodowany wzrostem możliwości produkcji środków żywności i rozwojem transportu. W
krajach rozwijających się dochodzi do tego także presja ludnościowa.
Współczesna urbanizacja charakteryzuje się przede wszystkim wzrostem liczby dużych miast. Są obszary gdzie łączą się ze sobą sąsiadujące miasta –
noszą one nazwę zespołów metropolitalnych, aglomeracji miejskich lub konurbacji.
Tempo wzrostu miast przewyższa tempo wzrostu ludności ogółem. Jest to spowodowane:
a) napływem ludności ze wsi do miast
b) włączeniem do obszaru miast zasiedlonych terenów wiejskich
c) przyrostem naturalnym ludności miast
Największe znaczenia mają 2 pierwsze czynniki, ponieważ sam przyrost jest na ogół niski lub ujemny.
W wielu krajach rozwiniętych gospodarczo wartość współczynników przyrostu naturalnego w miastach spada.
1950 1992 2010
Nowy Jork 12,3mln. Tokio 25,8mln. Tokio 28,9mln.
Londyn 8,7mln. San Paulo 19,2mln San Paulo 25mln.
Tokio 6,7mln. Nowy Jork 16,2mln. Bombaj 24,4mln.
Paryż 5,4mln. Meksyk 15,3mln. Szanghaj 21,7mln.
Szanghaj 5,3mln. Szanghaj 14,1mln. Lagos 21,1mln.
Pierwsze nadania praw miejskich na ziemiach polskich miały miejsce w wieku XIII. Były to zazwyczaj formalne nadania praw miejskich istniejącym już
osadom. Miasta zaczęły się tu kształtować od IX wieku. Sieć miast polskich była uformowana niemal ostatecznie pod koniec XVI wieku.
Ocenia się że w Polsce w 1600 roku ludność miast stanowiła około 25% ludności całego kraju. Proporcja ta pozostała prawie niezmieniona do 1939r.
Współczesny rozwój gospodarczy Polski znacznie przyspieszył urbanizację. Od 31.XII.1946r. do 31.XII.1992r. liczba ludności wzrosła o 14,8mln., a
ludności miast o 15,8mln., wsi zaś zmalała o 1mln. Przyczyną takiego wzrostu są migracje ze wsi do miast, jak i zmiany obszarów miast. Obecnie jest to
61,6% ludności kraju. Zrównanie liczby ludności miejskiej i wiejskiej w Polsce nastąpiło w 1966r.
Uż
Wrb = ⋅ Wdz Współczynnik ten oscyluje w granicach 0,483
U og
Kategorie dzietności
Rozróżnia się następujące kategorie dzietności:
1. Deklaratywna
- dzietność idealna
- dzietność planowana
- dzietność pożądana
2. rzeczywista
- dzietność dotychczasowa brutto (dotyczy dzieci żywo urodzonych)
- dzietność dotychczasowa netto (dotyczy dzieci żyjących w czasie badania)
- dzietność ekonomiczna (dzieci pozostające na utrzymaniu rodziny do 24 lat)
3. deklaratywno – rzeczywista
- dzietność brutto + netto
- dzietność oczekiwana netto + dzietność pożądana
9
Wyjaśnienie pojęć kategorii dzietności deklaratywno – rzeczywistej i rzeczywistej:
Dzietność idealna – określa liczbę dzieci, którą wg oceny ankietowanej powinna posiadać przeciętna rodzina
Dzietność właściwa do aktualnych warunków – opinia o liczbie dzieci, którą mogłaby posiadać przeciętna rodzina w aktualnych warunkach społeczno –
ekonomicznych.
Dzietność planowana – liczba dzieci, którą chce urodzić kobieta wychodząca za mąż.
Dzietność całkowita netto (oczekiwana) = suma dzietności już zrealizowanej tj. liczby dzieci żyjących i jeszcze pożądanych
Z punktu widzenia oceny procesów ewolucji ludności szczególne znaczenie ma:
a) dzietność jeszcze pożądana – liczba dzieci, którą kobieta zamierza jeszcze urodzić
b) dzietność całkowita netto- suma liczby dzieci już urodzonych i żyjących oraz liczby dzieci, które kobieta zamierza jeszcze urodzić;
obliczona dla wybranej kohorty kobiet będących w grupie wieku 45 – 49 lat określa rzeczywiście zrealizowaną dzietność, stanowi dobrą miarę
reprodukcji ludności
Dzietność dotychczasowa brutto – liczba dzieci urodzonych
Dzietność dotychczasowa netto – liczba dzieci żyjących
Dzietność ekonomiczna – liczba dzieci mieszkających z matką do 24 r.ż.
Dzietność oczekiwana brutto – suma dzietności dotychczasowej z dzietnością oczekiwaną
Dzietność oczekiwana netto – suma dzietności netto + dzietność pożądana
Kategoria dzietności deklaratywnej – jest to dzietność oczekiwana brutto i netto
10