HORMEZA ZJAWISKO POWSZECHNE I POWSZECHNIE NIEZNANE Ludwik Dobrzyski Instytut Fizyki Dowiadczalnej Uniwersytetu w Biaymstoku, Lipowa 41, 15-424

4 Biaystok oraz Instytut Problemw Jdrowych im. A.Sotana, 05-400 Otwock-wierk Streszczenie
Hormeza jest zjawiskiem reakcji organizmu na mae dawki toksyn, a take promieniowania jonizujcego. W przeciwiestwie do do powszechnej opinii, e mae dawki powoduj jedynie proporcjonalnie mniejsze zagroenia dla zdrowia ni dawki due, badania naukowe pokazuj, e siy obronne organizmu dziaaj w taki sposb, ktry pozwala na wystpienie korzystnych dla organizmu skutkw maych dawek. W niniejszym artykule przedstawiono przegld tego zagadnienia, ktrego istota jest bardzo wana m.in. w tworzeniu systemu ochrony zdrowia.

1. Wstp O zjawisku hormezy pisze si niewiele, cho jest, jak si mona przekona, powszechne i zrozumiae od strony logicznej. Do niedawna byo ono rozumiane jako pozytywne skutki dziaania maych dawek trucizn, czy promieniowania jonizujcego. O ile synne powiedzenie Paracelsjusza, e to dawka czyni trucizn byo znane od wiekw i powszechnie akceptowane przez toksykologw, to w wypadku promieniowania jonizujcego budzio ono takie zdziwienie, e stao si przedmiotem rozwaa jednej z zaledwie dziewiciu szalonych hipotez w skdind uroczej ksice Roberta Ehrlicha [1]. Nie jest to zaskakujce: wszyscy wiedz bowiem, e promieniowanie jest zawsze szkodliwe, a obnienie dawki tylko zmniejsza prawdopodobiestwo zachorowania jake wic mwi tu o dobroczynnym dziaaniu maych dawek? Rwnie w wypadku klasycznych trucizn, choby cikich metali, jak ow, czy cyna, twierdzenie, e w maych dawkach mog one wywoywa pozytywne skutki w organizmie wydaje si nie do zaakceptowania. A jednak byli i s uczeni, ktrym nie brak miaoci, aby gosi takie herezje. Wydawaoby si, ze pierwszymi powanymi propagatorami idei hormezy byli homeopaci, ktrzy od zawsze opierali swoje metody lecznicze na nadzwyczaj maych dawkach zwizkw majcych leczy z takiej czy innej choroby. W istocie rzeczy idea homeopatii bya do wczenie podwaana, jako metoda lecznicza, a obecnie mona w zasadzie uzna, e zostaa zdyskredytowana. Sprawa

ta, jak i szereg innych aspektw historycznych, ktre wpyny na zahamowanie bada z zakresu hormezy, zostay omwione szczegowo w wielu artykuach E.Calabresego i wspautorw [2-4]. Wielkim propagatorem idei hormezy radiacyjnej jest Z.Jaworowski [5], a na ten konkretny temat obszerne opracowanie opublikowa, z inicjatywy polskiej delegacji, Komitet Naukowy Narodw Zjednoczonych ds. Skutkw Promieniowania Atomowego [6]. Do dzi sprawa ta budzi wielkie emocje, nawet w onie wspomnianego Komitetu, gdy jednoznaczne wnioski dotyczce istnienia lub nie zjawiska hormezy powinny znale swe przeoenie na przepisy zwizane z ochron zdrowia, np. bezpieczestwa radiologicznego. Poniewa ludzko wydaje olbrzymie sumy na ochron przed maymi dawkami promieniowania, takimi ktre mog nie szkodzi lecz raczej poprawia stan zdrowia, rekomendowane zalecenia maj wpyw nie tylko na zdrowie spoeczne, ale take na ekonomi. A jeli chodzi o due pienidze, to te wok nich dziaaj due emocje, nie zawsze, niestety, najczystszej natury [7], bo kto przecie zarabia na produkcji przyrzdw do pomiaru bardzo maych dawek i usuwaniu minimalnych skae, a cilej mwic, przenoszeniu ich z jednego miejsca w drugie. Dlatego nie sugerujc si opiniami goszonymi przez rodowiska dce do utrzymania obecnych ogromnych nakadw na ochron przed maymi dawkami, sprbujmy przypatrzy si, czym jest zjawisko hormezy budzce tak silne kontrowersje.

2. Czym jest hormeza? Zgodnie z definicj Calabresego i Baldwina [8], hormeza jest zjawiskiem dualnej reakcji ukadu na dawk, polegajcym na stymulacji organizmu w zakresie maych dawek (np. promieniowania) i hamowania jego funkcji yciowych w obszarze duych dawek. Tak reakcj opisuje krzywa typu U (rys.1), gdy mylimy o takich zjawiskach, jak miertelno, czy zapadalno na choroby (np. nowotworowe). Krzywa przerywana na rysunku podaje reakcj organizmu nie poddanego dziaaniu rozpatrywanych dawek, a wic reakcjom, ktre obserwujemy w grupach kontrolnych. Gdyby efektem dawki by np. NOAEL Efekt

uwag, e efekty generalnie s niewielkie, ich pomiar z odpowiedni wiarygodnoci statystyczn musi by trudny. Jeli doczymy do tego fakt, e sprawdzenie drugiego scenariusza wymaga przeprowadzenia uciliwych pomiarw take w funkcji czasu, wida, e podjcie takich bada stanowi dla badacza nie lada wyzwanie. Wanie te dwie przyczyny powoduj, e liczba prac speniajcych kryteria niezbdne do interpretacji ich wynikw jako wskazujcych na istnienie lub nie istnienie hormezy, stanowi w toksykologii zaledwie 1-2% prac powiconych problemowi maych dawek [4]. Oddzielnym problemem jest ustalenie obszaru dawek, w ktrym obserwuje si efekty hormetyczne. Na rys.1 obszar ten jest ograniczony punktami przecicia linii cigej z lini przerywan. Punkt z prawej strony oznacza w zasadzie dawk, poniej ktrej nie obserwuje si negatywnych skutkw jej dziaania (NOAEL, ang. No Observed Adverse Effect Level). To, co dzieje si poniej lewego punktu przecicia (rys.1) jest w znacznej mierze spekulacj, gdy ta najnisza dawka, dajca zerowe skutki, stanowi z reguy 5-10% i tak stosunkowo niskiej dawki NOAEL. Zdobycie rzetelnych informacji w tym obszarze jest bardzo trudne i rzadkie w literaturze, std te w cytowanych pracach Calabresego i in. raczej zakada si, e poniej tej dolnej dawki nie obserwuje si skutkw jej dziaania. Kolejnym, wanym parametrem opisujcym reakcj hormetyczn jest czas, gdy kada reakcja organizmu wymaga czasu. Mona tu sobie wyobrazi dwa scenariusze: pierwszy, gdy reakcj na mae dawki jest natychmiastowe stymulowanie organizmu do podjcia obrony i drugi, gdy zaburzenie rwnowagi wywouje stopniowo reakcj obronn, a organizm mobilizuje swe siy obronne w pewnym nadmiarze, jakby w przewidywaniu wikszego zagroenia ni jest. Ten drugi scenariusz ilustruje schematycznie rys.3 (wg pracy [2]). W obu wypadkach mwimy czsto, e mamy do czynienia z reakcj adaptacyjn do stresu.

Dawka Rys. 1

Efekt

Dawka Rys. 2 wzrost, czy dugowieczno organizmu, krzywa ta, zamiast minimum, wykazywaaby maksimum. W obu wypadkach wyranie naley jednak podkreli, e opisywana reakcja jest zasadniczo odmienna od reakcji progowej, tj. reakcji zaczynajcej si dopiero powyej pewnej minimalnej dawki (rys.2). W literaturze mona znale liczne przykady reakcji organizmw zarwno wg pierwszego jak i wg drugiego scenariusza. Rzecz charakterystyczn jest, e w stosunku do wynikw kontrolnych maksymalny efekt stymulacyjny jest z reguy niewielki, do ok. 60% poziomu grupy kontrolnej. Biorc pod

Liczne przykady efektw hermetycznych, podane choby na rys.4 w pracy [2], a take rozpatrzone w cytowanej pracy dane literaturowe jednoznacznie wskazuj, e mamy do czynienia z efektami powtarzalnymi, a wnioskiem z waciwie przeprowadzonych bada jest, e efekty te s raczej regu ni wyjtkiem. Zachowania hormetyczne s take znacznie czciej spotykane ni zachowania, w ktrych wystpuje wyrany prg przedstawiony na rys.2. W tej sytuacji naley si powanie zastanowi nad uwzgldnieniem efektu hormezy w dziaaniach profilaktycznych - w tym rwnie w ochronie radiologicznej. 3. Hormeza, a analiza ryzyka Trudno podstawow stanowi to, e dawka NOAEL zaley od bardzo wielu parametrw i od rodzaju rozpatrywanego zagroenia, tak wic jakiekolwiek przyjmie si rozwizanie (np. w ochronie radiologicznej), zawsze znajd si tacy, ktrzy bd podwaali jego zasadno. Przede wszystkim jednak, ju samo przyjcie istnienia efektw hormetycznych za punkt wyjcia do analizy ryzyka, ustawia badania w tym zakresie na waciwym poziomie, tj. zgodnym z obecnym stanem wiedzy. Nie jest bowiem moliw rzecz ustalenie waciwych relacji pomidzy dawk a efektem, jeli z gry zaoy si, e reakcja organizmu powinna by liniow lub progow funkcj dawki, a takie zaoenia, niestety, s czsto przyjmowane w analizie danych. Dalsz konsekwencj przyjcia hormezy jako podstawy do podejmowania dziaa jest konieczno wnikliwego rozpatrzenia tego, co dzieje si po dostarczeniu dawki do organizmu, a wic zbadanie czasowej ewolucji dziaania dawki. Wreszcie, jest spraw decyzji o charakterze strategicznym, czy w ocenie ryzyka wemie si pod uwag tylko miertelno, czy te zapadalno na okrelon chorob. Bez wzgldu na szczegowe rozwizania jest spraw oczywist, e przyjcie hormezy za punkt wyjcia w ocenie ryzyka bdzie miao doniose konsekwencje dla ustalenia optymalnych standardw ochrony ludnoci przed dawkami toksyn czy promieniowania, i to bez wzgldu, czy b-

dziemy mieli do czynienia z dziaaniami rakotwrczymi, czy innymi. Kluczow bowiem informacj, jak niesie efekt hormezy jest fakt, e po pierwsze efekty szkodliwe pojawiaj si dopiero po przekroczeniu pewnej dawki (NOAEL), a po drugie, e poniej tej dawki mog mie miejsce efekty dobroczynne. Calabrese i Cook [9] proponuj osiem kryteriw wyboru modelu sucego do ilociowej oceny ryzyka zwizanego z substancjami rakotwrczymi i innymi. Model taki powinien by w oczywisty sposb zgodny z nasz wiedz biologiczn i biochemiczn, weryfikowalny, stosowa si do cech istotnych z punktu widzenia oceny ryzyka, wreszcie pozwala na oceny zarwno skutkw dla organizmu negatywnych, jak i pozytywnych. Dopiero taki model moe by stosowany do oceny skutkw przyjcia danych wynikw jako podstawy do decyzji w skali makrospoecznej. Jak si wydaje, najmniej dyskusyjn (co bynajmniej nie oznacza atw) spraw jest ocena dawki NOAEL. Dawka ta powinna by wybrana jako najwiksza z dawek nie powodujcych efektw szkodliwych, przy zaoeniu najczulszego modelu dziaania dawek. Poniewa efekty dziaania szkodliwych substancji s z reguy testowane na zwierztach, wic jest kwesti decyzji ocena w jakim stopniu wraliwo czowieka moe by ewentualnie mniejsza lub wiksza. W cytowanej pracy [9], Calabrese i Cook przyjmuj, e czowiek jest dziesiciokrotnie bardziej podatny na dziaanie toksyn ni przecitne zwierz. Poniewa pomidzy ludmi mog wystpowa znaczne rnice osobnicze, wprowadza si dodatkowy czynnik 10, ktry miaby uwzgldni te rnice i w stosunku do rednich wynikw dawek NOAEL uzyskanych na zwierztach proponuje si dawk 100-krotnie mniejsz dla grup ludzkich o najwyszym stopniu ryzyka. Propozycje te dotycz czynnikw nie-rakotwrczych. W wypadku czynnikw rakotwrczych, dla ktrych dotychczasowe standardy (przynajmniej amerykaskie) zakadaj liniow zaleno ryzyka od dawki

(wg tzw. hipotezy liniowej bezprogowej LNT, ang. Linear No-Threshold), uwzgldnienie hormezy prowadzi de facto do uznania istnienia progu dawki, powyej ktrej pojawia si ryzyko zachorowania na raka. Autorzy proponuj, aby prg wyznaczony dla zwierzt zosta jako regua stukrotnie zmniejszony w ocenie ryzyka zachorowania ludzi. Uzasadnieniem takiego podejcia jest przekonanie, e w tym wypadku rnorod-

no reakcji osobniczej wrd ludzi jest relatywnie wiksza. W wypadku grup wysokiego ryzyka sugeruje si zmniejszenie dawki progowej jeszcze dziesiciokrotnie, a wic w sumie 1000-krotnie w stosunku do NOAEL dla zwierzt. Mona oczekiwa, e tak maa warto dawki bdzie w istocie nisza ni dawka NOAEL charakterystyczna dla grup wysokiego ryzyka, a wic bdzie w obszarze hormetycznym.

Pocztkowo organizm odczuwa negatywne skutki dawki, tym wiksze, im dawka jest wiksza. Linia przerywana odnosi si do stanu rwnowagi (homeostazy) Dawka W nastpnej kolejnoci organizm zaczyna kompensowa ujemne skutki, a w obszarze maych dawek pojawia si efekt stymulacyjny. Niekorzystne skutki w obszarze najmniejszych dawek s jedynie spekulacj. Dawka CZAS

Efekt

Efekt

Efekt

Efekt kompensacyjny osiga swe maksimum w obszarze maych dawek. W obszarze duych dawek organizm nie jest w stanie usun uszkodze

Dawka W dalszej kolejnoci organizm wraca do stanu rwnowagi Efekt

Dawka Rys. 3 Rozwijanie si efektu hormetycznego w kolejnych fazach (czas ronie od gry do dou)

Nie wdajc si w dyskusj na temat arbitralnie wybranej liczby czynnikw charakteryzujcych przechodzenie z jednej do drugiej grupy ryzyka (10, dlaczego nie 8 lub 15?), warto zauway, e istotne przesanie, ktre niesie praca Calabresego i Cooka jest takie, e jeli ustawimy poprzeczk wysoko, a wic przyjmiemy jako standard poziom ryzyka odpowiadajcy grupom wysokiego ryzyka, wwczas szczeglnie grupa niskiego ryzyka bdzie naraona bardziej ni to niezbdne (patrz rys.1: nadmierne obnienie dawki moe spowodowa efekty mniej korzystne dla organizmu, a wic nadmierna ochrona moe dla tej grupy okaza si w efekcie w jakim sensie szkodliwa). Uwzgldnienie efektw hormezy prowadzi do wniosku, e obecne standardy ochrony s przesadzone o niebagatelnie duy czynnik rzdu 100. Bardzo podobnie wyglda sytuacja w ocenie ryzyka zwizanego z promieniowaniem jonizujcym. W obszernym wsplnym raporcie Paryskiej Akademii Nauk i Narodowej Akademii Medycznej z marca 2005 r. [10] podkrela si m.in., e nie istniej przekonujce dane, ktre wskazywayby na efekty rakotwrcze przy jednorazowych dawkach poniej 100 mSv zarwno dla dzieci, jak dorosych. Raport ten wskazuje take na bardzo istotne uchybienia popenione w tzw. raporcie BEIR VII z 29 czerwca 2005. Opracowany przez amerykask National Academy of Sciences (NAS) raport rekomenduje hipotez liniow bezprogow jako podstaw oceny ryzyka w obszarze maych i bardzo maych dawek. O wtpliwej wartoci tej hipotezy miaem okazj pisa wczeniej [11], a cytowane tu prace Calabresego i in. przynosz znaczc liczb danych potwierdzajcych, e hormeza radiacyjna jest rwnie powszechna, jak ta zwizana z dziaaniem toksyn. Nie prbujc posugiwa si argumentami z dziedziny etyki [12] chciabym jednak zwrci uwag na istotn prac Axelrod i in. [13], w ktrej idea hormezy jest podwaana na gruncie argumentw natury ekologicznej. Podstawowy zarzut, jaki wysuwaj autorzy

tej pracy jest taki, e dane, na ktrych opieraj si Calabrese i in. nie daj si uoglnia, a rnorodno organizmw wraz z ich zwyczajami ywieniowymi nie pozwala w oparciu o dzisiejsze dane na ogln ocen podatnoci tych organizmw na choroby. Oczywicie maj oni racj, gdy mwi, i obok dawki bardzo istotnym parametrem jest take moc dawki. To wie kady, kto cho raz zetkn si z ochron radiologiczn. Maj te racj, e zwyczaje ywieniowe zwierzt, ich wiek i oglny stan zdrowia maj wpyw na kocowy wynik. Natomiast trudno zgodzi si z wnioskiem, e z tego wynika, i dotychczasowe wyniki wskazujce na efekty hermetyczne s dzieem przypadku. Cytowane w pracach [2-4, 6, 10] dane literaturowe jednoznacznie pokazuj na prawdziwo efektu hormezy. Rwnie wysuwany przez Axelrod i in. argument, e w rzeczywistym wiecie czowiek jest poddany dziaaniom mieszaniny rnych substancji i w ocenie ryzyka naley bra pod uwag wanie takie mieszaniny, nie ma wikszego sensu jako zarzut, gdy jest to zupenie oczywiste i w niczym nie przeczy wnioskom [9]. Wreszcie, oskarenie, e idea hormezy nie opiera si na uniwersalnie przyjtych zasadach jest po prostu tylko wiadectwem tego, e autorzy nie chc przyj do wiadomoci wynikw prac, ktre mwi co innego. W swoim komentarzu [14] do krytyki Axelrod i in., Calabrese podkrela, e hormez widzi nie jedna grupa uczonych, ale setki wiodcych uczonych, ktrzy publikuj niezalenie swe dane w czasopismach o wysokim prestiu, korzystajc z rnych modeli, procesw i czynnikw chorobotwrczych. Idea hormezy jest silnie osadzona w kontekcie biologii ewolucyjnej i dlatego te powinna by traktowana serio. 4. Hormeza radiacyjna Problem hormezy radiacyjnej doczeka si stosunkowo wczenie pierwszych opracowa w postaci monografii [15-17] i obszernego raportu UNSCEAR [6]. Ze wzgldu na spoeczn, podwyszon wraliwo na skutki promieniowania jonizujcego, przyjcie do

wiadomoci, e efekty hormetyczne s moliwe, byo i jest szczeglnie trudne, natomiast przyjcie hipotezy liniowej bezprogowej (LNT), cho naukowo nieuzasadnionej, nie nastrcza trudnoci i zawsze mona gosi, e jeli przyjmie si j za podstaw do zalece ochrony radiologicznej, to si co najwyej przesadzi, ale przynajmniej nie zaszkodzi! Ot sprawa nie jest wcale taka prosta, gdy, po pierwsze, koszt ochrony radiologicznej jest przy dzisiejszych zaleceniach ogromny: jak si ocenia, dziki obecnemu systemowi ochrony radiologicznej koszt jednego, hipotetycznie (!) uratowanego ycia, wynosi w USA ok. 2,5 miliarda dolarw. Po drugie, jeli efekt hormezy wystpuje, to nadmierna ochrona jest w rzeczywistoci nawet szkodliwa z punktu widzenia zdrowia. Obecne zalecenia gosz, e ludno nie naraona zawodowo nie powinna otrzymywa rocznie dawki wikszej ni 1 mSv. Oznacza to, mniej wicej, 40% redniej dawki promieniowania naturalnego otrzymywanej od natury (z promieniowania kosmicznego, promieniowania nuklidw w skorupie ziemskiej i nuklidw znajdujcych si w naszych ciaach) przez przecitnego obywatela wiata. Jeli jednak uwiadomimy sobie, e na kuli ziemskiej zmiany poziomu promieniowania potrafi osiga ponad 100krotn warto redniego promieniowania naturalnego, wynoszcego ok. 2,5 mSv rocznie, mona zapyta, czym uzasadniona jest tak restryktywnie niska dawka 1 mSv, jako dawka dopuszczalna? W kocu, jak si okazuje, ludno yjca na obszarach o podwyszonym nawet znacznie poziomie promieniowania nie choruje ani czciej, ani bardziej dotkliwie ni ludno pozostaych, normalnych terenw. Ewidentnie dziaa w naszych organizmach ten sam wysoce rozwinity ukad obronny, nastawiony na zapobieganie i reperacje uszkodze wywoanych przez czynniki wewntrzne i zewntrzne, w tym promieniowanie jonizujce. Zanim przejdziemy do uzasadnienia tej tezy naley wspomnie, e zalecenia ochrony radiologicznej, wynikajce z przyjcia LNT, bior si z oceny ryzyka miertelnego zacho-

rowania na raka, a ta z kolei oparta jest na wynikach bada ofiar bombardowa Hiroszimy i Nagasaki. Problem polega jednak na tym, e teza o proporcjonalnoci skutkw do dawki daje si dobrze obroni w obszarze stosunkowo wysokich dawek (co istotne przyjtych jednorazowo!), natomiast w obszarze niskich dawek, powiedzmy poniej 200 mSv materia ten staje si statystycznie mao wiarygodny. W tej sytuacji problem dziaania maych dawek naley rozpatrywa w kontekcie innych wynikw bada (ich cz przedstawiaem w [11]), a take wiedzy z zakresu biologii molekularnej. Przede wszystkim naley sobie uwiadomi, e nasze DNA jest permanentnie uszkadzane przez agresywne tlenki, gwnie wolne rodniki), powstajce w naszych organizmach w trakcie przemian metabolicznych, take dziki dziaaniu toksyn przedostajcych si do nas z otoczenia, wreszcie take w sytuacji braku pewnych skadnikw odywczych, ktre dziaaj jako przeciwutleniacze. Mona ocenia, e dziennie w ok. 1014 komrkach naszych cia nastpuje okoo 109 uszkodze wskutek ww. naturalnych procesw [18]. Obejmuj one uszkodzenia zarwno pojedynczej, jak obu spiral DNA. Gdyby nie siy obronne organizmu i jego umiejtnoci likwidacji szkd, nie bylibymy w stanie przey tak silnego ataku. Rzeczywicie, jak si ocenia, ostatecznie pozostaje w naszych komrkach dziennie ok. 1 mutacji. Te same oceny, przeprowadzone dla dawki 1 mSv/rok, wykazuj [18], e efekty pochodzce od takiego poziomu promieniowania s ostatecznie ok. 106 razy mniejsze, tak wic nawet stukrotne podwyszenie rocznej dawki nie daje jeszcze efektu porwnywalnego z efektami naturalnego metabolizmu. Rzetelna dyskusja dotyczca zasad ochrony radiologicznej musi zatem uwzgldnia t sytuacj. W cytowanej pracy Pollycovea i Feinendegena autorzy udowadniaj, e promieniowanie jonizujce wywouje w obszarze maych dawek dwa efekty: z jednej strony uszkodzenia DNA, z drugiej za stymulacj ukadu fizjologicznego, ktry skdind czuwa nad reperowaniem i usuwaniem uszkodze powstaych w

procesach metabolizmu. Procesy te schematycznie ujto na rys. 4 (z [19]). Sygnalizacja uszkodze rozpoczyna si wczenie, bo ju Zapobieganie uszkodzeniom DNA

Uszkodzenia DNA

przekraczajcych ok. 0,5-0,6 Gy ukad zapobiegania uszkodzeniom przestaje dziaa, a jedynym bodaj efektem obronnym pozostaje apoptoza, tj. samobjcza mier uszkodzonej komrki. Uwzgldnienie obu efektw przedstawionych na rys. 3 prowadzi do wystpienia hormezy, rys. 4. Jest rzecz ciekaw, e takie dziaanie ukadu immunologicznego powoduje, e ten, w wyniku pobudzenia, redukuje przede wszystkim bez porwnania wiksze skutki uszkodze DNA spowodowanych czynnikami innymi ni promieniowanie jonizujce. Przedstawiony w [18, 19] mechanizm reakcji organizmu na promieniowanie jonizujce jest cakowicie spjny z opisem dualnej natury obrony organizmu przed dziaaniem agresywnych substancji, przedstawionym w cytowanych wczeniej pracach Calabresego i in. Jest natomiast spraw interesujc [20], e w zalenoci od rodzaju uszkodze jdra komrkowego, aktywuj si rne zespoy genw, tj. w wypadku maych dawek promieniowania jonizujcego dziaa inny zesp genw ni w wypadku dziaania duych dawek. Wspomniany ju wsplny Raport Francuskiej Akademii Nauk i Narodowej Akademii Medycznej [10] w peni potwierdza taki sposb widzenia dziaania naszych organizmw w obliczu zagroenia promieniowaniem jonizujcym. Raport wykorzystuje dostpne dane z zakresu dziaania komrki, a take wyniki badaniach na zwierztach. Istnienie efektw hormetycznych dziki mobilizacji organizmu do likwidacji uszkodze komrkowych (niekoniecznie zreszt spowodowanych promieniowaniem jonizujcym) potwierdzaj rwnie prowadzone, jak dotd eksperymentalnie, terapie raka przy wykorzystaniu maych dawek promieniowania jonizujcego na cae ciao lub na p ciaa. Przeywalno pacjentw w zaawansowanym stadium biaaczki wynosia po czterech latach od terapii maymi dawkami na cae ciao 74%, podczas gdy pacjenci poddani jedynie chemioterapii przeywali w 52% [21]. Jeszcze lepsze wyniki uzyskali w leczeniu biaaczki Sakamoto i in. [22], ktrzy oprcz

Dawka (Gy) Rys. 4 Indukcja uszkodze

Efekt

Efekt

Aktywacja procesw obronnych

0,2

0,4 Dawka [Gy] Rys. 5

0,6

przy dawkach rzdu kilku mGy i wzrasta do maksimum przy 0,1-0,2 Gy1 (mwimy o dawkach dostarczanych jednorazowo!), ale wobec tego, e jednoczenie wzrasta tempo uszkodze, optymalne sytuacje z punktu widzenia efektw hormetycznych wystpuj przy niszych dawkach. Przy dawkach
1

Autorzy cytowanej pracy posuguj si grejami [Gy], tj. jednostkami dawki pochonitej, a nie sivertami [Sv], tj. jednostkami dawki efektywnej, uwzgldniajcej efekty biologiczne. W wypadku promieniowania gamma obie jednostki s identyczne.

chemioterapii stosowali nawietlania caego lub poowy ciaa maymi dawkami. Po dziewiciu latach przeywalno ich pacjentw bya na poziomie 84% i nie wykazywaa tendencji malejcej, podczas, gdy wynosia ona tylko 50% u pacjentw nie poddanych dziaaniu maych dawek. Podobny wynik, tyle e na poziomie komrkowym, pokazujcy, e wstpne nawietlanie maymi dawkami moe uodporni system na pniejsze dziaanie duych dawek, zosta pokazany w pracy [23]. Wanym wnioskiem z prac idcych w tym kierunku jest, e ukady zapobiegania i reperacji uszkodze, uruchomione w wyniku dziaania maych dawek, przeciwdziaaj wywoaniu i propagowaniu si uszkodze nie wywoanych promieniowaniem. Podsumowanie Przedstawiony wyej opis problemu hormezy jest zaledwie liniciem tematu w cytowanych pracach mona znale olbrzymi liczb odniesie do oryginalnych bada, ktre wskazuj, e hormeza, w tym hormeza radiacyjna jest zjawiskiem powszechnym. Jest rzecz oczywist, e pomijanie tego faktu musi prowadzi do nadmiernych kosztw ochrony, ktra de facto moe by nawet czciowo szkodliwa. Jak wielkie s to koszty w wypadku promieniowania jonizujcego mona przeczyta w pracy [24] a take w eseju Inhabera [25]. S to, jak wspomniaem, sumy ogromne. Mimo argumentw opartych na rzetelnych badaniach naukowych, wiat wci wydaje si nie gotowy na przyjcie do wiadomoci, e obecne normy ochrony s z reguy przesadzone. Powoduj Literatura

one wysokie koszty, ktre s niczym nie uzasadnionym trwonieniem rodkw, ktre przydayby si na profilaktyk i leczenie rzeczywistych, a nie hipotetycznych przypadkw. Nie bez znaczenia jest te fakt, e bdne przekonanie, e nawet minimalne dawki mog wywoa negatywne skutki, wyzwalaj w spoeczestwach strach, ktry moe prowadzi do zaburze chorobowych, czego jestemy wiadkami m.in. na Ukrainie i Biaorusi, gdzie milion albo dwa miliony osb choruje na choroby o podou psychosomatycznym w wyniku stresu poczarnobyskiego. Strach przed rzekomymi ujemnymi skutkami promieniowania prowadzi do bdnych decyzji, jak np. do powstrzymywania si od bada profilaktycznych w medycynie czy do niechci nie tylko do planw budowy elektrowni jdrowych, ale nawet do rzetelnego zapoznania si z wiedz niezbdn do wyrobienia sobie zrwnowaonego zdania na ten temat. Niestety, wci istniej silne grupy nacisku wykorzystujce obawy spoeczestwa do swoich celw. Straszy jest atwiej ni wyjania strach jest medialny, mona na nim zarobi, a przede wszystkim z reguy przewaa nad rozsdkiem. Zdobycie wiedzy wymaga natomiast sporego wysiku i dlatego mam raczej nik nadziej na jak znaczc popraw sytuacji w tej materii. Podzikowania Autor serdecznie dzikuje prof. dr hab. Zbigniewowi Jaworowskiemu, doc.dr hab. Andrzejowi Strupczewskiemu, take mgr Ewie Droste i mgr Wojciechowi Trojanowskiemu za krytyczne uwagi i pomoc w ostatecznej redakcji tekstu.

1. Robert Ehrlich, Nine Crazy Ideas In Science Princeton University Press, 2001 2. E.J.Calabrese, Paradigm lost, paradigm found: the re-emergence of hormesis as a fundamental dose response model In the toxicological sciences, Environmental Pollution (2005) 3. E.J.Calabrese, Historical Blunders: How Toxicology Got the Dose-Response Relationship Half Right, Cellular and Molecular Biology 51 (2005) 643-654 4. E.J.Calabrese, R.Blain, The occurence of hormetic dose response in the toxicological literature, the hormesis database: an overview, Toxicology and Applied Pharmacology 202 (2005) 289-301] 5. Z.Jaworowski, Radiation folly w Environment and Health. Myths and Realities, K.Okonski and J.Morris, Eds., Int. Policy Press (2003) 68-86

6. Sources and Effects of Ionizing Radiation, Raport Komitetu Naukowego Narodw Zjednoczonych ds Skutkw Promieniowania Atomowego - UNSCEAR , United Nations (1994) 7. Z.Jaworowski, Radiation Pisk and ethics, Physics Today 52(9) (1999) 24-29 8. E.J.Calabrese, L.A.Baldwin, Defining hormesis,Human Ex. Toxicol. 21 (2002) 91-97 9. E.J.Calabrese, R.R.Cook, Hormesis: how it could affect the risk assessment process, Human&Exper, Toxicol. 24 (2005) 265-270 10. M.Tubiana, A.Aurengo, Dose-effect relationship and estimation of the carcinogenic effects of low doses of ionizing radiation, I.J.L.R. 2 (2005) 134-151] 11. L.Dobrzyski, Biologiczne skutki promieniowania jonizujcego, Postpy Techniki Jdrowej 44 (2001) 14-29 12. Z.Jaworowski, Radiation Risk and Ethics, Physics Today, September (1999) 24-29 13. D.Axelrod, K.Burns, D.Davis, N.von Larebeke, Hormesis - An Inappropriate Extrapolation from the Specific to the Universal, Int. J. Occup. Environ. Health 10 (2004) 335-339 14. J. Calabrese, Hormesis Basic, Generalizable, Central to Toxicology and a Metod to Improve the Risk-assesment Process, Int. J. Occup. Environ. Health 10 (2004) 466-467 15. T.D.Luckey, Ionising Radiation and Hormesis, CRC Press, Boca Raton, FL (1980) 16. T.D.Luckey, Radiation Hormesis, CRC Press, Inc., Boca Raton,FL. (1991), 17. S.Kondo, Health Effects of Low-Level Radiation, Kinki University Press, Osaka, Japa (1993) 18. M.Pollycove, L.E.Feinendegen, Radiation-induced versus endogenous DNA damage: possible effect of inducible protective responses in mitigating endogenous damage, Human&Experimental Toxicology 22 (2003) 290-306 19. L.E.Feinendegen, V.P.Bond, C.A.Sondhaus, The dual response to low-dose irradiation: induction vs. Prevention of DNA damage, w Biological Effects of Low Dose Radiation, T.Yamada et al. Eds, Elsevier Science B.V. (2000), 3-16 20. S.A.Amundson, K.T. Do, L. Vinikoor i in., Stress specific signatures: expression profiling of p53 wild-type and null human cells, Oncogene 24 (2005) 4572-4579 21. N.C.Choi, A.R.Timothy, S.D. Kaufman, R.W.Carey, A.C.Aisenberg, Low dose fractionated whole body irradiation in the treatment of advanced non-Hodgkins lymphoma, Cancer 43 (1979) 1636-1642 22. K.Sakamoto, M.Myogin, Y.Hosoi Fundamental and clinical studies on cancer control with total or upper half body irradiation, J. Jpn. Soc. Ther. Radiol. Oncol. 16 (1997) 161175 23. K.Suzuki, S.Kodama, M.Watanabe, Suppressive effect of low-dose preirradiation on genetic instability induced by X-rays in normal human embryonic cells, Radiat. Res. 150 (1998) 656-662 24. R.L.Dixon, J.E.Gray, B.R.Archer, D.J.Simpkin, Modern Radiation Protection Standards: Their Evolution from Science to Philosophy, J. Rad. Prot. Dosimetry 115 (2004) 16-22 25. H. Inhaber, Are we paying Too Much to Reduce Radiological Risk?, Nuclear News 43(10) (2000) 33-35