mjr dr Jerzy Prochwicz KG SG w Warszawie

FORMACJE GRANICZNE 1918 1924 Proces odbudowy pastwowoci Polski po latach niewoli, obok ustalania granic, tworzenia organw administracji i armii, postawi przed wadzami pastwowymi kwesti zabezpieczenia granic, stworzenie systemu uniemoliwiajcego ich bezkarne naruszanie, a zarazem pozwalajcego na niezbdn kontrol ruchu towarowego i osobowego. Granice nie mogy sta otworem, poniewa destabilizoway i tak ju zoon sytuacj w kraju. Zniszczenia wojenne, nielegalny wywz artykuw ywnociowych do Niemiec, powodoway szalejc droyzn, braki podstawowych artykuw ywnociowych na rynku oraz narastajce niezadowolenie spoeczestwa. Przemyt i nielegalny handel rozrs si do niebywaych 1 rozmiarw. Zdawano sobie spraw, e aby zahamowa przemyt i nielegalny handel naley natychmiast przedsiwzi rodki zaradcze. Obj kontrol ruch towarowy i osobowy, by ograniczy przestpczo graniczn o podou ekonomicznym i politycznym. Prace nad powoaniem formacji przeznaczonej do ochrony granic rozpoczto jeszcze przed formalnym odrodzeniem pastwa polskiego w padzierniku 1918 r. Podjo je samodzielnie istniejce w rzdzie 2 3 Jzefa wierzyskiego Ministerstwo Aprowizacji zainteresowane
1

Krytyczna sytuacja na rynku ywnociowym spowodowaa wydanie przez rzd Jdrzeja Moraczewskiego (18.XI.1918-16.I.1919), 5.XII.1918 r. dekretu o walce z lichw i spekulacj a 11.I.1919 r. dekretu o utworzeniu urzdu do walki z lichw i spekulacj przy Ministerstwie Aprowizacji; H. Zieliski, Organizacja pastwa polskiego pod rzdami Moraczewskiego, [w:] Historia Polski, t. IV: 1918-1939, cz. I: 1918-1926, pod red. L. Grosfelda i H. Zieliskiego, Warszawa 1969, s. 131-135. 2 Rzd premiera Jzefa wierzyskiego (26.X.1918-4.XI.1918) zosta powoany przez Rad Regencyjn. Rada Regencyjna penica Najwysz wadz do czasu powoania krla lub regenta w Krlestwie Polskim zostaa powoana na mocy reskryptu cesarzy Niemiec i Austrii z 12.IX.1917 r. Uroczysta intromisja Rady Regencyjnej odbya si na Zamku Krlewskim w Warszawie 27.X.1917 r., istniaa do 14.XI.1918 r., kiedy to przekazaa ca sw wadz Jzefowi Pisudskiemu; Dziennik Praw Pastwa Polskiego Nr 17 z dn. 29.XI.1918 r., poz. 39. W skad rady wchodzili: Arcybiskup warszawski Alek-

zahamowaniem wywozu artykuw ywnociowych z kraju. Ministerstwo Aprowizacji przystpujc do organizacji formacji przeznaczonej do ochrony granic miao na uwadze nie tyle ochron granic, ktrych jeszcze nie wytyczono, co szlaki komunikacyjne tj. kolejowe i drogowe, wiodce do obszarw, nad ktrymi wadz sprawowa rzd polski. Z t myl Ministerstwo Aprowizacji przy wsppracy z tworzcym si Wojskiem Polskim podjo wysiek organizacji formacji granicznej. Std te organizowana formacja pod nazw Stra Gospodarczo-Wojskowa miaa na celu zapobieganie nielegalnemu wywozowi artykuw ywnociowych i innych towarw, walk ze spekulacj, lichw i wyzyskiem przez kon4 trol ruchu towarowego na kolejach i punktach kontrolnych. Pominito natomiast zupenie sprawy ruchu osobowego, zabezpieczenia granicy pod wzgldem wojskowym, politycznym. Prace organizacyjne z upowanienia Ministerstwa Aprowizacji podj pk Adolf Mayszko mianowany przez Szefa Sztabu Generalnego Wojsk Polskich dowdc Stray Gospodarczo-Wojskowej z grup oficerw, w skad ktrej wchodzili m.in. kpt. Adam Leszczuk, por. Jan Szyndler, ppor. Stefan Mikoajczyk.5 Ministerstwo Aprowizacji nie posiadajc odpowiednich rodkw zwrcio si pismem Nr 4408/18 z dn. 30.X.1918 r. do Szefa Sztabu Generalnego Wojsk Polskich gen. por. Tadeusza Rozwadowskiego6 o oddelegowanie do organizowanej Stray
sander Kakowski, prezydent Warszawy ksi Zdzisaw Lubomirski i prezes honorowy Stronnictwa Polityki Realnej hrabia Jzef Ostrowski, Centralne Archiwum Wojskowe (CAW), Polska Organizacja Wojskowa (POW), I.341.1.423. 3 Ministrem Aprowizacji w rzdzie J. wierzyskiego by Antoni Minkiewicz; M. Jabonowski, J. Jarski, Kalendarium II Rzeczypospolitej, Warszawa 1990, s. 513. 4 Projekt Tymczasowego Statutu Stray Gospodarczo-Wojskowej, Archiwum Akt Nowych (AAN), Zesp Ministerstwa Aprowizacji, 460. 5 Pismo Ministra Aprowizacji z 30.X.1918 r. skierowane do Sztabu Generalnego Wojsk Polskich, AAN, Zesp Ministerstwa Aprowizacji, 460. 6 Tadeusz Jordan Rozwadowski (1866-1928) gen. por., gen. dyw., gen. broni, oficer armii austriackiej, w ktrej peni sub do koca 1917 r., m.in. na stanowisku dowdcy dywizji. Szef Sztabu Generalnego Wojsk Polskich (27.X.1918-15.XI.1928). Dowdca armii Wschd (XI.1918-III.1919) na froncie maopolskim, organizowa obron Lwowa. Szef Polskiej Misji Wojskowej we Francji przy Naczelnym Dowdztwie Aliantw (20.III.1919-20.VII.1920). Po powrocie do kraju mianowany na stanowisko Szefa Sztabu Generalnego Wojska Polskiego (26.VII.1920- 31.III.1921). Inspektor armii (Inspektorat Nr 2 Warszawa) w okresie V.1921-V.1926, jednoczenie Generalny Inspektor Jaz-

Gospodarczo-Wojskowej oficerw oraz przynajmniej stuosobowej grupy podoficerw i szeregowcw.7 onierze ci stanowi mieli zalek formacji, ktra w przyszoci miaa liczy kilkanacie tysicy ludzi. Zaczony do pisma projekt Tymczasowego Statutu Stray Gospodarczo-Wojskowej okrela oglnie struktur, organizacj i zadania powstajcej formacji. Zgodnie ze statutem, struktura organizacyjna i zadania Stray Gospodarczo-Wojskowej przedstawiay si nastpujco: 1. Przy Ministerstwie Aprowizacji organizuje si Stra Gospodarczo-Wojskow, majc na celu kontrol ruchu. 2. Na czele Stray Gospodarczo-Wojskowej stoj oficerowie Wojska Polskiego oddelegowani przez Ministerstwo Wojny. 3. Pod wzgldem dyscypliny wojskowej Stra Gospodarczo-Wojskowa podlega Ministrowi Wojny, a pod wzgldem wypeniania obowizkw specjalnych Dowdca Stray Gospodarczo-Wojskowej otrzymuje rozporzdzenia od Ministra Aprowizacji. 4. Koszty utrzymania Stray Gospodarczo-Wojskowej pokryte bd z funduszw dostarczonych przez Ministerstwo Aprowizacji, ekwipunek za i bro dostarczy Ministerstwo Wojny. 5. Na czele Stray Gospodarczo-Wojskowej stoi dowdca i jego zastpca, ktrzy s odpowiedzialni przed Ministrem wojny i Ministrem Aprowizacji.8 Zaoenia statutu niestety niosy zarzewie konfliktw i trudnoci w przyszoci, zwizanych z jednoczesn podlegoci tak w zakresie rozkazodawczym jak i wyposaenia Ministerstwu Wojny i Ministerstwu Aprowizacji, co musiao odbi si ujemnie zarwno na procesie organidy (XI.1921-XI.1922). W czasie przewrotu majowego 1926 r. dowdca wojsk rzdowych w Warszawie. Po przejciu wadzy przez J. Pisudskiego internowany w Wilanowie, stamtd 21.V.1926 r. zosta przewieziony do Wojskowego Wizienia ledczego w Warszawie, a nastpnie do Wojskowego Wizienia ledczego na Antokolu w Wilnie. W trakcie uwizienia podlega zaostrzonemu regulaminowi, ktry zosta opracowany przez naczelnika wizienia pk. Jana Gorzechowskiego dla wizionych generaw. 7 Pismo Ministra Aprowizacji Nr 4408/18 z dn. 30.X.1918 r. z doczonym projektem Tymczasowego Statutu Stray Gospodarczo-Wojskowej do Szefa Sztabu Generalnego Wojsk Polskich, AAN, Zesp Ministerstwa Aprowizacji, 460; H. Dominiczak, Granica polsko-niemiecka 1919-1939, Warszawa 1975, s. 64-65. 8 Ibidem.

zacji jak i wykonywaniu zada. Zwaszcza e kompetencje obu ministerstw w zakresie rozkazodawczym byy trudne do rozgraniczenia. Std te projekt statutu wkrtce sta si przedmiotem krytycznych uwag. Szef Sztabu Generalnego przychylajc si do wyraonej w przesanym pimie Ministerstwa Aprowizacji proby wyda rozkaz9 pk. Henrykowi Minkiewiczowi10, dowdcy I Brygady Piechoty Polskiej Siy Zbrojnej (PSZ)11 stacjonujcej w Warszawie, by ze skierowanego II batalionu piechoty 2 puku piechoty12 pod dowdztwem mjr. Mieczysawa Smorawiskiego do Lublina celem zabezpieczenia mienia pastwowego przed grabie, a take dania podstawy do tworzenia wikszych jednostek bojowych13 wydzielono oddzia dla potrzeb organizowanej Stray Gospodarczo-Wojskowej i oddano go do dyspozycji pk. A. Mayszki. Jednoczenie Ministerstwo Aprowizacji nakazao pismem Nr a.4560/18 z dn. 31.X.1918 r. 14 pk. A. Mayszce organizacj pierwszych oddziaw Stray Gospodarczo-Wojskowej w rejonie Dbrowskiego Zagbia Wglowego, ze wzgldu na masowy wywz artykuw ywnociowych i innych towarw do Niemiec. Wykonujc polecenie Ministerstwa Aprowizacji, pk A. Mayszko skierowa oficerw do Inspektora
9

Kopi rozkazu przesa Szef Sztabu Generalnego Wojsk Polskich pismem T. Nr 4710 z dnia 1.XI.1918 r. do MSW oraz Ministrowi Aprowizacji. W Archiwum SG (ASGran.) zachowao si tylko samo pismo bez zacznika, ktrym by wydany rozkaz; ASGran., 1483.20; H. Dominiczak, Granica wschodnia Rzeczypospolitej polskiej w latach 19191939, Warszawa 1992, s. 42. 10 Biografia pk. H. Minkiewicza umieszczona zostaa na kocu artykuu. 11 Polska Sia Zbrojna (Polnische Wehrmacht), polskie oddziay wojskowe organizowane przez Niemcw po ogoszeniu aktu 5.XI.1916 r. cesarzy Niemiec i Austrii. Powysz nazw polskie oddziay wojskowe otrzymay 10.IV.1917 r. z chwil przekazania formacji legionowych niemieckim wadzom wojskowym. PSZ istniaa do XI.1918 r., kiedy to wesza w skad odrodzonego Wojska Polskiego. 12 2 puk piechoty PSZ dowodzony przez mjr Ferdynanda Zarzyckiego (pierwszy jego dowdca) mia take w cigu tygodnia przyby do Lublina, Protok 67 posiedzenia Rady Ministrw Krlestwa Polskiego z 26.X.1918 r., AAN, Protokoy posiedze Rady Ministrw, t. 4, k. 161. 16.I.1919 r. 2 puk piechoty jako jednostka o rodowodzie legionowym, zosta przemianowany na 8 puk piechoty Legionw. 13 P. Stawecki, Wskrzeszenie Wojska Polskiego na przeomie lat 1918 i 1919, [w:] Studia i Materiay do Historii Wojskowoci, t .XXIX, Warszawa 1987, s. 217. 14 Pismo Ministerstwa Aprowizacji Nr a. 4560/18 z dn. 31.X.1918 r. do pk. A. Mayszki, ASGran., 1483.1.

Ministerstwa Aprowizacji na powiaty: Dbrowski, Noworadomski, Piotrkowski, Olkuski, Woszczowski, Jdrzejowski, Piczowski, Stopnicki, Buski, Miechowski i Bdziski celem organizacji oddziaw Stray Gospodarczo-Wojskowej. Skierowany do Lublina batalion, przyby na miejsce transportem kolejowym 5.XI.1918 r.15 i 6.XI.1918 r. wystawi oddzia o stanie 50 ludzi, ktry przystpi do penienia suby na dworcu kolejowym.16 Zorganizowany oddzia sta si zalkiem organizowanej Stray GospodarczoWojskowej. Dalsza jej rozbudowa miaa nastpi przez pobr rekruta.17 Dzie 6 listopada 1918 r. mona wic przyj jako dat objcia suby na granicach pastwa. Jednake wydarzenia polityczne, jakie zaszy w Lublinie w nocy z 6/7 listopada 1918 r., w wyniku ktrych utworzono Tymczasowy Rzd Republiki Polskiej18 z Ignacym Daszyskim na czele zahamoway organizacj Stray Gospodarczo-Wojskowej. Batalion 2 puku piechoty, ktry mia by podstaw dalszej jej rozbudowy przeszed na stron nowego rzdu, a pk A. Mayszko jej organizator, podporzdkowawszy si Na15

16 17

18

Wraz z batalionem do Lublina przyby gen. T. Rozwadowski w towarzystwie gen. ppor. Kajetana Olszewskiego w celu organizacji oddziaw wojskowych, podlegych Radzie Regencyjnej. Misja jego nie zakoczya si jednak wydaniem rozkazu o organizacji oddziaw wojskowych. Ustalono jedynie, e prowadzcy mobilizacj czonkw Polskiej Organizacji Wojskowej (POW) pk Edward migy-Rydz, zorganizuje z jej czonkw Brygad Kresow, ktra zostanie skierowana do dziaa przeciwko Ukraicom w powiecie hrubieszowskim; ppk Mieczysaw Norwid-Neugebauer mia sformowa osobny oddzia dla obsadzenia Chemszczyzny, P. Stawecki, op.cit., s. 217; A. Ajnenkiel, Z dziejw Tymczasowego Rzdu Ludowego w Lublinie, Kwartalnik Historyczny, R. LXV, 1958, nr 4, s. 1078. T. Nacz, Polska Organizacja Wojskowa 1914-1918, Wrocaw 1984, s. 216; P. Stawecki, op. cit. s. 217. 27.X.1918 r. Rada Regencyjna wydaa dekret o przystpieniu do formowania narodowej armii regularnej, ktrej podstaw tworzenia bya wydana tego samego dnia tymczasowa ustawa o powszechnym obowizku suby wojskowej, Dziennik Rozporzdze Komisji Wojskowej Nr 2 z 1.XI.1918 r.; Dodatek Nr 2 z 1.XI.1918. Tymczasowy Rzd Republik Polskiej w Lublinie (6/7.XI.1918-14.XI.1918) obj sw wadz Lublin i cz okupacji austriackiej. Aspirowa do roli rzdu oglnokrajowego, wrogo ustosunkowany do Rady Regencyjnej. W wydanym 7.XI.1918 r. manifecie do narodu proklamowa pastwo republik, zapowiedzia demokratyczne wybory do sejmu i przeprowadzenie radykalnych reform spoecznych i politycznych.

czelnemu Komendantowi wszystkich Wojsk Polskich gen. por. E. migemu-Rydzowi19, mianowany zosta dowdc I Okrgu Wojskowego obejmujcego powiat Dbrowa i Olkusz.20 Powrt Jzefa Pisudskiego 10 listopada 1918 r. do Warszawy, zwolnionego przez rzd niemiecki z twierdzy magdeburskiej, przejcie w nastpnych dniach przez niego peni wadzy wojskowej i politycznej z rk Rady Regencyjnej i zoonej dymisji przez Tymczasowy Rzd Republiki Polskiej zmienio zasadniczo spraw organizacji Stray Gospodarczo-Wojskowej. Do organizacji Stray Gospodarczo-Wojskowej powrci pk A. Mayszko. Niestety z powodu braku ludzi, uzbrojenia i umundurowania organizacja posuwaa si bardzo powoli. Ministerstwo Aprowizacji, zdajc sobie spraw z narastajcych problemw z organizacj Stray Gospodarczo-Wojskowej przedoyo pismem Nr a. 5515/18 z dnia 13 listopada 1918 Ministrowi Wojny wnioski dotyczce dalszej jej organizacji z nastpujcym uzasadnieniem: konieczno natychmiastowego racjonalnego i sprystego dostarczania ywnoci i artykuw pierwszej potrzeby w pierwszym stopniu szerokim warstwom robotniczym, miejskim i bezrolnej ludnoci oraz konieczno zabezpieczenia granic wymaga sprawnej i silnej egzekutywy, umoliwiajcej wypenienie obowizkw Ministerstwa Aprowizacji na terenie wszystkich ziem polskich.21 Wnioski wymienione w dokumencie brzmiay nastpujco: "1. Organizowanie Stray Gospodarczo-Wojskowej winno w dalszym cigu by prowadzone w celu opracowania szczegw regulaminu tej Stray wyania si ad hoc komisja z delegata Ministerstwa Wojny i Ministerstwa Aprowizacji na razie za za podstaw dalszego for-

19

E. migy-Rydz dekretem Tymczasowego Rzdu Republiki Polskiej w Lublinie 7.XI.1918 r. zosta mianowany Ministrem Wojny i Naczelnym Komendantem wszystkich Wojsk Polskich, z jednoczesnym awansowaniem do stopnia generaa porucznika. 20 P. Stawecki, op. cit., s. 218. Wadze wojskowe powoane przez Tymczasowy Rzd Republiki Polskiej w Lublinie, mimo rozwizania si tego rzdu 14.XI.1918 r., istniay do 29.XI.1918 r. Dowdztwo Wojsk Polskich w Lublinie zostao przemianowane na Okrg Generalny. 21 ASGran., 1483.20.

mowania tej Stray suy regulamin z dnia 30-go padziernika r.b. Nr a.4408/18. 2. Stra Gospodarczo-Wojskowa ma charakter pomocniczej organizacji wojskowej i jako taka zajmuje si zaopatrzeniem tworzcych si formacji wojskowej. 3. Komendantem Stray pozostaje mianowany przez Szefa Sztabu Generalnego Pukownik Adolf Mayszko, ktry dziaa w cisym porozumieniu z Polsk Organizacj Wojskow. 4. Do czasu sformowania Stray Minister Wojny przydziela jeden bataljon wojska, ktry posuy jako kadra tworzcej si Stray Ministerstwo Wojny wyznacza w Warszawie koszary dla pomieszczenia i formowania tej Stray, przygotowane i wyekwipowane oddziay wysane bd pod dowdztwem oficera i podoficerw na prowincj. 5. Wobec koniecznoci natychmiastowego dziaania i zaopatrzenia ludnoci przed zim sprawy poruszane niniejszym nie cierpi zwoki i dlatego Ministerstwo Aprowizacji prosi o jak najszybsze ich rozpatrzenie i przychylne zadecydowanie.22 W przesanym pimie poinformowano take, e ju w kilku granicznych punktach posterunki Stray Gospodarczo-Wojskowej s ju zorganizowane.23 W pimie tym na uwag zasuguje stwierdzenie, e Stra Gospodarczo-Wojskowa ma charakter pomocniczej organizacji wojskowej i e miejscem formowania jej oddziaw jest Warszawa. Ministerstwo Aprowizacji szukajc wsparcia w czynionych wysikach na rzecz stworzenia formacji granicznej 14 listopada 1918 r. poinformowao Ministerstwo Skarbu, e Wobec koniecznoci wstrzymania masowego wywozu z kraju ywnoci i artykuw pierwszej potrzeby zmuszone zostao do utworzenia specjalnej Stray Gospodarczo-Wojskowej, ktrej pierwsze niewielkie oddziaki peni ju sub na kilku posterunkach granicznych. S to dopiero pocztki, a istniejca trudna sytuacja i niezmiernie cikie warunki aprowizacyjne w kraju wymagaj utworzenia w moliwie jak najszybszym czasie sprawnej i silnej formacji, zdolnej do zabezpieczenia granic pastwa. W tym te celu zapocztkowana organizacja Stray Gospodarczo-Wojskowej winna by w dalszym cigu kon22 23

Ibidem, pisownia zgodna z odpisem. Niestety w wzmiankowanym dokumencie nie wyszczeglniono miejsc, gdzie peni sub oddziay Stray Gospodarczo-Wojskowej.

tynuowana.24 Proszc jednoczenie o wyraenie przez Ministerstwo Skarbu w tej sprawie opinii. Tymczasem rwnolegle do formujcej si Stray Gospodarczo-Wojskowej Ministerstwo Skarbu rozpoczo organizacj Korpusu Stray Skarbowej przeznaczonego do strzeenia granic pastwa i wspdziaania przy poborze podatkw z innymi organami skarbowymi.25 Korpus Stray Skarbowej wedug Tymczasowego Statutu Organizacyjnego i Regulaminowego26 mia za zadanie obok nadzorowania ruchu towarowego podlegajcego postpowaniu celnemu, wykrywaniu przemytnictwa i innych wykrocze skarbowych, wzbronienie dostpu do kraju ludziom podejrzanym, nie majcym przewidzianych w przepisach dokumentw zbiegom wojskowym i innym, a ponadto wspdziaanie w wojskowej ochronie granicy z Ministerstwem Spraw Wojskowych.27 Ponadto w regulaminie przewidziano take, i Korpus Stray Skarbowej bdzie mona uy w razie potrzeby do pomocy przy ciganiu podatkw porednich, przeprowadzaniu rewizji osb podejrzanych i dziaajcych na szkod ludnoci, a take ochrony ludnoci i zapewnieniu jej bezpieczestwa. Wedug wstpnego projektu Ministerstwa Skarbu Stra Skarbowa miaa obsadzi kolejno granic zachodni, pnocn i poudniow ziem byego Krlestwa Polskiego i Galicji, gwnie za granic polsko-niemieck, poczynajc od lska i dalej po linii dawnej granicy prusko-rosyjskiej do Suwak. Do suby na granicy miano uy tysic stranikw i drugi tysic do wykonywania zada wewntrz kraju. Celem przygotowania przyszych kadr utworzono dwie szkoy Stray Skarbowej jedn w Warszawie a drug w odzi.28 Powierzenie Korpusowi Stray Skarbowej tak wielu rnorodnych zada i funkcji budzio jednak wiele zastrzee i kontrowersji. Tym bar24 25

H. Dominiczak, Granica wschodnia..., op. cit., s.42-43. H. Dominiczak, Granice pastwa i ich ochrona na przestrzeni dziejw 966-1996, Warszawa 1997, s. 236. 26 AAN, Zesp Ministerstwa Aprowizacji, 460. 27 Ibidem, pismo ministra skarbu do ministra spraw wojskowych z 28.XI.1918 r.; w pimie tym wnioskowano take o przydzielenie do organizowanej Stray Skarbowej dwch tysicy karabinw z bagnetami i tyle szabel. 28 Ibidem.

dziej, e przy istniejcych trudnociach w zakresie zaopatrzenia oraz braku przygotowanych kadr okrelone zadania i cele nie byy moliwe do realizacji. Mimo tego, stanowisko Ministerstwa Skarbu wobec organizowanej przez Ministerstwo Aprowizacji Stray Gospodarczo-Wojskowej byo zdecydowanie negatywne. Przy czym jednym z koronnych argumentw przeciwko jej istnieniu by fakt organizacji bez porozumienia z Ministerstwem Skarbu. Ministerstwo Skarbu w nastpstwie tego stwierdzao wrcz, e organizacja Stray Gospodarczo-Wojskowej jest bezcelowa, poniewa jej funkcje w caoci przejmie organizowana Stra Skarbowa. Uzasadniajc swe stanowisko Ministerstwo Skarbu stwierdzao: Wprzgnicie Stray Skarbowej do suby aprowizacyjnej odbyoby si z korzyci zarwno dla suby podatkw i monopoli, jak i dla agend aprowizacyjnych, oszczdzioby pastwu podwjnych wydatkw, nie naraaoby administracji na niebezpieczestwo tar, nieuniknione przy istnieniu dwch organizacji straniczych o zblionych do siebie kompetencjach i uchylioby potrzeb nowych prac organizacyjnych.29 Jego zdaniem winna ona by zlikwidowana, przy czym koszty jej organizacji i likwidacji miay by Ministerstwu Aprowizacji zwrcone. Jak si wydaje, po odrzuceniu niemerytorycznych uwag argumentacja w zasadniczej czci Ministerstwa Skarbu bya zasadna. Nieudane prby porozumienia midzy Ministerstwami Aprowizacji i Skarbu oraz Ministerstwem Spraw Wojskowych w sprawie wsplnej organizacji ochrony granic, hamoway dalsze prace organizacyjne tak Stray Gospodarczo-Wojskowej, jak i Stray Skarbowej. Spr na temat charakteru, wielkoci i zada formacji granicznej sta si przedmiotem zaciekych polemik i dyskusji Ministerstwa Spraw Wojskowych, Aprowizacji i Skarbu. Sprawa organizacji formacji granicznej staa si take tematem dyskusji na posiedzeniu Rady Ministrw, zainteresowanie wykazywao take Ministerstwo Spraw Wewntrznych. Szczegowe rozpatrywanie zagadnie zwizanych z organizacj formacji granicznej wykazao, e problem ochrony nie ustalonych jeszcze granic jest niezwykle skomplikowany. Przy
29

Ibidem.

czym komplikowa go, po usuniciu dawnych, zaborczych formacji granicznych, fakt nagego otwarcia granic na caej ich dugoci. Ponadto trudnoci kadrowe i materiaowo-techniczne wpyway zasadniczo na proces wypracowania i ustalenia koncepcji organizacji formacji granicznej. W odrodzonym pastwie bowiem wszystko waciwie naleao tworzy od pocztku, wszystko wymagao rozwizania. Mimo odziedziczenia pewnej liczby funkcjonariuszy polskiego pochodzenia z byych zaborczych formacji granicznych, ktrzy mogli zasili szeregi organizowanej formacji granicznej, a przy tym suy dowiadczeniem i pomoc, sprawa nie bya jednak prosta. W pastwach zaborczych bowiem istniay trzy zupenie odmienne formacje graniczne30, rnice si nie tylko organizacj, ale i zadaniami. Mieli wic organizatorzy znaczne trudnoci zwizane z wyborem formy organizacyjnej oraz celw i zada przyszej formacji, ktre by najbardziej odpowiaday wymaganiom odrodzonego pastwa polskiego. Po licznych konsultacjach na przeomie listopada i grudnia 1918 r. przychylajc si do stanowiska Ministerstwa Spraw Wojskowych, postanowiono powoa formacj graniczn zorganizowan wedug wzorw wojskowych, prn, dobrze uzbrojon, wyszkolon i zdyscyplinowan, zdoln do zabezpieczenia granic nie tylko pod wzgldem ekonomiczno-celnym, ale take wojskowo-politycznym. Organizacja formacji granicznej miaa zosta oparta na wzorcu rosyjskiej stray skarbowej, ktrej walory funkcjonalne byy wysoko oceniane tak przez przedstawicieli

30

W zaborze austriackim granic ochraniaa na wpwojskowa Stra Skarbowa, ktra swymi kompetencjami obejmowaa take obszar wewntrz pastwa. Zadania jej, skupione gwnie na ciganiu podatkw porednich i monopolowych powodoway w efekcie, e strzeenie granic pozostawao niejako na dalszym planie. Pruska stra graniczna miaa na celu przede wszystkim ochron granic, przy wsppracy z urzdami celnymi. Co przy dbaoci o status stranikw, ich wyposaenie oraz przywizanie do miejsca zamieszkania i pracy dawao efektywny system ochrony granic. Rosyjska stra skarbowa, mimo swej nazwy, bya zorganizowana na wzr wojskowy. Zadania jej skupione byy przede wszystkim na strzeeniu granic, gwnie pod wzgldem wojskowo-politycznym. Mimo e podlegaa Ministerstwu Skarbu, stra ta stanowia oddzielny korpus wojsk czynnych, bowiem faktyczne kierownictwo nad ni sprawowao Ministerstwo Spraw Wojskowych.

Ministerstwa Spraw Wojskowych, jak rwnie Naczelnika Pastwa i Wodza Naczelnego Jzefa Pisudskiego.31 Rada Ministrw Tymczasowego Rzdu Republiki Polskiej w Warszawie32 podsumowujc toczce si dyskusje, 11 grudnia 1918 r. podja uchwa o organizacji przy Ministerstwie Aprowizacji Stray Granicznej w celu: 1) zabezpieczenia granic pastwa od nielegalnego wywozu artykuw spoywczych i pierwszej potrzeby; 2) kontrolowania wewntrznego obrotu kolejowego; 3) czuwania nad wykonaniem rozporzdze aprowizacyjnych; 4) ochrona magazynw i skadw z artykuami pierwszej potrzeby.33 Uchwaa ta, bya pierwszym aktem prawnym normujcym oglnie sposb organizacji, cele i zadania oddziaw przeznaczonych do ochrony granic odrodzonej Rzeczypospolitej. W myl tej uchway powoana komisja w sprawie organizacji Stray Granicznej w skadzie: przewodniczcy, pk Jan Wroczyski kierownik Ministerstwa Spraw Wojskowych oraz czonkowie dr Jerzy Kort przedstawiciel Ministerstwa Skarbu, Antoni Minkiewicz Minister Aprowizacji, oraz oficerowie Wojska Polskiego pk Adolf Mayszko, pk Leon Berbecki, pk Ignacy Szpakowski34 zdecydowaa na swym posiedzeniu w dniu 14 grudnia 1918 r., e przepisy dotyczce organizacji Stray Granicznej, jej wyszkolenia oraz budetu wyda Ministerstwo Spraw Wojskowych w poro-

31 32

J. Pisudski, Pisma zbiorowe, t. II, Warszawa 1937, s.70-75. Tymczasowy Rzd Republiki Polskiej w Warszawie powoany zosta 18.XI.1918 r. po zoeniu dymisji przez Tymczasowy Rzd Republiki Polskiej w Lublinie i rozwizaniu si Rady Regencyjnej. Istnia do 16.I.1919 r. Na czele rzdu sta Jdrzej Moraczewski. 33 Protok posiedzenia Komisji w sprawie organizacji Stray Granicznej z dn. 14.XII.1918 r., ASGran., 1483.17. AAN, Zesp Ministerstwa Aprowizacji, 460. Pisownia zgodna z oryginaem. W skadzie komisji zabrako przedstawiciela Sztabu Generalnego Wojska Polskiego. W wyniku czego Szef Sztabu Generalnego w pimie do Ministra Spraw Wojskowych z dn. 21.XII.1918 r. wyrazi ubolewanie z powodu pominicia w skadzie komisji oficerw Sztabu Generalnego, CAW, Oddzia I Naczelnego Dowdztwa Wojska Polskiego, I -180. 34 Ibidem.

zumieniu z Ministerstwem Aprowizacji. Ponadto komisja zdecydowaa biorc za podstaw uchwa Rady Ministrw e: "1. Stra Graniczna podlega Ministrowi Spraw Wojskowych i formuje si na zasadach oglnie przyjtych dla formowania armji polskiej i deleguje si do rozporzdzenia Ministra Aprowizacji. 2. Budet Stray Granicznej stanowi cz budetu oglnego Ministerstwa Spraw Wojskowych. 3. Naczelnik Stray Granicznej w porozumieniu si z Ministerstwem Aprowizacji ma przedstawi w najkrtszym czasie etaty oddziaw Stray Granicznej, Pieszej i Konnej. 4. Koniecznem jest wydanie specjalnej instrukcji dla biur poborowych w kwestji wyboru ludzi do Stray Granicznej. 5. Stra Graniczna moe by w kadej chwili uyta do akcji bojowej wedug uznania Naczelnego Dowdztwa. 6. Do zada stray Granicznej naley take wspdziaanie ze Stra Skarbow i ochrona ce i podatkw wewntrznych wedug instrukcji, ktra bdzie opracowana w porozumieniu z odpowiednimi Ministerstwami. 7. Stosunek pomidzy Stra Graniczn i Stra Skarbow opracowany zostanie wsplnie przez Ministerstwo Skarbu, Aprowizacji i Spraw Wojskowych. 8. Etaty Stray i wszystkie kwestje organizacyjne maj by zaatwione w porozumieniu z Szefem Sztabu Generalnego.35 Przystpujc do organizacji Stray Granicznej utrzymano organizowan przez Ministerstwo Skarbu Stra Skarbow, ktrej kompetencje obejmoway sprawy celne wewntrz kraju i na granicznych punktach przejciowych. 17 grudnia 1918 r. pk A. Mayszko mianowany dowdc Stray Granicznej, w myl protokou z posiedzenia komisji w sprawie organizacji Stray Granicznej, przedstawi Ministerstwu Spraw Wojskowych wstpny projekt etatw. Ten oglny i popiesznie opracowany projekt przewidywa utworzenie w pierwszej fazie dowdztwa Stray Granicznej
35

AAN, Zesp Ministerstwa Aprowizacji, 460. Pisownia zgodna z oryginaem dokumentu.

4-6 pukw granicznych. Etat dowdztwa Stray Granicznej zakada stan 34 ludzi, w tym: 6 oficerw, 24 podoficerw i szeregowcw oraz 4 pracownikw cywilnych. Ponadto w skadzie dowdztwa miao si znajdowa 12 koni wierzchowych i 2 samochody osobowe. Kady z pukw granicznych mia si skada z dwch dywizjonw. W skad kadego dywizjonu miay wchodzi cztery szwadrony. Tymczasowy etat szwadronu przewidywa: 4 oficerw, 182 podoficerw i szeregowcw, 50 koni wierzchowych, 4 konie taborowe 2 wozy parokonne.36 Stan etatowy puku granicznego wraz z kadr sztabu puku i sztabami dywizjonw wynosi 1648 ludzi, w tym: 46 oficerw, 2 lekarzy kontraktowych, 1600 podoficerw i szeregowcw, 432 konie wierzchowe, 48 koni taborowych, 24 wozy parokonne oraz jeden samochd osobowy.37 W sumie potrzeby kadrowe Stray Granicznej w pierwszej fazie dla dowdztwa i 6 pukw granicznych wedug tymczasowych etatw wynosiy 9916 ludzi, w tym: 282 oficerw, 9624 podoficerw i szeregowych, 12 lekarzy kontraktowych oraz 4 pracownikw cywilnych. Niezalenie od potrzeb kadrowych, na wyposaeniu Stray Granicznej miao znale si 2604 koni wierzchowych, 288 koni taborowych, 144 wozw taborowych i 8 samochodw osobowych. 18 grudnia 1918 r. zosta podpisany Tymczasowy Dekret w sprawie utworzenia Stray Granicznej przez Naczelnika Pastwa Jzefa Pisudskiego, prezesa Rady Ministrw Jdrzeja Moraczewskiego i Ministra Aprowizacji Antoniego Minkiewicza.38 Tre dekretu wiernie odtwarzaa uchwa Rady Ministrw z 11 grudnia 1918 r. Podpisanie dekretu uruchomio proces formowania oddziaw i pododdziaw granicznych. Szybkie i sprawne formowanie oddziaw granicznych hamowane byo jednak przez powolny dopyw ludzi. Z jed36

37

38

Projekt tymczasowego etatu szwadronu Stray Granicznej, ASGran., 1483.86; H. Dominiczak w ksice Granica polsko-niemiecka 1919-1939, (Warszawa 1975, s. 74) podaje, i w skadzie szwadronu byy 4 wozy parokonne, co w wietle materiaw archiwalnych nie znajduje potwierdzenia. Ponadto proste przeliczenie iloci koni taborowych (4) wskazuje, e szwadron nie mg posiada 4 wozw parokonnych. AAN, Zesp Ministerstwa Aprowizacji, 460; pismo dowdcy Stray Kresowej do ministra spraw wojskowych z dnia 17.XII.1918 r. Na wielu dokumentach dotyczcych organizacji Stray Granicznej uywano pieczci z nazw Stra Kresowa. Tymczasowy Dekret w sprawie utworzenia Stray Granicznej zosta opublikowany w MP Nr 4, poz. 254, z dn. 20.XII.1918.

nostek wojskowych oddelegowywano bowiem niewielkie grupy onierzy i oficerw. Do koca 1918 r. z armii przybyo cznie 29 oficerw i 7 chorych.39 Sytuacja ta zmusia dowdztwo Stray Granicznej do oparcia formowanych jednostek przede wszystkim na naborze ochotniczym. W procesie formowania oddziaw i pododdziaw, zorganizowane oddziay Stray Gospodarczo-Wojskowej zostay wczone w skad powstajcych jednostek Stray Granicznej. W kocu grudnia 1918 r. zakoczono organizacj pierwszej wikszej jednostki, ktr jako 3 dywizjon Stray Granicznej pod dowdztwem kpt. Edmunda Lubaskiego skierowano do obsadzenia linii granicznej z Prusami Wschodnimi na odcinku od Grajewa do Mawy (odcinek dawnej granicy prusko-rosyjskiej). Pierwszym pododdziaem skierowanym na granic by szwadron sformowany w Dbrowie przez kpt. Adama Laszuka, ktry jako 1 szwadron 3 dywizjonu 31 grudnia 1918 r. zosta skierowany do Mawy. Oddzia Stray Gospodarczo-Wojskowej penicy sub na odcinku SosnowiecWielu sta si podstaw organizacji 1 i 2 dywizjonu, ktre miay obsadzi lini dawnej granicy Krlestwa Polskiego na odcinku SosnowiecWielu i WieluKaliszWocawek. Sformowany 2 dywizjon dowodzony przez kpt. Jana Kulawca w styczniu 1919 r. obsadzi odcinek CzstochowaWieluWocawek.40 Przedoony 17 grudnia 1918 r. projekt tymczasowego etatu Stray Granicznej, po wprowadzeniu niewielkich zmian, zatwierdzi rozkazem Nr 8 z dnia 6 stycznia 1919 r. Szef Sztabu Generalnego gen. por. Stanisaw Szeptycki. Zatwierdzony etat41 noszcy numeracj 57/I sta si podstaw dalszych prac zwizanych z organizacj Stray Granicznej. Do koca lutego 1919 r. mimo rozlicznych trudnoci zdoano sformowa dwa puki Stray Granicznej (1 i 2) o niepenych stanach osobowych. 1 puk Stray Granicznej pod dowdztwem ppk. Alfreda Waltera, w skadzie dwch dywizjonw (1 i 3)42, obsadza odcinek Grajewo Zielu. 2 puk Stray Granicznej dowodzony przez pk. Wadysawa Po39

Rozkaz organizacyjny Nr 1 dowdcy Stray Granicznej z 5.I.1919 r., ASGran., 1483.43. 40 13.I.1919 r. sformowany 1 szwadron 2 dywizjonu obsadzi lini graniczn na odcinku HerbyStarokrzepice, ASGran., 915.260. 41 Etaty dowdztwa puku i dywizjonu Stray Granicznej, ASGran., 915.86. 42 1 dywizjon stacjonowa tymczasowo w Warszawie.

derni, w skadzie dwch dywizjonw (1 i 2), obsadza granic ze lskiem na odcinku GrabwDziedzice oraz odcinek Czstochowa WieluWocawek.43 W styczniu (brak daty dziennej) 1919 r. zosta wprowadzony w ycie regulamin Stray Granicznej, ktry precyzowa jej zadania i cele. Paragraf 1 regulaminu stwierdza, e Stra Graniczna tworzy Korpus Stray Granicznej pod wzgldem wyszkolenia wojskowego, pogotowia bojowego i dyscypliny, podlegy Ministrowi Spraw Wojskowych, przy penieniu za specjalnych obowizkw podlega Ministrowi Aprowizacji.44 Wprowadzony regulamin stwierdza, e zadaniem Stray Granicznej jest: 1. Obrona granic pastwa. 2. Zabezpieczenie granic pastwa od nielegalnego wywozu i wwozu wszelkiego rodzaju towarw oraz od niedozwolonego przekraczania granicy pastwowej przez ludzi i dobytek. 3. Zatrzymywanie przemytnikw i odstawianie ich wraz z towarami do najbliszego urzdu Ministerstwa Skarbu lub Ministerstwa Aprowizacji. Regulamin okrela take szeroko pasa granicznego na 6 kilometrw, a wzdu wybrzea wd terytorialnych na 5 mil morskich. W pasie granicznym onierze w trakcie wykonywania obowizkw subowych mieli prawo uycia broni w razie zaistnienia takiej potrzeby. Inne punkty regulaminu okrelay zadania i obowizki dowdcw poszczeglnych szczebli, sposb penienia suby, szkolenia, zaopatrzenia itd. W regulaminie zawarto take oglne wymogi, jakimi musieli si wykazywa onierze przyjmowani do suby w Stray Granicznej. Istotnym zapisem regulaminu porednio wpywajcym na skad osobowy Stray Granicznej by wymg przyjmowania onierzy tylko wyznania chrzecijaskiego.45 Sub na granicy oddziay Stray Granicznej zgodnie z wprowadzonym
43

1 dywizjon obsadza odcinek GrabwDziedzice. 2 dywizjon obsadza odcinek CzstochowaWieluWocawek, pismo szefa sztabu dowdztwa Stray Granicznej do Departamentu Gospodarczego MSWojsk. z dn. 21.II.1919 r., ASGran., 1483.119., pismo dowdcy Stray Granicznej z dn. 15.III.1919 r., AAN, Zesp Ministerstwa Aprowizacji, 460. 44 Regulamin Stray Granicznej, ASGran., 1250.104. 45 Ibidem, wprawdzie regulamin dopuszcza moliwo przyjcia onierzy innych wyzna, lecz obwarowa go wymogiem uzyskiwania kadorazowo zgody Dowdcy SG.

regulaminem peniy systemem kordonowym, rozmieszczajc swe posterunki w jednej lub dwch liniach. Pierwsza linia posterunkw rozlokowana bya na samej linii granicznej, druga za w pewnej od niej odlegoci, zalenie od sytuacji na pograniczu. Podkreli naley, e wprowadzony regulamin, aczkolwiek zawierajcy niepene i mao precyzyjne przepisy, stanowi istotn pomoc tak pod wzgldem organizacyjnym, jak i przy wykonywaniu zada zwizanych z ochron granic pastwa. Minister Aprowizacji wsplnie z Ministrem Skarbu dostrzegajc w wydanym regulaminie istotne braki z punktu widzenia obu resortw, wyda 5 lutego 1919 r. rozporzdzenie zatytuowane w przedmiocie stosunku Stray Granicznej do Stray Skarbowej.46 Wydane rozporzdzenie stwierdzao, e utworzona z oddziaw wojskowych, a przydzielona do penienia specjalnych obowizkw przy Ministerstwie Aprowizacji Stra Graniczna, ma obok zada wyszczeglnionych w powyszym dekrecie wykrywa i powstrzymywa przemytnictwo i inne przekroczenia przepisw skarbowych, oraz zapobiega im.47 Zadania te Stra Graniczna miaa wykonywa przez patrolowanie w pasie granicznym, zwaszcza wzdu linii celnej, prowadzenie dziaa rozpoznawczych oraz organizowanie zasadzek. Ponadto miaa ona wsppracowa ze Stra Skarbow w celu realizacji zada zwizanych z ochron granic. Wprowadzone rozporzdzenie wnosio istotne nowum do zada Stray Granicznej w zakresie ochrony granic pastwa. Tym dotychczas pomijanym czynnikiem by obowizek prowadzenia dziaa rozpoznawczych. Niemniej struktura Stray Granicznej podlegajca dwm ministerstwom tj. Spraw Wojskowych oraz Aprowizacji miaa istotne wady, zwizane z funkcjonowaniem aparatu dowodzenia. Rozwizania powysze nosiy zarzewie konfliktu kompetencyjnego, a ponadto Ministerstwo Spraw Wojskowych, ktre organizowao i wyekwipowao Stra Graniczn, chciao mie go pod swoj wyczn kompetencj. Problem z podlegoci jednak wkrtce zosta rozwizany po myli Ministerstwa Spraw Wojskowych. Rozpoczcie dziaa zbrojnych na wschodnich obszarach kraju z bolszewick Rosj w poowie lutego 1919 r. spowodowa46 47

ASGran., 1483.61, rozporzdzenie zostao ogoszone w MP Nr 39 z dn. 18.II.1919 r. Ibidem.

o midzy innymi, e z kocem marca 1919 r. Stra Graniczna przesza pod wyczn podlego Ministerstwa Spraw Wojskowych, zmieniajc nazw na Wojskow Stra Graniczn.48

*
Henryk Minkiewicz (1880-IV.1940) pk, gen. bryg. Dziaacz organizacji niepodlegociowych, od 1899 r. czonek i dziaacz Polskiej Partii Socjalistycznej (PPS) a po rozamie dziaacz PPS-Frakcja Rewolucyjna. Od 1908 r. czonek konspiracyjnego Zwizku Walki Czynnej a od 1910 r. Towarzystwa Sportowo-Gimnastycznego Strzelec. Z obu tych organizacji zosta 24.I.1914 r. usunity przez J. Pisudskiego na skutek otwartego i ostrego konfliktu midzy nim a Pisudskim. Po usuniciu z powyszych organizacji wczy si w dziaalno powstaego w 1912 r. w Nowym Targu Zwizku Druyn Podhalaskich. We wrzeniu 1914 r. obj samorzutnie dowdztwo nad czonkami Druyn Podhalaskich zebranymi w Zakopanem, z ktrymi 25.IX. uda si do Mszany Dolnej. Tam wstpi do organizujcego si 3 puku piechoty Legionw Polskich kpt. Jzefa Hallera. Sub w Legionach Polskich rozpocz jako dowdca 1 kompanii. Awansowa szybko. W dn. 18.X.1914 r. uzyska stopie porucznika, a niespena miesic pniej, bo 11.XI. zosta kapitanem. W dn. 14.III.1915 r. by mianowany majorem i 23.VIII.1915 r. podpukownikiem. Od XI.1914 r. dowodzi batalionem, a od kwietnia 1915 r. 3 pukiem piechoty, ktry w maju 1915 r. wszed w skad II Brygady Legionw Polskich. Bra udzia w walkach 3 puku w Karpatach m.in. pod Pniowem, na Bukowinie nad Prutem, w Besarabii pod Rokitn i Raracz oraz na Polesiu Woyskim pod Kostiuchnwk. W walkach tych wykaza du inicjatyw, odporno i niezwyk odwag. Sub w Legionach zakoczy 6.VII.1916 r., kiedy to uczestniczc w jednym z kontratakw 3 puku pod Kostiuchnwk zosta ranny i wraz z kilkoma oficerami wzity do niewoli przez Rosjan. W niewoli przebywa do 25.VI.1917 r., kiedy to zbieg i przez Finlandi przedosta si do kraju. Po powrocie do kraju, w VIII.1917 r. wstpi do Polskiej Siy Zbrojnej, gdzie obj kierownictwo Inspektoratu Kursw Wyszkolenia. 7 sierpnia 1917 r. zosta awansowany do stopnia pukownika. Z dniem 1.V.1918 r. mianowano go dowdc formowanej I Brygady Piechoty Wojsk Polskich. Jako komendant garnizonu Warszawy i jej okolicy 10.XI. wyda podlegym oddziaom Polskiej Siy Zbrojnej rozkaz rozbrojenia wojsk niemieckich. W odrodzonym Wojsku Polskim 7.XII.1918 r. mianowano go zastpc dowdcy Okrgu Wojskowego Przemyl, gdzie znalaz si w ogniu walk polskoukraiskich. Otrzyma wic dowdztwo grup taktycznych, grupy brygadiera Minkiewicza, a od kwietnia 1919 r. grupy Bug. Zosta awansowany 1.VI. do stopnia generaa podporucznika. 28.VII.1919 r. mianowany na dowdc 2 Dywizji Piechoty Legionw, z ktr bra udzia walkach na pnocnym teatrze dziaa wojennych przeciwko Armii Czerwonej docierajc we wrzeniu 1919 r. do Berezyny w rejonie Borysowa na Biaorusi. W rejonie tym przebywa do VII.1920 r. W trakcie ofensywy Armii Czerwonej dowo48

Aktualny stan bada, uniemoliwia precyzyjne podanie daty przejcia Stray Granicznej pod wyczn podlego Ministerstwa Spraw Wojskowych.

dzona przez niego 2 Dywizja Piechoty Legionw poniosa bardzo znaczne straty. Zosta odwoany ze stanowiska dowdcy dywizji i oddany do dyspozycji Naczelnego Wodza, ktry wyznaczy go 25.VII.1920 r. na stanowisko zastpcy genera-gubernatora Warszawy. Na stanowisku tym pozosta do 30 wrzenia 1920 r. Nastpnie wyznaczony na stanowisko Gwnego Instruktora Piechoty przy Naczelnym Dowdztwie Wojska Polskiego. Od III.1921 r. peni sub w Naczelnej Kontroli Wojskowej. 8.VII.1921 r. zosta mianowany dowdc 4 Dywizji Piechoty, na stanowisku ktrym pozosta do IV.1922 r. Od V.1922 r. do 31.VIII.1924 r. peni kolejno funkcje zastpcy dowdcy Okrgu Korpusu (OK.) V Krakw i Okrgu Korpusu I Warszawa. 1.IX.1924 r. zosta oddany do dyspozycji Ministerstwa Spraw Wewntrznych i mianowany dowdc organizowanego Korpusu Ochrony Pogranicza (KOP). 1 grudnia 1924 r. otrzyma awans na stopie generaa dywizji z dat starszestwa z dn. 1 sierpnia 1924 r. (w wielu publikacjach data starszestwa jest podawana jako data otrzymania awansu jest to nieporozumienie wynikajce z nieznajomoci zasad list starszestwa). Ze stanowiska dowdcy KOP zosta zwolniony w niecodziennych okolicznociach przez ministra spraw wojskowych J. Pisudskiego 7 maja 1929 r. (noc 7 maja 1929 r. gen. Gustaw Orlicz-Dreszer i pk Bolesaw Wieniawa-Dugoszowski na polecenie J. Pisudskiego otworzyli gabinet subowy gen. H. Minkiewicza, wyamali szuflady jego biurka, zabrali akta i gabinet opiecztowali). Po zwolnieniu ze stanowiska dowdcy KOP oddany bez przydziau do dyspozycji ministra spraw wojskowych, gdzie po wymuszonej na zgodzie 30.IX.1934 r. zosta przeniesiony w stan spoczynku. Po przejciu w stan spoczynku otrzyma osad wojskow Jamno o powierzchni 41 ha w gminie Kosiec w powiecie Brze Litewski. Po agresji sowieckiej 17.IX.1939 roku znalaz si w niewoli i trafi do obozu w Kozielsku. Z Kozielska zosta wywieziony 7.IV.1940 r. czwartym transportem. Zwok generaa w Katyniu nie odnaleziono, Centralne Archiwum Wojskowe (CAW); Akta personalne gen. Henryka Minkiewicza, 8879. VM-73/6702; KW-8-/2541.; A. Suchcitz, Generaowie wojny polskosowieckiej 1920, Biaystok 1993, s. 50-51; J. Tucholski, Mord w Katyniu. Kozielsk. Ostaszkw. Starobielsk. Lista ofiar, Warszawa 1991, s.171; T. Radziwonowicz, Genera Henryk Minkiewicz, Biaystok 1994; M. Jabonowski, A. Koseski, O Niepodleg i Granice. Komunikaty Oddziau III Naczelnego Dowdztwa Wojska Polskiego, Warszawa 1999.