TO.

mamm BB

ffilf

H mBHM
HHI
HH
HH
HBBH|H|
BBffiNSI
.liiiisl
nHnuwu
HbwHBR

'Ttfaifgra HBJBlMWis

liM
WKgnk
WHIIHI
I

W$8m EMmmBffiR
KMBWPllflBWwMjlBHjM
HH
vmmnMumlSBNfflMSm
HnHnOI^JnBHilHi
HiffiHn9nS
HHKfflK9n)wm
BHnHHQnHBDiflaDfi
HHMwVnMrl
TkttM jyfil

HwBBraB
 Digitized by the Internet Archive
in 2011 with funding from
University of Toronto

http://www.archive.org/details/operaath01atha
 COLLECTIO
SELECTA

SS. ECCLESLE PATRUM

XXX.

PATRES QUARTI ECCLESLE SjECULI.

VICTORINUS.

S. ATHANASIUS.
i.
TROSTAT INSUPER VEKALE
LUGDUNI,
ai-ud RUSAND, eibliopolam;

MONTIS PESSULANJ,
apud VIRENQUE, bibliopolam;

PARISUS,
AruD GAUME fratres, bibliopolas ;

ROMM,
apud MERLE, BiBLioroLAM;

PERPINIANO,
APUD ALZINC, BIBLIOFOLAM.

TRECIS, E TYPIS CARDON,

VIA VCLGO D!CTA MOYENJiE, N° 2.
 A,

COLLECTIO
SELECTA

SS. ECCLESIiE P ATRUM,

COMrLECTENS

EXQUISITISSIMA OPER
rOM DOGMATICA ET MOKAI.TA, TUM AroLOGETICA ET ORATOIUA

ACCURANTIBUS

D. A. B. CAILLAU,
MISSIOMVI GllLXC.lMJM. rHESBVTERO,

NONNULLISQUE CLERI GALLICANI PRESBYTERIS,

UNA CUM

D. M. N. S. GUILLON
IH FACCLTATE XHBOLOGIJ! PARISIBHSI BLOQOBHTLB SACB* PROFESSORE,
PB.EDICATORE IJEGIO , ACCTORE LICRI CUI TITULUS GALLICE :

IiWLlOTJlEQlE CHOISIE DES PEDES CRECS ET LATINS

OPUS REGI DICATCM.

TOMUS TRIGESIMUS.

PARISIIS,
APUD MEQUIGNON-IIAVARD, EDITOREM,
VI V VCLGO DICTA DES SA tHTS-PKRHS ',

BRUXELLIS, APUD EUMDEM;

PAIUSIIS, ANT. TOILLEUX, BIBLIOPOLAM,
TI» VOf.O DICTA CIMKTlKHES.-ASDKt-DES-VIVCS,

M. DCCC. XXX.
JUN 4 »9571
 VICTORINUS.

LIBRI IV ADVERSUS ARIUM.

LIBER CONTRA MANICH.EOS.
DE VERBIS SCRIPTUR.E . FACTUM EST VESPEKE
ET MANE DIES UNUS.
DE HOMOOUSIO ACCIPIENDO.
HYMNI III DE TRINITATE.
CARMEN DE MACCHABiEIS.
 VICTORINUS
( CIRCA ANNtM 3;0. )

LATINUS.

ille estde quo haec

Victorinus, ex Africa oriundus,
apud S.Augustinum habentur: « Legebat sanctam
s Scripturam omnesque Christianas litteras in-
.

» vestigabat studiosissime , et pcrscrutabatur, et

» diccbat Simpliciano non palam, sed secretius et
» familiarius : Noveris mc jam csse Christianum. Et
» rcspondcbat illc : Non crcdam ncc dcputabo te
» inter C!irislianos 3 nisi in Ecclcsia Christi te vi-
» dcro ; illc aulcm irridcbat. dicens : Ergo parictcs
» faciunt Christianum. Et hoc saepe dicebat jam
» se csse Christianum, ct Simplioianus illud saepe
» respondebat, ct sa^pc ab illo parictum irrisio
» rcpctcbatur. Amicos cnim suos revcrcbatur
» offcndere superbos (kcmonicolas quorum ex ,

» culminc Babylonicse dignitatis quasi ex cedris ,

» Libani quae nondum contriverat Dominus, gra-

» vilcr ruituras in sc inimicilias arbitrabatur. Scd
» posteaquam legendo et inhiando hausit fir-
» mitatem, timuitque negari a Christo coram
» Angclis sanctis, si eum timerct coram hominibus
» confiteri, rcusquc sibi magni criminis apparuit
» crubcsccndo dc sacramcntis humilitalis Vcrbi
xxx. 1
 )

VICTORISUS.

» ct non crubescendo de sacris sacrilegis

divini,
» superborum da?moniorum quae imitator su- ,

» perbus acceperat depuduit vanitati, et erubuit

;

» veritati, subitoque et inopinatus ait Simpliciano,

» ut ipse narrabat ; Eamus in Ecctesiam , Ckristia-
» nus volo fieri. At ille, non se capiens kclitia, per-
» rexit cumco. Ubi autem imbutus est primis
» instructionum Sacramentis, non multo post
» etiam nomen dedit ut per baptismum regene-
,

» raretur , mirante lloma, gaudente Ecclesia. Su-

» perbi videbant; et irascebantur dentibus suis ,

» stridebant et tabescebant; illi autem Dominus

» Deus erat spes ejus et non respiciebat in vani-
,

» tates et in insanias mandaces Sic ille doctis-

» simus senex, et omnium liberalium doctrinarum
» peritissimus ,
quidquid philosophorum tam
» multa legerat et dijudicavcrat, et dilucidaverat,
» doctor tot nobilium senatorum, qui etiam ob
» insigne proeclari magisterii quod cives hujus ,

» mundi eximium putant statuam in Romano ,

» foro meruerat et acceperat^ usque ad illam

» setatem venerator idolorum sacrorumque sa- ,

» crilegorum particeps quibus tunc tota fere

» Romana nobilitas inttala spirabat,... uon eru-
» buit esse puer Christi tui , et infans fontis tui,
» (Domine,) subjecto collo ad humilitatis jugum.,
» et edomita fronte ad crucis opprobrium. »
(
S. Aug. Conf.j lib. viii. c. n. IN° iv.

Yictorinus, licet baptizatus, in docendi munere

usque ad annum 362 perseveravit , cum , Ju*
liano apostata christianos a tali officio prohibcnte.
 YICTOlUTCrS. 5

necessitati cedere coactus, totum Bcribendis, quac

prodessenl Ecclesiae, animum adhibuit. /Etatejam
lum provectus, cum ad religionem se convcrtil,non
multo post vitam consummasse credcndus cst, nec
.1 veritate prorsus alienus videretur qui illum
circa annum 370 defunctum assereret.
Scripsil L° juxta Hieronymum, contra Arium
libros nwre dialectico vatde obscuros qui nisi ab eru-
diris non intetliguntur ; (dc Script. Eccl. c. iii.
)

2° Tractatum contra Manictmos ad Justinum, qui

facilius intelligi ])olcst et jucundius delectare;
3° Tractatum de generationeVerbi divini ; 4°Librum

pro asscrendo Consubstantialis verbo; 5° Tres de

iriniiatc hymnos;&De Manichmis poema. 7° Denique
parrum dc initio diei tractatum 3 quo creationis dies
non a vespcre scd a meridie inilium sumpsisse dc-
monstrarc conatur.
Scripserat etiam juxla Jlicronvmum commenta-
rios in S. Paulum, de quibus ita loquitur Trithe-
mius : « Victorinus, Massilicnsis rhetor, vir in
» saecularibus litteris eruditissimus , in Scripturis
» sanclis admodum studiosus, conalus est sanctas
» Scripturas cxponerc; sed saeculari litteratura
» occupatus, ct campum
divinorum eloquiorum
» sine praeceptore ingressus, quod voluit non
» perfecit. Undc quae scripsit opuscula Ghristiano
» quidem sensu, et pio studio praestant, sed lc-
» viori pondere scntcnlia? figurantur. » (Trilh.de
Script. Eccles. ad an. l\7)o. )
Pleraque Viclorini opera in Bibliothecis Palrum leguntur; nulla vcro
cM.ii ejusoperum parlicularis et compieta editio.
Nulla etiam reperitur ejusdem Gallica versio.
 ,

MARII VICTORINI AFRI

VIRI CONSULARIS

\DVE11SUS AIUUM.

LLBER PRIMUS.

f. In primo sermone hujus operis, et multa et fortiora

quaedam etiam horum, o amice candide, proposita atque
tractata abs te sunt, quanquam ut oporluit, dissoluta,
qua? tamen idcirco istaex eorum epistolis audire volui-
mus, utdum hac onmi refutatione convincimus, illorum
quoque ex istorum refutatione vincamus. Et primum de-
finiendae sunt Arii, Eusebiique sententiae, in quo nobis
consentiant, in quibus discrcpent, in quibus ipsi sibi vi-
deantur adversi.
II. Arius ait, quoniam Filius non est ingenitus. Item
Eusebius hoc idem, quod duo non sint ingenita.
T
A obis
quoque ista sententia est Arius, Filius, inquit, pars in-
:

geniti nonest, nequeex aliquosubjecto,hcecduoet Euseb.

Et adjicit : neque unurn in duo divisum, id est autem,
Filium Patrem ingcniti non esse. Sed Eusebius JVcque :

pars, nequc afflucntia, inquit, csl. Noc nos consimililcr

negamus Nam neque pars Patris Filius, neque affluenlia,
:

quas manaudo inde minus fecerit unde manarit Jam :

vcio ex non subjecto cssc, fcrre non possumus, non quod

 ,

8 MAKII VICTOKIHI AFRI

nos ex aliqno subjecto esse dicamus, sed quod a Patre et

Filio. Arius, voluntate, inquit, Dei subsistit filius ante
tempora, et -Eones. Idem et Eusebius, « Nos ante omnes
» jEones, et ante omnia tempora, sedgenitum dicimus,
» non factum, non creatum, non fundatum. » Arius dicit,
Filium factum, scilicet plenum Deum,unigenitum, immu-
tabilem, qui antequam crearetur non fuerit, propterea ,

quod non sit ingenitus. Hsec eadem Eusebius, adjiciens,

quod Filius omnia facienti sit similis « Nos contra, non :

» enim similem, sed eumdem dicimus, quippe ex eadem

» substantia. » Praeterea addit Eusebius, principium Filii

sciri nec ab homine posse , neque ab aliqua superiore vel

potentia, vel excogitatione; et audet tamen dicere , fig-

mentum esse, Filium voluntate et sententia Patris subsis-

tere, non ex aliquo existenti.

III. Istud nonestprincipiumFilii dicere : si enim dicit,

hoc ex non existentibus est, non est Patris neque pars
neque affluentia. Non solum principia novit, sed et
cou? ).o-/oj; principiorum. Si autemnon, quse audacia est
dicere : Hoc Deus, hoc Christus est : hoc Pater, hoc Fi-
lius?Non autem dicimus, Patrem ut Patrem, Filium ut
Filium. Et primum ut ille versiculis quinque quod asse-
rebat , docuisse se credidit , filium factum esse , non na-
tum, sic nos Filium natum primum sacra omni lectione
docebimus. Deinde idipsum, hoc est , substantialiter Fi-
lium, permittente Dei Spiritu, utpossumus, asseremus.
IV. Atque ex hoc primum sumatur exordium. Paulus
ad Ephesios « Hujus rei gratia flecto genua mea ad pa-
:

» trem Domini nostri Jesu Christi, ex quo omnis paterni-

» tas in coelis et in terra nominatur, ut det vobis secun-
» dum divitias glorise suae virtute confortari, per spiri-
» tum suum in interiore homine habitare Christum per
» fidem in cordibus vestris , in caritate radicati et fun-
 IDYl&sva atucm, i.tti. i. i)

n dnti, ut possitis comprehendere cum omnibus pnnctis,

N (|\i;r ^it latiludo, ct longiludo, et altitudo, ct profun-

h (hnn. Scire etiam supereminentem scientiae caritatem

•
Christi, ut impleamini in omuem plenitudinem Dei 1 . »

I autem qui potest super omnia facere abundantius

i

quam petimusaut intelligimus, secundum virtutem, quoe

operaturin nobis, ipsi gloria in Ghristo Jesu, et cxxXijerta

in omnes generationes sseculorum. Quid ex bis apparet,

possibile esse cognoscere Deum,etDeiFilium,etquomodo
Pater, quomodo Filius? Est auteni et illud in Evangelio
secundum Joannem : « Deum nullus vidit unquam : uni-
» genitus Filius, qui cst in sinu Patris, ipse enarravit 2 . »
Possibile igitur dicere dc Dco ; et idcircO de Filio. Quis
enim de Patre exposuit? Filius. Quis iste? qui in gremio.
JVon solum igitur processit, sed et in gremio semper est
Filius, sufficiens doctor dc Patre. Quid cnarravit? quo-
modo Dcus. Et Judaei ante et Ethnici enarraverunt : quid
ergo enarravit? Patrcm Dcum, se autem Filium, ct quod
cx cadem substantia, et quod a Patre exierit. Dicitenim :

« Neque me nostis , neque Patrem mcum. Si enim me

» nossetis, nossetis et Patrein meum 3 . » II oc nunquam
diceret, nossetis, nisi Filius, et Filius substantialiter, « Si
» me Patrcm. » Pigmentum enim si
nossetis, nossetis et

esset non ex ipso Pater noscerctur, sed potentia Dei et

,

Divinitas, ut Paulus dixit « Mirabilia enim ejus a crea- :

» rara mundi per ea quse facta suut intellecta noscun- ,

» tur, aeterna quoque ejus virtus ac idivinitas 4 » Et Spi- .

ritus sauctus exposuit de Christo, sicuti dicit Salvator in

Evangelio secundum Joanncm : « Spiritus sanctus , qucm

» mittet Paterin mco nomine, ipsc vosdocebit oinnia 5 . »
Si igitur sic sunt ista, didicimus et Patrem ct Filium et

* Epbcs. iii, iS. — * Joan. i, 18. — * Ibid. xiv, 7. — 4 Roiu. 11, io. —
» Joan, xit, li.
 :

10 MARII VICTORINI A.FRI ,

in sanctis Scripturis, et a Spiritu, qucm doctorem habet

fide sanctus vir. Discamus igitur Scripturas, et primum
secundum Joannem : quomodo Xtyos et « in
Dicit enim,
» principio, » et circa Deum
quomodo Deus erat
erat, et

X670? JVumquid de alio dicit ^oyo?? omnino de Filio. Quid

ergo ).6yoc si exnullo est subjecto? quomodo )6yo; po-

,

tentiam habet, ut per ipsum creentur omnia, ipse qui sit

ex nullo subjecto Impossibile enim semen esse omnium

:

quae sunt, quod ex nihilo factum est. Deinde si in princi-

pio erat, quomodo principium : secundum quod princi-
pium est, sine principio est, qui erat in principio , erat
semper. Quae igitur audacia? quse blasphemia? Non erat
aliquando dicere , toties Joanne dicente : « Erat Xfyos

» in principio, » erat ad Deum, erat Deus Xfyos ipse. Erat

hic in principio ad Deum. Licet enim, erat pra?teriti ,

temporis significationem habeat, frequenter non sine prin-

cipio, sed hic sine principio accipiendum, quoniam dixit
« In principio e^at. » Quod et vos significatis ante tem-
pora, ante jEonas dicentes. « Omnia » dicit, « per ipsum
» facta sunt, et sine illo Etenim sine
effectum est nihil. »

Xoya quid est, quod non ut sit, enim Xoyog

accipiat? Solus
secundum quod )6yo; est et sibi, et aliis ipsum, quod est,
ipse praestet omnibus qusesunt. Et idcirco sequalis quidem
Patri. Causa enim principalis et sibi et aliis causa est,
potentia et substantia. Causa existens, prsecausa autem
Pater. Unde Filius dictabit hoc, quod movetur et opera-
tur in manifestationem, propter magna nobis incognosci-
biliter operante Patre. Supra enim beatitudinem est Pa-
ter, et idcirco ipsum requiescere. Operari enim etiamsi
imperfectionem operatur, in molestia motus ista beati-

tudo est, secundum quod est operari perfecta. Audi igitur

et aliud : Quod est esse, Pater estquod est operari, Xtyos
:

et prius est, quod est esse, secundum quod est operari.

 ,

\i>\ ERS1 s \v. u U , LIB. I. H

Tlaboi qmidem ipsum, quod est esse, intus insitam opera-
Uonem si enim motu
: itl est, operatione, quae vita, aut
,

( |ni intellectus esl ergo aon est solum esse sed ipsum
: ,

quod prinnun est . cssc, propter qnotl est ei quicscere so-

luni ipsum essc, est islo niodo, et quo est , operari, quod
est secundum, quoniam non intus, sed cum foris opera-
Jur. operari dicitur.Apparente enim operalione et est ,

et nominatur opcratio, et ut generatio sui ipsius et sesti-

matur, et est sic igitur idipsum, quod est operari, et ip-
:

suni esst> babet, magis aulem non habet ipsum enim :

operari essc est, simul enim et simplcx, et esse et opc-

rari, eorum qua? supra sunt, natura est deelarans et sor-
tita, secundum quod est requiescere, ipsum esse et subs-
tanliam, secuudum autem quod est in motu esse aotio- ,

nem, operationem boc autem quod est in motu esse

:
, ,

declaratio est ejus, quod est esse secundum actionem. Et

idcirco « erat lumen, » quodest verum, « quod illuminat
» omnem bominem venientcm in mundum. Xoyog ergo
lumen est, quod est vcruin, et idcirco « quod est factum,
» in ipso vita est, et vita erat lumen bominum » et ipse '

).o7o? lumen verum in mundo mundus per ipsum

erat, et «
» factus est, qui » est Filius Dei de quo dicit « Deuni
, :

» nemo vidit unquam^^unipjenitus iilius,qui est in gremio

Talris, ipse enarravit de Xbyw. Omnia supra dixit, et con-
junxit de Filio, nullum alium Filium declarans, quam
Tovloyov- Erat igitur Filius ad Dcum, et in principio crat,
et ipse Deus ipsmu onmia facta sunt, et ipse
erat, et per
est uni[;enitus, et veluli prodiens quidem a Patre, ad Pa-

trem erat, proplcr boc quod est operari propter yero ,

quod est esse, in greinio Palris exislens enarravit tle Pa- ,

tre declaratio Patris eflectus secundum quod cst operari.

Quod niaxime ><fyo; est ipse Filius, ipse lumen, ipsc vero
1
Joan. i, 4.
 :

12 MARII VICTORIia AFRI ,

quod Deus est Filius , sic dicit Joannes : « Et Deus erat »

Xoyos Et rursus : « Nullus ascendit in ccelum, nisi qui de

» coelo descendit. » Quod vita estFilius, ut : « Qui credit
» in ipsum non pereat. » Et rursus : « Sed habeat spem,
» vitam apternam. » Quod Filius Unde Filium suum :

unigenitum tradit, Filium dixit, et suum et unigenitum.

Quid amplius ad verum Filium quod ipse vita, ut : :

« Omnis qui credit in ipsum, non pereat, sed habeat vi-

» tamaeternam
1
» Quod ipse Filius Christus est
. « IVon :

» enim misit Deus Filium, ut judicet mundum, sed ut sal-

» vet mundum' . » Quod lumen de ipso dicit « Quo-
2
, :

» niam lumen venit in mundum. » Joannes non erat ve-

rum lumen, et idcirco dicit : « Non sum Christus, sed
» quod missus sum
3
» Missus est ergo Joannes Christus
. :

autem Filius, qui desuper venit, supra omnes est. Et rur-

sus « De ccelo veniens. » Dicitur quidem quod sit missus
:

a Deo, ut Filium enim misit Deus. Sed ista duo, et ve-

niens, et misit, et Filium in Patre, et Patrem in Filio
esse, significat, quoniam Christus vita Samaritidi dicit

« Tu ab eo peteres, et tibi daret aquam viventem. » Et

rursus « Omnis qui biberit ex aqua ista iterum sitiet
•, , :

» qui autem biberit ex ista aqua, quam ego dabo ipsi,

» non sitiet in omni sseculo, sedaqua, quam ipsi dabo,
» efficietur in ipso fons aquae scatentis in vitam aeter-
» nam 4 . » Quod Christus Salvator : « Et scimus quoniam
» iste est Salvator mundi. » Quod Filius Dei est : « Pater
5
» meus usque nunc operatur . » Quis hoc dicit ? Christus.
V. Quae blasphemia ipsius, Patrem dicere qui non sit
Pater? quse ira Judoeorum audientium Patrem Deum, et
irascentium in eum, qui dixit, quod Filius esset Dei, cum
non esset Filius Dei : si enim non fuisset, non diceret, sed

1 Joan. in, 16. — J Ibid. 17. — ' Ibid. xi, iS. — 4 Ibid. iv, i3. — * Joan
v, 17-
 I
i\<i ! \uu \i , i i r. . I. i 5

<li\ii. el Dei cultor dixit, veritate igitur dixit, et idcirco

incredulitas Judgporum punitur. Posl isla omnis responsio
ad Jndeeos, el Filium Christum, e1 Patrem Deum declarat:
Quae facil Pater, el <
;;<> facio, noD facit rilius a semetipsb,
nisi videril Patrem facientem : Pater enim amat filiuni,

tuscital Pater a mortuis, suscitat ct filius. Habet Pater vi-

iam in semetipso, habet et filius. Et omnia deinde. QuoJ

et Filius Christus
),&voc filius, Et Xtyov ejus non habchitis :

in vohis manentem, quoniam quem misil ille, ipsi vos

nonrreditis. Quod filius « Pater meus dat vohis panem :

» de coslo verum '. » Quod Christus non ab homine ho-

mo panis enim ex Deo est, qui descendit dc ccelo. Quod

:

vita Et vitam dans mundo. Et postea dicit « Ego sum

: :

» panis vitae. » Quodex Deo « JVon vidit Patrem aliquis, :

» nisi qui est a Patre. » Quod Pater ct Filius alius in alio :

« Sicut misit mc vivcus Pater*. » Si vita filius, vivens

Tater, Filius in Patrc : sicuti cnim quale prius cst, dein-
de qualitas, sic vivcns primus Deus, sic vita. Qui cnim
genuit vitam, vivens est : vivit vita a vivculc Patre. Aon
e nim ante vita, et sic Deus vivens, sed Deus vivens prior
Sic vita, et sic vivcns vita. Etidcirco deinde dicit : « Et
» e^o vivo propler Patrem. » Ergo et Pater in ipso. Quod
et panis cst ct vita : « Et qui accipit me, illo vivet prop-
» tcr mc. Ilic cst panis de ccclo descendens : JVon sicuti
» patrcs vcstri manducaverunt manna, ct mortui sunl.
» Manducans istum panem, vivet in omne soeculum 3 . »
Numquid homo ista dicit dc scmctipso, qui sit solum
liomo? etsi enim liomo ista dicit, hlasphemat, et peccan-
tes Dcus non audit. Sed eniin quod audiat, dicit Christus,
illum Deus : Non homo. Et dictum
ergo pcccator, ncquc
est « Vana spes in honiinem. » Et dicitur « Aos vero in
: :

» Deum nostrum spercmus. » Christus ergo Deus, uon ah

* Joan. vi, 02, — Ibid. 53. — * Ibid. 5i cl scqq.

 ,

l/t MARll VlCTORINI AFRI ,

alia substantia : vivens Tater , et ego vivo propter Pa-

trem. « Et panis vitse sum ego, qui istum manducat, vivet

» in sseculum
1
. » Cuncta ista unam substantiain signifi-

cant. Et idcirco dicit Jesus, quod desuper est, qui dicit

ista : <( Si ipitur videritis Filium hominis ascendentem

» ubi fuit prius? » Qaod spiritus Deus est, dictum est :

« Spiritus Deus est'. » Et quod Filius spiritus est vivifi-

cans, quod istafides sit perfecta in Christum, dicit Petrus ;

« Yerbum vitse aeternae habes, et nos credidimus in te >

4
» Domine, quoniam tu es Christus filius Dei » Quid est .

verbum vitse ffiternse? quoniam si quis te audit vivet in ,

reternum. Quod a Deo « Ego scio ipsum, quod ab ipso :

» sum. » Quod substantia Patris Christus « Ego in Pa- :

» tre, et Pater in me 3
» IIoc non per dignitatem solum, .

sed per substantiam. Si eniin per dignitatem solum, quo-

modo ipse dicit : « Pater meus major me est » et Pater :

mittat, mittatur Filius? Rursus autem datur Filio a Patre

dignitas. Secundum hoc igitur Pater in Filio. Numquid
et Filius dat dignitatem Patri non habenti substantiam ?

Igitur et Pater in Filio, et Filius in Patre. Sed ista. Et ite-

i-um, quod ipse Christus, qui Filius Patris, et ipse est Spi-

ritus sanctus : « Jesus stabat, et clamabat : Si quis est qui

» sitit, veniat et bibat; qui credit in me, quemadmodum
» dixit Scriptura,flumina ex ventre ipsius manant aquse
4
» viventis . » Et istud quidem dictum de illo qui accipit
Spiritum ,
qui accipiens Spiritum enicitur venter, effun-
dens fiumina aquse viventis. Dat autem hunc Spiritum
Christus, dat et aquam viventem, ut ipse dicit, Scriptura
de Spiritu dixit istud: Venter igitur, qui accipit spiritum,
et ipse spiritus venter, a quo manant fiumina aquae vi-
ventis : sicut Scriptura dicit : Hoc autem dixit de spiritu,
quem futuri erant accipere credentes in ipsum. Nondum
1 Joan. vi, 48 et seqq. — a Ibid. iv, a|. — ' Ibid. 69. — '>
Ibid. vn, 3
-'
 MUTHSrs LEIVM , LlBi T. l5

rnim cpiritus eral datus, quia Jesus aondum eral glorifi-

catus. Sedrursum iterum flumina spiritus, venter autem,

<\ quo flumina Jesus, Jesus enim est spiritus, Jam ergo

Jesua venter, de <|<;i> flumina Spiritus. Sicuti enim a gre-

mio Patris, et in gremio Filius, sic a vcntrc Filii spiritus,

-cv ergo tres, omnibus unus Deus. Quod

el idcirco in
non sit c\ mundo « Ego suni Lumen mundi 1 , » propter :

ipsum enim \ivil mundus, ac vivet, quamdiu obedierit

ci. Quod omnes trcs spiritus jam dixit « Deus spiritus :
,

» est.i I"! dicentibus quibusdam « Ubi cst Patcr tuus? » :

dixit i Neque me nostis, neque Patrem meum

: Si me :

» sciretis, scire possetis et Patrem meum *. » Spiritusau-

tcm stnctus Spintus manifeste, ista autem omnia et Pa-
ter, ct cx Patre, b/xoou«7tov ergo. iNon cnim spiritus ut alii,

illi cnim a Dco, non ex Deo, bpoo-jffiov igitur ista tria. Quod

Filius verus « Ego » cnim « cx Dco exivi, » ut ex gremio

:

Patris, et advcnio in mundum. Quod antcquam iu carne

esset , erat Cbristus : « Abraham Pater vester latabatur,
» ut videret dicm mcum , et vidit , et gavisus est
3
. » Et
rursus : « Anle Abraham cgo sum. » Quod non homo :

Cum sum mundo, lumen sum mundi. Quis autcm dedit

in

ca?co visum? homo? impossibile, et ego, quod Filius Dei.

« Tu credis in Filium Dci? Respondit ille : Quis est, Do-
» mine , ut credam in eum? Dixit ipsi Jesus, Et vidisti
» eum, et qui loquitur lecum ipse cst*. » Quod ex eadem
substantia et potentia : « Fgo et Patcr unum sumus. » Et
rursus : « Fater in me , et cgo in ipso. » Unde dictum in
Paulo : « Qui in forma Dei existens, non rapinam arbi-
)> tratus est, esse se sequalem Dco :>
. » Ista igitur signifi-

cant, et unam esse substantiam, ct uuam potentiam. Quo-

modo enim « Fgo et Tatcr unum sumus? » et quomodo
* Joan. Tin, u. — 2 Ibid, kj. — s Joan. tiii, 56. — * Ibitl. it, j(3. — -

• Phil. u, 6.
l6 MARll VICTORINI AFRI,

« Pater in me, et ego in Patre, » si non a patre substan-

tiam habuisset et potentiam genitus? de toto totus? et
quomodo « Non rapinam arbitratus est sequalem esse Pa-
)> tri? » Non enim dixit, non arbitratus est aequalem
esse, sed « non arbitratus esse rapinam. » Vult ergo infe-
rior esse, iion volens rapinam arbitrari aequalem esse. In
istis enim arbitrari est aut non arbitrari rapinam esse
,

aequalem, quae sunt aequalia.

VI. Sed putavimus aequalem secundum potentiam dic-
tum esse. Primum non est illud Arii dogma, quod major
est Pater dignitate ,
potentia , claritate , divinitate , ac-
tione : enim dixit et si secundum
aequalia : istud aequalia,
impossibile secundum istud aequalia esse, si non et subs-
tantia eadem; Dei enim eadem ipsa est et potentia etsubs-
tantia, et Divinitas et actio Omnia enim uimm, et unum :

simplex. Huc aecedit si ab alia substantia erat Filius , et

,

si maxime ex nihilo, quae illa substantia recipere valens

istas Divinitates et potentias? cequalitas aequali connecti-
tur, et simile simili. iEqualis igitur Filius et Pater, et
propterea et Filius in Patre, et Pater in Filio , et ambo
unum. Sed ista nunc. At vero illa Joannis videamus. Ipse
Salvator dicit .-
« Ego sum resurrectio : » quoniam ipse
vita : Quis autem iste ? Martha dicit : « Quoniam tu es
» Christus Filius Dei vivi, qui in mundum venisti
1
. »

Quod non sic filius, quemadmodum nos : Nos enim adop-

tione filii, ille natura. Etiain quadam adoptione filius et

Christus, sed Ego hodie genui te a »

secundum carnem : «

Si enim istud, solum hominem filium habet Sed ante :

Adam ego sum dicens , quod natura filius erat , primum

declaravit.Nonigitur Photinianumdogmaverurn. Deinde
nos non gentes solum , sed et qui dispersi sunt filii. Dei
igitur Filius Christus, filii et nos, sed nos per adoptionem,
1 Joan. xi, 25. — 2 Psal. n, 7.
 ,:

tDVBRSUS AMl'Jl , LIB. I. lf

01 ]i<>r Jetum Christum, vos, m filii dispersi, uum ct

< bristus sic filius? Natura igitur Jesus filius, nos adop-
tione lilii. Quod natura filius, et ipse <li<ii sa pe : « Pater
itias tibi ago, quod me audistu • Et : « Pater salva
I iiic ei isla hora. l.l rursus
» « Ego ex ore Patris pro-
:

1
» ces&i . • Ista non, ut nos dicimus, secundum Patreni
dictasunt. Non enim mendax Deus, nec impius, Filium
se dicens, el Patrem Deum, qui omnino non esset sed :

propter corpus passionem induxit, ut implerentur omuia

in mysterio* Quod et antequam incorpore fuit Christus :

« Et glorificavi et rursum glorifico*. » In mysterio enim

.

in carne humiliavit semctipsum. Ergo ante istud, et post

istud glorificatus et Jesus. Quod propter mysterium et
timens inducitur, et postulans aliqua : « JNon propter me
» venit hsec vox , sed propler vos 3 . » Eadem similiter
non propter me sed propler vos. Quod Filius
ista facio, ,

hominis ipse Cliristus lumen in mundo Filius Dei est :

« Xos audivimusalege, quoniam Christus manet in seter-

» num, et quomodo dicis tu, quod Filium hominis opor-

» tet altificari ? Quis est Filius hominis 4 ? Dixit ipsis Jesus

» Adhuc pauhdum tcmpus lumen iu vobis est 5 » Et .

deinde Quamdiu lumen habetis, credetis in lumen, ut

:

6
)>Filii luminis emciamini » Quod bftoouo-ios Deo « Ego . :

» sum via, et veritas, et vita. Nullus venit ad Patrem, si

» non per me. Si cognovistis me et, Patrem meum cog- ,

7
» noscetis » Et « A modo cognoscitis ipsum, etvidis-
. :

» tis ipsum. » Etrursum ad Philippum « Qui vidit me, :

» vidit et Patrem. Non credis, quod ejjo in Patre, et Pater

» in me est ? »

VII. Et rursus ista et talia, in quibus manifestum est

quod et Pater est juxta quod est, et Filius est, juxta quod
* Joan. xi,4i. — * Ibid.xn, 16. — ' lbitl. a8. — * lbid. J.f. — 'Ibid. g.
»— Joan. xiv, (i. — 1 Ibid. 9.

XXX. 3
 l8 MARII VICTORIM AFRI,

est, et idcirco cluo sunt. Sed c[uouiam et Pater in Filio, et

Filius in Patre, b/tooufftot. -\on oportet igitur dicere, duse
personne, una substantia, sed duo, Pater et Filius, ex una
substantia : dante Patre a sua substantia Filio substantiam
in hoc, in quo genuit filium, et ex bpoovoioi arnbo. Quod
ipse facit, et faciet omnia, quoniam ego a Patre Et quocl :

resurgitis in nomine mco hoc faciam ut glorifieetur Pa-

,

ter in me. Quod Paracletus et Christus : « Si me dilexe-

» ritis, et mandata mea custodieritis. > Et : « Ego rogabo
» Patrem, et alium Paracletum dabit vobis, ut vobiscum
» sit in oeternum. » Quis autem est alius Paracletus?
1
« Spiritus veritatis, querw mundus videre non potest . »

Quod eum non videt, alium autem Paracletum, id est,

Cbristum viderunt, quod in carne, non crediderunt in
ipsum. Quod potentia Christi
sit Paracletus « Yos autem :

)> cognoscitis ipsum quoniam apud vos manet » Ergo

,
:

dedit ipsum ipsis Christus, dixit enim manet in vobis, :

et in vobis est. Ex his quid apparet : Si Deus spiritus, et

Jesus spiritus, et sanctus Spiiitfis, Spiritus, ex una subs-
tantia tria, hptoovota ergo tria. Quod a Christo Spiritus
sanetus, sieuti Christus a Deo, et idcireo unum tria :

« Non vos relinquam orphanos, veniam aci vos. » Et rur-

sus clicit : « quoniam ego in Patre
Illa die cognoseetis,
» meo, et vos in Secundum spiri-
me, et ego in vobis : )>

tum ista. Quod a Filio Paracletus « Paracletus autem :

» sanctus Spiritus, quem Pater mittet in nomine meo ,

» ille vos docebit omnia quee ego dixero. » Manifestum
ex his, quod in Christo Deus , et in sancto Spiritu Chris-
tus ,
primum Paracletus Christus, Paracletus sanctus Spi-
ritus.DeindemisitChristus Deus, qua: locutusestChristus,
ipsa loquitur sanctus Spiritus : Sed Chritus locutus est in

parabolis, et fecit signa : ergo in occulto omnia ,

quod
* Joan. 20 ct seqq.
 An\ EEfll s * n u m , i.in. I. 19

ni earne erat, sicul ipse intui »ic et verum intua in

,

ibolis «I signis. Spiritus autem sanctus docet omnia :

Etenim Spiritus sanrtusloquitur spiritui hominum, ipsum

qaod esl loquitur, el quod est loquitur i.t nulla 6gura :

Et ideo 1 ipsedocebil vos. » Et quae loquitur? « Quaecum-

" que dixero, » <li\il Christus. Dixero, de futuro est. De
quo futuro? Non eo quod nunc, sed eo quod est post as-
eensionem ad Patrem. Et si iste Paracletus veniens a Deo
in nomine Christi, illa docct quas dieit Jesus : ipsc ergo

Jesus, an ipse alter Jesus? an ipso altcro Paracleto, hoc

osl . Spirilui sancto inest Jcsus sicut in ipso Deus? Isla
hac scrio tribusexistentibus, etunumsunttria, et b/toouinov

quippe dicente Christo : Eo, et vcnio ad vos, a Deo alius

dabitur vobis Paraclctus, qui quaecumque habet, a me
babef. quaecumquc habot Pater, tradidit niihi omnia.
ol

Etenim onine mysterium, boc est, Pater inoperans opera_

tio, Filius operans opcratio, id est, quod cst rejjcnerare :

sanctus autem Spiritus operans operatio in id , quod est

regeucrarc. Sed ista ,
quidem et in aliis dicta. Quod >6yo<
boc est, Jesus vcl Christus, aequalis est Patri, et inferior :

« Eo ad Patrem, quoniam Pater major est me. » Deni

dixit Paulus « Non rapinam arbitratus est se opqualem
:

» esse Dco. » Et id quod dictum est « Ego et Pater unum :

» sumus. » Et quod opcratio ct Pater, et Filius et quod :

non diceret, « me major est Pater, » nisi fuisset requalis,

tccedit etiam, si totus ex toto, et lumen cx lumine et si ,

omnia quae babet Pater dcdit iilio onmia autem sunt et :

s ubstantia, et potcslas, et dignilas, a^qualis Patri , sed

major Patcr : quod ipse dedit ipsi omnia, et causaest ipsi
Filio ut sit, ut isto modo sit. Ad boc autcm niajor, quod
actio inactuosa : bealior eniin quod sine molcstia, et im-
passibilis, et fons omnium quae sunt, requicscens, a se per-
1 Joan . x, 5o.
20 MARII VICTORIia APRf ,

fecta; et nullius egens : Filius autem ut esset, accepit, et

in id quod est agere, ab actione procedens, in perfectio-
nem veniens, motu eflicitur plenitudo. Sed quoniam in
ipso, et in ipsum, et per ipsum gignuntur oronia, semper
plenitudo, et semper reeeptaculum est, qua ratione et im-
passibilis et passibilis. Ergo et aequalis et inaequalis : Ma-
jor igitur Pater. Quod Paracletus a Deo, et a Christo :

« Cum venerit Paracletus, quem ego mittam vobis a Patre

» Spiritum veritatis, qui a Patre adveniet
1
. » Quod du-
plex potentia tou Afyou ad Deum unain : manifesto, Chris-
tus in carne ; alia in occulto, Spiritus sanctus. In prcesen-

tia ergo cum erat Aoyoc hoc est •, Christus, non poterat ve-
nire lk/oc in occulto, hoc est, Spiritus sanctus Etenim :

11

« si non discedo, Paracletus non veniet ad vos . » Duo

ergo et isti, ex alio alius, ex Filio Spiritus sanctus, sicuti

ex Deo Filius conrationaliter et Spiritus sanetus ex Patre.

Quod omnia tria unum Pater non silens silentium sed , ,

vox in sileutio, Filius jam vox Paracletus vox vocis \ :

« Cum venerit Spiritus veritatis, praeibit vobis in veri-

» tate non autem verum dicit a semet Christus
omni : » :

enim veritas sed « qusecumque audiet, loquetur, et ven-

:

» tura dicet vobis ille me honorabit quoniam ex meo

:
,

» accipiet, et nunciabit vobis. » Deinde adjungit : « Om-

» nia quee habet Pater, mea sunt 3 . » Dicit ergo : ex meo
accipiet, quod una motio , hoc est, actio agens Christus
est, et Spiritus sanctus : et primum est vivere, et ab ipso
quod est vivere, intelligere : Vivere quidem Christus, in-
telligere Spiritus : Ergo Spiritus a Christo accipit, ipse
Christus a Patre, et idcircoetspiritus a Patre. Onmia igi-

tur unum, sed a Patre. Quod Christus et a Patre processit,

hoc est,quod Deus ipsum misit, hoc est, a Deo processit,
dicit enim « quoniam ego a Deo processi 4 » processi a
: :

i Joan. xv, 26. — 2 Ibid, xvi, j. — 5

lbid. xin, i5, — * Ibid, vm, 4*«
 ADVr.HRVS ARIUM , LIB. I, 21

Patlt •'
Cognoscendum quod ct dixit ; ct oxivi. Sed quod
;\ Deo preeposuil i Deo processi : quod signiiical, quod
Deus ipsum misit. Credite igitur hoc primum, quoniam
i
Deo exivi. Quod autera aDeo,ct ut quis? Ab illo

Deo qui Patei meus cst : « Exivi igitur a Patre,et veni iu

» mundum *. » Hujus orationis naturalis ordo isic est:

Processi a Patre, exivi a Deo, vcni in mundum. Sed effec-
tus et loculionis ordo ab liominibus : quoniani vos dilc-
xistis me quod a Deo exivi*, boc enim pri-
et credidistis,
mum in fidem. Deinde autcm protessi de Patre, exponens
a supcrioribus cujus crat dixit, undc et ipsi dicunt Cre- ;

dimus quod a Patre exisli. Quid autem supra dimisit

Deum et Patrem ? non dicit enim non sum solus quo- , :

niam Pater mecum est, et non est intelligere quod Pater

passus est neque enim ipse, sed homo ejus. Quod in re-
:

surrectioncm carnis venit : « Glorifica Filium, ut Filius

)» glorificet te : sicut ei dedisti potestatem universae car-
» nis, ut omne quod dcdisti ipsi, det ipsi vitam aeter-
» nam-.Ergo non solum homo Christus, sed Deus in
»

homine. Quod hoc sit vitam habere, credere in Dominum

et in Filium ejus : « Est autem aeterna vita, ut cognos-
» cant te uuum et verum Deum quem ,
prsemisisti Jesum
» Christum. » Quod luit ante mundum : « Et nunc glori-
» Pater apud tcipsum gloria quam habui antc-
fica nie

» quam mundus esset. » Quod liomines a Deo, non ta-

men ex Deo « Manifestavi tui nomen hominibus quos
:

» dedisti mihi. Et isto manifcstum quod non omnes tui

:

» erant, et mihi eos dedisli , et vcrbum tuum custodie-

» runt: Nunccognovi,quoniamomni;iqu;r mihi dedisti,a
» te sunt 3
» Et quid mirabile, si homines a Deo, si et
.

caro, quod ipse eam formavit? Quid igitur? uumquid sic

et Christus? Absit. Totus hoc locus hic struit, quod homi-
1 Jean. xvi, i5. — ' lbid. xvn, i. — .' Ibid. (i.
 » ,

22 MARII VICTORIM A*RI ,

nes a Deo sunt, sed non omnes. Rursus et istud, quod

Christus erat ante constitutionem mundi, quod omnia
tradidit Pater Filio, si et nomen dedit*, dicit enini : « Cus-
» todivi eos in nomine tuo, quos mihi dedisti.

VIII. Habemus ergo quod Christus habet nomen Pa-

tris, et quod vita est, et habet potestatem dare vivere.
Quod ipse vita est, et Pater vita, dictum est : « Misitme
» Pater vivens. » Et liaec est substantia Dei et Christi,
b/xoovc-iocergo. Deinde dictum est, lumen Christus, etDeus
verum lumen; istaenimad intelligentiam num aliud est :

Quod deinde lumen non subs-

Spiritos sanctus? JXihil.
tantia : sic ergo b/*eoii<ria. Et omnia quae habet Deus,
habet Filius, bpmovtita ergo. Sed de isto posierius. Quod
natus est : « In istud natus sum, et in istud veui in
» mundum, ut regnem. » Quod a Christo Spiritus sanc-

tus : « Insufflavit » Christus « et dixit : Aceipite Spiritum

» sanctum l
. » Ista omnia secundum Evangelium Joan-
nis.
IX. Videamus etiam et secundum Mattheeum pauca
similia enini prcetereo. Quod et Satanas fatetur Christum
Dei esse Filium , dicit enim : « Si tu es Filius Dei. » Et
istud ter dicit : Sed in secundo confitens de Filio Dei ten-
tavit , si ipse esset Christus, dicit enim : « Filius es tu

* Dei, mitte te deorsum. Scriptum est enim : quod An-

» gelis tuis praecipiet de te. » Confitetur, qui dicit, de te
Dei Filium confitetur, et hunc confitetur. Deinde confi-
tentur rursus dsemones. « Exibant etiam dsemonia a
» multis, exclamantia et dicentia : Tu es Filius Dei ~. »

Audi Ari , audi Eusebi, et omnes audite Ariani , et maxime

qui dicitis ab eo quo est esse Christum : sed secundum
serpentis intellectum : quoniam Pater ov est
,
qui fecit
Christum : Ideo ex eo quod est esse Filium dicentes :

* Joan. xx, 2S. — 2 Luc, iv, 42 >

 ,
.

APvrnsi!» AniiM, mh. i. 23

Vudite ergo, Filium dicil Dei Satanas, cui promisit

regnum mundi, s<ii omnia quas Ln supernis inde enim s

i i. (,»ui(l enim posl tcrtiam tentationi m, qubd Diabolui

confessus est Filium esse Dei? Quodel daemones

ii .

dixerunl ilium essc Dei? « Quid nobiset tibi 1 ili Dei

I

renisti? » Quod lnni oportel dubitare tl<' Christo ?

k Beatus est qui uon scandalisatur in me. » Quod omnii

Patris lilius habet « Omnia mihi tradita sunt a Patre

:

n nullus cognoscit Filium nisi Pater, nec Patrem nis

* Filius cognoscit, ct cui vult filius revelare 1 . » i

causa . solum Filium scire Patrem, aut Patrem ul i

noscat Filium? nisi quod nullus habet substantiam

(hnnia enim quae in claritudine, et in divinitati
potentia . in ips;i actioneetcognoscunt Patrent , etcol
Sed quoniam cognoscere, hoc est, scire ipsius
ipsum quod est ei csse, hocest, substantiam ejus : Id-
circo nullus cognoscit Deum , nisi substantiami
habens Filium, et habens al) ipso. Alio cnim modo n

potuit videre, siculi dictum est : UnigCnitus, qui est in

gremio Patris, ille enarravit. Quod cst essc Deum? iu

gremioenim, et rn fiiitpa. substantia>, o(*oou<twv owv uter-
quc , et substantia et Divinitate consistens , trterque id

utroque , ct cognoscit uterque utrumque.

X. Quid igitur et tu Valcntine dicis ? Proccssit pri-
n.us y.u.fj et volens videre Patrem nou potuit. In gremio
Patris essc FiliUm, et semper cssc Joannes dicit. Non so-
lum ergo Palrem videt, sed etiam in Patre semper e»t
quod est magnum peccatum adversumsanctumSpiriluni
dicere « Omnis blasphemia et peccatum remittetxrt
:

» hominibus. Et si (piis dixerit sermonem adversum Fi-

» liuin Hominis, remittetur ei Quiautem dixerit ad- :

» versum sanclum Spiritum, nou remittetur ci ncque in

*Mcttb. xi, s;.

_4 HARII VICTORIKI AFRI ,

» isto sseculo , neque in futuro l

. » Primum respicien-
dum ,
quod Spiritus sanctus Dei est. Dixit enim : « In
2
» spiritu Dei ego ejicio daemonia . » Deinde de blasphe-
mia et peccato quod peccarunt Judaei, sicutidixit, quale
esset insanctum Spiritum. Primum quod blasphemia et ,

peccatum in Spiritum sanctum non remittetur alicui.

Peccatum est, blasphemiter cum voluntate dicere. Sed
istud non sufficit. Dixit secundum etiamsi invitus ali- :

quis dicit qualemcumque sermonem quod non est pec- ,

catum non relinquetur illi in omni sseculo. Si igitur

sanctus Spiritus, Dei spiritus est, et sanctus Spiritus a
Dei Filio omnia habet, una substantia tribus a substantia
Patris, b/zoouo-za ergotria, hoc est, simul buerta. Si enim Pa-
tris substantia Spiritus, et Filius, Spiritus sanctus autem
Spiritus? Patris est spiritus. In quo ordineponitur sanc-
tus Spiritus , et pra?cedit enim si Patris et Spiritus et
: ,

sequitur, si a Filio habet quod est. Et rursus Filius,

secundum quod Spiritus, unum est et Pater, et est in
Filio Pater et omnes in alternis existentes
, ergo buoo -Jaioi :

sunt, unam ei eamdem substantiam habentes, et semper

simul bt/oouo-toi divina affectione secundum actionem
subsistentiam propriam habentes.
XI. Sed ista rursus sufficiunt nobis quse dicta sunt in
Evangeliis. Quod Christus Dei Filius ipse Salvator dicit :

« Quomodo dicunt Christum Filium David esse , et ipse

» David dicit in libro Psahnorum Dixit Dominus Do- :

» mino meo sede a dextris meis. David ergo Dominum

:

3
» vocat, et quomodo Filius ejus ? » In isto Christum et
antequam esset in carne mea et spiritum Dei esse et , ,

Deum esse ipse hsec demonstrat. Videamus igituret Apos_

tolum jdicitenim de Christo adRomanos Quoniam Deus :

est « Christus in diem irse et revelationis justi judicii

*Matth. xn, 3i. — a Ibid. a8. — » Matth. xxii, 43,

 ;:

ADvr.nsi | uut | , i.iu. i. l>5

» Dei
l
t 1 enim judicabit
Siue dubio hoc deChristo: ipse
quoniam tpud Deum de Gc-
rh \>r< '<» nihil cst. Exemplum
nesi inducit Paulua « hiia patrem mullarum gentium
: I

potui te ante eum cui credidisti Deo, qui vivificat

N mortuos, et VOCal ea qua: non sunt tanquam sinl. »

Quoniam Spiritus Dei Spiritus Christi, et idcm Spiritus

Sanctua vos ?ero non estis in carne, sed in Spiritu si
: :

tamen spiritus Dei habitat in vobis si quis autem spiri- :

tuni Christi non habct, hic non cst ipsius. Toliusmysterii

virtus in baptismo est , ejus potentia in accipiendo spi-
ritu. Hoc si ita est, dictum est : vos in spirituestis :

qucm sanctus Spiritus dedit vobis. Qui iste est spiritus,

tdjunxit tamen spiritus Dei habitat in vobis a »

: « Si .

Quis est iste? Si quis autem spiritum Christi non habet.

[dem ergo Dei spirilus et Christi spiritus. In quo ct illud
perspiciendum, quod idein est spiritui Christi quod ipse
Christus. Sequitur cnim « Si autem Christus in vobis. » :

Unde et spiritus Dei Deus. Una igitur substantia, qua

idem spiritus: sed in tribus, bt/oo-jffiov igitur. Unde non si-
milis substantia, quia idem spiritus ncc tamen idcirco :

passiones eaedem et in Patrc ,

quia unus spiritus : in duo-
bus enim tantum velut passiones, quia jam pro^rcssi
spiritus sunt. Sed ista plenius postea : « Quoniain ex
3
» ipso , et per ipsum, et in ipso omnia , » et ipso ut di-
citur, de Patre : per ipsum, ut de Christo : in ipso, ut
de Spiritu sancto. Alibi autem sic dicit : Inipso, pcr
ipsum ad ipsum. Quod Deus Christus.« Ex quibus Chris-
,

» tus secundum carnem, qui est super omnes Deus bene-

» dictus per omnia saecula soeculorum. » Ad Corinth.
» prima Si cnim cognovissent, nunquain Dominum
:

» majcstatis crucifixissent 4 . » Quod Christus, sicuti Deus

incomprehensibilis, aut vix, comprehensibilisest, sed et
* Roni. i, 18. — . > Ibid. viu, 9. — •
• Rom. xi, 36. — * i Cor. 11,8.
 ,

26 MA.RII VICTORIHI AFRI,

quemadmodum dictum est, «Quae oculus non vidit, quoe

» auris non audivit , et in cor hominis non ascenderunt
» quse praeparavit Deus diligentibus se *. ^> Deinde dicit,
quod intelligit ista sicut spiritus hominis ea quae in ho-
:

mine, sic et ea qure Dei, spiritusDci. Si de Christo ista

dicit, his apparet, quod non cst facile scire gcneratio-
nem Filii Nam nequevo-jg percipit Dei Filium, nec mo-
:

dum generationis scire potest. Si autem de praesentia

ejus, et istud supra oculum, supra auditum , supra vou»

est. autem, ut quidam intelligunt, dicit ista de his,

Si

quae prseparavit Deus diligentibus ipsum mullo magis •,

mirabilis est generatio , et vix comprehcnsibilis. Si ista

sic sine iutellectu sunt, quid ex his qucas dicere , ab his
quae non sunt esse Christum, aut similis substantia est
Christus? Comprehensibilia sunt et definita. At vero
esse oftoouowv non solum incomprehensibile et habet ,

contradirtiones multas. Si enim huoo-jiio; et ipse ingeni-

tus : si hpmvttm quomodo alter quomodo alius Pater,
alius Filius. Si bftoou<rtog quomodo alius passus est, alius

non? Ex enim isto Patripassiani. Sed quoniam Dei vo-

lnntatc inquirit omnia , et ea quae Deispiritus, qui in

nobis inhabitat, invenietur modus divinse generationis,

juxta quem et bftooo<r»s manifestabitur, et illa extermina-
buntur Nos enim accepimus non mundi spiritum sed
: ,

Dei. Quod idem spiritus Deus et Christus est, et sanctus

Spiritus, et idem unus spiritus. « Propter quod notum
» vobis facio, quod nullus in spiritus Dei dicit, Anathe-
» ma Jesu *. » Et, « Nullus potest dicere Dominum
» Jesum, autem gra-
nisi in Spiritu Sancto. Divisiones

» tiarum sunt, idem autem spiritus et divisiones mi- :

» nisteriorum sunt, sed idem Dominus, et divisiones

» operationum sunt idem autem Deus qui omnia in ,
,

i i Cor. ii, 9. — * Ibid, 1 j, x8, i3,

 ,

kBVBESCS ARIDM, 1.1 II. I. 27

n omnibus operatur. » Si igitux Lnspiritu uulhisdicil

tnathemt Jesu,ipse esl spiritus el l'<i . el sancti Spiritus.

IV (|tn> idem illml dicil : • li milliis potest dicere Domi-
^> mini Jesum . nisi in Spiritu sancto. » Praeterea amplitis
istud dicil quod « divisiones gratiarum aspiritusunt, »
,i Deo quidem gratise . dn isiones autem a spiritu , in ac-

tionem enim alia existentia Spiritussanctus, insubstanr-

»ouiTtov quoniam Spiritus sanctus sicut et ministerii
Domini , ipse etenim dividit ministeria in operatione
\ itee operans, el secundum opera-
ipse in substantia sua

tionem vitse. In substantiaQuod spiritus autem b/*oouerws.

cl operationes a Deo. Operationes autem multae , sed in

onmibus idem Deus. Differt autem Deus, quod ipse faeit

divisiones operationum, ipse tamen in omnibus oinnia
operaus, ipsum cnini esse operationis causa cum sit
operationum divisiones facit, et ipse Deusjuxta subslan-
tiam spiritus cuin sit ofwouortev actioni , omnia ergo tria
actionebpoovtrtaet substanlia bpoouo-ta. Quod oninialria spi-
ritus, et quod a Patre Spiritus : a Tatre substantia. Quod
Christus vita cst, et quod spiritus, dictum est s « Spiritus
» autein vivificat. » Et ibi rursus dicit, « Dominus
» autem spiritus Quod Chxistus de Deo, non cx
est. »

bis quae non sunt :« Ut non splendcrct illuminatioEvan-

» gelii glorise Christi qui est imago Dei '. » Si Imago Dei
,

Christus, de Dco Christus. Imago enimimaginalisimago.

Imagiualis autem Deus, imago ergo Ghristus. Sed imago
imaginalis imago est, et quod imaginale estprincipale.
[mago aulem secunda, ct aliud secundum substanliani
ab co quod imaginale. Sed noii intelligimus ihi imaginem
siculi in sensihilihus. llic eniin nec substanliain intclli-
gimus imaginem : uinbra enini quadam est in aere , aut
in aqua per quoddam corporale lumen corporalis eflluen-
1 Roni, vni, 29.
 ,

28 MARII YICTORINI A.FRI

tise per reflexionem figura, ipsa per semet nihil necpro- ,

prii motus, imaginalis solum substantia, nequecorpus,

nequesensum, neque intelligentiam habens, et ablato,
aut turbato in quo figuratum est omnino nihil et nus- ,

quam est. Alio igitur modo dicimus Christum imaginem

Dei esse ,
primum esse, et per semetesse , et quae sit in-

telligens esse, et viventem dicimus imaginem, et vivefa-

cientem , et semen omnium enim per

quae sunt, Xfyos
quem omnia, et sine isto nihil. Sed ista omnia etiamDeo
attributa sunt ergo htioo-Jmoi Deus ct Xtyas et quare imago
:

Dei 16yog. Quoniam Deus occulto, in potentia enim Xtyog

autem in manifesto actio enim quse actio habens om-
:
,

nia quse sunt in potentia , vita , et cognoscentia secun-

dum motum producit et manifestat omnia : propter

quod omnia quse sunt in potentia imago est actio , uni-
cuique eorum quse in potentia sunt speciemperficiens,
et existens per semet, a nihilo enim nulla substantia :

Omne enim esse inseparabilem speciem habet, magis au-

tem ipsa species , non quod prius sit
ipsa substantia est :

ab eo quod quod definitumfacitspe-

est esse species, sed

cies illud, quod est esse species. Etenim quod est esse,
causa est speciei esse in eo quod esse est. Et ideo quod
,

cst esse Pater, est. Quod species, Filius. Rursus quod ip~
sum quod est esse , prsestat speciei ipsum quod est esse :

esse autem speciei imago est ejus quod est esse. Quod est
juxta causam Primum quod est esse ouoo-jclov ergo esse
:

ipsis duobus , et secundum esse imago est primi esse sine

,

tempore primum et secundum dico juxta causam. Aliud

:

alio ad ipsum quod est esse Pater et Filius. Quod autem

non retrorsum causa idcirco Pater Pater, et Filius Filius.
.

In eo autem quod esse est, ambo simulsunt, etsemper

ambo , bftooustov juxta quod est esse , secundum autem
quod est potentia et actione potentia Pater actione Fi-
, ,
 ,

IDYMkSUS AnirM, Llli i. 39

lins. Natus igitur Filius, habens in actione el potentia-

lltei esMysicuti potentialiter esse habet ipsum actionem

in semetipso, quo<J est potentialiter csse. Ipsum

autem habet, secundum intellectum accipite, non enim

biib« t sed ipsum cst. Simplicia enim ibi omnia Sed dixi
. :

secundum Evangelium quaecumque habet Pater , eadem

:

habet Filius. Secundum istam rationem et Pater in Filio

osl et ilius in Patre, et bpoouertov ambo, et imago Filius
. I

Fatris: ipiuni enim esse duorum bffooyffiov. Quod autem

alterum ab altero imaginale et imago. Etrursus, quod
alter ab allero , unum ingenitum, aliud gcnitum, sine
tempore autem ista , quod in principioista,et abaeterno
in seternum.
XII. Xcque igitur qui homincni dicunt Christum
nequc qui cx nihilo, ncque qui ex aliquo tempore, nec
alii hujusmodi in ista perspectione locum habent. Yi-

dcamus autom et istud. Dicit Moyses dictum Dei « Fa- :

» ciamus hominem secundum imaginem nostram, et se-

» cundum similitudinem l . » Deus dicit ista, faciamus :
cooperatori dicit, necessario Christo, etsecundum ima-
ginemdicit, Ergo homo non imago
secundum Dei, sed
imaginem solus enim Jesus imago Dei homo autem
, ,

secundum imagiuem hoc est, imago imagiuis. Sed dicit

,

secundum imaginem nostram. Ergo et Pater et Filius

imago una. Si imago Patris Filius cst, et ipsa imago Pa-
ter, imagine ergo buoovaioi Ipsa cnim imago substantia :

est unum enim est et simplex et ibi esse et operari ita

: :

autem sunt et substantia et spccics, Substantia autem

cum sit imago, bpoouertoi Pater et Filius, Patre cxistente
secundum quod est esse, etiam quod cst agere Filio :

autem existente secundum quod cst agere, etiam quod

est esse unoquoquc habente id quod sit, juxta quod
,

1 Gen. i, 36.
 ,
:

5o JIARII VICTORIM AVRI,

maxime est, antiquius existente quod est esse, ab eo
quod cst agere; Pater autem quod est esse, et maxime
Pater ipsum quod est esse, cui inest et actio potentia-
liter.

XIII. Et rursus ut juniore existente quod est agere

Filius, utjuniorab eo quod est esse habens Filium in ,

eo quod est agere a primo quod est esse. Propter quod

unus Pater juxta quod est esse unus Filius juxta quod ,

agere, uterque simul existens in utroque, sicut demons-

tratum est bpooinnot ergo. Dicamus ergo
: « Faciamus :

» bominem, et ad imaginem » quid est? et quid est ad

nostram? Deinde hoc quid est et juxta similitudinem : :

sic enim dictum differentiam significat et imaginis et

,

similitudinis. Multa cum sit qusestio de quo dixerit :

« Faciamus bominem juxta imaginem nostram » con- ,

cedendum nunc quod de anima hominis, sive de ambo-

bus, sive enim de sola anima, nihil aliud intelligitur,
nisi de anima ipsa enim sola est juxta imaginem Dei
:

et juxta similitudinem. Imaginem dicimus esse Dei

Christum ipsum autem >oyov. Juxta imaginem ergo
;

Dei animum
dicimus rationalem dicentes. JYon enim
anima sed rationalis et quod totum vita Chris-
Xoyoe :

tus anima autem vivit, quod vita subslantiam habet

:

Juxta imaginem ergo Dei anima Christus autem Dei. :

Quid autem intelligimus hoc juxta similitudinem? Que-

,

madmodum Xfyo$ substantia est, sicuti declaratum est

quoniam et /oy&v esse ipsum est, et ipsum quod esse,
autem
).oyo,- est agere , et est motum esse et quoniam
,

simplex est ibi omne istud ipsum esse et agere , hoc est
quod est, est esse, quod est ibi substantia, sic et anima
quo anima est, hoc est quod est esse, et substantiam esse,
quod autem est a sese movens, imago est substantice :

Magis autem ipsa substantia juxta speciem substantiee,

 ,

im bhsi \ mi u , Mn. i. 3i

cM ideo in definitionc animee cum dicimus, quid cst

aniraa ? proprie dicimus cl substantialiter, quod ase mo-
Manifestum el <\ isto, quod substantialis imago
v.etur.

magu autem substantia est animse, quod a sc movetur.

Hoc autem esl rationale juxta imaginem tov Xtfyav ratio-
naletn esse. Vliud igitur <si juxta imaginem eese , quod
quidem substantia esl aliud autem juxta simiUtudinem
.

quod non cst substantia, sed in substantia noinou

qualitatis declarativum. Sed sicuti Deum, sic cl imagi-
nem,hoc est, Christum substantiam accepimus perfectio- :

nem autem juxta quale significativum iutclligimus. Et

si simile quale significat neccssario, quomodo dicimus
animam rationalem esse, ct perfecte rationalem juxta
similitudinem perfectionis in Deo? perfcctam esse dici-
mus animam, juxta imaginem, ergo nunc et in mundo,
juxtasimilitudinem autem posteafideinDeumet inJesum
Christum , qualis esset futura si Adam non peccasset. In
quo igitur rationalis est, ad rationem juxta imaginem
cst; in quo futura perfecta cst, secundum similitudi-
nem. Aliud igitur est, imaginem esse, et aliud juxta
imaginem et magis aliud juxta similitudinem. Quae igi-
tur blasphemia, b/xooii<nov dici Patrem et Filium cum :

imago sit Filiusjuxta substantiam, non juxta similitu-

dinem? Sed nunc sic. Eamus vero ad alia.
XIV. Quod in Christo creatura, sed non una Sunt :

enim creaturae tres una quidem cum creata sunt oninia

:

pei Christum, seounda creatura nostra in Christo secun-

(I u iii baptismum; sed in Christo, et alia in Christo com-
mutatio fit. Unde « si qua in Christo nova creatura *, »

dictum esl. Quod antequam csset Christus in carne :

« Qui peccatum non noverat, pro nobis peccatum fe-

» riL *. » Quod fuit tempus in quo pcccatum non nove-
* % Cor. v, 17. — 2
1 Pctr. 11, 23.
 ,

52 MARII VICTORIHI AFRI ,

rat. Antequam esset in carne, ad Ephesios. Quod ante-

quam essetChristus in carne : «Benedictus Pater Domini
» Jesu Christi ,
omni benedictione
qui benedixit nos in
» spiritali in coelestibus, secundum in Christo Jesu,
» quod praeelegit nos ante constitutionem mundi.» Quod
« Quoniam fue-
1
fuit Christus antequam esset in carne :

» ratis illo tempore sine Christo, abalienati a conversa-

» tione Israel 2 » Quod Deus Christus
. « Spem non ha- :

» bentes, et sine Deo. » Hoc est, sine Christo. Quod

spiritus est qui omnia colligat : « Cupientes custodire
» unitateni spiritus in colligatione pacis, unum Corpus,
» et unus Spiritus , unus Dominus, una fides, unum
» baptisma , unus Deus, et pater omnium, qui in omni-
3
» bus, et per omnia » AdGalatas, , et in omnibus .

quod Christus Deus « Paulus Apostolus, non ab homi-

:

» nibus neque per hominem, sed per Jesum Christum,

,

» et Deum Patrem
4
» Et rursus « Evangelium quod
. :

» Evangelizatum est a me, non est juxtahominem, non

» enim ego ab homine accepi ipsum, sed per revelatio-

» nem Jesu Christi
5
» Ad Philippenses, quod Christus
. :

6
« Et in subministratione Spiritus Jesu Christi . » Quod
ouoo-JTto? et simul Patri Filius : « Istud enim sapite in
» his quod et in Christo, qui in forma Dei existens , non
» rapinam arbitratus est esse sequaleinDeo, sed seme-
» tipsum exinanivit formam servi accipiens, in simi-
,

» litudinem hominis eflectus, et figura inventus sicuti

» homo 7 » .

XV. Primum Photini, et ab isto, et ante istum, qui

hominem dicunt Jesum et solum ab homine factum
cognoscant impiamblasphemiam inChristo, qui in forma
Dei existens. Quando existens ? Antequam veniret in

*Ephes. i, 3. — *Ibid. n, 12. — » Ibid. iv, 5. —*Gal. 1, 11,— 'Phi-

lip. 1, 19. — ' Pbilip. 11, 6.
 sn\ niM s AHIHM , LIB. I. 35

corpua s dixil enim, quod exinaniveril seipsum etae-

ii formaui servi Erat igitur el antequam liomo
:

,. li qualis eral X6yo« Dei , forma l><i. Quid est

isiml. sequalis existensDeo? quod esl ejus ipsius <-l po-

tentise substantise : dixil eniin sequalem esse : Etenim
Rquale, e1 magnitudiniset quantitatis esl declarativum;
magnitudo autem substantise molis magnitudo est, qua-
enim nou habel magnitudinem neque a substantia
litas ,

quod esl esse habet. Solum autem quantum substantise

magnitudine quantum est. Et idcirco declarans beatus
Paulus Dei substantiam, omnia quanta dicit , « ut Dei
» cognoscatis altitudinem , longitudinem , latitudinem,
» profundum l
. Secundum ista ergo aequalis Deo exis-
>>

tit Christus : Non enim dixit similis Deo, quod non

substantiam, sed in substantia alterumquid,
significat
ad similitudinem juxta accidens, sicuti secundum simi-
litudinem homo ad Deum, alia cum sit Dei, alia homi-
nis substantia. Ex lioc nefas est dicere hominem eequa-
lem esse Deo. Si igitur Christus lbrma est Dei fbruia ,

autem substantia est idipsum enim forma et imago est , :

autem ioinia et imago Dei X6yo S et semper Xoyoc ad ,

Deum bftooufftov Deo ad quem et in principio et

, , ,

semper est X6yo«. Esse autem imaginem et substantiam,

et simul cum substantia, quod bpooueriov dicitur, cx hoe
manifestum. Hix.it enkn Apostolus • « Semetipsum exi-
» nanivit, formam servi accipiens. » Numquid enim
formam soluni accepit hominis, non et substantiam ho-
minis? [nduit enim et carnem, oL in carne fuit, et pas-
sus est in carnc, et hoc est mysterium, et quod salutare
sit nobis. Si igitur exinanivit seipsum, et Christus exi-
nanivit seipsuin, et anlequam in carne esset . fuit Ghris-
tus. Et si fuit ante istud, quoniam seipsum exinanivitj
i Ephes. iii, iS.

XXX. 3
 ,

54 MARH VICTORIICI AFftl y

ipse induit carnem : Quare enim se exinanivit, si , ut

dicis, o Marcelle, aut Photine, assumpsit hominem quasi
quartum esset : Oportehat enim Xdyo» qui esset manere,
assumere hominem, et modo quodam inspirare spiri-
tum ad actiones. Sed dixit, « exinanivit seipsum. »
Recte : qui hahehat induere hominem. Quid igitur est
exinanivit se , universalem Xoyov non esse universalem
in eo quod est esse X070;, carnis, et fieret caro Non igitur :

assumpsithominem, sed factus est homo. Est igiturforma

suhstantia cum substantia in qua est forma, baooOo-to;
,

igiturformsesubstantieeprincipali^etpotentialiterpriori,
quod ista prsestat formse esse, et in substantiam esse , et
semper simul esse, sine enimaltero alterum non est. Se-
cundum igitur quod forma a substantia , , substantia est
forma, quee sit substantia; , istud Dei Filiusest. Quod for-
masubstantia, quodautem sempersubstantia cumforma,
semperPater, semper Filius ad Patrem, hoc est, \6y6i ad
Deum, hoc autem semper. Sed quoniam ista forma subs-
tantia est, quoe imago est, et /iyojest, quem Filium Dei
esse dicimus, secundum quod Vy^z estomnium qvise sunt

X6yoe est. Universalisenim/oyojFilius Deiest, cujus poten-

tia proveniunt, et procedunt in generationem omnia, et
consistunt. Ipsius ergo potentia ,
procedens et simul
existens cum Patre, facit omnia et generat, et ipsa hoec
potentia in eo quod est ei preecedere ,
quae quidem actio
dicitur, ipsa patitur si quid patitur, juxta materias et
substantias ,
quibus praestat proprium ad id ,
quod est
illis esse, inversabili et impassihili eadstente universali

>oyw qui semper est ad Patrem, et b/xooOo-toj. Et idcirco

de Filio dicitur, quod est impassibilis et passibilis, sed

in progressu passio , maxime autem in extremo progres-

sionis, hoc est, cum fuit in carne : illae enim passiones
* Sive Marcelio apud D. Athanasium.
 ,

Anvrnsr* ahittm , mti. i. 55

nnn dictmtur, generatio b Patre, motus primus, ct

itorem essc omnium : ista enim substantialia cum

sint, magis autem substantise : Atyoi enim existentium
juxta potentiam substantias sunl ipsorum non igitur
:

passiones. S«<l ista. Ii rursus, quidigitur dicunt Photi-

niani . si buoovffto? Filius Patri. Quomodo Deus cx Maria
hominem natum Filium habuit? Quid autem et Ariani

dicunt? si baooiifftos et ).eyo« . et substantia simul cst Filius

runi Patre? Nefas enim dicere istud : Erat quando non
erat. Et istud nefas: de iis quae non sunt csse. Tmpii et illi

rursus, qui dicunl b/xoouffiov esse Filium Tatri : Substantia

cnim secundum quod substantia cst, non cst alia, ut sit
similis ad aliam eadem enim est in duobus, et non est
:

similis sed ipsa. Sed alia eum sit, non quo substantia est
similis dicitur, sed secundum quamdam qualitatem Im- :

possibile ergo ct incongruum buootifftov esse aliquid. Prae-

terea simile quod in alteritate est, aut in eadem est, di-
visa in duas partes substantia, aut in alia quo enim :

reccptibile est dissimile esse, hoc receptibile est similem

esse Substantia autem secundum quod substanlia est
:

non recipit similem esse aut dissimilem juxta quod , :

autcm reeeptibilis est qualitatis similis aut dissimilis di-

,

citur, in potentia sua vel existentiamanente substantia,

vel eadem vel diversa. Quid autem vero illa substantia
vel Dei , vel rb« Xoyow numquid receptibilis cst dissimili-
tudinis, ut dicatur similis esse ? Sed impossibile , nec si-

milis ergo, non igitur buoouffto. Videamus igitur et istud :

Si simile aut in eodem genere substantia est, ut hominis

autanimalis: similis enim est et homohomini, animal et
animali aut in alio genere, velut homini lapis, aut statua
:

equo. Quomodo
igitur dieunt ista duo buooufftot csse, si in
eodemgenere, utinanimali, magis prsecedit suhslan-
tia? Si autcm in ipsa suhslantia aut divisa, aut alia su-
 36 MARII VICTORINI AFRI ,

periore substantia nata, sed utrumque aut subalternum

est, et alterum subjectum, sed divisa, neque in sequalia,
neque in insequalia babet alterum perfectum sed duo
, ,

perfecta, et a perfecto perfectum : Non igitur in ipsa

similitudine, quippe et similitudo , siistud, sic necesse
est in alio genere. Unde igitur, an alterum quid ? Ex
nihilo igitur : aut duo principia , sed nihil horum : quo-
niam et unum principium , et eorum quae sunt omnia
causa : Pater secundum-rbv Xoyov, qui in principio erat, et
idcirco semper erat non ergo ex nihilo erat. Si vero et
:

istud, neque et in eo quod alterum genus et similitudo.

Quomodo autem dicit non quod Jesus arbitratus est se-
metipsum sequalem esse Deo sed quod « non rapinam ,

» arbitratus est eequalem esse » Ea enim quae natura :

sunt sequalia, non per Divinitatem propriam, sed quge

juxta fortunam facta sunt tgqualia, quasi rapina sequa-
lia sunt.

XVI. Magua igitur confidentia , et vere naturalis Di-

quod est eequalem esse non arbitrari rapi-
vinitas ad id ,

nam Deo sequalem esse. Sed ista. Et rursus ad Colossen-

ses quid dicit : quod ante omnia primus Jesus. Duplex
enim generatio ejus Una quidem in Divinitatem et Fi-
: ,

liationem , oeculta , divina , et quae fide intelligatur :

Alia autem carnem venire et ferre carnem Illa qui-

in , :

dem sola generatio a Deo potentiae manifestatio ista ,

autem acceptio magis carnis, non generatio. Si igitur

est prior non ab homine est Salvator Si generatio est,
, :

non est figmeutum Si autem a Deo generatio non de

: ,

nihilo Si imago Dei Jesus, bix&ouffeoc es t Imago enim subs-

: :

tantia cum substantia, cujus et in qua est imago. Et

quod imago substantia a substantia ejus in qua est vel
,

subsistit genita, in declarationem intus potentise : hinc

Pater qui intus, hinc Filius qui foris. Rursus quod filius,
 \i>\ i hm * LEICM . i Hi. I, Zj

. et( io actionem festinans Bubstantia: vita enim

. <i intelligentia Xfyoc » processit in substantiam
eorum quae sunl intellectibilium , el hylicorum, et id-
circo ;u'iin ipsius rbu >(5yoj ,
propter imbecillitatem perci-
pientium ipsum,el patitur, et passibilis est , vel potius

I
ibilis enim beatus Paulus de Christo
dicitur, dicit :

* Qui eripuil nos de poleslate tenebrarum, et transtulit

^ in regnum ilii dilectionis suae
I in qpio habemus re- ,

» demptionem el remissionem peccatorum qui est ima- :

» g Dei invisibilis, primogenitus antc omnem creatu-

n vam : Quoniam in ipso creata omnia, quoe in ecelis et
» qiKT in terris, visibilia, et invisihilia , sive sedes, sive
» Uominationes , sive Principatus, sive Potestates : om-
» nia per ipsum , et in ipso constituta sunt , et ipse est
» ante omuia , et omuia in ipso consistunt, ipse est ca-
» put corporis Ecclesiae quoe est principium, primogeni-
» tus a mortuis , ut fieret in omnibus ipse primarius :

» quoniam in ipso complacuit omnem plenitudinem in-

» habitare et per ipsum reconciliare , et reconvertere
» omnia in ipsum ,
paeilicans per sanguinem Crucis ejus
» sive ca quse in terris, sive ea quse in ccelis l
. » Totuni
mysterium iu ista expositione dietum est, quod buoouaiou
dicit ex isto qui est imago invisibilis Dei quod Filius ,

primogenitus quod non creatus ante omnem creatu-

,

ram dixit si enim et ipse creatus esset non diceret

: ,

ante onmein creaturam et proprie dixit primogenitus :

quod est de Filio. Jungamus ergo sensum primogenitus :

ante onmem creaturam. Ergo bic genitus ut Filius, illa

creatura, ut quoe creala sit : non autem quod et aliuni
postca genuit,sed quod ante omnem creaturam primoge-
nitus. Est aulem omniscreaturaet eorum quae in ccclis, et
eorum quoe in terris , visibilium et invisibilium. Sine
* Coloss. i, io etseqq.
 , ,

38 MARII VICTORINI AFRI

creatura ergo Filius , natura igitur et generatione Filius.

Quod Christus X6yo? est, et quod Xfyos omnium quse sunt,

ad id ut sint causa, et idcirco dictum est , quod in ipso

condita sunt omnia et per ipsum condita : ).6yo; enim et

causa est ad id quod est esse iis quae sunt , et est recep-

taculum eorum quae in ipso sunt. Quod autem omnia in

ipso, ipsum receptaculum completur omnibus quee sunt,
et ipsum est et plenitudo et idcirco omnia per ipsum
, :

et omnia in ipsum, et omnia in ipso. Si igitur ex nihilo

erat Filius ,
quomodo ista ? Sine fide igitur et impos-
sibile sic ista talia esse. Et rursus , si non bftoouo-wv quo-
modo et Pater plenitudo et Filius ? simul enim om-
nia plenitudo , et bpoouo-wv plenitudo velut animae , et

alia quae creata sunt ? Omnino Etenim impossibile.

biioouo-tov , sicuti dictum , in alteritate est alter enim :

similis substantia non potest diei , nisi in ipsa non

sit , illius autem potentiae si altera substantia est ct ,

ab ipsa quod est illis esse habent omnia quae sunt, impos-
sibile est unum esse omne nunc vero Deo Patre et Filio
:

>o'yw buoouo-tw existente, quoniam per Xfyov omnia in unum

vocantur, et sunt a Deo omnia, et Deus omnia in omni-

bus, sine passione Patre existente, sicut idem monstra-
tum est. Quod autem Jesus Xoyog qui et omnium quae sunt
Spiritus est vivificans, fons vitae eeternae, secundum mys-
terium veniens in carnem et in morte peccatorum vicit
,

mortem et in aeternaui vitam mortua suscitavit. Quod

,

autem Deus potentia est ipsius fontanae aeternae vitae, et

propterea Filius est /o'yo?, fons vitae aeternae existens po-

tentia patria, primogenitus a mortuis, et idcirco omnia
in ipsum conversa unum fient, hoc est spiritalia : ergo
b^oouo-ioc Dei Filius, quod aeternae vitaefons est, sicuti Pa-
ter potentia ipsius, et quod per ipsum Filium unum fient
omnia ,
quoniam per ipsum omnia. Quod Jesus , hoc est
 AIUIUMS \IUUM, MB. I. 3g
c\ mhiimi est, < i
elementum omnlum quaesunt
\<iui

inaxime autem jam eorum

in ivspyut et manifestatione
(|u.i sunt, quod in eo inhabitat omnis plenitudo Divini-
tatis corporaliter , hoc est, in operatione substantialiter :

I ii Patre enhn omnia inhabitant. Etidcirco

pqtentialiter
JesusAt^ iiiia;;<) <st Patris Dei, hoc ipsum quodest, po-
-

tentia est jam lioc quod est actioncm esse

. omue enim :

quod in actionem exit, et imago est ejus quod est poten-

ti.tliter, et ejus quod est potentialiter Filius est quod in

acliono est, ex iis Filius et Pater bpooutriov. Quod ex Jesu

omnia, et Deo omnia, omnia dico quorcumque
idco ex
sunt , et uou teuens caput Christi ex quo omne corpus ,

per actus et coujunctioncs subministratum et produc-

tum , crescit in incrementum Dei, unuui enim omnia,
eliamsi differentia sint, quae sunt Non enim corpus to- :

tius universi velut acervus est, qui acervus tactu inter

se solo granorum corpus efncitur, sed maxime quo al-
tcruatis in se iuvicem partibus, ut catena contincns cor-
pus est : catcna enim Deus, Jesus Spiritus, «puj anima An-
geli , et dcinde corporalia oninia subministrata : Igitur
plenitudo, quippc producta est. Si igitur omnia unum,
quippe in substautia, multo magis Deus et Filius, non so-
lum insubstantiatum, scd consubstantiatum Insubstan- :

tiata enim sunt omuia o«t« in Jesu, hoc est, iv t«u lfy<a si-
cuti dictum est Omnia in isto sunt condila puQoua-w
: :

autem ista non sunt Nou enim quasi buata est illud pri- :

mum esse quod est Deus, neque autem ut substantia ima-

go, quod est Filius, sed simul solum istorum quod est ,

esse Divinitatis ad causam, est esse iis quae sunt : sola igi-
tur ouoo-jo-tx Deus \6yos ad Timotheum prima
, : « Ete-
» nim confidenter magnum quoddam est pietatis inyste-
)) rium, quod maniCestatum est in carne, justilicatum in
» spiritu, apparuit Angelis, preedicatum est gculibus,
40 MA.R1I VICTORIKI AFRI ,

creditum in rrmndo, receptum in gloria » lloc non

1
» .

est de prima generatione, sed de secunda hoc enim est :

magnum mysterium, quod Deus exinanivit semetipsum

cum esset in Dei forma deinde quod passus est primum
•,
,

in carne se esse humanse generationis fatum habere

, et ,

et in crucem tolli. Non autem fierent ista mirabilia, si

fuissent illae aut ex homine solum, aut ex nihilo, aut ex
Deo secundum facturam Quid enim exinanivit, si non
:

erat antequam esset in carne? Et quid erat, quoddixit

sequalis Deo? iEqualis autem quomodo, qui ex nihilo fac-
tura esset? Idcirco ergo magnum mysterium, quod ma-
nifestatum est in carne. Fuit ergo antequam esset in car-
ne, sed manifestatum dixit in carne intelligibiliter enim :

erat, et intellectuahter, sensibiliter autem, et incarnali-

ter tunc manifestatus est. Potentia enim tou Xoyou juxta
suam substantiam viise est, semper substantia, secundum
quod vita, et vivefacit, et revivefacit, et non permittit
esse in morte qusecumque vivefacit. In prima igitur mo-

tione omnia in vitam adduxit,et ista est descensio toO X6-

70J, quod quoniam a Patre exiens, iis qui in coelis sunt,
et Angelis, aut thronis, vel gloriis, et hujusmodi quae sunt
dedit suam propriam vitam potentia patria Xoyo? enim :

omnium est, per quemfacta sunt omnia. Et rursus, quod

non esset vivefacere, nisi esset materia ad potentiam vi-
vefaciendi , effecta est materia mortua naturae ,
quae vi-
vefacta suas militias emisit vivificatione divina , et cor-
rupit hominem , sed Xtyo? , vita perfecta complevit mys-
terium , et apparuit in materia , hoc est , in carne , et in

tenebris. Quomodo enim erat possibile apparere quod

fuisset, nisi in carne, hoc est, in sensu appareret? Omnia
ergo effectus /iyoc, et in omnibus, et genuit omnia, sal-
vavit, et regnavit, vita oeterna existens in spiritu : Ergo
i 1 Tim. 111, 16.
 . :,

A0\ l R81 9 A ii m , MD. I. 4 1

justificatus est, apparuil Ingelis, reniens ergo preedicatus

entibus. Fuil igitur antequam venirel : Creditus est

in mundo : sic enim el Isaias fatetur prophetans : « La-
borai ii Egyptus, et mercimonia /Ethiopum et Sabaim
\ iri altissimi in te ambulabunl . et tibi erunt servi , et
tro !<• sequentur ligati tnanicis, et l«' venerabuntur,
>> el te precabuntur, quod. in te Deus cst, et non est

Deus extra te : tu es enim Deus, et uon sciebamus,

» Deus Israel 1 . ^> Praedictus ergo in mundo, receptus in
gloria Di\ initatis et ab initio, et initio, ct postca, et scm-
per ab seternis, et in saecula sseculorum, Amen. Vide
autem et istud ad b/zoouo-tov quomodo spiritus dicit Isaiae :

« In te Deus, et uun est Deus extra te :'

» Quod Filio di-

cit Domino nostro, manifestum « in te Deus, » hoc est

quod dictum est : Pater in mc. Aliud autem, « et non

» est Deus extrate. » In isto verbo omnes hoereses prae-

Ad istud quid dicunt omnes Judsei? et qui dicunt

dicit.

hominem esse Jesum? Et qui dicunt cx nihilo? et fuit

quando non fuit? crat enim Deus ct semper unus Deus :

Si enim Jesus ).dyo; et Xfyos semper ad Deuni, et ).oyo;

unus Deus-, et non est alius, b/zooiiffiov ergo Deus. Et Xoyoc

rursus si Deus estquod est esse, hujus autem Dei, et ejus
quodest esse, virtus ct sapicutia Jesus, lioc est ),dyo? unus ,

Deus, et non est alter. Unalitas ergo Xovos et Deus, et

ipsum cjuod est essc, et Xoyov esse, idem simul in eo quod
est esse subsistens, et idcirco bftoouo-iov. Quod auteni ).dy .-

esl , hoc est, vilam et vo-jv esse : Ista enim sunt virtus et
sapientia Dei, quod est Salvator Jesus, progressio est et
gencratio, et in substantiam lilictas processio, et in ac-
tiouem effulgentia. Hoc autem non fuit quando non fuit,
sed semper fuit, semper ergo Pater, semper Filius Et :

Pater tantumPater, et Filius tantum Filius; ad Patrem

1 Isait xlv, ii
 ,
.

42 MARII \ICT0R15I AFRI ,

autem, quoniam id quod est esse, quod est Deus est Pa-
ter, causa est tm teyw ad id quod est ei esse, nec reversum
autem : et est proprium ejus quod primum est esse
,

quiescere, -ro-j XfyoO autem proprium movere et agere, et

non localiter moveri, neque in locum translatione sed

motione quse animse est meliore et diviniore, quse pro-
pria motione et vitam dat, et intelligentias parit subsis-
tens in seipsa et non discissa a propria potentia iu ope-
,

rationem. Sed ista : Et rursus Sunt enim et alia in sacra

:

Scriptura, quod Deus Jesus, quod ante jEones-, quod Fi-

lius, et natura Filius, et in carne Filius, et maxime in
carne Filius vocatus, quod tunc salvavit omnia ovra, et

tunc vicit inimicitias Divinitatis, et omnem mortem , et

quod ipse passus sit secundum motionem Pater autem :

non secundum cessationem. Si ista sic sunt, hoc deest so-

lum, quomodo intelligendum ouojtio-j , aut dp>ouciov esse
Filium Patri Hoc enim dogma nunc expergefactum est,
:

et quidem olim rumoribus jactatum, quod non oporteat

dici bftoiio-iov sed magis o^oo-Jaio-j
, nunc inventum hoc :

dogma. Audent autem et hoc dicere quod olim, non ,

dico quando olim sufficit enim quod mihi non ab iEo-

:

ne, neque a prsesentia Jesus, sed olim datum sit ante an-
nos centum ooncedo, et plures. Ubi latuit? ubi dormiit
,

ante undecim annos? cum in JVicaea civitate fide confir-

mata per 5oo plures Episcopos, Arionitas excludentes,
in qua Synodo istorum virorum Ecclesise totius orbis lu-
mina fuerunt. Vetus igitur dogma quod fugerat si non :

fuit, convictum est, et nunc ccepit si fuit, aut conten- :

tione siluit , aut cognitionis et veritatis sententia fuga-

tum est : forte tu nunc patrone dogmatis non solum in
vita , sed Episcopus fuisti : tacuisti et tu, et socii et Dis-

cipuli, et condoctores, et toto tempore postea, usquequo

Imperator Romse fuit praesens audisti multa contraria
 /Ut\ I &S1 S Mill M , LIB. I. 4-'

COnvivt existens istorum hominum quos nuuc anathc-

mati/as iratus ><l quod sine te 1'ulcm scripserunt. An
j

cotctua i magistris legatus venisti in defensionem prodi-

tionis? Sed quid differt, sive triginta, sive scptuaginla,
sive tmplius, et sive ssepius cadem iides in destructio-

nem aliarum it/aco-iwv una cum sit, et ab uno

eflecta est?

incipiens, et operata usque nuuc. Tu autem scribis isla

et dicis, quae Samosatenus Paulus, et Marcellus, Pholi-

nus, et uunc Valens, etUrsacius, ct alii istiusmodi in

hseresi Reiigiosi inventi destructi sunt. iVunquid aao»u<riov

dicentes? Non. Quomodo autem ldasphemantes? Samo-

satcnus sicuti Arius : ex uihilo, et quod
quando non fuit

fuit, quod factura Filius, et omnino omniniodis dissimi-

lis Patri. Quid Marcellus et Photinus? Tantum hominem

ex homine Jesum, et esse Triadem, extra Jesuin. Et

nunc Valens, et Ursacius reliquiae Arii. Propria ergo
blasphemia propter quam ejecti sunt. Tum autem id-
,

circo vicisti eos, quod bpoov<»ov dicis, non enim dixerunt

buoouo-tov : et sic victi sunt.

XV II. Videamus ergo etiam et lioc quod dicis, et quo-

modo dicis, sic sapiunt et Afri, et Orientales omnes;
quare igitur scribis ad illos, ut ejiciant a sancta Ecclesia
Dicunt ergo istud Non oportuit ad eos scri-
biioojo-tov ? :

bi : si oportuit scribi, oportuit et persuadere illis, non

solum jussione, sed rationibus, et sacris Scripturis : de-
bcas enim non solum bpoojdtov destruere , sed et fyioouo-tov

astruere. Nunc autem supra infra in b^oouo-ta perversio-

nem nihil aliud dicis, quam quod istud dicentes necesse

sit confiteri substantiam prseexistere , et sic explosum
Patrem ct Filium esse. Primum non est necesse, Deus
enim et substantia , et substantioe. causa est, et omnibus
quoe suut praexistit, et universae existentialitati, ct uni-
yersse essentialitati : Ab ipso cnim oinnia et ca quae sunt,

et noinina, Ex isto igitur Deo, substantioe principium

 ,
:

44 MARII VICTORIIU AFRI,

qui est, et deo qui sit substantia b/xoowauos Filius in ipso et

cum Quippe forma ejus qui sit et imago et charac-
ipso.
ter, sine quibus Deus non intelligitur nec intelligentiam

ascendit non tamen quod non sit, quod est simplex

:

Deus et non quod ista quasi aliud, quod in ipso sint,

:

aut ut accidentia sed istud ipsum Deum esse et sic esse , ,

feuooyffiov est quod est esse, et Pater quod est esse. Quod

autem sic esse Filius est, Deus enim quod est esse, sic au-
tem esse Xbyoe et hoc significat semper quod dicit « Ego
, :

» et Pater unum sumus. Et : Pater iu me, et ego in Pa-

» tve.Et : si quis me vidit, vidit et Patrem, bpoovfftaenim
quod ergo dicit, dicens : preeexistit substantia, buooufftov

est? Quid vero si buoouo-tov est, non necesse est sic intelli-

gere quod preeexistat substantia, a quo duo ista substan-

tialia similia facta sint? et secundum tuam rationem, et

tu in idipsum incurris, quod metuis in b^ooOo-iov. An tibi

soli licet intelligere b/xooua-tov , Patre dante substantiam

Filio , nobis autem non est ista excogitatio bpoyfftbv esse

Patre causa existente ad hoc ut sit Filius, substantiam

Deum esse, et enim dicis et Patrem
tu fateris, b«oouo-iov esse

et Filium. Quis, cui similis? secundum dignitatem, et

dignitatem nominum Filius Patri? sed tamen et Pater
Filio sic enim sunt omnia ad aliquid si istud est simi-
: ,

litudo , ut dicimus bpoowffiov similem esse dicimus Filium

Patri, et quomodo accipiemus Esaiee dictum : dicit enim
« Ante me non fuit alius Deus, et post me non erit simi-
r> lis
1
. » Quid ergo X6yos? ante Deum, an post Deum, an
cum Deo? si ante Deum, non ingenitus Deus nec Pater
Deus, nec principium principiorum : si autem post Deum
oujrtuotoffj sed similis alius Deus. Sed si istud nefas dicis,
non solum potentia, dignitate, Deitate, sed et substan-
tia : quid est esse substantia simile ? Ex ipsa ista subs-
tantia , secundum quod ista ipsa substantia est , idem
1 Isai, xi.i, 4-.
 vnvr.nxrs Ahiim, LIB. i. 4^

rsi . Don : imile : simile cnim qualitate eflBcitur, quse si-

militudo colore, habitu, afiectione, virtute, forma simi-

litudo est. Jesusautem, hoc est, Xoyocj imagoesl Dei nou
similitudo. [mago Dei dicitur, non enim Deus imago, sed
Deua imagine el substantia Deus, non nt duo, una enim
substantia, una imago, unde unus Deus, et unus l6yo; ,
el

el unua Pater, unus Filius, et ista unum uruun enim et :

istud unum non duo : et ideo siniul, et substantia ipsum

quod est alterum unum, et ideo istud non alterum unum,
aed magis et solum unum. Scd ista. Etrursus, quid tlici-

mus esse substantiam , sicuti sapientes et antiqui definie-

runt? quod subjectum, quod cst aliquid, quod est in alio
non esse. Et dant difierentiam existentiae et substantiae,
et existentiam quidem et existentialitatem praeexisten-
tem subsistentiam sine accidentibus , j)uris et solis ipsis
quae sunt in eo, quod est solam esse quod subsistat, sub-
stantiam autem subjeetum cum iis omnibus quae sunt ac-
cidentia , in ipsa separabiliter existentia , in usuautem
aceipientia et existentiam, et subslantiam, ubicumque
eodem modo esse aliquid significantes utimur istisnomi-
nibus. Sit igitur sic, sive in aeternissive in nmndanis li- :

cetenim dici sive existentiam , sive substantiam , sive

quod est esse vere substantiam ibi motio est, et non
:

simpliciter motio, sed prima motio, quoe genus sit, et

ipsa status, et idcirco ipsa substantia. Sed ista et longio-
ris, etalterius quaeslionis. Nunc autem fatemur, quod sit
ibi subslantia, quae habet secundum proprium significa-
tunt lioc : aliquid ov esse, adversus autem eos qui dicuut
nomen substantiae non esse positum in sanctis Scripturis,
Non quidem substantiae forte nou est, denominata a sub-
stantia sunt, undc enim deductum it.wj^i^ quam a sub-
stantia? Da panem nobis imouTt&v, bodiernum. Quoniam
Jesus vita est, et corpus ipsius vita est, corpus autem pa-
nis sicuti dictum est : « Da nobis panem de Ccelo. » Si(j-
 ,

46 MARII VICTOMM APRI,

nificat smoixjtov ex ipsa , aut in ipsa substantia, hoc est,

vitaepanem. Sic rursus et Paulus in Epistola ad Tituin :

populum 7rsptoucriov, circa substantiam, hoc est circa vitam

consistentem populum, sicuti et in oblatione dicitur :

« Munda tibi populum circum vitalem aemulatorem bo-

» norum operum circa tuam substantiam venientem. »
Videtur mihi idem significari in Jeremia Propheta, ubi
dicit : « Quia qui stetit in substantia Domini , et vidit
» verbum ejus : qui prsebuit aurem et audivit. » Et post
modicum dicit : tf et si stetissent in substantia, » sed in

substantia scribunt, non insubstantia : Sed si quis in-

tellectum certe intelligit, nihil aliud invenit, nisi istud :

Si quis in eo quod Dei est esse steterit, hoc est in substan-

tia,quod in ipsa bp>ou<rio; filius, statim ).6you ejus videt
debemus enim quod ultcrius non est, interius aliquid
stare facere, rbv vouv insubstantia substantiaDei, hoc est in

substantia , et statim comprehendimus et Deum , et

Kyov ,
enim et simul ambo unum. Sed videris.
bfioouo-tov

XVIII. Supponamus dicere substantiam Dei id illud

quod est esse, et rou l-^o-ov quod est esse, esse Deum, et pie-
tas, et confessio : quae igitur substantia Dei? Si substan-
tia dicitur in mundauis, ut animal, ut homo, necesse est

dicere in aeternis substantiam esse Deum, sed vides ipsum

Deumjuxta illudesse, quod dicimus., aut lumen, aut spi-
ritum , aut ipsum esse, aut potentiam ejus quod est esse,
aut intelligentiam universalem, aut potentiam universa-
lis intelligentia? , aut universalis vitae vel actionis, aut
aliorum istiusmodi in quo fontem esse omnium eo- sit,

rum qua^ vere sunt, aut quae sunt Sed dicunt Scripturae :

lumen Deum, spiritum esse

esse autem substantiam
: ha?.c

significant, non enim accidens, primo quod est esse

cui
accidit, si istud accidens? Sed nulli Impossibile enim
:

i Tit. xi, iC.

 •>n\ IftfVI *t\m . » m. |. t\f

ultra ess« tliquid supra quod <st esse. Ergo substantia,

jn\i.i qo< lumen el n h v
c , spiritus, cjuod esl ^ i 1 j »

< incompositum qua? ibi el idem lumen <t spiritus cst

i , :

autem lumini el spiritui imago, non a necessitate naiu-

volunt&te magnitudinis Patris ipsc enim sc ip-
.1 :

siun circnmterminavit. Et idcircp dicitur, tu teipsum in-

telligis, sed el Filio intclligibilis, l ilius ergo in Patre
imago, < i forma Xoyo;, el , et voluntas Patris, juxta quod
TOluntas Patris, alterijuxta quod voluntas Patris Filius:
Omnis enim voluntas progenies csl,juxta quod univer-
Btlis voluntas, unigenitus, semel enim totiusplcnitudinis
>.£yo: prosilit e potentia Dci ista potcntia Xtyos existcns
gcnuit Xoyov hoc est, in manifcstationcm et operationem
adduxit. Sic igiturvoluntate Patris, volunlasapparuit ip-
se)6y & -Filius,esti;]iturDei voluntas Xdyo; cum ipsoqui sem-
pcrest, et ad ipsum ipsa voluntas, filiato cst: Pater ergo,
cujus est voluntas, Filius autem voluntas cst , et volun-
tas ipsc cst )oyo,- : )6yM ergo Filius iVon enim ),6yo;
:

locutio quaedam cst, sed potcntia ad creandum aliquid ,

confabulans iis quibusfuturum est esse secundum ovrd-njTO

virtutem unicuiquc propriam substantiam , ct ipse ).6yo;

forma, qua> cognoscentia esl Dei : per Xoyov enim solum

cognoscentia efficitur. Propter quod dictum cst ).6yov esse
ad Deum, verbum, lumen a lumine, aut spi-
et est ).6yo:

ritus a spiritu et substantia a substantia, non prima et

,

secunda secundum tempus scd secundum quod causa est ,

alii ut sit potentia

, semper simul non cnim abscissa
: ,

est eftulgentia luminis, sed semper in lumine est, et ipse

lumcn existcns operalur omnia Xoy« cxistcns, a se mo-

vcns et quae scmper movens, copiam habens illud Pa-
, :

tris omnipotentem esse.

XIX. Qusc igitur hic similitudo, qua? consilio ut efli-

ciatur et fteneretur, ut dicis , ad generationcm filii? A se

movens Pater a sese generans Filius, sed Potentia Patris

 ,

48 MARII VICTORIM AFRI

sese generansFilius : voluntas enim Filius, unde enim si

ipsa voluntas non est a sese generans, nec voluntas est,

sed quoniam Dei est voluntas, equidem ipsa quae sit ge-
nerans, generatur inDeo Et ideo Deus Pater voluntas
: ,

Filius, unum utrumque, magis autem et unum, et solum

unum non coiinitione,sed simplicitate progressa quidem :

voluntate in potentiam actuosam non abscedente ta- ,

men a substantia propria et eadem motione Ista enim :

tria ibiunumsunt, substantia, motio, voluntas. Substan-

tia Pater, juxta idipsum motio et voluntas rursus Fi- :

lius motio et voluntas, et juxta idipsum et substantia et ,

hoc est opoouo-tov. Habeamus et exempli gratia istud quod

ego nunc dico sic enim nunc oportet dicere, quo-
:

niam multi in anima corpus esse dicunt sed nunc ,

secundum dicendi usum anima sit in corpore. Anima in

bumanocorporeest, in eo quod animaest, substantia est,
sicuti vel hyle, vel corpus. Ista^ enim mundanis duae subs-
tantia3 Et sicuti hyle formam habet
. hoc est speciem ,
,

ut est corpus, aut aliud aliquid, unuin quidem uXne&g est

in molem concretum :Necesse est enim aliquid quamdam
quantitatem esse quantumcumque igitur est quod est
,

hylicum Sic enim quantitate definitur hyle, ut subsistat,

:

et substantiafiat jam aliquid existens. Isto modo et anima

substantiaincorporalis quse sit, definitionemet imaginem
hahet vitalern potentiam et inlelligentialem
: bipotens ,

enim, et gemini luminis etenim et vivificat vitam dans

:

animalibus, habet coinquinatum, To vouv et b^ooj/rwv et id-

circo by.oov7ia0mnia,simul enim substantia et motus idip-
sum cum secundum subjectum anima, juxta quod vi-
sit,

vit et vivificat: et juxta quod intelligit, etintelligentiaest

una motione, ut una ipsacum sit, qua: species estipsius,
definitur enim motione, et existit unura o , duplici po-
tentia in uno motu existente vitoc et intelligentire im-«
: ,
 Un SRSl * at\ivm , i m. i.
49
mabiliter quidem ista, in actione duo, in una mo-
tioae, iil es1 quod generatur, e1 Filius unigenitus anim?n
.

existens, el prima potentia cum eoquod

-

i quo enim est, hoe cst quodest vita: illud

i est,

onim esse isli ipsi quod substantia est, el vita est, et

supra vitamest, non enim aliud viviticat, neque semet-
ipsum non enim ab nlio quasi aliud accipit, hoc enim
:

ipsius quod esl esse,ipsi esl e1 niovcri,et motionemesse,

et quod est motio, hoe vila est, et quod vilaest, hoc est

intelli; ,» nlia. Ista

1
enim subslantialia dico, motiones, vi-
ttm, intelligentiam nullam dicens sensibilium motio-
,

um nec inlocum transitum duoergo hae, vita, etintel- :

ligentia bpoovtrtsc sunlei quodestesse, hoc est animae.Quse

duo una esl niotio, quasquidera prima potcntia vilseest,
torma cnim co quod est esse, vila cst. Definit enim inii-
nitum cssc quod est prinia polentia motionis, secunda
.

autcm potcntia ipsa motio, quoniamquoddefinitur, etin-

telligentia comprehenditur a vi!a,innata intelligenliasub-
stantiaque sit, juxta quod est intelligentia et subsistens,
ct per semetipsam deducta a substantia vitse. Unum hnec
duo, et unum juxta motum iilius est, unigenitus animoe ,

nihil passiouis patientis juxta quod animse est , hoc au-

tem csl vel Mater, vel Pater unigeniti Filii, motione in
duplicem potentiam procedente , qutv sola patitur :

motio enim passio et motione passio, in motione enim

,

motio et status statum auteni esse in motionepassio est,

:

et in motionc csse a statu est passio ergo et motio nio- , :

tione igitux omnis passio. Hsec autem duplex, secundum

vilam et intelligentiam , secundum vitam quidem passio,
quod adhuc indiget alterius quod vult vive iacere ,

el idco juxta quoil cjus est particcps, et alias patitur

passiones usquc mortem. Secundum autem intel-r
in

ligentiam, quoniam et ista indigens est ejus quod in-

xxx. 4
 ,,

50 MA.RII VICT0RI]TI AFRI ,

telligibile est , ut intelligentia subsistat, magis passiones

et infirmitates incurrit, et volvitur insensibilibus, et per
pbantasiam in falsam subsistentiam circumducitur. Istis

igitur existentibus, ista patientibus, manet anima juxta

substantiam, custodiens in semine motionis potentiam
vitseet intelligentiae, qua semper maneute vita et intel-
ligentia accenditur, magis autem erigit, si in fontanam
vitam, boc fontanam intelligentiam,
est, in Christunr, et

hoc est, in sanctum Spiritum resurgit resuscitata anima.

Sed ista sicut in similitudine. De Deo enim, et de ^oy&j
boc est , Filio Jesu Christo, et Spiritu sancto diviniore in-
telligentiautentesjsuspiciamusistorumo^oo-jctovunitatem.
XX. Primum inquirendum, si idem est Deus, et Deo

esse, an aliud aliquid? Si idem, jam et esse est, et agere :

Si autem aliud Deo esse aliud Deum esse prseexis- ,

,

tentiale est Deo esse quippe in potentia existens ad ,

id quod est esse quod vere magis id est quod est

,

esse potentia enim omnia preeexistens et principium

:

et ante est quam tv. Sed istud beate, in quiete esse

sestimant omnino omnimodis in motu solum quod sit :

causa omnibus in qualicumque motione existentibus. Et

dicunt istud prpenoscentia concipi, quae ipsa per semet
nihil est, sed conceptione quod praeexistit suscipitur.
Sed scriptura omnis intelligentia istum Deum et
; et
esse dicit, et ante ipsum nihil esse, qui et id est quod

est esse, et id quod operari. Istum Deum confitemur

,

et colimus principium omnium quae sunt

,
actione :

enim sunt, quoe sunt ante enim actionem nondum :

sunt, actuosum enim Deum accipimus, sicut in prin-

cipio fecit Deus ccelum et terram, et fecit' Angelos, ho-
minem, et omnia in ccelis , et in terra. Iste igitur verus
i

Deus et solus Deus ,

quia et potentia et actione Deus ;

sed in seterna : ut Cbristus et potentia et actione

 ,

kBfCMUl ARHM , i m. i. 5l
.mi fbris el aperta. Pater igitur Deua porima ac-
Uo,at prima existentia »i substantia, et principale
toIjv, actione a se sua Bese qui generet Bine princi-
pfo, Bemper existens a se omni- , existens infinitua,
Biodii perfectus, omnipotens, immutabilis, Bemper sic
ct codem modo existens, substantialii in scmdipso,
existens ad id uL sint omnia, non ul aliud ali-
quid . aut ui alterum , sed simul almplicitate coe-
xiatens, ct unione unum cst : hoo cniin quod ).6yo;

est, idipsum est quod cst cssc, et ipso quod est esse

>oyoc est ipse cnim ),6yo; Deus est unum ergo et btzoovo-tov
: ,

non cnim sine actione Deus, sed operatur Deus, si-

culi dictum. Substantia autem Dei imago est, actio_,
Filiusque est, per quam inteliigitur, et quod sit de-
claratur : « Qui me vidit, vidit et Patrem. » Et ipsa
substantia existens, habens esse,ctase. Quoniam au-
tem causa ipsi est id in quo est, imago ipsa Filius
Mt cjus, in quo cst ineflabili {>eneratione, et maxime
ingenerabili generatioue, aut magis scmper generante
generatione quod : et Alexander dixit. Et dicitur
semper Pater, semper Filius simul existens. Ergo etsem-
per consubstantialiscoexistens, unum existens, in Patre
Filius est, cum autem operatur, proecdit : cum proce-
dit, in Filio est Pater. Quomodo autem islud dicimus?
Deus et Xoyo« ununi est et unitum, et idcirco buooujtov

sed quod Deus, juxta quod Deus est, ejus quod et esse,
causa est ).6yo; juxta quod est }.oyo,- paterna est potentia ,
,

ad subsistere iacere ipsum quod est esse : principale ip-

suni quod est esse , et principium, et perfectio : Abeo
enim quod est esse universale, et supra universale omne
universale esse, et juxta genera, et juxta species esse, et
individua, quod cst esse illishabet. Si igitur/o-yos habet
esse, est enim ).iyo; idipsum quod est esse ipsi ct /6yo;
 ,

,'

52 MA.RII VICTORIM AFRI

ergo ex quod est snpra nniversale esse, esse est sed
illo :

universale qnod est esse ).oyo? est Deus autem id quod :

est supra universale esse, Filius autera quod est uni-

versale esse Pater ergo supra universale quod est esse

: ,

buooJo-i&v ergo in eo quod est esse, ad id quod esse, et

quod supra universale ad universale hoc autem et :

progressio est, ab eo enim quod est supra universale

universale egreditur , et magis certe intelligenti et

egreditur, et manet, non enim derelinquitur universale.

Ergo et subsistit per semetipsum quod est universale

et intus est in eo quod est supra universale, connexum

ergo est, et inseparatum est, et istud luminis refulgentia
dicitur ,omnia luminis habens sed non accipiens neque , ,

enata , bu.ooJo-ior semper existens. Non

sed connaturalis,
igitur motu locali neque immutatione immutabilis
, :

enim Pater, et immutabilis Filius, et semperPater, sem-

per Filius, etiamsi Filius credatur in Patre imago exis-
tens , et ejus quodesse forma, sicut dictum est, sivejuxta
progressum infulgentia luminis filius est.

XXI. Iis sic existentibus , et magis unum existentibus,

refulgentia enim splendor luminis, et ipsa in se lumen
habet a Patre et in lumine est , et foris : ergo et in
Patre Filius, et quod annexus est splendor luminis,
magis ad lumen esse spiendor dicitur , non in lumine ,
etiamsi a lumine resplendeat in lumine est, et hoc
significat : « lu proprio erat Xoyog et Xtyos erat ad
» Deum, bi/oo-Jo-tov ergo et Filius et Pater, et semper ista,
et ex eeterno, et in aeternum. Dicimus et alia, ).o'yov est
ad Deum, in confesso est. Quid est Xtyos per quem om-
nia, et in quo omnia, et in quem omnia, istum esse et
Jesum in confesso est. Quod ).6yoj est Filius Dei, Filius
autem Jesus de quo dicitPaulus « Quinosemit depotes- :

» tate tenebrarum, et transtulit in regnum Filii cari-

 Anvmsrs aiuim, un. I. 53

ti t.\h n.i. i) Quis igitur iste Filius? ipse inqult, in quo

habemus redemptionem per sanguinem ipsius remissio- ,

ucm pecratorum nostrorum. Iste quis est? qui natus est

<^\ Maria. Quid deinde? isiml solum? numquid maximc

quod in eo, qui cx Maria oral? Erat ct antequam

< \ Kfaria. Quid autem inducit, qui est imago Dei?

numquid lmr solum de Maria ? non imago cnim , ,

Dei ab seterno imago. Si igitur in Filio habemus

spem et ipse per sanguinem suum redemit nos ipse
. :

autem imago est Dei, imago ergo Filiusest Dei. An ego

dico istud? Non solus, scd ct Paulus, quomodo cnim
dicit? « Primogenitus oumis creaturse. » Quis primo-
genitus? Filius. Quis Filius? Filius qui ex Maria. Quis
Filius es Maria ? primogenitus totius creaturoe. Quis
totius creaturse cst. Ne-
primogenitus? qui iniago Dei
cesse enim primogenitum csse ante omnem crea-
est

turam imaginem Dei. Quis autem est imago Ao^os ? ,

Qui ).oyo? qui crat in principio Sine enim imagine :

Deus quomodo ? Et quis Afyoc qui ad Deum erat et ,

per quem effecta sunt omnia, et sine quo effectum est

nihil? Quomodo imago Aoyoe ct Xoyoj Filius? et ipse qui
de Maria? magis autem qui in eo qui de Maria. Fx iis

manifestum, si Filius Dei redemit nos per sanguinem

suum ,
qui de Maria Filius cst, ct ipse imagb est Dei, Dei
est Filius : cnim totiuscreaturseprimogenitus, ncccssa-
si

rio Filius numquid alius? Absit, unigenitus cnim Dei est

Filius. Necesse est ergo eumdem ipsum cssc Filium, et
imaginem , et eum qui dc Maria. Quomodo enim imago
Dci Filius, si non primogenitus totius creaturae? Et
quomodo imago Dei, qui Filius de Maria post omniafac-
? Manifestum ergo, quod ipse primogenitus.
ta notus cst
1

Quid vero quod natum est de Maria? non creatura cst,

1 Coloss, i, i5.
 :

54 MARII VICTORIKI AFRI,

sed si Filius Dei , imago Dei ante omnem creaturam na-

tus est , ipse est in eo qui de Maria natus est. Manifes-
,

tum quod ipse unigenitus. Post illud perspicien-

igitur
dum, quomodo idem ipse et imago, etFilius)>oyo; est in :

confesso est quod imago Filius est. Dixit enim Paulus Fi- :

lius Dei imago est Dei. Dico ipsum esse ),oyov de quo dic-

tum est « in principio ),6yo; erat *. » Dicit enim Paulus

:

quomodo Filius primogenitus totius creatura? , quod

» in ipso creata sint omnia , quae in ccelis , et quae

» in terra ,
quse visibilia , et quae invisibilia , sive
» Throni, sive Dominationes , sive Principatus, sive
» Potestates. Omnia per ipsum, et in ipsocreatasunt
» et ipse est ante omnia, et omnia in ipso consistunt 2 » .

Vides quse dixerit in quod ideo primogenitus, quia

filio ,

omnia creata sunt ex ipsc, et per ipsum et in ipso. Tria ,

ergo dieit, ex quibus quod dictum est, omnia per ipsum,

cui datum est semper, quod confessione estrw /oyw.Si igi-
tur Paulus Filio dedit per ipsum, ipsum autem quod est
per ipsum dedit Joannes zy Xpyw primus Apostolus et
,

Evangelistes ante omnes consonant dicta. Quid erit du-

,

bitandum,ut non sit Filius ).6yo; ?Quid vero alia duo quae
deditfilio, cujus magis propria? necessario rou )oyojpoten-
tia enim ejus omnium quse sunt subsistentia est. Sed si et

istud ;
omnia, ut dictum est quod in ipso
in ipso sunt ,

creata sunt omnia et ideo in ipso omnia quoniam effi-

, ,

cientur omnia spiritualia, quod et Paulus significat, in

consummatione Mundi « Nam cum omnia illi subjecta :

» fuerint, tunc ipse subjicietur ei, quisubjecit ei omnia,

» ut sit Deus omnia in omnibus. » Quid istud , et quo-
modo posterius. Nunc quomodo spiritualia : Verum
igitur quod de Maria Filius est Dei, et ipse imago et ipse
>o'yov et ipse ante seecula et oinnem creaturam , et quod
i Joan, il. — 2 Colois. i, 16.
 ,

ABHMUI ARiriw, Ltli 1. 55

omnia BrettuN pci ipaum creaU esl <i in ipso ei ipso, , ,

ri ewMquetiter quae dicti suni. Quis ergo eine bcubu

, ,

quia aatcrilegua ^rius? quia Bine Deo non videl quia

9
cl unde I ilius uuijMMiilus? T.sso aul< m <>l Dcum
>oyov buooOinov hoc cst ; ct Palrem , ct Filium, e\ ist.is

inanifestuin, dedit Filio PaulttS, eadem dedit et Patri

lii.i ista cum dignitatc patcrna in uno ut apparet <t , ,

Divinitas una , ct substantia , et Potentia patcrna. \<l

Colossenscs istud dixit de Filio. Ad Romanos auteiu <l<-

Tatrc eadem : « Quis enim eognovit mentem Domini ?

» aut quis eonsiliarius fuit ejus? aut quis prius dedit, et

» reddctur ci ? Quoniam ex ipso , et per ipsum , et in ipso
» omnia quemadmodum eadem et sic eadem
l
, » Yides ,

dedit, et Patri et Filio in baoovffiov primum et tria,

, , :

deinde eadem et Patri et Filio lioc autem per quem , :

omnia ct Patri et Filio datum est quoniam Filius >6W :

qui est omnium qua3 sunt potentia actuosa, in ea quae

sunt, et quod in Filio Pater est , in ipso et Pater aetuosa
poteutia existit simul enim et Filius, et in Patre, et
:

Fater in Filio : una ergopotentia, hocest,nnasubstantia

existit : ibi enim potenlia substantia , :non enim aliutf
potentia, aliud substantia. Idern ergo ipsum estetPatri
et Filio autem ex quo omnia et ipse Filius hoc
: IIoc , :

igitur Patri ut propriuin,in quo omnia quod 16yo; et ,

locus est factorum enim et operum persemetipsum ipse

:

est receptaculum Ibi autem existentibus omnibus qure :

sunt effieitur plenitudo : etenim et Jesus Pater est om-

nium operum, eorum quse per semetipsum. Unum ergo
Pater et Filius. Sed quod non extrinsccus ingrediunlur
opera : unde illud? nihil enim extra , in scipso er<jo om-
nia, ipse ergo et receptaculum et habitator. Et quonianv
in filio pater, et patcr habitator, proprium igitUT iilio

* ltom . xi, 54-

56 MARII VICTORIIU APRI ,

in quo oamia, reliquum crgo hoc, et in ipso hoc dico

esse commune, in consummatione enimunum omnia, et
ideo Paulus ad Corinthios dicit « Unus Deus Pater ex :

» quo omnia, et nos in ipso et unus est DominusJesus, ,

» per quem omnia, et nos per ipsum '. » Aut quomodo

alii in ipso? quoniam et in aliis locissic positum est de

patre, ex quo omnia, per quem oinnia, in ipso omnia.

De iilio autem, in quo omnia, per quem omnia, in quem
omnia a^qualia igitur omnia et filio et patvi dedit Pau-
:

lus recte. Quod fyiooua-tos pater et filius, et idcirco dic-

tum est « Tunc ipse subjicietur ei qui subjecit ipsi
:
,

» omnia, utsit Deus omnia in omnibus •. » Vide virtu-

tem dicentis; conducit enim bpocua-iav filius subjicit pa-
tri omnia virtute sua, ut videtur, sed ut est paterna :

dicit enim subjiciente ei omnia. Cui subjicietur ? Deo.

Quis subjicietur? Filius, cui subjecit omnia Deus. Actio
igitur et Pater et Filius. Substantia igitur ubi? In qua
actio ipsa, magisquesit actio, quee est substanlia, bp>o«-
aiov cum tradiderit regnum Deo
ergo dicit Paulus et hoc
nunc regnat, et secundum propriam
et Patri. Ipse igitur
actionem Christus subjicit omnia, et inimicitias et ip- ,

sam mortem exterminat ipse igitur subjicit sicuti dicit, ,

Paulus, cum evacuaverit omnem potentiam. Sic dicit

quod Filius propria virtute facit ista. Adjicit, et istud :

« Oportet» enim « illum regnare, Deus quidem Rex om-

»

nium, sed quouiam , by.oousio,-, etFilius, etmagis 16yo; hoc

est ,
potentia , et sapientia Dei , necesse est regnare pri-
mum sapientiam ,
per quam subjicientur omnia , \oyq>
enim et subsistunt, et subjicientur omnia :quoniam et
dicitur, et dictum est, quod ).6yos hoc est Filius, subjicit
omnia et idcirco adjecit Paulus Quousque ponat ini-
: «

» micos omnes ejus sub pedibus ipsius. » Quis?Cujus?

1 t Cor. viu, C. — 2 i Cor. xv, 24.

|
 ,

ADVF.nSl S IRIl M , MB. I. JJ

manifest< . quia Filius ratris. Sed quoniam lilioPater, in

ideirco Piter Filio Bubjecil omnia, et ideo maxime filios

iniinieos habet, non Pater, et quoniamambo, idest,
bont ambiguitas intellectus, et idcirco bpoouatoi pos-
trenus inimicus evacuabitur inors : si enim Jesus vita
el eetema vita, evacuabitm a vita mors : oinnia
i;;itur Jesus, id cst . Filius subjicit Patri. Sed quoniam
oimjviqv Patri, et ipsa substantia , et ipsa polentia , se-
cundum quod primum est esse Patrem, et quod esse pri-
nnun est secundum autem operari, vivere, intelligere,
,

quoniam duobus causa est quod primum neresse est di- ,

eere Patrem subjicere Filio. Dicit.ergo, « euin tradiderit

» regnum Deo et Patri
1
, » necessario Filius, eteunieva-
euaverit oinnemprineipatum et potentiam, neeessariofi-
lius. Dieitrursus : cum autem oninia subjeeta sunt, ma-
nifestum quod exlra ipsum qui subjecit ipsi omnia non
parva intelligenlia.
XXII. Sed nunc dimittamus. Quid vult nos intelli-
gere , quod Deus causa qui sit , et prsepotens , et pne-
principium potentiae , ipse fecit omnia ? eum Filius
faeit : et si Pater in Filio , et Filius in Patre ipse. in Filio

faeit : quae Filius facit, et quae Pater facit , Filius facit

indiflcrentcr , igitur aut Patri , aut Filio dantur omnia ,

sive operationes , sive requies : in altero enim ad alle-

rutrum , et nihil alterum ,
quod in uno alterum. Et
idcirco unum solum , etnihil alterum , sed subsistentia
propria et Pater et Filius est, ab una ex Patre substan-
tia Filius autem, boc est, Xoyog activa potcntia est , et
quae faciat, et quae viviiket, et sit intelligentialis :

oinnia igitur jusla secundum

ct generat, et facit

yitam , et secundum intelligentiam vcri-

regenerat
talis et Dci, quam dat Jesus omnibus Xbyos cum sit ,

1 i Cor. xv, a5.

 ,,

58 MARII VICTORIIU AFRI ,

omnium et intellectuum , et universaliter omnium quse

sunt. Si igitur iste generat, et iste regenerat omnia, iste

subjicit omnia , non solum homines, sed et ut dicit

Paulus , omnem principatum , et omnem potentiam ,

numquid ista ut homo, an ut >oyo?. Etenim ipsum subji-

cere non temporis solum ejus , ex quo de Maria Filius
sed et ante, et postea. Si enim diluvium factum est, si

Sodoma et Gomorrha incensa si hsec et talia multa ,

facta sunt , si in prsesentia prima triumphat inimicos

in semetipso, si in secunda praesentia novissimus ini-

micus evacuabitur , mors , Filius , Myoc facit ista , sed
potentia paterna. Facit igitur omnia Spiritus spiritualia,
tunc et ipse subjicietur omnia eva- Deo, subjicienti ei :

cuatis enim omnibus, requiescit activa potentia, et erit

in ipso Deus secundum quod est esse et secundum quod ,

est quiescere in aliis autem omnibus spiritualitersecun-

,

dum suam et potentiam et substantiam. Et hoc est, « ut ,

» sit Deus omnia in omnibus » non enim omnia in :

unoquoque sed omnia in omnibus, Manebunt igitur :

omnia sed Deo existente

, in omnibus , et ideo omnia
erit Deus quod omnia erunt Deo plena. Dicamus et
,

« Non enim erubesco Evangelium Dei

1
alia : » Virtu- .

tem et potentiam Paulus dicit Christum Jesum hoc ,

enim Evangelium dicit et de isto Christus ergo Dei et ,

sapientia et virtus. Quid deinde sapientia et virtus

Dei? non ipse Deus? Non enim ut in corporibus, aut in
corporalibus , aliud est oculus , aliud visio. Aut in igne
aliud ignis , aliud lumen ejus : eget enim oculus et ignis
alterius alicujus, et oculus alterius luminis, ut si ex ipso,
et in ipso, visio ignis et aeris, ut sit ex ipso lumen. Sed
sicuti visionis potentia in se habet visionem tunc foris

existentem cum operatur potentia visionis, et generatur

* Roui. i, 16.
 ,

UM MUI AMUM, 1 LIB. I. £9

a potontia visionis visio, unigcnita ca ipsa : nihil enim

aliinl ;il> Bt ;;i;;ni(ur, et ad potcntiani visionis visio ett
non iuins. soluni , sed et intus in potcntia , in actione

magis foris . et ideo ad potentiam ,

quippe visio cum sit,
ouoo-Jfftov ergo visionis potontia^ visio , et unum totum.
l! poiiMilia quidem quiescit, visio autem in motu est :

et per visioncni oinnia visibilia fiunt, et passiones circa

viaionem sunt , visionis potentia impassihili existente,
et sine passione visionem ^enerante. Sic igitur ct virtus
c! sapientia Dei ipse Deus, est totum ,
quod simplex ,

et quod unum , ct unus, et ejusdem substantiae, et simul

c\ a^tcrno, et a Patre, qui sui generator est existens.
Sapieutia igitui et virtus operationis, hanc cnini virtn-
tem nune conjunxit enim sapientiam et vir-
significat :

tutem. Ergo horum potentia est Deus, et ideo Paler

quod ab ipso ista gignit enim ista in actionem et im-
:

passibiliter ,
quod buoouo-ia sunt potentia et actio et Deus,
et Dei virtus, et sapientia : quse cum activa sunt , juxta
curam habentia, &d Deum sunt semper
ea quse foris sunt
sapientiam dantia semper viviiicantia, non Deum, sed
,

a Deo factam per semetipsa omnem creaturam et si ,

qua passio in actione passio est. Isto modo sive Kyo;

,

est Jesus, sive lumen, sive refulyentia , sive forma

sive imago, sive virtus et sapientia, sive eharacter, sive.
vita buoo-JTtov apparebit >6yo; et Deus Pater , et Filius,

Spiritus , et Cbristus. Adhuc inducamus eadem ipsa.

Vitam diccntes Cbristum , quomodo bpoouvcoe est Deo :

dicit Joannes « Quod factum est: in ipso vita erat. » ,

Et iterum « Sicuti enim Pater habet vitam in seme-

:

» tipso, sic et Filio dedit vitain liabere in semetipso 1

. »
Quid tam simul? Quid tam idem? Ilabet Pater in se
vitam? babet et Filius in semet vitam Quid est ba- :

* Jotn. t, 16.
 ,

60 MA.RII VIGTORIKI AFRI ,

bere vitam, in seipso? Ipsum sibi vitam esse non ab ,

alio accipere vitam sed a seipso et aliis dare. Dicit

,
ali-

quis similis substantia? esse , non tamen ojiooucriov esse.

Illudjam dictum quoniam, simile substantia non dici-

,

tur. Neque enim est juxta quod substantia est, magis

autem si ejusdem substantiaj est idein substantia di- ,

citur ,non simile simile enim juxta qualitates , ut

:

ignis substantia est et aer, secundum substantiam idem,

,

Zlv enim ambo qualitatibus autem simile, aut dissimile,

notione virtutum, et aliis simile. Dic et terra et aqua ,

gravitate et densitate , aut aliis talibus et istud accidit

qusecumque sint similia eadem esse dissimilia, alia et

,

alia qualitate. Simile enim non idem neque idem ,

unum idem geminum unum et ista non substan-

sed :

tia, sed numero unum. Nos nunc de substantia per-

quirimus quae in Deo
,
aut Filio aut ipsa est aut , , ,

eadem aut modo quodam et ipsa et eadem. Quomodo

:

ergo ipsa est adventante Filio , et tanta faciente et in

ccelo et in terra , et intrante in carnem ? Quomodo Jesus

Filius ,
quod significat Patrem ,
quomodo tres sunt subs-

tantise , Deus , /670; Spiritus sanctas non enim oportet

dicere , nec fas est dicere , unam esse substantiam ,

tres esse personas. Si enim ista ipsa substantia et egit

omnia et passaest, Patripassiani ergo et nos, absit.
,

Quid igitur ? eadem est ? Non ipsa sed si istud aut , ,

prseexistente substantia duo aut ab eadem scissione , ,

aut amissione partis ejusdem ipsa facta est eadem neque

dimissione neque diminutione
, Filius natus est, sed per-
fectus Pater, et semper perfectus, etsemper Pater per- :

fectus Filius et semper perfectus

, et ex osterno et in ,

geternum Filius. Quomodo igitur eadem, in duobus euim

quae eadem? sed Pater et Filius unum , et qui Pater ,

Pater : et qui Filius, Filius. Et non idem Pater et Filius,

 ,

LDWBSUfl *TUT'M , LXIi T. fii

ner idena Filius Pater ejus cujus Filiuti est. IVon ergo
unnm snni nequc ipsa . uequa eadem es1 6ubstantia. Ilc-
linquitar ergo modo quodam esseet ipsamel eamderti :

Nou enim fas esl diccre alterius esse substantiee Patrem

ri Filium : quoniam quod sit ipsa dicemus, sive Deuni
- i
dicemus . sive Deum el Dei virlutem snpien-
li.un. Sivc quod esl esse el \ itam , sive quod est esse in-

telligere, aul intelligentiam , sive esse el vitam intelli-

jtrc , sivc Patrem el lilium, sive lumen et eftulgentiam,

ifrre Deum el Characterem, sive Deum et formam et
imagiuem, sive substantiam <'l speciem, sieut ibi, non
nt bie , sive substantiam et motionem, sive potentiam
et actionein , sive silentium et eflatum ipsum substan-
tiain esse confitendum. Deum enim quod est esse dicen-
I iliuni vilani . quomodo separamus vitam ab eu
quod est esse? sive in Patrc , sive in Filio ? Etenim Pater
in se ipso babet vitani , ct Filius, excepto quod Filius a
Patre accepit quod babet. Pater ergo et Filius a se orti
a se potentes ad vitain , sic mibi inteUige babere dicere ?
quomodo Evangelium , et Pater enim babet in se vitam.
Habere ergo non quasi aliud sed ipsum est , sed in in-
telleclu. Ista diximus : Si igitur Pater in semetipso babet
vitam, vita est, et substantia ejus vita est , et sic Films.
Dicit enim : Ego sum vita, a Pater ergo vita est, et
«

Filius vita. Omnis vita juxta quod vita est motus est
viviticans quibus posse est vivificari. Et idcirco definitio
animse et vitae ista cst : quod a se movetur esse. Et ut
substantia ejus istud dicitur, multo magis ergo ista in
Deo et /670;.

XXIII. ( )uid ergo

x dicemus? vita Pater et substantia
est, et se movens substantia, et nibil aliud se movens
motio nisi vita ipsa : igitur et substantia , ct vita ? Sed
i Joan. ziv, 6.
 ,

62 MARII VICTORINI AFRI,

quoaiam in motu intelligentia quasi aliud adintelligitur,

et non perfecte aliud. Ipsum autem vivere ad aliud
veluti mixtione in utroque alterius , juxta quod vita
est, et motus est, unum est. Rursus juxta quod motus
est, et vita est, idipsum aliudunum, et idcirco eadem
substantia Sed sive ipsa, sive eadem, b/zoouo-iov necessa-
:

rio et simul est quoniam duo simul sunt, etenim sine

:

altero nunquam fuit alterum. Unum ergo et unum sunt

ista. Hoc igitur quod est esse vitam et per semet esse ,

motionem Pater est Hoc autem quod est motum esse

, :

et per semet esse vitam Filius est. Causa enim motionis

,

vita. Pater ergo et magis principalis vita, motionem re-

quiescentem habens in abscondito, et intus se moven-
tem Filius autem in manifesto motio et ideo Filius
: ,

quoniam ab eo quod est intus processit. Magis autem

motio existens, quod in manifesto. Isto modo et vita
Filius a Patre vita ,
qui sic accipit vitam esse a praeprin-
cipali principio. Natum universale ab universali , tota
ex tota, et idcirco dicit : « Vivens Pater misit me, et
» ego vivo propter ipsum. » Si igitur generans in vita,
et Filius secundum motionem Filium , secundum autem
motum vitam esse vitam Filio dante Patre in motio-
,

nem generationem et simul vitam ipse autem in se-

, ,

metipso buoo-Jo-iov ergo Pater et Filius et unum est sem-

per, et ex eeterno natus est, et alter in altero, et inse-
parabilis separatio , et in Patre Filius , et in Filio Pater
et maxime Filius actio, quoniain Fiiius cum actione
vita : Pater autem secundum id quod est esse , vita ; et
secundum quod est vitam esse , actio. Manet igitur Pa-
ter, et impassibilis manet. Operatur Filius, et in ma-
nifestationem ducit. Et Deus intus operatur, existente
actione juxta potentiam. Et in Patre, et in Filio juxta
actionem actio est.
 ,

kDYiltut atuum, j,ib. I. 63

\\1V. I.-ia hujusmodi oportet rcvornrc acfilla omnia

qu.-v pneposuimus, sive Deua cst ).oy 0s- sivc lumen etellul-

|«Utia, si\c silentium (i) etcflatum, sive alia in quibus

unum cl sinml et b^ooj<nov apparet, et ingenita generatio.

I hi locum quod simile est b uoouo-iov dicere?

igitur liabct (

qua causa dicitur ? Semper et mysterium totum lioc est :

Unus Deus ct Pater ct Filius, et Spiritus sanctus unus

,

lVus. Simile ergo quomodo unus Deus? At buoojo-tov ne-

ccssario unus Deus. Si enim velut non simul, necessario
duo , si autcm simile illud alterum , necessario alterum
buoo-jcriovergo necessario alterius substantia? : Isti Ariani,
isti Lucianistre, isti Eusebiani , isti Illvriciani, sed. abji-
cientes aliqua, auferentes aliqua , et mutantes, omnes
diversse opinionis hsexetici. Huc acced.it, si baoovo-tov Pa-
ter et Filius ,
quomodo dicit Salvator : « Ego sum ve-
)> quod dictum est verum est, Filius cum
rilas? » Si id
sit veritas minor Pater, similis qui sit veritati, non
:

veritas. Quanta blaspbemia ista? Si autem veritas Deus,

veritas Filius , sicuti ipsi Filius dicit , et vere dicit
b uooJ!riov
(
Deus est Filius, nonergo duplex, sed una semper
veritas, et valde foris, et deorsum valde, quod est simile

veritati, quod forte in mundo existat similitudo verita-

tis, ubi eterror, et corruptio, et omnis passio. Ipsum
ergo veritatem csse substantia est non enim aliud subs-
,

tantia , aliud veritas : quod enim simplex, hoc veritas,

simplex Deus , simplex Filius , veritas Deus , veritas Fi-
lius , et Deus et Filius una veritas : Veritas enim in se-
metipsa veritas : Itcm si similis veritati est Filius, id est,
quod similc est ducit, qua 1
ducit? si autem vcritas, in
vcritatcm ducil. Sed enim ad Deum ducit, et Deus veri-
tas, in veritatein ducit ergo. Sed hnpossibile , cum ipse
vcrilas non sit , in veritatem ducere : Yeritas ergo ct
 ,

64 KARII VlCTOJilNI A.JRI ,

Pater, et Filius, sicuti et dicitur : « Quem mittit an me

» Pater , iste acl me veniet. »
XXV. Ex omnibns non solum coneluditur sed
istis ,

manifesta efficitur confessioextra mutationem esse mo- ,

tum in Deo Non enim localis neque cum passione

:

jjeneratio, aut corruptione aut augmento vel minu- ,

tione neque aliqua immutatione est enim movere ibi,

, ,

et moveri ipsum quod est esse simul et ipsum , et sim-

plex, et intellectu unum in uno sicut in potentia, et
, .

actione. Semper quidem, buoo-Jo-iov in eo quod est esse,se-

cundum autem agere ab eo quod est esse , Filius, et Pa-
ter. Sed sicuti dictum est , et in Filio Pater , et in Patre
Filius : num timor ex isto nascitur, esse nos ista dicentes
quasi Patripassianos? Multum differt serpentinum do-
gma enim Deum solum esse dicunt, quem
a veritate, illi

nos Patrem dicimus ipsum solum existentem et effecto-

,

rem omnium, et venisse non solum in mundum sed et ,

in carnem, et alia omnia quse nos Filium fecisse dici- ,

mus. Si enim dicimus Patrem, Patrem et Filium, Fi- :

lium unum et dicentes et ideo /dy ? , id quod unum

: ,

non solum unum dicentes sed unum et unum. Aliud ,

autem impassibile unum aliud passum quomodo ergo

, ,

Patripassiani sumus? Deus enim nec procedit a semet-

ipso, neque in manifesto actio est, neque velut in motio-
ne quod intus motio veluti non est motio Atyo? au-
: ,

tein qui sit in motionis potentia, magis motio et actio

est, fertur potenlia sua in effectionem eorum quae sunt?

quo eorum quae sunt, quo au-
enim).oyo?, lioc causa est
tem nonin se manet semper, qui sit in eo quod
causa, hoc
est Xfyog. Et secundum hoc est iste inversibilis et immu-
tabihs, sed in iis quse sunt juxta genera eorum, quae sunt
alius et alius, ipso quo universalis X6yos est, in Patre ma-

nens ideni ipse, Passiones ijjitur ubi ? neque in Patre ?

 ,

\m i aSDS AMni . un. i. 65

neque sedjuxta quee sunl genere suo uon reri-

in Filio :

pienda, virtutem totam tou Xtyov quodlibet universalis :

unoquoque existente el illo distribuente suum pro- ,

prium; ul Angelorum, Potentiarum, Thronorum, Do-

minationum Potestatum, animarum, et senSibilium, el
,

ipsius carnis. Passio igitur in istis, etjuxta lwc non tou

/oyoj , boc est, Filii. Secundum carnem ergo Salvator

passus est, secundum spiritum autem quod erat sive ,

passione. Unde difiert nostrum dogma a Patripassianis.

JXon enim Filium esse passio est, sicuti dictum, nec fa-
cere aliquid nec loqui : Divina enim potentia sine pas-
sione fiunt omnia , et ista magis sua , et substantialis

et divina motio est, non passio. Deiude de isto nou

fuerunt Patripassiani , sed de cruce : Quod Tater cruci-
lixus est diccntes sacrilegi : Impassibili passiones impli-
cantes, et uon intelligentes , necessario aliquid impas-
sibile esse , si quod patiatur. Nos tamen im-
est aliud

passibilem et Filium dicimus, juxta autem quod \oyot

caro factus est ,
passibilem. At vero miseratio, et ira ,

el gaudium, et tristitia , et alia hujusmodi ibi non sunt

passiones , sed natura, et substantia. Si igitur spiritus
benevolentia , ipse per sc optimus, quibusdam in vi-

tam, quibusdam in morlem est , non sua nalura muta-

tus, sed patientium materia et voluntate ,>Bignaturam
immutabilem Divinitas pro accipientibus aut ut opor-
vel pati
tet, aut aliter affici dicitur
, quoniam a 110- :

stris sensibus quae divina sunt aestimamus. In sensibili-

bus enim juxta quod animal cst animal, boc est , ani-
ma utens corpore , vel corpus animatum ,
juxta sen-
sum pati dicitur : a ere autem neque per semet solius ani-
mce sunt passiones multo magis spiritus , Xo^ou et Dei.
Impassibilis enim divina Natura est.
XXVI. Discedant ergo Tatripassiani ,
quoniam nos et,

xxx. 5
 ,,

66 MARII VICTORlSTl AFRI y

Patrem dicimus et Filium, ipsum solum passibilem juxta

motum in hyle. Discedant Ariani, quoniam nos naturse
Filium dicimus, ante omnem creaturam genitum. Disce-
dant et a-b tov ovtoc dicentes Christum esse ,
quod a Deo
factus sit ,
qui Deus ov est. Nos enim Filium dicimus na-
turam, et a Patre ipsum esse , et in Patre. Discedant
Marcelli et Photini discipuli , ipsum enim Verbum di-
ciinus in carne fuisse, non aliud Verbum esse , et aliucl
hominem , in quo Christum dicunt esse , sed ipsum
/oyov carnem induisse. Illi enim dicunt esse et Deum , et
).6yov , et Spiritum. ho- Quartum autem Filium , id est
minem qui ex Maria quem assumpsit Xoyoc et ut mi-
, ,

nistrum rexit cui homini dicunt, et sedem paratam esse.

Exciderunt ergo a Trinitate. Si autem manet Trinitas
sola , ipse homo quem )6yov nos supra Filium
et Xfyog
demonstravimus. Non antem hoc significat et )o'yo?, :

caro factus est, corruptus "koyog in carnem conversus

est , sed Xoyos ?
per quem effecta sunt omnia, et omnia
effectus , et caro factus est , ut in carne cum esset
totum hominem sua passione et morte juxta passio-
nes corporis mercaretur. Si enim non erat ipse homo
de Maria quare exinanivit semetipsum? Et quid est
,

« formam servi accipiens? » et quid rursus est, et ).6yo?

« caro factus est? » Non

Discedant et Basilii, buooyo-iov.

enim b^oovs-tov Synodum in

dicimus, et veritate, et juxta
Nicaeapoli. Sic enim et Pater, et Filius unum ambo, et
semper, et simul ambo, et quoniam b//oo'Jo-tov. Quod au-
tem baoouo-tov dicunt, et si confitentur Filium a Patre ha-
bere substantiam sed aliud quidam dicunt, dicentes ne-
,

que generatione Filium, neque faciendo esse a Deo , sed

compulsu istorum duorum , et generationis et faciendi

velut lapidis et ferri, atque inde emitti fiammam. Ista

dicentes occulti Ariani sunt. Primum non generatione
 4T>rrn*rn iiut-M , Lin. i. 6"

dicentes Dei Filium esse, sed factura, quod dopjma est

\vii factura enim esl qubd a compulsu cxilit, et ex ni-
,
.

hilo est. Non enim a ferroaiil lapide flamma, quod maxi-

me \rius insanus sapit. Etsi collisio facta <'st, fiiit quan-
do n'6b fuil : el si compulsum faciehdi et generatione
factusesl liliu^. praextilit faetio et generatio antequam
fuissel Filius. Posteriora aulom Ouomodo ergo
isla.

compulsio? Et hoc Arii : deihde quomodo ista collisio :

et quo? NumqUid voluntatUm iri Deo con-

(juorum ct in

cursio? Numquid passionum aut dillerentiarum, maxime

contrariarum motionum? Et si istud passus est Pater, qui
< i non ex sua substantia apparuit ei
^ine passione , et
Filius collisione enim duarum aut voluntatum , aut
:

passionum. nec \oluntas lacta est, neepassio, mulloma-

gis nec suhstantia a substantia paterna , sed extva quse-
dam substantia, quae ex nihilo existeret de Xbyw ad Patrem.
Suspicari ista impia blasphemia Diximus de opooutxtoc
:

diximus
et sutTieienter : hoe enim nobis propositum.
Ouoinodo autem si b/iooutrtov, Filius, et semper eum Patre
est, et procedit, et descendit, et ascendit, et mittitur, et
facit craae voluutatis sunt Patris , et quomodo imago
cum sit Dei, in dextera sedeat Dei, et quid sit dextera, et
quid sedere, et quid est per quem facta sunt omnia, et
quomodo omnia et quid est quod nihil factum est sine
,

ipso, ut quomodo et ipse voluntatem habet, et quoe fa-

cit, voluntale Patris facit et quomodo perfectus, et n ,

perfecto Patre ut imperfectus et corpus accepit, et nune

cbrpus fert , et si sanctum spiritale ,et simile eorum ho-
minum ,
qui post sancti erunt, et quomodo sempeiquc
qui moveatur, et a se {jenitus potenlia quidem Patris f

isfaenim omnia bftooiitytov, definiunt.

XXVII. Si quis dignus sit intelligere, et in isto libro
inyeniet Fidem sic esse, ct permittcnte Deo, et Jesu
68 MARII VICTORIICI AFRI,"

Christo Domino nostro, et Spiritn sancto dicimus, ne

quis blasphemiter iutelligens meum dogma dixerit, om-
nia enim a sancta Scriptura et dicuntur, et sunt. Dice-
mus maxime illud, e quo gignuntur multee heereses, quod
Evangelia, et Apostolus, et omnis vetus Scriptura de
Deo quidem dicit omnia, et de Jesu Christo, hoc est de
l6y M incarnato, hic enim mysterium salutis nostree egit,

hic nos liberos fecit, redemit : in istum credimus se-

cundum crucem , et juxta resurrectionem a mor-
tuis Salvatorem nostrum, idcirco Paulus dicit : « Non
» enim judicavi quidquam scire in vobis, nisi Jesum
1
» Christum, et hunc. crucifixum .» Confitemur igitur
Deum Patrem omnipotentem, confitemur Filium uni-
genitum Jesum Christum, Deum de Deo, lumen verum
de vero lumine, formam Dei,qui habetsubstantiam,deDei
substantianaturam, generationem, Filium simul cumPa-
tre consubstantiatum, quod Greeci buoovo-tov appellant, pri-
mogenitum , ante constitutionem mundi, et Primogeni-
tumante omnem creaturam, hocest, et antesubstantiam
veniendi, et generationis, et revivendi, primogenitum a
mortuis /6yov ,
qui sit omnium universalis liyo; autem
ad Deuin , Acyov in postremis temporibus incarnatum,
et cruce vincentem mortem et omne peccatum, Sal-

vatorem nostrum, judicem omnium semper cum Patre

consubstantialem et potentiam activam a pa-
bp>o0!7iov,

tria Potentia et generantem, et facientem omnia, et

substantiam existendi omnium, et generationem, et re-
viviscentiam quoniam vita est eeterna, et Dei virtus,
:

et sapientia, ipsum inversibilem, mutabilem juxta quod

51670; est, et quod semper X670C est juxta autem quod est :

creare omnia, et maxime jnxta in hyle actionem im-

passibiliter patientem. Ut fons aquarum immutabilis,
1 l Cor . ii, 3,
 jui\i asi | iniiM , Ltt a i. 69
1 txtra omnem motionem, cum iluii, el in (tutnen advenit,
juxtt alveumel generaet qualiter terrse creditur j
> r» 1 i
^

semper scrvans potentiam aquas suam, ct sicuti flumen

Irrigal terram, uullaiii diminutionem sentiens, ad hoc

qued csi esse aquam, sic Christus ille est fluvius, de quo
Propheta dicit « Qui irrigat, et infundit totam ter-
:

i.uii ', » sed Christus tolus omne irrigat, el visibilia et

invisibilia,Qumine vitseomnium eorum qua3 sunt subs-

tantia irrigat lu quo autem vita, est Christus in quo
: :

rigal Spiritus sanctus in quo potentia est vitalitatis,

:

Pater et Deus, totum autem unus Deus. Confitemur ergo

et Spiritum sanctum ex Deo Palre omnia habentem,
T';>>o,M, hoc est, Jesu Christo tradente illi oinnia, quae
Christus babet a Patre. Et isto hujusmodi modo simul
confitemur esse bsec tria, ex isto quod unum, et unum
Deum, bftoouffty. ista, etsemper simulet Patrem,et Filium,
et Spiritum sanctum ineffabili potentia , ct iueloquibili
generationc Filium Dei, Jesum Cbristum, , Xtyos qui sit,
et Deum, el imaginem, et formam, et characterem, et
refulgentiam Patris, et virtutem, et Sapientiam Dei, per
qua? appareat et declaratur Deus in potentia omnium,
et existens, et manens, et ageus omnia secundum actio-
nem Filii, id est, Jesu Cbristi, quem incarnatum, et

crucifixum, et resurgentem a mortuis et ascendentem

in Ccelos, et sedentem acl dexteram Patris, et judicem
futurum venire et viventium ctmortuorum, Patrem
omnis creaturae et Salvatorem, et voce, et toto corde eon-
fitemur semper, aU r,v. Gratia ct pax a Deo Patre, et
Filio ejus Jesu Cbristo Domiuo nostro, sic ista confitenti
in omnia ssecula sseculorum, Spiritus, ).oyo,- vo&s, sa-

pientia, substantia, utrum idem omnia, an alteraase in-

1 3o*. v, 10, ^- a Joan. vn ;

18.
 :,

^O MARII VICTORLCU AFRI ,

vicem? Etsiidem, coinmunione quadam, an universi-

tate? Si communione quadam, quid primum, quid ei
alio, et qua communione? Si universitate et ista, et quse

diflferentia, et quse communio? si a se invicem altera

omnimodo, altera in alia ut subjectum . alia ut accidens:

an juxta alium alterum modum? Si igitur omnimodus

altera, et heptvyijLx , et alterius substantise. Sed nihil
omnimodis eorum enim qui sunt
alterius substantiee,
ov genus et magis genus in eo quod est esse. Sed quo-

niam esse dupliciter, et ipsum 70 ov, dupliciter, est enim

vere esse, est et solum esse. Si igitur -ro '6v vere 6v, et
solum ov ad omnia ovraet solum 6v , ad solum ovra sive,

cuvowpiw; sive, ouovufA&ij dicuntur, non omnimodis altera

sunt : participatione igitur cujusdam communionis om-
nia quae sunt, ad altera sunt.
XXVIII. Etenim quod -.&"m~i est, boc quod non ov

est, opponitur, quasi contrarium secundum privationem

nulla participione ad se invicem, ergo nec alterum. Si
igitur quee sunt, etiam difterentia sint et altera, quadam
tamen communione eadem sunt et secundum istum ,

modum et eadem et altera sunt, et istud duobus modis

sive altera in identitate, sive eadem in alteritate sed si ,

eadem in alteritate, magis in alteritatem vergunt Si :

autem altera in identitate, maxime identitas apparet.

Quid igitur istis concinat hinc perspiciendum. De Deo et
>o-yw hoc est, de Patre et Filio Dei permissu sufficienter
dictum, quoniam unum Dictum et de >.o'yM
quse duo.
hoc est de Filio et de Sipiritu sancto, quod in uno Si .

igitur quae duo, unum, et in uno duo, illud unum in quo

sunt duo, quoniam cum illo est, et ex aeterno cum ipso
semper, quae simul sunt sibi invicem eadem, duo unum
sunt, necesse est igitur ista idem esse. Quomodo istud sit
Xudi, ut dico, « Ante omnia quse vere sunt unum fuit
 ,

LtYBBJUI Al\UM, un. i. 71

ipsum unum, antequam sil ei esse unum ( Illud enim

iimim oportel dicereel intelligere, quod unam imagina-
tionem unum solum,
alteritatis habet, unum simplex,
umim unum ante omnem existentiam,
per concessionem,
ante omnia existentialitatem et maxime ante oinnia in-
,

feriora, ante ipsum ov, lior enim unum ante jv. Ante
omnem igituressentitatem, substantiam, subsistentiain
el adhuc omnia quse potentiora unum, sine existentia,

une substantia, sine intelligentia. Supra enim ha;c, im-

mensum, invisibile, indiscernibiie universaliter, et his
quae in ipso, et his quse post ipsum, etiani qu.e ex ipso.
Soli autem sibi et discernibile, et definitum ipsa sua exis-
tentia, non aetuni, ut non quiddam alterum sit ab ipso
consistentia, et cognoscentia sui, impartile undique, sine
figura, sine qualitate, neque in qualitate : sine quali-
tate quale, sine colore, sine specie , omnibus
sine forma,
formis carens. Neque quod sit ipsa forma, qua formantur
omnia, et universalium et partilium omnium quae sunt.
Prima causa omnium principiorum, principium om-
nium intelligentiarum praeintelligentia omnium po-
,

tentiarum, fortitudo ipsa motione celebrior, ipso statu

stabilior. Motione enim ineloquibili status est statu ,

autem ineflabili superelativa motio est. Continuatione

omni densior, distantia universa altior, defmitio, uni-
verso corpore et major omni magnitudine , omni
incorporali purior, ornni intelligentia et corpore pe-
nelrabilior, omnium potenlissimus, potentia potenlia-
rum, omni genere, omni potentia, omni specie majus,
totum vero quse sunt omnia ipstim existens omni toto
majtts corporali, et incorporali, onini parle magis pars
inenarrabili potentia, pura, existens prae omnibus, quce
vere sunt. llic est Detis, hic Pater, praeintelligentia, prn?-

existens et prcecxistentia, bealitudinem suam et inuno

72 MARU VICTORIJXI AFRI ,

bili motione semetipsum custodiens, et propter istud non

indigens aliorum, perfectus super perfectos, tripotens in
unalitate, spiritus pcrfectus et supra spiritum. IVon enim
spirat, sed tantum spiritus est in eo, quod est ei esse,
spiritus spirans in semetipsum, ut sit spiritus, quoniam
est spiritus inseparabilis a semetipso, ipse sibi et locus, et

habitator in semetipso manens, solus in solo, ubique

existens, et nusquam simplicitate, unus qui sit, tres po-
tentias coiiniens existentiam oinnem, vitam et beatitudi-
nem. Sed ista omnia et unum , et simplex unum, et
maxime in potentia ejus quod est esse, hoc est existentia
potentia, vitae et beatitudinis quo enim est et existit po-
tentia, quae sit existentiee, ac potentia est vitse et beati-
tudinis ipsa per semetipsam, et ideo et),oyo;Sui ipsius, et
vivere, et agens, habens secundum ipsam semetipsius
inexistentem existentiam , indiscernibilis spiritus coiini-
tio, divinitas, substantialitas, beatitudo, intelligentia-
litas, vitalitas, optimitas, et universaliter omnimodis
omnia, pure ingenitum Tzph ov , uualitas coiinitionis nulla
coiinitioni : isto igitur uno existente , unum proinde
exiliit unum, in substantia unum, in motu unum, et
motus enim existentia, quoniam existentia motus. Istud
igitur unum existentialiter unum, sed non ut Pater in-
existentialiter unum, qui est secundum potentiam exis-
tentialiter unum. Habet enim potentiam, et magis habet
quod ei iuturum est secundum operationem esse et ,

secundum veritatem non habet, sed est quoniam po- :

tentia, coactio actuosa sit omnia, est sine molestia, et

vere omnimodis non egens, quse sit ab hoc ut sit omnia

polentia Etenim quia potens nata actio eget, agens
:

ipsa unalitas. Igitur ista secundum istud quod esse dici-

mus unum, unum vita est, quee sit motio infinita, effec-
trix aliorum, vel eorum quee vere suut, vel eorum quge
 HDVBRSUS Aim M , l.IB. I. 7J

Mint, existens X670; , ad id quod est esse quas sunt, omnia

emet movenssemper iu motu . in semetipsa habens
motum magis autem ipsa motusesl : sic enim Scriptura
divina dicil : quod dedit ipso raler Deus in ipso csse
ritam esse. Isto Filius esl X6705, quod est ad Deum, istc

pei quem fecta sunt omnia, iste lilius et filietas lola

paternitatis totius semper qui sit et Pilius, et ex seterno :

Filius autem el enim pro-

semel mota motione, potentia
grediente, el veluti immobili praeexistentia et non ,

mota juxta quod potentia fuit. Isla motio nusquam

requiescit el a semetipsa exurgens, et in omne genus
motus festinans : quippe vila qUae sit infinita, et ipsa

m vivilieatione veluti foris apparuit. Nccessario igitur

vita nata est, vita autem Filius, vita motio, a vitali
praeexistentia vita existentia in constitutione, et appa-
rentia omnium totorum, quoe juxta potentiam Pater est,
ut ab eorum quaevere sunt intelligentia praeintelligentia
apparet. Ista igitur existentia totius existentiae est vita ,

1 1 juxta quod vita motus quasi foemineam sortita est po-

tentiam, hoc quod concupivit viviticave. Sed quoniam
sicut demonstratum, ista motio una cum sit, et vita est

sapientia, tota conversa in sapientiam, et magis in exis-

tentiam patriam, magis aut retro motse motionis in
patriam potentiam et ab ipso vivificata vita recur-
,

rens in Patrem vir ctlecta descensio enim vita,

, ,

ascensio sapientia. Spiritus autem et ista, spiritus igitur

utraque : in uno duo, et. sicut existente viia prima exis-
tentia, nccessitas luit in virginalem potentiam subin-
virum generari Filium
trare, et masculari Virginis partu
Dci. ln prima enim motione, primam dico in apparen-
tiam venientem, veluti defecit a potentia Patris, ct in
cupiditate insila vivefaciendum, intus quidem cxistens
in seuielipsam recurril : Rursus in semetipsam conversa
74 MA.RII VICTORINI AFRI ,

venit in suam patriam existentiam, virtute effecta et

perfecta in omnipotentem virtutem effectus est perfectus
spiritus, nutu in superiora converso, hoc est intro. Sic
secundum typum oportuit ordinem esse, et cum est in

corpore spiritus, hoc est, Filio Christo, et quasi diminu-

tionem pati, et a Virgine nasci, et ipsa veluti diminu-
tione sua patria virtute, hoc est, existentia diviniore et
prima resurgere et renovari, et reverti in Patrem, hoc
est, in existentiam et potentiam patriam. Quomodo
istud est, adhuc audeo dicere, ut nostra incidentia plu-
rinia expositione manifesta sit. Ponamus intelligentiam,
secundum istum modum Deus potentia est istarum trium
potentiarum existentiee, vitse, heatitudinis , hoc est,
ejus quod est esse, quod vivere, quod intelligere. Quod
auteminunoquoqueistorumtria, manifestum et quod est
esse primum, et secundum quod est esse secundum ip-
sum vivere et intelligere, sine ulla unitione, sed simpli-
citer simplicitas et istud manifestum sicuti demons-
tratum, illud et tale quod est esse Deum esse manifeste,

sicuti demonstratum, potentia potens prsestandi quod

esse omnibus, non ab eo quod esse ut partem dans et
paternam et effectricem potentise unicuique quod est
esse ei proprium consistens hoc autem per minislran-
:

tem /oyov
, hoc est per vitam quae omnibus pra^stat vi-
vere, et tunc substitit, aliquis accipiens quod est esse
secundum quod est vitam accipere. Si igitur esse Dei,
non ab eo quod sibi esse omnibus prsestat, sed minis-
trante hoc quod est vitain esse, ipsum autem vitam esse
in eo est quod est Dei, csse unum et idem est quiescenti,
quod est esse Patri, cum eo quod est esse vitae secundum
identitatem, motus est ex sua potentia dependens. Et
quoniam omnis potentia naturalis est voluntas voluit ,

vitam movere semetipsam , insita juxta substantiam.

 A1>M HSl S AIUI M , 1,111. I. Jf5

motione impassibiliter, erecte in id quod cst : Naturalis

enim voluntas, non passio. Secundum igitur quod est
Dci in quo potentia existentise est, substantialitas
,

patriij lecundum potentiam, secundum istud esse ipsum

«I \ita st. Si eiQO movit vita semetipsam, motio autem
i

voluntas, patria ergo motio, et patria voluntas, quo-

niam patria potentia vita. Sed si secundum quod est

V,ita, motio est, propria ergo motio vitae est. Sed

quoniam motio aliunde ad aliud fertur, veluti ab eo
quod est iutus foras, quod vita et potentia est, et natura,
et volunlas : ct maxime istud existentia ipsius ideo efful-
gentia dicitur esse vel progrcssio, aut elevati spiritus
manifestatio operatrix in vivefaciendo id quod omne
,

totum est essentitatis. lntus igitur existentis vita?, juxta

quod est motiouem esse ipsam vitam, proles ejus quod
est Patrem esse vita est secundum quod motio est. Sed
:

quoniam motio juxta quod motio est nullam elevalio-

nem liabens, ab eo quod est intus progressa foras est,
sicut sensus ab eo qui vowg est, potentiam fontanam et
universalem accipiens, juxta motioneni et intus et foris
est motioenim vov« est, sic et vita juxta quod motioest,
:

Filius est factus manifestamotio a motione patria, qua?.

iu occulto est, qua3 secundum primam potentiam exis-
tentia est. Rursus vita secundum quod motio est, proce-
dens a patria motione, et intus et foris est, scd enim
Aita motio est : vita igitur et intus et foris est : vivit
ijjitur Deus, vivit ipsa vita, ergo et Deus et vila unum :

Igitur ista duo et in unoquoque, et alterum et idem, in

Filio igitur Pater, e.t iu Patre Filius. Exclamat igitur
veritas, quod b-zoo-Jcrta ista secundum identitatem coiinita
alteritate. Rursussi Pater vitaet Filius vita, quoniain Filius
vila cum sit secundmn cjuod molus est, et intus et fori s

est, vivil peus, vivit Filius , et foris vivunt omnia ubi-

 :

7$ MARII VICT0RI5I A.PRI ,

que Filio existente : Et quoniam in Filio Pater, ubique

et Pater. Rursus item quoniam in Filio Pater : cum vide-
ritis Filium, et intellexeritis , videbitis et intelligetis
Patrem. « Si quis me Patrem 1 » Propter
videt, videt et .

hoc enim dietum est Quoniam Filius forma est Patris

:

non autem nunc forma esse foris extra substantiam in-

telligitur, neque ut in nobis adjacens substantiae facies;

sed substantia qiuedam subsistens, in qua apparet et

demonstratur quod occultum et velatum est in alio.
Deus autem ut velatum quiddam est : nemo enim videt
Deum forma : igitur Filius in quo videtur Deus : Si enim
existentia Deus, potentia, substantia motus, et vita in
occulto Deus velut sine forma. Ergo si manifesta vita, et
manifesta juxta motus potentiam, vita justa motum in
occulto, in apparentia, iu existente motione intelligitur,
pronuntiatur, videtur. Adhuc sic quod est esse, Pater :

quod autem vita , Filius cum sit impossibile id quod est

esse comprehendere iu occulto enim illud est, vita
:

autem juxta quod vita est, jam et illud est esse in vita :

igitur apparet quod est esse, igitur vita ejus quod est esse.
Sed enim Pater Deus quodestesse, Filius autem vita,
Filius ergo vita Patris Dei forma est, in qua speculatur
potentia patria. Credendum igitur iu Filium Dei, ut vita
in nobis fiat, quse est et vera, et eeterna vita Si enim :

habebimus Fidem in Christum jXazarsenum, iucarnatum

de Maria, in Filium Dei, « Fidem habebimus, qui fuit et
» effectus est Spiritus incarnatus. » Quomodo istud?
Audivi dico. Sed oportet prius videre, quomodo alia
cui attribuentur Patri, an Filio? Dico autem Spiritum,
Adyov ,
sanctum Spiritum sapienliam, substantiam,
vovv ,

primum Pater et Filius idem, Filius autem et sanctus

Spiritus idem existentia igitiu* et vita idem, ergo exis-
:

1
Joau, siv, g.
 \

kfiYEMTJa AflTVM , tm. T.

f7

tonti,\ et beatitudo idem : rursus esse et vilo idein, et

\ ii.t < ; intelligere idem.

\ IX. Dictura de istis esl in libro qui ante istum , et
tn aliis. uno tria, ot idcireo eadem tria i
quoniam in

<ux ipx m vpta. secundum nomen quod obtinet unum-

quidque istorum potentiam Buam. Etenim quod est esse,

et vita intelligentia sic et aliud ad alia , eadem igitur
,

ot rjvMVJw eadem congenerata, igitux et oonsubstan-

tialia ista. Sed quasi apparet alteritas qusedam in
istis, et maxiine, idcircoeadem non ipsa, queedam enim
sua potentia in oeeulto et manifesta alia et sunt , et in-
telliguntur : existentia autem in eadem potentia simul
potentia et consubstantialia sunt, ot in istis solis inest
ununi osso eadein, aliis vero ab istis in idenditate altera
et eadem. Nunc autem perspiciendum quid signifi-

cent alia nomina in primis posita. Dico autem spiritus,

>.v/oc, ttivg sanetus Spiritus , sapientia, substantia. Spiritus
substantia? nomen est vel existentiae, quod quidem esse
Bignificat, et in eo quod quid est et appellatur et intelli-
gitur. Si voles nosse quid est Deus Spiritus ejus quod sit
,

esse significat : ergo Deus ct Spiritus quod est esse si^jnili-

eat. Rursus est vita? Quod Spiritus. Spiritus ergo et
quid
vita quod est esse significat sic et Spiritus sanolus quod
:

est esse seenndum istud ipsum nomensignificat, cumdif-

ferentia duorum primorum uno uomine nominatorum.

Qikv differentia substantialis cum sit, quod est essesigni-
licat. Jix iisjam apparet, quouiamsubstantiaunoquoque
c\i- -[( nte quod est esse significat. In istis igitur tribusspi-

ritus substantia bftooucrta ergo

, Quoniam Spiritus non di-
:

visoSpirilu : quippc unus eum sit in tribus, sed naturae .

potenlia' et actionis una eum sit existentiapalria et ipsi ,

quod est csse habenti tria sese generantia substantia sunt

omnipotenlia : neque igitur pra:existit existentia : Pater
 ,

7& MARIl VICTOJtim KTfitf

enim suae ipsius substantiae generator, et aliorum secun-

dum verticem fontana est existentia : neque scissa estipsa
existentia : et existentia , et potentia in eo quod est esse ,

in unoquoque istorum trium juxta majestatem omnem

et omnipotentiam et omnibus modis perfectionem quae
, ,

semet generat, ipsam se substitueutem, asesemoventem,

se semper moventem consubstantialem , simul poten-
,

tem ipsum hoc quod sic est esse , et ipsum quod est esse
Patre dante. Dicit Salvator « Omnia quse habet Pater :

» mea sunt, et idcirco dixi : exmeo accipiet !

: » Non
enim loquetur a semetipso , sed quaecumque audit , lo-
quetur. Sanctus igitur Spiritus si loquitur, a Filio loqui-
tur, ipse autem a Patre. Vox igitur, et Xtfyos et Ver-
bum, isli tres ,
propter quod unum tres : Sed Pater
quidem in silentio loquitur, Filius in manifesto, et in
locutione sanctus Spiritus non in manifesto loquitur,
sed quse loquitur spiritualiter loquitur. Ista igitur tria
vera lumina , magis autem unum lumen verum , unus
/6yo; una vox , unum verbum , hoc est, una potentia

activa , consonat , antequam Jaciet esse quiddam. Animae

autem quod alia substantia sit, manifestum : Facta enim
a tripotenti Spiritu, neque pure vox, neque verbum,
sed sicut r,-/M audit ut loquatur, imago magis vocis quam
vox. Et hoc est Joannis , « Vox exclamantis in deserto :

2
)> Dirigite viam Domini
anima enim in deserto : )>

hoc est in mundo exclamat quoniam scit Dominum ,

Deum et vult mundari ut Domino fruatur Deo et ista , ,

dicit testimonium de Deo et prsemissa est in mundum ,

ad testimonium testimonii testimonium enim Dei Jesus :

Christus, Filius Joannnes Domini.

Filius ergo Dei,
Etenim Joannes non erat lumen sed venit ut testimo- ,

nium diceret de lumine , Verbum igitur, et vox Filiu*

I Joan. xvi, xiv, 19. — J Malth. 111, 5.
 Anvrn«u s amcm, un. r. ^g
ipse vlta, ipse).6yos ipse motus, ipsevovjipse sapicntia,
ipse existentia , el substantia prima , ipse actio potentia-
li^. ip>r primum vero exquo orriniaoVraCt perquetn
e! iu quo, (|iii esl medius in Anjjelo Trinitatis, Patrem
declaral prteexistentem , el complet sanctum Spiritum
iu perfectionem : ut enim dicil Paulus beatus : « Evan-
» «jeliuni virtus esl Dei el sapientia ', » virfutem Filiutn
significans, quod omniaper ipsum, vcrbo enim virtutis
licnl omnia, el sancti Spiritus sapientia perfeeta fiunt
omnia. Si i;;itur Deus ista, sinml ista tria Quoniam au- :

tem unum duo, onmia sinml existunt in coiinitione simul

exrstente vila in Patre in qua cst sanelus ct Spiritus se-
cundum existentiam, quoniam tria unum erant et sem- ,

pcr sunt. Si igitur seterna vilaFilius elucescentia est prae-

seternae ipse autem vita cojjnoscentia perfecta et
vitae,
seterna vita: Tunc cniin perfecta cum cognoveritctquse,
et cujus sit, quoniam ctsemelipsaetjussione Patris Tunc :

enim in semet existens, non sit infinita, salvansetsalvata

a scmctipsa, necesse est intelligcre et dicere quod po- :

(enlia Dei in ipsa est, hoc est Pater in I ilio ipsa autem ,

pcr scmctipsam infmita fuit. Et hoc sijmificat ct : ).dy ? ca-

rofactus est : Infinitoeuim motu in infcriora vita descen-
dit, et vivefecit corruptionem, cujus causa universalis
X670? et potentia vitoe caro factus cst , ut dixit Angelus :

« Spiritus sanctus adveniet in tc, et virtus Allissimi

» obumbrabit tibi *. » Natus est igitur Jesus Christusse-
rundum carnem de Maria, et ex sancto Spiritu, virtutc
Altissimi. Onmia igitur Christus Dominus noster , caro
sanctus Spiritus, Altissimi virtus, Xoyo;. Ipse implevit mys-
tcrium, ut omnis vita cum carne adimpleta lumine ae-

terno recurrat ab omni corruptione in ccelos. Neque

igitur solum caro , neque solum sanctus Spiritus , neque
* Rom. 1, 16 ; 1 Cor. 1, i\. — 3 Luc. 1, 35.
 ,,

00 MARII VICTORIRI A.FRI ,

solum Spiritus, nec >oyo; solum , sed simul omnia Do-

minus noster Jesus. Sanctus ergo Spiritus omnis beatitu-
do in prima ingenita generatione, quse sola generatio est

et dicitur , ipse Pater, ipse Filius fuit : Spiritu enim moto

a semetipso , hoc est vitae perfectse in motioneexistentis,
volentis videre semetipsam, hoc est potentiam suam
Patrem sciiicet, facta est ipsa manifestatio sui, quae ge-
neratio est et dicitur , et juxta hoc foris existens : Omnis
enim cognoscentia secundum quod cognoscentia est
,

foris est ab illo quod cupit cognoscere. Foris autem dico,

sicut in inspectione secundum quod est videre semetip-

sam quod est scire vel videre potentiam illam proeexis-
:

tentem in patriam. In isto igitur sine intellectutemporis

tempore, ab eo quod erat esse veluti egrediens in inspi-
ciendum ipsum quod erat ,
quoniam ibi omnis motus
substantia est alteritas nata , cito in identitatem revenit.
JVon enim secundum dorsum effulgentia , sed sicuti lu-
mina aut vultus se intuentes visione in se invicem, idip-
,

sum unum eodem modo etperfectum substitit. Lumina

autem undique ut vultus se aspicientes sunt, et dorsum
non habent, et mystice dicitur Deus, secundum dorsum
videtur nulla igitur diminutione totum semper unum,
:

mansit, maximepotentiiicata coiinitionepotentia patria.

Sanctus igitur Spiritus motus primus intus, quae sit ex-
cogitatio patria , hoc est suiipsius cognoscentia : Praecog-
noscentiam enim cognoscentia prascedit. Juxta istum
ergo cognoscentipe modum naturalemforis effectam in-
telligentiam natus est Filius, vita factus : Non quod
non fuerit vita, sed quoniam foris'vita magis vita, in
motu enim vita. Hic est Xfyog qui vocatur Jesus Chris-
tus, per quem effecta sunt omnia, semen omnium ad id
utsint, quippe vita qua sine, impossibileestessealiquid
 \i>\ i ums abivm . i.m. i. 8l

in iis qu.-v siinl , el in iis qu;r non sunt, qua eonsecutio- 1

nes suot.
\\\. Quoniatn autem diximus unam motionem et
i
amdem . sanctum Spiritum Xoyov in 00 quod
ci '

Bv el ,

?ita csi sancturn Spiritumquod esi esse cognoscentiam,

:

el intelligentiam esse Quoniam quse diximus id ipsum :

\ii.im el cognoscentiam et quoniam diximus mo- •

i.uii in prima motione intelligentiam [steenimordo :

naturalis ei <li\ inus potentia cum sit, necesse fuit intel-

Hgentiam ad suimelipsius cognoscentiam moveri. Natus
est lilius/oyo; qui sif, hoc est vila virtute patria gene-
,

rante intelligentia hoc est quod esse omnium qua sunt,

,
1

veluti eeteraum fontem.

XXX T. Xon falletur ergo ,
si quis subintellexeritsanc-
tumSpiritum matrem esse Jesu (2), et supra etdeorsum,
supra quidem ut dictum , deorsum autem isto modo :

Xeoesse fuit liherationis gratia omne divinum, hoc est

seminarium spirituum omnium universaliter existen-
tiuni, et id quod est esse primum hoc est universalem
Xtrvcn ah inferiore liyle et corruptione omni incarnari ,

in mortiticationem omnis corruptionis et peccati : te-

nebrne enim animse direptae ah hylicis po-
et ignoratio

tentiis egueruut lumine acterno in auxilium ut Uyo; ani-

ma?, et X0705 carnis mysterio mortis detrusamcorruplione
in reviviscentiam, et animas, et carnes per sanctum
Spiritum administratorem ad divinas et vivefacientes
intelligentias erigerent cognoscentia , fide, amore. Res-
pondit igitur Angelus Marise et dixit illi : « Spiritus

» sanctus adveniet inte, et virtus altissimi inunibrabii.

» tihi. 1 Beec duo in motu, quae sunt X«$yo« et sanctus Spi-
ritus , ad id ut grayida esset Maria , ut eediiicaretur caro
a carne, Dei tcmplum et domicilium adveneruni : Sanc-
tus quidem Spiritus potentia in molu, generationis enim
xxx. C>
 :

82 MARII VICTORINI AFRI ,

principium motus, virtus autem Altissimi ipse Xoyos est

virtus enim et sapientia Dei Xfyoc Jesus. Sed cle Xfy? hoc
hoc est de Filio obumbravit tibi , dixit. Perfectum enim,
divinum et splendide ut est clarum non capit humana
natura. Et hoc significat : eUoyo? caro factus est. Magis
autem obumhrationemsignificat, quoddictumest: « Exi-
» nanivit semetipsum. » Habemus ergo secundum ordi-
nempramissaDeiet Patrem, et Filium ba&o-jc-tov et oy.00 'jsiy.
secundum idenditatem et substantia. Una enim substan-
tia Spiritus, is ipsum esse est. Ipsum esse autem et vita
et intelligere est. Ista tria , in singulis quibusque , et ideo

una Divinitas, et unum quod omne unus Deus, quia

,

unum Pater, Filius, sanctus Spiritus secundum poten-:

tiam et.4 actionem solum apparente Quod Deus alteritate :

in potentia motu movet et imperat om-

, et in occulto
nia, ut in silentio, /oyoc autem Filius, qui est Spiritus
sanctus et voce confabulatur ad generanda omnia se-
,

cundum vitam, et secundum intelligentiam substituen-

tia ad id quod est esse omnibus. Ex iis apparet X670C
, ,

ipse et Spiritus sanctus woug ct sapientia : idipsum etenim et

Paulus dixit divine. « Quis cognovit Domini? » Et
voOv

» Salomon
l
rursus de ipso : « Virtus et sapientia Dei

etiam sapientiam de ipso dicit, et multa nomina in Fi-

lium revocantur et ipsum et substantiam dicit Paulus
,

ad Hebrpeos « Imago substantia? ejus. 2 » Et item con-

:

substantialem populum dixit. Et Jeremias « Quia qui :

» stelit in substantia mea , et vidit Verbum meuin. » Et

rursus : « Si stetissent in substantia mea et audissent,

» verba mea. » Et Evangelium secundum Mattheeum :

l
« Panem nostrum consubstantialem da nobis hodie . »

In parabola Lucas : dixit junior de filiis patri : « Da mihi

» congruam partem substantite. » Et rursus « Ibi dissi-

i Rom. xi, H. 1 Cor. l, *4' ~ 2 ^ab. xi, 3, — 3 Matlh. vi, 11,

 IBYB1L8U9 muvm, i,ni. i. 83
*> p.nil lubstftntiam suani : » Quod cniin indc desccn-
dii . potentias suas non teuuit. Ista animae sunt, se.ddixi
i^-iutl adversum negantes ovttzt nomen positum esse in
sacris Scripturis,. Accedil autem, quod animam, hocest
uiuni Deus fecil ad imaginem ct simHitudJnem
suam. Quitl vero isia significenl . audi ut dico : Summus
i
el sapientia perfecta, hoc est Xtyoj universaiis, idem
ipsuui enim in apterno motu, circularis motus erat a
cr.ijLtiM primo el in summo vertice circularis existens
juzta ipsum cr.uiin cyclica causa inseparabiliter con-
versa , ul a Patre , et in Patrem, cum Patre existens, in-
cedens, sinml exislens, et in Palre erat Filius, etin Filio
Tater. Prima substantia, et iusubstantia jamsubstantia,
spii italis substantia secundum, vr,ov;jeneratr!x,etciiectrix
substantia, prseprincipium universse intelligibilis, et in-
tellectualis et animae, et hylicse universa? substantia; in
\\\ Le. Si igitur prima motio vita inquani et intelligen-, ,

tia : isla cnim Ulud pcrfectum unum ct solum. iVonsolum

circularis motio ista, sed spheerica, et magis spha?ra , et
vere omnimodis perfecta sphsera : Si enim esse et vivere
et intelligere , et si vita ipsum esse est ct intelligentia, et
summitates, et medium est in unoquoque , sir et intelli-

gentia : unum igitur istorum tria sunt in se circulata et

participantia invicem sibi. Magis autem simul existentia
sine aliquo intervallo, sphaera est ctprima, etperfecta,
et ipsasola spluera : at veroaliajuxla similitudinemspn.se-

ricam magis. Ex ista ratione necessario, ettm^Etov poten-

tia cst, ct ypzy.yr, et ypa^piv opcrans ffwjzelov est : ct a se-

metipso exiens, e.t exiens non semper,in mansione, etin

motu simul semper simul, v.jvj.y semet circulans undj.
que sphaeram esse Deo ubique cxistente. Quippe cum sit
ropeiov a quo, et in quod omnis motio conversionc ic-

' Luo. xv, u.

 ,

84 MA.RII VICTORINI A*RI ,

ducitur hic est Deus Xo-yos totus , vou?totus sapientia, om-

nipotens substantia, substantia quem veremur ,
quem
colimus, solo Spiritu videntes, ipsius nutu et voluntate
in ipsum erecti gratia Crucis miserante nos Domino nos-
tro Jesu Christo : anhv Erecta motione cyclica rec-
.•
tam dico, quod a <x»f«5ou in o-sunov hoc est a Patre in Pa-
trem in apparentia istiusmotionisetDivinitatisuniversoe,
rbv ).oyov et Filii existit jussione Dei imago juxta ima-

ginem et similitudinem Dei imago imaginis hoc est Filii , :

imago enim Patris Filius ut demonstratum est hoc au-

, :

tem est quoniam Filius vitaest, imago igitur vitceanima

,

effecta est. Anima autem cum suo voO ab eo qui voO? est, po
tentia vitse intellectualis est, non vou?est, advoOv quidem
respiciens quasi voO; est visio enim ibi unitio est, vergens
:

autem deorsum, etaversa a voO et se etsuumvouv trahit deor-

sum Intelligens tantum effecta, nonjam utintelligibile,
:

sed si sic perseveraverit eorum quae super Ccelum sunt

,

mater est lumen non veruin lumen et quidem cum suo

, ,

proprio vou lumen. Si vero in inferiora respicit, cum sit

petulans, potentia viviticandi fit, vivere quse faciet in
mundum , mundo usque adlapidemlapidum
et ea quoe in

more, ipsa etiam cum vou facta. Etenim cum quidem, I6y q
sit anima non Xoyogcumque in medium spirituum, et in-

telligibilium , et-o iTA/^propriosvoO ad utraque conversa,

aut divina sit, aut incorporatur : ad intelligentiam ete-
nim suae licentiae est, et privatione veri luininispropter
scintillam tenuem proprii tom voj rursum vocatur quo- ,

niam quidem solum est tenebrata autem deorsum

,

dicitur. Et enim summitates to 3>»s puriores animandi

yim habentes, causa sunt lumini velut in sua descen-
deret.
XXXH. Quare enim dictum est : et ista discernis
 fcfiVBMUI ATVlCM , LIli t. 85

diotl aliquis, si lalis « l .niiina. Quomodo dietum esl :

Faciamus hominem juxta imaginemetsimilitudinem

m DOstram? » Inspiciendum prius quid eat homo, deni-
c\wc quid imago, e! quid differt imago a similitudine , et

quomodo homo juxta imaginem et similitudinem , non

imago ac similihulo olVoolus sit et quid ost ad nos- : ,

Iram? Dualiler oniin lionio, quod ost in consuetudine ,

ex corpore et aniina intelligitur. Quidam putant ex

corpore el anima triplici Quidam autem ex corpore :

ot anima tres Quidam rursus di-

potontias habente.
cunt ex eorpore et vou partili et anima et spiritu, quo ,

cousistit fluens eorpus Adhuc quidam de corpore qua-

:

dripotenti quatuor elementorum et anima duplici, et

Mea intelligentia ha?c Corpusenim, sicut
duplici tov voO. :

demonstralum aecepit enim pulverem Deus, ct plas-

:

mavit Adam, hoc est, fahricata jam lerra summitates ,

terrae et llorem hahemus principia eorporis. Geminum

etiam voOv geminam animam declarat Evangelium v.y.-.y.

Mm0«M et Auxav sjc enim dicunt « siout erit et prae-

:

» sentia Filii Hominis Tunc duo erunt in agro, unus

:

» accipietur, et unus relinquetur duae molentes in :

» pistrino, una accipietur, et una relinquetur. » Lucas

autem adjecit de corpore duo « Ipsa nocte erunt duo in ,

uno lectulo , unus accipietur et alter relinquetur. »

Alia autem similiter. Ergo quia in agro Atyos duo sunt,
yelvous et/.dyos coelestis, et alius hylieus, Etmolontes duae
animoe, coelestis et hylica, et accipietur igitur coelestis
voOc vel Xtyoj ccelestis aninia ,• hylicus autem loyog et anima
rolinquotur. Quomodo istud audi. Homo ex anima et ,

corpore coniitendus. Ex oorpore, quod a lerra compo-

situin, hahet ergo aniniam lerra hylicam, etfactusest
Adam, juxta corpus animal, sicuti est animal do aqua el

i Maltli. xxiv, 5;.

 ,

86 M.VRII VICTORirU AFRI ,

terra. Alia animalia in animam vivam, sed Adam non

sic , insufflavit enim Deus in faciem ejus ibi omnem po-
tentiam sensibilem, eui adest voOjin discrelionem sensus.
Alia igitur anima divinior cum suo vo« : sensibili enim
potentise hylicus vbo« est insitus, et consubstantialis hy-
licse. Si igitur istud est, )&yo;, cceiestis, hoc est vou; vel

Spiritus diviuis est inanima divina. Ipsa autem divina

anima in hylico spiritu, hylicus autem spiritus in hylica
anima hylica autem anima in carnali corpore quou
, ,

oportet purgari cum tribus omnibus , ut accipiat lumen

seternum et zeternam vitam hoc autem perficit fides in
, :

Christo.
XXXIII. Dicamus igitur quomodo talis animajuxta
imagineni Dei , et juxta similitudinem effecta sit, et
si sola anima homo, ut dicit Paulus , alius terrenus

alius animalis, alius spiritalis, et ista omnia in uno ho-

mine, sed maxime horninem interiorem frequenter di-

cit, sic enim est anima colligit enim vfavvj et divinam :

animam-, et dixit ccelestem hominem, reliquum autem

terrenum hominem *. Si istud est, anima nostra juxta
imaginem est Dei, et Domini Jesu Christi Si enim Chris-
:

tus vita, at /.oyoj imago estDei, et qua imagine pers-

est,

picitur Pater Deus, hoc est quod est esse in vita hocest :

enim imago nt dictum est et sic est Christus vita quod , ,

est autem vivere hoc est Wyog ipsa autem vita , hoc est '
,

quod est esse hoc autem quod est esse Pater est
, Et si , :

rursus ipsa vita hoc est quod intelligere id autem est :

sanctus Spiritus et tria ista sunt omnia et in uno-

, ,

quoque tria et unum tria et, omnino ouooOo-r/.. Si

igitur anima secundum quod anima
, est, et animae

esse est , et vivere et intelligere est : tria ergo su-

periores Triados anima est , ut imago imaginis? Est enim
i Cor. xt, 47-
 ,
,

LBVK&81 I aiuim , LIB. i. 87

jtlKta quod anima cst in eo quod cst essc, ctvitam

«l.uis, ct intelligentiam , ante intelligere simul babens
b/xoouo-ta in uuo , ct Sttnt singukl Ut SU* subslantia, uou
ione, non divisione , non eflusione, nec polenlione,

m^l 1 j<^ partu pra cisa . soil sempitorna tria : aliud cxistens
in alio oxistcnle, et ista substantialiter ;
juxta imaginem
II sicut Fater esse est, Filittaautem duo, Bed in
niotu ct in actu , sic anima in co quocl anima , ut
potentia patria : viviticatio aulcm et intelligentia in
motu : Tsta er<;o esse animse juxta imaginem Palris
et Filii : sic antem essc juxta similitudincm, ou.oo-j^i.ov

ergo etiam ipsa in sua unalilate , et simili substantia :

in triplici potentia, ipsa generans, crgo ipsa se mo-

vcns , ct semper in motu in mundo motionum , fons
et principium, sicuti Paler et Filiusipsius animaemo-
tionis et crcator , ct praecausa , et praprineipium.
Adimc dico iu occulto mysterium magnum , sicuti di-
vinior Trinitas unalis, secundum quod per se eflul-
genter fecit animam in mundo intellcctibili in subs-
tantiam ct propriam substantiam, quam proprie di-
cimus substantiam, sic anima* Trinitas unalis secunda
cxplicavit imaginationem in sensibilimundo, ipsa anima
semper qua? sursum sit muudanas animas gignens, et
istum ergo juxta imaginem ct similitudinem. Yideamus
ergo si et juxta carnem quideni, ctjuxta carncm dicunt
pra;- divinatione, quoniam futurum erat ut Jesus in-

dueret carnem. Ego autem dico forte si et in isto quod

Xfyoc, et carnis est Xoyov , et Deus et corporalis, ct super
omne eorpus dicitur polcntia cuim univorsorum ct om- :

nium Deus, non frustra secundum imaginem corporis.

Si cnim futurum est nostrum corpus et carnom resurge-
re, et induere incorruptionem, ct fieri spiritualis caro , si-

cili et Salvator noster juxta omnia et fuit, et resurrexit

88 MA.RH VICTORIIU AFRI ,

et ascendit , et futurum est ut veniat : et si post resurrec-

tionem immutabitur , accipientes spiritale indumen-
tum , nihil impedit juxta imaginem carnis superioris
nv Aoyoa hominemfactumesse. Adistudenimtestimonium
dicit Propheta, dicens et fecitDeushominem juxtaima-
:

ginem Dei. Si fecit Deus secundum imaginem Pater juxta ,

Filii imaginem l . Si autem istud fecit ipsum masculum ,

et foeminam, ut prsedictum est fecit hominem juxta

imaginem Dei manifestum quoniam et juxta cor-
,

pus et carnem valde et mystice t« Xtyrf in mare et ,

foemina existente quoniam ipse sibimet filius erat,

:

in primo et secundo partu spiritaliter et carnaliter.

Gratia Deo Patri, et Filio ejus Domino nostro Jesu ,

Christo ex seterno in omnia saecula sseculorum ,

,

Amen.
1
Geu. i, 26.
 ,

MARIIVICTORINIAFRI,
VIRl COINSULARIS,

ADVERSUS ARIUM,
LIKER II.

I. Deum omnipotentem omnes falemur Christum ,

Jesum nos nunc, mox tainen fatebuutur omnes, quibus

fides in Chrislum Filium. De utroque quod siutambo,

et singuli : quippe ut Tater Deus, Filius Jesus Chris-

tus, tota nobis Rcligio est, et spes tota , et in isto
fides. Sed cum fatemur singulos duos , unum tamen
Deum dicimus, et ambos unum Deum quod et Pater ,

sit iu Filio , et Filius in unum Deum di-

Tatre. Alii
cunt Patrem solum, Filium vero hominem, sed hos nunc
omittamus : Etenim Jesum Filium cum dicimus et
aritequam de Maria nasceretur, fuisse Filiuin confite-
mur Nam si iu principio fuit)6yo,-, etioyoc, fuit ad
:

Deum, et Deus fuit ipse X6yo? et hoc fuit in principio,,

qui cum postea Xoyog, caro factus est, idem est ).6yov esse
et Jesum : Si enim « in principio erat ).6yo;, iii principio
Filius, qui postea iu carne Jesus, propter mysterium
quod mandato Patris implevit. Fateiulum est igitur a
priucipio fuisse Filium : de Tatris substantia , au extra
dicimua? Sed istud quserendum. Num Deum non fate-
0,0 MA.RII VICTORINI AFRI ,

mur esse? Fatemur. Qui igitur esse istud ovow<rtov dicimus,

an Ev^uG-tov ? id est sine substantia an substantiam? avovo-iov

inquiunt. Accipio, sed qusero avoOo-iov quomodo, qui

substantia non sit omnino? an qui supra substantiam
sit, dkat Deum
id estu irepovaiov ? Sine substantia quis ,

qui esse fateatur? Esse enim non illa illi substantia sua,
nobis nota sed ipse quod est ipsum esse est ipse non ex
, ,

substantia sed ipsa substantia parens omniutn , a se

, ,

sibi esse tribuens prima substantia universalis substan-

,
,

tia ante substantiam substantia. Per id igitur qoodoirepou-

o-io;est,atouo-io? aquibusdam dicitur, non quod sit sinesub-
stantia, quippe cum sit veneremur ergo Deum, et esse
:

dicamus, id est gvououov ,

qui constituit omnia, ccelum et
terram, mundum, spiritus, Angelos, animas, animalia, et
hominen ad imaginem, et similituuineiftimaginiseorum.
II. Quid igitur cum sit svouo-io? ? Deus pater utique di-
citur, sic fatemur, et Pater Unigeniti, omniumfidesista.
Num igitur fallit intelligentiam verbum ambigo suo? ,

Genuit enim vos, et de hominibus dixit Dous , si igitur

significat genui et creavi, ut creatui.am , et naturaliter
de mea substantia genui. Quid magis unigenito? quid ei
qui Filius est? quid ei qui unus et solus : quid ei in quod
Tater est? quid ei qui in Patre est? quid ei qui A»yec
est, qui < apud Deum et Deus »
in principio erat, et erat
est, et « per quem facta sunt omnia et sine quo fac- ,

» tum est nihil

l
» Quid autein hoc significat, quod
.

Christus unigenitus? Si enim Deus omnium Pater est

secundum creaturam quomodo hujus unigeniti Pater
,

si non alio modo et ex substantia non ex nihilo ? Erat ,

autem non alia substantia ante omnia quam Patris de :

Patris ergo substantia Christus. Age nunc esse inChris- :

tum fatemur. Quaeramus eodem modo hoc, esse &o«tmu

1 Joau. i, s.
 ,

id> B&eus m.h m , i.m. ii, 91

M an, -Aooiotov? Jam BUpra dictum &vowt«w esse non posse

Ctlisitesee. Quid i<;itur?istudesse, unde estj c* tov «vouftov)

rov £voJctov , id cst , ab eo quod est csse, au ab eo

quod est Don esee ; Deus , ut inquiunt, esse est : Christus
item esse, sed ccepit tamcn. Verutia hoc est. Sed istud esse
quod coepit ab eo coepil quod fuit aliquomodo fuisse
, ,
,

ut onmia divina, et a divinis orta, potentia sempcr sunt

ac fucrunt processus autem eorum actus est et ex motu
:

manifestatio , et quidem nalalis : Quid enim Dei nasci-

lur, cum Deussit ingenilus*, an illud •, crcdibile cst, aut
fas cst dicere, ex nihilo vel natum esse Christum, quem
dicimus Dci Filium ? qui cst Dominus majestatis; etca?-
tera qua? supra diximus et in aliis libris. Hoc vero pos-
tremo ha rcsis dicit, cni similis et illa est , vel qure a Ma-
ria dicit ccepissc non ipsum Xoyov in-
Christum , yel quoe
duissecarnem sedassumpsissc hominem. uteum ipse \o-
,

yo,- regeret, atque hoc Marcellus quod superius autem :

Photinus.
III. Excludamus
omnes qui haec atque hu- igitur
jusmodi de Christo loquamur cum his qui sentiunt-, ,

Christum Dei Filium dicunt, et filium natum quippe ,

cum fateantur unigenitum, genitum utique, nonfaetum.

rarum istud est , adjiciunt, de Patre Filium , de Dco
Deum, de vero lumine lumen verum, ulique et conse-
qucntia de Spiritu, Spiritum, et in Patre Filium , et in
Filio Palrem , hac cum fateantur consilio nullo, ratione
timoris potius quam verilatis. Alii substantiam iiic no-
minandam negant alii nominant, sed similem volunt,

non eamdem dicere.Quibus illudprimumperspicienduni

est, quod Prophela Isaias dixit : « Nullus fuit ante me
» Deus , et post mc nullus erit similis Deus l
, » Si Filius

Christus, utiquc post Deum Christus, nullus autem simi-

1 I»ai, xliii, 10.
 ,,

<)2 MARII VICTORIltt AFRI ,

milis post Deum, Cbristus ergo non similis Deo. Aut si

non post Deum , certe cum Deo nam , ante Deum nullo
modo ouoouo-tov. Et Davidsic« Nullus similis tibi. » Deinde
quod multis docuimus substantia , in eo quod substantia
est , maxime si sit ejusdem generis , et hsec in duobus plu-
ribusve sit, haec eadem non similis dicitur esse substan-

tia, utanima substantia est, sunt licet multse animse, in

eo quod animee sunt, una est illis eademque substantia.
Kon quod prsecesserit illa substantia etpraeextiterit sed ,

simul semper extiterit, ita. et in cseteris. Quanto ma-

gis in Deo? cum ipse sit origo substantise, cum quo di-
vino quodam ortu Filius a Patre accepta substantia,
semper cum eo , et in eo ut alter atque idem ejusdem ,

substantise, nulla vel illius diminutione, vel hujus ac-

ceptione consubstantiali completiva unalitate Deus at-
que virtus ejus semper qui fierit, et semper extiterit
hoc est Deus et /670;, Deus et forma ejus, Pater et Fi-
lius Deus et Jesus Christus
, Deus et virtus sapien- ,

tia, bu.oo'j(7iov , ergo hoc si dictum bpooucriov ut bpoouotov

cuin in eadem sunt specie simul existentes buoii^? ejus-
dem temporis et eetatis. Hic vero by.cvf/r/./,? signifirat

consubstantiale simul et substantiam , sine composito rel

discretione , sed simul semper quod sit rerum virtutibus
actionibusque discretum.
IV. Hic oriuntur qusestiones : Prima, quod in sacris

Scripturis substantise mentio facta non sit et magis ,

non bftoouo-fov non sit lectum. Alia quod sihocitaest,

compassus est Filio Pater Tertia quod si hoc ita :
,

sit, neque Pater major neque minor Filius, neque ,

alius mittens , alius missus. Et heec et hujuscemodi

talia. Primum igitur illud de substantia videamus ,

non est in Deo substantia neque in Christo An non

, :

est lectum ? si non est ut supra diximus quia omnino :

 UUFHSIH ATUCM , MTI. TI. 0,3

noii estj bic aceipimus, an quis omnino suprasubs-

tantiam esl . Deum non esse oobis nefas dicere : subs-
tantia eslenim quod Deus est , quod spiritus , quod lu-
men est. Cur enim addimus et verum lumen ? Etenhn
in di\inis. el ln Deo sic accipiemus substantiam ut in ,

bylicis conpora, el in corporalibus animum. Hsecenim

rsi il)i substantia, esse supra substantiam: Deum esseom-

nes fatentur runi sit potentia substanticT , et ideo supra

substantiam atque cx hoc substantia : etenim potentiae
inesl esse, Certe Deus omnipotens est, et quoruni origo
ille omnia est, virtute scilicet et niodo
vcl causa cst, ipsc
quodam, unde dictum a Paulo « Ut sit Deus omnia :

» inomnibus, » ergo et ctsubstan-

ov est, et existens,

tia, omnia cum sit quia parens omnium est po-

quae :
,

tcntia ijjitur omnia cst. Non dubitandum ergo dicere

subslantiam Dci : quia cum
nos circa prima vel summa
propvie verba deficiunt, non incongruc demum apud
nos quod convenire possit intelligentise aptamus, ut bic
quod est, Deoesse, substauti jure dicamus. Eodem mo-
do accipirmus Christum et esse substantiam, et de Pa-
tre cjus csse substantiam, quippe cum sit et ipse lumen
de lumine, de Deo, Spiritus ).oy ; per quem facta sunt
omnia : Et cum sit ita, ut usque ad nvysterium corporale
substantia sua venire voluerit, de quo dictum ab Apos-
tolo. Et non secundum Christum : # Quia in illo habitat

omnis plenitudo Divinitatis corporaliter » quod est bu-

trtoxuc, Deus enim potentia, et ioyoc actio in utroque ,

utrumque : nam et potentia quod potest esse est, ct quod

est, potest esse. Ipsa igitur potcntia actio est, et ipsa ac-

tio potentia. Actio cst ergo et Pater, agit et Filius, agit

et Patcr : ideo Pater, quia potentia gignit actionem :

et ideo Filius actio-, quia actio ex potentia : ergoetPater

'Coloss. n, g.
 ,

<)/» MARII VICTORIKI AFRl ,

in Filio, et Filius in Patre, sed utrumqiie in singulis,

et idcirco unum. Duo autem, quia quo magis est , id
alterum apparet : magis autem Pater potentia, et actio
Filius, et idcirco quia magis actio , magis autem actio ,

quia foris actio. Hoc si ita est, et substantia Pater et

Filius, et una substantia, et de Patre substantia, et
simul substantia, et semper, et exneterno simul Pater
et Filius eadem simulque substantia, hoc est, bfioovTtov
,

an non est lectum in Scripturis divinis? Primum qui

hoc negat, rem fatetur, sed Scripturfe quserit auctorita-
tem.
V. Quomodo autem non iniquum est , ideo rem non
admittere ,
quia majores omiserint, aliquo fortasse casu,
vel causa, cum ratione vincaris? Verum quid lectum
negant substantiam? an de Deo et Christo substantiam?
an ipsum? De Deo et Christo substantia lecta
b,uoo0<7iov

est De Deo lecta in Propheta Hieremia « Qui stetit

: :

» in substantia Domini et vidit verbum ejus qui , ,

» praebuit aurem et audivit. » Item paulo post

, « Et :

» si stetissent in substantia , et audissent verba mea. »

Item lecta substantia apud rrophetam David Et subs- :

» tantia mea in inferioribus terrae *. » Lectum apud

Paulum ab Hebraeosde Christo : « qui est character subs-
» tantiee ejus ^. Sunt et alia exempla, verum haec suffi-

cere arbitror.
VI. At enini apud Graecos posita est imo^-cu.sic , non
©j<7/'a Videamus quid intersit. 6vt* nominant Graeci
tam ea quae sunt in seternis ,
quam ea quae in mundo
atque terrenis : in seternis igitur Deus est omnipotens,
causa omnium , et fons et origo omnium quae sunt, id
est twv ovtwv ttocvtwv. Qui igitur damus Deo? hoc quod est
esse , an omnibus damus esse, do, non damus? Equidem
* Psal. xin, i5. — * Hebr. 1, S.
 ,

r
\nvrr.«<r<J ATtTriu , t.iti. it. !).
>

rttio iic Be habel ut primqm eese sil Deus . Yevum quia

potesl lOCipi esse non apcrlc quid sit illudcssc, sijani

comprehensibile eril , ov dicitur, id est, forma quoedam

in DOtitiam veniens, quod tale esse jam ov et Sffap&c di-

citur, omnis 5r«/>fi« habet quod est esse quod autem ,

cs| essc, non coulinuo xat 3icap|»s cst ncque ov, nisi po- ,

tentialiter, non in manifcsto utov dicatur, estenimov

figura qutedam formatum illud quod cst essc ,
quod ta-
men purum tunc purum intelligitur , cum inlelligi-
tur jam formatum : forma enim intellectum ingene-
rat , manifcste pronuntiat aliud cssc formam aliud ,

quod formatum Quod autem formatum cst, boc

cst.
<st esse : forma vcrocst, quffi intelligi facit illud quod
est esse. IIoc ergo quod cst esse Deo damus for- , ,

mam autcm C.hrislo , quia per Filium eognoscitur Pa-

!' 1 . id est, per formam ,
quod est esse, et hic dic-
tum cst. « Qui mc vidit, vidit ct Palrem. » Est ergp
et Dcus vjrap&c, et Christus utfapifoj r-xp-n;. Enim cum
forma quod est csse , ct quia semper simul sunt , et forma
est essc. fovma unde Tatcr in Filio
el ipsum esse ,

et Filius in Patre est enim esse et in Patre, quod

:

est potentia quod prius est ab eo quod est forma. Est

,

item rursus et in Filio esse , sed istud, quod cst csse pro-
prium a Patrc habet, ut sit illi fovmam esse, alter ergo
in allero, et ambo unum. Ergo ov Deus v Plius, id ,

est enim roov csse cum forma omnc enim quod est :

•v csse, est cum forma , hoc et existentia dicitur, et

substantia et subsistentiaquod enim v est et exis- , ,

tit et subjectum est. Hoc autem est quod est esse siue

connexo ullo, quod simplcx est quod unum; mani- ,

festior igitur subsistentia est, et existentia cst, ct sub-

stantia dicitur. Si ergo dicitur de Deo subsistentia, nia-
gis de Deo dicitur substantia, et magis ista, quoniam
96 MATUf VICTORINI A.FRI ,

subjectum significat et principale quod convenit Deo

, :

JVon autem subjectum sicut in mundo substantia ,

sit

sed quod honoratius et antiquius et secundum fontem

universitatis Verum quod est esse
: quod prsestat ,

Deus his quae sunt ut uuumquodque sit opoaxKnoq, ,

ergo esse formam habens, et primum solum verum :

quoniam quod est illud esse purum est hoc Bfiagis ,

substantia est. Quoniam autem rursus et forma est

esse, et ipsa substantia est , sed hoc vitfoxceais dicitur :

jam enim formatum esse substantia est , formatum au-

tem est Deus, quod Deus est, et Pater, sic et Filius,
quod Ao-yos et Filius. Subsistentia ergo proprie dicitur
de ambobus quod est substantia
,
quoniam quod :

est esse principale, cum forma substantia dicitur. Hsec

autem et substantia dicitur , et ideo dictum est de ,

una substantia tres subsistentias esse, ut ipsum quod

est esse subsistat tripliciter , ipse Deus et Christus ,
,

id est , Xoyos et Spiritus sanctus. Ergo un6crra&ii jure

Deo datur , jure %« id est Patri et Filio. Id au- , ,

tem Latini substantiam dicunt, quia diximus et subs-

tantiam dici posse scilicet id quod esse est magis
, ,

formatum esse. Quae cum ita sint , lecta est virwrtatrtn; ,

hasc autem est 6Wm sicut probavimus. Nunc vide- ,

amus utrum ibi , ubi legimus , aliud significet urofo- :

Ta.aii quam ovo-ia.. Multi enim aestimant copias at-

,

que fortunas significari hoc verbo , vitoirutra scilicet, sed

si dixit : Si stetissent in wTrorroffe» Domini vidissent

verbum ejus. Quod hic intelligimus , {jTioarxcriv Domi-
ni, nisi id quod est Deus ? Est autem Deus spiritus ,

lumen ,
potentia , omnipotens , et hujusmodi talia.

Hic qui stat et intelligit non autem erat qui intelli-

f*it, stat ergo : intelligens autem Deum intelligit et
vidit , X070S Dei Filium : manifestum ergo hanc Dei
 ,

AinERSllS ARICN, LIB. u. 97

verbum inteiligitur
. (|ni.\ intellecta <i

simul enim snul el hoc est bpooutnoc. Hoc et itcrum ,

dicil Quia si stetissent in mea {/^oTta^e, et verbum

:

meum audissent. Supra videre, hic autem posuit utrum-

que hoc est quo intelligere. Is enim rem intelligit,
.

qui in rei substantia stat, id est in primo fontc rei, ut ,

omnia quae sunt ejus intelli<;at. Quid dcinde? cum alibi

\<1 in Davide , vel in Evanjjelio posila est et lecta
numquid aliud quam &O712 intelligitur ? J-07-
-vj

Tatrtv mea, inquit, David de Deo utique uTrotrratTic : ,

mea in inferioribus terrae. Dicit enim occultum se

nemo crcdat quia utique sum ct omne quod sum et
,

substantia mca, ct in inferioribus terrae Ubique est :

enim Deus vel spiritus Dei quae Dei substantia est.

, ,

Volo nunc ct illud vidcre in Evangelio per parabo-

lam et exemplum positumenim Pater lamilias : dixit
quidam duobus filiis unotrToutv» suam divisit, utique for- ,

tunas et patrimonium intelligimus. Sed si hoc referri

ad Deum oportet , erit uTrotrrwtc et hic potentia omnis
et virtus. Hanc consumit unus filius qui a Deo re-
Cedit etenim qui peregrinatur a Deo, nec spiritum
:

Dei habet, nec lumen nec Christum hic apud se , ;

consumit substantiam Dei. Hsec est enim Dei uTroVTatres

ut diximus , sive nunc hic divitias dicamus , vcl pa-
trimonium , nihil differt : sic enim dictum est ab
Apostolo Paulo : « altitudo divitiarum sapientise
1
» et scientite Dci . » Si igitur divitire J)ei, sapientia
ct Bcientia sunt : et si sapientia et scientia ipsa virtus
Dei est , virtus autem Dei Christus est , Christus au-
leni Xoyos cst j Xoyos et vere Filius , Filius autem in
Patre ipsc est : ipse ergo , divitiac Patris ; ipse ^icr.
ry.st; CSt.

1 Rom. xi, 53,

XXX. r,
0,8 MARII VICTORISI AFRI ,

VII. Jam igitur nihil interest , utrum ur6ffTa<rtv di-

vitias an oWiav
intelligamus dummodo id signifi-
, ,

cetur quo ipse Deus est. Ergo lectum est de Deo vel
vitotrtaatfi vel duouav hoc autem et de Christo intel-
,

ligitur. Dictum est « Ego in Patre, et Pater in me 3 »

: .

Quod quidem ideo bis dictum, quia in Patre esse po-

tuit Filius, non tamen et in Filio Pater, sed ut ple-
nitudo atque idem unum in singulis esset. Si autem
eadem utroatafftc , bfto«u<rcov ergo. Eadem , autem, nam
Christus Deus de Deo et lumen de lumine. Ergo ,

bppovortav.Id autem si ex seterno et semper necessa-

rio simul ergo vere bu.oov<7iov. At enim hoc ipsum
,

bfttooufftov lectum est. Omnia enim quae dicimus lecta

sunt , vobis dico ,
quia jam fatemini de Deo, vel
quod lumen sit , vel quod Spiritus. Dicitis ergo de
Deo Deum , de invisibili Spiritu Spiritum , et ve-
rum lumen de vero lumine, quse sunt {hzog-zolguz Dei.
Verum cum dicitis Christum, Deum de Deo, lumen de
lumine et talia
, ubi sic iegistis ? an vobis licet sic
:

dicere, unde magis bpoouo-tov probatur nobis dicere , ,

bfjQouo-tov non licebit? Verum si ideo dicitis lumen de lu-

mine quia et Deus lumen dictus, et Christus lumen et

,

item et Pater Deus, et Christus Deus dictus, id quidem

manifestum , verum de Deo non lectum lumen de lu- ,

mine at licuit sumere

, Liceat ergo de lectis non :

lecta componere. Qttoous-tov lectum negatis , sed si ali-

qua similia vel similiter denominata lecta sunt, jure
,

pari et istud denominatum accipere debemus Dei o-jgix

lumen est, hoc lumen vita est et ista vita, ista in- ,

telligentia hoc esse Deum , hoc esse Christum satis

,

declaratum est. Vivit Pater, et ego vivo, Pater ha-

fcet in se vitam , et Filio dedit habere apud se vi-
tam . quae habet Pater, ca mihi dedit omnia. His et
 ATUl RSVS AKIVM, LIB. IT. 99
nltis saepe probamus, eadem in Palrc csse, et in Fi-
lio, e( sempei et ex aeterno
tju.nl Et idco tywoufftov :

appellatum est. Sed unde hoc verbum, audi Evangc-

liuin. audi Paulum Apostolum , audi orationem obla-
tionis, quoniam vita est Deus, et reterna vita. Nos
Cbristiani, idest, qui in Christum credimus docemur ,

in Evangelio quomodo Deum Patrem rogare debcamus,

i:i (|ua oratione cum multa petimus, tum petimus pa-
noin, qui panis vita cst, sic enim dictum est Hic enim : <i

>> estpanis, qui de ccelo descendit, » ITanc vitam et

Christi et Dei, id est, aeternam quo nomine ipse dicit?
ETnojciov aorov, ex eadem bufftapanem, id est, de vita Dei,
consubstantialem vitam. Unde enim filii Dei erimus,
nisi participatione vitae a^ternae? quam noois Christus a
Patre aflerens dedit. Hoc ergocsl, oV r.y.h eitiovatov «orovid
est, vitam ex eadem substantia : etenim si quod accipi-
mus, corpus autem Christus vita est,
Christi est , ipse
quaerimus 67rtouffiov enim in Christo cor-
aprwv , divitia-
poraliter habitant Grceeum igitur Evangelium habet
:

striouffMv, quod denominatum est a substantia et uti- ,

que Dei substantia*, hoc Latini vel non intelligentcs,

vel non valentes exprimere non potuerunt dicere , et ,

tantummodo quotidianum posuerunl non eirtoufftov. ,

Est ergo et nomen lectum et in Deo substantia, et

,

dici potest Groece quod etiam Latine non exprimi-

tur ,dicitur tamen Grsece quia intelligitur. Ergo nos
qui Christum crediinus, quia ab eo vitam seternam spe-
ramus, quia ipse vita est, cuin ipsum scquimur, et cum
eo, et circa ipsum , et circa vitam oeternam sumus, et
appellamur Xooj ireptoufftoc. Ilinc sanctus Apostolus ad
Titum Epistola sic dixit Groece: tvaXuTpwmjTat ipMt aito itar
zr,; otvoftta; v.y.i. xaTaptay savru Xabv Trsptouatov 'lr,h > xaAuv spy&tv.
:

Latinus cum non intelligeret. nepiouffiov o^Xov . jreptoufftov

••
 100 MA.RII VICTOQITa AFRI ,

tov vzpim-y.y id est , circa vitam, quam Christus et habet

et dat, posuit populum abundantem. Quid meriti est
ut salvetur populus quo abundat? Hoc autem rursus
magna causa et veluti necessitas, quo -Kzoiouaiog. Hinc
oratio oblationis intellectu eodem precatur Deum :

cwffov itepiovaiov lcthv , c^iywniv y.ctk&v spyuv. ErgO lecta SUnt

omnia, denominata ab ouai-xg hinc itaque compositum
b^.oo •jfjiov de Deo et Christo quod et ab ratione non ,

est alienum habet enim 6u<nov quam habent supe-

:
,

riora nomina et eodem modo denominatum est , et

hoc nomen omnes excludit haereticos, necessario ergo
positum a majoribus. Dicendum ergo et semper trac-
tanclum est.

VIII. At enim quia non intelligitur, et scandalum

facit tollendum, et de fide et tractatu, aut certe La-
tine ponendurn. JVon intelligitur , dicunt. Ergo nec
Latine potest dici. Non intelligitur, quare vos time-
tis istud ? qui enim oppugnant , timent tamen : si

timetis ; hseretici estis , hoc excluso subintrare cupi-

tis. Nuni si ouiriav in Deo negatis , b^oouo-iov ideo tolli vul-
tis ,
quia ou«a» fatentur ? Ergo intelligitis et timetis.

Siautem et Basilius bpoowffMni dicit, et hoc quoque no-

men adversum vobis est et ideo , et hoc repudiatis ,
quia semel o\»o-iav negatis in Deo. Si autem ideo re-
pudiatis, quia intelligitis, et ipse Basilius intelligit qui
bftoouffiov dici vult de quo post loquemur
, non est ,

buoouffiov nomen ,
quod non intelligitur. Latine in- ,

quiunt, dicatur. Quia difficile dicitur , ideo expete-

tis et si dicatur , sequimini. Magnum miraculum, ver-
hum vos hsereticos facit, vel potius sonus verbi, quod
Grsece dicitur. Deinde si Latine dixero ,
quia Eccle-
sia habet Gvaecos, et quia omnis Scriptura vel vete-
ris Testamenti , et novi, et Grsece et Latine scripta
 A.PYBMU8 arium, im, IX. ioi

•i non ponimua Gnece , interrogati a Grsecis, quid

reepondebimus? Necessario dicendum est bp>oO<na*, ergo
ponendum. Quid autem ? In Scripturis non multa
Mini noinina, vcl Greeca, vel Hebraica, aut interpre-
tata , aut non intorprelata ? ut faei, r.ld Ixui a^y.yfjy.-j-u.

[tem Golgota, et Emmanuel. Item : « quis non amat

» Doininum nostrum Christum filium ivaOefia ftdpavatiat 1 .»

Sexcenta alia aut intcrpretata, posita tamen : aut non

interpretata, et sola posita , aut anathama ,
quod non
exprimilur, nec latine nec Graece, et tamen positum
est, et quotidie usurpatur, sicut et Allcluia, et Amen,
qiue in omni lingua incommutabililer dicuntur. Licet
igitur ponere eodcm modo huoo-Jmoj. Certe verbum cum
tollendum est aut quia obscurum est, tollitur, aut
,

quia contrarium, aut quia minus vei plus exprimit,

aut quia supervacuum est.
IX. Hoc non obscurum est nam et nos diximus ,

quod significet, et vos quia intelligitis, timetis et :

Basilius, quia intelligit inutat. Contrarium autem non

,

est nam cum de substantia jam omnes fateamur

,
:

substantia est enim Deus Spiritus lumen qure de Deo

Tatre et Christo dicuntur boc verbum bpoouo-iov cum de ,

substantia dicatur non potest esse contrarium. Sed

,

minus aut amplius exprimitur. Corrigendum potius

quam auferendum jam vero supervacuum quomodo?
:

quia jam dictum ubi dictum , an quia non utile quod

,

maxime Arianos ? Quod majoribus

excludit hsereticos
positum ut murus et propugnaculum? Sed nuper cst
positum. Quia nuper erupit venenata cohors haereti-
corum, quo tamen conditum juxta velerem fidem, nam
et ante tractatum , et multi orbis Episcopi trcceuti
quindecim in civitate Nicsea quam per totum orbem
* i Gor, xn, »2.
 103 JIARII VICTORIKI AFRI J

decretam fidem mittentes, Episcoporum millia in ea-

dem habuerunt, vel illius temporis , vel sequentium
annorum. Probatum autem ab Imperatore Imperatoris
Sed latine hoc nos dici volumus
nostri patre. nec :

hoc vobis negabitur , vos qui substantiam negatis in

Deo, quamque a Basilio vincamini , et tu, Basili, qui
substantiam confiteris, utrique vestris vocibus bpoouo-iov
confitemini : Nempe dicitis Deum , et eumdem dici-
tis lumen , eumdem spiritum. Qui dicit ista, substan-

tiam dicit Dei : Nam qui dicit Patrem vel omnipoten-

tem , vel bonum , vel infinitum , et talia , non substan-
tiam, sed qualitatem dicit. Item Filium dicitis ),oyo? ,

lumen, spiritum, et ista substantiam significant. Rursus

cum dicitis Deum , dicitis Deum de Deo , verum lu-
men de vero lumine, argumentum timoris Basilii tol-
litis, ne sit superior substantia, ex qua duo sunt. Si
enim de Deo Deus, lumen de lumine utique Pa-
et ,

tris substantia Filii est quia ipse Deus Pater, ipse sub-
:

stantia est , de qua substantia Filius Xoyos lumen , :

spiritus etenim cum dicitur Filius , item Salvator ,

item Jesus Christus , secundum qualitatem, non se-

cundum substantiam dicitur. Sic reliqua vel Patri dan-
tur,vel Filio*, ergo substantiam fatemini. Vos autem
certe Basilio credite ,
qui eadem de Deo , et de Christo

dicit, lumen Deum spiritum >oyov , et substantiam con-

fitetur. At enim in istis b^ooua-tov non est ? ita est si ,

non in baoouo-ia eamdem substantiam intelligas. Sin au-

tem cum componitur verbum idem in duobus vel ,

pluribus significatur pposuftig-, quo de eadem sit specie

, :

et 6/xoyi>ij[ ,
quo eadem setate et quod 6/*o'vupqj eodem , ,

nomine concordia 6/xovg'ja, eodem corde eadem evvosa ,

ergo consubstantiale quod sit eadem substantia est :

Sin autem 6u.ovo^ou intelligitur, erit bu-oouo-iov, Latine simul

 ,

jLBYIESUI ariim , Tin. ii. io5

romubslnnlinle, noh ab nliquo alio , sed Dci potcntia
<\ Brtemo. Etenim si in principio erat /070?, ct Xfyoc
erat ad Deum, quoniam Jmncipium ante nfhil habet :

si enim habueril , desinit esse ptfncipium. I.x eeterno

Deus, «1 <\ eeterno Xfyoc. Simul ergo ambo,etsem-
pcr simul , ncc aliquamlo altcr sine altero, ncc filius
< 1 < o quod non cst aliquando. ITic crgo exclusus Arius,
(jui protulit evtozio-j/.v sententia cjus fuit et illa ifouxoVrw
filium, id est de nihilo : Significat
simul b,"ooyo-iov

. et substantiam « Adversus utrumque sacrilegium

verbi bujus potentia repugnat ,
quo bpdovertai dicitur,
sire cnim ita est , ut bpoouffiov sit ejusdcm substantioe , ut

ouof^c, sicuti supra docuimus , excluditur quod dic-

tum est, esse Cbristum ex nihilo : enim Deus et
si

Xoyo;eadem substantia sunt , Deus et

).o'yoc non so-
lum non ex nihilo, sed ne ex simili quidem substantia.
Si vero bp>oycriov ex co quid est, simul esse substanlia
intelligitur , boc est simul esse substantiarum , simul
Deus et Xfyw et externo semper simul Pater et Filius.
X. Ex boc excluditur quod dictum est : fuit quando
non fuit. Hoc si ita est , boc uno , id est , bftooufftoc , omne
venenum Ariani dogmatis internecatur. docti Epis-
copi, o sancti , o fidem spiritu confirmantcs, o vcr-
bum verbum Dei quod Deus et Xfyog ostenditur
vere , ,

simul ex aeterno, et semper eadcmquc substantia. Dic-

tum igitur Latine est bpoouVtov : undc neccssario etiam
Grsece ponendum atque tractandum. Sed adjiciamus
etiam nunc aliquid, quo per confessionem vcstram et
perlectionem deificamLatine expressum hpoauaim appro-
betur. Lectio divina dicit : Patcr in Filio, ct Fitius
in Tatre. Et ne parum
ad fidcm ipse Dominus noster sit,

Jesus Christus dicit Ego in Patre et Pater in mc. »

: «

Quid ergo? Haec nomina insunt sibi inviccm ? an vir-

 ,

104 MARII VICTORIKI AFRl ,

tutes, an substantise, an sapientiee et potestates? Pa-

ter quo Pater est, in Filio esse non potest Item Fi- :

lius in Patre esse non potest

, sed quo virtutis sub- ,

stantise sibi est , hoc est in altero. Inde alterum in

altero , unum redditur etiam subsistentibus singulis ,

unum tamen ,
quia idem in utroque intelligitur et no-
minatur. Ergo et Pater in Filio, et Filius in Patre. Sed
isto modo. Hocita est, videamus caetera. Dicitis,
si

et recte Jesum Christum Dominum nostrum

dicitis, ,

Deum de Deo et lumen de lumine. Yicinum est, si-

,

militer dicere et istud. Dicamus ergo, vereque dica-

mus in Deo lumen in lumine. Quod quidem ideo non
,

et reversim dicitur ,
quia unum verbum est in duobus.
IVam Pater et Filius duo sunt vocabula et idcirco verti :

invicem possunt, ut et Pater in Filio dicatur, et Fi-

lius in Patre. At vero cum unum nomen in duobus di-
citur, Deus in Deo, eodem modo dicetur et cum de
altero dicitur, eadem ratio et cum dicitur lumen in lu-
mine. Necessitate igitur nominis unius semel quidem di-
citur sed propter duo Patrem et Filium bis et intelligi-
,

tur et auditur. Dicamus igitur Jesum Dei Filium Deum ,

de Deo, lumen de lumine. Dicamus et illud, Deum in

Deo lumen in lumine Si enim ut fatemur omnes, et
, , ,

Filius in Patre est, et Pater in Filio; est autem Pater et

Deus , et lumen ita tamen ut de Patre Filius hic sit
,

unde neressario et vere est dicere et Deus in Deo, et lu- :

men in lumine. An durum illud est? sed necessario fa-

tendum est et sic esse, et sic se habere. Quid si etiam lec-

tum ex duobus istis unum apertissime sic po-

est, et

situm ut a me non inventum sed sacra lectione sit jam

, ,

probatum? Hymnidicus David in libro Psalmorum, qui

clavis mysteriorum omnium dieitur, sic Deo psalmit :

« Quoniam apud te est fons vitse , et in lumine tuo vide-

 ,

IBYIlgUl M\n M . LIli II. 100

i bimus lumen Deodictumcutimamus, ao Christo?

1
:

io utrique? Quia cuicumque recte In Patre enim Filius, :

et in filio Pater. Sed si Patri Dco, hoc erit illud Si in :

lubttantia mea itetisset, <i verbum mcum audisset. Si

autem lilio, hoc erit illud : « Qui me videt, videt et

i Patrem. » Ergo <> lumine tuo vhlebimus lumen. »
in

:
;ilnr luincn , iu luminc tuo vidcbimus lumen.

IVeque enim dubitandum cst quando est hoc sequatur,

cuin illud quod codcm modo est, et re sit et lectione ,

probatum. Quod si itaest, colligamus omnia, jambuooutrtov

apparebit et Gracce intellectum, et Latine pronuntia-
lum. Credimus in Deuni Patrcm omnipotentem, et in
Filium ejus unigenitum. Verum fiat Satis estjam de hoc. :

[saias sic ita : « Lahoravit ..Egyptus , et mercimonia

» iEthiopum et Sabaim. Viri altissimi in te ambulahunt,
» et tibi erunt servi , et rctro sequentur ligati manicis , te
viMierabuntur, et te precahuntur quod in te Dcus est,
» et non est Deus extra te*. » Jesum Cbristum dcmiunm
nostrum, Deum de Deo , lumen de lumine consub- :

stantialem , simul substantialem reliqua ad syin-

, sic

bolum qua? junguntur , et ad fidem explicitum est et ,

absolutum buoouo-toTi plenum est, et de eadem substantia,

et in eadem substantia, et sempcr simul, si placet Latine
sie habeatur. Si aulem unum verbum Grsecum, quod
magna expressionc magnaque brevitate utrumque con-
,

cludit, placet manere de Deo et Domino nostro perse-

,

verct-, buoovfftov vero magis ac magis teneatur, scrihatur,

dicatur , tractetur , in Ecclesiis omnibus praedicetur.
Hcec enim fides apud Nicseam, ha?c fides Apostolorum
ha3C fides Catholica : Ilinc Ariani, hinc hoeretici vin-
cuntur universi. Tax cum his qui ita sentiunt, a Deo
Tatre, et a Jesu Christo Domino nostro , Amen.
1
Pltla X»XT, 10. — 2 Isai. XLT, l.j .
 MARII VICTORINI AFRI,

A IKl GONSULARIS,

ADVERSUS ARIUM.
LIBER III.

I. A070? vel vou? divinus ut sede utitur, atque ut cor-

pore anima ccelesti , ea vero sensuali voO, vel ).6yo? in-
anima, ut ipse sensualis in corpore est, et ideo in
sensuali
qualicumque corpore. Omne autem quod ex Divinis est,
ad sua quasi pars eorum est, sed ut imago, ut id in aliis
et assertum est et probatum; quippe cum in ipsis divi-
,

nis Xdyos Dei imago sit, sic igitur caetera, ergo omnium
divinorum. Ut enim Dei )6yo; imago est, ita «v Joybu
anima quaeque hoc genus ibi, caetera imagines sunt at :

in natura sensuali non imagines, sed mafjis simulacra, ac

simulamenta dicenda. Ita enim rerum progressio est, ut
efifulgentia luminis imago sit luminis, unde substantia ca-

dem est in summis et aeternis, quia imago luminis lumen

est, ut enim de Spiritu non nisi Spiritus et de vero, ve- :

rum, et de Deo, Deus : sic et de substantia, substantia :

Spiritus enim, et verus, et Deus substantia est. Omne au-

tem quod est unicuique suum esse, substantia est. Sed hoc
esse quod dicimus, aliud intelligi debet in eo quod est

esse aliud vero iu eo quod est ila esse, ut unum sit subs-
:
 ,

108 MARII VICTORINI AFRI ,

tantise , aliud qualitatis. Sed ista sic in sensibilibus et in

mundo. At in divinis et seternis ista duo unum omne :

enim quod ibi simplex, et hoc Deus quod lumen, quod

optimum, quod existentia, quodvita, quod intelligentia,
ac de hoc et in aliis diximus. Omnia ergo ibi substantia-
liter simplicia inconnexa, unum numero unum nec
, , ,

numero unum sed ante numerum unum id est ante

, , ,

unum quod est in numero, hoc est plane simplex solum ,

sine phantasia, quod alterum. Unde quod inde nascitur?

imago non scissio, nec effusio sed effulsio nec proten-
, , :

sio , sed apparentia , nec germinatio potentise quam po-

tentiee actio : ubi enim actio, aut unde? nisi in potentia
atque ex potentia? Et quando aut ubi potentia? nisi
cum actione et in actione ? Non ergo alterum in altero
nec aliquando simile ,
quia idem semper : Et quia efful-
gentia declaratur lumen , vel actio declaratur potentia :

idcirco,« Qui me videt, videt et Patrem. » Et quia poten-

tiam ipsam solam nemo videt , « Deum nemo vidit un-
» quam l
; Et quoniam potentia cessans vita est, et cessans
intelligentia, haec autem vita et intelligentia actio est, si

quis Deum viderit, moriatur necesse est : quia Dei vita et

intelligentia in semetipsa est non in actu : omnis autem
actus foris est, hoc vero est nostrum vivere, quod foris
T
est vivere : ergo est mors Deum videre, « J\ emo, inquit,
» unquam Deum vidit et vixit; » simili enim simile
videtur. Omittenda igitur vita foris, omittenda intelli-
gentia, si Deum videre volumus, et hoc nobis mors est.

II. Quoniam autem hcec vita et intelligentia ).<fy

j est,

qui Christus est per Christum et nos omnia ,

per ipsum
est ergo }<tyo; et vita, et intelligentia. Quare ? quia ista
omnia motus, et adjectio est : nos ergo si sumus in
Domino, per Christum videmus,
Christo id est vitam ve-
1 Joan. i, 19.
 ATWER9US ATUUM , MB. lll. 10g

ram, hoc esl per imaginem veram. Et quia veramj ergo

ejusdem substantiae, quia el in actione potentia est, ibi
srgo Deum s idemus; el hinc illud « Qui me videt, videt :

>x
Deum. » Quod voro de potentia actio, ideo de Patre
Filius, ac de Spiritu )6yo,- : et quia de spiritu Spiritus,
ideo de Deo Deus : ergo dc substantia eadem substantia,
ut supra docuimus. Potentia Deus quod pri- est, id est,
nnun existentiae universale est esse, quod secum, id est,
in se vitam et intelligentiam habct, magis autem ipsum
quod est esse, hoc est, quod vita atque intelligentia motu
interiorc et in se converso est ergo motus in Deo, et ex
:

hoc et actio, unde dictum « Anien, amen dico vobis, :

» non potcst Filius a semetipso facerc aliquid, si non vi-

» flerit Patrem faeientem qune enim ille facit, eadem et
:

1
)> Filius facit . » Similiter ergo et Pater et facit et agit,
sed intus; unde cum nullo eget extrinsecus, semper ple-
num, semper totum, sempcr bcatumest. Verum quoniam
vita atque intelligentia motus sunt, omnis autem vita vi-
vilicat, omne vero quod vivificatur foris est itemque in- :

telligentia quod intelligit foris est, et id quod intelligit

intus, tracta et vita et intelligentia, vel effulgente vel
illuminante intelligit. Unde de Deo atque ex eadem subs-
tantia est, et substautia, et vita, ct intelligentia, itemque
motus cum intus in se est, idcm est quod substantia : qui
cum inde spcctat, etut foras emineat, id est, ut operetur
atque agat, hic partus est, hic natalis. Et quia motus
unus est, unigenitus Filius, motus autem unus sive illa

vita, sive intelligentia : etenim vitam motum esse necesse

est. Vivcfacit enim omnis vita, unde motus est vita, qui
sive in se existens, atque in se conversus substantia ipse
sibi est, sive foras spectat, unde magis dicitur motus :

nam intus motus cessatio est, vel mota cessatio , cessans-

* Joan, T, 19.
110 MARII VICTORINI APRI ,"

que motus debet enim Deus utriusque , cessationis dico

:

etmotus et parens esse, et ipsa substantia, quod societate,

et quadam forma, ad utrumque fons est, est simplex ipse
et unus semperque unus ac solus, et ut supra diximus^
totus. Qui cum in cessante motu accipitur atque intelli-
gitur, hoc est Deus, atque ipse Pater est, semper atque ex
setemo Pater : quia semper motus ex substantia , et in
substantia , vel potius ipsa substantia ,
qui cum foras
spectat, hoc autem foras spectare motum vel motio-
est ,

nem esse quod ipsum hoc illud est se videre se intelli-

: ,

gere, ac nosse velle cum autem se videt, geminus existit

:

et intelligitur videns, et quod videtur ipse qui videt, :

ipsum quod videtur, quia se videt, hoc est igitur foras

spectans, forisgenitus vel existens, ut quid sit intelligat.

Ergo si foris est , et si genitus , Filius : et si Filius, unige-

nitus, quia solus, qui estomnis actus, atque omnis et uni-
versalis , et unus est motus idem autem motusque subs-
,

tantia*, ergo et Pater, et Filius una eademque substantia :

consubstantiale igitur, id est, bp>ou<nov. Omnia ergo Fi-

lius, ut omnia Pater. Sed quia potentialiter prior est
substantia, quam
actus ac motus, prius autem ad vim
dixi et ad causam , quia motui causa substantia omnis :

enim motus in substantia; ergo necessario generator est

Pater, et item necessario omnia quae Pater habet, habet
et Filius Omnia, inquit, quae habet Pater, mihi dedit.
:

Et item Pater, ut ipse habet ex se vitam ita dedit Fiiio

, ,

ex se habere vitam ergo ut Pater ita Filius vita est, et

: ,

ex se vita Ipsa est enim vita, quse sibi et aliis est vis vi-
:

vendi, non aliunde vita. Igitur motus, et principalis mo-

tus, et unus motus, et a se motus, et unigenitus motus
hic est /oyog : etenim vita est ,
per quem vivunt omnia.
Et quia vita est, ipse est per quem sunt facta omnia, etin
quem facta sunt omnia : quia purgata omnia in vitam
 ADVERSUS AIUUM , LIB. III. 111

nternam redeunt. El omnia in ipso facta sunt, quia quoc

facta sunl . in ipso vita sunt : nihil cnim quod sit, cui sit
BUUm, ex quo ipsi vita sit esse quod sit. Ergo in

Christo faeta BUnt omnia, quia Christus }6yo? est Yita :

autem nec ocepit, quiaasc sibi sempcr est,unde nunquam

desinit, et iniinila sempcr est, et per omnia, et in omni-
bus usque a diviuis et a supra ccclcstibus ad usque cceles-
tia, ccelosque omnes, a^thera, aera, humida atque terre-
na, omniaquc qune oriuntur e terra, omniaque csetera»
Ergo et corpus caroque nostra habet aliquid vitale , om-
nisque materia animata est , ut mundus existeret, unde
reperunt jussu Dei animalia. In carne ergo inest vita, id
est X6yo 5- autem inest Christus quare loyoq caro
, vitae :

factus est.Unde non mirum quod mysterio sumpsit car-

nem, ut et carm st homini subveniret; sed cum carnem
sumpsit, univcrsalem Xfyov carnis sumpsit : nam idcirco
omnis carnis potestas in carne triumphavit, et idcirco
omni subvenit carni, ut dictum est in Isaia « Videbit te :

» omnis caro salutarc Dei » Et in libro Psalmo. « Ad te l

.

» omnis caro veniet *. » Item et universalem /6yov ani-

mae : nam et animam habuisse manifestum, cum idem
Salvator dixit : « Tristis est anima mea usque ad mor-
» tem 3 . » « Non derelinques animam
Et item in Psalmo :

» meam Quod autem sumpserit universa-

in inferno 4
: »

lem ),6yov animoe, his manifestum in Ezechiele « Omnes :

» animgesuntmeoe, ut anima Palris, sic et anima Filii 5 » .

Item universalis animae /1670? , et ex hoc ostenditur,

quod et irascitur, cum malcdicit ct arbori fici, et dicit :

« Sodomis et Gomorrhis in illa die commodius crit quam

c
» vobis . » Sic etiam multis in locis. Item et cupit, cum
7
dicit : « Patcr si fieri potest, transfcratur a me hic calix . »

* Luc.in, 6. — »Psnt. — Matth. XXtt, 38. —

i,xiT, 3. » * Pial. xv, 10
~ s Esech. xviii, — Mattli. n, a4. — lbid. xxvi, 09.
4. ' '
 ,

112 MA.RII VICT0RIM AFRI ,

Ibi etiam ratiocinatur Sed fiat potius voluntas tua. Hsec

:

et alia multa sunt quibus ostenditur animse ).6yog univer-

salis : assumptus ergo homo totus, et assumptus, et libe-
ratus est : in isto enim omnia universalia fuerunt uni- ,

versalis caro, anima universalis, et in crucem sublata

atque purgata sunt per salutarem Deum Xoyov > universa-
lium omnium universalem, per ipsum enim omnia facta
sunt, qui est Jesus Christus Deus et Salvator, et Dominus
noster, Amen.
III. A670; igitur quse sunt, quseque esse possunt, quseve
esse potuerunt semen ac potentia existendi , sa-
, veluti
pientia ac virtus omnium substantiarum de Deo ad actio-
nes omnes Deus potentia Patris accuque, quo Filius ipse
cum Patre unus Deus est. Etenim cum sint ista existentise
viventes, intelligentesque animadvertamus hsec tria
,

esse, vivere intelligere, ita tria esse

, ut unum semper ,

sint, atque in eo quod est esse. Sed in eo quod est esse

dico, quod ibi est esse in hoc igitur esse, hoc est vivere,
:

hoc intelligere omnia substantialiter et unum subsisten- ,

tia vivere enim ipsum id est quod esse neque enim ita
:
,

in Deo, ut in nobis aliud est quod vivit, aliud vita quse

efficit vivere. Etenim si ponamus accipiamusque ipsum

vitam esse, atque existere, quodque ei potentise sit, id

ipsum sit ei esse, clarum fiet unum atque idem nos acci-
pere debere esse et vivere 5 hsec ratio est, visque eadem
intelligentise est utique illi.Hoc ipsum ergo intelligere
hoc est quod est ei esse, idque esse quod est intelligere :

ipsum hoc intelligere intelligentia est esse; ergo esse et

quod vita et intelligentia;
vitse et intelligentise est, id est,

unum igitur quod

idem esse quod est intelligen-
vita, et
tia. Quod si hsec in singulis atque in binis unum, sequitur

ut ipsum vivere hoc sit, quod intelligere nam si esse hoc :

est vivere, atque esse id quod intelligere, sit unum vivere

 kJWBHUI \nu m , LIB. III. Il5

ttque intelligere, cum sil illli unum «juoil est essc. IIuo

quod ipsum
lii esse nihil est ftliud quam vivere :

quod enim non vivii . ipsum esst quamdiu

<'i depeiii . ut
quidque sit, boc sil «i suum vivere, unde commoritur
1 1 1 1 1 \ii.i. Sed nos cum d<- eeternis loquimur, aliud
Vivere tccipimus, sed hoc ipsum scirc quod vivas, scire
porro hoc esl quod intelligere : Ergo scire intelligere est,
,1 icire quod vivas, hoc est vivere, id ergo erit intelli-
;,< r< quod \ ivere. Quod si ita est, ut unum sit vivere et
inteliigere, et cum unum sit esse quod est vivere atque
intelligere, substantia unum, subsistentia tria sunt ista :

cuni onim vim ac signiticantiam suam habeant, atque ut

dicuntur et sunt, necessario et sunttria, et tamen unum ,

cum omne quod singulum est unum, tria sint, idque Grse-
cis ita dicitur : Hoc cum
i* viac ovfftctg rpets iweu uirotfTaafctf.

Ua sit, esse ut fundamentum est reliquis vivere enim et :

intelligere ut secunda et posteriora, ut natura quadam in

eo quod est esse velut inesse videantur, vel ex eo quod
,

esse quodammodo ut extiterint, atque in eo quod est suum

esse, illud primum ac fontanum esse servaverint nun- :

quam enim esse sine vivere atque intelligere neque vi- :

vere atque intelligere sine eo quod est esse jam probatum

est. Hujus rei ad intelligentiam hoc sit exemplum Pona- :

mus visum vcl visionem per se vi sua atque natura poten-

tialiter existentem, hoc est ejus esse, potentiam habentem
visivam ad videndum, quod erit jus videre : et itcm po-
tentiam habenlem videndo visa quseque discernere, quod
est contra intelligere : haec si potentia sunt, nihilaliud
quam esse dicitur, et manent, et ut quieta sunt, atque in
se conversa tantum ut sint , operantur solum visio, vel
visus existentia , et idcirco solum esse numcranda. At
cum eadem visio operatione yidendi uti cceperit, quasi
progressione sui visio, quasi inquam , non euim progre-
xxx. 8
Il4 MARII VlCTORIItt A*RI ,

ditur, nec a se exit, sed intentione ac vigore proprise po-

testatis ,
quod est ei vivere omnia quse sunt ei obvia , vel
quibus incurrendo obvia conspexerit cum officio vivendi
motu operante vi-
fungitur, vita ipsius visionis est, quse
vere indicat visionem;, tantum in eo quod videt puro vi-
dendi sensu non discriminante nec dijudicante quod ,

videt. Quod quidem nos accipimus sestimatione ut opi- ,

nemur videre solum sine intelligentia cum autem videre, :

quod est vivere visioni, videre non sit, nisi capiat com-
prehendatque quod viderit, simul ergo est et judicare
quod viderit ergoineo quod est videre, inest dijudicare
: :

neque enim si viderit, quomodocumque viderit non diju-

dicavit illud ipsum , vel quod viderit. Ergo ut dicimus in
eo quod est videre , est dijudicare : in eo autem quod est
esse visionem , inest videre : inconnexa igitur ac magis
simplicia in eo quodsunt, non aliud quam unum, visio,
videre discernere quo pacto et in eo quod est discer-
,
,

nere, inest videre, et in eo quod est videre inest esse , :

visione, atque ut vere dicam non inest, sed eo quod est

visio, in eo est videre atque discernere , ita in singulis

omnia, vel unumquidque omnia unum. Extolle te igitur

atque erige spiritus meus, et virtute, qua a Deo mihi es
inspiratus, agnosce Deum, intelligere difficile, non tamen
desperatum : nam ideo nosse se voluit , ideo mundum et
opera sua divina constituit, ut eum per ista omnia cerne_
remus, "ktiyos certe, qui ejus Filius, qui imago, qui forma
est,aseadPatremintelligenditransitumdedit.Deumigitur
inquanatura,inquogenere, in quavi, in quapotentiapo-
nimus? intelliginms? aestimamus? vel quaphantasia intel-
ligentise attingimus? atque in eum provehimur ?Et cum in-
telligibilem esse dicimus, certe insufflatione Dei anima
nobis atque ex eo pars in nobis est quse in nobis est ma-
xima : attingimus igitur cum eo, quo inde sumus atque
 xnvr.nsrs aiuvm, LIBi III. n5
pendenras. erte j>osi Salyatoris adventum, cum in Sal\ a-
(

tore ipsum Deum vidimus,cum ab eo docti atque ins-

tructi sumus, cum ab eo sanctum Spiritum intelligentiee
magistrum accepimus, quid aliud tantus intelliftentiapma-
{jister dabil . nisi Donm nosso? Doum eojmosecre ? Deum
f&teri
"'.
Ii majores nostri qusesierunt quid essct, aut quis
essel Deus, et his ab eo qui in ejus gremio sempcr est, res-
ponsnni esl ila : « Me videtis et Patrein mcuni quseritis,
•
olim vobiscum sum, qui me vidit, vidit ct Patrem;
in Patrc, et Pater in me. » Ergo quid dicimus?
TVnm ncnipc Spiritum, ct Spiritum vitae : Dictum enim
est, vita Pater est, ct item Christus spiritus est. Et ipse
rursus de se dixit : « Ego sum vita. » Et « Ut Pater habct
» in sc vitam, ita et Filio dedit habcre ex se vitam. »

Eodem modo Spiritus sanctus Spiritus est, utique et ipse

vita : Nam omnia Christus accepit a Patre, « et omnia ,

* inquit, ei dedi. » Et item : « Quae habet mea sunt. »

Eirgo habct vitam , et vitam a se esse. Quare istud? quia

ubi vita est, ibi est, a se esse vitam : ct si istud ita est, ibi

est intelligere se vitam esse, et quid esse sit vivcre , et

quid esse quod vita est : conjuncta igitur omuia, et unum
omuia, et unasubstantia-, et vere b/xwwea , velsimul, quod
est ot/ov, vel eademque substantia.
IV. Pater igitur necesse est, hoc enim caeteris princi-
pium et primum ad phantasiam secundorum : hic Deus,
is cum duobus caeteris Deus, hic unus Deus, quia quod
est vivere et intelligere , hoc ipsum est quod est esse et ,

duobus istis quodvivere atque intelligcre, ab eo provenit

quod est esse. Nemo igitur separet Spiritum sanctum, < l

prophana hlasphemia esse nescio quid suscipitur, quia et

ipse de Patre est, quia ipse est et Filius, qui de Patre est :

namqno post id quod est esse, id est existentia vcl subs-

tantia, \<^l in altius metu quodam proptcr nota nomina
 ,

Il6 MA.RII VICTORIIU AFRI ,

conscendas, dicasque vel existentialitatem, vel substan-

vttwpYiriQyjTa oyffWT»T>j, ouT6V,Ta, omnibus
tialitatem, id est, ,

his essequod dico manens in se suo a se motu vivificans

,

potentiasua, qua cuncta vivificentur, et potentificantur,

plena, absoluta, super omnes perfectiones omnimodis est
divina perfectio. Hic est Deus supra supra vouv , veritatem,
omnipotens potentia, et idcirco non forma, vovv autem
et veritas, forma, sed non ut inhaerens alteri inseparabi-

lis forma, sed ut inseparabiliter annexa ad declarationem

potentise Dei Patriseadem substantia vel imago vel forma.
Illud igitur primum quod esse diximus, quod Deus est, et
silentium dictum, et quies atque cessatio. Quod si ita est,

potentiee progressio, quae non quidem progressio, sed ap-

parentia est, et si progressio non dimittens unde progre-
ditur, sed cum connexione
progressio, magis autem appa-
rentia non: enim fuit aliquid extra quod progressio
fieret Ubique enim Deus, et omnia Deus ergo potentiee
: :

progressio actus extitit, is actus, si silentium Deus est,

Verbum dicitur sed cessatio, motus si essentia, vita.
: :

Quod ut docuimus in eo quod est esse et vivere in eo

, ,

quod est silentium est tacens verbum et in eo quod est ,

quies vel cessatio inest vel occultus motus, vel occulta

actio. Necessario itaque ex hac cessatione natus motus,
et nata actio est, vel a silentio verbum, vel ab essentia
vita.Ergo ista essentia, silentium, cessatio, Pater, hoc est,
Deus Pater At vero vita, verbum, motus aut actio, Fi-
:

lius et unicus Filius, quia nihil aliud quam unum, vel

vita, vel verbum, vel motus aut actio, magisque omnia
ista motus aut actio etenim omnia illa activa sunt, vita
:

et verbum, motu vigent, et motu operantur, universalis

autem motus, qui principalis est motus, a se oritur quid :

enim est motus, nisi a se sibi motus sit? Nam si ab alio

movetur, est quiddam aliud quam motus, quod ab alio
 ,

ADvr.nsus amitm , Lin. iii. 117

mnvi tur : Fl quod hoo nosoio quid movel, molus

si illud

non ^si . movere non potest unde enim moveat non:

habefait. Sin motus a motu oascitur : motua ergo a se

n.ist iiur. Sed hoc est : Dcdit ei Pater vitam, ut ei vita
• smI.
\ . ErgO motus, ct unus et motus, et a se motus. Et
ruin in parte occultus sit, alquc inde hic motus apparens

a Patrc motus. Et quia a motu motus, ideo a se motus,

et unusmotus, undc unicus >6yos universalis Filius. Hic
in omnibus per qucm facta sunt omnia. Hic vita om-
nihus, quia quae facta sunt vivunt omnia. Hic etiam
Jesus Christus est, quia ad vitam salvabit omnia. Unus
ergo motus, et unus Filius et unicus, quia unica vita
et una vita, solaque seterna. Ergo hftowctui Filius Patri :

Vita enim Pater, et vita Filius ,

quae 6-jaix est : itern
motus Pater, et motus Filius quae 6^ia est, neque enini
ibi aliquid accidens : ergo et Verbum Pater, licet tacens
Verbum, Verbum tamen, et Verbum Filius, et hoc
ojo-ta. Quidquid enim vel est, vel agit atque operatur

6-jaix, et ubi magis 6'jo-ta Verbum. Non enim ut hic aer ,

souans verbum sed ut hic aliquid agens verbum.

,

Unus ergo Filius quia unus motus una vita, quia una
,
:

sola vita quae seterna. Nec enim vita, qua^ aliquando

moritur. JVunquam autem moritur, si se sciat. Scire
autem se non poterit, nisi Deum sciat, et Deum qui vita
est, et vera vita est, ac fons vitae. Hoc si ita est, Deo

cognito cognoscet omnia quia a Deo omnia, et in 0111- :

nibus Deus, et Deus omnia. Hoc Joannes clamat « Hseo :

» est autem vita aeterna, ut cognoscant te solum et ve-

» rum Deum, et quem misisti Jesum Chxistum 1 .» Cop-
nitio est vita. Porro auteni sive vila , sive cognitio
motus est unus, et idem motus agens vilam, et per vitam,
1
Joan. xvn, 3.
 :

Il8 MARII VICTORINI APRI ,

cognitionem, et per cognitionem vitam : idem ergo

motus, duo officia complens, vitam et cognoscentiam.
Aoyo? autem motus est, et ^oyo; Filius. Filius igitur
igitur unicus in eo quodfilius, in eo autem quod ).oyo;

geminus. Ipse enim vita, ipse cognoscentia, utroque

operatus ad animarum salutem mysterio crucis : et

vita, quia de morte liberandi fueramus mysterio au- :

tem cognoscentise per Spiritum sanctum quia is magis :

est datus et ipse omnes docuit, et testimonium de Christo

dixit. Quod est cognitionem vitam agere, et ex hoc
Deum cognoseere ,
quod est vitam veram fieri et ,

hoc est testimonium de Christo dicere : Ita Dei Filius

Christus, id est Myo?, et Filius vita, et quia id est motus
etiam et cognoscentia, Filius est opere quo vita est Jesus
existens. Opere autem quo cognoscentia est , Spiritus
sanctus et ipse existens, ut sint existentiae duee Christi
et Spiritus sancti, in uno motu, qui Filius est. Et hinc

et a Patre Jesus, ex ore Altissimi processi, et Spiritus

sanctus, etiam ipse a Patre quia unus motus utrumque ,

in existentiam protulit. Et quia quse habet Pater Filio

dedit omnia , ideo et Filius qui motus est, dedit omnia
Spiritui sancto : « Omnia enim quse habet, de me habet,»
inquit; etenim quia et ipse motus est, dc motu habet
non enim Filius illi dedit, sed ille, inquit, de meo habet.
Principaliter enim motus vita est, et ipsa vita scientia
est et cognoscentia : ergo quidquid habet cognoscentia ,

de vita habet. Hsec summa Trinitas , haec summa Una-

litas : « Omnia qusecumque habet Pater mea sunt, prop-
» terea dixi ,
quia de meo accipiet, et annuntiabit
» vobis 1
. » Hoc igitur satis clarum faciet, esse quod
Pater est, et vitam quod est Filius, et cognoscentiam
quod est Spiritus sanctus, unum esse, et unam esse subs-

l Joan. xvi, i4>

 ,,

ADVF.TISUS AKIUM , LII). III. 1 1 O,

lantiam, bubsfatenfias trea, qui ab eo quod cst esse, quse

sttbstantit esl motus, quia et ipse, utdocuimus, ipsa subs-
tantia osl, ;;cnunans potentia valet , et vitalilatis, et
sapientiae, atquc intelligentiae, itascilicet, ut in omnibu
singulis tria sint : crgo Spiritus sanctus scientia est et
sapientia : Hoc ita esse probant sacrac lectioncs. « Quis
n Dei montem cognovit, nisi solus Spiritus? Ipse Spirilus
1
i< stimonium reddit spiritui nostro . » Quis testis sine

sciontia? Et scientia ipsa quia sapientia est, docet nos

esse Filios Dei. Item : Quis autem scrulatur corda? quis
scit cogitationes spiritus? Item quomodo ad scientiam
junguntur ambo? « Veritatem dico in Christo 2 . » Ubi
veritas, ibi scientia ,
quia veritas Christus, ideo et scien-
tia ,
quod est Spiritus sanctus. Et item : « Non mentior
» testimonium mihi perhibcnte conscientia meain Spiritu
3
» sancto » Quid est enim aliud conscientia, quam cum
.

altero scieutia? JVunc nostra cum Spiritu, ergo Spiritus

scientia : et Christus est scientia, quia veritas, ergo et
Christus et Spiritus scientia. At euim Christus vita?
Quid si spiritus vita, unus enim ut dixi niotus est, et
eadem vita quae scientia quid enim in Christo doctus
:

id est, a Deo, et cum dico doctus, a scientia dico, quod

sive a Christo, sive ab Spiritu, unum atque idem est;
Quid enim dicit Paulus, cum utruinque idipsum esse de-
claret ? « Prudentia vero spiritus, vita est. »

VI. JEstuat enim et rebellat, ac rcpugnat secum error ,

imprudcntia, inscientia et hoc prudentia carnis, quce

imprudentia, ct quia Deum nescit, mors est : ergo pru-

dentia spiritus vita atque pax est quo modo jam juncti :

isti sunt, et unumsunt. Doccamus quod Deus et scicntia

sit et vita ,
quanquam ab ipso ista Paulus. « inpuil ,

» altitudo divitiarum sapientire et scientia? Dei. » Sic

* i Cor. 11,11, — J Roni, yiu, i6, — J Ibid. u, 1,

1U0 MARH VICTORIJfl AFRI ,

dictum ab eodem « Multiformis sapientia Dei. » Hine:

et secretum Dei, hinc et Christus dictus sapientia, hinc

et illud « Ut possitis eomprehendere cum omnibus sanc-
:

» tis, quge sit latitudo, longitudo, altitudo, profun-

» dum, scire etiam supereminentem scientioe caritatem
1
» Christi .» Ita et scientia Deus est, et nos scientia
liberat, sed per Christum tamen : quia ipse est et scien-
tia, et janua, et vita, et Xo7°s, et omnium per quem facta
sunt omnia. Ergo et scire ista, et etiam caritatem in
Christum habere debemus. Hsec atque alia plurima, et
Deum scientiam esse, et Christum, et Spiritum sanctum,
satis clarum etiam vitam esse uno licet satis probatur

exemplo nam in aliis libris uberius approbavimus.

,

« Sicuti enim Pater vitam habet in semetipso, sic dedit

» et Filio vitam habere in semetipso. » Item dicit :

« Sicut me misit vivus Pater, ita et ego vivo propter

» Patrem. » Sunt igitur ista sic singula, utomnia tria ista

sunt singula, una omni , ergo substantia est Pater, ergo

Filius Spiritus sanctus, Deus, ftapmdwtos j unum sunt,
quod substantialitas, vitalitas, beatitudo, silentium, sed
apud se loquens silentium, verbum , verbi verbum ( 3 ) :

quid etiam est voluntas Patris, nisi silens Verbum ? hoc

ergo modo cum Verbum atque operans : ergo, inquam,

si et Pater et Filius Verbum est, una
, substantia est.
Deinde « Justum, » inquit, meum judiciumest, quia
«

» non quaero facere voluntatem meam sed ejus qui me ,

2
» misit . » Ergo una voluntas, unde una substantia :

quia et ipsa voluntas substantia est. Verbum autem

ip^sum vitam esse sic ostenditur : « Non vultis ad me
» venire , ut vitam habeatis. » Deinde et de hoc totum
mysterium est, quod expono : « Omne quod mihi datum
» est a Patre, apud me habeo 3 : » Quia vero idem motus
* Ephes. iii, 18. — * Joau. v, 3o. — ' Ibid. 4o<
 *n-\rn<rs \iuvm , iiti. iit. 121

•tJ .pioil bjm, ot quod <st esee, niotusest,ct qui&quadam

inteiligentia prius esse, ab eo quod movori, sed priui k«t«
Becandum causam Ideo dedit Patcr Filio
. id est, :

oi ntotum, qui et quod esl esse lmbet Ergo motum esse :

igitur qui motus est, babet et esse

. esse autem :

viti -\ e( scientia : habet igitui omnia, quia Patris

i

habel eese Ergo voluntatem Patris implet Filius. Quoe

:

auttm vohmtas? nisi quia oum Pater vita sit, motus est
vila cjus haec vohmtas est, vivere facere alia. Haec ergo
:

et iis X070O, id est Christi. « Qure est , » inquit, voluntas

» Patris qui me misit? ut ex eo quod mihi dedit nihil
» perdam, sed resurgere faeiam id ipsum postrema die.
)>Hrec enim voluntas est Patris mei ut omnis qui videt
» Filium, et in ipsum credit, habeat vitam aeternam, et
» in die novissima resurgat. j> Videre autem est, Chris-
tum scire Deum Deum, et
Dei Filium, vitam, et vitae

hoc ost accepisse Spiritum sanctum Verbum, id esse

quod vita. Hinc probatum est, Post quem ibimus <( :

» Vcrbum vitse habes, et nos credimus, et cognovimus,

)>quod tu es Christus Filius Dei » Totum mysterium 1
.

Christus Dei Filius Christus Verbum, et ipsum vcrbum,

vitae neternse verbum. Ergo hoc verbum quod vita, et
hoc qui audit, et credit, utique cognoscit Deum ergo et :

Spiritum sanctum habet. Pronuntiata hic plena fides

est quippe a Discipulis. Item ad Judaeos dicit Me si
, :

sciretis, sciretis Patrem meum. Neque me scitis, neque

Patrom meum. Et recte. Quanquam enim et in Patre

Filius, et in Filio Pater, existentia vel substantia in vita,

et vita in substantia invisibilis tamen cum sit substan-

tia, non intelligitur nisi in vita.

VII. Magis autem vita Christus ,

quanquam et subs-
tantia : ergo Pater in Filio cognoscitur. Unde? « Quia
1 Juan. xxxt, 49.
123 MARII YIGTOMICI AFRI ,

» non scitis me, nec Patrenr, si sciretis me, sciretis et

» Patrem 1 » Ipsum hoc quid est? Sciretis a me esse,
.

quia ipse et scientia, quod est Spiritus sanctus. Item ad

illos quia Verbum est, et Verbum Pater ergo una subs- :

tantia. « Item qui me misit verus est, et ego quse audivi

1
» ab ipso, ea loquor . » Pater Filio loquitur, Filius
mundo : quia Pater per Filium, et Filius virtute Verbi
Patris facit omnia, id est, secum loquens verbum per
verbum in manifesto loquens facit omnia. Secum autem
loquens verbum Deus est cum filio, quia Pater et Filius
unus Deus. Ipse prseterea dicit Amen, amen dico : «

» vobis si quis verbum meum custodierit mortem non

, ,

» videbit. > Et ipse rursum « Novi enim Patrem, et :

» verbum ejus custodio. » Uterque verbum, sed ut dixi.

Illud quantum aut quale est in Joanne ? « Propterea me
» Pater amat, et ego pono animam meam, ut iterum
» sumam eam. Nemo illam a me tollit, sed ego eam pono
» a meipso licentiam habeo ponere eam , et licentiam
:

» habeo sumere eam 3 » Christum nunquam dictum esse

.

animam satis manifestum est sed nec Deum dictum :

animam. EtenimPater Deus dictus, Spiritus dictus. Item

filius 16-/o- dictus, spiritus dictus, et sine dubio Deus :

quippe cum ambo unus Deus. Ergo haec, Xo-yo? Kvevpx su-
pra animam sunt, sua superiore substantia, longe alia
substantia animse et inferiore, quippe a Deo insufflata
et genita, et sola vere substantia dicta, quod subesset
suis in se speciebus, et eodem pacto ut hyle. Huc accedit
quod vitaDeus, vita Christus, et ex se vita utique, sed ut
Pater dante Christus habeat ex se vitam : ergo vita su-
perior ab anima.
VIII. Priora enim ^h et £&n-ri?, id est , vita vitalitas
quam anima : ergo illa buoo vo-ia Deus et ),oyo,-, Pater et

* Joan. viu, 19, — s Ibid, 36. — 8 Ibid. x, 17.

 :

Anvr.nsrs amvm , i.m. m. 120

Filius. Quippe ui ille Spiritua, tt hie Spiritus : ot hic

\\\i\. <t ilk \ii.». litiii Verbum el Verbum, et caetera.
Spiritus igitur babel potestatetn animam sumendi, po-
nendi) < 1 resumendi. Etenim vita, et a se vita potestatem
habel quod sua potentia, sui
sunirndi. ponendi illud,
participatione facil vivere etenim anima ad imagi- t

utMu ima;;inis Dei facta. « Faciamus hominem ad ima^i-

n nciii . tl similitudinem nostram. s Ergo inferior, et a
Deo atque Xtyu majjis orta vel facta. Nunquam ipse Deus
aut >6yo:. sod quidom X6yo>c , non ille qui Filius generalis
\c\ univorsalis. atque omnium, quae per ipsum facta
sunl, somen. origo, fons. Ulius vero Xfyn anima quo-
modo. aut qui, et dixisse memini, et suo loco esse dictu-

ruin; Ergo universalis, quia spiritus et vita, non anima

habet potestatem a semetipso animam ponere , et
rursum animam sumore. Dcus igitur et *«Jyo« , vel quia
vita sunt, vel quia Spiritus, vivunt, et semper vivunl.
Quippe qui a se vivunt. Erfto illa o^oo^ta. Anima vero
baoovcrto-: , h?ec cum assumitur a divinis , id est, a ).cyr;) ,

neque enim a Deo Kyo; enim motus est :et motus ,

anima, et motus a semetipso motus, unde imago et simi-

litudo anima toO KyoO est. Ergo cum assumitur, nihil atlji-
citur vitn^ : quippe cum ex vita , id est , cx vivendi
potentia anima? vita sit : Animam igitur cum assumit
Spiritus, veluti ad inferiora potentiam atque
trajicit

actiones , cum mundum et mundana complet ergo :

Spiritus, et maxime /tyec spiritus ,

qui vita est in po-
testate hahet et sumere animara, et ponere cum autem
:

sumit, mundo veluti nascitur , et potentia ejus cum

mundo colloquitur : cum veroponit, a mundo recedit
et non operatur in mundo carnaliter, nec tarnen spirita-
liter. Hoc nos mortemejus nominamus, et tunc esse dioi-

tur in inferno, nou utique siue anima. Hinc petit, ne

134 MARTI VICTORINI AFRI ,

Deus animam suam relinquat in inferno. Ergo eam quia

mundum est, et ad ejus actum secum ab in-
rediturus ad
feris ducit, quasi resumit ergo animam, id est, actus,
mundum iterum accipit, et quia actus in mundo plenos ac
totos Xoyos agit, et qui Spiritus est, et anima, et corpus,
rursus ergo sanctificandum fuit, quia rursus ista suscepe-
rat. Ivit igitur ad Spiritum, et sanctificatus redit cum ,

_Apostolis egit,post sanctum Spiritum egit. Quis igitur est

Spiritussanctus? id est, Xfyos unus enim motus, et ideo ,

dictum : et si discedo et prseparo vobis, rursus venio.

IX. Quis enim venit post abitum Christi, nisi Spiritus
sanctus Paracletus? Id ita esse quod dico : ut Pater et
Filius unum sint : item quod Jesus et Spiritus sanctus
unum sint : ac propterea omnes unum sint, juncta lec-
tione Joannes declaravit , ccepit namque a X«yo« : « Ego
» sum, » inquit, « via et veritas, et vita. Nemo venit
» ad Patrem » Quis enim ad id quod est
nisi per me 1
.

esse, verum esse pervenit, quod Pater est, nisi per

et
vitam vita enim quee vere vitaest, quia eeterna est, hoc
:

est vere esse nihil enim mutatur, nihil corrumpitur,

:

quae genera mortis sunt vita esse, verum vita est :

« Vivit, j» inquit, « Deus. » Ergo vitam esse, Deus est.

« Et ego, » inquit « vivo. Quicumque ad Christum

venit, ad vitam venit, et sic per vitam ad Deum : ergo
juncti sunt Deus et \i>yos : Et hinc illud est-, « Qui me
» cognovit, cognovit et Patrem » Et « Qui me vidit, : :

» vidit et Patrem. » Hinc et illud « Noncredis, quod :

» ego in Patre, et Pater in me. » Hinc et illud mystice :

« Et si quid aliquando petieritis in nomine meo, istud

2
» faciam » Quid est petere in Christi
. nomine? ani-
mam seternam fieri, luccm Dei videre, ad ipsum viden-
dum venire, eeternam vitam habere, non divitias, non
* Joan. xiv, 6, — J Joan. xix, i3.
 »

Anvrnsrs aiuum , mb. iii. 126

(llios, 11011 honores, nihilque mundanurn, sed spiritale

onine, atque omno , quo nniti Deo Christo jungamux :

hoc anim est, ut glorificetur in Filio, id est, vita seterna,

quaoQ petentibus dabo. Subjungitur deinde plenissime de
Spiritusanoto, quid undesit, quod ipsesit « Sienirn,
sit, :

inquit, ime amatis, mandata mea custodite. Etegoroga-

» bo Patrem meum, et alium Paracletum dabit vobis,
» ut vobiscum sit in oinne tcmpus » Quid est Pa-
1
.

rarletus, qui asserat astruatquc apud Patrem riomincs

omnes tideles atque credentes? Quis est iste? unus ne
solus Spiritus sanctus? an idem et Christus? Etenim
ipse dixit : « Aliuni Paracletum dabit vobis Deus'2 . »
Dum dixit alium, se dixit alium :dum dixit Paracle-
tum , operain similem declaravit, ct eamdem quodam-
modo actioncm. Ergo et Spiritus Paracletus, et Spiritus
sanctus, alius Paracletus, et ipse a Patre mittitur.
Jesus ergo Spiritus sanctusmotus enim Spiritus, undc :

et Spiritus motus, eo quod Spiritus spirat enim ubi :

vult. Et ipse nunc dicit, Spiritus veritatis, et ita ei

nomen est Spiritus sanctus , Spiritus etiam Christus,
Spiritus et Deus, onines ergo Spiritus. Vcrum Deus subs-
tantialiler Spiritus : inest enim in co quod est subs-
tantia et motus : vel potius substantia ipsa, qui est
motus, sed in se manens, ut savpe jam diximus, et
retinendi causa sa;pe repctemus. At vero Jesus et Spi-
ritus motio, vere mota motio, unde foris operans,
scd Jesus spiritus apertus : quippe et in carne : Spi-
ritus autem sanctus occultus Jesus quippe qui inlel- ,

ligentias infundat non jam qui signa faciat aut per

, ,

parabolas loquatur ipsum sc csse, ipse sic docet « Non :

» vos dimittam orpbanos, veniam ad vos. » Ipse au-

tcm in Spiritu sancto esse occultum, sic docet « Mun-» :

' Jgtn. xiv, lS. — s Ibid. 16,

126 MAlUI VICTORINI AFRI ,

» dus me jam non videbit, vos autem videbitis me,

» quoniam vivo ego et vos vivetis. » Hoc etiam sancto
Spiritui datum , « Ut penes vos sit in seternum spiritus
» veritatis. » Et de se dixit « Ego sum veritas. » Deinde
adjecit : Quem mundus non potest videre. Et de se
dixit : « Jam me mundus non videbit. » Deinde ad-
jecit :Quoniam ipsum non videt, neque cognoscit
«
» ipsum. » Sed et Christum nemo cognovit « In sua :

» venit, et mundus eum non cognovit. » Adjecit :

« Vos cognoscetis ipsum, quoniam manet in vobis, et

» in vobis est. » Et ipse de se ita : « Vos videbitis
» me. » Et quoniam Christus vita est, de se adjunxit.
« Quoniam ego vivo , et vos vivetis. ^> Et quia Spiritus
sanctus intelligentia est, utroque autem mundus ipse
caret, ideo adjecit « Quoniam apud vos manet, et
:

» in vobis est 1 » Unde autem aut est in illis, aut

.

jam manet Spiritus sanctus, si adhuc postea venturus

est, et non jam per Christum apud illos esse ccepit?

Ergo juncti atque ex uno sunt, qui motus est, id

apertius in sequentibus declaratur; ait enim « Hsec :

» vobis dixi apud vos manens, Paracletus autem Spi-

» ritus sanctus, quem mittet Pater in nomine meo,

» vos docebit omnia qusecumque dico. Ego, inquit,
» in vobis maneo 2 Data est enim vita
, nec ab illis ,

jam Christus abscedit sunt igitur et spiritali

: motu,
quod est Christum in illis manere ipsi autem animse, :

in quibus spiritus manet nec aliquando discedit, dic-

,

tum tamen Nunc ibo ad Patrem.

:

X. Quid istud sit, facile intelligi potest, si acci-

piatur ex mysterio dictum, et corporali mysterio nam :

spiritaliter cum et ipse in Patre sit, et Pater in ipso,

quo, aut quare ibit? Ex eodem mysterio est, quod

1 Joan. xv, 5 et seqq. — 2 Ibid. 26.
 ,

ADvr.nsrs aiucm , LIB. III. 127

ml Chrislum Spiritus columbae similis venit, et quod

BOHC Spiritus mittetur a Patre, et mittelur ad Patrein,
( tuisio eunte «i petente ut mittatur : a morte enim
Vlti rrxoeala. et vita non ipsa vita, >6yo; quiaest :

hesC onim mortem nescit, magis haee ipsa interficit

movlom, sed vita qua> in hominibus resurrexit a morte.

Quam otique induit simul cum corpore , et eam ab
inlovno rosumpsit. Propter hanc igitur sanctificandam ,

oundum ad Patrem, sed corporaliter atque ani-

fuit

maliter, id est, in id quod in se Pater fuerat pene-

tratuluni potentialiter atque existentialiter hoc igitur :

modo ivit ad Patrem 1

Denique nec absentia? tempus
.

edictum , sed contradictum quod nocte qua? sabba-

,

tum sequitur, apparuerit Marias, tangi noluerit, prius-

quam iret ad Patrem, nuntiavit Maria Discipulis, ea-
dem nocte ad ipsos venit ostendens manus et latus,
utique tangi jam non prohibens. Post Thoma palpa-
vit, tetigit, ipso quidem hortante, quia ille desperabat,
quod significat sanctificatum jam fuisse. Quam ergo
breve hoc tempus est, sed propter mysterium dictum :

ibo ad Patrem : nam cum ipse in Patre , et in ipso

Pater sit, quo ibit? Eodem ergo mysterio : quem vobis
mittit Pater, quia Tater mittit, cum Christus mittit
denique sic ait : « Mittit Pater iu nomine meo,» id est,
pro mc, aut in nomine meo : quoniam spiritus Chri-
stus, et ipse Spiritus sanctus : aut in nomine meo,
quia Spiritus sanctus ipse de Christo testimonium feret,
sic enim dictum : « Ille testimonium dicet de me. »
Quisille? quem vobis ego mitto a Patre : juncti ergo
omnes, ego mitto, a Patre mitto, Spiritum veritatis
mitto, medius ergo Ibyoc, id est, Jesus ipse mittit :

Motus enim principalis universalisque , vitalis ac

* Joan. xx, 17.
 ,

128 HARII VICTORIPCI AFRI ,

vita est , mittit intelligentiae motum ,

qui sicuti docuit
ex vita atque ipsa vita est scire enim quid sis, hoc :

est vivere, hoc est esse. Hoc autem esse quid est,

quam ex Dei substantia esse, quod est Spiritum esse?

unde nos spiritales efficimur accepto Spiritu a Christo ,
,

et hinc seterna vita : Spiritus ergo appellata est ista

Trinitas. Nam dictum : Deus spiritus est. Item dic-
tum a Paulo ad Corinthios secunda : Dominus autem
«
» Spiritus est, ubi autem Spiritus Domini, ibi liber-
1
» tas . » Utique ista de Christo, ipse vero Spiritus
anctus dictus, quod sanciat Sanctos, id est Sanctos
facit, et certe ipse est Spiritus Dei : dictus est enim
prudentia, sapientia, omniumque rerum scientia-, ita
enim de eo subjungit : « Ille convincet mundum de
» peccato , De peccato,
et de justitia, et de judicio :

» inquit, quoniam in me non credunt 2 vel quod vita ,

sit Christus, vel quod Dei Filius, et a Deo missus, et

qui peccata dimittat. « De justitia autem, quoniam ad

» Patrem pergo » tot enim in mysterio passionis, quia
:

fidem mandatorum servavit et implevit : quippe cum

dixerit, cum aliud vellet : « Fiat voluntas tua. » Item-
que quia monitos derelinquens ,
jam non ita videndus
relinquebat omnibus ire ad Pa-
,
justitise fuit , iis actis

trem, nec ire ad Patrem tantum, sed cum illo jam

esse Nam idcirco dicitur « Sedet ad dexteram Patris.
: :

» De judicio quoniam princeps hujus mundi judi-

:

» catus est » mysterio enim crucis omnes adversse

:

Christo ab eodem Christo triumphatse sunt potestates.

« Ilaec, inquit, Quid eli- docebit Spiritus sanctus. »
gitur mysterium Paracletus complet et non
? De salute ,

completa Christus abscidit An quia idem ipse Christus :

est et Spiritus sanctus? vel quia ipse eum mittit? vel

* 31 Cer. iii, 17. — s «Joan. xvi, S,

 AJDVEHSUS AMUM , LIB. III. 129

ijuu Spiritus habet omnia Christi? Habet omnia, per

Chriatutn celebratur.
\l. li i.micn videamus quid acturus est, Spiritus
scientiam daturus gestorum , et insinuationem scientiae,
quasi vim testimonii , ac magis judicii habiturus, vel
ad poenitentiam vel ad poenam, de peccato inquit, ,

quod in me non crediderunt. Ergo ut sciat mundus

jam poenam suam. « De justitia autem, quod ad Pa-
» trem vado. » Et hoc potest esse de peccato quod
injuste fecerunt, qui eum in crucem sustulerunt , quia
se Filium Dei dicebat. Et nunc pergit ad Patrem,
quod item erit omnium , si in Deum credant, et i*a-

ciant Dei jussa, ut et ipsi ad Patrem pergant : jus-

tificantur enim : nam « Abraham credidit, et reputatum
1
» est ei ad justitiam . » Deinde dejudicio inquit, quod
princeps mundi judicatus sit. Haec, ut cernitur, non
ad salutem, quse jam a Christo completa est, sed per-
tinent ad scientiam rerum gestarum
enim Pater : Est
loquens silentium, Christusvox, Paracletus vox vocis.
Ergo Spiritus sanctus in isto actu alter Paracletus , in sa-
lutis mysterio cooperator ut Christus, in Spiritu vero
sanctificationis quod Deus. Si igitur et hoc modo Chris-
tus quod spiritus, sed Deus in mysterio aeternse vitse
Christus, in sanctiiicatione Spiritus sanctus : Sanctificat
autem Deus, ut dictum : « Sanctifica eos in veritate"2 , »
Patri Filius dicit j ergo sanctificat Pater. Item Christus
sanctificat , ut dictum : « Et pro iis sanctifico meipsum
» ut sint ipsi sanctificati in veritate. » Item sanctiiicat
Spiritus sanctus, nam et baptizare ad sanctificationem
pertinet dictum ergo in Actis Apostolorum
: « Joannes :

» baptizavit aqua, vos autem Spiritu sancto tinge-

3
» mini . » Quod supertudit se illis ad scientiani : nam
' Rom. iv, 3. — * Joaa. xtu, 17. — l
Act. i, b

X.XX o
 ,

l30 MARII VICTORINI AFRI ,

jam sanctificati fuerant baptismo invocato Deo Christo,

Spiritui sancto etenim sic dictum est : « Sanctifica eos

» in veritate. )> Et veritas Christus est : Paracletus etiam

Spiritus et veritatis : ergo omnis qui baptizatur , et
credere se dicit , et fidem accipit veritatis , id est
Spiritum sanctum, fitque sanctior a Spiritu sancto,
et ideo dictum in Actis Apostolorum : « Sed accipietis
» virtutem adveniente in vos Spiritu sancto. » Non
ad sanctificationem , sed scientiam , et ad ea quae pro-
misit in Evangelio Christus de Spiritu sancto, id est,
de Paracleto. Primum ut testimonium de Christo di-
cat , sic enim ait : « Accipietis virtutem adveniente
» in vos Spiritu sancto, et eritis mihi testes in Jeru-
» salem. » Sed et Lucas dicit : Nondum quidem misso
spiritu. Jam tamen testimonium dicit. Paulus tamen
in omnibus Epistolis suis quid aliud agit , nisi de Christo
testimonium dicit? et post abscessum Christi solus Chris-
tum vidit, et soli apparuit. Spiritus ergo per Chris-
tum, et Christus per Spiritum sanctum adfuit. Item
dicit testimonium Joannes et Petrus « Quod audivi- :

» mus, quod vidimus, quod palpavimus. » Et in Actis

Apostolorum et ipse , et Lucas qui scripsit de iis, de
David ita dicit : « Propheta cum esset, et sciens quia

» jurejurando jurasset illi Deus; ex fructu ventris ejus

» sedere super thronum illius ,
providens locutus est
» de resurrectione Christi : quia neque relictus est in

» inferno , neque caro ejus vidit corruptionem 1 : Hunc

» ergo Jesum resuscitavit Deus, cujus nos omnes testes

» sumus~. » Quando ista dicunt? « Cum jam factus

» esset de ccelo sonus, et tanquam vi magna, Spi-
» ritus ferretur, qui replevit totam domum, et re-

iJoan.i, i — * Act. u, a5,3o.

 ,

Amrnns AniiM , LIB. III. 101

II pleti sunl SpiritU sanoto , et cceperunt loqui variis

1
- linguis . »

XII. lVindo dieunl Apostoli : de peccato mundi,

quod n^n credidit Christo, in Actis ita : « Sieut vos
H seitis, liunr dooreto eonsilio et praescientia Dei tra-
II ditum por manus scelestas, et suffixistis eum cruci,
( ( oocidistis quein Deus suscitavit. » Item in Actis
tpostolorum referente Petro, David non ascendisse in
cdelum . sed dixisse ita : « Dixit Dominus Domino meo,
2
N w\]e ad dexteram . » IIoc etiam Paulus dixit : « Qui
li resurroxit , qui est in dextera Dei. » Ergo docuerunt
quod post resurrectionem ad Patrem ivit : Idem mox
3
adjerit « Qui et interpellat Patrem
: . » Ergo si Chri-
stus intcrpellat .
, Paracletus etiam ipse. Item in Actis,
quod ad Patrem ierit, testimonium est : « Videntibus
» illis elevatus est, et nubes suscepit eum ab oculis
» ipsorum, eumque intuerentur euntem illum in ece-
» lum 4 , » et reliqua. Dicta sunt jam tria de testimonio
in Christum, de peceato, de justitia, nune de judicio.
Sie per Spiritum sanctum locutus Paulus ad Romanos :

« Deus autem pacis conteret Satanam sub pedibus ves-

5
» tris vcloeiter » Item ipse ad Ephesios « Qui as-. :

» ccudit in altitudinecaptivam duxit captivitatem » .

Item in Apocalypsi ipse dixit « Et habeo claves mortis :

7
» et inferi » Item ibi « Et factum cst praelium in
. :

» ccclo, Michael et Angeli cjus bellarunt adversus dra-

» eoncm 8 . » Et totus locus demonstrat Diabolum ju-
dieatum. Cum igitur approbatum sit tres istas potentias
et communi et proprio aetu et substantia eadem, uni-
tatem Deitatemquc ecmficere , non sine ratione rerum
in duo ista revoeantur , in Filium ac Patrem : etcnim
1 Act. ii, a. — J Rom. vm, u, — * Ibid. 34. — * Act. i, g. — 6 l{ m,
xyi, «4. — • Ephe*. iv, 8. — 7
Ibid. i8. — ' lbid. xw, 17.
 ,,

l52 MARII VIGTORINI A.FRI ,

cuin quasi gemiuus ipse Pater sit, existentia et actio ,

id est , suLstantia et motus , sed intus motus , a-j-oyovo;

motus, et hoc quo substantia est motus, necessario et

Filius,cum sit motus, et a-j-royovo; motus eadem subs- ,

tantia est : eadem enim hsec inter se sine conjunc-

tione unum sunt, et sine geminatione simplex, suo
ut proprio existendi versum, vi autem potentiaque :

quia nunquam sine altero alterum, unum atque idem

tantum actu, sed qui foris est, in passiones incidente
alio autem interiore semper manente atque seterno
quippe originali et substantiali, et idcirco semper Patre,
qua ratiocinatione et semper Filio. Paulus in omnibus
Epistolis « Gratia vobis et pax, a Deo Patre nostro
:

» et Domino nostro Jesu Christo 1 » Item « Non ab . :

» hominibus, neque per hominem, sed per Jesum

» Christum, et per Deum Patrem. » Item in Evange-
lio « Ego et Pater unum sumus
: Ego in Patre, et :

» Pater in me 2 . »

XIII. Nos quoque Patrem et Filium religiose semper

usurpamus et recte secundum rationem supradictam
, :

etenim motus, ut supra docuimus, filius, atque ipse

motus vita et scientia, vel sapientia. Certe Paulus
plenissime cxpressit quod intelligi volumus « Gratias :

» ago, inquit, Deo meo semper pro vobis in Christo

» Jesu quod omnes locupletati estis in illo in omni
,
,

3
» verbo, et in omni scientia » Verbum Christum .

diximus, id est vitam, scientiam Spiritum sanctum,

ergo unum « in Christo enim, ait, locupletati estis: »
:

quod cum ita sit, si Deus et Christus unum cum ,

Christus et spiritus unum ,

jure tria unum , vi et subs
tantia : prima tamen duo unum diverse, hoc ut sit

Patcr, actualis existentia, ad idest, substantialitas, Filius

* a Gor. j, 2. — J Joan. x, 5o. — I 1 Cor. 1, 4-

 ,

ADVERSVJ9 ARIUM , LIB. III. l53

Tero aetua existentialis : duo autem reliqua ita duo,

ul Christus ot Spiritus sanctus in uno. duo sint, id csl,
in niotu, atque ita duo, ut ununi duo prima autem
:

duo , ut duo unum, sic cum in uno duo, et cum duo

unum, Trinitas cxistit unuin. Nam quid ego de Spi-
ritu sancto, de quo tractatum cst pluribus, multa com-
memorem? cx ipso coneipitur Christus in carne , ex
ipso sanctinYatur in baptismo , Christus in carne, ipse
est in Christo qui in carne , ipsc datur Apostolis a
Christo qui in carne est , ut baptizent in Deo, et in
Christo , et Spiritu sancto : ipsequem Christus in carne
promittit esse venturum, quadam agendi distantia
idem ipse et Christus, et Spiritus sanctus, et quia Spi-
ritus, idcirco et Deus quia Christus quod Spiritus,
:

ideo Deus : undc Pater, et Filius, et Spiritus, non

solum unum, sed et unus Deus.
 MARII VICTORINI AFRI,

VIRI CONSULARIS,

ADVERSUS ARIUM.
LIBER IV.

I. Vivit ac vita unumne, an idem, an alterum?

Unum. Et cur duo nomina idem, et quomodo? cum
sit aliud in actu esse , aliud ipsam actionem esse , ergo
alterum. Sed quomodo alterum? cum in eo quod vivit,
vita sit, et in eo quod vita est, vivat necesse est :

non enim caret vita quod vivit, aut cum sit vita non
vivit, alterum igitur in altero, et ex hoc in quolibet
altero duo : et si ut duo , non ut pure duo quippe ,

cum alterum in altero , et id in utroque , idem ergo,

Sed idem in duobus est, et a se alter, is ergo et idem
est, et alterum in quolibet horum aliquo. At si idem
est, et ad se utrumque idem et unum est, quodlibet
enim altero existente quod alterum est, neutrum ut
geminum; ergo si utrumque hoc ipso quod est, et al-
terum est, erit apud se utrumque unum at cum :

utrumque apud se unum est, in altero idcm unuin

est at cum idem unum est, vere unum est utrumque
: :

nullo enim utrumque distat, nec existondi virtute, nec

tempore, fortasse causa, et hoc altero prius est. Hoc
quo iacilius judicctur, sic ista melius retractabimus :
 ,

l56 MA.RI1 VICTORINI A.FRI ,

Vivere ac vita ita sunt, ut et hoc quod est vivere,

vita sit : et hoc quod est vita sit vivere , non ut du-
plicatum alterum in altero sit, neque alterum cum
altero est : haec enim est copulatio : num et ex hoc
etiamsi inseparabiliter junctum sit, unitum est non
unum? nunc verocum ipso eodem opere vitam esse
sit vivere, et eodem modo vitam esse sit. De iis enim
loquimur duobus, de vivere, et vita, non de eo quod
ad effectum vitam habet et vivere. Quanquam et ipsum
tertium, et in eo quod vitam habet, et ut alterum
ex altero, sed ut unum utrumque. Ex quo apparet,
quid ipsa per se existentia in suis rebus valeant, cum
substantia una atque eadem manente , esse suum nulla
sui innovatione custodiant : namque vitae esse suum
est moveri : ipsum autem moveri , hoc est vivere.
Esse igitur et vivere est, et esse vitam : una ergo
eademque substantia-, namque unicuique in eo quod
sit suum esse , substantia est. Etenim in supernis aeter-

nisque , id est , in intellectibilibus atque intellectua -

libus, nihil accidens, nihil qualitas, nihil geminum,

vel cum altero, sed omnia viventes sunt, intelligen-

tesque substantise, purae, simplices uniusmodi-,hoc

ipso quo sunt et vivunt et intelligunt, conversumque
quo intelligunt, hoc ipso etiam sunt. Vivit igitur ac
vita una substantia est , sed quoniam intellectus ita se
pandit, atque ita sermo processit, ut et in eo quod
est vivere, vita sit, et in eo quod vita sit, ideo sit

vita, quia vivit. Videndum, et intenta ratione quae-

rendum utrum naturalis ista complexio

, , et bigemina
existentiae modo pura simplicitas unave sit, an duse.

Si. cihil interest, vivere , et vita sit; et vitam esse

vi insit et vivere ,
jure ac merito unam istorum , non
geminam copulam ad existentiara sui esse dicemus. Sin
 :

advf.rsvh amum, mb. iv. 1^7

tutem primum, aliud est vivere }

nliviit vitaiu esse.

ll iicm si disttntit ost, ut nune vita causa sit ad

vivendum, nunc ipsum vivere causa sit, ut vita sit

du<> sntit ista . sed gemina inter se, 'atque apud se

simpliciter unita : potentit enim et >oyw suo atque di-

vino ivlVrt ista geminari , ut ejusdem naturae ac po-
tentiee, tlterum cujus sit id, a quo hoc alterum. Atqui
ttOB eat illa sit licet, unde
nonnulla distantia, parva
11011 ost Etcnim non idem actio et
frustra geminatio.
agere, nee potcntia et operatio, nec ut verius dicam,
idem causa est, quod effectus illa enim origo, hic :

partus est. Unde cum duo ista vivit ac vita , sit actio ,

atque agere quanquam in se simulque sint, tamen

:

ct alia vi atque natura existimanda sunt, ut alterum

altcrius causa sit, alterum existat effectum. Sed ut mihi
intelligentia est, ac prohata sententia, cum in prin-
cipali naturalique primae Divinitatis exordio ,
primum
sit quod est vivere , secundum vero quod vita ita ,

enim ratio docehit, et ipsa veritas approbahit, iit ut

vivere causa sit, effectusque vivendi vita sit, quod
tamen ipsum vivere et vita sit simul enim ista et : ,

simul semper, quod cognoscitur, erant. Aliud vita ad

secunda tertiaque, vel deinceps quae vivunt ordinata
causa atque principium , ita scilicet ut idem sit simulque
vita quod vivere , sed hoc vivere, secundum de vita,
cum vita est : Illud primum ac principale vivere , simul
et vita causa est vitse, et fons, et origo viventium.
II. Scio hoc ohscurum videri posse, non tam rerum ,
quam eorumdem repetitionem sermonum quod duo ista ,

tali copulatione nectuntur , ut cum sit vivere , vita sit :

etcum sit vita, sit vivere,unde constituto quolihet uno,

frustra alterius videhitur facta geminatio. Audi lector,
audiquodmiraheris lector , ista tam dura, tam tortuosa,
 ,

l38 MARII VICTORIJU AFRI ,

tam clausa tractatu de Deo et de divinis , simplici dispu-

tatione pandemus.Deum certe fatemur omnes Deum ,

omnipotentem. Deum supra omnia, Deum ante omnia ,

Deum a quo omnia Hunc cum fatemur, etiam esse sine :

dubio cocfitemur. Esse huic quid credimus ? quid puta-

mus ? Spiritus inquit , Deus lumen
est , •, et verum lumen
Deus est. Quid hoc esse creditur, quod spiritus dicitur?
Nempe spiritum intelligere cogimur quamdam existen-
tem, viventem, intelligentemque substantiam : in su-
pernis quidem , et circa Deum maxime quasi humilem
et alienum , et in posterioribus nomen non credunt con-
venire substantiam. Sed cur a nobisfugiatur hoc verbum?
cum esset, cuique hoc ei sit esse substantiam. Et in Jere-
mia Deus loquens ita dicit : « Quod si in mea substantia
» staretis, videretis verbum meum. )> Sic etiam ibi non
multo post,et aliis in locis multis. Estigitur spiritus subs-
tantia, id est esse ejus : colligamus igitur y a -« iwiwrjv dic- .

tum : <( Spiritus Deus est , et adorantes eum in spiritu et

1
» veritate adorare oportet . » Deus inquit spiritus est
hoc est Dei ,
quod est esse : ergo substantia Dei , spiritus
est, eadem substantia, hoc est quod vivens non ut aliud :

sit substantia , aliud vivens, sed ipsum vivens ut sit ipsa

substantia. Si enim dictum est ab eodem: « Spiritus est
» qui vivificat 2 : » utique is qui vivificat, qui vivit , et
vitse potentia est : ergo vivit spiritus, vivit Deus : porro
autem quia vivit, utsupra diximus, et vita est, Spiritus
ergo et vita est , ut idem Joannes ait : « Spiritus vita est : »
Ergo Deus cum est Spiritus , et vivit et vita est. Paulus
etiam ad Romanos :« Nulla ergo damnatio iis qui sunt in

» Christo Jesu , et non juxta corpus ambulant lex enim :

» spiritus vitee in Christo Jesu liberavit me a lege pec-

i Joau. iv, x3. — a Ibid. vi, 63.

 ,

A.&YUJM MUUJI , MB. IV. l39

h (I iiKulis. » Spiritus vitne, inquit, tria enim ista
spiritua sunt . Deus , Jesus , Spirilus sanctus.
III. \e de Deo probatum puto et Spiritum esse , Spi-
rituin aulcm ot ?iyere, et vivere facere, et vitani esse
Mihsianlialiter, ut ista intellecta sint, et simplex et una
snhslantia, ut hoc sit Spiritum esse, quod vivere, et vi-
tain osse. Sed non istud quod nostrum quod est vivere ,

animalium quod elementorum quod creatorum ex ele-

, ,

montis , quod muudi, quod omnium in mundo quod An- ,

gelorum daemonum, vel eliam eorum quos in mundo

,

de mundo Deos nominant non inquam illnd vivere : , ,

in Dco est. Hoc Deus est quod est vivere animae , aut ,

uniuscujusque , aut illius universalis atque fontancoe ,

non ut ibi Angelorum, non ut ibi thronorum, gloriarum

vcl ea^terorum in seternis existentium , vel in intellectua-
libus , vel intellectibus , sed illud vivere , unde haec pro
suo existendi genere vitam rccipiunt et vivunt , illo quo-
dammodo progrediente ; et ista prout capere possint po-
tentiam viventis vigoris afflante , a se sibi , per se , in se
solo simplex ,
purum sine existendi principio a quo fu-
sum magis , vel progressum , vel natum principium est
per quod crearetur vivere caeterorum ; etenim vivere
vitam parit , nam vi naturali prior actor ,
quam actio.
Agens enim actionem yenuit, et quasi ex ipsa vocabulum
et rem cum ipse tribuerit , ipse suscepit. Hoc cum rec-
tum, etiain ratione admodum verum est certe Deus , cui :

ad omnipotentiam principalemque summitatem hoc no-

mcn convenit Deus : Deus , inquam ,
primum , si in Dei
operibus dicendum aliquid primum : sed intelligentia
humani ingenii ut se exerat et , res capiat , rebus vel si-
mul existentibus vel simulfusis , , et ortus , et diversos or-
tus, et quasi tempus attribuit. Deus inquam primo uni-
versalium existentias substanliasque pro^enuit; has Plalo
 ,

l40 MARII VIGTORIITI AFRI ,

idaeas vocat, cunctarum inexistentibus specierum species

principales ,
quod genus in exemplo est 6vt6t/j? , Swote? ,

vdvjffi? : adque hoc genus csetera

Et item toutotv!? et rrspdks >

genera igitur generum profunduntur adeo omnium ,

potentiarum potentiae universaliter principales Ergo :

6vt6t/j; , id est , existentialitas , vel essentialitas : sive

?w6tv)s, id est, vitalilas, id est, prima universalis vitae

potentia , hoc est ,

prima vita fonsque omnium vivendi.
Item vo/ifft? , intelligendi vis , virtus ,
potentia, vel subs-
tantia vel natura : hsec tria accipienda ut singula , sed
ita , ut qua suo plurimo sunt , hoc nominentur , et esse
dicantur : nam nihil horum est ,
quod non tria sit : esse
enim , hoc ipsum vero
esse si vivat, hoc est in vita sit :

vivere , non est vivere quod vivat intelligentiam non ha-

bere quasi mixta igitur et ut res est triplici simplici-
,
,

tate simplicia. Quidquid enim hoc ipso quo est, et alte-

rum est, non aliquando dicendum geminum , sed semper
unum.
IV. Verum deiis pluribus alibi. Deus igitur est vivere
quodsummum, primum, fontaneum,principaliterprin-
cipale , tria ista genuit , id est , suo vivendi opere , ut
existerent procreavit : Ista igitur opere provenerunt , et
heec proles , ista generatio est , ut ab agente actus , ab eo
quod est essentitas vel essentia, a vivente vitalitas vel
vita, ab intelligente vonaig, intelligentiam universalium
universalis intelligentia nasceretur. Prius est igitur vi-
vere ,
quam vita : quanquam in eo quod est vivere vita
sit , sed vivere ut parens vitse est , vita et proles , et quod
gignitur, quippe a vivente generata. Deus igitur est vi-
primum vivere a semetipso vivere ante om-
vere illud , ,

nium vivere et ante ipsius vitae vivere agens enim et

, :

semper agens, et nullo principio agens, non ab actione

agens est , ne actio vel phantasia principii sit ad agen-
 :

M>YIMUI ARIUM LIB. IV. l4l

loni. 50(1 u\ actio ;i;,<i\lis opere , vcl progenita sit , vel

< \ti!( lil . \<1 effusa sit. IIoc utique agerc in co ponimus,
quod esl ?ivere : Deus ergo vivere cst, et principale vi-
vere : vita autem ut genitum. Vivere ergo Pater est, vita
J ilins :oamque quod iu eo factum est, vita est, et ipse

Filius dicit « Ego sum via ego veritas eyo vita

: , , : » Haec
vita esl, qua? orta est ab co quod Pater vivit, et hoc illud

est : « Ego » cnim « de Dco exivi. » Item ipse de se ita

dicit. « Qui sitit , veuiat admc, et bibat; qui credit in

n mc, sicut dixit Scriptura , iluiniua de ventre ejus
» flucnt aqua3 vivae
1
» Ilinc et illud est, quod Samari-
tau.r respondit •
« Si scires donum Dei, et quis est qui
» dicit tibi , da mihi bibere , tu magis petisses eum , et
» dcdisset tibi aquam vivam 2 . » Item postea : « Omnis
» qui biberit ex hac aqua, sitiet iterum 3 . » Samaritana
aqua, mundana cst anima « Qui autem biberit de aqua,
:

» quam ego dedero ei , non sitiet in sempiternum sed ,

» aqua quain dabo ei fiet in eo fons aquae salientis in ,

» vitam seternam. » Iis atque hujusmodi innumerabili-

bus exemplis satis clarum fit, ChristumDei Filium vitam

esse , et seternam vitam : quippe qui et ipse ut Pater Spi-

ritus sit. De Spiritu enim quod nascitur, spiritus est

Spiritus vero spirat autem vivere , et a se spirat : spirare

est. Porro quod a se spirat, a se vivit quod a se vivit , :

cx oeterno ct in seternum vivit Nunquam enim se dese- :

rit quod sibi causa est ut hoc ipsum sit quod existit.
, ,

Cumigitur Pater sit quod estvivere ut supra docuimus; ,

vivere auteinsit vitam esse itemquecum vita id sit quod ,

gignitui ab co quod est vivere, necessario id est vita ,

quod vivere; vivit cnirn et vita hoc ipso quia vita est ,
atque ex se vita est ex se enim ei est vivere. Yerumta- :

meo ex illo primo, quod est principaliter vivere, quod

* Joan. vii, 18. — J Ibid. 10. — 8 Ibid. i3.
 ,

l42 MARII VICTORIM AFRI ,

est Pater , ubi et unde existit vita , cui inest et vlvere >

et ex se vivere ,
quod esse Filium Jesum Christum proba-
mus, intelligimus et fatemur. Ista omnia quse a me dicta
sunt ,
quemadmodum in Evangelio xaxa I&xzvvnv significata
atque asserta per ipsa Salvatoris verba videamus: « Misit

» me vivus Pater , et ego vivo propter Patrem. » Ac ne

qui is.tum in carne Christum dixisse istud crederet , sub-
junxit statim : « Hic est panis qui de ccelo descendit 1 . »
V. Deinde vitam esse, et seternam vitam sic testatur ;

sic docet : « iVisi acceperitis corpus hominis , sicut panem

» vitse, et biberitis sanguinem ejus , non habebitis vitam
» in vobis : qui autem edet carnem ejus , et bibet ejus
» sanguinem, habet vitam seternam. » Omne ergo quod
Christus est, vitaseterna est, vel spiritus, vel anima, vel
caro : horum enim omnium ipse loyog est , >oyo? autem
principalis vita est : ergo etiam ea quae induit , vita sunt,
unde ista et in nobis vitam seternam merebuntur per Spi-
ritum quem Christus nobis dat facta et ista spiritalia.
,
,

Ac ne qui crederet de Christo carnali Christum ista di-

cere et non de toto se
, qui est Spiritus anima caro , , , ,

quid ait? Quid si videritis Filium Hominis ascendentem ?

Quis est Filius Hominis Spiritus anima caro Hoec : , , :

enim habuit cum ascendit et cum quibus ascendit. Quid ,

ergo est quod adjicit ? ut spiritus intelligatur ubi pri- :

mum fuit , hoc est spiritus atque vita, quod Pater , ,

quod Deus unde haec ouoo-Jcny. id est consubstantialia

, , ,

sunt, nullo tempore extrase existentiaprincipaliter prin-

cipalia una eademque substantia vi pari
, eadem po- , ,

tentia, majestate virtute, nullum altero prius nisi quod

,

causa est alterum alterius , et idcirco alterum : Sed idem

alterum verum, quia idem unus Deus : quia vero alte-
rum, idcirco primum et secundum : et quia causa alte-
1 Joan, xli, 5 o.
 :

ATUTHM'5 AHTCM J
MB. IV. 1^3

mm allovius, IdcirCO PMe* ,

quod eausa osl , id voro quod
ftb allevo. lilius: in substantia voro nulla distantia, nulla
fomporta discretio , nulla sijmificatio , unus motus , una
voluntas. el aliquando phantasia alterius voluntatis, sed
v-mpor eadom. H.»c ita osse saora pvimum lootione do-
ceamus; deinde on\o poseit, ut rerum neoessitas flagitat,
oi povspioiamus in iis quibus cst una eademque substan-
tia, our altor mittentis, aller missi potestatem gerant
inipevantis altor,allor niinistri : alter motu agendi a pas-
sionibus libora, altcr per infmitos aotus in creandis sae-
eulis intinitus , et iis qua? sunt in sneculis, subjecit usque
ad mortem innumeraspassiones. Vivit quod primum est,
vivit cx sese , vivit oeternum, et hoc Deus Quod ip-
est.

sum vivit , ut docui, existentia?, vel substantiae vim ha-

bet, et naturam vita3, et inlelligentia? , immo ipse in eo
quod est ei esse quod dioimus vivere, et
, hoc est illud
hoo quod intelligere et hoc Deus est ergo quod est Deo
, :

esse, existentia causa et Pater est 1

Et quoniam in ipso :

suo esse vita ei est, et in eo etiam nosse qui sit , et vita)

universalis, et intelligentiae fons est. Dc tribus enim istis

qune simplici cxistentia in Deo sunt, Deus sunt,

vel quae
magis esse Deus est : quod ex se habet vivcre et vitam ,

esse, vel intelligere, et intelligentiam esse, ut supra do-

cuimus, et in pluribus. Ut jam reliqua duo, vitam dioo
et intelligentiam aceipiamus^ ut genita ab eo quod cst
essc , suum esse habcntia ab eo quod est primum esse mo-
tum, pvo priore existendi vim ac nomen vitae iutelligcn-
tiamve sovtita Or.inia enim in tribus terna sunt quo-
:

dammodo et ordine nominata non quod non in singulis :

tribus trina sunt sed quod motu id opcvantur quod esse

,

dicuntur esse enim primus motus est qui cessans dici-

:
,

tur motus idem intus motus cum enim se ut existat

, :

operatur, recte et intus motus, et cessans motus est no-

X 44 MARII VICTORINI ATRI ,

minatus. Hinc nos motum esse dicimus ,

quod est vivit

ac vivere jam vero cum ex eo quod est vivit ac vivere

:

confecta quodam modo et genita in habitus speciem ip-

sius quod est vivit ac vivere forma formata sit , haec vi-
ta, hsec Filius nominatur. Ut enim forma quaelibet, vel
ibi posita ubi est , vel alibi ducit nos ad cognoscendum
eum cujus est , sic vita facit nos nosse quid sit vivere : ac-
tus enim est vivere , et in actu momentis omnibus cur-
sus, et ideo dictum : « Deum nemo vidit unquam 1
. »
Quis enim videat vivere, quod Deus est, sine vita quae linea-
mentis agendis in quadam specie coit et existit, ut sit

forma viventis ? Ergo ejus quod est vivere, forma est vi-
ta ,
per quam , vel in qua quod est , vivit , ac vivere vi-
detur , accipitur et agnoscitur quod a Patre significat
,

dictum Salvatoris : t Qui me videt, videt et Patremr » :

enim Dei forma Dei est id est, vita quse est for-
Filius ,
,

ma viventis. Dictum enim a Paulo ad Philippenses 3 :

« Qui cum in forma Dei constitutus esset non rapinam ,

» arbitratus est, ut esset eequalis Deo. » Item ad Colos-

senses imago invisibilis Dei » Ergo JesusChris-
; a Qui est .

tus et imago, et forma Dei. Diximus autem quod in for-

ma videtur id cujus forma et eodem pacto et imagine
, ,

videtur is, cujusimago est, maxime si is, cujusimago est

invisibilis, sicut hic dictum « Imago Dei invisibilis. » :

Eodem modo dictum in Evangelio zar« iwawrjv « Deum :

» nemounquamvidit, nisiUnigenitusFilius, qui de sinu

4
» ejus exivit » Et item sic Moysi dictum « Faciem
. :

» meam non videbis quis enim faciem meam vidit et ;

5
» vixit ? » Permisit tamen posterganea sua videri, id
est, deorsum cseteraque praeter faciem. Quot hic mys-
,

teria ? quot genera quaestionum ? quot signa ad decla-

i Joan. i, i3. — » Ibid. xiv, 9 . — 3 Pliilip. n, 6. — » Colois. i, i5. —
» Joan. i, 18. — * Exod. xxxui, ao.
 apvf.rsus Ann ri , LIB. iv. i4^

vaiulmn oiDeum, el Jesum Christum , et substantiam

cl unum ambo essc substantiam ? et simul utrum-
i|ii<> unain esso substantiam, et a Patre Filio esse substan-
tiam ? QuflB cuncla, atque hujustnodi alia , nullo modo
<
splicari, intelligi atque appiobaii possunt , nisi supe-
,

rioi Iraotatus manifestis perceptionibus illucescat.

VI. Sil igitui nobis iixa senlenlia ,
quod Deus spiritus

ii . < quo t spiritus de et Filius spiritus, et spiritus Spiri-

tus sanctus. De spiritu enim quod nascitur, spiritus est,

spiritus autcm vivificat. Quid vivificat, utique ipsuni vi-
^ il quod vivit quia spiritus est, a se vivit et quod a
:
,
:

se vivil quod vivit et quia quod a se vi-

, hoc ipsum est :

v it oum ipsum sit, quod est vivit nee aliud habet quod
. ,

vivore dicatur uon enim vivificatum est, sed vivit ip-

:

sum vivit vel vivere existens et quia vivit, ac vivere

, :

ajjere est , in eo quod a se vivit nunquam ccepit nou , :

onim expeotavit alterum, et nunquam se deseruit, aut

deseret ex eeterno igitui atque in seternum vivitprinci-
•,

palis et universalis substantia vivendi, non ut substantia

sit, et sic vivens , sed ipsum quod est vivens, hoc ipsum

substantia est neque enim cum ipsum vivens, ac vivit,

:

et vivere esse et quodammodo esse intelligatui

, non ,

suum sibi esse quod sit substantia est, hoc et lectione

omnisacra, et rerum ipsarum vocibus spiritus nomina-
tur. Spirat aulom spiritus, et asespirat, et Dcus spiritus
est spirat vero hoc est, quod vivit Vivit ergo a se et
: , :

semper spiritus, qui Deus est vivit inquam atque in : ,

aotu vivendi , et ipso opere vita cum vivit , opere vitam

nnn vivit , operatur Nata ergo est vivente Deo vita a?ter-
:

na, generata est, et quia vivitipsum substantia est et , :

quod est ab eo quod vivit, et vita ipsa substantia est ,

per eadem aequalis ac simul, quia ipsum vivit vita est ,

atque ipsa vita vivendo existit ut vita sit. Spiritus ergo

XXX. 10
 ,,

f 46 MAftll victorihi afm ,

est vivere , et vita spiritus est : complectitur se utrum-

que et in utroque est et alterum non ut geminum
, , ,

et adjectum sed simplicitate ex se atque in se existentis,

,

quasi alterius substantise duplicatum , nunquam a se

discretum ,
quia in singulis geminum. Etenim vivere
cum vita est, et vita rursus cum eo est quod est vivere.
Vivere autem docuimus, Deus est, vita Christus : et quia
vivere ut generator est vitse : actu enim, quod est vivere,
ut qusedam prolis vita generatur , sit vivere Pater
Filius vita quidem, qui alterum altero id-
, ista ipsa ,

circo duo. Unde enim duo nisi alterum ab altero? et ,

semper quod ab altero est Filius est illud autem , ,

unde alterum Pater. Sed nunc non ita alterum ut dis-

,

cretum atque diversum sed tantum alterum ab alte- ,

ro ut conficiens atque confectum et generans atque

, ,

generatum conjunctione substantiae utrumque unum,

,

cum et vivere vita sit et vita ipsa vivere : hinc Pater et

unus Deus
Filius : et quia conversio naturalis existentiae
non nisi una est : enim
ut in eo quod est vivere inest

vita, et itein in eo quod est vita, inest vivere, una sola

et conversio est. Unde cum in eo quod vita est, insit et
vivere , idcirco unigenitus Filius consubstantialis Patri
unus et ipseFilius Pater unus. Unde unus. Unde una
,

eademque substantia, et simul ac semper Hoc est enim :

h[ioo-jino-j bfioouotov v/w simui substantiam habens, parem-

,

que existendi vim atque virtutem, eamdemque substan-

tiee naturam nullo tempore praeeunte
, quod nos con- :

substantiale dicimus, causativo priore quod est vivere,

ad id quod vita est ut illud generans ac Pater hoc ge-
, ,

nitum ac Filius, et sit et esse dicatur. Ergo quia insunt

,

sibi , et licet Pater cum sit Filius non sit rursusque , :

cum Filius, qui est ejus cujus est Filius, Pater non sit,
tamen vi rerum et substantiae parilitate , cum vivere :
 ,,

ADVFHSr» AIUIM . 1 111. IV. i47

\il.i silel una si( vi\nv. incrilo divina Salvntoris vore

.

pronuntiatum cst « Et 0^0 in Patre et Pater in me. »

:

Hinc «1 illml esl « Ego el Pater unum sumus

: » Ete- :

nim cum rorum \i <M natnra ipsa duce niliil sint omnia
si non vivanl. et motu vilali vaoua , nec molcni hy-
liouni aul existentise \<i ima;jinem, vel speciem habere
credantur : fluendi enim ac refluendi natura incondite
subsistendi, non recipil vis lubrica inconstaus, ncc for-
niam recipit, ut aliquid esse dicatur.
VII. Inde carens eo quod est aliquid esse , etiam esse

smun tonot, ut recte nullo modo esse dicitur. At nunc

comprehensa et tota , atque in partibus circumsistens

ot formata, atquo lioc corporata , et ad aliquid esse spe-

eie aliqua capta et esse creditur : quia motu vitali, et ab

infinito certis lineamentis septa , in sensus certissimos
promovctur. Ergo hylioa quae sunt, ut esse videantur,
facit vis potentiaque vitalis quoe defluens a Uyu illo ,

qui vita est quem dicimus Filium

,
per Archangelos , ,

\n;;clos, Thronos, Glorias cseteraque qua supra mun- ,

1

dum sunt primo incorpora, atque «u/a, naturali sua

,

substantia munda atque puriora cum currit ac labitur

lucem suam majore sui communione paritur mox in ,

animam fontemque animae gradatim veniens. Quia ani-

ma imagOrou Aoyojcst, quasi quadam cognitione majorem
deflucndi aocipit cursum. Et quia in animanda aninia
propcrat , sit ei in animanda ejus petulantior appetitus.

Hine in hylen mersa, et mundanis elemcntis , et pos-

tremo earnalibus vinculis implicata, corruptioni atquo ,

ij>si morti sesc miscens , vivendi idolum materise l.<-

eibus prasstat. Vivunt er^o ounota tcrrena , humida ,

aerea, ignea, seterea, ccelestia , nou X07&- illo priore ,

nvr vitse integro lumine , sed propter copulationem

hylioam saucia lucc vitali , vivunl supra cceloslia ;
ot
 ,
,

1^8 MARII VICTORINI AFR/ ,

magis vivunt, quse ab hyle, et a corporeis nexibus re-

cesserunt , ut puriores animee, et Throni , et Gloriae :

item .Angeli atque ipsi Spiritus, alii ut in alio, id est in

sua substantia vitam habentes : alii ipsa vita sunt : Jesus
autem Christus, et sanctus Spiritus : nam et de hoc mox
docebimus : simul cum Deo , sed a Deo tamen vita sunt,
sed universali vita vivunt , et a se vivunt , et non
in altero habentes quod vivunt , sed ut hoc ipsum
illis esse sit vivere et vitam esse , et scientiam esse
Patre tradente , hoc est ,
principaliter existente eo quod
est vivere. Ergo hsec omnia enumerata vivant ., et nihil
sit vel in aeternis vel in mundanis aut hylicis , quod
,

non pro natura sua vivat utique confitendum est :

esse vim quamdam vel potentiam qua cuncta vivefiant,

et quasi vivendi fonte in vitales spiritus erigantur , ut ex

hoc et vivant , et quia vivunt , esse sortita sint. Quis est
iste , unde in aeterna, atque in mortalia vitalis spiritus
spirat,quo vigent cuncta, quo subsistunt, quo actuspro-
priossumunt quo et generata sunt et generatura pro-
, ,

veniunt? Deus sine dubio Deus, et quod menti nostrae

venerationi est vivendi pater, numenque vivendi. Hunc
vel potentiam vitae, ut in aliis diximus , vel vitam sum-
mam principemque , et generaliter generalem , atque
omnium viventium originem-, causam, caput, fontem-
que dicemus Principium existentium substantiarum Pa-
:

trem, qui ab eo quod ipse est esse caeteris praestat ,

secundum vim ac naturam percipientium vivendi po-

tentiam, substantiamque moderatus. Quid ipse , aut in
quo ? Quippe vivus verusque : unus, ut unus de se loqui
sinit. Vivit, et ex seterno , et in eeternum vivit, ex se
habens istud ipsum, quod ei substantia est. Vivit, non
enim ei accedere actus aut debuit aut potuit ne ali- ,

quaudo a se minus, sed semper perfectus plenus ac to- ,

 ,

Anvr.im-s ahiitm , lib. iv. 149

ttM, in 00 quod rst ei 6886 3
inost etiam sic csse, caetera-
que posl Deum sunt, ct potentiae sunt, et actiones po-
liMiii» . quee vi suajam cssc crcduntur, ut omnia et esse,

61 habere videantur , quae maturis processionis actibus

existentia in suo opcre hic habere provenit : actiones
antem dicuntur, cum cxislcndis processibus gignunt, ac
forns promunt quod cssc possunt Ut semen jam potentia :

cst ct culnius, et folia

, vcl mas aut fcemina venereae ,

cnpiditatis effusio : sed haec in mundo atque sub Luna :

supra vcro in aethere , atque Ccclo actiones sunt , atque

actionibus vivunt sed genita etiam quod futurum fue-
,

rant facta : ex ortu enim suo in operationes proprias,

suasque dimissa , suos actus naturae continentis con-
tagione discurrunt. Quod si haec quae in mundosunt,
actus sunt, quanto magis illa, qiue in aeternis , ac supra
ccelestia sunt , actus sunt et actiones sunt, quae mundana
ista genuerunt? Item et anima et Angeli ex animis
,

et supra animas. Nain et anima auToyovu, idest, suo ct a

se sibi orto motu fertur, txuToxsivitxot dicitur ,unde axscvij-
toc : ergo semper in motu cst, quod est semper agere,
et esse ipsam hepyeia» , ut sit ci substantia , ille motus.
Dictum Faciamus hominem ad imaginem et
est enim : «

» similitudinem nostram. » Habet ergo Kureyovov xeiveaiv ,

id est , motum a se ortum , ut Deo est ut Christo. Sed ,

quia non est ille prior spiritus , idcirco alia substantia

,

et facla non a se existens, sed facta ut a se haberct mo-

,

tum quippe anima aliud, aliud vita, vita enim vivendi

:

habitus est, et quasi quaedam forma, vcl status vivendo

progcnitus, in se continens ipsum vivere atque id esse ,

quod vita est utrumque sit una substantia non enim

, :

verc alterum in altero, sed unum simplici suo geminum

et idcirco in sc, quia cx se, ct ideo ex se, quia aliud ope-
ratur in scptima simplicitas : quies cnim nihil gignit
 ,;

1 50 3IARII VICTORINI AFRI ,

motus vero et agendi operatio forinat sibi ex se quod sit,

vel potius quonam modo sit namque : esse vivere est : vi-

tam autem motus quidaro est,

esse, id est , forma viven-
tis, confecta ipso illo cui forma est : illud autem quod est

eonficiens : id est vivere : quia nunquam ccepit : a se

enim quod vivit , non incipit ,

quia semper vivit , unde
nee vita incipit : cum enim conficiens sine exordio, et id
quod conficitur caret exordio. Simul ergo ut utrumque
et consubstantiale. Vivere autem Deus est , vita Chris-
tus : Et in eo quod est vivere , vita est , et in eo quod est

vita, vivere. Hoc quidem modo alterum in altero ,

quia
confectum et conficiens alterum in altero. Ut enim con-
ficiens in confecto, ita confectum in conficiente, maxime
si semper ista: ergo et Pater in Filio , et Filius in Patre :

etenim conficiens et confectum conficiens, et confectum

conficiente confectum :non una
ergo una substantia
duobus, et in una duo, sed quia in qua Deus, in eadem
Filius, id est ejusmodi, utenim vivit Deus, ita vivit et Fi-
lius , in quali substantia Pater , in tali Filius.
VIII. Sed si vivit, inquiunt, Pater, vivit et Filius, et
idcirco eadem talique substantia ambo : Substantia au-
tem istius vivit , cum utrumque utrumque sit , vivit

sine ortu est utrumque sempiternum. Sed hoc exclu-

ditur Evangelistse sacratis verbis , loquente ipso Filio
Domino nostro Jesu Christo : « Vivit Pater. » Hic fons
sine ortu est. At ubi aliunde principium? « Et ego, »in-
quit, « vivo propter Patrem. » Si ergo propterPatrem,
a Patre accepit : et si accepit ,
genitus ab ingenito : et

si vivit existentia certa est, visque substantise, in utro-

que cum isto uniusmodi vivit eadem Patri et Filio , sed
Filio a Patre substantia est. « Quod enim de spiritu nas-
» citur , spiritus est * : )) ergo de tali Patris substantia

* Joan. m, 6,
 ,

ADvr.nsrs artdm , LIB. iv. 101

talifl lilii substantia. \lque ut ostcndatur maftis a Patre

datt <i Mibstantia , eadem unaque Bubstantia cUctum
el

quod fivit, ac vita substantia esl ergo eadem Dco et a : ,

Deo Christo Filio substantia. Hoc dicente Evanjjelista :

enim Deus habet ex

I i se vitam, ita et Filio dedit ex
» se habere vitam : ouoo-Jato; ergo Christus cum Dco : id
onaubstantialis ,
quod est ejusdem substantioe, id est

prinue, principalis, uuiversalis, unde omnia quse sunt,

< I •* ivunt. vitam hahentia i-xv-io-i , id est, in latam , non
a se gcnitam , neque quo sit ipsorum viverc ,
quod est
Dei et Filii. Tantum quippe omnibus est cseteris ex vita
quantum Deo vivere ut principalc
largitur Christus. In
conficiens est vitam , uno atque codem existentioe fonte
nullo priore vel tempore vel potestate duntaxat eirca ,

substantiam. Unde sive hoc accipiamus esse b/ooOo-tov

quod eadem sit eadem
substantia, nulla dubitatio est,
esse, quia et qui vivit, jam vita est, quod est Deus et :

qui vita est, vivit, quod est Christus et utrisque a :

se vita est sicuti dictum est, Ut habet ex se vitam :

Pater, ita et Filio dedit ex se habere vitam. Si aulcm

hoc accipimus bptoovo-tov essc, quod est botooOo-iov ehuv, simul
eamdem esse substantiam : facilius id et manifestius
approbatur quo Patrem dixi esse vel Filiuin. Vivere
cnim et vita ita simul sunt , et semper simul ut et in eo
quod est vivcre , vita
quod sit : et rursus id sit vita,
vivere. Etenim capianius exemplum quanquam quod :

dico res ipsa est potius, non exemplum. Deum nihil

aliud esse diximus quam viverc ; sed illud principalc
illudundc omne vivere omnium cseterorum actio ipsa ,

in agendo existens, atque in hujusmodi molu esse suum

habens, quod est vcl existcntiam, vcl substantiam siiiiin
habcns : quanquam ne hahens quidem , sed existcns ip-
sum , quod sit principalitcr ct universaliter vivere. Id
l52 MARII VICTORINI AFRI ,

autem quod conficitur ex isto actu , et quasi forma ejus,

estvita. Ut enim ttliw conficitur prsesenti semper re-

rum omnium actu , ita vivendo et ipso vivendi semper
proesenti opere vita conficitur. Et ut ita fingamus, vitali-
tas hoc est , ut vitae forma ad potentiam suam substan-
tiamque generatur. Sed et nostrum vivere constat ex
prsesenti semper tempore. Non enim vivimus prseteri-
tum, aut vivimus futurum, sed semper prcesenti utimur.
Hoc enim solum tempus est quod ipsum solum , quia ,

solum tempus imago esse dicitur Toualwvoe, idest,

est,

seternitatis. Quomodo enim aim semper per prsesentia

habet omnia, et hsec semper. Nos quoque quia per prae-

sens tempus habemus omnia quae habere possumus id- ,

circo hoc tempus nostrum xou cdwvon imago est quia nos- ,

trum prsesens non iisdem neque idem semper est prae- ,

sens : conficitur ergo vivendo vita , ac simul existendo

formatur : ac formatio apparentia est , apparentia vero
ab occultis ortus est, et ab occultis ortus et natalis est, et
ejus natalis, qui et antequam sic oriretur extiterit : hinc
et in vivendo vita , antequam vita et posterior tamen ,

vita ,
quia vivendo vita , et semper atque ex geterno
vita : quia in eo quod est, vivit, et ex aeterno vivit, est
vita. Cum igitur vivat Deus, sit vita Christus, quia vita
oritur existens ab eo quod et vivit, necessario vivit
Pater , est vita Filius , ita ut supra docuimus , ut et in eo
quod est vivit , vita sit : et in vita insit et vivere : Ergo
filius bpiooucrto; Patri , ut supra docuimus cum exemplis.
JVunc illud sequitur quid sit cum his sanctus Spiritus

explicatus. De Deo ista et dicta sunt et probata , :

Deum esse quod est esse Spiritum esse quod est vi- ,

vere. Item lumen esse quod est intelligentiam esse ,

et scientiam. Etenim lumen nihil occultum nihil obs- ,

curum esse permittit , aperit, illustrat, illuminat. Est

 ,,

ABYBESUfl \ihatvos , mh. iv. l55

[gitur Deus hoo ipsum quod Peus , ost esse , eat esse

primum . el principale omnibus quse sunt , pro modo

percipientium esse, prsestans, ut ante doeuimus, hoe
id rst , vivere, hoc inlolligere, idest, hoc quod est esse
hoe ett spiritus , lior enim in uno ac sim-
lumen. Ista

plici . inio unutn ac simplex. Hoc suut quod est esse, hoc
rel existentiam, vel substantiam jure dicimus. Verum
cum principale istorum sit illud,quod est esse, duo
autom alia vivere et intelligere motus esse intelligantur,
cum omuis motus a quiete nascatur. Quies autem est

ld quod est esse , ab eo vero quod esse nascitur mo-

tio , exin actio : motio autem primi illius quod est
. vivcre et intelligere. Utrumque enim motusest, et
unusmotus, duas virtutes prrestans offieio gemino una ,

eademque substantia. Nam substantia iis motus est,

non enim in iis aliud est esse, aliud moveri. Sic item non
aliud est vivere, aliud intelligere, quantum ad substan-
tiam pertinet. Etenim viventis est intelligere, et intelli-
gentis vivere, per actus se vertente uno motu ita tamen, :

ut manente opera actuque vivendi intelligentia? actus

agitetur unde cum Christus vita sit , Spiritus autem
:

sanctus scientia et intelligentia, omnia tamen Spiritus

sanctus quae habet a Christo accepit, Christus a Patrc
id est ab eo quod est esse extiterit vita , et vivere extite-
rit scientia et intelligere : nec tum, cum illud esse pri-
mum ita sit , ut cum esse sit, sit et moveri.
X. Quanquam dicatur quies , movetur autcni intns
motu unde vivit sibi et intelligit semetipsum. Ergo a ,

motu interno extra et quod est foris natus est motus ab ,

eo quod est intus esse, et foris esse et ab eo quod cst in ,

us vivere foris vivere, ab eo quod est intus intclligere;

,

movente se vita et intelligentia Sunt

foris intelligere , :

euim motus eodem modo existentc simul, eo quod est

 ,

l54 MARII VICTORlIfl AFRI ,

esse, ut et intus esset et foris, ista Trinitas intus, cum

Deus unus et solus foris , cum Jesus Christus intus et fo-
ris, cum ambo Deus unus, atque ex iis cum Deus bpioo-jo-tov

Christo, necessario et Christus baoo-jo-tov Spiritu sancto,

ac per et hoc per Christum Deo : ipse etenim de Deo
egressus est. Si enim omnis motus qui foris est, a Dei
motu ,
qui intus motus est ergo et iste , a Deo : Etenim
scientia , et intelligentia , existentia est , utriusque ac
potentia cognoscentiae idque hoc ipsum motus est hoc , ,

ipso quod motus substantia necessario igitur in Christo ,

vel Christus est, et ab ipso habet omnia, quia a vita,

quod Christus est substitit intelligentia et ideo alter.
, ,

Hoc enim dictum et a me habet omnia. Habet autem

:

et a me duo sunt ergo alter et alter Sed quia motus

, : :

et ipse Spiritus sanctus, motus et Christus, et quia vita

vera Christus est, et credentibus in se dat vitam veram,
hoc est aeternam et adest apud Deum credentibus in se
,

quod Dei sit Filius idque per fidem idcirco per Chris-
, :

tum reconciliamur Deo, propter vero hominum obrutam

sui et Dei memoriam, opus est Spiritu sancto, si accesserit
scientia , « et intelligere quae sit latitudo Dei, quae lon-
1
» gitudo, quae profunditas, et altitudo , » et confirmata
fuerit caritas, et fides in Christum per Spiritum sanc-
tum ,
quia scientia est , fiet salvus : plene namque ipse
dicit testimonium de Christo, et docet omnia, et est inte-

rior Christi virtus, scientiam tribuens, et ad salvationem

proficiens unde alter Paracletus. Etenim mortuis per
,

peccata hominibus vita prius danda fuerat, ut erigeren-

tur in Deum per fidem quod erat jam vivere ex Dei ,

vita ,
quam carne ut carni etiam sub-
attulit Christus in ,

Quare confirmalis hominibus per fidem in Chris-

veniret.
tum Filium Dei etiam scientia danda videatur , et de
,

I Ephes. ui, i3.

 :

ADVBMUI ARICM , LIB. IV. 100

Christo, «l perinde de IVo : Itcm dc mundo, ut eum ar-

;;ii« i< i (»ii.« cum intellexiaaent , facilius ad l)ci lucctn
liominis sni divinorunique intelligentia liberarcntur ter-
iiMionim mundanorumque contemptu, et desiderio quod
excital scientia dirinorum.
\l. 'N enil ergo posterior, id est iides posterior operari
recedente enim Christo, qui per miracula, et per prre-
cepta siininaverat fidem, quod ipse Dei Filius esset , et
vitam i" Be credentibus daret, completa sunt spiritu
omnia . et fides cognitione in Clirislum adulta succre-
vil . et ij)so in Cbristo semper prwsente , sic enim dixit :

tVon enim loquetur a semetipso, sed qugecumque au-

» dieril Loquetur, et futura annuntiabit vobis, ille me
^> bonorifirabit, quoniam dc meo arcipict
1
. » Ergo de
vila intelligentia, et ipsa vita de vivendo, id est, de
Patre Filius, de Filio Spiritus sanctus, sic enim sub-
junxit : « Omnia qusecumque babet Pater, mea sunt,
propterea dixi, mea sunt,quia quae Pater habet Filii
tunt, esse, vivere, baec eadem habet Spi-
intelligere :

ritus, Idem tamen ut ostenderet

omnia ergo bpoauma :

suana proesentiam semper/.x-ri MarOatovsic loquitur oEun- :

» tes nunc docete omnes gentes, baplizantes eos in

» nomine Patris, et Filii, et Spiritus sancti, docentes eos

» servare omnia quaecumque mandavi vobis, et ecce

» ego vobiscum sum omnibus diebus usque ad consum-
a
» mationem sa?culi » Et boc ostenditur quodammodo
.

idem Jesus, idem Spiritus sanctus, actu scilicet agendi

diversi, quod illc docet intelligentiam, iste dat vitam.
Etenim idem ipse et unus motus ct primus motus, quo
contingit, ut qui vivit, et vere vivat, et intelligat, et

verc intelligat, qui vere intelligit, vcre vivat, atque ut

idem manifestetur Jesus, et Spiritus sanctus, attendamus
» Jnan. xvi, i3. — a Matth. xxvin, 19,
 ,

l56 MHRII VICTORINI AFRI ,

istum, nempe Spiritus sanctus doctriua est, intelligentia,

ipsaque sapientia et Christo et Deo sapientia datur,
atque hoc Christus nomine nuncupatur, quod est Evan-
gelium Christum esse Dei Filium, quod Evangelium de-
finitur Dei virtus atque sapientia, ut Paulus ad Roma-
nos. Item Salomon Omnis sapientia a Deo est et cum
: ,

» eo fuit semperante eevum.» Ecce bt/oovo-iov apparet cum

sapientia et de Deo datur, et a Deo datur, utique Christo
et Spiritui sancto. Et cum dictum est, quod cum Deo
semper fuerit, quod fefiooO*ios est appareret, cum sapientia
et de Deo datur utique Christo et Spiritui sancto Et :

cum dictum est, quod cum Deo semper fuerit, quod

oftooua-tov est ostenditur simul cum Patre. Deinde cum
,

dictum, antesevum, non ergo cum in carne tuncChristus.

Item prior omnium creata est sapientia , si primogenitus
Christus , sapientia Christus. Deinde quod sequitur
« Spiritus sanctus et intellectus prudentise ab sevo? » Si
Spiritus sanctus prudentia est, et intellectus, si scientia
et doctrina . Christus est sine dubio, quia ipse est ab eevo,
id est, ex aeterno , et primogenitus, et quod est amplius,
unigenitus. Haec et alia in multis tractata libris a me
oiLoovmov probant non solum Deum et Christum, sed etiam
Spiritum sanctum. Demus igitur vel accipiamus Deum
idesse, quod est primum et principale vivere, quod est
verum et principale esse : non enim est quod non vivit,
hoc ipsum vivere operatione ipsa conficere, et generare
vitam, apertum fecimus. In eo vero quod vita est,scien-
tia et intelligentia inest : vivit ergo Deus , et vivendo
vita est Deus, et cum vita est, intelligentia est. Sed hsec
tria ut unum ac simplex , et in eo ut principale sit, id

est, hoc sit quod esse magis existentia principalis est

Deus vivens, necessario et semetipsum intelligens. Hinc

enim omnia intelligens, quia secundum intelligit. Om-
 kBYSBJUI \hiim | LIB« IV. 167

nium existentiarum causa est, et ideo omnia : ergo \\\a

et intelligentia in idaccepta, quod cst csse intus sempcr
operantur, quod esl vivere. Vivere autcm Deo hoc est
quod esl esse s Esse igitur cuncta, unus et omnipotens
Deus est, Quidigitur? si intus in se operatur, vel se
potius opexatur vita et intelligentia? Quomodo ista ve-
luti fbris ipparere potuerunt? et quidest foris aut intus
cv ),c
7 ov. Qusesierunt Philosophi ct docti ad legem viri,
quid sint et ubi sint; Quid sint, substantiam eorum vel
cxislentiam ut explicemus, : ubi sint, utrum inde an
cxlra, et in omnibus reliquis, an in utroque et ubique.
XII. Haec quidem nos in aliis libris exequenter plene-
que tradidimus. Verum nunc ista suinmatim breviterque
dieemus : Antc ov, et ante Xwyon vis et potentia existendi
hoc verbo quod est esse graece
illaest, quae significatur ,

quod est to etvzi. Hoc ipsum csse duobus acc.ipiendum

modis unum, ut universale sit, et priucipaliter princi-
:

pale : unde in cseteris esse sit, alioque esse est caeteris-

quod est omnium post vel geneium vel specierum, atque
bujusmodi caeterum. Yerum esse piimum ita impartici-
patum est, ut nec unum dici possit , nec solum , sed per
pralationem ante unum, et ante solum, ultra simplicita-
tcm, praeexistentiam potius quam existentiam, univer-
salium omnium universale, innnitum, interminatum,
sed aliis onmibus, non sibi : Et idcirco sine forma intel-
lectu quodam auditur. Et pra3 intelligentia potius quam
intelligentia accipitur, cognoscitur , crcditur. Hoc illud
estquod diximus vivere vel vivit, illud iniinitum, illud
quod supra universalium omnium vivere est ipsum esse,
ipsum vivere, non aut aliquid esse aut aliquid vivere, ,

unde nec ov Certum enim etiam quiddam est ov intel-

. ,

ligihile, cognoscibilc. Ergo si non w, nec Xoyo?, Xoyos

enim definitus est, et definitor : sive cnim est ratio, sive

l58 MARIl VIGTORIM AFRI ,

existentiae ipsius potentia, sive res illae quas intelligentia

accipit, ut uniuscujusque sit ei esse : cognoscat quod non
cognoscit, nisi animadvertat et capiat quae sint illa, quae
praestant unicuique substantiam, et hic Xfyoc, rerum per
quem creata sunt omnia, universalis potentia, continens
universaliter omnium ad existentiam uni-
res, praestans

cuique sua et propria. Ergo quia sua unicuique et pro-

pria prsestat, definit, et determinat, etiam illud ov facit.
Imponendo enim infinito terminum rebus ad existen-
tiam sui unicuique format rem, et intelligentiam infi-

nitate sublata subjicit. Est ergo in eo quod rerum est

potentia ad pariendas efficiendasque existentias ).6yoc, ex

eo autem quod definit, atque concludit unumquodque
formam tribuens, m est jam existens, cum fuerit ejus
,

quod est esse certa forma. Hoc cum ita sit, videamus an
nullius primi, quod est esse, sit /670? Si dicimus infi- \

nitum, si dicimus immensum, iudiscretum, res quibus

esse consistit, non capimus, non tenemus, ergo )oyo; ejus
nullus est. Sed quoniam fieri non potest, ut sit quoquo
modo et sine ),6you, suo sit hoc ipsum existens quod est,
infinitus est, sine dubio ei )i?yoc, suus est, sed latitans, et
occultus, ut sit in eo ipsum Xoyw esse, vel
quod est ipse

potius ipsum X6yo? nihil aliud est, quam ipsum esse. hoc
autem est quod dixi vere primum, illud et universaliter
universale vivere, quanquam ut docuimus, sit ipsum
vivere, et vita, et intelligentia definita : nam potentioe
7ou >6yov, etenim definitum quidnam atque formatum
est : intelligentia vero et definiens, tamen quia ista intus

sunt, et in se conversa sunt, omnia ayvwuTa, a^ta/.stra , in-

cognita, et indiscreta sunt : ita et Deus quod est esse, id

est vivere, incognitus et indiscretus est, et ejus forma,

id est, vita? intelligentia incognita et indiscreta est, sunt
enim ista nihil aliud quam esse quod est vivere. Quod
 AVTWMVI AKIVM. LIB. IV. ]5g

e«m infinitum, <-i fbrraaejua infinita est, il>i manent, et

nihil aliud quam esse existens : Cum autcm foris esse

coeperit, tunc forma apparena imago Dci est, Deum per

aemet ostendens, el est/oyoc, non j
am inde Trpot rb ©sbv

Aoyo; , ln qua vita ct intelligenUa, jam tv quia certa cog-

nitio el existentia, quae intellectu et cognilione capitur,
sed quemadmodum foris existerunt isla, et utrum ipsa
forma, quas intus es! emissa foras est, an seipsum ejecit?
sedcum illa intus forma indiscreta et infinita sit, quo-
modo et in ca quae foris est, illa cognoseitur, an alia est
hac? scd si alia, non ergo ab illa nata vel emissione, vel
sua motione :non pars, nec eadem nec
et si ita ut alia

omnino b uooJo-to?, et deinde unde ha?c apparuit.

(

XIII. De altero ergo duo principia, an de nihilo, ni-

hilum non est subDeo rb ovtwv. Deinde si Dei potentia vel
voluntalo extitit, non est nihilum Dei potentia vel vo-
luntas Etenim si omnipotens Deus, omni potentia ejus
:

et causa omnibus, et ipsa existentia est. Num ergo quod

reliquum est dicere audemus, a se orta haec forma est?
Et quomodo curaesset in Patre, ioscio Patre, an jubente ?
Si jubente, non ergo a se : An insciente? est ergo aliquid
quod non potentia Dei fuit, aut est quod sine illo fuit,

cum de ).o'yw : qui cjus dicitur forma, ita dictum sit. « Per
)>quem facta sunt omnia, et sine quo factum est nihil. »
Quid istud est? tantarum confusionum qua> separatio?
quae si non vcritas vel vita est veritatis. Adsit Spiritus
sanctus, quid inspiratum nobis sit, modo auditor atten-
dat,pura exponentes simplicitatc pandemus. Interea
unum moneo, sine tempore haec aceipi convenire , ex
semper nullo temporis principio, sed ut sit unum
seterno
utrumque principium et generator et genitum. Primum
in rebus seternis, divinis, maximeque primis manentia
quieta, et in eo quo sunt existentia, nulla sui per motum
l6o MARII VICT0RI5I AFRI ,

mutatione generarunt. Prinius Deus, deinde >oyo; , vel

voO?, vel quidquid alter est, vel uterque, ut spiritus, ut
vivere, vel vita, ut intelligentia, vel cognoscentia : ani-
ma vero sola mota generationes habet. Haec omnia sic

domus : rptSwd^ioq, est Deus, id est, tres potentias ha-

bens esse, vivere, intelligere : ita ut in singulis tria sint,

sitque ipse unum quodlibet triumnomen, quo se praestat

accipiens, ut supra docui, et iis multis : nihil enim esse

dicendum, nisi quod intelligit : Triplex igitur in singulis

singularitas, et unalitas in Trinitate , ista vero tria pro-
gressu suo exponemus. Omnium quae sunt ,
quaeque esse
possunt, aut esse potuerunt, existentiam, vitam, intelli-
gentiamque pro rerum ac substantiarum captu, et parti-

cipationes prsestant, sortita sunt : Est enim in omnibus

esse suum, vivere suum , intelligere suum , suumque
sentire, ut sint ista imago trium omnium
umbra vel
superiorum ergo Deus cum sit, ut ab omnibus dicitur,
:

unum, et solum unum. Nonnulli autem dixerunt Deum

esse unum omnia, et nec unum omnium enim princi- :

pium, unde non omnia, sed illo modo omnia. Istud

autem hac causa et primum quidem Deum, esse unum et
solum. Illa tria, quia non copulatione consistunt, sed
existendo quod sunt ipso, et quod alterum credimus
sunt, necessario unum, nec ullo modo alterum. Sed de
hoc sa?pe dictum. Quod vero dictum unum omnia, et
nec unum,omnium enim principium satis aperte dilu- ,

cideque declaratPatrem rerum omnium et principium

,

Deum qui cum unum non est, magis omnia est quia
: :

et omnium causa est atque principium, et in omnibus

omnia.
XIV. Quse cum ita sunt erit Deus omnia, existens
omnivivens, omnividens, et omniintelligens. Et quo-
niam diximus, confici ab actu potentiam : sic enim se
 ,

ADVER9US AIUUM , LIB. IV. l6l

prima hahenl. ut eum sint omniaadivina energia, id est

aetus, et operationes, neeessarium est, ut a Deo princi-
pio omnium potentiaram, universaliter universalium
lons et origo nascatur : Iste namque rerum progressus
cst. ut cum omnia a Deo ,
potentiae et actus a Deo, qui
supra potentias et actus accipitur , orta haec esse credan-
tur. Yerum cum a nobis dictum sit Deum actum quem-
dam esse, quod est vivere, sed hoc vivere quod supra om-
ne est vivere, et ex seterno, atque in aeternum, vivere
sinml intellectu acceptis, et eo quod est esse, et eo quod

iutelligere, sed sic simul, ut ne phantasia quidem copu-

lationissit : necessario autem vivendi actu, uti docui
confitetur atque existit forma quam universalem poten-
tiam nominamus, per singula illa formata, quam ex om-

m existentia, ex omniviventi omniviventia, ex omnivi-

denti omnividentia. Haec singula potentiae ut nota et
determinata : sed cum in uno omnia, vel unum omnia
aut cum unum omnia, vel nec unum, nec omnia, fit in-
infinitum, fit incognitum, indiscernibile, incognoscibile :

Et quod vere dicitur oupurrtst, id est, infinitas, et indeter-

minatio. Etenim omnium esse sit, et omnium vivere, et
omnium intelligere, et id unum, et sine phantasia alte-
rius unum unde nec unum, quia omnium principium
:
:

unde et ipsius unius. Ex hoc cogimur jam necessario et

illa de Deo dicere, ut ejus incomprehensibile sit et
esse , et vivere , et intelligere , nec solum ut incompre-
hensibile ejus sit esse , vivere et intelligere, ut nec esse
quidem ista videantur quod ille supra omnia sit, quare
et otWffa/JxToc , et avo0<7toc et avou? , et a'^ W v sine existentia ,

sine substantia , sine intelligentia, sine vita dicitur : Non

quidem per ^ipnaiv, id est, non per privationem, sed per
supralationenv, omnia enim quae voces nominant post
ipsum sunt : Unde nec ov, sed magis 7700 *ov. Eodem modo
162 HARII VICTORIITI AFRI ,

prceexistentia, prsevidentia, prsecognoscentia, horam quoe

conficiuntar : autem prseexistens praevivens, prae-
ipse ,

cognoscens, sed haec omnia apparentibus secundis et in-

tellecta sunt, et nominata. Postquam enim apparuit
cognoscentia, et intellecta et appellata est prsecognoscen-
tia,eodem modo etprseexistentia, et prseviventia. Erant
quidem haec, sed mundum animadverra, nondum nomi-
nata. Unde et incognoscihile omne quod Deus est. Sed
quoniam tunc cognoscibile et habetur et dicitur, cum
est cognoscentia : relativa sunt enim, et se invicem te-
nent, et pariunt, aut invicem interimunt, nondum cog-
noscibile illud non fuit, quia non fuit cognoscentia :

non quo non fuit quod cognoscibile sibi fecit

illud ,

cognoscentia sed quia erat quidem quod cognoscibile

,

esse posset, non quo cognoscibile esset quod tunc fit :

et accipitur, cum adintelligitur, quod et intelligentia

esse possit. Hoc modo igitur et in Deo et esse poterat,
et erat ex hoc cognoscibile, quia et esse poterat , ex
hoc erat cognoscentia. Quid ergo ex his? Quoniam si
ha?c postea nata sunt, fuerunt in Deo; et si fuerunt, quia
Deus unum, et ista unum, et id quod Deus, et ista unum
quia Deus. Ista idem ergo cognoscibile et cognoscentia,
sed ita ut cognoscibile quod sit, hoc sit cognoscentia.
Etenim cum virtus horum trium una sit esse enim ;

quam vivere, atque ipsum vivere intelli-

nihil aliud est
"ere, cum sit et intellectum esse, tota vis singulorum
in eo est quod est cognoscere, vel esse cognoscentiam.
Sed esse cognoscentia non potest, nisi si cognoscibile :

In his autem primis ubi quod est esse, id est quod vive-
re, et quod intelligere, esse cognoscibile non potest, nisi
ipsa cognoscentia nondum apparens, sed se intus te-
nens, raanensque quieta, cessans, atque in se versa sibi se
cognoscibilem prsebens : cum enim ipsa cognoscentia la-
 ArtwnMs IBTBM , LIB. IV. l65

trat. atque npud SQ sil. forinseCUS in se intrnns, sed na-

turalitrr mrrsa in eo, io quo ei esse est mancns, ejus
forma cst. ul cognoscibile esse pessit cum excita cog-
uoscentia velul egressa sr eircumspiciens eognoscen-
tiam m fecerit, rognosrendo se fit eognoscibile suuni
HKtta. llor igitur, si fas est dicere, hoc inquam, modo
illiul prinmni. ununi illud solum, illud Deus, vel spi-
ritus, vcl spirans, vel lumen, vel Iuminans, vel existens,
vcl omniexistens, vel existentia, vel omniexistentia, vel
vivens. vel omnivivens, vel vita, vel viventia, vel om-
niviventia, vel intelligens atque cognoscens, vel om-
niintclligens , omnicognoscens , vel omniintelligentia ,

omnicognoscentia, omnipotens, omnimodis perfectus ,

interininatus. innnensus, sed caeteris, sibi terminatus et

mensus, super onmia, et idcirco nullum de omnibus ac ,

magis ex quo onmia, ergo unum et solum unum prin- :

cipiumenim omnium.
XV. Unde non unum omnia manens in se neque in ,

se, neduo auditor accipias, sedipsummanens vel mansio,

quies quietus, quiescens magis, quia a quiescente quies,

ut supra docuimus. Unde dictus est et sedere quasi in
centro tmv ndvTtav ovt*>v, id est, omnium quse sunt, unde
«niversali oculoidest, lumine substantia? sua 1
,
qua vel
est, vel vivere. vcl intelligere, in eas twv ovtwv , non
versabili aspectu videt, quia et quies est, a centro simul
in omnia unus Deus, sed quomodo Deus
est visus. Hsec

Pater, et quis Filius quomodo Filius, et postea

, aut
quoinodo Jesus Filius omnium esse principium ante ,

omnia cssc est omnium esse

, principium non tam ,

quietum esse est, quam ipsam quietem esse. Omnia cnim

quee genita facta sunt, ex motu genita factave sunt. Mo-
tus autem ipse, quo motus cst, anlcquam movetur, ([uies
est, contrarius enim ortus contrariorum liunt, ita ut
l64 Mi.HH VICTORTNI AFRI ,

contrario ortu contrarium unde hoc ortum est pereat

non esse ut ex vita mors, et ex morte vita. Item ex eo
quod estesse, et ex eo quod non esse, esset. Et item ex
quiete motus, et ex motu quies.
XVI. Sed advertamus acrius, atque audaci intelligen-
tia rerum vim, altitudinemque videamus, ut proposita
ista sunt, si diligens circumspector advertat, reperiet
esse existentiam quamdam et in his, quorum phantasia

quadam est interire : namque cum vita sit cui adest esse,
ex qua mors nascitur, est etiam morti esse , si ex morte
nascitur vita. Itemque si ex eo quod est esse, efficitur

non esse, necessario erit etiam ipsum non ex eo

esse, si

nascitur quod est esse : itemque si motus

cessatio est,
esse cessationem necesse est, si motus nascatur. Quid
igitur? nonne ortu contrarium contraria, aut mori, aut
non esse creduntur? Videtur ita, sed contra est : nam
utraque manent, nec intereunt ah eeterna substantiali
sua qualitate. Quomodo istud sit, dicam , adsit Deus,
fiet facilior explicatio. Essein seternis hoc est esse, quod
vivere, quod intelligere. Saepius haec et diximus , et
probavimus. Id autem esse ita est, ut sint ibi viventes,

intelligentesque substantise; has accipiamus pro modo

existentium res tres praestare , et participatione sui
cuncta retinere, et in noetis vigere, sola esse simplicia,
diviua, aeterna : In mundanis vero et hylicis inesse
quidem, sed carnalibus variis ac mortalibus sustineri.

Hic ergo mors si est, corporum mors est, et si plenior

adhibeatur intentio, nec corporum, id est, in eo quod
hyle sunt, sed horum corporum, in ea specie, quae nunc
est, effecta quodam interitu dissolutio sola igitur cor- :

poris species dissoluta cum in elementa dispergitur,

manent ac sunt unde victura reparantur. Etenim cum
in mundo et hyle sit, quae elementis certis semper exis-
 Anvr.nsus aiuum, lib. iv. i65

lii. <i cum imagines illorum trium, hic quoque, id est,

in mundo se prsebeant, quid mors agit illa cum et in
suis Lmaginibus seterna sinl? Imagincs dico potentias
1" r omnia a linois animee defluenles. Cum igitur a>terna
lint ista, eeterna et in byle elementa, mors si sola com-
posita solvit, nihil funditus interit. Unde recte dicitur,
quod ex vila quod ex vigore vivendi
mors efficiatur,

compositi cujuslihet corporis usque ad certa resolu- fiat

tio, et rursus in aliam compositionem iisdem cunctis fiat

ox morte reparatio. Hoc modo et esse in mundo acci-

piendum, hoc modo hic et quies, et motus at in divi- :

nis, quia nulla sunt corpora, mors nulla, sed et vita alio

modo, quippe illa principalis et vera, et idcirco ihi

progressio non natalis, aut si placet, natalis magis appa-
rentia ct manifestatio. Item illa alio modo esse, et non
esse , et alio motus atque cessatio , etenim Deus
vivit, id autem est esse et intelligere, quae ista unum
tria conficiunt, potentias tres, existentiam, vitam , in-
tclligentiam.
XVII. Sed quia illa tria unum quodammodo sint do-
cui : Unum quodlihet tria unum sunt:
sit, sic et ista tria

sed in Deo hsec tria esse sunt, in Filio vivere, in Spiritu

sancto intclligere, ergo esse, vivere , intelligere, in Deo
esse sunt : existentia autem, vita, intelligentia, forma
sunt : actu enim interiore et occulto ejus ,
quod est esse ,

vivere, intelligere : Intus enim ita suut et occulta, magis_

que supra esse, et supra vivere, et supra intelligere Deus
est. Unde et av£!7'o;, vel avJ77aox.ro; et ltem afwv onvouc di-

citur, prseintelligentia quadam inventus, et magis per

formam suam cognitus, sed inbaerentem et consuhstantia-
lem sihi. Et hoc est, quod in Patre est Filius, quod cum
ita sit, idem Filius quod Pater, unde et Filius Deus, quia
hoc est forraa ,
quia id quod est is cujus forma. Elenim
 :

l66 MARII VICTORIWI AFRI ,

cum esse, vivere, intelligere Deus sit, forma autem sit

existentia, vita, intelligentia. Ista me dicere sic accipias

velim, ut supra ista sit Deus. Quod si ita est, sit idem
forma quod substantia Eodem enim modo valent et sunt
:

ista habentia vel existentia esse , vivere , intelligere •, ita

cum duo 516701 sint , unus per quem unum quidque sit

alius per quem quomodo tamen quia eadem vi habet

sit :

quomodo et quidque fit unus /oyo?, idem

sit, necessario
valente forma quod substantia. Ergo si idem valet , et

idem est forma istius tamen substantiae quod ipsa subs-

,

tantia, substantialis enim forma est, idemerit Filius quod

Pater, aut neque Pater, neque Filius ante egressum foras,
sed unum ipsum solum.
XVIII. Hoc cum ita sit, cum sit ei intelligere, et intel-
ligentia, sit idem intelligentia quod vita et quod est esse :

cum autem magis agendi virtussit intelligere, quam esse,

quam vivere et cum hoc esse sit intelligere quod sit, et
,

cum hoc sit vivere, intelligere quod vivat necessario sit ,

intelligere vel intelligentia Deus est , cum intelligit Deus,

seipsum intelligit, cum autem seipsum intelligit, non ut
alter alterum, fit ut intelligentia ipsa se intelligat. Quod
cum est, se esse efficit, atque in existentiam provenit,
fitque sibi quod est esse , atque eodem modo intelligendo
existit et suum vivere, quibus cunctis ase natis, velma-
gis a se existentibus, ingenitus Deus est, existens ex inge-
nitis ,
quae unum cum sint, unum et simplex unus Deus
est, et haec est ut intus intelligentia, quse sine aliquo motu
se intelligit, quippe quse cum inteliigit, existit : et cum
existit, intelligit. Et hoc est Deus, et utique hoc ex seterno

atque in seternum. Verum quoniam imaginem Dei Filium

dicimus Dei ,
genita est enim forma , ut ab eo quod est
esse, vivere, intelligere, gigneretur existentia, vita, in-
telligentia. Oueedam enim in his forma est, per quam ut
 ,

ADVEHSl S MllHl, LIB. IV. 167

pei bntaiaem intelligitur quidsit esse, vivere, et intclli-

1.1 |m tormam intelligitur Deus, nam ipsum
1 1

I ncnio vidil unquam. » Ergo ibrma Dei cum accipitur

in Deo, DcU6 cst : cum autem inlelligit se Deus, pcr for-
111.1111 se iaielligitj sed et ipsa forma intclligat necesse est.
i ;< nim intelligons, ac vivens existentia, cuni iiihil aliud
lntclligat, quam quod isla Deus sunt. Et haec saepe , jam
docui. Cum autem ipsa intclligenlia intelligit quod sit

in!( lli;;entia, uecessario enim sequitur, ut etse intelligat

intelligentia, veluti existens a semetipsa se intellexit, fe-
citque se extra : quod foris est intelligendo , se , id est
motu suo. Unde est hacc foris intelligentia , et hic est Fi-

lius, hic est ),oyo; natus Filius, quia alius a Deo, de Deo
tamen, id est, de eo quod est existens, et vivens, intelli-

gentia, quae Deus est, atque intus intelligendo se intelli-

gentia foras se protulit, atque extitit Patri, in quo et
ipsa fuit, atque est semper imago existens per intelligen-
tiain internam, quae esse est atque existere, ac propterea
imago imaginisgenita.
XIX. Duae igitur intelligentioe, una intus existcns quod
est illi esse alia existens, quod est illi intelligendo esse.
:

Haec foris , haec Filius : Quoniam vero intelligendo se in-

telligentia Deum intellexit, utique intelligentiam inter-
nam, illa autem Deus est, intellexit et verum esse, et ve-
rum vivere, verum intelligere, intelligendo extitit et ipsa
verum esse, verum vivere, vcrum intelligcre. Etenim qui
unum intelligit, et habet unum, et est unum secundum
ejus apud se intelligenliam, sic ergo Filius, id est, intelli-

gentia, iutelligendo se genita, intelligentia intellexit

Deum, et omnia illa quoe ingenila Deus sunt, et intelli-
;;rii(lo 7T/y;or,,ua quaorendo, ct ttIyiomux intelligendo, unde
idem exlitit quod Patcr.Elenim cum ~t.r,oMu.y. Pater sit ne-
ccssario, y^r.ay, suuw habet iuhnitum ?
licet el sihi imi-»
 » :

l68 MARII VICTORINI AFRI ,

tum : ubi ^1x^0^. suum tenet et capit , eodemque modo

Filius recipiendo et quaerendo : enim recipere
hoc est

Xwo»;/ia existere, intelligendo autem totum quod Pater,

Tzlr.poux extitit genitus, et ipse totus ex toto : et quia
intelligentia est intelligens intelligentiam, cum lumen
rerum sit intelligentia, existit, lumen ex lumine : et quia
intelligentia utraque, verum lumen ex vero lumine.
Itemquecum Deussit intus intelligentia, ista intelligendo
se intelligentia Deus ex Deo est, bpwuinav ergo in omni-
bus, in eo quod est esse, et vivere, et intelligere : Item in
eo quod uterque ^»p*jft« et nliipopa est : item in eo quod
imago et imago, dictum est enim ad imaginem nostram.
Et in eo quod lumen et lumen et in eo quod verum lu-
,

men, et verum lumen et : in quod Spiritus et Spiritus et :

in eo quod motus et motus, sed Pater motus quiescens, id

est , interior , et nihil aliud quam motus , non motione
motus Filius autem motione motus est, uterque tamen
:

motus Item uterqueactio etopera, uterque vita, etuter-

:

que a se habens vitam, voluntas et voluntas , eadem vir-

tus, sapientia, verbum Deus, et Deus Deus, vivus, et Deus
vivus, ex seterno et ex geterno , invisibilis et invisibilis :

nam dictum a Matthaeo : « Nemo novit Filium, nisi Pa-

» ter, neque Patrem, nisi Filius 1 .

XX. Simul ambo hoc enim significat : buoouorov, praeter

eamdem wmx» : Haec cuncta illo pleno intelligi possunt

« Omnia quse habet Pater, mihi dedit. » Et, « Omnia
» quse habet Pater, et ego habeo. » Omnia, inquit si :

omnia, b/zoouo-iov Filius Patri : Idem ergo, et si idem, par,

et si par, recte Paulus de Filio Dei Jesu Christo dixit :

« Qui cum esset in Dei forma , non rapinam arbitratus

» estut esset oequalis Deo. » Multa hic divina et magni-
fica mysteria continentur. Primum quod Christus forma

1 Matth. xi } 37.
 ADYEHSUS AIUUM , LIB. IV. 169
quo ostenditur omnia haberc qua Deus habct
Pci rst, in 1
:

hiOC Bnim quod et imago dicitur, sicuti de ipso dic-

est
tuiu Qui est imago Dei. Habet igitur et Deus imaginem
:

suam, et Filius imago Dei est elenim si dictum «Fariem •, :

» Dei nemo unquam vidit. » Et dictum : « Posterganea

II mea videbis : » Est sine dubio facies Deo, est Filio, vel
potius est et Filius imago Dei , ut dictum est : « Qui cum
» in forma Dei fuisset. » Unde jure dictum : « Faciamus
» hominem ad imaginem et similitudinem nostram. »
Est ergo Filius, et non enim idem Pater idem
si alter, est :

Filius illis rebus omnibus supra a me positis idem, idem

:

autem hoc est eadem habens existentia sua propria.

, ,

Unde et idem, et alter, etenim cum hic dictum cum :

fuisset in forma Dei, utique aliud accipiendum quod for-

ma est, aliud Deus. Sed videris, sit calumnia? locus, ut

forma Dei sitin ipso Deo forma, ut sit una et indiscreta
substantia. Quid sequentia quemadmodum intelligemus?
« Kon est arbitratus rapinam se aqualem Deo. » In sua
existentia positi est se cum altero credere , vel dicere
aequalem. Quid vero illud, « se exinanivit, et formam
» servi suscipiens? » De Christo accepimus, quod mor-
tuus est, an de Deo? At nullus dixit unquam. Deinde cum
dicitur de Patre, qui Filium suum excitavit a mortuis,
nonne satis clarum est , alium rsse Patrem, alium Filium?
alium esse suscitantem, alium suscitatum? Ergo forma
Dei. Aliud forma, aliud Deus est, et est quidem Deo for-
ma, sed Filius Dei forma in manifesto, Dei vero in oc-
culto : sic enim omnia et existentia, et vita, et cognos-
centia Dei intus in occulto, Filio in manifcsto, sic caetcra
7r}r?pojwc, -^upr.tix, imago, lumen verum, veritas, spiritus,
motus, actio, operatio, vita, et a semetipso vita, volun-
tas,virtus, sapientia, verbum Deus, Deus vivus, ct catcra
aliaomnia. Sed hcec veluti foras, et in manifesto, illa in
I70 MA.RII VICTORIIU AFRI ,

se atque circa existentiam, vel ipsa potius quod est exis-

tentia : haec autem in actu agente quod est in manifesto.

Postremo hsec omnia Filius habet, sed Patre dante, quod

vehementer expressum in eo, quod cum Filius habet a se
inquit, sed adjunxit : Pater ei dedit ut haberet ase vitam.
Vera igitur imago, atque existentia in omnibus eadem,
sed Patre dante , ergo buoovo-iov et Pater et Filius, sed Pa-
tre dante. De eo enim quod diximus Patrem esse, vivere,

intelligere, existentia genita est, ut vita, intelligentia : et

haec est Dei forma, haec est Filius : sed Filius cum in Patre
est, unum totum intus, Deus agens, operans, se utens, se

fruens, fons atque in se plenitudo omnium. Sed quoniam,

utidocuimus, intelligentia vi potentiae suse, necessario
dum in semet sese vertit , intellexit semetipsam , hoc
quodammodo gemina facta, velut intus et foris Filius est,
genitus ab existentia Patris : nam existentia est intelli-
gentia, quaeet vita est : apparens ergo et existens est Deus
de Deo. Et quoniam in quolibet uno de tribus cuncta
sunt, esse, vivere, intelligere : cum intelligentia intelli-
gentiam genuerit, genitus est Filius , et omnia habet Fi-
iius quae Pater, et habet a Patre. Item quoniam haec om-
nia sunt per quse creantur omnia : quascumque enim
sunt, accipiunt suum esse, suum vivere, suum intelligere,
Filius cum haec omnia sit, quippe imago Patris, et actu
actuoso sit, id est, ut hoc preestet caeteris pro natura exis-
tentium, est necessario universis totisque cunctis \6yos,

id est, vis et potentia ,

per quam ,
quse sunt ut sint esse
provenit, per quem Deus fecit et facit omnia, et sine quo
nihil Hoc appellant alii motum activum verbum,
sit. ,

rationem operantem. Quoniam tamen cum operatur, in-

est in illo vis patria, in se operatur unde multa ita di ,
•

cuntur, ut cum ipsius sit quod faciat, tamen ipse in Pa-

trem refert omnia, ut « Pater me misit, » Et
: ^qh ; «,
 AI>TER»13 AMUAI , LID. IV. 171

H iiKMin. ted 1'ahis fkciO voluiilatcni : » 1,1 niille lalia.

\ll( tnlamus tanicn isluni loeuni. in\ cniemus quasi ipsiiiu

\n 1 n 1.11 (•!•(•. ul sua spoate : « NoD esl arhitralus rapinani

.1 i|ualem Deo. » l.l iteui : « §e exinanivit, et for-
h inani servi suniens. > qui liabebat dominium. Ista om-
nia snnl sua voltinlate facienlis. Sed potcst credi ipse fa-
c< K i, cum in ipso Pater sit, ex quibus sunt et illa « Ego :

» do vitam in aternum. » Et « Ego sum janua , ego

:

» vita, ego veritas. Itein : « Sicut enim Pater suscitat

» mortuos et vivilicat, sic ct Filius quos vult viviiicat. »

lla i vcra. liac varia, etin omnibus magis vera intellijjen-

tia facitet Filium in Patre esse, et in Filio Patrein, et ta-

nicn ut Pater, ut alter sint et unuin, tamen duo sint,
quoniam autem alter Pater, alter Filius : quippe cuin
Pater Filii fons, Filius quod excurrit ex fonte
ut flumen, :

in lonte autem ut nianens aqua, et quieta est, pura, im-

maculala , sine scatendi specie , sibi occulto motu aper-
tiorc per diversa discurrens, terrarum quas sulcat quali-
tatibus el afficitur, ct quodam modo patitur, sic et Filius
aqua sua, suaque substantia, quaj Patris est, semper pu-
rus, immaculatus, impassibilis , re^ionibus per quas dis-
currit, loeisque, vel supra ccelestibus, vel ccelestibus, \ cl

inira ccelestibus, nunc spumat, ut occurrentibus saxis,

quae sunt ex generibus animarum campus quietus excur-
rit. Pxecipit igitur passiones, non in eo quod substantia

est, sed in actu atque operatione INam cum mystcrium :

adventus sui compleret, tumjam passionem sustinuit, ut

se exinaniret, utpersonam servi susciperet. Sic et reliqua,
in quibus omnibus actus est et operatio. Quaiiquam et in
primo existentia? suae actu sicuti in multis libris docui-
jnus, passio extiterit recessionis a Patre, unde tenebwe^
id est, byle consecuta est, non creata. Sed brcc plenius
alibi,
172 MARII VICTORIICI A.FM ,

XXI. Nunc quid assertum est, quid probatum? Deum

Patrem, Filium Deum bpoovcreo* esse,esse tamen et Patrem
in substantia, et Filium in ea quidem substantia, sed sibi
existentem actum agente in actu passione extitisse, nun-
quam separatum a Patre, ex eeterno et esse, et fuisse , et
futurum esse. Actu, quia intra naturam agendi est, et cum
Patre, vel in Patre esse, et extra hoc dici, et intus et foris
cum ipse agat, quia de Patre ei actus est, Patre agente
agere dicitur, et tamen omnia Patrem per illum agere
dicitur,hunc esse "kfytrv omnium, et universaliter univer-
salium, et generum, et specialium, et partialium ^fyov.
Et quia omnium et incorporalium, ergo et corporalium
pro sua vi ad id quod esse possunt, ut sint Jtfyos , unde et
mysterii ordinatione novissimis saeculis XOyo- ,
quia om-
nium existentium adumbrata per Spiritum sanctum
Maria Virgine incarnatus est ipse ille quem supra de- ,

monstravimus Filius eodem modo ut esset in corpore

, ,
,

quo Spiritus sanctus in nobis, non totus : nam ut Deus

ubique est, sed ut pars ejus : omnium enim divinorum
pars hoc semper est, quod est totum, ut est anima in cor-
poribus, ut virtus ac disciplina in animis, vel sol aut
ejus lux in oculis,ipsum autem >dyov ipsumque illum ,

quem demonstravimus Filium fuisse in corpore omnia , ,

Evangelia declarant, Apostolus omnis, omnes Prophetae.

Cum enim praedixerunt futurum Christum, in carne futu-
rumprsedixerunt, quippe cum ante in carnem dicant et
visum , et apparuisse , ut Abrahae , ut Jacob. Et ipse in
carne dixerit : « Abraham vidit diem meum , et gavisus
1
» est . » Et Apostolus, in sacro isto , ac mysteriis pleno
loco, declarat maxime Filinm Dei ante carnem, et ipsum
postea sumpsisse carnem : « Hoc enim sentite in vobis,
» quod et in Christo Jesu, qui cum in forma Dei consti-
1 Joan. vm, 56.
 ADYERSrd AMCM , lih. IV. 17^

* inhis tuisMi '. •

(Jtique hoc quando ante carnem fiiit,
ftlgo (I ;i ni o carnem <i fiiit qualia et quantus. Forma, iu-
quil , Dei. Quid istud cst, fonna idem quod Pater. Quid
Ml lorma? in qua Paler cernitur. « Qui me videt, videt
I «I Patrem. » Dtique non in eo quod videbatur, sed in
eo quod ipse Deus divina substantia X6yo?j vita. Hoc ,

igitur fuit ante carnem namquc quid, adjungit? « Non :

» arbitratus est rapinam ut csset aequalis Deo. » De se ergo

COgitat, et de Deo, facit i^itur ut non sit oequalis, sed fuit.

Quid deinde adjicit? Sed se exinanivit. » Quid exina-
<•

nivit? aut unde, si non fuit? Adjicit adhuc « Et servi :

» sumpsit formam, in similitudinem hominum factus, et

» habitu inventus tanquam homo humiliavit semet- ,

» ipsum, subditus factus usque ad mortem, mortem au-

» tem Crucis 2 » Quid hic non ex omni parte declarat

;

Jesum Christum et Filium Dei? Nam sic dictum « Deus :

» misit Filium suum » et missum suse potentiae, ac suse

etiam voluntatis arbitrio cuncta facientem, ut se nollet

sequalem, ut se exinaniat : ut induat servi formam fuit :

ergo qui fuit Dei forma , fuit qui se exinanivit is autem

:

ipse est Jesus, qui sumpsit imaginem servi , et inventus

homo est, qui se subdidit usque ad mortem, ut designe-
tur plenius Jesus Christus, usque ad mortem Crucis.
Hrec viris fidelibus satis probatasunt, et ante carnem
fuisse, et in carne eumdem Filium fuisse, illum qui ante
saecula est genitus, illum qui ascendit Ccelum , et inde
descendit, illum qui nobis de Ccelo panis esse, illum qui
in carnc dicit : Redde mihi, Pater, honorem meum quem
» habui apud te. »Utique supra Ccelos, et ante carnem,
illum Xtyotj est, et in principio X670?, et juxta Deum liyog
et qui Jto-yoc Deusest, et « Per quem ^070« facta sunt om-
» nia, et sine quo factum est nihil , » illum « Qui illu-
* Pbil. 11, 5. — «Phil. 11,7.
174 MARII VIGTORIIVI AFRI ,

»minat hominem in hunc mundum venientem: » Illum

qui )idyoj « caro factus est : » Audisti in principio ).6yo?,
audisti quod IWyae ipse caro factus est : Audi quod ipse
Dei Filius sit, et de Patre genitus, fit illa quam diximus
supra generatio. Dicit Evangelista : < Deum nemo vidit
» unquam, nisi unigenitus solus Filius ,
qui est in sinu Pa-
»tris. » Melius autem dicemus gremio. Graeci sv -/6>7rw,

id est in gremio. Sed vel hoc verbum, vel illud significat

et genitum Filium, quod est foris esse, tamen cum Patre
esse cum dictum est. Quid est in sinu Patris? Omnibus lec-
tionibus ita esse diligens et fidelis qusesitor intelliget.
Jam vero Spiritum sanctum alio quodam modo ipsum
esseJesum Christum occultum interiorem, cum ani- ,

mis fabulantem, docentem ista, intelligentiasque tri-

buentem et a Patre per Christum genitum et in Chris-
, ,

to : quippe cum uuigenitus Filius Christus sit, multis nos

libris exposuimusquod exemplis plurimis approba-
, et
vimus, satis clarum est. Hoc modoatquehacintelligentia
ut Pater et Deus cum Filio buoo-Jo-iov et Filius quod ,

ipse vita est cum eo. Quia autem ipse intelligentia

est Christus , et Spiritus sauctus b/zoouo-iov intelligitur.

Unde juncto quod sit idem

Patri Fiiioque accepto ,

quod Spiritus sanctus eo quidem modo quo Filius

, ,

idem est quod Pater, ita tamen , ut quomodo Pater

et Filius unum cum sint, sic tamen Pater sit etiam
Filius existentia unusquisque sua sed ambo una eadem- ,

que substantia , sic Christus et Spiritus sanctus cum am-

bo unum sint, existit tamen Christus sua existentia, et
Spiritus sanctus sua ambo una substantia ex quo om-
, sed ,

nes, id est, tota Trinitas una, atque eodem modojuncto

Patre cum Filio, Filioque cum Spiritu sancto. Atqueista
ratione Patre cum Spiritu sancto per Christum juncto
singulis quidem existentibus unum omnisTrinitassit, at-
 \m vnsrs atuim , Tin. iv. 175
qur r\i i.M illud buoowfftoci cum si1 omnibus tina eadem-
que simul c\ eeternitate substantia, Hsec nobis salus
ee( . hsec liberatio, hsec totius hominis plena salya-
tio . sic Patrem omnipotentem Deum rrodcre , sic

Jesum Christum Filium . sic Spiritum sanctum, Amen.

 FABII

MARII VICTORINI AFRI,

VIRl CONSULARIS,

AD JUSTINUM MANICH^EUM
LIBER CONTRA DUO PRINCIPIA MANICHiEORUM ,

ET DE VERA CARNE CHRISTI.

I. Loqui ei, qui jam olim multa lectione , continui

laboris vigiliis indefessis, tenuerit quid ad fidem legis
debeat confiteri , errantis est , Justine , sed amantis.
Unde ergo malui ,
quanti te habeam , pandere : et li-
benter accepi id me apud te laborasse , uti prreintelli-
geres adhuc tibi esse requirendum quod Manichseus,
et ut is Andrreas actibus eloquitur , atque Thesauro
revelavit. Quo ergo conventus attente disquiro vere
haec diceres , nccne : diversa contrariaque nobis ab uno
disserendum habens pro voto,eademnon
esse principio,
abnui respondere. Volo autem faxis, frater, opcraj esse
pretium hunc laborem. Libellum frequenter relege desti-
natum, et ipse volvendo quse dicuntur altioris inquisi-
tionis secreto penetra vel indaga. Vincit enim verba vi-
sus interior, et abditum immensce ctiam ipsius mcnlis
 ,

I78 MARII VICT0B.IIU AfRI ,

suspiciones fastigat et csecat :cum pie et reveren-

quibus
ter quseritur, delectat potius quam terrere intelligitur.
JVamque homo uterque victurus cum unum principium
,

esse sanctse mentis intentio percontatur , caroque hsec

nostra, quam abditis cum herbis et graminibus quse dili-
gitis, unum eumdemque suum, ac totius mundi, prout
sibi est agere , veneratur auctorem. Admirans autem ego
ipse , et tuum consilium quod
obstupescens pertinax ,

carnem oderis et gramina venereris

, nondum scio ,

utrum hsec ab uno an diversis fatearis. Quod si ab uno

dices, in quid incidas vides. Si abaltero, incautum

est alterius propter alia laudare factorem : suum vero
propter ea quee in se sunt arguat et objurget. Sed
ne hsec dicendo incrcpam potius quam respondeam
si moverint; post dicentur : modo accipe quse qusesisti.
Valere et licere nobis quaerere de his quse ultra nos
atque mundum sunt, cum psene ipsi nobis simus incog-
niti,amens est et insanum verique periculi ambi- :

re, unde et quomodo vel a quovis cum esse te et

, ,

cum carne haberi non audeas dubitare. Videasque pers-

picue in mundo te degere, et tui conditoris ope , cum
ei es tamen obtemperans, liberari habeasque con- :

fessum quod Salvator unus sit et quod ab uno factore sis ,

paveas confiteri : dividens quidemalterumfactoremcar-

nis, animse alterumconditorem.Dicimus igiturhsecima
ginantes quod mundo uterque dominatur , et facturam
suam in homine custodit; insistens pariter ne dispereat
quod de suis regnis quisque perfecit. Respuithsec sol prse-
clarus , et casta Virginitas , atque gloriosus syderum
chorus, totiusque mundi omnis hsec fabricare futatatque
abjieit, originem sibi a duobus diversis et duobus inge-
nitis obvenire. Violatur enim profanis sensus nebulis, si

tantus splendor fulgoris immensi antiquioribus tenebris

 >T1\A MANICTl/KOS LIBE1\. I79

atquc earum parte consistat. Sic enim coniin^itut cx

Sol sit, si de duobus principiis omnis mundus ut
. bi cepit. Plane quia nostrutn non cst in his intelli-

gentiam detinere, atque in hac sensus percgrinatione

consistere, fugimus el horremuseum, cujusetiam ipsi vic-

tores sumus, a se esse confiteri. Denique capias desidero,

quale esl dirr ro carnem absque co esse a quo exordinm
cuncta sumpserunt, eamque in regnis superioribus habi-
i.ii. . ubi osl illa vir;;initasmemorata gloria, luxpradi-
,

cata, quaB quia in Christum inde descendit, ibinon esse

non potest aesthnari. Inde enim est Christo habere car-
nem cum de Maria dicere tua non patitur venera-
.

tio. Dicemus ergo ab altero esse quod Deus sump-

sil ? Quid agendum erat sumpturo si non qui est ,

eonditor fabricaret ? Ac si composuit numquid est ,

digna mereri ? Ilic, ut video, laudatur inventor et

fcotfditor , si in ea dignata est arternitas hahitare. Si
aulem alia illa caro quoo in Christo, non tamen an-
tiquior , et Deus factor posterior invenitur. Si anti-
quidr, cur ipsa in mundo nonest, et cur in Ccelo est,
ubi carncus nullus est? et si ipsa in mundo non est quse in
Christo, unde in regnis alienis externioris obvenit crea-
tura? aut unde hic animce copulatur? aut quare valet
tam frequenter sibi animas caplivare, utpcene pluspo-
tens in regnis pareat alienis? et quid laborat auctor in-
terioris hunc iuteriorem e carne liberare ? aut cur unde
liberandus erat eum utclauderetur admisit? Certe totum
liie quod mundus est regnum est veritatis ct lucis, et qui
factor ejus est, dominatur. Si in hoc omni proprio sibi
regno unum est alterius quod caro dicitur, haecque sola
tantum possit et valeat, ut impulsu ejus anima jac-
tetur fluctuans et fatigata languescat, quantus in suis
I*eghis esse possit quifactor carnis cst, intucmur. Sienim
l8o MA.RII VICT0R1NI AFRI ,

hoc regnum quod mundus omnis est, ejus esse capia-

mus, a quo carnem credimus ministram ejus, dice-
mus solem et illum chorum, ac Virginem singula- ,

rem, e latebrarum fonte claruisse. Quod ego quidem

libens amplector , et elata laetitia gaudeo profiteri
unum his omnibus creditorem , eumque quem lucem
esse , et veritatem, atque totum haberi fas sit ,
pise

inquisitionis secreto causa curse penetrantis agnitum

venerari. Ita habere exultantis animse recordatio ele-
vat sensus , et omnes curas spiritus fiuctuantis festis ra-
tionum causis origo melior consolatur. Quidquid sae-

cula dicuntur, aut regna numerantur , vel mundihaben-

tur; quidquid omni prisco prius antevenit, unum esse

existere singularem. Quodque immensum habere ex eo

colligitur,quod totum sit, sed unus dicatur. Aliter qui-
dem, Justine, quod ipse est, aliter quaeabipso.Quodipse
est, unum est, totumque est quidquid ipse est quodvero ;

ab ipso est , innumerum est. Et haec sunt, quibusrepletur

omne quod uno toto clauditur et ambitur. Verum quod
varie sunt quae ab ipsosunt, qui a se est et unum est, va-
riis eum convenit dominari. Et ut omnipotens appare-
ret, contrariorum etiam origo ipse debuit inveniri. Id-
que plane jam illius sylvse est quee omne lignum mate- ,

riaa discrevit specierum arborum genere dispar atque dis-

simile , et tota tamen sylva ac pcene discreta confusio, in

innumeris millium millionum materie lignum esse cons-
picitur et videtur, ut non tamen natura denotatur. Hasc
similitudinem esse quoe decreta sunt , atque quae ab alte-
ro ut essent eis contigit provenire, mecum et tu intuens
recordaris. Illa vero, illa immensa et a semetipsis, ipsa

carere similitudine, comparatione viduari, exemplode-

ficere nemo dubitabit, quo cogitur confiteri, etadidur-
getur arctari nostrse intentionis ingressio ad illa excelsi

M«. ,
 COKTRA MANICHJEOS LIUF.R. l8l

abdita indefessis finibus meantia, ad sccretius secreto-

ram penetrare venerandum reram, sola quidem quan-
tiuii tamen raletnatura, quantumsermosuflicitfari,ag-
gredi,attingere,Yel temperare. Et ideo immensoquid erit
simile jam requiro. Dieito si vales qui comparationibus
fidem largiens consccutum te credis per imaginum um-
br.is veritatem. Sed ut video defieis non tu, Justinc , re-
luis, quam
tibi res. Atque si, ut aisse soles, etnunc dicis

aliudregnum, numquid hoc cst aliud nescio quod reg-

num quod ct immensum? Sed non video convenire ut
immensum dicatur, si esse etalterinonnegatur, ubienim
incipit esse alteri , illie deficit finis alterius, et neutcr est

infinitus. Quod si ita est ut finitumsint, a quoque ipso-

rum esse respuo vel abutor. Tamen quia ab altero sumus,

et mundus a se non est, quique quantusvis sit, esttamen
finitus , si non coeteris, utiquevelfactori, adeoiniinitum
factorem ejus sacrosanctum est confiteri. Ergo omnia
quae in mundo sunt , ea quaeque sunt quod ipse mundus
est, ab eo esse principio intueor et cognosco, quod unum
et solum a se ipso in se sibi est ,
quodque immensum to-
tumque infinite porrigitur, et eo mea ut non sit atque
deficiat, ubi alteri esse sit vel existere, aut haberi aliud
nequit esse quod tamen externum sit vel divisum , iiat-

que eemulum, aut consistat inimicum ,

quod in suis posi-
tum et commanens vinci recipiat , et post captivetur,

atque intra victoris regna adsit attractum, translatum-

que ibi esse desinat, cesset ubi ei esse fucritantebcllum.
Ccrte si in eo adhuc est, adhuc superatum non est, ac si
est, forte reparetur, quoto id numero fiet? quantis sre-
culis pugnaista durabit? quando cessabit? extinctus aut
si jam victus est, insuisnonestetusquamest?quinimmo
ei esse jam omnia quse ejus erant
desit et ccssat. Ita et

cum suo fonte perierunt, atque sublata sunt. Si perie-

l82 MARII VICTORINI AFRI ,

runt, nulla ejus unquam sunt, etcaro quee est non ejus

est, sed illius qui vicit potius. Tu forte malis victorem

istum trophaeum sibi ad sua regna vexisse ex his aliqua

quse, qui victus est ,

possidebat. Esto licet sint haec, non
tamen inimica sunt, quaemanubiasquivicitabduxit.ini-
micam tu vero carnem Deo adhuc hodie confiteris.
ignaviam triumphantis o otium verberati! o Isesi tor-
!

porem! o lacessiti pigras vires! o Domini auctoritascon-

quiescens ! Captivis tuis in tuo regno fatigaris : et qui

vincere bellando valuisti, assuescis parcendo superari.

Habeantur tali ordine quse prima sunt, etlongeretro
antequam mundus est errores colligat ista suspicio. Certe
a se utrumque ais quos bello coisse commemoras , par
,

his virtus est quibus a se origo et una seternitas repe-

,

ritur. Audeam hic ego alterum dicere meliorem , atque

majus esse in altero suspicari? nonne incido velincur-
ro, et ceterno ipsi, quodunumsemperest,reusconstituor
et abdicor? Habendo quod aeternum est superari , etquod
a se est unum non esse non paveam profiteri, atque quod
omnipotentem fateamur , alicui non aliquando asseram
dominatum? Cseca res et omni obscurius tenebroso pan-
ditur sacrilegi erroris. Cura dementi fando victum esse
quod a se estut et victorem qui a se est metus exagitet
,

captivati quod est ingenitum subjacere. De oppressi ergo

,

regnis se victor auxit omnipotens et quod ingenitum ,

percontaris, promis abolefieri vel auferri. Quin et erit a

se esse quem sequitur non futurum, cum victoris succum-

bens virtuti autoccidet, aut ducetur. Deindequem dice-

mus suis non fuisse contentum ut pugna quam memoras
,

oriretur ? lucem an tenebras? Si lucem, eguittenebris, et

delectata est retro. Ubi est quod habetur omnipotens,
quod intelligitur totum, si in eo aliquid non erat, quod
extrinsecus erat , et aliis regnis habebatur , et sibi erat ve-
 COKTnA MAHICH^OS LIBER. XOO

ritas, qui qaidem ertt , quod adhuc omnipotentisdoini-

ittio dod babebat? At umc movissc bellum tcnebras
opinemur, et statuamus umbram fulgoris ingeniti exis-
tentem suis propriis solidis conspirassc Si lux illa ignis

ari , tonohnv ad ineondium convenerinl, ut earum soli-

dum, quod ipsis erat, ad couflictum vcniens extrinsecus

ui< relur. Sin autem inanes sunt, et ideo non uruntur,
ubi rogo est eoire solidis cum inani? Hac sentire, atque
nx iuido sensu ad tani interna venisse, plane audax est, et

vosanum. Imaginari conflictuminanicumsolido, profun-

do cum excclso finito cum infinito, cum luce tenebris,
,

falso cum vero, et quantillo cum toto? Non patior, fra-

ler, hsec dissolentia pari modo exorta condicere, alquc
ea aeternitatc memorare et ila locare , ut utrique his esse
sit ; sed csse uni ei trihuo, qui a se est, alteri vero asserens
non haberi velim. JVamque ista si respuis, edoceas qua>
substantia sit inani ,
quid exterius infmito, quidaterno
antiquius, quid toto tantumdem, ut capiam id esse et re
haberi, et duas rebus origines nonnegabo. Hoec sialiquis
Indus cloquitur , aut Persa commemorat , sua^ genti pra-
cipiat, suo cardini consenescat. Est enim illicaliter divi-
na sapere, quibus est aliter uti jure. Tametsi natura ho-
mines siut tamen ut separantur sermone, sint etrationc
:

discreti, nec aliter habeatur de talibus, quorum aliter et

corpus aliter, aliter aptatur habitus, aliler species li-

malur usu sumendi, aliter retinctur, forma altera ctiam

plerique nascuntur, et quod loquor sintgentes innumera;.
Jam vidisti nc ergo quot Manis, Zoradis, aut Buddasha ic
docendo deceperint? ad quarenda revooemur. Quod su-
mus, Justine, ab eo sumus qui omnipotens est, et a se
existcns constitissc perspicitur, cui in quod non sit, non
esse est. Adco ncc obvenit esse qui elpraTiumcommove-
rot. Yorum quod dua haheutur spccies, haque coulraria
 l84 MARII VICTORIICI AFRI ,

vel diversae, boni malive, solidi et inanis, excelsi et pro-

fundi, veri et falsi, lucis ac tenebrarura, aeterniettempo -

ralis, vitae et mortis, et omnium contraria, non aduobus

esse principiis rerum ordo edocet et revelat. Nam si duo
seterna intueri , eaque inimica advertere sit sentire , haec
tenuisse subeventus est. Ipsa principia collocasse, et for-
midinis trepidae anxio pavori ingenita tradidisse , cum
pugnatura regna tristis cura vexaret, Parthis licuerit for-
tasse ,
qui eventusbellantium fuerint , fabulari : qua? con-
ditiones pactaque convenerint, quis finis compresserit bel-
lum, quem Dominum constituiteduobus securior casus.
Sed quia utrum tractatur, ingenito et victori , ut video,
fit periculum, ergo, frater, vincitur quod a seest,et
quod sine initio est, finietur et non erit, autjam finitum
est. Evasi , respiro , non est alter qui meus factor dica-
tur , adhuc perire et manet , in suis habitat reg-
aut si

nis, et ipse meus in hoc mundo non erit factor, is-

que mihi est conditor, qui et opifex mundo, a quo casta
Virginitas, gloriosus syderum chorus, solprseclarus, Ccelo
sunt constituta, aut supernis, ut aisse soles, navibus collo-
cata. Ita que exultemus ovantes, jam non peritura caro
gratulare, a tuo enim Christo es salvatore , sive cum in
Adam es et Maria , seu cum in superioribus sumpta
vasa seterni esse meruisti ,
jam non spe promissionis
desolata , imis detrusa , defluis consenescens, jam crucis
pretio restituta immortalitatis gloria vestieris. Et hoc
dignum est ea, quee totum quod eeternitasest et immen-
sum emeat , intrata cepisti hicenimjamdelectat Baby-
•,

lonis magos ac Ctesiphonticos cantatores secretorum

suorum notare mysteriis, quorum posseestcarmininunc
nunc vocare. Melius vero est, et plane
suscitare spiritus,
divinum, nostri Salvatoris carnem sepulcris obrutam sus-
citasse. Non enim ambigit quispiam mortuum fuisse quod
 COKTlU MAKIC.II-ROS MBFT\. 1 85

potail sepeliri, et si carni desuper venienti vulnerummors

inli.r-it. in Cliristo caro nostra resurrexit. Quid tamcn
caus.r cr.ii carnem sumere, si non ipsa levabatur? Sed si

nlia illa est , Hoc

mortalis certe est quae recepit occidi.
inunensum c( insestimabile hominis habitasse membris, .

nisi .rtcrno esset non esset omnipotens, hoc eodem in

;

I terno esse quse contraria dicuntur agnosce. Eidem mori

fuit , cui Patcr ingenitus, el eetas et oeternitas invcnitur :

et ut omnipotens vere noscatur, nasci de Virgine non

ucgatur. Quid jam sit quod omnipotens est, aeternum,
infiniturn, totumque ,
quid quod iminensum et excelsius
euncto summo sit , et sublimi , a quo omne quod rebus
ett manet ac veniat
, , adverto commonitus dicentc om-
nium Salvatore qui ,
Patrem sibi esse
se Filium docens ,

dignatusest indicare, quem Deum pandens, omnia ipsum

esse etiam admiratus Jesus quantum mensura mundi ,

meruit, revelavit. Ob quod unum et solum principium

Deus est, et Deus solus veritas, atque ipsa veritas lux est,
et lux semper aeterna omneque quod verum est, soli-
,

dum est, et semper est, atque perspicuum perseverat et

manet. Quod autemase verum est, nunquam vincitur-,
quod solidum est, inane nihil habet quod lux est, tene- ;

bras non admittit atque eas nescit ac si admittit, et in

•, ;

eam veniunt, sibi esse desistunt; magis vero aliis non

sunt qu?e sibi esse cessarunt. Sin autem adhuc in suo
,

sunt, extra hunc mundum sunt, et cum his adhuc con-

fligitur, estque incertum an superentur, an verc pereant
aliquando. Quod si adhuc ambigitur, etiam mundus, aut
caro, in eo non ut ab altero esset accepit : sed de eo illi

obvenisse est, a quo et prseclarus Sol mundo minister est

constitutus.Imagiuans namque tenebras id esse quod
malumdicitur, capieset intelliges, non quidcm accipiens
ita esse dari tenebris, ut luci esse habetur et lumini : scd
 ;

l86 MARII VICTORIM AFRI ,

ita quod ex actu alterius, qui vere est, efficitur vel appa-
ret. Est enim in rebus tam supernis, quam aeris, atque
ex his ipsis nostris, quod ex actu alterius ut esset, inve-
nerit, ut ex radio solis calor , ex flatu venti frigus , quod
ligat amnes, quod scindit terram calore. Terra ergo ar-
dore solis aperitur, amnium fluenta ligantur gelu. Hsec
quidem ita advertenda, alterius actu aliudeffici, ut inhis
quae sunt videre sit ,
quod in eis qualitate non inest , ex
actu alterius inveniat oboriri. Aliter vero est, quod e re
seterni quoe est quod totum est alterius se datur evenire.
Sunt enim tenebrse non sistentes, non solidae , non pene-
trantes : sed inane quid quod luce depereat , et esse sibi
non habere cum illa resplendet. Contigit enim his non
esse lucis actu, quia ipsse substantia non sunt, lucis sub-
stantia recipiunt d<?perire. Si ergo est tenebris a lumine
deperire , ab eodem illis advenit apparere , eo modo ut
profundo obvenit ab excelso , atque nihilo a toto. Nam
cum totum seternum sit, tamen et nihilum est quod nulla
substantia usquam
Excelsum enim est, sed profun-
est.

dum ejus, nain sit, profundum non po-

si excelsum non
test apparere. Solidum si nescias, inane non perspicis.
Sunt ergo quae substantia sunt sunt et quae non sua sub-,

stantia utentes sunt, quia illa sunt quae substantia sunt,

ex his apparere illis obvenit quae substantia non sunt
ut pruinse, ut gelus, quse apparent, sed quia substantia
sua non utuntur, et ex actu frigoris illis esse obvenit,
fluescunt et soluta depereunt , et glacies tamen ex aqua
est , sed aeris rigore constringitur. Duo ergo video aquse
esse , liquorem et gelum. Igitur substantia quod est , li-

quor est 5 quod autem ei actu obvenit, ejus ipsiusfit in gla-

ciem quod gelascit. Sed quia glacies ipsa substantia nulla
est, deperit et aufertur, et tamen aquse liquor manens
substantia perseverat. Et hsec quidem mundana sunt ;
 r.o>Tn\ KAFICHAOa imrn. 187

i|u.v aul creatore sunl ., aut natura. Vcrum illa supcrio-

r.i postrema , atque sine iuilio prima, quse similitudine
carent, comparatione deficiunt, quae non imaginum
<\< mplo formanlur, quilms niliil par cst, nihil prius ,
quibus ultra non potest sestimari quae eo solo comprc- ,

liousa sunt, quod incomprchensa noscuntur, non ea

causa vclforma actum habent, atquc illa quae dicta sunt,

quae mundus habet iste compositus. Sed ut cis est valcrc,

quse infecta, quae in^enita, quce infinita, quse totum

sunt, ita his esse perspice vcl intende, ut sit unum et so-
liim quod omnipotens quod totius omnc habetur
est, ,

quod perspicitur infinitum. Hoc est et constitit suiquc ,

solidoinvisibiliextansdominatur ct regnat, utensque ve-

nerationis suae admiranda substantia illo divino actu suo,
quo aut motum cst aut immotum. Verumtamen id ip-
,

sum quod. quidem est falso orijjinem prcestat ut totum.

Nihilo enim cum totum est omnipotens, per eum ob-
,

veuit ut et nihil appareat. Non enim omnipotens ita erit

ut totum sit si proeter ipsum aliud quicquam nihil erit.
,

Ergo est quod dicitur nihil sed substantiam non habet

, :

est et quod dicitur totuin ct substantiam habct. Sed ei

,

esse est, illi non esse est. Deus est ergo veritas, qui lotum
est , et iniinitus consislit. Quia nihilum extra totum esse
potest , recte illud, Justine, quod alocale intelligitur , et
cxtra fines habetur , tamcn potest ra-
falsum dicitur : si

tio aliqua admitterc ut finem ubicumquc intclligas ei

,

quem totum csse pcrspicis et indagas. Etenim si 3eterno

,

totum occupatur nihilum ubi sit non habct, ac si omni-

,

potensomniaest, nihilo essc eo modo tantum intelligetur

quod estj quod cxtra totum cst, non aliquid sit habcatur.
Denique si omnipolentem ita metiaris ut sit tibi et alius ,

(jui non sit omnipotens, Deo major locus dicetur, atque

utroque ingentior: sipropriis regnis diversa principia in-

X88 MARII VICTORIM AFRI ,

genita utentur, atque oemula consistunt. Hoc intelligere,

vel tenere aeterno omnipotente aliquid esse majus , in-

cautse confusionis barbarus sensus est , atque coaeternum
esse quod bellat, et opinari vinci alterum de aeternis,
ejus est qui dicat et ipsam lucem quocumque sseculo non
futuram. Idipsum tamen si exaudis, jam solem intelliges

non futurum. Et cum ei esse sit coepisse, si et a se exis-

tenti quod periturum sit, fit periculum, ergo bellat in-
genitus ingenitumque est quod ab ingenito superatur.
,

Numquid audes de ingenitis quid prius cceperit sestima-

re?ac de solo ordine forte dissimules, ccepisseque pariter
fabuleris. Potesne majus et minus de aeternis ingenitis ar-

bitrari ? Si tenebras anteferes , ipsis dabis omne princi-

pium, etearum erit lumen fateris anti-
esse majores. Si
quius , ab eo omnia confiteris. Si utrumque aeque coae-
vum perspicis , aut vinci neutro erit aut manebit alteri
,

quod unus exceperit. Et ubi hic erit omnipotens vel aeter-

nus? numquid in altero ipsorum qui victor erit, et in

pari existentia fiet causa dissimilis, et ingenitorum bel-
lumreget eventus, aut suscipiet casus? Absit animae sen-
sui adverterehunc errorem atque tam amentem intel-
,

ligentiam confiteri abjiciat spes humana. Unus extat

ingenitus, ab uno Domino cuncta provenerunt. Verum
quod diversa ejusdem sunt causa, omnipotens invenitur
ab omnibus creaturis, et ante principia et fines. Ita ergo
ex vero quod est provenit et falso esse ut et umbrae de ,

solidis. Si enim solidum non sit, neque umbra sit. Et hoc

est mysterium veri verum. Quae enim vere sunt, ex his

apparent, et quae non sunt ut et sibi a se sit, atque

,

aliis utsint, fundat ex se non sui opera, non labore,

,

non materia, non natura, neque substantia. Si enim est

omnipotenti esse totum, quod extra est, ejus est. Quod
si quid sine eo obvenit , est neuter omnipotens, et actu
 CONTlW MATIir.HT.OS LIBEK. 189
rasn principia eccedentibus crescant , minuta utique
qoando addita fecerunt. llmbra deniquc, qua? materia,
quaa natura est, quee sine altero non apparet, neque
babetur in tenebrk? Sed quia ha?c sua substantia non
osl . uoquo a seipsa cst, evanescit ac depcrit : ct tamen
solidum quo intcrdum umbra est
, c consistens suo ,

roboro perseverat. Mirarc Manis Babylon ista mysteria ,

et bas omnipotentis divitias confitere nihil esse quod

:

non cjus sit qucm seternum venereris, quem Dominum

fatearis, cui sit uibil anterius. Et quemadmodum con-
Venit aliquid non ejns vcl ab eo esse ante quem aliud
,

nibil intendas? Sed quod turbaris anceps vagi erroris

cura sollicitus, immo vani studii labore confusus, dece-
ptus hebeti scnsu, auspicantis animse rudimenta majoris
inquisitionisamentia sauciasti. Revoca in prima vestigia
curas indomitas, et cessa credere unam seternitatem duo
regna sumpsisse, et se quidem, ut ais, ipsa temperantia.
De duobus a^ternis si vinci uni erit, ceternitas proecisa re-
sidebit. Habent ergo lux et tcnebrse paria, atque in se
diversa -

, immo contraria, potentia una convenit, sed in

altera aliquando cessabit. Jam non eadem est, si ubicum-
que speratur , si alter ipsorum ante deficiet, erit, Justi-
ne, ut fatearis unum esscprincipium si unus victor est
,

de duobus. Certa quod intelligo in superioribus cxcelsis,

et omni altitudini extremo, nihil habitare quod malurn
dicatur, quod ultra Angelos et Archangelos humanse de-
votionis pavcns veneratio suspicatur. Sacrilegum est elo-
quium mahim in talibus babitare , aut si ei illic cst sedes,

et ipse creator accipitur, creatUree omni, et ipsi soli Dia-

bolus dominatur. enim coa?ternus est, ibi est, aut si
Si

ibi non est , in suo nescio quo regno est. Credo alterum
non habet solem, non Ccelum, non mundum non lu- ,

cem, non veritatem. Et si ei ipsi alibi rejjuum est, nihil

 ,

IQO MARII VICTOUINI A.FRI , '

commune ejus est nobis : aut si in hoc mundo est ,

jam
victus est ,
jam sole est ,
jam non habet vires. Quod si fa-

teris , hoc dici non posse principium, quod

intelligis ipse

dominanti perspicis captivatum. Numquid convenit re-

bus duo esse summa, duo ima, duo infinita? Infinita duo

dici non possunt quia ubi alter incipit est finis alte-
: ,

rius summum autem ideo est si ultra eum nihil est

: , :

atque ita imum si intra eum nihil est totumque tunc

, :

habetur quando aliud non habetur. Hoc si unus et so-

,

lus Deus est summus infinitus ac totum , atque omni-

, , ,

potens , atque omnitenens, ipse principium unus et solus

est. Ne perturberis , ne anxius tam venerandi veri admi-
ratione territus obtupescas et cseceris, quod de bono
auctore malum non potest oboriri. Rectein creaturis ista
percontor, ut quee creata sunt aliud ex se quam ipsa sunt
non emittant, ut amarum de dulce ex igni aqua, ex ,

umbra inferi partus, ex ligno homo, ex incarneo caro

et alia qiueque omnis mundus enumerat. Verum omni-
potenti hsec adscribi non possunt. Est disciplina ut lex ei
sit quid ex eo esse possit quid non possit, quid ab ipso, ,

quid per ipsum. Recte ista colligis et astringis si omni- ,

potentem minime confiteris. At si sparsa per totum ejus

virtus est et seternitas , neque ei ut esset ex altero obve-
nit, utique omnia aut ab eo, aut de eo, aut per eum, aut
obveniunt, aut creantur. Ideo ergo et malum ab eo, ut
esset , accepit : malum tamen hoc quod Daimon dicitur :

ceetera enim,
qua sunt, quoe malumdicas, substantiam
si

non habent, aut naturam. Dsemon autem nunc bonus,

nunc malus, Angelica creatura consistit, sicuti docet At-
tici oris expressio, dicentis Ayaflos feip*» , et xa/.i? ^tpv.
Et eum ipsum bonum esse ,
qui X5«os dicitur ,
post dice-
mus. Reliqua autem quceque malum dicis , si errorum
vitia conquiescant, nascendi originem non habebunt.
 . <-iT1\A MAMr.H.fOS LIBlfe. 1
f)
1

confiteris mali impufeu essequi m vitia Ifeprae-

eipitet, «
i uns i existentis alicujus, aut orti factive subetan-
li.i. Viiiina est . qine in libertate consistens , dominaticn
n( m silii eoncessam liberi arhitrii Hcentia violavit : cu-
piditate el eoncupiscentia curiosa potius decjpitur quam
superba. Deinde duarum substantiarum Dominum nobis
rs.-c dominantem aut geminee vel potios muttiformis
,

naimw humana regna jnnumeris gentibus dominantur.

Ita onim delectarisexemplis, crt diligas ceterna et perpe-

tua per mortalia et caduca perspieere. Carnem negas in

(iiristo. et hominem confiteris. IVatum non vis, et vi-

tisse non abnuis. Occisum a Judseis Clamas, et quod vul-

neratum esl sestimas non fuisse. Ita mortua membra

,

asseris damnatorum dextra lasvaque cruciatomm, ut in

ipsis Christi est implelus interitus et verum hominem :

earne nonvis, ubi veram invenis sepulturam. Ecce, Jus-

tine, quod vere est non fuisse conaris asserere, et quod
,

non est nec fiiit, persistere niteris approbare. Sed te

,

ipso commonitus prseceptore constanter eloquor. Mori

seterno possibile fuit, carnem habere non fuit possibile ?
Possibile ei et firmasse quod non erat, non fuit possibile
duas naturas mundo concedere , lucis et tenebrarum ?

Dominus contrariorum orijjo virtute non esset, qui sibi ut

ex se est? Cessa Justine,
esset , cessa istius vanitatis bar-
bariem diligenti cura captare, et Romanus vir a Persico
vel Armenorum sacrilegio nitere removeri. Nequaquam
enim convenit tenebris, aut Diabolo auctoribus Mani in
vitae aeternse gloria regnisverse lucis habitare. Et cassum

nunc usque jugi inedia inimicae ut ais carnis mcmbra

, , ,

tenuasti, censens ipsc animse oflicere mcritis, ac naturse

pasti corporissuccos, ac pinguedinis distentae grassamina,
atquc ipsorum abdominum mole preegravari si post ,

hunc jejuniorum laborem ad creatorem tuum, quem ais

l(p MARII VICTORINI AFRI ,

aut Diaboluin, aut exteriores tenebras, reverteris. Melius

arbitror ac plane pronuntio , Deum omnipotentem tuum
conditorem esse fatearis , ut vere templum Dei sis : sicut
Apostolus eloquiturPaulusdicens, « Vos templum Dei es-
» tis, etspiritus Deihabitat in vobis 1 . » Quod si hoc ho-
nore viduaris, ut neque templum Dei sis, neque spiritus
ejushabitet inte, ChristusnonSalvatorhominisvenit, sed
abactor quod quidem dicere prohibet fas divinum, et
:

majestatis ejus eeternitas non admittit. Si enim templum

ejus non sumus neque spiritus ejus in nobis est
, quid ei ,

et nobis est ? Si enim ejus sumus, utroque ejus sumus, et

anima et corpore et est illud verum ac Catholicum sancto
:

ore prolatum « Omnia in omnibus Deus, » qui unus et

,

solus principiumest, omnipotens sine initio, et universi

totum , infinitus per omnia. Cui est honor et gloria.
1 Cor. iii, 6.

wo t
 ,

MARIIVICTORIJNIAFRI
VIRI CONSULARIS,

DE VERBIS SCRIPTURjE,
FACTl M EST YESPERE ET MANE DIES UINUS.

Ca>peritne a vespera dies , an a matituno.

Si divinse Scripturae simpliciter legerentur , nunquam

leetio cujusquam capituli ab aliquo male intelligere-
tur, sed ut se continent, pie et juste unanimiter susci-
perentur. Cessabat pbilonica disputatio , cessabat et
syllogisticus sermo, cessabat omnis superstitiosa adin-
yentio : ncc unquam agnosceretur in quocumque lio-
minum tenebrosa consolatio. Omnes unum sentirent, in-
vicem sibi acquiescerent , eadem profiterentur, ut lu-
cidissima lectio se declarat. Namque carus noster et
amicus fecit nobis quaestionem , utrum totus mundus
competentes sibi boras liaberet, necne. Denique ait
« Ego enim dico, si bic prima bora est totum mun-
,

» dum prima bora teneret. Nam absurdum mihi vide-

» tur audire diversas boras dici per quatuor partes ter-
» rae contineri. Dico autem cum siut omnes habitabi-
» les, quomodo probari mibi potest unam boram non
» omnes bomincs possidere? Sed dico, cum hic dies
xxx. x3
 ,

194 MA.RII VICT0RI1TI AFRI ,

» sit , ostendite mihi in qua parte noctern esse assevere-

» tis, quando totse plagae Cceli per diem illucidentur.
» Nec enim Moyses aliter nos docuit libro Geneseos
» quam ut dies toti mundo esset , et nox orbem uni-
» versum tenebris obtineret. » Itaque amice , si suffi- ,

ciunt ad quaestionem hsec quoe a te dicta sunt, peto ut

concedaspatienter, et audias a nobis quse verasunt. Sed
non quo deprehendas humana commenta, quam magis
approbes divina esse dicta. Unde si auctoritatis inventa
fuerit lectio , locum nobis concedere habes dicendi , ut
possis planius ediscere ,
qualiter beatissimus Moyses bre-
viter de die ac nocte significaverit. Namque et Salomon
docet nos dicens , « Bonus spiritus tuus est in omni-
» bus : ideoque eos, qui exerrant, partibus corripis : et
» de quibus peccant , admones et , alloqueris : ut relicta
» malitia, credant in te Domine
1
. » Omnis enim Scrip-
tura spiritu Dei inspirata, dicit Apostolus Paulus, indiget
interpretatione*. Nam et Apollopotens in Scripturis erat
maxime ,
qui et spiritu fervebat. Et tamen hunc re-
prehenderunt Aquila et Priscilla , et diligentius illi

viam Domini manifestaverunt 3 Facile enim sapientes .

reprehenduntur. Scit euim Dominus eogitationes sa-

pientium quoniam vanse sunt. Pandimus itaque singu-
la quse lectio Geneseos doceat. Sed longum est ser-
monem de his quse supra dicta sunt facere : et de Coelo

ac terra , tenebris etabysso, aqua et spiritu disputare

intermittamus, quia necdum tempus est aliquid de his
dicere, quam nuno magis ad proposita respondere, atque
satisfacere. Est quidem quod tenebrre totum mundum
possidebant, ut lectio superiori textu declarat. Sic nam-
que dictum est : « Fiat lux , et facta est lux 4 » Requiri-.

tur a sapientibus ubi facta sit lux; nec enim tenebrae

* Sap. xn, i. — 2 i Petr. i, ao. — 8 Act. xtiii, a4« — 4 Geu. 3,

 tiv, miNC.irio nirci , libul. ig5

substantivee erant, u1 Philosophi dicunt, el figuratio quee-

dam materialis in illis eral : nihilsunt. Sed absit a nobis

cum illis aliquid sentire, quando divina Scriptura dioat
Deum creasse tenebras el fecisse Coelum. Quod ergo a
Deo iil substantivum esse creditur. Unde si substantivae
,

sunt, non luce tacta in nihilum redactse sunt. Sed ncque

simul mixtc sunt quia utrumque substantiae sunt , quoa
,

sibi contrarise hodie sunt, ut calidum frigido, yel dulee-

do amaritudini; sed quando temperantur invicem, sibi

necessaria esse diynoscuntur. Cesset itaque calumnia, si

secundum substantiam contrarias diximus, sed necessa-

rias in gignendi creatura, et requiescendi ab operibus
onmibus esse. Ostcndiinus tamen luce facta tenebras non
ablatas. sed immo docet Scriptura in parte eas redactas,
hoc medio orbe condensatas, ut lux facta mediam
est in

partcm mundi illuminaret. JNec enim Dei substantia est

lux numdialis, quae lacta est ut totum orbem possideret.
Alia autem lux quee vera est, quoe totum mundum illu-
minare potest, de qua Evangelista dicit, « tst lux vcra,
» quas illuminat omnem bominem venientem in bunc

» mundum .» Vcra itaque luxilluminat totum mundum,

1

quia tenebrae eedunt locum suo auctori sicut et sol a :

vero lumine obscurabitur, tenebrisque contegetur. Illa

aulem cpise vera lux necdum cst. Ideo nnmdum univer-
sum suo apice descmol illuminare non potuit, imo non
debuit, ne Dcus delinitus adjudicaretur, sed momentis
horaxum velociori cursu statueretur. Infirmitas enim
creaturse appaxet totum mundum non posse circumval-
lare. Ideoque partibus hodieque dignoscitur peragrare.
\t vcro si totum orbcm lucc sua possideret, ncquaquam
boram in dic aliquam demonstraret quandoque toluin ,

mundum illuminaret, non erat quod perambularet. Se-

1
Joan. 1, 9.
 19^ MARII VICTORIM JUFRI ,

cundum hanc rationem, quam disputavimus recte in- ,

telligere poterimus Prophetam Moysem dicentem, « Et

» divisit lucem a tenebris 1 .» Quid autem est separare, si

non distantiam inter haec faceret. Qui si distantia insti-
tuit et contra alterum , et ea ipsa in divisione esse de-
lucem vocaret diem, tenebras vero noctem,
crevit, ita ut
aliud nunc audimus ex alio appellatum. Cur vero aliud
non erat gratum, si quod primum denuntiatum est suffi-
ceret ,
postea vocaret diem tanquam in mentem illi ve-
nerit. Sed absit a nobis nolle requirere manente prsedicto
nomine diem appellari, quod subsecutus est utique duo-
decim horarum spatium conclusit significare. Nec enim
dies hodie si dominica appellatur, sine horis competenti-
bus definitur. Cum ergo diem dicis, horam quamcumque
definitam usque ad vesperam statuis. Ita Dominus meus

Moyses lucem vocatam dicit esse diem ut nos non sine ,

duodecim horarum usum quotidianum dictum

officio

fuisse dignosceremus. Deinde subsecutus ait : « Et factum

1

» est vespere, et mane, dies unus *.» Quod si vesperam et

postea diem factam appellat, consummatas horas factu-
rae illius Namque Salomon in libro Ecclesiastes
designat.
interrogat, « Quid est quod fuit? ipsum quod futurum
3
» est Quid .est quod factum est? ipsum quod faciendum
» est. » Igitur, amice, si hodie dies ita definitur, quare
non credamus Prophetse dicenti ipsum in initio factum
esse quod hodie fiat. Nihil novum sub sole esse neque ,

adjectum aliquid esse, neque diminutum. Manet vespera

usque in matutinum noctisque horas adimplens, et sic
,

una dies definita appellatur, in quo matutinum non pri-

mi diei esse dicatur, sed secundi initium inveniatur.
Requirimus autem utrum in die Dominus noster opera-
tus est, an in nocte? Certe si matutinum istud
in die,

» Gcn. 1, 4. — 2 Gen. 1, 5, — ' Eccl. I, 9.

 DE PRINCIPIO DIEI LIBER.
, 1 97
niMi primi diei cssc adjudicabitur, quando firmamentum
COeli in co fieri inandalur. Si auteni sccunda die iirnia-
nniiluni faotumest, secundi dici matutinum esse appa-
ruit : aequilibratio enim diei ct noetis definita cxtiterat :

proptor quod unus dies in numero appellatus erat. Ite-

rum dicit Scriptura « Congrcftentur aqua3 quae sub Ccelo
:

» sunt, inlocum unum, et apparcat arida » quam jjer- 1

,

minare mox praecepit bcrbam pabuli secundum ^enus

suum, et ligna fructifera. Tn quibus factum est vespere,
factum est mane dies tertius. Itaquc si matutinum istud
de die tertia suscipis, cur dicit Scriptura, « Fiant duo lu-
)) minaria in firmamento cceli , sic ut luceant super ter-
» ram in incboatione diei et noctis : ita ut dividant in-
» ter diem et noctem , et sint in signa , dies, et tempora
» et annos 2 ?» Nullus autem hominum legem sciens, qui
tibi consentiat tertia die solem et lunam facta fuisse.
Forte tcipsum interrogem, respondebis mibi quarta
si

die facta esse , et contendes matutinam istam de tertia

die esse. Quae matutina vere de tertia die nun- si fuisset,

quam priores nostri quarta die factum solem et lunam

professi fuissent. Qui si quarta die facti sunt, matutiuum
istud non de tertia die est, sed de quarta, in qua sol
et
luna ct caetera facta sunt. Denique dividunt inter diem
et noctem in incboationibus suis. Sic. enim aequilibravit
inter eos auctor eorunv, ut tantumdem mundi spatium
tenerent, percurrerent, non quo adimpleto oflicio re-
ceptaculum baberent requiescendi , sed imo suis limi-
Namque sol quod pcr annum
tibus incessabiliter currunt.
ambulat, luna illud triginta diebus eurrere dignoscitur.
Peragrantes eyclum orbis nd punctum primum reversi
sunt, unde processerant. JVon ergo pausavcrunt cum to-
tum cyclum cucurrcrunt, aut doce scriptum esse, etejo
l Gen. 1, 9. — 3 Ibid. 1, 14.
ig8 MARII VICTORIJXI APRI ,

conquiesco. Sed non doces, quia nec invenis, sicut Salo-

mon dicit, « Oritur sol, et oecidit, et ad locum suum re-
» vertitur. Ipse oriens vadit ad Austrum et gyrans cir-
,

» cumit usque ad Aquilonem 1 .» Si existimas occidere so-

lem, redde nobis rationem quomodo ad suum locum re-
vertitur. Unde si subterfugit te sensus falsa effingere, cre-
de Salomoni dicenti ipsum orientem ad Austrum ire , ita

ut gyrans perveniat ad Aquilonem. «Quia gyrans gy-

» rando peragrat spiritus, et in circuitum suum conver-
2
» titur spiritusQuid apertius poterimus nos disputare
.»

quando Propheta paucis verbis queestionem nostram de-

lineaverit, spiritum esse qui gyrans gyrando incessabili-
terorbem totum peragret? Sic dies unus definitur, et ad
alium matutinum trausitur propter quod in dies, men- ;

ses, annos instituti sunt. Fac tibi de csetero satis, et con-

senti parentibus nostris prioribus hsec tradentibus quee
supra memorati sumus lucem istam non totum orbem
,

tenere , sed medium. Et ideo quacumque sol respexerit,

diem et horas fieri. Ita cum peragrans agrando delato
spatio horas mutet. Quod si verum est, ubi matutinum
factum fuerit , manere diutius non poterit ibi matuti-
num ,
quia cum sol ambulat ad alia loca , horae semper
se mutant, et ita fit ut perveniatur ad vesperam. Se-
quens vero est in officio noctis quod horas supplent. Sed
cum matutinum oriri videmus, defectum teuebrarum
esse recognoscimus, et quando vespera fit, dies occasum
patitur. Sicenim climata cceli distinxit inter diem et
noctem, ut quacumque parte sol gressum fecerit, matu-
tinum habeatur totidemque luna ubi peragrarit, ves-
:

pera esse agnoscatur, quse sequentis diei esse dicitur.

Stultum namque est audire noctem priorem secundum
vesperam factam fuisse, postque matutinum ortum esse.

»Eccl. i, 5. — 2 Ibid. 6.
 ,

DE riUKCIPIO DIEI, LIBEB. 1GO

Quod li vespera prior facta fuisset, non aliqucm nostcr

legislator reveritus esset, unam noctem Ln numerp noc-
liuiii illain pronuuliarc. Nnno quod primum et princi-
pak habet contemnil illud enuntiare , ct id quodsubse-
quens esl audiat nominare. Etaque
ab bominibus nihil si

tak deprebenditur, quomodoa vohis reputatur ut ma-

iulinuin postcrius factum dies unus appellctur? Quare
non profiteris quod prius Legisti, lucem factam et diem
appellatam, postque tenchras noctem vocatam? Kon er-
go ante nox facla est, quam dics. Sic ncc vesperam cre-
d(Tr dehes, quam matutinum diei priinum intelligas fac-
tum fuisse. Quod autcm matutiuum Scriptura tacuit, ra-
tionem pandit quando luccm iieri proecepit. Quid autem
si non matutinum essc defi-
ortus lucis oslendere potuit,
extramatulinum appellari potuit
nivit? iVec enini dies
rocteque dicimus, Deus cum lucem vocavit dicm, matu-
tinum intra eum conclusit. Namque linito die, vespera
oriri ccepit, qua3 nocte tota operando perveniret ad ma-
tutinum de secunda die, qua iirmamentum lieret. Et
iu
licet de tertia et quarla die, in qua solem et lunam fa-

hricavit disputaverimus tamen plenius requiramus in

; :

qua dic homo factus sit, utrum quiuta die aut sexta, ut
inveuiatur vespcra si prior est a matutino. Dixit enim

Deus : Faciamus hominem ad imagiuem et similitudi-

«

» uem nostram. Ebfecit Deus hominem, ad imagincm

» Dei fccit illuni masculum et fceminam fecit eos, de-
:

» dilque omne pahulum ad escam. Et factum est

illis

» vespere, et mane, dies scxtus

1
» Unde si matulina ista
.

de sexta die cst, liomo ergo quinta dic factus estj nam si
sezta die factus est, approhatur matulina isla de scptima
die esse, in qua Deus rcquicvit. Quod si mininic, rcddc
niihi hic opera sexti diei uhi sunt, quo consunnnata sunt
* Gen. I, sG, 37. li.
200 MARII VICTORIM AFRI ,

omnia quae die sexto facta esse dixit. Quinto autem die
invenio aquas produxisse, reptilia, atque volatilia, non
hominem, qui de terra faetus cum quadrupedibus et bes-
Quod si quinta die homo cum supradictis fac-
tiis terrae.

tus est, neque ea quae aquae produxerunt invenimus, ne-

que illa quae sexta die consummata sunt. Et quomodo
Scriptura dicit septima die requievisse Deum ab omnibus
operibus suis, quando invenio post hominem et ea quae
cum homine sunt facta, consummatam esse omnem ope-
ram quam Deus initiaverat facere? Itaque si quinta die
homo et supra memorata facta sunt quinta die omnia
,

consummata invenimus esse, ut sexta die definiamus

Deum ab omnibus operibus suis requievisse. Quod si post
aquarum creationem intelligas vesperam invenire po- ,

teris non quarti diei principia, sed quintae noctis initia.

Quod si verum est, matutinum istud, quod post vespe-
ram appellatum est, non ad quintam diem pertinere, sed
ad sextam, quia in eo Scriptura docet nos quod homo
iactus est. Unde post facturam ejusdem hominis vespe-
ram factam dicit et matutinum quod vere septimi diei
,
,

est principium. In ipso enim matutino requievit Deus

ab omnibus operibus suis, quae cceperat facere, non in

vespera, quae sexti diei sequentia erat. Tu nunc, amice,
perspice planius lectionem et fac animo tuo satis non
, ,

posse noctem praeponi diei sic neque vesperam matuti-

,

no , in quo actus et opus diei definitum ostenditur, et sic

vespera prosecutaappellatur. Deniquepostsexti diei ves-

peram cessavit mentionem facere ex ipsa, sicut de maluti-
na, quam aperte lucideque septimam diem Propheta de-
nuntiavit ipsam esse.Unde si non ipsa, tu nunc doce de lec-
tioneseptimamvesperam,utsequaturillametmatutinum.
Quodsinoninvenis, crede lectioni septimam diem ipsam
esse, quae post vesperam matutinum appellata est.
 ,

MARU VICTORINI AFRI

VIRI COJNSULARIS,

DE TRINITATE.

HYMNUS I.

Asssto lumen verum Pater, omnipotens Deus.

Adesto lumen luminis, myslerium et virtus Dei.
Adesto Sancte Spiritus, Patris et Filii copula.
Tu cum quiescis Pater es, cum procedis Filius.
In unum qui cuncta nectis, tu es Spiritus Sanctus.

Unum primum unum , a se ortum , unum ante unum

Deus.
Praecedis omne quantum, nullis notus terminis.
Nihil in te quantum, quia neque quantum ex te est.
ftamque ex te natum unum gignit magis, quam tenet
quantum.
Hinc immensus Pater est, mensus atquc immensus Fi-
lius.

Unum autem et tu Pater es, unum quem genuit Filius,

Quod multa vel cuncta sunt, hoc unum cst quod genuit
Filius.

Cunctis qui Jvtos semen est, vera virtus seminis.

In quo, atque quo gignuntur cuncta, virtus quse fundit
Dei.
Rursusque in semen redeunt genita qua^que ex semine.
 ,

202 MA.RII VICTORINI JLJRI

Operatur ergo cuncta Christus, qui omnis est virtus Dei.

JVamque Christus in quiete motus est, summus Deus.
Atque ipse motus sapientia est, et virtus Dei.
Nullo a suhstantia distans quia quod motus :

Hoc suhstantia est, quique motus, quia in ipso atque ip-

se est.

Ex Deo dictus Deus, natus autem quia motus est, :

Omnis enim motus nutus est, unumque cum sit Deus.

Ac Dei motus, unus et idem Deus existit.
Tamen motus ipse esse ut sibi sit hoc quod ipse motus
,

est.

Sed quia Dei motus est, hahet in se motus Deum.

Rursusque isto ipso quia Dei motus est, habet ln se mo-
tum Deus.
In Filio igitur Pater est, et in Patre est ipse Filius.
Sunt ergo singuli atque in semet semper, cum sint sin-
guli.

Hinc duobus una virtus, hic una substantia est.

Sed Patre dante, quse sibi fit Filius substantia est.

Esse enim prius est, sic moveri posterum.

Non quo tempus illi adsit, sed in divinis ordo virtus est.

Esse nam prsecedit motum,

re prius non tempore.
Hoc Deo memorant substantiam.
esse dicti

Hic autem motus ortus est, nam gignit motus substan-

tiam.
Substantiaeque generatio quid aliud quam substantia est?
Ergo motus et Patris est, Filius ergo eadem substantia
est?
Ilunc >>oyov Grseci vocarunt, intus in Patre Deum.
Causa qui sit ad partum atque ad ortus omnium.
Nihil namque absque hoc creatum est ,
per hunc creata
cuncta sunt.
Hic ).oyos, si Christus est et si >o'yo?, yita est genitus,
 nnins I. 1203
I

. i Patre esl : esl enim \ ivua Deus, in quo cum

Substantia Deus sit, Deusquesil rita svbstantia.
Genitua autem Filiusvita est, una <si substantia.
Deus, indiscretus i !•;<> somper, semper cl allcr.

Simul missua, mittenti par } cl fons tamen manans, sem-

per
Discurrit, spargens vitas, niissus ut flumen Filius.

Hinc wibstantia unum ambo, fons Deus, flumen I ilius.

Sed quia in divinis substantia hoc idein quod vita cst.

> itaque ips;i est sapicntia, ut praecedit esse.
Cui inost princeps ac simplex \ ivere, sic adest.
Intelligens sapiensque semper cum prarcedit vivorc.
IVon quo praTedat quidquam allorum, necpje quo sit om-
nino alterum.
Sed quo progressu actum, sit ter triplex alterum.
Filius, actusque vila est, qua procodunt et creantur om-

nia.

Fit idem doctor et magister, idcm perfector Spiritus.

Sominatas seclis animas irrigans soitis sophiae.
Sophia autem cum sit Christus, idem Christus Filius do-
oet,

Trofectus Patre Patrem et Christum Spiritus.

Hiuc Patris cuncta Christus : hinc hahet Christi cuncta
Christus :

Sic Christus parentem et seso alterum

meus inter ,

Spiritum implot parcntem, dum esse pra*stat omnibus.

Atque esse ounctis vita est ot hoc cst quod in Chrislo :

factum est.

Quid quia jungit ac salvat omnia, ac docet verum Deum

Chrisluin sequentes, Christo renatos Sanctus jungit Spi-
ritus.

ErftO Christus omnia, hinc Christus mysLerium.

204 MARII VICTORIHI AfRI , HYMNUS 1.

Per ipsum cuncta et in ipso cuncta, atque in ipsuni om-

nia.
Cujus altitudo Pater est, ipse vero totus :

Progressu suo longitudo, et altitudo Patris est.

Hinc Christus apparens seclis, ad profundum doctum id-

que arcanum,
Et intimum intus docendo, Christus occultus factus Spi-
ritus.
Omnes ergo unum Spiritu, omnes unum lumen.
Hinc singulis vera, hinc tribus una substantia est.
Progressa a Patre Filio, et regressa a Spiritu,
Quia tres existunt singuli , et tres in uno singuli.
Haec est beata Trinitas, hsec beata unitas.
 nTvnrs ii. qoo

MARII VICTORINI AFRI,

VIRI GONSULARIS,

HYMNUS II.

Miserere Domine , miserere Christe, miserere Domi-

ne, quia credidi in te, miserere Domine ,
quia miscri-
cordia tua cognovi te.

Miserere Domine , miserere Christe , tu spiritus mei

^670; es, tu animae meae Aoyo? es, tu carnis meae '
loyo;

es.

Miserere Domine , miserere Christe : vivit Deus et

semper vivit Deus, et quia ante ipsum niliil est, a se vivit
Deus.
Miserere Domine, miserere Chrisle ; Vivit Christus, et
quia Deus generando dedit, ut a semetipso vivat Chris-
ei

stus, quia a semet vivit sempor, vivit Christus.

Miserere Domine miserere , Christe : Quod si a semeti-
pso vivit Patre : et Patre generante a se vivit Filius, con-
substantiale Patri est , quod ut semper vivit Filius.
Miserere Domine, miserere Christe : Animam Deus de-
disti mihi, anima autem imago vitee est, quia vivit ani-
ma in aternum , vivat et anima mea.
Miserere Domine , miserere Christe : Si ad similitudi-
206 MARII VICTORINI AFRI ,

nem tuam Deus Pater , et ad imaginem Filii homo fac-

tus sum , vitam creatus sseculis ,

quia me cognovit Fi-
lius.

Miserere Domine miserere , ChristeAmavi mundum,

:

quia tu mundum feceras, detentus mundo sum duin in- :

videt mundus tuis : nunc odi mundum, quia nunc per-

cepi Spiritum.
Miserere Domine , miserere Christe t Succurre lapsis
Domine, succurre pcenitentibus : quia divino et sancto
judicio tuo quodpeccavi, mysterium est.

Domine miserere Christe

Miserere cognosco Do-
, :

mine mandatum tuum cognosco reditum in anima ,

scriptum mea propero

,
si jubes redire , nostri Salvator
Deus.
Miserere Domine, miserere Christe Diu repugno, diu :

resisto inimico meo, sed adhuc mihi caro est, in qua vic-
tus Diabolus , tibi triumphum magnum , nobis fidei mu-
rum dedit.
Miserere Domine, miserere Christe : Velle mihi adja-
cet, mundum et terras linquere, pluma est,
sed imbecilla
velle subsidio sine tuo, da fidei pennas, ut volem sursum
Deo.
Miserere Domine, miserere Christe : Jam portas qusero
spiritus, quas pandit Spiritus testimonium de Christo di-
cens , et quid sit mundus docens.
Miserere Domine, miserere Christe : Patre qui genitus
semper ,
qui reprsesentas Deum , da claves Cceli , atque
in me vince Diabolum , in sede lucis ut quiescam, gratia
salvatus tua.
 HYMN1 I llT. 207

MAMI VICTORINI AFRI,

\IM CONSULARIS,

IITM3NUS III.

Deus Dominus, sanctus Spiritus ; beata Trinitas.

Pater, lilius. Paracletus : beata Trinitas.
Pnestator, minister, divisor : beata Trinitas.
Spiritus operationum , Spiritus ministeriorum , Spiri-
tus graliarum : beata Trinitas.
Unum principium, et alterum cum altero et semper
alterum eum altero : beata Trinitas.
De qua Patcr substantia , et ipse subslantia Filius, Spi-

rilusque substantia, sed tcr ipsa substantia : beata Tri-

nitas.

Pater pcrfectus, perfectus Patre perfecto FiliuS; per-

fecto Filio sanctus perfectus Spiritus : beata Trinitas.
Fons, ilunien, irri^atio : beata Trinitas.
In tribus ter gemina, sed una actio : beata Trinitas.
Existentia , vita , cognitio : beata Trinitas.
Caritas, gratia, communicatio : beata Trinitas.
Caritas Deus est, gratia Cbristus, communicatio sau-
ctus Spiritus : beata Trinitas.
Si caritas est, gratia est, si caritas et gratia commu-
J08 MA.RII VICTORIM AFRI ,

nicatio est , omnes ergo in singulis , et unum in tribus :

beata Trinitas.
Hinc ex Deo Apostolus Paulus , « Gratia Domini nos-
» tri Jesu-Christi , « et caritas Dei, et communicatio
» sancti Spiritns vobiscum. » beata Trinitas.
Ingenitus, unigentus, id est procedens genitus : bea-
ta Trinitas.
Generator genitus , regenerans
,
: beata Trinitas.
Yerum lumen , verum lumen ex lumine , vera illumi-
natio : beata Trinitas.
Status, progressio , regressus : beata Trinitas.
Invisibilis invisibiliter, visibilis invisibiliter , invisibi-
lis visrbiliter : beata Trinitas.
Omnis potentia, omnis actio , omois agnitio : beata
Trinitas.
Impassibilisimpassibiliter, pasiibilis impassibiliter, im-
passibilis passibiliter : beata Trinitas.
Semen, arbor, fructus beata Trinitas. :

Ab uno omnia per unum omnia in uno omnia

,
, :

beata Trinitas.
Unus simplex, unus unum , et solum unum , et solum,
et semper unus. Alter unus ex uno unus idem unus, et ,

omnia unus unitoromnium, virtusunius, operans unum,

ut fiant omnia beata Trinitas.:

Ex seterno ingenite ex aeterno genite ut omnia seter- , ,

na sint genite beata Trinitas.

:

Tu creari imperas, tu creas, tu creata recreas : beata

Trinitas.
Tu Pater cunctis substantia es, tu Filii vita, tu Spi-
ritus salvatio : beata Trinitas.
Substantia ipsa vita est, vita ipsa qui est , asterna sal-
vatio est, Pater ergo, et Filius, et Spiritus sanctus est :

beata Trinitas.
 ri «in * iii. 209

Tu eese eunetis prsestat , tu filiiformam, tu Spiritus

reformationem : <> beata Trinitas.
Tu Deua infiniti et il<'iiuiti pater ea : beata Trinitas.
Tu. i> lili. quia \ ii.-i es, infinituses, qui amortuis vitam
. definituses, tu quoque et infiniti et definitipa-

ter es : beata Trinitas.

Tu etiam Spiritus sancte, quia salvatio es, definituses,
« ; quia definito quod infinitum est retines , ct infiniti et

definiti pater c< : beata Trinitas.

Si ergo ter Pater unitas , omnis autem a tc Dcus pa-
tornilas, unum et Deus , et omnis paternitas : beata
Trinitas.
Tu /6
7 ov
Dous creasti , liinc Deus factus Pater, et quia
a te creatus est \iyi:, et ipse quia in illo es, factus est

X070C Deus. Iloec duo unum sancto unxisti Spiritu, sim-

plcx ergo et unum cs factum in tribus, spiritus /oyo,-,
Deus : beata Trinitas.
Primum ov, secundum ov, tertium ov : et simplex tria :

beata Trinitas :

Sv omne substantia est, ov formata substantia cst : for-

mata substantia aut sibi tantum , aut alteris, aut sibi aut
alteris nota est : beata Trinilas.
Substantia Dcus est , forma Filius, notio Spiritus :

beata Trinitas,
6v primum, ov verum Deus es, ergo omnis et tota subs-
lantia , Dcus os : beata Trinitas.
< iv Secundum omnis forma Christus est, universalis au-
tem substantia, cuui universalis est, forma estsubstantia,
igitur cum forma est, et Deus Christus est : beata Tri-
nitas.

6v tcrtium sanctus est Spiritus sanctus spirilus, to-

tius cxistontirc demonstratio est. Demonstratio autem
nunquam nisi nola demonslrat : Nosse autom iit divinis
XXX, i.j
 ,

210 MARII YICTORINI A.FRI y

hoc est quod habere est. Cognoscentia enim ipsa eadem-

que substantia est. Ilabet ergo Deum babet Christum ,

quem demonstrat Spiritus sanctus beata Trinitas. :

Immensus, infinitus, invisibilis Deus es, sed aliis im-

mensus, infmitus, aliis et invisibilis tibi mensus , tibi :

iufmitus, tibi visibilis Hinc ergo et forma tibi est, ergo

:

et X&yoj , idem es ,
quia Jufyo? forma cst et quia forma :

tibi notitia es , notitia autem Spiritus sanctus est : id

ergo et Deus , et ).oyo,- , et Spiritus sanctus es : bea-
ta Trinitas.
Tu Filii visibilis, es enim universalis et omnium for-
nia : Cum enim vWificas cuncta , sit forma de vita :

Forma autem semper in substantia , et forma omnis no-

titia est Ergo in substantia Deus es , in forma
: loyog , in
notitia Spiritus sanctus beata Trinitas. :

Tu quoque Spiritus sanctus notio es, omnis autem no-

tio formse et substantise notio est : Cognoscis igitur
Deum, et habes Dei formam. Hinc et Deus, et Filius , et

Spiritus sanctus es : beata Trinitas.

Esse Deus es , Spiritum esse Christus , apparere quod
sit Spiritus Paracletus : beata Trinitas.
Ilinc Christum misit Pater , Chriatus Paracletum ,

Christus ut Paracleto , Christo ut appareret Pater :

beata Trinitas.
Secreta atque in occulto substantia Deus est, secreto
atque in occulto forma Dcus es, secreta atque in occulto
notio Deus est : Ilinc pro i* istorum rbv ovtmv Deus es :

beata Trinitas.
Publica jam apparensque substantia ),6yo? est • et quia
publica et apparens forma autem quia Patris forma es
,

hinc tibi substantia es. Ergo in te Pater est quia Pater ,

,

substantia est. Eadem autem substantia, neque enim alia

ulla substantia. Si ergo ),o'yoj apparens forma est , forma
 II\MM'R III. 3n
lubstantiaque ipsa, apparens autem forma npparcns-
que tubstantia notioest, idemtu Xfyoc et Deus et Spi- , ,

ritus sanctus ea : o beata Trinitas.

Omnis notio cognoscentia est , omnis cofmoscentia
substantia est, cognoscentiaque ipsa forma cst : cs ergo
Spiritus sanctus publicata forma, apparensque suhstan-
tia. sed saltans regeneransque , non manens generansye
substantia es : beata Trinitas.
Ina igitur Deus, Xoyo« spiritusque substantia cst, ma-
iicns in tribus, existensque ter in omnibus tribus. IIoc.
autem et forma et cofjnoscentia est , sic triplicatnr omnis
simplex singularitas : beata Trinitas.
Tu Deus incognite , tu incomprehensibilis Deus es,
sed incogniti atquc incomprehensibilis Deus es, quasi
queedam forma sine forma est. Hinc pro l cum fr diceris
magis defectus ac rcquies. Ilinc cessantis cognoscentia?
forma est nosccnliae : beala Trinitas.
Tu /6yo; forma cum sis , forma Patris es , hinc ergo et
imago Tatris es. Et cum fornia Patris es, est tibi forma,
et ipsa substantia, et quia forma eadein et substantia est,

liinc in te Paler est, et tu in Patre. Item quia forma es,

notio ibi est, ergo et substantia tibi nota, ex lioc notus ct
Pater est. Quippc eum in sinu ejus sis ab eo genitus, ve-
rum ergo et tu ov verum , i* rou Svtoj t6 ov : Omne autem ov

semper in tribus : beata Trinitas.

Tu Spiritus sancte connexio es, connexio autem est,
quidquid connectit duo, ita ut connectas omnia, primo
connectis duo , esque ipsa tertia complexio duorum , at-
que ipsa complexio nihil distans uno unum cum facis
duo : bcata Trinitas.
Tres erfjo unum, et crgo tcr, ergo tcr trcs itnum :

beata Trinitas.
Iliuc Paler summus mittit Xoyovi missus creftt, ct mi-
212 MARII VICTORIXI AFRI ,

nistrat omnia, portans in salutem nobis carnem simul et

sanctam crucem remeans vietor ad Patrem salvandis
, ,

Dobis esse misit alterum : beata Trinitas.

Semper cum Deo Christus est juxta substantiam Ete- :

nim vita semper est. At quoniam vita, actio autem ut

agatincipit, hoc est Christus natus est, ex seterno autem
Deus et Christus agit, ex ceterno igitur Deus Christus na-
tus est : beata Triuitas.
In ccelos qui ascendit Christus est : de ccelis qui des-
cendit idem est. IVon ergo ab homine , sed usque ad ho-
minem Christus est : beata Trinitas.
Ilic est Deus noster , hic est Deus unus , hic unus et so-
lus Deus : beata Trinitas.
Hunc oramus cuncti et oramus unum unum Patrem ,

et Filium sanctumque Spiritum

, beata Trinitas. :

Da peccatis veniam prsesta seternam vitam, dona pa-

,

cem et gloriam : beata Trinitas.

Libera nos , et salva nos ,
justifica nos : beata Tri-
nitas.
 ,

MARII VICTORINI AFRI,

VIRI CONSULARIS,

DE MOMOUSIO RECIPIENDO.

I. Miror. adhuc rationem intclligendi unam inter nos

non certa mente tencri Omncs recte intelligimus ncc

: ,

tamen jungimur. Dicam ergo omne mysterium, omnium

Terba, sententias , intellcctus, oralione Lrevi , Arium
ut possimus excludere. Grseci quos ftX*v«c , vel Paganos
Tocant , multos dcos dicunt. Judsei vel llebrai unum :

Nos , quia posterior vcritas ct gratiaadvcrsum est ,

Paganos unum Deum dicimus Advcrsum Judooos, Pa- :

trem et Filium ita diccntcs duos, Patrem ct Filium

:

scd unum tamen Deum complexi religioncs ambas

,

adversum utramque alterius contrario repugnamus. Et

Pagani quidcm lapsi multum, ct clcmenta et cibos suos
deos csse dixerunt. Judoei crrorc carnali Christum ne-
gaut, qucm aliter confitentur. Nostrum igitur dogma
est ad probandum ,
quod docuit verilatcm, ct correxit
crrorem. Id autem facile cognitu erit , si cognoscatur
vis vcrbi a majoribus positi, quod b/zoou<rto V nominatum
est-, nec errare quemquam volo , cum tantum
de Palre
et Filio b^ooufftov dixero : quia Spiritus sanctus cl a Patre
est, ct in Filio. Hac autem ratio contra Arianos ct ,

contra lwcreticos maximc praovalebit. Fssc Deum falc-

mur, ila cst esse , Christum fatcamur sic esse, islo modo
 4 ,,

21 JUARII VICTORINI AFM ,

dico est Deus , est Christus. Quid est autem istud esse ?
lumen esse , Spiritum esse , Deum esse , \oyw esse fa-
ternur. Ergo haec nemo negat : hoc eeseGraeci bJo-tav , vel,

uitovraffa dicunt, nos uno nomine Latine substantiam

dicimus. Et oOo-ta Grseci pauci et rari , vTcboxast» omnes.
Distat quidem , yerum nunc omittamus , Scriptura di-
vina Graece uiroVrab-tv saepe dixit, Latine substantiam. Et
dixit de Dei substantia Propheta Jeremias : « Quod si

» stetissent hi in substantia Domini , verbum meum vi-

» dissent. » Quid autem est stare in substantia intelli- :

gere Dei substantiam ,

quod verum lumen sit quod spi- ,

ritus infinitus Hoc cum intellexissent intelligerent

sit. ,

/670V Domini, hoc est, verbum Domini vidissent. Et sic

et paulo post idem Jeremias loquitur.
II. Dicit David « Et substantia mea in inferioribus
:

» terrse, » et de Deo dicit , et substantiam dicit, et

quid sit hoc manifestum est. Dicit Apostolus ad He-

fcrseOS : « Qui est character substantia ejus. » Characte-
rem enim dixit Spiritum substantise Dei. Sunt alia

multa exempla, sed quid interest? lectum est quod sit,

et dicatur Dei substantia. Est autem substautia Dei

lumen, Spiritus, Deus. Item substantia Christiest, ).6y f
lumen , Christus Hinc omnes vere dicimus Christum
:

verum lumen de vero lumine Deum de Deo recte ergo , :

dicitur ejusdem esse substantioe , hoc est •/toovotov. Fate-

rnini ergo baooue-tov, cum dicitis lumen de lumine, Deum
de Deo, cur repugnatis? propterea quod est Grsecum?
, ut cui jungitur nunc significet ejusdem rei
huo, tale est

nunc simul cum re res est , ut puta species , quod Grsece

jeoV dicitur junguntur ista hy.0 et eto*os , et significat

ejusdem speciei : sic bpovvpov, ejusdem nominis. Ergo

cum jungitur ad ouo-m» ouo, sit b^oouo-tov , ejusdem o-jo-ta?

\& est ejusdem substantiee. Ex hoc excluditur Arius, qui

 vr OHOVIIO EEGIPttlTDO | ORATIO. 210

dixif , c\ uiliiln ( brislum. Ttem 'diximus 'oij.oou.ov signi-

Bcare cum jungitur rei nihil aliud, quam simul esse rem
dicere, ut oponAunic simul una setate, ct otfoVpoyou*, bpourpe-

9ivT7,- bpooufftov , simul nutritos? ergo bpoovcrtov, simuT sul)s-

tantiale diccmus, vcl consubstanlialc. Eccc habemus et

I atine nomina ,
quod si ila cst , ct cx lioc excluditur
AriU8, qui dixit, fuit quando non fuit : Etcuim si di-
cimus, semper Tater, semper Filius, et si in principio
cral )o'y& ; , ct/070; apud Dcum, quoniam principium sine
ortu cst, ct sinc tcmpore scmpcr fuit, Deus, semper
semper Patcr, scmpcr FiTius. IToc si ita est, exclu-
).6'/o;,

sum cst, ut dixi fuit quando non fuit. Ecce est in ,

utroque bpooveriov , contra Arium positum , universamque

Arii haeresim. Haec si vcra sunt, accipite b/xooucriov : Nam
si non non latetis, sed ut
vultis, novelli Arii ex vestris
actibus clarum est, dicitis quidem Christum Deum de
Deo Tumen de Tumine verum factum, atque
, , hoc modo
natum non de substantia Dei scd de nibilo , , idque ab
aliis cogitis per argumenta vcstra, ut audire possitis
magis quam dicatis ipsi et quare argumenta? Deus,
o Christe succurre de Deo natus est Christus, aut di-
, si

visus ut minutus
Deus. Iloec atque hujusmodi in- est

digna saepe profcrtis quasi corpus sit Deus , aut corpo-

reus , aut hyle, hic cnim divisio vel diminutio potcst
essc. Scd dc isto multa jam diximus, queinadmodum in
divinis, in corporeis maximeque inanima, in spiritu,
in mente ct magis in Deo aut motus sit, aut partus
omnimodis. Etenim perfccta ncque augeri, ncque minui
possunt circa substantiam , auxtyova enim cum sunt ct
auToo*ovapa de Deo dico de spiritu, qualia ipsa sunt, talia
emittunt : Nec ibi gcneratio immutationc generatio,
neque ulla passio ibi, vcl pbantasia aliqua passionis,
Interca liis rationibus vestris quid copitis nos fatcri <1q
 ,,

2l6 MARII YlGTORIia AFRI ,

nihilo ChrisLum esse natum? Num minor vestra blasphe-

mia est , cum vos eadem sentiatis? Aut cur non est
aperta vestra professio : si ita scutitis ? Veruin contraria
vos loqui non videtis : Dicitis enim Deum de Deo
lnmen de lumine. Hoc de nihilo est, cum dicatis unde?

Ergo de Deo Christus non ergo de nihilo de Uunine , ,

non de nihilo de Deo enim de ipsius substantia intelli-

,

gitur. JNam aliud est quod a Deo est nam omnia a Deo :
,

Christus autcm de Deo est ipse vero Christus 16yo; est :

vel ).6y ; Christus est. Postremo queerite quid sit Xoyoc?

et invenietis Xfyog de nihilo esse non posse. Sed illi vos
fallunt , illi inquam ,
qui non intelligentes modum gene-
rationis , dicunt , <'. Nativitatem Domiui quis enarrare
« potest? » Primum de hominibus dictum videri potest,
quis? vel, nemo. Spiritus autem sanctus et insinuare,

et narrare potest. Unde et nos Dei Patris, et Jesu Christi

Domini nostri permissu diximus, et certe non despera-
tum hoc, sed cum miraculo dictum est. Deinde sit mo-
dus generationis ignotus, nos de substantia loquimur si :

Pater et Filius b^oouo-ioj. Quomodo autem Deus Pater , et

quomodo X670S Filius sit, cognitu difficile. Nunc autem
lioc non videtur esse qiuerendum prius enim confiten- :

dum, quod de substantia Patris Filius ct sic quomodo ,

Filius qui modus est vere difficilis

,
et a nobis alibi ,

nunc de hpoo-jo-iov certe ut satisfiat vobis

tractatus. Ergo ,

pacem enim volumus cum omnibus habemus quomodo ,

exprimamus o^oovo-tov, primum consubstantiale vel simul

consubstantiale : Deinde si dicimus Deum de Deo, lumen
de lumine : Lumen autein Pater est , item Filius lumen ,

cum dicamus quia in Patre est Filius , et in Filio Pater

est, dicamus etiam qui recte dicimus Deum de Deo

lumen de lumine ,
quod verum erit, et plcnum huoo-Jo-iov
An dubitatis? Quid si et hoc lectum est? blasphemia
 ,

Dl B0H0USI0 &SCIPIENDO | ORA.T10. 217

mtradicere. David x\w. Psalmo:Est enimfons vi-
et : « In Lumine tuo videbimus lumen. » Fatemini
j.iiikI hoc, el •
iowfftov« Similitei hoc objici potcst ci qui
dicil similem substantiam . eamdem enim nos dicimus ct
simul substantiam, certe dictum in [saia: « JVemo anle
i< Deus, ct nemo post tc similis erit Deus. » Et Da-
> id : « Quis tibi similis erit Dcus? » Hnec advcrsus cos
qui similem substantiam dicunt, sed et multa prsetereo,
quse plenius uberiusque tractala sunt, contra cos tracla-
tus, quos ipsi miserunt : Nam de illis non loquendum
qui dissimilem dicunt : nec de illis ,
qui cos ,
qui ista

tractant qiue dicimus , Fatripassianos putant. Oinncs

cnim isti et alii hseretici facile refutali sunt majorc trac-
tatu. Dcus adesto Tater, ct Dcus Domine Jesu Cbriste ,

ut sit in plebe tua huoo-Jzix, per bpoowcov. Amen.

 ,

MARII VICTORINI AFRI,

VIRI CONSULARIS,

DE FRATRIBUS MACCHABiEIS
INTEREECTIS AB ANTIOCHO EPIPHANE.

Rex fuit Antiochus Syrioe ditissimus olim ,

In cujus regno mater natique fuisse

Septem (ut fama refert) de sancta gente creati :

Quos cura assidui generis meminisse jubebat

Et legi servire datae : sic namque volentes
De populo meliore Dci sua jura tenebant.
Rex avidus mutare fidem, mutare timorem
Voluit , et ut populo pariter miscerct iniquo ,

Prsemia proniitti matri ,

promittit et illis,

Et quidquid posset totum pcrquirere rcgnum ,

Si demutaret mentcs, sensusque priorcs ,

Cogcrct et natos alios sibi fingcre mores.
Illa negat, tacitumque prcmit sub corde dolorem.
Hanc postquam nulla potuit compellere prseda ,

Tentavit primum tormcntis vincerc ssevis.

Pertulit illa tamen gemitus, et tristia regis

Verbera non timuit, victum se vidit ut ille :

lleu quid agam! dixit vincor, quid plura? dolendo

:

IVon tamen eflugics plus est quod plura dolebis,

:
,

Jn natos sjcvibo tuos, licet improba pcrstcs

 , :,

2 20 MARII VICTORINI AFRI ,

Ilac certe ratione meum sanabo dolorem.

Sustulit illa manus, coelumque inspexit in altum,
Emittens gemitus , et talia verba locuta est

Tu licet et gazas tradas, et regna, Tyranne,

Non capimur regum donis, nec munera sanctis
Eripiens promissa Dei : spes certior illa est

Qua3 vitam nobis promittit tempore longo :

Hanc sequor, banc didici non lubrica tangere regna. ,

Sumere divitias facile est, et perdere vitam.

Sed licet et flammaspost verbera saeva mineris,
mutare potes primis accepimus annis
JVil :

Yirtutem cum lege datam mibi linquere certum : est

Quidquid sceve jubes. Natis quod dura minaris, ,

Hoc solum poteris matrem turbare timore :

Est mibi namque Deus spes, est mibi certa meorum,

Per quem jam sperem te nullum vincere posse.
-j- fave , ccelique Parens , te justa rogamus.
Rex furit Antiocbus , turbataque corda tumebant,
Concutit et scevos testatus lumine vultus
Miraturque diu possit quod fcemina tantum.
Miles, ait, pare regi, pareque satelles,
Vos famuli parete mibi data regna furenti ,

Fcemineo tormenta malo, ssevire furentem

Fcemina me cogit, quodplus cst, foemina vincit
Regis jussa sui, sed non impune locuta est,
Membratim pereat septem nam periida natos
:

Intraregna tenet, quorum qui primus babetur,

Hic primus pereat : pereant sic ordine cuncti :

Cratibus impositos subjectis urere flammis

Cernat ut ipsa suos, sic cernat ut aspera natos
Poena aut quein maneat , celeres decet esse ministros.
Interea fcecunda parens, jam crine soluto,
Astitit bortanti similis, jam pectore nudo
 , ,, ,

Dl rnATiunvs WAr.cn \n t,ts. 221

1'1< ra proU ndens, natorum alimcnta suorum,

non confu&a stetil , natumque ul vidit ;<d ignes
[nconstante gradu timidum procedere, dixit :

Tu mea progenies, tu primus respice matrem.

u nunc certe meus, matris tu nate memcnto,
I

IV primum peperi, tu nunc imitare parentem,

Sume meoa mores, et regem vince taccndoj
Tum poteris durare diu sic tempora vinces ,

Perfida , nc superet sanctos violcntia rc<;is,

Utere consilio, regis ne damna timeto,

Fortior C6t isto , saxoque potentior ipso :

Ingredere ut juvenis, patienter vince dolorem.

modo ad matrcm vultus, modo tollit in altum.
Ille

Dumquc tacct, tacitusquc rogat qucm debet, et orat,

JVon sensitrapidos subjcctos cratibus igncs,
Corpus inanc fuit, mater gavisa dolorc cst,
Et dixit : Vici , vincam si saepius orcm
Duret nalorum virtus incognita regi
Sed jam nota Deo populi qui pectora novit.
Finierat primi partus fcccunda dolorem
Sed rcmaucnte metu, pro pluribus anxia mater :

Dissimulatque tamen, ne regem gaudia tangant.

Rex stupct Antiochus, nec credit possc scquentes
Pcenae tale genus similes pervincere natos ;

Ccepta jubct peragi, maler non tcrrita mansit.

Scd tamcn ut vidit pallentcm assistcrc natum,
Ha?c secum volvens, aliqua jam parte levata :

Ecce sccunda mihi partus producitur rctas,

Quam similis fratri formoso pectore, dura
Si scqueris primi partus vestigia nostri
Essc meus poteris, et sic reparare salutem
Quam jam frater habet, matris prsecepta sccutusj
Fone mctus , rcgisque minas contemnc furcntis,
 ,, , ; :

232 MARII YICTORINI AFRI ,

Regnaque quee parvo labitantia tempore dantur.

JVon poterit post ista tibi Rex iste nocere.
Temporis ecce levis accensus cogitur ignis,
Tirtutis locus est , languentem pone timorem
Sume animos , nostri generis si sensus inhseret
Hic qui sceptra tenet, regno qui saevit in isto,
Tempus inane regit regnum vitamque cremari
:

Damnarique nocens seternos sentiet ignes :

Tu securus eris, turba comitante piorum.

Accipe nat meos vultus et respice ccelum , ,

Auctoremque Dcum per quem tibi vita paratur

,

Hsec melior, fratrisque tui vestigia calca.

Non quod Rex jussit, sed quod Deusimperat, audi.
Sicut erat monitus matrem ccelumque videre
Constitit, atque bilari vultu contemnere regem
Ccepit : et ut ridens ardentes irruit ignes ,

Collapsusque jacens anima superante quievit.

Mater ut hoc vidit, rigtdo sic ore locuta est :

Felix parte aliqua, cum jam vis, nec potes omnes

SaeveTyranne, meos trucidando vincere natos.
Te gravior nunc pcena monet, crudelis in igne
Quam patiere brevi Deus bic namque omnia cernit
:

Jam duo securi contempto rege manebant.

Spes melior jam matris erat ,
jam terlius instat
Ecce locus pcena?, si regempcena est vincere ,

Et servire Deo laus non pcena furentis.

est ,

Tertius attrahitur juvenis mandante Tyranno

Qui nondum satiatus erat : furor intus et ira
Seevibant pariler ,
quod fortia pectora fratrum
Viderat impavidi regis superasse furorem.
Constitit ante pedes juvenis florentibus annis,
Egregius forma : diro qui regna teneret
Dignior Antiocho , et sic meliora secutua
 ,, ,

>V=2J&
I 1 IIUM-J MACCIIillT.m. fctS
^
\< t
int< P< o.

ipe oate tuae lecurue dicta

Mater cui lalia fatur
parmtis,
\%
\< cipe, ih> segnis reddas virtutifl honorcm.
SumI tibijam fratret piclatis scde mancnlcs,
93\&
Jam lociu eat mclior qnam regna labentia regis
Quorum sj proprioa attingis pectore Benaut,
A ictorapud populoi regem raperasse fercris,
Sicutfama tuos jam misit in ardua fralres :

Hur accede precor sunt haec, sunt apta dolenti

:

Contcmpsisse nefas, et jura relinqucre regis

Indomiti ,
quem nulla manet post ista voluptas.
\{ juvcnis tacito mittchat murmure vocem ,

Oranti similis, palmas lendehat in altum,

Suhnixoque genu matris figebat in ore
Quolicet aspcctum corpus, quaturha tenebat.
Qui simul admonitus, cratem consccndit, in ignemque
Intrepidus certaquc fidc sua memhra locavit,
Sanctaque quae superest anima inviolata recessit.
Concidcrant flammse tepida remancnte favilla,
Illaesum corpus tellus adaperta rcccpit.
At matcr dubitans gemitus an gaudia sumat,
Heesitat, et querulo sic estscrmone locuta.
Quid nunc , dire, paras? jussis parcmus, et omnes
Munera sed partus rustos ne suhtrahat ulla
Sed liret ipse velis non sum passura Tyranne :

Omncs nam paritcr pereant ccrtamine tanto ,

Tcmporis ipse tui mutcs liret horride pccnam ,

Duraquc quae sauctis cadem sententia natis

Scd graviora paras, si sunt graviora , minaris,
Quodquc. meos rcrnis vultus horrorc teneri
Gaudcrcs partcm quoties decernis in istam.
Ardet at ipse magis rapida Rex concitus ira
Contemnique putat, sicuti nec ceetera fralrum
 , ,, , , ,

224 MARII VICTORINI AFRI ,

TurLa ferat pcenas matrem hoc quoque quaerere

, sentit
Duraque in cxitium quartum producere natum
Pene manu voluit : lassati namque ministri
JVec regis furias, nec regem ferre volebant.
Proh pudor ! erubuit vultus ostendere matri
Natus, et mentem confundere ccepit.
attonitam
Hune postquam stantem summisso lumine vidit
Talibus aggreditur dictis, monitura timentem :

A primo quartus partus , mihi quartus ab imo

Quse nunc verba tibi, quse possum dicere , nate?
Hoc nisi ,
quod cccli durata potentia tecum
Sit simul et virtus , et sanctus originis auctor.

Illi debemus quodcumque rogamur.

regi ,

Ille dedit nobis Abraham cum semine sancto

Per quem nobilitas per quem genus omne probatur,

Ouod manet in Dominum sanctus cui nascitur Isac :

Tum cum jam nullum natum sperare senectus

Sponte sua poterat, sterilis quia Sarra manebat :

Attamen hsec peperit, generique propagine ccepta

Ex insperato remanent tibi Sarra nepotes,
Esaus et patriam deductus Jacob in unam ,

Quos certum cst partu gemino peperisse Rebeccam :

Hincsumus, hincorimur, genus hoc tibi,nate, petendum.

Tu tibi pande viam generis quis in arce piorum ;

Quorum progcnies totum dispersa per orbem ,

Invidiam patitur? Dominum quia sola potentem

Mente colit , mixtae nec turbse accessit iniquae.
Quidtibi cum tristi vultu? quid lumina terrse
Fixa tenes? ccelum potius cceliquc parentem
Conspice ne dubita, mater tibi prospera monstrat.
:

Qiudquid id est, patienter adi , consensibus auge

Turbam nate meam numerumque , hortare sequentum,
jNec decreta parens luctus et gaudia mixta,
 df. ru.uiums mac.cha.bjf.is. 325

Finierat claros monitus, tum luminis orbes

Ipee leval . matremque oculis attendere cccpit,

Niljam tristegerens : habitus, vultusque fatentur

So timuissc nihil, uisi tristia vulnera matris
Per partus divisa buos : sed et ipse citato,
Elapsus manibus, cursu conscendit in ignes,
Mira loquar, non flamma comas, non contigit ova :

Exanime ut corpus flammse superaverat ignis,

Ore patente tamen, tacite qua spiritus irct,
Unde acceptus erat, paritercum sanguine fudit.
Hoc ipso cst gavisa parens, quod qui modo tristi
Constiterat vultu, fretus quod pectore tuto
Paruerit monitis , regis contemptor et irae.

Sic exorsa parens, cuni rex dubitaret in illos

Qui superant, gemitusque daret pia turba, ministri

Regem execrantur, tanto sermone querentes :

Protrahe quid dubitas? nulli jam parcere debes,

,

Nec potes, ut cupias decretum rumpere nulli , :

Appello Regem, totum qui temperat orbem ,

Qui mare qui ccelum cceli cui sydera parent

, , :

Quod nisi producis, timor est, jam segnius instas,

Jam sentis queni poena pctat jam gloria nobis ,

Parte in utraquc manet, liceat producere nullis.

Nam quoscumque tuum jussisti excedere regnum,
Forsitan hoc morem credas, furiose Tyranne ,

Longa majjis vita est? regnoque potentior isto

Quod rejjis , extrema hujus jam parte moraris?
Kos quoque si metuis superant oetate minores;
,

Contemptuque simul vincunttua regna, superbe.

Sed perage imperium nec partus divide nostros ,
,

Hos quoque da tlammis, et viribus uterc regni :

Mortalis tamen os, nec in sevum regna tenebis.

Concipit Antioehus furias, saevusque Tyrannus
xxx. i5
 , , :

2 26 MARII VICTORINI AFRI ,

Exhibet, et gemitus intra sua pectora volvit :

Consentit cum mente color , tristisque gravatos

Attollit vultus, et talia verba profatur.
Heec tua libertas, et dira potentia linguce,
Atque hic quem tumida portas cervice rigorem
Sentiet irati regis quid vulnera possint.
Si nondum es satiata malis, et fingere tentas
Laetitiam, luctusque tuos in gaudia vertis,
INon mutabo necem gaude , , leetare triumpha
,

Dummodo sic vincas, ut sis suprema tuorum.

natorum funere gaudes ?
Sic furiosa nimis
Hoc quoque do flammis, hoc nec mutare potestas
Ulla potest decreta , modo tu vive superstes
JYatis orba tuis, et ne mea jussa morentur,
Ordo suos peragat cursus. Producite natum ,

Ulli nec parcant ignes, dubiumve videre

Rex post ista reor , timor est mihi fcemina nullus,
Praecipuus de gente tua produceris index ,

Quam mirande puer, cui pectore virtus

specie
Firma manet, jam quse poterat vel vincere regem.
Ad quem sic placido mater sermone locuta est
Si dare complexus matri tibi, nate, liceret
Confiteor soli, post vulnera, nate, dedissem.
Sed me dura vetat, tristisque potentia regis :

Sed neget amplexus dum vox ,

,
sit libera nobis

Et liceat meminisse Dei , legemque tenere

Non a rege datam, sed quam Deus arbiter orbis
Tradidit, et mundirector, Mosesque petitam
Accipit, populoque dedit quam maxima laus est
:

]\osse Deum, merito cui nos tribuamus honorem.

Tu modo ne dubita monitis parere parentis :

Sed vigor et virtus ,

penitusque in pectore toto
Mens maneat jam plena Deo : sit fortior eelas
 , ,

Dl vk TRinrs M ICUB vn.r.i.i. 227

Quam v< gj |
. i .11.' iuii . sperari jubentis.
qutntt est \ irtus, quanta est fiducia fortis !

Sed iu (|uid dubitas medias evincere flammas ?

\ ictoi erU (
mihi crede) puer, victorque redibis.
is e( validis miscebit corpora nervus,
Servttasque animas iterum in nova viscera reddet.
Sed ne forte tamen rapidus te terreat ignis

Fratrum sume animos, eeternumque inspice numcn.

Jussa facit, tacitusque Deumtestatus, et orat
Murmure quo poterat, puerum non impedit eetas,
Anijilius haud timel ille necem, matrique volenti
Paruit, et dicto citius superirruit ignis.
Cesserunt flammae , cessit dolor omnis, et una
Corpus et ignis erat , corpus superaverat ignem ,

Spiritus ante lamen placidas supcraverat auras.

I aeta ilolet tacite mater, pressitque dolorcm
Laetitia , luctusque suos in gaudia vertit
Nbn de prseteritis, sed de puerilibus annis
Qui supcrant , ne forte negcnt, nc forte timorem
Concipiant animis, regique accedere malint.
Quo minor est atas, major metus, anxia secum
Dividit et curas , et spes, et sic timor una
Luctantur , matrisquc piae per viscera cursant.
Spes tamcn cst melior ,natum ut producere vidit,
Et procul intrantein ; Videam quid possit in isto
Spesconferre mihi , vultus agnoscerc nostros
Debet et hic , fratrum et numero parere suoruin.
Forsitanhunc solum puerilia pectora tangent ,
*

Indigneque feret quod sic velut hoslia detur.

Alloquar , ct paucis conabor dicere verbis,
Sit memorutpotius generis, quain temporis hujus:
Si te nobilitas generis, si tangit origo,

Respice, natej tuos , et nos quoque respicc, nate.

 , , :

22u MARII VICTORIIfl J\?l\I ,

JYoli annos mcmorare tuos, puer incipe verum

Peclore ferre Deum , tradent lioc saccula sseclis,

Qaod nunc exempla futuris

tu forte petis : des
Temporibus mundo quod ames nil amplius boc
, est

Respice quee fugias , et quam meliora petantur.

JNec te sollicitet miseri fallacia regis :

Sed crescas ipsi nunc in contraria victor.

Spiritus extinctus flammis sic deinde recessit :

Quod dederat corpus , tellus adaperta recepit

Sanctaque quae superest anima inviolata recessit.

Quamvis lassa parens per tot sua vulnera , regem

Pertulit , et animo pariter manibusque supinis
Has babuit voces, et talia verba locuta est.
Qui regis imperium cceli terrseque marisque , ,
,

Sidera qui ccelis qui das animantia terris

,

iEquoribuspisces, ventum qui verberat auras,

Ad te prima mei cupidae fiducia surgit ,

Qui cbaos implicitum caeca caligine miscens

Dividis in partes et das noctemque diemque
, ,

Lunamque et rapidum solem, qui tempora servent :

Et post bsec bominem , cujus de semine mundus

Completur , mortale genus , tum lingua liquescit
Dissona per gentcs, sapor est tamen omnibus unus :

Sed qui mutavit meritis bominumque loquelas.

Longa refcrre mora est, cceptis insistere certum est
.'

Tu mare divisum virga volvisque tenesque ,

Dum pede per siccum populus transcenderet aequor ;

JEgypti effugiens mortem, regemque Pbaraon,

Qui sibi sanctorum numerum servire jubebat ,

Quem tua majestas Mose duce transtulit omnem ,

Servatumque tua totum virtute redemit.

Tcrra dabat fructus ,
quos te cogente fcrebat ,

Occupat et totis queesitain lympba latebris ;

 : , ,

dt ninini hacchajais. 229

Humoi erai nullus . cuncti clamore querentes

Poacebant Mosen, darel ut sitientibus undas
\«l quos ill«' brevi sic esl sermone locutus
( Deum, quidquid petieritis illum
redite posse ,

Sed tameo hanc virgam durum diffindere saxuni ;

! 1 renianl fontes tota regionc morati.

Percusaitque simul : dicto vclocius , amnis
Emisit saxum fontes dulccdine prima.
Conlileor, totus cum sit tibi dcbitor orbis,
Tu quidquid possunt gentes potes omnia solas . :

Tu mortale gcnus curas oncrasque levasquc , ,

Te prccor, attonita confirma mcnte timentem ,

Ne desit fratrum numero meus infimus infans ,

Jgnarusque sui, quem jam procul eccc teneri
Conspicio, turba circumveniente frequenti.
Ilunc propter solum lacrymas quas commovet , a?tas
Unus enim superest de quo mihi maxima cura
, est,
Ne tener ignoret qua sit de gente creatus.
Hunc e<jo si possim secreto apprendere solum,
Blandirer, patriumque genus patriamque docerem :

Sed quacumque tamenpotero, solatia mittam.

Parre puer, tencrisque tuis mihi carior annis ,

Carior cs rejjno, vita quoque carior ipsa :

Tupotes in totum victricem redderc lnatrcin ,

Tu iinisparvus, fmisque futurc malorum :

Si te cura mci tangit, si matris odorem

Mente create tenes quamvis et carus, et infans,
:

Hoc magis aure pia dictis attende parentis.

Primum disce puer, quid sis post ista futurus,
Si paticns fueris : tunc te mihi care fulurum
Tacta docent, fratrum sanctorum in partc locatus
;

Et rcquie securus eris, dum saecula rursus

Sava suos peragunt, finito lempore cerlo
 !,, : ,, , ,,

2 3o MA.RII VICTORIM AFRI ,

Hanc lucem repetes, seternaque regna videbis

JVon maculata malis, sed erit concordia sanctis
Kec morti locus ullus erit, nec bella citatis
Exercentur equis . sed pax seterna manebit.

Matrem crede tuae semper cupidam esse salutis

Heec mihi cur tristi vultu sit dicta repellis ?
Quid refugis ? misere/e mei miserere tuique.
,

Si liceat, prior ire velim : vetor ecce , sed ibo

Tunc, cum victorem cernam te, nate, malorum.
Quid sperare jubes ? solus mea dicta moraris ?
Solus adhuc eequum renovas mihi, nate, dolorem ?
Annuis, an damnas quoque me fratresque genusque?
Quod ne forte velis oro te, et deprecor audi :

His ego te parvum nutrivi, nate, papillis,

Te per ego has precor , et fletus lacrymasque meorum

Ut remeare velis, remeabis solus et hujus
JNon tibi jam fratres dederint solatia vitse :

Dedecoras fratrum sanctissima nomina, matrem.

Et genus, et patriam, si talia dicta recusas.
Heu quando melius vitam servabis in sevum
Si facias tandem quidquid fecere priores
,

Audenter depone metus , depone timorem :

Concipe mente Deum vires dabit ille viriles.

,

Hsec dum mater agit, puer ad prsecepta parentis

Respicit , et solum se vidit ut esse relictum
Sustulit ad ccelum vultus , palmasque supinas,
Et sicvoce petens seternum numen adorat
Sensu et sic pariter secum nutuque rogabat
Vinceret ut regem , ssevos et vinceret ignes.

Atque ita non nec pro puerilibus annis

segnis ,

Prosilit intrepidus medios delapsus in ignes

,

Yicit quicquid erat sic vitam ut iret in altam

,

Spiritus, et fratrum peteret secreta piorum.

 PK VRATRIHUS MACr.IIAH.EIS. 201

luim purv isla j;< rit, solverunt gaudia matrem :

Jamqofi ut erat lassata malis, jam voee negata

Suspivans, intcvque manus eollapsa suorum,
Concidil exanimis, resolutaque mcmbra quierunt.
Sic ipsa et nati sanctorum in parte rccepta cst.
 SANCTI PATRIS NOSTRI

ATHANASIl
ARCIIIEPISCOPI ALEXANDRINI,

ORATIO COXTRA GENTES.

DE INCARNATIONE VERRI DEI.
EXPOSITIO FIDEI.
IX ILLUD : OMNIA MUU TRADITA SUNT
A
PATllE MEO.
EXCYCLICA AD EFISCOPOS EPISTOLA.
APOLOGIA CONTRA ARIANOS.
DE DECRETIS NICJENJE SYNODI.
DE SENTENTIA DIONYSII.
EPISTOLA AD DRACONTIUM.
ENCYCLICA AD EPISCOPOS .EGYPTI ET LYBLE.
 ,

SANCTUS ATIIANASIUS,
IRCHIEPISCOPUS ALEXANDRINUS.

( ANNO ?)-7).
)

GR.ECUS.

Sanctis Atiianasius Alcxandrioe natus est inccrto

anno, ignotisque parentibus; cjus et pueritia et
prima institutio iisdem tencbris involvuntur. Pau-
cis profanarum disciplinarum studio impensis
annis, statim, ut auctor est S. Grcgorius ISa-
zianzenus, ( Orat. xxi de x\than. ) ediscendis Scrip-
turoc sacroe libris operam dedit. lndc clero ad-
dictus , divcrsis sacrorum Ordinum muneribus
ita, Theodoreto, funclus est ut omnium
testc ,

admirationem concitaret. Concilio ISicano inter-

fuil, ipsumque Arium impugnasse traditur. Ab
Alexandro Alexandria? Episcopo, qui morti pro-
ximus Athanasii nomen sapius iteravit, succcssor
designalus, Episcopatum fuga nequaquam dccli-
nare tentavit , annoque 526 ineunte, unanimi
omnium voto electus est, et ab .Egypti, Lybioe,
Pentapoleosquc Episcopis Alexandriae congregatis
pontifex consecratus.
Ilinc timore perculsi et incitati furorc Ariani
quibus quasi dux prajerat Euscbius INicomcdiensis
pacto cum Meletianis fcedere, illius a sedc de-
236 SAJfCTUS ATHANASIUS ,

propositum inierunt. Mittuntur primum

jiciendi
ad Constantinum Imperatorem, qui Athanasium
fracti calicis reum traducerent sed agnita ; in-
nocentia ab Imperatore non absolvitur modo , sed
laudatus dimittitur. Agebatur tunc annus Christi
55 1 ; anno sequenti innovatur eadem accusatio,
imo et superadditur occisi Arsenii reatus. Fruslra
prius objiciebatur , cum jam Ischyram cujus ca- ,

lix fractus jactabatur nunquam fuisse sacerdotem ,

et al.iunde lecto jacentem in Ecclesia reperiri non

potuisse, ipso Ischyra fatente , coram principe
dudum demonstrasset Athanasius : posteriorem
pariter deludebat perfidiam , ipsum viventem pro-
ferendo Arsenium ,
quem frustra celatum ab
Arianis deprehenderat. Hac iterum vice innocens
comprobatus, congregato Caesareae primum deinde ,

Tyri anno 555 concilio iisdem exagitatus ca-

,

lumniis, publice a prava muliere inculpatur, quse

ne agnoscendi quidem illius capax mendacio sta-
tim rea convincitur. Arseuii mors iterum expro-
bratur resecataque ut aiebant manus coram
, , ,

omnibus producitur; sed Arsenius, quem lon-

gius abesse credebatur, stalim apparet et manus
integras coram omnibus expandit. Remanebat in-
sana fracti calicis fabuia qualescumquc non au-
;

diuntur modo, sed multo labore exquiruntur

testes; iniqua damnatus depositusque sententia
ad Imperatorem justitiam efflagitaturus confugit;
ingerente autem Eusebio INicomediensi solitam
frumenti ab Alexandria Constantinopolim trans-
lationem ab illo prohibendam, inauditus subito
 IfcCBIlVtlCOPUfl ILBXANB&IKUS. 80^

- in Galliarum urbem, nullo tamen in

cjuslocum substituto Episcopo, exulare jubetur.
Defuncto Constantino Magno, divisoquc inter
Constantinum Constantium et Constantom ejus
,

filios imperio, exulantibus Episcopis licentia datur

ftd Ecclesias redeundi. Yix autem Alexandriam
repetierat, cum novis impetitur calumniis, isla-
«
I
ii»' imprimis accusatione urgetur, quod synodi
sententia depositus, sacra rursus sinc alterius sy-
nodi judicio invasisset. Prseoccupatur Constantii
animus pravaque venditi illius ,
quod paupcribus
erogare intendebat, frumenti fictionc cxaccrl)a-
tnr. Qnin ct Jnlii papa? 1 mentem prscripcre
conati Ariani , cum
ab co poslu- ad Romanum
larcntur concilium dclrcctato illins judicio, ad
,

solitas itcrum confuiunt insidias.

Athanasius intcrca an. 336 centum Episcopo-
rum synodo absolvitur, clcctiquc an. 3/ji ab
Eusebianis ad Alexandrinum ponlificatum Gre-
^orii certior factus, Romam ad Julium dcvenit,
qui. illo in commuriionem suscepto , scriplisquc
ad Euscbium cpistolis, cunctos ejus advcrsarios
jubet adcssc apostolica judicandos aucloritatc.
Contemptis autem Julii mandatis Eusebiani , de-
tentisque cliam per annuin fere integrum cjus
legatis, Gregorium in Alexandrinam Ecclesiam vi
adhibita inlrudunt. llomano inlerim concilio
iterum absolvitur Alhanasius commulalisquc
,

hinc et inde Julium intcr ct Eusebianos cpistolis,

anxia et fluctuans pcrseverat Athanasii causa usquc
ad concilium Sardiccnse ab lmperatoribus an. 3 j-
 ,;

2 38 SA.NCTUS A.THA.NAS1US ,

convocatum. Aderant simul Orientales Occiden-

talesque episcopi; sed non una mens omnibus;
Athanasium Orientales tanquam reum adesse
Occidentales vero tanquam episcopum sedere vo-
lebant. Hinc scinduntur cpiscopi ; Osius cum
Occidentalibus Sardicae congregatis, absoluto Atha-
nasio, ejus analhemate percellunt
adversarios
Orientales vero cum Eusebio INicomediensi non
Osium modo scd et ipsum Julium a commu-
,

nione alienos declarant.

Defuncto autem anno 54$ Gregorio, mediante
Constante a Constantio revocatur
, et ab ipsis ,

infensissimis hostibus Ursacio et Yalente susceptus

aliquantulum tandeni quievit, id est, ab anno 55o,
usque ad annum 556 ,
quo rursus militum proe-
fccto Syriano intra ipsius Ecclesiae limites im-
pugnatur. Expellitur populus ,
percutiuntur Cle-
rici, trepidae dissiliunt Yirgines , fugere in dc-
scrtum cogilur ipse Athanasius. Perpetrata Con-
stantius, dato etiam cdicto comprobare non
,

veretur, imo et juvenum lasciviam contra sanctum

pontificem incitare. iterum Ecclesia;
Polluitur
hinc disjecta sedilia, hinc velamenta lacera, hinc
sacra proculcata indumenta, hinc ipsam episco-
palem cathcdram disturbalam videres. Adveniente
autem Georgio in Alexandrioe episcopatum nuper
intruso non sedatur sed augetur tumultus atro-
, , ;

cioribus ipsa paschalia festa facinoribus fcedantur;

depulsi ab Ecclesia fidcles dum in desertum pas-
,

cha celebraturi ditfugiunt, alii a persequentibus

vexantur militibus alii etiam occisi intereunt;
,
 AlCIIBNICOfUI ALF.XAISDRIIVUS. 2.^9

•ctoginta demum expelluntur, et lexdecitji pro-

Iruduntur in exilium epiacopi.
Latcbat interea in deaerto plura conscribcns
Athanasius, quoadusque regnante post Constan-
tium Juliano Apostata, interfectoque intcr popu-
Larei motui Gcorgio circa annum 362, Alcxan-
driam tandem repetere licuit. Breviorii illud quie-
tii intervaliuin congregando circa rcduccs Aria-

nos concilio impcndit; mox vcro propter incon-

cussam fidei firmitatem Juliano invisus ab ,

Alexandria priinum deinde ab ipsa JBgypto aman-

,

datur. Quod ut rcscivit Athanasius, ultra Nilum

aufugit , ubi iatitare coaclus est usque ad Jo-
viani, principis Christiani, imperium, qucm anno
565 cum cpistola /Egypliorum cpiscoporum ca-
tholica Antiochiam adirc propcravit. Joviano citius
cxtinclo, baptizatus ab Eudoxio Constantinopolis
Ariano pontificc Yalens ejus in imperio succcssor,
dcpositos sub Constantio cpiscopos a sedibus ex-
pellendos decrcvit. Cum vcro, nc Athanasius dc-
jiccrctur, innixc obstaret populus meritoque ti-
meretipse, ne libcrtale eliam captivus cxuerelur,
rus in ipsum alavorum tumulum se reccpit ubi ,

quatuor delituit mcnses. A Valenle dcmum scdi

suae restitutiis, vitam tantis laboribus persccutio-
nibusque agitatam placidus in pacc consumma-
vit,anno Chrisli 5"5 pontificatus vcro 4§.
,

Sic, ut ait S. Gregorius Nazianzenus, « Cum

» ( um vitac cursum tcnuisset , atquc ila insti-
r tutus fuisset, aliosque instituisset , ut et vila
» ipsius morumque ratio episcopatus norma csset,
 ,

2^0 SAKCTUS ATIIAKASIUS ,

» et ipsius dogmata pro fidei Orthodoxae lege

» haberentur, quod tandem pietatis praemium
» capii?.... In bona senectute vitam claudit, pa-
» tribus suis Patriarchis, et Prophetis, et Apostolis
» ac Martyribus ,
qui pro vcritate dimicaverunt
» adjuugitur; atque ut epitaphium quoddam
» paucis complectar excellentiori honore in dis-
,

» cessu afficitur ,
quam quo in civitatis ingres-
» sibus ornatus fuerat; multas quidem lacrymas
» excitavit, majorem autem iis rebus, quae in
» aspectum cadunt , nominis sui gloriam in
» omnium animis recondidit. » (Orat. xxi. el
» XXXVII.
idem in hac ipsa oratione ce-
Sic ejus merita
lebrat Athanasium laudans, virtutem laudabo.
: «

» Idem enim est illum dicere, quod virtutem

» laudibus efferre quoniam virtutes omnes in
:

» unum collectas tenebat, vel., ut verius loquar,

» tenet Quamdiu in nos versatus est , Ec-
» clesiaecolumna fuit Yita ipsius morumque
» integritas episcoporum norma erat, et ipsius
» dogmata fidei orthodoxae leges habebantur. »
Sic ejus agendi rationem a quibusdam quasi
vcheincntiorem inculpatam commendat ad ipsum
scribens S. Basilius «Neminem, inquit, ita puto
:

» de praesenti Ecciesiarum stalu dolere, atque

» tuam dignitatem Verum quemadmodum
» multa integritatem tuam moestitia occupat, ita
» arbitramur et prudentiae tua? competerc ut ex-
» cellentem de conservandis Ecclesiis sollicitu-
» dinem habeat Quis autem ad ista perfi-
 ,:

AEGBIBFISCOPUS aii\\m>tuiu. 24 1

ikI.i prudentiam tuam excellet? Quia acu-

tius, quid faciendum sit, expendet? Quis ad
utilium energiam efficacior? Quis ad conside-
randam fratrum necessitatem condolenlis af-
» fectu magis prseditus? Quis universo Occidenti
honorabili canitie tua venerabiiior ? Rclinque
» Mnemosy non aliquod ista convcrsalionis tuae vila
» dignum Colendissime Pater ; innumeros istos
,

» quos pro pietate lulisli labores nno isto operc

» conGrma. » ( S. Basil. Epist. xlviii. )
Sic idem epistola sequenli « Quanto Eccle- :

» siarum languores auctiores evaserunt, tanto

univcrsi acl tuam convertimur inlegritatem
v unam nobis malorum consolationem in tua
» precum
tutcla relictam csse crcdcntcs, qui et
* virtulc, rerum gercndarum, qua
et scientia
» quid optimum factum sit admonere potes,ex
» borribili ista tcmpcstate conservarc nos ab omni-
» bus ,
qni aliquantulum intcgritatem tuam vel
» audilu, vel cxpericntia cognovcrunt, crederis. »

( Idem , Epist. xlix.)

Hax autcm illi rcvera tribuuntur opera, nempc:
i° Oratio contra gcnlcs eleganter scripta : 2° Trac-
talus dc Incamatione VerbiDei, quo Incarnalionis
neccssitalem Juda?is simul et Gentibus dcmons-
trat : 5° Expositio fulci , qiue bre.vi symbolo fidem
catholicam amplectitur 4° Tractatus in illud :

Omnia mihi tradita sunt a Patre inco , quo

validis argumentis adversarios urget 5° En- :

cyclica ad Episcopos qua flrmum ct clo-

epistola*
quens patct D. Doctoris ingcnium 6° Apologia
:

XXX. JLlj
 :

242 SAITCTUS ATHANASIUS ,

contra Arianos, quae maximi momcnti monumenta

complectitur :
7 De dccretis Nicence Synodi^ ubi
sanctissimi Concilii veritas vindicatur : 8° De Sen-
tentia Dionysii, scilicet Alexandrini ,
quem ca-
tholica sensisse demonstrat :
9 Epistola ad Dra-
contium, cui Episcopatum fuga declinanti pusil-
lanimitatem exprobrat ad Episcopos : io° Encyclica
Mgypti ct LybicVj quos, exclusis Arianis, ad Ni-
csenam fldem viriliter propugnandam incitat :

n° Apologia ad Constantium, ubi in refellendis

Arianorum calumniis totus versatur : 12° Apo-
logia de fuga sua^ cujus argumenlum ipso titulo
satis innotescit : i3° Epistola ad Serapionem de
morte Arii : i4° Epistola ad Monachos 9 sive His-
toria Arianorum : i5° Orationes IV adversus
Arianos, quae inter praestantissima Athanasii opera
jure computari possunt : 16° Epistolce. IV ad
Scrapioncnij quae, sive de Spiritu sancto, sive de
consubstantialitate Verbi disserunt : 17° Epistola
de Synodis , scilicet Ariminensi et Seleuciensi
18 Tomus ad Antiochenos de observanda inter tem-
porum angustias agendi ratione : 19° Epistoke
quaidam ad historiam simul et dogma pertinen-
tes 20 Vita Sancti Antonii quae encomium po-
:

tius quam respuenda visa

historia nobis non
est : ad Orsisium quae pariter ad
21° Epislola
historiam et dogma elucidanda non parum con-
ferunt 22 De Incarnationc Dci Vcrbi ct adversus
:

Arianos, ubi errores temporis iterum exagitat :

20 Epistola ad Afros Episcopos 24 Contra Apol- :

linarium libri ^ qui male Sancto

1 Doctori abju-
1

dicarentur 2 5° Epistolce, ad plurimos, inter quas

:
 MLCKllFIICOtUI AT.r.xAnDRIM. 245

etninel Epistola fettalis : a6* Liber de Trinitatc

<t Spiritu tanctOj qui, licct lalinus sancto Alha-
naiio certe videtur trtbuendui : 27 Scrmo major
dc fidc a D. De Monl-Fancon recentius in publicum
emiiius : 28* Epistoia ad Marcellinum circa psal-
moa : 99' Expositiones in psatmos quae partim a
Monachil sancli De Mont-
Mauri excusae, cx D.
Faucon analectis ad inlcgritatcm rcvocantur :
5o* Fragmenta quatdam in novum testamentum ,

iterum a D. De Mont-Faucon emissa. Quae qui-

dcin omnia B. Doctoris scripta cum ad fidem ,

maxime lcctoribus subjicientur, ex-

pertineant,
clusis quae plnrima conficcrcnt volumina, dubiis
spuriisquc operibus.
Intcr illa computandum imprimis vulgatum
sub cjus nomine symbolum quod apud doc- ,

tores non esse revera B. Athanasio

constat ,

tribuendum, licet perfectissime exprimat impol-

lntam fidei quasi virginitatcm, pro cujus integri-
tatc tantos exantlavit laborcs tantisque caput,

objccit pcriculis.
Hi sunt libri, quos posteritati commendavit
magna tuba 3 sanctissimus orbis oculus,
illa rcritatis

fidci columcn, secunda Ckristi lucema, (S. Grcg.

INazian. orat. xxi , N° xi , ct orat. xxv, N° xxi.)
Athanasius , 11011 cogitationnm modo veritate, sed
modcrata verborum tcmpcrie apprime Catholicus,
ncc ideo minus simplex nec minus omnium ,

captu accomodatus; claboratissimas orationcs cx

lcmpore dcpromerc crederetur. Tam solcrli ju-
cundoquc utitur cloquio, tam suavitcr omnium
 ,

?44 SANCTUS ATHANASIUS ,

oaptat animos, ut prius insinuetur veritas , quam

insinuanda videatur. Dulcis idcm et accr, tanta,
cum diccndi ratio postulat vehementia in adver- ,

sarios quodam modo insilit , ut detecta palam

omni scelerum turpitudine, infames et quasi in
publicum pcrtractos totius orbis contemptui
,

odioque objiciat. De quo hoec habet optimus ea

de re judex Photius « Hujus dictio perspicua
:

» sobria item et candida, vehemensque ac pro-

» funda et argumenta valide torquens ejus uber-
_, ;

» tas ac fcecunditas admodum sane mirabilis. Dia-

» lecticis ad hsec usus est argumentis, non illis

» nudc propositis, verum philosophorum more

» inagnificeque prolatis , ac per nudas duntaxat
» notiones , et has quidem bene ornatas. Sacrse
» quoque Scripturac testimoniis ac demonstratio-
» nibus valide communitur; et ut uno verbo ab-
» solvam, solus (conlra Arium) liber ad Arianis-
» mum universum refcllendum sufficere queal.
» Immo qui Gregorium Theologum, Sanctumque
» Basilium dixerit, ex hoc tanquam fonte haustos
» egregios illos et limpidos librorum suorum rivos
» contra eumdem errorem profudisse, sane a
» scopo minime aberrarit. » (Bibl. Cod. cxl. )
Et cerle tanto honore habebantur ab antiquis
sancti Doctoris scripta., ut omnibus notissimum
sit illud bcati monachi encomium , quem dicere
solitum referunt : «Cum ex operibus S. Athanasii
» quodlibet inveneris, si charta deficiat , vestibus
» ipsis inscribc. » (Prat. Spir. c. xl.) Idem sentie-
bat S. Cyrillus Alexandrinus , cum hoec in episto-
 t&ClllVItCOVUl AirwiMiM. 245
li< scriberet : « Celebris memorioe pater noster
Lthanasius loquacibus impiorum Haeretico-
ram Diigis inexpugnabili quadam ct anostolica
1 prudentia restitit, quasiquc fragrantissimo quo-
» dam unguento ipsum ecelum scriptis suis cxhi-
» laravit. et ob dogmatum rectitudinem ct intc-
gritatem optimum ab omnibus sortitus cst tes-
1 timonium. » (S. Cyril. Alex. Epist. 1.) Hinc a
S. Epiphanio Vocatus est Orthodoxaj reUgionis pa-
rtn$t (Haeres. i.xix.) a Lucifero totius justitice episco-
pus catholicuSj (Lib. 1, de Alhan.) ab codem \cro
Cyrillo Alcxandrino , laudatissimus parens et episco-

qucm orthodoxa fidei regulam certissimam sequi-

ptttj

mur. (Homil. viii. dc fest. Pasch.)

primum Vicentfae an. 14S2

Imperfecta operuni S. Athanasii prodiil editio
vertente Omnilwno de Lonigo, curante autem Barnaba Cessano ; Imperfecta
iterum in piiblirum emissa est cumNicoI. F.eraldi epistola, an. i5ao, et poslca
i5aa copiosiorem publica* fidei fecit Erasmus an. 1527, ita tamen ut pluri-
ma etiam magni momenti iu latinam linguam non transmitteret. B. autem
Doctoris recusa sunt opera an. i53aLugduni, vertentibus Christoph. Per-
sona, Joan. Arclio, Angel. Poliliano, Joan. Reuclino et Erasmo; eodem autem
anno similis emissa est edilio Coloniae. Pr.xccdentcs ampliavit Petr. Nannius,
Lovaniensis professor, an. i566, quaenullis additis, rccusa estBasilete 1564.
In editione tiutem Parisiensi an. 1572 , plnrima fuerunt superaddita, scilicct

S. Antonii viia, et libri de Trinitate Basileae excusi, an. 1570, interpreteBe .1.

Omnia autem opera aliis adhuc superaddilis lucem viderunt Parisiis anno
i58r, iltidem i(io8, apud Claud. Chappelet, et 1612 cuni vila S. Antonij
a David Hesch.rlio cxcusa Augustoduni 161 r.

Hiec de latinis editionibusranno autem t6oi, prodiernntS. Athanasii opc-

ra, greca siniulet laiinacum vcrsionc Nannu,apudCommelinumHeidelberg.
avol. in fol- ; accesserunt poslea fragmenta qusedam a Petro Felkmanno trans-
niissa. Edilio nova liabctur Parisiis an. 1629 , Lipsiae an. 1686 , licct titulus

Coloniani prseferat , ubi plurimae scaturiunt mcnd.T , quas expungere tenla-

verunt cum Jacob Loppino, citius dcfuncto, D. dc Monte-Falcone Benedic-
lino, qui, priorc dcfunclo , solus postea tanto operi ulliinain manuni iinpo-
gqit; ad integrilatera vcro S, Atbanasii operum supcrnddenda cst collcrliu
2^6 SA5CTUS ATHANASIUS , ETC.

Patmra Paris, anno 1706, curante eodcm emissa, ubi plura inedila refe-
runtur. Jactatur denique posterior editio curis novis emendatior, et quarto
volumine aucta, Patavii 1777, ubi nihil novum reperitur, nisi Fragmenta
D. De Mont-Faucon in suum locum restituta; emendalior autem P>enedic-
tinorum jure adhuc praedicatur.
Gallice Habentur :

i° Vita S. Antonii, interpret. Arnaldo d'andilly in collectione Patrum

Eremiticorum, Paris. 1747, in-4 .

2 Oratio contra eos qui ad cognoscendam verilatem solam adliibent

auctorilalem multitudinis , vertente Leroi D. Haute-Fonlaine, Paris. 1751,

^n-4*, cum notis prastantissimis.
3° Eadem ex nova versione iterum Paris. circa an. 1730, in-4 .

4° Denique plurima fragmenta apud D. Guillon Biblioth. gallicam tom. v,

p. 172-258. Paris. an. 1825, in-8°.

 ,

s.wr/n r\n;is nostrt

ATHANASII
ARCHIEPISCOPI ALLXANDRIINI

ORATIO CONTRA GENTES.

sa»039-<

I. Dei quiclem cultus rerumque omnium veritatis

cognitio non tam hominum doctrina indiget *
,
quam
ex seipsa haberi potest quippe qua3 quotidie operi-
,

bus prope clamet et sese per Christi doctrinam sole

,

clarius commonstret. Quia tamen ea de re doceri de-

sideras o vir heate
, age pauca de fide Christi pro
:
,

virihus nostris exponamus. Nam tametsi illam ex di-

vinis Litteris tibi ipse comparare potes , ex aliis ta-

men etiam discere exoptas. Et vero sanctre ac divi-

nae per se satis sunt ad veritatem in-
scripturse ipsse
dicandam. Extant quoque plurimi ea de re a heatis
nostris magistris conscripti libri quos si quislegerit, ,

Scripturarum interpretationem quodam modo intelli-

get , et eam quam expetit cognitionem consequi po-
terit. Verumtamen cum magistrorum lihros in mani-
hus nunc non haheamus : necesse est ca qure ab illis

didicimus tihi patefacere et scriherc : ( loquor au-

i
Yid, D, GujUonj tom, y } r a g- »7§ et sc<j<j.
 ,

2^8 3. ATHAWASII ARCIIIEPISCOPI

tem de nostra in Christum Salvatorem fide ) ut ne ,

quis vel doctrinam qua informamur parvi pendat

vel fidem qua in Christum credimus nulla ratione ,

innixam esse suspicetur ; ut immerito certe sentiunt

Gentiles ,
qui variis calumniis nos vellicant et pro-
fusis cachinnis irrident , nihil aliud nohis quam Christi
crucem objicientes. Qua quidem in re illorum stupi-
ditatem maxime miserari convenit ,
quod scilicet dum
cruci insultant , ejusdem virtute totum orbem terrarum
repleri , et per eam divinae cognitionis opera omni-
bus patefacta non videant. Neque enim si ipsi
fuisse ,

sincero attentoque animo ejus divinitatem inspexissent

rem tantam riderent ; sed illum potius mundi Salva-

torem esse agnoscerent ejusque crucem non perni- ,

ciem rerum sed medicinam fuisse faterentur. Namque

si erecta cruce , universa idololatria eversa est : si

hoc signo omnes dsemonum prsestigia? fugantur , so-

lusque Christus adoratur, et per ipsum Pater cognos-
citur : si denique hi quidem qui contradicunt, eru-
bescere coguntur , ipse vero contradicentium animos
quotidie latenter immutat; qui fit ( merito enim quis
eos ita aggrediatur ) ut humanum opus id adhuc opi-
nentur ac non potius fateantur Dei Verbum et Sal-
,

vatorem mundi illum esse qui in crucem ascendit ? ,

Sane idem istis accidere mihi videtur ac si quis so- ,

lem nubibus obscuratum reprehendat ejusque nihil- ,

ominus lucem admiretur quippe qui totum terra- ,

rum orbem ab ea illuminatum cernat. Ut enim pul-

chra lux est , et ipse sol lucis auctor luce pulchrior
est : ita cum res sit plane divina universum mun-
dum Dei cognitione repletum esse , necesse est du-
cem et auctorem tanti operis Deum ipsum et Dei
Verbum esse. Itaque pro virili parte de re tam a.d-
 ,

onATio COITO&A QBIfTMB. 2^9

ttiiabili diseeremus, priusque Infidelium inscitiam re-
follemus, ui falsis confutatis , veritas pcr scipsam dein-
illucescat , tuque i)>so, carissime , certum per-
Masumque haheas te veritati eredidisse, Christumque
coguoscendo deceptum non fuisse. Tecum porro, qui
Christum amas , de Christo disserere maxime conve-
nire arbitror, quando quidem te ejus ooguitioncm et
fidem rebus omnibus prctiosiorem duecre autumo.
H. Principio quidem malitia non fuit quoniam ,

M nuno quidcm in sanctis repcritur, nec prorsus in

illis existit scd cam postea homines excogitare at-
:

que advcrsus seipsos eftingere ccepcrunt unde ctiam ;

idolorum commenta eftinxere ea quae non sunt, pc- ,

rinde ac essent
si animo concipicntes. Nempe mundi
,

opifex et omnium moderator Deus, qui universa na-

tura ct humana intelligentia longe superior est ut ,

vere honus ac summe hcnignus per proprium Yer- ,

bum et Salvatorem nostrum Jesum Christum huma- ,

num genus ad propriam imaginem fecit, qua illa se-

cum similitudine hominem ad rcrum naturam cognos-
cendam ct contemplandam aptum reddidit. Hinc pro-
priae etiam aeternitatis cogitationem ct cognitionem
eidem impertivit, ut videlicet hac conservata simili-
tudine, nunquam cogitationem a Deo avcrteret nc- ,

que a sanctorum convictu discederet sed datam Dei :

gratiam et propriam ex paterno Verho vim infusam

retinens exultaret , et cum Dco familiariter viveret ,

securamque ac vere hcatam immortalem vitam duce-

ret. Nam si nulla re a Dei cognitione impediatur :

animse munditia imaginem , Patris , Deum Verhum ,

ad cujus quoque imaginem factus cst , semper con-

templatur maximaque admiratione afficitur
, cum ,

provjdentiam qua mundus pcr ipsum admiuistralur

?
 ;,,

250 S. ATHAIfASII XRCHIEPISCOPI

intelliglt. Ita rebus quidem quse sub sensus cadunt

et corporeae sunt excelsior efficitur , cum his vero vi
mentis conjungitur ,
quse ccelestes ac divinae sunt so-
laque intelligentia comprehenduntur. Cum enim cor-
poribus mens humana non adhserescit , neque aliquid
ex eorum cupiditate extrinsecus admixtum habet , sed
tota ipsa sursum secum est , sicuti initio facta est
tunc ea quse sensus movent omniaque humana trans-
cendens in sublime fertur Verbumque , et in Verbo
, ,

Verbi Patrem videt , cujus contemplatione delectata,

suo erga illum amore et desiderio renovatur : quem-
admodum utique primum hominem qui hebraea lin- ,

gua Adam dictus est sacrae scripturae narrant ini-

,

tio summa cum libertate et fiducia mente Deo ad-

haesisse sanctorumque societate et consuetudine po-
,

titum rerum ccelestium contemplatione

fuisse in illa

qua illo in loco fruebatur, quem sanctus Moyses tropo

quodam paradisum appellavit. Animse enim munditia
eam ad Deum per seipsam contuendum idoneam reddit,
uti ipse Dominus ait « Beati mundo corde , quo-:

» niam ipsi Deum videbunt 2 » .

III. Sic ergo Creator , ut dictum est , hominum

genus condidit ,
quos etiam in eo statu perseverare
voluit. At illi rebus potioribus neglectis , ignavique
et inertes ad illas ad ea quae
intelligendas effecti , sese

sibi popiora erant convertere. Haec autem corpus

et sensus corporis erant. Itaque homines mentem et ,

cogitationem a rebus ccelestibus avocaverunt , et seipsos

contemplari cceperunt. Seipsos autem contemplando
corporique aliisve rebus ,
quse sensus movent, inhae-
rendo , ac velut in propriis decepti , in sui cupidi-
ditatem delapsi sunt ,
propriis rebus rerum divina-
i Maitb, v, 8,
 oi 1 1 1" coa ra ^ biktbs. 201

nmi ooatemplationi antopositis. In his porro com-

morantes, nolenteaque a proximis sibi rebus discedere,
suam animam oinni cupiditatuni j;enere turbatam et
inquinatam , corporis voluptatibus constrinxere , ac
1 ini Deo acceperant penitus obliti
<|uam ab initio a ,

sunt. Id vero ita se habere vel ex primo homine vi-

dere liret, ut ex sacris Scripturis discimus. Siquidem
quamdiu ille mentem ad Deum* et Dei contemplatio-
nom applicavit , corporis contemplationem respuit :

cum vero serpentis persuasu cogitationem a Deo aver-

tit . seque contemplari coepit ; tunc illi in corporis
cupiditatem misere inciderunt , et se nudos esse co-
fmoverunt ,
quae ipsis causa fuit erubescendi. Seipsos
porro non tam veslibus nudos esse deprehenderunt ,

quam quod rerum divinarum contemplatione nudi facti

sunt, atque animum ad contraria traduxerunt. Des-
ciscentes enim ab illius qui et unus et vere est ( Deum
intelligo ) cognitione et amore , in diversas posthac
et singulas corporis cupiditates sese projecere. Deinde,
ut fieri solet , cum singularum et multarum rerum
cupiditatibus flagrarent , in illas ferri habitu rcepe-
runt, adeo ut eas relinquere etiam reformidarent. Hinc
factum est ut timiditates , metus ac libidines in anima
orirentur, nihilque illa nisi mortale saperet. Siquidem
nolens cupiditates dimittere , mortem corporisque dis-
junctionem pertimescit. Cum item ea quae concupis-
cebat non assequeretur, occidere et injuste agere didicit.
Quanam autem ratione ista omnia agat, operae pre-
tium est pro facultate exponere.
IV. Postquam a rerum ccelestium contemplatione
recessit anima singulisque corporis facultatibus prave
,

usa, et corporis contemplatione delecta est, ut vidit

bonum sibi esse voluptatem , boui nomine , errando
 ,,

S 52 S. ATHAWASII ARCHIEPISCOPI

abusa est , atque voluptatem ipsum verum bonum esse

existimavit , non secus ac si quis mente perculsus

gladium in obvium quemque distringendum postulave-
rit idque sapientis esse arbitretur. Amore porro vo-
,

luptatis irretita , eam varie exercere ccepit. Cum enim

ex natum sua sit facile mobilis , tametsi ab bis quee
bona sunt sese avertit , moveri tamen non desinit.

Movetur itaque jam non secundum virtutem , neque

ut Deum videat; sed inania cogitans suas facultates
alio transfert , iisque ad explendas suas cupiditates abu-
titur , ut pote quee libera facta sit. Ut enim se ad
bona convertere, sic ab iisdem se avertere potest. A bono
autem aversa contraria omnino cogitat. Nam a motu
,

plane quiescere non potest quippe quee ex natura sua , ,

ut superius dixi , sit mobilissima. Illa ergo propriae li-

bertatis conscia, videt se utramque partem membris in

uti posse, tum ad ea quee non sunt.
ea quee sunt, tum ad
Ea autem sunt, quee bona sunt ea vero non sunt, :

quse mala sunt. Porro ea esse dico quee bona sunt

quatenus eorum exemplaria sunt in Deo qui vere est.
Ea vero non esse dico quce mala sunt quatenus, cum ,

nihil sint , solis bominum commentis conficta sunt.

JYam cum corpus babeat oculos ad res creatas viden-
das , et ad creatorem per aptissimam earumdem re-
rum compositionem cognoscendum : cum aures babeat
ad divina oracula et Dei leges audiendum cum ma- :

nus babeat cum ad necessaria peragenda, tum ad eas

in precibus extendendas ; anima , bonornm contem-
platione dimissa , ubi in his motum exercere desiit
in contrariajam errans moveri ccepit. Deinde suis fa-
cultatibus, ut dixi ,
perspectis, hisque abutens, intel-
xit se corporis membra posse etiam in contraria mo-
yere, Hinc Iocq contemplationis naturae , oculos ad.
 ,,

O&ITIO COHT&A r.EHTr.s. l55

cuptditates convertit . se i<l quoque posse ostcndens,

atque existhnans, dummodo moveatur, se suam dig-

uitatem sorvare , nec peccare , faciendo quod potest.

Vcruni ignorabat se creatam essc non ut simpliciter ,

movnvlur . scd ut ad ea quae oportct moveretur ut ,

li.< m>\ Aposloli optime inonet

c « Omnia licent :

1
» sed non omnia expediunt . »
V. At hominum audacia non ad id quod expedie-
bat et decebat , scd ad id quod poterat attendens, con-
traria agere ccepit : unde et manus in contrariuin mo-
vens cadcs perpetrare jussit, aures ad non obedien-
dum convertit : membra alia ad liberos legitime procre-
andos data stupris ct adulteriis inservire permisit
, :

linguam nobis ad bencdicendum concessam , ad ca-

lumniandum malcdicendumque et pejerandum adlii-
buit manibus ad furandum et similes homines vcr-
:

berandos odoratu ad varios amatorios odores inda-

,

gandos pedum cclcritate ad sanguinem eflundendum

,

abusa ventrem denique cbrietati et inexplebili

est :

satietati dedit quse quidcm omnia vitia et peccata

,
,

sunt anima3, quorum nulla alia causa est, quam quod

se a rebus praestantioribus avcrtit. Enimvero idem illi

conliyisse videlur ac si auriga ,

qui equos in stadio as-
ccndit , meta quo currendum est neglecta, ab eaque
avcrsus , equum , ut potest , tantum agitare curct

(
potest autem ut ) in sibi videtur hincque modo
obvium queinquc impetuin faciat , modo in abrupta
loca tendat et quocumque equorum pernicitas cum
abripuerit ratus se dum ita currit a meta non
, , ,

aberrare quippe qui soluni cursum habeat antc

,

oculos , nec proinde se extra mctam ferri aiiimad-

yertat. Ita sane anima a via quse ad Deum ducit
1
i Cor, vi, 12.
 ,

o54 8>. JLTHA.JSA.SII ARCHIEPISGOPI

aversa, et prseter id quod decet corporis membra im-

pellens , immo vero ipsa quoque una cum illis a se-
ipsa impulsa ,
peccat et malum sibimet fingit , nec
animadvertit se a via aberrasse , et extra veritatis me-
tam vagari ,
quam beatus Paulus ,
qui Christum in
se ferebat, prse oculis habens, ita loquebatur : « Ad
» destinatum persequor , ad bravium supernse voca-
» tionis Jesu Christi
1
. >> Itaque sanctus Apostolus cum
ipsum bonum , scopum et finem haberet , nihil un-
quam mali agebat.
VI. Nonnulli quidem Gentilium a veri via aberran-
tes, nec Christum cognoscentes , malitiae substantiam
aliquam esse ac per seipsam existere affirmavere, qua
profecto in opinione, duplici ratione peccabant. Vel
enim negabant Creatorem rerum omnium effectorem
esse nec enim omnium rerum Dominus foret
5
si ,

uti censent, malitia substantiam et naturam per se-

ipsam haberet. Vel rursus si illum volunt rerum om- ,

nium effectorem esse mali quoque auctorem esse ,

concedant necesse est quandoquidem juxta illos, ma- ,

lum res aliqua est. Verum id fieri non posse et ab-

surdum esse valde perspie.uum est nam malum ex :

bono non oritur neque in ipso neque per ipsum

, ,

est alioquin jam bonum non esset

•, quod mixtam ,

naturam haberet vel mali causa existeret. Haeretici

,

quoque qui ex ecclesiastica doctrina exciderunt ac in

fide naufragium fecerunt , mali aliquam substantiam
esse stulte et ipsi existimant , sibique preeter verum
ChristiPatrem alium Deum effingunt quem etiam ,

non genitum mali effectorem etmalitiae auctorem at-

,

que naturse creatas opificem volunt esse. Verum illi

facile refutari possunt cum ex divinis Scripturis , tum

1 Pbilipp. Ili, i5,
 0&&T10 CORTAA OIKTIS. 255
<\ ipsa quar hominibus inest intelligentja
in qua ,

etiam iM.i dementer commenti sunt. Itaquc ut ab ,

aactoritate scripturte exordiar, Dominus ct Servator

noster Jesus Christus verba Moysis in suo Evangclio
confirmans, ait : Dominus Dcus imus
« est
1
. » Et :

mfiteor tibi . Pater, Domine eceli et terrce*. » Si

ergo unus cst Deus , et ipse cceli et terrse dominus
es< . quomodo alius prretcr ipsum crit ? Ubinam vero
illoruni Deus futurus est , cum omnia quce cceli et
terrse ambitu conlinentur unus ct vcrus Dcus impleat?
Quomodo ctiam alius opifex earum rcrum fuerit qua- ,

rum ipse Deus et Patcr Christi est dominus ut suo ,

ipsc ore tcstatur Salvator ? JXisi forte ut in parium

conditione aecidit , boni Dei malum posse esse domi-
num dixerint. Sed si itasentiunt, vide in quantam
impietatcm incidant. Inter illos enim qui paria pos-
sunt, neminem qui exccllat et fortior sit inveneris.
Etenim si nolente altero , alter existit , cequalis certe
amborum vis et imbecillitas est : requalis quidem vis ,

quia alter alterius voluntatem , existendo , vincit :

imbecillitas vero ,
quia ipsis nolentibus res prseter
nicntem eveniunt; siquidem bonus invito malo, et
vicissim malus bono nolente existit.
VII. Alitcr etiam eos hoc modo refellerre possu-
mus. Si ca quae apparent , sunt mali opera ; quod-
nam, quceso , est boni opus? nam nihil apparet prseter
naturam quam Creator condidit. Quodnam porro in-
dicium est bonum existere , cum nulla extent opera
quibus cognoscatur? ex operibus cnim opifex cognosci-
tur. Qui vcro fieri potest ut ambo sibi invicem sint
quidnam est quod illos dividit
contrarii? vel ut si- ,

mul invicem non sint ? Namque simul esse non pos-

* Marc, xu, 39. — Matlli. xi, 3$,
 ,

626 *. ATHA.NA.SII ARCHIEPISCOPI

sunt , cum
sese invicem destruant. Alter quoque in
altero esse non potest, cum diversse et dissimilis sint
naturae. Ergo tertium quoddara erit , quod illos di-
rimat quodque ipsum sit Deus. At cujusnam, quaeso,
,

naturae tertium istud futurum est? bonine an mali?

incertum utique videbitur nec enim potest amborum •,

naturae esse. Itaque cum futilem hanc illorum senten-

tiara esse liqueat , necesse est ecclesiasticae doctrinae
veritatem elucere, scilicet malum nec a Deo nec in
Deo esse , neque ab initio fuisse , nec naturam ali-

quam ejus esse sed homines boni contemplatione : ,

remota, ea quse non erant, prout volebant, sibi ip-

sis excogitare et effingere ccepisse. Quemadmodum enim
si quis , sole collucente suisque radiis universum terra-
rum orbem illustrante , oculos clauserit , et tenebras ,

qiue tamen nullse sunt , sibi ipsi finxerit, ac deinde

ille mediis velut in tenebris errans incedat ,
quae causa
illi sit saepius cadendi atque in aspera et preerupta
loca incurrendi, dum interim ipse arbitratur non lu-
cem , sed tenebras esse ,
quippe qui cum videre putat
niliil prorsus videat : ita humana anima, clausis ocu-
lis quibus Deura videre potest , sibi ipsi mala effin-

git , in quibus dum ipsa movetur , nescit sese nihil

agere, cum aliquid agere existimat. Quae enim illa
effingit , nullo modo existunt. Nec vero qualis creata
est, talis etiara perseveravit : sed qualem contamina-
vit seipsam, talis et comparet. Namque creata est ut
Deum videat , et ab eo illuminetur : ipsa autem pro
Deo res caducas et tenebras quaesivit, ut alicubi Spi-
ritus his verbis testatur « Deus horninem rectum
:

» fecit : ipsi autem ratiocinationes multas quaesie-

» runt 1 . » Itaque malitiae inventio et excogitatio sic

* Ecclcs, TJl, 00,

 0R\T10 COMTHA GF.NTES. 357

hominibus initio exorta ot conficta est. Quanam vero

ratione etiam ad idolorum insaniam devoluti fuerinl,
j.uii dicere nei t. at cognoscas idolorum iaven-

tionem nullo ortum ha-

modo a bono sed ;i malitia
in n Qttod porro principium malum habet, nnlla un-
.

quam in re bonum judicandum est cum malum sit ,

totum.
\lll. Malitiam excogitasse non contenta hominum
anima paulatim sese ad dclcriora ccepit impellerc.
,

Postquam enim varias voluptatum species didicit et ,

rerum divinarum oblita est, corporeis affectibus de-

Lectata , atque ad sola pra?sentia et vanas qure de
his habentur opiniones attendens, nihil prceter aspec-
tabilia existere , solaque temporalia et corporea bona
csse arbitrata autem a vero aversa et se ad
cst. Sic ,

imaginem boni Dei factam esse oblita non amplius ,

Deum Verbum ad cujus similitudinem creata est ,

,

sua facultate videt sed cxtra seipsam posita, ea quoe

:

non sunt cogitat et efiingit. Obstructo quippe corpo-

rearum cupiditatum involucris illo quod in ipsa est
quasi speculo ,
per quod unum , Patris imaginem con-
tueri poterat ,
jam non cernit quae animam intelli-
gere oportet , sed in omnem partem circumfertur ,

solaque illa videt quce in sensum cadunt. Hinc sane

illa omnibus carnis cupiditatibus plena , falsisque opi-
nionibus quas de illis imbibit conturbata , demum quem
mente oblita est Deum , hunc ipsum in corporeis et
sensibilibus rebus commenta est : unde Dei nomine
rebus aspectabilibus attributo, sola ea amplectitur ct
cogitat quse sibi placent , et ut jucunda suspicit. Prima
ergo idololatrire causa est malitia. Ut enim homiues
malitiam ,
quiv nulla rcs est , sibi ipsis confingere di-
dicerunt, sic et Dcos, qui nulli suut , sibi quoquc
xxx. 17
 ,

258 S. ATHAKTASII ARCHIEPISCOPI

commenti sunt. Idem profecto est ac si quis in pro-

fundurn demersus nec lucem nec quse luce conspi-
ciuntur videret , (
quippe cum ejus oculi deorsum
aspicerent , et ipse aquarum mole obrneretur : ) ille

autem idcirco sola ea quee in profundo sunt sensu

percipiens , nihil prseter ipsa existere eaque rerum
omnium prsecipua esse arbitraretur. Ita enim prisci
insipientes homines ubi in carnis cupiditates et fal-
laces illecebras demersi sunt, Deique notitiam et co-
gnitionem oblivione deleverunt , oblusa ratione, vel
potius rationis expertes facti, res aspectabiles deos esse
finxerunt , ipsamque creatam naturam prse Deo ho-
norarunt , ac opera potius quam operum auctorem et
opificem Dominum Deum Dei titulo divinisque hono-
ribus decorarunt. Ut vero illi qui secundum superius
exemplum , in profundum demersi sunt , quanto ma-
gis progrediuntur , eo in obscuriora et profundiora
loca abripiuntur quoque simile quoddam humano
: ita

5]eneri accidit. Non enim in simplici hseserunt ido-

lolatria, neque unde cceperunt, ibi etiam perstiterunt :

sed quo plus temporis in primis suis erroribus con-

sumpsere , eo recentiores identidem excogitavere su-
perstitiones. Hinc prioribus nondum satiati , rursus
sese in alia flagitia ingurgitarunt- Sic illi profecere in
rebus turpissimis, suamque impietatem magis magis-
que auxere. Id sane divina Scriptura his verbis tes-
tatur « Cum venerit impius in profundum malo-
:

» rum , contemnit. »
IX. Ut enim mens liumana a Deo recessit, homi-
nes vanis suis cogitationibus ac ratiocinationibus de-
orsum vergentes , primum ccelo, soli , lunae et astris,
Dei honorem adscripserunt , illosque non tantum deos
sed etiam rerurn aliarum auctores esse censuerunt : post-
 ,

OlUTlO r.OTITRl r.r.rns. 2^9

M rero tenebricosis suis cogitationibus deorsum rursus

progressi a thera. aerera et ea quee in aere sunt, deos
, .

appellare. lidem rursna in raalis procedentes , ele-

menta quoque ct principia rompositionis corporum,

nempe calidam, ct frigidam, siccam ct humidam na-
turam agnovere. Ul vero qui pcnitus in profundum
cectderunt, in terra ct cocno, terrestrium cochlearum
inslar, rcpunt : postquam
ita impiissimi mortales ,

cogitattonem a vcra Dei ho- notione removerunt ,

mincs hominumque ibrmas, cum viventium tum mor-

tuorum inter deos referre cceperunt. Quin etiam pe-
jora meditati , in lapides et ligna, in reptilia aquatilia
et terreua, atque in feras et brutas animantes divinum
et Dei nomen transtulerunt
eeeleste omnesque soli ,

Deo debitos honores illis attribuerunt verum autem :

Dcum Christi Patrcm rejccerunt. Utinam vero hic sal-

tem stetisset insanorum mortalium audacia, nec ultra
progressi sese graviori impietatis genere contaminas-
sent. Siquidem nonnulli adeo menlc conciderunt, et
eorum animus fuit obscuratus , ut etiam ea qiue nullo
modo essent, nec inter res creatas existerent, ipsi

comminiscercntur ct deos faccrent. Humanam enim

formam cum brutis animanlibus permiscentes , natu-
rasquc dissimilcs simul connectentes , tanquam deos
venerari non erubuerunt. Hujusmodi utique sunt dii
illi qui apud JEgyptios canis, serpentis et asini caput
habent, et apud Libyae populos Ammon arietis capite
insignis. Alii vero corporis partes, ut caput , hume-
ros , inanum , pcdem , seorsim divisas , singulas inter
deos collocavere, ct divinis honoribus sunt prosecuti
quasi non contenti religione erga totum et integrum
corpus adhibila. Alii impietatc latius diffusa volupta-
tem ct cupiditatcm, qua; ipsorum maliliaj et tautoc im-
 ,

260 S. ATIIANASII ARCIIIEPISCOPI

pietatis occasio fuit , deos fecere et adoravere ,

qua-
lis est apud eos Amor et Yenus iii Papho insula. Alii
velut pejora ambitiose semulati , suos principes, aut
etiam illorum liberos vel pro sua erga eos observan-
tia, vel eorumdem tyrannidis metu inter deos nume-
rare ausi sunt. Talis est in Creta celeberrimus apud
jpsos Jupiter, in Arcadia Mercurius, apud Indos Diony-
sius sive Bacchus, et apud iEgyptios Isis, Osiris et Orus.
Talishisetiam temporibus Antinoiis Adriani Romanorum
Imperatoris amasius, quem tametsi hominem fuisse et
quidem hominem minime gravem et honestum sed ,

impurissimum non ignorant, eum tamen ob metum im-

perantis venerantur. Cum enim, Adriano in iEgypti re-
gione diversante, Antinoiis illius voluptatis minister e vita
migrasset, eum Imperator coli jussit: quo utique facto et

se adolescentis etiam post ejus mortemamore flagrare est

testatus, et justffi reprehensionis argumentum in seip-

sum preebuit, ac denique insigne adversus universam
idololatriam statuit monumentum, quo nempe pateret
illamnon aliter ab hominibus inventam fuisse quam vana

comminiscentium cupiditate : quod et Dei sapientia his

verbis declarat : « Initium fornicationis est exquisitio
» idolorum
1
. » Quod quidem ne mireris, neque pro-
cul a fide esse existimes velim ,
quando non ita pridem
sed fortassis etiam hoc tempore Senatus Romanus quos
ab initio habuit Imperatores, vel omnes, vel saltem
quos ipsi placet et ejusmodi honore dignos censet, in-
ter deos esse decernit , ac tanquam deos coli jubet.

j\"amque illorum quidem quibus illi infensi sunt, na-

turam aguoscunt, eosque ut pote inimicos, homines
appellant at vero quos diligunt et caros habent, eos
:

ob virtutem coli praecipiunt, quasi deos faciendi potes-

i Sap. Xiv, 12. »

 ,.

||| ITIO < Ofl IH \ r.iMTS. iGi

tatetn ip^-i haberent, qui utique hominea suni , s1 ie

aortafoa ttae non inficiantur. Hi enim profecto potiua

(|ui deoa faciunt dii ease censendi sunt, quam quos ip-
si (Hciunl deos. Siquidem resquse facil ea quae fit prees-
tantior ease *1 <^1><^ t : ei qui aliquem judicat , ejus qui
judicatur dominus sit necesse eat : is item qui aliquid
donat, otnnino i *1 quod habet largitur; quemadmodum
certe el omnia Imperator, id quod ipse hal)ot, donat,
iiaque qui accipiunt potcntior et majorest. Quapropter
ai quos ipsi voluerint, doos ossr> decernunt , eos sane
primum deos quoque osse oporteret. Ycrum hoc inler
osstera admiratione dignum videtur, quod ipsi tanquam
homines morientes, suum de his quos deos fecerunt
falsum esse sufrragium aperte arguant.
X. Nec voro recens est istiusmodi consuctudo, ne-
que a Romano Senatu initium duxit , sed diu ante
ad fingenda idola inventa et Illi enim
instituta est.
qui a tanto temporc dii apud Grsecos celebrantur ,
Jupiter , Neptunus Apollo Vulcanus Mercurius ,
, , ,

et c fceminis Juno Ceros, Pallas, Diana, ediCtis Thc-

,

sei, quem Graecorum historiae praecipUe commendant,

divinitatem sunt consecuti. Hinc illi qui id sancivere,
ut hominos , morlui lugentur : hi aulem quos deos
esse statuerunt , tanquam dii adorantur. incredi-
bilem repugnantiam atque insaniam ! Xotus ipsis

est qui deos illos esse sanxit , et quos ille sanxit , ei-

dem anteponunt ! Verum utinam saltem in marihus

stetissct eorum idololatria, neque fosminis divinum no-
mon detulissent ! Siquidem etiam muliercs, quas ne-
que ad publica concilia admittere tutum est , divi-
nis honorihus colunt et venerantur, qualcs sunt ,
qiue
ut supra diximus , Thesci pneseripto inter numina
sunt relatae, et apud iEgyptios Isis , Puella et Ado-
 :

nQ>2 S. ATHAWASII ARCHIEPISCOn

lescentula , atque apud alios Venus. Nam aliarum ri-

dicula nomina proferre fas esse non reor. Multi enim
non priscis tantum sed nostris etiam temporibus post
, ,

amissos quos habebant carissimos, tum fratres tum co-

gnatos ac uxores : multse item mulieres extinctis vi-
ris , (
quos sane omnes , mortales homines fuisse na-
tura convincit ) illos et illas , cogente luctus acerbi-
tate, pictura expresserunt et confictis sacrificiis con-
secrarunt ,
quos deinde posteri ob pictum simulacrum
et artificis industriam tanquam deos venerati sunt ,

idque prseter omnem naturae rationem. Quos enim ipsi

parentes luxere ut qui ( namque si deos

dii non essent
illos esse minime ut perditos
persuasum habuissent ,

et mortuos deflevissent quia vero non tantum non :

esse deos sed non existere

, quidem putabant, idcirco
illorum formam imagine exprimebant ut eorum effi- ,

giem prae oculis habentes , dolorem mitigarent quem

ex eo quod illi amplius non existerent acceperant )

istos nihilominus stultissimi tanquam deos precantur,

et veri Dei honore prosequuntur. Certe etiam hodie
in iEgypto , Luctus Osiris
, Ori , Typhonisque et alio-
rum interitus celebratur. Dodoneea item sera et Cretse

Corybantes argumento sunt Jovem non fuisse Deum ,

sedhominem eumque ex Patre carnivoro procrea-

,

tum esse. Verum prae cseteris per mihi mirum vide-

tur , Platonem magnum illum virum sapientia apud
Grsecos adeo celebrem, qui de Dei cognitione pluri-
mum gloriabatur, in Piraeum cum Socrate accessisse,
ut Dianam hominis arte effictam adoraret.
XI. Hsec autem et similia idololatriee inventa jam
olim Scriptura his verbis complexa est : « Initium for-
» nicationis est exquisitio idolorum : et adinventio
>> illorum, corruptio yitee est, JVeque enim erant ab
 ,

ORATto COHTEA QBKTM. 263

I lnitiOj MCptC «Tiint in pcrpeluuni. Ynnn enini lio-

R niinuni ;;loria iu munduni ingrSSU sunl , et idcirco

I bre\ is UloruDI (iuis ( sl invcnUis. Accrbo cnim luclu
H tlolcns pnler , cito sibi rapti filii fccit imajjinem ,

< 1 illutn qui lunc lanqunm homo mortuus fucrat ,

I nune tanqunni vivcntcm colcrc coepit , subditisque

R suis sncra el ccrimonias tradidit. Deindc impia con-
» raetado tempore invalesoens , tanquam lex custodita
» est, Tvrannorum impcrio colebantur sculpta si-
et
^> mulaeraquos cum coram honorare homines non
,

» possent, eo quod procul Itabitarcnt forma qxxve longe ,

II nborat exprcssa evidcntem imaginem regis quem

,

» honorare volebant, fecerunt, ut absentem tanqunm

» prnpsentem studio adularentur. Ad religionis autem
» et venerationis amplificationcm , ctiam ignaros in-
» stifjavit artificis eximia diligcntia. Ille enim volens
» fortasse placere principi , omnem artem et indus-
» triam suam adhibuit, ut similitudinem quamoplime
» exprimcret. Vulgus porro elegantia operis illectum
» eum qui paulo antc ut homo colebatur, nunc nu-
» men esse reputavit ; idque vitae in insidias factum
» est, quoniam aut miserioe aut tyrannidi deservientes
» homines, incommunicabile nomen lapidibus et lignis

» imposuerunt 1
. » Cum igitur idolorum inventio hoc
pacto,teste Scriptura, ab hominibus initium habuerit
et effieta sit, jam tempus est, ut ad ejus confuiatio-
nem aggrediamur, quod ut proestcmus, non tam cx-
trinsecus colligcmus argumenta, quam ex his ipsis qune
illi de suis numinibus sentiunt. Si quis cnim illorum
quos deos praxlicant , ut inde primum cxordiar, res
gestas velit perpendere , eos non solum non esse deos ,

sed etiam Uominum turpissiraos fuisse rcperiet. Qnu]

1
3jj>, xiv, (I,
 ,

2^4 3« ATHA.5ASII ARCHIEPISCOPI

enim ,
quaeso turpius quam illi Jovis amores et im-
pudicitise quas apud Poetas legere licet ? Quid foedius
dici potest quam cum eum audis rapere Ganymedem~
furtiva adulteria patrare , timere et pavere ne contra
ipsius mentem Trojanorum moenia diruantur ? Quid in-
dignius cogitaveris quam cum ipsum vides mortem iilii

sui Sarpedonis graviter ferre, eique opitulari velle nec

posse ? Quid, inquam , miserius poiest esse quam cum
cernis ei insidias ab aliis, qui dicuntur dii, fieri , Mi-
nerva nempe, Junone et Neptuno , opemque ferri a
Thetide muliere et a centimano JEgeone : cum item
voluptate victum mulieribus servire vides, illarumqae
causa brutorum animantium ,
quadrupedum et volu-
crum formas non sine sui periculo induere : cum rur-
sum eumdem ut patris insidias fugiat , latcbras quee*
rere perspicis, ac deinde Saturnum suum patrem ab
illo vinciri et castrari ? An ergo cequum est illum cen-
seri deum, qui ea flagitia commisit, et tantorum sce-
lerum reus est ,
quse neque communes Romanorum le-
ges , vel ipsis hominibus facere permittunt ?
XII. Ut enim prse multitudine pauca ex multis com-
memorem ,
quis cognitis flagitiis et stupris, quibus Se-
melem, Ledam, Alcmenam, Dianam, Latonam, Maiam,
Europam, Danaen et Antiopam vitiavit, vel quis pers-
pecta ejus in propriam sororem impudica audacia ,
quam nimirum simul et sororem et uxorem habuit
illum non despiciat et morte dignum eestimet? Eniin
vero non stupra tantum commisit sed etiam quos ex ,

stupris procreavit liberos , inter deos retulit , divini-

ad suam pravitatem tegendam abusus. Ho-
tatis specie

rum ex numero sunt Bacchus, Hercules, Dioscuri, Mer-

curius , Perseus et Sospita. Quis implacabili contentione
audita ,
qua diiilli, Greecorum et Trojanorum causa 7
 oratio c.oisTnA r.i:>Tr.9. 265

ipud Uinm intor s<- pujmabanl rnrnm imbeoiljitatcrn ,

uiui coodemnel qui ii<"iii]><* mutua intei sc rixa etiam

.

hominea irritaverint ? Quia si riderit Martem ct Ye-

ni Diomede vulnerari, Junoncm Aero ct Infer-
;i

nuni quem vocant Deum Aidoneum aive 1-lutonem ab

Hercule, Bacchumque a Persco, ct Minervam ab Ar-
cade Vulcanum autem e coelo projici eoquc casu
:

claudum fieri quis, inquani hflBC intucri possit quin

5 ,

statim hujusmodi deorum naturam spernat ac vitu-

peret vehementerque deinceps abhorrcat quominus
.

deos illos esse dicat, sed potius cum corruptioni sub-

joclos ct patibilis naturse cssc intellexerit , nihil pro-
fccto aliud eos quam homines, atque imbccilles homi-
nes esse agnosect , majjisque illos qui vulnerant ,
quam
qui vulnerantur, jure et merito admirabitur ? Quis item
Martis cum Venere adulterium ct utrique paratas a
^ ulcano insidias ocant deos ad stupri
, aliosque ,
quos A
r

spectaculum ab eodem Yulcano accersitos adventare,

et illorum impudicitiam contucri eonspiciens , risum
tenere qucat , eosque non valde aspernetur ? Quis non
rideat Herculem viderit prae ebrietate libidinose in
, si

Omphalem insanire ? IVam libidinosa illorum gesta tur-

pissimosque amores ac eorum imagines auro argento^
, ,

aere, ferro, lapidibus ct lignis expressas , niliil est cur

accurate reprehendam , cum res ipsae ex sese execrandre
sint , et manifcstam erroris uotam habeant. Qua sanc
inre, corum qui his fallaciis seducuntur, maxime mi-
sereri convcnit. Ili cnim qui adullerum qui ad ipso-
rum uxorem auderct accedere, maximo odio prosc-
quercntur, adulterii magistros deos facere non vcrcn-
tur : cumque ipsi cum sororibus commisceri reformi-
dant, cos qui idipsum faciunt , vcnerantur : qui iidem
pueros corrumpcre crimcn cssc fatcutur, illos niliil-
 ,,

2 66 8. ATHAKASII A.RCHIEPISCOPI

ominus colunt qui hujusce flagitii rei esse preedican-

tur ac denique ea quae leges hominibus prohibent,
:

suis , ut appellant , diis non erubescunt adscribere.

XIII. Preeterea cum lapides et ligna adorant, non at-

tendunt se res prorsus similes pedibus conculcare et com-

burere quarum partes deos nuncupant , et quse paulo
antein usum assumebant , haec eadem sculpta insipienter
venerari quae dum faciunt , non certe advertunt nec
:

omnino cogitantse nondeossed cselatoris artem adorare.

Siquidem quamdiu impolitus est lapis et materia rudis ,
tandiu ista calcant et ad suos ssepe usus etiam viliores
adhibent. Cum vero fictor artem suam in illis exercuerit
etviri vel mulierisformamateriam figurarit , tunc gratias
agunt artifici jamque ut deos colunt quos mercede a
,

ceelatore emerunt. Quin etiamfictor, quasi oblitus quse

ipse fabricavit ,
propriis operibus supplicat , et quse paulo

ante scalpebat et incidebat, hoeceadem, perfecto opere,

deos salutat. Atqui si illa admiratione digna erant , cee-
latoris sane artem laudare et non autem qure
admirari ,

ficta erant fictori preeferre non mate-

decebat. Siquidem

ria artem, sed ars materiam ornavit et deum fecit. Multo

igitur sequius erat ab illis coli artificem quam ea quee ip-

sc fecerat ,tum quia ipse diis illis arte factis tempore

prior est , tum quia ut voluit
, , sic illi effecti sunt. Nunc
verorejecta sequitate, scientiaque et arte posthabitis, ea
adorant quae scientia et arte effecta sunt : cumque ipse
homo illorum auctor moriatur , ea quse ab illo facta sunt,
tanquam immortalia colunt, quibusutique nisi assiduam
curam adhibuerint ex sua certe natura tempore interi-
tura sunt. Qui porro miserandi non sunt vel ea de causa
quod ipsi videntes , res quse non vident adorent ipsi au- :

dientes, rebus quaenon audiunt supplicent ipsi denique :

pum sin^ homines anima ct ratione ex sua, natura prre^

 ,:

otvatio COBT&A GJBXTM.

diti, illos i\m nullo plano modo movcntur, scil inani-
inali sunl , tanquam depB bonorent : et quod stupcndum
esl , quOfl ipsi in sut potestate liabent ct cuslodiunt, iis ut
domioifl smiant? Nec vero putes hasc a me temcre vel
lalso dicta fuisse : nani lionnn oniniuni iidcs etiam oculis
obria 1 1 expoaitaest, volontique licct hujusmodi spccta-
rula oernere.
\l\ . Gravius autem de his tcstimonium suppcdilat
dil ina ScriptUTB , quae id nos jampridom his verbis cdo-
cuit. « Simulacra gentium argentum ct aurum , opcra
» manuum hominum. Oculos hahcnt, ct non vidcbunt
)> os habent, et non loquentur. Aures habent et non au-
)> dicnt nares habent, ct non odorabunt. Manus ha-
;

)) bent et non palpabunt pedcs habcnt, et non ambula- :

» bunt: nonclamabuntin gutture suo. Similes illisfiant,

» qui faciuut ca. » Xcquc vcro hic etiam desidcratur Pro-
phetocincusatio, sedillosSpiritus sanctus hocmodo coar-
guit et refellit : « Erubescent qui Deum fingunt, et qui-
» cumque vana sculpunt : et omnes unde facti sunt
» aruerunt , et muti ab hominibus congregentur uni vcrsi
» et stent simul pudore et rubore suffusi quia fabcr fer-
, ;

» rum acuit , et securi illud elaboravit terebroque con-

» cinnavit , ac, statuit illud brachio forlitudinis sua 1
: ct
» esuriet et iniirmabitur neque aquam bibct. Lignum
,

» enim elegit fabcr, quod in mensura slatuit , ct (jlutinc

» aptavit , ipsumque fecit tanquam viri formam , et ut
» pulchritudinem hominis , statuit illud in a-dibus, quod
» ex sylva lignum cecidit , quod plantavit Dominus , et
» pluvia crevit , ut sit hominibus ad comburendum ct ,

» ex eo sumens calefactus est, et comburcntes, panes eo

» coxerunt, rcliquum vero in Deos figurarunt, quos et
» vcnerati sunt, cujus mediam partcm igne coinbusse-
» rant. Mcdia autem cjus partc parnem coxil ct coniO'» ,
 ,

268 S. ATHANA3II ARCHIEPISCOPI

» dit , eaque satiatus est , et calefactus dixit : Dulce mihi

» est, quod calefactus fuerim, et ignem viderim t reli-

» quam vero partem adoravit dicens : Eripe me ,

quia
» Deus meus es tu. Nescierunt sapere ,
quia obscurati
» sunt , ne oculis viderint, et corde intelligerent : neque
» secum homo cogitavit in corde suo, vel in anima sua ,

» neque novit prudentia, quiamediamejuspartem igne

» combussit , et panes in illius carbonibus coxit, assa-
» tamque carnem manducavit , et quod reliquum ex eo
» fuit, in abominandum simulacrum formavit quod et ,

» ipsi adorant. Scitote quia cinis cor eorum est, et er-

» rant, et nemo potest eripere animam eorum. Videte,

» nec dicetis quia mendacium in dextra mea

1
,
» Quo- .

modo itaque non ab omnibus impii esse judicandi sunt

quos impietatis aperte condemnat divina Scriptura ? vel
quomodo infelices et miseri non sunt, qui tam manifeste
convincunturres inanimasprse veiitate colere ? Qusenam
vero illis spes superest ,
quam quseso , veniain sperare
possunt ,
qui rebus ratione et motu destitutis confidunt ,

quas loco veri Dei venerari non dubitant ?

XV. Utinam enim, utinam saltem sine figura deos illis

ne evidens propriae stupiditatis argu-

finxisset artifex,
mentumhaberent. Simpliciumsiquidem animos adducere
potuissent, ut sensum idolis esse crederent , nisi signa

sensuum uti oculos, nares, aures, manus et os immobilia

haberent ad sentiendum. Nunc autem habentes non ha-
bent, stantes non stant, et sedentes non sedent. Neque
enim haec agendi vim habent, sed ut fictori plaeuit-, ita
manent et jacent, nullumque divinitatis indicium exhi-
bent , sed inanima prorsus sunt solaque hominum arte
existunt. Utiaam quoque hujusmodi falsorum deorum
preedicatores et vates ,
(poetas et historicos dico) deos
l Isai. xnv, 10,
 ,

onAiM COVT&A cr^tTES. 2G9

ill.i< . iti buissenl scribere . nec corum gesta litte-

ria manda: . u( . ty\;v aempe illoa minime esse deos, sed
turpem vilamduv al argumento. Namque vel solo

diyinitatia nomine veritatem surripere aut potius pluri-

mot abea ayerto re potuissent. Jam vcro cum amo-
Jovis
i
impuritates, cum corruptos ab aliis pueros, cum
aliorum, pwe sua in fceminas libidine , suspicioues etsol-
licitudines, metus paroresque ac alia vitia recensent,

nihil aliud certe efficiunt quam utvideantur dediis senon

solum non loqui , immo nec de probis hominibus, scd de
turpibus omnis honestatis alienis commentitia narrare.
W I . \l m 10 hic fortassc impii ad iugenium Poetarum
confugient, ac contendent proprium Poetarum esse , ut
ea qua non existunt 1
ad au- , comminiscantur , et fabulas

dientium voluptatem excogitent quam ob causam eos ,

ista de diis fmxisse. Verum bancce illorumexcusationem

umnibusetiam aliis obsoletiorem et futiliorem esse ex his

ipsis demonstrare licet, qua: ipsi de diis illisopiuantur et
pnedicant. cnim quse poetee narrant, commentitia et
Si

falsa sunt falsa quoque Jovis, Saturni, Junonis, Martis

:

aliorumque nomina fuerint. Siquidem, ut ipsi fatentur

Jforte ipsa ctiam nomina ficta fuerunt, nec ullus omnino

cxistit Jupiter vel Saturnus vel Mars sed eos quasi cxis- :

tentes ad auditores decipiendos finxerunt poetse. Atqui si

po€tse rcs quoe nou existant iingunt, quare deos illos ve-
lut existentes colunt ? An cnim forte responsuri sunt 110-
niina quidem non iingi sed facta falso illis adscribi ? At ,

idetiam ad illorum defensionem nihilo tutius cst. iVam si

facta commenti sunt, plane et eorum nomina quorum
facta esse scripsere , etiam sunt commenti. Vel si in vul-
gandis nominibus veraccssunt , eos quoque in factis enar-
randis veraccs esse necesse cst. Prseterea qui illosdeos essc
iinxere , novurant utique quaj dcos agere decet , nequc
 ,

2^0 S. ATHAKASII JLRCHIEPISCOPI

unquain hominum notas diis affinxissent : uti nemo ignis

effectum aquae attribuerit , cum ignis vim comburendi
habeat , aquse autemfrigidasit natura. Quaproptersi facta
digna sunt deorum, dii sane fuerint qui ista egerunt. Sin
autemhominum et quidem non honestorum sit adulterari
aliaque quee supra memoravimusscelera committere : ho-
mines proculdubio fuerint, non dii, qui illa patravere.
Actus enim naturis congruere debent , ut et effectus auc-
torem testetur etex natura actus possit cognosci. Quemad-
,

modum ergo si quis de aqua et igne disputare eorumque ,

effectus afferre vellet nunquam profecto dicere aude-

,

ret aquam comburere et ignem refrigerare similiter si

, :

quis de sole et terra disserere aggrederetur neutiquam ,

certe affirmaret terram illuminare, solem autem herbas

et fructus producere : alioquin stupiditatem amentiam-
que omnem superaret : itasi deos esse Jovem cseterosque
alioscertum habuissent illorum scriptores, ac preecipue
omnium preestantissimus poeta hujusmodi actus illis non ,

adscripsissent quibus eos non deos sed potius homines

, ,

homines inquam non sapientes fuisse manifestum fieret. ,

Vel si mentiti sunt poetce, tuque illos falsi arguis, quare

de Heroiim fortitudine falsa dixisse non vis, nec pro for-
titudine imbecillitatem , aut pro imbecillitate fortitudi-
nem commentos esse ? Nempe debuissent , uti de Jove et
Junone commenti sunt ita etiam Achillem ignaviee insi
,

mulare et Thersitee \ires admirari Ulyssis impruden- ,

tiam et stupiditatem insectari, Nestori insipientiam tri-

buere , Diomedi et Hectori muliebres actiones, Hecubee
vero fortitudinem affingere. Siquidem , ut ipsi volunt ,

proprium Poetarum erat in omnibus fingere et mentiri.

Atqui cumde hominibus quidem scripserunt, veritatem
servavere cum autem de iis quos deos vocant , sermo-
:

nem habuerunt mendaces , esse non sunt veriti. JYam. id

 ,

OKATIO fn\TI\\ r.r.^Tr.s. 271

etiam Ibrte a 1 i
<
j u i s illorum dixeril , Palsa Poetas seribcrc,
riiiu Lmpudiea deorum facta oarrant : at cum eos laudant,
runi Jovem patrem deorum supremumque ac Olympium
el io coslisimperantem proedicanl , illosnihil comminisci
s« >1 vera dlcere. Verum id responsi contra illos essc , nori

mihi soli , sod cuivis liioile cst ostcndcrc , iterumquc vc-

ritas iisdem argumentis, qusejam supra attulimus , sese
ailvorsus eOS tuebitur. Facta hominespa- cnim illos fuissc

lam convincunt; sed laudes quibus cos efferunt , homi-

num naturam longe supcrant. Atqui utrumque horum

soeum pugnat nam nequc proprium cst ccelestium ista
:

agere , neque qui hsec agunt , deos suspicari quis recte

possit.
XVII. Quid igitur rcstat, quam ut intclligamus falsas
quidem ct adulationis ergo fictas fuissc laudes facta au- ,

tcm vcra esse? Idque ita esse cx vulgari morc licct cog-
noscere. Nemo enim qui aliqucm laudarc aggreditur,
ejus vitam vituperat scd contra quorum vita turpis:
,

est, ad vituperationem qua? inde sequi solct rcmoven-

dam, illoslaudibussupramodum extollunt, ut et laudum
magnitudine auditores decipiant, ct illorum, quos lau-
dant , nequiliam occultcnt. Itaquc qucmadmodum qui
aliquem laudare instituit, si nullam vcl in faotis vel in

moribus laudis materiam repcrcrit, quippe cum nihil

nisi turpc in his occurrat , alio commendandi genere uti
COgitur, illique, quem laudat, ea qua? propriis mcritis
majora sunt attribuit ita cum egregios illos Poetas deo-:

rum suorum turpitudinis puderet, nomen humana r.a-

tura majus eis affinxere. Verum non intellexcrunt se
commentis, qure in mortalium conditioncm minime qua-
drant, humana illorum facta non obscurare vel abscon-
dere, sed potius humanis eorum vitiis aperte dcmons-
trare Dci notioucs illis nequaquam congruere. Ego sane
 ,

272 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

arbitror eos contra propriam mentem illorum vitia et

facta enarrasse, sedcum incommunicabile, ut loquitur
Scriptura, Dei nomen et honorem iis qui non dii sed ,

mortales homines fuere, ascribere studerent, quod mag-

num et gravissimum fuit flagitium
1
: idcirco inviti illo-
rum vitia compellente veritate exponere coacti sunt , ut
ea scriptis exarata, posteris omnibus evidens argumen-
tum essent, illos non esse deos.
XVIII. Quid igitur superstitiosi respondebunt : quo
argumento illos deos esse ostendent? Nam ex his, quse
paulo superius diximus, homines eos, et quidem turpes
homines , fuisse probatum est. xU enim eo forte postre-
mum se vertent, ut, quae illi vitce hominum utilia inve-
nere, magnifice jactent, asseverentque eam ob rem deos
haberi, quia hominibus fuere utiles. Jupiter enim plasti-
cessive artisfigulince auctor fuisse dicitur : Neptunus,nau-
ticee ; Vulcanus fabrilis
, Minerva textrinse Apollo
: , :

musicse : Diana item venandi artem, vestes sive corporis

ornatum Juno, Ceres agriculturam, aliique alias artes in-
venere ut apud historicos legitur. Verum hse et similes
,

artes non illis solis sed communi bominum naturae erant

ascribendce. Siquidem homincs diligenti naturae contem-
platione et observatione, artes inveuiunt : hinc in om-
nium ore est artem naturae esse imitationem. Si ergo illi

in his artibus quibus navarunt operam, periti evaserunt,

non idcirco dii,sed potius homines existimandi sunt. Nec
enim artes ab illis sunt profectse-, sed ipsi in artibus natu-
ram imitati sunt. Nam cum homines, uti ex hominis de-
finitione constat , natura sint scientise capaces j nil mi-

rum , si illi humano ingenio in suam ipsorum naturam

iutuentes, ejusque percepta cognitione, artes excogitave-
rint. Porro si ob inventas artes deos eos merito nuncu-
t Sap. xiv, 31,
 :

LTIO COHTRA QSHTE8. 2^3

pa&dotesw contendant, restai utet alii artium invonto-

odem quo illi jure dii appellentur. Etenim litteras
Phoenices invenere : Poesira heroicam , Ilomcrns : Dia-
lecticam, Zeno Eleates : Rhetoricam, Corax Syracusius :

ipum opera, Iristosus : frumenti sementem, Triptole-

mus:lege8, Lycurgus SpaTtiates et Solon Atheniensis
Utterarum ordinem, et uumerum, mensurasque et pon-
dera, Palamedes. Alii denique alias et varias res homi-
nuin vitfle perutiles , ut testanlur historici ,
protulcrunt.
Igitur si scientia cleos facit, atque ideo dii sculpti exis-
tunt ; nccessc omnino est illos quoque, qui postea alio-
rum artium auctores fuere, inter deos numerari. Vel
certe si eos divinis honorihus dignos non judicant, scd
hominesesse agnoscunt ; consequens est, ut nec Jupiter,
aec .luno nec alii, dii appellentur, sed vere homines
fuisse credantur, eoquc magis, quod prohi non fucrint.
Certe ipsi etiam idololatra sculptis deorum simulacris
niliil aliud eos quam homines esse declarant.
XIX. Quam enim, qua?so, formam caelatorcs diis illis

affingunt, nisi marium etfoeminarum, immo rerum etiam

longe viliorum, et qua? natura sua rationissunt expertes,
ut volucrum variarum quadrupcdum cicurum et fero-
,

cium, ac reptilium, qusecumque terraet mareacuni-

vtrsa aquarum natura producit? Nimirum cum homincs
belluarum insanos impetus ac libidines prsecipiti lapsu
secuti, nihil praeter voluptates et carnis cupiditates ob
oculos hahcrent : ut mentem in hisce pecudum vitiis de-
iixam et occupatam tenehant, sic ctiam in helluis pro
affectuum varietate numen expresscrunt atquc tot deos
sunt fabricati. Hinc enim quadrupedum, reptilium et
avium simulacra apud illos extant, quemadmodum divi-
na et verse pietatis interpres liis verbis docct : « Evanue-
» runl in cogitationibus suis, ct obscuratum est insipicns
xxx. ili
 :

9^4 9# ATHANASII ARCHIEPISCOPI

)> coreovum dicenies se esse sapientes, stulti facti sunt,

:

» ct mutaverunt gloriam incorruptibilis Dei in similitu-

» dinem imaginis corruptibilis hominis , et volucrum et
» quadrupedum et serpentium : propterea tradidit illos

» Deus in passiones ignominioe 1

. » Postquam enim ani-
mam, ut modo memini, voluptatibus belluarum propriis
inquinarunt, adhujugcemodi deos effingendos suntinduc-
ti;hincque factum estut Deo derelicto, jam veluti traditi,
sese in illis flagitiis volutarint, et in rebus quse rationis
cxpertes sunt, Deum rationis sive Verbi Patrem expri-
mere ausi fuerint. Sane his de rebus convicti Ethnieorum
philosophi et doctores, non eunt inucias hominum et bel-
luarum formas ac figuras esse suos illos deos qui palam
sunt expositi. Ycrum respondent ideo ita esse, ut Deus
per has figuras ipsis det responsa atque appareat : nec
enim eum, qui oculis videri non potest, aliter posse cog-
nosci quam per hujusmodi simulacra et cerimonias. Alii
vero praestantiorcs philosophi, altiora rati dicere , aiunt
haec facta et expressa fuisse ad divinos Angelos et Potes-

tates invocandum et accersendum, ut per haec simulacra

apparentes, Dei cognitionem ipsos docerent j esseque ho-
minibus instar iitterarum, quarum lectione, divinis An-
gelis per illa advenientibus, Dei scientiam percipere pos-
sint. Sic illi inscite nugantur, non ut theologi loquuntur
absit enim ut ista theologorum dicantur. Verum si quis id
responsi diligenter velit cxpendere , facile reperiet non
minus falsam istorum opinionem esse, quam quce supraa
nobis refutata sunt.
XX. Ita enim eos aliquis velim, veritate judice, fidens
interroget Quonammodo Deusper hoec simulacra res-
:

pondet et cognoscitur? An ob materiam ex qua constant,

an ob formam quam habent? si ob materiam quis ergo :

i Rom. «, ai.
 OlUTIO COITT&A OTMSTES. 2j5

formce usus, el cur, antequam hsec cflicta esscnt, ,per

quamlibet materiam videndum Dcus non preebebat?
se

Frustra quoque templa niuris muniunt; lapidemque

nnum, aut Hgaum, aut aliquam auri partem in his inclu-
dutil ounmniversa terra hujusmodi rebus sit plena. Si
.

vero imposila forma divini adventus causa cst, quis usus

materiee auri aliarumve rerum? cur non potius pcr ipsa
animalia, quorum etiiftics sunt simulacra, Deus ap-
pnret? Dignior siquidem de Deo opinio eadem de causa
haberetur, si per animalia viventia sive ratione praxlita
sive rationis expertia npparerct, nequc in inanimiset im-
mobilibus conspiciendus expectaretur. Summam enim
impietatem adversus seipsos committunt, quicumvefa
animalia, quadrupedes, aves et serpentcs seu ob feritatem
Seu ob feeditateni fugiant ct abhorreant, horum tamen
formas lapidibus, lignis et auro insculptas deos faciant.
Convenientius sane erat ipsa vivcntia quam corum for-
mas eoli. At forte neutrum horum, nempc neque forma,
neque matcria Dci adventus causa cst scd sola ars : cum
seienlia conjunctadivinum numen evoeat , quippe cum
ipsa sit naturse imitatio. Sed si propter scientiam ct ar-
Deus ad simulaera aeecdit, quis rursus materise usus,
tein
cum ars et seientia in hominibus resideant? si enim
prorsus propter artem apparet Deus, et idcirco simulaora
tanquamdii coluntur : ipsi profecto hominesartis aucto-
res multo magis venerandi et colcndi erant, quod ra-
tione sint praediti seicntiamque et artem in seipsis ha-
beant.
XXI. Ad alteram autcm ct sublimiorem eorum respon-
sionem haec reponenda arbitror si non ut ipse Dcus, sed
:

ut Angeli illic appareant, ista, o Genliles, fabricati cstis;

cur simularra per qua' potestates invocatis, iisdem quas
invocatis Potestatibus pluris facitis? Vos cuim qui Dei
276 e. ATnArrAsri archiepiscopi

cognoscendi gratia has figuras scalpere dicitis, ipsius Dei

honorern et nomen his ipsis simulacris imponitis, quod
profecto impium et sacrilegum est. JVam yos ipsi qui di-
vinam Potestatem simulacrorum tenuitate longe prsestare
fatemini eamque ob causam per illa non audetis ipsum
,

Deum, sed inferiores tantum Potestates invocare vos in- :

quam ipsi , illis prsetermissis, cujus prsesentiam formida-

batis, hujus nomen lapidibus et lignis imposuistis, quse
Deos nominare divinisque honoribus afficere non vere-
mini, cum vere nihil nisi lapides et artificium hominum
debeant appellari. Enimverosi, ut mentimini, hsec vobis
instar litterarum sunt ad Deum contemplandum : sequum
certe non est res significantes his quas significant ante-
ferre. JXeque enim si quis scriptum Imperatoris nomen
ipsi Imperatori prsetulerit, id impune facturus est : sed
ille quidem morte muictabitur scriptum autem nomen•,

nihil utique aliud nisi scribentis opus erit. Ita , si vobis

sana mens esset, tam augustum divinitatis insigne nun-
quam materise atlribuissetis,neque scalptum simulacrum
scalpenti homini anteponere ausi fuissetis. Tametsi enim
instar litterarum Dei prsesentiam significant, atque id-
circo ut Dei signa divinitate digna judicantur : nihilomi-
nus artificem qui illa cselavit et insculpsit, Deum fieri

longe erat convenientius, utpote qui illis sit potentior et

divinior, cum illa ad ejus arbitrium edita et insculpta
fuerint. Si igitur litteree sunt admiratione dignse, multo
sane magis ipse scriptor propter suam artem et animee
scientiam est admirandus. Quocirca si ea causa nulla est

cur dii existimentur, eos itcrum de Idolorum insania

percunctari placet, ut causam hujusmodi illorum figuree
nos tandem docere ne graventur.
XXII. Nam si idcirco nuinen cum humana effigie ex-
pressum est, quia hominis formam habet quare bellua-
:
 ,

nn\Tio GOKT&A r,r,\Tr5. 277

rmn ipeciem eidem affingunt? sin autem animalium
rationii expertium formajn habet : cur figuram anlma-
lium ratione prseditorum ipsi tribunl ?si vero utrumqOe
simul esl , el Deum ez utraque specie compositum homi-
numque el belluarum formis indutum concipiunt : cur
conjuncta disjungunt, belluarumque ethominum formas
separanl , neque illum semper cum utroque forma cae-
lanl, cujusmodi plurima sunt fabularum commenta, ut
Seylla. Charybdis, Hippocentaurus. et apud ./Egyptios
eanino capite Anubis? siquidem vcl cum
duplici tantum
natura pingendi erant : vel si formam unicam habcnt,
alia ipsis affingenda non crat. Rursus si marium formas
liabcnt, cur ianninarum lincamcnta illis attribuunt? si

aulem foeminarum habent formas, cur marium figuras

eis aflingunt? si porro utrumque simul sunt, non dividcre

sed utrumquc conjungere oportebat similesquc fingendi ,

erant his ,
quos hermaplirodilos appellant, ut ncmpe
tam stulta superstitio non solum impietatem et infamiam
prae se ferret, sed etiam risum spectatoribus moveret.
Quod denium numen corporeum esse suspicantur,
si

ventremque et manus, pedes, cervicem, pectusaliaque ad

generandum necessaria membra haberc fingunt et com-
miniscuntur $ vide in quantam impietatem mens illorum
ceciderit, u t hstc de Deo cogitent. Indc enim sequitur
csetera etiam, quee eOrporis propria sunt, hujusmodi
numen omnino pati, adco ut secari, dividi, prorsusque
corrumpi possit. Certe hsec et alia similia non propria
Dei sunt, sed potius terrestrium corporum. Deuscnim
nec corporeus est, nec corrumpi vcl mori potcst, nulla-
que re ad ullum usum indiget. Haec autcm et corrum-
puntur, et corporum sunt effigies, hominumque cura ct
industria, ulsupra diximus, opus habent. Hinc non raro
cernimus illa ob vctustalem renovari : vel si tempore
078 S. ATIIANASII ARCHIEPISCOPI

plavia , aut alicujus terrestris animalis injuria labefactata

fuerint, iterum effingi. Quare merito stultitia? sunt con-
demnancfi, qui illos ,
quorum ipsi effectores sunt, deos

esse prcedicare audeant : qui quos sua arte curant ne cor-

rumpantur, ab his salutem efflagitare non dubitent : qui
quos sua opera egere non ignorant , ab illis suam indi-
gentiam expleri precentur : qui denique quos in parvis
sediculis concludunt, illos coelorum et terrce universse do-
minos appellare non erubescant.
XXIII. Verum non ex his tantum illorum impietatem
discere possumus, sed etiam ex opinionum discordia
quas ipsi quoque de idolis habent. Si enim, ut praedicant
et philosophantur, iili vere dii sunt, cuinam quseso, ho-
rum se addicet homo quosnamve ,
potentioresjudicabit,
ut velDeum cumfiducia adoret, velnihil, ut aiunt, ineog-
noscendo numine hsesitet? JNT ec enim iidem apud omnes
nominantur dii : sed quot fere sunt gentes, tot etiam dii
confinguntur. Quin etiam videre licet unam eamdemque
regionem et civitatem cum seipsa circa idolorum supers-
titionem dissidere. Hinc Phcenices deos, quos JEgyptii
colunt, ignorant : et contra JEgyptiinon eadem idola ac
T
Phoenices venerantur. JN ec Scy thoe Persarum , nec Persoe
Syrorum numina admiitunt. Pelasgi quoque Thracise
deos reprobant et Thraces, Thebanorum. Indi cum Ara-
:

bibus , Arabes cum JEthiopibus , et iEthiopes cum illis de

idolis dissentiunt. Syri Cilicum deos non colunt : Cappa-
doces item alios deosprseter istosagnoscunt. Bithinycisi-
aliosque Armeni deos sibi finxere. Quid
militer alios,
multa? Qui in continenti habitant alios deos quam hi
qui insulas colunt, venerantur-, et vicissim, qui in in-
sulismanent, alios quam qui in continente, deos admit-
tunt. Denique singulce civitateset vici deos vicinorum
nesciunt , suosque aliis anteponunt , atque hos solos deos
 onvTio covrnA aGNTSSi 279
arbitrantur. Nam quod ad abominandos flSgyptio-
rum ritus pcrtinel , dicere nihil nece! eei t, cum onmmm
oeulis pateal diversas ao inter se pugnantes religiones
civitatum esse , vicinosque contraria vicinis scmpcr
colere studuisse, Hinc crocodilus,
tanquam quam alii

deum adorant, apud vicinos execrationi est. Leo etiam

quem alii, ul deum colunt, a (initimis non solum non
coIitur,sed inventus tanquam fera occiditur. Piscis item
quem alii inter numina referunt ab aliis idem in cibum,

capitur. Inde sanebella, seditiones, crebraaque casdium

occasiones inter cos exoriuntur : hinc omncs libidincs
apud illos vigent. Caeterum illud imprimis admirationem
movere debet, quod cum Pelasgi, ut hislorici narrant,
deoriun nomina ab JEgyptiis didicerint , JSgyptiorum
deos iidem non a£iioscant scd alios planc vencrcntur.
,

Tandem, ut summatim dicam, omnium gentium quae

stulte idola colunt, multiplex opinio etreligio est, nc-
quc cadem apud omncs rcpcriuntur : quod uliquc non
immerito illis Quia enim ab unius Dci contem-
contigit.
platione recessere, ea causa fuit cur in multa ct diversa
prsecipites abierint; mentcmque in varia distractam ii

justissimc habcnt, qui sc a vcro PatrisVerbo, omniurn

servatorc Christo removerunt. Nam qucmadmodum qui
solem fugiunt et intcnebricosislocisversantur, multasin-
cultas vias circumcunt, prcesentesque non vident, ctab-
sentcs adcsse arbitrantur uno vcrho
: vidcntes non
,

vident : ita certe qui se a Deo averterunt atque animo

obcaecati sunt, mentcm agitatam ac vacillantem hahcnt,
et rcs quse nullae sunt,tanquam qui sunt ehrii et niiiil

vident, cogitatione fingnnt.

XXIV, Haec porro non lcvi sunt argumcnto nullos
vcrc decs ah illis agnosci. Nam cum pcr urhcs ac regio-
nes plurimi diversique sint dii, altcrquc alterius dcum
280 S. ATHANASII ARCHIEPISGOPI

tollat et repudiet : efficitur profecto ut omnes ab omni-

bus rejiciantur. Etenim qui apud alios putantur dii,

deorum quos alii colunt fiunt victimse et hostise :et vicis-

simaliorumvictimse, diialiorumsunt.iEgyptii quippebo-
vem et Apim qui vitulus est, venerantur at : alii istos Jovi
immolant. Nam
quamvis illos ipsos quos iEgyptii inter
deosreferunt, non immolent tamen cum horum similes :

sacrificent, eosdem offerre videntur. Libyse quoque po-

puli ovem sive arietem , quem Ammonem vocant deum ,

habent idem ab aliis ut victima multis immolatur.

: at , ,

Indi Bacchum colunt quem vinum senigmatice appel-

,

lant, quod ipsum aliis alii libant. Alii fluvios et fontes,

et maxime iEgyptii aquam cseteris rebus prseferunt deos-
que agnoscunt. Alii nihilominus, atque ipsi etiam M-
gyptii qui hsec colunt , suas aliorumque sordes aquis
abluunt, et quod inde reliquum est, cum contemptu
projiciunt. Denique universa fere iEgyptiorum idolola-
tria aliorum victima adeo ut ipsi non parum ab
diis fit ,

illis derideantur, quod res quse dii non sunt sed quse ,

apud alios atque etiam apud ipsos piacula et victimse ha-

bentur, inter deos numerent.
XXV. Quin etiam nonnulli eo impietatis et insanise
venere , ut ipsos quoque homines, quorumllli dii simu-
mulacra et imagines sunt, suis falsis diis immolent et

tanquam hostias offerant. JXec advertunt miseri victi-

mas quas jugulant, deorum quos effinxere ac veneran-

tur, et quibus homines immolant, archetypa sive exem-

plaria essc. Propemodum enim similia similibus, vel
potius prsestantiora deterioribus immolanda offerunt.

Nam animata inanimis, et ratione prsedita, motu et

sensu carentibus sacrificant. Siquidem Scythse qui Tauri

dicuntur , illi quam Virginem appellant , naufragos et
quotquot ex Grsecis coeperint in sacrificium offerunt;
 0&A.TIQ C0BT&A QBZTTX8. 28l

(|u.\ tdeo immani impietate hominessui similes com-in

missa . suorum deorum crudelitatem palam prodanl qui ,

nnupo quos providentia ex marispericulis eripuit,hos

i p-i jugulant, atque ita providentiee videntur obsistere,
cuius beneficium sua crudelitate occultantet irritum fa-
ciunt. Kursus alii ox bello, victoria reportata reversi,
captivos in centurias distribuunt , e quibussingulisunum
seligunl totque Marli immolant, quot ex qualibet ccn-
.

turia delegerint. Vcrum non soli Scythae pro innata bar-

baria feritate, res hujusmodi execrandae peragunt : sed
idolorum et daemonum propria h82C sunt facinora* Nam
I ;,\ i>tii ctiam similes victimas Junoni quondam immo-
labant. Fhoeniees quoque et Cretenses libcrorum casdibus
Saturnuin sibi propitium reddere conabantur. Prisoi
item Romani Latialem, ut vooant, Jovem humanis hos-
tiis oolebant. Deuique alii aliter omnesque prorsus pol-
luebant et polluebantuv. Ipsi, inquam, propriis pollue-
bantur homicidiis, sua autem tcmpla talium sacrificio-
rum fumo ct suffimentis pollucbant. Ex his sine dubio
quam plurima mala hominibus sunt exorta. JNam cum
suos deos illis rebus oblectari cernerent, cos statim simi-
libus peecatis ct flagitiis sunt imitati, rem egregiam se
Jacturos confidentes , si , ut putabant ,
potiora , sive dco-
rum cxempla sequcrentur. Inde nec homicidia ncc li-
, ,

berorum csedes horrucrc inde se totos omnibus libidi- :

nibus dedere. Siquidem nulla fere cst civitas qu;v ob ,

morum similitudinem quam cum suis diis habere gestit,

omni luxurise genere non rcdundet : nec apud idolola-
tras ullus probusest , nisi cujus libidines testatas etmani-
festae sunt.
XXVI. Sanc olim Phceniciai mulicres in idolorum
templis priusprostrabant, suique meretricii qusestuspri-
mordia diis, qui illic colcbantur, consecrabantj suam
 ,

202 S. ATIIATfASII ARCniEPISCOri

deam stupris benevolamque hoc pacto

propitiam reddi ,

effici ratre. quoque propriam ementiti naturam,

Viri
nec amplius mares se esse patientes in fceminas se con- ,

verterunt, pergratam et honorificam matri deorum se

ita facturos arbitrati. Omnes denique una cum perditis-
simis vivunt, et secum ipsi pugnant ut pejores quotidie
evadant, atque ut dixit sanctus Christi minister Paulas,
« Fceminge eorum immutaverunt naturalem usum in ,

» eum usum qui est contra naturam. Similiter autem et

» masculi, relicto naturali usu fceminae, exarserunt in
invicem masculi in masculos turpi-
» desideriis suis in ,

)> tudinem operantes *. » Hoec autem et similia agendo

fatentur certe et arguunt deos, quos ipsi cohmt, hujus-
modi vitam duxisse. Scilicct ex Jove puerorum corrup-
tiones atque adulteria, ex Venere meretriciam vitam,
ex Rhea luxuriam, ex Marte cosdes, ex aliis aliasimilia
didicere, quae quidem cum leges puniunt, tum probi
homines abhorrent. Num igitur dii haberi digni sunt qui
ista agant? An non potius prae morum perversitate ac

luxuria bestiis deteriores snnt censendi? Kum qui illos

colunt , digni sunt qui homines existimentur ? An non

potius, ut belluis stupidiores et ut inanimis rebus magis
inanimi, miseratione sunt digni? Si enim suae ipsorum
animre mentem tantisperconsidcrasscnt, in hoectotipra;-
cipites non ruissent, nec verum Christi patrem Deum
negarent.
XXVII. At forte qui inter eos sapientiores videri
volunt , et rerum
creatarum admiratione tenentur ,
nostris argumentis multo cum pudore evicti, non ibunt
inficias hsec ab omnibus facile confutari et redargui
possi : sed tutam et invictam sibi illam esse opinionem
autumabunt, qua adducuntur ut mundum mundique
1 Rom. i, 26.
 :

on\Tio COSTRA r.r.JTr.s. 283

partes eolanl . atque in eo gloriabuntur, quod non lapi-

dos, li;;n,i, lmniiirunquc et animanlium volatilium ,

reptiliumve seu quadrupedum formas venerentur, sed

solera,lunam, cunctumque ccelestem mundum, nec non
terram el universam aquarum naturam. Imitio nec con-

tendere dubitabunt neminem ostendere possc res illas

non esse natura deos cum omnibus manifestum sit,
:

ea neque inanima neque ratione vacua, sed etiam ho-

minum natura superiora esse, eo quod ipsa in ecelis, hi

in terris habitent. Ttaquc haec a nobis discuti ct exami-

nari pnr est. Nec ehim dubitO quin in his quoque
firmissimum contra illos argumentum reperturi simus.
Prius vero quam id dispicere et demonstrare ordiamur,
satis profecto fuerit ipsam rerum
naturam adversus illos
jpropemodum clamare, suumque effectoremet auctorem
Deum, sui ae totius universi reetorem Domini nostri
Jesu Christi Patrem aperte testari : quem injuste admo-
dum rejiciunt falsi sapicntcs, qui naturnm ab ipso
condilam adorant Deum habcnt quamvis
ct : ipsa quo-
que adoret et Dominum confiteatur, quem illi
ejus causa
rcspuunt. Sane quotquot partes universi admirantur,
easque totidem deos csse existimant, cx mulua ipsarum
inter se neeessaria ope prseclare possunt coargui. Id
cnim illarum dominum et effectorum Verbi Patrem,
invielo imperio et prrescripto, quo ci obediunt, cgregie
significat ct indicat, ut ctiamlex divina his verbis docet
« Cceli cnarrant gloriam Dei et opcra manuum cjus an-
)> nuntint firmamentum 1 . » Ncc vero occulta et abstrusa
est hujus rei fides, sed admodum clara ct perspicua his
qui mentis oculum non omnino onorrcatum habent. Si
quis enim naturse partes sigillatim circumspiciat , ct
sin^fulas seorsum considcrct, ut solem solum, vel solam
1
Pgtl. XVIII, 1,
284 9 » ATIUNASII ARCHIEPISCOPI

lunam, itemque terram et aerem, nec non calidam ac

frigidam, siccamque et humidam naturainj si quis, in-
quam, mutuam rerum illarum inter se cunjunctionem
dissolvat, singulasque separatim accipiat et contemple-
tur , nullam omnino sibi ipsi satis esse, sed omnes mutua
ope indigere, hocque mutuo auxilio consistere inveniet.
Sol enim una cum universo ccelo circumfertur eoque
continetur , nec unquam extra proprium circulum
egreditur. Luna vero aliaque astra quantum ex sole pen-
deant, palam testantur. Terram quoque sine pluviis
fructus nullos edere cernimus. Rursus pluviae sine nu-
hium subsidio in terram decidere non queunt. Nubes
autem sine aere per se consistere nunquam videas. Aer
item non a seipso sed ab sethere calorem, et lumen a sole
T
mutuatur. ]\ ec etiam fontes nec fluvii remota terra per
seipsos constant. Nec terra se sua vi fulcit, sed aquarum
natura sustinetur, atque in medio universi constricta
tenctur ac circumsidetur. Mare similiter, quique univer-
sam terram extrinsecus undique alluit magnus Oceanus,
a ventis movetur et fertur quocumque vis illorum impu-
lerit. Ipsi porro venti non per seipsos, sed, ut docent qui

haec tractant , ex ardore quem ab sethere

et calore orti

aer recipit, in ipso. eum fiant

aere consistunt, ac per
ubique. Nam quod ad quatuor elementa pertinet, nempe
calidum et frigidum, siccum et humidum, ex quibus cor-
porum natura componitur, quis adeo mente captus est,
ut nesciat hsec simul quidem conjuncta consistere, divisa
vero et separata jam sese invicem, prout quodque supe-
rius fuerit, destruere? Calor enim redundante frigore
extinguitur : frigus vicissim vi caloris 'evanescit. Sicci-

tas rursus humore madefit : et humor siccitate ex-

hauritur.
XXVIII. Qul igitur fieri potestutres illoe dii fuerint,
 otutio COKTIA osms. 285

mutua ope indigent?velquopactoaliquid abeispefc re

•|ii.<

poe&umus, quae mutuam ipsss exigunl operam?JNamque si

omnium consensu constal Deum nulla re indigere, sed
plenum esse, omniaquc in
ftolum $ibi satisesse seque ij>so
tUo consistere, immo ipsum omnibusdareut consistant :

(jii.i. qateeo, ratione solem et lunam aliasque creatse

n.i !.n;r partes, ques tales utiquc non sunt, sed motuo

auxitioopua habent, deos appellare aequum est? At forlc

divisa illa et seorsim sumpta aliis indigere fatebuntur,
quod id omnium oculis patoat verum omnia simul C0n-
:

jungentes ac velut unum ingens corpus ex his compo-

nentes totum illud Deum esse respondel)unt. Toto
,

quippe constituto, nulla amplius re externa illis opus

erit, sed totum sibi ad omnia satis erit et sufficiet. Haec,

inquam, effutient falsi sapientes, utnempe hac etiam ex

parte possint redargui. Nam ex hoc responso non minus
quam ex his quae supra dicta sunt, summam eorum im-
pietatem atque inseitiam demonstrare licet. Si eniin sin-
gulae partes simul conjunctse totum efficiunt, totumque
ipsum ex singulis partibus componitur ; igitui totum ex
singulis partibus constat, quae singulae, totius partes sunt.
Atqui id Dei notionibus maxime est alieuum-, Deusenim
totum, non partes nequeex diversisrebus constat; sed
est :

rerum omnium auetorest. Adverte au-

ipse constitutionis
tem impia proferant, quia ita de Deo loqwuntur. Enimvero
si Deusexpartibus constat,sane sibi ipse dissimilis, atque
ex dissimilibus completus videbitur. Nam si sol est, luna
non est. Si luna est, terra non est; si terra est, non est ma-
re : deniquesi singulas mundi partcs percurramus, quani
hsec illorum ratio absurda et iuepta sit, statim patebit.
Idem autem ex humani quoque corporis consideratione
potest refelli. Ut enim oculus non est auris nec auris, :

manus nec venter, pectus ncc cervix, pes sed singula.

: : :
2u6 9. ATHAKrA.SH AlVCUIEPISCOPr

propriam liabent elTicientiam, ex quibus diversis unum

corpus constituitur, quod usu quidem conjunctas habet
partes, sed quae tunc disjungentur, cum natura quse illas

copulavit, easdem Dei jussu separabit. Ita (sedipse Deus

dicenti ignoscat) si createe naturse partes in unum cor-
pus coagmentatas, Deum appellant ; necessarie sequitur
eum £n seipso sui esse dissimilem , ut ostensum est, ac
praeterea dividi, quandoquidem partes ex natura divi-
duge sunt.
XXIX. Verum alia quoque ratione , si veritatem con-
sulamus, iliorum impietatem liaud difficile erit convin-
cere. Nam si Deus incorporcus est, si nec videri nec
tangi natura potest : cur ergo Deum corpus esse excogi-
taut, resque quas oculis videmus et manibus contrec-
tamus, divino cultu prcsequuntur? Rursus, si verum est

Deum omnipotentem eumque a nulla re superari

esse,

sed omnia vincere et tanquam Dominum regere quare :

qui creatam naturam Deum faciunt, hanc Dei definitio-

nem minime convenire non attendunt? namque cum
illi

sol subter terram est, quominus ejus lumen videatur,

terros umbra impedit. Lunam autem sol ipse lucis suse
fulpore per diem abscondit. Tcrrse item fructus non raro
^rando lsedit : ignis vero aqua inundante extinguitur.
Ilyemem similitcr ver propellit oestas ver transgredi ter-
:

minos non sinit, et vicissim autumnus sestatem intra

proprios limites sistere co[;it. Itaque si dii essent, nequa-
quam se invicem vincerint et absconderent, sed potius
semper simul invicem esse, communesque effectus una
producere par esset. Oporteret ergo per dies et noctes
solem simul et lunam ca^teraque sidera par lumen ha-
bere, idque omnibus.lucerc, ac res universas ab illis col-
luslrari. Oporteret cestatem simul ct hyemcm, ver atque

autumnum, absque vicissitudine, una persistere. Oporte-

 :

ORATIO COTNTHA GENTES. 1?)J

roi mare cum fontibus commisceri et communem homi-

nibus potum preebere. Oporteret aerena simul tran-
quillum esse et ventis agitari. Oporteret denique ignem
limul et aquam unius ejusdemque usus esse hominibus.
Nullum siquidem ex his detrimentum oriretur, si, ut
putant dii essent, qui proinde niliil nocendi causa sed
polius nihil nisi quod utile forct agerent. Si vero haec ob
mutuam inter se oppositionem simuljungi non queunt
qui lieri potest ut res illoe quae intcr sc contr&rise sunt ct
pugnant , nec invicem eonsistere possunt , dii adhuc
nominentur, ycl cis divini honorcs tribuantur? Quae
itetn discordi inler se sunt natura, quoniodo aliis preean-
tibus, pacem prsebere concordiaque auctores esse queunt?
Merito igitur neque sol nequc luna, neque alia pars
naturflB creatse, ac proinde multo magis neque ex la-
pide aurove seu ex alia materic eonilata simulacra, ne-
que etiam qui poetarum fabulis eelebrantur Jupitcr,
Apollo caHeriquc similes, dii essc censcndi sunt, uti de-
monstravimus : scd alii ex hujusmodi diis partes sunt
naturse creata?, alii homincs mor-
rcs sunt inanimee, alii
talcs dunlaxat fucre. Unde qui illos eolunt et inter Deos

collocant, non pictatem, scd summam impictatem profi-

tentur, maxhnique crroris, quo ab unius et solius veri
Dei, Christi scilicct Patris eo^nitione reccssere, certissi-
ma dant indicia. Quaproptcr quoniam lucc ita a nobis
refutata sunt ostcndimusque inhdelium idololatriam
,

onmi impietatis [jencre repleri, neque ad bonuni sed

ad perniciem humanae vitae introduclam fuissc age, ut :

initio promisimus, repulso crrorc, viam veritalis jam

ineamus, et ducem atque opilieeni mundi, Patris \ 'er-
bum cbntemplemur, ut per ipsum, ejus quoque Palrcm
Deuin cognoscamus, intelligantque Genlilcs quam procul
seipsos a vcritale removeriut.
 ,

283 8. ATHANASII ARCniEPISCOPI

XXX. Omnia quidem illa quse supra refellimus nihil ,

aliud esse ostensum est quam erroris tenebras vitse homi-

num offusas. At via veritatis ad Deum verum tendit ad :

quam cognoscendam et certo perspiciendam non aliis

quam nobis ipsis opus habemus neque, ut est ipse Deus :

supra omnia, ita via quse ad illum ducit, foris et procul a

nobis est : verum in nobis ipsis est, ejusque initium haud
est difficile a nobis reperire , ut et Moyses his verbis do-
cuit : « Verburn fidei intra cor tuum est
1
. Quod idem
Salvator declaravit et confirmavit dicens : « Regnum Dei
» intra vos est Quia enim intus in nobismet ipsis fi-
* »

dem regnumcjue Dei habemus, facile possumus universi-

tatis rectorem, Patris salutare Verbum intelligere et con-
templari. Nec vero hic excusatione utantur Gentiles ido-
lolatrte , nec quivis alius seipsum perperam decipiat
quasi hujusmodi via caruerit, ac proinde justam impie-
tatiscausam habuerit. Siquidem omnes in eam viam su-
mus ingressi, omnes eam habemus, licet non omnes illam
sequi et pergere, sed plerique , externis vitse voluptati-
bus allicientibus, deserere velint. Si quis vero interroga-
verit, qunenam tandem illa sit via : unius cujusque ani-
mam et animce mentem esse respondeo. Sola enim mente
Deum contemplari et intelligere valemus : nisi forte
quemadmodum Deum esse"negant impii, ita animam
quoque se habere inficientur :quod quidem verisimi-
lius quam caetera dixerint. Nee enim mentem haben-
tium est, mentis auctorem et opificem Deum negare. Ila-
querudium hominum gratia paucis ostendere necesse est,
singulis hominibus esse animam ratione praeditam ,
prae-
sertim cum id negent nonnulli hseretici ,
qui hominem
nihil amplius esse arbitrantur quam corporis externam
speciem : ut nimirum ea re a nobis demonstrata , ipsi

i Deutcr. xxx. i4- — 2 Luc. xvu, 21.

*
 *

onvTin CORTBA (IKNTXS. 289

evidentius adversus i »l< >l;» argumentum per seipsos habe-

re possint*
\ \ \ I . Primum ergo nec parvum indicium est, homi-
num animam ratione prseditam esse, quod a belluis quse
rationia sunt expertes, differat. Siquidem idcirco belluas
animalit irrationalia appellare natura consuevit, quia
hominum genus rationale est. Deinde, nec illud eliam
ad id probandum 1momento, quod solus homo
<
a i es!

ibsentes et exlra animo et cogitationo

sc positas
oomprehendat . quod eadem secum ssepius cxaminet ac
perpendal, idque quod inter ea qusc oogitat, sibi melius
visum fuerit, judicio eligat. Nam belluse sola praesentia
cernunt, et ad ea tantum ,
quoe ante oculos sunt posita ,

impelu feruntur, etiamsi postea damnum aliquod se-

quatur. At homo non ita ad ea quse videt, cum impetu
rapitur : sed ratione et cogitatione ea quas oculis cernil,
dijudicat. Itaque ssepe incitatus, ratione retinetur : et
ea quae eogitavit, iterum recogitat. Denique quisquis ve-
ritatis amator est, hominum mentem aliam omninoesse
a corporis sensibus se in seipso sentire fatebitur. Quia
ergo mens alia est a sensibus, sensuum ipsa judex est, et

quae illi apprehenderint , ipsa discernit et reminiscitur,

quidque melius fuerit , illis commonstrat. JVamque ocu-
lorum est tantum videre : aurium, audire : oris, gustare :

narium, olfacere : manuum, tangere; scd quos videre,

audire , tangere ,
gustarc et olfacere conveniat, non sen-
suum, scd animse ejusque nientis est dijudicare. JManus
quidem gladium accipere, et os venenum gustare potest:
sed hsec nocere nescit, nisi mens discernat. Vt autcm
rem aliqua comparatione et imagine illustremus, id no-
bis simiie videtur lyrae apte dispositse , et musico qui ea
cum arte utitur. Nam ut in lyra hervi singuli
proprium
sonum habent, alius gravem, acutum alius, aliusme^
XXX. JU,
 ,,

29O S. ATIIAHASII ARCHIEPISCOPI

dium , alius acutissimum , alius dcnique alium, quorum

omnium concentus et compositio nisi a virobujus artis
perito distingui et discerni non potest ; tunc enim sua-
vem harmoniam et gratissimum concentum efficiunt
cum is qui lyram tenet nervos pulsat et singulos apte
, ,

tangit. Eodem modo, sensibus in corpore instar lyrae dis-

positis, cum perita mens illis prseiverit, tunc discernit et

novit anima, quid faciat, quidve agat. Id autem homi-

num duntaxat est proprium, ipsaque est anima? facul-
tas ratiocinandi qua utendo differt illa a belluis, et se di-
versam esse ab exteriore corporis specie manifeste testa-
tur.Hinc homo saepe jacente in terra corpore, ccelestia
cogitat et contemplatur. Ssepe itemnihilagente ,
quies-
cente et dormieute corpore , intus homo movetur resque
extra se positas intuetur, remotas regiones petit etpera-
grat , amicis notisque occurrit, nec raro per hsec ,
quid
per diem acturus sit pramoscit et praesagit. Quid vero
aliud id esse potest ,
quam anima rationis particeps ,
qua
homo ea quse supra se sunt cogitat et intelligit?
XXXII. Sed et illucl quoque ad penitus coercendam
eorum impudcntiam qui animam ratione privant, ad-
,

dere juvat : Qui fit ut cum corpus natura mortalesit,

homo de immortalitate cogitet, ssepeque mortem virtutis
amore expetat ? Qui fit ut , cum corpus per aliquod tan-
tum temporis spatium duret , seterna homo meditetur
atque idcirco prsesentia contemnat, et ad bona illa fu-

tura tendat desiderio? Certe ipsum corpus nihil tale de

seipso, nec res extra se positas potest cogitare. Namque
mortale est, nec nisi per aliquod tempus durat. Necesse
est autem illud quod contraria naturse corporis cogitet
aliud esse a corpore. Quidnam porro illud fuerit, nisi
anima rationalis et immortalis ? Nec enim foris sed intus

ipsa corpori , ut musicus lyrse ,

quodmelius congruerit,
 1,

01 ITIO nOKTRi ftKKTES. 29

sonat. Enimvero quare cum oculusad vivendum uatura

aptus sii el auris ad audiendum, alia tamen rerugiunt,
alia eiigunt? Quis enim oculum a videndo avertit? vel

quis aprem . pui naturalis esl audiendi facultas, ab au-

diendo arcel ? Quis gustatum ad gustandum cx natura
tdoneum , saspe a naturali appetitu refrsenat ? Quis itcm
manum ex natura ad agendum aptam ab aliquibus rebus
angendis cohibct? Quis odoratum adodorandum factum
al> pdoraudo continet ? Quis, inquam ista omnia contra
,

naturam corporis ejficit? Qui fit ut corpus ab eo quod

sibi naturalc est abhorreat , ct alius consilium sequatur
atque ad ejusdem nutum regatur? h.xc sane omnia niliil
aliud probant quam animam rationalcm corpori praasi-
dere. Acc cnim seipsum corpus potcst impellere, sed ab
neque equus seipsum regit, sed
alio agltur et fcrtur, uti
al> Eam pbremlegesboniagen
equite regitur etagitatur. •

di et mali fugiendi hominibus datse sunt. Atbellusenec

expendere nec discernerc mala queuut, utpote quae ra-
liocinandi et cogitandi facullatis sint expertes. Itaque ex
probatum fuisse arbitror, homi-
his quse supra dicta sunt

nesanima rationali esse prreditos.

XXXIII. Eamdem vero immortalem quoque fuissc
factam necesse est in ecclcsiastica schola non ignorari
quo evidentius apparcat idola plaue csse dcturbanda.
Id porro facilius et proprius, ex corporis cognitione,
ejusque et animae diflerentia percipere Hcebit. Enimvcro
si ut nostia oratione ostcndimus, divcrsa illa est a cor-
pore ; eiim corpus natuxa mortale
necesseestanimam
sil,

immorlalem csse ulpote qu« corpori non sit similis.

Prseterea, si anima corpus movet, ut ostensum est nec ,

ipsa ab aliis movetur sequilur a seipsa moveri animam,

,

atque etiam ppstcorporis intcritum cam iterum a seipsa

mpveri. Nec cnim auima moritur, sed ejus discessu cor-
 ,

ygi S. ATHA.NASII ARCHIEPISCOPI

pus moritur. Itaque si ipsa a corpore moveretur, rece-

dente movente, necessario moreretur. Scdsi animamovet
corpus ipsam a seipsa moveri prorsus necesse est. Quia
,

ergo ipsa seipsam movet, necessario sequitur eam etiam

post corporis mortem vivere. Siquidem animae motus
nihil aliud est quam ejusdem vita quemadmodum quo- :

que corpus tunc vivere dicimus, lunc movetur et mor- :

tuutn esse, cum moveri cessat. Id autem ex his qua? in

corpore ipsa agit, ciarius perspicitur. Namque si in cor-
pore inclusa ac cum eo colligata , non pro corporis par-
vitate contrahitur et circumscribitur , sed saepe in lecto
jacente corpore, sine motu, ac veluti mortuo, ipsapro-
pria sua facultate vigilat, naturamque corporis trans-
cendit, *et quasi ab eo digressa, quanquam in ipso ma-
nens , ea quae supra terram existunt cogitat et contem-
platur ; quin etiam sanctos a terreno corpore sejunctos
atque Angelos non raro convenit, et ad illos mentismun-
ditia fidens advolat : an non ,
qua?so, multo magissoluta
a corpore , cum
Deo qui eamcolligavit eviden-
placuerit ,

tiorem immortalitatis cognitionem est habitura? Si enim

in corpore adhuc vincta vitam quae extra corpus est,

, ,

vivit •, multo magis post mortem corporis vivet , nec

vivere desinet Dei beneficio ,
qui eam per suum Verbum
Dominum nostrum Jesum Christum talem utique fecit.

Idcirco enim immortalia et seterna cogitat et sapit , quia

immortalis est. Namque ut mortalis corporis sensus nihil
nisi mortale percipiunt : sic animam res immortales
contemplantem et meditantem , immortalem quoque
esse et semper vivere necesse est. Siquidem nunquam il-
lam deserunt immortalitatis notiones et cogitationes, sed
in ea ad immortalitatis securitatem instar fomitis cons-
tanter resident. Hinc ergo contemplationis Dei notionem
et cogitationem habet , sibique ipsi fit via ncque extrin- ;
 OB ITIO COKTRA Ql BCTES. 2q5

n cu . ed i i i sipsa Dei Verbi cognitionem <'i compre-

li. osionem accipit.
\\\1\. [taque quod antea dictum fuit iterum dici-
miis. illoa scilicet, quemadmodum Beum negaverunt et ,

rea inanimas eolunt, sic ctiam animam rationis partici-

pem se non habere existimantes, hanc suse insipientiee

poenam sponte sualuere, ul inter pecudes riumerentur.

Quare veluti inanimi religionem ih rebus inanimis su-
perstitiose constituentes , miscratione profecto dignisunt

et ductore opus lxabcnt. Si vero animam se habere pu-

tant, et dc ratiocinandi facuftate multum gloriantur,
idque jure merito : cur tanquam anima carcnles, contra
ralionem agere non verentur , nec ea qua> sapere oportet

sapiunt, sed seipsos Numine etiam prsestantiores faciunt?

Siquidem ipsi immortali anima, quam ncc oculis videre
possunt, prsediti, Deum in rcbus, qure ocu*is videntur
et caducae sunt, figurant.Cur item quemadmodumaDco
rccesserunt, ita rursus ad eumdem non confugiunt?
iYamque ut Deum mente deseruere, et resquae nullaesunt
deos cffinxere, sic cadem sua: animee menle asccndere et
se itcrum ad Dcum possunt convertere. Fossunt, in-
quam , si quas oninium cupiditatum sordes induerint,
deponant, et tandiu abluant , doucc quidquid alienum
animae accesserit abjecerint, eamqucsolam, qualiscreata
est, exhibuerint, ut lioc pacto Fatris Verhum, adcujus
similitudinem ab initio facti sunt, in illa intueri valcant.
Ad imaginem siquidem et similitudinem Dci facta et
creata est anima, ut et divina Scriptura indicat, quseex
persona Dei ita loquitur « Faciamus hominem ad ima- :

» ginem et similitudinem nostram » Quocirca cum

l
.

omncs peccati maculas, quibus aspcrsa fucrit, abstersc-

rit , et solam illam similitudincm puram atque integram
* Gen. j, 2G.
 ,

20,4 s ' ATnAHASlI ARCHIEP1SC0PI

servaverit , merito in ea perpurgata ac splendescente

tanquam in speculo, Verbum imaginem contem-
Patris
plabitur; et in Yerbo Patrem , cujus et Salvator imago
est, cogitatione coinprehendet. Vel si ipsa per se anima
baec prsestarejam non queat, cum ob ea quoe mentem
extrinsecus turbant et inquinant tum quia ipsa quid ,

potius eligendum sit non videat certe ex rebus aspecta- •,

bilibus Dei cognitionem haurire potest quandoquidem ,

res creatse, admirabili ordine et concentuquocompositae

sunt, quibusdam velutilitteris, Dominum et Creatorem
indicant et quasi voce preedicant.
XXXV.
Bonus enim et clemens Deus, animarum quas
creavitcuram gerens, quia ejus naturse est, quee videri et
comprehendi nequeat, omnemque creatam substantiam
transcendat, atque idcirco futurum erat ut humanum
genus illius cognitionem non assequeretur, eo quod homo
sitex nihilo factus et Deus sine ullo sit principio eam
, :

ob rem naturam creatam suo Verbo tam apte composuit,

ut quia ipse ex sui natura videri non potest, saitem ex
operibus ab hoininibus cognosci posset. Ssepe enim ex
operibus artifex, etiamsi non videatur, cognoscitur : at-
que ut de statuario Phidia narrant, ejus ncmpe opera ex
mutua partium inter se proportione et dispositione Phi-
diam licet absentem spectantibus exhibuisse ; ita ex
mundi constructione illius effector et opifex Deus intelli-

gendus est, tametsi oculis corporis non aspiciatur. Nec

enim sua invisibili natura abusus est Deus, ( nemo id cau-
setur) nec se hominibus plane ignotum reliquit
verum, :

ut modo dicebam, sic naturam creatam composuit, ut

quamvis ipse ex natura sua videri non queat, ex operi-
bus tamen cognoscatur. J\ec vero heec a me ipso loquor,
sed a viris theologis didici , inter quos est Paulus qui ad
Romanos ita scribit : « Invisibilia enim ipsius a creatura
 onATio r.mTiw OBKYES. 2;)5

i niun.li . per ea quae facta sunl . Lntellecta conspiciun-

l
lur .i [dem quoquel ycaonioa his verbis audaoter do-
cebal : i 1 nos similes sumus vobis homines^annuntian-
i

)> lcs vebis ;il> liis \ anis coinci li ad Dciuii viventeni, qui
m fccit coslum et terram, el mare ct omnia qua3 in
ii eis sunt : qui in preeteritis generationibus dimisit
•
oinins gentes ingredi vias suas. Et quidem non sinc
H lcsliinoniis scinclipsum reliquit, bcnefacicns : de ccclo
N nol)is dans pluviaset tempora huctifera, implens ciho
n el Inetitia corda nostra*. • Ecquis enim cceli ambitium
solisqucet luna> cursum, aliorumve siderum positiones et
circumvectiones, contrarias quidem ac dissimiles, sed in
ipsa dissimilitudine aequalem ordinem ab omnibus simul
servatum intueri potest, quin sccum co^itet licec non a

semetipsis sed ab alio , nempe ab auctorc, administrariet

regi? Quis solem die exoriri ct lunam noctc apparerc,
immutabilique lege per requalcm omnino dierum nume-
ruin decresccre et crescere , atquc ex sideribus alia qui-
dcm discurrerc cursusquc varie immutare , alia vero in-
crrantia constanter moveri aspiciens non, intelli^at illa
necessario ab opitice aliquo «jubernari?
XXXVI. Quis contrarias naturas secura conjungi et
consonam efficere harmoniam ccrnens cxcmpli gratia , :

quis ignem cum frigida natura conjunctum, ct naturani

siecam cum humiila commixtam videns, nec tamcn sibi
invicem resisterc, sed unum quaei ex uno corpus conli-
cere, non indc colligat alium ab his cssc qui illa sinml
copulavit? Quis hyemcm veri, ver [aslali, a^stalem au-
tumno succedere observans, eaquc quamvis contraria
inter se sint natura, ( nam aliud refrigerat, aliud urit,
aliud alit , aliud corrumpit ct destruil ) tamen omnia
setgualem et securum sui usum hominibus praestare 5
quis,
4
Rom. i, 20. — *Act, xiv, i'|.
 ,

2g6 S. ATHANASII AB.CHIEPI3C0PI

inquam, hinc non agnoscat aliquem esse his prsestantio-

rem, qui sequalitatem omnibus prsebeat, omniaque ad-
ministret, etiamsi ille a nobis non videatur ? Quis nubes
per aerem ferri, et in nubibus pondus aquarum colligari
considerans non illum cogitet qui ista conjunxit et fieri
,

jussit? Quis ipsam terram, quse natura gravissima est,

aquis fundatam et immobilem super elementum natura
mobile permanere conspiciens, non intelligat aliquem
deum esse qui hancita constituerit et fecerit? Quis annuos
terree fructus, pluvias e ccelo delapsas, amnium fluxio-
animalium ex dissimilibus pro-
nes, fontium scaturigines,
creationes hsecque non semper sed statutis temporibns
,

fieri animadvertens : quis denique in tam dissimilibus et

contrariis rebus sequalem et similem ab iisdem absolvi
perficique ordinem attendens, non statim percipiat ali-

quam esse vim, quse ipsa immobilis manens illa, ut , sibi

videtur, disponat etregat? Siquidemnunquam illaprop-

ter naturarum discordiam per seipsa consistere vel etiam
existere possent. Aqua enim natura gravis est et deorsum
fluit nubes contra leves et tenues sursum feruntur et
: :

tamen nihilominus aquam graviorem in nubibus ferri

videmus. Terra item gravissima est, et aqua levior est
quam terra attamen id quod gravius est ab eo quod le-
:

vius est fertur, nec demergitur, sed stat terra immobilis.

Similiter mas non idem est acfcemina, simui tamen cou-

junguntur, ut una similis animalis procreatio ab utroque
perficiatur. Denique ut uno verbo dicam, frigus calori
contrarium est, humor siccitati; at nihilominus simul
juncta non inter se dissident, sed ex concordia unum
omnium rerum procreationem absolvunt.
corpus atque
XXXVII. Kon ergo res illae quse inter se pugnant et
contrarise sunt, seipsas simul copularent, nisi aliquis su-
perior et Dominus eas colligaret , cui et ipsa elementa
 OfcATtO COftT&A GBHTSI. 297
tanquaui st r\ i hero, lam pronlpte parent, cedunt ct < >1> —

temperant, ul nullumeorum propriam naturam spectana

tltori adversetur : sed singula Dominum colligantem
agnoscentia, concordiam erga se servent, et quantuinvis
contraria sini uatura, guhernantis voluntate Lneantami-
citiam, Csteroquiu nisi potentiore imperio simul invi-
cem commiscerentur, quomodograviaeuiu levibus, sicca
cuni bumidis, rotunda cum rectis, ignis cum frigore, vel
mare cum terra, sol cum luna, astra cum ccelo, aer cum
nubibus sociari et coire possent, cum unumquodque dis-
similem ab alio naturam liabeat? Gravissimam siquidem
seditiouem inter illa concitari necesse esset, alio urente,
refrigerante alio, hoc quod grave est deorsum , illo quod
leve est contra sursum contendente , sole illuminante,
aere obscurante. Astrasimiliter inter se dissiderent, quippe
quorum Nox quo-
alia superius, alia inferius posita sint.
que diei non crederet, sed profecto cum illo assidue pug-
naret et certaret. His autem ita se habentibus, jam nullus
ordo sed nihil nisi confusio m mundo videretur : niliil

locum suum servaret, sed omnia perturbata forent ; nihil

consisteret, sed cuncta esscnt iustabilia. Nullus denique
modus mensura rerum posset esse. Vel enim sinjju-
vel
lorumseditioneet pugna omnia destruerentur, vel fortius

duntaxat remaneret; quod sane non minimam mundo

deformitatem afferret. Namque istud unum relictum,
aliorum utilitatibus deslitutum, inconcinnam rerum uni-
versilatem redderet : quemadmodum si solus pes velsola
manus non servaretur corporis integritas.
superesset,
Qualis enim mundus esset, si vel sol tantum appareret,
vel sola luna circumferretur, aut sola nox esset, aut dies
perpetuo durarct? Qualis esset harmonia, si vel cceli sine
gtellis vel stellae sinc ccelis essent? Qua?nam vero utilitas,
si mare solum esset, vel si sola terra sine aquis aliisve na-
 ,

398 3. ATHAWASII ARCHIEPISCOPI

turse partibus existeret ? Quomodo, quaeso , vel homo vel

ullum animal in terris nasci posset , elementis inter se
dissidentibus ,
quorum etsi unum superaret , tamen ad
corpora constituenda satis esse non posset. JXib.il enim vel
ex solo calido elemento , vel ex solo frigido , vel ex solo
bumido aut sicco componi potuisset omnia universe
: sed
inordinata et incondita essent. Verum neque etiam illucl
quod dominari videretur, sine aliorum adminiculo posset
quippe quod nunc nonnisi koc pacto existat.
existere,
XXXVIII. Quapropter cum non confusio sed ordo sit
in universo : cum nibil in eo incondite et turbide, sed
omnia concinne compositeque et quam aptissime cohee-
reant, necesse est Dominum qui illa una congregavit,
constrinxit, et conciliavit, mente et cogitatione attinga-
mus. JVam tametsi oculis non conspicitur, ex ordine ta-
men et concordiarerum contrariarum, earummoderator,
rector et imperator intelligi facile potest. Etenim quem-
admodum si civitatem ex multis et diversis hominibus,
pusillis et magnis, divitibus et pauperibus, senibus et ado-
lescentibus, viris et mulieribus compositam, prseclare
administrari et regi cerneremus , illosque qui eam com-
ponunt, tametsi diversos, concordes tamen inter se esse,

neque neque majores contra

divites adversus pauperes,
minores, aut juniores contra senes pugnare, sed omnes
sequaliter pacem babere : sihaec, inquam , videremus,
plane intelligeremus principis praesentiam hujus concor-
dise causam esse, etiamsi eum oculis non intueremur.

Enimvero ubi ordo non est sed confusio, argumento est

nullum ibi moderatorem esse at ordo ducis et rectoris
: ,

evidens signum est. Similiter cum in corpore membro-

rum inter se concordiam observamus, nec oculum auri
adversari , nec manum cum pede dissiderc , sed singula
membra proprium officium absque seditione persolvere
 OB v MO i',inTii\ (.1 Mis, 5f)f)

inde eoncludimus ncccssario animam in corpore ewe quee

illa quamvis illam non vidcamtie Ita ergo <-\ br-
rcrjat, :

dine el harmonia universltatis, Dfetim mundi gubertiatO-

v< m cogitemus neccsse esl umquc unum non mullos
. <

Siquldem ipse dispositionis ordo, omuiumque par-

i mn concors conspiratio non muitos,sed unum mundi du-
i

Cenielmoderatorem Verbum egsemanifesteosttendit. Nam

sipluresmundopra essent, ordoilleservarinoti posset,scd
omnia confusione et perlurbatione plena cssent, dum
unusquisquo omniaad suum arlntrium trahcret, et ad-
vorsusalium pu;;narct.Nainqueutmultos deos,nullos dcos
dicebamus : sic multos rcctores, nullos rectores esse
dicendum est. Cufri enim alter altcrius impcrium ever-
lerot, nullus certe esset qui impcrarot et dominaretur,
nemo qui regeret et gubernaret. Ubi autem nullusreclor
est, illic ueccssario nullus ordo est, sod tantum confusin.
Contra vero mullorum et divcrsorum unus ordo et con-
sonsus, unius rectoris ccrtum indicium est. Quemadino-
dum enim si quis lyram ex multis et variis chordis com-
positam procul audierit, quarum concentum et harrno-
niam admirolur, quod scilicet non sola gravis, ncc sola
acuta aut sola media sonum cfiieiat, scd omncs pari volut
contentione inter sc consonent : ex his planc intelli;;il

lyram non quidem a seipsa movcri, neque a inultir. pul-

sari, sod unum csse musicum qui chordarum
singularuni
sonum ad concordom et perfeetum consenlum sua arte
aocommodet, quamvis illum niinime videat. Ita cum in
iuiiverso mundo quam aptissimus ordo , ut noquc su-
periora adversUs infcriora, vel inferiora adversus superiora
dissideant,sedunumordincm omnia efticiant conscquons ,

sanc fuerit ut non multos sed unum totius univorsi impe-

ratorem et moderatorem, qui omnia suo lumine coUustn i

et moveat, cssc intclligamus.

 ,,,

30O S. ATHAUASII ARCHIEPISCOM

XXXIX. JVec enim putandum est multos ese naturse

rectores et affectores : sed unum illius opificem credere
germanse pietatis et veritatis est, idque vel ipsa natura
aperte declarat. Siquidem firmissimum illud argumentum
est unum nonmulti
universi esse auctorem, quodscilicet
sed unus mundus. Namsi multiessent dii, multos et
sit

diversos mundos esse oporteret. Neque enim decet vel

multos unum mundum construere , vel unum a multis
aedificari : hinc enim non pauca, absurda sequerentur.
Primum si unus mundus a multis factus esset id auctorum ,

imbecillitatem argueret, utpote cum a multis unum opus

fuisset confectum : nec leve profecto id esset signum im-
perfectse singulorum ad faciendum scientiae. Enimvero
si unus sufficiebat, non multi mutuam inopiam exple-
rent. Atqui in Deo aliquid deesse, non solum dictu impium
est, sed omne nefas superat. Quippe nec etiam inter ho-
mines perfectum artificem sed imbecillem appellaveri-
mus ,
qui non solus sed cum multis unum opus absolve-
rit. Quod si singulos mundum universum condere
potuisse , sed omnes propter operis communitatem mu- ,

tuam operam contulisse dicatur : illud sane perridiculum

fuerit , si gloriae comparandae causa singuli laboraverint
ne scilicet quis eorum impotens et infirmus haberetur.
Inanem enim et vanam gloriam diis ascribere nonnisi
perabsurdum videri potest. Deinde si singuli ad uni- ,

versi creationem idonei erant, quid multis opus fuit,

cum unus ad omnia sufficeret; quod quidem praecipue
impium et absurdum videbitur , si opus unum fuerit
auctores autem varii et multi; quippe cum ratio natura-
lis doceat unum et perfectum diversis multum praestare.
Id etiam silendum non est, si a multis factus est mun-
dus, diversos et sibi ipsi dissimiles motus habuisse. JYam
fieri non potuit quin ad singulos auctores respiciens va-
 ohatio roNrni r.p.nTF.s. 5oi

nn i ! u -
habuerit. In illa autem varietate ut supra ,

dictum est, nullus rursus ordoinmundoservariposset,

•ed confusa el perturbata omnia forent. Nam necnavis a
multis gubernata recto cursu ferri potcst, nisi ejus cla-
vum unus gnbernator tenuerit : nec lyra a multis pulsata
perfectum concentum efficiet, nisi musicus unus eam
percusserit. Quare cum una sit rrcata natura, et mun-
diis unus ar unus illius ordo : unum quoque ejus recto-
rem e< opificem Dominum esse intelligendum est. Siqui-
dem oa ctiam de rausa ipsc opifrx universum mundum
nnum feeit, ut ne multis ronstrurtis mulli quoque opifi-
ccs putarentur, scd ut opere uno existente , unus quo-
que ejus aurtor essr rrederetur. Nam tamen quia unus
est effector, unus quoque mundus. Nam alios etiam
est
mundos Deus fabricari potcrat. Sedquiaunusest mundus
qui creatus est, ejus quoque fabricatorem unum esse
credere necesse est.

XL. Verum quisnam tandem ille est? Id enim impri-

mis derlararc et dicere operae pretium fuerit , ne quis
lmjus ignoratione seductus, alium esse suspicetur, et in
eamdem denuo impietatem quam supra reprebendi- ,

mus, delabatur. Arbitror autem neminem hac de re jam

ambigere. Etenim si quos poetse deos esse dicunt, nou
esse deos nostra oratione probavimus o^tendimusque ,

illos errave qui rem creatam deum faciunt, et universim

gentium idololatriam summam impietatcm esse convi-

,

rimus diis illis sublatis, necesse est omnino apud nos

:

tantum piam esse religionem, illumquc quem colimus et

pnedicamus, solum verum Deum esse, qui idem et re-
rum rrratarum dominus et lotius naturse opifex sit.
Quis ergo alius ille fuerit quam sanetissimus ct rebus
omnibus creatis longe exccllentior Christi Pater, qui
tanquam optimus gubernator propria sapientia et pro>
 ,

302 S. ATUA.XASII ARCHIEPI9COPI

prio Verbo , Domino nostro et servatore Christo, omnia

ubique salutariter gubernat , dispensat et facit , prout
rectum Rectum est autem illa esse ut facta
esse viderit.
sunt et fieri couspicimus, quoniam id ita ipse vult, quod
sane nemo negaverit. Nam si rerum creatarum motus
absque ratione fieret, temereque mundus volveretur,
jure merito nulla fides dictis esset adhibenda. Sedsi ra-
tione , sapientia et scientia conditus atque omni ornatu
instructus est ; necesse est ejus auctorem et exornatorern
non alium esse quam Verbum seu rationem Dei. Ratio-
nem autem intelligo non quse in singulis rebus creatis
,

quam etiam nonnulli

implicita , insita atque innata est
,

seminalem vocare solent, quse quidem inanimata est,

nec cogitandi vel intelligendi vi est prsedita, sed externa
tantum arte pro inserentis scientia agit. Neque etiam
Verbum intelligo ,
quale est hominum, quod nempe ex
syllabis constat , et in aere exprimitur : sed ipsius boni et
Dei rerum universarum viventem etefficacem Deum dico
qui per se est Verbum qui idem ab omnibus rebus crea-
,

tis diversus est ,

propriumque et solum boni Patris est
verbum , cujus providentia totus hic mundus ,
quem et
condidit , enim qui boni Patris bonum
illuminatur. Ipse
verbum est rerum omnium ordinem disposuit contra-
, ,

ria cum contrariis conjunxit, unumque concentum ex

his composuit. Idem ipse qui Dei virtus et sapientia est,
ccelum volvit, terramque suspensam ac nulla re in-
nixam, proprio nutu fundavit et firmavit. Abillosol col-
lucens universum orbem illustrat, et luna lumen dimen-
sum habet. Ejus numine aqua in nubibus suspenditur
pluviee terram irrigant, mare limitibus circumscribitur,
terra variis plantis frondescit et viret. Denique s^ quis
infidelis ea quoe diximus in quoestionem vocare voluerit,
an omnino sit Verbum seu Ratio Dei , is certesanamente
 ,,

OniTIO CONTRA. CEHTES. 3o5

noo aasc censendussit, <|ui de Dei Vejfcoseu Uationc au-

deal dubitare. Verumtaipen ex his rebus, qiuuaspecta-
biles suul , discere ci licct omnia Verbo et Sapientia
Dei facta fuisse, ncc rcm ullam consistcrc potuissc, nisi
Verbo et quidcm Vcrbo divino, Ut dictum est, fuisset

Gicta.
LXI. IIoc autcm Verbum non ut hominum verbum , ,

queniadmodum dixi, ex syllabis constat, sed sui ipsius

Patris quam simillima est imago. Hominesenim quia cx
partibus compositi ct cx nihilo sunt creati compositum ,

quoque ct dissipabile verbum habent. Dcus autem quia

vere est, nec compositus est, ejus quoquc Verbum vere
est, neque compositum est sed unus et unigenitus Deus
,

est, qui cx Patre velut ex bono fonte bonus procedens,

omnia ornat, disponit et continet. Causa porro cur Ver-
bum Vcrbum inquam Dei ad res ercatas venerit, ad-
, , ,

niivabilis sane est, caquc clare ostendit res non aliter

quam uti nunc sunt fieri decuisse. Nempe rerum crea-
,

tarum natura, utpote cx nihilofacta, fluxa infirma et ,

mortalis per se est at universorum Dcus natura bonus

:

immo 0} timus est ac proinde beniguus et humanus.

,

Bouus enim ncmini ullamreminvidct. Quapropter neque

etiam ulli quod sit invidet, scdcontra, omnes vult esse
ut humanitalem exercere possit. Ilinc ergo cum res om-
nes creatas pro sua conditione iluxas videret esse et dis-
solubiles, nc id accideret, iteruinquc iu nihilum redirct
mundus , ille qui suo et aeterno Verbo omnia fecit , et rc-
bus crcatis naturam dcdit , eas suapte natura ferri et agi-
tari sinere noluit, ne forte in nihilum reverterentur,:
sed ut bonus suo vcrbo quod ipsum quoque Deus est
,

univcrsam naturam gubernat etsustentat,ut vcrbi ductu

providentiaque et administratione iliuminata, firmacon-
sistere et manere possit, quippc quae Verbi Patris, quod
 ,,,

3o4 «' ATHANASH ARCHIEPISCOPI

vere est, fiat ipsa particeps, et ab eo ut sit adjuvetur
ne quod utique fieret, nisi a Verbo
scilicet esse desinat,
conservaretur quod ipsum « est imago Dei invisibilis
, ,

» primogenitus omnis creaturee * » quoniam per ipsum :

et in ipso consistunt omnia cum ea quee videntur tum ,

qusenon videntur, idemque est caput Ecelesieeutinsanc-

tis Litteris veritatis ministri docent.
XLII. Hoc ergo omnipotens et sanctissimum Patris
Verbum res universas pervadens , ac suas vires ubique
explicans, omniaque visibilia et invisibilia illuminans ,

ea in seipso continet et constringit, ita ut nihil sua

potentia vacuum relinquat , sed omnibus et per omnia
singulisque speciatim^ et generatim cunctis simul vi-
tam impertiatur et conservet. Hinc naturae corporeee
principia, quse sunt calidum et frigidum, humidum
et siccum elementum, simul commiscet, nec inter se

dissidere sinit , sed unam

consonam harmoniam co-
et
git efficere. Per ipsum ejusque virtutem neque ignis
cum frigore pugnat, neque humidum elementum cum
sicco : sed res illse quse per seipsas sunt contrariae
quasi amicee et cognatse, una coeundo, rebus aspec-
tabilibus vitam tribuunt et corporibus causee sunt
,

existendi. Huic eidem Deo Verbo obtemperantes res

terrenee vitam habent, et ccelestes consistunt. Ejusdem
imperio mare universum magnusque Oceanus propriis
terminis suos motus coercet, et terra tota herbis di-
versisque plantis, ut jam dixi, exornatur. Denique ut
non in re manifesta singulis recensendis insistam, nihil
est rerum omnium quse sunt et fiunt ,
quod non in
ipso et per ipsum factum sit et consistat, ut etiam
vir Theologus his verbis docet : « In principio erat

iColos. t, i5. — 2 Ibid. V. 18.

 ,

OB vrm COH n V OKNTES. 00«)

Verbum, el Verbum erat apud Deum, eL Deus crat

•
Verbum. Omnia per ipsum facta sunt, <'L sine ipso
factum est nihil 1 . » Quemadmodum enim musicus
l\u ad concentum accommodata , gravibusque cum
acutis, el mediis cum aliis arte temperatis, unum
efficil concentum j ita quoque Dci sapientia universum
mundum veluti lyram tenens, resque aerias cum ter-
renii et coelestes cum aeriis conjungens, omniaque cum
singulis connectens, et suo nutu ac voluutate circumdu-
cens, unum mundum unumquemundi ordinem pulchre
etcoucinnc admodum elYicit, ipsumquc interimDei Ver-
bum npud Patrcni manet immobile, dum omnia prout
Patri visum fuerit, suae naturse constantia movet. Illud
enim in ejus divinitate admirabile cst, quod uno eo-
demque nutu omnia simul, nullis temporum inter-
vallis, sed omnia, inquam, simul, recta et globosa
superiora, media ct inlima, humida, frigida, calida,
visibilia ct invisibilia circumducat, et pro uniuscu-
jusque natura gubernet et administret. Nam simul eo-
dem illius nutu , rectum recte, et rotundum rotunde
fertur; medium, sicutiest, movetur*, calidum calescit,
siccuin omnia dcnique pro sua natura illo
arescit;
dante vivunt cL consistunt, admirabilemque ac vere
divinum concentum per ipsum componunt.
XLIII. Ut vero rcs tanla imagine aliqua intelligi
possit, ajje , numerosi alicujus chori exemplum addu-
camus. Itaque quemadmodum in cboro cx variis ho-
minibus, pueris, mulieribus, senibus et adolescentibus

composito, uno praeside moderante, singuli pro sua

natura et facultate cantant, vir ut vir, pucr ut puer,
senex ut senex, adolesccns ut adolcscens, onmes ta-

* Joan. 1, 1.

xx\, ao
 ,

3o6 S. ATHAWASII ARCHIEPISCOPI

men unum concentum efficiunt : vel quemadmodum
nostra anima eodem tcmpore nostros sensus pro cu-
jusque efficacitate movet, adeo ut prsesente re aliqua
omnes simul moveantur, oculusque videat, auris au-
diat, manus tangat, odoratus olfaeiat, gustet gustatus
aliaque corporis membra ssepe etiamagant, verbigratia,
pedes ambulent : vel ut tertio exemplo rem illustre-
mus , id maxime simile esse videtur magnae alicui urbi
conditse, quse praesente principe et imperatore qui eam
condidit, administretur. Siquidem illo prsesente et ju-
bente, atque oculum ad omnia intendente, omnes
obtemperant, hi properant ad colendos agros, illi ad
aquceductus ad hauriendam aquam festinant hic ad :

cibum comparandum progreditur, senatum petit ille,

alter in ecclesiam intrat judex ad judicandum , prin-
:

ceps ad jus dicendum se parat artifex similiter statim :

in o.pus incumbit, nauta ad mare excurrit faber ad ,

fabricandum, medicus ad curandum, et architectus ad

aedificandum se confert alter in agrum exit
: ex agro ,

redit alter alii circum urbem versantur, alii ex urbe

;

egrediuntur, iterumque in eam revertuntur. Hsec porro

omnia unius principis prsesentia et imperio geruntur

et fiunt. Ita profecto rem quoque se habere in uni-

versa rerum natura, licet tenue admodum sit exem-
plum altiori
, tamen intelligentia est percipiendum.

Nimirum uno ictu Dei Verbi nutu omnia simul ad-

ministrantur adeo ut quas rerum singularum propria
,

sunt, ea a singulis fiant, et ab omnibus simul unus

ordo perficiatur.
XLIV. Namque nutu et virtute rectoris et mode-
ratoris omnium, divini et paterni Verbi, ccelum ver-
titur, moventur astra, sol lucet, vagatur luna, aer
a sole illuminatur, eether calefit, flant venti, stant
 ,:

nn itio c.ontuv emti. 307

montts alte elati, mare fluctuat; et quotquot in eo

mnl animantes aluntur, terra Imniobilis manens fert

iiuclus. Immo formatur, vivit , ae deinde moritur :

tmo verbo, omnia animantur ct moventnr : ignisurit,

aqua refrigerat, fontes scaturittnt, inundant flumitta,
tempora et tempestates succedunt, decidunt imbres,
nubes implentur, fil grando, nix et glacies compin-
gltur, aves volant, progrediuntur serpentes, aquatilia
natant, mare navigatur, terra seritur et propriis tcm-
poribus germina emittit ,
plantaB «t arbores crescunt,
quarum aliae tenerae et recentes sunt, alise maturse :

postquam ereverinl, senescunt atque deiioiunt,

ali.r

dumque alise pereunt, aline rursus producuntur et e

terra crumpuul. Hsec autem omnia et plura alia, quse
pwe numero commemorare non valemus, adniirabile
Dei Verbum, iucem et vitam infundendo, suo nutu
movot et gubernat, atque unum mundum efficit. Nec
vero invisibilos potestates virtutis SU35 expertes dirnittit
sed eas quoque , utpote quarum creator sit, inter res
universas complectitUT suoque nutu ct providentia con-
tinot et vila nec quidquam proponi potest quo
donat :

istud incrcdibile fiat. Nam ut ejus providentia crescunt

corpora et rationalis anima movotur, atque vitam ac
vim cogitandi habet, ut facile probatu cst, cum rom
ipsam oculis intueamur : sic idem Dei Verbum uno
et simplioi nutu, sua virtute mundunr visibilcm in-
visibilosquc potestates movet ct complectitur, singu-
lisquo propriam efficientiam impectitur, ita ut res
quidem divinse modo divrniori moveantur, visibiles
roro, eo quo cernimus modo. Ipsc autem qui oinnium
prseses, imperator, ot constantia est, onmia ad co-
gnitionem et gloriam sui Patris promovendam ila agil

ut per ea qu;o iiunt opcra docerc ct dicere videatur :

 ,,

OOD S. ATHANASII ARCIIIEPISCOPI

« Ex magnitudine ct pulcbritudine rerum creatarum

1
» convenienter creator conspicitur . »
XLV. Ut enim ccelum intuendo, ejusque ornatum
et astrorum lumen contemplando, Verbum quod illa
tam miro ordine disposuit intelligere facile est ita qui ;

Yerbum Dei cognoscit, ejus quoque Patrem Deum co-

gnoscat necesse est, ex quo quia oriatur, jure merito
sui Patris interpres et nuncius appellatur, idque ex
his quse in nobis fiunt licet percipere.JNamque si men-
tem fontem esse intelligimus verbi sive sermonis qui
ab bomine profluit, sermonemqu,e attendentes, men-
tem quse illo significatur cogitatione cernimus multo
, :

certe majori et iniinite praestantiori ratione cum Verbi

virtutem intuemur, bonum Patrem animo con-
ejus
cipere debemus, ut ipse Salvator ait « Qui videt me, :

» videt et Patrem'
2
. » Verum haec eadem clarius et
uberius docent Scripturae divinitus inspiratse, quibus
nos fidentes , ista tibi scribimus. Tu vero si in illarum
lectionem incumbes, quse disputamus vera esse
heec
poteris perspicere. Siquidem sermo majorum auctoritate
confirmatus non potest quin fidem faciat. Itaque jam
olim Yerbum divinum Judseorum populum adversus
idola his verbis prcemuniebat : « iXon facies tibi idolum
» neque uilius rei similitudiuem, sive rerum quae sur-
3
» sum in ccelo sunt, sive quae deorsum in terra . »

Causam autem cur rejicienda sint, aliter ita declarat :

« Simulacra aurum, opera ma-

gentium argentum et

» nuum hominum. Os habent, et non loquentur :

» oculos habent, et non videbunt. Aures habent, et

» non audient nares habent et
: non odorabunt. 3Iamis
» habent, et nou palpabunt pedes habent et non :

4
» ambulabunt » Nec etiam quid de rebus creatis
.

iSap. xm, 5. — 2 Joau. xiv, 9.

— 3
Exod. xx,4. — 4 Psal. u5. 4,
 ORi i i" <"^ i
B v <.r ,<
n >. 5og

lentire debeamus, n<»s docere omisit : sed cum illarum

pulchritudo optime ipsi perspecta esset, ue aliqui earum
speciem admirati, non ul n«'i opera, scd ut dcos co-
iVn ni . homines ab hoc errore avertit, dicens : « Xeque
<
oculis respiciens et videns solem et iunam cl omnem
rnatum coeli, deceptus illa adoraveris, quae dedit
d Dominus Deus tuus omnibus gentibus ,
quee sul> coclo
» suiit '. ^> Dedit porro uon ut ipsis <lii essent, sed ut
eeotea Deum omnium
opificem rerum illarum effectibus
a^noscerent. enim pleniori doctrina oliin im-
Judaei
buti fuere, quippe qui non solum cx rerum creatarum
opcribus, sed etiam ex divinis Scripturis Dei cogni-
tionem haberent. Universim quoquc homines ab errore
et stulta cogitatione idololatriae revocans, ait : « IVon
2
» erunt tibi dii alii praBter mc' . » IVon porro quasi
alii dii vere essent, illos probibct colere : sed ne quis
vero Deo repudiato , res quee nullse sunt deos sibi fin-
gere inciperet quales scilicet qui apud Poetas et scrip-
,

torcs mcmorantur, quosquc deos non esse a nobis os-

tensum est. Ilax autem verba, « Non crunt tibi dii
» alii, » illos deos non esse manifeste probant, qua-

tenus nempe rem futuram significant. Quod enim fu-

turum est, tunc sane non cxistit, cum futurum di-
citur.
XLVI. Num igitur post sublatam impiam Gentium
superstitionem et idolorum cultum, siluit divina doc-
triua, bominumque genus sine ulla Dei cognitione
praeceps ferri permisit? Minime certe, sed illos hujus-

modi verbis praemonuit « Audi, Israel, Dominus Deus

3
» tuus, Dominus unusest . » Et rursus : « Diliges Do-
» minum Deum tuum in toto cordc tuo , ct in tota

»
4
fortitudine tua . » Et : « Dominum Deum tuum ado-
1
Deut. iv, io. — 2 Exod, x.\, 3, — 3 Dcnl. vi, { — ' Ibid. 5.
 ,

3lO S. ATHANASII ARCHIEPISGOPI

» rabis, et illi soli servies, illique adhseresces 1 . » Quod

autem tota divinitus inspirata Scriptura Verbi quoque
providentia et administratione res plane universas regi
testificetur , satis probant lisec quse a theologis viris
subjiciuntur : « Fundasti terram et permanet : ordi-
» natione tua perseverat dies 2 . » Et iterum : « Psallite

» Deo nostro in cithara ,

qui operit ccelum nubibus
» et parat terrae pluviam : qui producit in montibus
» fsenum , et herbam servituti hominum, et qui dat
» jumentis escam 3
. » Per quem vero alium dat quam
per illum per quem omnia facta sunt? Consequens enim
est ut per ejus providentiam administrentur, per quem
facta fuere. Quis igitur ille est praeter Dei Verbum,
de quo et in alio psalmo dicitur Verbo Domini cceli : «
4
» firmati sunt, et spiritu oris ejus omnis virtus eorum » .

Omnia quippe in ipso et per ipsum facta esse asserit

et nobis his verbis persuadet Scriptura : « Ipse dixit

» et facta sunt : mandavit et creata sunt 5 » Que-
ipse .

» madmodum etiam Moyses vir in omnibus magnus

initio historiee creationis mundi testatur ,
qui eadem
illa modo exponit
verba hoc « Et dixit Deus : : fa-
» ciamus hominem ad imaginem nostram et ad simi-
» litudinem . » Absoluta item cceli, terree rerumque
omnium procreatione, eidem dixit Pater : « Fiat coe-

» lum, et congregentur aquee, et appareat arida, et

» producat terra herbam et omne animal. » Quibus
utique verbis Judeeos, qui Scripturas non legitime scru-
tantur, coarguere quis possit. quo enim, queeso, Cum
Deus loquebatur, ut etiam imperando loqueretur? Nam
si rebus procreandis imperabat et loquebatur, super-
vacaneus erat sermo : nondum quippe existebant, sed

1 Ibid. i3 cx V. 70. — 2 Psal. cxvin, 90. — 8 p sa l. cxlvi, 7. —

4 Psal, xxxn, 6. -- 5 Ibid. 9. — 8 Gen. 1, »6.
 ?
,

Q&ATIO COHTI\A QlNTESi 5ll

duntaxal ftiturss erant. Nemo autcm cum re qu.v noD

armonem habet : neque etiam rei quffi nondum
facta i si imperal <i <lieit ut liat. Nam si rebus quoe
futuna erant imperabat Deus, Ulum oportuerat dicere :

fiai coBlum, fias terra, ]>n><li herba, fias homo. At

ita iHHi (.;ii . sed jubet et <lieit : « Faciamus hominem ,

produeatur herba, » quibus perspicue ostendilur

liciim ctUB aliquo sihi proximo hic loqui. Necessc cst
igitur aliquem cum illo fuisse quicum ctiam loquens
,

omnia faceret. Quis ergo ille fuerlt nisi ipsius Verhum

Gum quo enim quam cum
Deus videri possit loqui
suo Verbo? Vel quis cum ipso universam creatam na-
turam facienle aderat, quam ejusdem sapientia, quae
ipsa, ait « Quando faciebat ccelum et terram
: cum ,

l
)> eo aderam . » Cceli porro et terrse noinine omnia qure
in ccelo et terra facta sunt, coinplectitur. Caeterum
ut sapientia et ut Verlmm cum illo aderat, Patremque
aspiciens, res universas procreahat, componehatque ac
convenienti ordine disponehat. Ut potentia item Pa-
tris, vim ad exislendum et permanendum illis imper-
tiebat, uti ipse Salvator ait « Omnia quaecumque
:

» video Patrem facientem, et ego similiter facio '-. »

Sane per ipsum et in ipso omnia facta fuisse sacri
ejus Discipuli docent, eumque quia bona boni proles
ac verus Filius sit, Patris potentiaui, sapientiam, Ver-
bum et rationem esse , neque communicationc ha c

illum esse, aut extrinsecus hahere, ut illis contingit

qui ipsius fiunt participes et sapienliam per eum ac-
cipiunt, quique potentiam et rationcm in illo habenl
sed illum tpsam per ipsam pcr se ra- sc sapientiam ,

tionem, ipsam per se polentiam propriam Patris,

ipsum per se lumen, ipsam per sc veritatcm, ipsam
1 Prov. tiii, »7, — s Joau. t, 1 9, —
1 3 Ilom. xi, 36.
 ,

3l2 S. ATHAJCASII ARCHIEPISCOPI

per se justitiam , ipsam per se virtutem, nec non ca-

racterem sive figuram et imaginem , splendoremque
esse. Denique ut breviter dicam, perfectissimus Patris
fructus , solusque Filius et quam simillima iniago est.

XLVII. Quis ergo, quis omnia quae in Patre sunt enu-

meraverit, ut ejus Verbi vim etpotentiam assequi et per-
cipere queat?Ut enim PatrisVerbumet sapientia est, ita
quoque se ad res creatas benigne accommodans, fit illis
ad Patrem cognoscendum ct intelligendum ipsapersesanc-
timonia, ipsa per se vita, nec non janua, pastor, via
imperator dux , ac denique servator , vitae auctor lux et
, ,

providentia omnium. Itaque talem bonum et opificem

Filium ex seipso babens Pater, illum rebus creatis occul-
tum esse noluit , sedeum quotidie per res omnes quae per
ipsum consistuntet vivunt, cunctis patefacit. In ipso au-
tem et per ipsum se quoque ipse ostendit, sicuti Salvator
« Ego in Patre et Pater in me
l
testatur : » adeo ut ne- , ,

cesse sit Verbum in genitore, et genitum cum Patre per-

petuo permanere. Quaecumita sint, nihilque extra ipsum
existat , sed ccelum et terra atque omnia quae his conti-
nentur ex illo pendeant homines : nihilominus stulti ,

ejus cognitione et cultu repudiatis, ea quse non existe-

bant , iis quee existebant preetulerunt , et loco Dei vere
modo erant deos fecerunt « Ser-
existentis, res quse nullo ,

» vieruntque creaturse potius quam creatori

2
» quod :

certe stultum admodum et impium fuit. Idem enim est

ac si quis opus non opificem dignum admiratione putaret
et sedificia civitatis alicujusadmiratus, architectum sper-
neret : vel si quis musicum aliquod instrumentum lau-
dandum existimans , ejus contemneret artificem. Insani
profecto et Ar alde cseci ! Qui enim prorsus aedificium , vel
navem , aut lyram possent cognoscere , nisi faber navem,
1 Joan. xiy 5 10. — * Rom. 1, 25.
 ,

<>r, \ iiii i.umii \ ci \i i s. 3i3

. i irchitectus domos sedificassel . e1 lyram musicus cons-

truximel ? I i ergo ill"' qui ita sentirel , dementissimus
haberetui \ sic mihi sana mente esse non videntur, qui
Deum ignorant, nec rjus Verbum, Servatorem omnium,
Dominum nostrum Jesum Chrstum colunt, pcr quem
omnia Pater administral ac continet, et rebus universis
providet in quem quandoquidem tu fidem babes et pius
:

es .amator gaude et certo spera tuac pietatis «!.

o Christi .

fidei fructum fbre immortalitatem et regnum ccelorum

si modo anima, utcjus leges prsescribunt adornata fuerit. ,

I I enim illorum qui secundum ejus praecepta vivunt,

merces est vita oeterna ; ita qui contrariam semitam ele-
gerint nec viam virtutis fuerint secuti, probrum ingcns
cl inevitabilepericulum in die judiciisubituri sunt, quia
< tiamsi veritatis yiam non ignoraverint, liis tamen qurc
novcrant contraria egere.
 ;

s\\i TI PATWS NOSTRI

ATHANASII
ARCHIEPISCOPI ALEXANDRIM.

ORATIO DE HUMANA NATURA A VERBO

ASSUMPTA,

ET DE EJUS PEK CORPIS AD NOS ADYENTU.

I. Quandoquidem superiori Oratione 1

, licet pauca ex
multis delibantes , satis tamen abunde de gentium in ido-
lis eolendis errore et superstitione diximus, quaeque pri-
ma idolorum origo fuerit, et quonam modo homines pro-
priis vitiis impulsi eorum cultum excogitaverint quoniam :

iu, Dei gratia, nonuulla de Yerbi Patris divinitate et

itt

ejus in res omnes providentia et potentia indicavimus,

ostendimusque bonuin Patrem omnia per adminis-
illuin

trare , omniaque ab ipso moveri , et in ipso vitam habere

age , o vir beate ct vere Christi amans; jam deiuceps, ut
piae nostrae iidei ordo postulat , dicere pergamus de hu-
mana natura quam Yerbum assumpsit ac de divino ejus- ,

dem ad nos adventu quem Judaei quidem calumniis in-

,

sectantur et Gentiles irrident , nos vero veneramur ,

quo
scilicet etiamexaeterna Verbi humilitate tua in cumpie-
tas crescat. Nam quo magis apud infideles irridetur, eo
majus suse divinitatis testimonium exhibet. Quae enim
liomines, quasi quae fieri non possint minime compre-
hendunt , haec ipse Dei Filius posse esse ostendit : quae illi

1 Vid« D. Guillon , toui. t, p, i84 et «eqq.

3l6 S. ATHAKA.SII ARCHIEPISC0P1

ut indecora irrident, hsec ipse suse bonitati consentanea

efficit : denique quae illi, philosophando , tanquam hu-
mana ludibrio habent; haec ipse sua virtute et potentia
divina esse demonstrat , ut etiam idolorum speciem et
pompam sua, ut putant, humilitate et abjeetione per
crucem evertat , et irrisores atque incredulos ab errore
occulteabducat, suamque divinitatemet potentiamcogat
agnoscere. Yerum ad ista exponenda , operse pretium
fuerit ea quae supra diximus memoria repetere , ut et
causam cur tale ac tantum Patris Verbum in corpore ap-
paruerit , possis cognoscere ; nec arbitreris naturse con
ditione Salvatorem corpus habuisse , sed eum qui ex pro-
pria natura expers est corporis , et Yerbum est , Patris
sui clementia et bonitate exigente , nostrse salutis causa,
nobis in humano corpore apparuisse. Porro convenitnos
his de rebus disserentes, prius de mundi creatione, ejus-
que opifice Deo dicere , ut hac ratione , ejus renovatio-
nem a Yerbo, a quo idem initio conditus est, factam
fuisse, digne queat intelligi. Siquidem nihil contrarium
videbitur, si per quem naturam creavit Pater, eamdem
in ipso sanaverit.
II. Demundi fabricaet rerum omnium creatione multi
varie disputavere, acsinguli prout sibi placuit, rem de-
finiere. Siquidemalii sponte et fortuito omnia factafuisse
aiunt , ut Epicurei ,
qui etiam nullam rerum providen-
tiam esse false et adversus seipsos contendunt, quod pro-
fecto contra apertam et evidentem veritatem afflrmant.
JYam si omnia sua sponte sine providentia
ut volunt ,

exorta essent omnia temere fieri et similia non dissi-

, , ,

milia esse debuissent omnia enim ut in uno corpore vel:

solem vel lunam esse necesse fuisset et in hominibus to- :

tum debuisset esse vel manus vel oculusvel pes. Atquihaec

ita non se habent namque videmus aliud quidem solem
:
 7,
:

I | nrCAaHATIOHl Vf.rbi tu i. 5i

.
aiiud vero lunam , et aliud terram : similiter in hu-
mania corporibus, aliud pes est, aliud manus, aliud ca-
pui.II ic autem ordoel rerum dispositio certum ar^umen-

lum -I ista QOD sua sponte facla fuisse, scd aliquam cau-
<

mui illis prsefuisse : ex qua Deuui qui omnia fecit et iu

suo quidque ordine collocavit, licct intelligere. Alii, in-
ter quos etiam magnus apud Genliles Plato numeratur ,
asseverant Deumomnia fecisse, cx materia prius exis-
tente el non facta : neque enim Deum aliquid facere po-
tuisse, nisi prius materia extitissct: quemadmodum opus
cst ut lignum, quo faber utitur ,
prius existat , ut ex eo
aliquid facere possit. Veruin qui ita philosophantur, non
vident se imbecillitatem Deo adscribere. Si euim ipsenon
esl materise enector , sed res ex subjecta materia facit,
imbecillissane esl , cum nihilsine matcriafabricari queat
quemadmodum utiquefabri imbecillitatem indicat, niliil
eum sine ligno posse facere. Siquidem, ut illi sentiunt
nisi materia fuisset, nihil effecisset Deus. Quod si ita est,

qui effector et creator diei queat, qui ex alia re nempe

ex materia habuit boc ipsum quod faceret ? Certe si ita se

res habet, faber tantum secundum illos erit Dcus , non

vcroutcrcator rebusdabit ut sint, si nimirum in subjecta
materia agat, ncc ipse ut uno sit materiee auctor. Nam,
verbo dicam, creator dici non potcst matcriam , nisi

creet,ex qua rescreatsefactsesunt. Ha^retici autem alium

sibi tlngunt rerum opificem praster Patrem Domini nostri
Jesu Christi : sed illi summam cascitatem vel in his ipsis
quoe loquuntur ostcndunt. Cum eniniDominus ad Jirdreos
dicat : « Non
legistis quia qui ab initio creavit, mascu-

» lum fceminam fecit cos, ctdixit proptcr hocdimit-

et :

» tet homo patrem et matrem suam et adhserebit uxori ,

:
» sua? , et erunt duo in carne una : » et deinde Creato-
» Mattb. xix, 4.
518 S. ATIIANASII ARCHIEPISCOPI

rem indicans « Quod ergo Deus conjunxit

: homo non ,

» separet quomodo illi creationem Patri externam in-

: »

ducere audent ? Quod si secundum Joannem qui omnia

plane complectitur nihilque excipit, « Omnia per ipsum
1
» facta sunt , et sine ipso factum est nihil : » quis,
quseso, alius creator esse possit prgeter Christi Patrem ?

III. En ergo qu?e illi quidem effutiunt : at divina

doctrina et Christi fides procul has illorum ineptias tan-
quam detestandam impietatem rejicit. Novit enim res
non fortuito factas esse, quia providentia gubernantur :

neque ex materia prius existente, quia Deus imbecillis

non est sed Deum omnia, neutiquam prius existentia,
:

ex nihilo per Verbum fecisse ut essent, uti per Moysem

ait : « In principio fecit Deus coelum et terram*. » et in

utilissimo Pastoris libro : « Primum omnium crede

» unum Deum esse, qui omnia creavit etperfecit, eaque
3
» quse non erant ut essent fecit . » Idem etiam Paulus
his verbis declarat : « Fide intelligimus perfecta esse sse-

» cula verbo Dei, ut res quoe cernuntur non ex rebus

4
» apparentibus fierent . » Scilicet Deus bonus est, vel
potius fons ipse est bonitatis : bonus autem nulli invidet:

quapropter nulli rei quominus sit invidens, omnia per

proprium Verbum Dominum nostrum Jesum Christum
ex nihilo fecit, e quibus cum hominum genus prse cae-
teris omnibus, qua3 iu terra existunt, miseraretur, cer-

neretque illos ex proprise naturae conditione non sibi

satis esse ad semper permanendum, aliquid amplius illis

donavit, nec simpliciter, ut omnes brutas et terrestres

animantes, homines creavit, sed eos ad suam imaginem
fecit, propriique Vcrbi virtutis participes reddidit, ut
quasdam velut umbras Verbi habentes, et rationales

facti, in beatitudine perseverare, veramque et sanctorum

* J onn. i, 3. — a Gon . l . — ' Lib . li, mnndato i . — * Hebr. n, 3,
 ,

r-r i>r \n>uTinKr vr.nni nwi. 5ig

\rrr tttarfl in pavadisn vivcrc possctil. rr.vlrrca rum vi-

derel homlnum voluntatem in utramque partem posse
inflecti,datam eis gratiam tegeet loco providcntissime
l'i,tnmni\il. Siqaidem illis in suum paradisum intro-
durlis legem dedit, ut sJ gratiam conccssam conscrvarcnt
«I boni permanerent, praeter promissam in ccelis immor-

talitatem, viia moeroris, doloris et sollicitudinis vacua in

partdiso fruercntur. Sin vero datam legem transgressi,
mali fierent, certo scirent se mortis corruptionem secun-
dum naturam subituros, necjam amplius inparadiso vic-
ttttos, sed BXtra illum morientes, in morte et corruptione
permainuros. Id porro testatur quoque divina Scriptura,
qu.-vex Deiprrsona sicloquitur : « Ex oinni ligno paradisi
» comedes de ligno autem scientise boni et mali, non
:

» comedetisex illo quacumque autem die comederitis,

:

» morte moriemini » Quid aliud, quaeso, his verbis,

1
.

morte moriemini, significatur quam illosnontantum mo-

riturosesse, srdetiam in mortisrorruptionepermansuros?
IV. Bliraris fortasse, quid tandem nos, cum de hu-
mana natura a Verbo assumpto diccre instituerimus
nunc de prima hominum origine disputemus? Atqui id
a fine nostrse orationis minimc alienum est. Quia enim
sermoncm habcmus de Salvatoris nostri ad nos adventu,
necesse est etiam de hominum primordiis loqui ,
quo
plane perspirias nostram causam ejus adventus fuisse
occasionem,nostroqucpcccatoVerbi benignitatemexcita-
tam fuisse, ut ad nos accederet et inter homines lio-

mines Dominus apparerct. Nos enim causa sumus cur

corpus assumpserit, nostramque ob salutem in humano
corpore nasci ct apparerebenignissimc voluit. Hoc igitur
modo Deus hominem fecit, atque immortalem manrrc
voluit. At homines neglecta ac rejecta Dei contempla-
1 Gen. ii, 16,
320 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

tione, sibi ipsis malitiam excogitaverunt uti superiore

oratione dictum est, atque ita in denunciatam mortis
damnationem misere inciderunt. iVec vero post heec qua-
les creati sunt, permansere; sed suis cogitationibus in
dies magis corrupti, in mortis ditionem et potestatein
sunt redacti. Nam praecepti transgressio illos ad propriee
natura? conditionem revocavit, ut quemadmodum cum
non essent, facti sunt, sic in eo quod sunt, corruptio-
nem, labente tempore, paterentur, idque meritissimo.
JVamque si Verbi prsesentia et beneficentia vocati sunt ut
essent, qui ex naturaa conditione aliquando non erant;
consequens fuit, ut homines Dei contemplatione nudati
et ad res quse nullo modo existunt conversi, (siquidem
mala non existunt, bona vero existunt, utpote quse a
Deo existente facta sint) beneficio quoque semper exis-
tendi spoliarentur : hoc est, ut dissoluti, in morte et
corruptioue manerent. Homo enim ex sua natura mor-
talis est, quippe qui ex nihilo factus sit. Attamen prop-
ter suam cum illo qui est similitudinem, si eam cons-
tanti ejus contemplatione conservasset, naturalem cor-
ruptionem retudisset mansissetque incorruptus , sicuti
Sapientia ait : «Observatio legum, confirmatio est incor-
» ruptionis
1
. » jam ut Deus
Factus autem incorruptus,
vixisset quidem divina Scriptura alicubi his
,
quod
verbis significat « Ego dixi dii estis et Filii Altis-
: , ,

» simi omnes vos autem sicut homines morimini, et

:

>v sicut unus de principibus caditis*. »

Y. Nam Deus nou solum nos ex nihiio fecit , sed etiam
divini Yerbi»gralia secundum Deum vivere concessit.
At homines ab eeternis rebus aversi et ad res corrup-
tioni subjectas consilio Diaboli conversi, sibi ipsis cor-
ruptionis mortis auctores facti sunt : qui, ut dixi, ex.

i Sap. vi, 19. — 2 Psal. lxxxi, 6

 ,:

m iom m niu ni.i. 321

Mtura quidem mortales erant, sed gratia, qua Verbi

arant participes, aature conditionem haud dubie effu-
gissent, si boni utique permansissent. Siquidem propter
Verbum quiod cum Lllis fuisset, ad eos naturalhs corrUp-
tio non accessissel ul et Sapientia his verbis testatur
. :

1
Deus creavit hominem ut incorruptus esset, et ima-
» ginem propriae aetemitatis : Lnvidia autcm Diaboli
\>mors Lntroivit in mundum 1 » Quo quidem faeto ho- .

miiKs mori ceperunt, deincepsque contra illos viguit

corruptio, quae co majores vires quam ipsa etiam
natura? conditio in universum genus habuit, quod Nu-
minis comminationem ob violatam legem antea contra
homines acceperat. Neque enim 111 1 in peccatis intra
certos terminos consistere, sed paulatim progredientes
omnem modum transcendere. Iuilio quidcm facti ma-
litiae inventores , mortcm et corruptionem adversus
seipsos provocaverunt : deinde vcro in injustitiam de-
lapsi, omnemque iniquitatem praetergressi, nullo in malo
stantes sed novis nova omnia addentes, insatiabiles ad
peccandum facti sunt. Hinc ubique stupra ct furta
erant : caedibus et rapinis plenus eratuniversus terrarum
orbis, nullaque lex corruptelas ct injustitiam cohibebat
sed omnia mala privatim et publice cuncti committe-
bant. Civitates adversus civitates bella gerebant : gentcs
contra gentes insurgebant : totus deoique orbis pugnis
et seditionibus discendebatur, dum singuii in patrandig
flagLtiis contenderent. Nec vero illa etiam quse contra
naturam sunl scelera procul ab his erant : sed, ut dixit
Christi testis Apostolus : « Foeminoe eorum immutaverunt
» naturalem usum in eum usum qui cstcontra naturam.
» Similiter autem et masculi, relicto naturali usu fce-

» minse , exarserunt in desideriis suis Ln Lnviceqii

8 Sap. n, ?.3.

XXX. 21
 ,,

022 S. JLTIIAITASII ARCHIEPISCOPI

» masouli ia masculos turpitudinem operantes, et mer-

» cedem ,
quam oportuit, erroris sui ia semetipsis reci-
1
)> pientes . »

VI. Eam ob rem morte magis magisque invalescente

et corruptione contra homines persistente, peribat ho-
minum genus, ipseque ad homo rationis particeps et
imaginem Deo constructum
factus interibat, ac opus a
destruebatur. Jam enim, ut supra docui, mors vi legis
contra nos maxime valebat, nec vitari poterat lex illa

quippe quae a Deo prsevaricationis causa fuerat imposita.

Qua3 res sane absurda simul et indecora fuit. JYam absur-
dum erat Deum loquentem mentiri, si nempe Deo ho-
minem si mandatum violaret mori statuente , violato
mandato non moreretur, sed irritus fieret ejus sermo.
Siquidem verax Deus non fuisset, si illo nos morituros
dicente,homo non moreretur. Alia autem ex parte inde-
corum erat res rationis compotes, et Verbi Dei semel
factas participes interire rursusque in nihilum corrup-
tione reverti. Divina enim bonitate indignum prorsus
erat res a ob fraudem qua homines Diabolus
Deo factas,
circumvenit , destrui. Imprimis vero dedecebat, Dei
artem in hominibus vel propter illorum incuriam vel
propter doemonum dolum deleri. Itaque hominibus
pereuntibus talibusque operibus in exitium labentibus,
quid Deum, qui bonus est facere oportebat? An sinere ut
corrnptio adversus illos valeret et mors eis dominaretur ?
At quid proiuisset illos ab initio factos esse ? Satius enim
erat eos omnino non fieri, quam factos negligi et interire.
Siquidem hujusmodi negligentia infirmitatis Dei non
argumentum, si nimirum opus
bonitatis majus fuisset
quod fecerat destrui permisisset , quam si hominem
ab inilio penitus non fecisset. Si enim non fecisset

* llom. 1, 26.
 ,

nr iiu:AnNATio?<r. vfrsi DBl. 325

ntillus essei qui de infirmitate cogitaret : at postquam

illum fecitet ut esset creavit, opus periro. prooscrtim in
ipsius nueloris oonspootu res fuisset pcrnbsurda. Itaquc
pnr Deo erat sinerc homincs in corruptionem Ial)i

quia iil indccorum ot indignum divinte bonitatis erat.

Vcrum queinadmodum ita rcm esse dccebat; sic

VII.
rursus c contrario, Deo quoque convoniebat in lege
qunm de mortc tulerat vcraccm videri. Absurdum enini
fuissot Deum veritatis patrcm, nostrre utilitatis ct con-
sorvntionis causa mcndaceni Quid i^itur hac in
videri.
rc fieri oportuit, vel quid hic agcrc Deus debuit? Legis
pcriractoe pcenitcntiam ab hominibus exigerc? Id enim
Dco dignum esse non immerito quis dixerit, ut quemad-
modum cx transgressione corruptioni subjecti fucrunt,
sic ex pcenitentia incorrupti iterum ficrent. Atqui nequc

pocnitcntia id quod Deo decorum est servabat, quando-

quidcm si mortom homincs efiugissent Deus non vcrnx ,

niliilominis mnnsissct. Neque etiam pcenitentia naturre

conditionem solvit : scd tautum a peccatis coercct. Unde
si solum fuisset peccatum, nec corruptio subsecuta fuis-
set : locum hnbuissct pcenitentia. Sed ubi pra -
rccte hic 1

eunle trans^ressione homines in corruptionem naturee

,

dobitnm incurrerunt , ct divinae similitudinis gratia

spoliati sunt, quid aliud, quseso, fieri oportuit? vcl cu-
jusnam opera ad hujusmodi gratiam et instnurntionom

praestandam nccessaria fuit, nisi Dei Verbi , a quo omnia

ex nihilo inilio fncia sunt? Ipsius siquidcm erat id quod
corruplum erat incorruptum iterum rc^ldcre et pro
,

omuibus id quod Patrem dicebnt servare. Cum cniiu

Fatris sit Yerbum et omnibus longe antecellat, solus
quoque ipse idcirco univcrsa instaurarc poterat solus :

idoncus fuit qui pro omnibus pateretur , et pro cilnctis

apud Patrem intercederet.
 :

5^4 S. ATHAHASII ARCHIEMICOPI

VIII. Ilaque hujus rel gratia ineorporeum et corrup-

tionis ac materire expers DeiVerbum, in nostram re-
gionem advenit, quanquam antea non procul aberat
nulla enim pars mundi illo unquam vaeua fuit sed una ,

cum suo Patre existens omnia ubique implebat. Venit

vero sua erga nos benignitate, et quatenus sese palam
nobis exhibuit. JNempe cum bominum genus interire, et
mortem contra illos corruptione dominari cerneret :

eum Dei comminatione et sententia in transgressionem

lata, nostri eorruptionem corroborari videret, absur-
dumque esse legem solvi antequam impleretur cum :

item attenderet non decere ea deleri quorum ipse opifex

esset : cumque aliunde couspiceret hominum malitiam
supra modum crescere, illamque paulatim contra seipsos
adeo auxisse, ut jam amplius tolerari non posset : cum
denique omnes bomines mortis reos esse videret , nostri
ipse generis et infirmitatis misertus, nostraque motus
corruptione, nec mortem in nobis dominari ferens, ne
scilicet quod factum fuerat periret, suique Patris in
bomine formando opus vanum fieret, sibi ipsi corpus
accepit, idque nostri non dissimile. Xec enim esse tan-
tum in corpore, vel solum apparere voluit. Nani si
lantum apparere voluisset, potuisset sane aliud pr?e-
stantius corpus assumere. Verum nostrum corpus acce-
pit, idque non quoque modo sed ex inviolata et in-
:

eorrupta ac viri experte Virgine purum vereque nullius

viri conjunclione inquinatum accepit. JNam cum ipse
potens et rerum omnium sit effector , sibi in virgine
templum, corpus scilicet, extruxit, illudque tanquam
kstrumentum sibi proprium fecit in quo se notum ,

faceret et habitaret : sic ergo simili corpore e nostris

accepto, quia omnes mortis corruptioni subjecti erant,
illud pro omnibus morti traditum Patri summa cum
 ,

Dl lM',\u\ \im\r VBBBl DEI. 5a5

benignitate obtulit, cum ut omnibus in ipso morienti-

lnis li\ (]« corruptione contra liomines lata solveretur,
atpote quje in Dominico corpore snam vim comple-
vissetj nec proinde Iocum amplius adversus similcs ho-
mines haberet ; tum ut homines in corruptionem rc-
versos, iterum incorruptos redderet, atque a morte ad
vilam revocaret, corporc quod sibi assumpserat ct rc-
surrectionis gratia morteiu ab eis, non secus ac stipula
ab igne consumitur, penitus amovcns.
IX. Nam cum Verbum tntelligeret non posse alitcr
liominum corruptionem solvi, nisi omnino morcrcntur :

cum itcm fieri non poterat ut Verbum, ut pote immor-

talc ct Patris Filius, moreretur idcirco corpus quod :

mori posset sibi assumpsit , ut illud Verbi omnium

preesidis factum particeps, morti pro omnibus satis csset,

atque proptcr Vcrbum in se habitans , incorruptum

pcrmaneret , ac dcniquc in postcrum corruptio resur-
rectionis gratia ab omnibus discederet. Hinc corpus
quod sibi ipse accepit, velut hostiam et victimam omni
puram macula morti offerendo, mortem statim ab om-
nibus similibus, suo pro aliis oblato, propulsavit. Sic.

enim Dci Vcrbum superius omnibus existens suum ,

templum ct corporcum instrumentum pro omnrbus, uti

decebat, dcvovendo ct oilercndo, id quod debebatur in
morte solvit, atquc ila omnibus per simile corpus con-
junclus incorruptus Dci Filius omnes resurrectionis ,

promissione incorruptos jurc ct merilo reddidit. [psa

siquidem mortis corruptio nullam jam vim adversus
homines habet ob Verbum quod in illis per unum cor-
pus habitat. Nempe quemadmodum si magnus aliquis
impcrator in insignem aliquam urbem ingressus, in una
cjus domo maneret, maximo honori illi civitati essel
i < 1

nec cam tunc vel bostis vcl latro auderet diyexare : scd
5'j6 S. ATIIAMASII ARCniEPISCOPI

potius ob imperatorem in una ejus domo commorantem

diligentissime cnstodiretur quoque idem in omnium
: ita

moderatore licet observare. Nam ubi ille in nostram

regionem introivit, et sibi domicilium in uno corpore
ex nostris elegit, mox omnes bostium adversus homines
insidiae finem habuere, et mortis corruptio cujus vires
adversus illos tantse antea erant ,
penitus evanuit.
Periisset enim hominum genus, nisi omnium Dominus
et servator Dei Filius mortem consumpturus adve-
nisset.

X. Cseterum vere magnum hoc opus divinae bonitati

imprimis congruebat. Namque si imperator domum sive
urbem a se aedificatam, ac deinde civium incuria a la-
tronibus impugnatam nequaquam deserit, sed ut pro-
prium opus defendit et tuetur, neque ad civium iner-
tiam sed ad id quod sibi decorum est respicit multo :

magis optimi Patris Deus Yerbum in corruptionem

abeuntem hominum naturam non dereliquit : sed mor-
tem, in quam illi incurrerant, proprio oblato corpore,
delevit, illorumque negligentiam sua doctrina emenda-
vit, etomnia, qua? hominum erant, sua virtute ac po-
tentia instauravit. Hasc autem theologorum Salvatoris
Discipulorum auctoritate confirmare poterit quisquis
illorum scripta legerit , ubi enim aiunt : « Caritas
» Christi urget nos, eestimantes hoc, quoniam si unus
» pro omnibus mortuus est, ergo omnes mortui sunt :

» et pro omnibus mortuus est, ut nos non amplius no-

» bis qui pro nobis mortuus est et e
vivamus, sed ei

» mortuis resurrex.it, domino nostro Jesu Christo l , »

Et rursum « Eum autem , qui modico quam Angeli
:

» minoratus est videmus Jesum , propter passionem

,

» mortis, gloria et honore coronatum, ut gratia Dei pro

* a Cor. t, i4-
 M lM-.AHJATloM \ I K TU DUi ZVJ
1
i omnibui gustarel mortem . » Postea idem ratipnem
afferl cur non oportueril alium quam Deum Verbum,
bominem fieri : <y Decebat enim eum, inquit t propter
» quem omnja, et per quem omnia, qui mulios iilios

» in gloriam adduxerat, auclorem salutis eorum per

:
» passioncm consuminare » Quibus quidem vcrbis
.

significat, non homines ab ezorta corrup-

allerius fuissc

tione revocare quam Dei Verbi a quo al) initio ,

creati erant. Quod autem idcirco ipsum Yerbum sibi

corpus acccpit , ut viclima pro similibus corporibus
fieret, iidcm tmoque boc modo dcclarant : « Quia ergo
» pueri communicavcrunt carni cL san^uini , et ipsc
» similitcr participavit cisdcm, ut per mortcm destrue-
» ret eum qui babcbat inortis imperium, id cst, Diabo-
» luin, et libcraret eos, qui timorc mortis j>er totam
» vitam obnoxii crant servituti 8 » Siquidcin proprium .

corpus immolando, legi adversum nos lataa finem impo-

suit, et vita3 principium, spe resuxgendi data , nobis in-
novavit. Quia enim mors ex bominibus vires in bomiucs
acceperat, binc per Deum Yerbum hominem factum,
mortis solulio et vitae resurrectio facta cst, uti virCluisto
plenus ait : « Quoniam cnim per bomincm mors, et pcr
» hominem mortuorum. Namsicut
rcsurrectio in Adam
» omncs moriuntur, ita ct in Christo omnes vivifica-
» buntur 4 . » Et ca-lera quae scquuntur. enim jam JN"on

ut danmandi morimur : sed tanquam a morluis cxci-

tandi communem omnium resurrettionem expectamus,
quam nimirum propriis temporibus ejus auctor et largi-
tor Deus exbibiturus est. Itaque haec prima cst causa,
cur Salvator bomo factus est. Pra^lcrea cum convenien-
lcr admodum ad nos advcnisse, cx his quoque licet per-
cipere.
lleb. 11, 9. — * Ibid. 10. — » lbid. i4- — * l Cor. xv, 11.
528 S. ATHAIfASII ARCHIEPISCOPI

XI. Deus, qui rerum omnium Dominus est, cuni ho-

minum genus per proprium Verbum creavit, cjus na-

turse imbecillitate perspecta, quoe scilicet tanta est ut

ex seipsa nec Creatorem cognoscere nec de Deo cogitare
possit, quod ille quidem non autem ex ni-
factus, hsec
hilo sit facta : ille homines vero cor-
corporis expers sit,

porei sint creati ac denique quod valde multa rebus

:

creatis desint ad Creatoris cognitionem assequendam -,

idcirco humani generisille, utpote bonus, misertus, sui

cognitione vacuos eos noluit dimittere, ut ne frustra
existerent. Quid enim utilitatis rebus factis posset esse,
si suum opificem ignorarent? Vel quomodo homines ra-
tionis essent participes, si Patris Ralionem sive Verbum
in quo facti sunt nescirent ? Certe nulla in re difterrent
a brutis animantibus, si nihil prseter terrena cognos-
cerent. Et vero quid Deus illos creavisset, si ab illis
noluisset cognosci ? Quapropter cum bonus sit, ne id
fieret ,
Domini nostri Jesu Christi illos
propriee imaginis
participes reddidit, et ad suam imaginem ac similitudi-
nem fecit, ut hujusmodi gratiee ope imaginem, Patris
videlicet Verbum, animo concipientes, Patris cognitio-
nem per ipsum assequi possent, et Creatorem cognos-
cendo, felicem ac vere beatam vitam viverent. Verum
insani rursus homines hanc eliam sibi impertitam gra-
tiam parvi pendentes, ita sese a Deo averlerunt et ani-
mam inquinaverunt, ut non solum Dei notionem obli-
vione deleverint , sed etiam alia pro aliis sibi eftlnxe-

rint. jXempe simulacra pro veritate sibi formavere, et

ea qu?e nihil erant Deo qui vere est preetulere, potius-
que creaturae quam Creatori servierunt. Sed quod ne-
quissiinum est, etiam ad ligna, ad Japides, et ad oinnem
materiam atque ad homines Dei honorem traduxerunt,
hisque plura, uti supra dictum est, patravere. Siquidem
 ,,,,

Dl IM AH> \ I HIM M.IUII lll I. 3 '•)

i
illorum fuil itnpietas, ul etiam daemones venerari
et deoa appellare, atque illorum parere cupiditati ac
libitini imn dubitaverint. Namque illis, quemadmodum
•lixii.ins. el belluas et ^omines, ut cos eolercnt, imni<>-
labant, seque indies, iisdem stimulantibus, fortioribus
vinculis astringebant. Hinc ergo artes magicae apud cos
edocebantur, ct oracula variis in locis edita miseros
homines decipiebant, cunctique sihi cL nasCendi ct exh-
tendi causas astra et caetera corpora ccelestia esse arbi-
trabantur, nihilque praeter ea, quge videbaut, cogita-
fiant. In summa, omnia impictate ct nequitia erant
plena . solusque Deus et ejus Verbum ignofabatur
quamvis seipsum hominibus minime occullavcrit, nec,

simplicem sui cognitionem illis imperti verit , sed variis

mumsque modis eam cis explicaverit.

XII. Sufficiebat equidem gratia, qua adimaginem Dei

facti sumus ad Deum \ erbum el Patrem per ipsum Ver-
,

liuin cognoscendum. \ erum Deus cui hominum infirmi-

tas oplime erat perspecta , illorum negligentiae providit,
ut nempe si Deum per seipsos cognoscere negligerent
possent cx naturae operibus Creatorem non ignorare.
Quia vero hominum malitia in pcjus sensiin prolabitur,
huic quoqoe illorum infirmitati prospexit , cmn legem et
Prophelas iisdem notos misit, ut si in ccelum suspicere et
rerum omnium effectorem agnoscere gravarentur, do-
ceri a proximis possent. Homines enim id quod melius
ct praestantius est, cx hominibus propius possunt edis-
cere. Licebat ergo oculis ad coeli immeusitatem erectis,
et creatarum rerum ordine et concentu perspecto, cjus
ducem moderatorem, Patris Verbum intelligere quod
et ,

sua iu res omnes providentia Patrem omnibus indicat

atque idcirco onmia movet, ut Dcum omnes per ipsum
agnoscant. Siu autem idillis erat molestum,saltemsanc-
 ,

35o S. ATHANASII ARCHIEPI3C0PI

tos viros audire, ac per eos reruni oirinium creatorem

Deum , Christi Patrem discere poterant , ut et idoloram
cultum summa impietate plenum esse. Licebat quoinie,
lege cognita omnem coercere nequitiam rectamque ac
, ,

lionestam vitam ducere. Neque enim propter Judoeos so-

los lex data fuit, aut Proplietee missi sunt : ad Judseos
quidem mittebantur , et a Judeeis vexabantur : sed to-
tius orbis erant veluti sacrum magisterium cum adDei
cognitionem docendam, tum adanimam recteinstituen-
dam. Quamvis ergo tanta Dei fuerit benignitas et hu-
manitas attamen homines prsesentibus voluptatibus
;

dsemonumque proestigiis ac fallaciis victi oculos ad ve- ,

ritatem cognoscendam non aperuerunt, sed seipsos in

plura ac majora vitia et scelera ingurgitarunt, utjam
rationis participes non viderentur sed ex morihusiutio-
,

nis esse expertes censerentur.

XIII. Sic igitur hominibus ad helluarum fortrai re-
dactis, et doemonica fraude ubique instar umbree incum-
bente et veri Dei cognitionem obscurante ,
quid Deum
agere oportebat? Remne tam nefandam silere, sinere-
que homines a dsemonibus decipi , nec Deum agnoscere ?
Sed quid profuisset hominem ad Dei imaginem ab initio
factum fuisse ? Vel enim ille rationis expers, ut brutae ani-
mantes, creandus erat, vel certe factus rationis particeps
belluarum vitam vivere non debuit. Quid item illi pror-
sus profuisset Dei notionem ab initio accepisse? Si enim
nunc indignus est qui eam accipiat , certe neque illi ab
initio dari oportuit. Qiue porro inde utilitas Deocreatori,
quoe gloria redundaret, si homines quos creavit, eum
non colerent, sed alios sui effectores esse arbitrarentur?
Ita enim videretur Deus non sibi sed aliis homines
creasse. Insuper, Imperator , tametsi homo, oppida a
se constructa in aliorum ditionem et servitutem venirc
 ,,

dk IRCA&&M10K3 viuni Dii. 53i

aeque ad alios deficere sinit : scdcivcs litleris monet
Mepe iiam pei amicos
i illis scribit, ipseque, si exigit ne-
cessitas, eos COnvenit, ut sua prarsenfia fleclat , ea tan-
luni (le causa ne aliis serviant, vcl irritmn opus siiutn
lial . \n Don ergo niulto magis Deus rcrum , quarum crca-
toi est , miserebitur , ne a seabcrrcut, ct rebus quai
nulla 1
sunt serviaut, cuin pricsertim hujusmodi error
illis exitii et inleritussit causa? sane perirc non decebat
ivs imaginis Dei semel factas participcs. Quid igitur
Deum Quid aliud fieri oportuit
agere conveniehat ?

quam illam similitudinem qua ad Dei imaginem facti ,

sunt, renovari ut Deum pcr illam denuo possent ho-

,

mines cognoscerc? Qui vero istud fieret, nisi ipsa Dei

T
imago Salvator noster Jesus Cbristus advenisset?JN amque
per homines id lieri non poterat quandoquidem ipsi ,

quoque ad imaginem Dei facti sunt ncque etiam per :

Angelos, ncquc cnim ipsi imagines sunt. Quaproptcr Dei

Yerbum per seipsum advenit, quo, ut ima^o Talris,
hoinincm ad imaginem factum reficere posset. Praie-
rea id quoquc ficri non poluisset, nisi morte et corrup-
,

tionc deletisj unde valde congruenter mortale corpus

accepit , ut et mors in ipso deleri ct homines ad ima- ,

gincm facti refici posscnt. Ncmo igitur alius adidncgotii

fuit idoneus, nisi sola imago Patris.
XIY. Nam queinadmodum siqua alicujus effigies in
tahula aliqua depicta , injectis sordibus fuerit deleta,
necesse est eum , cujus illa esteffigies, iterum adcsse,
ut ejus imago in eadem matcria possit rcstitui. Ipsa cnim
materia propter cxpressam in imaf;inem non pro-
se
icitur , scd deleta cffigies in ea renovatur. Ita sanc-
tissimus Patris Filius qui Patris imago est, ad nos ad-
venit 5 ut homincm ad sui siinilitudincm factum re-
fieeret , ct tanquam perditum , conccssa peccatorum
 ;

352 s. athanasii archiepiscopi

venia, recuperaret, uti ipse in Evangeliis ait : «Veni

» ut quod perierat invenirem et salvum facerem 1 . »

Unde etiam ad Judseos dixit « JVisi quis renatus

:

2
» fuerit . » Quibus verbis non procreationem ex mu-
lieribus significabat, quidem suspicabantur
ut illi

sed animam, quatenus ad imaginem Dei renascitur

et reficitur , denotabat. Itaque idololatria et impie-
tate universum terrarum orbem occupante et Dei ,

cognitione ubique latente, cujus, amabo, erat homi-

nibus Patris cognitionem impartire? Hominis ne ? Ye-
rum non humanee potentire erat universum terrarum
orbem peragrare, nec tantum spatii percurrere hoini-
num natura ferebat : nec vero illi ea auctoritate fuis-
sent, ut sibi hac de re fides haberetur, nec denique
doemonum fallaciis et prsestigiis per seipsos resistere
valebant. Omnium enim animis daemonica fraude ac
idolorum vanitate circumventis et conturbatis, qui
fieri poterat, ut hominis animam ethominum men-
tem cogerent sententiam mutare , cum ab illis ne vi-
deriquidem possent? Quod vero non videt quis, quo-
modo de sententia deducere potest ? Sed forte dixerit
aliquis res creatas id prsestare potuisse. Verurn si po-
tuissent, non tanta profecto mala evenissent. Existe-
bant siquidem res creatse : at homines nihilominus in
eodem circa Deum errore volutabantur. Cujus ergo
alius opus fuit, quamDei Verbi, quodanimam etmentem
intuetur , omniaque in natura movet , et per illa Patrem
notumfaclt. Ejus enim certeeratquipropriaprovidentia
et rerum universarum dispositione Patris cognitionem
docet, eamdem doctrinam renovare. Quomodo igitur id
fieri potuisset? Responderit forte aliquis, per eadem po-
tuisse fieri , ita ut scilicct ex creattf^ natura? operibus
1 Luc. xix, io. -- 2 Juau. 111, 5.
 1] [HCAAiri.TIonE vr.nm nr.i. 555

Pater iterum cognosceretur. Aiqui id minime securum

arat. NoQ| iuquam, securum erat : idipsum euim prius
ueglexerant homines; nec jam amplius sursum , seddeor-
B«m defizos habebanl oculos : unde congruenter liomi-
nibus prodesse rolens, ul homoadvenit, sibique simile
corpus accepit et ex rebus inferioribus, hoc est, per
corporis opera, ul qui Deum exsuo imperio et providen-
tia in res universas intelligere noluerant, sallem ex
operibus per corpus cditis, Dei Verbum in corpore exis-
teos, ac per ipsum, Patrem agnoscerent.
XV. \amque ut optimus magister , qui discipulorum
curam habet illos quos difficiliora proecepta adjuvare
,

nequeunt, faeilioribus erudire non gravatur; ita sane

se quoque Verhum gessit, ut et Paulus docet « Aam, » :

inquit « quia in Uei sapientia non cognovit mundusper

,

» sapienliam Deum placuit Deo per stultitiam pra <li-

:

» eationis salvos facere credentes. » Quia enim liomines

Dei contemplatione repudiata, ac velut in proiundo de-

mersi , depressisque in terram oculis, in natura et rehus
quas seutiuntur Deum conquirehant, mortalesque homi-
nes nec non dsemones sihi deos effingebantidcirco hu- ;

manissimus communis omnium Servator, Dei Verhum,

et

sihi corpus accepit, et tanquam homo inter homines

versatus est, omnimnque hominum sensus assumpsit, ut

qui in rehus corporeis Deum csse putabant, ex hisquee
Dominus, corporis ministerio, agebat, agnoscerent ve-
rilatem, et Patrcm per eumdem ipsuin intelligerent.

Hinc illi qui et homines erant et bumana omnia cogita-

hant, quocumque converterent sensus, seipsos ibi sus-
undique edoceri cernebant. Sive enim
cipi et veritatem
creatam uaturam admirarentur eam ipsam ChristUm :

Dominum contileri videhant. Sive illorum menti digni

yiderentur homines quos Deos cxislimarenl : sane si Sal-
 :

354 *• ^TIIAJSJLSII ARCHIEPI9C0PI

vatoris opera vellent cum aliorum factis conferre exhis ,

perspicuum esset solum eum inter omnes homines Filium

Dei esse, cum apud illos sit his simile, quse a Deo
nihil
Verbo facta faerunt. Sin autem dgemonibusaddictierant
cum illos a Domino pelli cernerent, solum illum Dei
Verbum esse et daemones deos non esse agnoscere facile
poterant. Sin porro superstitiosus mortuorum cultus il-
lorum animos occupasset, ut et heroas, et qnos Poetse
celebrant deos venerarentur : certe ubi Christum resur -

rexisse viderent, illos mendaces esse, solumque Domi-

num verum Patris Verbum et mortis Dominum esse fa-
teri cogerentur. Idcirco igitur natus est, et homo visus
est, mortuus est et resurrexit , suisque propriis factis
omnia hominum, qui unquam fiorueruat, gesta obscu-
ravit, ut quacumque ex parte prseoccupati fuissenthomi-
nes, inde illos reduceret, et verum sui Patrem doceret,
uti ipse ait « Veni salvum facere et invenire quod
:

l
» perierat « »

XVI. Postea enim quam ad res corporeas delapsa est

mens hominum eo se demisit Verbum ut corpore
, ,

indutum appareret, quo nempe ut homo, ad se tra- ,

duceret homines, illorumque sensus ad se converteret;

atque ut iidem homines eum tanquam hominem in-
tuentes, ex his quse ageret operibus crederent ipsumnon
tantum hominum esse , sed etiam Deum et Dei veri Ver-
bum ac sapientiam. Idipsum sane Paulus voluit his ver-
bis indicare : « In caritate radicati et fundati, utpossilis
» comprehendere cum omnibus sanctis ,
quse sit la-
» titudo, et longitudo, et sublimitas et profundum :

)) scire etiamsupereminentemscientisecaritatemChristi,
» ut impleamini in omnem plenitudinem Dei 2
. » Cum
enim Verbum ubique sese explicaverit : sursum et deor-
* Luc. xix, io. — a E|)he«. 111,
17.
 nr nrci&RATIOiri vrnni r>r,i. 555

ratn, in profundum et in latum : aursum qoidem> Te-

v.nn creatiOne; dcorsum vero, humana naluraassumpla;
in prorandum autemcnm in inferos descendit; inlatum
deniqne quatenus nniversum mundom suo adventu illus-
ira\ ii | omnia profecto Dei cognitione repleta sunt. Eam
utique ob rem neque statim atque advenit, victimam
pto omnibus obtulit, corpus morti tradendo, ac ilhul
deinde excitando a mortuis; ita enim potius se nobisoc-
cultassel : vcruni sc pei illud videndum cxhibuit, qua-
tenos in eo permansit, ac cjusmodi operaegit, etsigna
edidit quae illum non hominem scd Dcmn Verbum esse
ccrtissimoessent indicio. Duo cnimista, huinananatura
soscepta . Salvator benigne praestitit, ncmpe et mortem
a nobis depulit ac nos rcnovavit : ct ipsc qui ex sui na-
tura nec apparere ncc videti poterat, pcr opera appa-
ruit, palamque ostondit sc VerbumPatris mundi ducem ,

ct moderatorcm esse.
XVII. Nec cnim in corporc circumclusus erat Dei Fi-
lius, ncc sic in corpore erat, ut alibi non esset, aut ita

illud movebat ut res universae ejus cfilcientia et provi-

,

denlia vacuse manerent sed quod valde admiral)ile est,

:

ut Verbum, a nulla 'omnino re conlinebatur, sed omnia

potius ipse continebat. Ut enim ipse in omnibus creatis
rebus existens extra universUm mundum secundum
,

substantiam, et iu omnibus rebus est sua potentia, om-

niaquc administrat, ac suam providenliam crga omnia
in omnibus cxpandit, singulisque et Omnibus simul vitam

tribuit; omnia dcnique continens a nullo continctur, sed

in solo suo Patre totus per omnia existit. Sic etiam in
bumano corporc existens, eique vilam tribuens, rebus
quoque universis causa vivcndi erat, ac prOinde in omni-
bus rebus adcrat, et cxtra rcs omnes erat : cumque cx
his quce corporis ministerio ajjebatnotus lieret, ex uaturre
536 S. ATHANASII ARCHIEP ISCOPI

quoque eflectibus nequaquam latitabat. Itaque aninise

quidem proprium munus est ea quse extra proprium cor-
pus sunt cogitatione contemplari, non tamen agere extra
proprium corpus, vel quse ab illo remota sunt, sua prae-
sentia movere. Nullus siquidem bomo res remotas cogi-
tando movet et transfert neque qui domi sedens cceles-
:

tiaanimo considerat, solem idcirco movet aut ccelum ,

volvit sed illa quidem moveri et facta esse cernit, non

:

tamen ea ipse potest efficere. At non simili modo Dei

Verbum in bomine erat. Nec enim corpore constringe-
batur, sed illud potius continebat, ita ut et in illo, et in
omnibus, omnes esset, atque in solo Patre re-
et extra res
quiesceret. Hinc, quod quidem per quam mirum erat, ut
bomo ipse agebat, et ut Verbum vitam omnibus dabat,
atque ut Filius una cum Patre erat. Unde neque Virgine
pariente ipse patiebatur, neque corpore, in quo erat, in
quinabatur, sed potius corpus sanctum efficiebat. Neque
enim cum in omnibus existit omnium sit particeps, sed ,

potius omnia ejus beneficio vivunt et nutriuntur. Nam si

sol quem ille fecit et nos contuemur, dum in ccelo volvi-
tur, terrestria corpora attingendo non maculatur, nec
tenebris obscuratur, sed potius cuncla ipse illuminat et
purgat multo magis sanctissimum Dei Verbum solis
: ,

effector et Dominus, cum se in corpore cognoscendum

praebebat, inde non inquinabatur sed potius ipse corrup- :

tionis expers corpori mortaii vitam et munditiam con-

,

ferebat, « qui peccatum inquit, non fecit, nec inventus

,

l
» est dolus in ore ejus . »

XVIII. Cum igitur illum manducasse, bibisse et natum

essedocent qui beec tractant Theologi, observa quod cor-
pus qaidem ut corpus nascebatur et congruentibus nu-
triebatur alimcntis : ipse vero qui corpori conjunctus
i l Pctr. n, 22.
 nr HfGARlTATIOVB TBBBl DBI. 33^

eta.1 Deua Verbum, omnium gubernator, per ea quse Ln

corpore agebat, non hominem, sed Deum \ erbum se esse

aperte indicabat. Ista nihilominus de eo dicuntur, quia

corpus comedens, nascens el patiens non alterius, sed
Domini erat, qui quandoquidem homo factus fuerat, haec
quoque de ill<> tanquam de homine dicebat dici, ut verum
uon autem fictum siye phantasticum corpus habere vide-
retur. Verum quemadmodum cx his corpus eum habere
constabat, i<- ex operibus quee corjiore agebat, seFilium
l>< i esse manifeste ostendcbat. Unde et ad Judieos qui
credere renuebant ita ipsc clamabat : « Sinon facio opera
» Patris mei, non credite mihi :sin autem facio, et si

» nnhi noncredatis, operibusmeis credite, ut eo^nosca-

» tis et sciatis quia Pater in me est et ego in Patre '. »

Ut eniin , quatenus invisibilis cst, ex naturse effectibus

COgnoscitur : ita homo faclus et in corpore delitescens,
operibus ostendebat euni qui illa faciebat, non hominem,
sed Dei virtuteni et \ erbum esse. Nam illum dsemonibus
iinpcrare eosque fugare, non humanum divmum
sane sed
opus est. Ecquis vero morbos, quibus humanum jr;enus
obnoxium est, ab illo sanari cernens, hominem eum non
Deum putaverit? Leprosos enim mundosrcddebat, clau-
dis restituebat gressum, surdorum aures aperiebat, vi-
sum tribuebat cajcis : denique omnes morbos et aegritu-
dines ab hominibus abigebat, ex quibus cjus divinitatem
perspicere cuivis profecto erat facile. Ecquis enim illum
ea qiue natura in ortu negavcrat rcddere et ejus, qui ca:-
cus natus fuerat, oculos aperire videns,non cojjitet ei
subdi hominis procrcationcm , ejusque auetorem illum
esse? v am dubitarinonpotest quin ille originis hominum
sit Dominus qui id quo homo in ortu caruit cidem res- ,

tituit. Hinc cum inilio ad nos advenit, ex virgine sibi

* Joan. x, 5-,

XXX, 23
 ,

538 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPl

ipsi corpr.s formavit, ut omnibus non parvum suoe divi-

nilatis argumentum exhiberet, ut scilicet inde patcret,

eum qui corpus illud ibrmaverat, aliorum quoque corpo-
rum opificem esse. JVam quis corpus sine viro ex virgine
non intelligat eura, qui in illo ap-
sola prodire attendens
paret, aliorum etiam corporum effectorem et Dominum
esse? Quis aquarum naturam mutatam atque in vinum
conversamconsideraus,non credat hujusce reiauctorem,
omnium quoque aquarum esse creatorem? Hinc ergo
etiam ut Dcminus, in mare ascendit ibique velut in
,

terra ambulavit, ut omnes dominatus

hoc facto sui in res
indicium daret. Cum ex rebus tantam
similiter paucis
multitudinem aluit, et ex inopia tantam ipse copiam
suppeditavit, ut ex quinque panibus quinque millia ho-
minum satiarentur, et tot reliquise superessent, nihil pro-
fecto aliud docere nos voluit,quam se rerum universarum
providentire Dominum csse.
XIX. Haec autem omnia facere , Salvatori maxime
conveniens videbatur, ut quoniam homines providen-
tiam, qua ipse universa administrat, ignoraverant , nec
ejus divinitatem per res creatas intellexerant , saltem ex
his quse per corpus agebat, oculos erigerent, ac per
ipsum
ad Patris cognitionem pervenirent, suam in res omnes
providentiam ex rebus singularibus, ut dixi, percipien-
tes. Quis enim ejus adversus daemones potestatem , ipsos-
que daemones suum illum esse Dominum fateri videns
adhuc dubitabit,an ipse sitDei Filius et sapientia et vir-
tus? Neque vero ipsas res creatas silere permisit, sed,
quod singulari admiratione dignum est, etiam inmorte,
vel potius in ipso de morte erecto trophaeo ( crucem in-
tclligo ) universus mundus eum ilium qui in corpore
comparebat non purum hominem, sed Dei
et patiebatur,
Fitium et servatorem omnium esse palam prsedicabat.
 ,

M im \n> \ i io\r. \rniM ur.i. 559

1 "iii < nini se s«'l ab indigno illo apectaculo averieret
cum montes disruraperentur, <i omnes
terra quateretur,
parerent quid h«c aliud indicabant quam Christum,
:

(jui cruci affixus eral rere Deum esse, universamque na-

,

lurain illi ease subjectam ct suo timore DOminum prae-

Bentem testari ? Sic itaque es operibus scsc Deua Verbum
tinibus notura effecit. Jam rero consequena videtur
ui fiuem ejus cursus el vitee quam in corpore egit, qua-
lisque ftierit ejus corporis interitus referamus et scriba-
inus, prsesertim cum id fidei nostrse sit caput, et in om-
nium hominum ore circumferatur, quo nimirum perspi-
cias. ei hisquoque nihilominusprobari Christum, Deum
<i IV lilium
i esse.
\\ . Itaque queenam corporei ejus adventus causa fue-
rii. quoad fieri potuit, ex parte ct quantum valuimusea-
pere, supra exposuinms. Scilicetnuilius aliuserat idquod
corruptum fuerat incorruptum reddere, quam solius Sal-
valoris qui idem ab initio omnia ex niliilo fecerat nec :

alius erat similitudinem imaginis ad quam hoinines facti

sunt,restituere, nisi imaginis Palris aliusitem non erat, :

mortak immortalitate donare, nisi Domini nostri Jesu

(iiristi deniquc alius non erat
qui scilicet ipsa est vita :

Patris cognitione homines informare ct idolorum culturn

evertere,pi\TterquamYcrbumquodetomniaadministrat,
et solus vcrus unigenitus et Patris Filius. Quia vero quod
ab omnibus debebatur solvi oportebat : nam omnes, ut
jam mori debebant, quae preecipua ejus adventus
dixi,
causa fuit; idcirco illc postquam suam divinitatem ope-
ribus comprobavit, sacrificium pro omnibus tunc obtulitt
cum pro omnibus suum templum morti tradidit. ut om-
ncs a vcleri transgressione libcros ac immunes redderet,
seque morte fortiorem ostenderet, primitias rcsurrectio-
nis omnium suum corpus incorruptum exbibens. Aec
3^0 S. ATHANASII ARCHlEPISCOn

vero mircrissi srepe eadem repetamus. Nam cum de Le-

nigna Dei erga nos voluntate loquimur, idcirco idem

verbis multis interpretamur, ne aliquid videamur omi-
sisse, nobisque detur crimini quasi minus quam par erat
de re tanta dixerimus. Prcestat siquidem eadem seepius
cum vituperationis periculo repetere, quam aliquid eo-
rum mandari debent prsetermittere. Itaque
quse litteris
corpus quod et ipsum communem cum omnibus naturam
habebat ( nam humanum corpus erat ) tametsi novo
,

miraculo ex sola virgine procreatum est, tamen quia

mortale erat, uti alia corpora mortuum est. Quia vero
Verbum idem sibi assumpserat, non secundum pro-
illud
priam naturam corruptum est, sed ob Yerbum in se ha-
bitans, corruptionis immune est factum. Quocirca duo
in re eadem miracula contigerunt ut scilicet mors om- ;

nium in dominico corpore impleretur, et ut mors ac

corruptio propter Verbi conjunctionem destruerentur.
JYamque morte opus erat, et pro omnibus mors erat ob-
cunda, ut quod omnes debebant, solveretur. Quapropter,
ut dixi, cum Verbum mori non posset, ( nam immortale
erat ) corpus quod posset mori quo illud utsibi accepit,

proprium pro omnibus ofterret-, et ut idem ipse, pro om-

nibus patiendo ob suum in corpus ingressum, ejus qui
,

imperium mortis habebat, nempe Diaboli irritos conatus

redderet, eosque liberaret qui mortis formidine per totam
vitam obnoxii erant servituti 1
.

XXI. Certe postquam communis omnium Servator

pro nobis mortuus est nos qui in Christo fideles sumus
,

non jam ut olim ex legis comminatione mortem su-

bimus (siquidem finem accepit hujusmodi damnatio. )
:

Sed corruptione desinente et evanescente in resurrectio-

nis gratia, jam nunc pro mortalis corporis conditione

* Hebr, n, i4<
 nn IRCABJ LTIORB M tlBl Dl '• 5 i

tantummodo tempore i 1 1 « > dissolvimur, quod unicuique

Deus definivit , ul prssstantiorem resurrectionem conse
i|ui pottimus, Siquidem instar seminum ,
quaj terrse

mandantur, nequaquam perimus cum dissolvimur, sed

velut s.iii. morte per gratiam Christi destructa, resur-
gemus. Hinc ergo beatus quoquc Paulus sponsor resur-
rectionis omnibus factusail Oportet corruptibile hoc : <>

* induere incorruptionem mortale boc induereim-

: el

n mortalitatem. Cum autem mortale hoc induerit im-

» mortalitatcm , ct corruptibile hoc induerit incorrup-
» tionem . tunc fict scrmo, qui scriptus est : absorpla cst
» niors in victoria, ubi est, mors, stimulus tuus; ubi
1
» tua , infcrne, victoria ? » Scd dixerit aliquis Si igi- :

tur necesse erat illum pro omnibus corpus suum morti

tradere, cur non ut homo illud privatim deposuit, sed
cruci aftixus cst? Majjis enim eum dccebat corpus cum
honore deponcre quam hujusmodi mortem cum ijjno-
,

minia pati. Yerum liic quseso, considcra an non hcec

,

objeetio vere sit humana? Quod autem a Salvatore fac-

tum cst , vcrc divinum est ejusque divinitatc multis de
causis dignum. Primo mors, qua homincs inlcreunt, ,

illisex eorum naturee infirmitate advenit siquidem :

idcirco temporc dispereunt quod diu persistere nou ,

queant. llinc in morbos ineidunt , factique infirmi mo-

riuntur. At Dominus non infirmus, scd Dei virtus , et
Dei Verbum ipsaque vita est. Si ergo privatim et con-
sueto more corpus in lecto deposuisset, id illi cx naturse
iniirmitate aceidisse , nihilquc amplius aliis hominibus
habuisse pularetur. Quia vero et vita ct Verbum Dci
eral , et mortem pro omnibus suscipi uecesse erat : ea de
causa quatenus vita et virtus cst, in seipso corpus robo-
rabat. Quatenus vero mors subeunda erat, non a seipso
1
i Cor. XV, 53.
542 S. ATIIAUASII ARGHIEPISCOPI

sed ab aliis sacrificium perficiendi coepit occasionem.

Neque enim par erat Dominum qui aliorum morbos ,

curabat, morbo ipsum corripi. JVec etiam infirmari de-

buit corpus, in quo aliorum sanabat infirmitates. Quare
igitur non mortem ut morbum impedivit? Quia nempe
propter mortem corpus habuit nec eam illum a se ,

arcere decuit, ne id resurrectioni esset impedimentum.

Similiter morbum morti praeire indecorum erat ne ,

istud illius qui in corpore erat infirmitati ascriberetur.

An non ergo esurivit? Ita sane est : pro corporis pro-
prietate esurivit : at illud propter Dominum , ad quem
pertinebat, fame non interiit. Quapropter tametsi mor-
tuus est ut pretium pro omnibus solveret, tamen cor-
ruptionem non vidit sed integer resurrexit , quia non
,

alius cujusquam sed ipsius vitse corpus erat.

XXII. At, dixerit aliquis Judaeorum certe insidias,

vitare debebat , ut scilicet suum corpus penitus immor-

tale servaret. Verum is qui haec objicit, audiat id Do-
mino indecorum fuisse. Ut enim non decebat Dei Ver-
bum quod
,
ipsurn vita erat, mortem suo corpori per se
inferre : ita nec conveniebat ab aliis illatam fugere , sed
illam potius destruendam persequi. Unde valde con-
gruenter neque per seipsum corpus deposuit , neque
rursus, insidiantes Judaeos fugit. Id porro non signum
erat infirmitatis Verbi, sed potius et servatorem et vitam
esse indicio erat, quod et mortem ad ejusdem exitium
expectari , et eam oblatam pro omnium salute conficere
et explere festinarit. Proeterea, non ut suse sed ut homi-
num morti finem imponeret Venit Salvator. Quocirca
non propria morte ,
quam nullam habuit , utpote qui
vita ipse erat, corpus deposuit, sed illatam ab homini-
bus suscepit, ut eam ad suum corpus accedentem peni-
|us interimeret. Insuper, hcec etiam queesequunturpro-
 DF i\r.\n> \ tiom- vriu.i Ml. 543
bant dominicum corpus convenienti admodum ralionc
.

talem mortem subiisse. Maxhnse enim cur&e erat Do-

inino de corporis resurrectione quam erat effecturus. W
quippe insigne de morte trophseum fuit, eam omnibus
videndam exhlbere , omnesque certiores facerc a se dele-
i.iin fuisse corruptionem , ei immortalitatem corporibus
restitutam . cujus veluti pignus ncc non futurae
omnium resurrectionis signum, suuni corpus incorrup-
tum conservavit. Quodsi eorpusmorbo affectum fuisset,
et Verbum in omnium conspectu ab oo disccssisset, in-

decorum profecto fuisset eum, qui aliorum morbos cu-

raveral , proprium instrumentum morbis attritum nc-
gligeie. Qui enim aliorum infirmitates depulisse credere-
retur , si in eo proprium templum infirmum fuisset? \ < I

enim aliis irrisionis ansam dedisset tanquam qui mor-

,

bum non posset repellere : vel si potuisset nec id fecisset,

erga alios quoquc lnhumanus haberetur.
XXIII. Si porro absque morbo vel dolorc . privatim ,

seorsumque et in angulo aliquo, vel in solitudine aut ,

domi sivo ubivis corpus abdidisset, ac post haec iterum

subito comparens seipsum ex mortuis rcsurrexisso as-
severasset, fabulas narrare omnibus Certe visus fuisset,
multoque magis nulla ipsi de resurrectione loquenti fides
fuisset habita, quando nemo prorsus ojus mortis losiis ad-

fuisset. Atqui resurrectioni mors praeire debet, cummorte

non prseeunte nulla sequatur rosurrcctio. Unde sioccultus
fuisset corporis interitus, sane quia mors latuisset, neque
coram tostibus obita fuissot occulta quoque ac sine tes-
,

tibus fuisset ejus resurrectio. Verumenimvero quam ob

causam mortem occulte voluisset obire, qui postquam
resurrexit, suam resurrectionem palam praedicavil ? Vel
cur ille qui dsemones coram omnibus expulit, et caecq
:.-:,) v}§UUJ vosliluil. aquamquc in vinuni mula\
. i
:
 ,,,
:

•z

^44 S> ATHANASII ARCHIEPISCOH

per hsec Verbum Dei esse fidem faceret id quod mor-

se ,

tale erat non in omnium conspectu incorruptum exhi-

buisset quo ipse vita esse crederetur ? Quomodo vero
,

ejus Discipuli de resnrrectione libere loqui ausi fuissent

qui illum prius mortuum fuisse affirmare non possent?
Aut quomodo illis cum prius mortuum esse deinde re- ,

surrexisse dicentibus creditum fuisset , nisi eos ipsos

apud quos fidenter loquebantur, ejus mortis testes ha-
buissent? Etenim si morte et resurrectione coram omni-
bus peractis , Pharissei credere non solum noluerunt
sed etiam illos qui resurrectionem viderant , eam ne-
gare coegeruntj profecto si occulte haec acta fuissent
quot, quseso, causas non credendi excogitassent? Quo-
modo porro mortis iuteritus aut victoria de eadem re-
portata nota fuisset, nisi illam in omnium conspectu
provocatam mortuam, et sui corporis incorruptionc
exinanitam ostendisset ?
XXIV. Caeterum ea quae ab aliis forte objici possent,
necesse est quoque nostra defensione anteoccupare. Id
ergo forte quis proposuerit : Si in omnium conspectu ac
coram testibus eum mori oportuit, ut scilicet praedicatio
resurrectionis iidem habere posset, saltem honorificam
mortem sibi eligere debuit , ut vel crucis ignominiam
effugeret. Atqui si id fecisset, suspicioni locum adversus
seipsum dedisset ,
quasi qui non qualibet morte esset
fortior , sed illa duntaxat quam elegisset : ac proinde
non minor fuisset occasio fidem resurrectioni derogandi.
Unde non ex seipso, sed ex insidiis corpus mori voluit
ut nimirum quam illi morlem Salvatori inferrent, eam
ipse destrueret. Ac veluti generosus pugil prudentia et
fortitudine eeque insignis, non ipse sibi adversarios eli-

git, ne cui timiditatis erga aiiquos suspicionem moveat

sed id spectatorum maximeque si illos adversarios pa-
,
 DE IRCARirJLTIONl VBBBl DKI. 5^5
(iatur, arbitrio permittil . ul prostrato ac devicto quem-
Cumque illi objecerint, omnibus fortior habcatur ; ila

(uoque iMniiiimi vita, Dominuset Salvator noster Chris-

tns non per se mortem corporis delegit, ne aliam refor-
midare videretur, sed ab aliis et prsecipue ab hostibus
tnjectam . quam asperam illi et ignominiosam fugien-
damque arbitrabantur , ipse in cruee subire non renuit,
ut morte dissolula, ipse quidem vilaessc crederetur, et
mortia imperium funditus everteretur. Mirum ergo
quiddam et inexpectatum accidit, ut quam illi ignomi-
niosam mortem inferre putabant ea adversus ipsam ,

mortem trophseum csset. Hinc neque Joannis mortem

capitis amputatione passusest, neque sicuti Esaias sec-
tus esl . ut et in morte corpus sine divisione integrum
servaret, et nulla causa his suppeteret qui Ecclesiam
vellent discindere.
XXV. Et hsec quidem ad cxternos qui sibi ipsis argu-
menla solent accumulare : si quis vero ex nostris non
contendendi sed discendi studio queerat, cur non aliam
quam crucis mortem toleravcrit ; audiat etiain iste ,

idcirco hoc mortis genus Dominum pertulisse ,

quia
nulla alia nobis couducebat. Nam si ideo venit ut male-
dictionem, in quam iucideramus, porlarel : quomodo
aliter factus fuisset malcdictio, nisi maledictionis mor-
tem suscepisset? Ea autem crux est : nam scriptum est :

« Maledictus qui pendet in ligno 1 . » Deinde , si mors

Domini pretium est omnium, ejusque morte medius pa-
ries maceriae solvitur, ac fit vocatio gentium : quomodo
nos convocasset, siquidcm in sola
nisi fuisset crucifixus?

cruce extensis manibus mori quis potest Quocirca id -i

.

mnrtis genus Dominum pati et manus extendere decuit,

ut altera velerem populum , altera gentes attraheret, ac
1 Galat. iii, 3. — 2 Ephes. n, i\.
 ,,

346 S. ATIIANA.SII ARCIIIEPISCOPI

utrosque in seipso conjungeret. Id quippe et ipse dixit

significans qua morte omnes esset redempturus : « Cum
» exaltatus fuero omnes traham ad meipsum 1
, . » Prse-

terea , si Diabolus nostri generis hostis , e coelo delapsus

circa hunc infimum aerem vagatur uhi aliis dsemonibus ,

utpote in contumacia sui similibus imperans, eorum

opera homines prsestigiis seducit et his qui sursum ten- ,

dunt obstare nititur qua de re Apostolus « Secundum ;

:

» principem potestatis aeris, spiritus qui nunc operatur

» in filiis contumacia 2 » si insuper venit Dominus ut :

Diabolum prosternat , aerem purget ac nobis viam in ,

ccelum « per velamen , id est carnem suam 3 » ut ait , ,

Apostolus, aperiat denique si id morte faciendum fuit,

:

quanam amabo alia morte hgec potuissent peragi nisi

, ,

ea quam in aere in cruce pertulit Dominus? Solus enim

ille in atire moritur qui in cruce vitam ponit. Quaprop-

ter hujusmodi mortem convenienter subiit Dominus.

Hoc enim modo sursum elatus aerem a diabolicis omni- ,

busque dsemonum insidiis purgavit, uti his verhis testa-

4
tus est « Videbam Satanam sicut fttlgnr cadentem
: » .

Iter autem ad ccelum nobis instauravit dicens « Attol- :

» lite portas , Principes , vestras , et elevamini ,

portee
» seternales
5
. »Nec enim Verbum opus habuit ut januse
reserarentur , cum sit Dominus oinnium nec quicquam ;

ex rebus creatis Creatori clausum erat sed nos ipsi :

quos proprio suo corpore sursum efferebat opus his ha- ,

bebamus. Nam quemadmodum corpus pro omnibus

morti tradidit : sic etiam per idem illud, iter in ccelum
aperuit.
XXVI. Recte ergo et convenienter admodum mor-
tem pro nobis in cruce toleravit : cujus quidem rei

1
Joan. xu, J2. — 2 Ephcs. ji, 2. — 3
Ilebr, x, 20. — 4 Luc. x 3 i^. - -
 )
,

i
omni ex parte rectae ratiotii valde <• I eooeen-
i. cui nempe bH c\iil<Mis ac perspicuum salutem
omnium non potuisse aliter quam percrucem restitui.
Namque ne sic quidem vel i" cruce ignotus esse
ill<-

passus est, sed immo creatam naturam Creatoris prae-

sentiam mirum in modum voluit testificari. Templum
quoque suurn, nempe corpus, non diu exanime jacere
sivit, Bed cum illud mortis congressu mortuum osteu-
disset, tertia die statim a mortuis excitavit, corporis
incorruptionem et indolentiam, veluti tropheea etpal-
mas, morte victa reportans. Poterat quidem statim
post mortcm corpus exsuscitare et vivuin iterum os-
tendere. Verum i<l non sine magna providentia facere
noluit Salvator. Siquidem inde potuisset aliquis sus-
picari illud nequaquam mortuum esse , vel non om-
nino a mortc tactum fuissc , si illico resurrcxisset.
Fortassis ctiam si eodem lcmporis spatio mors et re-

surrectio evenissent, incorruptionis decus incertum et

ignotum fuisset. Quocirca, ut corpus mortuum fuisse

constaret, media una die passum est Verbum, ct cor-

pus tertia die omnibus incorruptum ostcndit. Itaque
ut corpus vere mortuum
manifestum esset, illud
fuisse

tertia die exsuscitavit. JVe autem id incredibile vide-

retur, aliudquc eum habere corpus putarent homines
si nimirum nonnisi post niullum lemporis, cum jam

penitus fuisset corruptum , illud vitse reddidisset (nec :

enim defuissent qui propter longiorem morain fidem

non adhiberent, et qune acta essent obliviscerentur,
idcirco non amplius quam tres dies expectavit, ncque
illos qui se de resurrectione dicentcm audierant in
longius distulit : cum ejus vcrbis illorum aurcs adhuc
scd
personarent : cum eum adhuc attentis expectarent ocu-
||s i •?! aujmq essent suspensj ; cum, n<l huc in t<
548 3. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

viverent et iisdem in locis versarentur qui illum oc-

ciderant et mortis dominici corporis testes erant : ipse

Dei Filius corpus quod trium dierum spatio mortuum

,

fuerat, immortale et incorruptum exhibuit, palamque

factum est non imbecillitate naturse Verbi inhabitantis
mortuum esse corpus, sed ut mors virtute Salvatoris
in ipso destrueretur.
XXVII. Mortem enim dissolutam esse et cruce de-
victam nec eam amplius vim ullam habere sed vere
, ,

mortuam esse non tenue argumentum sed certissimum

,

indicium est, quod ab omnibus Christi Discipulis illa

contemnatur, omnesque eidem insultent, nec jam ab
illis timeatur, sed signo crucis et fide Christi tanquam

mortua conculcetur. Olim siquidem ante divinum Sal-

vatoris adventum ipsis etiam sanctis mors erat ter-
,

ribilis, cunctique eos qui moriebantur tanquam pe-

reuntes deflebant. Jam autem postquam Salvator corpus

suum a mortuis excitavit, mors non amplius terribilis
est, sed omnes qui Christo credunt, eam tanquam quae
nihil sit calcant, potiusque mori eligunt quam fidem
Christi negare. Nimirum certo sciunt se moriendo non
perire, sed vivere et incorruptos per resurrectionem
fieri. Ille autem qui nobis antea morte improbe in-
sultabat Diabolus , solutis mortis doloribus , solus vere
mortuus mansit; cujus quidem rei signum est, quod
homines antequam Christo credant mortem ut terri-
bilem intueantur et refugiant 1
postea vero quam ad :

illius fidem et doctrinam transierint, adeo fortiter mor-

tem spernunt , ut et mira alacritate ad eam properent
et testes fiant resurrectionis quam Salvator contra illam
produxit. Hinc ipsi etiam infantes mori festinant, se-
seque contra mortem non viri tantum scd et mulieres
1 Aci. 11, »4.
 M tVGJL&lTATIOiri VB&II nn. 3/\()

exercent. It;i sciliccl infirma facta esl ul el raulierea

quas prius deceperat, nunc illi \ «lu i mortuse et dis-
•olutae illudant. Quemadmodum enim si tyrannus aliquia
l \iin k ;;< superatusj manibus ac pedibus vinciatur,
Dcmo jam illac transierit, quin eum irrideat, verberet
ac distrahat, ejus rurorem et saevitiam ob victoriam
.1 ,<;<• de illo reportatam nou amplius extimcscens :

ita devicta morte et a Salvatore in cruce velut in

cippo pedibus manibusque Ligatis exposita, omnes qui
iu ( liristo transeunt, eam intrepide calcant, et Christo
dantes testimonium, mortem deridcnt ct acriter ob-
jurgant, ca qua? supra scripta sunt dicentes : « Ubi
» cst , mors , victoria tua? Ubi tuus, inferne, stinm-
l
M lus ? )>

XXVIII. Num igitur tenue et exile istud est mortis

imbecillitatis indicium? Num Icve est victoriae de ea
a Salvatore reportatae argumentum, quod Christiani
pueri et puella? prsesentem vitam despiciant, et mor-
tcin meditentur? Homo quidem cx natura mortem co-
porisque dissolutionem reformidat unde id summopcre :

admirandum est, quod qui crucis lidem induit, ea

quae sunt secundum naturam respuat, nec mortem prop-
tcr Christum pertimcscat. Nimirum quemadmodum
si quis, cum ignis vim naturalcm comburendi habcat,

aliquid esse diceret quod flammam cjus non metuerel ,

sed potius cjus argueret infirmitatem, quale scilicet de

Indorum amianto refertur : cui ista asseveranti si quis
credere nolens, rem ipsam per se vellct experiri is ,

amiantum induens, eumque ignis objiciens, ita pro-

fecto ipsius ignis contra amiantum imbccillitatcm ex-
ploratam per se ipse haberet : vel quemadmodum si

quis vinctum tyrannum videndi desiderio teneretur,

• i Cor. xv, 55; Ohcc xui, i\>
 ,

550 S. ATIl.VNASII ARCHIEPISCOPI

neeesse est se iu regionem et imperium victoris ron-

ferat, illicque eum qui aliis formidandus erat, factum
imbecillum intuetur. Ita si quis post res tantas, post
tot in Christo effectos martyres, post quotidie irrisam
mortem ab insignioribus Christi athletis; si quis, in-
quam post hnec omnia non credat adhucque du-
,
,

bitet utrum mors destructa sit et finem habuerit recte :

quidem aget si rem tantam admiretur. Verumtamen ne

diffieilis fiat ad credendum, nec impudens sit in re-
bus adeo evidentibus; sed ut ille qui amiantum ac-
cepit, eum ab igne non comburi cognoscit, ut item
illequi vinctum tja-annum videre cupit, in victoris
imperium transit ita si quis de morte victa dubitet
:

Christi fidem accipiat, et ad ejus scholam transeat,

tuncque mortis imbecillitatem, ac de ea reportatam
victoriam videbit. Siquidem multi qui prius credere
renuerant ac nos irriserant, postquam crediderunt
adeo fortiter mortem contempsere , ut etiam ipsi mar-
tvres Christi fierent.
XXIX. Porro si signo crucis et Christi fide mors
conculcatur ;
judice veritate , concludendum est ne-
minem alium ipsum Christum esse qui palmas
praeter ,

et triumphos de morte retulerit eamque debilitaverit :

si item mors quse antea multum valebat, et hanc ob

causam terribilis erat, jam post Salvatoris adventum

et ejus corporis mortem ac resurrectionem contem-

nltur ;sane inde manifestum fuerit mortem ab ipso

Christo qui in crucem ascendit, deletam et devictam
esse. Namque non secus ac post noctem oriente sole

totumque terrarum orbem suis radiis llluminante ne- ,

mini dubium est quin sol qui suam lucem ubique

,

diffundit , ipse etiam sit qui tenebras repulerit et cuncta

illustrarit : ita cum mors contemni et calcari coeperit
 ,;

Bl urciEHATIom m nm nr.i. 55]

mo Salvator corpore indutus ad Q08 salutariter ad-

venil mortuus est; indc sane evidena e$t
ac in cruce
ipsum Salvatorem, qui in corpore apparuit, morl«'m
destruxisse quotidieque in suis Discipulis trophsea dc
ill.i excitare. Si ( |uis euim viderit homincs nalura im-
becilles ad mortem fidenter convolare, ncc ejus cor-
roptionem formidare, aui descensum ad inferos refugere,
sed alacrianimo illam ptovocare; nec tormenta ti-
mere, sed potius Christi amore mortem prsesenti vitse
prseferre : si quis item spectator fuerit virorum, mu-
lierum tenerorumque puerorum qui sua in Christum
pietate impulsi, ad mortem concurrunt et properant
quis ila stolidus, vel mcredulus aut mente obcaecatus
fuerit , non intelligat et cogitet Christum , cui testes
ut
esee merentur homines, singulis victoriam adversus mor-
tem tribuere et concederc illamque in omnibus qui
,

ejusfidem habent, et crucis signum ge.runt, iniirmare?

Enimvero qui serpentem proteri cernit, maxime si
non ignoraverit; nihil jam dubitat
cjus feritatem antca

quin ille mortuus penitusque extinctus sit, nisi forte

is mentc captus fuerit ncc sanos corporis liabuerit
,

sensus. Quis enim leonem pueris ludibrio esse videns

ignoret vel illum morluum essc vel saltem vim suam
,

omnem amisisse? Itaque quemadmodum hsec vcra esse

ipsis etiam oculis patet quandoquidcm mors a
: sic

Christi fidelibus irridetur et contemnitur, nemo jam

credere refugiat, nemo jain dubitet quin mors a Christo
destructa ejusque corruptio dissoluta ct deleta fuerit.
XXX. Itaquc morlein a Christo esse extinctam ct
crucem dominicam tropheei instar adversus illam fuissc
collocatam, non levi argumentd sunt ea quae diximus.
Qnod autem immortalis corporis resurrectio a eom-
muni omniuni Servatorc Christo qui vera vita cst ,
352 S. ATHA.SA.S1I ARCHIEPISCOPI

effecta fuerit, res ipsae multo evidentius quam verba

probant his scilicet qui sanum babent mentis oculum.
Si enim, ut ostendimus, mors destructa est, eamque
omnes propter Christum conculcant multo magis ipse :

illam proprio corpore primus conculcavit et destruxit.

Morte porro ab illo interempta quid restabat nisi ut ,

corpus resurgeret , et trophseum adversus mortem fie-

ret? Quomodo enim mors destructa esse videretur, nisi

dominicum corpus resurrexisset? Si cui autem hsec ad
ejus resurrectionem probandam satis non fuerint, sal-
tem ex his quse oculis obvia sunt fidem dictis habeat. ,

IVam si mortuus nihil prorsus agere potest, sed ejus

memoria usque ad sepulcrum duntaxat viget, ac dein-
ceps desinit si vero soli viventes agunt, solique apud
:

homines aliquid possunt efficere-, videat certe qui velit,

etex his quse viderit veritatem seipso judice fateatur.
Cum enim tot et tanta Salvator in hominibus efficiat-,
cum tot undique Grsecis et Barbaris occulte quotidie
persuadeat ut suam fidem amplectantur et suse doc- ,

trinae omnes obediant-, num adhuc dubitabit aliquis

utrum a Salvatore facta sit resurrectio et vivat Chris-

-tus, immo vero ipse sit vita? An ergo mortui est

mentes bominum compungere, ut patriis legibus

ita

repudiatis, Christi doctrinam sequantur? Aut si nihil

agit (nam id mortui proprium est) quomodo ipse agen-
tes et viventes ab agendo coercet, ita ut adulter jam

non adulteret, homicida non interficiat, injustus ne-

minem fraudet, et ex impio pius quis evadat? Qui
fieri potest, si non resurrexit, sed mortuus est ut ,

daemones quos deos false appellant et venerantur in-

fideles , ipse expellat, persequatur et profliget? Ubi enim
Christus Christique fides nominatur, inde omnis idc-
lolatria exturbatur, omnes statim deemonum fraudes
 ,

M im \i;n\iiom \ 1 HBI DEI. 555

m fallaciie patefiunt, nullusque dsemon vcl ipsum so-

lum nomen ferre potest, sed oo vel audilo mox au-
fugil el abit. Hoc profecto mortui non opus est, sed
riventis maximeque Dei. Preeterea ridiculum fuerit vi-
ventea putare deemones quos ille pellit, et idola qua;
destruit, eiim vero mortuum dicere qui illos pellit, et

sua rirtute efficit ut uc appareant quidem, queni etiam

ipee (nuiies Fatentur essc Filium Dei.
XXXI. Grave autcm in eos qui de resurrectiouc du-
bitant, istud fuerit argumentum, si nempe Christum,
quem mortuum ipsi putant, universi dsemoncs ac dii
quos coljnt, non pcrsequantur, sed potius ipsc Cliristus
omnes illos mortuos esse convincat. Si enim verum sit

mortuum nihil agere, tot autem et tanta quotidie agat

Christus, qui nempe homines ad pietatem attrahit, qui
illisut virtutem sectentur persuadet, qui eos immorta-
litatem docet, et rerum ccclestium desiderio inflammat,
qui sui Patris cognitionem iisdem impertit vimque ,

contra mortem infundit, qui denique singulis seipsum

patefacit et impiam idolorum evertit superstitionem :

cum contra nihil simile efficerc possint infidelium dii et

da?mones , sed potius Christi prresentiam ortui fiant
eorumque pra?stigiao irritoe reddantur siquidem signo :

crueis omnis ars magiea deficit, incantamenta omnia

evaneseunt, idola deseruntur et rclinquuntur, sedatur-
que insana et turpis voluptas, ac quilibet jam e terris in
ccelum suspicit quis quoeso, mortuus dicendus est?
•,
,

Christus ne qui rcs tantas crucit? Atqui non proprium

est mortui agere. An non potius is qui nihil prorsus
agit, sed vciut inanimus jacet, quod jam damonibus et
idolis utpote mortuis convenit. At Filius Dei vivus ct
eflieax quotidie agit et omnium sahitem efficit contra :

Tero mortcm magis in dies infirmari idolaque et doe-

XXX, a3
 554 s « ATIIAXASII ARCniEPISCOPI

mones ma»is ac magis mortuos fieri ita clarum cst, ut

nemo jam amplius de Christi corporis resurrectione
dabitare possit. Si quis autem adhuc fuerit qui Domini
corpus resurrexisse credere renuat, is sane Dei Verbi et
Sapientise vim enim vere corpus
ignorare videtur. Si
accepit , illudque convenienti ratione sibi proprium
reddidit, ut nostra oratione exposuimus : quid, quseso,
de illo Dominum facere oportebat, vel quis corporis
finis esse debuit, postquam semel ad illud accessit Ver-
bum? Xec enim poterat non mori, cum mortale esset et
pro omnibus morti oflerretur, quse quidem causa fuit
cur sibi illud Salvator aptaverit mortuum quoque :

manere non potuit, quia vitie templum factum fuerat.

Quapropter mortuum quidem est, ut mortale : revixit

vero, quia vitam in se continebat, cujus sane resurrec-

tionis indicia ipsa sunt opera.
XXXII. Ouod si ideo resurcexisse non creditur, quia
non videtur ; quid aliud superest quam ut ea quse na-
turae propria sunt negent hujusmodi homines? Siqui-
dem Dei proprium est non quidem videri sed ex
, ,

operibus cognosci, trti supra diximus. Itaque si desunt

opera, recte et non apparenti credere recusant. Sin au-
tem ipsa clamant opera et rem manifeste probant ; cur
ultro tam claram vitam negant? Etsi enim
resurrectionis
mente tamen sensibus invictam
sint obcaecati, externis

Christi potentiam et divinitatem licet illis aspicere. Ut

enim crecus tametsi solem non videt, attamen calore
quem producit percepto, solem super terram esse intel-
ligit : ita qui contradicunt ,
quamvis nondum credant
quippe qui adhuc circa veritatem cseci sint \ aliorum
saltem qui credunt fortitudine cognita, Christi divinita-
tem et factam ab illo resurrectionem negare non debent.
Psam si Christus mortuus jaceret, certe deemones non
 ,

1,1 i>..\n\ ^ riOHE \ UUH DMi 355

ret . nec idola expoliaret; nec enim mortuo obtem-

perareni dsemones. Sed nomine prolato palam
si ejus

fugantur : mortuum Lllum non permanere certissimum

hoc indicium fueril , preesertim cum daemones qui ea
quse ab homine non videntur, ipsi vident, cognoscere
facile possent, tto vere Christus mortuus jaceret, nec
proinde illi morem gererent. Aunc au,tem illum ipsum
cui impii non credunt, vident dsemones Deum esse

eamque ob causam fugiunt ac corain eo procidunt, ea-

ilcm quae olim, cum in corpore esset, dicentes : « Novi-
» mus te quis sis, tu es Sanctus Dei l
. »Et, « Sine, quid
» tibi cl nobis, Fili Dei? Obsecro te, ne me torqueas'2 . »
Fatentibus itaquc dsemonibus, factisque quotidie testan-
tibus, uullus jani veritati impudenter resistat, sed om-
lus pro certo habeant Salvatorem corpus suum exsusci-
lasse, et verum esse Filium Dei , ex quo videlicet tan-
quaiu cx Patre proprium ^ erbum , sapieutia et virtus
existit, qui poslea salutis omnium causa corpore as-
sumpto, Patris co(jnitione muudum uuiversuin illustra-
vit, niortem destruxil, atque omnibus resurrectionis ,

proinissioue, ut incorrupti esscnt donavit, cujus primi-

tias proprium corpus e mortuis excitavit, quod et tro-
phaHini de morte et ejus corruptione, signo crucis, ex-
bibuit.
XXXIII. Cum porro rcs ita se liabeant manifcsium-
que sit corpus Domiui rosurrcxissc et mortem a Salvatorc
devictam, age, Judseorum quoque iniidelilatcm ct
fuissc

Gentium cachinnos retundamus. Hic enim pariter Judaei

non credunt et Gentiles rident, qui et crucis ac Dei Ver-
bi bominis facti dedecus, ut ipsis quidem videtur, vebe-
nicutius insectantur. Verum utrisque mea orationc oc-
currere nihil gravabor, maxime cum adversus Qlos evi-
1 Luc. iv, 3J, — ' Maic. v, -.
 ,

356 s. ATnAi\r A.sii archiepiscopi

dcntia suppetunt argumenta, Siquidem Judcei non cre-

dentes habent unde convincantur, Scripturas nimirum
sacras, quas et ipsi legunt l
. Namque libri Deo afflante
scripti hgec passim variis in locis docent, uti ipsis verbis

liquet. Prophetee quidem jam olim Virginis et prolis ex

ea nasciturse miraculum his verbis prsedixere : « Ecce
» virgo in utero habebit, et pariet filium, et vocabunt
)> nomen
ejus Emmanuel, quod est interpretatum, no-
» biscum Deus 2 » Similiter Moyses vir vere magnus,
.

quem et ipsi veracem credunt quod dictum erat de hu- ,

mana natura a Salvatore assumenda, tanquam rem mag-

ni momenti expendit, ejusque cognitam veritatem ita
litteris consignavit « Orietur stella ex Jacob et homo
:

3
» -ex Israel et percutiet duces Moab . » Et rursus :

« Quam pulchrce tuas domus, Jacob, tabernacula tua,

» Israel ! Ut valles umbrosse et horti juxta tluvios , et ut

» tabernacula, quee iixit Dominus, quasi cedri secus

» aquas. Egredietur homo ex semine ejus et dominabi-
4
» tur in multis gentibus . » Et iterum Esaias : « Ante-
» quam sciat puer vocare patrem vel matrem, auferet
» fortitudinem Damasci et spolia Samariee coram rege
» Quod ergo homo futurus sit, his prce-
5
» Assyriorum .

nunciatur quod autem is qui venit Dominus sit om-

:

nium, sequentia prsemonstrant verba « Ecce Dominus :

» sedet in nube levi, et veniet in yEgyptum, et concu-

» tientur simulacra iEgypti

c
. » Nam et inde illum Pater
revocat dicens Ex iEgypto vocavi filium meum 7 »
: « .

XXXIV. Neque etiam mors ejus fuit silentio prseter-

missa, sed valde aperte in divinisScripturis indicata est.

JNamque et causam mortis ,

quod scilicet non propter
seipsum sed pro omnium immortalitate et salute eam
* Malth. i, oi. — J Esa. vn, 14. — ' Num. xxiv, 17. — * Ibid. 5. —1
6 Isa, vni, 4- — 5 Ibid. xix, 1, — « Osee. xi, 1
 :

Dl tZTI \u\ \ i ium \ i niu DBI. 357

rastinuerit, el Judseorum Lnsidias, nec non injurias

quibua eum affecere, narrare non reformidarunt, ut vi-

delicel nemo his non auditis erraret; sic ergo aiunt
1 II.mmo qui io vulnere est, el scil ferre innrmitatem,
^>
quit aversus est vultus «jus, despectus est, nec repu-
» lalus esi : ipse fert peccata nostra, et pro nobis do-
» lore afficitur, et nos putayimus eum esse in laborc et
^> 111 vulnere, et in afflictione. Ipsc vulneratus est prop-
» ter pereata nostra, et languidus lactus est propler
» iniquitates nostras : disciplina pacis nostrse super
» eum. Cicatrice ejus nos sanati sumus 1 » Admirare .

Verbi erga homines ainorem, qui ignominia , nostri

gratia , affectus est , ut nobis gloriam compararet.
« Omnes enim , inquit, quasi oves erravimus, liomo
» in via sua erravit : et Domiuus tradidit ipsum
» peccatis nostris, et ipse quia affligitur non aperit os
2
» suum . » Tanquam ovis ad occisionem ductus cst,
» et sicut agnus coram tondente se sine voce : sic non
» aperit os suum ; in ejus humilitate judioum ejus
3
» sublatum est . » Deinde, nc quis euin vulgarem ho-
minem ex his qua3 patitur, suspicetur, hominum opi-
niones praeoccupat, ejusque potentiam ac nattfrae dille-
rentiam his verbis Scriptura explieat : « Generationem
» ejus quis enarrabit? quia lollitur e terra vita ejus, ab
» iniquitatibus populi duclus est in mortem : et dabo
» malos pro scpultura ejus ct divites pro morte ipsius,
» quia iniquitatem non fecit, neque inventus est dolus
» ih ore ejus : et Dominus valt mundare eum a plaga 4 . »
XXXY.Sed forte auditis de ejus morte vaiicinationi-
bus, cupisquoque discere qusenam crucem praesignifica-
verint? neque euiin id omissum cst, sed clarissime a
viris sanclis est exprcssum. Nam primus id Moyses mag-
na voce preenunciavit dicens : « Videbilis vilam vcs-
1 Ita, Liii} 8. ~ 3 Ibid. 6. — » Act. vm, 02. •— * Isa, uu, S.
358 S. ATHA5ASII ARCHIEPISCOPI

» tram pendentem ante oculos vestros, nec credideri-

» tis » Alii quoque qui Moysem secuti sunt Prophetse
1
.

idem ita testificantur « Ego vero quasi agnus innocens

:

» qui immolandus ducitur, non cognovi. Super me co-

» gitaverunt malam cogitationem, dicentes : Yenite et
» injiciamus lignum in panem ejus, et eradamus eum
» de terra viventium 2 . » Et rursus : « Foderunt manus
» meas et pedes meos dinumeraveruut omnia ossa :

» mea. Diviserunt sibi vestimenta mea, et super vestem

3
» meam miserunt sortem » Mors porro in aere et in .

ligno tolerata, non alia certe fuerit quam ipsa crux,

nullaque in morte pedes manus perforantur, nisi in

et

sola cruce. Quia vero Salvatoris adventu omnes ubique

gentes Deum cognoscere coeperint, neque etiam id sine
signo reliquerunt , sed luculenta bac de re mentio fit in

sacris Litteris. « Erit enim, inquit, radix Jesse, et qui

)> cxurgit regere gentes : in eum gentes sperabunt 4

. »

Et hoec quidem pauca ad eorum quae facta suut confir-

mationem sint dicta. Omnis autem Scriptura plena est

testimoniis quibus Judceorum inlidelitas confutatur. Quis

enim unquam justorum sanctorumque Propbetarum et
Patriarcbarum, qui in divinis Litteris commendantur,
ex sola virgine ortus est? vel quae mulier sine viro ho-
minem generare potuit? An non Abel ex Adam natus
est , Noe ex Lamech Abraham ex
Enoch ex Jared , ,

Tbarra, Jacob ex Isaac? An non Judas ex Jacob, Moyses

et Aaron ex Amram, Samuel ex Elcana? An non David
ex Jesse, Salomon ex David Ezechias ex Achaz Josias , ,

ex Amos, Esaias ex Amos, Jeremias ex Helcia, Ezechiel

ex Busi genitus est? An non singuli sui ortus auctorem

Patrem habuere? Quis ergo ex sola virgine natus est?

i Deut. xxvm. 66. — 2 Jerem. xi, 19. — 8 Psal. xxi, 17. — * Isa. xi, 10.

— 5 Rom. xv, la
 n 1

1>V IKCJLRKlTIOIU \ i :ii;i Dl I.

[Vamque lilljils rei K

i
;
; 1 H 1 1 1 in;i;;ii;i' Cill.i' luil Pi njili. I ,. .

Cujus iifin partui sidus in coelis praecucurrit, «i oatum

mundo Lndicavit? Nam Moysis ortum parentes celave-
rii I. l)a\ id autem ne vicinis quidem notus erat, quippe
quem oec magnus Samuel cognosceret, sed sciscitabatur
.111 alius esset lilins Jesse? Abraham vero grandis tantum
factus proximis agnitus est. Al (Juisii nascentis non
bomo testis fuit, sed stella quae in coelo unde et ipse
descenderat apparuit.
XXXVI. Quis unquam regum, antequam patrem vel
niatrcin appellare possent, regnavit et palmas de hosti-
9
busretulil An non David triginta annos natus, et Salo-
mon adolescens factus regnaverunt 1 ? An non Joas sep-
limo setatis anno, et posterior itein Josias circa scpli-
mumannum imperium susceperunt ? Atqui quiistaerant
eetate patrem utiquc vel matrem vocare valebant. Quis
,

itaque ille qui fere antequam nasceretur regnayit et hos-

tes expoliavit ? Quis talis rex extilit in Israel ct in Juda
in quo omnes jjentes spemsuam colloearint et pacem ha-
buerint Inquirantet dieant Judsei. An non potius ipsis
?

umlique gentcs adversabantur ? Nam quamdiu stetit Je-

rusalem, fuitiUiscum ea bellum implacabile , cunctique
adversus Israelitas pugnabant, quippe quos Assyrii pre-
mcrcnt, ^Egyptii persequerentur Babylonii incursioni- ,

bus vexarent et quod mirum est, vicinos Syros hostes

:

quoque habuere. An non enim David bellum adversus

Moabitasjjessit, ct Syros profligavit ? An non Josias sibi

a proximis cavebat, et Ezechias arrogantiam Sennache-

rib formidabat An non contra Moysem Amalec duxit
?

exercitum, eique Amo;;raei resistebant ? An non cives Je-

richo cum Jesu filio Nave dimicabant ? Denique nulla
crant inter gentes et IsraeJ amicitiae foedera. Quis itaque
1 ct 22.
4 Ileg. 1 1
 ,

560 S. ATUAKASII ARCUIEPISCOPI

ille sit in quo gentes spem ponant, disquirere operae pre-

tium fuerit. Nam esse aliquem necesse est quandoqui- ,

dem non potest ut Propheta mentitus sit. Quis item

fieri

sanctorum Prophetarum et veterum Patriarcharum in

cruce pro omnium salute obiit ? Vel quis pro omnium sa-

nitate vulneratuset occisus est ? Quis justorum aut regum

in iEgyptum descendit , ejusque adventu iEgyptiorum
idola corruerunt ? Abraham quidem illuc descendit , at
nihilominusidololatriaibidemviguit. Illic etMoyses natus
est : sed eadem quse antea permansit errantium supers-
titio.

XXXVII. Quis inter eos quos Scriptura commemorat,

manibus et pedibus perfossus vel in ligno suspensus atque
in cruce pro omnium salute mortuus est ? IVamque Abra-
ham in cubili obiit : similiter Isaac et Jacob pedibus in
lecto extentis mortui sunt. Moyses et Aaron in monte ,
David domi nullas populorum insidias passus interiit licet ;

enim a Saiile ad necem conquisitus fuerit tamen siue ,

damno evasit. Sectus est quidem Esaias, at in liguo non

fuit suspensus. Jeremias contumeliis affectus est, sed non
condemnatus periit. Ezechiel passus est, at non propo-
pulo , sed quia adversa populo eventura prsedicebat.
rroeterea hi qui ista patiebantur , homines erant, quales
sunt omnes naturae similitudine. Quem vero Scripturee
pro omnibus passurum proenuntiant, non simpliciter ho-
mo, sed omnium vita dicitur, etiamsi secundum natu-
ram hominibus enim, » inquit,
similis fuerit. « Videbitis

« vitam vestram pendentem ante oculos vestros » £t 1

.

2
« Generationem ejus quis enarrabit ? » Siquidem om-
nium Sanctorum generationem si quis didicerit eam ab
origine repetere, etunde quisque ortus sit enarrare facile
poterit. At ejus qui vita est generationem narrari non
1 Deut. xxvuij 66. — 2 Esa. un, 8.
 :

Dl 1X4 1EITATI0KE \ t&Bl DIZ. 3fil

divina declaranl oracula. Quis igitur ille ost, <lc

quo haec loquuntur divinee Scripturse? Quistantusilleest,

m ci Prophetae de illo tanta pnenuntiaverint?Certe nul-
lns aliua in Scripturis reperitur preeter communera om-
nium servatorem l>< i \ erbura , Dominum nostrum Jesum
Christum. Hic enim ille est qui ex virgine prodiit , ct
homo in terria ?isusest>e1 cujuscorporeageneratioenar-
l.ni nequit siquidem nemo est, qui cjus patrcm secun-
:

dumcarnem indicarepossit,cum ejuscorpusnon ex viro

sed ex sola sit virgine. Quemadmodum ergo Davidis et
tfoysis omniumque Patriarcharum patres numerari pos-
sunt ; itanemo est qui corporcam Salvatoris cx viro ge-
nerationcm narrare queal. Ilic ille est qui sui corporis
ortum stellacommonstrari voluit. Deccbat cnim Verbum
e coelo descendens, e ccelo quoque indicari decebat na- :

tura? regem prodeuntem ,

palam ab universa natura ajj-

nosci. In Judaea nascebatur, ct Persae eum adoraturi v<-

uiebant. Hic illo est qui priusquam in corpore appareret,
victoriam de adversantibus doemonil)us reportavit ac de
idololatriatriumpbavit. Ilinc ergo omnesundiquc genles
patriuin morem et idolorum impietatcm dctestali, suam
jam spem in Chrislo collocant , sequc ei adsciscunt , uti
Ncqueeniniunquamalias ^lgyp-
vel oculis lioet aspicerc.
tlorum impietas dissoluta cst, nisi cum Dominus omnium
velut in nubc vectus, corpore illuc ivit, idolorumquc
errorem evertit et omnes ad seipsum et per scipsum ad
, ,

ratrem convertit. Ilic illc est, qui sole , natura atque ,

his ipsis, qui eum interfecere , testibus, crucilixus est

cujus morte salus omnibus exorta cst, et omnis natura li-

berala est. Ilic ille cst omnium vita ,

qui et tanquam ovis
pro omnium salutc , suuni corpus pro aliis morti tradidit,
licet nolint crcderc Judai.
XXXVIII. Enim vcro si bac ad faciendam fidem satis
 ,:

362 S. ATIIAKASII ARCHIEPISGOPI

esse non arbitrantur, saltem ex aliis ,

quse ipsi habent
oraculis id sibi persuaderi velint. De quo enim dicunt
Prophetre « Palam apparui bis qai me uon quserebant
:

» inventussumanon interrogantibusme. Dixi, Eccesum,

» genti quse non invocavit nomen meum expandi ma- :

» nusmeas adpopulum non obedientem et contradicen-

1
» tem » Quis queeso
. ille est qui palam apparuit ?
, ,

dixerit quis ad Judseos. Nam si Propbetam volunt esse ,

dicant quandonam abscondebatur ut postea appareret ?

Qualis vero ille est Propheta qui ex occulto maniiestus
factus est , et manus in cruce extendit ? Nullus certe jus-
torum , sed solum fuit Dei Verbum quod cum ex sua na-
tura expers esset corporis ,
propter nos corpore apparuit
et pro omnibus pati voluit. Verum si neque id illis satis

fuerit , ex aliis saltem convincantur qui tam evidens ar-

gumentum ob oculos habent ubi nempe dicit Scriptura ; :

« Roboramini manus remissae et geuua dissoluta conso- :

» lamini, qui pusillo animo estis roboramini non ti- : ,

» mete. Ecce Deus noster judicium retribuit : ipse veniet

» et salvabitnos.Tunc aperientur oculi csecorum et au- ,

» res surdorum audient. Tunc saliet sicut cervus clau- , ,

» dus, et expedita erit lingua balborum 2 . » Quid ergo

illi de hujusmodi testimonio possunt dicere , aut quomodo
vel oculos contra erigere ausint ? Siquidem Prophetia Dei
adventum proenunciat , cujus adventus tempus signa de-
clarant. JNernpe divino illoadventu caecos videre, claudos
ambulare surdos audire et balborum linguam expediri
, ,

docent. Quando igitur hujusmodi signa iu lsrael visa sunt?

vel ubi tale quid i-n Judoea factum sit , nobis dicant. Le-
prosus quidemNaamanmundus factusest, sedsurdus non
audivit nec claudus ambulavit. Mortuum excitavit He-
liaset Eliseeus, sed non vidit csecus natus. Magnum qui-
1 Esa. lxv, l. — 2 Esa. xxxv, Ti,
 ,.
.

ii IW LAHA.TI0KB VBBBI ur.l. 565

d(M)i revera est , mortuum ezcitare : 6ed non tale futt mi-
raculura . quale Salvator edidil . Nam si de leproso et vi-
dwe deftmcto filio non tacuit Scriptura, si utique acci-
dissel ul el claudusambularet quo- el ceecus videret, heec
que commemorare non omisisset. Quia vero de his silent
sacri codices, non prius facta fuisse manifestum inde est

Quando itaque baec evenerunt, nisi cum ipsum Dei Ver-

l)uni in corporc apparuit? Quando porro apparuit , nisi

cum claudi ambulavere, balbi clare locuti stmt, surdi

audierunt . cseci nati viderunt? Ideo enim his tunc cons-
pectis Judaei ut qui ea nunquam alias facta audivissent

aiebant : « A sseculo non estauditum quia quis aperuit ,

» oculos CB3CI nati. Xisi essct hic a Deo, non posset facere
» quidquam l
. »

XXXIX. Verum tam apertis repugnaxe fortc ipsi rehus

non valentes,isla quidem scriptaesse non ibunt inficias,

sedeaseexpectare nondumque advenisse Deum Verbum .

respondehunt. Id ipsum enim perperam illi dictitant,

ncc cos pudet rchus adco ma nifestis impudenter adversari
Verum hic etiam potissimum confutabuntur non a nohis
quidem scd asapientissiino Daniele qui et prsesens tem- ,

pus et divinum Salvatoris adventum liis verhis prsesigni-

ficavit « Septuaginta hebdomades contractse sunt super
:

» populum tuuin et super urbem sanctam, ut consum-

» nietur peccatum, et obsignentur pcccata, ct deleantur

» iniquitates, etremittantur injustilipe, etadducaturjus-

» titia sempiterna , et obsignctur visio ct Propheta , ct
» ungatur Sanctus Sanctorum , et cognosceset intelliges
» ah exitu sermonis ut respondeatur et sedificetur Jeru-
» salem usque ad Cliristum ducem*. » Equidem in aliis
forsitau icstimoniis, saltem eflfugia reperire , et ea quee
scripta sunt in futurum tempus diflerrc possint. Quid au-
i Joan. ix, 3a. — 2 Dan. ix, 2/{.
 ,,

564 S * A.THANA91I ARCHIEPISCOPI

tem ad heec dicere vel opponere habent , ubi nempe et

Christussignificatus, et is qui ungitur, non homo simpli-
citer, sed Sanctus Sanctorum esse declaratur , et usque ad
ejus adventum stat Jerusalem, ac postea desinit Propheta
Olim quidem David, Salomon et Eze-
et visio in Israel.
chias uncti sunt, sed tamen et Jerusalem et locus stetit ,
Prophetseque vaticinati sunt, scilicet Gad Asaph, Na- ,

than , et post illos Esaias, Osee , Amos et alii. Prseterea ,

ii qui uncti fuerunt, homines quidem sancti vocati sunt

non vero Sancti Sanctorum. Quod si captivitatem obji-
ciant , et propter eam , Jerusalem non stetisse conten-
dant, quid de Prophetis dixerint ? Etenimpostquam oliin

populus Babylonem deductus est, illic Dauiel et Jeremias

aderant, vaticinabanturque Ezechiel, Aggeeus et Zacha-
rias.

XL. Nugantur ergo Judsei cum preesens tempus difle-

runt. Quando enim Propheta vel visio ab Israel defecit,
nisi cum Sanctus Sanctorum Christus advenit? Magnum
siquidem signum et indicium est Dei Verbi adventus,
quod nec jamstet Jerusalem, nec Propheta exurgat, nec
illis visio appareat, idque admodum convenienter. Post-
quam enim is qui significabatur , advenit, quid adhuc
signorum opus esset? Similiter preesente veritate, quid
prodesset umbra? Nempe idcirco vaticinabantur
usque dum veniret ille qui ipsajustitia est et omnium
peccata redimit. Unde tamdiu stetit Jerusalem, ut illic

veritatis figuras pra?meditarentur. Quapropter preesente

Sancto Sanctorum, congruenter visio et prophetia obsi-
gnatee sunt, ac finem habuit Jerosolymorum regnum.
Tamdiu enim reges apud illos uncti sunt, quoad Sanctus
Sanctorum ungeretur. Jacob quoque usque ad ipsum
permansurum esse Judaeorum regnum his verbis prrenun-
ciat « Non deficiet prinreps ex Juda, et dux ex femo
:
 :

M tHClBirjLTIOiri VBEBI nr.i. 365

* rlbua <ju^, donec venerinl quse reposita sunl <-i. et

n
>
ipseesl expectatio Hino et ipse Salvator Gentium 1 . »
clamabal t Lex <•! Prophetee usque ad Jeannem pro-
:

n>
pheta verunt Quocirca si nunc apud Judaeos ve\
ft
.

rc\ \.i prophetia vel visiosit, recte Christum vcnisse

negant. Sedsi neque regem n<quc visionem habent, sed
<t oninis prophetiajam obsignata cst, captaque est urbs
h templum : quid adeo impii sunt ct tam grave pecca-
tuni committunt, ut facta quidem videant, Christum
vero qui hsec ipsa fecit neftare audeant?Quid cum ipsos
cliam Gentiles relictis idolis spem suam per Christum iu
Deo Isracl ponere aspiciant ipsi nihilominus Christum ,

cx radice Jesse secundum carnem natum ac modo rejj-

nantcm rcpudiarc non vcrentur ? Namque si alium Deum
Gentes colerent, nec ipsum Deum Ahraham, Isaac,
Jacob ct Moysis confiterentur, justam sane de Dei ad-
ventu duhitandi occasionemhabercnt. Si veroillum ipsum
Gentes colunt, qui Moysi legem et Abrahse promissiones
dcdit, ct cujus Verbum Judoei indignissime tractaverunt
quare non ajjnoscunt, vcl potius cur ultro negligunt
videre Dominum, quem Scriptmve praedixerunt, orbi
tcrrarum illuxisse, et corpore indutum apparuisse, que-
madmodum , ait Dominus Deus apparuit
Scriptura : «

Et, « Misit Verbum suum et sanavit eos 4 »

3
» nobis .» .

Et rursus, • Non legatus, non Angelus, sed ipse Dominus

b
» salvos illos fecit . » Certe simile illi agere mihi viden-
tur, ac mente perculsus terram a sole illuminatam
si quis
aspieiens, solem a quo illuminata est negaverit. Ecquid
cniin amplius ei quem illi cxpcctant faciendum restat?
An ut Gentes vocet : sed jam vocatoe sunt. An ut Pro-
phctam, regem et visionem auferat? Sed lioc itcm jam
* Gen. xux, 10. — * Mallb. ix, i3, — s P*al. exvn, a;. — * Psal. cvi,

?o, — * Esa. txiu, 9,

 ,

366 S. ATIIAITASII ARCIIIEPISCOPI

factum est. An ut idolorum impietatem convincat? Con-

victa et proscripta est. An ut mortem destruat? Destructa
est. Quid ergo nonfactum est quod Christum facere opor-
tuit, vel quid tandem superest, quod nondum impletum

fuit, ut modo gaudeant Judrei, et causam non credendi

habeant? Profecto si, quemadmodum utique videmus,

nec regem nec Prophetam jam hahent, sinec Jerusalem,
nec sacrificium, nec visio apud illos manet, sed omnis
terra Dei cognitione repleta est, et Gentes impietate
jam ad Deum Abraham per Verbum, qui
rejecta, est
Dominus noster Jesus Christus confugiunt certe , : vel
impudentissimis perspicuum inde fuerit, Christum ve-
nisse, eumque omnes omnino sua luce illustrasse, et vera
ac divinade suo Patre doctrina informasse. Ex his itaque
pluribusque aliis qua^ ex divinis Litteris licet excerpere,
Juda^osnon inepte possumus confutare.
XLI. Jam quod Gentiles spectat, satis mirari non
queo, quod ea quse minime ridenda sunt rideant, ipsique
interim in sua turpitudine obcseeati perseverent, quam
scilicet se in lignis et lapidibus constituere nequaquam
attendunt. Yerum quandoquidem firmse nobis non de-
sunt rationes quibus nostrae doctrina? veritatem tuea-
mur, age, si placet, illos quoque aptis argumentis refel-
lamus, maxime vero ex his ipsis quse nosmetipsi conspi-
cimus. Quid enim aliud absurdum et ridiculum apud
nosreperiunt, quam quod Verbum in corpore apparuisse
dicimus? Atqui hoc ipsum non absurde factum fuisse
ipsi etiam consentient, si modo veritatis amatores esse

volent. Enimvero si Verbum Dei esse plane inficiantur

inscite nugantur , dum de his quse nesciunt rident. Sed
siVerbum Dei esse concedunt, ipsumque universi recto-
rem essc, et in Patrem mundum creasse, omnia de-
illo

nique ejus providentia illuminari, vivere et esse, ac ejus

 l>r lHCAAHATIOiri VMAl ini. "bGn

imprrio snhjiei, ii.i ul < \ pr<>\ idi ntise eflfectibus et ipsum

Vcrbum co{moseatur, cl pcrVerbura Pater: vide, qtUBso,
M nou potius ijisi visimi adversus seipsos imprudentei
concitent? Mundum , magnuna quoddam corpus essa
docen( Gentiles philosophi, nec hic b tero aberrant.
Mun.luiu enim ejusque partes Bensibus Boftjici videmus.
s iiuriu mundo, qui corpus est, Dei Vorbum est, si
iu omnibus ei singulis rebus cxistii ; quid iucredibile vel
quid absurdura videretur, si ipsum quoque in homine
tSBertmus? Nam
erbum in corpore cxistcre gene-
si \

ratim absurdum est absurdum quoquc fueril ipsum in

:

uuiverso mundo existere omniaque sua providentia illus-

trare ei movere; siquidem corpus est rerum universitas.
Siu autem \ erbum in mundo cxisterc ct in universo no-
lum lieri maxime convenit nec etiam inconveniens :

erit ipsum in humano corpore apparcre , illudque ab eo

itiuminari et vim agendi habere : pars enim universi est

hominum genus. Unde

partem, ejus instrumentum ad
si

divinitatis patefactionem iieri dedecet , certe perab-

surdum similiter fuerit ipsum per universum mundum
cognosci.
XT.II. T~t enim insulsus ille non immerito haberetur
qui, cum lotum eorpus ab homine moveatur et illumi-
netur, absurdum esse dieeret in pedis digilo virlutem
hominis existere, quia scilicetcum concedit ipsum in
toto corpore esse et agere, eum .tamen in parte csse non
vult : ita qui fatetur et credit Dei Verbum in universo
cssetotumque munduni ab eo illuminari et movcri, huic
Bane absurdum videri non debet, si unum corpus huma-
num al) eodem moveatur et illuininetur. Quod si quia
factum et ex nihilo creatum fuit lmmanum genus, id-
circo nos ab eo quod decorum cst recedere existiinant,
cum Salvatorem iu humano corporc apparuisse dicimus ;
568 S. ATHJk-HASlI A.RCHIEPI3C0PI

eum quoque pari ratione ex mundo excludere debent,

quippe qui ut esset, ex nihilo per Verbum factus sit. Sed
si quamvis mundus factus est, Verbum in eo esse non est

absurdum nec ergo etiam absurdum est ipsum in ho-

:

mine esse. Quidquid enim de toto mundo cogitaverint,

necesse est idem de parte intelligere siquidem homo, :

ut antea dixi, pars est totius mundi. Nullo igitur modo

dedecet Verbum in homine esse, cunctaque ab illo et in
illo illuminari, moveri et vivere, sicuti ipsorum quoque

scriptores testantur : « In ipso vivimus, et movemur, et

» sumus 1 .» Quid itaque risu dignum dicimus, si Ver-

bum corpore in quo est, tanquam instrumento ad sui
patefactionem usum fuerit. Nisi enim in illo fuisset, eo
utique uti non potuisset. Porro si supra concessum est
Verbum in universo et singulis ejus partibus esse : quid
incredibile videtur, si in quibus existit, in his se viden-
dum prsebeat? Quemadmodum enim ille idem qui pro-
pria virtute in singulis et omnibus rebus est, cunctaque
splendide administrat, si solis, aut lunee , cceli vel terrse,

aquarum aut ad vocem eden-

ignis ministerio uti vellet,
dam ac se et suum Patrem notum faciendum, nemo eum
absurde et inepte egisse dicere auderet, quippe cum uni-
versajam ipse antea contineret, et cum omnibus ac in
ipsa illa parte cxisteret, seque occulte ostenderet : ita

sine dubio absurdum videri non debet, si ille qui res uni-
versas gubernat et vita donat, per homines se notum
facere cupiens , humano corpore velut instrumento usus
sit, quo nobis et veritatem patefaceret, et Patris cogni-
tionem impertiret. Humana siquidem natura pars est

totius universi. Unde quemadmodum mens humana

quse in toto homine est, aliqua parte corporis, lingua
Yidelicet, tanquam sui signo utitur, nec tamen mentis
I Act. xtu, »8.
 1.1 t\..Ul>\M<.M YlRflT DII. 569

Mturam idcirco imminui quispiam dixerii :ita«Ver-

bum in omuibu8 rebua existens bumano instrumento
usumest, indecorum nemini debet videri. Alioquin si 9

uti jam ipsum corpore velut instrumento uti non

»li\i,

decuit) nec etiam in toto universo idem ipsum esse

decuit.
Xl.lil. Quod si inquirant, cur igitur non pcr alias
pulchriores mundi partes apparuerit, ncc splendidiori
instrumento, verbi gratia, sole, luna, astris, igne vel
aethere sed Uominc tantum usum ruerit? discant illi Do-
minum non venisse ut se ostentaret, sed ut nos infirmos
simul et ignaros curaret et doceret. Ostentantis enim
l , solummodo apparere, et spectantes stupore pcr-
cellere : at sanantis el docentis era-t, non tantum adve-
nire, sed indigentium commodo prospicere, atque utilli
forro possent apparere; ne si modus ipse laborantium
necessitatem excederet, illos potius perturbaret, atque
ita Numinis adventus ipsis fieret inutilis. Nulla profecto
alia rcrum creatarum prseter solum bominem circa Dei
cognitioncm errabat. Siquidem non sol, non luna, non
coelum, non astra, non aqua, non sethcr suum ordinem
perturbarunt , sed suum opificem.ac impcratorem Ver-
bum agnoseentes, mancnt uti initio factae sunt. Soli
autom homines bonum avcrsati, ea post modum quae
non sunt, pro vcrilate sunt commenii, ac Doi cultum et
notionom daemonrbus et homiuibus in lapideis simulacris
attribuerunt. Hinc cum tantam pervcrsitatem negligere
divinae bonitatis indignum esset cum item eum omnia :

in univorso administrantem ac regentem bomines non

potuisseut cognoscere, merito idcirco partom uniFersi,
Corpus videlicet Iiumauum tanquam instrumenlum sibi
ipsi assumit, illudque ingreditur, ut quoniam cum iu
toto universo agnoscere non potueranl, saltem'in partc
xxx. 24
>-o s. athakasii arghiepiscopi

residentem non ignorarent, et qui vim ejus iuvisibilem

non potuerant conspicere, saltem ex similitudine eum
intelligere et contemplari possent. Cum enim sint ho-
mines, hinc per simile corpus ac divina quse per eum
eduntur opera, citius partem possunt
et propius ejus
cognoscere, si scilicet perpendere voluerint non hominis
sed Dei esse opera quae ab illo fiunt. Quod si absurdum
esse putant ex iis corporis operibus Verbum notum fieri :

certe absurdum quoque fuerit ipsum ex his quse in uni-

verso agit cognosci. Et vero quemadmodum in rebus
creatis existens, nihil earum fit particeps, sed potius res
cunctas suse virtutis participes efficit : ita etiam corpore
non secus ac organo utens, nulla in re ejus efficitur parti-
ceps, sed illud potiussanctum reddit. Si enim Plato,
quem tantopere admirantur Gentiles, ait « Mundi auc- :

» torem cum eum male agitatum et in periculo locum

,

)) dissimilitudinis subeundi constitutum cerneret, animae

» gubernaculis insidentem succurrere , omniaque errata
» emendare : » quid incredibile apud nos dicitur , si

errante humana natura, ei insiderit Verbum et homo

apparuerit, ut vexatam ac pericl>!;antem ? sua guberna-
tione et bonitate servaret ?
XLIV. Verum fortasse pudore victi his tandera assen-
tientur. At reponent Deum homines erudire et scrvare
cupientem solo nutu id debuisse agere , non autem ejus
Verbum sibi corpus assumere ,
quemadmodum utique
olim factum est, cum res ex nihilo sunt productas. Qui-
bus non inepte responderi potest , olim quidem quando
nulla omnino res existeret, solo nutu ac voluntate opus
fjisse ad mundum condendum. Postquam vero factus est

homo exegitque necessitas ut non ea quae non erant, sed

quoe factaerant curarentur : consentaneum erat medicum
et serva'torem ad res jam factas accedere, ut ea quee erant
 np iNr.AnNATioNr vritnt Dfll. ^71

ptrraret. Uqui factus eral homo : quapropter huinano

Instrumento, corpore nimirum,utidebuit. A.lioquin sinon
iia fieri oportuil . quonammodo, quseso, Verbum instru-
Rfc QtO uti vol< ns. sc gereve doliuit? \ cl undo illud acci-

pere conveni< bat, nisi c\ hia qusejam facta erant ejusque

di\ inilalc per siniilc eovpus i tul i;;<li;i nl { \cc cniin e.i qua^
non erant . egebanl salute, ul et tantumjubere satisesse
1 : sd homo jam factus corrumpebatur acperibat;
quapropter conyenienter admodum Verbum humano
usum csi iostrumento, ac omuia expandit.
se ipsum in

Deinde illud quoque sciendumest, quod orta corruptio

non cxtva eorpus ovnt, scd ci penitits inhSBserat unde nc- :

ccssc quoquc fuit vitam ipsi pro corruptione inhserere, ut

quemadmodum mors in corpore producta fuerat, ita et

y ita in eodem produceretur. Itaque si mors extra corpus

faisset extra ipsum quoquc vita csse debuisset. Sed si

.

mors in corporc inhserebat, eoque idcirco fortior erat :

profecto necesse quoque fuit vitam corpori infaaerere, ut

corpus vita loco morlis indutum, corruptioncm abjice-
ret. Cseteroqui si Verbum extra corpus et non in ipso

corpore esse voluisset mors quidem valde naturaliter ab

:

eo fuisset victa, quippe quse vitne resistere non qucat at :

nihilominus exorta corruptio in corporc permansisset.

Quocirca valdc congruenter corpus induit Salvator, ut
corpus vitae inhserens non amplius in morte tanquam
morlalc permaneret : sed ut immortalitatem vcluti in-
duens, postmodum resurgens iminorlale pcrstaret. Semel
cnim indutum corruptione , resurgere nunquam potuis-
set, nisi simililer vitam induissct. Prsetcrca mors per
seipsam non nisi in corpore apparere potcst unde id- :

circo corpus induit, ut mortem quam in covpore invene-

Enimvcro quonam pacto perspicuum fuissct
ral deleret.

Dominum vitam cssc, nisi quod ntorlale crat yita donas-

 ;

5y"2 S. ATnANASII ARCniEPISCOPI

set ? Scilicet quemadmodam si quis a stipula, quse ab igne

pro natura sua consumitur, iguem removerit, minime
quidem illa comburitur, sed tamen semper stipula ma-
net, vimque ignis extimescit, a quo nempe naturaliter
absumitur. Sed si quis plurimo amianto, qui igni resistere
dicitur, stipulam munierit, illa bujusmodi praesidio se-
cura nihil amplius ab igne timendum habet : idem sane
de corpore et de morte licet dicere. JVimirum si mors solo
jussu a corpore fuisset prohibita , nihilominus mortale et
corruptioni obnoxium pro natura corporum mansisset
quod ne accideret, incorporeum Dei Verbum induit, at-
que ita nec mortem nec corruptionem deinceps metuet,
quippe cum vitam indumentum habeat, et corruptio in
eo evanescat.
XLY. Valde igitur convenienter Dei Verbum corpus
assumpsit ethumano usum est instrumento, ut et corpori
vitam impertiret, et quemadmodum in mundo ex operi-
bus cognoscitur, ita etiam in homine ageret et seipsum
ubique patefaceret , nihilque sua divinitate et cognitione
vacuum relinqueret. Hic enim eadem quse supra tractavi
repeto, scilicet Salvatorem ita egisse, ut quemadmodum
omnia ubique prsesens implet, ita quoque omnia sui cog-

nitione repleret, uti divina Scriptura teslatur : « Eepleta

» est universa terra cognitione Domini 1 . » Sive enim
in ccelum suspicere quis velit, ejus ornatum et pulchritu-

dinem intuetur. Sin autem ccelum contemplari non

qucat, dummodo oculos ad homines convertat, ex operi-
busintinitamejuspree hominibus potentiamagnoscet, so-
lumque illum inter homines Deum Verbum esse fatebi-
tur. Quod si a dsemonibus delusus, eorum vim admiretur,
eos ab illo pelli videt, ac proinde illorum esse Dominum
non difficilitcr credit. Si vero in aquarum naturam im-
i Esai. xx, 9,
 ,

|| U(< vn> \ rtORl 1 1 nm nr.i. .V3

ni. i
u . 1 1 D< um « e e&istimel ut figyptii qui aquam
.

>cii( r.iiiiuv. eam ;il> illo mutatam cernens, Dominum

aquarum oreatorem esse Btatim concludit. Quin etiam ;i

ad ipaoa uaque inferos pervenerit, <i lieroas qui illuc des-

cenderunl . totidem a eluti <!<<>s esse attonitus arbitreturj

illuiu resurrexisse el mortem debellasse aspiciens, non

dubital <iuin solus Christus inter illos verus Dominus ct
Deiu babendussit. Siquidem omnes mundi partes attigit
Dominus, nec non ab omni errore eripuit, et coarguit, uti
r.iultis ait : « Expoliatis principatibus ac potestatibus
Ni
triuinphavit ia cruce * ; » nc quis deinceps posset de-
cipi, sed ubique verum l)ci Verhum inveniret. Ita enim
homo undique constrinctus, et ubique, hoc cst, in ccclis,
in iuleris, in hoinine atque in lerris explicatam cerncns
Vcrhi divinitatem, non amplius in cognoscendo Deo de-
sedsolum Verbum adorat, ct per Verhum cogni-
cipitur,
tionem Patris proeclare assequitur. llis igitur consenta-
neis rationihus Gentiles non male refellemus, quas si suf-
ficerc non putant ut pudore ipsi afficiantur saltem ex ,

hisquss in omnium
conspectu apparent, vera ea esse quce
diximus persuasum haheant.
XLVI. Enimvere quandonam homines idolorum su-
perstilioncm deserere cosperunt, nisi a quo verus Dcus
Dei Verhum liomo factum cst? Quandonam Graecorum et
totius orhis oracula cessavcre et evanuere, nisiposfquam
Salvatorse in tcrris patefecit? Quandonam poelarum dii
et heroes homines tantum esse deprehendi ac conlemni
,

cccperunt nisi uhi Dominus trophseum dc morte confc-

,

cit, et corpus quod acccpcrat a niortuis excilans, incor-

ruptum servavit? Quandonam fraus ct furor doemonum

ceepil despici, nisi cum Verbum, Dei virtus, omnium ncc
non illorum Dominus, hominum infirmitatem miseratus,
1 Coloss. ii, ii.
 ,

5^4 s « ATHAITASII ARCHIEPlSCOPl

in terra apparuit? Quandonam ars et scholee magicae con-

culcatae sunt, nisi post divinum Yerbi apud homines ad-
ventum? Denique quandonam Gentilium sapientia stulta
facta est, nisi cum vera Dei sapientia seipsam in terris
notam reddidit? Olim siquidem homines per totum ter-
rarum orbem ac per omnes regiones idolorum supersti-
tione illigati errabant , nullosque alios deos praeter idola
agnoscebant : nunc vero per universam terram vano
idolorum cultu relicto, ad Christum confugiunt, quem et
Deum venerantes, per eum ad Patris quem non noverant
cognitionem perveniunt. Quodque imprimis mirum est,

cum varioe et prope infinitse sint religiones, propriumque

idolum singulae regiones habeant, nec possit is quem Deum
appellant proximum transgredi lotum , ut vicinos ad se
colendum alliciat, quippe qui vix intra proprios fines co-

latur : ( nemo enim vicini Deum colebat, sed proprium

singuli servabant idolum, quod et omnium esse Dominum
existimabant : ) Solus Christus et unus et ubique idem
apud omnes adoratur, atque ita quod idolorum infirmi-
tas efficere nequiverat ut saltem proximos accolas ad se
adducerent-, Christus id ipse effecit, qui non vicinis tan-
tum sed universo plane orbi persuasit ut se unum ac
eumdem Dominum, et per ipsum, Deum suum Patrem
colerent.
XLVII. Et vero olim quidem omnia dolis oraculorum
plena erant , falsaque hominum opinione Delphorum
,

Dodonee, Bceotiae , Lyciae , Libyse, iEgypti et Cabirorum

oracula, nec non Pythiae omnibus admirationi erant :

nunc autem ex quo Christus ubique praedicari ccepit, pe-

nitus defecit illorum insania, nec ullus amplius inter eos
vates reperitur. Olim daemones variis spectris hominum
mentes decipiebant, fontibusque et fiuviis, lignis aut la-
pidibus insidentes, stultos mortales preestigiis percelle-
 i>f, m tn\\TinM vv.riii i>r.i. .>-.>

lwul : \.\u\ \(io p(Mt (li\iiiuin \cil)i ;id \< nluni, CV.1UUC-
rimi hujuamodi fallacise. Stquidem solo crucia si<;no ad-
hibito omnes illse daemonum fraudes repelhmtux. OKira
homines, Jovem, Saturnum, Apoltinem et heroaa
apud poetas adeo celebratos deoi ease arbitrabantur, cos-
cjvt Daiserando errore colebat: al ubi Salvator Lnter bo-
minea apparuit, i llos mortales homines ecse amotis in-
vohicris manifeste patuit, et solus ( Ihxistus ex cunctie ho-
minibus Deus verus , Dei DeusVerbum agnitua est. Quid
mto de arte magica qnam illi tantopcre deinirautur, di-
oemut? Nempe illa quidem ante Verhi adventum, apud
jEgyptios, Chaldasos et Indos maximc valebat et vigebat,
spectantesque miro aftioiebat stupore : verum veritatis
quoque convicta ac pror-
entia ct Verbi adventu ipsa
Mi destructa cst. Quod autcm ad Gcntilem sapientiam et
philosophorum ma;;niloquentiam attinct, nemincni csse
reor qui nos hac de re verha lacerc exoptet, quippe cuni
antc omnium oculos res ipsa, admiranda sane, obversc-
tur, quod cum Gentilium sapicntcs tot scriptis voluniini-
bus nec paucos saltem ex vicinis rerjionibus adducerc po-
tuerint, ut suam de immortalitate doctrinam aiuplccte-
rentur ac virtutem sequerentur, solus Christus, liumili ac
vulgari sermone, nec disertis hominibus usus, per univcr-
sum terrarum orhem plurimis hominuni cadibus persua-
sit, ut morte contempta, inunortalia sapcrcnt, ct rebus
caducis neglectis sola setema bona suspiccrcnt, ac denique
ut terrenam gloriam nihili ducentes, ad solam cuclesteiu
aspirarcnt.
XLYIII. Haec autem quvc dicimus, non in solis vcr-
bis consistunt, scd ipsa etiam experientia prarlarum
vcritati dat testimonium. Acccdat itaque (iuis([iiis vo-
hierit, ac virtutis insignia in Christi vir;;inilnis nee
nou in adolesccntibus qui castimoniam proiUentur, im-
 ,

576 S. ATHAIXASII ARCniEPISCOPI

mortalitatisque fidem in tanto Christi martyrum choro

contempletur. Yeniat et quisquis ea quse diximus ex-
periri cupit, atque in mediis ipsis deemonum prsesti-
giis et oraculorum fallaciis ac magise prodigiis, signo
apud ipsos ludibrio est, utatur, solumque
crucis, quse
Christum nominet mox videbit quam cito per ipsutn
:

fugentur dsemones, cessent oracula, ars omnis magica

veneficiaque evanescant. Quis itaque quantusque ille

est Christus qui suo nomine ac sua prsesentia omnia

usquequaque obscurat et delet , solusque coeteris omni-
bus fortior est, atque universum orbem sua doctrina
replet? Respondeant Gentiles qui tam effrenate impu-
dentissimeque rident. Enimvero, si homo ille est : qui
fieri potest ut unus homo omnium quos ipsi colunt deo-
rum potentiam superet , nihilque prorsus illos esse sua
propria virtute convincat? Quod si magum eum esse

dicant : qui iit ut a mago

omnis magica destruatur ars

et non potius confirmetur? Namque si duntaxat ho-

mines magos vicisset , vel uno tantum fuisset superior
non immerito suspicarentur eum arte quadam prses-

tantiori aliorum fuisse victorem. Si vero de universa

plane arte magica ejusque nomine crux Christi trium-
phavit perspicuum sane inde fuerit Salvatorem ma-
:

fmm non fuisse , utpote quem dsemones quos alii magi

invocant, tanquam Dominum fugiunt. Quis itaque ille

sit dicant Gentiles ,

quibus nulla alia cura videtur esse
quam ut cachinnentur. An dsemonem eum, atque id-

circo aliis valentiorem fuisse contendent? Sed si id di-

xerint , risum haud dubie concitabunt prioribusque ra- ,

tionibus poterunt confutari. Qui enim fieri potest ut

ille sit dsemon , qui ipse deemones expellit ? Namque si

aliquos tantum dsemones abigeret recte eum in prin- ,

cipe dsemoniorum ceeteris inferioribus fortiorem fuisse

 M )M \1\^\11'»M \MvMl l)l|.

arbttrarentur , quod et eidem olim Judad contumeliose

exprobrabant« Verum si omois dsemonum furoz ojus
fcomine retunditur ac repellitur nemo certe non vidct
i

bic illos etiara Dominum nostrum et Sal-

errare, nec
\atorem Christum aliquam ut putanl dsemonicam a ir-
, .

tutem esse. Quocirca si Salvator nec merus horao, nec

luagus, nec aliquis deemon est, sed tamen <l poetarum
commenta et daemonum fallacias, ac Gentilium sapien-
ii.uii aua divinitate evertit et ol)scuravit : an non cvi-
dens atque inter omnes constare debet, vere illum
csi

lVi lilium, et Verbum, sapicntiamque ac virtutem Pa-

tris cssc ? llinc enim non Immana sedsupra hominum
conditionem ejus sunt opera, vereque Dei illa essc li-

quet cum ex rebus ipsis, tum si cum factis hominum

comparentur.
XLIX. Quis enim omnium unquam homiuum corpus
ex sola virgine sibi ipsi composuit? Quis ex hominibus
tales unquam communis omnium
sauavil morbos, quales
Dominus? Quis naturse defectum explevit, et caeco nato
visum restituit? iEsculapius quidcm inter deos ab illis
relaLus est, quod medicinam exercuerit, herbasque segris
corporibus peruliles invenerit; nec enim eas ipse ex
terra formaverat, sed naturali scientia tantum repere-
rat. Verum quid istud si cum Salvatoris facto confe-
ratur, qui ncmpe non vulnus curaverit, sed naturam
formaverit, et corpus restituerit? lierculem quoque
tanquam deum Gentiles adorant ,
quia cum paribus
hominibus pugnaverit et feras dolo occidcrit : sed quid
haec si ea cum Verbi miraculis compares , cujus sci-
licetvirtus morbos, da'inones, ipsamque niorlcm ab
hominibus rcpulit? Dionysius item sive Bacchus apud
eos colitur, quia hominibus factus cst cbrietatis nia-
eister : cum intcrim omuium revera scrvalor et Do-
 ,

378 S. ATHANASII ARCBIEPISCOPI

minus ab iisdem derideatur. Verum haec ita sint; per

me licet. Quid autem habent qaod aliis ejus divinitatis
miraculis opponant? Quonam homine moriente sol
obscuratus est et concussa est terra? Certe ad hoc usque
tempus moriuntur homines olimque mortui sunt qui- :

busnam igitur tale quid unquam contigit prodigium?

Vel, ut ea quae corpore egit proetermittam , solaque
illa qure ejus corporis resurrectionem secuta sunt com-
memorcm cujusnam omnium qui hactenus fuerunt
:

hominum doctrina una eademque per totum terrarum

orbem tantum valuit, ut ejus cultus in omnem regio-

nem pervolaverit? Vel quare si secundum illos Christus

homo est, et non Deus Verbum, a diis quos colunt
non impeditur quominus ejus religio in eamdem re-
gionem quam occupant perveniat sed potius ipsum ;

Verbum suo adventu ac doctrina illorum cultum an- ,

tiquat, et fallacias dispellit?

L. Multi quidem ante Christum terrae reges et ty-
ranni extitere multi apud Chaldseos, iEgyptios et Indos
:

sapientes et magi commemorantur quis ergo illorum :

non post mortem dico sed etiam in vita tantum po-

,

tuit, ut universam terram sua doctrina impleret, tan-

tamque hominum multitudinem ab idolorum supersti-
tione revocaret, quantam Salvator noster ab idolis ad
seipsum convertit? Gentiles philosophi plurimos libros
multa cum eloquentia et arte conscripsere : verum quid
simile his quse crux Christi peregit effecerunt ? Illorum
quidem sophismata ,'
quamdiu vixerunt , valuerunt :

immo dum etiam viverent, id quod illis auctoritatem

conciliare videbatur , mutuas inter eos concertationes
suscitavit , ipsisque inter se digladiandi fuit occasio.
At Dei Verbum, quod sane per quam mirum est, hu-
miliori styloutens, vel acutissimos sophistas obscuravit,
 m Hfa&atrATioifi * beii di u

cnnctosque ad & ipsum alliciens, iliorum doctrinaxi <\<i-

Jii . ii mi.is Eccleslas complevit. lllud quoque admira-
dignum esl . quod mortem m homo perferi a ,

ni sapientum de idolis raagniloquentiam dejeceriti

N.mi cujus unquam mora deemones fugavit ? Cujus uu-
quam quam Cbristi mortem reformidarunt <L>-
alius
mones? Qbi enim Christi oomen profertur, inde quivis
dsemon expellitur. Quis vero pravas hbminum affee-
tiones ita abscidil , ut impudici pudiciliam sectentur,
gtadios abjiciant homicidse, et timidi forti sint animo?
Denique, quis fccit ut barbmrse et diversae nationcs
lurore deposito paecm amplecterentur, nisi Christi iides

et erucis signum ? Quis alius homiues ita certos de im-

movlalitate reddidit, ut Christi crux ejusque corporis
resurrectio? Nam omnia sunt commenti,
etsi Gentiles
tanicu idolorum resurrcctionem fingere non potuerunt,
quippe qui ne cogitaverint quidem, utrum corpus post
mortem possit denuo exislere. Sed in eo mihi maxime
approhandi videntur; hoc enim sihi ita pcrsuadentes,
stfae quidem idololatriae imbecillitatem arguerunt, lianc.

autem potestatem Christo concesserunt, quo Dei Filius

apud omncs notus iieri posset.
LI. Quis igitur hominum post mortem vel etiam per
vitam virginitatem docuit, ac non potius hanc virtu-
tem acquiri ah hominihus non posse? At Salvator nos-
ter omniumque imperator illa suadenda
Christus in
virtute tantum pondus hahuit, ut etiam pucri lcgi-
timam setatem nondum adcpti virginitatem quae qui- ,

dem supra legcm est, profiteri non vereanlur? Ouis

unquam homo tantum terrae spatium peragrare potuit,
ut ad Scythas usque et YEthiopas, Persas , Armenios,
Gothos , et qui ultra Occanum commorari dicuntur ,

nec non qui ultra Hyrcaniam hahitant pervenirct : vel

 ,

58o S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

etiam ut ad JEgyptios et Chaldseos adiret, homines ma-

gicae arti deditos, ac ultra modum superstitiosos agres-
tesque moribus, ut apud eos de virtute et pudicitia
amplectenda, nec non de abjiciendis idolis dissereret,

sicuti fecit omnium Dominus Dei virtus , , Dominus

noster Jesus Christus, qui non solum per suos Disci-
pulos preedicavit , sed etiam ipse interiori suasione eorum
animos induxit ut morum immanitate abjecta, patrios
deos non amplius colerent, sed seipsum aguoscerent,
et Patrem per eum venerarentur? Siquidem olim ido-
lolatra? Gentiles et Barbari bellum inter se gerebant,
et crudeles etiam in propinquos erant. Hinc propter
implacabiles quas in se invicem exercebant inimicitias,
nemini nisi armata gladiis manu nec per terram nec
, ,

per mare iter facere licebat totamque adeo vitam in :

armis transigebant, ac illis pro baculo et omni admi-

niculo ensis solus erat. Qui tametsi ut dixi, idolis ,

serviebant, et victimas dsemonibus immolabant, nihil

tamen illis superstitiosus doemonum cultus contulit ad
mores tam agrestes exuendos. At postquam Christi doc-
trinam susceperunt, tunc utique, quod revera valde
admirandum est, mente compuncti, caedium ssevitiam
reliquerunt , nec jam bella amplius amant : sed nihil
illis cordi est nisi perpetua pax et amicitia.
LII. Quis igitur tantarum rerum auctor est, vel quis
pacem inter illos ,
qui se invicem odio prosequebantur
conciliavit, nisi dilectus Patris Filius, communis omniimi
servator, Jesus Christus, qui sua erga nos caritate
omnia pro nobis sustinuit? Et vero hujusmodi pacem
quam nobis allaturus erat, olim divinee Scripturee his
verbis prosdixerant : « Concident gladios suos in ara-
» tra, et lanceas suas in falces, nec gens in gentem
» gladium accipiet , nec bellum gerere amplius dis-
 ,

nr im LRZrATIOlfl VKIBJ ru,i. 58l

c po tud incri dibile est, quandoquidem

\ < i

dudc quoque Uarbai i. quibua innata esl tnoruna ferocita ,

dum idolii adhuc immolaol mutuo in se invicem fu- ,

irdescunl nec ullam horam sine ense ease pa-

,

liuntur al ubi Christi doctrinam audierint, statim

:

i bello ad agriculturam Be convertunl nec jam manus ,

gladiis aiinani. sed eas ad precandum extendunt. De-

nique inter se quidem pugnare desinunt, sed contra
Diabolum e( diemones armantur, quoset pudicitia vir-
tuteque animae debellant. kl ccrte divinitatis Salvatoris
non ininiinnin es1 argumentum, illos al) eo didicissc
quod apud idola doeeri non polucrant itidcmquc ccr- :

tissimum idem est daemonum et idolorum imbecilli-

laiis viiitatisque indicium. Siquidem deemones suee in-

nrmilalis non ignari olim idcirco homines ad bella

,

inter sc cxcrccnda inilammabant, nc si adversusinvicem

congredi cessarent, bellum doemonibus indicerent. Enim-
vero Cbristi Discipuli qui inler se nihil contentionis
babent, contra da>moues morum integritate ct bonis
actibus pugnant, quos cl animose inscquuntur, eorum-
que duccm Diabolum vilipendunt, adeo ut iu adoles-
centia casti ac pudici sint, in tentationibus patientes,
in laboribus ibrtes, in tolerandis injuriis niitcs, in bo-
norum dircptionibus tranquilli. Quin ctiam, quod sin-
gulari admiratione dignum cst, mortcm contemnunt,
et Cliristi martyres iiunt.

LIII. J\*e autcm unum, quod imprimis insigne est

divinitatis Salvatoris indicium ,
prcctermittam : quis
unquam vel bomo tantum, vcl magus, vel tyrannus,
vel rcx pcr sc ipsum cum tanla gentium multitudine
congredi potuit, alque contra universam idololatriam
conlra omnium daimonum. exercitum, contra omncm
1 Isa, h, 4,
 ,

582 S. ATIlANASII AfcCIUEPISCOPI

magicam artem contra totam Gentilium sapientiam

,

quorum tanta adhuc auctoritas et pondus erat ut omnes ,

in admirationem raperent; quis, inquam, contra omnes

illos contendere et uno eodemque impetu resistere po-

tuit, sicuti Dominus noster, verum Dei Verbum, qui

ooculte siugulorum errores convincens, omnes homines
ab omnibus abduxit, ita ut qui prius idola adorabant,
ea jam conculcent : et qui magicas praestigias admi-
rabantur, scriptos de illa arte libros comburant ac :

denique ipsi sapientes et philosophi Evangeliorum in-

terpretationem omnibus anteponant. Namque quos an-
tea adorabant , ab his discedunt : Christum vero quem
crucifixum deridebant , adorant et Deum esse confi-
tentur. Insuper iidem illi , ut appellant , dii , signo
crucis fugantur : at crucifixus Salvator, et Deus et Dei
Filius ubique terrarum preedicatur. Denique dii ,
quos
Gentiles colunt, ut turpes ab iisdem reprehenduntur :

qui autem se in Christi disciplinam tradidere , castio-

rem illis vitam ducunt. Itaque si hsec et similia hu-
mana sint ostendat qui voluerit et probet homines
:

superioris setatis eadem fecisse. Sin autem non hominum

sed Dei et videntur et revera sunt opera : quid adeo
impii sunt infideles , ut illorum auctorem Dominum non
agnoscant? Idem enim prorsus est, ac si quis ex mundi
operibus Deum ejus opificem non cognosceret. Etenim
si ex virtute qua omnia regit , ejus divinitatem agnosce-

rent, profecto non ignorarent ea quse Christus per cor-

pus efficit, non humana, sed Dei Verbi omnium ser-
vatoris esse. Quod id cognovissent quemadmodum Pau- ,

lus ait : Nunquam Dominum

« gloriae crucifixissent
[
. »

LIV. Quemadmodum igitur si quis Deum, qui ex

natura invisibilis est ? nec ullo modo videri potest, in-

llCor. u,8.
 M lvr.in* *Tin>r vrnTti nri. 583

tueri velit) eum <\ operibus intelligil et comprehendi! :

it.i qui Ghristum mente non videt, saltem ex his c

f
1 1 ; * ^.

per corpus ;i;;ii eum intelliga. « expendatque utrum illa

huniana sint, an Dei opera : eaque, si quidem hu-

tnana sim . irrideal per me Ijcet : si vero nmi humana
wd Dei sint . aasentiatur igrtur, nec quee ridenda non
-uiit rklere andeal : aed potius admiretur, quod per
rem adeo vilem res divinas nobis patefactee fuerint, et
per mortem immortalitas ad omnes pervenerit, ac de-
nique per Verbum hominem factum, rerum omnium
]ir<>\ identia ejosque administrator etauctor Dei Verbum

cognitum sit. Tpsc siquidem homo nosfactus est, ut

<lii efficeremur : ipse scipsum per corpus videndum ex-
hibuit, ut nos invisibilis Patris cofjnitionem accipe-
rcmus : ipse injurias sibi ab hominibus illatas sustinuit,

ut nos immortalitatis hseredes institueremur. Nam illc

quidem niliil kedebatur, quippc qui nec pati aliquid

nec corrumpi posset , sed ipsum Verbum et Deus esset :

at malc affectos homines, propter quos et ista perfe-

rebat, in sua , ut ita dicam, impassibilitate custodiebat
et conscrvabat. Demum tot et tanta sunt, quac Sal-
vator, humana natura assumpta, prreelarc gessit, ut
si quis ea enarrare vellct , idem profccto ageret ac si

quis maris immensitatcm contuens, cjus fluctus vellet

numcrare. TJt enim omncs maris fluctus oculis non pos-
sunt comprchendi, quod novi sibi scmper succedentcs
scnsum ejus qui illos numerarc conaretur fugiant : ita
qui omnia quse Christus in corporc fccit perciperc con-
tenderet, ne cogitationc quidem ca posset complceti,
cuin plura mentcm ejus prseterirent quam quoe intcl-
lexisse arbitraretur. Satius cst igitur non de omnibus
vcllc diecre, quorum ne pars quidem digne potcst cx-
primi.Quapropter unius adhuc nicminissc tibiquccuncta
38.i s# A.THANASII ARCHIEPISCOPI

csetera adrniranda relinquere contentus cro. Siquidem

omnia pari admiratione digna sunt, et quocumque quis
se converterit , Yerbi divinitatem ibi perspiciens non
potest quin obstupescat.
LV. Istud igitur post ea quse exposuimus te discere

convenit atque ut caput omnium quse hactenus dicta

sunt habere, ac vehementer mirari, quod post Salva-
toris adventum non amplius creverit idololatria sed :

quse erat, imminui cceperit ac paulatim deficiat. Nullos

item amplius progressus habet Gentilium sapientia :

sed potius quse antea erat, sensim evanescit. JVeminem

quoque jam dsemones prsestigiis, oraculis aut incan-
tamentis decipiunt : sed vel id solum tentantcs et aggre-
dientes, signo crucis confunduntur. Et, ut summatim
dicam, attende quomodo Salvatoris quidem doctrina
per totum terrarum orbem diftundatur contra autem :
,

universa idololatria et quidquid Christi fidei adversatur,

quotidie decrescat, debiliteturque et cadat. Quoe cum
vides, Salvatorem omnium Dominum et potentissimum
Dei Yerbum adora cos autem quos ille deficere et
:

evanescere cogit, sperne ac rejice. Ut enim sole pree-

sente , nulla amplius vis est tenebris, sed si quse su-
perfuerint expelluntur : ita divino Dei Verbi adveutu
vim nullam retinent idolorum tenebroe, sed omnes
oinnino totius orbis terrarum partes ejus doctrina il-

luminanlur. Quemadmodum item si in illis regionibus,

ubi rex se palam videndum non prsebet , sed domi
occultus manet, quidam turbulenti ejus absentia abu-
tentes, seipsos reges esse prsedicent, singulique mentito
habitu simpliciores ,
quasi veri reges essent, circum-
vcuiant accidit quidem ut regis nomine subditi in
:

errorem inducantur, cum regem esse audiunt, quem

tamen non vident, maxime quia in ejus aulara non
 M im \iiNVii<>\r. Ainni DEl. 585

Ucel ingredi. Verum ubi r<\ verua prodierit ac com-

paroeril . statim perturbati illi improbi, ejua pra»entia
facile intemoscuntur et convincuntur ; unde quotquot
d ceperant, vero rege conspecto, eos absque mora de-
MMnni. olim daemones divinis honoribus usurpatis
Sic

miseros homines deludebant at ubi Dei Verbum in :

corpore apparuit, el suum Patrem notum nobis fecit,

tunc dseinonum quidem fallaciae evaUescere ct desinerc
coenerunt, homines autem vewim Patris Deum Verbum
intucntes, idola relinquunt ,acverum Deum agnospunt.
Itl ponro certo indicio est Christum Deum Verbum ct
Dei rirtutem esse. Cum enim cessentquse humanasunt,
el Christi verbum constattter perseveret, nemo non
videt ea quae finem habent temporalia esse, eum an-
lem qui perpetuo permanet Dcum Deique FUium verum
unigenitum Verbum csse.

LVI. Haec quidem quaa paucis tractavimus, quantum

ad christianse fidei nec non divini Verbi apud nos ad-
ventus elementa et formam exprimendam satis esse vi-

detur, tibi , o vir Christi amans, ultro offemmus. Tu

yero occasione inde accepta, si in studium sarrarnm
Litterarum sineere et diligerrter incumbere voles, ac-
curatius ct clarius, quam vcra sint ea qunc cxposui-
mus, intelliges. Illae enim theologorum hominum mi-
nisterio a Deo prolatae et scriptse sunt : quas cum a
magistris divino spixitu afflatis ct divinitatis Christi
martyribus effectis didicerimus, easdem tuse sedulitati
peramanter tradimus. Secundum quoquc ct gloriosum
vereqae divinum cjus ad nos advcntum ex iisdem per-
discere poteris, cum scilicet non in vili forma, sed
in propvia gloria, non in humili statu , scd in sua
majestate , ncc itcrum passurus, sed sua3 crucis rructum,
resurrecliuucm nempe cL incorruptionem , omuibus rcd-
38(5 S. ATIIANASII AB.CUIEPISC0PI

diturus veniet. Veniet, inquam, non ut rursus judice-

tur, sed ut omnes judicet, proot quisque per corpus
cgerit, sive bona, sive mala; ac bonis quidem regnum
ccelorum concedetur mali vero in ignem seternum et
:

tenebras exteriores projicientur 1 Id nos ipse Dominus .

bis verbis docet : « Dico vobis , amodo videbitis filium

» hominis sedentem a dextris virtutis et venientem in
)) nubibus coeli, in gloria Patris^. » Quocirca salutare
profecto est Verbum ,
quod nos in illam diem praemu-
nit, ita monens : « Estote parati et vigilate, quia qua
)) nescitis bora venit 3 . )> Nam, ut ait beatus Paulus,
« Omnes nos sisti oportet ante tribunal Cbristi , ut re-
)) ferat unusquisque juxta ea quee per corpus gessit , sive
» bonum sive malum 4 . »

LVII. Verumtamen prseter studium et veram cogni-

tionem Scripturarum vitae quoque integritas et mun-
,

ditia animae nec non cliristiana virtus necessaria est,

ut per eam mens incedens, ea, quse expetit, assequi,
et Dei Verbum quantum bumanse naturae licet, com-
,

prelicndere queat. Siquidem nemo sanctorum verba sine

puramente et illorumvitse imitatione intelligere potest.
Kam quemadmodum qui solis lucem videre cupit, ocu-
lum abstergat et expurget, ac seipsum quodammodo
soli similem reddat necesse est, ut oculus lux ita ef-
fectus, lucem videre possit vel quemadmodum
solis :

si quis urbem vel regionem aliquam intueri velit, se

in ipsum locum spectandi causa confert ita qui tbeo- :

logorum mentem et sensum percipere exoptat, animam

vitoe sanctitate prius abluere et purgare, atque ad ipsos
sanctos morum similitudine debet accedere , ut vitae
instituto cum illis veluti consociatus ea quae , ipsis Deus
patcfeeit intelligat, ac deinceps illis junctus, peccato-
1 2 Cor. v, io. — 2 Mattb. xxvi, 64. — 'Mattli. xxiv, 4*. — *2Cor. t, io,
 [RCA&KATIONE VKRIl I)EI. 38^

ribus impendens periculum <i paratum in die judicii

ignem effugiat, el quse sanctis in regno coclorum des-
tinata sunl prsemia recipiat, quae quidem ncc oculus
vidit, nec auris audivit, necincor hominis ascendit l
prseparata sunt his qui yirtutem scctautur ac Dcum
(I Patrem diligunt, in Christo Jesu Domino nostro per
quem el quocum ipsi Patri una cum ipso Filio in Spiritu
Bancto sit honor, potestas et gloria in ssecula saeculo-
ruui. Amen.
1 i Cor. 11, g.
 MNCTI PATIUS ISOST

ATHANAS
ARCIIIEPISCOPI ALEXANDRINI,

1-APOSlTIO FIDEI.

I. unum non genitum Deum Patrem

Credimus in 1
,

omnipotentem omnium eflectorem visibilium et invisi-

,

bilium qui a se ipso babet ut sit et in unum unigeni-

,
:

tum Yerbum Sapientiam, Filium, ex

, Patre sine initio
et ab seternitate genitum , Verbuui vero non prolatum
vel internum, non aliquid ex perfecto effluens, aut ex
impatibili natura sectum vel projectum , sed Filium per
se perfectum vivcntem ct agentem , veram Patris inia-
,

ginem, honore et gloria parem : haec est enim, inquit,

voluntas Patris, « Ut quemadmodum Patrem honorant,
ita et Filium honorent" » Deum verum ex Deo vero; uti
:

dicit Joannes in Catholicis epistolis, « Et sumus in vero,

» in Filio ejus Jesu Christo. Hic est verus Deus et vita
3
» aeterna : » omnipotcntem ex omnipotente omnibus •,

enim, quibus imperat et dominatur Pater, impcrat et

dominatur similiter Filius , qui totus ex toto ct similis
Patri existit, ut ipse ait Dominus, « Qui me videt, vi-

* Vid. D. Guillon. tom. v, pag. »91.

2 Joau. v, »5. — 3 1 Joan, v, ao.
390 S. ATHAJSASII ARCHIEPISCOIU

» Genitus autem est modo inexplicabili

1
» det Patrem .

et qui comprehendi nequeat. ]Nam « generationem ejus

2
» quis enarrabit ? » quod idem est ac si dieeretur nul- ,

lus. Qui idem cum in fine sseculorum ex Patris sinu des-

cendisset, ex inviolata Virgine Maria nostrum assumpsit

honixnem Jesum Christum cujus proprise voluntati re-
, ,

liquit, ut quemadmodum ipse ait

pro nobis pateretur ,

Dominus : animam meam a me

« Nemo po-
tollit :

» testatem habeo ponendi eam et potestatem habeo ,

» iterum sumendi eam 3 » In quo homine crucifixus et .

mortuus pro nobis, resurrexit a mortuis, et in ccelos as-

sumptus est 4 » Idem principium viarum nobis creatus,
.

cum in terra versaretur , nobis ex tenebris lumen exhi-

buit, salutem ex errore vitam ex mortuis, necnon in- ,

gressuin in paradisum ex quo Adam ejectus fuerat et, ,

in quem idem rursus per latronem ingressus est quem- ,

admodum ait Dominus, « Hodie mecum eris in paradi-

» so
5
, » in quem etiam introivit ipse Paulus. Ascensum
quoque in ccelum nobis paravit ,
quo prsecursor pro
nobis intravit dominicus homo (4) , in quo vivos et

mortuos est judicaturus.

II. Credimus similiter in Spiritum Sanctum qui ,

G
omnia scrutatur etiam profunda Dei Dogmatis autem .

omnibus quoe his contraria fuerint anathema dicimus. ,

JNeque enim Filio Patrem agnoscimus, qui uniussit subs-

tantiae , non vero consubstantialis, ut volunt Sabelliani,

qui hoc pacto Filium penitus tollunt. IVeque etiam pati-

bile corpus, quod propter totius mundi salutem ges-
tavit , attribuimus Patri neque tres hypostases per
:

seipsas divisas, ut in hominibus pro natura corporum

accidit, fas est in Deo cogitare , ne, ut gentes, deorum

i Joan. xiv, 9. — 2 Isai. liii, 8. — 3 Joan. s, 18. — * Prov. vm, 22. —

* Luc. xxin, 45. — 6 1 Cor. n, 10.
 i EPOSITIO l'II)EI. .091

Btultitudinem inducamus; sedsicutfluvius, qui cx fonle

geuitus, ab eodem non separatm quamvis duse sint ,

illoruin figurse duove nomina. Siquidem neque Pater cst

Filiut, neque Filius est Pater; nani Pater , Filii Patcr
esl . Ut cnim ibns non est ilu-
et Filius, Patris cst Filius.
»ins, neque fluvius est fous sed uterque una ei eadem ,

est aqua quae cx fonte permanat in fiuvium

, sic divi- :

nilas ex Patre in Filiuni absquc iluxione et divisione dif-

iundilur. Hinc dicit Dominus « Ex Patre exivi et ve- :

» nio Apud Patrcm autcm sempcr isest, qui est in

1
. »

sinu Palris nec unquam sinus Patris Filii divinitate est

:

exinanitus. Namque ait « Fgo eram apud eum compo- :

» nens 2 . » IVec vero scntimus creatum aut factum , aut

ex niliilo esse rerum omnium creatorem Deum , Dei Fi-
lium , ex cxistente cxistentcm , ex solo solum , cui ab
aeternitate ex Patre par jjloria et virtus simul iogemta
est : nam qui videt Filium , videt ct Patrem. JVcmpe
omnia per Filium creata sunt 3 : at non ipse res est crea-
ta , uti his verbis docet Paulus*, « Quia in ipso creata
» sunt omnia , et ipsc est ante omnia 4 . » iVon autem
dicit eum ante omnia creatum cssc, sed esse antc omnia.
Hoc ijjilur rerbum creatum essc dc omnibus quidcm
, ,

dicitur : sed esse aute onmia soli ulique Filio congruit.

III. Ille itaque fcctus est natura pcrfectus ex perfecto,
ante omncs colles genitus, hoc cst, ante omncm natu-
ram ratione et intelligentia pranlilam, ([uemadmoduni
alibi Paulus eum vocat « primojjenilum omuis creatu-
» ras . » Vcrum cum primogeuitum dixit illum non ,

creatumesse, sed fcetum essc Patris si[;nilioavit. Siqui-

dem aiienum cst ab cjus divinilate, reni ercalain ipsum

dici. Oinnia enim a Patre per Filium crea.ta sunl : solus

1 Jonn. xvi, aS. — J Prov. vui. 3o. — ' Jonn. xiv y. — * Golost. i, 16
— s Coloss. 1, i5.
 ,

3a,2 S. ATHANASII ARCniEPISCOPI

autem Filius ab seternitate ex Patre genitus est, uDtle

Deus Verbum primogenitus est omnis creaturse immu- ,

tabilis ex immutabili. Itaque corpus quod quidcm prop-

ter nos assumpsit , res creata est, de quo dicit Jeremias
juxta Septuaginta Interpretum editionem Dominus : «

» creavit nobis in plantationem salutem novam, in qua

» salute bomines circumibunt » Interprete autem
1
.

Aquila « Creavit Dominus novum in fcemina. » Creata

:

porro nobis in plantationem salus nova et non antiqua

nobis et non ante nos Jesus est qui quatenus Salva-
,
, ,

tor, factus est homo, quse quidem vox, Jesus, aliquando

salus aliquando salvator redditur. Est autem ex Salva-
,

tore salus ut ex lumine illuminatio. Itaque nova ex

,

Salvatore creata salus , ut loquitur Jeremias , nobis sa-

lutem novam creavit. Vel, ut vertit Aquila, « Creavit
» Dominus novum in foemina, » id est, in Maria. JNT ihil
enim novum in fcemina creatum est , nisi dominicum
corpus, quod Maria virgo absque concubitu peperit, ut
ex persona Jesu in Proverbiis legitur : « Dominus crea-
» vit me initium viarum suarum in opera sua'z . » JVon
dicit, ante opera creavit me, ne quis id ad divinitatem
Filii referret.

IV. Utrumque ergo illud de re creata dictuin de Jesu ,

secundum corpus scriptum est. Siquidem principium

viarum creatus est dominicus homo, quem nobis nostrou
saluti procurandse causa exhibuit. Nam per ipsum ha-
bemus accessum ad Patrem ipse enim est via quae nos
:

ad Patrem ducit 3 Via autem corporeum quiddam est

.

quod oculis cernitur estque ipse dominicus homo.

,

Omnia ergo creavit Verbum Dei quod ipsum non crea- ,

tum est , sed genitum. Namque nulla res creata aliquid

eequale vel simile sibi ipsi potest creare : sed Patris est
J
Jarem. xxxi, aa. — ^Prov. vui, 22, — * Bpbcs. u, 1S.
 ,

i KFOrtTIQ i inr,i. SgS

rare, > 1 artificis creare. Itaque rea lacla et creata

rput, quod propter u>>s gestavit Dominus, « quod
iiiimn aobia est, ^> ui ait Paulus, « a Deo sapientia
* (i redemptio 1 ; » quamvis
sanctificatio et justitia et
ante dos atque rem quamlibet creatam <i fueritetsit
Verbum, autem Spiritus qui a
Patris sapientia. Sanctus
Patre procedil semper est in manibus Patris mittentis
,

(i (erentis Filii, per quem scilicet omnia replevit. Pater

igitur mii c\ seipo csse , ut ita loquar, continet, Filium

uti diximus, genuit, non creavit, nou secus ac fluvium
ei lontc, germen cx radice, etsplendorem ex lucc, quae
individua esse, natura ipsa agnoscit. Per ipsum autem
sit Patri ;;loria ,
potcstas et niajeslas anle omnia scecula ,

• I iu omnia soccula sseculorum. Amen.

1 Cor.
1 1, 3o.
 SANI M PATHIS NOSTRl

ATHANASII
ARCHIEPISCOPI ALKXANDRINI

IN ILLUD :

Omnia mihi tradita sunt a Palrc mco x

9 ct ncmo novit
quis sit FiliuSj nisi Pater s ct quis sit Patcr , nisi
Fi/ius , ct cui volucrit Filius rcvclarc.

I. Td quoquc non intelligentes Arii hseresis sectatores

Eusebius ejusque grcgales, impie in Dominum agunt 1 .
Siquidem illi hac voce omnia rerum creatarum domina-
luin eomprehendentes, ad hunc modum argumentantur :

Si omnia ei tradita sunt fuit ergo aliquando tempus,

:

cum illa non habuerit. Quodsi aliquandonon habuit, non

est ex Patre. JVam si ex Patre esset, illa profecto semper

habuisset, quippe qui esset ex Patre nec proinde ca ,

accipere illi fuisset necesse. Verum inde etiam facilius

eorum insipientiam convincere licebit. Nec cniin rerum
creatarum sive iactarum doniinatum et principatum de-
notat vox illa, sed quemdam dispensationis sensum in-
cludit. Si enim cum verba illa protulit , omnia tunc ei

1 Maltb. xi, 23. — 2 Vid. D. Guillon, loni. v, png. 191.

5q6 S. ATIIANASII ARCHIEPISCOPI

sunt tradita : manifestum est Verbi inutilem fuisse crea-

tionem antequam ea acciperet. Quod
, si ita est : qui ve-
rum potest esse, quod de illo dicitur : « Omnia in ipso
» constant l
? » si vero tunc cum liebant res creata;, om-
nes illi traditas fuisse dicatur : id sane non necesse fuit :

siquidem omnia per ipsum facta sunt-, ac proinde super-

vacaneum fuit illa Domino tradi ,
quorum ipse erat opi-
fex. Nam vere rerum, quse fiebant, dominus erat cum
eas ipse faceret. Quod si illas postquam facta? sunt tradi-
tas ei esse contendant-, vide quam id sit absurdum. Si
enim illi traditse sunt , eoque accipiente recessit Pater :

periculum sane est ne in quorumdam fabulas incidamus,

ut scilicet putemus Patrem postquam omnia Verbo tra-
didit, ab iisdem ipsum discessisse. Vel sihabente Filio,
habet quoque Pater : non dicendum erat, « Tradita
» sunt :quod Filium socium assumpsit uti Paulus
» sed ,

Silvanum. Verum hoc etiam magis absurdum est, nec

enim ulla re indiget Deus , nec inopiae causa Filium so-
cium sibi et adjutorem adjunxit sed quia Pater Verbi :

est , omnia per ipsum facit neque illi res creatas tra- *,

dit , sed per ipsum et in ipso rebus creatis providet , ita

ut nec passerculus sine Patre cadat super terram nec ,

fbenum sine Deo vestiatur, et Patre operante Filius quo-

que usque modo operetur 2 Vana itaque et futilis est im- .

piorum interpretatio Nec enim verba de quibus agitur,

.

perinde ut ipsi explicant , debent intelligi , sed huma-

nam Verbi dispensationem significant 3 .

II. Postea enim quam peccavit et cecidithomo, eo-

que cadente omnia sunt perturbata mors ab Adam us- ,

que ad Moysem invaluit, maledicta est terra, inferi aperti

sunt 4 , clausus est paradisus, cceli infensi nobis sunt facti,

1
Coloss. 1, 17. — 2 Malth. x, 29; Ibid. 00. — 3 Joan. t, 17. — 4 Rom.
v, 14.
 ,:

|f imn, OMITIA Iffli Tn\niTA svht, t.tc. 597

tcdenique cormptus csl homocl jumentis similis effectus

quidcm Diabolo causa fuil cur nobis deinceps

quae .

insultaret 1 Tunc ergo benignus Deus hotninem ad sui

.

incm creatum perire nolens dixil « Quem mittam, :

K «i quis ibit*? »Cunctis autem tacentibus dixit Filius

... ego, mitte me. » Tum Pater, « vade, » dicens,

I

hominem Filio tradidit , ut scilicet ipse caro ficrct, ct

assumptam carnem, totam penitus renovaret. Illi, in-
quam,homo traditus est tanquam medico, utmorsum
quem ipsi serpens inflixerat, curaret tanquam vitse, ut :

mortuum excitaret tanquam luci, ut ejus tenebras il-

:

luminarel tanquam rationi, ut cjusdcm rationemres-

:

titueret. Ut igitur cuncta ei sunt tradita et factus est

homo, omnia statim emendata ct perfecta sunt. Terra
pro maledictione benedictionem accepit, latroni resera-
tus est paradisus , inferi tremuerunt, ct liis qui mortui
8
erant excitatis, aperta sunt monumenta : denique portae
coeli elevatse sunt, ut illc qui cst cx Edom adveniret*.
Ccrtc ipse Salvator explicans quonam modo omnia sibi

tradita fuerint, mox,

apud Matthgeum legitur sub-
ut ,

jccit « Venite ad me omnes qui laboratis ct oncrati es-

:

5
» tis, ct ego reficiam vos » mihi cnim traditi cstis:

ut lahorc dcfcssos rcliciam ct mortuos revocem ad vi- ,

tam. Cui et illud concinit quod hahct Joannes « Pater :

» diligit Filium, et omnia dedit in manu ojus

5
» Dcdit .

enim ut quemadmodum onmia per ipsum facta sunt, sic

in ipso omnia posscnt inslaurari. Siquidem non idcirco
omnia ci tradita sunt, Ut cx paupere dives fieret, nequc
omnia acccpit, utpolcstatcm quam non habebat accipe-
ret, ahsit sed potitts ut omnia, tanquam Salvator, ins-
:

taurarct. JVenfpc deCebat crcationis quidem exordium

* Psal. xlviii, i3. — 2 —

Isai. vi, 8. » Psal. xxm , 7, — * Isai. txiu, j

p-» Mattb. xi, .8. — Joaiim, 35.

6
 ,

598 S. A.THJLKASII ARCHIEIUSCOPI

« pcr ipsum » fieri l

, ut res existerent : earum autem
instaurationem , « in ipso ; » qua? sane verba inter se dif-

ferunt"". Nam quidem omnia per ipsum facta sunt

initio
ut essent postea vero ubi omnia defecerunt, Verbum
: ,

caro factum est, quam scilicet iuduit, ut in ipso omnia

reficerentur. Siquidem ipse patiendo, nos recreavit, esu-
riendo nutrivit, et ad inferos dcscendendo , sursum ex-
tulit. Tunc ergo cum omnia fierent jubentis fiebant im- ,

3
perio, ut heec verba indicant, « producant, fiat ». At
inrerum instauratione omnia ei tradi decuit, ut ipse
bomo fieret, et omnia in eo renovarentur homo enim ,

quatenus inilloerat, vivificabatur. Nam Verbum ideo se

homini conjunxit,utnibil amplius contra hominem vale-

ret maledictio. Hinc quiPsalmo septuagesimo primo, Deo
pro humanogenere supplicant, haec aiunt : « Deus judi-
4
» cium tuum regi da , » ut et judicium mortis contra nos
prolatum Filio detur, et ipse pro nobis moriens, illud in
seipso deleat. Hoc enim ipse significans, in octogesimo
septimo Psalmo ait : « Super me confirmatus est furor
» tuus 5 . » Siquidem ipse furorem portavit, quo Deus in
nos inflammatus erat, ut et in psalmo centesimo trigesi-
mo septimo Dominus retribuet pro me 6 »
dicit : « .

III. Itaque eo sensu omnia Salvatori tradita esse licet

inteiligere, quee si rursus explicare opus sit, vere ea quse
non habebat, ipsi sunt tradita. Nec enim antea homo
erat, sed homo ipse factus est, ut hominem salvum face-
ret. Nec in principio Verbum in carne erat, sed postea
caro factum est, in qua Dei in nos inimicitias, juxta
Apostolum, reconciliavit, et legem mandatorum decretis
evacuavit , ut duos conderet in unum novum hominem
faciens pacem , et ambos Patriin uno corpore reconcilia-
1 Joan.
1,0. —
2 Ephcs.
1, 10. — 3 Geues. 1. •—-4 Psal. ixxi, — *PsaI»
uxxyii, 3. —« Psal. cxxxvn, 8,
 ,

n mvn. OBiriA nnni tkadita sunt , etc. ^99

v<m \ ( »ii.i i quoquead Filiumper-
:
;iinr Pater habel . Iiccc

tinent . ul ipse apud Joannem testatui

« Omnia qufiB- :

11 cumque habel Pater, measunt: » quae quidem appo-;

silo admodura sunt dicta. Namque cum factus est quod

antea 11011 eral.lunc illi quidcm omnia sunt tradila cum :

aatem iuam cuin Patre unitatera indicat, non obscure sed

•i|" rteait «Omnia quaecumque habctPater, ineasunt 2 .»
:

quam accuratc sint dicta, paulum perpendcre, nec-

non admirari opexsepretium iucrit. JVon enim dixit :

Omnia queecumque babet Pater, » mihi dcdit, ne vi-

deretur ea aliquando non babuisse scd « mea sunt. » : ,

Aam ut illa Filii. Quid

sunt in potestate Patris, ita et in
autem babcat Pater necesse est rursus perquirere. JVam ,

si his verbis rerum creationem significat nibil crgo ba- :

buit ante creationem , et quidquid babct, acccpit a

creatione. Verum absit ut ita intelligamus. Siquidem ut
ante creationem ipse existit, ita et qua?cumque babet
ante creationem babet, qua? eadem
Filii quoque esse

credimus. Si enim in Patre cst Filius omnia igitur quse-

:

cumque babet Pater, Filii quoque sunt. Cerle boc dictum

pervieaeiam et improbilatem evertit hocreticorum, quo-
rum nempe ba?c sunt vcrba : « Si omnia Filio tradita
» sunt : igitur Tater, eorum, quae Filio tradidit, po-
» testate cessit, quippe qui Filium in sui locum consti-
» tuerit 3 . » « Etenim neminem Pater judicat, scd omne
4
» judicium dedit Filio . » Verum obslruantur ora lo-
quentium iniqua. Nec enim omnium dominatu spoliatus
est Patcr quia omne judicium dedit Filio
,
neque quod :

dictum est omnia Filio tradita esse a Patre ipsum idcir- ,

co non omnibus pronsidere putandum cst. Obstruantur,

inquam, illorum ora qui unigenitum Dei Filium, qui ,

quidcm ex natura individuus est audent dividere , :

i Ephes. n, i5. — J Joan. xti, i5, — 3 Joan, v, ja. — * P*al, txu, 12,
 ,

400 S. ATHAPfASII ARCHIEPISCOPI

quanquam insani verbis tantum dividant. Nimirum im-

pii non intelligunt lucem solis a sole nunquam possese-
parari , sed semper naturalitcr in sole esse. Liceat eniiu
tenui vulgarium rerum imagine id quod intelligimusex-
primere ,
quandoquidem nimire temeritatis esset natu-
ram, quam nemo cogitatione potest comprehendere, cu-
riosius perscrutari.
IV. Quemadmodum ergd lux solis ,
quae universum
orbem illumiuat , sine sole lucere intelligi non potest ab
his nempe quisana sunt mente, quia lux solis, ejusdem
naturse unita est : ac proinde si lux ipsa diceret : Accepi
a sole ut omnia ilhiminarem , meoquc calore augerem et
roborarem : nemo adeo stultus esset ut solem a natura
quoe ex ipso exoritur ,
nimirum lux ipsa est, his
quse
verbis separari arbitraretur ita similiter divinam Yerbi
:

substantiam suo Patri ex natura unitam esse vera pietas

jubet intelligere , uti ex hoc ipso loco quem modo trac-
tamus clarissimum est. Siquidem haec Salvatoris verba
« Omnia queecumque habet Pater, mea sunt, » eum cum
Patre semper esse significant. Namquidem voces
hse ,

« quaecumque habet, » Patris dominatum ostendunt :

istae vero, « mea sunt, » individuam utriusque unionem

indicant. Necesse est igitur nos intelligere eeternitatem
et immortalitatem in Patre esse : esse , inquam , non
tanquam aliena, sed in ipso et in Filio velut in fonte re-
sidere. Cum ergo de Filio cogitare volueris, disce prius
qutenam sint in Patrc, eaque in Filio etiam esse credere
ne dubites. Itaque si Pater res est creata vel facta : haec
quoque Filio adscribe. Si item de Patre licet dicere, fuit
aliquando tempus cum non esset , vel est ex nihilo : id
etiam de Filio dicatur. Sin autem haec in Patre esse abs-
que impietate dici non potest , ea quoque Filio afltiugere.
 1> lllin. o\|\U H1TTT r TRADITA SU7IT , ETC. f\OY

impium sane fuerit. Quse enim h«c et ad Patrissuritj

Filium pertinent 1
. Nam qui Filium honorat, Patrem qui
eum raisit honoral : el qui Filium recipit, Patremcum
Siquidem qui
iii recipil
;
. \ idet Filium, videt et Pa-
trem. Quocirca ul Paternon est res creata, ita ncc Fi-
lius; atque at de illo dici ncquit, fait aliquando, cum
niMi esset, vd est ex nihilo •, sic ncc ea dc Filio dicere
conrenit. Sed potius ut in Patre est seternitas et immor-
talitas, ul idem semper est, nec res est creata; sic ea-
dem de Filio sentire necesse cst. Nam, uti scriptum est,
« Sicut Pater habet vilam in scmetipso 5 sic dedit et Fi-

» lio haberc vitam in semetipso 3 . » Porro verbo , « de-

* dit, » dantem Patrem ostenderet.
usus est Christus, ut
I autem in Patre est vita, ita et in Filio vitam esse dixit,
I

quo individuamutriusque naturam et aetcrnitatem indi-

caret. Hinc enim caute dixit, «Omnia quaecumque ha-
» bet Pater, » ut hic Patrem nominans idem ipse non ,

Pater crederetur. Namque non dixit Ego sum ,

Tater, sed, « Quaecumque habct Pater. »

V. Equidem ipse unijjenitus Dei Filius, o Ariani,
pater quoque a Patre appelletur,' sed non eo sensu quem
vos errantes forte suspicamini : at pater futuri saeculi
dicitur. Necesse est enim vestras onmes falsas suspiciones

prsedicere. En igitur Prophetae verba : « Genitus est

» nobis tilius et datus cst nobis imperium super
, cujus
» humcrum ejus, et vocatur nomen ejus, magni consilii
» Angelus, Deus fortis, potestatem habens, pater futuri
» saeculi*. » Pater ergo futuri saeculi est unigenitus Dei
Filius ut ct Deus fortis et sunima poteslale preeditus :

atque dilucide ostensum est omnia quacumquc Pater

habct Filii quoquecssc, et queniadmodum Pater vitam
impertit, ita ct Filium quibus voluerit vitam tribuere,

'Math. x, 4o.~ 5 Joan, xit, 9. — 8 Joan. v, b6, — * Isai. iz, 6.

XXX, 2§
^02 S. ATnANA.SII AHCUIEPISCOPI

IVam, ut Scriptura proemonet, « Mortui audient vocem

» Filii et Una quoque Patris et Filii est vo-
vivent 1
. »

luntas ac sententia, quia unam et individuam habent

naturam. Frustra igitur seipsos excruciant Ariani, dum
heec nostri Servatoris verba minime intelligunt, « Omnia
» quaecumque babet Pater, mea sunt. » Siquidem ex his
quoque penitus evertitur insanus Sabellii error, et in-
victe coarguitur hodiernorum Judasorum insipientia.
Ilinc enim vitam in semetipso habens Unigenitus, que-
madmodum Pater babet , solus novit quis sit Pater, ut-
pote cum ipse Patrem habeat in seipso.
sit in Patre, et
JXauique imago est, atque adeo omnia quoe Patris sunt,
in ipso quoque sunt sicut in imagine. Etenim sigillum
est eamdem formam referens, et Patrem in seipso reprse-
sentans, Verbum vivens et verum, virtus, sapientia,
sanctiiicatio et redemptio nostra. « In ipso enim vivi-
» Et, « Nemo cognos-
2
» mus, et movemur et sumus .

» cit quis sit Pater, nisi Filius', et quis Filius, nisi

3
» Pater . »
VI. Quid igitur impii bis de rebus, quas scrutari nefas
est, effutire non verentur-, illi, inquam, qui et homines

sunt, nec vel ipsam rerum terrestrium naturam possunt

evolvere? Immo, quse vel ipsos spectant, ipsi explicent
nobis, num videlicet suam ipsorum naturam percipere
queant? Temerarii certe illi nimiumque confidentes, qui
divinse majestis gloriam absque ullo tremore scrutantur ,
in quam Angeli cum natura tum ordine ipsis adeo supe-
riorcs desiderant prospicere. Quid enim Deo propin-
quius quam Cberubim et Seraphim 4 ? et tamen non au-
dent aspicere vel pedibus stare, immo non nuda sed
obtecta veluti facie divinas laudes labiis nunquam defi-

cientibus celebrant, nihil aliud quam divinse et inexpli-

1
Joan. v, a5, — 2 Act, xvu, aS — 3 Matth, xi, 27. — * 1 Petr, 1, 12,
 i-v iiirn, ojim\ Mirrr tramta BUirr, ETC 4°3
ia naturse gloriam triplici sanctitatis titulo preedi-
eanto . Nec vero ullus e sanctis Prophetis, qui hujusmodi
a isione maxime sunl digni habiti, nobis renuncia^ it illos

magna \ oce usos esse cum « sanctus » prima vice profcr-

rent; minus clara , secunda vice; summissa denique,
tertia a i<v ; deindeque prima sanctitate Dominum si-

gnificari, aecunda subjectionem indicari, tertia demum

inferiorem designari ordinem. Vcrum apage hominum
Deo invisorum insaniam. Xan laudanda colendaquc
(i adoranda Trinitas, una ct indiyidua est, ncc ullam
figuram habet, scd absque confusione conjungitur, quc-
madmodum ejusdem unitas distinguitur absquc divi-
sionc. Nimirum veneranda illa animalia , trina ista

« Sanctus. Sanctus , Sanctus » iterationc tres pcrfectas

dcnotant hypostases qucrnadmodum cum semel vocem
:

« Dominus » proferunt unam indicant substantiam. .

Qui ergo unigenitum Dei Filium minorem faciunt, hi

ipsum Dcum suis blasphemiis lacessunt, quippe qu*
pvave dc ejus perfectione sentiant, eumque imperfectum
arguant autem gravissimi profecto supplicii
: seipsos
reos constituunt. Quisquis enimblasphemiam in quam-
libct hypostasim audebit proferre, is veniam ucque in
hoe saeculo neque in futuro poterit obtinere. Verum
potest Deus oculos cordis ipsorum aperire ad solem
justitia? perspiciendum, ut illo coguito, eumdem, quem
olim repudiabant, constanti animipietate nobiscum lau-
dent, quoniam ipsius est impcrium, Fatris videlicet et
Filii et Spiritus sancli, nunc et in saecula. Ameu.
 ,

M\< 1T lMTIUS NOSTRI

ATHANASII
ARCHIEPISCOPI AEEX ANDRINI

EPISTOLA ENCYCLICA,
Ad omnes ubiqtic Comministros , Dominos dilectos _,

Athanasius in Domino salutcm l

.

Usque adco atrocia 5 et intoleranda sunt quae susti-

I.

nuimus mala, ut pro rci gravitate enarrari nequeant.

Ut autem rerum in nos gestarum indignitas citius dignos-
catur, opersepretium duxi historiam ex Scripturis peti-
lam recitare. Yir olim Levita , commissi in uxorem sce-
leris injuriam passus, cxecrandi facinoris atrocitatem
secum perpendens, (Hebraea quippe et ex tribu Juda
3
mulier erat,) tantique ilajjitii gravitate pcrculsus ; di-
vina Judicum scriptura narrantc , uxorem in frusta
concisam misit ad omnes tribus Israel, ut non sibi pccu-
liarem, sed omnibus communem injuriam rcputarent :

et ut si viccm suam dolerent, se ulciscerentur ; sin negli-

gerent, quasi ipsi tanti criminis auctorcs es3ent pudorc

• Scripta anno cccxu. — s Vid. D. Guillon, toin. r, pag. 192 «t 197. —

3 Judic. xu.
4o6 S. ATHAITASII ARCIIIEPISCOPI

suffunderentur. TVuntii igitur rem gestam enarrarunt.

Illi vero iis auditis atque perspectis, dicebant nunquam
talia facta esse, ex qua die filii Israel ex JEgypto ascen-
derant. Universse igitur tribus Israel coneitatae sunt :

omnesque quasi singulis illata fuisset injuria, adversus

tanti flagitii auctoresin unum coierunt. Ac dernum sce-
lesti illi ab omnibus execrationi sunt
bello devicti, et
babiti : etenim qui convenerant non cognationem, sed
facinoris indignitatem pra? oculis habuere. Scitis histo-
riam, fratres, et quse ea de re in Scripturis accurate re-
censentur : pluribus enim eam prosequi non juvat, apud
eos maxime quibus probe nota res est : cum necessitate
compellar ea quee nunc gesta sunt, illis multo graviora,
vestrse pietati significare. Ideo enim hujus historiae me-
mini, ut ea quse tunc gesta sunt prsesentibus comparan-
tes, et scientes, heec illis crudeliora esse, magis indigne-
mini, quam illi tunc adversus scelestos illos indignati
sunt. Etenim adversum nos perpetrata facinora, ipsam
persecutionum acerbitatem longe excedunt-, ita ut
exigua A ideatur Levitse calamitas iis collata quse nunc
r

adversus Ecclesiam commissa sunt : vel potius ejusmodi

illa sunt, ut nunquam aliquid simile auditum, nec quis-
quam istiusmodi mala expertus Tunc enim mulier
sit.

una contumeliis effecta, unicus item Levita lcesus nunc 5

autem universae Ecclesise injuria illata est, et sacerdo-

talis ordo contumeliis est affectus : quodque gravius vi-

deatur ,
pietas ab impietate persecutionem patitur. Et
tunc quidem singuloe tribus singula unius mulieris frusla
cernentes exhorruere : nunc autem universae Ecclesire

membra discerpta conspiciuntur. Legati certe tum ad

vos, tum ad aliosmissi, quibus contumeliis injuriisquc
sint affecti, renunciant. Concitemini igitur et vos, obse-
cro, quasi non nos tantum, secl et vos injuria affecti
 HTCtCLICA LD BPI3C0P0S EPISTOLA. 4°7
i quisque, <
|
um *i i|>s<> leesus opem ferat, oe bre> i

Ecclesitstici canones el Ecclesiae fides pessum eant.

[Jtrumque enim periclitatur , Tiisi vestra opera Dcus fa-
cinora illa cito corrigat, el Ecclesia viridicefur. Nonenim
nunc primum cnnones ct statuta Ecclesia3 data sunt, sed
a Patribus nobis recte firmiterque sunt tradita : neque
nunc Bdes incoepit, sed a Domino per Discipulosad nos
usque pervenit. Pfe igitur ea quae ab antiquis hactenus
servata sunl in Ecclesiis, istisjam diebus pessum abeant,
aeve de iis tjuae nobis concredita sunt rationes repetan-
tur : incitcmini , Fratrcs, utpote dispcnsatores mys-
teriorum Dei , dum illa ab iis diripi cernitis. riura
a tabellariis ediscetis, fcstinavi tamen paucis ca signifi-
care, quo planc vobis constaret nunquam talia adversus
Ecclesiam perpetrata csse, ex qua dic Salvator in ccelum,

assumptus Discipulis pracepil, dicens : <x Euutcs docetc

» omnes gentes baptizantcs eos in nomine Patris ct Filii
l
» et Spiritus sancti . »

II. Quoe igitur scelera adversum nos ct advcrsus Ec-

clesiam commissa sunt, sic sc habent. Cum nos de morc

in pace convcnircmus, populique in conventibus faeta-

rentur, ac vitae institulo secuudum Deum proficerent :

comministris quoque noslris per j&gyptum, Thebaidem

ct Lybiam, caritatem ct pacem inter se ac nobiscum
servantibus derepente prnefeclus iEgypti litteras publtce
•,

profcrt, sub formam edicti, quibus dcclarabat Grego-

rium quemdam ex Cappadocia mihi succcssorem ex
comitatu inductum cssc. Quibus auditis consternati sunt
omnes novum quippe illud erat, ct liactcnus inauditum.
:

Populi autcm eo frcqucntius in Eeelesias convcnicbant,

quod secum reputarcnt ncc sc, ncc EpiscOpltm, aut
Presbyterum, aut alium qucmpiam dc nol)is uriquani

* JJ.illh, xxvm, io,

4o8 S. ATIIANASII ARCIUEPISCOri

conquestum esse, solosque Arianos cernerent cum illo,

quem etiam Arianum ab Eusebio sociisque ejus

et Arianis
missum agnoscebant. Scitis autem, Fratres, semper Eu-
sebianos impiae Ariomanitarum hseresis patronos, ipsique
communione junctos fuisse, eorumque opera nobis sem-
per insidiatos, nostri etiam in Gallias exilii auctores

fuisse. Hsec causa fuit ut populijure indignati, ingenti

clamore obtestarentur, cum alios judices, tumuniversam
urbem : quod nulla accusatione ab ecclesiasticis facta ;

sed hsereticis Arianis illud contra nos molientibus, res

adeo nova et iniqua adversus Ecclesiam perpetraretur.
Si qua enim adversum nos criminatio vim haberet,
oportuit nec Arianum, nec arianae sententioe homiuem
ordinari, sed secundum ecclesiasticos canones, et secun-
dum verba Pauli , « Congregatis » populis, « ct spiritu »

ordinantium, « cum virtute Domini nostri Jesu Christi 1 . »

omnia juxta ecclesiasticas leges disquiri ac peragi, prae-
sentibus populis et clericis qui illum postularent. J\ec
decuit eum ex alia regione ab Arianis adductum, Epis-
copi nomen quasi mercatum apud eos qui eum nec pete-
rent, nec vellent, et rem gestam prorsus ignorarent,
scecularium judicum patrocinio ac vi sese intrudere.
Illud enim vera ecclesiasticorum canonum abrogatio
Ethnicosque ad blasphemandum inducit et ad suspi-
est,

candum , quod non secundum divinam legem, sed nun-

dinatione et patrocinio ordinationes fiant.
III. Admiranda igitur illa Gregorii ordinatio, ab Aria-
nis facta est , et hoc ejus fuit exordium. Ingressus autem
ejus Alexandriam, quot facinorum quantorumque malo-
rum causa fuerit, ex litteris nostris, et ab iis qui ad vos
iter instituent, quaerere et ediscere licebit. Populis segre
ferentibus, et ob rei novitatem in Ecclesias convenicnti-
1 1 Cor. t, 4.
 !

BffClCMCA An BPtSCOPOa l.HSTOLA. 4°9

bua \i t ne ariana impietas Ecclesiae fidei commisceretur,
Dhilagrius qui jam olim Ecclesiam ejusque virgines inju-
riis affecerat, et qui nunc JSgypti prsefectus est , ipscquc
<\ religione transfuga, ejusdem patriee ac Gregorius,
homo nequaquam spectatis nioribus, scd patronum ba-
bens Eusebium, quocirea advcrsus Ecclesiam navat opc-
rain : illc, Lnquam, cum pollicitationibus, quas poslmo-
dum implevit, Ethnicos, Judseos, ct alios pctulanlcs viros
sibi conciliasset , eosdcni prius concitatos confertim cuni
gladiis et fustibus contra populos in Ecclcsias immittit.
Quid autem binc cvcnerit baud facile dictu est, nequc
enim pro facti gravitate enarrari potest, nec absque la-
crymis et fletibus, vel minimam corum partem recensere
quis valeat. Qu;cnam enim apud antiquos talis tragcedia?
Aut quid cjusmodi in persccutione ct bello unquam com-
missum est? Siquidcm Ecclesia et sacrum baptistcnum
incenduntur. Statim autem luctus, ejulatus et planctus
pertotamurbem, civibusbac facinoraindigne fercntibus,
et clamore adversus Ducem edito, viin sibi illalam obtes-
tantibus. Virgines cnim sancta? et incontaminatse nudari,
ac nefaria pati : si rcsistcrent, pcriclitari : IMonacbi con-
culcati expirare : alii discis iinpeti : alii gladiis fustibus-
que interfici : alii vulnerari, et vapulare. In sacram au-
tem mensam quanta impietas iniquilasque commissa
aves strobilosque (5) sacrilicabant, idola quidem sua lau-
dibus eflerentcs-, Dominum autem et Salvatorcm nostrum
Jesum Cbristum Filium Dei viventis, in ipsis Ecclesiis,
,

maledictis insectantcs. Divinos Scripturarum libros, quos

in Ecclesia invenerunt, combussere. In sacrum aulcm
baptisterium, probfacinus! dominicidse Judsei, et allui
etbnici tcmcrc in[;rcssi, rcs adeo turpes perpctrarunt, ac
scipsos nudantes tam obscocna protulerc verba, ut ea pu-
dcat rcfcrrc. Immo quidam impii yiri pcrseculionum
 4lO S. ATIIANASII ARCHIEPISCOPI

acerbitatcm imitati, virgines et continentes mulieres,

manibus pertractas raptatasque, cogebant blasphemare ct

Dominum abnegare : quas id facere recusantes csedebant

pedibusque calcabant.
IV. Ad hsec mirabilis ille ac prseclarus Gregorii Ariani
ingressus, qui hujusmodi malis gaudebat, ut pro hac ini-
qua victoria, Ethnicis, Judseis, iisque qui hsec flagitia
contra nos commiserant, quasi praemium tribueret ac
mercedem , Ecclesiam in prsedam ipsis tradidit. Porro
concessa hac inique ac petulanter agendi libertate, quse
dehinc gesta sunt, bello sunt pejora, et latrocinio crude-
liora ; ita ut alii obvia quseque diriperent : alii quorum-
dam deposita dividerent : magnam vini copiam illic re-
pertam aut ebiberent, aut effunderent, aut asportarent :

oleum reconditum auferrent januas et cancellos quasi :

spolia singuli raperent : candelabra ad parietem statim

reponerent : Ecclesise cereos idolis accenderent. Demum
. direptio et mors Ecclesiam occuparat nec quidquam :

impios Arianos pudebat horum facinorum. Quin etiam

his graviora et crudeliora addiderunt presbyteri enim :

et laici plagis lacerari, virgines detracto maforte, ad tri-

bunal ducis perirahi carcerem conjici illi pros-
, et in :

cribi, flagellisque csedi panes ministrorum ac virginum

:

interverti. Hsec autem in ipsa sancta quadragesima circa

festum Paschse gesta sunt, quo tempore fratres quidem
jejunabant; prseclarus autem ille Gregorius Caiphse mores
imitatus, cum Pilato duce adversus pios Christi cultores
debacchabatur. Certe in Parasceve in unam Ecclesiarum
cum Duce et cum Ethnicis viris ingressus, ut populos
violentum ejus introitum aversari animadvertit aucto- :

rem se crudelissimo Duci prsebuit ut in hora una triginta

quatuor tum virgines, tum conjugatse, sive nobiles viri

flagrispublicecaedercntur ? et carcerimanciparentur inter :
 BVCYOlitCA u> BPISUOPOS BPISTOLJL. 4 11

quas virginem aliquam lectionis studiosam, ct adhuG

psalterium prsB manibus tenentem, publice ftagellari jus-
sil : ejusque iiber raptusa carnificibus, virgo autem ipsa
in careeroni reclusa cst.

V. His pcractis nondum quicverunt : scd consilium

inicrc Ut in alia Eoclesia, ubi maximc illis dicbus ego de-
gere consueyeram, eadem quee prius cgerant perpetra-
vi 'iil : suum ad hanc quoque Ecclesiam
ideoquc furorcni
extendere studuerunt, ut mc illic quasi venatu captum
interficerent quod sane mihi accidisset, nisiChrisli gra-
:

tia opcm tulissct, ut vix cflugcrem et saltcm ha?c pauca

dictare lieeret. Cum cnini cos ingenti furore correptos
animadverterem, cavens ne Ecclcsia kederetur, et ne \ir-
gines qfuae illic erant indigna paterentur, neu ca^dcs ite-
rum perpetrarcntur, ac rursum populi contumelia afhee-
rentur. me populis subduxi, memor Salvatoris dicentis :

« Si vos persecuti fuerint in hac civitate, fugite in

^> aliam 1
. » Novcram enim cx iis malis quse in alia Ec-
clesia commiserant , nihil scelcris eos in istam Eeclesiam
omissuros : ubi nc ipsam quidem dominicam sanelne fcs-
tivitatis ulla in reverentia habuerant, sed ct illius Eccle-
sioehomines in carcerem truscrant. Et quo tempore ])o-
minus universos cx mortis vinculis libcravit, Gregorius
cum suis vclut bello in Salvatorem suscepto, Ducis patro-
cinio freli, diem illam libertatis, Christi servis in luctum
verlcrunt. Nam ethnici quidem qui hanc diem perhor-
renl kelabantur : Gregorius vcro, Euscbianorum foFtasse
jussa complens, vinculoruin acerbitate Christianos ad luc-
luin compulit. IIoc igitur violentiee impctu Dux Ecclesias
occupavit , occupatas Gregorio et Ariomanilis Iradidit.
Et qui ob impietatcm a nobis ejecti fuerant, Ecclesiarum
invasione gloriantur. Populus autem Dei ct catholioa:
J Mniih. x, >3,
4l2 S. ATHA.KASII ARCHIEPISCOVI

Ecclesise Clerici , aut hsereticorum Arianorum inipietati

communicare coguntur, aut Ecclesiarum introitu arcen-
tur. Immo et naucleris, et aliis qui in mari navigabant,
non modicam yim et necessitatem intulit Gregorius, dum
opera Ducis alios excruciat, flagrisque csedit, alios vin-
culis constringit, et in carcerem conjicit ; ut ejus iniqui-
non contradicerent immo litteras a se acciperent.
tati ,

Verum ne his quidem contentus, quo se nostro sanguine

satiaret, crudelissimo facinorum socio Duci auctorfuit, ut
quasi populi suffragio, acta adversum me odiosis verbis
concepta piissimo Imperatori Constantio scriberet, unde
non solum effugere non liceret , sed sexcentae niortes ex-
pectandse essent. Porro qui acta conscripsit transfuga est
ex christianis, qui idola turpiter adorat : qui autem subs-
cripsere sunt ethnici ct idolorum seditui , ac cum ipsis

Ariani. Et ne multus sim in scribendo ,

persecutio isthic
adest, immo qualis nunquam adversus Ecclesiam extitit.
Nam in superiori quidem persecutione , saltem qui effu-
gerat orare, et qui latitabat, baptizari poteral : nunc
autein ingens illa crudelitas etiam Babyloniorum impie-
tatem est aemulata. Ut enim illi Danielem, sic prceclarus
Gregorius eos qui domi orant ad Ducem defert : et minis-
tros cum ingenti contumelia observat , ita ut ex hac vio-
lentia multi nondum baptizati periclitentur. Plurimi
vero quod dum .-egrotant a nullo invisantur ( quod illi
haud sine lacrymis tolerarint), ejusmodi calamitatem ipso
morbo acerbiorem existimant. Dum enim Ecclesiae mi-
nistri persecutionem patiuntur, populi qui haereticorum
Arianorum impietatem execrantur, malunt ita eegrotare
ac periclitari, quam ut Arianorum manus capiti suo im-
ponatur.
VI. Arianus igitur est Gregorius et Arianis missus :

naci illis solis exceptis, nemo illum postulavit. Quaprop-

 HrGTGLtCA \r> rnsc.oros ftistola. /\i3

fetr qn.\ i mercenarius et extraneus, gravia et acerba in

eatholicse Ecclesia: populos, utpote 6ibi uon proprios,
Ducis opere perpetrat. Cum enim jam pridem Pistum
Arianii Episcopum constituissent Eusebius cum sequaci-
bttfl : ubi de illo nos soripsiv.riuus, vos omnes catholiCflfl

I . .1.-1.1 Episcopi, illuin ob impietatem jure anathemate

damnastis, el abdicastis. Qua d<' causa jam Gregorium
ipsismet Arianis miserunt. Deinde ne nobisrursum adver-
BUB iptos flcribentibus , denno illipudore suffunderentur,
externa vi contra nos usisunt ut cum Eeelesias occupa-
,

verint Arianismi suspicionem effugisse videantur. Verum

hic quoque spe falsi sunt, nemo enini Ecclesiasticorum
eum illis versatur, nisisoli hasretici, quique ob crimina

ejecti sunt, et quotquot metu Ducis simulatione utuntur,

heec est Eusebianorum scena luec Eusebiani cum jam
:

pridem moliti essent ac faciendum constituissent, nunc

per calumnias efticere valuerunt, quibus nos apud Impe-
ratorem criminati sunt. Scd ne ita quidem quiescunt,sed
ctiamnum nos interficere quserunt, notisque nostris sese
terribiles exliibent-, ita ut omnes se in fugam vcrtant, et
ab illis mortem expectent. Sed non ideo vos eorum mali-
tiam reformidare oportet, sed potius ulcisci, resque novas
quas adversum nos moliti sunt indigne ferrc. Si enim uno
membro patiente, reliqua membra condolescunt; et si

juxta beatum Apostolum, flerc oportet cum flentibus;

cum tanta Ecclesia lssdatur unusquisquc, ac si ipse loesus,
facinus illud ulciscatur. Communis enim est Salvator
quem illi maledictis incessunt, ct omnium sunt canones
qui ab illis violantur. Si vobis in Eeclesia sedentibus, et
populis absque ulla quserendi causa congregatis, aliquis
derepente decretumprolerens, alicujus vestrum successor
accederet, nonne illud indigne ferrctis? nonnc rogaretft
qui vos ulciscerentur? Quocirca ajquum cst vos indijjnari,
4l4 s - ATHAJYASII ARC.HIEPISCOPI

ne si hffic laceantur paulatim per singuias Ecclesias hiiju?-

modi malum propagetur, et tandem gymnasium nostrum
in emporium forumve convertatur.
"VII. Porro quce ad Ariomanitas spectant nostis, fra-
ires, ( enim eorum impietatem et singuli privatim
sa;pe
et pubiice omnes condemnastis. ) Nec ignoratis, ut supra
dixi, Eusebium ejusquc socios ejusdem esse heereseos, cu-
jus gratia nobis iterum insidias iluxere. Qua) vero nunc
illorumcausa, immo illis auctoribusgesta sunt, bellis sanc
acerbiora vobis signincavi; ut, secundum historiam initio
enarratam, studio iniquitatis uiciscendee instructi, ta-
lium in Ecclesiam sceierum auctores deponatis. Si enim
anno praeterito fratres nostri qui Romse sunt, his non-
dum actis, sed propter aiia qua3 prius contigerant, syno-
dum cogendam esse scripserunt, ut illa sceiera ulcisce-
rentur. Quam reformidantes Eusebius et socii, Ecclesiam
conturbare proevcrterunt, nosque interficere voluerunt,
ut pro libidine deinceps agere liceret, nec haberent qui
se redargueret-, quanto magis hsec tanta scelera indigne
ferre illosque damnare debetis, cum maxime ista supe-
rioribus addiderint? Obsecro ne ha^c tam gravia negliga-
lis, neve inciytam Alexandrinorum Ecclesiam ab hsere-
ticis conculcari sinatis. Siquidem populi ac ministri, jure
merito seorsim degunt, ob Prsefecti formidinem taciti
quidem , Ariomanitarum tamen impietatem execrantes.
Si igitur aut ipse Gregorius, aut alius quispiam illius
causa ad vos scripserit, ne recipiatis, fratres, ejus litteras.

Sed ipsas lacerate , tabellariosque pudore suffundite , ut-

pote impietatis et malitire ministros. Sed etiamsi sub pa-
cifica forma scribere ausit, ne quoque recipiatis
sic :

metu enim Ducis vitandam ejus vio-

eas deferunt qui ad
lentiam ipsas susceperunt. Quoniam autem verisimile est
Eusebianos vobis in ejus gratiam scripturos, ideo prsemo-»
 VMMiir.A LB BPI8G0P0I rrtsTOi.A. /\\5

new \i>; studui, ui Dcum imitati :-in<> ulla personarum

ptione . homiues ab illis missos expellatis. Hoc enim
tempore Ariomanitarum causa , persecutiones, virginum
stupra, casdes, Ecclesiarum populationes, incendium,
blasphemias in ipsu Ecclesiis ab Ethnicis et Judseis ficri

Curarunt. Nequeenim impiusille et furiosus Gregorius se

Ariannm esse inficias ire poterit, cum is qui lilteris ejus
subscribit, argumentum in contrarium prsebeat. Ammon
onim jamdiu a beatse memoriae Alexan-
istequi subscribit
dro ante me Episcopo, ob multa scelera et ob impiela-
tem, ab Ecclesia ejectus est. Ilorum igitur omnium causa,
et nobis quseso rescribite, et impios condemnate. 1 1 mi-
nislri quidem qui isthic degunt populique, ycstram or-

thodoxam doctrinam vestruni([ue erga malitiam odimn

cernentes, de vestra gaudeant concordi in Christum iide ;
illi autemejusmodi scelcrum in Ecclcsiain auctorcs, vestris
litteris ad meliorcm frugem rcvocati, vel sero tandein
resipiscant. Salutatc eam, quae apud vos est, fraternita-
tem. Fratres omncs qui mecum sunt vos salutant. Domi-
nus vos incolumes, nostrique memores conscrvet, Domini
vere desidcratissimi.
 SAN( IT PATRIS NO.STRT

ATHANASII
ARCHIEPISCOPI ALEXANDRIINI,

APOLOGIA CONTRA ARIANOS'.

I. Arbitrabar equidem* post tot argumenta pro nos-

Ira defensione allata, adversarios
nostrospra verecundia
sese abdituros, atquc ex catumniarum suarum cons-
cieutia sese damnaturos. At quando ne ita convicti qui-
dem erubescunt : sed ob mentis stuporem obtrectationi-
bus nos impetunt , rati onmia denuo injudicium vocanda
iore : non ut ipsi judieentur
, illud enini reiugiunt; sed

ut nos et sincerorum animas molestia afficiant; necessa-

rium existimavi apud vos meipsum purgarc, nc ultra
illos obmurnuuantes loleretis, immo potius corum ma-

lignitatem et calumnias dignoscatis. Vobis siquidem sin-

ceris bominibus rationem reddo : adversus litigiosos
autem ioquendi iiduciam milii prsebent argumenta qui-
lnis illi convincuntur. Enimvero quod ad nos spcctat,

judicio nullo opus cst, judicalum enim jam cst, non

seniei, neque bis, sed saepenumero. Primum quidcm in
nostra provincia in unum coacta, ab Episcopis prope
1 Scripta anno circilcr 55o. — 2 Vid. 1). Cuillon, t. v, pag. 197 cl 199,

XXX. 27
 ,:

4l3 S. ATIIAXASII ARCHIEPISCOPI

centum. Secundo Romse, cum post missas illuc ab Euse-

Lio litteras, cum ipsi tum nos etiam in judicium vocati
sumus, congregatique sunt ibi Episcopi plus quinqua-
ginta. Tertio in Magna Sjmodo Sardicse coacta, jussu re-
ligiosissimorum Imperatorum Constantii et Constantis
ubi adversarii nostri quasi sycophantse damnati deposi-
tique sunt. Iis vero quse nostri gratia decreta fuerunt
suflragati sunt plusquam trecenti Episcopi , ex Provin-
ciis iEgypti, Libyse, Pentapoleos, Palsestinse , Arabise ,

Isaurise , Cypri , Pamphylise , Lycise , Galatise , Dacise

Mysise ,
v
Thracise , Dardanise, Macedonise, Epirorum,
Thessalise, Aehaise , Cretse, Dalmatise, Siscise, Panno-
niarum* JNorici, Italise, Piceni, Tuscise, Campanise,
Calabrise , Apulise , Bruttise , Sicilise , totius Africse,
Sardinise, Hispaniarum, Galliarum, Britanniarum. Ho-
rum sententiam testimonio suo comprobarunt Ursacius
et Yalens, qui antea quidem me calumniati fuerant, sed
postea resipuere. JSon solum enim quse pro nobis decreta
fuerant approbarunt ; sed etiam se cseterosque qui nobis
adversarii fuerant sycophantas fuisse confessi sunt. JYam
ii quos ita factorum poenituit , et qui eo modo scripsere,
Eusebium cum suis aperte arguunt \
quibuscum conspi-
rationem contra nos moliti fuerant. Quse igitur a tot ta-
libusque Episcopis explorata, decreta, ac liquido decla-
rata sunt supervacaneum esse in judicium revocare ne-
,

mo non fatebitur-, ne si nunc quoque examinetur, rur-

sum postea judicetur, ac res denuo in disquisitionem
vocetur, et sic in infinitum inaniter inquirendoproce-
datur.
II. Sat quidem essent tot Episcoporum suffragia , ad

confundendos eos qui etiamnum aliquid contra nos com-

minisci exoptant. Ubi vero ipsi adversarii pro nobis
et contra seipsos testimonium ferunt, fatenturque quse
 ;

fcFOLOGIA COHTRA AiUA>ns. 4*9

contra oo< delata sunt esee conspirationem , quis postea

bac de ambigere aoa erubuerit? Legeenimju-
re \*l

Ix-nir i;i ore duorum \<1 trium testium judicia consti-

ecce tanta testium pro nobis adestmulti-

.

tudo, cui ipsa inimicorum declaratio additamento <

il;i u( reliqui ex adversariis nihil ultra attendant iis quae

ipsimel pro iibidine judicavere, sed eo demum compel-

lantur ut, vice consentanearum rationum, eos quise
convincunt injuriis afficiant. Illud enim ipsis maxime
molestum est, quod quse a se clam gesta et inangulo
structa sunl. haec Valens et Ursacius palam fecerint ac
revelarint apprime norunt se quidem illorum pceni-
: et
tentia eos autem qui a seinjuria affectifuerant
damnari .

innoxios declarari. Idcirco inSardicensiSynodo depositi

sunt, uti quidem namsicolim
superius dixi, et jure :

Pharissei, dum Paulum defeuderent, suam Juda^orum-

quo advovsus illum conjurationem patefecerunt. Ita bea-
tum David injuste pcrsecutionem passum esse palam
fiiit, ubi ipse persecutor veritatem his verbis confessus
est : « Peccavi, filimi David l » . Sic et isti ab ipsa ve-
ritate devicti, veniam rogarunt,
ac rescriptum hac de
ro Julio Romse Episcopo tradiderunt. Scripserunt autem
et nobis postulantos ut pacem nobiscum haberent
,

qui tot tantaque de nobis pervulgarant. Et quidem for-

tassis jam erubescunt, quia quos de mcdio tollerc stu-
duerant, bos Domii.i gratia superstites cernunt. Arium
aulcm ejusque haeresim anathemate damnarunt, idcon-
sequenter agentes cum enimscirent, ob nullam aliam
"•

causam uobis Eusebium cum suis insidias paravisse,

quam ob suani impietatem; cum tandem statuissent ca-
lumniam adversum nosstructam confiteri, statimChristo
iuiinioam beeresim, cujus gratia ficta nobis crimina im-
1 1 1U'-T . XXVI, 31,
 ,

/f20 S. ATHATCASII ARCHIEPISCOr-I

posuerant , abnegarunt. Qiue autem ab Episcopis pro no-

bis in diversis Synodis scripta sunt : et primo quse ab
/Egvptiis, hsec sunt (6).

SANGTA SYNODUS

A lexandricc congregala ex/Egypto^ Thebaide 3 Lybia

et Pentapoll _, omnibus ubic/uc Ecclesicz Catholiccc
EpiscopiSj dilectis ac desidcratissiniis fratribus in
Domino , Scdutem % .

Poteramus quidem , dilecti fratres , etiam statini

III.

ab conflatse in Athanasium comministrum nos-

initio
trum conspirationis , aut post ejus Alexandriam ingres-
sum, crimina diluere quse Eusebiani in illum malitiose
confinxerant : ac cum illis dc calamitatibus quas ipsi in-
tulerant expostulare, necnon calumnias omnes adversus
eum structas patefacere. Sed quia tunc temporis id ne-
potia non permittebant, ut vos ipsi scitis : nunc vero
post reditum Athanasii Episcopi existimamus illos de
tam apertis suis injustitiis pudore suffundiac erubescere,
idcirco silendum rati sumus. Cum vero post tantas Viri
calamitates ,
post ejus in Gallias profectionem ,
post vi-
tam, apud extraneos ac peregre actam
relicta patria, :

postquam ob ipsorum calumnias vix mortem eftugisset

nisi humaiium nactus fuisset Imperatorem quibus sane •,

inimicus quilibet quantumvis crudelissimus exatiatus es-

set ;illi tamen non erubescant , sed rursum in Ecclesiam

et in Athanasium seeviant, ac illius liberationem segrefe^

1 Scripta anno 34° •

 ,,

LtOLOflii conTa* muanos. /j-ji

rantea, atrociora denuo moliantor promptique ainl ad :

illiiin accusandum, nec timeant Ulud quo in sacrie l.it- 1

acriptum est : <• Testis falsusnon erit impunitus l

,et,
3
Oi, quod mentitur, occidit animam . »IdeosiIere
ultra nequimus, admiramurque illorum malignitatem
ac insatiabilem in calumniis struendis contentionem.
Ecce enim nullatenus cessanl denuo [mperatoris aures
adveraum nos exasperare nec desinunt sanguinarias lit- :

teras scribere, ut Episcopum impietatis suae inimicum

ds medio tollant. Nam rursus litteras adversus illum ad
Imperatores misere , rursus in illum conspirare volunt
homicidia ei objicientes nunquam perpetrata : rursum
illum occidere sata^unt, cacdcs imputantes, qua?
illi

mmquam factac sunt. Tunc enim illum calumuiis suis

interfecissent , nisi humanum Imperatorem nacti fuisse-
mus : rursus illum, ut quod uiinus cst rcferamus, iu
cxilium agere student : exulum calamitates quasi ipse ,

carum auctor esset, se detlere simulautes. Et ea quidem

dcplorant, quse a nobis nunquam patralasunt nec ta- :

mou ipsis satis sunt, quas Tiro intulere calamitates. Sed

nova et atrociora iis addere exoptant, cousque man-
sucti sunt , humani, et a^quis moribus : immo potius, ut
vere dicatur, improbi ct immanesqui terroribus etmi-
nis, magis quam pictale ct a>quitate, qiue Episcopos
decent, studcnt honorari. Talia quippe verba in suis ad
Imperatores epistolis effari ausi sunt , qualia ne extero-
rum quispiam litigator locutus fuerit. Et tot caedium
homicidiorumque eum accusarunt, non apud Praesidem .

nec apud aliqucm illo superiorcm scd apud trcs Au- ,

gustos. J\*ec illos dcterruerc viarum longitudines, co so-

lum ut omnia majora tribunalia tTiniiiiationibus suis

implcrcnt, Crjminationes cnim rcvera sunl dilcii .

} fior, xix, 5,— *§ap f

j. ij,
 422 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

tri, quse ipsi proferunt immo gravissima omniam eii-

:

minatio : quippe omnium humanorum suprema sunt

illa tribunalia : et quorsum enimejusmodi disquisitiones,
nisi ut quis a commoto Imperatore morte mulctetur ?
IV. Itaque non Athanasii, sed illorum facta, luctu ac
gemitu digna sunt. Quapropter illos poliusjure quis de-
plorarit; ipsos quippe deflere convenit, cumscriptum
sit. « Nolite flere mortunm , neque lugeatis eum ; sed
» plangite eum qui egreditur, quia non revertetur
» ultra *. » Tota enim illorum epistola , nihil aliud
quam necem spectat; ac si liceat, interiicere , autsaltem
exules facere conantur, quod et a religiosissimo Impera-
torum patre impetrarunt, qui pro nece quam postula-
hant ejus exilio eorum iram satiavit. Hsec vel simpliciter
,

Christianorum non esse, raro gentilium, nedum Episco-

porum, quibus incumbit justitiam aliosedocere, vestram
in Christo conscientiam perspicere arbitramur. Quomodo
enim qui alios ab obtrectando deterrent, ipsi obtreeta-
tores , etiam apud Imperatores sese exhibeant? quoinodo
qui alienarum calamitatum misereri docent, ne post
nostrum quidem exilium quiescunt? Nam commune om-
nium nostrum Episcoporum plane fuit exilium nosque :

universos quasi exules reputavimus, et nunc nos cum

Athanasio quasi patriae restitutos arbitramur; ac loco
priorum lacrymarum gemituumque quibus eum prose-
quebamur, magnam animi lcetitiam gratiamque accepi-
mus quam Dominus conservarit nec sinat cam ab Eu-
,
,

sebianis everti. Ac licet quidem vera iuissent quse illi ob-

jecere crimina , illud tamen culpa non vacaret , quod
contra Christianorum statuta, etiam post exilii serum-
nas , rursum eumdem aggressi , illum , de coedibus , ho-
micidiis aliisque criminibus accusent; et hcec ad impe-
1
Hiercm, xxn, 10,
 LPOLOOIA COKT&A atuanos. 4-3

ntorita aures adversu Episcopos obloquantur. Jam cum

nihil uisi mendacia, nihil nisi calumnias afferant, nec
quidquam veri vel ore proferant, vel scripto tradant,
quonam malitise illi devenere ? aut quales illos essecxisii-

matis? [psas itaque res modo aggrediamur, ipsorumque

calumniis ,
jamjam objectis , occurramus. Hinc enim
evincetur, priora quse illi insynodoetinjudiciojactita-
runt, noo roolo gesta, nec vere dicta fuisse : ct in his
quoque quae nunc objiciunt mendacii convincentur.
V. Pudet nos certe ad hanc dcfensioncm adductos
esse; verum quia temerarii nostri obtreetatores ad om-
nia soso ingerunt; ct post Athanasii rcditum, csedes ct
homicidia facta essc insimulant, rogamus ut nostrani
apologiam, longiusculam licct, nam itaexiguntnegotia,
patienter audiatis. Cnedes nulla nec ab Athanasio, nec
Athauasii causa pcrpctrala cst(
quandoquidem nos ad
hanc turpcm apologiani, utisupra diximus, accusatorcs
impellunt ) cades vero et vincula ab Ecclesiis nostris
:

sunt aliena. Carnifici nullum Athanasius tradidit : et

career, quantum in ipso fuit, nunquam commotus est.
Saeraria nostra , ut scmper fuere , sic in praesenti pura
sunt, solo Christi sanguine ejusque cultu ornata. Nullus
Presbyter, vel Diaconus ab Athanasio interfectus est :

nec ca?dem vir ille pcrpctravit, nec exilio qucmquam

mulctavit. Sed utinam illi nihil hujusmodi adversus eum
perpctrasscnt , nec cuin coegissent ad talia cxperiunda.
JYullus enim hic ejus causa exulavit : praeteripsumAtha-
nasium Alexandrise Episcopum qui ab illis pulsus est,
quem immo gravioribus cri-
patriae restitutum, iisdem,
minibusimplicareconantur, dumadomnia vanaetmorti-
fera verba Unguam suam concitant. Nam en i 11 i deinceps
judicum acta adscribunt : ct cum in epistola sua palam
fateantur, Proefeclum -Sgypti contra quosdainsenteutiam
 ,

424 9. ATHANASII ARCHIEPISGOPI

tulisse , nihil tamen erubescunt easdem sententias Atha-

nasio imputare : tametsi cum haec agerentur, nondum
ille Alexandriain ingressus esset, sed adhuc ab exiliore-
vertens , in Syria esset : si tamen opus sit longinquam
peregrinationem pro defensione afterre, ut ne quis eo-
rum rationes reddere debeat, quae velDux, vel Prsefec-
tus jEgypti perpetrarint. Nam licet Alexandrise fuisset
Athanasius, quid ad eum, quseso, Praefecti gesta? Atta-
men in his locis non degebat : neque res Ecclesiasticae
occasionem dederunt iis quoe ab ^Egypti Prsefecto acta
sunt; sed aliae queedam quas ediscetis ex monumen-
tis(7), quae nos, cognitis eorum scriptis, diligenter per-
quisita ad vos misimus. Cum igitur, quae nec eoauctore ,
nec ejus causa gesta sunt, quasi gesta proclamentj et
cum, ac si de tot tantisque malis certiores facti essent,
testimonium ferant dicant a quanam Synodo haec didi-
\

cere? ex quibusnam argumentis? ex quonam judicio?

Quod si nihil ejusmodi habentes, hoc temere affirment ;

certe priora quomodo gesta sint , aut cur sic loquantur

vobis sane considerandum relinquimus. Nihil enim aliud
illud est quam calumnia, et inimicorum insidiae, ani-

musque intoleranda sentiens, ac impietas contra pieta-

tem pro Ariomanitis furens-, ut Orthodoxi quidem de
medio tollantur, impietatis vero patroni, quodlibuerit
cum securitate praedicent. Etenim res ita se habet.

VI. Cum Arius impietatis auctor, a quo Ariomanita-

rum haeresis nuncupata est, ab Ecclesia ejectus fuisset a
beatce memoriae Alexandro Episcopo , Eusebius cum suis

qui ejus impietatis discipuli et participes erant, se ejec-

tos fuisse arbitrantes, multa scripsere, quibus Alexan-
drum Episcopum rogarent , ne haereticum Arium extra
Ecclesiam relinqueret, Alexandro autem, ob suam in
Chjistum pietatem , impium illuin non recipiente ,
 APOLOGIA COflT&A A&LAirOl. /^5
Uhanasio tune Diacono succensebant quod cuziose :

ipsum Crequentissime cum Uexandro vcr-

^ii i
. < i .il> ipso in pretio habeii audivissent. Cum autem
rx Synodo Nicaeaa contra Ariomanitaruin im-
iis (|ii,r in

pietatem conndenter locutusest, ejus in Christum pic-

tatem easenl experti, in majus odium exarserunt. Ubi
m ro nl Episcopatum illuin Dominus evexit, quamjam-
diu fovebant malitiam denuo accendentes, rectam ejus
doctrinam, necnou ejusadveraus impietatem resistendi
aninuun veriti ( maximeque Eusebius a conscientia re-
ruin quas noverat perculsus ), omnibus modis viro insi-
diati sunt, et advcrsus illum conspirarunt Impcratorem :

quoque in illum concitarunt, ac synodos plerumque se

coacturos interminati, demum Tyri conyenere, et hac-
tenus adversus eum scribere non desinunt. Atquc ita im-
placabiles sunt, ut ejus etiam in Episcopatum promotio-
nem reprehendant : ac sese undique viro inimicos et in-
fensos cxhibeant ; eo solum mendacia loquentes, ut eum
suis calumniis infamem reddant. Sed ex his ipsis suis
mendaciis , priora illa falsa atquc conspirationem essc
deprehenduntur. Aiunt enim : « Post obitum Alexandri
» Episcopi , cum pauci quidem Athanasji mentionem
)> facerent , scx aut septem Episcopi clam et in obscuro
)) loco ipsum ordinarunt. » Ihec illi Imperatoribus ipsis

rescripsere, qui nullum mendacii genus scriberc recu-

sant. Aos autem cuin tota civitatc et universa provin- ,

cia testes sumus, totam multitudinem omnemque ca-

tholicse Ecclesioe populum, quasi uno corpore, uno ani-
mo oongregatum , cxclamasse vociferatum esse ac , ,

Athanasium sua3 ccclesio; Episcopum petiisse. lloc pu-

blicis votis Christum rogabant hoc nos diebus noctibus- :

que plurimis facere adjurabant , nec ipsi Ecclesia disce-

(lcntcs, nep no.s ^Jre pcrmiltcntes, Ac niliil <mi'l< <-•

 4^6 S. ATIIiKASII ARCUIEPI3C0PI

mali j ( ut isti scripsere ) de illo proferebant : scd optima

probum, pium, christianum, cx
quseque preedicantes ,

ascetisunum. ac yerum Episcopum nuncupabant. Quod

autem ex nobis quamplurimi sub omnium conspectu ct
omnibus prse gaudio acclamantibus ipsum ordinarint,
nos testes sumus, qui ordinavimus, et fide quidem dig-
niores iis qui tunc aberant, et jam talia mentiuntur.
Verumtamen Eusebius Athanasii ordinationem repre-
hendit, homo qui nunquam forte ipse ordinatus est :

quod si unquam fuerit, ipse ordinationemsuam irritam

fecit. Beryti enim ab initio Episcopus fuit relictaque :

Beryto Nieomediam se transtulit illam quidem contra :

legem dimittens, istam item contra legem invadens et :

cum suam quam nullatenus amavit reliquerit, alienam

,
,

nullo jure occupat : ac prioris quidem amorem pra)

alienee desiderio contempsit 5 nec tamen secundam quam
tanta aviditate invaserat retinuit. Ecce enim illinc ,

quoque discedens, alienam rursus occupat. Ubique enim

alienis urbibus cupiditatis oculos adjicit, ratus in opibus,
et amplitudine urbium pietatein esse sitam, Deique sor-
tem in qua quispiam constitutus est, nihili facit : igno-
rans illud , ubi duo vel tres congregati sunt in nomine
Domini, illic esse Dominum in medio eorum. Nec se-
cum reputat quod ab Apostolo dictum est, « Non inalie-
» nis laboribus gloriabor
1
: » neque animadvertit ejus
preeceptum : « Alligatus es uxori , noli qusereri solutio-
a
» nem . » Quod si hoc de uxore dictum est ,
quanto
magis de Ecclesia, et de ipso Episcopatu, cui alligatus
quispiam alium quserere non debet, ne adulter ex sa-
cris Litteris deprehendalur.
VII. Horum sibi conscius cum esset, nihilominus
ausus cst Athanasii promotionem, qiue bouo omnium
1 2 Cor. x, i5. — l 1 Cor. vu, 27.
 ;
:

klOl OG IV CORTRA \1U \>os. 4 27

testimonio comprobatur, calumniari : ic depositionem

ipsi exprobrare non veretur, cum i[>s<^ depositus fueril ,

ipso testem depositionis suse habeat, quod alter

ejus loco suffeetus sit. Quomodo igitur vel ipse, \<l

:
;nius. alium deponere potuerunt, cum ipsi depositi
MtM : nt vrl hinc arguitur, quod ;ilii eorum loco sitiL

Probe etenim nostris, Amphionem Nicome-

constituti ?
diee, Cbrestum Nicaese ipsorum loco fuisse ordinatos,

propter eorum impietatem, <i communionem cum tlrio-

manitis,;U> Oecumenica Synodo reprobatis. Hanc veram

Synodum dum delere cupiunt, iniquum suum conven-

tuin synodum yocare conantur ct dum ejus decreta :

irrita esse volunt, sua obtinere cupiunt ; et syriodi vo-

cabulo utuntur, qui tantse Synodo nolunt obtemperare.
Sic illi Synodum non curant, licct se curare simulent
nt orthodoxis de medio sublatis, quse a magna ct vera
synodo contra Arianos statuta sunt, ipsi irrita faciant

quibus Arianis cum illi ct semper, ac in pra?senti pairo-

cinentur, contra Athauasium Episcopum mentiri nihil
verentur. JYam qua? jam olim illi mentiti sunt, praesenti
eorum mendacio sunt consimilia, quo dicunt ad ejusi
ingressum seditiones, luctus, et lamentationes , populis
ejus receptionem segre ferentibus, extitisse. Nihil enim
contigit ejusmodi ; sed econtra, gaudium , laetitia et

concursus populorum ejus videndi desiderio feslinan-

tium. Ecclesise la^titia pleme, ac ubique gratiarum ac-
tiones ad Dominum referebantur. Ministri autein et
Clerici omnes, ita euni vidcre, ut aniinis oblcctarcntur,
omnium suarum leetissimam existimarent;
ac diem illam
Nostrum autem Episcoporum ineffabile gaudium, quid
opusest describere, cum supcrius dixeriiuus, nos omncs,
ejus calamitates perpessos existimasse?
VIII. lltec igitur in confesso cum sint, ac ipsi tamen
428 S. ATHAJCASII ARCHIEPISCOPI

opposito modo enarrent, quse fides habenda concilio, et

decreto quod ipsi jactitant? Qui enim ita sese ingerere

audent, iis quse nec viderunt nec judicarunt quibus ,

neque interfuerunt, ac scribere non verentur quasi rem

certissime comperissent •, quomodo in rebus quarum
causa se convenisse dicunt , fide digni erunt ? An non
potius cum illa tum hsec per inimicitiam egisse existi-
mabuntur? Qusenam enim tunc Episcoporum synodus?
quisnam confessus veri studiosus ? quis ex plerisque
saltem eorum inimicus noster non erat? nonne Arii fu-
roris causa Eusebiani contra nos impetum fecere ? Nonne
item alios qui suse sententise erant ad idipsum agendum
induxere? Nonne semper adversum illos, ut cum Ario
sentientes, scripsimus? Nonne Eusebius Csesarese Palses-
tinse Episcopus a Confessoribus qui nobiscum erant ac-
cusatus est, quod Nonne Georgius, a
idolis sacriflcasset ?
beato Alexandro depositus fuisse, convictus est? Nonne
alii de aliis, et diversis criminibus deferebantur ? Quo
ergo jure adversum nos convenire voluerunt? Quomodo
synodum vocare audent, in qua Comes prsesidebat, et
cui Speculator aderat, ac in quam Commentarius, vice
diaconorum Ecclesise, nos introduxit? Ille loquebatur,
et qui aderant silebant, immo potius Comiti obtempera-
bant. Tumne amoverentur qui amovendi videbantur
Episcopi, ab ejus consilio impediebatur. Ille jubebat :

nos a militibus trahebamur •, immo potiusjubentibus Eu-

cum sociis ille eorum
sebio , sententiis obsequebatur. In.

summa, dilecti, cujusmodi Synodus, cujus exitus

illa

erat exilium et csedes, si Imperatori placeret? Quales

accusationes? In hoc enim
illi majore admiratione digni

sunt.Arsenimn quemdam occisum criminabantur, et

poculum mysticum fractum esse calumniabantur. Sed
Usenius quidem yivit, ac nobiscum communione jungj
 :

vroincu r,o?jTn.\ Akunos. 4'2

ptnt, nec nliundo tostimonia expectat, ut vivus c\-

hibenlur, scd ipse sc viverc fatetur in suis litteris, quas
p ii .1.1 coepiscopum aostrum Vthanasium : quem
ejua interfectorem esse affirmabant. Nec pudebat impios,
virum tanta distantia itinerissive pedestris sive naviga-
bilis disjunctum, ab illo interfectum insimulare, qui per
haec tempora, ubi locorum ageret, nemo noverat. Quin
i i «
11 iii occultare ausi sunt, ac evanidum redderc* cum
niliil illc mali passus esset. Et si fiori potuisset, in alium
orbem ilhim transtulissent, immo potiuseum occidissent,
ui sive veram, sive fictam csedem falso objicientes, Atha-
nasium verc occiderent. Sed divina^ providentiae in hoc
quoquo gratiee agendeesunt, quos niliil injustum prseva-
lore permisit, sed sub omnium oculos viventem Arsenium
produxit, corumque conspirationem atquc calumniam
tum palam convicit, noquc enim ille nos ut interfectores
avorsalur, ncque ut sibi injuriosos odit ; niliil enim
prorsus mali passus ost. Scd nobiscum communione
junjji postulat, optatque nostro csetui ajjgregari, ut ejus
litterse testantur.

IX. AUamon quidem eorum calumniis

Athanasius
impetebatur, quasi qui cum
tum vivebat occidisset
qui :

ab ipsis vero in exilium missus est. Nbn enim Imporato-

rum patcr illum extorrem fcoit, sed illud eorum calum-
niis est adscribendum. Animadvertite enim num res ita

non se«habeat cum nihil criminis contra Athanasium

:

comministrum nostrum inveniretur, Comes vero sum-

mam vim inferens, studiosc adversus cum rcm gereret
Episcopus quidem Athanasius ut vim sibi illatam effuge-
ret, religiosissimum Imperatorem adiit, una Comitem,
et illorum conspirationem deprecans, rogansquc ut legi-
tima Episooporum synodus cogeretur, aut ipse Impera-
tor de objectis criminibus sese purgantem audiret. Im-
45o S. XTnAHASII AKCHIEPISCOPI

pcrator autem rem indigne ferens litteras scripsit quibus

illos citavit, sese rem auditurnm promittens, quippe qui
Synodum illam congregari jussisset. Eusebiani autein
ubi advenissent, Atlianasium calumniantur, non ultra
de objectis a se Tyri crimiuibus •, sed de frumenti na-
viumquc deteniione, quasi scilicet Atbanasius minatus
fuisset, se commeatum Alexandria Constantinopolim
cuntcm impedire posse. Ilrcc quidam ex nostris qui intus
cum Athanasio erant, Imperatore minitante audierunt.
Deinde cum Atbanasius de tanta calunmia ingemisceret,
et falsam illam esse affirmaret : qui enim vir privatus et
inops tanla facere potuisset? Eusebius ne palam quidem
calumniari recusans, juravit Atbanasium divitem, po-
tentem, et ad omnia idoneum esse •, ut binc Atbauasius
illa dixisse putaretur. Sic venerandi illi Episcopi virum
accusabant : sed Dei gratia in hoc negotio plus valuit
quam illorum malignitas Imperatoris enim pietatem
:

ad clementiam inclinavit, ut pro morte exilium irroga-

eorum calumniis adscribenda sunt.
ret. IL-cc i{)itur solis
Imperator siquidem prioribus scriptis suis eorum ca-
lumnias redarguit, insidias criminatus est, Meletianos-

que damnavit, quos nefarios, execrandos, et gravissimis

illis nominibus, litteris suis appellabat, indigne quippe
necem objectam fuisse, qui in vivis essct, com-
tulit viri
motusque est homicidium audiens ejus qui viveret, et
superstes esset : cujus epistolam ad vos misimus. ,

X. Eusebiani autem admirandi illi viri, ut et verita-

tem, ct litteras abolere videantur, nomen Synodi prae-
texunt, ejusque acta ab Impcratore mutuantur. Ad hoc
ncgotii Comes aderat, militesquc Episcoporum satellites,

et imperatorise littera?, qiue quos ipsi postularant illuc

convenire compellerent. Jam mihi, quseso, incredibile s
gorum insidias, facinorumque insequabilitatem animad^.
 1,,

UPOLOGIi «<»vin\ \m\\os. /J3

tc ; u1 quavis rationc nobis hotninem prorBUS abri-

s
uim :ihi duntaxat
t. i i
utpote Episcopia judi- ,

cium permisissenl quid opus Comite e1 militibus? aut

.

rnr imperatoriis diplomatibus in unum coacti sunt ?

Quod si [mperatore indigebant, ab illo auctoritatem
e1

accipere cupiebant, cui ejas judicium irritum fccere?

Aul cur cum ille litteris suis Meletianos, sycophantas,
fios, Allianasiiun \crn innocentissimum judicarit
el confictam ceedem viri etiamnum viventis, vehemen-
terfuerit insectatus; isti Meletianos vera dicere, Atha-
nasiumque reum esse definiere? ac nihil reveriti, vi-
ventem hominem mortuum simularunt qui ct post :

Imperatoris decretum, ct quo tempore illi convenie-

bant et hactcnus nobiscum in vivis est. Iloec quideni
,

de Arsenio.
XI. Poculum autem mysticum ; quale , aut ubinam a
Macario confractum esl? hoc enim sursum deorsum cir-
cumeuntes jaclitant. Licet Athanasium, ne accusatorcs
quidem, insimulare ausi essent, nisi ab illis submissi
fuissent. Attamen criminis hujussummam in Athanasium
referunt quod ne quidem Macario quippe qui convic-
, ,

tus non
fuit imputandum. Nec pudet eos coram ca-
cst ,

techumenis, ct quod pejusest, coram ethnicis mysteria

haec traducere. Cuni oporteat, uL scriptum cst, « Sacra-
» mentum Dominus praece-
Regis abscondere 1
: » ct ut
pit « Xolite sancta dare canibus, neque projiciatis mar-
:

2,
» garitas ante porcos » Nefas enim est mysteria apud
non initiatos traduccrc ne Ethnici quidem horum igna-
,

ri , cathecumeni vero ad curiositatcm de-

irrideant,
ductij scandalizentur. Sed tamen quodnam poculum
ubinam, et apud quosnam confractum cst ? Meletiani
enim sunt qui accusant, quibus nulla iidcs habcnda, ut-
IXob. xn, 7. —3Mntth. vn, 6.
 ,,

432 S. ATIIANASII ARCHIEPISCOPI

pote qui non jam solum , sed a tempore beati Petri

Episcopi et Martyris , schismatici fuerint et Ecclesiee ini-
mici, qui ipsi Petro insidiati , Aehillam ejus successorem
calumniati sunt Alexandrum apud ipsum Imperato-
, et
rem accusarunt. Postquam enim talia moliti sunt, Atha-
nasium tandem adorti, nihil agunt a sua improbitate
alienum ut enim in decessores ejus sic et in illum ca-
:
,

lumnias struxerunt. Sed in preesenti et non antehac ,

,

eorum calumniee et obtrectationes invaluere quia Eu- :

sebium et socios scelerum conscios et patronos nacti

sunt. Qui ut Arianse impietatis gratia alias contra mul-
tos Episcopos, sic jam contra Athanasium insidias struxe-
re. Etenim locus ille in quo fractum esse poculum aiunt
non erat Ecclesia presbyter non erat qui in illo loco
:

habitabat dies qua id fecisse Macarium volunt

:
,
non ,

erat Dominica. Cum igitur neque ibi Ecclesia esset ne- ,

que qui sacra faceret neque dies hoc ipsum requireret

,

quale aut quando, aut ubinam mysticum poculum frac-

,

tum est? Nam pocula esse multa per domos et in medio ,

foro, patet-, quse si quis frangat nullatenus impie agit.

Mysticum vero poculum quod si quis sponte fregerit pro ,

tali ausu impius efficitur, apud solos legitimos Ecclesiee

prsesides invenitur hic enim solus hujus poculi nsus et
:

non alius est. Hoc vos legitimc populo propinatis hoc :

vos ab Ecclesiastico canone accepistis hoc ad eos solum :

spectat qui Catholicee Ecclesise preesunt. Vestrum enim

,

duntaxat est sanguinem Christi propinare; aliorum vero

nullius. Sed ut impius est qui mysticum poculum frangit,
ita multo magis impius est qui sanguinem Christi con- ,

tumelia affieit. Contumelia enim afficit qui preeter ,

Ecclesiasticam legem illud agit. ( Heec autem eo dici-

mus non quod vel Schismaticorum poculum a Macario
,

confractum sit sed quod ibi nullum omnino fuerit

, ;
 ,,

i
oau t.itxiu \ vui.wos. 453

quomodo enim adfuissel , cum neque locua esaet domini-

cut, nec quis illic ecclesiasticua , sed neque tempus mys-
iN
teriorum essel i ls autem est famosus ille Ischyras, qui
n< c .il» Ecclesia ordinatus est, neque cum presbyterorum
.i Mteletio ordinatorum Alexander catalogum recepit
iis illc annumeratus estj et sic nequc hinc ordinationem

habuisse potuit.
XII. Unde igitur presbyter Ischyras? quo ordinante?
mnn Collutho ? id cnim soluni restat. Atqui Collu-
thum . presbyterum obiisse, ambasque ejus manus sinc
auctoritate fuisse , ac omnes qui ab eo schismatis
tempore ordinati suat , ad laicorum statum rcdac-
tos ita conventibus interesse, omnibus notum, ac nulli
dubium est. Quofnodo igitur privatus homo, in privata
domo habitans ,
poculum mysticum babere credatur?
Seil tunc privatum hominem, presbyterum appella-
illi

bant, ct boc vocabulum ut hinc injuste nos vexarent, ,

ipsi tribucbant ct nunc in accusationis mercedem ,

,

cidem ipsi Ecclosuv oonstructionem concedunt. Ergo Ec-

olesiam vir ille non habuitj sed jam in mercedem ma-
lignitatis, ac sua? in accusando obsequentue quam non
habebat accipit, et ibrtasse illi etiam Episcopatus prae-
mium contulere : id enim illc circumqaaquc jactitat, et
ilaadversum nos arro^jantcr agit. Tanta nimirum prse-
mia obtrectatoribus ct sycophantis ab Episcopis defe-
runtur, et merito quidemj quem enim illi adjutoremsui
propositi nacti sunt , eum utpote negotiorum socium
consimili episcopatu donavere. Sed non eo res desinit j

aurem adhuc pnvbcte iis quse ab illis tunc gesta sunt.

XIII. Cum igitur in veritatem prsevalere non possent,
quanquam adversus illam sese adornarant et cum Tyri :

nihil [schyrasprobarepotuisset, sedsycophantadeprehen-

derctur, ac ipsamet eju$ calunmia eorum conspiratioucin
xxx. 2U
 ,

4^4 s< ATnAXA.SH ARCHIEPISCOM

everteret ; ut nova argumenta comparent , negotium

suspendunt , ac pollicentur se ex suis aliquot qui rcm di-
ligentius explorarent in Mareolem missuros. Quos autem
nos multis de causis palam recusavimus et quod cum ,

Ario sentirent , ac prinde inimici nostri essent , hos illi

tyrannica usi potestate, clam misere, Diognium, Marin,

Theodorum , Maccdonium , duosque oetate et moribus
juniores Ursacium et Yalentem in Pannonia Episcopos
qui post tanti itineris labores , inimici sui judicandi
causa susceptos, rursum Tyro Alexandriam sunt profecti.
JVec recusarunt , licet judices essent , testes fieri, sed
omnem insidiarum rationem aperte amplexi ,
quosvis
labores itineraque subiere , ut conflatam conspirationem
ad effectum deducerent. Et Episcopum quidem Athana-
sium in extranea regione dctentum reliquere ipsi vero :

in adversarii sui urbem ingressi sunt, quasi in Ecclesiam

et inpopulum debaccharentur. Immo, quod absurdius

est,cum Ischyram accusatorem secum adducerent, Ma-
carium qui accusabatur sequi non permisere sed eum ,

Tyri in custodiareliquere j ipse enim Macarius presbyter

Alexandrinus sursum deorsum ab ipsis in crimen yoca-
batur.
XIV. Soli igitur cum accusatore Alexandriam in-
gressiipsum domus ejusdem mensseque consortem ac
, ,

compotorem habuere, assumptoque una Philagrio /Egyp-

ti Pra^fecto , in Mareotem se contulere : atque illic scili-

cet soli pro sua libidine cum prsedicto viro inquisitio-

nem fecere. Neque pcrmisere, ut presbyteri illic inte-
ressent , licet id illi impense rogarent. Ideo autem
presbyteri Urbis et totius regionis , ut sibi illi adesse li-
ceret ,
postulabant ; ut submissos ab Ischyra testes con-
vincerent, quinam et undenam essent. At illi sacros qui-

dem ministros adesse non concessere sed coram; ethnicis

 ,

ArOI.OP.TA. COJTTRA ARIAISOS. ^"55

de ecclesii . de calice , de mensa , de sacris rcbus inqui-

siiioncin fecerunt. l.l quod graviusest, etlinicos in tes-
tes, cum de mystico poculo disquirerent , advocarunt :

immo quos ab Alhanasio Catholici accitu raptos esse

amrmaverant, quosqUe uoinam terrarUm csscnt, sc nes-
ipsos ad se ct ad praefectum privatim
cire profitebantur ,

introduxere. Nec puduit, ab Athanasio Episcopo de me-

dio sublatos dicere cos, quoruin cernebantur testimoniis
uti. Sed cum eo solum spectent ut cum occidant, eos qui
adhuc in vivis sunt mortuos rursum simulant, uti de
Arsenio fecere. ]Vam homines qui adhuc supersunt , et
qui palam degunt in sua regione , apud vos longe semo-
tos quasi de mcdio sublatos miserabiliter deplorant; ut
eum procul petendae sint probationes comministrum ,

nostrum vaieant calumniari, quasi vi ct potestate usus

sit; cum tamen omnia ipsi, vi ct aliorum patrocinio

freti, agant. Enimvero qua3 in Mareote perpelrarunt,

rcbus Tyri gestis sunt consimilliina ut enim illic Comes :

aderaf cum militari manu , nulli permittcns praeter eo-

rum scntentiam aliquid dicere vel agere; ita quoque et
hic JEgypti praefectus cum mililari manu aderat, qui
omnes Ecclcsiasticos terreret, nec ullum de veritate tes-
timoniuin fcrrc permitteret : et quod absurdius est,
eodem in loco et in ipsis accusatoris sedibus habitabant
et rem dlsquirebant pro sua libidinc, qui sivc judices,
sivc tcstcs, sive , quod verius est , suae Euscbiiquc vo-
luntatis ministri huc sc contulerant.
XV. (juae vero Alexandrise facinora commiserint vo-
bis non ignota csse arbitramur nam ea ubique sunt per- ,

vulgata. Gladii adversus sacras virgines et fratres dis-

tricti flagclla honorabilibus ftpud Deum corporibus in-
:

cussa, ita ut vi plagarum pedibus claudicarent , qua?

mente sua castitali tantufla piisque opcribus incumbc-
45G S. ATJIA.I\'ASII A.RCH1EPISC0PI

bant. Ilinc flagitia adversus illas commissa , populi

nempe ethniei, ipsas nudare, vcrberare, petulanter ad-
versum illas agerc , idolorum aras et sacrificia minitari :

adeo ut petulans quidam vir ,

quasi potestatem a Prae-
fecto in gratiam episcoporum accepisset, Virginem ma-
nu arreptam ad altare quod forte obvium erat per- , ,

traxerit vim oiim ad sacrificandum allatam, ac perse-

,

cutionis furorem imitatus. Inter ha^c facinora , Virgines

fugiebant , cum interim
Ethnici ecclesiam irridebant ,

Episcopi intus essent et in illa ipsa domo in qua hsec

,

perpetrabantur habitarent. Ex ea ipsa domo, ut cum

Episcopis gratia iniretur, Virgines, strictos gladiosomne-
que periculorum , injuriarum , et contumeliarum genus
expertse sunt. Et haec illoe jejunii tempore ab iis qui cum
Episcopis intus epulabantur , sunt perpessee.
XVI. Haec cum praevidissemus, quod scilicet ab hos-
tiliincursu haud leve nocumentum emergeret, ejusmodi
]egat03 recusavimus. Hsec Alexander quoque Thessalo- ,

nicae Episcopus cum animadverteret , ad eos qui illic

commorabantur litteras misit ,

quibus , conspirationem
argueret , ac de eorum insidiis testimonium ferret :

quem tametsi inter suos annumerant , suaeque conspira-

tionis socium jactitant , nihil aliud demonstrant ,
quam
se vim
illi Etenim nec Ischyras ille sceleratissi-
intulisse.

mus absque metu et illata vi ad hanc rem animum

,

appulit, sed coactus, accusandi Athanasii munussusce-

cepit. Cujus rei argumentum illud est quod ipse Ischvras
coepiscopo Athanasio litteris suis declaravit nihil hujus-
modi ibi gestum fuisse , sed se subornatum ista con-
finxisse. Et hrec scripsit, cum nec ab ipso velut presbyter
receptus esset , nec ejusmodi appellationis munus conse-
cutus, neque ecclesio conslructionem in prsemium nac-
1

tus esset, nec pro mercede episcopatum expectaret, quse.

 \l<u 001 V COfl PRi MLIilfOfti [\~)rj

tamcn omnia ;il) illis "m accusationis prsemiura dbtinuit.

Quin ci omnes ejus cognati nobiscum convenifebanl ,

quod sane non facturi fuissenl , si vel tantillum injiirise a

nobis a ipissent,
Wll. Quod autem haec non mera verba sint, *v<\
estse, testes sunt omncs Mareotoe presbyteri, qui
Episcopum circumeuntem semper comitantur, quique
tunc adversus [schyram scripsere. Qui vero ex illis Ty-
rmn venerunt , veritatem dicere permissi non sunt :

neque iis qui ra Mareote remansere, Iscbyram syco-

phantam arguere concessum est. llnic item rei testi-
monio sunt exemplaria ipsa litterarum Alexandri, Pres-
byterorum ct [schyrse.
, Misimus quoquc epistolam
Patris Imperatorum in qua testatur se non solum in-
,

dijme ferre, quod de Arsenii, qui in vivis esset, nece,

cmn accusarent; scd mirari quoquc varictatcm incons-
tantiamque aecusationis de poculo facta?; quod nempe
modo Macarium presbytcrum, modo Athanasium Epis-
copum, dfe poeulo manibus eonfracto insimularent. Ac
Mcletianos quidem syeopbantas, econtra vcro Alhana-
sium innocentissimttm pronunciat. Qul enim non sy-
cophantae Meletiani, ac prseomnibus Joannes, qui cum
in Ecclesiam ingressus esset, nobiscum communicasset,
sua gcsta improbasset , cum nondum quidquam de ca-
licc 1'racto moyisset; ubi vidit Eusebianos Ariomanita-

rum res curare, non audere tamen palam illis opem

ferre , sed alias pcrsonas quibus utercntur queeTfere;
seipsum , ut iit in saecularibiis thcatris, histrionem sub-
misit. Argumentura aulcm erat, ArianorUm certamen ;

primrc partes, ut illi rem bene gerant; submissa per-

sona et appcndix, Joannes cum soeiis. Ut Arianorum
fautorcs , horum obtentu , sub judicurn habitu impie «

Iniis inimicos profligent, ipaamouo impicu.tcm ^vAu-

 ,

458 fe. ATHAKASII ARCHIEPISCOPI

liant, et Arianos in Ecclesiam introducant : et qui

pietatem eliniinare volebant, per impietatem superare
nituntur : qui vero impietatem in Christum amplexi
sunt , impietatis hostes velut impios e medio tollere
sunt aggressi. Ac poculum nobis confractum proferunt
ut una cum ipsis Athanasius impie in Christum agerc
videatur. At quorsum illa apud eos mystici poculi men-
tio? undenam mens illa
impietatis in Christum patronis
erga poculum religiosa? undenam Christum ignorantibus
Christi poculum notum est? cur qui se poculum ve-
nerari simulant, poculi Deum dedecore afficiunt? aut
cur qui poculum lugent, Episcopum qui in illo mys-
teria celebrat occidere satagunt immo quantum in ipsis
,

fuit occiderunt? quare qui throni episcopali modo or-

nati vicem lamentantur, Episcopum in illo sedentem
interficere conantur ut et thronus Episcopum quaerat
,

et populi pia doctrina priventur? Itaque nec poculum

confractum , nec ceedes nec quidpiam inauditorum fa-
,

cinorum quee ipsi objecere ad haec agendum illos com-

pulit; sed preedicta Arianorum impietas. Cujus gratia
postquam Athanasio aliisque Episcopis insidiati sunt,
etiamnum Ecclesiee bellum inferunt. Etenim quinam
ceedium exiliorumque auctores? nonne isti? Quinam sce-
cularium patrocinio usi , Episcopis insidiantur? nonne
Eusebiani, et nequaquam, ut ipsi scribunt, Athana-
sius, quin potius ab ipsis ille et alii quoque vexati sunt.
J\am eo tempore quatuor Alexandrini presbyteri quan- ,

quam Tyrum non venerant , ab ipsis in exilium acti

sunt. Quinam ergo luctu et lacrymis digni? nonne qui
et priora illa perpetrarunt et secunda addere non re-
,

cusant, quique omni calumniarum genere utuntur, ut

Episcopum de medio tollant, quod impiee heeresi suse
non cesserit? Heec causa odii Eusebianorum heec eorum :
 ?

AffOLOOIA COBTAA AIUAM>s. 4^9

(]ii.< I \ii ;icla sunt origo : liinc siniulala illa judicia :

liinc ilin eorum litterae t quas, ciir.i preevium judicium,

quasi qai de rebus cert^iorea sint, perscribunt : hinc
iUse ooruni apud lmperalorum palrem ct apud ipsos
piissimos [mperatores calumnia?.
W III. Qualia enim nunc quoquc adversus comnii-
nislrum nostrum Athanasium delata sint, vos non igno-
rare par est; ut hinc ctiam corum malitiam depre-
hendatis : et agnoscatis, nihil aliud illos nisi ca:dem
viri qiuerere. Frumentum ab Imperatorum patrc ero-
gabatur pro viduis partim Lybiis ,
partim JEgyptiis qui-
busdam alcndis ,
quod omncs hactcnus perccperunt ,

Athanasio nihil prnetcr lahorem et operam hinc rcfe-

rente. Al nunc non con-
licct qui illud recipere solent

querantur, immo se percipere fateantur, Athanasium ta-

men illi ealumniati sunt, quasi qui frumentum totum
vendat, et in propriam rem divcrtat : et hac de re
lmperator, ipsorum calumniis inductus , lilteris suis
eum criminatus est. Quinam igitur isti caluninialorcs
JVonnc qui ct prima illa perpetrarunt , et secunda mo-
vere non abnuerunt? Quinam littcrarum quse ab Iin-
pcratore missa> dicuntur, auctores fuere? nonne Ariani
qui iis maxime student, et nihil contra Yirum, vel
dicere vcl scrihere rccusant? JVemo cnim omissis tot
tantorumque scelerum auctoribus, suspectos ha- alios
buerit. Etenim inanifestissimum illudcst corum calum-
nise argumentum, quod per sycophantiam suam Ec-
clcsiam frumento privare, ad Arianosque illud transferre
satagant. Quod maxime hujus cpnsilii auctoribus, cL
eorum principibus adscribcndum cst qui ncc verili ,

sunt pcrpetratas csedes in odium Viri publicare, quaruni

v falsa illi crimina apud hnp. r;iN'-m imposuero \
 ,

440 S. ATHANASII ARCHIEPISCOl'1

nec metuerunt Clerum Ecclesise alimentis privare , nt

iilareapse in hsereticorum lucrum cederent.
XIX. Misimus quoque ad vos testimonia comminis-
trorum nostrorum Libyse, Pentapolis et JEgypti; ut
hinc eorum in Athanasium calumnia vobis innotescat.
Hsec autem ideo faciunt, ut iis qui pie sentiunt prse
metu deinceps quiescentibus, impiorum Arianorum hse-
resis, verae fidei loco introducatur. Sed vestrse pietati
gratise agendse , dilecti ,
quod ssepius Arianos scriptis
vestris anathemate damnaveritis locum ipsis in Ec-
, et
clesia non dederitis. Eusebii autem et suorum malitia
facile coarguitur : nam post priores illas suas pro Aria-
nis litteras, quarum vobis exemplaria misimus, aperte
jam Ariomanitas, ab universa Ecclesia catholica dam-
natos, adversus Ecclesiam concitant; quibus etiam Epis-
copum constituere , ac minis terroribusque Ecclesias
dividunt, ut ubique impietatis suee adjutores habeant.
Siquidem et diaconos ad Ariomanitas mittunt, qui pa-
lam eorum conventibus intersunt : litterasque scribunt,
ac exemplaria ab iilis recipiunt, sicque Ecclesiam in
schisma conjiciunt cum illis quoque communicant,
:

ac eorum hseresim ubique litteris suis commendant :

Ecclesiam autem repudiant, ut ex litteris quas ipsi Ro-

mano Episcopo , fortasse et vobis scripsere T
cdiscere
poteritis. Quod autem hsec inulta esse non debeant,
etiam vos dilectissimi , animadvertitis ; atrocia enim
sunt et a Christi doctrina aliena. Hac igitur de causa
in unum coacti, has ad vos litteras misimus, rogantes
vestram in Christo prudentiam , ut hanc quidem con-
fessionem recipiatis, Athanasii vero coepiscopi nostri
vicem doleatis; ac Eusebianis talia molientibus succen-
seatis; ut ne amplius istiusmodi pravitas et malitia
adversus Ecclesiam vim obtineat. Yos enim ejusmodi
 APOMM.l \ CO» P» I M.l \\(>>. 44*
injustili.r a indices imploramus, illud Aposloli vobis roui-
memorantes « Auferte malumex
1
vobis ipsis
: » IVfala .

enim revera sunt, et communione nostra indigna, quse

illi perpetrarunt. Ne igitur illis aurem praebeatls, si
denuo ad tos scribant contra Episcopum Aihanasium,
(qui(l(|uid enim ab illis proficiscitur falsumest), immo
etiamsi gyptiorum Episcoporum nomina in lilleris suis
I

exararent. Palam enim ost non nos talia scribcre,scd

Meletianos semper schismaticos, qui huc usque Ecclesias
perturbanl . el seditiones commovent. Ordinationes enim
absurdas faciunt, ac virorum qui propemodum ethnici
.sunt : et ejusmodi facinora perpetrant, quae scribere
quidem erubescimus, sed vobisid a legatisnostris, qui
epistolam vobis tradent , discere licebit.
XX. Ilore quidem ^Egyptii, ad omnes Episcopos, et
adJuliumRomanumEpiscopum. Porro Eusebiani quoquc
ad Julium scripsere : ac sperantes se nobis terrorem
incussuros, rogabant ut synodus cogeretiir , et ipse Ju-
lius. si vellet, judex foret. Cum igitur Romam adve-
nissemus, Julius, ut consentaneum erat, litteras scripsit
ad Eusebianos, misitque duos c presbyteris suis Elpi-
dium et Pbiloxenum. Illi vero ut de nostro adventu
audiere, consternati, quod nullatenus cxpectarent nos
illuc venturos , accedere renuerunt , absurdas causas
commenti : sed revera timentes, ne de iis illi convin-
cerentur, qua? Valens et Ursacius postea confessi sunt.
Congregati demum Episcopi plus quinquaginta , quo loco
Vito presbyter convcnlus agcbat, nos, cum nostram
defensionem audivissent, ad communionem et agapen
admittendos statuerunt, tum adversus illos vehcmenter
indignati , Julium rogarunt ut faaec quse sequuntur , Eu-
6ebianis, qui ad se iiltcras miserant, rescrib eret, ScripsiJ
I | Cor, v, «5«
/^2 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

igitur Julius , et epistolam per Gabianum comitem

misit.

EPISTOIA JULII.

Julius Danio (8), FlaciliOj, NarcissOj Fusebio, Mari 3

MaccdojiiOj, Tkecdoro^ ct sociis eorum, qui Antio-

chia nobis scripsere, dilcctis fratribus 3 in Domino

salutem.

XXI. Legi litteras a presbyteris meis Elpidio, et

Philoxeno mihi allatas, miratusque sum, cum nos ex
dilectione et veritatis conscientia scripsissemus , a vobis
contentiose , et citra decorum , rescriptum esse. Su-
perbia enim et arrogantia scribentium per epistolam
sese prodebat : heec autem a christiana fide aliena sunt.
Decebat enim quee cum dilectione scripta erant, parem
cum dilectione , et non cum contentione , responsionem
obtinere. Annon caritatis indicium est presbyteros mi-
sisse ,
qui amictos consolarentur, et eos qui scripserant
adhortarentur ut venirentj quo quamprimum omnibus
tandem compositis , nec diutius fratres nostri vexaren-
tur, nec vos quidam calumniarentur? Sed nescio quid
vos ita afiectos exhibuit, ut nos induxeritis ad sus-
picandum , quse vos verba nos honorandi causa dicere
videbamini, hsec ipsa cum quadam dissimulatione di-
xisse. Presbyteri namque
sunt , quos cum
qui missi
gaudio rediisse decuit, econtra mcesti rediere ob ea quae
illic geri conspexerant. Ego vero postquam litteras legi,
pum multa mecum renutassem , epistolam apud me re^
 U"l <M.l \ un I | \ \M.\>ns. /j/jj

liuni. p< rana vestrum saltem aliquoscsse vcnturos, ncc

cpistola opus forc ; nc si illa palam prodiret, nmltus

liic dolore iiHu-crci. Quandoquidem autem nullo ad-

yenii ute ln cesse fuil illam proferre, fateor vobis, omues
admiratione captos vix induci potnisse ul crederent res
hujusmodi a vobis esse scriptas : coutentio euim magjs
quam caritas in illa epistola sese prodebat. Quod si

eloquentise ostentandae causa, qui epislolam diclavit

ila scripserit, hujusmodi sane studium ad alios speetat.
In robus enim non specimcn eloquentioe
ecclesiasticis,
quserendum est, sed canones Apostoliei; ac studendum,
ut ne unus quidcm cx pusillis qui in Ecclesia sunt scan-
dalixetur. Expedil cnim juxla ecclcsiasticam sententiaiu ,

molam asinariam suspendi a collo , ct ila dcmergi ,

potius quam vel unum ex pusillis scandalizare Quod 1

.

si aliquibus quadam inviccm simultatc ductis (non enim

(tmnium talem mentcm fuisse dixerim) istiusmodi epis-

tolam scribi placuit : decebat quidem vel omnino non
oflendi , aut solcm non occiderc super oflensa : aut
saltem co progredi non oportuit, ut ea scripto decla-
raretur*.
XXII. Quid cnim actum est dignum qucrcla aut ,

quibusnam epistolae meae dictis vobis succensendum ruit?

An quia bortati sumus ut ad synodum acccderetis? atqui
illud cuni gaudio poLius excipiendum fnit. Qui cnim

rebus a se gestis aut , ut ipsi aiunt, judicatis , non

diflidunt, non indigne ferunt si ab aliis judicium suum
cxaminetur; sed iidueiam babcnt, quod qiue ipsi justc
judicarunt, injusta nunquam fieri valcant. Quocirca
jEpiscopi in magna synodo Nicasna congregati , non citra
Dei consilium, prioris synodi aeta in alia synodo dis-
quiri permiseruntj ut qui judicarent, nrae oculis h{\-
i >I«ttU, xvih, 6, — » Fpbt.-s, iv, aC,
 ,

444 S * A.TIIANASII AKCHIEPISCOVI

Lentes, secundum futurum esse judicium, cum omni

cautela rem expenderent ; et qui judicarentur, crede-
rent non ex priorum judicum odio et inimicitia,
se

sed juste judicatos esse. Quod si hujusmodi consuetu-

dinem, antiquam sane, in magna Synodo memoratam
descriptamque, apud vos valere nolitis, indecora fuerit
ejusmodi recusatio. Morem namque qui semel in Ec-
clesia obtinuit, et a synodis confirmatus est, minime
consentaneum est a paucis abrogari. Alias tamen in
hoc jure indignati nequaquam videantur nam qui a :

vobis Eusebianis cum litteris missi sunt Macarius pres-

byter, Martyrius et Hesycbius diaconi qui buc ad\ e- r

nere, cum non valerent presbyteris Atbanasii qui buc ,

se contulerant, obsistere; sed in omnibus refutarentur

ac convincerentur; tum a nobis postularunt ut synodus
indiceretur, litteneque ad Athanasium Episcopum Alexan-
driam, itemque ad Eusebianos mitterentur, ut coram
omnibus justum posset proferri judicium. Tum se omnia
contra Athanasium allata crimina probaturos, promi-
sere : publice enim a nobis Martyrius et Hesychius con-
victi sunt, presbyteris Atbanasii Alexandrise Episcopi
cum fiducia obsistentibus. Martyrius vero et socii, ut
vere dicam, in omnibus refutabantur , hincque factum
est ut synodum coacti sint postulare. Si igitur Martyrio
et Hesychio nullam synodum postulantibus , auctor ego
fuissem, ut qui scripserant defatigarentur, fratrum nos-
trorum gratia qui se injuriam passos conquerebantur;
eo etiam casu sequa et justa fuisset adbortatio, quippe
quse cum ecclesiastica sit tum Deo grata , jam vero ;

cum iidem ipsi ,

quos vos Eusebiani fide dignos cen-
suistis, nos rogarunt ut synodus convocaretur , decuit
vocatos non indigne ferre, sed potius alacriter occurrere.
Ouapropter jndignatio eorum qui hoc ee^re ferunt pro-
 M.hih.M t O^THA. AUlAMiS. 44^

terva < i : detrectatio vcro corum qui venire uoluere,

inhonesta el suspecta hinc depreheuditur. An quis con-
queritur, si quse .< se recte facta existimat, ;>!> aliis

fieri videat? Si, enim, ui scribitis, quaslibet synodus

firmam habel auctoritatem et contumeliose agitur cum ,

judice si ejus judicium ab alio examinetur, considerate,

quseso, dilecti, quinam sunt <|ui synoduin inhonorant,
c\ quinam aliorum judicata rescindunt. Et ne singu-
lorum acta expendens, quosdam gravare videar sanc :

quod postremo gestum est cum sit horrendum au- ,

ditu, sufficit ad csetera, qu83 a me omittuntur, com-

probanda.
XXIH. Ariani a beatee memorise Alexandro quondam
Uexandrise Episcopo ob impietatem ejecti, non solum
a singulis civitatibus expulsi sunt, sed et ab omnibus
pariter qui ad Nicsenam magnam Synodum convene-
rant, anathemate sunt damnati. Neque cnim leve erat
eorum scelusj ncc in hominem duntaxat, sed in ipsum
Dominum nostrum Jesum Christum filium Dci viventis
peccaverant. Attamen qui a toto terrarum orbe rejecti
fuerant, et apud universam Ecclesiam infamati, nunc
recepti dicuntur, quod vobis audicntibus indigne feren-
dum existimo. Quinam igitur sunt qui synodum dedc-
core amciunt ? nonne qui trecentorum Episcoporum suf-
fragia pro nihilo hahent,
impietatem pielati antepo-
et
nunt Siquidem Ariomanitarum hseresis ab omnibus
?

ubiquc Episcopis convicta et condemnata est Athana- :

sius vero et Marccllus Episcopi plurimos habent qui sc

vcrbis scriptisquc defendant. Nam de Marcello nobis tes-

timonium perhibuere, quod in Nicaena synodo Arianis

obstiterit. l)c Athanasio aulem dicitur quod ncc Tyri ,

conviclus, ncc in Marcote, ubi monumenta advcrsus

illum adornata sunt, prcsens luerit. Scitis autem, di-
 ,

44^ S. A.THA.XASII ARCHIEFISCOPI

lecti una solum parte praesente aguntur nullam

,
quoe ,

vim habere, sed suspecta esse. Nos tamen quanquam sic

actum esset, accuratioris disquisitionis causa nec vos ,

illis , nec eos qui pro illis scripserant vobis anteponentes,

hortati sumus eos qui litteras miserant, ut huc se confer-
rent , ut quandoquidem plures sunt qui pro illis scrip-
sere , in synodo omnia examinarentur quo nec damne- ,

tur innoxius, nec qui reus est, ut purus habeatur. Non

igitur a nobis vilipenditur synodus, sed ab iis qui temere
ct levissime, Arianos ab omnibus damnatos, etiam con-
tra judicum sententiam recipiunt quorum plerique jam ,

resoluti cum Christo sunt : alii vero etiamnum supers-

tites, indigne ferunt quod suum judicium quidam resci-
derint.
XXIV. Hoc autem ita se habere deprehendimus ex
iis quse Alexandriae acta sunt. Nam Carpones quidam ab
Alexandro ob arianam hseresim pulsus, cum nonnullis
ejusdem hseresis causa ejectis, a quodam Gregorio missi
huc venere. Idipsum tamen a Macario presbytero, Mar-
tyrio et Hesychio diaconis, didicimus : antequam enim
presbyteri Athanasii advenirent, auctores nobis erant ut
Alexandriam Pisto cuidam litteras mitteremus, quo tem-
pore Athanasius quoque Episcopus Alexandriae degebat.
Quem Pistum Athanasii presbyteri supervenientes, Aria-
nuin expulsum olim ab AlexandroEpis-
cssc declararunt,
copo et a Nicsena synodo
;
postea vero ordinatum a
quodam Secundo quem magna Synodus ejecerat, utpote
Arianum. Hoc autcm nec ipse Martyrius aut socii infi-
ciabantur, neque negabant Pistum a Secundo fuisse or-
dinatum. Hinc igitur perpendatis velim, quinam jure in
culpa habendi sint nosne qui persuaderi non potuimus
:

ut Pisto Ariano scriberemus, an qui auctores erant, ut

magnam Synodum vilipenderemus, et impiis, quasi pii
 atoioc.u COTITWA AIUANOS. 44?
rnl , littoras niittcrenius? \;mi Macarius ipsc pres-
hjter, tpii cum Martyrio ab Eusebio missusest, ut au-
dtvil iustare presbyteros /Uhanasii, cum Qds expectare-
nius ui ana cum Martyrio et Hesychio Coram nobis se
sisterel . corpore licel segcr, noctu abscessit; uthinc nos
roerito conjiceremus, eum ideo discessisse, quod sc pu-
derel Pistum convictum iii : cnm impossibile esset or-
dinationem Secundi Ariani in Ecclesia valere. Illudenim
i< -\< 1.1 Mnodo ct Episcopis qui in ca convcncrc contu-
roeliosum esset, si quoc illi lanto studio ac pietate, quasi
Deo pra?scntc cgissent, tanquam nulli pretii abroga-
rcntur.
\\Y. Si igitur, uti scribitis, ex Novati et Pauli Sa-
mosatensis exemplo, synodorum dojjmata vigere oportet:
Certe mullo magis decuit Treccntorum Episcoporum de-
crela non irrita tieri, ncc univcrsalcm Synodum a paucis
contcmni. Haretiei enim sunt Ariani aeque ac illi, pa-
riaque contra hos ac contra illos decreta prodiere. Cum
tales ausus viderimus, quinam discordiae flammam ac-
ccndere? non cnim ut (fuihaec fecerimus arguistis in lit-

Nosnc discordiam induximus, qui afllicto-

tcris vcstris.

rum fratrum vicem dolemus, et omnia secundum ca-

noncm egimus? annon potius qui contentiose et contra
canonem Trecentorum dccreta violarunt, et in omni-
bus Synodum contempserunt? Non solum enim Ariani ad-
missi, sed et a loco in locum Episcopi sese transferre
moliti sunt. Si igituT verc parem cumdemque existimatis
Episcoporum honorem ncc ex magnitudine eivitatum ,
:

Episcoporum dignitatem melimini, opor-

uti scribitis,
tuit eum cui parva civitas concredita fuerat, in illa ma-

nere, nec contcmpta illa qua: sibi credita crat, ad aliam

sibi uon commissam transire ita ut eam qUse sibi a ;

Deo tradila est despicerct,

. inauem vero hominum glo-
448 S. A.THANA.SII ARCIIIEPISCOri

riam exoptaret. Ergo, dilectissimi, oportuit vos huc

accedere ,non abnuere quo negotium ad finem de-
et ,

duceretur id enim ratio postulat. Sed fortasse prsefi-

:

nitum tempus id vobis non permisitj in litteris enim ves-

tris conquesti estis ad synodum cogendam angustum ,

temporis spatium nos definivisse sed hoc, dilecti, mera

,

cavillatio est. A am
T
si quos jam profectos dies ille pras-
vertisset, angustum sane fuisse praefiniti temporis spa-
tium palam esset. Cum autem ii quibus accedere non
libuit, presbyteros quoque usque ad mensem Januarium
detinuerint, mera sane cavillatio fuerit hominum suis
rebus diffidentium venissent cnim, ut prius dixi si
: ,

de sua causa bene sperassent non itineris intervallum

•,

considerassent, nec ad praefmitum tempus respexissent,

sed justitiae et sequitati suoe causae confidissent. At for-
tassis ob temporis rationem non venere ; hoc enim rur-

sumseripto significastis; oportuisse scilicet nos, animad-

vertentes prsesentem rerum orientalium statum non vos ,

hortari ad veniendum. Si igitur ob talem temporum

conditionem profecti non estis, ut dicitis, decuit vos
in primis, qui temporis hujusce rationem spectatis non ,

auctores schismatis luctus et lacrymarum in Ecclesiis vos

cxhibere. Jam qui talia egerunt, indicarunt, non tcm-
poris conditionem hujusce rei causam esse, sed accedcre
nolentium consilium.
XXVI. Miror autem hanc epistolae vestrae partem ,
qua
vel scribere ausi estis, me solum solis Eusebianis , et non
omnibus vobis scripsisse. Levitatem enim potius quam
veritatem inexpostulantibus invenire est. Mihi enim qu|
nonaliunde litteras contra Athanasium accepissem ,
quam
a Martyrioet Hesychio, necesse fuit illis qui contra eum
scripserant rcspondere. Oportuit igitur aut Eusebianos
non solos, absque vobisomnibus, scriberej aut vos, qui-
 ,,

AroiM..n GOICTEA Aiuanos. 44;)

bui non scripsi , noo moleste ferre si illis rescriptum sit

• |ui iiulii scripserant. Nam si decuit epistolas ad vos om-

aei mitti,par fuit etiam vos unacum illisscripsisse. Nunc
iutem quod congruum erat spectantes, illis scripsimus
t|ui mis certioresreddiderant,etlitterasad nosmiserant.
Quod si iilud vos oOmmoTitquod solus scripserim ; par cst
liani indignari ,
quod illi niihi soli scripserint. Sed
in liocqnoqne adestprobabilis ctjustacausa, dilectissimi.
Utamen necessum cst vobis significare , etiamsi solus
soripserim . non ideo mei solius esse illam sententiam . sed
ct omnium qui in Italia sunt, ct qui in bis partibus de-
gunt Episcoporum. Et ego quidem non oinnes volui ad
seribcndum inducere, ne complurimis id importunum
foret.CertejamadpraefinitumtempusEpiscopiconvenere,
ct ejusdem sententise fuerunt , quani denuo bis litteris
vobis significo : quaproptcr , dilecti , ctiamsi solus scribo
omnium tamen banc essc sententiam agnoscite. Et boec
quidemsatis sint ad demonstrandum, quosdam ex vobis
non asquas, sed injuslas et suspectas causas afferre.
XXVII. Quod autem non leinere vel injuste, coepis-
copos nostros Atbanasium ct Marcellum, ad communio-
nem susceperimus tametsi ex supradictisid
, satis planum
est ,operaepretium tamen fuerit ut paucis verbis illud
\ obis demonstretur. Scripscrat jam antca Eusebius contra
Atbanasium; vos quoquc jam litteras misisti : seripsere
quoquc complures Episcopi ex JEgypto et ex aliis pro-
> iuciis pro Atbanasio. Primo i^itur observandum vcstras

adversus illum litleras, inter se pugnare, ct priorcs curn

secundis nullatcnus consentirc : sed in multis primas a se-
cuiulis confutantur, et secuuda? a primis falsi arguuntur.

Cum autem littcrre intcr se non consentiant, nulla sane

fides earum dictis habeatur.Dehincsi vcstris litteris fidem
baberi postulatis , conscntancum cst ct iis quae pro illo

xxx, 20,
 ,,

450 S. ATHA.NASII A.RCHIEPISCOPI

scripta sunt ndem non abnegare maxime quia vos qui- :

dem e longinquo scribitis illi vero in ipsis locis cum sint

;

ubi et virum ipsum et negotia illic gesta viderunt, scripto

vitse ejus probitatem testantur, et affirmant eum calum-
niam in omnibus passum esse. Ac rursum Arsenius qui-
dam Episcopus dictus est aliquando interfectus ab Atha-
nasio : sed hunc viverc , immo ejus amicum esse didici-

mus. Ille igitur [Athanasius] monumenta in Mareote

adornata altera solum e partibus prsesente facta fuisse
, ,

aflirmavit. Nam nec illic adfuisse Macarium presbyte-

rum, qui accusabatur, nec ipsum Episcopum ejus Atha-
nasium et hoc non solum ex verbis ejus sed ex ipsis
: , ,

iuquisitionum monumentis, quae Martyrius et Hesychius

nobis attulerunt, agnovimus. Legendo quippe comperi-
mus accusatorem quidem Ischyram
, illic adfuisse , Ma-
carium autem et Episcopum Athanasium minime. Quin
et Athanasii presbyteris postulantibus, uti sibi interesse
liceret, illudnegatum esse. Oportuit autem , dilectissimi
si modo judicium illud sincere actum fuisset , non accu-
satorem duntaxat, sed et accusatum adesse. Sicut enim
Tyri aderat Macarius qui accusabatur, et Ischyras accu-
sator, et nihil ibi probatum est; sic et in Mareoten opor-
tuit , non accusatorem solum, sedet accusatum accedere,
ut is prsesens vel convinceretur, vel si convinci non po-

tuisset , calumniam palamfaceret. Jam vero cumhoc fac-

tumnon sit, sed solusaccusator, cum iis quos Athanasius
recusabat , eo concesserit , suspecta sane acta illa viden-
tur.
XXVIII. Conquestus est etiam ipse (Athanasius) qui
ad Mareotem profecti essent se recusante illuc conces- ,

sisse. DicebatenimTheognium,Marin,Theodorum, Ursa-

cium, Yalentem et Macedonium sibi suspectos illuc

, ,

missos fuisse. Hoc autem non suis verbis tantum ?

sed
 APOIOOlA GORTEA ARI\1\OS. $5%

etlamex epUtola Uexandri quondam Thessalonioae Epis-

copl demonstrabat protuKt enim ejus epistolam, ad
:

Dionyaium in ea synodo comitem , scriptam : qua sij]ni-

ficabat manifestam adversus Uhanasium eonspirationem

oonflatam. [mmo ipsiua accusatoris Isohyrae rcscri-

ptum protulit authenticum <<uod totum erat ejus manu ,

I\aralum,in quo Peum omnipotcntcm tcstem invocans,

nequti calicem fuisse confractum, ncque mensam eversam
deelarabat quihusdam , ut hanc accusationem
: scd sc a
confinjjeret suhornalum esse. Cum advcnissent autem
,

presbytori Mareotici, affirmarunt, neque Ischyram esse

eatholicae Ecclesiae presbyterum, neque tale facinus per-
pclrasso Macarium quale is illi imputabat.
, Prcshytcri vero
et diaeoni qui huc accesserc, non pauca, sed quampluri-
ma de Athanasii innocentia testahantur afllrmantcsnih.il ,

eorum quoe illi ohjicichantur verum esse , sed conspira-

tionem advcrsus eum fuisse conflatam. Quin TEjjypti quo-
que , ac Libyoe Episcopi omnes , litteris suis testati sunt ,

cum ejus ordinationem liberam et ecclesiasticam fuisse ,

tum quae a vohis adversus illum delata sunt omnia esse

falsa neque enim caedem factam, nec ullos ejus causa
:

occisos,neque calicem confraotum fuisse; sed a vero ab-

horrore omnia. Immo vero ex ipsis inquisitionem monu-
mcntis, quas in Mareote ,una tantum ex partibus prae-
sonle, facta fucrant, oomprohavit Episcopus Athanasius,
catcohuinenum quemdam interrogatum dixisse , se intus
cum Ischyra fuisse, quo tempore aiunt Macarium Atha-
nasii presbytcrum sc in cum looum immisisse ex aliis :

itcm interrojjatisdixissc quemdam quodinparvacellula,

,

alium, quod pone januam jaceret Ischyras tunc oegrotus,

quo temporc illi Macarium aiunt co advenissc. Ex ejua
autemdictishocnosconsequcntcr po-
eollijjimus. quliiori
tuit eum, qui pono januam aeger decumberet, tunc ste-
 452 8. ATIIAKASII ARCHIEPISCOPI

tisse, liturgiam celcbrasse, ac oblationemfecisse?autqui

potuitoblatio apposita esse , cum intus essent catechume-
ni enim intus erant catechumeni , nondum oblationis
? Si

tempus erat. Hsec,ut dictum est, aiebat Episcopus Atha-

nasius haec ex ipsis monumentis palam faciebat iis qui
: :

cum eo erant affirmantibus , nec Ischyram unquam in Ec-

clesia catliolica fuisse presbyterum , nec in ecclesiasticis
conventibuspresbyteri locumhabuisse.Quin quo tempore
Alexander, magna Synodo per indulgentiam id conce-
dente, eos qui erant ex sehismate 3Ieletii , recepit , Is-
chyram a Meletio in numero presbyterorum suorum no-
minatum non fuisse affirmabant, quod maximum argu-
mentum est ipsum ne ex Meletianis quidem presbyteris
,

esse : nam siex illis extitisset, iissane etipseannumeratus

fuisset. Prseter ha3C,alia quoque Ischyrse mendacia Atha-
nasius exmonumentis illis coarguebat : quippe qui in ac-
cusatione sua de libris, quando Macarius , ut ipsi aiunt,
irrupit , combustis-, ab iis ipsis quos ille testes adhibuit
falsi convictus est.

XXIX. Hsec cum ita dicerentur, et tot testes pro illo

slarent, totque ipse afterret innocentise suse argumenta,

quid, quseso, nobisagendum fuit? aut quidnam aliudpos-
quam ut virum non damna-
tulabat ecclesiasticus canon,
remus, sed potius ipsum reciperemus, ac pro vero Epis-
copo haberemus , quemadmodum et habuimus ? Etenim
prseter haec omnia annum unum et sex menses hic reman-
sit ut adventum vestrum aut eorum qui huc se conferre
,

vellent, expectaret suaque prsesentia omnes pudore af-

:

ficiebat, non adfuturus quippe nisi suae causoe confidis-

,

set. JNon enim suo motu, sed accersitus ac litteris nostris

acceptis , huc accessit ,
quemadmodum et vobis litteris
nostris indicavimus. Attamen post tot tantaque a nobis
gesta nos criminati estis quasi contra canones egerimus,
 ,

Aroi.oc.u cointiw ARiANoa. 455

Perpendite igitur, quinara contra canones agunt; nosno
qui post i.nii.i innocentiaa argumenta virum recepimus,
an «|ui triginta sex mansionibus distantes Antiochise
<ttraneum quemdam Episcopum nominarunt, eumque
\ lexandriam miaerunt militari manu stipatum ? quoJ nc

tuncquidemfactumest, cumisin Galliainrelegatusessel

futurum autem <u-;ii tunc temporis, si revera illc convic-
tus fuisset. Certc in reditu suo, vacantem scquc expec-
tantem ecclesiam invenit.
\\\. \l nunc ijjnoro qua ratione haec facta sint.
Primum enim, si verc dlcendum est, non oportuit, cum
ad cogendam synoduin litteras inisissemus, aliquos judi-
cinm synodi pravcrlerc dcindc nou dccuit hoc adver-
:

sus Ecclesiam innovari. Qualis eniin canon ecclesiasticus,

aut qualis apostolica traditio lioc preefert ; ut pace
agente Ecclesia, ac tot Episcopis cum Athanasio Ale-
xandriae Episcopo cousentientibus, Gregorius mittatur,
externus homo, qui non illic est hapti/.atus, qui coni-
plurimis ignotus cst, nec a presbyteris, vel ab Episcopis,
vel a plebc postulatus ; sed is Antiochise ordinctur, Alc-
xandriam vero, non cum prcsbyteris vel diaconis urbis,
non cum Episcopis iEgypti, sed cum militibus transmit-
tatur? hoc namque haud siuc querela aicbanfc qui huc
venere. Etiamsi cnim post synodum reus deprehensus
fuissct Athanasius, non dccuit sic praBter jus fasquc, et

contra ecclcsiasticum canonem ordinari quempiam :

,

scd in ipsa Ecclesia, ex ipso sacerdolali ordinc, cx ipso

clero, ab Episcopis provinciae illius constitui oportuit,
et nequaquam nunc Apostolorum Canones violari. Si
enim in qucinquam vcstrum tale quidpiam commissum
essct,nonne clamassetis, nonnc violatorum canonum
vindictam postulassctis? Ccrlc, dilecti, hoc quasi Deo
prassente cuni vcritatc loquimur, ac vobis dicimus ; non
^54 s » A.THANASII ARGHIEPISCOPI

est hoc pium, nec legitimum, non ecclesiastici juris.

Ipsa namque Gregorii in suo ingressu gesta, ordinationis

ejus modum indicant. In hisce enim pacis temporibus,
ut narrarunt ii qui Alexandria venerunt, et quemadmo-
dum Episcopi quoque litteris suis significarunt, Ecclesia
incendium passa est, virgines denudatae, monachi con-
culcati, presbyteri, et ex plebe multi laniati, ac vim
perpessi, Episcopi in carcerem trusi, multi circum circa
raptati : sancta Mysteria de quibus violatis Macarium
presbyterum accusabant, ab ethnicis direpta sunt, et in
terram projecta eoque solum haec omnia ut Gregorii
:

ordinationem aliqui admitterent, hdec autem significant

quinam sint qui canones violant. Nam si legitima fuisset
ordinatio, nequaquam praeter jus fasque eos coegisset
qui sibi obtemperare legitime negabant. Verumtamen,
iis ita gestis, scribitis, magnam tum pacem Alexandrise
et in iEgygto fuisse : nisi forte pacis ratio mutata sit, et
jam hasc pacem appellatis.
XXXI. Illud quoque vobis necessario indicandum pu-
tavi, Athanasium nempe afftrmasse, Macarium Tyri sub
custodia militum remansisse ; accusatoremque solum
abiisse cum iis qui in Mareoten proficiscebantur, pres-
byterisque rogantibus ut sibi inquisitioni adesse liceret,

id negatum fuisse. Interrogationem autem de calice, et

de mensa factam esse coram Preefecto et ejus cohorte,
praesentibus quoque ethnicis et Judaeis. Videbatur illud
initio incredibile, nisi fuisset ex ipsis actorum monu-
mentis demonstratum quod nobis admirationi fuit, ut,

etiam vobis, dilecti, fore existimo. Ac cum presbyteris

huic negotio interesse non permitteretur, licet ii myste-
riorum ministri sint, apud externum tamen judicem,
preesentibus catechumenis, et quod indignius est, coram
etbnicis et Judseis ?
cjui nropter odium in christianismuni
 ,

U.'1'M.lv COffT&A ARIA-vu^. 455

nial.- ludiuut, interrogatio de sanguine ct corpore Chris-
li luibila est.Nam si oinnino scclus perpclralum csl
oportuit hoc negotii in Ecclesia a etericis &ecundum
examinari, et non ab ethnicis qui vcrbuui detes-
l.uitur et vcritalcni ij;norant. lloc autcin flajjitium ,

quantum et cujusmodi sit, vos et omnes animadversuros

<
cistimo : quidem de Uhanasio.
hsec
WXII. Quod autem ad Mareellum spectat, postquam
de illo, ut impio erga Chrisluni scripsistis ; vobis shjni-
ficamhun putavi, euin cum huc vcnisset, aflirmasse falsa
esse quae vos dc se scripsissetis. Sed cum nihilominus
nos postulassemus ut iidem suam exponerct, tanta cum
fiducia per se ipse respondit, ut nobis exploralum fuerit
cum nihil a veritate alienum prolitcri. Siquidem seque
pie de Domino et Salvatore nostro Jesu Christo se sen-
tire confessus est , ac Ecclesia ipsa catholica sentit : nec
tantummodo nunc , sed jam olim ita sensisse. (Cujus
rectam lidem testimonio suo coufirmarunt presbyteri
quoque nostri qui Nicaense synodo adfuerant.) Etenim
se tunc temporis et etiamnum adversum Arianorum
haeresim sensisse affirmabat ,
(quocirca vos admonitos
velim , ut nullus ejusmodi haeresim recipiat ; sed abo-
minetur, ut a sana doctrina alienam.) Cum ergo, iu-
quam, ille recte sentiret, et de recta cjus fide testimo-
nium proferretur; quid quaeso, de illo nobis faciendum
fuit, nisi ut eum pro Episcopo haberemus, ut et habui-
mus, et eum a nostra connnunione non abjiceremus ?
Haec quidcm ego , non ut qui eorum causam a;jam ,

scribo ; sed ut vobis iidem faciam, nos jure et canonice

viros illos suscepisse, et vos irustra disceptationes 1110-
vere. JEquum est autem, ut vos studeatis et omnibus
modis id contendatis, ut qua? contra canonem acta sunl,
rorrigantur, et ut ecclcsias uace fruanlur ; ut pax J)e
456 8. A.TIIA*ASI1 ARCHIEPISGOPI

mini, quse data est nobis, permaneat , ct Ecelesiae non

scindantur : ac ne vobis, ut schismatis auctoribus, id
crimini detur. Fateor enim vobis, quee gesta sunt, non
pacis, sed scbismatis occasiones esse.
XXXIII. JXon enim Atbanasius duntaxat ct Marcellus
Episcopi lmc se contulere, ac secum injustc actum esse
conquesti sunt •, sed etiam complurimi alii cx Thracia,
Ccelesyria, Phcenicia et Paleestina, etuna presbyteri non
pauci : atque quidam Alexandria, aliique ex aliis
alii

partibus, ad synodum buc coactain accessere, qui coram

omnibus Episcopis congregatis, prreter alia in rnedium
prolata, conquesti sunt insuper, Ecclesias vim injuriam-
que esse perpessas : ac in suis aliisque Ecclesiis paria, iis

quse Alexandriee ,
gesta esse affirmarunt , non solum
verbo, sed ex rebus ipsis. Ex iEgypto qaoque et Alexan-
dria nuper cum litteris advenientes presbyteri , haud
sine querela et gemitu testati sunt, Episcopos complures
ac presbyteros, qui ad synodum se conferre vellcnt, pro-
hibitos fuisse. Aiebant enim post Athanasii discessum,
etiam usque ad prsesens tempus , Episcopos , eosque
confessores plagis laniari , alios in carccre detineri :

jamque antiquos preesules, qui multos annos in episco-

patu transegerant, ad ministeria publiea tradi : et om-
nes fere Ecclesise catholica3 clericos, et populos, insidiis
appeti ac persecutionem sustinere. Xonnullos enim
Episcoporum, et quosdam fratres, extorres factos dice-

bant, nulla alia de causa, nisi ut vel iuviti cogerentur,

cum Gregorio, et ejus sectatoribus Arianis, communi-
care. Ancyrce autem in Galatia, non pauca, sed et iis
quee Alexandrise gesta sunt paria, commissa audivimus,
cum ab tum a ^larcello qui illud testimonio suo
aliis,

confirmabat. Ad heec, tanta tamque atrocia scelera non-

nullorum ex vobis, ut nomina corum taceam, ab acce-

W ( «T. MlOHAEi.g \*J

 AVOiiiciv C0HTBA MUWiis, f,
4- 7

dentihus delata sunl ; ul ego illa scribere veritos sim :

tjuir \iw fortasse didiceritis ;il> aliis. Etenim beec ])otis-

sim;i niilii scribendi causa fuit, ct vos adhortandi, ut
Imr veniretia : quo el coram heec audiatis, et omnia
corrigj el sanari queant. Propterea alacrius accersitos
occurrere oportuit, et non recusare : ne si non occur-
rercnt, <le jam dictis suspecti haberentur, utpote qui
§t seriptas probare non potuerint.
\\\1V. lloc cum ita delata sint, ct Ecclesise adeo
gravibus premantur malis, ac insidiis appetantur, ut
allinnavcre <|ui luvc renunciahant ;
quinam sunt qui
flammam discordise accendunt? nosne qui ista dolcmus,
<•! vexatos fratres miscramur, an qui talia perpetrant
fecinora? Miror cnim, cum talis rerum pcrtur-
ac tanta
batio fucrit in singulis Ecclcsiis, quas causa illis fuit huc

properandi, vos tamcn scribere, concordiam in Ecclesiis

autem non ad sedificationem ecclesiae, sed
cxlitisse. lla>c

ad ruinam
cjus vergunt et qui his gaudent, non pacis,
:

sed confusionis filii sunt Dcus vero nosler non est Deus :

confusionis, scd pacis. Quapropter, ut inilii conscius est

Deus ct Pater Domini nostri Jcsu Christi, vestrse cxisti-
malionis curam jjcrcns, cxoptans quoque Ecclesias nou
in pcrturbatione degere, sed eas ut ab Apoistolis statutum
est pcrmancre ; hasc ad vos scribere necessarium duxi ;

ut nunc landem illos confundatis, qui ob mutuum inter

se odium, Ecclesias eo redigunt. Audivi cnim, nonnullos
esse, paucos numero, qui horum omnium essent aucto-
res. Operam date ut viscera misericordiae habentes, ea
corrigantur, uti supra dixi, quse contra canonem gesta
sunt , ut si quid mali anteverterit , id vestrO studio
emcndetur. i\ec niihi scribatis : Marcelli et Athanasii
communionem, potius quam nostram cooptasti ; nam
lia;c 11011 pacis, scd contcnliouis ct odii fralerni suut
 ;

458 S. ATJHA.NASII ARCHIEPISCOPI

argumenta. Quapropter superiora scripsi, ut certiores

facti, eos non injuste a nobis receptos esse, hujusmodi
jurgio nnem imponeretis, qui si, vobis huc conceden-
tibus convicti fuissent, et si non conscntaneas rationes
pro sua defensione protulissent ;
jure merito talia scrip-
sissetis. Quandoquidem autem , ut supra dixi ,
juxta
canones et non injuste, cum illis communione jungi-
mur obsecro vos per Christum ne sinatis discindi
•,
,

membra Christi, neu praeviis rumoribus fidem adhi-

beatis sed Domini pacem pluris faciatis. Non enim
,

sequum justumque fuerit ob paucorum simultatem, eos

qui convicti non sunt abjicere ,et in hoc Spiritum ,

contristare. Quod si arbitramini posse queedam adversus

illos probari, ac coram eos convinci veniant quibus ;

id placuerit. Nam se paratos fore polliciti sunt, ad ea

quse nobis denuntiarunt liquido comprobanda.
XXXV. Gertiores igitur nos, dilectissimi, de ea re
facite, quo et illis, etEpiscopis huc conventuris rescriba-
mus; ut proesentibus omnibus qui rei sunt convincantur
ut ne ulterius perturbatio in Ecclesiis existat. Sat sunt
enim res hactenus gestae; sufficit quoque, in prsesentia
Episcoporum Episcopos in exilium actos esse. Qua de
re non est prolixior sermo habendus, ne gravari videan-
tur qui tum adfuere. Nam si vere dicendum, micime
decuit ad heec usque facinora procedere, aut eousque
has dissensiones progredi. Esto, sint Athanasius et Mar-
cellus, uti scribitis, a suis sedibus translati ', sed qui de
aliis dicatur, cum Episcopis tum presbyteris, qui ex di-
versis locis quemadmodum dixi, huc se contulere? Nam
isti quoque se abreptos, et istiusmodi calamitatibus af-
flictos esse testati sunt. non jam ulterius Eccle-
dilecti!
giee judicia secundum Evangelium instituuntur, sed vel
r4 exilium vel ad mortera dantur. Na.m si omnino, u,{,
 ,

APOLOUIA C.ONTRA ARIANOS. 4«^9

dicitis, corum culpa, oportuit juxta ecclesias-

aliqua fuit
licum eanouem, non eo pacto, rem judicari oportuit
ct :

Omnimu nobis rcscripsisse, ut ita ab omnibus, quod jus-

1um easel doeerneretur. Episcopi enim erant qui patie-
bantur, ncc vulgares Epclesise vexati sunt, sed quas ipsi
kpostoli por .>e gubernarunt. Cur autem de Alexandrina
potissimum Ecelesia, nihil nobis scriptum cst? An igno-
ralis, hanc esse consuetudinem, ut primum nobis scri-
batur, et hinc, quod justum est, decernatur? Sane si
qua hujusmodi suscipio in illiusurbisEpiscopum cadebat,
ad hanc Ecelesiam illud rcscribendum fuit. Nunc autem
illi, re nobis non indicata, posteaquam quod libuit,
egere, nos quibus ea crimina explorata non sunt, sibi
suffragatores esse volunt. Nequaquam talia sunt Pauli
statuta, non haec Patres tradiderunt : sed aliena est ista
iorma, novum hoc institutum.Obsecro alacritertoleretis,
quoe enim scribo ad publicum bonum conferunt. JVam
quae accepimus abeato Petro xVpostolo, ea vobis significo;
non scripturus tamen, quod nota apud omnes ea esse
cxistimem, nisi qua^ gesta sunt nos conturbassent. Epis-
copi abripiuntur , et e suis sedibus pelluntur : alii
aliunde eorum vice constituuntur : alii vero insidiis
appetuntur : ita ut populi de abreptis doleant, submissos
recipere cogantur,- ut quos exoptant non rcquirant
quos autem nolunt , inviti recipiant. Rogo vos ne ultra
hujusmodi res agantur : immo potius contra eos scribite
qui talia moliuutur, nc deinceps ita vexentur Ecclesire,
neve quis Episcopus aut presbyter contumeliam patia-
tur aut contra animi sui sententiam, ( ut nobis indica-
:

tum cst) quis facore cojjatur ; ne apud etlmicos risum

moveamus, ac in priniis, ne Deum ad iram concilemus.
Unusquisque enim nostrum in die judicii rationem suo-
rmn ja uac vita opcrum cst rcdd^uvus. L'tiniim qvm\
460 S. ATHAWASII ARCniEPISCOPI

secundum Deum sentiant, ut et Ecclesise Episcopis suis

receptis, perpetuo gaudeant in Christo Jesu Domino
nostro, per quem gloria Patri in soecula saeculorum,
Amen. Valere vos in Christo exopto, earissimi ac deside-
ratissimi fratres.
XXXVI. Haec postquam synodus Romse congregata
per Julium Romanum Episcopum scripsisset, cum rursus
Eusebiani impudenter se gererent, Ecclesiaspertubarent,
at multis pararent insidias, religiosissimi Imperatores
Constantius et Constans de iis certiores facti, jusserunt
Occidentis et Orientis Episcopos Sardicam convenire.
Interim Eusebius mortem obiit. Porro plurimis undique
convenientibus, Eusebii socios provocavimus ad judi-
cium. Illi vero quibus prre oculis essent sua facinora,
conspectis quoque suis accusatoribus qui advenerant,
judicium reformidabant. Etenim cum omnes sincera
mente accederent illi rursus Comites Musonianum, et
;

Hesychium Castrensium secum adduxere, ut pro sua

consuetudine, illorum potestate freti, quod liberet perfi-
cerent. Cum autem absque comitibus synodus celebrare-
tur, ac nullus ibi miles interesset, perculsi a sua cons-
cicntia consternati sunt. Non enim amplius pro sua libi-
dine judicabantar , sed ut veritatis ratio postulabat.
Nobis igitur iterum atque iterum provocantibus et Epis-
coporum synodo eos his verbis accersente « Huc acces- :

» sistis utadjudicium vossisteritis, cur itaque postquam

» venistis, vos subducitis? Oportuitenim aut non acce-
» dere, autpostquam accessistis, non subterfugere hoc :

» enim maxiinum est contra vos argumentum. En ad-

» sunt Athanasius et socii quos absentes calumniati estis;

» ut si quid dicendum habere putetis, prsesentes coargua-

» tis. Sin cum non possitis, vos nolle simulatis, aperte
» sycophantce estis, et hanc a obis synodus feret senten-
 AFOLOGIA COKTRA ARIAN09. /|f>l

N ii;im. i Quibusauditisilli, sua se damnante conscientia

{
Bciebanl enitn (juoe fecerant, et cpiae adversum nos

confinxerant ) accedere veriti 811111*, sicque ingentcm ac

fbedam calumniam suam palam feccrc. Sancta crgo syuo-
dus animadversa eorum turpi atque suspecta fuga, nos
admisil ad defensionem. Cum autcm, tcstibus iirmisquc
probationibus adhibitis, quae contra nos gesta fucrant,
retulissemus, admiratione capti sunt : bmnibusque palam
fuit, jure merito cos synodum^reformidasse, ut ne coram
convincerentur. Tum aicbant : eo fortasse ex Oricnte
vcnerunt, quod Athanasium cum suis putarent non ac-
ces>urum : siquidem ccrnentes eos rebus suis confiderc
ac in jus provocarc, fugam faciunt. Nos igitur, utpotc
injuria affectos ac de falsis criminibus accusatos, recepe-
runtj firmiorique sententia nos ad communionem et
agapen admittendos decreverunt. Illos autem qui Eusebii
scejerum sese consortes etiam illo impudentiores exbi-
bucrant , condemnarunt , Tbeodorum nempe Heracleoe
Episeopum, Narcissum Neroniadis, Acacium Caesarese,
Stepbanum Antiochise, Ursacium
Valentem in Pan- et
nonia Episcopos, MenopbantumGeorgium Epbesi, et
Laodicae. Scripseruntquc omnibusubique terrarum Epis-
copis, et ad singulas eorum paroecias qui injuriam passi
fucrant : bis verbis.
4G2 S. ATHAKASII ARCniEPISCOPI

EPISTOLA SYNODI
SARDIC^ CONGREGATjE.

SANCTA SYNODUS
Pcr Dei graliam Sardiae congregata } ex urbe Roma 3
ex HispaniiSj Galliis^, Italia, Campania, Cala-
bria* Apulia, Africa , Sardinia^ Pannoniis^ My-
siis; Dacia_, Norico , Siscea , Dardania , altera

Dacia, Macedonia _, Thessalia, Achaia _, ex Epiris_,

Thracia _, Rlwdope > Pala;slina_, Arabia^ Creta 3 et

JEgypto* Presbytcris et Diaconis _, et universaztanc-

ta: Dei Ecclcsiai Alcxandriai commoranti, dilectis

fratribus in Domino salutem.

XXXVII. Etiam vestrse pietatis litteris nondum ac-

ceptis, non ignotum id nobis, sed exploratum fuit, exe-
erandee Arianorum heeresis patronos, multa et atrocia
animarum suarum, quam in Ecclesiam
in exitiuui potius
machinatos enim fuit eorum ars et vafrities,
esse. Haec
semperque hujus lethiferi propositi fuere ut omnes j

ubique orthodoxos, qui Ecclesise Catholicee doctrinam

retinent, a patribus sibi traditam, sedibus pellere, et
persequi satagant. Aliis enim ficta crimina imposuere,
alios in exilium misere, alios in ipsis suppliciis confe-
cerunt. Certe fratris nostri et coepiscopi Athanasii inno-
centiam vi et tyrannide circumvenire conati sunt, qua-
 ,

APOLOGU CONTRA AIUANOS. ^65

propter Qulla sedulitate, nulla ftde, vel eequitate, in eo
judicando sunl usi. Ideo diffisi iis quas luscrc fabulis,

atque rumoribua quos »1»' illo sparsere : immo animad-

fertentes, se non vcra posse earum rcrum proferre argu-
monla; rum cssent in urbc Sardica, noluerunt ad syno-
tluui sanctorum omnium Episooporum accedcre. Atque

hinc aquilas judicii fratris ct cocpiscopi nostri Julii

tiquido apparuit : qui non temerario consilio , sed cum
debita accuratione sententiam tulit, adeo ut nihil sit

dubii de communione fratris nostri Athanasii relictum :

quippe qui octoginta Episcopos pro se habuerit veraces

tcsles. A quo illud quoquc cum requitate actum est, quod
per dilectos fratres nostros prcsbytcros suos, et per litr

teras suas, Eusebianos, non rccto judicio sed vi fretos

sapienter eluserit. Quapropter omnes ubique Episcopi,
Athanasii utpote innoccntis communionem firmam sta-
tamque fecerunt. Illud quoquc vestra caritas animad-
vcrtat cum ad sanctam synodum Sardicse congregatam
',

advenissct, tunc, uti supra diximus, Orientales Epis-

copos, et scriplis litteris, et mandatis non scriptis, a
nobis citatos vocatosquc fuisse, ut se judicio sisterent.
At illi sua scse damnante conscientia, turpibus usi tergi-
vrrsationibus judicium subterfugere coeperunt. Postula-
bant enim, ut innocentem quasi reum a nostra commu-
nione non advertentes quam indecens,
ejiceremus :

immopotius quam impossibile illud esset. Quin et mo-

numenta in Mareote edita, a sceleratissimis et perditis-
simis quibusdam adolesccntibus, quibus ne minimum
quidem clericatus {jradum quispiam contulisset, una
solum e partibus prsesente facla fuisse constabat : nam
neque frater noster Athanasius, neque Macarius presby-
ter ab illis accusatus, illic adfuerant. Et alioqui eorum
inquisitio scu potius fraudulcnta subjectio, omni turpi-
 ,

464 S. ATHAXASII ARCHIEPISCOPI

tudinc plena eratj nam cum ethnici, tum catcclmmeni

interrogabantur, non ut, qua? scirent, dicerent, sedut
qure ab illis didicerant, falso proferrent. Siquidem et
Tcstrum presbyterorum, qui absente Episcopo rei curam
gerebatis, ac yoluistis queestioni interesse, et veritatem
patefaccre, mendaciaque refutare, nulla cst habita ratio :

ncque enim vos adessc concesserunt, sed contumeliosc

ejecerunt. Aclicet hinc maxime eorum syc.ophantia om-
nibus comperta sit, attamen dum monumenta illa lcgc-
rentur, deprehendimus ipsum sceleratissimum Ischyram,
qui vacuo Episcopatus nomine , in mercedem syco-
phantise sua; est ab illis donatus, calumniam suam

coarguere. In iisdem enim monumentis narrabat ipse

Ischyras, sc qua hora Macarium in suam cellam venisse
affirmabat, cegrotum jacuisse : licet econtra Eusebiaui
scribere ausi sint, Ischyram, cum Macarius supervenit,
stetisse et oblationemfecisse.
XXXVIII. Quinetiam, ea qua post usi sunt sycophan-
tia et calumnia omnibus manifesta est. Aiebant enim
et magnis clamoribus affirmabant, caedem Athanasium
perpetrasse, et Arsenium quemdam Meletianum Episco-
pum occidisse, quam rem simulato gemitu, et falsis la-

crymis deplorabant, postulantes viventis corpus quasi is

mortuus esset sibi tradi. Sed non latuit eorum vafrities :

omuibus enim compertum fuit hominem vivere, et inter

vivos numerari et cum conspicerent illi ad omne scelus
:

prompti viri, sc mendacii convictos ipse enim Arsenius

:

vivus, se minime occisum aut mortuum esse palam fecit;

nihilo tamen magis quieverunt, sed alias sycophantias
prioribus addendas quaesiere, ut quibusvis machinis ad-
hibitis, hominem denuo calumniarentur. Quid igitur,
dilecti? jXequaquam perterritus est frater noster A.thana-
sius, sed iterum niagua usus fiducia, eos in jus provoca-
 APOl.OC.IA CONTIVA ARIANOS. ^65

bat : qo8 quoque rogavimus hortatique sumus, utjudicio

N tisterentj (,
i si possent, bominem convincerent.
raagnam arrogantiam! o ingentem supcrbiam! aut po-
tins, ii vere dicendum est, o malam et crimine ob- ,

noxiam conscieutiam quod sane nulli non exploratum •

est. Quocirca, dilecti fratres, moncmusvosct hortamur,

ut prae omnibus rectam Ecclesiae catboliere iidem rcti-
neatis. Multa quidem gravia et atrocia tolerastis, multas
quoque contumelias et injurias sustinuit catbolica Ec-
clesia : sed « Qui persevcravit usque in iinem, bic salvus
1
» erit : » Quare si quid iterum contra vos aggredian-
tur, tribulatio illa gaudii vobis loco sit; nam istiusmodi
aiflietiones pars sunt martyrii, ct bujusmodi vestrse con-
fessiones et tormenta , sua mercede non carebunt : sed
ccrlaminis praemiis a Deo donandi estis. Quamobrem pro
sana iide potissimum decertare, necnon pro innocentia
Atbanasii Episcopi vestri et comministri nostri. Nam
neque rem neque negleximus quae
silentio praeterivimus,
vestrae securilati conducebant sed ea curavimus, ea :

egimus quse caritatis ratio postulat. Fratrum quippc

nostrorum afllictorum vicem dolemus, et illorum aftlic-
tiones, nostras arbitramur.
XXXIX.
Quocirca hsee retulimus ad piissimos, et Dei
amantissimos Imperatores, rogantcs eorum bumanita-
tem, ut eos qui adbuc vexantur et affliguntur, dimitti

jubeant, decernantque , ut nc quis judicum , quorum

officium est popularia solum curare , clericos judicet,
aut ullatenus imposterum, occasionc curandarum Eccle-
siarum, adversus fratres quidvis moliatur : sed ut quis-
quc citra persecutionem aut vim vel fraudem, pro voto
et voluntate sua vitam agat, ac cum quiete ct pace ca-
tholicam et apostolicam sectetur fidem. Porro vcslram
l Mnltli. x, 22,

xxx. 3o
 ;

$66 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

unanimitatem monilam volumus, Gregorium, qui di-

citur prseter jus fasque ab hsereticis ordinatus, et in ves-
tram urbem ab illis missus, universse sacrse Synodi ju-
dicio damnatum depositumque fuisse, tametsi revera
nunquam is ut Episcopus sit habitus. Vestrum igitur Epis-
copum Atbanasium redeuntem , cum gaudio recipiatis
ideo enim illum cum pace dimisimus. Unde hortamur
omnes, qui vel metu vel quorumdam dolo circumventi
cum Gregorio communicarunt, ut jam moniti et exci-
tati , nobis morem gerentes, a detestanda ejus commu-
nione desistant, ac deinceps sese Ecclesise catholicse

conjungant.
XL. Cseterum quia cognovimus Eusebianos in Aphtho-
nium, quoque Athanasium Capitonis filium, Paulum
et Plutionem compresbyteros nostros, conspirationem
fecisse, ita ut alii quidem in exilium missi sint, quidam

mortis minis perterriti aufugerint-, idcirco vobis de-

clarandum duximus, etiam illos a nobis receptos, et
innoxios esse declaratos; quod probe sciremus, omnia
quse ab Eusebianis adversus orthodoxos gesta sunt, ad
gloriam et commendationem eorum, quos illi calum-
niatisunt, vergere. Decebat quidem Episcopum vestrum,
comministrumque nostrum Athanasium de iis vos cer-
tiores facere sed quoniam firmioris testimonii causa,
:

ipsam sanctam Synodum vobis scribere, exoptavit-, ideo

nihii supersedendum rati, hsec vobis quam primum
significare curavimus; ut quemadmodum nos, ita vos
quoque illos recipiatis, laudem enim ipsi merentur,
quoniam propter suam in Christum pietatem digni ha-
biti sunt ab hsereticis contumeliam pati. Quaenam autem
a sancta Synodo decreta sint contra ariana^ hseresos prae-
fectos, qui et in vos et in alias Ecclesias debacchati sunt,
ex iis quse subjuncta sunt, cognoscetis ; ea enim ad vos
 \l »T.Or.IA. CONTRA ATUANOS. /\6?

misimus; ul hinc notum sii vobis, Ecclesiam catholicam

non dissimulanter agere cum iis qui in sc scclera pcr-
petrarint.

SAISCTA SYNODUS

pcr Dei gratiam SardiccB congrcta, iis c/til in Mgyp-

to ct Lybia sunt Episcopis ct comministris , dilcctis

fralribus in Domino salutcm.

XLI. Ettam veslra? pietalis litteris nondum acceptis,

non ignotum id nobis, sed exploratum fuit, execrandse
Arianorum honresis patronos, multa et atrocia in exitium
potius animarum suarum, quam in Ecclesiam machi-
natos csse. Hrec eniin fuiteorum ars et vafrities, semper-
que hujus lcthiferi propositi fuere; ut omnes ubique or-
thodoxos, qui Ecclesia? catholica: doctrinam retinent, a
patribus sibi traditam, sedibus pellere, et persequi sata-
gant. Aliis enim ficta crimina imposuere, alios in exilium
misere; alios in ipsis suppliciis confecerunt. Ccrte fratris
nostri et coepiscopi Atlianasii innocentiam vi et tyran-
nidc circumvenire conati sunt, quapropter nulla sedu-
litatc, nulla fide, vel requitate , in eo judicando sunt usi.
Ideo diffisi iis, quas luscre fabulis, atque rumoribus quos
de illo sparscrc :iimno animadvcrtentes , se non vera
posse earum rcrum proferre argumenta; cum essent in
urbc Sardica, noluerunt ad synodum sanctorum omnium
Episcoporum accedere. Atque hinc sequitas judicii fralris
et coepiscopi nostri Julii liquido apparuit, qui non tc-
merario consilio, sed cum debita accuratione sententiam
tulit, adoo ut uihil sit dubii de communionc fratris nos-
468 S. ATHAIVASII ARCniEPISGOPI

tri Athanasii relictum : quippe qui octoginta Episcopos

pro se habuerit veraces testes. A quo illud quoque cum

requitate actum est, quod per dilectos fratres nostros

presbyterossuos,et perlitterassuas, Eusebianos, nonrecto
judicio sed vi fretos, sapienter eluserit.Quapropteromnes
ubique Episcopi Athanasii, utpote innocentis, commu-
nionem firmam statamque fecerunt. Illud quoque vestra
caritas animadvertat-, cum ad sanctam synodum Sardicse
congregatam advenisset, tunc, uti supra diximus, Orien-
tales Episcopos, et scriptis litteris, et mandatis non
scriptis, a nobis citatos vocatosque fuisse, ut se judicio

sisterent. Atilli sua sese damnante conscientia, turpibus

usi tergiversationibus, judicium subterfugere coeperunt.
Postulabant enim, ut innocentem quasi reum a nostra
communione ejiceremus, non advertentes quam inde-
ceus, immo potius quam impossibile illud esset. Quin et
monumenta in Mareote edita a sceleratissimis et perdi-
tissimis quibusdam adolescentibus, quibus ne minimum
quidem clericatus gradum quispiam contulisset, una so-
lum e partibus pra?sente, facta esse constabat : nam
neque frater noster Athanasius, neque Macarius presbyter
ab illis accusatus, illic adfuerant. Et alioqui eorum in-
quisitio seu potius fraudulenta subjectio, omni turpitu-
dine plena erat : nam cum ethnici, tum catechumini
interrogabantur, non ut quas scirent dicerent, sed ut quae
ab illis didicerant, falso proferrent. Siquidem et vestrum
presbyterorum qui absente Episcopo, rei curam gere-
batis ac voluistis qusestioni interesse, et veritatem pate-
facere , mendaciaque refutare, nulla est habita ratio :

neque enim vos adesse concesserunt, sed contumeliose

ejecerunt. Ac licet hinc maxime eorum sycophantia om-
nibus comperta sit, attamen dum monumenta illa lege-
rentur, deprehendimus ipsumsceleratissimum Ischyram,
 APOLOGIA GONTRA ARIAHOS. .]Gc)

qni vaeuo cpiseopatusnomin<\ inmcreedem syeophantisc

nue, est afa illis donatus, calumniam suam coarguere. In
iisdem enim monumentis aarrabat ipse Tscbyras, se, qua
bora Ifacarium in suam cellam venisse affirmabat, oegro-
luni jacuisse : licct ccontra EusebianJ scribere ausi sint,
[schyram, cum Macarius supervenit, stetissc et oblatio-

nem fecisse.

XLTT. Quinetiam, ea qua post usi sunt sycophantia et

calunmia omnibus manifesta est. Aiebant enim, et
magnis clamoribus affirmabant, coedem Athanasium per-
petrassc, et Arsenium queindam Melelianum Episcopum
occidisse, quain rem simulato gemitu et falsis lacrymis
deplorabant, postulantes viventis corpus, quasi is mor-
tuus esset,sibi tradi. Sed nonlatuit eorum vafrities :om-
nibus enim compertum fuit hominem vivere, et inter
vivos numerari : et cum conspicerent illi, adomne scelus
prompti viri se enim Arsenius
mendacii convictos : ipse
vivus se minime occisum aut mortuum essc palam
,

fecit; nihilo tamen magis quieverunt, sed alias syco-

phantias prioribus addendas quresiere, ut quibusvis nia-

chinis abhibitis, hominem denuo caluumiarentur. Quid
igitur, dilecti ? Nequaquam pertcrritus est fratcr noster
Athanasius, sed ilerum magna usus fiducia eos in jus pro-
vocabat. Nos quoque rogavimus bortatique sumus, ut
judicio se sisterent, et si possent, hominem convincerent.
magnam arrogantiam o ingentem superbiain! aut
!

potius si vere dicendum est, o malam, et criminc ob-

noxiam conscientiam ! quod sane nulli non cxploratum
est. Quocirca, dilecti fratres, monemus vos ct hortamur,
ut prae omnibus rectam Ecclcsiee calholicre iidcm reti-
neatis. Multa quidein graviaet atrocia tolerastis, multas
quoquc contumclias ct injurias suslinuit cathqlica Eccle-

sia ; scd « Qui pcrseveraverU usque \p iinnn, lii<- saji y

4^0 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI
1
» erit . » Quare si quid iterum contra vos aggrediantur,
tribulatio illa gaudii vobis loco sit : nam istiusinodi
afflictiones pars sunt martyrii. et hujusmodi vestree con-
fessiones et tormenta sua mercede non carebunt : sed
certaininis praerniis a Deo donandi estis. Quamobrem
pro sana fide potissimum decertatc , necnon pro inno-
centia Atnanasii Episcopi vestri et comministri nostri.
JVam neque rem silentio praeterivimus, neque neglexi-
mus quse vestree securitati conducebant : sed ea cura-
vimus, ea egimus quee caritatis ratio postulat. Fratrum
quippe nostrorum afflictorum vicem dolemus, et illorum
afflictiones, nostras arbitramur, et nostras lacrymas cum
vestris commiscuimus. Neque vos duntaxat lsesi estis,
fratres, sed de iisdem ipsis complures alii ex comini-
nistris nostris, huc cum venissent, fusis lacrymis con-
questi sunt.
XLIII. Quocirca haec retulimus ad piissimos, et Dei
amantissimos Imperatores, rogantes eorum humanitatem,
ut eos qui adhuc vexantur et affliguntur, dimitti jubeant,
decernantque ut ne quis judicum, quorum officium est
popularia solum curare clericos judicet, aut ullatenus
,

imposterum, occasione curanclarum ecclesiarum, adver-

sus fratres quidvis moliatur : sed ut quisque citra perse-
cutionem aut vim, vel fraudem, pro voto et voluntate
,

sua vitam agat, ac cum quiete et pace catholicam et

apostolicam sectetur fidem. Porro vestram unanimita-
tem monitam volumus, Gregorium, qui dicitur prseter
jus fasque ab heereticis ordinatus, et in vestram urbein
ab illis missus, universee sacrsesynodi judicio damnatum
depositumque fuisse; tametsi revera nunquam is ut Epis-
copus sit habitus. Vestrum
Episcopum Athanasium igitur
redeuntem cum gaudio recipiatis ideo enim illtim cum ;

* Matth. x t *f,
 A1-(>I(m;]\ QOKTHA ARIAIVOS. fy \

paoo (liiiiisitiuis. Unde hortamm ornncs, qui vel metu

\r\ qvorumdam dolo circumventi cum Gregorio commu-
nic.inini , ul jam nionili et oxeilati, nobis niorein jjorcu-
les. i c1< toslainla ejus COmmunione desistant, ac deiuceps
MM Eccfosiee catholicse conjungant. Quaenam autem a
Bancl a svnodo decreta sinl contra Theodorum, Narcissutn,
Stephanum, Acaeium, Menophantum, Ursacium, Valen-
tom. ct Georgium, arianae hrereseos proefectos, qui et in
voset in alias Ecclesias debacchati sunt, ex iis quee sub-
juneta sunt, cognoscetis. Ea cnim ad vosmisimus, ut ves-
tra pielas decretis nostris suffraectur, ct hinc notum sit

vobis, Ecclesiam catholicam non dissimulanter agere cum

iis qui in se scelcra perpetrarint.

SANCTA SYNODUS
pcr Dci graliam Sardicm congrcgata , omnibus ubi-
quc Episcopis ct comministris Ecclcsitv catkolica _,

dilcctis fratribus in Domino salutcm.

XLIV. Multa quidem plerumque contra Dei scrvos

recte fidei inhgerentes, moliri ausi sunt Ariomanitae : duni
enim spuriam doctrinam subjicerent, orthodoxos cjicere
conati sunt. Tanta autem vi jamconlra fidem insurrexe-
runt, ut id ne pietatem quidem religiosissimorum Impe-
ratorum latuerit. Itaque, Dei gratia opitulante, ipsi reli-

giosissimi Imperatorcs, nos ex diversis provinciis ac civi-

tatibus in unum coegcrunt, etsanclam hanc synodum in
civilate Sardica cclebrari concesseruut; ut amolo quovis
dissidio ac omni prava iide climinata, sola erga Christuui
nielas apud omnes servctur, Ycncruut euim Oricni
 ;,

472 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

quoque Episcopi , hortantibus piissimis Imperatoribus

ad ea potissimum quse pluries jactitarant de dilectis fra-
tribus et comministris nostris Athanasio Episcopo Alexan-
drioe, et Marcello Episcopo Aneyrogalatia?, disquirenda.
Fortasse enim ad vos quoque pervenerunt eorum calum-
nioe : commovere conati sunt,
fortasse et vestras aures
quo suis adversus innoxios calumniis vos fidem haberetis,
ipsique interim nefariae suae hseresis suspicionem dissimu-
larent. Sed non diu licuit id agere : est enim qui Ecclesiis
patrocinatur Dominus, qui pro iis et pro nobis omnibus
mortem subiit, ac per seipsum omnibus nobis aditum
dedit ad ccelum. Cum igitur jam pridem Eusebiani Julio
comministro nostro Romanae Ecclesiae Episcopo litteras
scripsissent contra praedictos comministros nostros nempe,
Athanasium, Marcellum, et Asclepam-, scripserunt quo-
que alii ex aliis partibus Episcopi, qui litteris suis de
Athanasii comministri nostri innocentia ferrent testimo-
nium : quae autem ab Eusebianis gesta essent , mendaciis
et calumniis plena esse affirmarent ; tametsi hinc prceser-
tim eorum sycophantia propalam fuit, quod vocati a di-
lecto et comministro nostro Julio, non accessissent, quod
item ex ipsis Julii scriptis perspicuum erat. Yenissent
enim si iis quse contra comministros nostros egerant, lidu-
ciam habuissent. Conspirationem tamen suam manifes-
tius declararunt ex iis quse in illa sancta et magna Sy-
nodo gessere. Cum enim Sardicam advenissent, conspec-
tis ibi fratribus nostris Athanasio, Marcello et Asclepa
aliisque, judicio se sistere reformidarunt : nec semel aut
bis, sed plerumque in jus vocati non obtemperarunt
quamvis nos omnes Episcopi convenissemus inque pri- ,

mis felicissimse vir senectutis Hosius qui ob setatem et ,

eonfessionem,et ob tantum a se susceptum laborem,omni

est reverentia dignus. Expectantibus igitur nobis atque
 ,

APOI.OI.IA C.ONTRA AIUANOS. ftfO

bortantibua ut judicio se sisterent, quo ca qua3 contra

comministros nostros absentes sparserant, et littoris signi-
lioaiant . coram probare possent illi uliquc
hsec ipsa :

quantumvis voeali, nequaquam accesserc, uti supra dixi-

inus. hineque ealuinniani prodidere suam ae ipsa recu- :

satione syoophantias ac insiilias suas tanlutn non procla-

niarunt. Qui cniin dictis suis habent Jiduciam, ii sanc
non recusant coram advcrsariis consislere. Quandoqui-
dem autem accedere renucrunt, arbitramur neminem la-
terc, eos, (
quanquam malis de more velint artibus uti )
cuni nihil habeant quod adversum comministros nostros
probare possint, absentes quidem calumniari, proescntes
vero refugere.
XLV. Non solum autem carissimi fratres, ob suam
,

ad\ ersus illos sycopbantiam fugam fecere; sed etiam quod

praesto viderent qui se de variis criminibus accusarent.
Illic enim vincula et ferrum : illic viri ab exilio reversi
comparebant. Ab autcm qui adlmc in
iis exilio detine-
bantur missi sunt quidam e comministris nostris eorum
cognati : accesserunt itidem amici quorumdam, qui fue-
rantiis auctoribus interempti. Quodquc gravissimum est,
aderant Episcopi, quorum unus ferrum et calenas pro-
tulit, quibus oneratus ab illis fuerat : alii csedem eorum
calumnia perpetratam testabanlur. Eo enim devenerant
insaniee, ut tentarent eliam Episcopos perimere, et sane.
occidissent, nisi illi eorum manibus sese fuga proripuis-
sent. Obiit certe comminister noster beatae memoria;
Theodulus, dum iis calumniantibus fuga sibi consulcret

ob eorum quippe criminationcmcapitis fuerat damnatus.

Alii inflicta gladiis vulnera exhibucrc alii sc corum :

opera famem pertulisse conquesti sunt. Ilorumque faci-

norum non vulgarcs homines, sed integrse Ecclesias testes
prant, quarum legati, nos de miJitibus jjladio inslrurtis,
^4 S * ATHANASII ARGHIEriSGOPI

de turbis clavas gestantibus, de judicum minis, de suppo-

sititiis epislolis.certiores fecerunt. Lectse sunt enim litterae
a Theognio adversum comministros nostros Athanasium,
Marcellum et Asclepam conficta?, ut Imperatores in illos
concitaret, quod verum esse comprobarunt qui tunc tem-
Virginum
poris fuerant Theognii diaconi. His adjiciendse
denudationes, Ecclesiarum incendia, ministrorum in car-
cerem mancipationes. Heecque omnia nulla alia de causa
quam abominandee Arianorum hsereseos gratia ; qui enim
eorum communionem recusabant, hsec experiri coacti
sunt. Haec igitur dum animadverterent, quid consilii ca-
perent ignorabant-, erubescebant enim facinora confiteri
sua. Quod autem haec ultra latere non valerent, Sardicam
venerant, ut adventu suo suspicionem flagitiorum levare
viderentur. At ubi eos quos vel calumniis vel calamitati-
bus affiixerant, accusatores debitis documentis instructos
conspexere-, vocatilicet, se sistere noluerunt; quamvis
comministri nostri Athanasius, Marcellus et Asclepas,
magna cum fiducia conquererentur, instarent, provoca-
rent et pollicerentur se non solum sycophantiam refuta-
turos, sed etiam ostensuros quanta illi scelera perpetras-
sent adversus Ecclesias suas. At illi tanto conscientias ter-
rore correpti sunt, ut fugam facerent, et fugacalumniam
suam proderent, ac scelera sua fugiendo faterentur.
XLVI. Porro quamvis eorum improbitas et sycophan-
lia non modo ex prioribus, sed ex istis quoque sit explo-
rata; attamen, ne ex fuga sua novi cujusdam doli occa-
sionem captare valeant ; visum fuit nobis improba eorum
facinora juxta veritatis normam disquirere. Re sic propo-
sita , eos ex suis actis sycophantas esse , et revera insidias
adversum comministros nostros struxisse deprehendimus.
Arsenius enim, quem ab Athanasio necatum aiebant,
etiamnum superstes est, et jnter yivos numeratur ; ninc
 ,

Arni(H.i\ COKTKA A1IA.R08. 4,"^

que t .< < li.iiu qutt d« aliis ! |i.irscrinil. liqud esse ronficlu.
Quandoquidem autem illi decalicea M acario presbyte¥o
tthanasii confracto insusurrabant ;
qtii Alcxnndr ia et ei,

Otfl nec non exnliis locis huc concesserant, teslati

sunl, niliil ejusmodi comniissum luissc. Inimo Episcopi
itii ad Julium comministrnm noslruin
litteris suis

t( siimonium ferunt, ne suspicioncm quidem liujus rei ibi

( \litisse. Porro ea qua^ se conlra illum habere dicunt
monumenta, constat allera solum parle prresente fuisse
edita : el alioqui in liis monumcntis cfiiciendis, ethniei
etcateehumeni interrogati fuerc. Quidam autem ex ca(e-
chumenis illis interrofjatus aiebat, se intus fuisse quando
Macarius in eum locum se immisit : alius item interro-
gatus diccbat, Ischyram illum ab ipsis decantatum, tunc
fegrotum in cellula decubuisse ; ita ut hinc liquido coris-
tet nihil omnino mysteriorum tunc celebratum fuisse
cum catechumeni intus essent,et Ischyrasnon adesset, sed
t&ger decumberet. Quin et ipsc seeleratissimus Ischyras,
qui mcntitus fuerat dicendo Athanasium sacrum qucm-
dam librum combussisse, et ea de re convictum fuisse
confessus est se per id temporis rpjjrotasse et decubuisse,
cum Macarius adfuit, ut vel hine vere sycophanta ille sit

hahendus. Certe in hujus calumniae mercedem ipsum Is-

chyram Episcopi nomine donarunt, qui ne presbyter qui-
dem erat. Duo cnim presbyteri, qui Mcletii quondam se-
quaces, demum a beatac memoriae Alexandro olim Alexan-
drice Episcopo recepti sunt, iidemque nunc cum Athanasio
vcrsantur, huc advenientes testati sunt, illum nunquam
Meletii presbyterum fuisse, nec Meletium ih Marcote
Ecclesiam vel ministrum unquam liabuisse. Aihiloininus

eum qui presbyter non erat, nunc quasi Episcopum pro-

duxerunt, ut hoc nomine usi ,
per sycopliantiam ejns
auditores percellaut,
 ,
,

4; 6 S. ATHAIfASIl ARCHIEPISCOPI

XLVII. Lectus est quoque liber comministri nostri

Macelli , et deprehensa est Eusebianorum dolosa vafri-
ties. Kam quae per interrogationem Marcellus dixerat,ea
quasi ex professo dicta, sunt calumniati. Lectis igitur
subsequentibus ac iis quae ante quaestiones illas posita
erant, recta viri fides inventa est. JVeque enim ex sancta
Maria, ut illi affirmabant, Verbo Dei initium tribuebat :

neque regnum ejusfinem habiturum; sedregnumejusini-

tio et fine carere scripserat. Asclepas autem comminister
monumenta protulit Antiochiae, praesentibus accusatori-
bus, et Eusebio Caesareae Episcopo edita, et ex sententiis
Episcoporum qui eum judicabant, se innocentem esse de-
monstravit. Non sine causa igitur, dilectissimi fratres,
saepius vocati non obtemperaverunt, sed fuga sibi consu-
luerunt. JVam impellente conscientia, se revera calumnias
struxisse aufugiendo confirmarunt. Hincque contigit , ut
iis quae ab eorum accusatoribus praesentibus objicerentur
ac demonstrarentur, fides sit habita. Jam vero super haec
omnia, damnati et ejecti
eos qui olim ob Arii haeresim
fuerant, non solum receperunt, sed et ad altiorem gra-
dum promoverunt-, diaconos quidem ad presbyteratum
et ex presbyteris ad Episcopatum, nulla alia de causa

quam ut impietatem disseminare etlatius propagare, ac

piam fidem corrumpere valerent.
XLVIII. Horum autem principes post Eusebium hi
sunt : Theodorus Heracleae, IVarcissus Nerioniadis in Ci-
licia , Stephanus Antiochiae, Georgius Laodiceae, Acacius
Caesareae in Palestina, I\Ienophantus Ephesi in Asia, Ur-
sacius Singidoni in Mysia, Valens Mursiae in Pannonia.
Isti enim eos qui secum ab Oriente venerant , non per-
mittebant ad sacram Synodum accedere , modo
nec ullo
ad Ecclesiam Dei se conferre. Et cum Sardicam vcnirent,
per diversa loca synodos priyatim agebant, adhibitisqu-:
 APOLOGIA CONTRA ARIANOS. 477
ininis foedera inibant; ut cum Sardicam advonisscnt, nul-
latenus sescjudicio sisterent ,neque una cuin sancta sy-
Dodo convenirent : sed perfunctorie dunlaxat advcntu
RM lignificato, statim aufugerent. Hsee enim ediscere
licnil a comministris nostris Macario in Palestina Epis-
COpo, ol postquam cum illis vene-
Aslerio in Arabia, qui
vant .eorum inildelitatc recessere hi enim cum ad
al> ,

sanetam synodum advenissent de vi sihi illata conquesti

:

sunt dicehantque nihil ab illis recte ac sincere agi. Ad-

,

debant insuper, multos cum illis esse rectne fidei cultores,

qui ab illis quominus huc accederent impedirentur; eos
enim qui se deserere vellent minis absterrebant, quocirca
curarunt ut in una domo omnes manerent, ac nulli con-
cedebant vel minimum quidem temporis seorsum de-
gere.
XLIX. Quandoquidem igitur par non esset silentio
preetermittere eorum sycophantias, vincula, csedes, pla-
gas, conspirationessupposititiisepistolisstructas, vulnera,
Virginum denudationes, exilia, ecclcsiarum desolationes,
incendia, translatioues a minoribus civitatibus ad majo-
res diceceses, ac prae oronibus, execrandam haeresim
arianam, quse iis auctoribus contra rectam fidem insur-
rexit; idcirco dilectos quidem fratres ct comministros
nostros Athanasium, Marcellum et Asclepam, et qui cum
illis ministri sunt Domini, innocentes et puros esse decla-
ravimus ; missis ad singulas diceceses litteris, ut cujusque
Ecclesiae populi sui Episcopi innocentiam agnoscant,
cumque pro Episcopo habeant ac expectent redeuntem.
Ulos autem qui instar luporum, eorum Ecclesias invasere,
Gregorium Alexandriae, Basilium Ancyrae, Quintianum
Gazae,neEpiscopos appellent, nec aliquam cum illiscom-
munionem habeant, neve litteras ab iis accipiant vel ad
eos scribant. Theodorum autem Narcissum, Acacium, ,
4^8 S. ATKAHJlSII arghiepiscopi

Stephanum Ursacium Yalcntem et Menophantum

, , ,
,

necnon Georgium, tamctsi is, prce metu ab Oriente huc

non accesserit quia tamen a beatse memoria? Alexandro
;

damnatus depositusque est , et quia is ut cseteri illi Arii

vesanise sectator est hos inquam ob delata crimina com~
:

muni calculo sancta synodus episcopatu abdicavit. De-

crevimusque illos non solum Episcopos non esse sed ,

etiam, utpote indignos, fidelium communione privan-

dos : nam eos qui Filium separant , et Verbum a Patre
slio abalienant, a catholica Ecclesia separari, et Christia-
norum nomine indignos haberi sequum est. Sint igitur
vobis anathema , eo quod verbum veritatis aduiterave-
rint : apostolicum enim prseceptum est , « Si quis vobis

» evangelizaverit, prseterquam quod accepistis, anathe-

» ma » Cum his jubete ne quis communicet, nihil
sit
1
.

enim commune luci cum tenebrisj hos omnes procul ar-

cete, nulla enim concordia Christo cum Belial. Et cavete,
dilecti, ne litteras vel ad
, vel ab eis acci-
illos scribatis

piatis.Quin potius studete, fratres et comministri, ut spi-

ritu nostrae synodo praesentes, suffragium vestrnm per
vcstram subseriptionem ipsi adjiciatis; ut ab omnibus
u-bique comministris nostris concordia servetur. Divina
providentia vos sanctificatos et lsetos custodiat, dilecti

fratres. Hosius Episcopus subscripsi, et sic omnes. Hoc

suum rescriptum Sardicensis synodus ad illos misit qui-
bus accedendi facultas non csset, qui et ipsi suffragiis suis

decreta synodo approbarunt. Eorum autem qui in sy-

nodo scripserunt aliorumque Episcoporum nomina, hasc
sunt (9).
L. Hosius ab Hispania, Julius Romoe per Archidamum
et Philoxenum presbyteros, Protogenes Sardica3, Gauden-
tius, Macedonius, Severus, Pro?textatus, Ursicius, Lucil-
« Gal. 1,8.
 ,,

apot.octa r.o^Tn\ artanos. 4"0

lus. Eugcnius, Vitalius, Calepodius, Florentius, Bassus,

Vincentius, Stercorius, Palladius, Domitianus , Chalvis

Gerontius, Protasiue, Eulogus, Porphyrius, Dioscorus,
Zosimus, Januarius, /osimus, Alcxander, Eutychius, So-
crates, Diodorus, Rfartyrtus, Eutherius, Eucarpus, Athe-
nodorus, [renaeus, Julianus, Alypius, Jonas, Aetius, Res-
tilulus, Marceliinus, Aprianus, Vitalius, Valens, Hermo-
genes, Castus, Domitianus, Fortunatius, Marcus, Annia-
nus,Heliodorus, Musseus, Asterius, Paregorius, Plutarchus,
Hymenseus, Athanasius, Lucius, Amaritius, Avius, \sele-
Maximus, Tryphon, Alexander, Antigo-
pius, Dionysius,
nus, JElianus, Petrus, Symphorus, Musonius, Eutychus,
Philologius, Spudasius, Zosimus, Patricius, Adolius, Sa-
pricius.
Galliae, Maximianus, Verissimus, Victurus, Valenti-
nus, Desiderius, Eulogius, Sarhatius, Dyscolius, Superior,
Mcrcurius, Declopetus, Eusehius, Severinus, Satyrus,
Martinus, Paulus, Optatianus, Nicasius, Victor, Sempro-
nius, Valerinus, Pacatus, Jesses, Ariston , Simplicius,
Metianus, Amantus, Amilianus, Justinianus, Victorinus,
Saturnilus, Ahundantius, Donatianus, Maximus.
Afiricse, Nessus, Gratus, Megasius, Coldseus, Rogatia-
nus, Consortius, Rufinus, Manninug, Ccssilianus, Ilcrcn-
nianus, Marianus, Valerius, Dynamius, Myzohius, Justus,
Celestinus, Cyprianus, Vielor, Ilonoratus, Marinus, Pan-
tagathus, Felix, Baudius, Liber, Capito, Minervalis, Cos-
mus, Victor, Ilcsperio , Fclix, Severianus, Optantius',
Ilesperus, Fidentius, Salustius, Paschasius.
£gypti; Lihurnius, Amautius, Felix, Ischyrammon
Romulus, Tiherinus, Consortius, Heraclides, Fortunatius,
Dioscorus, Fortunatianus, Rastamon, Datyllus, Andreas,
Serenus, Arius, Theodorus, Evagoras, Helias, Timotheus,
Orion, Andronicus, Papbnutius, Hcrmias, Arahion, Psc-
 ,

48o S. ATJIA.NASII ARCHIEPISCOPI

nosiris, Apollonius, Muis, Sarapampon, Philon, Philip-

pus, Apollonius, Paphnutius, Paulus, Dioscorus, Nilam-
mon, Serenus, Aquila, Aotas, Harpoeration, Isac, Theo-
dorus, Apollos, Ammonianus Nilus, Heraclius, Arion, ,

Athas, Arsenius, Agathammon, Theon, Apollonius, He-

lias, Paninuthius, Andragathius , Nemesion, Serapion ,

Ammonius, Ammonius, Xenon, Gerontius, Quintus ,

Leonides, Sempronionus, Philon, Heraclides, Hieracys,

Rufus, Pasophius, Macedonius, Apollodorus, Flavianus,
Psaes, Syrus, Apphus, Serapion, Esaias, Paphnutius, Ti-
motheus, Elurion, Gaius, Musseus, Pistus, Heraclammon,
Hero, Helias, Anagamphus, Apollonius, Gaius, Philotas,
Paulus, Tithoes, Eudsemon, Julius.
In Canali Italise, Prohatius, Viator , Facundinus, Jo-
seph, Numedius , Sperantius , Severus , Heraclianus ,

Faustinus, Antoninus, Heraclius, Vitalius, Felix , Cris-

pinus, Paulianus.
Cypri, Auxihius, Photius, Gerasius, Aphrodisius, Ire-
nicus^, Nunechius, Athanasius, Macedonius, Tryphillius,
Spyridon , Norhanus , Sosicrates.
Palsestinse , Maximus , Aetius , Arius, Theodosius, Ger-
manus , Silvanus , Paulus , Patricius , Elpidius , Germa-
nus, Eusehius, Zenobius, Paulus, Petrus.
Hi sunt igitur (10) qui synodi decretis suhscripsere.
Extantque alii permulti qui etiam ante hanc synodum
,

nostri gratia scripsere ex Asia scilicet Phrygia et Isau-

, ,

ria ,
quorum nomina in propriis eorum epistolis circum-
feruntur, prope sexaginta tres , una omnes, trecenti
quadraginta quatuor.
LI. Horum certior factus Deo carissimus Imperator
Constantius, nos accersivit, litterasque ad fratrem suum
beatse memorise Constantem misit, nobisque item semel
iterum atque tertio scripsit ; his verbis,
 WHim.M COltTRA AMAXOS. 4
*!-

CONSTANTIUS vigtor
AUGUSTCS ITHANASIO.

DiUTini immanibus maris fluctihus proeellisque

te

ja i.ui humanitas non permisit; te

aostrse clementiae
scilicel patriis penatibus nudatum, tuisque spolialum,

in inviis ferarum locis errantem non neglexit indefcssa

nostra pielas. Nam ctsi diu distuli mentis meae proposi-

tum litteris tibi signifieare, eo quod te ultro accessurum,
laboribusque tuis remedium rogaturum expectarem ta- •,

men quia fortasse metus impedimcnto fuit ne propositum

exequercrc tuuin , ideo litteras munificentise nostrse ple-
nissimas adtuam constantiam misiinus, ut absque metu
quamprimum conspectui nostro te prsesentem sistere cu-
res, quo voti tui compos effectus, nostramque bumani-
tatem expertus , tuis restituaris. Hac enim de causa
Dominum meum et fratrcm Constautem Viclorem Au-
ffustum pro te rogavi , ut tibi veniendi daret facultatem,
quo utriusquc nostrum nutu patrioe restituaris, bocque
gratiae nostrae pignus assequare.

EPISTOLA II.

Etsi id in primis supcrioribus litteris significavimus

,

ut absquemetu ad nostrum comitatum te conferres:

quod summOpere cupiamus te ad propria rcmittere, ta-
men etiamnunc bas litteras ad tuam constantiam misi-
mus •,quibus adliortamur, ut citrn diffidentiam aut me-
tum publica vebicula insccndas, ct ad nos properes, ut
optatis frui valeas.
xxx. 3j,
482 S. ATHAKASII ARCHIEPISCOPI

EPISTOLA III.

,'

Cum Edessae degeremus ,

prcesentibus tuis presbyteris
placuit ut misso ad te presbytero ad nostrum comitatum
properares, ut ubi vultum nostrum conspexisses, quam-
primum Alexandriam proficiscerere : sed quia multum
temporis effluxit ex quo litteris nostris acceptis non ve-
nisti , eapropter te jam quoque impense bortamur, ut
vel nunc saltem quam celerrime nobis te sistas, quo et
patriae restitui, et voti compos eftici queas. Ut autem
res tibi fusius et plenius enarretur, Achitam diaconum
misimus, ex quo tibi ediscere licebit, et mentis nostrae
propositum, et te quae optas assequi posse.

Has igitur litteras scripsit Imperator : quibus acceptis

Romam redii , Ecclesise et Episcopo vale dicturus : nam
Aquileise degebam ,
quo tempore mihi heec scripta sunt.

Tum Ecclesia Romana ingenti gaudio perfusa est ; Epis-

copus vero Julius reditui nostro congratulans , ad Eccle-

siam litteras misit. Nos autem deinceps quacumque tran-
sivimus , Episcopi cum pace deduxere. Litterse autem
istiusmodi sunt.

JULlUSPRESBYTEPdS,
Diaconis et populo Alcxandriam incolenti.

LII. Gratulor vobis, dilectissimi fratres, quodfruc-

tum fidei vestrse ob oculos demum conspicitis : illud
enim ita revera se babere cuivis palam est in fratre et

coepiscopo meo AthaDasio, quem propter vitse purita-

tem precesque yestras vobis Deusrestituit, Ex quo sane
 ,

LIOLOGIA COVT&A M\u>os. 4°3

I

inimadvertere Licel . \ os semper puras <'t caritate plenas

orationes Deo obtulisse. Memores <|iii|t|i<- coelestium pro-

missiouum, necnon disciplinse ad illas ducentis, in qua
per doctrinam pra dicti fratris mei inslituti estis, revera
nostis el peirectam vestram fidem comprehendistis , ne-
quaquam ilium a vobis perpetuo sejunctum fore, quem
in piissimis vestris animabus semper quasi prsesentem

habuistis. Mihi itaque ad \os scribenti non multis opus

. I serraonibus: quaecumque enim vobis a mc dicta fue-
rint , haec vestra fides praeoccupavit , perque Dci gra-
tiam omnium nostrum explevit votum. Gralulor itaque
vobis, libct enim repetere quod in fide invictas serva- ,

voritis animas vestras. JVec minus ipsi Athanasio fra-

tri meo gratulor quod multa licet passus aerumnas

,

nulla tamcn hora fucrit vestrse caritatis vcstrique desi-

derii immemor. Nam tamctsi corpore ad tempus ahs-
trahi a vobis visus est spiritu tamcn indcsincnter est
,

vobiscum vcrsatus.
LIII. Rcdit igitur ad vos jam multo clarior, quam
cum a vobis proiiciscerctur. Si enim pretiosa metalla
aurum et argentum ad puritatem ignis probat ,
quid
quis pro tanti viri dignitate dixerit, qui tot calamita-
tum periculis perfunctus vobis restituitur, purus inno-
censque, non noslro tantum, sed et totius Synodijudi-
cio declaratus ? Excipite igitur , ciilccti fratrcs, cum
omni sccundum Deum gloria et laetitia, Episcopum ves-
trum Athanasium cum iis qui tot ejus laborum fuere
,

consortcs ct votorum compotes effecti

: gaudete qui ,

pastorem vestrum vestram pietatem (ul ita dicam) de-

siderantem siticntcmque, salutaribus scriptis nutrivistis
ct potastis. Yos cnim illi in extranea regione commo-
ranti , consolationi fuistis : vos eum anima-
fidelissimis
bus mcntibusquc vcstris in persecutione fbvistis, Mihi
 4^4 S. ATHANASII ARCHlEPISCOM

certe jam volupe est , cogitanti et anirao prsevidenti

,~

nniuscujusque vestrum in ejus reditu lsetitiam, multitu-

dinis piissimum occursum ,
gloriosamque concurrentium
festivitatem. Quanta et qualis vobis illa futura dies est,
qua et frater noster revertetur , et praecedentia mala
cessabunt; cumque pretiosus ille optatissimusque redi-
tus, omnes coaptabit in quamdam plenissimi gaudii ala-
critatem? Hujusmodi sane gaudium maxima ex parte
etiam ad nos usque pertingit, quibus a Deo id muneris
concessum est, ut in tanti viri cognitionem veniremus.
Par est igitur precando claudi epistolam. Deus omnipo-
tens, Dominus et Salvator noster Jesus
et Filius ejus
Christusperpetuam vobis conferat gratiam , prsemiisque
donet admirandam vestram fidem, quam erga Episco-
pum vestrum praeclaro testimonio exhibuistis ; ut vobis
vestrisque posteris hic et in futuro saeculo , optima im-
,

pertiat, quse nec oculus vidit, nec auris audivit, nec in

cor hominis ascendit ;
quae preeparavit Deus diligentibus
se ,
per Jesum Christum Dominum nostrum ,
per quem
omnipotenti Deo ,
gloria in ssecula saeculorum. Amen.
Yalere vos in Domino exopto, fratres dilecti.

LIV. Cum his advenientem me Imperator perhuma-

niter intuitus, ad patriam Ecclesiamque misit ; cum his

ad episcopos ,
presbyteros , et populos litteris.

EPISTOLA I.

yictor Constantius Maximus , Augustus , Episcopis

et presbytcris catholiccc Ecclesicc.

Nequaquam destitutus Dei gratia est reverendissimus

Athanasius, sed licet ad breve tempus humanae proba-

 ,

APOLOGIA COKTRA ARIAKOS. 4^5

tioni subjectus fuerit; debitum tamen a providentia

omnium rerum inspectrice retulit oalculum, ac Dei vo-
luntate uostroque judicio patriae siinul et Ecclesiav, cui
• li\ ino nulu pisssidebat, est rostitutus. Hunc ipsum quoc
consontanoa erant par fuit a nostra lmmanitate conse-
qui ita ut quaecumque antohac oontra illos qui cum eo
;

commuuicabant docreta sunt, jam oblivioni tradantur,

omnisque advcrsus illos suspicio in posterum desinat :

et immunitas, qua clerici qui oum eo sunt olim frue-

bantur, illis ut decet confirmetur. Quin et illud gratiee
adjiciendum arbitrati sumus, ut omnes qui in sacro ca-
talogo descripti sunt certiores iiant , securitatem esse
datam cunctis sive Episcopis sive clericis, qui ipsi adbae-
namque uuiuscujusque propositi idoneum
serint. Kecti

argumentum si Athanasio junctus fuerit. Qui-

illud erit ,

cumque enim mcliori judicio et sorte ejus communioncm

cooptarint bos omnes ad similitudinem supcrioris pro-
,

videntiae jussimus, ut gratia a nobis, juxta Dei volunta-

tem, impertita fruantur. Deus vos conservet.

EPISTOLA II.

Victor Comtantius 3 Maximus , Augustus 9 Alexan-

drino catholicoi Ecclesiaj populo.

LV. Cum in proposito nobis sit vestra in omnibus

tranquillitas , et probe sciamus vos diu fuisse Episcopi
vestri providenlia destitutos, Atbanasium Episcopum
virum apud omnes ob insitam sequitatem morumque
probitatem notum, rursum ad vos mittore sequum cen-
suimus. Ilunc cum vestro more ct prout oonvcnit rece-
peritis , vestrarumquo ad Deum precum auxiliatorerri
 ,

486 S. ATIIA5TASII ARCIIIEPISGOPI

concordiam et pacem perpetuam vobis

constitueritis
,

congruentem nobisque gratissimam, juxta Ecclesise le-

gem , curetis perpetuo servare. Neque enim par est dis-
cordiam apud vos aut seditionem quampiam moveri ,
quod alienum est a nostrorum temporum felicitate. Hoc
sane vitii a vobis prorsus abesse volumus, cobortamur-
que ut illo patrono adjutoreque in consuetis orationibus
vestris , uti supra diximus ,
perpetuo apud Dcum uta-
mini; quo bujusmodi proposito vestro ex ora-
scilicet

nium votis procedente Gentiles illi qui idolorum er-,

roribus etianmum inhserent ad sacrre religionis cogni- ,

tionem , dilecti mei , alacrius properent. Quamobrem

vos iterum monemus , ut in pra?dictis perseveretis :

Episcopum vero qui Dei sententia nostroque decreto ad

vos missus est, libenter recipiatis, et tota anima, tota
mente amplectendum existimetis illud enim et vos de- :

cet , et clementise nostrae convenire constat. Nam ut

omnis perturbationis et seditionis occasio malitiosis ho-
minibus auferatur judicibus qui apud vos sunt litteris
,

nostris prcecipimus, ut quotquot seditiosos esse compe-

rerint, legum subjiciant ultioni. Utrumque igitur prse

oculis habentes , cum nostram Deique sententiam , tum

curam vestri vestreeque concordire, necnon pcenam im-
probis constitutam date operam ut quae sunt sacrce reli-
•,

gionis legibus congrua et accommodata custodientes ,

supra dictum virum omni reverentia et honore prose-
quamini vestrasque preces una cum illo , pro vobis et
,

pro recta totius vitce institutione, universorum Patri Deo

offerre curetis.
LVI. Hsec cum scripsisset ,
jussit qusecumque a se

Eusebii calumniis inducto, adversum me dudum scripta

essent , abrogari et ex commentariis Ducis et Praefeeti
 APOLOGIA CONTRA ARIA^OS. 4^7
Egypti abolcri : missusque Eusebius Decurio ca abrasit
ftX labulis. hescriplum autcm sic habct.

EPISTOLA 111.

YICTOR CONSTANTIUS AUGUSTUS NESTORIO.

Ai' su6 eadem forma^ Augustamnicat j Thcbaidis ct

Lybiarum Prcefectis,

Si quid hactcnus ad damnum contumeliamve eorum

qui cum Athanasio Episcopo communicaverunt decre- ,

tum rcpertum fuerit id jam volumus deleri. Placet

,

cnim quam immunilatem antehac ejus clerici habue-

runt, ut eadem iterum fruantur. Hoc autem nostrum
decretum observari jubemus*, ut Athanasio Ecclesiae susu
restituto cum eo communicant eadem gaudeant
,
qui
immunitate quam semper habuere et qua ceeteri ,

fruuntur clerici ; ut idipsum consecuti gaudeant.

LVII. Sic igitur dimissus , dum Syriam peragrarerh
Episcopos Palestinae offendi, qui synodo Hyerosolymis
coacta nos perhumaniter exceperunt, et cum pace di-
miserunt : datisad Ecclesiam et Episcopos litteris hujus-
modi.

SANCTA SYNODVS
Jcrosolymis congregata s omnibus Mgypti ct Lybia-
rum comministris j ac presbyteris, diaconis > po-
puloque Alcxandricc 3 dilcctis ct dcsidcratissimis
fratribus in Domino salutem.

Dignis universorum Dco nratias ajjeve non Valemus',

dilecli, de miraculis quoe ubique opcratus cst , ct jatn
488 S. ATHAJNASII ARCHIEPISCOPI

potissimum erga vestram Ecclesiam, quando pastorem et

Dominum vestrum, comministrumque nostrum Athana-
sium vobis restituit. Quis enim speravit unquam ea se
oeulis visurum, qusejam vosreipsa consequimini? Certe
preces vestroe exauditse sunt a rerum omnium Deo , qui
Ecclesiam curat suam, qui vestras lacrymas respicit ves-
trosque gemitus-, ideoque vestras exaudivit obsecratio-
nes. Eratis enim instar ovium abjectarum vexatarumque
nec habentium pastorem : idcirco ad vos de ccelo res-
pexit verus pastor ,
qui suarum ovium sollicitudinem ge-
rit, virumque vobis restituit peroptatissimum. Ecce enim
nos qui nihil ecclesiasticae pacis causa non agimus ,
qui-
que cum vestra dilectione conspiramus ,
priores illum
amplexi sumus, perque illum vobiscum communicantes,
has ad vos mittimus salutationes nostrasque gratiarum
,

actionis orationes-, ut cognoscatis nos caritatis vinculo

illi esse conjunctos. Yestri autem officii est pro pietate
religiosissimorum Imperatorum orare ,
qui et ipsi com-
pertum habentes cum vestrum erga illum amorem tum ,

ejus innocentiam ipsum vobis omni cum honore resti-

,

tui voluerunt. Supinis igitur eum manibus excipientes,

gratiarum actionis preces Deo horum vobis bonorum
auctore studeatis oflerre ut semper cum Deo gaudeatis,
,

ac celebretis Dominum nostrum in Christo Jesu Do-

,

mino nostro, per quem Patri gloria in ssecula. Amen.

Eorum autem qui subscripsere nomina, tametsi supra
retuli hic quoque scribenda duxi
, sunt enim Maxi- : ,

mus, Aetius, Arius, Theodorus, Germanus, Silvanus,

Paulus, Patricius, Elpidius, Germanus, Eusebius, Zeno-
bius, Paulus, Macrinus, Petrus, Claudius.
LYIII. Hsec cum viderent Ursacius et Yalens, sua se
damnante conscientia Romam sunt profecti pecca-
, ,

tumque suum poenitentia ducti confecti sunt ? ac veniam

 ,

LfOLOOIA CONTRi k.E!AJTOfl. 4^9

poetularunt, Julioque Romee veteris Episcopo, itemque
Dobis naec Bcripserunl : quorum exemplaria mihi sunt a

Paulino rrevirorum Episcopo transmissa.

Interpretatio ex Latino textu Epistolae ad Juiiimi

Papam <lc poenitentia Ursacii ct Yalentis.

Domino Bcatissimo Pajuv Julh Jalcns ct Ursa-

cins. ( 1 1
)

Qi OK1A.H conslat nos antehac multa gravia dc nomine

Alhanasii Episcopi littcris nostris insinuasse, alque lit-
teris Sanctitatis tuaeconventi, cjus rci de qua significa-
vinms non praestitisse rationem profitemur apud sanc-
, :

titatem tuam cunctis prsesentibus presbyteris fratribus

,

nostris, omnia quae antehac ad aures nostras pervene-

runt dc nomine prsedicti, falsa nobis esse insinuala, at-
quc omnibus viribus carcre atque ideo nos libentissime
:

amplecti communionem pra^dieli Athanasii , maxime

cum sanctitas tua, pro insita sibi benevolentia , errori
nostro veniam fuerit darc dignata. Profitemur ctiam ,

quod si aliquando nos Orientales voluerint , vel idem

Athanasius malo animo ad causam vocare, citra cons-
cientiam tuam non adfuturos. Haereticum vcro Arium
sed et satcllites cjus ,
qui dicunt : Erat tempus quando
non erat filius , ct qui dicunt ex nihilo Filium, et qui
negant Dei filium ante srccula fuisse , sicut per priorem
libellum nostrum quem apud Mediolanum porreximus
et nunc et semper anatbeinatizasse. Hgec manu nostra
qua scripsimus profitemur et itcrum dicimus, hcercsim
arianam ut superius diximus, ct cjus auctores in pcrpe-
,

tuum damnasse. Et manu Ursacii : E^o Ursacius Episco-

copus huic professioni nostrrc subscripsi. [similitcr et
Yalens. ]
4gO S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

Domino et Fratrl Atkanasio> Ursacius et Vakns.

Dedit se occasio fratris et compresbyteri nostri Moyse-

tis venientis ad tuam dilectionern, frater carissime, per
quem tibi salutem largissimain dicimus ex Aquileiensium
civitate, et optamus ut incolumis litteras nostras recen-
seas. Dederis enim fiduciam, si tu quoque rescribendo
vicem nobis rependas. Sane babere nos locum tecum et
communionem ecclesiasticam his litteris scito. Divina
pietas te custodiat , frater.

Hsesunt illee litterse : hoc fuit Episeoporurn suffragium

judiciumque nostri causa datum. Quo autem palam fiat

eos non gratia quadam non necessitate aut vi inductos

,

esse ad heec agendum , libet cum vestra bona venia rem

altius ab exordio enarrare ; ut cognoscatis Episcopos ae-
qui bonique studio talia conscripsisse Valentem vero ,

Ursaciumque , quantumvis sero, veritatem tamen esse

confessos.

LIX. Petrus apud nos ante persecutionem Episcopus,

in persecutione martyr occubuit. Hic Meletium qui Epis-
copus in JEgypto erat, plurimorum convictum scelerum,
ac potissimum quod immolasset idolis, in communi Epis-
coporum synodo deposuit. Meletius vero neque ad aliam
confugit synodum, neque curavit apud posteros sese pur-
gare sed schismatis auctor fuit. Hincque factum ut ejus
:

sectatores hactenus pro Christianis Meletiani audiant.

Statimque ille Episcopos maledictis ccepit incessere ;
pri-
mo quidem ipsum Petrum, dehinc Achillam calumniatus
est, et post Achillam, Alexandrum. Hoc autem Absalo-
nis imitatus exemplum , callide est aggressus , eo nempc
animo , ut quandoquidem depositio ignominiam inure-
 Aroi.or.iA conttta atuanos. /,qj

l.ii. calumniis saltem isuis simpliciores posset circumve-

nire. [nterim , Meletio hsec agente, ariana exorta est
ha resia i sed In Nicsena synodo, ipsa quidem bseresisana-
themate damnata, Arianique rejecti , Meletiani vero ali-
quo modo recepti sunt noque jam necessnm est ejusrei
:

proferre causam. Mensibus quinqoe nondum exactis,

oltiit beatse memoriae Llexander : Meletiani vero quos
quiescere par erat, et gratiee loco habere, quocl aliqiia
saltem ratione in Ecclesiam essenl admissi, more canum
nonobliti vomitum suum, iterum perturbabant Ecclesias.
Quapropter Eusebius, rc co*mita, cum esset ipse arianse
-oos patronus, mittit ad IMeletianos, quos magnis
sibi pollicitationibus devincit; initaque cum illis clancu-
lumamicitia, ncgotium constituit sibi opportuno tem-
poro gerendum. Principio quidem missis ad me littcris ,

cohortabatur, ut reciperem Arianos; ita tamen ut ver-

bis non scriptis minaretur, scripto rogaret. Me autom
repugnante, ac respondcnte minimc recipiendos esse hse-

reseos invcntores, ac veritati infonsos homines, analhe-

mateque damnatos ab cccumenica synodo; Imperatori
bealre memoriae Constantino auctorfuit, ut mihi rescribe-
ret, interminatus ni Arianos admitterem ad communio-
nem , me iis affectum iri malis, quibus et jam olim et
haud ita pridcm sum affectus. Ecce partcm epistolae ,
quam detulere Syncletiuset Gaudenlius Palatini.

Pars Epislolcc Imperatoris Constantini.

Cuh igitur voluntatem meam compertam habens, om-

nihus qui in Ecclesiam admitti expetunt, absquc impc-
dimento ingressum prsebeto. Si quos autcm Ecclesia? so-
ciari cupicntes te prohibuisse , aut illis adilum iulerclu-
 ,

492 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

sisse didicero; mittam quamprimum qui tejussu meo

abdicet , et e sedibus transferat tuis.
LX. Cum tamen litteris meis Imperatori suasissem
nullam debere haeresi Christo adversanti cum catholica
Ecelesia esse communionem tum demum tempus quo de ;

cum Meletianis conyenerat se nactum ostendens Euse-

bius missis ad eos litteris, auctor fuit, ut novo com-
,

mento usi paria iis quae olim fuerant contra Petrum

, ,

Achillam et Alexandrum moliti jam adversum nos ex-

, ,

cogitarentetundique pervulgarent. Multisigitur conqui-

sitis, cum nihil invenissent, Eusebii tandem consilio hanc
priorem,Isionis, Eudaemonis et Callinici opera, confingunt
criminationem de lineis nempe stichariis quasi ego le-
} ,

gem iEgyptiis dedissem, ac ea primus exegissem ab illis.

At cum ex presbyteris nostris illic tum repertis rei veri-
tatem didicisset Imperator, eorum deprehensa calumnia
est, erantque presbyteri illi Apis et Macarius. Porro Im-
perator litteras misit, quibus Isionis factum damnans ,

nos praecepit sese adire. Hae sunt autem illae litterae (12).
Eusebius re comperta suadet illis , ut ne isthinc sece-
dant. Cumque advenissem, Macarium denuo de confrac-
to calice insimulantmihique haud levem, immo om-
:

nium atrocissimam imposuere calumniani; quod scilicct

Imperatori adversatus scrinium misissem auri plenum
,

cuidamPhilumeno. Yerum ubi nos Imperator hanc quo-

que calumniam confutantes Psammathiae audisset, illi de
more falsi convicti, expulsi sunt. IVobis autem redeun-
tibus, has Imperator ad populos dedit litteras.
 APOT.Or.IA CO*TIlA AIUAKOS. 49^

Constantinus Maximus Augmtus populo Alexandrino

catholicai Ecclesia?.

l\i. DlLBCTl fratros , saluto vos, Deum invocans

HMximum voluntatis mese testem , nostraeque legis uni-
geuitum rrcatorem, qui in omnium vitam dominatum
obtineti et discordias odit. \ erum quid dicam? an scili-

eet nos bene valcre?sed multo fcliciori sanitate frui lice-

^i vos mutuo dcpositis odiis amaretis : quo factum

csl ut contentiosorum hominum procellis dilectionis re-
liquerimus portum. rem absurdam quanti quotidie !

casus per tumultuosam invidiam excitantur ! Sic est ad

Dei populum infamia translata. Quorsum igitur justitise
recessit fides, cum tanta tenebrarum caligine involva-
mur ; non solum per varie implicatum errorem, sed
etiam per ingratorum hominum vitia, dum et stultilise
fautores toleramus et eos qui ocquitatem veritatemque
proiligant animadvertentes , negligimus tamen? Quae-
nam illa tanta perversitas nostra? Inimicos non confu-
tamus, sed latrocinium scctamur quo perniciossima
:

fraus, ncmine repugnante, sibi facillime viam paravit.

JNullusue tandem sensus est, ne saltem communis om-
nium naturse gratia si quidem lejjis proecepta contemp-
simus ? Sed dicet quispiam , illa saltem dilectio qua? se-
cundum naturam est, invenitur. Quid ergo , nosne qui
et Dei lege, etbona indole instructi sumus, tumultuni et
perturbationem inimicorum tolerabimus, qui quasi fa-
cibus omnia incendunt ? nec tamen vidcmus licet oculis

prnditi nequc sentimus, licetlegis scnsibus uudique cir-

,

cumsepti. Quantus igitur stupor vitam nostram appre-

hendit ,
quaudo nos ipsos ita negligimus, licet hoec nos
4^4 s« ATITANASII AUCTIIEPISCOPl

Dcus moncat ? JYonnc malum illud intolerabile est? non-

nehostes lii sunt existimandi, potius quam domus et po-

pulus Dei ? In nos debacchantur sceleratissimi illi , nos-

que insimulant atque ex adversis partibus nos insectan-
tur?
LXII. Quanta autem cum amentia hoc agant, vos ip-
sos cogitare rogo. Stulti enim in lingua sua sitam habent
malitiam. Hi ergo plumbeas iras circumferunt , ut se in-
vicem feriant , nosque secum abducant ad supplicii sui
auctarium. Interim qui recta docet, hostis judicatur qui :

autem invidise vitium prse se fert, ispopulum mansuetum

contra jus fasque invadit, devastat, absumit , ac sibi ipsi
in malis complacet, sese laudibus ornat et concinnat :

veritatem autem subvertit , fidemque fallit , donec cons-

cientise suse antrum et latibulum conquisitum nactus sit.

Ipsa igitur ingenii pravitas illos miseros efficit, dum pe-

tulanter , indigni licet , seipsos laudibus efferunt , aiunt-
que proh facinus Ille senior est et ille puer ad me
: ! , ;

honor attinet, mihi debetur, ab illo ablatus est ego :

quippc, omnibus ad meas partes abreptis, cum potestate

disperdere aggrediar. Proeclara sane insanise exclamatio :

cohortes utique , conventus aut, ut ita dicam, remigum

principatus, apud improborum illorum ccetus videre est.
nostram absurdilatem , si ita fari liceat! In Ecclesiane
Deistuliitiae habetur spectaculum? num non erubescunt?

num seipsi non objurgant, nec mordentur animis, ut

nunc saltemcontrafraudem et contentionem dignum ali-

quid sentire videantur ? At illi sola invidise vi utuntur

suis veneficiis subnixa. Sed nihil scelerati illi adversus
Episcopum vestrum potuerunt perficere. Mihi credite ,

fratres , nihil aliud satagunt, quam ut cum nostra tem-

pora malis oppresserint , nullum sibi in hac vita relin-
quant pcenitentise locum. Vobis igitur ipsis ferte opem j
 APOLOGIA COTVTnA. A1UANOS. 49^
obtestor vos, amorem nostrum diligite, totisque viribus
ibigite qui oostrce concordiae gratiam cupiunt abole-
vo ; Deumque pm oculis
habentes, vos invicem diligite.
1;,"enim Episcopumyestrum Athanasium excepi perhu-
maniter, oumquc sic sum allocutus, ut qui illum Dei ho-
niinom esse persuasum haberem. \ estrum esthsec intelli-
gere,nec meum est ea de re ferre judicium. Meain autem
salutationem ut ipse reverendissimus Athanasius vohis
renuntiaret consentaneum duxi ; eequitatis illius seduli-
talem animo perpendens, qua3 modo pacifirae fidei meaa
non indigno, in salutaris doctrinse hono semper contine-
tur quaeque ad vos de officio
,
monendos erit comparata.
Deus vos conscrvct, dilccli fratres. Hsec Coustantinus.
LXIII. His ita gestis, cum aliquanto tcmpore quievis-
sent Meletiani , denuo concitantur curantesque ut iis :

qui se mercedc conduxerant pergratum facerent, hoc de-

mumineunt consilium. Mareotes regio quaadam Alexan-
drina est, quam Melctius in schisma deducere nequid-
quam tentavit. Cum igitur Ecclesiac defmitis in locis es-
sent , presbyteris omnibus conventus in iisdem ecclcsiis
agentibus ,
populisquc in pace degeiitibus', quidam Is-
chyras nomine , non clericus, sed et moribus improbus ,

sui pagi incolas in errorcm impcllere conabatur, dum se-

sc jactitaret esse clericum. Id cum compcrissct locorum
presbyter, mihi Ecclesias perlustranti rem denuntiat :

quae causa fuit ut una cum illo Macariuin prcsbytcruiu

mittcrem ad Ischyram accerscndum : qucm cuni eegrum
inque cubiculo decumbentem rcpcrisscnt ,
patri cjus iu-
junxere, ut filium a tali facinorc prohibcret, qualc ad-
vcrsus eum fuerat dclatum. At illc morbo lcvatus cum cs-
sct, a suis ct a patrc ipso, quominus id agerct, prohibi-
tus confugit ad Meletianos : qui inita cum Euscbianis
societatc , hanc una omnes confmxcre criminalioncm j
496 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPl

quod scilicet Macarius calicem confregisset Arseniusque ,

Episcopusa nobis esset interemptus.Quinetiam Arsenium

occultarunt ut qui nusquam compareret
,
crederetur ,

inlerfectus. Truncam item manum circumferebant,quasi

is fuisset membratim concisus. Ischyram vero, quem ne
norant quidem ,
presbyterum circumquaque praedicai^e

coeperunt,ut de calice loquenti decipiendi esset facultas.

Ischyras igitur a suis objurgatus, ad nos collacrymans
accessit, nihiltale inquiensa Macario commissum, quale
pervulgarant , sed se subornatum a Meletianis fuisse,
illi

ad illam criminationem comminiscendam. Hoc autem

rescriptum dedit.

Beato Papai Athanasio Isckyras in Domino salutcm.

LXIV. Quandoquidem ine Domine Episcope te adeun- , ,

tem ut in Ecclesiam reciperer objurgasti ob res an-

, ,

tehac a me delatas quasi id essem meopte consilio ag-

,

gressus*, idcirco mei purgandi causa hoc tibi trado res-

criptum; utcompertum habeas, vim mihi illatam plagas-

que ab Isaaco, Heraclide, Isaaco Letus eorumque sociis,
inflictas esse. Ego sane, Deo in testem adhibito hoc ad ,

tui defensionem declaro, me probe scire te nihil eorum

perpetrasse quse illia te commissa jactitant. JNuIla enim
,

calicis confractio, nulla existit sacree mensse subversio :

sed me iidem, vi ad ha?c omnia dicenda compu-

illata ,

lere. Porro hsec ideo ad defensionem protuli , ac scripto

mandavi quod summopere expetam postulemque
; ut ,

mihi conventibus liceat interesse tuis. Te in Domino va-

lere exopto. Hoc autem chirographum meum tibi Atha-
nasio Episcopo tradidi coram presbyteris Ammona Dicel-
lse , HeracHo Phasci Boccone Chenebri Achilla Myr-
, ,

sines , Didymo Taphosireos, et Justo a Bomotheo : et Dia-

 ,

iPOLOGIi COKTRA AlUANOS. 4i)7

conis Alexandrinis , Paulo, Petro et Olympio : Mareo-

ticis. Vmmonio,
Demetrio , et Gaio.
Pisto,
XV. Hoc ubi rescriptum Iscbyras dcdissct, nihilo ta-
I

m< n minuseamdenuoubiquepervulgant criminationem

ad ipsumquc detuleruntlmperatorem Constantinum, qui
jam pridem accusationem de confracto Calice Psamma-
thiee nobis praesentibus audierat, et inimicorum depre-
hendcrnl calumniam. Tum vero litteras Antiochiam ad
Dalmatium Censorem misii cui homicidii causam au- :

diendam committebat. Censor autem scripto mihi sirmi-

ficavit, ut me adornarem ad eam depellendam crimina-
tionem. Hujus egolitteris acceptis , licet initio rem nihil
Qurarem, quod eos mihi conscius es-
in nullo verc dicere
•(111 ; attnmen eum Tmperator commotus esset, ad com-
ministros meos iEgyptios rescripsi , diaeonumque misi
u I ccrlior lieremdc Arscnio , quem a quinque vel sex an-
nis non videram. Arsenium, ne fusius illaprosequar, de-
litescere compertum est : eum namque primo quidem in
debinc Tyri latentcm nostri invcnere. Quodque
J".j;yplo ,

permirum habeatur, ne deprehensus quidem se Arseuium

csse fassus est, doncc injus voeatus, a Paulo tuiic Tyri
Episcopo convinceretur : dehinc enim prsepudore idip-
sum negare non est ausus. IIoc autem pacti cum Euscbio
inili servandi causa agebat , ne se deprehcnso , tota eva-
uesceret fabula, quod et accidit. [mperatori enim cum
Httcris indicassem repertum Arscnium fuissc, in memo-
riamque revocassem quae de Macario presbytcro ipse
Psammatbia3 audissel judicio ille Censoris inhibito lit-
;

damnata adversariorum nostrorumsy-

terasmisit, quibus
cophantia Eusebium et asseclas in Orientem nobis adver-
,

sandi studio properantes, retrogredi jussit. Porro quod

me de perempto Arsenio insimularint , yt ne multorum
epistolis hujus rei fulciu facientibus ular -

?
unam sufficit
xxx. 52
4^8 S. ATHANASII ARCIUEPISCOPI

Alexandri Thessalonicse Episcopi proferre : ex qua de alio-

rum item epistolis quisque valeat dij udicare . Is ergo cum
probe sciret quam multa Archaph ,
quiet Joannes , adver-
sum nos sparsisset, didicissetque in vivis esse Arsenium,
hsec scripsit.

Domlno dilccto Filio ct unanimi comministro Atha-*

nasio 3 Alcxandcr Episcopus in Domino salutem.

LXVI. Cogratulor optimo Sarapioni qui tanto stu-

dio contendit sese sacris ornare moribus, quique patris me-
morise laudemin dies conciliat. « Mortuus estenim, » ait

quodaui inloco sacra Scriptura , « pater ejus , et quasi non

» est mortuus , » vitae namque suae monimentum reli-
quit. Quo autem affecti fuerimus animo erga Sozontem,
memoriae dignumvirum, nonignoras, Domine quicum ,

sacram ejusdem viri memoriam, tum insitam adolescen-

tis animo modestiam probe noscis. Unam hanc a tua re-

verentia epistolam, adolescentis ipsius manu accepi. Hoc

ipsumigitur indicandum putavi, ut notumtibi esset,
tibi

Domine. Dilectus noster coDdiaconusque Macarius me

summopere oblectavit cum litteris suis mihi Constanti-
,

nopoli transmissis significavit quam turpiter Archaph ,

sycophanta sit deprehensus quod virum qui in vivis es-

:

set quasi interfectum ubique pervulgasset. Illum autem

,

condigna suis sceleribus pcena a justo judicecumsociasibi

cohorte multatum iri , Scripturae praedicant mentiri nes-
UniversorumDominuste quanidiutissiine conservet,
ciae.

Domine erga omnes mansuetissime.

LXVII. Idcirco autem delituisse Arsenium ut illum ne-
catum insimularent testessunt qui cum eo tum versaban-
,

tur. Perquisitum enim illum cum tandem reperissemus,

 AP0I.0GIA CONTRA ARIAKOS. 499
M de iv Pinnea ;»d Joannem hujusmodi sycophantiae his-

trionetn rescripsil , his verHs.

Dilcclo fralri Joannij Pinnes Prcsbytcr Monaslcru

Ptcmcncyrccos in Antcopolitc nomo , saltitcm.

Scire tc volo Athanasium in Thebaulemdiaconiunmi-

sisse suum qui omnia
,
Arsenii conquirendi causa perscru-
taretur. Ii vero quos primum offendit, Pecysius nempe
presbyter, Sylvanus Heliae frater,Tapenacerameus et Pau-
lus Hypseles Monachus , apud nos Arsenium esse confessi

sunt. iVos autem rc comperta, illum in naviculam conjici

curaviinus, ut ad inferiores partes una cum Helia Mona-
cho aveheretur. Post ha?c Diaconus cum quihusdam re-
versus.de repente in Monasteriumnostrum quarendi Ar-
senii causa sese immisit : quem quod , uti supra diximus,
in inferiores partes transmisissemus , nequaquam inve-
nere. Me autem cum Helia monacho qui illum secum as-
sumpserat, Alexandriam deportatum Duci ohtulere : ibi
cum nulla negandi esset facultas, conlessus sum illum vi-
vcre ac minime fuisseperemptum quod itcm fassus est
, :

Monachus qui Arscnium avehendum susceperat. Hac te

monitum volui Palcr, ne Athanasium accusare aggre-
,

diaris. Dixi enim illum vivere,et apudnos delituissej res-

que tola in ^Egypto percrebuit, ut nc ultra celari queat.

Paphnutiusejusdemmonasteriimonachus ,
qui hanccpis-
tolam scripsi ,
plurimum te salutans, valere exopto.
Litterre autem quas Imperator scripsit certior factus ,

Arsenium in vivis essc, hujusmodi sunt.

 \ ,

500 S. ATHAISASII ARCIIIEPISCOPI

Viclor Constantinus Maximus ?

Augustus, Papai
Athanasio.

LXVIII. Litteris tuse prudentise perlectis, id animi

fiiit, ut vicissim litteris ad tuam constantiam missis, te

coiiortarer populum Dei ad tranquillitatem et mise-

, ut
ricordiam traducere cures. Heec enim cum primis animo
inhserentmeo veritatemcolere in mente justitiam sem-
, ,

per conservare , iisque potissimum gaudere qui recta vi-

tse gradiuntur via. De illis autem omni execratione dig-
nis, Meletianis scilicet improbissimis ac nefariis homini-
bus, qui stupore demum perculsi obtorpuere quique ,

per invidiain , perturbationem atque tumultum absurdas

res movent , nefariamque suam mentem demonstrant
heec eloquar. Vides eniin quos illi viros gladio interemp-
tos jactitabant eosdem in medio nunc versari ac vita
, ,

perfrui. Et vero quod gravius quod ita perspicuum ma-,

nifcstumque in eorum causa afferatur prsejudicium, quam

quodilli vivant vitaquefruantur, quosilli interfectos aie-
bant : quibus scilicet pro seipsis loquendi facultas erit ?

Prseter hsec , ea quoque fuit eorumdem Meletianorum ca-

lumnia ut affirmarent te nefario impetu irruisse ac po-
, ,

culum in sanctissimo loco positum raptum confregisse :

quo facinore nulluin revera gravius crimen esset nec tam ,

ingens flagitium si tamen sic actum et peccatum fuisset.

;

Sed qusenam illa accusatio ? quseisthsec tansitio etrei va-

rietas ut nunc ad aliam personam hanc ipsam accusatio-
,

nem transferant ? Res ipsa luce, ut ita dicam , lucidior

est, ipsos nimirum prudentise tuse insidiasparavisse.Quis
postea istos homines qui tanta ad damnum aliorum con-
,

fingere non dubitarunt, consectari voluerit cum maxime ;

semetipsi in ruinam deducant, et probe noscant se con-»

 APOLOGIA CONTRA ARlAlfOS. 001

fictas mendacesque accusationes proferre ? Quisnam illos

sectatusfuerit»utijamdictumest, in exitiique viampree-

ceps abierit, iu quani scilicet illi soli totam salutis auxi-
liiquc spem cbnstituere videntur ? Si enira velint ad pu-
ram conscientiam accedere, optimse sententise meminis-
ie ad sanamque mentemreduci facile intelligent, nul-
. ;

lamsibi opem a providentia expectandam esse , ejusraodi

rerum aemulatores cum sint, et ad perniciem haec mo-
liantur suam. Hoc igitur non duritiem quamdam, sed ve-
ritatem esse jure dixerim. Postremo illud quoque adjicicn-
dum, vclle nos plerumque a tua prudentia haec palam
lefji; ut hinc notuni omuibus sit, ac potissiinum hujus-

modi lacinorum motuumque auctoribus qua nos adrequi- ,

1

tatisnormameloquimur, abipsa veritate declarari. Tanta

ergo cum sit hoc in negotio indignitas, certo sciant me
ita judicasse, et hujus esse sententise : si quid ejusmodi
ultra moverint,non juxta ecclesiasticas sed secuiulum ,

meipsum meamet opera causam auditu-

publicas leges,
rum quo futurum est ut deprehendam eos non solum
•,

generis humani sed divinse quoque doclrinre deprseda-

,

toresesse. Deus te conservet, frater dilecte.

LXIX. Quo autem liquidius innotescat sycophantarum
malignitas, cnipsas Arsenii litteras quas, ubi latens de-
prehensusesset, conscripsit. Quo enimpactosuam Ischy-
ras calumniam litteris confessus est, sic Arseuius epistola
sua eorum perversitatem magis coarguit.
 ,

002 S. ATHAICASH ARCHIEPISCOPI

Athanasio beato Papce, Arsenius Episcopus civitatis

Hypsclitarum 3 qui quondam sub Me/etio fuere 9

una cum presbyteris ct diaconis in DominOj salu-

tem plurimam.

Nos quoque pacem amplectentes societatemque cum

catholica Ecclesia, cui tu , Dei gratia ,
preefectus es : ex-
optantesque ecclesiastico canoni juxta veterem formam
subjici, litteras tibi, dilecte Papa, raittimus, pollicemur-
que in nomine Domini, nos deinceps minime communi-
cum
caturos iis qui sunt etiamnum schismatici et qui ,

nondumcum catholica Ecclesia pacem habent, sive Epis-

copis , neque cumillis con-
sive presbyteris vel diaconis :

sensuros, si quidpiam velint in synodo statuere neque :

pacis litteras vel missuros, vel accepturos ab illis, nec

rursus citra tuam Metropolitani Episcopi sententiam
decretum ullum edituros vel Episcopos spectans , vel
dogma quodpiam commune ecclesiasticum \ sed cessuros
omnibus ante statutis canonibus, ad instar Episcoporum
Ammoniani, Tyranni Plusiani, reliquorumque. Prsete-
,

rea mansuetudinem tuam obsecramus, ut quamprimum

nobis rescribas ,
pariterque comministros nostros litte-
ris moneas , nos supra dictis jam stare decretis, pacem
habere cum catholica Ecclesia, junctosque esse commi-
nistris nostratibus. Credimus porro tuas preces, utpote
probatas acceptasque, impetraturas ut pax hujusmodi
firma et indissolubilis perpetuo perseveret, secundum
voluntatem Dei omnium Domini ,
per Jesum Christum
Dominum nostrum. Totum ccetum sacrorum sub te mi-
nistrorum, nos et qui nobiscum sunt salutamus. Brevi,
pi Deus permiserit , ad tuam mansuetudinemaccedemus,
 ,

APOT.Or.IA. CONTIW AHIVN<'>. 5o5

Aneniw te multis annis valere in Pominoexopto, bea-

tissime Papa.
I \\. Porro calumniee in nos structse majus etliqui-
dius argumentum est Joannispcenitentia, cujus rei testis
fuit Deo oarissimus et beatoe memorise Imperator Cons-
tanliniis. gui cum sciret quoe Joannes contra se ipse
detulisset, illiusque pcenitentis litteras acccpisset, haec
scripsit.

Constantinus Maximus, Atigustus, Joanni.

Admodum grata^ mihi fuere prudentire tua? littera?, ex

quibus qua? peroptabam scire didici, te scilicet omnide-
posita simultate, cum Ecclesia , ut par erat, communi-
cum Atltanasio Episcopo reverendissimo in ple-
casse, et
nam concordiam venisse. Scito igitur te co nomine a no-
bis summopere laudari quod relicto omnijurjjio, rem
,

Deo gratam perfeceris socletatemque requisieris cuni

,

Ecclesia. Quo igitur optata assequare, tibi permittendiuu

putavi, ut inscenso publico vebiculo, ad exercitummese
clementiae properes. Tuum dciuceps erit nihil cunctari.
Sed cum copiam ia-
haec tibi epistola publici vehiculi
ciat, ad nos quamprimum accedas, ut et voti compos
efficiare et postquam nos inviseris congrua fruaris l;e-
, ,

titia. Deus te conservet, frater dilecte.

LXXI. Hic ille fuit conspirationis exitus : quo pc-
racto, Meletiani a proposito suut aversi : at Eusebiani
ne ita quidem cessavere, iHis siquiderri non Meletiani
sed Ariani cura? crant; veriti scilicet, ne illopum defi-
ciente opera, histriones, rei quam inducere yolebant
artifices , non suppcterent. Quare Meletiaais iterum
(onritatis, auctores sunt Imperalori ui synodum ilnimi
,
5o4 S. ATHANASII ARCIIIEPISCOPI

Tyri jubeat congregari. Tum comes Dionysius mittitur,

satellitium militare Eusebianis datur, Macarius vinctus
sub militum custodia Tyrum adducitur : meque Impe-
rator littseri compulit suis, ut vel invitus isthuc me
conferrem. Sed totam conspirationis seriem cognoscerc
licitum est ex Episcoporum iEgyptiorum litteris. Hujus
autem ordiendse consilium enarrare operse pretium fue-
rit; ut hinc eorum adversum nos malignitatem vafri-
tiemque animadvertere quisque valeat. IniEgypto, Li-
bya et Pentapoli Episcopi sunt prope centum ; quorum
nullus nos accusavit , nullus nos presbyter criminatus
est, nullus e populo oblocutus : sed Meletiani jam oiim
a Petro ejecti , Arianique insidias inter se diviserant;

ita ut illi accusandi, hi judicandi sibipartes vindicarent.

Verum nos Eusebium sociosque recusavimus, quodessent
Bobis hsereseos causa inimici : dehinc eum qui accusator
ferebatur,nequaquam presbyterum esse planissimum
fecimus hoc argumento. Quando ad Ecclesise commu-
nionem admissus est JMeletius ( quod utinam nunquam
factum fuisset ), beatse vir memoriae Alexander ejus ex-
ploratam habens calliditatem catalogum ab eo postu-,

lavit eorum. Episcoporum , quos se aiebat in ^Egypto

habere, necnonpresbyterorum etdiaconorum Alexandri-
norum qui c suis essent, aut si quos haberet in Alexan-
drino agro : quod eo egit consilio Alexander Papa , ut ne
Meletius, Ecclesioe potestate confidenter assumpta, mul-
tas venderet ordinationes , neu quotidie mendaciis suis
novos pro libidine subjiceret. Eorum igitur quiin jEgypto
essent e suis, hoc breviarium edidit.
 MOLOGIA COHTRA. ARIANOS. 6o5

Breviariutn a Meletio datum Alcxandro Episcojw.

Eoo Meletius Lycopoli, Lucius Antinoopoli, Phasi-

leus Hermopoli Achilles Cusis, Ammonius Diospoli.
,

In Ptolemaide Pachymes Tentyris. :

In Maximianopoli Mheodorus inCopto. :

In Thebaide : Cales Hermeti, Colluthus in superiore

Cyno, Pelagius Oxyrinchi, Petrus Heracleopoli , Thcon
Nilopoli, Isaac Letopoli , Heraclides in Nicius, Isaac
Qeopatride, Melas in Arsenoite.
In Heliopoli : Amos Lcontopoli. Isicn Athribi.
In Pharbetho : Harpocration Bubasti , Moses Pha-
cusis, Callinicus Pelusii, Eudsemon Tani, EphraVm
Tlnnui.
In Sai : Hermseon in Cyno ct Busiri , Soleriehus in
Sebennyto , Pininuthes Phthenegy , Cronius Metcli,
Agathammom in Alexandrinorum tcrritorio.
Mcmphi Joaunes jussus ab iniperatorc ut Archiepiscopo
adesset : quidcmin ^Egypto.
et hi
Clerici autem quos Alexandriae habuit : Apollonins
presbj ter, [renaeus presbyter, Dioscorus presbyter, Ty-
ranuus presbyter.
Diaconi : Timotheus diaconus, Antinoiis diaconus,
Hephaestion diaconus, el Macarius Castrorum presby-
ter.

LXXIT. llos Melctius coram adduetos Alcxandro tra-

didit Episcopo : ejus autcni quem vocant Ischyram ne
mentionem quidem fecit, ncc prolessus unquam est se
qucmpiam in Mareote hahuissc clericum. Nihil tamen
dcstitere advcrsarii nostri ila ut eum qui presbyter non ,

esset, presbyterum simularent Comes eniin aderat qui :

 ,,

5o6 S. ATHArCASII ARCHIEPKC0?I

nos cogeret, militesque qui nos raptatos pertraherent.

Vicittamen Dei gratia, Macarium siquidem confracti ca-
licis convincere non potuerunt. Quin ipse Arsenius
quem a nobis interemptum pervulgarant , incolumis co-
ramque eorum palam faciebat calumniam.
consistens,
Cum itaque Macarium convincere non valerent Eusebia-
ni, rem aegre ferentes, utpote prseda sua quamvenaban-
tur amissa , auctores sunt Dionysio Comiti ex eorum par-
tibus stanti, ut quosdam in Mareotem mitteret, scru-
taturos num quidpiam criminis possent illic adversus
presbyterum deprehendere. Immo, si vere dicatur^ut
profecti , nobis abscntibus, pro libidine in nos conspira-
rent : hoc enim illis studio erat. At nos e converso affir-
mabamus supervacaneum esse in Mareotem proficisci :

nec sibi simulandum esse ,

quasi quse jamdiu meditati
fuerant nondum satis declarassent, neque comperendi-
nandum, quippe qui cum omnia in medium protulissent
quae sibi dicenda suppeterent jam haerentes tergiversa- ,

rentur quod si omnino legatione in Mareotem opus

:

esset , ne saltem suspecti viri eo mitterentur. Et sane

Comes quantum ad suspectos attinet nobis annuebat illi :

vero e contrario omnia egere nam quos arianae hsereseos •,

causa recusabamus, illi ipsi quamprimum suntprofecti,

Diognius scilicet, Maris, Theodorus, Macedonius, Ursa-
cius et Valens. Hinc litterae
ad prsefectum iEgypti hinc :

militare satellitium missum quodque admirandum est :

ac suspiciosissimum , Marcario qui accusabatur sub mi-

litum custodia derelicto, accusatorem secum abduxere.
Quis jam inde conspirationem non animadvertit? quis
malitiam non liquido conspicit Eusebianorum ? Si enim
judicio in Mareote opus erat, accusatum quoque eo mis-
sum oportuit. Quodsi non judicii causa iter instituerunt

pur accusatorem adduxere ? sat quippe erat quod illo

 ,

APOLOfilA. CONTRA ARIANOS.

rem COtnprobare non potuisset. Verum id eo actum rst .

ut quandoquidem presbyternm roram convinccre non

Ttlebant, in illuni absentem conspii arent et quod sibi ,

> itum fbret adyersus eum slruerent. Etenim, Alexandri-

nis, totiusque territorii presbyteris ipsos arguentibus
quod soli accessissent j postulantibusque ut sibi saltem
eorum actis inlercsse liceret ( se quippe ct tolius ncgotii,
et BOrum qnse Ischyram spectarent, conscios asscrebant )

hoc ipsis minime concessum est. Sed prafecto ^Egypti

riiilaj^rio apostata , etbnicisque militibus admissis , ad ea
disquircnda ,
qua? ne catccbumenos quidem conspicere
deeuit; Clericos tamen huic interesse rei non permise-
runt : ut ne, quemadmodum Tyri contigerat, illic bo-
mines reperirent qui se falsi convincerent.
LXXIII. Sed ne ita quidem latere potuerunt. Pres-
byteri enim Urbis et Mareotse, animadversa illorum ma-
lignitate ad hunc
, modum scripserunt, et hsec contestati
sunt.

TkeogniOj Mari j Maccdonio 3 Tkcodoro 9 Ursacio et

J afenti Episcopis qui Tyro vcncrc 3 Prcsbyicri et

Diaconi calholiccc Ecclesice A lcxandrincc sub reve-

rcndissimo Episcopo Alhanasio.

Accedentes huc vos, accusatoremquc vobiscum ad-

ducentes, consentaneum csset et Macarium adduxissc
presbyterum judicia quippc ex Scripturis sacris sic
:

constituenda , ut accusator coram accusato sistatur. At

vero cum nec Macarium adduxcritis , nec vobiscum
huc concesserit revcrendissimus Espiscopus noster Atba-
nasius rogavimus ut nobis saltem judiciointeresse vestro
5

Jicitum esset : quo prcesentibus nobis tuta foret perquU.

 ,

5o8 S. ATHANASII ARCHIEPISGOPI

sitio, nobisque rei veritas innotesceret. Verum quia,

re nobis denegata , soli cum praefecto iEgypti et cum ac-
cusatore , arbitratu vestro rem gessistis ;
profitemur nos
certam hoc in negotio male suspicandi causam cernere ,
animadvertereque ingressum vestrum, conspirationem
et insidias duntaxat esse. Quapropter hanc vobis tradi-
rnus epistolam, in vera synodo testimonio futuram; ut
compertum sit omnibus, vos altera absente parte pro
libidine rem gessisse unumque vobis conflandse in nos
:

conspirationis fuisse propositum. Horum autem exempla-

ria , ne abderentur a vobis , Palladio quoque Augusti Cu-
rioso (i3) tradidimus. Pies enim a vobis gestae suspicandi
nobis taliaque cogitandi locum prrebent.
Dionysius Presbyter haec tradidi, Alexanderpresbyter,
JNilaras presbyter, Longus presby ter , Aphthonius pres-
byter , Athanasius presbyter, Amyntius presbyter, Pistus
presbyter, Plution presbyter, Dioscorus presbyter, Apol-
lonius presbyter, Sarapion presbyter, Ammonius pres-
byter, Gaius presbyter, Rhinus presbyter, iEthales pres-
byter.
Diaconi : Marcellinus diaconus, Appianus diaconus,
Theon diaconus, Timotheusdiaconus, etTimotheusalter
diaconus.
LXXIV. Eorum itaque qui in Urbe erant clericorum
ha?c fuere litteree, et haec eorum nomina. Mareotici au-
tem cierici ,
quibus explorati erant accusatoris mores
quique mihi loca perlustranti adesse solebant, has etipsi
dedere litteras.
 LfOLOGIA COHTRA LRlAIfOS. 5o9

Sancta Synodo bealorum Episcoporum catholica, Ec~

rlrsia , omnes (jui in Mareote sunt presbyteri ci

dioconi } in Domino salutcm.

«.Nviu ejus ScripturaD quae ait, « Quae viderunt oculi

» tui loquere 1 , »et, « Te$tis falsusnon orit impunitus*; »
qua? vidimus testamur quando potissimum strueta in
:

Episcopum nostnun Athanasium eonspiratio, hujus fe-

rendi testimonii necessitatem nobis imponit. Miramur
enim qua tandem ratione Ischyras ad mensuram Eccle-
siae mensus fuerit, de quo primum qusedam enarranda

nunquam extitit 5
arbitramur. Ischyras minister Ecclesise
sed cum sesejam pridem jactitaret Colluthi essc presby-
terum, cognatis exceptis, ejus nemo verbis fidem adhi-
buit quippe qui ncque Ecclesiam hahuerit unquam,
:

ncquc omnino clericus fuerit a sui pagi finitimis existi-

matus; cognatis duntaxat, utijamjam diximus, excep-
tis. Sed tamcn cum talem sibi titulum vindicasset, insy-

nodo Alexandriae congregata, prcescnte patrc nostro ITo-

sio dcpositus ad laicorum communionem rcdactus est
, :

quo etiam in loeo suhsequenti tempore permansit, afalsa

quoque preshytcratus suspicione lapsus. De cujus mori-
hus, quod facilc ah omnihus dignosci qucant, nihil <?st
quod loquamur. Caeterum quia de calice fracto deque
mensa subversa Episcopum nostrum Athanasium ausus
est insimulare, res bsec nobis incumbit neccssario per-
Iractanda. Et quidem jam supra dictumest nunquam :

illum Ecclesiam in Mareotc hahuissc. Hoc itemipso teste

Dco declaramus nec calicem cOnfractum esse, nec men-
sam suhvcrsam vcl ab Episcopo nostro vel ah alio quo- ,

1
Prov. xxv, 8. — 2 Ibid, xix, 5,
 ,

5 10 s. ATHAXASII arcuiepiscopi

piam ipsum comitante sed quaecumque delata sunt

•,

meram calumniam. Nos scilicet hoc testamur qui non

esse

procul Episcopo sumus sed Mareotem perlustrantem

,

omnes comitamur neque enim solus unquam est, sed

:

nos omnes presbyteri, diaconi populusque frequens loca

visitanti adsumus. Quocirca nos, utpote Episcopi circum-
circa in hac regione peragrantis comites , haec dicimus
haec testamur, nec fractum poculum, neque mensam
esse subversam , sed hsec omnia mentitum Ischyram
quod et ipse rescripto propria manu dato testatur. Post
secessum namque suum ad Meletianos, his jam calumniis
in Episcopum nostrum Athanasium evulgatis-, cum ec-
clesiasticis conventibus admitti peroptaret, id ipsi mi-
nime concessum est, tametsi ille rescripto suo propria-
que manu confessus esset , nihil eorum revera gestum
fuisse , sed se a quibusdam ad ea dicenda subornatum.
Quamobrem ad Mareotem cum pervenissent Theog-
nius , Theodorus, Maris, Macedonius, Ursacius, et Va-
lens , nihilque ejusmodi revera gestum comperissent 5

cum mox futurum esset ut totum structse in Athanasium

Episcopum nostrum calumnise artificium deprehendere-
tur, tum Theognius et asseclse Athanasio omnes infen- ,

sissimi , Ischyrae cognatos Ariomanitasque nonnullos in-

duxerunt ad ea dicenda quae sibi maxime placerent :

popularis enim nullus quidpiam protulit in Episcopum.

At illi terrore Hiilagrii JEgypti praefecti minisque ac pa- ,

trocinio Ariomanitarum freti, arbitratu suo rem gessere.

JNobis quippe ad eam detegendam sycophantiam acce-
dentibus, nequaquam admissis, immo expulsis; quos
libuit ad calumniam prius adornatos, Philagrii praefecti

formidine, consilii sui participes effecere. Cujus item

praefecti opera, permissum nobis non est huic interesse
negotio, quo saltem a se subornatos testes internoscere,
 APOI.OGIA CONTKA ARIANOS. 011

emus <\ Eccleaiane essent, an ex Aiiomanitis. Non

ignari autem estis dilecti Patres,rei quara ipsi nos edo-
,

ootis, nullam scilicol vim habore inimicorum testimonia.

rom hsec a nobis verc dici, testis ipsa Ischyrm ma-

uus, tcstes ipsa; rcs gcsta? nobis nimirum nihil consciis
;

li.i c ratione actum Philagrium secum assumpserc,

fuisse :

ut {jladii formidine minisquc adhibitis pro libidine in ,

Athanasium conspirarent. Haec quasi prsesente Deo testi-

tioamur luvc loquimur , ut qui certo sciamus a Deo fu-
turum csse judicium cupidi quidem ut omnibus nobis
:

ad vos accedendi facultas esset-, sat esse rati tamen si ex

nobis quidam isthuc mittantur , ut litteroe , non acce-
dentium viccssuppleant.
Injjenius presbyter vos valere in Domino exopto, di-
lecti Patres : Theon presbyter, Ammonas presbyter,
Heraclius presbyter, bocco presbyter, Trypho presbyter,
Petrus Presbyter , Hierax presbyter , Sarapion presbyter,
Marcus prcsbyter, Ptollarion prcsbyter, Gaius presbyler,
Dioscorus presbyter , Demetrius presbyter , Thyrsuspres-
byter.
Diaconi , Tistus diaconus, Apollos diaconus, Serras
diaconus, Pistus diaconus, Polynicus diaconus, Ammo-
nius diaconus, Maurus diaconus , Hephaestus diaconus,
Apollos diaconus, Metopas diaconus , Apollos diaconus,
Serapas diaconus, Meliphthongus diaconus, Lucius dia-
conus, Grcgoras diaconus.
5l2 9. ATHANASII ArvCIIIEPISCOrl

IIDEM AD CURIOSUM,

ET AD PIIILAGRILM , TLiXC iEGYPTI PRjEFECTLM.

Ftavio PhilagriOj ct Flavio Pattadio Ducenario Pa-

latino Curioso et Ftavio Antonino commeatuum
Prafccto Centenario , itominorum meorum iltus-

trissimorum Prafectorum sacri Prcvtorii : Prcvs-

byteri et Diaconi Mareotai Nomi catkoticai Eccle-

siaij qucc subcst revcrendissimo Episcopo Athana-

sio, per eos qui post /uvc subscribunt , koc damus
testimonium.

LXXV. Quahdoquidem Theogtiius , Maris, Macedo-

nius , Theodorus , Ursacius et Valens ,
quasi ab omnibus
Tyri coactis Episcopis legati, ad nostram se contulere pa-
rccciam, sibi jussum aientes, ut ecclesiasticaqusedamdis-
quirerent negotia, intcrque alia de confracto dominico
calice quod scelus confictum delatumque fuerat a quo-
:

dam, quem secum adducebant, Ischyra, qui se presbytc-

rum jactitabat, tametsi non presbyter. Ordinatus quippe
fuit a Collutho presbytero qui falso Episcopi nomine

gjoriabatur , demumque in communi synodo ab Hosio

et sociis ejus Episcopis celebrata ad priorem presby-
teri ordinem redactus Ac consequenter quotquot
est.

a Collutho fucrant ordinati ii sunt ad priorcm re-,

ycrsi conditionem-, ita ut ipse quoque Ischyras inter

laicos visus fuerit. Ea autem quam se habere jactitat
Ecclesia , nunquam Ecclesia revera extitit, sed parva
domu.s pueri cujusdam orphani Isionis nomine. Qua-
propter hoc teslimouium proferimus : te adjurantes per
 ,

ktOLOAIA CONTRA ARIANOS. 5l3

omnipotentem Deum, perque doininos noslros Constan-

(inuiii \m;;iis| iiiii ; ac illustrissimos Ca^sares cjus filios,
fORUB ut pietati hujusce rei nolitiam piwbeas. Ille

naui(|ur nec catholicae Eccles'un prcsbj-ter cst, nec ha-

Ixi Ecclesiam, nec eonfraetum iuit poculum : sed hac
oinnia menlitur, oinnia coniminiscitur. Consulibus Julio
Constftntino, clarissimo Patricio, iratre piissimi Impc-
raioiis Constantini Augusti, ct Rutino Albino,clarissimis
\iris. decima mensis Tboth. Hac prcsbytcri.
IXXVII. Episcopi vcro qui nobiscum Tyrum con-
cesserant, eorum conspiratione insidiisque animadver-
sis, liltcris suis ha:c contcstati sunt.

Episcopis Tyri congrcgatisj honoratissimis dominis

qui c.r JEgypto cum Jthanasio huc acccsscrc, ca-
tlwlicic Ecclcsia Episcopi^ in Domino salutcm.

Arbitramur non ulterius occultam esse ab Eusebio,

Theognio, Mari, JVarcisso, Theodoro et ratrophilo in
nos contlatam conspirationcm. Et principio quidem
omues, per Atlianasiuni conmiinistrum nostrum re- ,

cusavimus quominus iis prcesentibus intcrrogatio habe-

returj quod probe sciremus yel unius iniinici praesen-
tiam, ncdum plurimorum, interrogationem turbarc ac
laedere posse. j\on ignari quippe cstis quanto non nos
duntaxat, sed et omues orthodoxos odio habeant Arii :

namque furoris impiaque ejus doctrime causa, in oni-

ncs resurgunt, in omnes conspirant. Quando autem nos,
vcritati conlidentcs , structam a Mcletianis sycophau-
tiam, advcrsus Ecclesiam compxobare aggressi sumus
ignoramus quo cousilio Eusebiani dicta interpcllarc
nostra conati , tcstimonia etiam repudiare totis viri-
xxx. 35
5l 4 s - ATHANASII ARCHIEPISCOPI

bus nisi sunt ; dum sinceros judices minis , alios con-

tumeliis lacesserent : eo solum ut sui adversum nos
assequendi propositi copia esset. Et fortasse divina ves-
Domini honoratissimi, eorum ignorabat cons-
tra pietas,
pirationem sed arbitramur eam nunc esse conspi-
:

cuam. Nse illi suam ipsi prodidere conjurationem ex :

sociis namque suis viros nobis suspectos legare decre-

verunt in Mareotem; ut nobis absentibus et hic rema-
nentibus , populos turbare , et arbitratu suo agere
valeant. Norunt enim Ariomanitas , Colluthianos et
Meletianos Ecclesise hostes esse : quamobrem hos ip-
sos eo mittendos curarunt , ut in praesentia inimico-
rum quae voluerint in nos machinentur. Etenim qui
hic versantur Meletiani jam ex suis quosdam isthuc
misere : immo quatuor ante diebus, gnari scilicet hanc
futuram esse perquisitionem , veredarios sub vesperam
vise commisere qui Meletianos ex iEgypto in Ma-
,

reotem , ubi ne unus quidem eorum aderat coge- ,

rent ex aliisque locis Colluthianos et Ariomanitas,

•,

quos de calumniis in nos deferendis ante monerent.

Probe namque meministis ipsum coram vobis confessum
Ischyram , non plus septem esse qui conventibus in-
tersint suis. Quandoquidem
postquam arbitratu igitur,
suo hsec sunt machinati, postquam suspectos isthuc mi-
sere viros; comperimus eos singulorum vestrum cir-
cumcirca subscriptiones postulare , ut omnium vestrum
consensu res gesta videatur; ea sane nobis causa fuit lit-

teras vobis quamprimum hocque testimonium tradendi.

Contestamur enim nos conspirationibus insidiisque illo-
rum opera, illorumque causa a,ppeti rogamusque utDei :

timore in mente suscepto, improbantes quod clam nobis

quos libuerit miserint , non subscribatis ; ut ne quaa
illi inter se machinantur , hsec quasi a vobis gesta
preedicent. Etenim decet Christianos homines non hu-
 AP0L0GIV CONTRA ARIAHOS. 5l5

mana respicere, Bed veritatem omnibue anteferre. Ae

«iK-i viit*^ quas illi minas omnibueintentant, neveeorum
conspirationem, sed potius Deum timete. Par erat enini,
li qaidem omnino fiiere legati in Mareotem mittendi,
noa etiam huic interesse oegotio; iit inimicos Ecdesiae
confutare, eztraneoeque indicare possemus : ac eo modo
sincere causee disquisitio haberetur. Scitis enim Eusebia-
nos dolo usos epistolam tradidisse ,
quasi a Colluthianis,
Meletianis et Arianis adversum nos scriptam. Palanique
est illos, utpote Ecclesiae catholicas hostes , nihil vere de

nobis, sed omnia adversa deferre. Lex autem Dei, ini-

micum vetat vel testem esse vel judicem. Keliquum est,
ut tanquam in die judicii rationem reddituri, hoc ac-
cepto testimonio , agnitaque conspiratione in nos con-
llata,quantumvis rogati, quidvis contra nos agere ca-
veatis ncc Eusebianorum consilio sociemini. Aon ig-
:

nari quippe estis, uti supra diximus, infensos nobis illos

esse nec vos latet cur Eusebius Csesares ab anno prcete-
:

rito inimicus nobis lactus sit. Valere vos optamus , do-

mini desideratissinii.

Flavio Dionysio clarissimo comiti , Episcopi JEgyptii

catholiccz Ecclesia ', qui Tyrum venere (14).

Arbitramlr non ulterius occultam esse ab Eusebio,

Xheognio, Mari , Narcisso, Theodoro , et Patrophilo in

nosconflatam conspirationem. Principio enim onmes, per

Alliauasiumcomminislrumnostrumrecusavimus, quomi-
nus iis prsesentibus interrogatio haberetur : quod probc
seiremus vel unius inimicj praasentiam, nedum plurinm-
rum,interrogatioucin lurbare ac hedere posse. Palam enim
est eos, non nos duntaxat, sedct omucs orlhodoxos odio
 5i6 8. ATHANASII ARCniEPlSCOPI

habere in omnes quippe insurgunt, in omnesconspirant.

:

Quando autem nos veritati confidentes, structam a Mc-

letianis sycophantiam adversus Ecclesiam , comprohare
aggressi sumus •, ignoranius quo consilio iidem Eusebiani
dicta interpellare nostra conati , testimonia etiam nostra
repudiare totis viribus nisi sunt , dum sinceros judices
minis, alios contumeliis lacesserent; eo solum ut sui ad-
versum nos assequendi propositi copia esset. Et fortasse
humanitas tua eorum ignorabat conspirationem in nos
structam sed arbitramur eam nunc esse conspicuam.
:

Nse illi ipsi eam palam fecere : ex sociis namque suis,

viros nobis suspectos legare decreverunt in Mareotem;

ut nobis absentibus atque hic remanentibus , et populos
turbare , et arbitratu suo agere valeant. Cum noverint
enim Ariomanitas , Colluthianos et Meletianos Ecclesiae
hostes esse , ideo hos ipsos eo mittendos curarunt , ut in
prsesentia inimicorum quse ipsi voluerint in nos machi-
nentur. Etenim qui hic versantur Meletiani jam ex suis
quosdam isthuc misere et quatuor ante diebus, gnari :

scilicet hanc futuram esse perquisitionem duos vereda- ,

rios sub vesperam miserunt qui Meletianos ex iEgypto ,

in Mareotem, ubi ne unus quidem eorum aderat, coge-

rent; ex aliisque locis, Colluthianos et Ariomanitas, quos
de calumniis in nos proferendis ante instruerent. Memi-
nit autem humanitas tua ipsum coram te confessum ,

Ischyram non plus septem esse qui conventibus inter-

,

sint suis. Quandoquidem igitur, postquam arbitratu suo

haec sunt machinati, postquam suspectos eo misere viros;

comperimus eos singulorum Episcoporum circumcirca
subscriptiones postulare ut eorum omnium consensu res
,

gesta videatur; ea sane de causa maturandum duximus

haec ad tuam Claritatem deferre hocque testimonium ,

tibi tradere contestamur enim nos conspirationibus in-

:
 ,,

Aror.ooiA QOKTBA atuanos, ,^17

sidiisque, illoruni operi . illorumque oausa , appcti. Ro»

gamusque ut Dei timore In mente susceptOj ncenonpiis
lii.iiHlaiis religiosissimi Imperatoris, improbansque quod
< iira consensutn nostrum, quos Hbuit eo miscrint, ne to-
eos.
\il.ini,Hilius F.piscopus has litteras dedi , Ischyras, Am-
mon. IVlrus. Ainmonianus, Tyrannus, Taurinus, Sara-
panunon, ADlurion, Harpocration, Moyses, Optatus, Anu-
bion, Saprion, Apollonius, Ischyrion, Arbra-thion, Pota-
mon. Paphnutius, llcraclides, Thcodorus, Ajjathammon,
Gttitts, PistUs, Athas, IVicon, Pela;;ius, Theon, Paninu-
thius, Nonnus, Ariston, Theodorus, Irenaeus, Blastam-
mon Philippus, Apollos, Dioscorus, Timotheus, Diospo-
litanus , Macarius , Heraclammou , Cronius , Muis ,

Jaeobus , Ariston , Artemidotus, Phinees, Psais, Hcra-

clides.

ET SECUNDO IIDEM.

Flavio Dionysio Comiti illustrissimo , Episcopi ca

tlwlicoc Ecclcsiiv qui Tyrum ex jEgypto conccsscrc.

Cum plurimas videamus in nosconflatasconjurationes,

insidiasque structas ex conspiratione Eusebii , Narcissi
Flacilli, Theognii, Maris, Theodori et Patrophili : quos
cuni a principio recusare vcllemus, idminimenobiscou-
cessum est; ad hanc contcstationem venire cogimur. Flc-
nim hinc magnam deMeletianisgerisollicitudinem, hine
structas in catholicam ^Ejjypti Ecclesiam nostri causa in-
dias cernimus. Quapropter hanc tibi tradimus epistolam,
rogantes ut in mentc babens Deuin omnipotcntcni, qui
iniporium tutatur piis&imi et religiosissimi Conslantini
 ,

5l8 S. ATHAICASII ARCHIEPISCOPI

eidem Imperatori piissimo rerum nostrarum cognitio-

nem reserves. iEquum enim est te ab imperatoria majes-
tate missum, nobis ejus pietatem appellantibus, totum
ipsi reservare negotium. Non enim ultra tolerare possu-
mus conjurationes insidiasque ,
quibus nos prsedicli Eu-
sebiani adoriuntur : ideoque rem piissimo ac religio-
sissimo Imperatori reservari postulamus, apud quem
licebit Ecelesise jura nostraque exponere. Confidimus
enim pietatem ejus, ubinon damna- rem audierit, nos
turam. Itaque te iterum adjuramus per omnipotentem
Deum, perque piissimum Imperatorem qui multis armo-
rum circulis victor semper incolumisque cum Filiis pie-
tatis suae perseverat; ut nihil ultra aggrediare, neve
quidpiam in synodo circa negotia nostra moveas : sed
rei cognitionem ejus pietati reserves. Haec ipsa sig-
nificavimus dominis nostris Episcopis orthodoxis.
LXXX. Horum certior factus Alexander Episcopus
Thessalonicensis Dionysio comiti bsec scripsit.

Domino meo Dionysio A lexander Episcopus.

Aperte video contra Athanasium conflatam conspira-

tionem quos enim ille recusavit hos omnes nescio
: , ,

quo consilio illi re nobis non indicata legarunt

, ta- :

metsi decretum erat , ut in unum coacti deliberaremus

quinam essent eo mittendi. Consule igitur et cave ne
quid timere fiat ( consternati quippe nonnulli me con-
venere , aientes jam exhorruisse belluas , et jamjam im-
petum facturas ex sparsis quippe rumoribus compere-
:

rant Joannem eo misisse quosdam ) neve antevertentes

quaj libuerit machinentur. Nosti enim Colluthianos Ec-
clesise hostes , Arianos item Meletianosque ,
qui omnes
 IfOLOQU oointuA \iu\inos. iig

in eamdem convenere sententiam, ingentia posse xnala

perpetrare. Perpendas velim quidname re fuerit, ul ne
quid detrimenti emergat : ueve nobis crimini detur ut
(|ui Becundum justitiam non judicaverimus. Et sane
mazime suspicantui iidem, ue illi Ecclesias, quarum
hic adsunl Episcopi, peragrantes, et ne metum populis
incutientes, totam perturbenl ASgyptum, utpbte qui
[Vfeletianis sint atldicli. Ex maxima enim parte hoc jam
ik i i cernunt.

Ad luxc Dionysius Comes Eusebianis rescripsit his

verbis.

Ujeg ipsa erant qu?e nuper enarrabam Domino ineo

Flacillo, insurrexisse scilicet Athanasium. conquestum
fuisse, quod ii ipsi legati fuerint, quos rccusasset ipse :

exclamasseque se injuria affici ae cireumveniri. Ha:c oa-

dem Dominus animae mca- Alexanderper epistolam mihi
suam indicavit. Utque notuni vobis sit ex aequo ct bono
esse quoe mihi ab ejus mansuetudine scripta sunt ; ea ipsa
a vobis lcgenda subjunxi. Meministis aulem priorum
litterarum mearum, quibus mansuetudini vestrae signi-
ficavi, legatos communi calculo ac decreto essc mitteridos.
Cavele igitur, ne quae gesta sunt accusationi sint ob-
noxia neve justae querelae ansam demus iis qui nos ac-
:

cusarevoluerint. Ut enim accusantium parlem gra-

varinon decet , sic nec accusatorum. Existimo aulem
baud levem fore nos culpandi occasionem, si Domi-
mus meus Alexander rebus geslis non consentire vi»
deatur.
LXXXII. Hsec dmn ita gererentur, ab illis tanquam
 ,

o5o !>• ATHAtfASII ARCHIEPISCOPI

1
« a synodo praevaricatorum . » secessimus : ea quippe
solum agebant ,
autem quae
quse sibi placerent. Aegotia
altera absente parte geruntur, ne miniinam quidem vim
habere, nullus hominum ignorat. Hoc enim et divina
lege prsecipitur hoc et beatus Apostolus, dum similibus
:

appeteretur insidiis , staretque coram judice postu- ,

labat his verbis « Oportebat Judseos

: ex Asia apud te

» praesto esse et accusare si quid haberent -. » Quo tem-

pore et Festus , Judeeis tales insidias machinantibus
quales jam in nos isti struxerunt, aiebat « JNon est Ro- :

» manis consuetudo aliquem hominem per gratiam tra-

» dere priusquam is qui accusatur pra?sentes habeat
, ,

» accusatores, locumque defendendi accipiat adabluen-

» da crimina 3 » Sed Eusebiani et legem adulterare
.

ausi , et iniquis illis iniquiores sunt effecti : non enim ab

ipso rei initio seorsum agere aggressi sunt ;. sed cum prae-

sentibus nobis se longe inferiores esse senserunt, tum de-

mum egressi ,
quemadmodum Judeei , consilium soli

iniere, quomodo nobis de medio sublatis, ita hseresim

introducerent , ut olim illiBarrabam postularant :

hac enim de causa se haec omnia fecisse ultro ipsi con-

fessi sunt.
LXXXIII. Hsec quanquam satis sunt ad integram de-
fensionem-, attamen ut et eorum malignitas et veritatis
libertas magis magisque innotescat, nihil molestum erit

ea denuo memorare , palamque facere qua ratione suis

ipsi rebus adversantia egerint , et quasi in tenebris con-
silia agitassent, in propria gesta impegerint , ac dum nos
interlicere peroptarent, seipsos quasi furentes confode-

rint. De mysteriis namque perquirentes , cum Judseos

interrogarent Catechumenosque examinarent
, Ubi- :

nam, aientes eratis quando

, Macarius accedens mensam
* Hiercm. ix, a. — * Act. xxiv, 19. — » Act. xxt, 16.
 ,

AroLor.xv r.o\Tn\ abum^, 521

sultvniii ? Respondere illi ; Inlus eramus. Non ergo

6eri tum poterat oblatio, si quidem Cathecumem inttts
erant. Hinc cum litteris suis undique perrulgarent
ttante presbj tero <'l sacra laciente, ingressum Macafium
omnia evertisse, ea quoque <le re quos libuit interro<;a-

runl . ubinam essel Ischyras quo temporc Macarius ir-

rupit. Responderunt iterum illi in cellula aegrum deeu-

buisce. Pftw slabat igitur qui decumberet, neque oflere-
bat qui in ceilula eegrotus jaceret. Ad linec testantc
ls<livra libros a Macario fuisse combustos , ipsi etiam
subornati testes fassi sunt, nihil ejusmodi gestum fuisse,
sed menliri Ischyram. Ouodque permirum babeatur ,

cum ubique litteris sijmificarint, eos qui testimoniuni

ferre possent abditos a nobis fuisse , eosdem coram inter-
rogarunt. Nec pudore aflecti sunt etsi adverterent se un-
dique sycophantas ostendi , et palam esse eos arbitratu
suo clam haec omniae^isse. Etenim testes nutibus mone-
baiit, Praefectus minabatur, milites ercdebant : sed ])o-
minus verilatem patefecit, eosque sycophantas demons-
Iravil. Quamobrem monumenta occulta apudseserva-

runl, seriptoribus jubentes, ut illa occullarent ac nemini

prorsus traderent. Sed cessit res contra ac rati erant :

nam qui illa conscripsit Uuliis, liiinc in Aii;;uslaliaua

Speculator, hujusce rei testimonium ferrc polest : Euse-
biani quoque ea per legatos suos Jloniam miserunt : mi-
hique sunt ea ipsa a Julio Kpiscopo transmissa. Et nunc
insaniunt, quod videlicet qu$3 illi occultare peroptahant
ea nos habuimus, ea lejjimus.
LXXXIV. Hujusmodi res machinati, talia agendi cau-
sam mox palam feeere inde namque profecti, Aiiauos
:

secum Ilierosolymam adduxere iisque illic ad commu- ,

nioncin a<lmissis, epislolam scripsere cujus h;ec esl pars

ab initio.
 ,

022 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

Sancta Synodus Dei gratia Hierosolymis congregata 3

Ecclesiai Dei quce est lcxandrice omnibusque per A ,

JEgyptum , Thebaidem , Lybiam et Pentapolin 3 et

ubique tcrrarum Episcopis Presbyteris et DiaconiSj,

in Domino salutem.

JVobis omnibus eumdem in locum ex diversis provin-

ciis ad magnam solemnitatem congregatis ;
quam cele-
bravimus in dedicatione Martyrii Salvatoris, a religio-
sissimo Imperatore Constantinoinbonorem omniumlm-
peratoris Dei et Christi ejus excitati; ingentem laetitiam
Dei gratia attulit. Ipse quoque religiosissimus Imperator
suis nos litteris ad officium hortatus est ; (ejectoabEccle-
sia odio quocumque , omniumque invidia per quam Dei
membra antehac dissidebant procul abacta ), ut simplici
ac pacato animo , Arianos ad communionem admitte-
remus, quos ad quoddam temporis spatium omni in-
festa bono invidia foris Ecclesiam detinuit. Immo ipse
religiosissimus Imperator per epistolam suam hujusmodi
virorum rectam esse fidem testatus est : quam ipse, illis

interrogatis, viva voce loquentes cum audisset , a se ap-

probatam, nobis indicavit : litterisque suis sanam eorum
fidei formulam subjunxit.
LXXXV. Quis hujusmodi auditis verbis conspiratio-
nem non animadverterit ? gesta namque sua non dissi-
mularunt : aut fortasse vel inviti veritatem suntconfessi.
JVam si ego is eram qui Arianos Ecclesise ingressu arce-

rem et illi post confiatam in me conspirationem ad

:

communionem sunt admissi quid aliud dicendum •,

quam et heec et universa eorum in nos facinora, Ariano-

rum gratia perpetrata esse : et eo solum calicis fractio-
nem Arseniique credem csse confictam, ut impietatemin
 ummik.h COKTEA L&IAXOB. 523

Ecclesiam introducerent, el ipsi minime deprehenderen-

ttti hseretici? ideo enim mihi antea hnperator liLteris

suis interminatus est« Nec pudnil eoetalia dicere, allir-

mareque recte sentire viros a tota oecumenica Synodo

anathematc damnatos nequc sunt vcriti lantam Syno-
i

dum quantum licuit clamevertere homines sane dietis ,

gestisque suis temerarii. Porro mcrces sycophant'uic con-

i
multO magis eorum malij;nitateni impiumquc pro-
positum coarguit. .Alareotes, uti supra dictum est, regio
Uexandrina , in qua nunquam Episcopus fuit, aut
chorepiscopus : sed universae illius regionis Ecclesia?
\U\andrino parent Epi.scopo. Presbyteri autem singuli
suos vicos habent maximos, qui decem circiter sunt
immo plures numero. Vicus autcm ubi habitat Iscliyras
omnium est minimus, et paucorum hominum; adco nt
non istliic, scdin proximo pago extct Ecclesia. Attamen
virum qui presbyter non esset, in hujusmodi vico Epis-
copum, contra antiquam traditionem, statucre decre-
verunt gnari sane quam indignum illud esset, sed
:

coacti ob paclam calumniae mcrcedem eo adducti sunt ,

ne si ingrate cum sceleratissimo illo agcretur, veritatem

ipse enunliarct Eusebianorumquc palam iaceret malijj-
,

nitatem. Certissimum lamcn cst cuni non Ecclesiam ,

non obscquentem populum habere, immo qu&si canem

ab omnibus expclli : nihilo tamen niinus hnperatori auc-
tores fuere , nt litteris ad Catholicum missis ( illis quippe
omnia licent )
juberet Ecclcsiam Ischyra? sedificari; ut ea
potitus, fide dignus haberetur cum de calice ct de mensa
ferret hominem quampri-
testimonium. Siquidem ideo
mum Epi^copum nominari curarunt quod, quia Eccle- ,

siam non hahebat, nec presbyter cral ideo swophanta .

esse, ac omnia confiuxisse deprehenderctur. Sanc cum

populus nullus, ac ne quidem propinqui cjus ipsi pa-

 5^4 S. ATHANASIl ARGHIEPISGOPI

reant ; ut vacuum nomen, ita inefficacem servat epislo-

lam : quam in argumentum teterrimi sui Eusebianorum-
que propositi exhibet , his descriptam verbis.

EPISTOLA CATHOLICI.

Flavius Hcmerius , Exactori Mareotcc salutem.

Tschyra presbytero pietatem dominorum nostrorum

Augustorum ac Ca^sarum rogante , sibi in loco Pacis
Secontaruri construi Ecclesiam; jussit eorum divinitas
ut id quamprimum efficiatur. Curato igitur ut exemplar
nactus divini diplomatis quod cum debita veneratione
,

priore loco positum est, necnon monumenta coram mea

sanctitate edita, ea cito in compendium relata in com-
mentarium reponas ; ut quse divinitus jussa sunt, ad
exitum deduci queant.
LXXXVI. Heec igitur illi machinabantur , talesque
conflabant conspirationes. JYos autem Imperatorem
adeuntes, injurias ab Eusebianis illatas ipsi renuntiavi-
mus ; utpote qui synodum cogi jussisset, cui preesidebat
ejus Comes. Iis auditis ille ,
graviter commotus , has
scripsit litteras.

Victor Constantinus Maximus Augustus 3 Episcopis

aui Tyrum convenere.

Equidem ignoro qusenam sint a vestra synodo turbu-

lenter ac tumultuose judicata : veritas quippe tumultu

ac confusione quadam oppressa videtur, vobis scilicet ob

mutuam contentionem, quam invictam vultis, quae Deo
placent minime spectantibus. Sed erit illud divinae pro-
 APOLOGlA CONTRA ARIANOS. 5%5

rkltntis opus, istiusmodi discordiee mala manifesto de-

prehensa dissipare, nobisque palam facerc si qua vobis
fuerit illic congregatis veritatis cura, et si judicia vcstra
gimtiam ullam vcl odium lata fuerint. Quo circa vos
citra
unmcs quamprimum pietatem nostram couvenire volo,
rcrum a vobis gestarurt accuratc rationein coram reddi-
turos. Torro qua^ causa mihi fucrit ha>c ad vos scribcndi,
vosque per meas accersendi , cx sequenlibus cog-
litteras

noscetis. Ingredienti mihi co^nominem ec felicissimam

patriam meam Constantinopolim, et equo tuminsidenti,
dcrcpentc Athanasius Episcopus media in via cum non-
nnllis aliis se comitantibus ita inexpectatus occurrit, ut
stuporcm mihi attulerit. Testis mihi est omnium spec-
tator Deus , me primo aspectu non agnovisse hominem :

sed e nostris quidam et virum quis esset , et quibus affec-

tus esset injuriis , nobis sciscitantibus , ut fieri solet ,

indicarunt. Tunc temporishominem non sumallo-

igitur
cutus , ncc vel minimum cum eo sermonem feci. Ko-
gante autem illo ut sibi aurein prseberem meque e con- ,

verso id abnuente , ac propemoduiu jubentc amoveri

virum; majore cum iiducia ille nihil sc postulare dixit,
quam ut vos huc concedere juberem; quo prascntibus
vobis de illatis sibi iujuriis posset conqueri. Quod cum
mihi sequum tcmporique congruum visum sit, lia^c li-
bcnti auiino ad vos scribenda jussi ut quotquot Tyri •,

congregatam synodum coinposuistis, quaiu lnaturriine

ad exercituin meoc Clementise properelis, sinceritatem
integritatemque judicii vcstri ex operibus ipsis compro-
bnturi, coram me scilicet quem siuccrum Dci esse fa-
mulum ne vos quulem ipsi iniicias ire potcstis. Et sane
mea erga Deum religio causa cst cur uhiquc tcrrarum
pax habeatur, ipsis etiam barbaris ciui haclenus veritatis
ignari crant nomen Dei siucere laudantibus : plauuin est
 ,

5'i6 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

autcm veritatis ignarum etiam Deum ignorare. Atta- ,

men, uti supra dixi, ipsi barbari, measinceri Dei famuli

opera, Deum agnoverunt ac colere didicerunt : quem
mihi ubique propugnatorem esse, meisque rebus pro-
videre reapse sunt experti unde ad Dei notitiam deve- ,

nere , quem illi quidem metu nostri venerantur : nos au-

tem qui sancta mysteria clementiee ejus prse nobis ferre
videmur, nequaquam enim diserim custodire, nos in-
quam nihil agimus quam quse discordiam odiumque
spectant, immo ut apertius loquar, quee ad humani
,

generis perniciem vergunt. Yerum, utijam dictum est

maturate et ad nos quam celerrime properate certum- :

que habetote me toto virium conatu nisurum ut illa ,

potissimum in Dei lege firma et immota serventur qui-

bus nec vituperium nec infamia quaepiam possit inhse-
rere : dissipatis scilicet ,
penitus oppressis , ac funditus
deletis legis inimicis, qui specie sancti nominis, multi-
plices ac diversas proferunt blasphemias.
LXXXVII. His acceptis Eusebiani conscii suorum fa-

cinorum , caeteris Episcopis quominus Imperatorem adi-

rent prohibitis, ipsi soli, Eusebius scilicet, Theognius,
Patrophilus, alter Eusebius, Ursacius et Valens cum ad-
venissent, nullam amplius fecere de calice vel de Arsenio
mentionem : movere ausi non sunt;
hsec quippe ultra
sed ipsum spectans Imperatorem com-
aliud crimen
menti aiebant. Minatus est Athanasius se impediturum
,

quominus solitum frumentum Alexandria in patriam

tuam transvehatur. Hoc etiam audiere qui tum aderant
Adamantus, Anubion, Agathammon, Arbethion et Pe- ,

trus Episcopi quod item ipsa probavit Imperatoris ira;

:

nam qui ejusmodi litteras ante scripserat , illorumque

iniquitatem damnaret, hac audita calumnia statim ex-
canduit , ac nostra non expectata defensione, nosrele-
 Al'OLOC,IA C0NTRA ARIANOS. 02J
Attamen illud
gavii in Gallias. ipsum eorum malignita-
tem magis coarguit nam beatae memoriae Constantinus
:

junior cum nos in patriam remitteret, memor eorum

quae pater suus scripsisset, has et ipse misit litteras.

Constantinus Casar Populo catholicoz Ecclcsuc Urbis

Alexandruc.

NeC saerce mentis vestrffi notitiam pra?teriisse arbi-

tror, idco Athanasium adorandae lejjis interpretem in
Gallias ad quoddam tempus missum ne imma-
fuisse, ut
nium ejus hostium ferilas, quae in periculum sacri illius
capitis imminebat, eorumdemque improborum perver-
sitas ad nefaria sustinenda eum eogeret. Ad eam igitur
eludeudam , e faucibus adorientium virorum ereptus,
se

ac sub me dcgere jussus, in hac urbe ubi commoratus est

omnibus necessariis abundavit : tametsi ejus prseclara
virtus divinis freta auxiliis, durioris fortunse vilipendit
serumnas. Proiude ctsi dominus noster Constantinus Au-
gustus, pater meus, vestrse dilectissimao pietati eumdem
Episcopum restituere , ac in pristinum reducere locum
decreverat-, humana forte
quia tamen prseoccupatus,
antequam voium implesset suum ex hac vila migravit,
consentaneum mihi existimavi divee memoriae [mpera-
toris propositum harcditate acceptum exequi. Porro

Athanasius quantae nobis venerationi fuerit cum ad ,

conspectum vestrum venerit agnoscetis. Nec mirum est

si quid cjus gratia fecerim ad hoc cnim et desiderii
:

vestri imago, et tanti viri specics uos movit atque con-

citavit. Divina providentia vos servct , dilecti fratres.

Datuin Treviris decimoquinto Calendaa Julias.

LXXXYIII, Cum igitur hac dc causa iu Gallias simus
 ,

5^8 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

relegati quisnam Imperatoris propositum sanguina-

; ,

riuinque Eusebianorum animum hincnonanimadvertat?

quis non videat Imperatorem illud eo egisse , ut ne ma-
jorem illi in nos conflarent conspirationem : nam sim-
plici animo aurem illis prsebuit. Hoc fuit Eusebianorum
opus, hsec ipsa suse in nos conspirationis molimina. Quis
hsec advertens non fateatur nullam indulgentiam autgra-
tiam in causa nostra locum habuisse , sed jure et merito
tantam Episcoporum turbam et privatim singulos, et
congregatos talia in nostram defensionem conscripsisse
inimicorumque sycophantiam damnasse? Quis conspectis
hujusmodi rebus non fateatur Valentem et Ursacium jure
sese reos declarasse, ac resipiscentes , ejusmodi litteras

adversum se conscripsisse quod ,

mallent aliquantisper
pudore suffundi quam seternum sycophantarum suppli-
cium luere ?
LXXXIX. Idcirco recte et juxta ecclesiasticas leges,
beati comministri nostri , cum nonnulli dubias esse res
nostras affirmarent, niterenturque judicia pro nobis lata
abrogare , serumnaa quaslibet sustinere , in exiliumque

pelli malucrunt, quam tot tantorumque Episcoporum

judicia abrogata cernere. Si itaque veri Episcopi nostris
insidiatoribus, qui ea quse pro nobis gesta essent subvor-
tere conabantur, verborum tantum tenus obstitissent :

aut si vulgares fuissent homines, et non eximiarum ur-

bium Episcopi et capita tantarum Ecclesiarum ; suspi-
candum sane foret, ne gratia quadam aut favore ducti,
nostri causa jam contenderent. Cum autem non solum
verbis mihi patrocinati fueriut, sed etiam exilium susti-
nuerint , ex eorumque numero sit Luberius Romse Epis -
copus •, nam etsi exilii serumnas ad finem usque non to-
leraverit, attamen quod conflatam in nos conspiratio-
nem probe nosset, biennio iu exilii loco est commoratus :
 :

APOI.or.M CONTRA ARIANOS. 629

oum etiam ix eorura aumero sil magnus illc Itosius, cum
l"l iscopis Italiae, Galliarum et , aliis ex Hispaniis, c\ E-
gypto, < i ( \ Libya; omuibusque Pcntapoleos Episcopis:
nam licel ad breve tempus Constantii minis perter-
ille

ritus, iis nou

Obsistere videretur, attamen ingens illa
\is. atque tyrannica Constantii potcstas, necnon pluri-

inse illae contumeliae ct plagae palam faciunt eum, non

quod rcos nos existimaret, sed quod propter scnectutis

infirmitatem plagas non ferret ad tempus illis cessisse
,

aequum sane fuerit omnes, utpote rei certiores factos,

injustitiam illam, ct vim nobis illatam magis ac magis
odisse ac pcrhorrcscere : ideo maxime quod planissi-
mum sit nos nulla alia de causa quam propter arianain
impietatem, hujusmodi mala csse perpessos.

XD. Si quis igitur quae nos spcctant , simulque Euse-

bianorum sycophantiam ediscerc cupiat, is quae nostri
gratia scripta sunt legat, tcstesque accipiat, non unum
aut duos, vcl tres, sed tantam Episcoporum multitudi-
nem ; tcstes ilerum sumat , Libcrium et Hosium , eoruni-
que socios, qui cum adversuni nos jjesta facinora cons-
picerent, extrema pati maluerunt, quam aut veritatem,
aut judicium nostri gratia datum proderc:idquc cx bouo
et sancto consilio egerunt mala enim qua3 isti perpessi
;

sunt, quam \im alii quocjue Episcopi pertulerint, in-

dicant. Sunt autem ca ipsa monumenta
contra ct cippi
arianam haeresim , et contra sycophantarum malitiam
erecta : sunt etiam forma et cxcmplar posteris nostris,
ut pro veritate usque ad morlem decertent, arianamque
haeresim, Christo inimicam, et A.ntichristi prodromum
perhorrescant, neque adversum nos loquentibus fii
illis

dem habeant. Apologia enim sufiragiumque tot ac talium

Episcoporum, pro fide digno sufficientique innocentiae
nostra^ testimonio babenda sunt.
xxx. 34
 SWf.TT PATRIS NOSTRI

ATHANASII
ARCHIEPISCOPI ALEXANDRINI,

EPISTOLA.

Quod Nicana synodus perspecta Eusebianorum calli-

ditafCj, congruenter et piaz quai advcrsus arianam

/wcsim decrcla sunl cdidcrit 1
.

I. Recte quidem tu fecisti ,

qui tuam cum arianae hse-
resis propugnatoribus disputationem mihi signiiicaveris,
adfuissequc inter eos, nonnullosex Eusebii sodalibus, plu-
rimosquee fratribusqui lidemEcclesiaesequuntur.Tuai^i-
tur quoe vero Christi arnorc ardct vigilantia, mihi valde
placuit , eaquc impiam hseresim egregie confutavit. Ve-
hementer autem illorum impudentiam sum admiratus,
quod tametsi clare ostcnsum fuit Arianorum rationcs fu-
tilcsadmodum et inanes csse ipsique ab omnibus, oiiiuis
,

nequitiac condemnati fuerunt tamcn nihilominus more

,

Judseorum murmurcnl ac idetitidem dicant Quarc qui :

ISica^oe convcncrunt, vocabula non scripta nempe « ox ,

» substantia » et « consubstantialc » scripscre ? Tu qui-

1 Scripla ab nnno 55e, ail anmtm 354.
552 S. ATHAHASII ARCHIEPISCOPI EPISTOLA

dem ut vir disertus , illos ita etiam tergiversantes nihil nisi

falsa effutire at illi nihil alienum a pravi-
demonstrasti :

tate suae mentiscommittunt cum varias comminiscuntur ,

difficultates. Tam sunt enim inconstantes in variandis

sententiis, quam camaeleontes in mutando colore. Hinc

cum convincuntur , erubescunt hserent autem cum exa- :

minantur, ac tandem vana impudenter prsetexunt , quae

si quis refellerit , non defatigantur donec ea quae nulla
sunt excogitaverint, et inania, ut scriptum est , fuerint
medi tati nec aliam ob causam nisi ut impii permaneant l .
,

Id autem nihil aliud sane est quam propriae ipsorum in- ,

sipientise evidens argumentum, nec non Judaicseuti jam

dixi nequitise imitatio. Siquidem Judaei cum a veritate
,

convicti, oculoscontraeam attollere non valerent, hujus-

modi interrogatiuuculis se obtegebant « Quod tu facis :

» signum ut videamus et credamus tibi ? Quid opera-

2
» ris ? » Quanquam , tot signa fierent, ut etiam ipsi co-
gerentur dicere : « Quid facimus, quia hic homo multa
» signa facit 3 ? » Nam mortui excitabantur , claudi am-
bulabant videbant cceci , , laeprosi purgabantur aqua mu- ,

tabatur in vinum, et quinquepanibus quinque millia ho-

minum sunt saturati. Hinc omnes quidem Dominum ad-
mirabautur et adorabant, fatebanturque in ipso impleri
prophetias, eumque Deum et Filium Deiesse. Soli autem
Pharissei, tametsi sole clariora erant signa, nihilominus
tanquam imperiti murmurabant et aiebant : Quare « tu
» homo cum sis , facis teipsum Deum 4 ? » Stulti profecto

vereque mentecseci, quos scilicet potius ita loqui decuis-

set : Quare tu Deus cum sis, homo factus es ? Siquidem

Deum illum esse opera ipsa ostendebant. Ita enim illi

et Patris benignitatem fuissent venerati , et iilius factam

nostri causa dispensationem non potuissentnon admirari,
1 Psal, ii, i, — 2 Joan, vj, oo. 3 Joan. xi, 4/. — 4 Joan. x, 53,
 DE DECRETIS NICJEN.E SYNODI. 533
AiTum laiiluiti aberat ut id dicerent,ut ctiam ncc quse
fiebant, vellenl viderej \<l si videbant : (ncc euim ista
poterant non videre) rursus ad aliam confugiebant que-
relam. Cur Sabbato , inquiebant , paralyticum sanas, et
"v isum cvcco nato restituis
1
? i(n?c autem speciosae dun-
taxat causee erant, nihilque aliud, nisi merum murmur.
Illi cnim etiam cum aliis diebus Dominus omnem nior-
bumet infirmitatem sanarct , morc solito conquereban-
tur, malebantque, Bcelzebul eum appellantes, in impie-
tatis suspicionem venire, quam propriam abjicere nequi-

tiam. Ilinc licet Sal vator variis multisque modis suam ipse
divinilatem patefacerct, Patrisque cognitionem omnes
cdoceret , illi vclut in stimulos calcitrantes , stulte blate-
rantes contradicebant, idque tantummodo ut juxta divi-
num proverbium excogitatis occasionibus se ipsos a ve-
2
ritate separarent .

II. Itaque Judsei qui tam improbe Dominum nega-

bant, jure merito et legum et omnium qure Patribus pro-
missa fuere expertes facti sunt. Ariani vero qui Judseos
hodic imitantur, Caiphse ct Pharisaeorum mihi videntur
esse liaud dissimiles. Cum enim suam haeresim nihil quod
rationi sit consentaneum contincre videant , occasiones
paritcr confingunt, cum lioc pacto interrogant
Cur hoc :

potius quam illud scriptumest?Verum nemireris,si nunc

ita se gerant : siquidem haud multo post futurum est
ut iidem ad injurias se sc convertant; dcindeque, cohor-
tem et tribunum nobis minitabuntur : bis enim tota in-
nititur perversa illorum doctrina. Nempe postquam Dei
Vcrbum sive Ralionem rejecerunt , meritissimo omni
prorsus ratione sunt privati. Quae quidem cum mihi pe-
nitus essent perspecta, niliil profecto illis respondissem.
Verum quia tua Caritas ea qun> in Synodo acta sunl scirq
i Jpan, 5 cl 9. — 2 1'ruv. sviii, 1.
 ,,

554 s « ATHAMASII ARCHIEPISCOPI EPISTOLA

ex me voluit, rem diutius nolui differre , sed confestim

quae tunc gesta sunt nota feci ,
paucisque demonstravi
quam a recta fide procul sit ariana haeresis, nilque aliud
illos nisi vana eflugia comminisci. Tu porro, carissime
vide an non ita se res habeat. Nam si his ipsi confidunt
quae auctore et seminatore diabolo perverse excogitave-
re, purgent se prius de illis erroribus propter quos hsere-
tici sunt declarati , ac deinde quae contra se deci eta sunt,
si possint criminentur. Nemo enim homicidii aut adul-
terii convictus jus habet, post judicium, sententiam ju-
dicis criminandi, cur nempe non sic sed sic locutus fue-
rit. Namque id eum ,
qui fuerit condemnatus , minime
liberaverit , sed potius ejus culpa hujusmodi temeritate
etaudacia augetur. Illiergosimiliter vel ostendant se pie

sentire ; siquidem accusati , convicti sunt cum nihil antea

essent conquesti : aequum autem est eos qui accusantur
nihil aliud agere quam ut se defendant. Vel si sordidata
convicti conscientia, suam impietatem agnoscunt, ne igi-

tur culpent quae ignorant, ne forte ipsi duplex inde.ma-

lum secum referant , impietatis simul et ignorantise me-
rito condemnati. Rem potius studiose expendant, ut his,
quas prius nesciebant , cognitis , impias suas aures veri-
tatis unda et pietatis dogmatis possint abluere. Sic igitur
in Nicaena Synodo erga Eusebianos actum est ( i5 ).

III. Ut erant in sua impietate pertinaces , molieban-

turque cum ipso Deo pugnare, itaque ab eis dicebantur,
plena erant impietatis. Episcopi autem qui trecenti plus
minus convenerant mansuete ac perhumaniter ab, illis

postularunt, ut dehisqune dicebantrationem redderent,

piasque afferent demonstrationes. Qui ut vix loqui ccepe-
runt , dignissimi visi sunt ab omnibus qui condemnaren-
tur ; ipsi enim inter se altercabantur , agnitaque suse hae-
yesis futilitate muti permanebant , et suo silentio per-
 ,,

DE DECRETIS JtlGMJKJB SYNODI. 535

T6T86S sententite turpitudinem fatebantur. Ilaque Epis-
copi vocabulis quae illi commenti erant rcscissis , sanani
el ecclesiasticam iidcin adversus illos exposuere , cui cuni
omnes vocabu-
subscripsissent, Eusebiani quoquehisipsis
lis quaenunc rcprcliendunl subscripsere , nempc quod
Dei Filius ex substantia sit Patris, eique consubstantia-
lis, el quod neque res creata, nec facta vcl condila sit

sedqupd Verbum ex Patris substanlia sitgeuitum. Immo

quod mirum est ipse Eusebius Cassareae in Paloestina
,

Episcopus qui pridie restiterat , postea subscripsit , banc-

,

quc Ecclesiae fidem et Patrum traditionem esse missis ad ,

suam Ecclesiam litteris, significavit, onmibusquc aperte

declaravit illos prius errasse irustraque adversus verita-
tem contendisse. Licet enim tunc eum bis uti vocibus pu-
duerit, atque ut voluit, ipse se Ecclesioeexcusaverit, ta-
men cum in epistola voces « consubstantialis » et « ex
» non repudiaverit, illud certe quod dixi-
substantia »
muspalam voluit indicare. Ea autem in re grave quid-
dam ei accidit, Nam cum se veluti purgaret, Arianos de-
mum accusavit quod cum scriberent Filiuin non fuisse an-
tequam genitus esset, illum nec antequam in carne nas-
ceretur extitisse voluerint. Quod sane non potest igno-
rare Acacius , nisi et ipse nunc praesentis tcmporis causa
factumpraemetudissimulet, veritatemque neget. Itaque
in iine, subjeci Eusebii epistolam, ut Ciiristi bostium ac
insignem prsecipue Acacii in suos magistros periidiam
ex ea liquido cognoscas.
IV. An non igitur illi iniquissime agunt, si vel soluni
inanimuminducanttanto etgeneraliConcilio rcclamarc?
An non scelerati babcndi, suut qui ad vcrsis oculis contueri
audent ca quae recte contra arianam li;rresim decreta
fuere, ct ab illis tpsis probata sunt, quos prius bahuere
impietatis magistrQs ? Quod si I<usg&j a.ni
) 1
pos^cjuajip
 ,,

556 S. ATHANASII ARCHIEPISGOPI EPISTOLA

scripserunt ad proprium impietatis vomitum velut canes

revertere nonne eo magis odio digni sunt hi qui nunc
,

contradicunt quod suarum animarum libertatem aliis

,

propinantes, illos ipsos duces haeresis habere velint ? Ho- 1

mines, ut ait Jacobus, duplices animo et inconstantes in

omnibus viis suis , nec in una permanentes sententia sed ,

modo unam modo aliam amplectentes modo quee dixe- ,

rintlaudantes, modo vituperanteseadem,rursusqueidem

quod paulo ante reprehendebant, approbantes. Id vero
ut ait Pastor non nisi a Diabolo ortum habet, caupo-
,

numque potius quam magistrorum est insigne. Siquidem

vera illa doctrina est uti Patres tradidere, vermnque
,

doctorum indicium, cum omnes inter se consentiunt ,

non autem vel secum vel cum suis patribus litigant. Nam
qui non ita sunt affecti improbi , non veri doctores sunt
,

appellandi. Hinc Gentiles qui inter se non consentiuntsed

dissident, vera privantur doctrina. Sancti autem et qui
veritatis revera sunt praecones inter se concordant, non
,

discordant. Nam licet diversis illi tloruerint temporibus

idem tamen omnibus scopus fuit quippe qui unius Dei ,

essent Prophetse et idem summo consensu nunciarent Ver-

bum.
V. Hinc ergo quee Moyses docuit, hsec custodivit Abra-
ham quse vero custodivit Abraham haec Noe et Enoch
: ,

perspecta habuerunt, qui munda et immunda noverant

discernere , ac Deo grati facti sunt. Eadem quoque ins-
tructus doctrina Abel martvrium est passus ,
qui quidem
ipse ea abAdamo didicerat; Adamus autem ab ipso Do-
mino qui cum in fine saeculorum ad destruendum pec-
,

catum venisset, ait « Non mandatum novum do vobis,

:

» sed mandatum vetus, quod ab initio audistis*. » Id-

circo eadem ab eo edoctus beatus Apostolus Paulus, cum

* Jacob. i, 8. — 2 i Joan, n, j.
 ,
:

Dl DBCRSTIS KIRINI SY1V0DI. 53^

munia ecclesiastica preescriberel noluit Diaconosmulto- .

que minus Episcopos bilingues esse 1 Cum autem idem .

Galatas objurgarel generatim rem hoc modo definivit

.
••

••
Si quis vobis evangelizaverit praeteT id quod arccpis-

^>tis, anatbema sit sicut prsedixi et iterum dico. Sed

,

» licet nos, aut Angelus de coelo evangelizet vobis prseter

z
» id quod accepistis, anatbema sit' . » Quae cum ita de-
nuncict Apostolus, vel illi igitur Euscbiauos qui, mutata
sententia , alia nunc docent quam quibus subscripsere ,

anatbemate percutiant : aut si ajmoscant recte illos sub-

scripsisse, adversus tautaiu Synodum desinant tandcm
obgannire. Quodsi neutrum velintagere, certum erit ar-
gumentum illos omni vento et fluctu circumferri , neque
propriis scd alienis duci sententiis : qui si tales fuerint

nequeetiam nunc cum hujusmodi opponunt rationes ulla

fide digni sunthabendi. Quin ergo potius ea qua? igrio-
rant cessent criminari forte enim quid verum sit, nes-:

ciunt discernere malum impcrite ac temere appel-

, sed
lant bonum, et bonum malum amarum dulce esse ar- : ,

bitrantur et dulce amarum 3 Hinc certc queeutmala

, .

judicata sunt et reprobata , ea illi vim habere volunt

quse autem recte sunt decreta , reprebendere nituntur.
Sane nec aliquid amplius a nobis esset addendum ,

vel ad illa defendenda , vel ad vanis eorum ratio-

nibus respondendum , ncc illi quoque adlmc debe-
rent contendere , sed potius his assentiri quibus suse
haeresis duces subscripsere , utpote qui non ignofenf.,
cam quae secuta est Eusebianorum mutationem suspec- ,

tam ac fraudulentam esse. Quod enim subscripserint

potquam saltem sc breviter
potuerunt defendere boc ,

ipsumplane testaturquam Lmpia sit ariana hseresis, Nec

enim subscripsissent , nisi prius illam heeresim condem-
* i Tim.ni }
8. — 2 Gal. 1,9,8. — » Isai. v, 20.
538 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI EPISTOLA

nassent, nec condemnasscnt , nisi eos undique hsesitan-

tes pudor ad id agendum coegisset. Quocirca illorum
commutatio evidens est indicium suse in impietate de-
,

fendenda pertiuacise. Illos igitur sicuti dictum est , ,

prsestaret quiescere verum quandoquidem insigni sunt

:

impudentiaprsediti, arbitranturque se possefeliciusquam

illos diabolicam lianc impietatem propugnare : etiamsi
in priore epistola quam ad te misi, fusius contra eos dis-
putarim , istorum tamen , ut antea illorum dicta singula
examinare non gravabor. Spero enim non minus nunc
fore perspicuum, eorum hseresim haud sanam, sed totam
daemonicam esse.
VI. Aiunt itaque ,
quemadmodumet illi dicere aude-
bant : « Non semper Pater, non semper Filius Nam non »

» erat Filius antequamesset genitus: sed ipse quoque ex

» nihilo fuit factus. Ilinc non semper Deus fuit Filii Pa-
» ter; sed cum factus et creatus est Filius, tunc etiam
» Deus, ejus Pater est appellatus. Namque res creata et
» factaest Verbum, quod et substantiaPatri dissimile est
» ac externum non autem natura aut verus est Patris
:

» Filius, neque sola et vera ejus est Sapientia , sed crea-

» tum est et una ex rebus ereatis, Verbumque et Sapien-
» tia non nisi abusione dicitur. Per Verbum enim quod
» est in Patre et ipsum quoque factum est ut et csetera
» omnia : ac proinde nec Filius verus est Deus. » Ego
vero hoc primum ab illis velim sciscitari, quidnam pror-
sus sit Filius, quidve eo nomine significetur, ut hoc paeio
ipsi quid dicant possint intelligere. Equidem ex divina
Scriptura discimus duplicem hujus nominis esse signifi-
cationem, unam, cujus Moyses in lege meminit : « Si au-
» dieritis , vocem Domini Dei vestri, ut cus-
« inquit, »

» todiatis omnia mandata ejusquse ego prsecipio tibi ho-

)) die ut facias bonum et quod acceptum est Domino

,
 ,,

DE DKCRETIS mCJEWM SYNODI. 609

» Quo etiam
1
N hi o tUOj filii estis Domini Dei nostri .

sensu Joannes in Evangelio ait : « Quotquot autem rece-

» perunt eum, dedit eis potestatem liliosDei fieri-.» Alia
m ro ejusdem vocis significatio est, qua Isaac, Abralise
dicitur iilius; et Jaeob, Isaac; et Patriarchoe, Jacob. Res-
pondeant quo sensu Dei Filium esse intelligentes
igitur
ista de illo audent eflutire ? Nullus enim dubito quin ad

eamdem devolvantur impietatem atque Eusebiani. Quod

si vocem Filii secundum priorem significationem Yerbo

attribuant ,
quo nempe sensu bis etiam convenit qui ob
mores in melius mutatos boc nomine dijjnantur, et po-
testatem filios Dei fieri accipiunt ,
quse etiam illorum erat
doctrina : si, inquam , ita volunt esse , nibil sane a no-
bis Verbum diflerre videbitur , nec unigenitus dicendus
erit, quippe qui et ipse proptervirtutem, Filii nomen sit

consecutus. Naniquc etiamsi, quemadmodum dictitant

talis fore prsecoguitus , simul ut natus est , Filii nomen
bujusquenominis decus acceperit intereum : tamen nihil
et illos intererit qui post ipsa opera eodem nomine sunt
dignati quamdiu scilicet ipse eam duntaxat ob causam
,

filiusesse cxistimabitur. Ftenim Adam qui gratiam initio

acceperat, simulque ac natus est in paradiso fuit colloca-

tus, nibil difterebat ab Enocb,qui nonnisi aliquo postquam
natus est tempore , cum Deo placuisset , translatus fuit ,

neque item ab Apostolo qui etipse postrecte facta in pa-

radisum est raptus immo nec etiam ab illo latroue, cui
;

ob confessionem proinissum est ipsum continuo in para-

diso futurum.
VII. Verumbis illi vclicmcnter pressi, idcm fortc. res-
ponsuri sunt ,
quod sa^pe erubescentes diclilarunt : « Ita

» intelliginius Filium rebus caeteris anteccllcre , et ideo

» unigenitum dici ,
quod ipse solus a solo Deo factus sit

» Dcut. xiii, 18. ct xiv, 1. — 2 Joarj. 1, u,

540 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI EPISTOLA

» csetera vero orania a Deo per Filium sint creata.» Quis,

quaeso , stultam hanc et novam cogitationem vobis sug-
gessit, ut affirmetis solum Filium ab ipso solo Patre fac-
tum fuisse omnia per Filium tanquam per
, csetera vero
administrum fuisse producta ? Si enim prae lassitudine
solum Filium potuisse a Deo produci velitis hsec de Deo :

cogitare impium sane fuerit, maxime cum Isaiam dicen-

tem audierimus : « Deus sempiternus Deus qui constru-
,

» xit terminos terrse , non esuriet neque laborabil, nec

1
» est investigatio sapientise ejus . » Siquidem ipse potius

robur impertit esurientibus , et per suum Verbum labo-

rantes recreat. Sin vero indignum seipso esse putavit, ea
se efficere quae post Filium sunt producta : id etiam abs-
que impietate Nec enim est in Deo super-
dici non potest.
bia, qui et ipse cum Jacob
iEgyptum profectus est, et in
propter Abraham Sarae causa, Abimelech castigavit qui ,

idem cum Moyse , tametsi homine os ad os loquebatur , ,

et in montem Sina descendit : ac denique occulta gratia

qua populum adjuvit , devicit Amalec. Verum falsa heec

sunt quae propugnatis siquidem« Ipse fecit nos et non ipsi

:

» nos2 . » Ipse est qui per suum Verbum omnia et parva

et magna fecit : nec res creatas fas est dividere ita ut di-
catur, hoc Patris, illud Filii esse : verum omnia sunt
unius Dei ,
qui proprio Verbo tanquammanu utitur, at-
que omnia in eo facit, ut ipse Deus his verbis docet :

« Manus mea fecit hsec omnia 3 . » Idem etiam didicit et

docuit Paulus : Deus ex quo omnia, et
« Unus, » inquit , «

unus Dominus Jesus Christus per quem omnia 4 » Ipse .

igitur et semper et nunc imperatsoli, et exoritur nu- :

bibus preecipit et in unam terree partem effunduntur

, :

quee autem non irrigatur , siccatur. Jubet similiter ter-

ram fructus edere, et Jeremiam in utero format. Si porro
l Isai. xl, 28. — 2 Psal. xcix, 5. — 5 Isai, lxvi, 2. — * 1 Cor. vm, 6.
 1
:

r>v, nr,oi\ETis nicjetv.t: synodi. 54

Imbc nnnc ipse efficil . dubium certe non est qpiio ipse
etiam ab initio indignum sc non putavcrit omnia per
A erbum facere : quippe cum istarerum universarum sint
partes.
A III. Sin autem quia rcs aliae creatse, actioncm in-
victfe non facti manusferre non valercnt, solus Filius a
solo Deo est factus,fes vero alia' per Filium lanquam mi-
nistrum et adjutorem factee sunt, ut scripsit Asterius qui
idolis immolavit, quod idem transcriptum Ariussuis tra-
didit, quo utique vocabulo tanquam calamo quassato
utuntur, nec stulti ojus agnoscunt futilitatem. Si enim res
factse mauum Dei ferre non poterant, ipse autem Filius
una cst, ut sentitis, ex rebus faclis; quomodo ipse a solo
Deo fieri potuit? Si item ut res factae iierent, intermedio
adjutore opus fuit, et Filius, ut pulatis, factus quoque
ipse est : profccto necesse etiam fuit intermedium aliquem
ante eum fuisse, ut crearetur, qui ipse intermedius cum
res creata quoque esset, alio item intermedio ad sui pro-
creationem opus habuissc non immcrito vidcbitur. Si
quis autcm alium eXcogitaverit intormcdium, alius rur-
susintermedius propter illum alium erit fingendus, atque
ila in infmitum delabemur. Porro dum ita intermedius
aliquis sempcr requiretur , ccrte res creatae constitui non
poterunt, quandoquidem, ut dicilis, nulla res facta fcrre

valet invictam non facli manum. Quod si id absurdum

esse intelligentes , respondeatis Filium licct creatum po-
luisse a non facto licri necesse est etiam concedatisalias
:

resomnes qua? factoe sunt, potuisse a non facto procreari

quippe cum ipse Filius sccundum vos sit quoque res cre-
ata, ut et. rcs omnes cseterae. Prnlcroa ex impio et stulto

hujusmodi vcstro commenlo sequitur inutilcm essc Verbi

generationom, cum et Dcus omnia per scipsum polucrit
eflicere, et rcs omnes facta? invictam Dci mauum forrc
 ,,

542 S. ATHA.NASII ARCHIEPISCOPI EPISTOLA

potuerint. Itaque cum inepta ac futilis sit heec illorum

ratio, expendamus an non aliud impiorum sophisma
etiam magis quamcseterae ipsorum argutise absurdumvi-
debitur. Adam solus a solo Deo per Verbum factus est :

verum nemo idcirco dixerit Adamum aliquid amplius

hominibus habere , vel a posteris differre quod
ceeteris ,

ipse quidem solus a solo Deo factus et formatus sit nos ,

autem omnes ex Adamo, perpetua generis continuatione,

nascamur et procreemur quamdiu scilicet certum erit :

ipsum etiam ex terra formatum esse, et qui antea non es-

set ,
postea fuisse.
IX. Quod si primo parenti aliquid coeteris amplius tri-

buere libeat, qui nempe ita felix fuit ut Dei manu for-
maretur verum istud amplius in honore non in natura
:

consistere intelligendum est. Namque ex terra factus est,

ut alii omnes : et manus quse tunc Adamum formavit
ipsa et semper omnes ejus posteros format ac
nunc et
componit. Id ipse Deus ad Jeremiam ut prius monui ,

1
dixit « Priusquam te formarem in utero, novi te
: » .

De omnibus autem Manus mea fecit haec om- aliis ait : «

)>nia-. » Et rursus per Isaiam « Heec dicit Dominus qui :

» redimit te et format te in utero. Ego Dominus qui ,

)>omnia perficio extendi coelum solus et stabilivi ter-:

3
» ram » David quoque cui ista non latebant, canebat
. :

« Manus tuse fecerunt me, et formaverunt me

4
» Et is .

cujus hoecapud Isaiam leguntur verba « Sic dicit Domi- :

» nus ,
qui formavit me ex utero servum sibi
5
, » idem
etiam significat. Itaque nihil anobis natura diffieret, licet

nos tempore antecesserit ,

quamdiu constabit nos omnes
eadem manu constitui et formari. Si igitur , Ariani
vestra hsec est de Filio Dei sententia , illum nempe sic

* Jcrem. i, 5. — 2 Isai. txvi, a. — J Isai, xuv, 2^. — * Psal. cxvm, j3,

— 6 Isai, xlix, 5,
 ^K DECEETI8 SICJBKJE SYNODT. 5^3
etiam productum et factum fuisse s nihil secundum vos
intereum <m alios, quod ad naturam pertinef intcrerit, ,

dum scilicel contendetis ipsum, cum antea non esset,

postei (uisse , atque non nisi ob virtulem hujus nominis
jjraliam in sui procreatione obtinuissc. Si quidem ille u-
nus quoquti ex his est de quibus ut quidem putatis, Spi-
ritus sanclus in psalmis ait : « Ipse dixit et facta sunt :

» ipse mandavitet creata suut ' » Quis itaque ille esticui

Deus mandavit ut et ipse crearetur ? Nam esse oportet
Verbum cui Deus mandat et in quo res factoe creantur.
,

Atqui aliud Vcrbum indicare non potestis, prater illud

quod negatis , nisi forte novum adhuc commentum pla-
ceat excojjitare. Ila est , ( Idem
inquiunt, invenirnus.
nimirum quod olim ab Eusebianis usurpatum audivi. )
« Idcirco nempe Dei Filium aliquid aliis amplius babere
» et uni<jenitum dici arbitramur ,
quia solus ipse Patris
» est particeps, res autem ali?e omnes Filii sunt partici-
» pes. » Sic igitur illi in immutandis variandisquc verbis

non secus ac coloribus laborant. Vcrum id nibil impediet

quominus ostendamus illos vere inania ex terra loqui,
suisque cogitationibus tanquam in luto volutari-.
X Enimvero si ille Dei filius ct nos Filii ipsius lilii ap-
.

pellarcmur ,
probabile essct illorum commentum : sed si

nos etiam ipsius Dei , cujus illc est filius, filii dicimur :

certe liquet nos etiam Tatris participes esse, quippe qui

3
dicat : « Filios genui et exaltavi . » Si enim ipsius parti-
cipes non essemus, non diecret, «genui » si aulem ipse :

genuit, non aliusutique, sed idem ipsc Pater nosler cst.

JViliil vero refert si amplius ille aliquid babeat, et primus

factussit, nosque aliquid minus quam ille habeamus , ac

post ijisum facti sinms, dummodo omnes ejusdem fueri-
mus participes, etnlii ejusdem Palris nuncupemur. Nam
'Psal, xxxu, 9. — 2 Joan. uij 3i. — 3 Isai, 1, 2,
544- S. ATHANASII ARCniEPISCOPI EPISTOLA."

plus vcl minus diversam naturam minime significat id :

enim sibi singuli recte factis comparant 1 atque alius :

quidem decem civitatibus prseficitur alius quinque alii , \

sedent super sedes duodccim, judicantes duodecim tribus

Israel; alii audiunt : « Venite Benedicti Patrismei,» et,
« Eugeserve bone etfidelis 2 .» Cum liEec igitur illorumsit
sententia, jure merito existimant hujusmodi Filii Deum
non semper Patrem, neque talem Filium semper
fuisse ,

fuisse, sed ex nihilo esse creatum et factum nec fuisse ,

antequam genitus esset siquidem ille alius omnino est a :

vero Dei Filio. Verum cum haec illos dicere fas jam non
sit, utpote cum ista Sadduca^orum potius et Samosaten-
sis sint propria , restat ut alio sensu , quo nimirum Isaac
Abrahae est filius , Dei Filium esse concedant. Nam quod
ex aliquo gignitur nec extrinsecus advehitur, filium esse
agnoscit natura, eaque est propria hujus nominis signifi-
humano more est intel-
catio. JXurn ergo Filii generatio
ligenda ? ( enim idipsi ut et illi olim, ignari repo-
forte ,

nent. ) Nequaquam. Nec enim Deus hominis similis est,

uti nec hcmines, Dei. Illi enim ex materia eaque pati-
bili sunt creati : at Deus expers est materiee et corporis.

Quod si esedem dictiones Deo et hominibus, in divinis

Scripturis interdum attribuuntur ; hominum est perspi-
cacium, ut admonet Paulus, attendere ad lectionem ;

remque perpendere,ac pro natura rerum significatarum,

qusc scripta sunt dijudicare 3 ,nec sensum confundere ita ,

ut quse ad Deum spectant , humano modo non intelli-

gantur •, nec vicissim quae ad homines pertinent , cogi-

tentur tanquam Dei propria. Id enim est vinum cum
aqua miscere, alienumque ignem ad divinum ignem in
4
altari admovere .

1
Luc. xix, 17 ; Matth. xix, 28. — 2 Malth. xXv, $4 et 22. — 5 1 Cor. n,
j5. — * Isai. 1, 22,
 DE DECRETIS KICJEK.E SYKODI. ->4 J

\ 1 . Scilicet et Deus creal, et de hominibus idem quo-

que dicitur : Deus item is est qui est : homines similiter

dicuntur esse Deo acceperunt. An

. quod ipsum quidem a

ergo ita Deus creat, ut homo ? An eodem modo est,

quo
liomo? Minime certe sed alitcr bas voces de Deo intelli- :

gimus, aliter de hominibus. Nam Deus quidem creat, ea

quse non eraut vocaus ut sint, nullaque re ad creandum
iudigens homines vcro non nisi subjecta utuntur mate-
1
:

ria postquam a Deo qui omnia per proprium Verbum

.

creavit, scientiam artemve agendi precibus obtinuerint.

Praeterea homines, qui perse ipsi esse nonpossunt, loco
circumscribuntur , atque in Dei Yerbo consistunt : at

Deus qui per se vere est, omnia continet, et a nulla re

ipse continetur suabonitate et potentia ;

: in omnibus est

at extra omnia est propria natura. Quemadmodum crgo

non eodem modo ereant homincs, quo Deus creat, nec
codem modo sunt quo ille : ita aliter procreantur homi-
ex Fatre nascitur. Fcetus enim homi-
nes, et aliter Filius

Qum, partcs quodammodo sunt gignentium, quippe cum

nec ipsa corporum natura simplex sit, sed iluxa atque ex
partibus composita. Nam homines gignendo emittunt ex
se aliquid quaedamque rursus ex cibis, quos accipiunt,
,

in cos defluunt; quae quidem causa est cur multorum li-

berorum pro tempore p&rentes fiant. Deus autem indivi-
duusest, ac proinde absque divisione nihilque patiendo
Filii est Pater, Nihil enim es ce incorporea effluere, ni-
liilve in cam , uti hominibus accidit, potcst iniluere.
Quocirca cum Deus sil natura simplex , unius ([uoque ac
solius Filii cst Pater. Idcirco enim ct unigenitus est, et

soius cst in sinu Patris, cumque soluni ex seipsoesse aperte

Pater declaraj his verbis : « llic cst Filius meus dilectus
» in quo mihi complacui*. » lpsc est Verbum Patris,
» P.oin. iv, 1-, — 2 iMallii. ni, 1;.

XXX.
 5^6 S. ATIIAISASII ARCHIEPISCOPI EPISTOLA

quem proinde ut Patrem nec quidpati nec dividi posse

cum ipsi etiam homines pro-
intelligendum est; quippe
prium verbum citra divisionem ac nihil patiendo produ-
cant multo igitur magis Deus suum Verbum gignit abs-
:

que ulla divisione nihilque omnino patiendo. Hinc sane

ipse ut Verbum ad dextram Patris sedet nam ubi est ;

Pater, illic et ejus Verbum est nos autem, tanquam res :

factse, coram eo stamus judicandi. Ille adoratur, quia ado-

randi Patris est Filius nos vero adoramus, Dominum :

eum et Deum confitentes, quia scilicet creati, diversique

ab illo sumus.
XII. Quae cum ita sint, attendat, quseso, qui voluerit
inter illos, existatque aliquis qui ut eos pudore afficiat,
ab iisdem sciscitetur, utrum fas sit id, quod ex Deo est,
et proprius ejus est fcetus, ex nihilo esse dicere? An item
possit vel solum in mentem alicui venire, id quod ex Deo
est , eidem accidisse, ita ut dicere audcat, Filium non
semper esse? Nempe hic rursus hominum cogitationes
Filii generatio. JNos enim proprio-
superat et transcendit
rum tantum tempore patres efficimur-,
filiorum certo
quippe qui cum antea non essemus postea facti fueri- ,

mus at Deus, cum semper sit, semper quoque est Filii

:

Pater. Sane rerum creatarum generatio, ex similitudine

cognoscitur quia vero « JVemo novit Filium nisi Pater,
:

» neque ratrem quis novit nisi Filius, et cui Filius reve-

1
» laverit : » idcirco Sancti quibus id Filius revelavit,
imaginem quamdam ex rebus aspectabilibus nobis hujus-
modi verbis reliquerunt « Qui cum sit splendor glorics, :

2
» et figura substantiae ejus : » et iterum : « Quoniam
» apud te est fons vitse , in lumine tuo videbimus lu-
» men 3 . » Verbum item Israelem objurgans, ait : « De-
» reliquisti fontem sapientioe 4 : » ipse porro est fons qui

* Matth, xi, 27. — J Hcbr. 1, 3, — 3

Psal. xxxv, 10, — 4 Bar, 111, is,
 nr nrr.nr.Tis 91CX&M sv>ODr. 547
1
Hcil : « Me dereliquerunt fontem aquae vivse . » Hsec
avtem exempla licel levia sint admodum et obscura ad
td trttod cupimus exprimendum ex his tamen inlclliyi ;

potesl aliquid tjuod sit stipr* bominum natnram, nec

Filii esse similem. Quis enim vel
generationem Hostree
cogitatione fingat non esse aliquando splendorem, ut au-
deal contendere, non semper fuisse Filium, vel non fuisse
priusquam cssct genitus? Aut quis a sole splendorem se-
parabit, aut fontem vita aliquaudo destitutum cojjitabit,
ut lusaniens dicat ex nihilo csse Filium, qui ipse ait,
« EgO sum vita -, » vel eum a substantia Patris esse di-
versum, qui idem dicit : « Qui me videt, videt et Pa-
» trem 3
? » Nimirum cum Sancti haec nos ita intellifjere
vellent, nobishnjusmodi exempla tradidere. An non igi-
tur absurdum proinde valdeque impium fuerit, cum has
imagines et exempla Scriptura contineat , nos cx aliis,
quae neque scripta sunt , neque ad pietatem ullo modo
spcetant, Domini notitiam inquirere?
XIII. Jam itaque respondeant undenam edocti, vcl
quo tandem illis tradente ista de Salvatore suspicari cce-
pcrunt? Legimus, inquient, in Proverbiis « Dominus :

» creavit me initium viarum suarum in opcra sua 4 » .

Sciliect id ctiaiu videbantur objectafe Eusebiani, tuque

ipse tuis litteris mihi si^nificasti istos quoque multislicet
;ir;;iunentis prostratos et convictos, ad illa Scripturae
vcrba profu^isse, eaque sursum deorsumve circumfcren-
tes asseverare Filium unam e rebus creatis esse, eumquc
iulcr its factas annumerare. Verumhuric Scripturae lo-
cum non recte mihi videnttir intellexisse : siquidem pium
cl valde lvrtnm continet sciisum, qucm si ipsi inlellcxis-
srni, Dominum gloriae blasphemiis non offendissent. Nam
qme supra sunt dicta cum hac sententia conferant, cog-
1
Jerem, x, i3. — J Joan. xiv, 6. — }
Ibid. 9. — * Frov. vni, aa.
548 S. ATHANASII ARGHIEPISCOPI EPISTOLA

noscentque multum in illis esse discriminis. Quis enini

sanse mentis non intelligit res creatas et factas extra eflec-
torem esse, Filium autem, ut supra ostendimus, non ex-
tra, sed Nempe homo domum
ex gignente Patre existere ?
quidem condit, sed filium gignit, ita ut nemo inverso
ordine ausit dicere domum et navem ab sedificatore gi-
gui, filium autem ab eodem condi et fieri : nec item do-
mum , redificatoris imaginem esse , filium vero esse geni-
toris dissimilenij sed potius filium esse patris imaginem,
et domum artis opus fatebitur, nisi forte quis mente sit
captus ac deliret. Profecto divina Scriptura ,
quse rerum
omnium naturam longe melius omnibus cognoscit, de
rebus creatis per Moysem hsec ait : « In principio fecit
)>Deus ccelum et terram 1 » De Filio autem non alium .

quam ipsum Patrem declarat dicere « Ex utero ante lu- :

2
» ciferum genui te . )> Et rursus meus es tu : « Filius :

3
» Ego hodie genui te . » Ipse quoque Dominus de seipso

in Proverbiis ait : « Ante omnes colles generat me. »

Joannes item de factis et creatis rebus sic loquitur :

4
« Omnia per ipsum facta sunt : » de Domino autem
dicit : « Unigenitus Filins qui est in sinu Patris, ipse
5
» enarravit . » Itaque si filius est, non est res creata : si

contra res creata est, non est certe filius; siquidem plu-
rimum res illae inter se differunt, nec idem esse potest

filius et creatus, ne videlicet ejus naturaet ex Deo et ex-

tra Deum esse existimetur.

XIV. Num ergo frustra verba illa scripta sunt? Ita

enim illi veluti culicum examen murmurant. Minime
vero non frustra illa sunt scripta, sed perquam necessa-
:

rie. Ille enim etiam creari dicitur, sed cum homo factus

est; id enim est hominis proprium. Ilunc autem esse

Scripturse sensum ille reperiet qui eas non esse obiter ,

l Gen. 1. — 2 Psa..cix,5. — » Ps, 11,7, — 4 Joan.i, 3. — » lbid, 18.

 i-i Dl 0RBTI8 Md \ E m m>T)I.

legendas edoctus, tempus, personas ac rerum scriptarum

c.iusam in vestigabit , ac proinde quie legerit dispiciet
perpendetque Becum. [taque illorum verborum tempus
inveniet, cum nimirum Dominus, qui seniperest,
postea infine sseculorum lionio est factus, et qui Dei Filius
erat, factus etiam est Filius hominis. Causam quoque per-
cipiet, quia nempe cum ille noslram mortcm vellct des-

truerc. sibi ipsi corpus ex a irgine Maria accepit, ut illud

pro omuibus victimam Patri offerens, nos omncs libera-

ret qui mctu mortis per totam vitam servituti obnoxii
eramus Persona autem Salvatoris est, quod quidem
1
.

tunc dicitur, cum jam corporc accepto lisec ait, « Domi-

2
» nus creavit me initium viarum suarum in opcra sua » .

Ut cnim illi quatcnus Filius Dei est, optimc convenit et

,

aeternum esse, et in sinu Patris esse : ita liomini iacto

recte congruunt haee vcrba, « Dominus creavit me. »

Tunc enim dc eo dicitur, et esurivit, ct sitivit, ct inter-

rogavit ubi jaccret Lazarus ? ct passus est ac resurrexit.
Quemadmodum ilem cum eum Dominum et Deum ac
vcram lucem appellari audimus, illum intelligimus ex
Patre esse : sic cum illa audimus, « Creavit, servus, et

» passusest, » haec ejus divinitati tribucrc aequum non

estj utpotc quae ab cadem sint.aliena; sed carni quam
propter nos acccpit, cujus ista nimirum sunt propria :

quae quidcm caro non alius sed ipsius est Vcrbi. Si quis
vero ortum inde emolumentum discere velit, id etiam
est repcrturus. rYam Verbum caro factum cst, ut et cam
pro omnibus oflcrrct, et nos ejus spiritus facti participes,

dii lieri possemus, quod alitcr non potuissemus consequi,

nisi ipse creatum nostrum corpus induisset : sic enim
exiude ct bomincs Dei, et in Christo homines appellari
inccepimus. Sed ut nos Spiritu accepto, propriam noti
1 Jklii. II, i5. — - PfOTi vm. ?5.
 ,,

550 S. ATHANASII ARGHIEPISGOPI EPISTOLA

amittimus naturam Dominus postquam homo prop-

: ita

ter nos factus est et corpus accepit, Deus nihilominus

mansit. Nec enim angusto corporis amhitu diminutus
est, sed potius corpus divinum et immortale est red-

ditum.
XV. Et heec quidem satis esse videntur ad arianam
haeresim proscrihendam : siquidem illorum impietatem
ex ipsorum verhis ,
prout nobis suppeditavit Dominus
manifeste ostendimus. Yerum age ,
jam nos quoque pro-
ponamus, ac responsum ab illis vicissim exigamus. Cum
enim ipsi in propriis hsereant argumentis, sane tempus
est, ut a nobis interrogentur : forte nempe hoc pacto fu-
turum est ut erubescant ac perspiciant unde stulti sint

delapsi. Filium Dei, ut superius diximus, ex divinis Scrip-

turis didicimus ipsum esse Verbum et Sapientiam Patris :

nam hsec sunt quidem Apostoli verha : « Christus Dei vir-

» tus et Dei sapientia
1
. » Joannes vero postquam dixis-
set, « Et Verbum caro factum est, » mox subdidit : « Et
» vidimus gloriam ejus, gloriam quasi unigeniti a Patre
» plenum gratia; et veritatis~. » Scilicet cum Verbum sit

unigenitus Filius, in hoc Verbo et Sapientia facti sunt

cceli et terra ac omnia quse in eis sunt. Hujus porro sa-
pientise fontem esse Deum nos docet Baruch, ubi videli-
3
cet redarguitur Israel fontem sapientiae dereliquisse . Si

igitur ea quee scripta sunt negare voluerint ;

profecto no-
minis quo insigniuntur, indigni et alieni fiunt, proprie-
que ab omnibus vocandi sunt impii et Christi hostes,
quippe qui ita se ipsi nominaverint. Sin autem verba
Scripturee affiatu divino scripta esse nobiscum consen-
tiunt, palam audacter proferant quod abdite sentiunt,
nempe Deum aliquando rationis et sapientiae fuisse ex-

pertem, furentesque dicant : Fuit aliquando cum non

i z Cor. i, 24. — 2 Joan. 1, 14 . — 3 Bar. 111, 1 2.
 r
rr nrxRETis MCffii>M2 synodi. . '!u

Mftel t
noe fuil (lirislus priusquain cst gcnilus. Proediccnt

item fonlnn non ex seipso sapienliam <;enuisse, sed cx-

trinseeus eam habuisse, ut et dicere audeant : Ex nihilo
factus rst Filius. Iloc euim non fontem euni esse deinons-
trat , scd quenulam potius lacum aquam vcluti ex- ,

Irinseeus cxcipicnlcm, fonlisquc nomcn usurpantem.

XVI. Verum quam cxccranda hoec sit impietas ambi-
gere arbitror neniinem, qui vcl tantillo scnsu vijjeat.
Quiatamen Ycrbum etSapientiam mera csseFilii nomina
dictitant, Iurc ad illos dicere haud ah rc fuerit Si ista :

sunt Filii dunlaxat nomina, alius certe ille proeter ea fue-

rit. Atqui si illis nominibus sit proestantior, fas non est
eum, qui prasstantior sit, ex inferiorihus significari. Quod
si nominihus inferior dicatur, profccto non sine causa
pnvslantius nomen obtinuit, idque signum fuerit ejus
progressionis. Atqui luec impietas priore non est minor :

siquidem is qui illum qui in Patre est, in quo itcm est

Pater, qui et idem dicit, « E^o et Patcr unum sumus 1

, )>

quem iteni qui videt , videt et Patremj qui, inquam,

illum re aliqua cxterna meliorem reddi, hisce nominihus
sijjnificari putat, nse ille omnium insauissinius merito
habendus sit. Vcrum illi hinc quoque dejecti, atque in
summas, ut Eusehiani, adducti an^ustias, ad illud postre-
mo argumentum confu<>iunt, quod ipse Ariussuis in can-
tiunculis et Thalia \clut desperaus efiutivit. JMnlta , in-
quiunt , verha loquitur Dcus. Quale ergo horum Filium
Dei et Verbum unigenitum Patris esse diciinus? Stulidi
certe illi et quidvis potius quam Chrisliani ! Primu
enim dum ha?c de Deo loquuntur, parum abest quin
hominein Dcum esse existiment quippe quisic loquatur ct
priora verba novis immulet, quasi unum Verbuin a Dco
prolatum non satis sit ad onmia creanda qiur Palcr dc-
* Joan. i, 3o; Ibid. xiv, y.
002 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI EPISTOLA.

creverit, et ad ejus providentiam exequendam. Multa

enim illum loqui verha, signum estverborum omnium
imbecillitatis, cum singula alterius auxilio indigeant.

Deum autem uno uti Verbo, ut revera est, Dei virtutis et

Verbi ab eo profecti perfectionis indicium atque ar-
gumentum est, necnon illorum pietatis qui ita sen-
tiunt.
XVII. Utinam vero saltem ex his quee nunc proferunt,
veritatem fateri velint. Nam si semel concedant Deum
verba proferre , illum Patrem esse omnino ignorare non
possunt.Quo dato attendant se, dum unum esse Dei Ver-
bum nolunt fateri, multorum patrem eum facere. Verum
Dei quidem Verbuni esse nolunt inficiari sed illud esse :

Dei Filium non consentiunt, quod profecto ex veritatis

ignorantia et divinarum Scripturarum inscitia provenit.
Kam si vere Deus, Pater est Verbi-, cur qui gignitur, Fi-
lius non autem rursusDeiFilius possit esse prae-
sit? Quis

ter ejus Verbum? Etenim non multa sunt verba, ne sin-

gula imperfecta et egena sint, sed unum est Verbum, tum
ut ipsum solum sit perfectum , tum quia cum Deus unus
sit, una quoque ejus imago, qua? ipsa Filius est, debet

esse. Namque Dei filius, ut ex ipsis Scripturis licet dis-

cere , idem est Dei verbum , sapientia , imago , manus et

virtus. Unus enim est Dei fcetus, hoecque sunt indicia eum
ex Patre esse genitum. Sive enim Filium dixeris : id quod
ex ipso natura exoritur significasti. Sive Verbum esse
cogitaveris rursus id quod ex illo nascitur et ab eodem
:

nequit separari cogitasti. Cum item Sapientiam eum ap-

pellas, nihil sane externum, sed id quod ex illo et in illo

est, denotas : similiter si virtutem et manum eum dixe-

ris,quod proprium est naturoe significas. Denique cum
imaginem illum nominas, Filium esse indicasti. Quid
enim simile Deo fuerit preeter id quod ex illo gignitur?
 ,

Dfl DBCRGTI8 \n v.\T IYN0DI. 553

quae per Verbum factasunt, heec eadem sapientia

simi fundata. Et quse in sapientia fundata sunt, lunec om-
iiia in iiiiiiui sunt facta ,
;ic per lilium conditasunt. JYec
vero probemus, argumenta extrinsecus mutuari
ui hffic

opus fueril sed id ex Scripturis clarum est. Siquidem

.

i|>sc Deus j)or [saiam Prophetam dicit « Maiius mea :

^>
fundavil terram et dextera mea nrmayit ccelos 1 . » Et
rarsus : «. Et sab umbra manus mese. protegam tc , in qua
^> ccelos constitui , et terram 1'umliu i
'. » Davidautem,
qui eadcm edoctus, manum ipsam esse sapientiam nove-
rat, canebat : « Omnia in sapientia fecisti : implela est
» terra creatione tua 8 . » Salomonis quoque, qui idem a
Deo acceperat , hsec sunt verba : « Deus sapieutia funda-
4
» vit terram . » Joannes item non ignorans Verbum
manum et sapientiam esse, Evangelium ita orditur : « In
» principio erat Verbum, et Verbum erat apud Deum
» et Deus erat Verbum hoc erat in principio apud
:

» Deum. Omnia per ipsumfacta sunt, et sine ipso factum

6
» est nihil . » Apostolus deuique, cui perspectum quoque
erat nianuin, sapientiamet Verbum ipsum esse Filium,
sic loquitur : « Multifariam multisque modis olim Deus
» locutus patribus in Prophetis : in exlrcmo dierum isto-
» rum locutus est nobis in Filio quem constituit liaere-
» dem universorum, per qucm etiam fecit saecula 6 » El .

ilerum « Unus Dominus Jesus Cliristus, per quem om-

:

» nia, et nos per » Cum autem idem Apostolus ipsum 7 .

non ignoraret Verbum, Sapientiam et Filium ipsam esse

Patris imaginem, hsec habet epistola ad Collossenses :

« Gratias agentcs Deo et Patri qui dignos nos fecit annu*

» merari in parke sortis sanctorum in luce, qui eripuit

» nos de potestate tenebrarum, et transtulit in regnum
1 Isai. xltiii, i3. — 2 Isai. li, 16. — s
Psal. cni, ?.<|. — • Prov. u 1, 19
— 5 Juan. 1, 1. — 9 Htbi. 1, i, — ' 1 Cur. \in, 6,
 ,

554 s« A.THANASII ARCHIEPISGOPI EPISTOLA

» Filii dilectionis suae, in quo habemus redemptionera

» remissionem peccatorum, qui est imago Dei invisibilis,
» primogenitus omnis creaturee quoniam in ipso con- :

» dita sunt universa quae in ccelis et in terra sunt , visi-

» bilia et invisibilia, sivc Throni , sive Dominationes
» sive Principatus, sive Potestates : omnia per ipsum et
» in ipso creata sunt; et ipse est ante omnia, et omnia in
» ipso constant 1
. )> Ut enim omnia per Verbum creata
sunt, ita, cum idem sitimago, in ipso quoque sunt creata.
Qui igitur ita de Domino senserit, non offendet in lapi-
dem offensionis , sed potius ad splendorem « in conspectu
2
»lucis ipsius veritatis accedet . » Hsec est enim veritatis
doctrina, disrumpantur licet illi pertinaces, qui nec
Deum reverentur, nec argumentorum vi et auctoritate
victi erubescunt.
XVIII. Sic igitur Eusebiani multis tunc modis exami-
nati, eo postremum redacti sunt ut seipsos condemna-
rent, tandemque subscripsere uti supra diximus, atque ,

adeo mutata sententia siluerunt ac recesserunt. Gum au-

tem isti impietate feroces, et a veritate, tanquam verti-
gine capti, aberrantes, omne studium in calumnianda
Synodo ponant respondeant nobis ex quibusnam Scrip-
:

turis ipsi hausere, vel a quibusnam Patribus audivere

hujusmodi voculas, quas sibi visum est congerere, Ex <(

» non existentibus non erat antequam genitus est fuit

, ,

» aliquando cum non esset, » necnon sequentes voces,

« mutabilis, prseexistere, et voluntate , » quibus utique
vocabulis impie adversus Dominum nugantur. Enim vero
beatus quidem Paulus epistola ad Hebreeos ait : « Fide
» intelligimus perfecta esse ssecula Verbo Dei, ut id quod
» cernitur non ex rebus apparentibus fieret 4 » Verum .

nihil Verbo coinmune est cum sseculis; ipse enim ante

* Rom. ix, 3j. — J Coloss. i, 12.— 8 Rom. ix, 3a. — *Hebr. xi, 3.
 Dl DEGABTII M(',X\ r s\>odi. 555
sa cula i quem el sqeeula facta sunt. In Tastore
\isiii . per
anitni scriptum est| ( quandoquidem librum hunccitant,
quamvis dod sit excanone, ) « Primum omnium crede
» unum esse Deum qui omnia crcavit, ct perfecit, om-
.

» niaque ex nihilo, ul cssent fecit

1
. » Sed nec illud quo-
que ad Filium pertiuet : siquidem de omnibus loquitur
t|ii (• per ipsum facta sunt, a quibus certe ipse alius est.
V c enim potest iieri ut opifex his quae ipse eflecit annu-
mrretur, nisi fortassis ita aliquis desipiat, ut arcliitectum
idem esse velit ab eo constructa. Quid i;>i-
atque anlificia

tur illi eos, qui recte ac pie sentiunt, vocibus non scriptis
uti accusant, cum ipsi voces non scriptas ad coniirman-

dam impietatcm fingere non sint veriti? Sane nemini

prorsus licet esse impio, etiamsi variis verbis speciosisve
sophismatis suam impietatem quis tentet obtegere : at
nemo non fateatur rem sanctam ac justam essc pietatem
colere, licetnovis ac peregrinis vocibus quisutatur, dum-
modo is qui loquitur, pie sentiat, et per illas voces id,
quod ipse cogitaverit, pie velit signiiicare. Illoe itaque
Christi hostium ,
quas supra retulimus , futiles et vana?
voculae omni prorsus sunt impietate plenae, uti antea ct
modo nostra Oratione ostcndimus. Si quis autem ea, quae
contra illos a Synodo scripta et decreta sunt, diligenter
perpenderil, nihil nisi meram veritatem in illis contiucri
haud dubie reperiet, maxime si studiose velit inquirere,
quam necessaria fuerit causa has voces adhibendi , quae
quidem haec fuit.
XIX. Cum vellet Synodus impia Arianorum vocabula
abroftare, et certas ac confessas Scripturarum voces adhi-
bere, ncmpe quod Filius non sit ex nihilo sive ex non
cxistentibus , sed ex Deo ,
quod Yerbum itcm sit ct Sa-
pientia, non vcro res creala aut facla, sed proprius Patris

1 Lib. n, iii.iinl. l.
556 S. ATHA>'ASII ARCHIEPI9C0PI EPISTOLA

foetus : Eusebiani prava sua inveterata opinione impulsi,

istud « ex Deo , » nobis commune esse nihilque hac in ,

re a nobis difterre Verbum Dei volebant, idcirco scilicet

quod scriptum Unus Deus, ex quo omnia 1 » Et
sit : « .

iterum « Vetera transierunt

: ecce facta sunt omnia :

2
» nova. Omnia autem ex Deo » Qua illorum astutia et .

impia calliditateperspecta, Patresclarius explicare coacti

sunt quid per vocem « ex Deo » intelligendum esset. Quo-
circa scripsere Filium esse ex Dei substantia, ut nempe
istud « ex Deo, » non commune Filii et rerum factarum
esse existimaretur, sed ut crederetur csetera quidem om-
nia creata esse, solum autem Verbum esse ex Patre. Nam
licet omnia ex Deo esse dicantur, verum alio omnino
modo quam sit Filius. Quia enim res creataj non casu et
sponte seu ex seipsis existunt, nec fortuitum ortum ha-
buere quidem putabant qui ex atomorum conjunc-
, ut
omnia esse eftecta docebant quia
tione et ex consimilibus :

etiam alium non habent creatorem ut quidam sensere ,

heeretici : denique quia nec, ut aliisplacebat, ab Angelis

quibusdam omnia facta sunt et constituta-, sed quia om-
nia a Deo qui vere est, cum antea non essent, per Verbum
facta sunt ut essent idcirco ex Deo illa esse dictum est.
:

At Verbum, quia non est quid creatum solum utique et ,

esse dicitur etrevera est ex Patre; atque idipsum signiii-

catur, cum ex substantia Patris id

dicitur Filium esse :

enim nulli rei factse potest congruere. Sane Paulus qui

omnia ex Deo esse dicit, mox subjicit, « Et unus Domi-
» nus Jesus Christus per quem omnia » nempe ut cunc- :

tos doceret Filium alium esse ab omnibus qu?e ex Deo

facta sunt. Nam quse ex Deo facta sunt, per Filium sunt
facta. Ob creationem igitur, cujus Deus auctor est, haec

ilie dixit, non A~ero quod omnia sint ex Patre, ut est Fi-

i
Cor.Tiu, 6. — 8 2 Cor. v, 17.
 TiV. BIC&lTIfl M' WBM SYHODI. 557
lius. Nec enim omnia suni ut Filius, nec Verbum anum
somnibus, Bed omnium esl Dominus et opifei'. Si-
quidem idcirco sancta Synodus apertiUs dixit illum cx
subatantia Patris essc, ut Verbum aliud ease a natuva re-
iinn factarum crederetur, cum solum verc sit ex Deo,
atque u1 etiam nullus jam iocus uolose ajjendi impiis re-
linqueretur, llac ergo fuit causa cur « ex substantia »
scriptum sit.

\\. ( utn autcm rursus Episcopi dicerent scriben-

dum esse Verbum virtutem vorain imaginemque Patris
esse, ciquc in oinnibus siue ulla prorsus varietate esse
simiUimum , deniquc immutabile, scmpcrquc esse, ac
cnim unquam non fuit,
sine divisione in ipso essc. IVec
sed fuit sempcr Vcrbum, quod et ab seternitate apud
Patrcm cxtitit, tanquam lucis splendor. llis autem cum
Busebiani repuouarc non auderent, utpote quos suppu-
debat convictos ct confutatos fuisse tamen deprehensi :

sunt inter se itcrum niurniurare ooulisque innuere islas

voces, « Simile , semper , virtutem , et in ipso , » nobis

cum I ilio esse communes, ac proinde niliil illis moles-
tum videri, si lisec nos approbarenius. Nam quod ad vo-
cem « similis » spectat, ea, inquiebant, nobis quoque
attribuitur, quippc eum scriptum sit homo « [mago et :

» gloria Dei cst

1
. » Vox « seinper » nobis itcm convenit;
nam scriptum est : « Semper enim nos vivcntes. » JVec

lurc vcrba , « In ipso% » a nobis sunt aliena, quia « In

3
» ipso vivimus et niovcmur et sumus. Immutabiles »

quoque dicimur, ubi scriptum est « Nihil nos separabit :

4
» a caritate Dei » Denique nomen « virtulis » aliis .

ctiam rebus tribuitur. Nam eruca et bruchus virtus et

quidem virtus magna dicuntur. Idein eliam snepo i\c

populo scriptum est, ut : « E^ressa est omnis virtus

1 1 Cor. xi, ,-. — s a Cor, ir, 11, — » Act, xvn, i8. — * Jocl. 11, a5.
 >

558 S." ATHANASli ARCIIIEPISCOPI EPISTOLA.

» Domini ex terra ^Egypti 1 » Aliee itera coelestes sunt .

virtutes Nam inquit, « Dominus virtutum nobiscum,

:

» susceptor noster Deus Jacob 2 » Similia enim etiam .

Asterius Sophista dictus scripsit, quse nempe ab eis didi-

cerat, atque ante eum Arius ipse quoque, quemadmo-
dum supra dictum est. Verum ubi Episcopi, illorum liac

in re simulationem animadverterunt, dolumque esse in

3
cordibus impiorum mala cogitantium, ut ait Scriptura :

sententiam rursus ipsi ex Scripturis colligere sunt coacti,

et quse antea dixerant, eadem clarioribus verbis signifi-
care, ac denique scribere Filium Patri esse consubstan-
tialem, ut scilicet significarent Filium non tantum simi-
lem, sed eamdem rem similitudine esse ex Patre, atque
ut similitudinem et immutabilitatem Filii aliam omnino
esse osteuderent ab ea imitatione, quee in nobis esse
quam quidem nos propter mandatorum observa-
dicitur,
tionem ex virtute consequimur. Namque quod spectat
ad corpora quse inter se sunt similia, illa certe distare et
procul a se invicein hominum
possunt abesse , ut accidit
liberis erga de Adam
proprios parentes, quemadmodum
et Seth quem ille genuit scriptum est nempe similem
, ,

illi fuisse secundum speciem suam*. Verum cum Filii ex

Patre generatio alia plane sit a natura hominum, nec

solum similis ille sit substantise Patris , sed dividi ab ea
non queat, cum item unum ipse et Pater sint, ut idem
dixit semperque Verbum sit in Patre , et Pater in
,

Verbo, eo modo quo splendor se habet ad lucem 5 id -,

enim dictio ipsa significat idcirco Synodus, ea re pers-

:

pecta, eum esse consubstantialem recte scripsit, ut et

hsereticorum perversitatem everteret, et Verbum aliud
a factis rebus esse ostenderet. Hinc illa voce scripta
* Exod. xn, 4». — 2 Psal. xlt, S. — » Prov. xn, 20. —- * Gen. v, 3. —
6
Joan. x, 0.1,
 nr nr.cnr.Tis mc/Ei*je stthodi. 55q
statim Patres subjungunt : « Tlis vero qui dicunt Flliutn
* IVi e\ nihilo sive ex non existentibus csse, vel crea-
H luin. \el mutabilem, vel factum, vel ex alia substan-
* tia. anathema dicit sancta et catholica Ecclesia. »
Quibus utique dictis aperte declaratur his vocabulis
ft ei substautia, et consubstantialis » deleri impietatis
voculas, (|uihns aiunt lilium esse rem creatam, condi-
tam, factam et mulabilem, nec prius fuisse quam fjcnitus
est. Nam qtti ita sentit, Synodo refragatur. Qui vero
non idem ac Arius sentit, necessc est eum eadem quae
Synodus senlire et intelligere, ila ut recte percipiat hsec
eo fere modo quo spleudor erga lucem se habet, in—
esse
deque vcritatis imaginem accipiat.
XX T. Itaque si illi verba ista velut nova ac percgrina
admittcre recusant; sententiam ipsam admittant quam
Synodus his indicare voluit : et quibus illa anathema
dixit ipsi similiter dicant anathema, ac de caetero, si

Ego vero nullus du-

possint, voces ipsas reprehendant.
quoque ipsa
bito quin sententia Synodi recepta, vcrba
approbent. Sin autem sentcntiam ipsam velint redar-
guere, omnibus patebit frustra illos nullaque de causa
vcrba reprehcndere , sed solum occasiones impictatis
confirmandae sibi ipsis fingcrc. HseC igitur causa fuit cur
luijusmodi voces fuerint institutaS. Quod si rursus mur-
niurent ,
quod illse in Scripturis non cxtent, hoc ipso,
tanquam futiles et mente non sani, sunt rcjiciendi. Seip-
sos porro hic eliam potissinium accusent, quod priini
huic rci locum dederint, qui ipsi eXCOgitatis vocibus qiue
in Scripturis non habcntur, bellum Dco cccperint in-
ferre. JVoverit tamcn quisquis studiosus fuerit, etiam&i
ipse voces ita in Scripturis non extcnt, sentcntiam
tamcn, quam continent, vere cx Scripluris haberi, que-
madmodum supra dictum est, quam quidem scntentiam,
56o S. ATHANA9II ARCHIEPISCOPI EPISTOLA

cum proferuntur, liis indicant quibus aures sance et inte-

grse sunt in pietate. Id sane et tibi inspicere, et imperilis

illis licet audire. Nimirum supra ostensum est verequc

creditur Verbum esse ex Patre, illudque solum proprium
ejus et natura fcetumesse.ExquoenimalioFilium, qui et

sapientia est et Verbum, in quo omnia sunt facta, quam

ex Deo esse intelligi queat? Verum illud quoque ex
Scripturis didicimus. Paterenimper David dicit: « Eruc-
» tavit cor meum verbum bonum 1
. » et : « Ex utero
)> ante luciferum genui te 3 . » Filius item de seipso ita ad
Judoeosloquitur : « Si Deus Pater vester esset, diligeretis
» utique me.Ego enim ex Patre exivi 3 » et iterum . :

« Non quia Patrem vidit quisquam, nisi qui est a Deo,

« Ego et Pater unum
4
» hic vidit Patrem » Item illud . :

» sumus , » et, « Ego in Patre et Pater in me , idem est

5 6

ac si diceret, « Ego ex Patre sum nec ab eo possum

» dividi. » Joaunes quoque dicit « Unigenitus Filius :

» qui est in sinu Patris, ipse enarravit 7 . » Scilicet haec

ipse a Salvatore didicerat. Nam quid aliud illud , « In

» sinu , » significat quam veram Filii ex Patre genera-

tionem ?

XXII. Si quis ergo Deum compositum esse existimat,

ut in substantia accidens, vel ita ut aliquem extrinsecus
amictum habeat quo contegatur, aut quaedam circum
eum sint quae ejus substautiam compleant, adeo ut cum
Deum dicimus vel Patrem nominamus, non ejus subs-
tantiam quse nec videri nec comprehendi potest, sed
aliquid eorum qua? circum ipsam sunt significemus ; Sy-
nodum per me licet incusent, quee Dei Filium ex ejus
substantia esse scripserit. Intelligant tamen se ita sen-
tiendo, duplicein impietatem committere. Nam quem-
1 Psal. xnv. — PsaL cu, 5 — Joan. vm, 4^. —
s s * Joan, vi, 46. —
* Joan. x, 2, 00i— Joan, xvi, — Joan
6 io, 7
i, 18,
 r
T>r mc.nr.Tis >ir,r>v, SYSODI. - )Gi

d.ini corporeum inducunt, el Dominum, nonstii Patris

sed retum qurt circum ipsum sunt Filittm* ossc men-
tiuntur. Sed si Deusaliquid simplex est, uti rcveraest,
liquel nihi! iiik quod veluti circuni ipsum sit nominarc,
cutn Deum dicimus et Patrem nominamus, sed Ipsam
ejtts substantiam significare. Quamyisenim comprehendi
qou possit quid tandem sit Dei subslantia : atlameu si

solum intelligamus Deum esse, cumque Scriptura illum

hujusmodi vocibus indicet sic nos etiam cum Deum et •,

Patrem et Dominum dicimus, non alium profecto aliqucm

(juam ipsum solum volumus significari. Cum igitur
dicit «Ego sum qui sum : » et «Ego suin Dominus Deus, »
H abicumque Scriptura dicit, « Deus*, » cum nos ista
legimus, nihil aliud intelligimus si;mi(icari quam ipsam
ejus incomprehensam substantiam, ctquodille sit queni
cssc teslantur. Nemo igitur ohstuposcat cum audit Filium
Dei ( n. substantia Dei essc, sed Patribus polius asscn-
tiatur, qui videlicet ut ipsam rei notionem perpurgarcnt,
majoris perspicuitatis gratia verbisque veluti synonvmis
has voces, « ex Deo, » istis, « cx* Dei substantia , » ex-
plicavere. Idem enim esse arbilrati sunt dicerc Verbum
« cx Dco » esse, ac dicere ipsum esse « ex Dei subs-
» tantia, » quando quideni ista vox, « Deus, » ut dixi,
nihil aliud sijmifieat quam substantiam ejus qui est. Si
igitur Verbum non ita ex Dco, ut verus ex Patre
est

natura sit Filius; scd si co tantummodo cx Dco esse di-

citur, quo rcs omnes creata?, quia nempe a Deo faetre
sunt : sane neque c\ substantia Patris estj neque ipse
lilius, substantia est Filius, sed solum ex virtute, non
alitor ac nos, qui gratia tilii vocamur. Sin autemsolus ex
Deoest, tanquam verus Filius, uti revera est : jure ac
merito ex substantia Dei Filius dicendusest.
XXFH. Ccrtc rem ita se habere patct ex excmplo
x\x, 5(j
 ,

562 S. ATHAKASII ARCHIEPISCOPI EPISTOLA

lucis et splendoris. Xon enim instar ignis ,

qui ex calore
solis accenditur ac postea solet extingui, Verbum se ad
Deum habere Sancti censuere : ita quippe externum et
creatum effectoris esset. Verum Filium omnes splen-
opus
dorem eum proprie ac sine divisione ex
esse dixere, ut
substantia esse,ejusque cum Patre unitatem significarent.
JVamque hoc pacto constat vere eum immutabilem va-
rielatisque expertem esse. Quomodo enim aliter talis esse
posset, nisi Patris proprius esset fcetus? Sic enim necesse
est eum eamdem rem esse ac suum Patrem. Quae cum pie-
tati valde consentanea esse ostensum fuerit, profecto
Christi liostes voce « consubstantialis » minime debent
offendi, cum sanam omnino contineat sententiam
hsec
rationeque Enimvero cum Verbum ex
confirmetur.
substantia Dei esse dicimus, (jam enim et ipsi dictionem
hanc admittant.) Quid aliud significamus quam veram
et seternam substantiam ex qua ipsum genitum est? Nec
enim diversa est specie, ne quid externum ac dissimile
cum Patris substantia misceatur : nec extrinsecus dun-
taxat simile est , ne alia ex parte vel omniuo diversae
substantise esse appareat, veluti aes fulgens et aurum, ar-
gentum et stannum. Haec siquidem diversa et alia atque
separata sunt tum natura tumvirtute nec aes proprium ;

auri est, nec palumbes ex columba nascitur sed quam- :

vis hsec putantur esse similia , diversa tamen inter se

sunt natura. Itaque si Filius ita quoque se habet, esto res
creata ut et nos non autem consubstantialis. Sin autem
,

Filius est Verbum, sapientia, imago Patris, splendorve :

merito utique consubstantialis est. Nisi enim ostendatur

illum non ex Deo, sed tanquam organum natura et subs-
tantia diversum esse, fatendum sane est recte Synodum
et scripsisse et cogitasse.
XXIV. Procul autem hinc absit omnia cogitatio cor-
 ,

DE DEC.RETIS JSICKNJE SYISODI. ;63

porea; sed sensus omnes praetergressi, pura intelligentia

e| mente percipiamus quam vere sit Filius Patris
sola
quani proprie Dei sit Verbum, et quam perfeetam cum
lucc siinililudinem splendor hal>cat. Ut enim fcetus et
filius, non hominum more, sed ut Deum decet, et dictus
esl et v< 'iv est : ita cum voccm « consuhstantialis » au-
dimus, Iiumauos sensus non dchemus sequi , nec divini-
latis partitiones aut divisiones fingendae sunt ullae : sed
tanquam de rchus non corporeis cogitantes, unam na-
turam et eamdem luccm non dividamus. Id enim pro-

prium Filii est erga Patrem, eoque ostenditur Deum vere

\ erbi Patrem esse. JYani rursus lucis, et splendoris exem-
plum ad illud intelligendum est necessarium. Quis igitur
dicere audeat splendorem soli externum et dissimilem
esse? Vel potius quis, si adverterit quonam modo splen-
dorse ad solcm hahcat eamdemque esse luccm, non au-
dacter dicat : Vere lux et splendor una rcs est, hicque
in illa ostenditur, et splendor in sole existit, ita ut qui
solem viderit, splcndorem quoque cernat. Hasc porro
unitasct naturalis propiietas quomodo a ercdentibus ac
videntihus recte vocari possit nisi consuhstantialis foetus?
Quis autem proprie dignequc alium Dei fcetum csse con-
cipiel praeter Verlmm, sapientiam et virtutem; quam
sane nec Patri cxternam fas cst dicere, ncc vel cogilare
licet non semper apud Patrcm fuisso. Siquidem Iioc ipso
fcetu omuia fecit Pater, suamquc in res omncs providen-
tiam per eum benigne administrat, atque ita ipse et
Pater unum sunt, quemadniodum dictum estj nisi forte
iidem improbi iterum audcant contenderc aliam esse

Verbi substantiam, el aliam lucem qua? ex Patrein illo

est , ita 1 1 L lux quidem, quse est in lilio, unum sit cum
Patre, ipse verotanquam rescreata, sit Patre ezternus.
Vorum hisec prolccto, Caipluc ot Samosatensis cst doc-
564 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI EPISTOLA

trina, quam quidem procul repulit, sed quam

Ecclesia
illi clam nunc tuentur;hancque ob causam ipsi,
et astute
veritate relicta, hseretici sunt declarati. Si enim prorsus
lucis, quoe est ex Patre, particeps ille est, cur non potius

ipse is est cujus res alige fiunt participes, ne scilicet ali-

quid medium inter eumPatrem reperiatur? Nam nisi
et
concedatur , non amplius ostendi poterit omnia per
Filium facta esse, sed per illum cujus et ipse est particeps.

At si ipse est Verbum et sapientia Patris, in quo se Pater

patefacit, cognoscitur, creat , et sine quo nihil omnino
facit, manifestum utique fuerit ipsum illum esse qui est
ex Patre. Siquidem res universae ejus sunt participes,
cum sancti Spiritus participes efficiuntur. Talis autem
cum sit ,
profecto ex nihilo esse non potest , uti nec res
esse creata , sed potius verus et proprius est ex Patre
fcetus, non secus ac splendor ex luce.
XXV. Itaque cum Patres Nicsenae synodi ita sentirent,
hujusmodi dictiones illis visum est. Quod vero
scribere
ipsi eas non sibi excogitaverint, illi quidem objiciunt,
ut
sed ab aliis se antiquioribus acceperint, age, id quoque
ostendamus , ne vel ha?c ipsa incusatio illis supersit.
Discite igitur, o Christi hostes Ariani, Theognostum
virum eruditum minime refugisse ab hac ipsa dictione
« ex substantia (16), » Nam in secundo Hypotypose
haec de Filio scribit : « Non extrinsecus adinventa est
» Filii substantia, neque ex nihilo educta sed ex Patris ,

» substantia nata est, ut lucis splendor et aqua? vapor :

))neque eniin splendor aut vapor ipsa aqua vel ipse sol
» est; neque rursus aliquid est alienum, sed est aliquid

» emanans ex tamen ut nullam

Patris substantia , ita

» divisionem eadem Patris substantia sit perpessa. Ut

» sol idem manens radiis ab ipso profluentibus non mi-

» nuitur; ita neque Patris substantia mutationem ullam

 DE DF.CRKTIS MC.V.N.r M>ODI. 563

patitui , cum Filium sni ipsius Lmaginem habet. »

Sic igitur Theognostus suam ipse mentem his verbisape-

ruit, cum ea quae autea proposuerat, non nisi exercita-
tinuis gratia expendiaset. Cum itemDionysiusAlexandriae
Episcopusex his quae adversus Sabellium scripserat, qui-
bus uempe Salvatoris d|spensationem secundum carnem
permultis explanabat, ac inde confutabat Sabellianos,
ostendebalquc non Patrem lactum esse carncin sed ,

Verbum, uti Joannes dicit cum, inquam, in suspicio-

l
:

noni venissel dixisse Filium rem factam et creatam esse,

non vero Patri consubstantialem, litteras dedit ad llomae
Episcopum Dionysium quoque appellatum in quibus se :

expurgans asseverabat calumniam hanc esse adversus se

coniictam; nuuquam enim sc Filium factum dixisse, sed
illum Patri consubstantialem confiteri se affirmabat. Hac
autem sunt ejus verba : « Et aliani epistolam scripsi, ubi
» ostendi falsam esse qua illi in me utunlur crimina-
» tione, quasi scilicet qui negassem Christum Dco esse
» consubstantialem. Etsi enim fateor me id nominis
» nullo in loco sanctarum Scripturnrum invenisse ,

» tamen qua3 subsequuutur argumentationes meae, quas

» quidem illi reticuerunt, ab hac sententia non discre-
» pant. Quin etiamhumanipartus exempluni in medium
» protuli, quem nempe perspicuum est ejusdem esse na-
» turae, addidique eo solum parentes alios esse a suis
» liberis, quod ipsi non siut libcri ncc itcm necesse esse
,

» aut parenles esse aut liberos. Et hanc quidcm cpisto-

» lam, ut dixi, obpraesentem rerumstatum exhibcndam
» non habeo : alioquin, ipsa quae tunc scripsi verba vel
» polius integrae epistolae exemplar misissem, quod, ubi
» potero, facere non omittam. Memini vero probeque
» scio me plurima rerum quas ejusdem sint generis
* load. i, )'(.
 ,

566 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI EPISTOLA

»exempla proposuisse. Namque dixi plantam exsemine

»vel ex radice exortam, aliam esse ab eo unde pro-
» ducta est, esse tamen ejusdem naturee fluvium simi- •,

» liter ex fonte emanantem aliud nomen habere, neque

» enim fontem dici fluvium, neque fluvium, fontem,

» utrumque nihilominus existere,, ita ut fluvius sit aqua

» ex fonte profluens.
XXVI. Quod autem Dei Verbum nec factum nec crea-
tum sit, sed proprius et individuus Patris substantiee
foetus, ut scripsit magna Synodus ecce Dionj^sius quoque
:

Romse Episcopus scribens contra Sabellianos, his verbis

adversus illos indignatur qui talia audent dicere. « Jam
» vero, inquit, sequum fuerit adversus illos disputare,
» qui augustissimam Dei Ecclesiee preedicationem, Mo-
» narchiam in tres quasdam virtutes ac separatas hy-
» postases tresque divinitates dividunt , discendunt ,

» destruuntque. Audivi enim quosdam ex his, qui apud.

» vos divinum Verbum preedicant et docent, hujus opi •

» nionis magistros esse qui quidem ex diametro ut ita

, ,

» loquar, Sabellii sententice adversantur. Illius enim in

» eo consistit impietas, quod dicat Filium esse Patrem
)) et vicissim illi autem tres Deos quodammodo pree-
:

» dicant, cum sanctam unitatem in tres diversas hypos-

» tases inter se omnino separatas dividunt. Necesse est
» enim divinum Verbum Deo universorum esse unitum,
» et Spiritum sanctum in Deo manere et habitare, ac
» denique divinam trinitatem in unum, quasi in quem-
» dam verticem ( Deum universorum omnipotentem
,

» dico) reduci et colligi. Nam futilis Marcionis doctrina

» quee monarchiam in tria principia secat et dividit,

» diabolica sane est, non autem verorum Christi disci-

» pulorum, vel eorum quibus Salvatoris disciplina pla-

» cet. Hi enim Trinitatem quidem non ignorant in divi-
 T>r, Pr.r.nr.Tis RXCAKJH rtltODl, 56y
% M Seriptura prsedicarij tresaratem esse Deos nec in vc-

n ihv iky innovo Testamento doceri, Nbn minuaetiam

» illi culpaDdi sunt qui Filittm opus esse existimant , ct

r Dominum factum esse sentiant, quasi videiicet unum

n essel ex liis qu.v vere facta snnt, eum divina Scriptura
» illum genitum 68B€, ut cidcin convcnit conftruitque,
» non autcm formatum ct faclum csse testetur. Non lcvis
» igitur sed suinma cst impiclas, Dominmn aliquo modo
» manufaetum dicere. Nam si factus est Filiiis, fttit ali-

» quando, cum non esset : atquifuitsemper, si utiquesit

» ttt Patrc, ut ipso. declarat, et si Cliristus ipsum sit

» Verbum, sapicntia et virtus 1

. Ha?c siquidem Christum
» esse divinre Litterse doccnt, ut vobis certe non latet :

» haee autem eadcm, virtutcs Bei sunt; ac proinde si

» factus est fuit ergo aliquando, cum haee non

Filius,

» cssent. tempus fuit, cum sine his esset Deus;

Igitur
» quod pcrabsurdum est. Sed quid pluribus de iiis apud
» vos disseram, viros Spiritu plenos, quibus utique ex-
» plorata sunt quoe absurda sequuntur ex illorum sen-
» tentia, qui Filium factum esse contendunt, ad quae
» sane non attendisse mihi videntur hujus opinionis
» duces, atque idcirco a veritatc prorsus aberrasse, qui
» scilicet contra mentem divinee et prophetica? Sorip-
» turos h.rc vcrba explicant : Dominus rrcavil mc prin-
2
» cijtiinn riarinn xitariun' . Kcc enim , ut scitis, una cst

» significatio verbi crcarit. Nam hoc in loco, ercarif,

» idem est ac prsefecit opcribus ab ipso fac.tis, faelis,
» inquam pcr ipsum Filium. Hoc autem rerbwm
, ,

» crearil, liic iutclli;;cndum non est pro, feeit : siquidcm

» facere et crcaro inter se differunt. Hinc .Moyses in

» ina;;no Deutcrominii carminc ait : \ wmqteid ntin ipm
» ett pater tuiut, qui vossedit te t etfecit te} pt creavitU
» Joan. m, u. — * Prov. vin, a?. — 5 Drul. xxxn, G.
568 S. ATIIANASH ARCHIEPISCOri EPISTOLA

» Sic etiam illos recte quis possit coarguere :Opraecipites

» temerariique homines! Ergone facta res est primoge-
|> nitus omnis creaturae, qui ex utero ante luciferum
)> genitus est, qui ut Sapientia dicit Ante omnes colles :

» me gignit ? Denique Scripturse divinee multis in locis

l

» genitum eum dicunt, nusquam vero factum ex qui- :

» bus aperte convincuntur falsa de Domini generatione

» opinari, hi qui divinam ejus atque inexplicabilem

» generationem, factionem audent dicere. Itaque admi-
» rabilis divinaque unitas in tres divinitates non est

» separanda, neque factionis vocabulo dignitas summa-

» que Domini magnitudo est diminuenda sed credendum ;

» est inDeum Patrem omnipotentem, et in Christuin Je-

» sum ejus Filium, et in Spiritum sanctum, ac Verbum

» Deo universorum esse unitum. Ecjo itaque, inquit, et
» Pater unum sumus"1 Et, Ego in Palre, et Pater in me
.

3
» esl . Ita scilicet divina Trinitas et sancta Monarchiee
» prsedicatio integra servabitur. »
XXVII. Quod autem Verbum ab seternitate sit cum
Patre, nec alterius quam Patris substantise vel hypostasis
propriussit, ut declaravit Synodus, liceat vos iterum a
laborioso Origine audire. JVarn quse ille velut inquirens
et disputans scripsit, non ita accipienda sunt, quasi sic
ipse sentiret, sed ex eorum mente quibuscum disputat :

at quae fidenter definit et affirmat; haec vera est viri hujus

perquam studiosi sententia. Itaque post ea quae exerci-
tationis gratia ad heereticos dixit, statim propriam ipse
mentem his verbis exponit : « Si est imago Dei invisi-
» bilis, invisibilis quoque est ipsa imago. Quin etiam
» addere ausim cum sit similitudo Patris non posse
,

» fieri ut aliquando non fuerit. Quando enim Deus ,

1 Colos. i, 55 Psal, cix, 3. Prov. 8, a5, — 2 Joan. x, 4- — 3 Joan.

XIV, 10.
 DH l>i QB.1 i
IS mi; r\ B siMim. 66q
n
> t|in'm Joaones lucem appellat, | Qatn Deus luatest* )

» proprise gloriae spleudore caruit, ut quis audeat prin<-

ii cipiom existendi Filio tribuere, quasi scilicet antca
» doq ftiissel ? Quandonam vero qod eral Yorbum, Ver«-
» bum. ioquam, quod et Patrem cognoscit, etost ca-
racter ac imagq ejusdem substantiee, quee digpe nec
< cprimij nec nominari, ncc proferri possit~? Intelli-
enim qui dicere audet, liiii aliquando, cum non
ii

» osset Filius, idem osse ac si diceret; Sapieatia aliquando

» non erat,Verbum non erat, vita non erat. » Idem rur-
sus ita alibi loquitur : <«; Vorum nefas est, nec periculo
» vaoal propter noslram infirmitatem Dcuin, quantum in
» nobis cst, unigenito privare Yorbo quod semper oum
» illo fuit, et iila erat sapientia qua delectabatur. Alio-
» quin oum non scmper fuisse deleotatum intelligendum
3
» erit .» En igitur nos quidem hanc scntentiam a Pa- ,

trihus ad Patres transisse demonstramus : vos vero, o

novi Judaei et Caipbse discipuli, quos Patres qui vestris
voculis favorint cxhibcrc potestis? Nullum certe pruden-
tem ot unquam prolerotis; omnes enim a
sapientem
vohis abhorrent prseter unum Diaholum, quinempe solus
bujus vestrse defectionis pater et auctor extitit, vohisque
primum impietatem hanc insominavit, ac ctiam nuno
suadet ut oaGumenicam Synodum vestris malediotis in-
sectemini, quia videlicet non vestra sed illa de&nierit
quae ab initio tradidero testes oculati , qui et ministri
Verbi fuere. Nam fides quam Synodus Bcripto confessa
est, ipsa vero est catbolicae hoolosia quam ut tuerentur,
1
,

plaouit healis Patribus ita arianamque haresim

scribere,
condemnare. llinc illi potissimum oh hanc causam S\-
nodum columniari conantur. iVam non tam hujusmodi
dictionihus cruoianlur, quam quod indfi convicti sunt

* i Joan. i, 5. — 2 Hcbr. 1, 3. — > PfOT. vm, 5o.

57O S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI EPISTOLA

non solum hseretici esse, sed aliis etiam haereticis auda-

ciores.
XXVIII. Itaque cum suas illas voculas futiles esse
tunc pateret, cumque tam facile eorum impietas sem-
per convinceretur, vocem uys-JvhTov , id est, non-facti,
a Graecis seu Gentilibus sunt mutuati , ut hujusmodi in-
nixi vocabulo rursus inter res factas creatas Dei Ver-
bum ,
per quod res ipsse factae sunt , numerarent : tanta
eorum est in propria impietate asserenda impudentia ,

tantave pertincia in blasphemiis adversus Dominum

proferendis. Si igitur tantam proe se ferunt impuden-
tiam, quia hujus vocis significationem ignorant, sane id
ab his ipsis, a quibus eam accepere ediscendum erat. ,

Hi nempe mentem quam ex bono et animam quam ex ,

mente esse aiunt quamvis unde illee sint eis non

,

lateat , tamen non factas dicere nihil sunt veriti , non

ignari scilicet se hoc vocabulo, nihil de primo principio,

ex quo quoque exortoe sunt, detrahere. Ita , in-
ipsse

quam ,quoque loqui decebat aut certe nullo modo

illos ,

de his quoe ignorant, disserere. Quod si quid hsec vox

significet, se intelligere putant, necesse omnino est ut
ipsos interrogemus , maxime cum ea ex divinis Litteris
non sit collecta , sed nulla illi Scripturae auctoritate
fulti pro ipsa pugnent. Enimvero ego quidem memoravi
qua de causa quove sensu Synodus has Voces « ex subs-
» tantia et consubstantialis » congruenter his, quae ex
Scripturis de Salvatore dicta sunt , ediderit : qui item
Patres ante Synodum iisdem autem, si usi fuerint : ipsi

utique possint respondeant quodam

, modo hoc voca- ,

bulum quod quidem,

in Scriptura non extat repere- ,

rint vel quo sensu Deum non factum dicant? Siquidem

,

multas huic voci inesse signiiicationes audivi. Aiunt

enim non factum dici ,
quod nondum factum est, potest
 n DBC&ITIS tnic^nje STKODI. $ji
tamen fieri : item, qadd uec existii . aec fieri potestut
sii : tertid, quidem nec tamen est factum
quod exratit ,
,

neqoe principium habuit ut esset, sed quod a^ternum et

incorruptum cst. Fortassis quidem priores duas significa-
tiones rejecerint, ob ea qua? inde proveniunt, absiirda,
Si enim prima admittatur signifieatio ; certe quaejam
iacta suu! . cl quae iicri debent , non facta erunt dicenda.
Nam quod ad secundam attinct, ca utique magis adhue
crit ahsurda. Rcstat igitur ut tcrtiam amplectantur , at-
que eo scnsu banc voecin , « non-factum , » intelligant.
Vcrum etiamsi id dixerint, nihilominus impii liabendi
sunt. Si enim quod nullum habet principium ex quo sit,
quodque nec factum vel creatum sed a?ternum est id , ,

non-factum appcllent, contendantque Dei VerbUm con-

trario se habere modo, cui quaso, non perspicua est ,

impiorum astutia ? Quis illos ita insanientes lapidihus

non obruat? Cum enim priores suarum fabularum vocu-
las, propter quas merito sunt condemnati , jam proferre
eruhcscant, easdem rursus alio modo, nomine non-iacti,
ut ipsi loquuntur , excogitato , ingerere sunt conati.
Nam si Filius inter rcs factas numeretur, ccrle ipse quo-
que ex nihilo est factus : si item principium existendi

hahet , sane non erat ante quam genitus est denique : si

seternus non est, fuit aliquando cum non csset.

XXIX. Profecto illos ita denuo sentientes secfuum erat
iisdem suis verhis propriam sententiam signiiicare non ,

autem suam pravitatcm voce non-facti oblegcre. Verum

id agerc noluerunt pcrvcrsi homines, scd onmia subdole
ad exemplum sui patris Diaboli fecere. lt enim ille alie-
nis indutus vcstihus fallcrc nititur-, ita isti vocabulum
non-facti exco;;ilavcre ut digne de Dco loqui simulan-
,

tes, occulte adversus Dominum proferrent blasphemiam,

quam scilicet cum hujusmodi involucro aliis inuucrcnt.
 ,,

572 S. ATIIANASII ARCIIIEPISCOPI EPISTOLA

Verum cum cognitum sit hoc illorum artificium quid ,

jam aliud sibi supersit respondeant? Invenimus in- ,

quiunt improbi ,
qui nimirum prteter priores significa-
tiones aiunt id non-factum esse ,
quod non habet exis-
tendi causam sive auctorem , sed ipsum rebus factis exis-
tendi causa est. Ingrati sane illi vereque Scripturarum
imperiti non ut Deum bonorent, sed ut Filium
,
qui
ignominia afliciant nihil non faciunt vel dicunt. Nes-
,

ciunt videlicet quod qui Filium spernit spernit et Pa- ,

trem. JXamque primo etiamsi Deum ita appellaverint

non inde tamen conficitur Verbum ex factis rebus esse.
Ut enim ipse foetus est substantise Patris sic apud illum ,

perpetuo existit. Nec enim hoc nomen naturam Filii

destruit, neque vox ista non-facti refertur ad Filium
sed ad ea qure per Filium facta sunt : ac quemadmodur.i
qui architectum , domus vel urbis sedificatorem appellat,
non hujusmodi vocabulo filium ex ipso genitum com-
prehendit sed hoc nomine quod quidem illi ob suam
,
,

in aedificiis construendis artem et scientiam tribuitur

significat eum similem non esse his quse ab ipso facta
sunt : cum autem architecti naturam idem non ignoret,
novit quoque eum, qui ex illo genitus est, alium omnino
esse ab illis sedificiis : ac proinde propter filium , ipsum
patrem vocat-, et propter opera, creatorem et eflecto-
rem. Eodem plane modo qui Deum non-factum dicit, ,

ex ipsis operibus eum ita nominat significatque illum ,

non solum non esse factum, sed potiusrerum factarum

auctorem esse. Verbum autem aliud a factis rebus esse
idem novit, solumque proprium Patris fcetum esse per ,

quem etiam omnia facta sunt ac consistunt.

XXX. Nec enim ipsi quoque Prophetse qui Deum ,

omnipotentem appellabant eum hoc exornabant no- ,

mine ut indicarent Verbum unum esse ex omnibus

,
:
 ,

nr lm.urns IUCJEWJE SYICODI. D?3

qulppe eum illis perspectum essel Filium alium esse a

eumqueobsuam cum Patre similitudinem,

factisrebus;
omniurn quoque esse Dominum sed quia omnium qure :

per I ilium fecil . ipse dominusest, eorumque potestalem

FHio dedit, qua data, ipse rursus omnibus per Verbiim
dominatur. Similiter Deum, dominum virtutum dixere,
luui quia Verhum una etiam esset ex illis virtutibus, sed
quia el Filii pater, eL virtutum per Filiura factarum do-
ininus est. Nam
et ipsum etiam Verbum quod est in Pa-

tre, horum omnium dominus est omniaque habet in ,

potestate quandoquidem Filii sunt omnia qiue Pater

,

hahet. Ut i;;itur hic est illarum dictionum sensus, sic

(|ui Deuin non-factura eupit dicere, dieat sane si pror-
sus ita ipsi videturverum non eo utatur nomine ut si-
:

gnificet Verhum rehus factis annumerandum esse sed ;

quia Deus, ut supra dixi non solum non cst factus, sed
,

et rerum faetarum per proprium Verhum eflector est.

Namque etiam cum talis dicitur Pater, nihilominus \ er-
bum et imago eidem consubstantiale est, ac
Patris et
proinde cum ejus sit imago, aliud certe a rebus faetis
et al> onmihus esse diccndum est. Cujus enim est imago ,

ejus et proprietatem et similitudinem hahct, adco ut qui

Patrem non-factum et omnipotentcm appcllat , is in
non-facto et omnipotentc hujus Verbum ct sapientiam ,

quoe ipse cst Filius intelligat. Verum egregii illi atque

,

ad impietatem proclivcs homines nomcn non-facti exeo-

gitavere non ut Deum honorarent , sed ut signum suse
erga Salvatorem malevolentise exhiberent. Si enim Dei
honor et vcneratio illis curse fuissct , satius sanc erat
illos Deum, Patrem agnoscere et dicere
praestabatque
quam eum hujusmodi nominc voeare. Cum enim illi
Deum non-faetum appellant illum ex rchus factis , ,

ut supra dixi , eflectorcm tantum dicunt, ul seilicet

 ,

5?4 s " ATnANASlI ARCHIEriSCOPI EPISTOLA

Yerbum quoque factum esse significent, quod quidem
plurimum ipsis arridet. Qui vero Deum, Patrem nomi-
nat, statim in illo Filium quoque intelligit, nec dubitare
potest quin si Filius existat , res factse omnes per Filium
sint creatoe-
XXXI. Itaque melius Deum ex Filio veriusve fuerit
significare Patremque quam eum ex solis operi-
dicere,
bus non-faclum appellare. JVam id quidem nomen opera
ex Dei voluntate per Verbum facta indicat Patris :

autem nomen proprium ex ejus substantia fcetum si-

gnificat. Quantum autem est discrimen Verbum inter

et res factas tantum et amplius differt Deum Patrem

, ,

dicere, et non-factum appellare. Hoc enim nomen in

Scripturis non extat suspectumque est , ac variam habet
significationem. At simplex est aliud nomen , habetur-
que in Scripturis , ac veritati magis est consentaneum
eoque solus Filius significatur. Praeterea , nomen non-
facti a Gentilibus qui Filium non cognoscunt inventum
est : at Patris nomen ab ipso Domino nostro probatum
et datum est. Ipse enim, qui certe cujus filius esset, non

nesciebat, ait : « Ego in Patre, et Pater in me est

1
: et,

» Qui videt me , videt et Patrem 2 et, Ego : et Pater

» unum sumus. » Nullo autem in loco Patrem ipse non-

factum vocat. Quin etiam cum nos orare docuit, non
dixit : Cum oratis, dicite : Deus non-facte. Sed potius :

Cum oraveritis, dicite : « Pater noster qui es in ccelis

3
. »

Kostrse quoque fidei caput eodem voluit spectare. J\T ec

enim nos in nomine non-facti et facti, vel in nomine
non creati et creati baptizari jussit, sed in nomine Pa-
tris et Filii et Spiritus sancti. Ita enim nos initiati vere

eflficimur filii Dei, et Patris nomen pronunciantes, ex

hoc nomine Verbum ,
quod in Patre est , cognoscimus.
* Joan. xiv, 10, — J Joan. x, 3o. Yers. 9 et 00, — * Matth. tj, 0.
 ,

DE DECRETIS mCMJXM SYNODI fy 5

1 Lcel porro proprium sui ipsius Patrem, noslrum quo-
que pairein appellari cpncedat, non tamep idcirco nos
tuni lilio secundum, naturam cxnquare dehemus. JVem-
pe ia Ipse causa est cur ila etiam a nobis appellctur.
Quia enjin \ erbum corpus nostrum assumpsit ct inter ,

nos yersari voluit; convcnicnlcr ob Acrbum quod apud

nos est , noslcr quoquc Patcr Deus ipse dicitur. JVam
Vcrlii Spiritus qui in nobis est, per nos suum ipsius Pa-
trcm tanquam nostrum appellat. Ea sane mcns cst Apos-
toli dicenlis : « INlisi t Dcus spiritum Filii sui in corda
» nostra clamantcm : Abba Paler 1
. »

XXXII. Acrum forlassis ipsi tandcni convicti nomen

non-facti incptc usurpasse , lia c nobis pro sua improbi-
tate vclint rcponere t Decuisset igitur nihil de Domino et
Salvatore nostro Jesu Christo dicere , nisi quse de illo in
Scripturis habcntur non vero vocabula quse in Scrip-
, ,

turis nou extent, induccrc. Ita sane oporluisse ego quo-

que consenserim siquidcm longe aptiora sunt veritatis
:

arQumenta quse ex Scripturis eruunlur quam quae ,

aliunde. Verum, uti jam dixi, perversitas astuliaque et

versatilis Eusebianorum impietas Epiecopos impulit, ut
vcrba ,
quibus illorum impietas cverteretur , liquidius
exponerent. probavimus ea
Itaque quse a Synodo ,

scriptasunt, rectum sensum contincrc at contra os- :

tcnsum est et futiles admodum Arianorum voculas, et

pravos mores esse. Nam cL ipsam non-facli vocal)uluni

quod propriain habct significationem et pie proferri po-

test, illi ad Salvatoris conlumeliam prout ipsis placet, ,

usurpant, idque co tanluni animo ut vcluti gigantea

cinii Deo pugnent. Veruna neque cum illaa yoculas pro-
ponerent, daninationcni potucrunt effugere ; ncc ipsi

cum id vocabulum non-lacli, quod quidcm rcctc ct pic

i Galat. iTj 6,
5y6 S. ATIIAKASII ARCniEPISCOPI EPISTOLA

adhiberi potest ,
perverse intelligerent , latere usquam
potuerunt : sed semper cum rubore fuerunt victi , eo-
rumque hseresis quidem qpiae
ubique est proscripta. Hsec

tunc in Synodo acta esse memini ut potui, memoravi , :

nec tamen me fugit pertinaces Christi hostes neque

his auditis esse a sententia discessuros, sed novas potius
rationes perquisituros , istisque alias rursus addituros.

Nam , ut Prophetae verbis utar , « si mutare potest

» iEthiops pellem suam , aut pardus varietates suas * : »

sane illi quoque qui impii esse didicerunt ,

pie sentire in
animum inducent. Tu autem carissime , , haec ut acce-
peris, tecum quaeso, perlege quae si
,
: tibi recta esse
videbuntur , ea fratribus qui tunc forte aderunt legas
velim , ut illi his auditis zelum quidem Synodi in tuenda
veritate , et in explicanda sententia accurationem ap-
probent ; Arianorum autem Christi hostium condemnent
pervicaciam et vanas rationes ,
quas impiae suae haeresis
propugnandae causa sibi ipsis sunt commenti : quoniam
Deum et Patrem decet gloria honor et adoratio una ,

cum principii experte ejusdem Filio et Verbo, necnon

sanctissimo ac vivifico Spiritu, nunc et in infinita saecula
saeculorum. Ameu.

Euscbli Cccsaricnsis cpistola ad suce Parcccicc liomincs.

I. Qu^; de fide Ecclesiastica, in magna Synodo JVicaeae

congregata , actasunt, verisimile est vos, dilecti, aliun-

de quoque didicisse, cum soleat fama accuratam rerum
narrationem prcecurrere. Yerum ne hujusmodi rumore
res aliter vobis narretur ac revera se habet , necesse esse
duximus ad vos primum quidem illam fidei formulam
mittere ,
quae a nobis proposita est , deinde alteram
1 Jcieui. xiu, 20,
 nr DBC&ETI9 Mi.r.NT: sixnni. D77

quauif uonnullis ad nostra verba additis, ediderunt.

[taque noster libellus qui praesente pijssirno Imperatore
nostro lectus , rectus el approbatione dignus esse est de-
claratus , hujusmodi ost.

II. Quemadmodum accepimus ab Episcopis qui nos

antecesserunt , necnon in prima catechesi et cum acci- ,

peremus lavacrum : qucmadmodum itcm ex divinis di-

diciinus Litteris, ac cum in Presbyterio tum in ipso Epis-
copatu credidimus et docuimus; sic etiam nunc creden-
tes, lidom nostram vobis ofleriinus, quoe sic se habet.
III. Credimus in unum Deum , Patrem omnipoten-
tem omnium visibilium et invisibilium effectorem; et
,

in unum Dominum Jesuin Cliristum, Dei Verbum, Deum

r\ Deo, lumen ex luminc, vitam ex vita, Filium unige-
nilum, primogenitum omnis creaturae, ante omnia sae-
oula ox Patre -jonitum, per quem et omnia facta sunt,
qui propter nostram salutem incarnatus est et inter ho-
mines vixit ,
qui passus est , et resurrexit tertia die ,

et ascendit ad Patrem , iterumque cum gloria venturus

esl ut judicet vivos et mortuos. Credimus quoque in
unum Spiritum sanctum, horumque quemlibet esse et
existere crcdimus, Patrcm vcre Patrem , et Filium vere
Filium , et Spiritum sanctum vcrc Spiritum sanctum, ut
et Dominus noster cum suos Discipulos ad pradicandum
mittorot, ait : « Euntes docete omncs gentes, bapti-
» zantes eos in nomiue Patris et Filii et Spiritus saneti .» 1

De quibus otiam asseverainus nos ita sentire ac antca ,

M'nsisse, et usque ad mortcm (idem istam esse propugna-

turos. Anathemale insuper perculimus omnem impiam

haeresim. Hsec eac corde ct animo somper sensisse ex ,

quo nosmotipsos cognoseimus alcjue nuuc cx veritale ,

sentire et dicere coram Deo omnipotente et Domiuo uos-

1 Mallli. xxviii, xj.

xxx. 07
 ,

S. ATHA.JCASII ARCHIEPISCOri EFISTOLA.

3JQ
tro Jesu Christo testamur, possumusque argumentis vo-
bis ostendere et persuadere nos etiam praeteritis tem-
poribus ita credidisse et docuisse.
IV. Hac a nobis exposita fide , nulli erat contradi-
cendi locus , sed primus ipse piissimus noster Imperator
rectissima esse qure illa continebat, est testatus; sicque
se quoque atque omnes est cohor-
sentire confessus est ,

tatus ut hanc amplecterentur fidem hisque subscribe- ,

rent et assentirent dogmatis una tantum adjecta voce ,

quam eamdem ipse ita estinterpretatus;

consubstantialis,
nempe non secundum corporum affectiones hanc vo-
cem consubstantialis, esse intelligendam neque igitur
, ;

divisione aliqua neque abscissione Filium ex Patre exis-

tere 3 nec enim fieri posse ut natura intelligens et incor-
porea , materiseque expers , corporese aliqui affectioni
subjiciatur , sed res hujusmodi nonnisi divinis atque
inexplicabilibus rationibus esse concipiendas. Ita qui-
dem disserebat sapientissimus et religiosissimus Impera-
tor autem ob hujusce vocis, consubstantialis , addi-
: illi

tamentum sequentem formulam composuere

, :

Fides in Synodo cdita.

Credimus in unum Deum, Patrem omnipotentem om- ,

nium visibilium et invisibilium eftectorem, et in unum

Dominum Jesum Christum Filium Dei genitum ex , ,

Patre unigenitum hoc est ex substantia Patris Deum

, , :

ex Deo lumen ex lumine Deum verum ex Deo vero

, , :

genitum, non factum, consubstantialem Patri, per quem

omnia facta sunt, sive quse in ccelo sive quse in terra
sunt : qui propter nos homines et propter nostram salu-
tem descendit , et incarnatus est, homo factus est ,
passus
est, et resurrexit tertia die, ascendit in ccelos, et veniet
 PE DECRETIS MCMXJE SYNODI. 5^9
judiealurus vivos et morluos. Et iu Spiritum sanctum.
[lloe Miii qui dic.unt, Fuit aliquando cum nou esset, et,

AOtequam geilitus est uonerat, et, ex non existentibus

ai?e ex nihilo factus est, vel qui Dei Filium ex alia hy-
postasi vel substantia esse, aut creatum esse aut mutari ,

m1 < onverti posse sentiunt, anathemate ferit catholica

Eeclesia.
V. Ilac itaque ab illis edita formula, noluimus assen-
tiri nisi postquam dili{>enter ab ipsis inquisivimus, quo-
nam modo dixissent Filium ex substantia Patris et Patri
consubstantialem essc. Hinc ergo motae sunt quoestiones
et rcsponsiones. quisque illorum verborum sensus esset,
ratione est examinatum. Itaque inter eos convenit ista
dictione , ex substantia , significari Filium esse quidem
ex Patre, non tamen velut partem Patris existere. Quam
sanc sententiam nobis rectum visum est amplecti utpote
consentaneam qua nimirum declaratur
piae doctrinae ,

Filium ex Patre quidem esse, non tamen partem ejus

substantiae cxistere. Quocirca nobis quoque placitum est
ut sententiam istam approbaremus. iVeque etiam, con-
substantialis voceni repudiavimus cum propter pacis ,

bonum, quod nobis antc oculos potissimum versabatur,

tum ne a recta sententia decideremus.
VI. Similitcr admisimus voccs ^enitum et non fac-
,

luiu, quandoquidem hanc vocem, lactum communem ,

esse aiebat ceeterarum rcrum creatarum quoe per Filium

feete sunt , ([uarum niiiil simile Filius babcret , ac
proindc ipsum non esse rem factam rebus illis similem ,

quae per cuiu factae sunt, scd praestantioris quam res

oninrs iartas, substantia3 esse ,
quam cx Patre esse geni-
lani divina docent oracula, modum autcm {jcnerationis
io«KpUeabUem esse , nec ab ulla iacta natura possc pcr-
cipi aut co[|itari.
 560 «, ATHANASII ARCHIEPI8C0PI EPISTOLA

VII. Re itera examinata, confirmatura est Filium Pa-

tri consubstantialem esse non corporum aut mortalium
,

animantium more ; neque enim id fieri divisione subs-

tantise , aut praecisione , neque aliqua affectione , con-
yersione aut mutatione substantia? et virtutis Patris, ab
his enim omnibus alieuam esse non-factam Patris natu-
ram verum hisre verbis, consubstantialem Patri indi-
: ,

cari nullam Filio Dei cum factis et creatis rebus esse si-

militudinem , sed soli Patri ,

qui ipsum genuit, omni
modo similem esse , neque ex alia quam ex Patris hy-
postasi et substantia esse. Cui voci hoc modo explicatse
rectum nobis visum est quandoquidem explo-
assentiri ,

ratum habemus veteres quosdam eruditos et illustres

Episcopos ac JScriptores , cum de Patre et Filio dissere-
rent , voce , consubstantialis , usos fuisse.
VIII. Haec itaque de edita fide sint dicta, cui quidem
omnes sumus assensi, sed nonnisi postquam rem accurate
perpendimus , eoque sensu qui explicatus est coram reli-
giosissimo Imperatore ,
quique allatis supra rationibus
fuit approbatus. Anathematismumporro, qui post fidem
ab illis molestum habere exis-
adjectus est, nihilgrave et
timavimus, cum prohibeat ne voces quae non extent ,

in Scripturis, usurpentur quse scilicet causa fuit omnis

•,

fere dissensionis et perturbationis quae in Ecclesia orta est.

Cum igitur nulla divinitus inspirata Scriptura usa sit vo-

cibus, ex non existentibus, fuit aliquando cum non esset,

aliisque ibi subjectis; visum

consentaneum est rationi

non esse haec vel dicere vel docere quod, cum rectum ,

quoque esse intellexissemus, approbavimus, quandoqui-

dem nec nos antea hujusmodi verba usurpare soliti fuera-
mus.
IX. Nec item absurdum putavimus his vocibus, non
erat antequam genitus est, anathema dicere, cum omnes
 pe dec.kf.tis vicmnm synodi. 58i
iiii anturFiliumDei fuisse, priusquam secundum carnem
gigneretur.
\. Tum vero piissimus noster Imperatorsua ipse ora-
tioneprobabat etiam illum secundum divinam ejus
fuisse

generationem quae est ante omnia ssecula; quandoqui-

dem priusquam eftectu fuisset gcnitus, ipse potentia erat
in Patre, licet non gigneretur : quippe cum Pater sem-
per fuerit pater, ut et semper fiiit et rex et salvator ,

necnon omnia potentia, semperque eodem modo et simi-

liter sc babeat.
XI. lbec ad vos scribere necessarium duximus , ca-
rissimi, ut vobis pateret quam maturo judicio cuncla
ponderaverimus comprobaverimusque ,
quamque conve-
nicnterad extremam usque boram restiterimus, quamdiu
scilicet nobis displicuerunt quoe diverse a nostra formula
videbanturproponi; tunc autemabsqueulla contenlione
eas voces, quae nibil incommodi baberent, fuisse ample-
xos, cum nobis sincero et aequoanimo quid signiiicareut
expendentibus, visum est nihil nisisimile essc his qusenos
ipsi in nde prius exposita confessi fueramus.
 1

swm patuis nostri

ATHANA S 1

ARCHIEPISCOPI ALEXAINDRIM,

Quod Dionysius Alcxandrinus Episcopus advcrsum

arianam harcsim senscrit, ut et Nicccna Synodus :

et quod falso ilknn Ariani ut doctrina secum cun-

senticntcm crimincntur.

I. Sero significasti non ita pridem apud vos habitatn

contra Christi hostes disputationem ctenim autequam ;

tua idmihi caritasscriberet,diligenter sciscitatus harc di-

diceram, libensque admodum audicram. Tuani itaque
pietatem summopere probavi, qua- ita recle sentiat de
dementiamque Arianorum etiani
beatis Patribusnoslris :

nuuc exploratamhabui. Cum enim nullumcorum haresi

suppetat consentaneum argumcntum, nulla legitima cx
Scripturis sacris accepta probatio ; impudentibus illi ca-
villationibus, sophismatibusquc callidis hactenus semner
sunt usi ; nunc vero eo audacia- proccsscrunt, ut cliam
Patr.es calumnicntur quod ab corum maliguilatc mi-
:

nime alienum, quin ctiam ipsi omnino proprium est.

Qui enim « adversus Dominum, cl advcrsus Cluistum
» ejus mcditari 1
» ausi sunt, quid miruni si bcahu mc-
mori.r virum Dionysium Episcopum Ahwandrinum , ut
doctrina 6ecum pQn§entientero <•: i : <
r
' " m m
I
!•
? iiunn enjm
584 s. ATHANASH ARCHIEPISCOPI epistola

ipsi ad commendationem suse heereseos laudibus ornare

videntur, quanquam illum Leatum appellant , non levi

tamen sed et omnium gravissima calumnia vellicant

, :

haud secus quam prsedones et infames quidam homines,

qui cum ob sua facinora male audiunt, frugi hominesso-
cios sibi simulant, dum falsa eorum probitati adscri-

bunt.
II.quam igitur sententia? dictisve suis fiduciam ha-
Si

bent nudam nobis hseresim suam proferant, hincque li-

,

quido ostendant nobis si quod se putant habere vel ex ,

Scripturis sumptum, aut saltem humanum, sed pium ta-

men pro sua defensione argumentuui : sin vero ejusmodi

nihil habent, sileant nusquam enim quidvis inventuri :

sunt , nisi ex quo magis magisque coarguantur. JVam in

Scripturis sacris Joannes ait : « In principio erat Ver-
» bum quod ( aiunt ipsi ) non erat antequam gigne-
1
, »

retur David vero ex Patris persona ita psallit « Eruc-

: :

« tavit cormeum Verbumbonum-, » quod ipsi asserunt

secundum cogitationem duntaxat esse, etex non extan-
tibus factum fuisse : Joannesque iterum in Evangelio di-
cit : « Omnia per ipsum facta sunt, et sine ipso factum

» est nihil
3
: » Paulusque ita scribit : « Unus Dominus
» Je<ms Christus per quem omnia 4 : » et alibi « Quoniam
:

omnia 5 » Quid igitur illis fidueioe

» in ipso creata sunt .

supererit, immopotius, qua non digni erunt ignominia,

quandoquidem Sanctorum sententiis adversantur cum ;

dicant, omnium Opificem opificium esse, ac rem crea-

tam esse eum in quo omnia creata sunt et consistunt? Ne
humana quidem ulla ratio quse pietatem sapiat, illis ad
sui defensionem relinquitur. Quis enim hominum, sive
Graecus, sive Barbarus, quem Deum confitetur, eum-
i Joan. 1. — 2 Psal. xuv» 1. — 3 Joan. 11, l. — * i Cor. vm, 6. —
* Coloss. i, 16.
 »

I>E KFTNTFIVTIA DlOKYSII. 000

i1<m 1 1 orealuram esse dixerit, aut non fuisse antequam

fierel ? hominum cum illuin audierit quom
\ui quis ,

niuiDi credil esse Deum, dicentem « Hic est Filius meus :

8
a dilectus
1
»el « Eructavitcormeumverbumbonum
, *,

ausii dicere, Verbum quod ex Dei corde progressumest,

ex non extantibus factum est, aut, Filius oreata res est,

non propria loquontis proles? Ac rursum quis si eum ,

quom Dominum ot Salvatorom ossc credit, audiatdicen-

toin : « EgO in Patre, et Pater in me , » et , « E^o et Pa-
» terunum sumus 3 »ea dividore conetur, , quoe ille con-
junxit, et indivisa conservavit.
III. II.oc igitur cum et ipsi animadvertant, rebus suis
ililliuonlos, piis virisoonfictasadscribuntsententias. Atqui
ma<;is decuil oos omnium inopos, ot advertontos se inter-
rogatos passim heesitare, ae hianti ore obmutescere, sen-
tentiam commutare ,
potiusque sese avertere a via crro-
ris, quam bomines quos ignorant inter suos recensere ;

ne ab iisdem confutati plus dedecoris referant. \ orum

illi fortasse ab hujusmodi dolis nunquam absistere volent,
CaVphse enim sociorumquo hac in parte armulatores sunt,
a quibus etiam Christum abnegare didicerunt. Uli siqui-
dem postquam tam multa tantaquc Dominus edidorat
opera, quibus palam facerot se Christum esse Filium Dei
viventis, oum ab eo convicti omnia deinceps adversum
Scripturas sentirentdicertefltque, nec valerent argumenta
quibus confutabuntur vel paulispcr obtueri, ad Patriar-
cham confugerunt dicentes: « Nospatremhabemus Abra-
» ham 4 : » rati so ita posso stultitiam oooultaro suam.
Sed nec quidquam ejusmodi verba profuere; neque
illis

hi Dionysinni nntninando, ejusdom criminis nolam olVu-

jjere valebunt. Nam et illos ex ipsis suis seelerihus ooar-
1
Mattli. iii, \~. _2r s al. xliv, i. — '.loan. xiv, nclx, 3o. — * Joan.
ui, 39.
 ,

536 S. ATHANASII ARGHIEPISGOPI EPISTOLA

guit Dominus, his verbis : « Hoc Abraham non fecit 1 : »

et hosrursum impietatis mendaciique ipsa veritas con-
vincet ostendetque Dionysium Episcopum nec eadem
,

quse Ariussensisse, nec ignorasse veritatem. Sed cum an-

tiqui illi, tum novi isti Judeei, a patre suo Diabolo hu-
jusmodiin Christum furorem haereditate accepere.Magni
certe argumenti est in hoc illos vere non dicere sed vi- ,

rum calumniari, quod nec ille unquamab aliis Episcopis

deprehensae impietatis damnatus, Episcopatu pulsussit,
ut illi e Clero ejecti sunt : neque haeresis propugnandae
causa secesserit ab Ecclesia \ sed in illa pie obdormierit
ejusque memoria hactenus cum Patribus celebrata et una
in album relata sit. Si enim eadem, quae illi, sensisset
aut si scriptorum suorum rationem non reddidisset mi- ,

nime dubium quin eadem fuis&et qua illi poena plecten-

dus.
IV. Et hsec quidem satis erant ad integram novorum
Judaeorum confutationeim qui Dominum abnegant Pa- ,

tres calumniantur, omnesque Christianos decipere co-

nantur. Cseterum quia occasiones calumniandi Episcopi
ex quibusdam ejus epistolae partibus se habere arbitran-
tur, age et illas inspiciamus-, ut inde eorum vaniloquen-
tia commonstretur, utque vel sero tandem blasphemandi

Dominum finem faciant , et cum militibus saltem , con-

specto creaturarum testimonio fateantur vere hunc esse
FiliumDei, et non creaturam. Aiunt igitur beatae me-
nioriae Dionysium in epistola sua dixisse « Opus et rem , ,

» factam esse Filium Dei, non natura proprium, sed alie-

» num a Patre secundum substantiam , qualis est agricola

» a vite, et faber a scapha ; etenim cum sit res facta,

» non erat antequam fieret. » Etiam scripsit : ejusmodi
Ulius epistolam esse et nos ultro fqtemur, Sed ut hano

\ ^oan, 111, jo.

 DE SEINTEINTIA DIONYSII. 58?

Kffipsit, itael alias plurimas coascripsit epistolas, quas

etiam ab illis lcclas nportuil : ul cxomnibus, non ex uni-
tii duotaxal explorata viri fides essct. Fabri nainque pe-
ritia. qui multas trircmes cxtruxit, non cx unica, sed
•
| tMiinibus sinuil aslimanda. Si igitur simpliciter ut fiy

dem suam cxponcns. banc quam dieunt, seripsil epis-

,

tolam aut si banc unam scripsit, accusent eum pro li-

:

bidiue, verum quippe eo casu suppetit accusandi argu-

mcntum. Quod si temporis et persona3 ratio eum ad talia .

scribenda compulit, aliasque poslmodum scripsit episto-

las ad eam suspicionem amovendam ;non decuit, omissis

?cribendi causis , viro temere invidiam conflare; ut ne

vidcantur nilnisi voculas aucupari, veritatemautem qua^
inaliisejusepistolisseseproditpraetermittere.Nameta^ri-
cola ejusdem generis arbores alias alio modo pro prresen-
tis soli ratione colit ; nec quis illum eo nomine arguet,
quod hanc amputet , illi vero surculum inserat , istam
plantet, aliam evellat; sed potius cum causam didicerit,
variam hominis peritiam mirabitur. Itaque nisi obiter

ejus scripta legerint, epistote argumentum indicent ini-

hi : hinc enim eoruni calumnia propositique pravitas
comperta erit. Caeterum quia vel ignorant, vel indicare
erubescunt , nos enarrare nececsum est.

V. In Pentapoli superioris Libyae quidam Episcopo-

rum tunc temporis cum Sabcllio scnliebant , tantumquc
suis commentis invaluerant, ut vix ultra lilius Dei in
Ecclesiis praedicaretur. Rei certior factus Dionysius , cui
caiuin cura Eeelesiarum incumbebat, mittit, suadelque
rei auetoribus ut a pravis opinionibus desistant. Quibus
minime desistentibus, imnio impudentius in impiclatc
perseverantibus, necessilate pulsus est eorum impuden-
tiam hac sua epistola coercere, humanaque Salvaloris e.x

f.vnn^eliis exponere 3 ut cum audacius illi rilium nega-»

588 S. ATHANASIl ARCHIEPISCOPI EPISTOLA

rent, et humana ejus Patri adscriberent; ostendens ipsc

non Patrem, sed Filium pro nobis hominem factum esse,

imperitis illis persuaderet Patrem non esse Filium, eo-
que pacto homines ad veram Filii deitatem credendam,
et ad Patris cognitionem sensim reduceret. Hoc est epis-
tolse argumentum, haec viro causa fuit talia scribeudi,

eorum nempe occasione, qui tani impudenter volebant

veram immutare lidem.
VI. Quid igitur similitudinis habent Arii hseresis et
Dionysii sententia ? vel quare Dionysius ut Arius citatur,
tanta cum sit inter utrumque discrepantia? Ille namque
catholiese Ecclesise magister est, hic novse heeresis inven-
tor extitit. Certe Arius pravee suse doctrinse exponendse
causa Thaliam conscripsit effeminatis ac ridiculis modis,
iEgyptium nempe Sotadem imitatus. At Dionysius alias
quidem scripsit epistolas , sed quibus injectas suspicio-
nes levaret , ac eum recte sentire compertum est. Qui
si secum in scriptis suis dissidet , ne trahant eum ad sui
consortium, neque enim hac in parte fide dignus erit.

Sin cum scripsisset ad Ammonium epistolam, in suspici-

onemque venisset, deinde illiuslevandse causa sese pur-
gaverit, ac post defensionem sententiam non rautarit,
palam est illum, quee suspecta fuere', per quamdam dis-
pensationem conscripsisse : scripta, vero ac gesta quee ad
negotiorum rationem sunt dispensata non oportet ma- ,

ligne mterpretari aut ad suam quemque libidinem de-

,

torquere. Nam medicus plerumque ea remedia quae ali-

quibus congrua non videntur, quibusdam vulneribus, ut
consentaneum esse novit , adhibet : non alium quam cu-
randi scopum habens. Prudentis itidem prseceptoris est,
omnia ad Discipulorum ingenium temperare docereque,
donec eos ad perfectionis viam traduxerit.
VII. Quod si eo solum nomine beatse meinoriae viruui
 M SEflTr.STIA DIONYSII. 58q,

crftnSnantur, quod ita scripserit (arguments quippequas

Ariani mutuantur vere criminationes sunt) quid
al> ipso
facturi queeso sunt si audiant magnos et beatos Apos-
. , ,

toloa loquentes in Artibus, Petrum quidem his verbis :

« Viri Israelitee , audite verba hoec : Jesum Nazarenum

'> virum approbatum a Deo in vobis , virtutibus et pro-
» digiis et signis ,
qiue fecit Deus per illum in medio ves-
» tri , sicut et vos scitis : hunc definito consilio et pres-
» manus iniquorum aflijjentes
cientia Dei traditum, per
» interemistis 1
Kt rursum « In nomine Jesu Chirsti
. » :

» Nazareni,quem voscruciiixistis, quemDeus suscitavita

2
» morluis, in hoc iste sanus coram vobis adstat »raulum .

vero AntiochireinPisidia boecnarrantem « Amoto Saiile :

» Deus suscitavit illis David in Regem cui testimonium ,

» perhibens dixit Inveni David lilium Jesse, virum se- :

» cundum cor meum qui iaciet volunlates meas. Hujus ,

» Deus ex semine secundum promissionem, eduxit Israeli

» Salvatorem Jcsum 3 » Et rursus Athcnis « Et tempora . :

» quidem hujus ignorautia; despiciens Deus, nunc annun-

» tiat hominibus, ut omnes ubiquc poenitentiam agant,

» eo quod statuit diein in quo judicaturus est orbem in

» sequitate, in viro in quo staluit, fidem pramens om-

» nibus, suscitans eum a mortuis
1
. » Autsi ma<mum il-

lum martyrem Stcphanum audiant dicentem . « Ecce vi-

» deo ccelos apertos, et filium hominisstantem a dextris

5
» Dei . » Restat ut jam audacius insurgant dicantque

( nihil enim illis inausum ) ctiam ipsos Apostolos cum

Ario sensisse, quandoquidem Chrislum, hominem iVa-
zareth oriundum, etpassibilem esse pranlicant.
VIII. Hoec illis ita somniantibus ; num quia Aposloll
his verbis sunt usi, ideo Christum cxistimarunt hominem
* Act. ii, aai. — a Act. iv, 10, — * Act. xui, a3. — * Act, xvn, 3o. —
8 Act, vu, c, LV.
 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI EPISTOLA

duntaxatesse, et nihil praeterea? Absit. Id ne in mentem

quidem cadat. Sed illi ut architecti periti , et dispensa-

tores mysteriorum Dei, non absque legitima causa, rem

ita temperarunt. Judaei namque illius temporis, cum er-

rai-ent atque Ethnicos in errorem inducerent, rati Jesum

hominein duntaxat esse, ex semine David oriundum ,

perinde ac ceeteros Davidis iilios ; non Deum illum , ne-

que Verbum carnem factum esse credebant. Quapropter
beati Apostoli, prudenti admodum consilio ,
primum
humana Salvatoris Judaeis enarravere; ut eos ex editis
consplcuisque miraculis, jam advenisse Christum plane
persuasos , hinc ad credendam ejus divinitatem deduce-
rent, demonstrando, opera quse edita fueraut, non ho-
minis, sed Dei esse. Certe Petrus cum dixisset virumpas-
sibilem Christum esse , illico subjunxit : « Hic auctor vi-
» tse est
1
. » Ipseque in Evangelio confitetur : « Tu es

» Christus filius Dei vivi z . » Et in epistolasua aitipsum,

Episcopum animarum atque Dominum suum necnon ,

Angelorum et Potestatum esse. Paulusitem, qui ait Chris-

tuin esse virum ex semine David, in epistola ad Hebrseos
hsec habet: « Qui cum sit splendor glorioe, et figura subs-
» tantiae ejus
3
: » ad Philippenses vero : « Qui cum in

» forma Dei esset non rapinam arbitratus est esse se ee-

,

4
» qualem Deo » Haec porro auctor vitse, Filius Dei,
. ,

splendor, figura, aequalisDeo, Dominus, Episcopus ani-

marum ,
quid aliud sibi velint ,
quam in corpore fuisse
Verhum Dei, per quod omnia facta sunt, illudque indi-
visum esse a Patre ,
quemadmodum splendor a luce ?

IX. Idipsum egit Dionysius ab Apostolis edoctus : cum

enimjam irrepsisset Sabellii haeresis, coactus est hujus-
modi epistolam ut dixi scribere , ac verba quee humili
, ,

et humano more de Salvatore dicta sunt, illis objicere;

» Act, iu, ;5, — » Matth, xn, 16. — » Hebr, >, 3, — * Fhil, 11, 6.
 ,

TlV. SWTINTIV T1I0NYSII. 5()l

w\ per httmana illos absterreitet a dicendo, Filiura csse

Patrem, sicque fafciliorem illis Viarh ad doctrinarh de

I ilii divinltate niuniroi ; ubi in subscqueutibus cpistolis
illuni o\ Srripluris sacris appellaretVerbum, sapicntiam,
virlutcm, vaporcin , ct splendorem Patris. In epistolis
itaquc ad sui deiensioncin srriptis, palain de fide loqui-
tur piclatcmque er^a Christum profitelur. Ut igitur
,

Apusloli accusandi non sunt ob vevba de Domini huma-

nitatc pvolata ; ( nam Dominus bomo
factus est)quin
potius admiratione digni sunt ob prudcntem dispensatio-
nom et doctvinam tempovi accommodatam sic Diony- •,

sius pvo Aviano habendus non cst, pvoptev epistolam ad

Euphranorem ct Ammonium contra Sabellium scriptam.

Tametsi enim humilibus vevbis et exemplis est usus, at
illa sunt ex Evangeliis dcpvompta adestque illi legitima :

hac conscvibendi causa, Salvatovis scilicet in carne ad-

ventus, pvoptev quem hrec et similia scvipta sunt. Kaiu
ut ipsc Vevbum est Dei , ita postea, « Vevbum cavo fac-
» tum est. » Et « inprincipio » quidem « cvat Vcvbum » :

Virgoautem circaconsummationem sacculorum« in utero

» babuit, » Dominusque homo lactus cst. Atque unus
quidem cst qui duabus illis sentcnliis indicatur, nam
« Vevbum cavo factum cst
1
. » Qiu-e povro de divinitate
et de humanilalc ejus dicta sunt, propriam et unicuiquc
quo dc agituv conj;rucntcm , habcnt interpvetatioiieiu i

ila ut qui humana Vevbi scribit, cjus quoquc divinitatem

ajjnoscat; et qui de divinitate loquituv, niiniine sit igna-
rus eovum quae ad cavnalcm cjus advcntum spectant : sed
ut peritus et probus tvape/.ita inter singula distinguens ,

in recla pielatis incedat via. Cuin igitur euin lacryniau-

tem dicit probe novit Dominum hoininein (aciiun
,
,

quoad huinanilateni lacrymas profunderc-, ut Deum vero,

* Mai;li. t, 20,
592 «• ATHASTASII ARCHIEPISCOPI EPISTOLA.

Lazarum a mortuis suscitare : novit quoque illum esurire

corporaliter, ac divinitus ex quinque panibus quinque
millia satiare : corpus itidem humanum in sepulchro ja-
cere novit, nec ignorat illud ipsum a Verbo, ut Dei cor-
pus, suscitari.
X. Haec ipsa docens Dionysius, in epistola quidem ad
Euphranorem et Ammonium, quae de Salvatore secun-
dum humanitatem dicta sunt, refellendi Sabellii causa
scripsit. Secundum humanitatem enim haec de illo sunt
prolata : « Ego vitis, et Pater meus agricola : » et, « fide-

» lem ei qui fecit ipsum

1
, » necnon illud : « creavit 2 » ,

3
et, « tanto melior Angelis factus . » Nec ignorabat ta-
4
men illud : « Ego in Patre, et Pater in me » et, « Qui ,

» videt me , videt et Patrem

5
» haec enim illum novi- :

mus in aliis scripsisse epistolis : ubi dum ista pertractat,

humanitatem quoque Domini memorat, Sicut enim
« cum in forma Dei esset , non rapinam arbitratus est
» esse se sequalem Deo, sed semetipsum exinanivit for-

» mam servi accipiens

c
, » et, « cum esset dives, propter
» nos egenus factus est
7
-, » sic cum verba de divinitate
ejus dicta magnifica sint et excelsa, e contrario bumilia
et egena sunt quae de carnali ejus adventu enarrantur.
Quod autem hsec ipsa de humanitate Salvatoris dicta sint,

hinc animadvertere licet, quod agricola quoad substan-

sit; palmites vero ejusdem substantiae
tiam a vite alienus
et generis ac vitis, ab ipsaque indivisi, una nempe ea-
demque origine pullulant palmites et vitis. Est autem ,

ait Dominus, ipse vitis, nos palmites. Si itaque nobis

consubstantialis est Filius, et eamdem quam nos habet
originem, sit hac in parte alienus a Patre secundum subs-
tantiam , eo modo quo vitis ab agricola : si vero aliud

1 Joan. xr, 1 . — 2 Hcbr. m, 2. — 8 Pror. xxn. — * Hebr. 1, t\. — 5 Joan-

$iv, 10, — 6
Pbilip. », Gt — "'
3 Cor. vm, 9.
 nr. mrTBNflA BiONTSHt 5g5
< i 1 ilins prseter illud quod ooa sumus, ct illc quidem
\ erbum Palris. noa vero ex terra procreati ct posteri su-

nuis ^dee, ,ll)U debet dietum illud referri ad deitatem

^ erbi . aed ad numanum eju« adventum : quandoquidem
iii Salvator ait « Ego sum: vitis, vos palmites, et Pater

ioola.)) ^os enini (juantum ad eorpus ejusdem generis

.siiiuus nc Dominus, propterea ipse dixit « Narrabo no- :

D nicu luum iratribus meis 1

. » Ac quemadmodum pal-
mites sunt vili cousubstantiales, ex eaque prodeunt; sic

et nos coxpora liabentes ejusdem generis ac corpus Do-

miui, ex plenitudine ejus accipimus, illudque nobis ra-
dix est ad resurrectionem et salutem. Pater autem agri-
cola dictus est : ipse enim vitem ,
quse est humauitas
Salvatoris, per Verbum coluit, ipse Verbum no-
item per
bisadrejmum viamparavit, et nemo venitad Dominum,
nisi Pater eum traxerit ad illum.
\I. Haec igitur gcrmana cum sit hujus sententiss in-
terpretatio, peropportune de hac vitescriptnm est: « Qui
» iidelis est ei qui fecit illum~, » et, « tanto melior An-
3
» gelis faetus , » et, « creavit*. » Quo enim tempore
quod pro nobis oflerendum habuit, corpus
illud accepit
nempe suum ex Maria virgine ortum tunc seribitur, ,

eum creatum fuisse, factum conditumque fuisse, siqui-

dem hujusmodi dicta bominibus congruunt. Neque tameu
post corpus assumptum Angelis pra\stantior eflectus est,
nc antea minor illis, aut par fuisse existimetur :sed cum
ad Judoeos Paulus scribat, bumanumque Domini ministe-
rium cmn Alosis miuisterio conferat, ait : « Tanto melior
» \u;;dis factus; » pcr Angelos enim lc\ cumiciata cst,
quia lex quidcm « per Moysem dala est aulcm
: gratia »
5
< per Jcsiun Cliristum iacla cst , » necnon Spiritus do-
1
Psal. xxi, 20. —3 Hcb. ln, 2. — J llcb. i, 4> — * 1'roT. vm, 22. —
6 Joon. 1, 18.

xxx. 58
594 s - ATHANASII ARCHIEPISCOPl EPISTOLA

nura. Et eo quidem tempore a Dan usque Bersabee lex

enunciabatur; jam yero « in omnem terram exivit so-
» nus eorum 1 , » et Gentes Christum adorant, per eum-
que Patrern agnoscunt. Humano igitur more illa de Sal-
vatore scripta sunt, nec aliter se res habet.
XII. Ergone Dionysius, ut Christi hostes jactitant, cum
de Filii humanitate scribit, ipsumque rem factam esse

ait, unum ex puris hominibus illum esse indicat? An quia

dixit , Verbum non esse proprium substantiae Patris , ip-

sum nobis hominibus consubstantiale esse existimavit?

At in aliis epistolis nequaquam ita scripsit , sed conspi-
cuum est in iis illum recte sentire, quibus sane epistolis
adversum hsereticos quodam modo exclamat his verbis :

Vestrae non sum sententiae, o Dei hostes, neque scripta

nostra Ario fuere impietatis occasio sed quando Sabel- :

lianorum causa in meis ad Ammonium et Euphranorem

litteris, de agricola et vite , deque aliis ejusmodi dictis
mentionem feci •, eo dictum illud est ut humanis Domini
demonstratis, persuaderem illis ut ne dicerent, Patrem
esse qui homo factns est. Quemadmodum enim agricola
non est vitis, ita qui in corpore fuit non est Paler, sed

Verbum. Verbum autem ut in vite fuit, vitis vocatum est,

ob corporalem cum palmitibus, id est nobiscum, cog-
nationem. Hac mente ad Ammonium et Euphranorem

scripsi alias autem quas misi epistolas,

: vestrae impuden-

tiae oppono, ut hinc sapientibus nota sit mea defensio,

necnon recta mea in fide Christi sententia. Par itaque

erat Arianos, si sanae quidem mentis fuissent, talem de

Episcopo habere existimationem : « Omnia enim clara

» sunt intelligentibus , et recta invenientibus scien-
» tiam'
2
. » Quandoquidem autem catholicae Ecclesiae fide

non eruditi, in impietatem sunt collapsi, ac mente deni-

l Psal, xvni, 5,-2 Prov. vni, 9.
 ;

T>r SENTEICTIA DIONYSII. 5a5

que exccecati, quae recta sunt obliqua existimant , di-

cuntque lucem tenebras, tenebrasque lucem arbitrantux
operaepretium fueril ut aliarum Dionysii epistolarum
rerba adhibeamus, allatis ad majorem haereticorum con-
futationem earum scribendarum causis; quarum lectio
nos ad talia de Viro sentienda atque loqueiula induxit.
\I1T. Baec vero causa illi fuit alias conscribendi epis-
tolas. Cum Dionysius Episcopus, postquam de Pentapoli-
tanis illa didicerat, epistolam, utijam dixi, contra Sa-
bellii hseresim, ad \mmonium
Euphranorem, studio et
religionis permotus, scripsisset; quidam ex Ecclesia fra-
tres, sanoe quidem doctrinae liomines, non sciscitati ta-
nitn eum qua de causa ita scripsisset , Romam se contu-
lere; illumque apud cognominem Dionysium Romanum
i-opum accusarunt. Quibus illc auditis, una scripsit
et contra Sabellii sectatores et contra eos qui ejus essent
sententise ,
quam cum post Arius protulisset, ab Ecclesia
est ejectus : sequalem aiens, licct ex diametro oppositam
Sabellii impietatem, eorum blasphemise qui dicunt, Ver-
bum Dei, creaturam, opificium, et rem factam esse.
Misit quoque ad Dionysium littcras, ut indicaret, qua
dc re accusatus ab illis fuisset. Ille vcro quamprimum
sui purgandi causa libros edidit, quos inscripsit, Elen-
chus, et Apologia. Ilic. animadvertas velim execrandam

Christi hostium officinam, et quo pacto ad suam ipsi

ighominiam hasc moverint : cum enini Dionysius Roma-
nus Episcopus adyersus eos etiam scripserit, qui dicunt
Filium Dei creatuTam et rem factam esse, liquido cons-
tat, non jamprimum, sed olim quoque ab omnibus ana-
themate damnatam fuisse Christi hostiurn Arianorum

haeresim. Deinde cum Dionysius Alexandrinus Episcopus

dc epistola sua sese purgarit, palam est illuni, nec ejus
 ,

596 8. ATHANASII ARCHIEPISCOPI EPISTOLA

fuisse sententise quam ei adscribunt, neque omnino prava

Arii doctrina imbutum fuisse.

XIV. Et sane ad integram Arianorum con-

satis esset

futationem , et ad demonstrandam eorum ealumniam

quod Dionysius de iis etiam quae isti jactitant, sese pur-
gaverit non enim contendendi animo scripsit, sed sui
:

defendendi suspicionisque amovendae causa cum veio :

eas depellit criminationes, quid aliud agit quam quod

omnem criminis suspicionem levat, et in hoc Arianos
sycophantas esse arguit ? Sed ut ex iis quee sui defendendi
causa scripsit magis confundantur, age , ejus tibi verba
proponam : ut hinc noveris, Arianos pravse mentis homi-
nes esse Dionysiumque ab eorum erroribus alienum. Et
,

primo quidem epistolam suam inscripsit, Apologiam et

Elenchum. Quid sibi vult illud, nisi quod et obtrectatores
suos arguit, et scripta sua propugnat, ostendens se non ,

ea mente qua suspicatus est Arius scripsisse sed licet , ;

eorum meminerit quee de Domino secundum humanita-

tem dicta sunt, non ignorasse tamen ipsum esse Verbum
et Sapientiam a Patre indivisibilem? Queritur deiude
quod accusatores sententiassuas non integras referant, sed
truncatas, et quod non bona conscientia, sed mala pro
libidine loquantur : quos similes ait beati Apostoli epis-

tolarum calumniatoribus. Hoec porro viri expostulatio

sinistram omnem amovet suspicionem. Si enim Pauli ca-

lumniatores suis similes arbitratur, nihil sane aliud de-
clarat quam se cum Paulo sentientem ita scripsisse. Certe
singulisaccusatorum verbis occurrens, omnibus eorum
argumentis solutionem adhibet-, cumque Sabellium prio-
ribus illis scriptis planissime confutarit, his posterioribus

fidem suam omnino piam declarat. Affirmantibus igitur

illis hanc esse Dionysii sententiam : Deus non fuit semper
Pater-, Filius semper non fuit : sed Deus aliquando Verbo
 ,

r
I)F. sr.NTT>TIA DIONVSII. . 't)7

earuit ; ipso voro lilius, non oral antoquam [;ijmcretur :

Bed luit aliquando cum non esset : non enim aeternus est,
sed postmodutn esse incoeplt : animadvorte quomodo ad
hav illo rospondcat. Vorha autom ejus quamplurima
quibus res in qusrstionem adductas expendit, aut ex
allatis ratioeiuiis qtuedam eolli^it, aut interrogatos ad-
Mu-sarios ooarjpiit, vel oblrectatores suos eriminatur, ob
librorum prolixitatem omittens, ea solum proponam quoe
eorum spectant aoeusationom. Itaque sui purgandi causa,
in primo libro eui titulus. Elenohus et Apologia, quibus-
dam pivemissis, sie ad vcrbum scripsit.
XV. « Nunquam enim fuit quando Deus non erat
» Pater.)) Et in sequentibusprofitetur,«Christumsemper
» fuisse, ac Verbum, Sapientiam, et Virtutem extilisse.

» Neque enim Deus cum his antoa caruisset, postea Fi-

» lium genuit. Neque a scipso Filius, sed a Patre hahet
)) esse. Et paucisinterjectis, eadem de re iterum dicit
)> :

» Cum sitsplendor lueis seternae, et ipse omnino ooternus

)> est. Luce enim sempcr existente, manifestum est et

» splcndorem semper existere eo enim ipso luecm esse •,

» intelligitur quod splendeat ac ticri noquit ut lux non

:

» luccal. Ilursum cniiu ad oxcinpla veniamus. Si sol est,

» est quoque splendor, est et dies : si voro horum nihil

» est, mullum abcst adesse solem. Quod si setefrOus sfel

» esset, dios etiam nunquant eossarcl : nunc aulcin ( ne-

» que enim ita se res habot ) incipicnte sole incipit et
» dies, ac desincnlo, dcsinit. Deus autcm seterna lux cst,

» qiue nunquam inccopit , nunquam dcsinet. :V,I ernus

» crgo splendor ipsi prrclucet ac cooxistil, qui ahsque ini-
» tio est, et ab ceterno gcnitus aulo eirm ciuical ; quiquo
» ipsamcl ost Sapioutia CjUfle ditit : 7 >'/" <ruin i/ua (/an-

» ihlml, c( delcetahiir quQtidie aiife faciem ejus, o/nni

 ,

5g8 S. ATHAIfASII ARCHIEPISCOPI EPISTOLA

» tempore
1
.)) Pauloque postea de eodem resumit his ver-

bis : « Cum igitur seternus sit Pater, seternus est et Filius,

» lumen de lumine. Nam sigenitor est, est etfilius quod :

» si filius non est, qua ratione et cujus potest esse geni-

» tor? Atqui ambo sunt, et semper sunt. Deindehsec ad-

» dit : Cum igitur Deus sit lux, Christus est splendor-,
» cum autem ipse Spiritus quoque sit nam , Spiritus :
,

» inquit, est Deus 2 ; congruenter rursum Christus vapor

» dictus est : estenim, inquit, vapor virtutis Det J
.)) Et ite-
rum ait : « Solus autem Filius qui Patrisemper coexistit,

» et illo, qui est plenus, ipse quoque estex Patre. »

XVI. Hoec ambigue dicta fuissent, interprete opus

si

haberent at cum palam et plerumque hsee in scriptis

:

suis pertractarit Arius quidem dentibus strideat, quod

;

suam hseresim cernat a Dionysio eversam, audiatque vel

invitus hsec illius verba : « Semper Deus Pater fuit ; et

» Filius non absque causa seternus dicitur •, sed quia seter-

» nus est Pater, seternus est et Filius, illique coexistit,
» quemadmodum splendor luci. » Ii vero qui vel leviter
suspicantur Dionysium cum Ario sensisse, hanc sinistram
de eo existimationem deponant. Quid, quseso , illi inter

se affinitatis habent, Ario dicente Filius non erat prius- :

quam gigneretur, sed fuit aliquando cum non erat; Dio-

nysio contra hsec docente « Deus autem seterna lux est :

» quse nunquam incoepit , nunquam desinet : scternus

» ergo splendor ipsi prselucet ac coexistit, qui absque
» initio est, et ab seterno genitus ante eum emicat? »

Porro ad alteram quorumdam suspicionem qui aiunt :

Cum Patrem dicit Dionysius, Filium non nominat; et

vice versa , cum Filium dicit, Patrem non memorat , sed
dividit, amovet, et separat Filium a Patre ; ita respondet

1 Prov. vm, 3o. — 2 Joan. iv, 24. — 3 Sap. vn, aS.

 i" 8BKTEWTU DIOIT1 s 1 1. Sfi^

Dionj sius, homine6que pudore suflundil in secundo libro,

his \ <'ihis.

\\ II. « Singula nomina ;i me prolata a se invicem

n<c separari nec
dh Idi queunt Patrem dixi, et prius- :

» quam Filii mentionem facerem, jam illum in Patre si-

n jjniliearam Filium adjunxi, ac etiamsi Patrem non
:

» prius nominassem, is tamen in Filii nomine compre-

» hensus fuerat : Spiritum sanctUm addidi, sed simul,et
» unde et per quem processerit adjunxi. 111 i vero igno-
» rant neque PatrCm qua P&terest a Filio alienari posse,

» nam nomen illud est origoconjunctionis; neque Filium

» a Patre separari, namque vocabulum commuue
Patris
» quidpiam indicat. In manibus autem illorum est Spi-
» ritus, qui neque a mittente, neque a ferente separari
» potest. Quomodo igitur ego qui talibus utor nomini-
» bus, illa a se invicem separata et omnino divisa exis-
» timem?»Et paucis intcrjectis haec addit : «Sie quidem
» nos indivisibilem Unitatem in Trinilalem dilalamus,
» et Trinitatem iterum qua- imminui nequit, in Unita-
» tem contrabimus. »

XVIII. Hinc accusatores suos qui eum mentiebanlur

dixisse, Filiura inter res lactas computari, et nequaquain
esse Patri eonsubstantialem; iterum in primo libro coar-
guit bis verbis : « Gaelerum ubi res factas, et opificia qua -

» dam consideranda dix: minus uti-

, eorum exempla ul

» lia cursim protuli, cum dixi neque planta idem esl :

» quod ajjricola, neque scapha idem quod navium faber :

» deinde in congruis et naturee rei aeconnnodatioribus

» magis sum immoratus; ac pluribus ea quse certidris
» iidei erant exposui, variis excogitatis exemplis quae

» tibi in alia epistola scripsi , quibus criminalionem eo-

» rum depuli mendacenique ostcndi, qua aiebanl me
» Christum ncgare esse Deo consubslanlialem. T&metsi,
600 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI EPISTOLA

» enim fateor me hoc vocabulum nusquam in Scriptuvis

» sacris vel invenisse vel legisse, attamen argumenta
» mea, quse subsequuntur quceque isti tacuerunt, ab
,

» hac sententia nihil discrepant. Etenim humanam pro-

» lem in exemplum attuli, quam Pater esse ejusdem ge-
» neris ac genitorem : dixique revera in hoc solum pa-
» filiis, quod ipsi non sint filii
rentes diflerre a alias ne- :

» neque parentes existere neque filios. Epis-

cesse fore ,

» tolam autem, ut ante dixi, ob prseseutem rerum

» conditionem, penes me non habeo; alioquin ipsa tibi
» quse tunc scripsi verba, immo epistolse totius exemplar
» misissem, mittamque si quando milii ejus copia fuerit.
» Memini porro me plurimas ex rebus inter se cognatis
» similitudines conglobasse. Etenim plantam sive ex se-
» mine sive ex radice succrescentem, aliam dixi esse ab
» eo unde pullulavit, etsi ejusdem omnino sit naturse :

» fiuviumque a fonte fluentem aliam formam et nomen ,

» accipere neque enim aut fontem fluvium, aut fluvium

:

» fontem dici; sed utrumque existere ac fontem quasi :

» Patrem esse, fluvium vero, aquam ex fonte manantem.

» Sed hsec quidem et similia scripta se non videre quasi
» csecutientes dissimulant duabus autem voculis incon-
:

» nexis, quasi lapidibus eminus me impetere conantur :

» non advertentes, perobscuris rebus quse ut intelligan-

» tur additione indigent, plerumque non modo aliena,

» sed et contraria exempla lucem afferre. » In tertio au-

tem libro ait « Vita ex vita genita est quemadmodum

:
,

» flumen a fonte emanavit, et a luce inextincta splendida

» lux accensa est. »

XIX. His auditis, quis non insanise deinceps eos accu-

sabit ,
qui Dionysium arianice sentire suspicantur ? Nse
ille, his argumentis ab ipsa veritate profectis, totam Arii
proterit haeresim. Nam illud, « Non erat priusquam gi-*
 Tiv srvrr,iSTl\ dionysii. 6<U

» gneretur, quando uon erat, »splendoris vo-

» et « Eral

cabulo confutal uecnon his verbis « Pater ejus nun-

. :

• quain absque prole fuit. » Illud aulem quod aiunt, ex

ihmi ( xlaniibus, refellit, dicendo, Verbum esse quasi flu-
vium e\ germen e* radice, iilium exparente,
fbnte, ul
lumea ex luminc, et vitam ex vita, Quod autem illi sepa*
ranl e| dividunt Yerbum a Deo, id ille improbat eum ait,
Trinitatem quai nec dividi nee minui potest, in Unita-
,

lem contrahi. Quod vero aiunt, alienum csse Filium a

suhstantia Patris, aperte respuit eum dieit, consuhstan-
summopere miranda
tialem Palri esse Filimn. llie sane
impiormnhominum impudentia, Dionysio namque quem
doetriine au« paria sensisse alUrmant, dicente, consuhs-
lantialem esse Filium, ipsi tamen haud sccus quam culi-
ces circumquaque susurrant, quasi Synodus Consubstan-
tialis vocein haud recte scripto mandarit. Si enim sibi

amicum Dionysium existimant, ne doctrinam negent

viri secum sentientis. Quod si putant id non recte dictum
fuisse, quare Dionysium ,
qui idipsum ait, quasi secum
sentientem jactitant : cum prasertim is non ohiter hoc
dicat, sed aliis antea inissis epistolis, eos qui se insimula-
hant quasi dicercl I ilium non esse Patri consuhstanlia-
lem , mendacii caaaiguat : illos vero qui putabant se di-
xisse , Verbum esse factum , refellal, negans se prout illi

existimant sentire : sed tametsi voces illas protulit, eo

solum illud se dixisse testalur, ut osteuderct non Patrein
sed Filiumesse qui condilum, creatum, d liictum corpus
induit : quocirca iilius condilus, factus et creatus fuisse
dicitur.
XX. Geute cum illa verha prius scripseril Arianis ,

quidem faceeeere jussis, benevolum animum ab iis pos-

lulai. ad quorum aures hcec pervenerinl ul animadversa ;

harum quccstionum diflicullale, iinmo potius incoinprc

602 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPl EPISTOLA

noa verba, sed Scriptoris animum judica-

hensibilitate,
rent, alia complurima veram ejus men-
cum potissimum
tem aperiant. Ait igitur ipse « Ejusmodi exempla ut :

» minus utilia cursim protuli, nimirum de plauta et

» agricola naturae accommodatiora fusius pertractavi ac

: ,

» veriora pluribus exposui. » Jam qui hsec loquitur,

ostendit, verius dici Filium eeternum et ex Patre esse,

quam esse factum nam hoc quidem vocabulo, quod

: cor-
poreum est in Domino indicatur-, illis vero seternitas
divinitatis ejus. Eos igitur qui se accusabant, ut qui ne-
garet Filium esse Patri consubstantialem, his argumentis
a se confutatos declarat, haud levi modo, sed sapientis-
sime, et cum vera demonstratione, dum heec ait : « Etsi

» hanc vocem in Scripturis non inveni attamen ea- •,

» rumdem Scripturarum mentem colligens agnovi ,

,

» ipsum, cum Filius et Verbum sit non posse a Patris ,

» substantia esse alienum. » Quod autem Filium non

senserit esse rem creatam aut factam, ut illi pervulga-
rant, in secundo libro testatur his verbis : « Si quis au-
» tem ex sycophantis, eo quod Deum, omnium dixi fac-
» torem et creatorem, existimat me etiam Christi crea-
» torem dixisse, advertat me prius Patrem ipsum appel-
» lasse, in quo vocabulo Filius adscriptus est. Postquam

» enim dixi Patrem factorem esse, subdidi Neque pater :

» eorum est quorum factor est , si proprie pater intelli-

)> gatur esse is qui] genuit ( latitudinem enim voeabuli
:

» hujus, Pater, in sequentibus inquiremus) neque factor

» pater est, si solus opifex factor dicatur apud Greecos :

» enim ii qui sapientes sunt , suorum librorum factores

l
» vocantur : Apostolusque ait, factor legis : nani rerum
» etiam intrinsecarum , cujusmodi sunt virtus et vitium,

1 Rom. 11, i3. ct Jacob. iv, 1 1.

 ,

DF SENTFNTIA DIOHYSII. 6o3

ii fectorea sunl homines, ul dixit Deus : Expeekwi nt

1
W far< rrt jii<liriioii, /<<it autrtn inii/itifatrm . »

\\l. Qui haec. audit , divini sane oraouli memir.erit,

dicentis Quocumque se vertat impius, evanescit 2 »
: « .

Etenim quam se cumque in partem quotidie convertant

impii illi. evanescunt, ne in hoc quidem ullam ratiooem
invenientes Dionysii sibi conciliandi : quippe qui aperte
doceat, Filium nec factam nec creatam rem esse; carpit
autem appositeque refellit eos qui se calumniabantur,
quasi dixisset, factorem csse Deum, quod non adverterint
se anle dixisse, Patrem esse Deum, in cjuo et Filius ads-
criptus est. Nis autein verbis declarat, FiKum non esse

ex numero rcrum factarum, et Dcum non factorem, sed

patrem proprii \erbi esse. Quibusdam autem imperite
ipsi reponentibus, quod Deum dixisset Cbristi factorcm,

sui pur^jandi causa varia adbibuit argumcnta. Neque sic,

aiens, reprehendenda esse sua verba se enim factoris

:

nomine usum affirmat, propter carnem quam Verbum

assumpserat, ulique factam. « Quod si quis illud de Verbo
» dictum fuisse suspicetur, eo etiam modo absque con-
» tentionis studio audissc oportuit :ut enim Verbum
» rem factam esse non sentio , et Deum non factoreni
» sed Patrem ejus dico; si quando de Filio disserens
» Deum obiter dixero factorem cjus; etiam tunc res
» defensione non caruerit : nam sapientes Groeci se suo-
» rum librorum factores appellant, tametsi iidem pro-
» priorum librorum patres sunt : divina autem Scriptura
» nos cordis motuum factores nuneupat , cum nos
» dicit, factores legis ct judicii et justitioe. » Itaque qua-
cumque e.x. parte res spectetur ,
probe commonslrat
1 ilium nec crcatam nec factam rem csse, seque a prava
Arianorum doctrina alienum.
1 Isai. v, 7. — 2 Prov. xn, j.
 ,

6o4 S. ATIIANASII ARCIIIEPISCOPI EPISTOI.A

XXII. Verum ne quis Arianorum eum suspicetur

dixisse, Filium ita Patri coexistere, ut nomina quidem
sibi invicem cohaereant, res autem a se invicem pluri-
mum distent, et, neque Filium semper Patri coextitisse;

ex quo autem Filius esse ccepit, ex eo Deum dictum

fuisse Patrem, et dehinc illi coexistere, ut fit apud

homines. Sed meminerit eorum quee supra dicta sunt,

tumque Dionysii fidem rectam agnoscent. « Nam cum
» dicat, non enim erat cum Deus non esset Pater » et :

iterum « Deus autem aeterna lux est, quse nunquam

:

» inccepit, nunquam desinet : seternus ergo splendor ipsi

» praelucet et coexistit, qui absque initio est, et ab
» seterno genitus ante eum emicat : par sane fuit nemi-
» nem talia de illo suspicari. » Exempla quoque fontis

ac fluvii , radicis et germinis , spiritus et vaporis

Christi hostes qui contraria de illo disseminant, pudore
suffundunt.
XXIII. Cum autem Arius ad caetera sua mala hanc
quoque sententiam quasi ex sterquilinio sibi consarci-
narit, et haec adjecerit « Verbum non est proprium
:

» Patri sed aliud est in Deo Verbum hic vero

, :

» Dominus, extraneus quidem et alienus est a Patris

» substantia, et duntaxat secundum cogitandi modum ,

» dicitur Verbum, et non est secundum naturam, ac

» verus Dei Filius-, sedper adoptionemhic quoque Filius
» dicitur, utpote creatura. » Et dum haec ait, apud eos
qui rei veritatem ignorant gloriatur, quasi in hoc Diony-
sius secum sentiat : tute quseso videas quse de iis fuerit

Dionysiifides, etqua vi illosAriioppugnet errores-, inpri-

mo enim libro sic scribit. « Dictum est superius Deum esse
» fontem omnium bonorum, Filius vero dictus est fluvius

» ab ipso emanans Verbum quippe est mentis ema-

:

» natio, et, ( ut humano more loquamur ) ex corde per

 DE SE>TETNTlA DIOKYSII. 6o5

ii os emittitur, Men« vero quse per linguara prosilil,

» diversa esl •< \«'rbo quod in corde existit : istud cniin
» postquam iilud prseraiserit j remanet, et est qualc
N anlta erat : illud vcro preemissum evolat et circum-
11
quaque fertur : etsic est utrumque in altcro, tainctsi
» diversum estab altcro etunumsunt, licet duo sint. :

» Sic uainquc Pateret Filius unuin sunt, et in se inviccin

» illos esse comprobaluni est. » In secundo autem libro
li.tr liabet : « Ut cniin incns nostra eruc.tat a seipsa Yer-
» buni, ut ait Prophcta : Eructavit cor mcum / erbutn
» bonum {
: Estque utrumque alterum ab altero, pro-
» prium et ab altero distinctum obtiuens locum , cum
» illud quidem in corde, istud in lingua et ore commo-
» retur et moveatur non tamen alterum ab aitero :

» dislat, nec se invicem privantur neque mens sinc :

» verbo est, neque verbum siue mente sed mcns vcr- :

» bum facit, et in ipso apparet, et verbum mentem ex-

» hibet in qua factum est
, meusque est quasi ver- :

» bum immanens, verbum autem quasi mens prosiliens :

» mens in verbum transit, verbum mentem in circums-

» tantes auditores insinuat ct sic mcns per verbum iu :

» auditorum animis collocatur et una cum vcrbo ,

» intrat. Ac mens quidein est quasi pater verbi, in se-

» ipsa existcns vcrbum autcm quasi filius mentis, non
:

» ante ipsam quidcm, sed neque extra ipsam factum

» csse potest, sed cum ipsa existit, et ab ipsa germi-
» navit. Eodem quoque modo Pater ille niaximus, et
» mens illa universalis, antc omnia lilium habel, A cr-
» bum, Intrrpretem, et Angelum suum. »
XXIV. ll.tc vcl nunquam audivit Arius vel si au- ,

divit non intellcxit homo indoctus: nam si inlellexisset,

non tanta mendacia de Episcopo pervuljjassel imino j

i Psal, XMV, 3.
606 S. ATHAKASII ARCHIEPISCOPI EPISTOLA

potius illum, ut nos, ob insitum in veritatem odium

convitiis insectatus fuisset. Nam cum Christi sit hostis,

libentissime persequetur illos, qui qure Christi sunt sa-

piunt , ut ipse prsedixit Dominus : « Si me persecuti
1
» sunt, et Aut si
vos persequentur . » putant impietatis
patroni,secum sentire Dionysium, eadem quse ille scri-
bant, eadem profiteantur scribant exempla ; illa , de
vinea nempe et una
agricola, de scapha et fabro-, et
contiteantur quse ipse consubstantialitatis propugnandse
causa tradidit sententiam item qua dicit, Filium esse
:

ex substantia Patris, necnon seternitatem ejus, cognatio-

nem mentis cum verbo , fontis cum fluvio, et ceetera ; ut
vel ex rerum discrepantia noverint quomodo
ipsa ,

priora quidem illa per ceconomiam dixeritj ha?c vero,

ut pia? fidei postulat ratio. Ac deinceps haec profitentes,
suas his adversantes sententias repudient. Quid enim vel
proximum habuerit Arii malignitati Dionysii fides?
JVonne Arius secundum cogitandi modum duntasat
Yerbum autem vere et natura sua
esse dicit, Dionysius

Yerbum Dei esse? Ille Yerbum Patri extraneum dicit :

hic docet esse proprium, et indivisibile a Patris substan-

tia, sicut verbum a mente, et flumen a fonte. Si quis
igitiir poterit dividere et alienare verbum a mente,
vel fluvium a fonte separare, et quasi muro extructo
dirimire ; vel ausit dicere fluvium diversse substantia? a
fonte , diversam ab eo aquam commonstrare vcl
ac ;

splcndorem a luce dirimere, et affirmare ex aliena subs-

tantia esse splendorem nec a luce prodire is cum Ario
, ,

insaniat : ejusmodi quippe homo ne mentem quidem

humanam habere ultra vidcbitur. Quod si ha?c indivisi-
bilia esse ipsa novit natura, eorumque proles ipsis pro-
pria est-, ne quis igitur deinceps cum Ario sentiat ; aut
i Joan, xv, 20.
 •

I)E SBNTlirTIA DIOISYSII. 607

Dionysium calumniari ausit 5 sed magis hinc ejua

eum sermonis perspicuitatem , tum rectam fidem ad-
miretur,
XXV. Quod spectat autem illam Arii insaniam, qua
dicit, aliud esse quod in Deo est Verbum, et aliud de quo
locutus rst Joannes : « In principio erat Vcrbum 1
: » et
aliain propriam esse in Deo sapientiam, aliam vero quam
liis verbis iiulieat Apostolus : « Cbristus Dei virtus et Dei
^> sapientia 2
,
vi impugnat Dionysius ,
» illud sunnna
pravamque illam sententiam strenue insectatnr ?ide, :

quseso, quo paeto in seeundo libro bis de rebus verba

faciat « //* prtnctpio efat 1 erbutn
: sed non erat Ver- ;

» bum quod Verbum protulcrit; erat enim Verbum

» apud Deum Dominus sapientia est; non erat igitur
:

» sapientia qui sapienliam produxit : nain, ego eram,

» inquit, qua delectahalurK » Verilas est Christus :

« Benedictus autem, » ait, « Deus veritatis 4 . » Ibi una

Sabelliumct Arium cvertit, ambasque bsereses paris im-
pietatis declarat : neque cnim Vcrbum cst Verbi pater,
neque factum est quod ex Patre prOCedit, scd propria
ejus substantise proles. Rursurnque Vcrbum procedens
non est Pater : nec Verbum istud , unum ex multis est,
sed solus est Patris Filius , vcrus ct natura genuinus, qui
ct nunc in ipso existit, et in seternum atque indivisibi-
literex eo est. Sic et Sapicntia et Vcritas est Dominus,
et non cst ab alia sapientia secundus; sed solus bic est
per qucm omnia Patcr condidit, in ipsoque multiplices
rerum constituit qucm etiam quibus
substantias; pcr
vult innotcscit : in ipso omnium providcntium ge-
itcm
rit, omnia agit. Hoc cnim unicum Dci Verbum ajmovit
ct Dionysius. Bfoec cst Dionysii lidcs. Pauca cnim <x cjus
epistolis collecta conscripsi; qu?e tamen plura addendi
* Joan, 1, — s
1 Cor. 1, i\, — 3 Prov. vin, 3o, — * 3 Esclr. iv, 4-
 »

6o8 3. ATHANASII ARCHIEPISCOPI EPISTOLA

tibi occasionem prsebeant : Arianos vero maximo pudore

suam adversus Episcopum calumniam. In
suffundant, ob
omnibus quippe scriptis suis eorum malitiam coarguit et
haeresim traduxit.
XXVI. Ex his itaque patet epistolam ad Euphrano-
rem et Ammonium aliamente etexceconomia quadamab
ipso scriptam esse quod item ex ejus apologia compro-
:

batur. Et est vere apta persuadendi forma, ad insauiam

Sabellii everteudam, ut qui sequaces ejus cito coarguere
velit,non ab argumentis ejus divinitatem indicantibus
initium ducat; nempe Filium esse Yerbum, Sapientiam,
et Virtutem, nec ab illo : « Ego et Pater unum sumus ', »

ne illi quse recte dicta sunt ad pravam sensum detor-

quentes, impudentis contentionis occasionem hinc arri-
piant , dum audiunt : « Ego et Pater unum sumus 2 , »

et, <( Qui vidit me, vidit et Patrem meum 3

: » sed Salva-
toris exemplo praemittat ea quae humano more de illo
dicta habentur cujusmodi sunt esurire, laborare, quod
:

vitis sit, quod oraveritet passus sit quantoenimhaecdictu :

sunt humiliora, tanto liquidius demonstratur Patrem

non esse factum hominem. Xecessum est enim cum Do-
minus vitis appelletur agricolam extare : et cum oret ,
,

esse qui exaudiat : cum denique petat, esse qui coucedat.

Hujusmodi quippe dicta longe facilius Sabellianoruin in-
saniam commonstrant, quod necesse omnino sit alium
esse qui orat. alium qui exaudit : alium vitem, alium
agricolam. Quotquot enim verba Filium quasi alienum a
Patredeclarant-, hascadcarnemattinent, quam nostricau-
sa gestavit. Opificia quippe secundum naturama Deosunt
aliena : ideo cum caro opificium sit, « Verbum 4 , » quod,
ut ait Joannnes, « caro factum est, » licet secundum
naturam proprium sit Patri, et ab eo indivisibile j atta-
* Joan, x, 3o. — 2 Joan. x, 5o. — 3
Joan, xiv, 9. — 4 Jcan. t.
 DF, RF.NTFNTIA DI0NY9II. 609

m.Mi si caro Bpectetur, Pater dicitur ab illo rcmotus :

qiue enim darni propriasunt, ipse concedit ut de se di-

cantur; quohinc palamfiat, non alterius, sedsuum pro-
prie corpus fuisse. Cum itaque haec co modo sint intelli-

genda, citius Sabeliius convincetur, non esse Patrem qui

oaro factus est; sed ejus Verbum quod illam redemit,
Patrique Obtulit. Et ubi quis illum ita eoarguerit, ac
persuaserit, hinc Divinitatem quoquc Verbi facilius edo-
cehlt : ipsum nempe esse Verbum et Sapientiam, Filium
et Virtutem, splendorem et figurarn. Necesse quippc est
jam denuo colligere, cum Verbumexistat,et Verbi Patrem
oportere; Sapientia cum sit, ejusparentem esse; et
splendor cum sit, esse quoque lucem, atque ita Patrem
et Filium unuiu esse.

XXVII. Haec cum probe sciret Dionysius, illa edidit

scripta, prioribusque verbis Sabellium compressit : his
vero arianam Ut enim humana
prosternit hseresim.
Salvatoris apta sunt ad Sabellium evertendum e con- ,

verso in Ariomaniias, non cx humanis, sed ex iis quaj

\ erbi Divinitatem indicant, argumenta sunt mutuanda
;

ut ne illi, quae de Doinino corporis causa dicuntur, prave

interpretantes, existiment ejusmodi esse Verbum, quales
nos homines sumus, ac demum in insania sua persev -
rent. ( )n\ si de Divinitate doceantur, suum ipsi errorem
improbabunt : cumque didicerintVerbum carnem factum
. humana in posterum facilius distinguent ab iis quae
adDivinitatem attinent. Hseccum ita se habeant, Diony-
siusque Episcopus cx suis scriptis pius demonstratus sit;
quid jam acturi sunt Lriomanitse? Quem ultra falso ao
cusarc audehunt, cum cx supradictis mepdacii convicti
sint? Necesse enim est illos a fundamento Apostolorum
lapsos, fluctuantique mente preeditos , sustentaculum
quasrere, et cum non inveniant, Patres in posterum falso

xxx, 39
6lO S. ATIIANASII ARCHIEPISCOPI EPISTOLA, ETC.

aecusare. Sed nemo illis ultra fidem adhibebit, etiamsi

nitantur calumnias spargere : ab omnibus enim eorum
haeresis damnata est nisi forte de Diabolo deinceps lo-
:

quantur, is enim solus cum illis consentit, immo potius

ipse est qui hseresim illis suggessit. Quis igitur etiamnum

eos quorum Diabolus dux est, Christianos nominarit, et
non potius diabolicos? ut non solum Christi hostes, sed
et diabolici audiant. JNisi forte mutata sententia quani
,

excogitaverunt impietatem abnegent, veritatemque ag-

noscant : hoc enim e re illorum fuerit. JNos autem decet
pro cunctis errantibus heec precari.
 SAffCTI IWTRTS NOSTRI

ATHANASII
ARCHIEPISCOPI ALEXANDRIIH,

EPISTOLA AD DRAGONTIUM i(17).

I. ILesito quid ad tescribam -;tene quodEpiscopatum

recuses vituperem, an quod temporis spectes conditio-
nem, Judseorumque metu te occultes ? Quocumque sane
modo res spectetur, non culpa vacat id quod egisti , ca-
rissime Draconti. iVon decuit enim te cuin gratiam acce-
pisses, latebras quaerere : ncc debuisii, prudens cum sis,

aliis exemplum capessendse fugae praebere. Multis enim,

qui haec audlere, scandalo fuisti : non quod sic agas qui-
dem, sed quod tempus ac impendentes Ecclesiae cala-
mitates prospiciens, sic ajjas. Ac vereor ne dum tui causa
fugis, aliorum causa apiul Doininum periclitere. Si enim
ei i< qui unuin dc pussiflis scaudalizavcrit, optabilius sit

» ut suspendatur mola asinaria ln collo ejus, et demer-

3
» gatur in profundum inaris ; » quid de te futurum
< i. qui tam multis scandald fucris? Etepim admirandus
iUe Alexandrini agri in te eligendo consenstte , ob tuum
secessum necessario in coinplurimas dividclur factioncs :

1
Scripta anno 354, vcl 355. — a Vid. D. Guillon, t. v,
p a 199, aoa. —
5 MaltU. xtih, C.
 6l2 3. ATHANASII ARCHIEPISCOPI

estque hujus loci Episcopatus a multis invadendus*, iis-

que non probis viris, sed quos tute probe nosti. Dehinc
Ethnici qui in tua ordinatione se Christianos fore polli-
citisunt, in Gentilitate permanebunt, tua pietate gra-
tiam sibi datam vilipendente.
II. Quamnam igitur est pro istis excusationem allatu-
rus? Quibus verbis istiusmodi culpas abluere vel abster-
gere poteris? Quod illis es remedium adhibiturus, qui te
quomodo ruptam
auctore lapsi sunt et scandalizati? Aut
pacem denuo componas? Carissime Dracouti, pro gaudio
moerorem nobis, pro consolatione luctum attulisti. Spe-
rabamus cnim te nobis consolationi futurum at nunc te :

fugientem conspicimus-, futurumque prsevidemus ut in

judicium vocatus, convincare, inque periculo consti-
tutus, te facti pceniteat. Ecquis tibi, ut ait Propheta,
veniam tribuat 1
? pacem
concedendam ani-
Quis ad tibi

mum indicat, cum fratres videat, pro quibus mortuus

estChristus, gravi ob fugam tuam detrimento affectos?
r
J\ osse te ac nihil ambigere convenit, te antequam ordi-

narere tibi ipsi vixisse; ordinatum, iis quibus es ordi-

natus. Ac priusquam gratiam Episcopatus accepisses ,

nulli notus eras jam vero, ordinatus cum sis, te po-

:

puli expectant,ut cibum illis submiuistresScripturarum,

ncmpe doctrinam, qui si dum expectant fame laborent,
teque solum ipse alas, ac interim veniat Dominus noster
Jesus Christus, nosque ejus conspectui sistamus; quatn,
quaeso, invenias tui purgandi rationem , cum ipse esu-
rieutes suas oves conspiciat? Si denarios non accepisses,
nequaquam te ille objurgasset : cum autem acceptos
suffoderis atque occultaris, jure ac merito te increpa-
turus est, his adhibitis verbis, quee absit ut tua pietas

i Hlcr, xv, 5,
 j-1'ISTni \ M) l>n \i;ii>tii v. 6l5

aiidiat : « Oportuit tc projicere denarios meos trapezitis ,

» ut ego vcniens ab illis repeterem 1 , »

III. Obsecrb, tibi nobisque parcas; tibi ut ne in peri-

culum adducare; nobis, ne ad lc lugendum compellamur.
Ecclesise curam habeto, ne tui causa multi cx pusillls
damno afficiantur neu alii tuo exemplo captent occa-
:

sionem scccdendi. Si temporis calamitatempertimiscens,

ac melu perculsus idegeris; ncquaquam generosi aninii
illud fuerit par fuit cuim tuum pro Christo studium,
:

in his calamitatibus exhibere, ac potissimum in hujus-

modi temporibus assuinpta liducia , haec Pauli verba
proferre , « in his omnibus superamus 8 : » cum maximc
. nos deceat non tempori sed Domino servire. Sin tibi
minime placet Ecclesiarum constitutio, ncc arbitrare
Episcopatus ministerium sua mercedc donandum : sed
eo usque animum appulisti ut Salvatorem qui hujus-
modi res constituit, vilipeudas. Obsecro ne res hujus-
modi animo verses, neu toleres eos qui tibi hujus consilii
auctores sunt non enim Iutc digna sunt Dracontio.
:

Etenim qua Dominus per Apostolos cbristituit hsec ,

bona, haec firma perseverant. Eo autem modo futurum

est ut fratrum formido compescatur.
IV. Si enim omnes eadem semper mente fuissent
qua nunc consiliarii tui sunt, qua ratione Christianus
tu fuisscs, non cxlantibus Episcopis? Si etiani qui i)ost-
modum ejusdem animi fuerint, qua ratione
futuri sunt,
constarc potcrunt Ecclesise?An arbitrantur consiliarii
tui te nihil acccpisse ,
qui coritemnere videantur? Sed
hallucinantur sane. Restat enim ut Baptismi gratiain
nihili pcndant, si quidam reperiantur qui earn despi-
ciant. Scd revera accepisti , dilectissime Draconti. \c
tolcros hujusraodi consiiiarios , neu temetipsedccipias.
1 Matlh. ,\xv, >.-, — Lnc. xix, ?3. — 2 Rom. m, "_-.
 ,

gj^ s - ATHANASII ARCniEPISCOPI

Est quippe illud a Deo qui dedit repetendum. Annon , ,

audisti Apostolum hsec loquentem « Noli negligere gra- :

» tiam quce est in te *? » An non legisti quomodo eum ,

qui pecuniam duplicasset, cum laude suscepit-, qui abs-

condisset , condemnavit? Utinam quamprimum rever-
tare , ut ex eorum numero sis qui laudabuntur. Aut
dicito mihi . cujus te esse imitatorem volunt hujus con-
silii auctores? Oportet quippe nos juxta Sanctorum sco-
pum vitam nostram moderari illosque imitari. Nec ,

ignorandum, si ob illis secedamus, fore nos ab eorum

communione alienos. Cujusnam te imitatorem esse sua-
dent illi? Ejusne qui hsesitat, et sequi optat, sed rem
differt , et ob propinquos suos consilia agitat; an beati
Pauli qui accepto dispensandi munere, non ultra adhae-

sit carni et sanguini ? Nam tametsi dixisset , « Non sum

2
» dignus vocari Apostolus ,
<) cum nosset tamen quod
acceperat, nec ignarus datoris esset, haec scripsit : « Vae

» enim mihi est, si non evangelizavero 3 . » Ut autem vae

illi fuisset si non evangelizasset , sic docenti ac praedi-

canti ,
gaudium et corona discipuli fuere. Hinc illa

sancto viro cura fuit usque ad IUyricum prsedicandi

nec dubitavit vel Romam proficisci
4
, vel usque ad His-
panias properare , ut quo magis laborasset , eo amplio-
rem mercedem consequeretur. Gloriabatur ergo se bo-
num certamen certasse : sperabatque magnam se coro-
nam accepturum. Itaque , carissime Draconti quemnam ,

hoc agendo imitare? Illumne an eos qui ipsi sunt dis- ,

similes? Ego sane te et meipsum omnium Sanctorum

imitatores esse peroptarim.
V. An forte quidam tui occultandi ideo auctores fuere,
quod non solum verbo sed etiam juramento affirmaris, te
si ordinareris nequaquam remansurum ? Haec enim illos

1 i Tim. iv, 14. — 3 i Cor. xv, 9. — * 1 Cor. ix, 16. — 4 Rom. xv, 17.
 ,

EPISTOLA AD DRACONTIUM. Gl5

audio tuis auribus obmurmurarc , inimo iu ea re se reli-

;;iosi)s cxislimare : scd si vere religiosi essent, Deum im-
juimis qui hoc tibi ministerium contulil ,
timercnt.
Quod si divinas legissent Seripturas, non adversus illas

id eonsilii darcnt. Restat autem

ipsum Jcremiam illos

coarguere , magnumque IMoysen insimulare quod eon- ,

silio suo non obtcmperarint , sed Deum veriti, ministe-

vimn suum impleverint, alque propbetantes sint con-
summati. Illi siquidem missi acceptaque prophetiae ,

gratia , recusabant statim : at proe timore postea, mit-

tentem se vilipendere, abnuereque ausi non sunt 1
. Sive
igitur cs gracili vocc , sive tardiore lingua, at tui Condi-
torem Dcuin metuito : si te juuiorem ad praedicandum
dicas , ac time eum qui te noverat antequam formarere :

si verbum adversum protulcris, estque verbum Sanctis

pro juramento lege Jeremiam, qui cum dixisset, « iVon
;

» nominabo nomen Domini J » at postca cum intra se :

accensum ignem reformidaret nequaquam dictis suis ,

standum censuit, nec quasi juramcnto illigatus sese ab-

diditj sed eum qui sibi ministcrium tradidcrat vcritus
prophetandi niunus implevit. An ignoras, dilecte , fu-
gienti Jonae ea quoe tute probc nosti accidisse , sed eum
postea nihilominus prophetasse?
VI. JVe igitur divcrsa ab istis consilia sequarc. iMclius
enim quam nos ipsi qiue nos spectant novit Dominus , :

nec ignorat quibusnam suas committat rxclesias. JVam

si quis dignus mm luciit, is ne pra;teritam spcctct vila-
rationcm, sed oflicium impleat suum 5 nc ju\la vitoe sua\
atquc negligentioe malcdictionem referat. Haec cum
sciiis, carissime Draconti, prudcnsque cum sis, num ani-
1110 non compungcris? JVon curas nc quis eorum qui
tibi coiiunissi sunt pcreat? Noq ardes quasi cousciee.li;.'
1
Lxod. iv, 10. — 2 llici. xx, 9.
6l6 S. ATHANASII ARGHIEPISGOPI

ipne? Annon diem judicii reformidas , in qua nullus

horum consiliariorum opitulator aderit? Singuli namque
de sibi concreditis rationem reddituri sunt. Quid enim
profuit ei quidenarium occultaverat sua excusatio ? ,

Aut quid profuerunt Adamo verba illa, « Mulier me

l
» decepit 1 » Tametsi revera infirmus es , dilectissime
Draconti sed te hanc curam suscipere convenit, ne de-
;

serta Ecclesia ab inimicis occasionem ex fuga tua

, ,

nactis , laedatur. Par est ut te aecingas , ne nos solos in

certamine deseras : decet te una cum aliis laborare , ut
cum omnibus debita mercede doneris.
VII. Matura igitur, dilecte, ne ultra moreris, neve
eos qui tibi impedimento sunt, toleres : sed memento
ejus qui hoc tibi ministerium tradidit. Et huc propera ad
nos qui te diligimus ,
qui tibi quae Scripturarum sunt
suademus; ut a nobis cum honore deducare, et dum in
Ecclesiis sacra facies nostri memoriam agas. Neque enim
tu solus ex Monachis es ordinatus neque tu tantum Mo- :

nasterio praefuisti, vel solus a Monachis dilectus es : sed

nosti Serapionem Monachum esse tam multis prae- , et

fuisse Monachis. Nec te prseterit quot Mouachorum pa-

ter fuerit Apollos. Nosti Agathonem nec ignoras Aristo- ,

nem ac meministi Ammonii cum Serapione peregre

,

profecti. Fortassis etiam ad te pervenit fama Muiti in

superiori Thebaide commorantis , atque discere potuisti
quid Paulus qui Lati degebat , egerit : ac similiter alii

complurimi qui tamen ,

ordinati , non repugnarunt; sed
Elisaeiexemplo ducti nec ignorantes quid egerit Elias,
,

«nari quoque rerum ab Apostolis gestarum hanc susce- ,

pere curam, nec ministerium aspernati sunt, vel prop-

terea seipsis deteriores facti sunt; sed potius cum laboris
mercedem expectent , ipsi in melius proficiunt , dum
i Gen. 3.
 ,

F.IMSTOLA AI) DRACONTIUM. 617

llios ad profectum cohortantur. Quot illi quantosque al>

idolorum cultu revocarunt? Quot a dremoniaca con-

tuetudine monitts suis averterurit? Quot Domino ad-
duxere sefvos, adeo ut qui ista signa videant, adinira-
tionc capti sint? Annon ingens signum , puellam ad vlr-
ginitatem, adolesccntem ad conlincntiam, idololatram
ad Christi cognitionem deducere?
VIII. Ne tibi igittir Monachi impedimento sint quasi ,

vero solus ex Monachis ordineris neque ipse excusatio-

:

nem afferas quod liinc sis detcrior evasurus

, potes :

enim etiam melior fieri si Paulum imiteris, et Sancto-

,

rum a?mulere gesta. Nosti enim illos ubi dispensatores ,

mysteriorum constituti fucre , rectiore yia ad superna?

vocationis bravium contendisse. Quandonam Patilus
martyrium subiit, et coronam se acccpturum expecta-
vit, nisi cum fuisset ad docendum missus? Quandonam
lYtrus confessus est nisi cum Evan^elium prsedicaret
,

ac ubi piscator bominum factus est? Elias quando as-

sumptus est ,nisi cum universam propbetiam suam

adimplesset? Quandonam Elisseus in spiritu dupla obti-

nuil , nisi postquam , omnibus relictis , Eliam secutus
est? Cur Discipulos elegit Salvator, nisi ut illos mitteret?
IX. Ouapropter, cum tales tibi viri in exeinplum
sint propositi, dilecte Draconli , rie dicas, neu credas iis

qui dicunt Epicopatum essepeccati causam, atque hinc

peccandi occasiones oboriri. Licet tibi etiam in Episco-
patu esurire etsitire, qucmadmodum egit Paulus. Potes
vinum non bibcre , ut lliimoteus : frcquentissime jeju-
nare , uti solebat Paulus ; ut dum ejus exemplo jejunas,
alios doctrina tua satiare valeas : et dum abstiriendo a
potu sitim toleras , aliis doccndo potuiri prsebeas. Nc
til)i igltur talia objiciant consiliarii tui. NoVimus enim
et Epicopos qui jcjuncnt , et Monacbos qui comedaut.
 ,,

Gl8 S. ATHANASII ARCHIEPISGOPI

JYovimus Episcopos qui vino abstineant, ut et Monachos

qui bibant : Episcopos etiam novimus qui signa edant
et Monachos qui id minime prsestent. Sunt quoque ex
Episcopis multi qui nunquam nupserint, Monachi autem
reperiuntur qui iilios suscepere : quemadmodum vicis-
sim Episcopos filiorum parentes Monachos vero nullam ,

posteritatem habuisse cernimus. Vidimus rursum Cleri-

cos qui famem tolerarant et Monachos qui jejunarent. ,

Hoc enim modo licet agere et alio nihil vetat. Sed ,

omnes ubique decertent corona quippe non pro loci,:

sed pro factorum ratione tribuitur.

X. Ne audias itaque eos qui his adversa tibi dant
consilia , immo potius matura, neve comperendines
cum potissimum instet sacra solemnitas , ne in tui ab-
sentia hunc festum diem populi concelebrent , in maxi-
mum sane tui capitis periculum. Quis enim te absente
Paschatis festum prsedicabit ? Quis illis resurrectionis
diem te latente annuntiaturus est ? Quis te fugiente hor-
taturus ut congrua pietate festum agant ? quam multis
utilis adventus tuus ! quam multis noxia fuga tua futura
est! Ecquis agentem approbarit? Cur tibi auc-
te hsec
tores sunt, ut ne Episcopatum acceptes, cum peroptent
ipsi presbyteros habere ? Si enim malus es, ne tecum ver-
sentur; sin te idoneum agnoscunt , ne aliis invideant.
Kam ex illorum sententia docere ac prseesse occasio
si

peccandi fuerit ; ne doceant ipsi , neque presbyteros

habeant ; ne cum ipsi tum eorum doctores deteriores
evadant. Verum tu ne humanis hujusmodi verbis ani-
mum adhibeas , neque hujus consilii auctoribus aurem
praebeas , uti saepius dixi : sed potius festina , ad Domi-
numque revertere , ut dum ovium ejus curam geres,
nostri quoque memoriam facias. Hac de causa dilectos
nostros Hieracem presbyterum , et Maximum lectorem
 ,

r.lMSTOLA Al) DRACOISTIUM. 619

monui . ut te adeant) qui te verbis etiam cohortentur
iH ediscere valeas quo hsec scripserim aflectu : et quod
sit ilhul pcricuhun, Ecclcsiastica? obsistere ordinationi.
 SANCTI PATRIS NOSTRI

ATHANASII
ARCHIEPISCOPI ALEXANDRIM,

AD EPISGOPOS iEGYPTI ET LYBIiE

EPISTOLA ENCYCLYCA

CONTRA ARIANOS
1

I. Omnia quidem quae Dominus et Salvator noster Je-

sus Christus% ut scripsit Lucas , et iecit et docuit , nos-
trae salutis, proptcr quam et venerat, procurandae causa
peregit 3
. Nam, ut ait Joannes, venit non ut judicaret
mundum, sed ut mundus per ipsum salvaretur*. Inter
ornnia tamen quae gcssit, in eo praecipue admiranda est
ejus benignilas, quod de his qui bellum nobis crant in-
dicluri non solum non siluerit , sed etiam luculenter
praedixeril, ut cum illa evenerint, mentem nostram ejus
doctrina munitam oflendant ,
qui nobis ea his verbis
proenuntiavit : « Exurgent pseudopropheta^ et pseudo-
» christi, et dabunt sijjua magna et prodigia, ita ut in

* Sciipta anno 356. — J Vid. D. Guillon, t. v, p. ao3, 206. — ' Aot. 1,

— h Jonn. 111, 17.

 ,;

022 S. ATHATTASII ARCHIEPISCOPI EPISTOLA

» errorem inducantur, si fieri possit etiam electi : ecce

» prsedixi vobis 1
. » Multa sane ac supra hominem sunt
praecepta et beneficia quse illi in nobis placuit recon-
derej ea scilicet sunt ccelestis vitae forma ,
potestas ad-
versus damiones, adoptio, et quod omne beneficium su-
perat praeeipuumque est, Patris et ipsius Verbi cognitio,
atque Spiritus sancti donum. Verum humana mens ad
malum valde proclivis est : adversarius quoque noster
Diabolus tanta nobis bona invidens circuit et vigilat, ut
quae in nobis existunt verbi semina auferat*. Hinc ergo
Dominus suaj prascepta, veluti proprium thesamum, in
nobis praedictione obsignans ait : « Videte ne quis vos
» seducat. Multi enim venient in nomine meo , dicen-
» tes, Ego sum : et tempus appropinquavit 3 Nolite ergo .

» ire post eos. » Magnum sane aliquid nobis prsestitit

Verbum ut scilicet ex ipsa rerum specie non decipere-
,

mur; sedpotius, licet hsec operta sint etobtecta, Spiri-

tus gratia possemus discernere. Quia enim totus per se
odio dignus est malitiae inventor et magnus daemon Dia-
bolus, statimque ac apparuerit, ab omnibus repellitur,
lit serpens , ut draco , ut leo quaerens quos rapiat et de-
voret idcirco quod ipse quidem est celat et occultat
:

at nomen, quod omnes habent desiderio, astute proe se

fert; ut cum homines falsa specie deluserit, jam decep-

tos propriis astringat vinculis. JVempe quemadmodum

si quis alienos liberos in captivitatem attrahere cupiens,
absentium parentum similem indueret speciem , eoque
artificio filios , utpote parentum desiderio flagrantes , il-

lectos procul abduceret, miserosque interimeret; ita pro-

fecto improbus daemon , tortuosusque et malignus Dia-
bolus , se per ipsum exhibere quidem non audet; sed
cum non ignoret quam homines sint veritatis amantes
1 Bfetth. xxit, »4. — - » 1 Petr, t, 8. — » Luc. xxi, 8.
 AI> EPlSC.OPOS JF.fiYPTI F.T LYBIJB. 6^3

li.mc specie tenus in se fingit, atque hoc pacto proprium

\oiKMuiin in sequentcs se spafgit.

II. Sic Llle Evam olim decepit, non propria seilieot

loquons, sed verba Dei Usurpatts, eorumque adulte-
licte

rans smsiiin. Sic etiaitt uxorcm Job subornavit, illi nem-

pc suadens ut amorem viri pra? sc ferret, at revera cam
docens blasphemias iti Deum ipsum proferre. Sic denique
bomines cxterna rcrum spccic versutus deludit et deci-
proprium malitise puteum surripit et
pit, singulosque in
trahit. Itaque postquam olim primum hominem cir-
cumvenit, onmes pcr illum in sua potestate et ditione
tenere ratus, ferox et superhus hujusmodi verbis insul-
tahat « Universum orbern velut nidum manu compre-
:

» hendam, ct tanquam derelicta ova tollam, nec est

» qui me effugiat aut contradicat
1
. W Vcrum uhi adve-
nit Dominus, humanamque ejus dispensationem expe-
non posset carnem deci-
rientia inimicus cognovit; CUtn
pere quam gestabat Christus; tunc ille qui universum
,

orhcm se comprchensurum pollicitus sibi fuerat, jam

inde propter Christum etiam pueris , tanquam passer,
supcrhus ooepit esse ludibrio 2 Nunc enim pueri infantes .

manu in foramen aspidum injecta, illum qui Evam fe-

fellit, deridcnt , omnesque qui recte in Dominum cre-
dunt, conculcant cum qui dixit : « Supra nubcs ponam

)> solium mcum, ascendam et ero siniilis Altissimo . »

Hppc igitur ille non sinc ruborc patilur, qni si rursus
pro ea qua pollct iiirpudentia , fbrmam mUtare audeat,
niliilominus inlelix illis latcre nusquam potest, qui si-
fjnum in frontc {jcrunt, scd ab eis co etiam accrbius re-
pellrtuT cuin magno sui dedceorc ct pudore. l.icet cnim
ininc, instar eolubri serpcntis, fuiaui \n<;cli lucis for-
mam inducrit, nihil tamcn ipsi prodesse potcrit hujus-
1 Iiai, x> i/|. — * Iuai, xi,S, — » I»«i. xiv, i{.
6^4 S. ATHAHASII ARCHIEPISCOFI EPISTOLA

modi simulatio : quippe cum edoAi simus, Hcet An-

gelus e ccelo nobis evangelizet prseter id quod accepi-
mus, anathema illum esse 1
.

III. Quod si iterum proprium velit tegere menda-

cium et veritatem labiis loqui simulet-, qua mente id
,

faciat non iguari quse a Spiritu sancto in illum dicta

,

sunt merito usurpabimus Peccatori autem dixit Deus : <( :

» Quare tu enarras justitias meas' ? et Non est speciosa 2

,

» laus in ore peccatoris 3

. » Nam nec etiamsi veritatem
dicat , ulla fide dignus est versipellis , ut ex Scriptura
discimus ,
qua adversus Evam usus
quoe perversitatem ,

est, commemorat. Ejus quoque audaciam repressit Do-

minus ac primum quidem in monte ubi varios ejus
, ,

pectoris sinus explicavit, ostenditque quisnam esset ve-

terator ille nempe non eum aliquem e Sanctis, sed esse
,

Satanam tentantem, hincque ait « Abi post me, Sata- :

» na scriptum est enim

5 Dominum Deum tuum adora- :

4
» bis, et illi» necnon item, cum daemones
soli servies :

e monumentis vociferantes silere jussit. Yerum quidem

erat quod illi clamabant, nec mentiebantur tunc aientes,
« Tu es Filius Dei et Sanctus Dei 5 : » at nolebat per os
immundum maximeque per illos veritatem proferri, nc
hujus occasione propriam suse malitise voluntatem ad-
G
miscentes , eam dormieutibus hominibus supersemina-
rent 7 . Idcirco neque ipse eos ita loqui passus est, neque
nos heec fcrre permittens, per seipsum his verbis prse-
monuit : « Attendite a falsis Prophetis ,
qui veniunt ad
» vos in vestimentis ovium, intrinsecus autem sunt lupi
» rapaces 8 . » Et per sanctos Apostolos : « JVolite omni
9
spiritui credere . » Ea siquidem est indoles adversariae

*Galat. i, S. — 2Psal. xnx, — Eccl. i6. 3 xv, 9. — * Matth. iv, 10.—

5Matth. vni, 29. — «Marc. 24. — Matth. 1,
7
xui, 25. — » Matth. vu, i5
•~ 9 1 Joan. iv, i,
 AD EPISCOrOS ^GYrTI ET LYBIJE. 625

oprralionis, nec alia ost hacresum coagmentatio : singulae

cnim proprii commenti patrem et auctorem mcndacem
Dtemonem liabcnl, qui ab initio perversus, homicida
factus est : cujus cum detestandum nomen ipsas proferre
pudeat , prseclaro omnibusquc praestantiore Salvatoris
nomine se faiso insigniunt, et Verbis Scripturarum se
amlent adornare. At voces quidem proferunt, verum au-
tem celant sensum : atque hoc pacto singulae ,
proprio
commento insidiose obtecto, eorum ,
quos in errorem
inducunt, fiunt homicidae.
IV. Enimvero quid Marcioni et Manicbaeo, qui Le-
gem negant, profuerit Evangelium; siquidem ex vete-
ribus nova suntexorta, ct vicissim veteribus nova per-
bibent testimonium? Qui ergo velerarejiciunt, quomodo
quae ex illis emanavere possunt admittere? Nimirum
Paulus factus est Apostolus Evangelii Dei, « quod ante
» promiserat per Propbetas suos in Scripturis sanctis *. »

Ipse quoque Dominus dixit : « Scrutamini Scripturas,

» quia ipsse sunt quat^ testimonium perbibent de me ~. »

Quomodo igitor Dominum poterunt couiiteri, si quae de

illo scripta sunt non prius scrutentur ? JVam de quo
Moyses et Prophetce scripserunt, eum se invenisse aflir-
mant Discipuli 3
. Quid etiam Lcgcm Saduccei retinent,
qui ipsi Prophetas repudiant? Deus cnim qui Legem de-
dit, ipse se in Lege Propbetas excitaturum est pollici-

tus, ita ut ipsc et Legis et Prophetarum sitDominus,

atque adeo qui liorum unum rejecerit, alterum quoque
rcjicere necesse sit. Quid item Judaeis emolumenti possit
esse vetus Testamcntum qui Dominum, cnjus adventus ,

in eo praedicitur,non agnoverunt? Nam si Moysis scrip-

tis crederent, verbis quoque Domini credidissent. « Dc
» me cnim, » inquit, « ille scripsit *. » Quid similiter

* Rom. i, 3. — * Joan. v, 09.-— ' Joan. 1, 45, — * Joau. v, 46«

 ,

626 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI EPISTOLA

utilitatis e Scripturis percipiat Samosatensis ,

qui Dei
Verbum corporeumque ejus adventum utroque vetere
,

et novo Testamento significatum ac indicatum negare

nou veretur? Quid denique Arianos juvant Scripturse?
quid ipsi illas proponunt-, ipsi, inquam, qui Dei Filium
rem creatam esse contendunt , et non secus ac Gentiles
rei creatse potius quam Creatori Deo serviunt? Nempe
illse hsereses in sua quseque impietate nihil commune cum
Scripturis habent; quod sane non ignorant illarum pa-
troni , Scripturas scilicet plurimum , immo vero penitus
adversari cujusque illarum haeresum doctrinae *. Ipsi ni-

hilominus ut in fraudem impellant simpliciores, qua-

les illi sunt de quibus in Proverbiis scriptum est , « In-

» nocens credit omni verbo*; » Scripturse vocesmeditari

et usurpare simulant , non aliter quam ipsarum pater
Diabolus, ut scilicet ex verborum sono recte sentire vi-
deantur , deindeque miseros homines inducant ut senten-
tias a Scripturis alienas amplectantur- Certe sic se Dia-
bolus in singulis hseresibus simulate gerens , voces dolo
plenas ipse subministravit ; hincque ait Dominus : « Ex-
» urgent pseudochristi et pseudopropheta?, itautmulti
3
» in errorem inducantur . » Itaque venit Diabolus, et
pei> singulas hsereses dixit : Ego sum Christus , et apud
me est veritas; cunctasque prorsus cum separatim tum
communiter mentiri coegit veterator et quod profecto :

mirum est, cum omnes hsereses adversus seipsas dimi-

commenta est tueatur, solum
cent, ut unaquseque ea quse
in mentiendo nimirum unum om-
inter se consentiunt :

nes patrem habent, qui mendacium ipsis supersemina-

4
vit . Igitur quisquis fidelis est et Evangelii discipulus,
ac dono spiritualia discernendi prseditus, quique suam
fidei domum in petra gedificavit, stat firmus, et tutus ab
l Rom, 1, a5, — *Prov. Xiv, i5, — * Mattb. xxiv, i^—A Ibid.xm, 25«
 ,

AO EPISCOPOS ^EGYPTI ET LYBIjE. 627

illorum fraude manet l

. At qui simplex est , ut dixi , nec
Anlilr instructus; is ad verba duntaxat attendens , nec
scnsuni perspicrens, confestim haereticornm artificib at-
trahilur. Quocirea orare et convenit et necesse est, ut
j;raliam disecrnendi spiritusconsequamur, ut unusquis-
quemadinodum monctJoannes, cognoscat, quinam
qvie,

quidcm rcjiciendi, quinam vero tanquam amici et ejus-

dem (idei consortes, sint admittendi. Multa sane in hanc
rem liceret scribere , si cui ista accurate tractare esset
auimus. Nam facile apparebit, quam multa variaque sit

haeresum impietas ae perversitas, quamque metuenda

fallentium astutia. Verum quia divina Scriptura longe
caeteris omnibus prsestat , idcirco his qui plura hac de re
habere voluerint , auctor ipse sum ut divinos libros
sedulo legant : ego vero nunc ,
quod instat propcraviin-
dicare, idque potissimum me impulit ut haec ita scribe-
rem.
V. In hisce regionibus commorans audivi , uti germa-
ni et orthodoxi fratres nuntiarunt , aliquos cx Arii secta-
toribus simul convenisse, ac de iide ,
prout voluerunt
scripsisse, velleque ad vos litteras mittere, ut vel, que-
madmodum ipsis plaeet, seu potius ut illis suggessit Dia-
bolus, subscribatis; vel qui eontradixcrit , in exilium
ejiciatur. Namquc ipsis etiam Episcopis harumce regio-
num molesti jam esse incipiunt :quod utique mores
scribentiuin manifeste prodit. Qui cnim ita scribunt ut ,

suarum litterarum iinis sit exilium aliaeve pccnae qui- :

nam hujusmodi homines censendi sunt quam Christiano-

rum inimiei, amici vero Diaboli , cjusquc Damonum,
piwserlim cum contra mentem Constantii piissimi cle -•
mentissiinique Imperatoris, quas ipsis placent audeant
promulgare ? Quod et ipsum summa cuni calliditate i'a-

» Matlb. vii, i^.

 6l>8 S. ATHANASII ARCHIEPISUOPI EPISTOLA

ciunf, , duabusque, ut milii quidem videtur, potissimum

de causis. Prima est , ut vobis subscribentibus, ipsi in-
fami Arii nomine notari desinant, nec cum Ario sentire
existimentur. Altera est, utita scribendo, Nicaenam Sy-
nodum et fidem quae in ea adversus arianam haeresim est

exposita, videantur obscurare. Verum id etiam eviden-

tius perversitatem illorum pravamque doctrinam ar-
guit : si enim recte crederent, fide, quae Nicaeae ab uni-
versa generali Synodo exposita est , essent contenti. Si-
militer si per calumniam et immerito Arianos se vocari
arbitrarentur , non tantis conatibus contenderent ea
immutare quae contra Arium sunt decreta , ne videlicet
qui in illum sunt definita ea tanquam adversus se san- ,

cita fuerint. Nunc autem id quidem non agunt, sedquasi

ipsi Arius essent, pro seipsis pugnant. Nam, quaeso, at-
tendite nihil illos de veritate curare , sed omnia arianae
hseresis propugnandae causa et dicere et facere. Qui enim
ea quoe recte definita sunt, audent reprehendere , alia-
que praeter illa statuere conantur, quid aliud agunt quam
quod Patres ipsos accusant, et ejus haeresis patrocinium
suscipiunt , adversus quam illi steterunt et sequam pro-
nunciarunt sententiam? Nam quae modo scribunt, non
veritatis studio , uti jam dixi , sed potius astu et dolo
scribunt, ut homines in errorem possint inducere, ut
soilicet in mittendis epistolis vulgi aures hisce rebus oc-
cupent , interimque temporis prorogatione accusationem
ipsi evitent, suaque hoc pacto occultata impietate, hae-
resis, quae instar gangrense omniaconsumit,propagandae
locum habeant.
VI. Itaque omnia movent et conturbant, nec tamen
suis decretis ipsi sunt contenti : nam singulis annis, velut
qui pacta scribunt , ipsi quoque conveniunt, et de fide

gtatuere simulant, ut etiam inde nihil nisi risumetde-

 ,

AD EPISCOPOS JEGYPTI ET LYBIjE. 629

decufl reforant, quippe quorum decreta non abaliissed
ftfa ipsis rescindantur. Si cnini his quoe prius definierunt
coniidcrcnt, nollent profecto alia dcliuire : nec rursus
illis nunc deiinirent quae ut ipsi certe me-
dimissis, ca ,

ditantur, post aliquod tempus sunt immutaturi, cum

novani scilicet ansam insidias, ut assolent, alicui struen-
di nacti fuerint. Siquidem tunc inpritnis cum insidias

alicui parant, fingunt se de fide scribere , ut , quemad-

modum Pilatus manus lavit, sic et illi scribendo, pios
(Jiristi cultores interimant, et ut ,
quod quidem saepius
dixi, tanquam qui in fide dcfinienda sint distenti, bae-
resis accusationem possint decliuare. Verum nec latere ,

ncc fugere poterunt : quandiu enim se ipsi sibi dun-

taxat pur^abunt, sui sempcr erunt accusatores, et me-
rito quide*,i, cum non respondeant a quibus coar-
illis

guuntur, sed sibi tantum quidquid voluerint persua-

deant. Quis igitur unquam reus absolvitur , qui sui ipsius
sit judex? Hinc ergo nusquam cessant scribere, atque
ita sua perpetuo mutantes , incertam iido.m vel potius
certam manifestamque infidelitatem et pravitatem ba-
bent, quod quidem baud immerito illis accidere milii
videtur. Quia enim desciscentes a veritate, et fidem
quae JVieaeae recte edita est, abrogare in animo babentes,
dilexerunt, quemadmodum scriptum est, « movcre pe-
» des suos
!
: » ideo illi, non secus ac olim Jerusalcm
moliendis mutationibus sudant et laborant , aliasque
aliud scribunt, eam tantum ob causam lempus lu- ul

crentur, et Cbristi bostes pcrmancant, bominesquo ab-

ducant a veritate.
VII. Quis ergo cui veritas maxime cordi est, illos ad-
buc fcrrc poterit? Quis eos scribenics non jurc avcrsabi-

* Jerem. xir, 10.

65o S. ATHANASII ARCHIEPTSCOPI EPISTOLA

tur? Quis illorum non condemnabit temeritatem? Illi

nimirum pauci numero, sua plus omnibus valere vo-

lunt ,
qui et suos consessus in angulis habitos suspectos-
que vim]jhabere exoptantes, nervos omnes contendunt
ut^ generalem , sinceram et puram Synodum solvant ac ,

irritam reddant; illi , inquam qui quod haeresis Christo

,

adversarise patrocinium susceperint, ab Eusebianisfue-

runt promoti , de lide audent decernere et qui tanquam •,

rei judicari deberent , hi , ut olim CaVphas, adjudican-

dum aggrediuntur , sibique Thaliam componentibus
credi volunt ,
qui nec ipsi quidem sciunt quomodo cre-
dant. Quis enim ignorat Secundum Pentapolitanum ,

qui olim ob insanam Arii haeresim ssepius fuit depositus,

ab ipsis susceptum esse promotos item Georgium qui
:
,

nunc Laodiceae est Episcopus, et Leontium castratum,

et ante eum, Stephanum et Theodorum Heracliensem ,

Episcopum? Quin etiam Ursacius et Valens, quos ab

ipso etiam initio, utpote juniores, religionis rudimentis
imbuit ipse Arius , cum de gradu Presbyterii fuissent an-
tea dejecti ,
postmodum ob impietatem Episcopi sunt
designati. His adde Acacium Patrophilumque et Narcis-

sum, viros ad omnem impietatem audacissimos; qui

quidem omnes in magna Sardicensi Synodo fuerunt de-
positi. Eustathius quoque, qui modo Sebastes est Episco-

pus, Eudoxius et Basilius impietatis patroni ad idem

munus sunt evecti. Nam de Cecropio, et eo quem vocant
Auxentium , et Epicteto histrione dicere supervacaneum
fuerit, cum omnibus notum sit, quomodo, quamque ob
causam et a quibus hostibus et isti fuerint promoti , ut
nimirum calumnias adversus orthodoxos Episcopos, qui-
bus tendunt insidias, fingerent. Hi enim octoginta licet

mansionibus distantes, nec populo noti, tamen suam

propter impietatem Episcopi nomen sibi sunt lucrati.
 AI> F.PISO.OPOS /KGYPTI ET LYBLfi. 65l

Hino er^o etiam quemdam Georgium ex Cappadocia

nu-ivede ronductuni ad vos nunc volunt mitterc. Sed
nulla hujus ratio haberi debot : siqnidom fama est in
hisee regionibus, illnm ne ChristlaBum quidem esse, sed
potius idololatrioe addictum barbarisque esse moribus et
carnifieis propriis-, qua? sane causa fuit cnr buncce bo-
minem sibi acciverint, ut scilicet injuste agere, ra-
pere, occidere possit : in bis enim ille se potissimum ox-
ercuit : at quae ad lidem Christi spectant, nullo modo
novit.
VIII. En
igitur quae illi adversus veritatem macbi-
nantur quo autom animo id faciant, omnibus perspi-
:

cuum futurum est ctiamsi sexcenties, anguillarum ins-

,

tar, variis contortionibus elabi conentur , nihilque non

tentent ut Christi hostes non habeantur. Quocirca vos
ego praemoneo : nemo vestrum deeipiatur, nemo surri-
piatur ; sed potius, veluti judaica impietate in Christi
fidem irrupente , omnes zelopro Domiuo ardete , singu-
lique retenta iide quam a Patribus accepimus, quamque
bi qui IVicasae convenerunt, scripto comprobavere , eos
qui nova contra illam moliuntur, ferro nolito. Kain
etiamsi voces ex Scripturis mutuentur , scribenlos nihi-
lominus repellite : licet orthodoxas lidei verba protule-
rint, nec sic loquentes velitis attondere. Nec enim recta
mente loquuntur, sed his verbis velut oviumpellc induti,
intus eadem ac Arius sentiunt-, qua in ro ducem hnvo-
sum imitantur Diabolum. N&mque ille quoque vocibus
ex Scriptura excerptis utebatur sod tamcn silentium ei ;

a Salvatore est impositum. Si enim \cie ita sensissct, ut

dicebat, nunquam certe e ccelis cecidisset. Jam vero v«-
terator ille qui, eo quod prave sentirot, oooidil , simu-
late 8ubdoleque loquitur : stepe etiam improbusprofanam
adliilict cloquentiam ejusque aivjulias, (juo bomin-s iu
 ,

652 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI EPISTOLA.

errorem conetur inducere. Itaque si quse scribunt, ea

scriberent orthodoxi, ut magnus et confessor Hosius, et
Maximinus Gallise aut ejus successor : Philogonius et
Eustathius Orientis, vel Julius et Liberius Romae Epis-
copi , Cyriacus Mysiae , Pistus et Aristaeus Graeciae Epis-
copi, Sylvester et Protogenes Daciae, Leontius et Eupsy-
chius Cappadociae Episcopi , Cecilianus Africse , Eustor-
gius Italiae, Capito Sicilise, Macarius Jerosolymae
Alexander Constantinopolis, Paederos Heracleae , magni
Meletius et Basilius , et Longianus , aliique ex Armenia
et Ponto ; ut item Lupus et Amphio Ciliciae Episcopi ; vel
Jacobus caeterique exMesopotamia; vel denique utetiam
noster beatus Alexander , aliique qui idem ac illi

sentiunt : si , inquam, illi his essent similes, nullus

profecto in illorum scriptis esset suspicionis locus : sim-
plex enim ac candidum est virorum apostolicorum in-
genium.
IX. Quia vero scripta illa auctores eos habent qui pro
propugnanda haeresis causa mercede sunt conducti et ,

juxta divinum proverbium, « Sermones impiorum sunt

2
» dolosi * , » et, « Os impiorum respondet mala et, , )>

3
« Impii dolos gubernant : )> vigilandum et cavendum
est , fratres , ut monuit Dominus, ne qua fraus ex verbo-
rum elegantia astutiave oriatur ne inquam quis ve- •,
, ,

niat nomine tenus dicturus Ego Christum annuntio et , •,

paulopost idem Antichristus agnoscatur. Antichristipor-

ro isti sunt habendi ,
qui ad vos audent accedere ut ve-
sanam Arii haeresiui disseminent. Quid enim tandem est
quod apud vos desit ut quis ad vos aliunde adveniat ? ,

Vel cujus indigent JEgypti , Lybiae et Alexandrioe Eccle-

siae , ut hi qui pro lignis et sarcinis Episcopatum mercan-

1 Prov. xii, 6. — J Ibid. xv, »8. — * Ibid. xn, 5.

 . ,

AD EPIBGOPOS JEGtPTI ET LYBliK. 635

tnv , in Ecclesias, quae nihil ad se pertincnt, ivruant?

Quia nescit, quis non clare videt hnec omnia illos agere ,

nt arianam stahiliant impietatem? Quocirca licet se mu-

&06 ipsi pvaheant , licet fimhvias majoves quam Phavisaei
sihi alligent , et se sermonihus dilatent, quantumvis voce
contendant ; nulla tamen illis hahenda est fides. Non
enim vevha, sed recta sententia et pia vita fidelem com-
mendat. Hinc Saducaeos et Herodianos, quamvis Legem
pra3 lahiis haberent, Salvator his verhis repressit : « Er-
l
» ratis, nescientes Scripturas neque virtutem Dei . »

Hincquc palain factum est illos etiam qui vevbis Legis

niti videbantur , sententia haereticos et Dei hostes esse.
Alios quidem illi hujusmodi sermonibus in errorem in-
duxerunt Dominuin hominem factum non potuerunt
: at
fallere. Verbum enimcaro factum est-, Verbuin, inquam,

cui non latet vanas esse hominum cogitationes*.Sic enim

et Judaeos insidiantes ipse confutavit : « Si Deus Pater
» vester esset, me utique diligeretis : ego enim ex Patre
» exivi, et venio ad vos 3 . » Idem nunc et istimihiagere
videntur : quas enim sentiunt, ipsi occultant, ac dcinde
ut scrihant , voccs a Scripturis callide mutuantur , ut ni-
mirum his tanquam esca illectos ignaros in propriam at-
trahant nequitiam.
X. Nam, quoeso , attendite an non ita se res habeant ?

Si enim nulla impellentc causa de fide scribunt , rcm

agunt certe inutilem forteque periculosam ,
quippe cum
nulla mota quaestione , ansam ipsi contentionis suppedi-
tent, atque ita candida fratrum corda perturheut, eaque
disseminent quae in illorum mentcm nunquam venere.
Sin autem ut sese de ariana hseresi puvgavent , scribere
voluerunt, profecto semina malorum qua3 exorta suut

J M.iiih. xxm, 29. — 2 Psal. xcui, 11. — J Joan. tiii, 4

 :

634 8. ATHANASII ARCHIEPISCOPI EPISTOLA

prius erant evellenda, hique damnaudi qui hujusmodi

semina subministrarunt ; ac proinde licebat hoc pacto
adversus eos recta scribere : vel certe satius fuisset Arii
sententiam aperte asserere, ut scilicet non clamsedpa-
lam ipsos Christi hostes esse appareret, cunctique ab illis

non aliter quam a conspectu serpentisproculdiffugerent.

JNunc vero Arii quidem doctrinam celant, seque simu-
lant de aliis rebus scribere : ac quemadmodum si quis
medicus ad saucium aliquem et asgrotum accersitus , de
vulneribus nihil diceret, sed de sanis membris dissereret,
nae ille valde stupidus haberetur, utpote qui de his sileret
quorum gratia venisset, et de aliis quae illo minime indi-
gerent, praepostere disputaret : sic et illi agunt, qui
nempe ea quae ad haeresim spectant, omittunt, et plane
alia scribere moliuntur. Verum si aliqua illis de fide cura
esset, Christumve diligerent, impia in eum vocabula
primo fuissent tollenda , ac deinde illorum loco s-ani di-
cendi scribendive sermones. Atqui neque istud ipsi fa-

ciunt, neque alios permittunt facere , idque vel prae ig-

norantia, vel quia dolo et artificio utuntur.
XI. Quod si prae ignorantia hoc agant, temeritatis et
inconsiderantiae sunt accusandi qui ea asseverent quae
ipsi autem scientes simulant, majori dam-
ignorant. Sin
natione sunt digni qui nimirum cum de suis rebus deli-
,

berant, nihil supervacaneum aestimant cum autem de :

fide in Dominum nostrum tractant, ludunt, et quidvis

potius agunt quam verum dicant dum scilicet et ea ,

dissimulant ob quae illorum haeresis reprehenditur , et

voces e Scripturis selectas proferunt quod utique patet
:

esse veritatis furtum , omnique iniquitate plenum nec :

dubito quin vestra pietas id ex his rectepossitintelligere.

Nemo enim de adulterio accusatus, de furto se purgat
neque qui caedis aliquos accusaverit ,
patietur reos in sui
 ,

Al) F.PISCOPOS JEGTPTl F.T LYBIJE. 6 53

dofensiono rospondore : Non pojeravimus , sed etiam de-

positun] sorvavimus. Siquidem hoc potius ludus est,
i|u.»in criniinis excusatio et vcritatis patefactio. Quid
cnim <\r<li <um deposito, aut adultcrio cumfurto?Quam-
vis onim vitia ex eodem corde exorta inter se cohaeres-

cant lamon ad crimen commissum diluendum, nihil

:

hahent communc. Hinc Aehar, ut apud Jesum Navc fi-

lium scriptum est, furti accusatus, bellicae indulgentiae

cxousatione minime usus est; sed in furto eonvictus, la-

l
pidibus ab omnibus cst obrutus . Saiil quoque de negli-
gentia et de violata lege reprehensus, nihil profecit cum
alia praetenderet. Nec enim de aliquo crimine purgatio,
alius cst absolutio sed ut omnia juste ac legitime agan-
:

tur, oportet eum qui de re aliqua accusatur de eadem ,

respondere, atque vel probare se id non fecisse, vel

convictum pollieeri se non amplius facturum. Quod si id
de quo accusatur, fecerit et commiserit, nec tamen fa-
teri velit , sed ut factum occultet, alia pro aliis responde-
rit; perspicuum est eum nihil boni egisse, sed potius vio-
latae legis sibi conscium esse. Verum quid longa oratione

opus est, cum ipsi arianoe hneresis sint accusatores? Si

enim impias illorum voces proferre non audent, sed te-
gunt : hoc ipso testantur se non ijjnorare hanc hseresim a

veritate alienam remotamve esse. Quando vero rem ce-

lant illi et vulgare verentur , neeesse est nosipsos impie-
tatisvelum detrahere omniumque oculis ha>resim expo-
,

nere novimus siquidem qua tunc Ariani responderint

:
1

quove modo ex Ecclesia cxpulsi fuerint ct e V.tevo ejecti.

Veniam tamen a vobis ante petimus si spurca voeabula ,

sumus prolaturi nec enim ha?c divulpamus quod ita

:

sentiamus, sed tantum ut hareticos rcfellamus.

1 Jo». 7.
 ,,

636 S. ATHANASII ARCHIEPISGOPI EPISTOLA

XII. Itaque beatse memorise Episcopus Alexander

Arium ab Ecclesia projecit, hsec quse sequuntur et sen-
tientem et aientem : Non semper Deus fuit Pater Non
« :

» semper fuit Filius : cum omnia sint ex nihilo Fi-

sed ,

» lius quoque est ex nihilo cum item res omnes sint

:

» createe ; ita ille creatus et factus est. Praeterea ut res

» omnes cum antea non essent, sunt postea exortse Sic :

» ipsum Dei Verbum fuit aliquando cum non esset nec ,

» fuit priusquam genitum est , sed existendi habet ini-

» tium. Tunc enim factum est, cum illud creare voluit
» Deus : siquidem ipsum quoque unum est ex omnibus
» operibus. Est etiam ex sua natura mutabile ,
proprio-
» que suo arbitrio, perinde ut vult, bonum manet : cum
» autem voluerit potest ,
idem mutari uti caeterse res
et ,

» omnes. Namque idcirco Deus ipsum bonum futurum

» praenoscens, hanc illi gloriam, praeveniendo, concessit,

» quam ex virtute postea habuit. Proinde ex ejus operi-

» bus, quae praenovit Deus, ipsum nunc tale factum est.
» Dicunt itaque:Neque verum Deumesse Christunv, sed
» eum, ut et alios omnes, Deum communicatione appel-
» lari. » Illud quoque addunt, « Illum non esse natura in
» Patre, neque proprium ejus naturae Verbum esse vel
» propriam Sapientiam in qua hunc mundum efFecit
,

» sed aliud esse in Patre proprium esse Verbum, et aliam

» in Patre esse propriam ejus sapientiam, in qua sapien-
» tia hoc quoque Verbum effecerit, ipsum autem istum
» Dominum cogitatione Verbum sive rationem dici
» propter res ratione praeditas ; Sapientiam item cogita-
» tione dici propter res sapientia ornatas. Certe iidem
» inquiunt, cum res omnes secundum naturam alienee et
» diversae sint a Patre, ita illum esse quoque omnino alie-
» num et diversum a Patris natura , et ad res factas ac
» creatas pertinere, unamque illarum esse, quippe cum
 AI) EPISCOPOS jEGYPTI ET LYBI£. 63?

» ipsc ros crcata ct faola, atque opus sit. Rursus contcn-

» dunt Deum non nos propter illum, sed iilum propter
» nos crcassc. Dcus enitn, aiunt illi, soluserat, nec Ver-
%
>
bum cum erat sedcum nos voluit producere,tune
illo :

)> illud fecit quod quidcin, a quo factum est, Verbum ct

,

» Filium ac Sapientiam nominavit, ut nos per ipsum pro-

» duceret. Insuper quemadmodum omnia Dei voluntate
» constituta sunt, cum antea non essent sic idem cum :

» antea non esset, Patris voluntate factum est. Non enim

» Verbum proprius et naturalis est Patris fcetus, sed gra-
» lia id quoque est tributum. Deus enim qui semper
illi

» est, Filium, qui non erat, eadem voluntate fecit, qua

» coetera omnia fecit, produxit , creavit et existere vo-
» luit.» Nam et istud addunt,« Christum non esse natura-
» lem et veram Dci potentiam , secl, ut eruca et bruchus
» potentia dicuntur, sic et ipsum Patris potentiam appel-
1
» lari . Praeterea aiebat Patrem Filio csse ineflabilcm,

» nec ab eo perfectc et accurate videri aut cognosei

» posse : nam cum existendi initium habeat, eum qui
» sine initio est videre non posse •, quod autem cognoseit
» et videt, modo sibi convenienti cognoscere et videre ,

» quemadmodum nos pro noslris viribus cognoseimus et

» videmus.» Hoc item subjun^cbat « Filium non solum ,

» proprium Patrcm accuratc non cognoscere, sed ne pro-

» pviam quidcm sui naturam. »
XIII. Hsec et similia cum Arius diceret , hsereticus est
declaratus. Ego certe vel solum dum haec scril)erem, me-
metipsum cxpurgabam, tum contraria copitando, tum
rcctam fidem lirmissime retinendo. Etcnim ipsi quoquc
omnes Episcopi in Nicoena synodo undique congre^ati ,

ad hflec verba aurcs coutinebant, omnesquc propterea

• Joel. u, a5.
638 «. ATIIANASII ARCIHEIMSCOFI EPISTOLA

uno consensu hanc haeresim condemnavere , atquc ana-

themate percussere, eamque ab ecclesiastica fide alienam
et remotam autem necessitasjudices
esse sancivere. Nulla
ad hanc sententiam adduxit sed omnes sua sponte veri- ,

tatem ulti sunt, idque jure et merito. Siquidem ex hujus-

modi opinionibus summa impietas vel potius Judaismus
adversus Scripturas inducitur, quem proprius sequatur
Gentilitas : adeo ut qui ita sentit, ne Christianus quidem
amplius debeat appellari. Hsec enim omnia Scripturis
sunt contraria. Nam Joannes quidem dicit : « In princi-
» pio erat Verbum *,» Illi autem dicunt Non erat : ante-
quam genitus est. Idem quoque Joannes scripsit : « Et

» sumus in vero , in Filio ejus Jesu Christo : ipse est ve-

2
» rus Deus » Illi vero tanquam reluc-
et vita aeterna .

tantes aiunt Christum non esse verum Deum sed ut res ,

caeteras ipsum quoque nonnisi communicatione Deum

vocari. Proeterea Apostolus Gentiles, quod res creatas ve-
nerentur, his verhis repreheudit : « Servierunt creaturae

» potius quam Deo creatori 3

. » At illi cum Dominum
creatum esse pugnant, eique tanquam creato serviunt,
quid, quseso, a Gentilibus diflerunt? Qui enim, si itasen-
tiunt, ad illos non pertinent haec verba et objurgatio
beati Pauli? Dominus prseterea dicit « Ego et Pater :

)> unumsumus 4 : » et : « Quime vidit, vidit Patrem 5 . »

Ipse quoque Apostolus ab eo ad prsedicandum missus scri-

bit : « Qui cum sit splendor gloriae, et figura substantioe
» ejus
G
: » At illi contra, eum dividere alienumque a
Patris substantia et oeternitate dicere, atque mutabilem
fingere audent impii, qui non animadvertunt se his ver-
bis eum non unum cum Patre, sed cum rebus creatis fa-
cere. Quis enim non videt splendorem a luce non esse se-

1 Joan. 1,1. — J i Joan. v, jo, — ' Rom. i, *5. — * Joan. x, 5o. —

* Joan. xit, 9, — 6 Hebr, i, 3,
 at> episcopos jbgypti f,t liby*:. 63o,

parahilcm, Bed rvun ill.i tanquam ipsins propriam natura

sinml oxisterc, noc postorius oxoriri? Deindc, cuni Patcr
dioat, u U ic csl Filius nicus dilectus
1
•, » cum item Scrip-
tune doolaront ipsum cssc Patris\ erbum inquo et « Coeli

» firmati sunt, omniaque% prorsus « facta )> Per ipsum

x>
sunt 3
: )) illi novorum dogmatum ct commentorum
invcntorcs aliud inducunt vcrbum aliamque fingunt esse
sapicntiam Patris; illum vero nonnisi cogitatione, rerum
scilicet ratione prseditarum causa, Vcrbum sive rationem
et Sapientiam appellari. Vcrum quse inde oriantur ab-
surda, profecto non perspiciunt.
XIV. Si enim nostri causa, Verbum et Sapicntia cogi-
tatione dicitur, quidnam ipse fuerit, nunquam utique
sunt dicturi. Nani si hsec illum esse testantur Scripturre,
illi vero ha?c eadem Dominum esse nolunt; certe ne exis-
tere quidem eum manifeste volunt impii Scripturaiumve
adversarii. Saue Fidelcs id possunt discere tum ex ipsa
paterna voce , tum ex Angelis qui illum adorant, tum
etiam ex Sanctis qui de eo scripsere. Verum illi quando-
quidem puram non habent mentem, nec divinos et theo-
loftos virosqueunt audire possunt saltem idem ipsum a ,

sui similibus Dremonibus edoceri, qui nimirum non quasi

multi essent filii sed solum liunc agnoscentes exclama-

,

bant « Tu es sanctus Dci ct Filius Dei 4

: Is enim qui . )>

hanc hseresim ipsis suggessit, cum eum in monte tenta-

ret, non dixit Si et tu Filius Dei es
: quasi nempe ali ,

5
essent filii : scd, « Si tu cs Filius Dei , » utpote quem
solum Verum cgreftii
esse constaret. non secus ac illi viri,

Gentiles qui ab unius Dei notitia abcrrantcs, in dcorum

inultitudidem sunt dclapsi, sic et ipsi , dum unum Patris
Verbum nolunt credcre , in hunc errorem cccidcrunt,

* Mallli. xvn, 5. — 2 Psal. xxxn, 6. — 3 Joati. l, 3, — * Marc. I, 24. —

} Mallki Ylilj »9. — • Luc, iy, 3,
 ,

640 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI EPISTOLA

multa scilicet esse Dci Verba. Eum itaque qui vere Deus
et verum Verbum est negant, ipsumque rem creatam esse

audent cogitare : quse sententia quanta sit impietate ple-

na, nmnino non attendunt. Nam si creatus ipse est, quo-
modo rerum creatarum opifexest? vel quomodo ipse Fi-
lius et Sapientia et Verbum est? Nam Verbum non crea-

tur, sed gignitur •, quodque creatum

non filius est, est,

sed opus. Insuper, si res creatse per ipsum factse sunt

ipse autem creatus quoque est, per quem, quseso, factus
est? Siquidem necesse est ut res creatseper aliquem fiant,

quemadmodum utique per Verbum factse sunt ,

quia sci-
licet non opus sed Verbum Patris est. Praeterea, si sapien-
tia quce in Patre est, alia est preeter Dominum, certe Sa-
pientia in sapientia facta est; ac proinde si Sapientia Dei,
Verbum est , sequetur Verbum in verbo factum esse •, et

rursus, si Verbum Dei, Filius est, Filium in filio factum

esse intelligetur.

XV. Quomodo ergo Dominus dixit; « Ego in Patre, et

» Pater in me est
1
; » cum in Patre sit alius, in quo et

ipse Dominus factus est? Qui vero Joannes, illo dimisso ,

de isto ita loquitur : « Omnia per ipsum facta sunt, et

2
» sine ipso factum est nihil ? » Si porro omnia, quse vo-
luntatesunt facta, pereum facta sunt, quomodoipse una
est e rebus factis? Quomodo item Apostolo dicente,
« Propter quem omnia et per quem omnia
3
» ipsi non ;

verentur dicere, « Non nos propter ipsum, sed ille prop-

» ter nos factus est? » Si enim ita esset, prorsus illi di-
cendum fuisset : propter quos factum est Verbum. Cum
autem id minime dicat, sed, « propter quem omnia et per
» quem omnia, » illos bcereticos et sycophantas esse os-

tendit. Alioqui si aliud in Deo Verbum esse audeant asse-

* Jo»n, xiv, 10. — 2 Joan, i,5. — 5 Hebr, n, 10,

 An rrisc.oros XCPTfTl f,t lybije. 641

verare; eum clara ex Scripturis argumenta nulla ipsis

suppelanl . saltem unura ejus opus, vcl Patris opus ali-

quod sinehoc Verbo factum indicent, ut aliqua ratione

suum commentum defendere posse videantur. Opera qui-
dem vcvi Verbi omnibus sunt manifesta, adeo ut ex his
ipse convenienter conspiciatur. Ut enim res creatas in-
tuentes . harum creatorem intelligimus Deum : ita cum
inordinatum, scd omnia certo ordine
in rebus factis aihil
et providentia moveri et servari cernimus; recte inde

colligimus esse Dei Verbum quod omnibus pra sit et do-

,

minetur. Verumetiam Scripturae divinse testantur,

id
quae asserunt ipsum esse Dei Verbum, omniaque per ip-
sum facta esse, etsine illo nihil esse factum. Illius autem
verbi, de quo illi nullum sane vel dictum vel
loquuntur ,

factum possunt ostendere. Etenim ipse Pater qui dicit,

«.Hic est Filius meus dilectus 1 » nullum alium proetcr
,

eum essc significat.

XVI. Hinc ergo etiam cum Manichseis jam consocian-

tur egregiiisti viri. Illi enim nomine tenus Deum bonum

appellant, nullumque ejus opus sive aspectabile sive non

aspectabile possunt commonstrare- Cum autcm verum
vereque existentem Deum, coeli et terrae, omniumque
rerum invisibiliuui efiectorem negant, nihil nisi meras
narrant fabulas. Idera profecto maleficis istis accidere
mihi videtur. Nam Verbi quod ct unum est in
licet veri ,

Patre, opef a videant ipsum nihilominus negant, aliud-

,

que Verbum sibi ipsisfingunt, quod ncque ex factis ne-

que ex auditionc deinonstrare queunt; nisi fortc Deum

concipiant compositum, qui more hominum loquatur,

prioresque sermoncs immutet; qucm quidem si ita co^i-
tanlcm et intelligcntem suspicentur , vere fingunt com-

»Mattli. xvn, 6.

xxx. 4l
 •

642 S. ATHANXSII ARCHlEPISCOn EPISTOLA

menta, nec animadvertunt quantum haec a ratione 6int

enim succedentia sibi verba habeat, nae eum
aliena. Si
plane hominem arbitrantur. Quod si prseterea ex ipso
verba proferantur , ac postea evanescant •, eo major illo-

rum est impietas, qui nempe ea, quae sunt ex illo qui est,

in nihilum resolvant. Nam si omnino existimant a Deo

gigni Verbum : melius et religiosius est Deum dicere
unius Verbi esse genitorem quod et ejus divinitatis ple- ,

nitudo est, et in quo thesauri omnis cognitionis sunt abs-

conditi idemque dicere simul esse et existere cum suo
,

Patre, per quod et omnia facta suntj quam Deum multo-

rum nusquam apparentium Patrem esse opinari, vel
eum, qui natura simplex est, tanquam ex multis compo-
situm, hominum similem variumque comminisci. Prae-
terea cum dicat Apostolus : « Christus Dei virtus et Dei

» sapientia
1
; » illi eum
multis virtutibus una annu-
aliis

merant quodque pejus est illum scelerati cum eruca et

,
,

aliis bestiis, quas ad homines puniendos ipse misit, non

verentur comparare. Insuper cum Dominus dicat « Ne- :

2
» mo cognoscit Patrem, nisi Filius » et iterum, « non :

3
» quod Patrem quis vidit, nisi qui est a Patre » qui ;

fieri potest, ut illi Dei hostes non censeantur, qui dicunt

Patrem a Filio perfecte nec videri nec cognosci ? Nam si

Dominus dicit, « Quemadmodum cognoscit me Pater, et

» ego cognosco Patrem 4 : » si nec ipse Pater Filium ex
parte duntaxat cognoscit; an non illi insani sunt ha-
bendi, cum effutiunt Patrem non plene sed ex parte a
Filio cognosci? Deinde si existendi principium habet Fi-
lius : si item omnia sui ortus initium habent; quid pri-
mum extiterit dicant. Verum nihil profecto est quod
queant dicere : nec tale Verbi initium indicare possunt

* i Gor. i, 24. — 5 Mattb. xi, ij, — 3 Joan. vi, 46< — * Joan, x, i5,
 ,

AD EPISC0P09 iEGYPTl ET LYBLE. 6/|3

improbi Yeteratores. Siquidem verus et proprius ipse est

Patris fcelus, et « In principio crat Verbum, et Verbum
» »va( apud Deum, et Deus erat Verbum » Nain quod 1
.

aiunt Filium suam ipsius naturam nescire , responsione

sane indignum est, sed satis fuerit eos insaniae condem-
narc. Num eniin seipsum non novit Verbum, quod Patris
suique ipsius cognilioncm omnibus impertit, illosque
reprehendit qui ipsos non cognoscunt?
XVII. At scriptum est, iuquiuut, « Dominus creavit
» me initium viarum suarum inoperasua 2 Ineruditi . ))

sane vereque stupidi ! Scilicetservus quoque in Scripturis

et ancillse filius et agnus et ovis dictus est, ut et laborasse,

sitivisse, vapulasse et passus esse : sed hsec quse ex Scrip-

turis memorantur, non sine causa aut ratione dici liquido
constat ,
quia scilicet homo et Filius hominis factus est
forma servi accepta ,
quae est humana caro. « Verbum »
3
enim , inquit Joannes, « caro factumest . » Quod si
homo factus est; nemo hujusmodi vocibus offendi dcbet :

siquidem hominis proprium est creari, nasci, formari, la-

borare, pati, mori, et a mortuis excitari. Ac quemadmo-

dum ut Verbum et sapientia Patris, omnia quae sunt Pa«
tris habet, nempe seternltatem , immutabilitatem, per-
fectissimamque cum illo secundum oninia ct in omnibus
similitudinem, ita ut nihil prius vcl posterius in illo sit,

sed una cum Patrc existat, eademque ipse sit divinitalis

forma, et vi efliciendi pariter praeditus, nec deniquc
crcari possit nam cum Patris secundum naturam sit si-
:

milis, non crcatus scd crcalor est, uti ipsc dixit, « Patcr
» meus usquc ad hoc tcmpus operatur et ego operor*. » j

Ita plane homo factus et carne indutus, necessario ct

creari ct fieri dicitur, ut et csetera quae ad carnem pro-

* Joan. i, i. — 2 Frov, vui, 22. — J Jonn, j, 14. — 4 Joan. r, i;.

 ,

6/(4 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI EPISTOLA

prie pertinent, etiamsi vinum cum aqua, ut Judaici

isti

caupones, comrnisceant, cum Verbum deprimunt, et ejus

divinitatem notiouibus rerum factarum subjiciunt 1
. Id-
circo enim jureet merito indignati Patres impiissimas hse-
resi anathema dixere, quam illi quia refutatu facilem et
futilem undique esse sentiunt, timent et dissimulant.
Namque nos quidem haec pauca ad illos confutandos
scripsimus : si cui vero eosdem placuerit copiosius refel-
lere, istam hseresim a Gentilibus non procul abesse, alia-
rumque hseresum extremam et faecem esse reperiet. Illse

scilicet varie errant vel circa corpus et humanam natu-

ram a Domino assumptam , cum aliae alia mendacia pro-
ferunt, vel cum Dominum advenisse penitus negant, qui
quidem error fuit Judseorum. Hsec autem sola , majori
incitata furore, ausa est ipsam etiam divinitatem aggredi,
quatenus nempe contendit Verbum omnino non fuisse

nec Deum semper fuisse Patrem; quocirca non immerito

quis dixerit adversus eos scriptum esse hunc Psalmum
« Dixit insipiens in corde suo, non est Deus : corrupti
2
» sunt et aboniinabiles facti sunt in studiis suis .
XVIII. Atqui, inquiunt, valemus et possumus fallaciis

defendere nostram hseresim. Verum melius ipsi se defen-

derent, si non quodam artificio nec profanis sophismatis,
sed simplici fide eam possent propugnare. Itaque si hanc
ecclesiasticam esse confidunt et existimant, suam senten •

tiam aperte declarent. Nemo enim accensam lucernam

sub modio ponit, sed supra candelabrum, ut omnibus ve-
nientibusluceat 3 . Si ergo suam illi hseresim tueri possunt,
suamque hseresim nudam
scribant quae supra allata sunt,
omnibus, tanquam lucernam, exhibeant Alexandrum :

beatse memorise Episcopum aperte criminentur, Arium

ea dicentem ejecisse injuste : conquerantur de Wicasna
» Isai, i, 22, — zPsal, tu, l. — 8 Mattb, v, iS,
 AD EPISCOPOS JEGYPTI ET EYBI/E. G/|S

Synodo, quee Lmpietate rojccta piam substituit ct edidit

fidem.Verum id eos non facturos pro certo habeo. Nec
enim adeo sunt ignaii malorum quae commenti sunt et
spargere nituntur : sed probe sciunt, licet initio simpli-
ciores vano surripucrint aitificio, suam tamen senten-
tiam illieo,tanquam impiorum lumen, extinguendam,se-
que ubique velut veritatis hostes ignominia esse notan-
dos. Hinc est igitur quod illi ,
qui stulte agunt omnia, et
ut stulti loquunlur, in eo tantum se prudenter, ut filii

saeculi, gerant, quod sub modium lucernam abscondant

suam, ut apparere existimetur, et ne, si appareret, cog-
nita et reprobata extingueretur
1
. Namque ipse Arius dux
hujusce haeresis, et Eusebii socius, Eusebianorum opera a
beatae memoriae Constantino Augusto vocatus, suamque
fidem jussus scripto exponere, obtemperavit quidem, sed
proprias impietatis voces occultavit, ficteque, ut Diabo-
lus, nuda Scripturarum vocabula, uti scripta sunt, usur-
pavit. Deinde dicente beatae memoriae Constantino, « Si
» nihil aliud praeter haec in mente retines, da testem ve-
» ritatem : » te enim, si pejeraveris, ulciscetur Dominus :

juravit miser nihil se aliud in mente habere, nec uuquam

alia dixisse aut sensisse praeter ea quae modo scripserat.
Verum statim ille egressus, tanquam poenas persolvens
decidit, et praeceps factus crepuit medius 2 .

XIX. Omnibus quidem hominibus mors est COmmunis

vitae finis, nec cuiquam insultare licet, quamvis fuerit

cum incertum sit utrumne

inimicus, qui e vita decesserit,
ad vesperam victuri simus. Attamen cum Arii obitus
non consueto more contigerit, idcirco narratione dignus
esse videtur. Minitantibus nempe Eusebianis se Arium
etiam in Ecclesiam introducturos, repugnabat Alexan-
der Constantinopolis Episcopus Arius autem \i etminis :

*Luc. xvi, S. - a Act. i, iS.

 ,

646 S« ATHANASII ARCHIEPISCOPI EPISTOLA

Eusebii confidebat : sabbatum quippe erat, et se se-

quenti die ad eommunionem admittendum sperabat.
Itaque vehemens erat contentio : minabantur illi

Alexander vero orabat. Sed Dominus judex factus, ad-

versus iniquos sententiam tulit. Nondum enim sol occi-
derat, cum Arius impellente necessitate in secretum
locum digressus , ibidem corruit, et re utraque, com-
munione scilicet et vita est. Quo con-
eontinuo privatus
festim audito, beatae memoria Constantinus non sine
admiratione vidit illum perjurii fuisse convictum. Tunc
profeclo omnes intellexerunt fractas esse Eusebianorum
minas, inanemque fuisse spem Arii. Palam item. factum

est, arianam haeresim hic et in ccelesti Primogenitorum

Ecclesia fuisse communione a Safrpatore exclusam. Quis
igitur non miretur illos adeo inique litigare, quos Do-
minus condemnavit, eamque tueri et vindicare haeresim,
quam ipse Dominus communione indignam esse convi-
cit, qui nempe ejus ducem in Ecclesiam ingredi noluerit

sinere nec denique quod scriptum est formidare, sed ea

:

aggredi quse fieri non queunt? « Quis enim possit dissol-

» vere quae Deus sanctus decreverit ? » vel quis eum 1

audebit defendere quem damnavit Deus? Scribant ergo

illi qui voluerint, ut qui propriis tuendis opinionibus
Domini vasa fertis,
delectantur. Vos vero fratres, vos qui
dogmata propugnatis; vos, inquam hortor
et Ecclesiae ,

ut rem perpendatis et si quidem alias prseter supra

:

memoratas Arii voces scripserint inde illos condemna- ,

te tanquam hypocritas, qui nimirum sententiae suse ve-

nenum occultant, serpentisque exemplo labiorum verbis
blandiuntur. Namque etiam dumhoecscribunt, illossecum
habent qui cum Ario tunc fuere expulsi, Secundum scilicet
Pentapolitanum, et Clericos qui quondam in Alexandriae
1 Isai. xiv, 37.
 AD LriSCOPOS ^GTPTI ET LYBIJE. 6^
Fcclesia sunt convicti, iisdcmque ipsisapud Alcxandriam
scrihunt quodque pcrmirum est nos et eos qui nobis-
: ,

cumsunt vexandos curarunt, quamvis piissimus Impe-

rator Constantinus nos ad palriam et Ecclesiam cum
pace redire jusserit, maximaequc curae haberet populo-
rum concordiam. lidem ipsi nunc ctiam elleeere ut istis
Ecclesiae traderentur, quo utique facto cunctis proha-
vere omnes insidias quas nohis et aliis ab initio tetende-
runt, nonnisi illorum gratia paratasfuisse.
XX. Qui igitur illi qui ita agunt, hoec scribendo fidem
possint facere ? Si cnim recte scripsissent, Thaliam quam
composuit Arius delevissent, proculque surculos haeresis
rejecissent. Hi sunt enim discipuli et consortes cum im-
pietatis tum pcenae Arii : ac proinde
non repel- cum illos

lant, omnibus est perspicuum recte eos non sentire,

etiamsi sexcenties scripscrant. Ouocirca vigilandum est
ne qua fraus in litterarum ornatu dclitescat, et aliquos
a pia fide abducant. Quod si prospcra se uti fortuna vi-
dentes, Arii opiniones scriptis defendere ausi fuerint,
nihiljam amplius restat quam ut multa cum lihertate
agamus, memores praedictionum Apostoli quas ob hujus-
modi haereses litteris, praemonendi causa, mandavit . 1

Nobis ergo hsec convenit respondere Scimus scriptum :

esse : « In extremis temporibus disccdent quidam a sana

» fide, attendentes spiritihus crroris et doctriuis Darmo-
» niorum veritatem refugientium*. Qiiicumque » Et, «

» pie volunt vivere in Christo, persecutionem patientur.

» Mali autem homines ct seductorcs, proficient in pejus,
3
» errantes et in crrorem induccntcs . » Veruin niliil

horum nos allicere potcrit, vel scpararc a caritate

Christi, licet mortem ipsam nohis hseretici miuitentur :

nani Cliristiani , non Ariani sumus. Utibam autem qiii

1
i Tim.iv, i. — 2 i Tit. 1, >4. — : 2 Tim. m, 12.
 ,

648 S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI EPISTOLA

ista scripserunt , cum Ario non sentirent. Ita sane est,

hujusmodi libertate nunc maxime opus est 1 Non

fratres-, .

enimaccepimus spiritum servitutis iterum ad timorem :

sed in libertatem vocavit nos Deus : vereque turpe est,

et valde turpe, si fidem quam a Salvatore per Apostolos

accepimus, propter Arium aut Arianos Ariique fautores
amittamus 2 Hinc jam complures harumce regionum ho-
.

mines, audita scribentium astutia ,

parati sunt illorum
artificiis usque ad sanguinem resistere, prsesertim post-
quam de A
r
estra animi firmitate certiores sunt facti.

Porro quandoquidem hseresis confutationem ipsi divul-

gastis, eamque, tanquam serpentem, e latebris eduxistis:

certe infantem, quem occidendum quserebat Herodes,
conservastis , vivitque in vobis veritas, et apud vos sana
perstat fides.
XXI. Quamobrem vos oro, ut Nicsenam fidem a Pa-
manibus habentes, eamque summa
tribus editam prae
animi alacritate et fortitudine ac constanti in Dominum
fiducia propugnantes omnibus exemplar efficiamini
,

cunctisque ostendatis nunc pro veritate adversus hsere-

sim esse certandum, variasque artes inimici esse. Nec
enim solum thus aris idolorum non offerre, martyres
efficit verum etiam fidem non negare illustre est cons-
: ,

cientise martyrium. Nec ii tantum qui idola adoravere,

ut alieni sunt condemnati, sed etiam qui veritatem pro-
didere. Hinc Judas ab apostolica dejectusdignitate est, non
quodsacrificavit, sedquod proditor fuit. Hymenseus quo-
que et Alexander a Christo defecere non ad idola abeundo,
sed facto in fide naufragio. Similiter Abraham Patriarcha,
tametsi non occisus, coronatus tamen est, quiaDeofidelis
3
fuit .Alii itemsancti viri,de quibus Paulus loquitur, Ge-
deonnimirum, Baruc, Samson, Jephte, David et Samuel 4 ,
* Rom. vm, i5. — 2(j a lat. v,8, 10, — 3 l Tim.i, ao. — &Hebr. zi, 32.
 AD EPISCOPOS ^GYPTI ET LYBIjE. 649
caMerique, dod saoguiue efluso mortem obierunt, sed
per fidem justi suut effecti, atque ad hoc, usque tempus
tdmiratioDem movent, quod pro sua iu Dominum pie-
tatemorlcm subire fueriat parati. Si vcro id etiam liceat
addere quod nostro tempore accidit, nostis quo pacto
beatse memorire Alexander usquc ad mortem contra
haDC heeresim certaverit, quotque afllirtiones quantosve
laborcs, quamvis senex, toleraverit, quibus perfuactus,
in extrema sencctute appositus est et ipse ad patres suos.
Quot item eidem impietati opponentes, quam
alii, sese

valde laboravere, qui quidcm suae confessionis gloriatio-

nem in Christo habent. JNos igitur similiter, quandoqui-
dem de summa rerum nostrarum agitur, fidesque nunc
vel neganda proponitur vel servanda, hoc simus animo
et voluntate, ut quae accepimus custodiamus, eorumque
vcluti monumentum iidcm Xicaeae scriptam teneamus :

ita utrepudiatusnovitatibus, doceamus populos, ne spiri-

tibus erroris attentos se pra^beant, sed ut ab Arianorum
impietate et a societate quam cum illis inieruut Mcle-
tiani, omnino declinent.
XXII. Qua?so cnim, perspicite, ut ii, qui inter se antea
pugnabant, nunc, ut olim Herodes et Pontius, conlra
Dominum nostrum Jesum Christum consensere : quam
certe oh causam meritissimo sunt odio habendi, quip-
pe qui, cum de propriis commodis agitur, inimi-
citias secum geraut; cum autcm est contra veritatem

dimicaudum, ct impietas adversus Deum fovenda ami- ,

ci fiant , seseque invicem comiter tractcnt, et quidvis

proeter mentem facile ferant , voluplale scilicet illecti,
quani ex suo quique fine consequendo pcrccpluros spe-
rant. Xani Meletiani quidem prasidendi cupiditate el
iasana avaritia ducuutur Arianos autem sua sola im-
:

pellit impietas. Hinc lit ut in bujusmodi conjuralione

 ,

65o S. ATHANASII ARCHIEPISCOPI EPISTOLA

suam mutuo commodare possint improbitatem ita

sibi ;

ut Meletiani quidem Arianorum simulent impietatem

Ariani vero Meletianorum pravitatem nequitia tuten-
tur; ac denique propria sua simul flagitia, veluti Baby-
lonispoculum, commiscentes, iis parent insidias qui Do-
minum nostrum Jesum Christum vera pietate colunt 1 .
Erat quidem jam antea omnibus nota perversitas et
calumnia Meletianorum : jam diu quoque ubique cunc-
tis manifesta est impietas Deoque infensa Arianorum
haeresis. JN
T
ec enim parum temporis intercesbit, a quo
sumpsere exordium : sed Meletiani ante quinquaginta
quinque annos facti sunt schismatici ; et Ariani ante tri-
ginta sex annos haeretici sunt declarati , iidemque sunt,
ab Ecclesia, totius generalis Synodi judicio, rejecti. Ex
his autem quse modo egerunt, etiam ipsis qui illos aperte
fovere videntur, perspicuum jam est eos nullam aliam
ob causam nobis omnibusque orthodoxis Episcopis te-
tendisse ab initio insidias, quam ut impiam suam hsere-
sim defenderent. Ecce enim nunc tandem factum est,
quod olim Eusebiani sunt moliti nobis Ecclesias tolli :

curarunt; Episcopos et Presbyteros", qui cum ipsis non

communicant, in exilium pro suo arbitratu miserunt;
populos, qui ab illis fugiunt, Ecclesiis excluserunt, eas-
que tradiderunt Arianis, qui a tanto tempore fuerunt
condemnati j ut scilicet Meletianorum simulatione cum
ipsis conspirante, illic secure possint suae impietatis
verba emovere, atque Antechristo qui hanc in illis se- ,

minavit hseresim, viam erroris, ut quidem sperant, prse-

parare.
XXIII. Hoec itaque illi dormitantes inaniter cogitent.
Nos enim non dubitamus quin benignus Imperator, re
audita, iilorum impietates sit prohibiturus-, ac proinde
1 Apoc. xvin, 6.
 1

AD EPISCOPOS JEGYPTI ET LYBIjE. 65

lKni diu illi pcrstabunt, sed, ut scriptum est, corda im-

piorum cito deficient
1
. Xos autem divinarum, ut scrip-
tam est, Scripturarum induti sermonibus, illis non secus
ac apostatis, qui furorem in domo Domini collocare cu-
piunt, resistamus, nec pertimescamus corporis
mortcm,
ncque vias eorum aemulemur; sed potius prae omnibus
valeat veritas-. Enimvero nos quoque tunc ab Euse-
bianis, ut nemo vestrum ignorat, rogati ut vel cum eis

impietatem simulate amplecteremur, vel ab ipsis insi-

dias expectaremus, illis noluimus assentiri , sed potius
elegimus ab ipsis vexari quain Judam imitari 3 . Utique
praestitere quod fuerant minati, Jezabelemque imitati,
sibi paravere Meletianos, quorum fraude uterentur non :

ignari scilicet quonam modo illi sese adversus beatum

Petrum Martyrem, deindeque adversus magnum Acbil-
lam, ac denique adversus felicis recordationis Alexan-
drum gesserint, ut etiam boc pacto adversum nos, uti
meditati sunt, bi quidem quidquid ipsis suggestum
fuerit, fingant, i 111 vero ansam inde arripiant nos perse-
quendi atque ad necem quaerendi. Hoc enim est quod
sitiunt, neque bactenus voluntatem abjecerunt nostrum
efiundendi sanguinem. Verum haec ego minime curo;
siquidem exploratum persuasumque mibi est, quod tole-
rautibus dabitur merces a Salvatore , vosque, ut Patres,
sustinendo, facti plebi exempluin , eversaque bujusmodi
externa impiorum astutia, jurc gloriari poteri-
et aliena
4
tis, dicentes: « Fidem servavimus » ac postremo vita -,
>
.

coronam, quam Deus se diligentibus promisit, estis re-

cepturi 5 Utinam vero ego quoque vobiscum barcs fiam
.

promissioimm, quae non solum Paulo dicta sunt sed ,

1 Pror. x, ao. — 2
4 Rrg.xvn,9. juxta lxx, — 3 3 Rcg. iv, ai. — * a Ti
', j. — 5 Jacob. i, la.
 ,

652 S. ATHAirASII ARCHIEPISCOPI EPISTOLA, ETC.

etiam omnibus qui adventum Domini et Salvatoris, Dei

summique nostrum imperatoris Jesu Christi dilexere ,

per quem Patri gloria et imperium in Spiritu sancto

nunc et in omnia ssecula saeculorum. Amen.

FINIS TOMI TRIGESIMI.

 »»»»»»»*»»»»»»»*»»»»»» >\t»\u t1
.

ANNOTATIONES.

ahnotatio (
i )
pag. G3.

In sacris codicibus nullibi reperire est Dci nomen pro

silentio usurpari posse. Idem profertur fusius in libro ter-
tio, sed non dilucidius.

ANNOTATIO (2) pag. 8l.

Mendose id quidem, et a recta tbeologorum loquendt

norma prorsus alienum.

ANNOTATIO (3) pag. 120.

Obscura sunt baec et minus accurata, nec cum theolo-

gia recteconcordant nisi durae istae et resolutae locutiones
emolliantur « Patrem esse Verbum produclive quia gene-
:

» rat Verbum. »

ANN0TAT10 (/|) pag. JQO.

Incaulc hic loquitur Atbanasius, nondum enint duas in

mente
Chrifto personas Nestorius praedicaverat. Quin et in
S. Doctoris vox Dominicus homo »usurpatur ut me-
illa : «

lius cxprimatur naturarum distinctio in unitatc pcrsonac.

Quomodo cnim bomo dici potcst o Dominicus » nisi in by-
postatica unione cam Verbo Domino. Haeo fidcs A.thanasii
manifesta qui in sexccntis locis Christum « perfectum
» Deum, pcrfectum hominem » confitctur. Vide orationcs
contra Arianos, libros advcrsus Apollinarium, etc, etc,
 654 ANNOTATIONES.

axnotatio (5) pag. 5og.

Hujus vocis complura sunt significata. l" o-rp&SO.o;, si-

gnificat pinum vel nucem pineam : quam in quadam Ita-

liae regione « Strobilum » vocari ait Plinius, cujus haec
videtur vera lectio; nam in quibusdam editis, mendose
«Stipulas, » in ultima vero edilione, « Tibulos » legitur.

4 2°Significat genus quoddam cochleae. Alia significata, quae

nihilad nostrum institutum spectant, videsis in Lexicis.
Incertum est utram ex allatis interpretationem postulet hic
BTpoStXous.

ANNOTATIO (6) pag. 4 20 '

Erasmus cum hujus Apologiae initium huc usque vertis-

set, ha3C ait Sequebantur hic diversae diversorum epis-

: «

» tolae, Episcoporum, Synodorum, et principum, de actis

» adversus Athanasium, quas quoniam et multae erant et

» prolixae, quaedam etiam supposititiae, piguit vertere. »

Hinc cernas quam oscitanter ista pertractarit vir alioquin

eruditissimus, qui egregia haec et nunquam sat aestimanda
monumenta eo usque neglexerit.

ANNOTATIO (?) pag. (±l(\ .

In grave historiae Ecclesiasticae detrimentum, monu-

menta hic memorata excidere.

ANNOTATIO (8) pag. 44 2 »

Nannius legit Atazovw , «Diacono, » ut habent omnes

latinae editioues , sed perperam utrobique legi videtur.
Hunc Danium esse Aisboiov, Dianoeum CaesareaeEpiscopum,
existimant omnes fernie recentiores, cum ob nominum si-

militudinem, tum quod ex Sozomeno, 1. m, c. v Dianoeus

hic Antiochenae synodo affuerit. At ne iis assentiar multa
me dehortantur: namDianoeus ille ne semel quideminter
 ANNOTATIOJSES. 655
Arianoa xi Eusebiaaoa apud Aihanasfum vel apud alios
1"»
cl. computatur. Quid causae igilur csl,
hiatoriae auctores
ut hic inlcr scptcni praecipuos Arianorum palronos primas
teneat ? Non enim quicumquc Atiochenaa synodo affuere
inter Eusebianos recensiti sunt, cum ex iis mulli catholici
viri ct sanclissimi mcmorcnlur. Ad hax, Basilius Epist.
ad Bosporium Episcopum, cum hujus Dianoei virtutes prse-
ilicassct . hoc unum tamcn in cjus vita reprehensione dig-
mim affert . quod fidci confessioni novemdecim ante
annos Constanlinopoli editse subscripserit :quam tamen
maculam eum jamjam moriturum diluissc testatur. At
nonnc illud magis vitupcrandum fuisset, si sese adversus
Julium Papam et Athanasium Eusebianis sociasset ? quod
hunc Danium fecisse nemo eat inficias. Existimo igitur
illum qui corrupte in editis velDanius, vcl Diaconus dici-
tur, eum esse qui passim apud Athanasium ifroyvto;, quan-
doque apud Hilarium Diognius, communius apud utrum-
que 6;6yvto; , et Theognis vocatur, il est Theognidem Nicc-
num, qui cum sccundas uhique inter Arianorum patronos
tcnuisset, primas hic habet , quia cum episcopi Antioclme
eoacti apud Julium conquesti essent quod soli Eusehio
is ut omnem querela) causam leva-
cpistolam dircxisset,
ret,non solum ei hanc cpistolam soli non scripsit, sed nc
primum quidem eum nuncupavit, sedDiognium, qui se-
cundas fere scmper inter Eusebianos tenuit. Et quidem
absente Eusebio primas fere habctThcognius, vclDiognius,
quod maximc in Mareoticis monumentis infra animadvcr-
tas. Porro Thcognidcm in
vivis etiamnum fuisse certum

cst , cum Sozomcno, ipsi Eusahio superstes fuerit.

teste
Vix est igitur quod dubitemus virum Arianis addictissi-
mum, et Athanasio infcnsissimum, huic Arianorum synodo
in primis affuissc, ac primum hoc loco nominari.

annotatio (9) pag. 4/8.

Subscriptiones Sardicenses lcguntur quoquc apud Hila-

rium, post epistolam cjus synodi ad Julium, sed longc
656 AirnroT.vTicmES.
inferiores numero. Athanasius quippe, non solum eos qui
synodo interfuere, sed etiam alios qui postea ipsi subscrip-
sere memorat. Hilarius vero ne quidem omnes qui Sardicse
eongregati erant recenset.

ANNOTATIO (lo) pag. ^So.

Hi Episcopi numero 284 non omnes synodo Sardicensi

interfuere , ut supra testatur ipse Athanasius, sed synodi
Sardicensis actis subscripsere. Ipse tamcn Athanasius ini-
tio hujus Apologiae plusquam tre centos Episcopos Sardi-
censi synodo subscripsisse ait quod argumentum sane
:

fuerit non omnes hic recensitos fuisse. Et vero inter hos

Episcopos minime comparent Euphratas Coloniensis, Mar-
cellus Ancyranus, et Asclepas Gazensis, quos synodo in-
terfuisse extra dubium est. Desiderantur item Olympius
in xvn Canone Sardicensi memoratus, et quidam alii qui

in Hilarii subscriptionibus leguntur : nisi forte scriptorum

errore varie iidem nominentur, quod supra de Eutherio et
de aliis notatri potest. Hincpalamest nonnullos in Athana-
sianis subscriptionibus omissos fuisse, quod in tanto nu-
mero fieri solet. Ex Athanasii loco hujus Apol. num. 1
male inlellecto, Socrates et Sozomenus 000 circiter episco-
pos ex Occidente Sardicensi affuisse synodo referunt, cum
tamen Athanasius solum plusquam trecentos synodo
dicat,
subscripsisse. Episcopos 25o synodo affuisse testatur Theo-
dorctus 59 in Hilarii subscriptionibus leguntur. Sed Atha-
;

nasius cumOrientales, tum Occidentales 170 vel circiter

in Sardicensi synodo coactos ait in Epist. ad Soiit. Ex qui-
bus si demas 80 Orientales qui Sardica aufugientes Phi-
lippopoli convenere, 90 tantum supererunt, qui Sardicensi
synodo interfuerint. Sed nihil certum in tanta auctorum
varietate statui potest. Porro si 63 Episcopi qui ante sy-
nodum pro Athanasio scripsere , illis 284 qui synodo
subscripsere annumerentur, 547 conficient, cum tamen
Athanasius 344 tantum numeret. Sed vox eyyvg ante 63
adhibila,minus accurate computatum denotat.
 AlfNOTATIOITES. 6J 7

ANNOTATIO ( 1 1
)
pag. 4$9-

Cum duae cpistolae scqucntcs latinc primum editae sint

vi t babentur apud Hilarium, cas inde transcribere visum
cst.

annotatio (ia) pag. 493.

Hacc Constantini epistola amanuensium negligentia ex-

cidit.

annotatio (ia) pag. 5o8.

Curiosi autem crant quibus cura incumbebat crimina et

qualibet perpetrata facinora indagandi, rcosquc ad Im-
peratorcm defcrendi ac denuntiandi de quibus fuse Can- :

gius in utroque Glossario et Gottbofredus in notis ad Cod.

,

Tbeodos. lib. vi, tit. xxix de Curiosis. tom. 11, p. i(p et 194»
qui Curiosos a Frumcntariis dislingui contendit. Joannes
tamen Lydus a Cangio in Gloss. G. citatus, Frumentarios
ac Curiosos eosdem esse ait, 01 yopupuvTaptot xat xooioo-ot jrpo-
ffrj^OOsUOVTO.

ANNOTATIO (l4) P a g- 5l5.

Ha?c epislola, quod exccpto titulo praecedenti fere si-

milis esset, in editis omissa cst. Sed visum est cam inte-
gram, prout in Manuscripto Rcgio legitur, buc transferre,

quod in nonnulis a praeccdcnli discrepet, et longe sit illa

brevior.
annotatio (i5) pag. 554-

Hic ct in toto boc opere, S. Doctor definila in synodo

Nicena rursus in litem videlur rcvocarc, sacrae illius con-
cionis prudentiani, intcgritatcm, iidcmque propugnando.
Insulsc tamen concludcres bunc non ut divinam habuisse
synodi auctoritatcin quam c conlra persaepius regulam
fidci testatur. Non scmel illud ex Ecclesiae indulgentia ac-
tum est, et frustra non minus ac ingiate aliquid iwinde
xvx. 42
 ,

658 ANKOTATIONES.

conjiceretur adversus irreformabilitatem clecretornm con-

ciliorum, vel Romani Pontificis, quia scilicet uti tanta
benignitate placnit Ecclesiae, aut Apostolicoe sedi. Sic ipse
Bossuetius Lutheranis proposuit adducere in mediumTri-
dentina decreta, per modum explicationis discutienda. Re-
bellibus filiis maternum non desinit omnibus modisaperire
sinum Ecclesia, quamdiu servari possunt ipsius jura im-
prescriptibilia.

annotatio (16) pag. 56^.

Dt isla intelligantur, notandum est Theognostum, teste

Pholio Biblioth. cod. cvi, septem composuisse oraliones, in
quarum prioribtis ac praecipue in secunda minus orlho-
doxe videtur sentire de Dei Filio, quem scilicet rem crea-
tam esse docet at in septima et postrema oratione ortho-
:

doxe sentit de Filio, de quo nempe haec habet quae hic

profert S. Athanasius, qui per haec verba tx nporipy. non
aliud certe intelligit quam priores ejus orationes, in qui-
bus minus recte de Filio videtur disserere ; sed id eum
exercitationistantum gratia scripsisse ait S. Athanasius,
non vero ex propria mente quam ipse ,
in ultima oratione
exposuit. Eodem
item modo eum defendi posse ait Pho-
tius , cujus haec sunt verba id cst « Cum de Filio dis-
: :

» serit, eum rem creatam csse declarat, solisque rebus

» rntionc praeditis praesidere, et alia quaedam, ut Origenes,
» Filio affingit, sive eadem ac ille impietate infectus, sive,
» ut quis forte dixerit ad illumutcumque defendendum
» haec exercitationis gratia non autem ex propria senten-
,

» tia proposuerit. » Et in fine « In septima autem ora-

:

» tione, quam et de Dei opificio inscribit, magis pie cum

» de aliis rebus, tum praecipue in fine orationis de Filio
» disputat. » Quis purro fuerit iste Theognostus, ex ins-
cripticne ejusdem Operis apud Photium habemus, ubi haec
leguntur : « Lectae sunt Theognosti Alexandrini Orationes
» .«-cptcm, cujusOperis haec est inscriptio, Beati Theognosti
» Alexandrini et Interpretis Hypotyposes,»
 ANNOTATIOJNES. 65o,

ANNOTATIO (17) pag. 6ll.

Dracontius Bfonachus ,Monachorumque prjefbctus in

Episcopatum Alexandrini agri seu Hermopolis parvae coop-
tatus; tum ui rno\ futuram persecutionem deciinaret, tum
quod tantuni subirc munus pertimesceret , aufugit seseque
occultavit. Quod ubi Athanasio allatum esl , Dracontium
illc ad iinpositum onus revocare nititur, et ad calamitates

Cbristi gregisque sui causa pcrfercndas cohorlatur.

 ,

CONCORDANTIA
BIBLIOTHECiE LATIN.E CUM GALLICA.

BIBLIOTHECA LATIKA. BIBLIOTHECA GALLICA.

Marii Victorini Afri opera va- Ejusdem Brevissima Fragmenta

ria, p. i et seqq. tom. xx, p. 486 et seqq.
Saucti Athanasii Archiepiscopi Ejusdem Fragmenta , tom. v,
Alexandrini Oratio contra gentes, p. 178-184.
p. 247.
De Incarnatione Verbi Dei , p. Ejusdem Fragmenta, p. 184-
345. 189.
Expositio Fidei, p. 38g. Ejnsdem Indicatio, p. 191.

In illud : Omnia mi/ii tradila Ejusdem Indicatio, p. 191.

sunt a Patre meo, p. 3g5.
Encyclica ad Episcopos Epistola, Ejusdem Fragmenta, p. 191-197.
p. 4o5.
Apologia contra Arianos, p. 417. Ejusdem Fragmenta, p. 197-199.
De Decretis Nicsenae Synodi, p. Ejusdem Indicatio, p. 199.
53i.
De Sententia Dionysii, p. 583. Ejusdem Indicatio, p. 199.'
Epistola ad Dracontium, p. 611. Ejusdem Fragmenta, p. 199-202.
Encyclica ad Episcopos ^Egypti et Ejusdem Fragmenta, p. 203-206.
Lybioe, p. 621.
 5

»x****%«»*»»*

INDEX
TOMI TRIGESIMI.

Marivs VrcTOiuiors afri , viri consularis. 3

Marii VrcTORmi afri, viri consularis, adversus Ariutn. Liber primus. 7

Libcr secundus. •
89
Liber terlius. 109
Liber qunrtus. i35
Ad Jusiinum Manichneum liber contra duo principia ManiclnTorum,
et de vcra carne Cbristi. 177
De Verbis scripturnr, factum est vespere et mane dies unus. Ccepe-
rit ne a vcspera dies, an a matituno. 193
Dc Trinitate. Hymnus primus. 201
Hymnus secundus. 210
Hymnus tertius. 2ia
De Homousio recipiendo. 21
De Fratribus Macchabasis interfeclis ab Antiocbo Epiphane. 219

Sancttts Athanasios, ARCHiF.nscoPus Alexandrihcs. a3J

Sancti patris nostii Athanasii Archiepiscopi Alcxandrini , Oralio

contra gentes. 247

Oratio de huniana natura a Verbo assumpta, et de ejus per corpus ad

nos adventu. 3i5

Exposilio fidei. 319
In illud : Omnia mihi tradita sunt a Patrc meo, ct, nemo novit qnis sit

Filius, nisi Pater, et quis sit Paler, nisi Fiiius,et cui volueril Filius

revelare. 39/,
 ,,

662 IITDEX.
Pag.

Epistola encyclica, ad nmnes Comministros, Domiuos dilectos , Atha-

nasius in Domino salutem. 4o5

Apologia contra Arianos. 4*7
Sancta synodus Alexandria: congregata ex .iEgypto , Thebaide , Lybia

et Pentapoli, omnibus ubique Ecclesire Catholica; Episcopis, dilec-

tis ac desideratissimis fratribus in Domino, Salutem. 4 2 <>

Epistola Julii. Julius Danio, Flacilio, Narcisso , Eusebio, Mari , Mace-
donio, Theodoro, et sociis eorum, qui Antiochia nobis scripsere,

dilectis fratribus, in Domino salutem. 442

Epistola synodi Sardicre congregatae. Sancta Synodus per Dei gratiam

Sardicffi congregata, ex urbe Roma, ex Hispaniis, Galliis, Italia,

Campania Calabria Apulia , Africa, Sardinia

, , , Pannoniis , Mysiis

Dacia, Norico, Siscea, Dardania, alteraDacia, Macedonia, Tbes-

salia, Achaia, exEpiris, Thracia, Rhodope, Patastina, Arabia, Creta,

et JE°vpto, Presbyteris et Diaconis, et universae sanctaj Dei Ecclesise

Alexandrice commoranti, dilectis fratribus in Domino salutem. 462

Sancta Synodus per Dei gratiam Sardicae congregata, iis qui in -^gypto

et Lybia sunt Episcopis et comministris, dilectis fratribus in Domino

salutem. 467
Sancta Synodus per Dei gratiam Sardica» congregata , omnibus ubique

Episcopis et comministris Ecclesia? catholicse, dilectis fratribus in

Domino salutem. 471

Constantius Victor Augustus Athanasio. 481
Epistola secunda. Ibid.

Epistola tertia. 482

Julius Presbyteris , diaconis et populo Alexandriam incolenti. Ibid.

Epistola terlia. Victor Constantius Augustus Nestorio. Ac sub eadem

forma, Augustamnicre, Thebaidis et Lybiarum Prt-efectis. 483
Sancta Synodus Jerosolymis congregata, omnibus jEgypti et Lybiarum

comministris , ac presbyteris , diaconis ,

populoque AlexandriaB

dilectis et desideratissimis fratribus in Domiuo salutem. Ibid.

Epistola prima. Victor Constautius Maximus , Episcopis et presbyteris

catholicae Ecclesise. 484

Epistola secunda. Victor Constantius , Maximus, Augustus, Alexau-
drino catholica? Ecclesia? populo. 485
 TOIVH TIUGESIMI. 665
r.1g .

Inlorpi cla< io o\ I nlino tc\tn Epistolffl ad .Tulitim Papam de pamitcntia

l isaoii 1 1 Valonli*. Doorino fteatissimo Papffl JulloValess etUrsacius. 489
Doinino cl Fralri Alhanasin, Irsacius ctValcns. 490
Pars Epistolffl Imperatoris Conslanlini. 491
Constmtinos Maximus Augustus populo Alexandrino catholica» Eccle-

slts, 493
Ficalo Pap.e Atlianasio Ischyras in Domino salutcm. 496
Domino dilecto Kilio ct unanimi comininislro Athanasio, Alexandcr
Episcopus in Domino salutem. 498
Dilccto fralri Joanni, Pinnes Presbyter Monastcrii Ptemencyrccos in

Antcopoliic nonio, salutem. 499

Viclor Constanliiius Ma.ximus, Augustus Pap.T Albanasio. 5oo
Athanasio bcaio Pap.v Arsenius Episcopus civiiatis Ilypsclitarum , qui
quondam sub Meletio fuere, una cum prcsbytcris ct diaconis iii Do-
mino, salutcm plurimam. 5o2
Constaniinus Maximus Augustus Joanni. 5o3
Broviarium a Melelio daium Alexandro Fpiscopo. 5o5
Thcognio, Mari , Macedouio, Theodoro , Ursacio ct Valenti Episcopis

qui Tyro vcnerc, Presbyteri et Diaconi catholicffi Ecclesiffi Alexan-

drinre sub revercndissimo Episcopo Athanasio. 507

Sanctffi Synodo beatorum Episcoporum catholicffl Ecclesia5 , omnes qui
in Mareote sunt presbyteri ct diaconi, in Domino salutcm. 5og
Episcopis Tyri congrcgalis, honoralissimis dominis, qui cx Xgypto
cum Alhanasio huc accesscre, calholicffl Fcclesi.v Episcopi, in Domino
salulem. 5r3
Flavio Dionysio clarissimo comiti, Episcopi jEgyptii catholicffl Ecelesi.v,

qui Tyrum vencre. 5i5

Et secundo iidem. Flavio Dionysio Comili illustrissimo , EpiscopiCa-

tholicae Ecclesia; qui Tyrum ex JEgyptO concessere. 5i7

Domino meoDionysio Alexander Episcopus. 5i8
Ad liKc. Dionysius Comcs Eusehianus rescripsit bis verbis. 5iq
Saucta Synoilus Dci gratia Hierosolymis congrcgala, Ecclesiffl Dei quffi

est Alezandriffl, omnibusqtie per JEgyptum , Thebaidem, Lvbiam

el Pentapolin, et ubique terrarum EpiscopisPresbyteris etDiaconis,
iu Domiuo sabitcm, 5aa
 1

664 IKDEX fOMl TRIGE8IMI.

Pag.

Epistola calholici. Flavius Hcmerius, Exactori Mareolrc salutem. 5a4

"Victor Conslantinus Maximus Augustus , Episcopis qui Tyrum con-
venere. Idem
Constantinus Caesar Populo catholicae Ecclesiae Urbis AlexandriaE. 527
Epistola. Quod Nicaena synodus perspecta Eusebianorum calliditate,

congruenter et piae quae adversus arianam haeresim decreta sunt edi-

derit. 53

Eusebii Caesarienses epistola ad suae Paraeciae homines. 576

Fides in Synodo edita. 578
Quod Dyonisius Alexandrinus Episcopus adversum Arianam haeresim

senserit , ut et Nicaena Synodus : et quod falso illum Ariani ut doc-

trina secum consentientem criminenlur. 583

Epistola ad Dracontium. 611
Ad Episcopos JEgypti et Lybiae Epistola encyclica conlra Arianos. 6ai
Annotatiohks. 653
Concordanlia Bibliothecae latinae cum gallica. 660

FINIS INDIC.IS.
 rH
cv
co

Hft

o2 >
•

59 Q ENT
DA

??2/.
fle