Vous êtes sur la page 1sur 9

OPROCESSODALEITURA

JOAQUIMR.BENTO
Opresenteestudofoiorganizadoapartirdainvestigaorealizadanombitodadissertaode Mestradodoautor. RESUMO Apresentaseumaaproximaoaoconceitodeleitura,defluentedepesquisascientficas desenvolvidasemdomniosdoescopodapsicolingustica. OPROCESSODALEITURA Oslexemaslereleiturasousados,naterminologiacientfica,emacepesmuitodiversas, consoanteasperspectivasadaptadaspelosdiferentesautores.Estapolivalnciadefluida complexidadedoprocessodaleituraedocarctermanifestamenteprovisriodosconhecimentos sobreomesmo.Poroutraparte,traduztambmavitalidadedacinciaeointeressecrescentepor estecaptulo,porpartedeinvestigadoressituadosemdiferentesquadrantesdepesquisa. Lerconstitui,antesdemais,umaformadecomunicao:Lirecsttenir,dansunesituationde communicationdiffere,lerLederecepteur(veLineChaMeux(l975,p.23). Tendoocuidadodedistinguir,comLunzereGardner(l986,p.18),comunicaooralde comunicaoescrita,poderemosdizerquealeituraenvolveactividadesmuitodiversificadosdevido variaoqueseregistanaintervenodosdiversosfactoresdaprpriacomunicao.Paraalmda leituraemvozaltaedareleitura,poderemosdistinguir,comvelineCharmeux(l975,p.34)cinco situaesdeleitura: Assituaesdeinformao,emqueoleitorseinteressaapenaspelocontedodamensagemeno pelamensagememsimesma(quefrequentementedestri).Tratasedeumaleiturarigorosa, objectivaerpida.Comoexemplo,apontaaleituradejornais,decirculareseoutrasmensagensde ordemadministrativaeprofissional. Situaesdeconsulta.Tratasedeencontrarumainformaoentreumconjuntoheterogneo,por exemplo,numdicionrioounumaenciclopdia. Situaesdeacoemqueacompreensodamensagemsetraduzemactos,comonasreceitasde cozinha,livrosdeinstrues,regrasdejogos. Situaesdereflexo.Nestecaso,aleituradeumaobraliterria,filosficaoucientficaseguida ouprolongadapelareflexo. Situaesdedistraco,comoporexemplo,quandoselumarevistanoconsultriomdicoou quandoaleituraconstituumaespciedeevaso.Nopianodasrespostasafectavas,estasituao aproximasedaanterior. ComodestacamGibsoneLevin(l985),aleituraconstituiumprocessoadaptativoeflexvel, variandocomaespciedetextoeosobjectivosdoleitor(p.438),nocabendo,porisso,numnico modeloterico.Senoexisteapenasumprocessodeleitura,tambmnopodeexistirapenasum

modelodeleitura(p.438). Todavia,partimosdoprincpiodequeexisteminvariantescomunsatodosostiposdeleituraeque valerapenaprocurar,nasinvestigaesjrealizadasnestedomnio,contributosquepermitam configurarumconceitoactualizadodeleitura. LEITURAEDECIFRAO Umprimeiropontoquerenegrandeconvergncia,porpartedosinvestigadores,consistena rejeiodasconcepestradicionaisqueidentificavamleituracomdecifrao.Aleituranormalno redutvelconversosequencialdegrafemasnosfonemascorrespondentes,comocomprovamas numerosaspesquisasrealizadasnestedomnio. Detodasessaspesquisas,cabeaquiumarefernciasexperinciastaquitoscpicase oftalmogrficaseaosestudossobreopapeldamemriadecurtadurao(workngmemory)na leitura. Otaquitoscpiouminstrumentoquepermiteprojectarmaterialescritosobreumecr,emdiversas posies,eduranteperodosdetemporigorosamentecontroladosporcomputador.Apresentando aossujeitosdeumainvestigaounidadesdeextensodiferente,poderemossaberquantotempo necessrioparaoreconhecimentodessasunidades. Osnumerososestudosrealizadoscomrecursotaquitoscopiademonstramqueaduraodotempo necessrioaoreconhecimentodediferentessequnciasgrficasnodependeessencialmenteda extensodessasmesmassequncias(CoheneMauffrey,1983;Pynte,1983;Charmeux,1975; GibsoneLevin(l985). Mesmosemrecursoaotaquitoscpio,possvelconfirmarestaverificao,preparandolistasde materialdiverso(grafemas,slabas,palavras,pseudopalavras)ecronometrandootempode 'leitura". Ora,comoargumentaLobrot(l983,p.25),seoreconhecimentodeumapalavra,porexemplo, passassepelaanlisedetodososseuscomponentesgrficos,deveriaexigirmuitomaistempodo queaquelequenecessrioidentificaodecadaumadasunidadesconstituintes. Apartirdestesdados,poderemosconcluir,comageneralidadedosestudiosos,quealeiturano consistenaanlisevisualdetodososelementosgrficosquefiguramnapginaimpressa.Oleitor nol,portanto,decifrandografemaporgrafema. Quantoaorecursooftalmografiatcnicaquepermiteacompanharoregistarosmovimentos ocularesdurantealeituratambmtemprestadouminteressantecontributocompreensodo processoemestudo.Registosoftalmogrficosdemonstramque,duranteaexploraodeumalinha detextoescrito,omovimentodosolhosnocontnuo.Processaseporfixaessucessivas, ocorrendo,deumafixaoparaaseguinte,ummovimentobalsticaduranteoqualosolhosno conseguemrecolherinformaodapginaimpressa.Asfixaesvariamemtrsaspectos(Reyner, 1982,p.lI7):frequncia(7allpausasporlinhade80caracteres),durao(lOOa500 milisegundosporpausa)eamplitudedocampovisual(l5a18caracteres/espaos),oquedepende doleitoredocoeficientedelegibilidadedostextos.Estesresultadosvmcontrariarasuposio tradicionaldequealeituraconsistianaconversolinearosequencialdasunidadesgrficasem unidadesfonolgi.as(Vigner,1979,p.26). Porfim,emrelaomemriadecurtadurao(MCD),estudoscomoosquesoreferidospor Sequeira(l988)eNavaionVila(l983),informamnosdequeaMCDsurpreendentementelimitada emdoisaspectos:naquantidadedeelementosqueconseguereterenaduraodereteno. EstaspesquisaslevamnosaconcluirqueadecifraoincompatvelcomesteslimitesdaMCD. Numa"leitura'decifrada,exigesedamemriaaretenodedemasiadaquantidadedeelementos

soltos,durantedemasiadotempo.Porisso,notemlugaracompreenso:aochegaraofimdeum pargrafoso"leitor'jesqueceuoqueestavaantes. Estasrefernciasconduzemnosaumaduplaconcluso: Lernodecifrar,porqueotempogastopelosdispositivosperceptivosemnsicosnaanlisede todoomaterialimpressoincompatvelcomavelocidadedaleituranormal. Aleituranoestritamentesequencial,comoressaltaaindadasconsideraesqueseseguem. Consideramsehabitualmentedoisgruposdelnguas:asdetendnciaideogrfica,comoochinse ojaponseasalfabticas,comooPortuguseasrestanteslnguaseuropeias(GalifretGranjon (l984).Estasdesignaes,aindaqueadequadas,merecemalgumasconsideraes. Sendoaleituraideovisual,emqualquerlngua,onecessariamentenochinsenojapons,dado queosrespectivossistemasdeescritafacultamescassainformaofonolgica. Contudo,naslnguaseuropias,tambmnoexistecorrespondnciaperfeitaentreoplanogrficoe oplanofonolgico:ossistemasdeescritanopermitemqueotextoescritoconstituauma transcriofonolgica/fonticadapronnciacorrespondente. Talaconteceporqueossistemasdeescritadaslnguaseuropeiasnoinformamapenassobrea pronncia(informaofonolgica);Cabelhestambmproporcionarinformaodenatureza diversa,nomeadamente,sobreaorigemetimolgica,oparentescolexical,aflexoeoutrosaspectos facilitadoresdacompreenso(informaoideogrfica). Estesuplementodeogrfico,aocontrriodoquepensamalgunsautores(vg,GaiifretGranjon,1984 p.23),tornaaescritamaiscoerente,comoexplicamE.FerreiroeA.Taberosky(l986,p.256), recorrendoaoexemplodoinglsmedicatelmedicne: sequnciamedicas,tendoduaspronnciasdiferentes,['medikeity['medsinl,deveriam correspondergrafiasdiferentes,porfidelidadepronncia. Contudo,ografemaipermanecenasduasformas,permitindo,destemodo,queoleitorasassocie semnticaelexicalmente,nummesmocampoetimolgico,dificultandoadecifraomas facilitandoacompreenso. Nosexemplosdofrancsaime,armes,aiment,apontadosporCoheneMauffrey(l983p.63),a escritaafastasedapronnciaparaproporcionarinformaoadicionalsobreaflexo,evitando assimaambiguidaderesultantedahomonmia. Demodosemelhante,tambmnoPortugusnoexisteacorrespondnciaperfeitagrafema/fonema, oqueimpedequealeiturasejasequencial,noplanoperceptivo. AplicandonossalnguaaargumentaoqueCoheneMauffrey(l983)ePynte(l983) desenvolveramemrelaoaofrancs,poderemos,atravsdeexemplos,concluirquealeiturano rigorosamentesequencial:exigeantecipaoavriosnveis. Algunsgrafemassopolivalentes.Napalavragirafa,ovalorfonolgicodogspoderser identificadopeloleitordepoisdeveravogalquesesegue.Omesmoacontececomtodosos dgrafos:OIdelhesnoser[I]seforseguidodeh.Antesdelheatribuirumvalorfonolgico,o leitordevercertificarsedoquevemaseguir. Aonveldaslaba,confrontesemscomtm,emqueovalorfonolgicododependeigualmente docontextosubsequente.Emmsequivalea[e];emtmnopossuiumvalorautnomo:ogrupo emtemovalordeduasslabas:ee['jj]. Aonveldapalavra,sirvamdeexemplooscasosdealternnciavoclicamuitofrequentesque ocorrem,vg.,emdesatar/desatasedesfolhas/desfolhadaouassituaesdehomografia,comoem

seca(substantivo)eseca(adjectivo). Parareconstruirapronnciadestaspalavrasnecessriaaantecipao:Nestenvel,paradecifrar necessriocompreender,comoanotamCoheneMauffrey(l983):L'exploitationdeshomographes (couvent,fils)esticiconcluante:s'ilssontprononcs,c'estbienqueIamessageadjtcompris. Poderemosconcluir,comosautoresagoracitados,quealeituraideovisualequeoleitorrecorre decifraoemsituaesemquenoconseguelernormalmente.Nessecaso,eleprprioseapercebe dequeoactodeleiturasedegradou(p.63). Adecifrao,noleitormdio,sintervmemsituaesdedificuldade,perantepalavras desconhecidasoudedifcilreconhecimento. LEITURASILENCIOSAELEITURAORALIZADA Aocontrriodoquesugereaprticatradicionaldainiciaoleitura,noadulto,aleituranos normalmenteideovisualmastambm'silenciosa'comoreferevelineCharmeux(l975):Ona longtempspensqu'ils'agissaitderetrouverIaformeoraledumessageetquelireconsstait transformardassignescritsensons.[...]Lira,enfait,c'estprendreconscienceducontenud'un message.Cen'estaucundegrlatransformaremmessageoral.(p.24) Experimentosdiversoscomprovam,comefeito,quealeiturasilenciosamaiseficazecercade trsvezesmaisrpidadoquealeituraemvozalta(27.000palavras/hora10.000palavras/hora (CoheneMauffrey,1983).Naobraqueacabadeserreferida,osautores,invocandopesquisasneste domnio,referemsedecifrao/oralizaonestestermos: Dchiffrernent/vocalizationapparaissentciairementcommeuncircuitparasitadansl'accseusens, qu'ilsfreinentetempchentpourpiusieursraisons:[...I(p.58). Emsuaopinio,ocircuitoeficazaqueleemqueoacessoaosignificadodaspalavrasconseguido directamenteapartirdarepresentaomentaldaimagemgrficaenoporinterposiodaimagem acstica.Tudosepassacomonaquelesleitoresque,notendoaprendidoafalarnumadeterminada lngua,conseguem,apesardisso,compreendertextosescritos,unicamenteapartirdosestmulos visuais. Naperspectivadaquelesautores,aactividadeudioarticulatriasubsequenteemrelao leiturapropriamentedita.Apronnciacorrectapressupeacompreensoenoocontrrio. Paraosmesmos,aleituraemvozaltaquenoseidentificacomadecifraonecessriaem situaesespecficasemereceserconsideradanosmeiosdeensino/aprendizagem:Lavritable lecturevoixhautenapaultreIadchiffrement[...]etimpliqueunefacturesilentieusepraiable l'oralisation.>,(p.78). Asconsideraesqueataquiforamfeitaschocamcomofactodeocorreremalgunsindivduos, durantealeiturasilenciosa,ofenmenodasubvocalizao,detestvel(emensurvel)atravsda electromiografia. Defrontamonos,semdvidacomumpontobastanteobscuro.Seasubvocalizaodificultaetoma maislentaaleitura,porquecontinuaaregistarseemalgunsleitoresnormais? Paraalgunsinvestigadores,elaconstituiumresduoindesejveldoshbitosdoleituraadquiridosna escolaquefrequentementeprivilegiaaoralizao(Smith,1982,p.160).Estatesepareceser confirmadaporestudosreferidosporCrowder(l982,p.168),segundoosquaisasubvocalizao aumentacomadificuldadedostextos.Caberiaentoeliminlaatravsdeexercciosadequados? GibsoneLevin,(l985,p.342)ePynte(l983,p.90)referemalgumasdessastentativaseaconcluso aquechegamadequeaeliminaodasubvocalizaoafectasobretudoaleituradepalavras poucofamiliares.Deduzemdessefactoqueasubvocalizaopodeconstituirumauxlionaleitura

detextosdifceis,reactivandoamemriadecurtadurao,interpretaotambmpartilhadapor Smith(l982,p.160)eporl.eM.Taylor(l983). Devetambmserreferidoquemuitosteorizadorespensamqueoregistodaspalavrasnolxico mentalincluiarepresentaoacsticainternadasunidadeslexicais. Pynte(l983),depoisdereveralgunsestudossobopapeldapronnciaimplcitanaleitura,conclui quedurantealeiturasilenciosa,olxicomentalpodeseacedidoqueratravsdasrepresentaes visuais,queatravsdasrepresentaesfonticas(p.76). Noentanto,1.eM.Taylor(l983)invocamumasddeinvestigaesparaconcluremqueoacessoa significadosegue,nosbonsleitores,aviavisual.Aviafonticaseguidanoscasosdepalavras poucofamiliares.Econcluemdestemodo:<,Thevisualpathisaroutetmeaning,lhephoneticpath aroutetoremembedng.>,(p.232). Apesardeestaquestonoestarinteiramenteesclarecido,(comoseinferedeLalande,1985,p.53), julgamospoder,depoisdetudooqueficoudito,chegaraumaduplaconcluso: Aleituranoconsistenaanliselinearesequencialdetodasasunidadesgrficas,sejamelas letras,slabasoupalavras. Oacessoaosignificadonoexigeautilizaodoaparelhofonador. Esteposicionamentotambmbaseadonumestudoqueoautordesteartigolevouaefeitono concelhodeViseu(Bento,1989). Aplicandoacrianasdoprimeiroanodeescolaridadetrsprovasdeleiturasilenciosa,ficmos surpreendidosporquealgumasdascrianascomresultadoselevadosnoconseguiamleremvoz alta(algumas,talvezportimidez). Emcontrapartida,outrassoletravamaspalavras,semlhasreconstituiremapronnciacorrectaesem compreenderemoque'liam',comoevidenciaramosresultadosdasprovas. OPRINCPIODAECONOMIANALEITURA Ultrapassadas,destemodo,asconcepestradicionais,houvenecessidadedeconcebermodelos tericosqueexplicassemcomosepodelersem'ler'todasasletras,slabas,epalavras.A apresentaosinpticaecrticadealgunsdessesmodelosfeitaporGibsoneLevin(l985).No captulo,ModeLsofreadingprocessinmaturereader,aspropostastericasclssicassodivididas eduascategorias:osmodelosquesebaseiamnoprocessamentodeinformaoeosmodelosque assentanaanlisepelasntese(p.439). Analisemos,attuloexemplificativo,duaspropostasadeFrankSmith,inspiradanoprocessamento deinformaoeadeGoodmanenquadradana"anlisepelasntese". FrarikSmith(l982)entendequealeituraimplicaautilizaodeduasespciesdeinformao:a informavisual,recolhidaatravsdosolhos,eainformaonovisual,queestdisponvelna memriadoleitor. Oconhecimentodacorrespondnciagrafema/fonema,daortografia,dafonologia,dasintaxee semnticadaslnguas,noresidenapginaimpressa,comonoresideaoconhecimentodomundo dosassuntosdequefaiaotexto.'Saberler"tambmconstituiinformaonovisual(p.10). Esteautorconsideraqueautilizaodasduasespciesdeinformao,durantealeitura, interdependente.Quantomaisinformaonovisualforutilizadamenosinformaovisualser necessria.Seoleitornodispedeinformaonovisualsuficiente,terquerecolhermuitomais informaovisual,oquedificultaoactolctico(p.10). Otermoinformao,utilizadonestecontextoterico,assumeumsignificadobastanterestritoque

convmexplicitar.Concebesequearesoluodeumdeterminadoproblemapassapelaprogressiva reduodaincerteza,atravsdaeliminaodealternativas. Numaexemplificaosimplificada,imaginemosumalunoperantearesoluodoexercciode completaroogatopersegueo.Aincertezamedesenumcertonmerodealternativas.Oaluno, medidaquevaieliminandoalternativas,vaireduzindoaincertezaatchegardecisopretendida:o gatopersegueorato.Destemodo,ainformaopodesertraduzidoquantitativamentenonmerode alternativasquenecessrioeliminar. FrankSmith(l982)entendequeorecursoinformaonovisualpermiteeconomizarainformao visualatravsdaantecipaoeexemplifica,servindosedaseguintesituao: OfragmentodetextoThecaptainorderedthematetodroptheanencontrasenofimdeuma pginaesofreutranslineao.oleitor,mesmosemvoltarafolha,podetentar"adivinhaaparteque falta(chors). Ainformaoortogrficapermitereduzironmerodeconsoantes(alternativas)quepodemseguir seaan Ainformaosintcticaeliminaasprobabilidadesdeocorrnciadeclassesdepalavrasqueno possamserprecedidaspeloartigothe. Ainformaosemnticapermitefazerumacertaseleco,dentrodatotalidadedolxico,jquea palavraqueseseguetemqueterumacomposiosmicacompatvelcomocontexto.Odomniode experinciaqueotextoreflecte(vidamartima)unenomesmo"campoassociativooslexemas captaineanchor,demodoqueoleitorpoderiacompletarestaltimapalavrasemrecorrerrecolha darestanteinformaovisual(p.17). AcrescenteseaindacomSmith(l982)que,seainformaoconsistenareduodaincerteza,ese estadiferedeleitorparaleitor,aquantidadedeinformaodequecadaleitornecessitano constante,peranteummesmotexto.Assim,'saberler'nosignificautilizartodaainformaovisual disponvel,masapenasaqueforsuficienteparaumcertoleitor,ofaceaumdeterminadotexto(p. 16).Peranteumtratadodemedicina,umespecialistanoternecessidadedeutilizartanta informaovisualcomooleitornofamiliarizadocomestamatria. Destaconceptualizaodoprocessolcticoinferesequeaaprendizagemformaldaleituranodeve incidirapenasnautilizaodainformaovisual.Acrianadevetambmaprenderautilizara informaonovisual: Somebeginningreadingmateriaissaemtobeexpresslydesgnedtoavoidlheuseofnonvisual information.Atlheolhartimesadultsmayunwittinglyorevendeliberatelydiscouragetheuseof nonvisualinformation.Forwhatevercause,insufficiencyofnonvisualinformationwillmake readingmoredifficult.(Smith,1982,p.11). nestequadroconceptualquesesituamtambmGibsoneLevin(l985),quandosupemquea economianaleiturapassapelacontnuareduodaincerteza.Aslinhasgeraissoasquese sequem: Paraprocessarainformaovisual,oleitorsegueaviamaiseconmica:seleccionandoa informaorelevante;utilizandounidadespreferencialmentedenvelelevado,porexemplo,palavras emvezdegrafemas,frasesemvezdepalavras;reduzindoasalternativasatravsderegrassituveis avriosnveis;seleccionandoasfontesconcorrentesdeinformao(redundncia);servindoseda informaoanteriorremotaouprxima)paracompreenderaposterior(p.474). Assim,aleituraeficientepareceapoiarsenoprincpiodaeconomia,sobretudonautilizaoda informaovisual.Esteprincpioinferesedaredundnciadacomunicaolingusticae,sobretudo, doslimitesdosmecanismosquerecolhem,armazenametratamestainformao.

Entreosmodelosinspiradosnaanlisepelasntese"figuraodeGoodman(l967,1982).Segundo estaconcepo,oprocessodaleituratambmnoincluiaanliseexaustivadapginaimpressa. Comonacomunicaooral,oleitornonecessitadeanalisartodaaestruturadesuperfcieparater acessoestruturaprofunda.Durantealeitura,destacaseumaactividadeconstrutivadosujeitoque consistenarecolhadendices,naformulaoeverificaodehipteses. AlarcoeRochetaSantos(l986)elaboraramumasntesedaspublicaesdesteautoreanalisamo complexodiagramaquerepresentaoqueeledenominajogopsicolingusticodeadivinhas. Servindomedaanlisereferida,passoaapresentarumaleituramuitosumriadamodelode Goodman. Oleitorpercorreotextocomosolhos,linhaapslinha,atquesefixanumdeterminadoponto. Comeaentoaselecodendicesgrficoscombasenoquejleu,nosseusconhecimentos lingusticaseextralingusticos,nasestratgiasqueaprendeu. Apartirdessesndicesedeoutrosqueconseguiuantecipar,formauma'imagem'comoqueveo queesperavaver.Recolhetambmdamemriandicesfonolgicos,sintcticosesemnticoso formulahiptesesprovisriasatencontrarumsentidoaceitvel.Seosentidoincongruenteem relaoaoquetinhalido,retrocedenotextoatdescobriropontodeinconsistnciaerecomeaa partirda.Seosentidoobtidoaceitvel,assimiladoaoanterior,desenhandosenovas expectativas(p.6). Assim,estemodelopermiterealarqueoleitornoumaespciede"decodificador'mecnico.A leituraumactodeintelignciaqueimplicaousodeestratgiasdiversificadas:estratgiasde previso,deconfirmao,deseleco,deintegraroedeseleco(p.5). Nestaperspectiva,oleitornoselimitaaserumaentidadepassivaereceptiva,Cabelhenoapenas retirarosignificadodostextosmasatribuirumsentidoaosmesmos.Destesdoismodelosressaltam algunsprincpioscomuns: Naleituranoseprocessaapenasinformaovisual,mastambminformaonovisual. Oleitornotemnecessidadederecolhertodaainformaovisualporquetemcapacidadede prever,deantecipar,sejacombasenaeliminaodealternativas(noprocessamentodeinformao) ounaformulaoeverificaodehipteses(na"anlisepelasntese"). Aleituraumprocessoactivoquandooleitortomadecisescombasenaeliminaode alternativas(primeiracategoriademodelos)ouquandoreconstriosentido,formulandoe verificandohipteses,seleccionandoasestratgiasadequadas(segundacategoria). Assim,ambososmodelosassentamnacapacidadedepreviso,eestadispensaoleitordeanalisar minuciosamentetodaapginaimpressa,aliviandoseosdispositivosperceptivosemnsicose criandosedisponibilidadeparaoperaesdenvelmaiselevado. Poroutraparte,lerimplicasemprearecolhadeinformaovisual,porquealeituranoconsiste numaactividadegratuitadeadivinhaes.Quandoainformaovisualinsuficiente,asprevises tornamsealeatrias. Assim,saberlertambmsaberanalisarapginaimpressaatodososnveisdearticulao: grafema,grupodegrafemas,slaba,gruposdeslabas,morfemas,palavras,etc. Naescola,oensino/aprendizagemdaleitura,adespeitodeposicionamentosmetodolgicos extremos,deveriateremconta,porumlado,queacrianatemnecessidadedeaprenderarecolhere autilizarainformaovisual;poroutro,quedevesertambmestimuladaaeconomizaressa informao,recorrendoinformaonovisual,emelhorando,poressavia,aeficinciadaleitura. REFERNCIASBIBLIOGRFICAS

Alarco,IsabeleRochetaSantos,M.M.(l986).KennethS.Goodmaneoseumodelodeleitura.A leituracomoumjogopsicolingusticodeadivinhas.Anliselingusticadoactodeleituraeasua aplicaopedaggicaemlnguamaternaeemlnguaestrangeira.UniversidadedeAveiro(Doc.1). Beard,Roger(l987).Developingreading313.London:HodderandStoughton. Bento,J.Rodrigues(l989).Umestudosobreamediodorendimentonaleituraemcrianasdo primeiroanodeescolaridadedoconcelhodeViseu.DissertaodeMestradoapresentada UniversidadedoMinho. Chapman,L.JonhneCzemiewska,P.(Eds,1978).Reading.fromprocesstopractice.London: OpenUniversityPress. Charmeux,veline(l975).Lalecturel'cole.Paris:ditionsCEDIC. Cohen,IsdeyeMauffrey,Annick(l983).VersunenouvellepdagogiedeIalecture.Paris: ArmandColin. Crowder,Robert,G.(l982).ThePsychologyofreading.,anntroduction.NewYork:Oxford UniversityPress,lnc. Davies,EvelyneWhitney,Norman(l985).Studyskillsforreading.London:Heinemann EducationalBooks. Ferreiro,EmiliaeTaberosky,Ana(l986).Psicognesedalnguaescrita.PortoAlegre:Artes Mdicas. Fyfe,RonaideMitchell,Evelyn(l985).Readingstrategiesandtheirassessment.Windsor:NFER NELSON. Gallego,AnunciacinQ.(l985)Haciaunconceptodelectum.RevstaEspanholadePedagogia,n2 169170,562581. Garcia,ManuelA.eVila,C.Navalon(l983).Memoriaacortoprazoyhabilidadlectora.Rev.de Psic. Gibson,J.GeneralyAplicada,38,11161133.EieanoreLevin,Harry(l985).Thepsychoogyof reading.Cambddge:MITPress. Henry,Georges(l975).CommentmesurerIalisbilit.Paris:FemandNathan. Inizan,Andr(l983).Letempsd'apprendrelire.Paris:ArmandColin. Lalande,JeanNoel.(l985).LapprentssagedeIaanguecrte.Dubaba/a8.D.Paris:Pressas UniversftairesdeFrance. Lobrot,Michel(l983).Lire,avecdpreuvespourvafuerIacapactddefacture(DORLEC). Paris:LesEditionsESF. Lunzer,EriceGardner,Keith(l986).Theeffectiveuseofreading.London:Heinemann EducationalBooks,Ltd. Petitjean,Roger(l980).Lareconstitutiondutexte.Paris:ditionsCEDIC. Pynte,Joel(l983).Lire..ldentifier,comprendre.PressasUniversitairesdeLille. Reyner,K.(l983).Eyemovementsnreadingperceptualandlanguageprocesses.NeyYork: AcademicPress. ReidJessieF.eDonaldson,Harry,eds.,(l977).Readngproblemsandpractices,London:Ward LockEducational Rye,James(l983).Clozeprocedereandtheteachingofreading.London:HeinemannEducational

Books. Sequeira,M.deFtima(l988).Osmodelosdeatenoememrianoprocessodeconstruoda leitura.RevistaPortuguesadeEducao,Vol.1,n.2,CEEDC,UniversidadedoMinho. Smith,Frank(l975).Comprehensionandlearning.NewYork:Hoft,RinehartandWinston. Smith,Frank(l982).Understandingreading.NewYork:Holt,RinehartandWinston. Taylor,lnsupeTayior,M.Marbn(l983).Thepsychologyofreading.NewYork:AcademicPress, lnc. Tierney,R.J.,Readence,J.E.,Dishner,E.K.(l980).Readingstrategesandpractices:gudefor improvinginstructon.Boston:AiiynandBacon,Inc. Vigner,Grard(l979).Lire:dutextausens.lmentspourunapprentissageetunenseignement delalecture.Paris:CLEintemational.

Vous aimerez peut-être aussi