Franco i Falanga

Jacek Bartyzel

Po tym, jak Michnikoland nadwilaski zatrzs si z oburzenia, solidarnego z Michnikolandem hiszpaskim, e w sowniku biograficznym Akademii Krlewskiej biogram gen. Franco napisany zosta spokojnie i uczciwie (przy okazji potwierdzio si po raz kolejny, e dla tych krgw powany historyk to jedynie taki, ktry piszc o wrogach lewicy wyrabia stachanowsk norm wyzwisk), miaem okazj wymieni par zda, a potem ju tylko zapozna si biernie z opiniami na ten temat moich znajomych z Facebooka. Jak si zorientowaem, wspln cech tych rnicych si pod wieloma wzgldami gosw jest, z jednej strony, generalna sympatia dla Caudilla czy oglnie dla el bando nacional w hiszpaskiej guerra civil, z drugiej za spore uzalenienie od mitw i przeinacze, ale nie tych, ktre produkowa Komintern, a powiela je nadal m.in. Gazeta Wyborcza, lecz powstaych po mwic oglnie naszej stronie, czy po prostu zwyczajna niewiedza. W tym, przyznaj, pisanym ad hoc i z koniecznoci do pobienym tekcie pragn przeto wyprostowa kilka takich przeinacze i zdemitologizowa par mitw, popularnych zwaszcza wrd narodowo-radykalnie nastrojonej modziey co nawet nie dziwi, bo te mity dziaaj na wyobrani. Nasamprzd pragn jednak zaznaczy, e ja te darz ogromnym szacunkiem generaa Francisco Franco, raz, jako rzeczywistego katechona, ktry powstrzyma czerwon barbari, dwa jako autentycznego i ostatniego w wiecie katolickiego suwerena, utrzymujcego a przynajmniej starajcego si utrzyma swoj ojczyzn w jej roli (jak to nazywaj tradycjonalici hiszpascy) Cristiandad menor, czyli mniejszej rezerwy duchowej w

zdesakralizowanym otoczeniu po rozpadzie redniowiecznej Cristiandad mayor. Darzy szacunkiem nie znaczy jednak zamyka oczu na bdy (kt ich zreszt nie popenia?), jak rwnie co nawet z uwagi na cel naszego przyczynku waniejsze rezygnowa z obowizku wiernego rzeczywistemu stanowi rzeczy odczytania jego postaci (i systemu, ktry personifikowa) w kategoriach ideowych i metapolitycznych. Caudillo, pobony pragmatyk Kim zatem by Caudillo de Espaa etc. etc. w tym sensie? Odpowied na to pytanie nie moe by prosta i jednoznaczna. Odrzucamy oczywicie symplifikacj, i faszyst, zwaszcza e jej obiegowy uzus ma sens obelgi i stygmatyzacji a nie opisu, co zreszt wcale nie znaczy, e to okrelenie jest zupenie bezpodstawne, jeli zway, e w latach 30. i 40. ubiegego wieku prawie kady by jako faszyst (albo faszystowskim w stylu anty-faszyst), tak samo kto yjcy w XVIII wieku by jako owieceniowcem, a w pierwszej poowie XIX wieku jako romantykiem, albowiem faszystowski by duch epoki. Z drugiej strony, nie przemawia do nas teza, iby Franco dokona jakiej syntezy gwnych nurtw hiszpaskiej prawicy (identyfikowanych jako tradycjonalizm, autorytaryzm, nacjonalizm i narodowy syndykalizm Falangi czyli wanie faszyzm la espagnole) nie dlatego, iby osobicie nie by do tego zdolny, jako umys przecitny (jak to si a nazbyt czsto i skwapliwie podkrela), lecz po prostu dlatego, e taka synteza jest zupenie niemoliwa i nie dokonaby jej nawet geniusz. Nie mona bowiem syntetyzowa ognia z wod, tradycji z rewolucj; z takich prb wychodz co najwyej hybrydalne potworki i za moneta zawsze w kocu wypiera lepsz co zreszt miao miejsce. Mona mwi natomiast o pewnych nawarstwieniach w jego ideowopolitycznej psyche, nie zapominajc jednak, e zawsze przynajmniej odkd sta si przywdc sympatie czy skonnoci byy podporzdkowane temu, co uwaa za dobre i suszne z pragmatycznowadczego punktu widzenia. Najlepiej bada te nawarstwienia chronologicznie, cho oczywicie nie jest to do koca moliwe. Zapytajmy jednak, jak formacj otrzyma oraz jakie nastawienia i nawyki z niej wynis ten syn masona libertyna i arliwej katoliczki,

wyedukowany w wojskowej akademii, restaurowanej po 1874 roku monarchii konstytucyjnej? Ot, pod kadym wzgldem typow(e) dla przedstawiciela establishmentu monarchii istniejcej od oktrojowania konstytucji w 1834 roku i jednoczesnego zamania zasad prawa dynastycznego; monarchii, ktra wanie staraa si godzi wod z ogniem, czyli tradycj katolick z nowoczesnymi zasadami liberalnymi (jak to wyeksplikowa gwny polityczny autor Restauracji, premier Antonio Cnovas, piszc w imieniu Alfonsa XII, e jest jak kady Hiszpan dobrym katolikiem i jak kady wiaty czowiek swojego wieku dobrym liberaem). Oznaczao to zatem zamanie pierwszej fundamentalnej zasady hiszpaskiej ortodoksji publicznej, czyli jednoci katolickiej (unidad catlica) narodu i pastwa, co zostao usankcjonowane w art. 11 konstytucji z 1876 roku, dopuszczajcym inne ni katolicki kulty publiczne. Po drugie, monarchia konstytucyjna dokoczya radykalnie dziea owieconego despotyzmu monarchii absolutnej, centralizujc pastwo i znoszc ostatnie fueros. Produktem finalnym byo wic ulubione przez liberaw spoeczestwo jednostek, rnicych si tylko majtkiem i wpywami nieformalnymi, w miejsce organicznego spoeczestwa naturalnych cia spoecznych. Z drugiej wszelako strony, establishment liberalny monarchii izabelicko/alfonsjaskiej, ktry natychmiast po zdobyciu wadzy podzieli si na dwa odamy: konserwatywnych moderados i postpowych exaltados, zdawa sobie spraw, e pustk, ktr wytworzy zniszczeniem i zasady duchowej, na ktrej staa Hiszpania, i jej naturalnej struktury spoecznej, moe zala i wypeni rewolucja ju nie tylko polityczna, ale i socjalna. Trudno byo take utrzyma jedno Hiszpanii po zniesieniu tradycyjnych przywilejw prowincjonalnych, bo to z kolei generowao separatyzm, zwaszcza Baskw i Katalonii. Na to zagroenie establishment w potrafi znale tylko jedno typowo zewntrzne (zapewniajce do czasu ad uczynkw i ciaa, ale nie odwzorowanie adu duszy): militaryzacj polityki, centralizacj polityczn i, jako ich dopenienie, korumpowanie sfery cywilnej klientelistycznym systemem kacykizmu (lokalnych gubernatorw i urzdnikw). Cay okres izabelicki (1833-1868) to prcz zmaga z karlizmem to wyrywanie sobie wadzy przez trzech gwnie generaw: konserwatysty Nrvaeza, centrysty Leopolda ODonnella i progresisty Beldomera Espartera. Anarchia sexenio

democrtico (1868-1874) skonia liberalnych konserwatystw i progresistw do zawarcia trwaego kompromisu, polegajcego na systemie dwupartyjnym, ktrego osobliwo polegaa na tym, e przemienno wadzy bya ustalana przed wyborami, a nie w ich rezultacie, o co mieli zadba kijem i marchewk kacykowie. Ten system zaama si na pocztku XX wieku wskutek naporu nowych si lewicy (anarchici, socjalici, republikanie, separatyci), i ostatni prb jego uratowania bya znw dyktatura wojskowa (za przyzwoleniem krla) gen. Miguela Prima de Rivery zreszt agodna i fachowa, ale i tak nie dao si monarchii uratowa. Jeeli dodamy jeszcze do tego fakt dynastycznej uzurpacji, to okae si, e cay stuletni (1834-1930) system monarchiczno-konstytucyjnoliberalno-centralistyczny by niby to konserwatywny i prawicowy, ale pod kadym wzgldem zdefektowany. Wida to wyranie, kiedy przyoymy do niego karlistowski lemat: Dios Patria Fueros Rey. Katolicyzm religi jeszcze panujc i uprzywilejowan, ale ju nie jedyn. Ojczyzna pozbawiona pluralizmu las Espaas, wskutek czego podzielona na decydujcy o wszystkim Madryt i zmarnia, a w czciach buntujc si, prowincj. Fueros skasowane. Krl jest, ale z dynastii uzurpatorskiej. I to wanie jest wiat ideowy, w ktrym wychowa si, i ktry uksztatowa Franco. To uzbrojony libera (liberal militar), ktry stanowi ostatnie ogniwo na trajektorii konserwatywnych (ale nie tradycjonalistycznych) generaw, od wspierajcego sw elazn pici1 tron Izabeli II, gen. Ramna Nrvaeza, poprzez restaurujcego monarchi w 1874 roku gen. Arsenia Martneza Camposa i prbujcego j ocali, wspomnianego ju gen. Miguela Prima de River. Tu rwnie jest rdo tego bdu Franco, ktry czsto mu wypominaj, ale le lub niedostatecznie go rozumiej, nasi prawicowcy: e dokona zego wyboru krla. W istocie ten bd jest znacznie powaniejszy ni pomyka co do osoby i prawdziwych przekona D. Juana Carlosa de Borbn. Franco popeni bowiem typowy bd monarchistw nie do uwiadomionych co do istoty zasad prawowitoci. Sdzi bowiem, e krla naley szuka, tymczasem krla trzeba tylko umie znale tam, gdzie on ju jest i czeka, aby obj, co jego. Ale jak znale, jeli byo si wychowanym w przewiadczeniu, e krla naley szuka gdzie indziej, w obrbie dynastii, ktra nie miaa

nigdy prawowitoci formalnej, a prawowito teologiczn stracia? lepota jest wtedy nieuchronna. Oczywicie, to tylko najstarszy i najgbszy podkad tego palimpsestu, ktrym bya polityczna osobowo Franco. Nie mona zlekceway ani pogbienia si jego zrazu bardzo letniej religijnoci, ani wpywu wywartego na przez jedyn poza karlistami grup autentycznie tradycjonalistyczn, cho niekonsekwentnie, czyli Accin Espaola2, ktrej doktryn nacionalcatolicismo3 uczyni waciwie doktryn pastwow, cho niestety razem z durnowatym nacionalsindicalismo; ani wreszcie oddziaywania lektur pisarzy karlistowskich: Juana Vzqueza de Melli i Vctora Pradery. Nie mona jednak te ich przecenia. Konsekwentnie i szczerze Franco zrealizowa jeden punkt tradycjonalistycznego lematu: pastwo katolickie4, ale wszystkie pozostae (Patria jako ojczyzna ojczyzn, Fueros i Rey legtimo) zignorowa. A nie mona selektywnie restaurowa witej Tradycji. Z Tradycj jest jak z ci: niepodobna by w niej czciowo. Skoro Franco nie odbudowa tradycyjnego spoeczestwa organicznego, zoonego i uporzdkowanego hierarchicznie z naturalnych cia spoecznych, to musia znale inne rozwizanie problematu faktycznie osobistej i dyktatorskiej wadzy. Znalaz je a raczej wzi, idc jak typowy wojskowy po najmniejszej linii oporu, to, co byo pod rk i na wczesnym europejskim topie: rozwizanie dokadnie przeciwne do organicznego, bo mechaniczn i umundurowan organizacj z silnym, a po 1945 rok, nalotem faszystowskim, pod postaci zreformowanej i zunifikowanej Falangi (Pseudo)Tradycjonalistycznej, czyli typowej monopartii, do ktrej zmuszeni zostali wstpi wszyscy aktorzy el bando nacional. Zamiast zatem tradycyjnej i naturalnej hierarchii quasi-wojskowa hierarchia organizacyjna; zamiast cia spoecznych nieszczsne syndykaty; zamiast restauracji monarchii prawowitej (czy przynajmniej przygotowania linii drogowej do niej) pozostawianie wszystkich w niepewnoci, jaki bdzie ostateczny ustrj do 1947, a kto bdzie panowa a do 1969 roku. Kiedy za faszystowski totalizm wyszed z mody5, Franco rozwin i realizowa trzeba przyzna, perfekcyjnie taki model swoistego pluralizmu politycznego6, ktry w niczym nie zagraa jego dyktatorskiej wadzy. Polega on na

okresowym faworyzowaniu jednej z licznych familias polticas, ale zawsze pozostawiajc przyczki i odwody dla pozostaych rodzin. I tak, po okresie preponderancji totalniakw z Falangi hamowanych jedynie przez ministrw karlistowskich i hierarchi kocieln), nastpi okres (1945-57) dominacji chadekw kolaboracjonistw z Akcji Katolickiej, nastpnie (1957-66) pseudokonserwatywnych opusdeistw, ktrzy wszczli reformy wolnorynkowe, a upadli wskutek afery MATESA, wreszcie jawnie ju liberalnych aperturistas, przygotowujcych transicin ku ukoronowanej demokracji. Na szczycie i jako jedyny decydent pozostawa jednak zawsze Caudillo, z bezgranicznie mu wiernym (taki hiszpaski pk Sawek) adm. Luisem Carrero Blanco. Wszystko to pozwala zatem okreli Franco jako ideowo eklektycznego pragmatyka wadzy, dla ktrego staymi i niezmiennymi zasadami s tylko: religia katolicka oraz niezawiso, wielko i sia Hiszpanii oraz duma z wasnego kraju i tak, tak!, to dla niego te by priorytet zamono Hiszpanw. To skrzyowanie oficera w subie w. Inkwizycji z francuskim Henrykiem IV, ktry chcia, eby kady Francuz mia na niedziel garnek z rosoem z kury. Wesoy Wieloryb, czyli o przewagach Falangi Zdaj sobie spraw, e t czci mego artykuliku wzbudz szczegln irytacj dzisiejszych entuzjastw Falangi, idealizujcych j sobie na mod swoich wasnych marze. Zaznacz jednak, e nie pisz tego po to, aby kogokolwiek specjalnie drani; uwaam natomiast, e mity, choby powabne, naley poddawa oywczemu egzorcyzmowi prawdy. Nigdy ot nie mogem czyta bez pewnego rozbawienia rzewliwych skarg i samych weteranw Falangi, i ich modych adeptw, na to, e Franco ich oszuka albo zdradzi. C to bowiem realnie znaczy? Jeli chodzi tu oglnie o to, e nie da im nigdy peni wadzy, a potem wrcz zmarginalizowa, to jest to oczywicie prawd, ale niby dlaczego miaby to czyni? Poza tym, jak wskazaem wyej, dotyczy to nie tylko falangistw, ale wszystkich innych familias polticas i ich gwnych aktorw: w tym sensie Franco oszuka czy zdradzi krla, ktremu przysiga jeszcze jako oficer monarchii, Alfonsa XIII (ktremu wysya skrupulatnie meldunki z kadego odbitego miasta, ale zapomnia to zrobi raz po wyzwoleniu Madrytu i zakoczeniu wojny), hrabiego

Barcelony i monarchistw juanistycznych, potencjalnie konkurencyjnych generaw, swojego wasnego szwagra Serrana Sera (ktry z number two spad nagle do niebytu), oczywicie karlistw, chadekw, ludowcw, w kocu te opusdeistw, etc. etc. Dlaczego zatem akurat zdrada wobec Falangi miaaby by czym szczeglnie obciajcym? Czy mia wobec niej jakikolwiek dug wdzicznoci? Jeeli natomiast chodzi o to, e nie pozwoli falangistas przej do drugiego etapu i przeprowadzi rewolucji syndykalistycznej, ktra by naprawd trwale upodobnia Hiszpani do Woch Mussoliniego i III Rzeszy, to jest to raczej powd, aby wznie podwjny toast na cze politycznej roztropnoci i aideologicznego zdrowego rozsdku Generalsimo. Lecz przede wszystkim skargi te s arcykomiczne dlatego, e w gruncie rzeczy sprawy miay si dokadnie odwrotnie. Franco nie zawdzicza Falandze nic, ona natomiast jemu wszystko. Genera wycign j z politycznego niebytu i uczyni potg. Do chwili wybuchu wojny domowej Falanga bya politycznym karzekiem, plczcym si midzy nogami gigantw, pomidzy jak by powiedzia Donoso Corts idcymi na ostateczny bj falangami katolickimi i falangami socjalistycznymi, w dodatku karzekiem do koca niezdecydowanym, po ktrej waciwie jest stronie (J.A. Primo de Rivera prbowa razem z umiarkowanym socjalist Indalecio Prieto szuka trzeciego wyjcia). Temu karzekowi Caudillo da w 1937 roku moliwo zorganizowania caego ycia politycznego w ramach masowej monopartii 7, w ktrej falangici de facto wchonli wszystkie inne nurty. Uczyni tak dlatego, e jak ju napomknito powierzenie tej funkcji (i, co te bardzo wane, propagandy, bo w wojnach papierowych falangici byli zawsze bardzo dobrzy) umundurowanej i zdyscyplinowanej organizacji najlepiej zapewniao mu porzdek na tyach w wojnie toczonej zasadniczo wysikiem armii i karlistowskich requets (Banderas de Falange weszy do walki faktycznie dopiero w 1937 roku). Oczywicie, nie zapominam o powanej rnicy pomidzy pierwsz, kadrow i autentyczn Falang starych koszul (camisas viejas) a drug, masow, do ktrej zapisywali si wszyscy oportunici i ci, co chcieli zrobi karier: jak to mawia majcy niewyparzony jzyk karlista

F. Elas de Tejada, todas prostitutas najgoniej krzycz: Franco, Franco, Franco!. Wiadomo te, e do 1942 roku Falang rzdzi (i nadawa jej prohitlerowski kurs) faktycznie wicepremier Ramn Serrano Ser, ktry wywodzi si z chadecko-konserwatywnej i republikaskiej CEDA. W tym okresie falangizm w walce z karlizmem i z Kocioem zniy si wrcz do politycznego bandytyzmu: w 1942 roku falangistowscy bojwkarze wrzucili dwa granaty w tum wiernych, wychodzcych z Bazyliki Virgen de Begoa pod Bilbao, po mszy za polegych requets, zabijajc dwie i ranic kilkadziesit osb; w 1945 roku zosta przez nich pobity do krwi w madryckim parku Buen Retiro wspomniany F. Elas de Tejada; wreszcie 24 VII 1951 roku w zamachu bombowym, tu po wyjciu z mszy w. w kociele w Tetuanie, zgin dawny dowdca requets, minister wojny, gen. Jos Enrique Varela. Przyjrzyjmy si jednak owej autentycznej Falange Espaola z okresu II Republiki i jej obliczu ideowemu. Przede wszystkim rzuca si tu w oczy kompletna niespjno i chaotyczny miszmasz w onie tego skdind faktycznego dziwnego przypadku (extrao caso), jak napisa S.G. Payne hiszpaskiego faszyzmu. Zaoona w 1933 roku FE powstaa na bazie trzech zupenie niekompatybilnych grup. Pierwsza, najwaniejsza i najliczniejsza, to skupiona wok faktycznie charyzmatycznego belissimo joven, Jos Antonia Prima de Rivery y Senz de Heredia, grupa takich samych jak w markiz de Estella (i syn eks-dyktatora), ktry gardzi monarchi, inteligentnych i wyksztaconych, ale romantycznie rozwichrzonych, seoritos i seoritas z dobrych madryckich domw, arystokratycznych i buruazyjnych, lecz baamuccych si spoecznym radykalizmem i zafascynowanych dynamik woskiego faszyzmu, okraszona nadto awangardowymi pisarzami i artystami, jak Ernesto Gimnez Caballero, z Gaceta Literaria, gdzie zreszt modzi faszyci doskonale si rozumieli z modymi anarchistami i komunistami. Falangici Prima troch si wprawdzie tukli z bojwkami komunistw i socjalistw (bardziej jednak byli tuczeni, bo pocztkowo, nieco franciszkaski wdz im zabrania), ale wiksze sukcesy mieli w podbojach modnych madryckich kawiar i kabaretw, na czele z ich ulubionym Wesoym Wielorybem (La Ballena Alegre). Podkreli naley, e Jos Antonio (jak przyjo si mwi) by naprawd religijny, wrcz mistycznie

(podobnie jego siostra Pilar), i e gardzi Hitlerem, odkd si z nim (raz w yciu) spotka, owiadczajc, e to zy czowiek, bo nie wierzy w Boga. Piknie, lecz trzeba te zauway, e aden karlista nie potrzebowa urzdza sobie rendez-vous z gefrajtrem z wsikiem, aby doj do takiej konkluzji. Druga grupa to tzw. narodowi syndykalici, ktrym przewodzi Ramiro Ledesma Ramos. Posta bdca zupenym przeciwiestwem Jos Antonia: wrcz antycharyzmatyk, ponury i nudny doktryner, cho wyksztacony filozoficznie w Niemczech, lecz co najwaniejsze fascynat narodowego socjalizmu i osobicie Hitlera (tumaczy Mein Kampf na hiszpaski i nawet czesa si w zbek na wzr swojego idola), zawzity plebejusz i ateista, nienawidzcy katolicyzmu, monarchii i arystokracji. Rnice byy wic tak jawne, e jeszcze przed wojn Ledesma i jego JONS odeszli od Falangi. Ten nieszczsny pgwek mia zupenie tragikomiczny koniec, bo gdy wybucho powstanie, zgosi si, by broni republiki przed reakcj, ale go aresztowano i rozstrzelano8. Trzecia grupa wreszcie to prowincjonalne ugrupowanie z Valladolid o obliczu chadecko-konserwatywnym, ktremu przewodzi wyciszony i powany Onsimo Redondo. Los sprawi wic, e ju na pocztku wojny zginli przywdcy wszystkich trzech odamw. Szczeglny wymiar miaa oczywicie mier Jos Antonia, aresztowanego jeszcze przed wojn, a po jej wybuchu skazanego na mier i rozstrzelanego. Franco faktycznie nie kiwn palcem, aby wysa jaki oddzia na Alicante i sprbowa go odbi 9. Czy jednak mona mu si dziwi, skoro Jos Antonio w listach pisanych z wizienia odgraa si, e wystpi przeciwko powstaniu, jeli okae si ono reakcyjne? W gruncie rzeczy, rojos zabijajc Prima oszczdzili Franco jeszcze jednej egzekucji (a Hiszpanii narodowej wojny domowej w wojnie domowej, tak jak stalinistw z POUM w Barcelonie po przeciwnej stronie), do ktrej niechybnie musiaoby doj. Natomiast martwy Jos Antonio znakomicie nadawa si do wykorzystania jako Proto-Mrtir Krucjaty. Ju chyba z tego pobienego przegldu wida, jaki by to eklektyzm: faszyzm albo proweniencji woskiej albo nazistowskiej, antykapitalistyczny radykalizm spoeczny, republikanizm, mistyczny

katolicyzm (ale z chci podporzdkowania Kocioa ewangelii falangistowskiej) albo jadowity antykatolicyzm Ledesmy. No, i troch tradycjonalizmu, owszem, zwaszcza w nawizaniach do Hiszpanii imperialnej i konkwistadorskiej, ale Tradycji traktowanej jak kwiatek do koucha faszystowsko-narodowo-syndykalistycznorepublikaskiego. Sta mocno wronitym w Tradycj, y integraln Tradycj po prostu, a wcha j jak adny kwiatek (dodajc zaraz, e trzeba go przesadzi do nowej doniczki i zmieni mu ziemi), to s dwie zupenie rne rzeczy. A wszystko to w oceanie retoryki, retoryki i jeszcze raz retoryki Romantycznej, egzaltowanej, heroicznej; jednym sowem prawie niewyczerpanego rezerwuaru mocnych, wyraajcych dezynwoltur i pogard dla mieszczuchw (lepiej umrze od kul marksistw ni od nudnoci prawicowcw itp.) frazesw na podordziu. Dawno rozpoznany i opisany, od Armina Mohlera poczwszy, faschistiche Still oto caa myl polityczna joseantonianizmu. Lecz naprawd to nie wszystko, bo trzeba w kocu wskaza najwaniejszy fundament ideowy falangizmu, jakim by wiem, e to moe by zaskakujce, ale tak byo liberalizm. Prawda, w najbardziej wyrafinowanym intelektualnie ksztacie na gruncie hiszpaskim, jaki stanowia myl filozoficzna Jos Ortegi y Gasseta. Falangici mieli wielu mistrzw, ktrych czcili, zwaszcza z liberalnonacjonalistycznego Pokolenia 98, na czele z Miguelem de Unamuno tyle patetycznym, co chimerycznie zmiennym w swoich zapatrywaniach politycznych. Jednak ich najwikszym guru by bez wtpienia Ortega y Gasset. Wielbili go wszyscy: Primo de Rivera, Gimnez Caballero, Juan Aparicio, a Alfonso Garca Valdecasas i Ledesma Ramos byli nawet jego studentami. Nasza pozycja teoretyczna pisa ten ostatni widzi i uczy si w ksikach mistrza Jos Ortegi y Gasseta, gdzie znajduje si prawie w caoci. C takiego ich w nim fascynowao? Aby na to odpowiedzie, trzeba naprzd zdystansowa si do powszechnego w Polsce odbioru Ortegi. Jest on wprawdzie jednym z tych nielicznych mylicieli hiszpaskich, ktrzy w Polsce s czytani, ale rozumianym mocno jednostronnie, w perspektywie uniwersalistycznej,

bez odniesienia do kontekstu bezporedniego, czyli wanie hiszpaskiego. Ortega jawi si wic w Polsce jako elitarysta ostrzegajcy przed buntem mas i pitnujcy demokratyczn nienawi do lepszych (odio a los mejores), a zatem jako myliciel konserwatywny, std bardzo lubiany na prawicy. Tymczasem, w geografii politycznej Hiszpanii Ortega nigdy nie by na prawicy; przez wikszo ycia zajmowa pozycje, ktre mona okreli jako lewe centrum: republikaskie, laickie, postpowe. Nie mona go okreli nawet jako konserwatyst, tym bardziej za jako tradycjonalist. Ba, by on bodaj nawet najbardziej finezyjnie wyraajcym swe przekonania wic najgroniejszym wrogiem hiszpaskiej Tradycji. Jego zdaniem, Tradycja czyli w nierozerwalny stop katolicyzmu z hispanidad przetrcia Hiszpanii krgosup (Espaa invertebrada tak brzmia tytu jednej z pierwszych jego ksiek), uczynia j chor na patologiczny brak woli (abulia), martw ras, bezwadnym szkieletem, oligarchi mierci zaklt w izolujcej od Europy tybetanizacji (czy moe by bardziej wymowne oskarenie Kocioa?). Kiedy wic czytamy o buncie mas, to mylimy o (roszczeniowych) masach gdziekolwiek, ale dla Ortegi masy to take i najbliej katolicki ciemnogrd, hiszpaskie mohery, ktrym nie mona wbi do tpych gw wiadomoci dobrodziejstw wchodzenia do Europy. Czy to znaczy, e Ortega nie by hiszpaskim patriot? Bynajmniej. On chcia Hiszpani odrodzi, ale uwaa, e warunkiem odrodzenia, witalizacji czy rewitalizacji Hiszpanii jest zasypanie tego duszcego trucha Tradycji, a wic przede wszystkim modernizacja, laicyzacja i europeizacja. W XVIII i XIX wieku antytradycjonalistyczni afrancesados szukali natchnienia gwnie w Paryu. Dla Ortegi europeizacja powinna by przede wszystkim intelektualn germanizacj, ktrej sam dozna studiujc na najlepszych niemieckich uniwersytetach, poznajc neokantyzm szkoy Marburskiej, fenomenologi, egzystencjalizm Heideggera etc. I to wanie wzili od Ortegi falangici. Oni te kochali na swj sposb Hiszpani, ale co do roli Tradycji mieli zblione pogldy, cho moe bardziej zniuansowane. Te bardzo przejli si misj modernizacji

Hiszpanii, eby j uczyni wielk i ywotn. A co w latach 30. byo szczytem nowoczesnoci w Europie, najszybsz ciek modernizacji? Byy takie cieki dwie: bolszewicki marksizm z piatiletkami w Rosji Sowieckiej oraz faszyzm i narodowy socjalizm. Akceptacja marksizmu bya wykluczona (cho nie cakiem dla Ledesmy). Pozostawa wic tylko faszyzm. Jos Antonio wybra wariant woski, Ledesma, ktry te studiowa w Heidelbergu hitleryzm, zamieniajc tylko ydw Cohena, Natorpa czy Husserla na Hegla, Hartmanna, Heideggera i najmodniejszego germaskiego filozofa Adolfa Hitlera. I trzeba doda, e Ortega wcale si do tego nie dystansowa. W programie zaoonego przez siebie Ugrupowania w Subie Republiki zawar denie do zorganizowania Hiszpanw jako narodu pracujcych (pueblo de trabajadores), z obowizkiem pracy i przymusowym poczeniem wszystkich obywateli w syndykaty wypisz, wymaluj, program Falangi. Po mierci za swojego ucznia Ledesmy powiedzia: Nie zabili jakiego czowieka, zabili zrozumienie (No habis matado a un hombre, habis matado a un inteligencia). Oto zatem istota falangizmu: liberalizm ortegiaski oeniony z narodowym syndykalizmem i faszystowskim stylem. Liberalny faszyzm, faszystowski liberalizm sucham, e niemoliwe? A czy woski libera heglista, Giovanni Gentile, nie by pierwszym doktorem faszyzmu? Coda: Hiszpascy pryszczaci, czyli od zetempowca do ojca demokracji Na koniec, przyjrzymy si drodze politycznej najwybitniejszych intelektualistw Falangi, aktywnych zwaszcza po 1940 roku, ale z autentycznym rodowodem starych koszul, nie adnych tam karierowiczw. Mowa tu o takich postaciach, jak poeta (wspautor hymnu Falangi, potem szef propagandy, zwany hiszpaskim Goebbelsem) Dionisio Ridruejo, filolog Antonio Tovar, filozofowie Pedro Lan Entralgo i Jos Luis Lpez-Aranguren. Od zakoczenia wojny domowej s oni bardzo opozycyjni wobec Franco, ale z jakiej strony jest to (zrazu) opozycja? Wanie z faszystowskiej, a nawet narodowo-socjalistycznej10. Maj oni pretensje do Franco, e nie pozwoli na rewolucj syndykalistyczn, tylko ustanowi reakcyjn

dyktatur klerykalno-obszarniczo-wojskow, oraz e nie chce wspomc walczcego o nowy ad w caej Europie, Fhrera Trzeciej Rzeszy. Lecz oto, mijaj lata, i intelektualici ci, nie zmieniajc pozycji wrogiej Franco (acz korzystajc cay czas z rnych beneficjw systemu), zmieniaj jzyk swojej opozycyjnoci. Reim ju nie jest dla nich za mao faszystowski, lecz za bardzo faszystowski, bo oni wanie staj si antyfaszystami. Doczaj do opozycji demokratycznej i j wsptworz, niektrzy wrcz spiskuj przeciwko Franco (udzia Ridruejo w contubernio de Munich). Wybieraj rne opcje Ridruejo zakada socjaldemokracj, Arangueren staje si mentorem postfrankistowskiej prawicy, Lan i Tovar nie nale do adnej partii ale wszyscy s wielkimi demokratami i na staro nikt ju nie pamita, e idolem tych ojcw demokracji, antyfaszystw i bojownikw walki z dyktatur (straszliwie przeladowanych funkcjami ambasadorw, rektorw etc.) by kiedy Adolf Hitler. Czy niczego Ci to nie przypomina, Koteczku? Przecie to s biografie takie same, jak wielu ojcw demokracji III Rzeczypospolitej, dekorowanych przez prezydentw Kwaniewskiego i Komorowskiego. To jak Wiktor Woroszylski, ktry wysiadajc w 1945 roku na stacji d Fabryczna pyta kolejarza, gdzie tu si mona zapisa do partii bolszewickiej; jak Karol Modzelewski i Jacek Kuro pitnujcy Gomuk w Licie otwartym do Partii za to, e nie przykrca ruby Kocioowi, nie wprowadza kolektywizacji wsi i nie zastpuje wojska stra robotnicz; jak drogi Bronisaw Geremek karccy, jako sekretarz uczelniany, tego Kuronia nawet za jakie tam odchylenie od linii stalinowskiej. A potem wszyscy ci panowie staj si budowniczymi opozycji demokratycznej i w kocu okazuje si, ze byli w niej od zawsze. Chcesz wic zrozumie, Koteczku, meandry myli falangistowskiej? Studiuj uwanie niczym Plutarchowe ywoty paralelne yciorysy polskich ojcw demokracji z lewicy laickiej moe jednak niekoniecznie z dzie ich nadwornych hagiografw, takich jak Andrzej Friszke.

Jak mwi anegdota, kiedy umierajcego Nrvaeza spowiednik spyta: Synu, czy wybaczye swoim wrogom?, w odpowiedzia: Nie mam, ojcze, wrogw, wszystkich kazaem rozstrzela.
1

Acz nie pozwoli na reaktywowanie tego pisma mczennikw po wyzwoleniu.

2

Lepiej jest uywa tego okrelenia w wersji oryginalnej, bo przekad polski: narodowy katolicyzm deformuje jego sens sugesti, i chodzi tu o jak nacjonalizacj katolicyzmu, podczas gdy waciwy sens jest odwrotny: chodzi o to, e to katolicyzm nadaje sens hiszpanizmowi.
3

Lecz nawet i w tym pod koniec ycia si ugi tym razem przed zmodernizowan hierarchi kocieln wprowadzajc prawo o wolnoci religijnej.
4

Naley mocno podkreli, e signicie w latach 1937-45 po wzorce faszystowskie nie miao nic wsplnego z rzeczywistymi pogldami czy upodobaniami Franco. Przeciwnie, teatralny faszyzm woski go mieszy, a ponury rasistowski hitleryzm budzi jego odraz. On po prostu wzi to, co mu si wtedy politycznie kalkulowao, a potem bez najmniejszego alu odrzuci jako zuyty but.
5

Naley oczywicie jeszcze pamita o dwch najwaniejszych filarach wadzy: armii i (z wyjtkiem okresu progresizacji po SV II) Kociele.
6

Naturalnie, musia si jednoczenie pozby niezdolnego do jakiejkolwiek finezji politycznej, prostaka Manuela Hedill, formalnego szefa Falangi po mierci Jos Antonia, ktry zreszt znakomicie mu to uatwi wszczynajc rebeli w Walencji; Franco nie rozstrzela go na prob Hitlera (znamienny protektor!), ale zakaza dziaalnoci.
7

cilej mwic, gdy wiedzia ju, e czeka go mier, wyrwa karabin z rk andarma i strzeli sam do siebie, krzyczc, e nikomu nie pozwoli go zabi.
8

Dodajmy, e kilka lat pniej nie kiwn rwnie palcem, aby sprbowa wydoby z hitlerowskiego obozu koncentracyjnego regenta Wsplnoty Tradycjonalistycznej, ksicia Ksawerego.
9

W tym wypadku warto poleci dobrze udokumentowane studium A. Wielomskiego, Faszyzm kleszy Pedra Lana Entralgo. Biografia z faszystowsk dziur, Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi, t. XXX, 2008.
10