CAO XUAN DUC (GHI CHEP SUU TAP DI TICH CO NUOC NAM)CAO XUAN DUC VIEM GIAO TRUNG C6 Ki (Ghi chép suu tp di tich cé nuée Nam) Djch chi: NGUYEN VAN NGUYEN NHA XUAT BAN THOT DAI TRUNG TAM VAN HOA NGON NGU DONG TAYLOI GIG! THIEU Viem Giao tring cb ki la mét tép hop nhing ghi chép cia Cao Xudn Duc vé cdc di tich cd 6 Kinh dd va cde tink trong cd nucic. Theo loi Trea cia tée gid, déy la nhitng diéu tai nghe mdt thdy duoc dng ghi chép Iai trong cdc chuyén di cong cdn 6 cde dia phuong. Dén khodng nam Thanh Thdi thit 12 (1900), dupe sue goi ¥ cia mbt nguiri Phdp, ‘ng da dem nhieng tai liu ghi chép dé bien soan thanh sdch. Vien quan Kham sit Dai than Té quic Quén vwong ho Phu ma tdc gid ndi trong loi Twea tén 1a Léon Jules Pol Boulloche. Ong sink ngay 10 thing 5 nam 1859, hoc & truimg Trung hoc Stanislas, Paris. Nam 1887 éng sang Ding Duong lam Céng sie Chanh Van phong toa Kham si Trung Ki Rheinart. Ngay 27 thang 2 ndm 1894, ducoc 66 nhigm lam Kham sit Trung Ki. Sau dé ldn let lam Cong sit & ede tinh Thanh Hoa, Béc Ninh, Tie thang 6 dén thdng 8 ndm 1896 ong lam Cuc treing Cuc Hai quan Trung Ki va Bac Ki. Vao thi gian 1895 dén 1896, ong dupe bo nhiém lam Kham sié tai Lao, Nam 1897, ong tré lai lam Cong siz Bac Ki, véi lam Khém sit Trung Ki tie ngay 7 thing 3 ndm 1898, Kham sie Cao Mién tie ngay 9 thang 5 nam 1901 dén 1902. Ngay 21 thang 10 ndm 1902, éng duge bd nhiém lam Phé Todn quyén Dong Duong va iit cuong vi ndy cho dén ngay 9 thang 10 ndm 1903. Ong vé huu ngay 1 thang 10 ndm 1907. Ngay 25 thang 5, nue Phap co sdc lénh phong cho éng lam Toan quyén danh du cdc xt Thugc dia. Sach cé b6 cuc kha chat ché, tai liéu vé cdc di tich cb & khdp trong toan quéc duve trinh bay theo ting dia phuong, bit ddu tic Kinh do (phi Thica Thién) réi lan leot dén 26 tinh trong ni Di tich trong méi tinh duoc sdp x6p thing nhat theo mén loai, thanh cdc muc Cé tich,6 ‘AO XUAN DUC Nui song, Lang tdm, Déx mi€u, Chita qudn v.v... vd dya theo nhing qui tdc dupe soan gid néu r6 rang trong Pham I¢. Déi vdi mdi mét di tich, cich trink bay cling theo qui cdch cia loai tai lieu dja chi cd, déu chi ra mt vi tri dia ly xde dink, mo td cdmh quan, tom luge gist thiew lich sie hodc su tich lién quan. Diéu dac biét & ché déi voi nhiéu di tich quan trong hode mét sé cong trinh ma tac gid c6 thé da co diéu kitn tham gia hode ching kién xdy dung tring tu, sue trink bay khong chi dig & mic gici thiéu danh lam thing tich ma 4a mang dam tinh chat khdo citu boi nhieng miéu td ti mi chi tiét vé qui mé cing nhu qud trinh lich sit hink thank va lieu truyén di tich, nhu qudn thé lang tém & Kink 46 hode nhiéu chita miéu quan trong thuéc cdc dia phwong. Do dic diém nhwe vdy, Viém Giao trung c6 ki cé thé coi la b6 sdch hodn chink va ddy dit nhdt vé cde di tich c6 trong toan quéc so vii nhimg tai iéu cing logi. Van bdn Viem Giao trung c6 ky degre chiing tdi sic dung dé dich va gidi thigu trong sich nay la mét van ban duy nhdt con giit lai duge dén ngay nay. Dé ld ban chép tay gam 84 to gidy gid, hign uu gitt tai Thue vign Higp hoi A Chau (Societe asiatique) nui Céng hoa Phap, ki hidu M2232, Voi nhieng dac diém vé mat néi dung cting nhu tinh chdt qui hiém cita van ban, hi vong rang cuén sdch nay khing chi gop phdn tim hidu nhiong di tich cd doe hinh thanh vd t6n tai trong qud trinh lich sie ldw di cia nuic ta, ma dong thoi qua dé ciing giup gidi hoc thudt tim hiéw thém mét linh vc moi trong khéi di sdn bién soan vd sang tac dé sh ctia dng quan bée hoc triéu Nguyén Cao Xuén Duc. Nguyén Van NguyénVIEM GIAO TRUNG CO Ki TU’ Toi timg doc Chién quéc sdch thay trong lai Tya cé néi rang: “Trong céc su viée khong cé gi to lon bing bao tdn vén cé; trong khoa hoc khdng cé gi quan trong bing tim ra nhimg ché khuyét nghi”. Cau noi th§t ¥ nghia lam thay. Cho nén tir Su thdn hi cia nguéi doi Tan, U qudi lye cha ngudi dik Duong, cho dén cac tap Thdp di ki, Bde vat chi, nhimg sich dy duge soan ra déu bai nguyén nhan 46, Nue Viet ta do cde bac Dé vuong sang sudt néi tiép tri vi, dén nay trai di hang tram nghin nam, Trong suét thoi gian dé da cé muén van chuyén ki thi vé dat, vé qui than, vé nhan vat, nhidu khong thé dém ké xiét. Nhimg chuyén do ké lam quan mon nay mdi khi di ra ngoai bat gap déu cé ghi chép lai, hiém ndi chwa bién tap lai thanh sach, au cang 14 mét thiéu sot. Nhimg su kién thong thurmg duoc chép lai trong kinh sir la nhim duy tri gido héa 4 40i, trong khi nhtng sy tich Ja ké trong truygn ki duge tap hop Jai dé ma rong str hiéu biét. Nhung cir dé nhu thé ma tin truyén tin, nghi truyén nghi, sach chép nhing su viéc quai di cing tén tai in Idn véi nhing sdch ghi lai su viéc co thuc, diéu dé lam mat di su sau rong ctia cac kién thite thu Iugm. Quan Khim str Dai th4n T4 quédc Quan vuong ho Phu" sinh trumg & phuong Tay, phai néi 1a mot nhan tai uyén bac clia mét xit sé uyen bac, nhiéu lan vang ménh di str sang ta, dau chan luu lai khap chén nui séng, tam mat han dé trai thay duge rat nhiéu cai moi mé, trong lng han cfing thu luom duoc nhiéu diéu ki la. Mai ln ngai di xe téi ban quan, thuong ‘Tie vign Kham sit Trung Ki Léon Jules Pot Boulloche.8 CAO XUAN DUC luda nhéc nhé dén chuyén suu tim va bio tén vén cd, tdm long dy cia ngai nghi thye sau sac lm. Vi thé t6i bén dem céc tai ligu ra bién tap Iai, phan chia thanh timg tinh, s4p xép theo tig loai, dat nhan dé la Viém Giao trang cd ki dé lam tai ligu tham khdo cho cae bac quan tir uyén bac bude du tim hiéu vé cé tich nude ta, trong dé cé nhimg diéu chac cén thiéu sét nghi van, b4i dé chi 1a nhimg thu hom cila ké hiéu cé tap hop lai ma théi. Pham le - Dia thé nude ta mot dai kéo dai doc theo day ndi va giép bién, cae mii cao song lon trong dé noi noi déu cé nhing thing canh dep nén khong thé ké ra hét duoc. Trong sich chi trich néu nhing i tich c6 xua va ki la ma thoi, - Lé nuéc ta tai cdc dia phuong & bén ngoai Kinh dé déu cé dung nihimg dén miéu duge thé phyng theo nghi thie nha nude (nhur Miéu the Xa tde, Miéu tha Song Nui, Van miéu, Vo miéu, Miéu Hoi déng vv..), nay chi néu riéng cdc miga 6 Kinh d ma théi, con & cdc tinh thi khong néu ra nifa dé tranh ruém ra. ~Tue nude ta coi trong vige té ty tho phung Thin, Phit, nén céc dia phuong sé tai déu cé nhimg dén miéu. O day chi néw nhimg di tich cd xu, cé sy linh thiéng ki di, hodc tuy khéng cé gi dac biét dé lu truyén nhung lai cé lién quan téi viée ta0 dumg cia Tién triéu, hodc 1a noi timg duge Dé vuong céc triéu dai lui toi tham viéng, ban tang bién ngach, hay uu tho dé vinh, Nhimg di tich cén lai thi xem & cac séch khéc, - Déi vii cde di tich c6 cia Tién tridu, bat ké la cia dan toe Kinh hay thiéu s6, ¢6 surtich ki dj hay khdng thi déu ke ra day di dé bao tn vén 8. Ngay 15 thang Giéng nam Thanh Thai ther 12 (1900). Quéc sit quén Téng tai, Higp bién Dai Hoc si, An Xuan Nam, Cao Xuan Duc bién t4p va kinh cdn dé Tua,céTiCH ‘Thanh cé vua Chiém Thanh ‘Thanh tai x4 Nguyét Biéu huyén Huong Thiy, tuong truyén la noi & cia vua Chiém Thanh. Di chi con lai buc thanh dat, tuc goi la Thanh Léi. Vao khodng doi Minh Ménh cho dumg tai dé mot ngoi miéu dé tho. Tai x4 Thanh Trung huyén Quang Dién cing cé di tich be thanh cia Chiém Thanh dai hon 300 truong. O xa Cé Thép cing con liu Iai mét tda thap cd. NUL Nui Ngoc Tran (Nui Hon Chén) Nui 6 huyén Huong Tra, mach nui tu phia Tay Bac trap tring kéo vé, hinh nhu réng cugn hé ngdi, quanh co 46 vé hung Nam, thing téi bo song Huong thi néi lén mot dinh tron gidéng nhy hinh cdi chén, nén mang tén nhu thé. Chan nui géi xudng vuc séng sau, nuéc trong xanh tuyét dep, Nudge & day thong duoc lay vé tién vua. Nui Phy 6 G huyén Huong Tra. Nui tuy khong cao lam nhung rat dep, mat truoc néi vi day nui trap tring, mé sau tiép gidp véi canh déng rong40 CAO XUAN DUC thénh thang. Thé Tong Hoang dé triéu ta dung am tai day, dat tén Ja am Bach Van, phia truée dumg chia Bach Van, canh tri tuoi dep, wa thuong xa gid dén viéng tham. Di tich nay van con. Nui Thuy Van Nii & phia tay huyén Pha Léc, géi ddu ra cita bién Ha Trung. Nam Minh Ménh thir 6 (1825) vua ban tén 1a nui Thuy Quang, dén nam Thiéu Tri nguyén nién (1841) méi déi ra tén goi ngay nay. Hién con tim bia dé Thuy Van thdng tich bi ki. Nii Linh Thai Nui 6 phia dong ndi Thuy Van, cao 150 truong, xa goi la nti Qui Son, dén nam Minh Ménh thir 17 (1836) méi déi thanh tén goi ngay nay. Trén dinh nui cé chita Tran Hai, duoe xay dung tir triéu truoc, nay con lai di chi. Truse céng chia co toa thap cd, tuong truyén do ngurii Chiém Thanh dumg lén, nay da dé nat, cén Iai cot hoa biéu & ding true c6 vét tich chit viet cia nguéi Man, khong hiéu duoc la viet gi. Hai dau dung nude, cac vua thuong lui téi lén nui ngém canh, dung phii dé dimg chan nghi ngoi, nay van con di chi. Nui Hai Van Nai thuoc huyén Phi Léc, noi tiép gidp gitta Thira Thién va Quang Nam. Nui rat cao, dung dig hiém tré. Vao dai Minh Menh © Thé Tong Hoang dé: chi Chia Nuyén Phiie Khoat, 6 ngdi 1738-1765. Chir “Téng" trong miéu higv cia cdc vua chéa nude ta, tir 6oi Nguyén, vi tring véi tén hy vua Thigu Trj (Miga Téng) nén trong nguyén bin déu d6i thanh chir "Ton" theo lénh kigng hity ban bé thang 2 nim ‘Thigu Tei thar 2 (1842). Ban dich khéi phyc Iai chit "Tong" theo cdch goi truyén tl Dich chi "Quéc so”, cach néi ciza ngudi di Nguyén, c6 nghia fa thoi ky méi gay dug co nghigp cua nha Nguyén, chi thoi ki Chia Nguyén Dang Trong.Biém Giro trang of hi “1 cho lat di con dung di vuot lén dinh nti, thiét l4p 3 etta quan dé kiém soat viée di lai, mot cai d3t tén 1a “Thién ha dé nhét hung quan”, cai thtr hai la “Hai Van quan”, cai thir ba la “Son Hai quan”. Vao nam dau déi Thanh Thai (1889), qui quan Dai Phap xé vach dap duéng méi di men theo chan nti kKhién ngya xe qua lai dé dang hon. LANG TAM Lang Tring Co Lang @ nui Khai Van thude x4 Dinh Mén huyén Huong Tra, 14 lang ca Thai Té Gia Du Hoang dé. Nam Gia Long thit 7 (1808) tu dap tudng thanh, vong trong cao 5 thuée, chu vi 16 trugng 4 thuée 2 tac; vang ngoai cao 6 thude 3 tic; chu vi 30 truong 9 the 2 tic, xay bang gach nung. Phia trude mé mot céng. Nam Thigu Tri nguyén nién (1841) phung ménh cho tu siza, sai Lé Van Thao ra phy trach cai quan céng viée. Lang Vinh Co Lang dat tai xa Hai Cat huyén Huong Tra, 1a lang cia Gia Du Hoang hau®. Nam Gia Long thi 7 (1808) xay trong thanh, vong trong cao 5 thuéc, chu vi 15 truong & thude 8 tac; vong ngoai cao 6 thude 3 tac, chu vi 28 truong 4 thude 3 tac, xay bang gach nung, mé 1 céng phia truéc. Nam Minh Ménh thtr 21 (1840) vang ménh tu stra lai, sai Ta Quang Cy phu trach cai quan céng viée. ‘8 Thai Té Gia Du Hoang dé: Miéu higu cba Nguyén Hoang, tire Chia Tién (o ngdi cha 1558-1613). " Gia Du Hoang hau: ve cia chia Tién12 CAO XUAN DUC Lang Trung Dién Lang tai x4 Hai Cat huyén Huong Tra, 14 ling ciia Hi Tong Hiéu Van Hoang dé®, Nam Gia Long thit 7 (1808) xay tuong thanh, vong trong cao 5 thute, chu vi 15 truong 7 thudc 6 téc; vong ngoai cao 6 thude 3 tc, chu vi 28 trromg 4 thurde 2 téc, xay bing gach nung, ma 1 céng phia trvdc. Nam Minh Ménh thir 21 (1840) vang ménh tu stra Jai, sai Nguyén Tang Minh phu trach cai quan cong viec. Lang Truong Dien Lang dat tai xd An Bang huyén Huong Tra, la lang ctia Than Tong Hiéu Chiéu Hoang dé. Nam Gia Long thtt 7 (1808) xay turing thanh, vong trong cao 5 thuéc, chu vi 16 truong 1 thuéc; vong ngoai cao 6 thude 3 téc, chu vi 29 trugng 3 thude 4 tac, x4y bang gach nung, m@ 1 céng phia trudc. Nam Thiéu Tri nguyén nién (1841) vang ménh tu sita lai, sai Hoang Dang Than phy trach cai quan cong viée. Lang Truong Hung Lang tai xa Hai Cat huyén Huong Tra, la lang cia Thai Tong Hiéu Triét Hoang dé®. Nam Gia Long thtr 7 (1808) xay tuémg thanh, vong trong cao 5 thudc, chu vi 15 trugng 4 thud; vong ngoai cao 6 thude 3 tac, chu vi 28 truong 4 thudc 6 tac, x4y bing gach nung, mé 1 céng phia truéc. Nam Minh Ménh thir 21 (1840) vang ménh tu sia lai, sai Bui Cong Nghi phu trach cai quan cng vide. ‘S\ Hi Tong Hiéu Van Hoang dé: Midu higu cua Nguyén Phuc Nguyén, tue Chia Sai hay Chiia Phat (6 ng6i chia 1613-1635). ) Than Tong Hiéu Chiéu Hodmg dé; Miéu higu cua Nguyén Phic Lan, tic ‘Chia Thuong (6 ngoi chiia 1635-1648), © Thai Tong Hiéu Triét Hoang dé; Miéu higu cha Nguyén Phic Tan, tie Chia Hien (6 ngai chia 1648-1687).Bien Gino trumg of ht 13 Lang Vinh Himg Lang trén ntii thude xa An Ninh huyén Huong Tra, la lang cita Hiéu Triét Hoang hau® (ho Chu). Nam Gia Long thi 7 (1808) xay tuong thanh, vong trong cao 5 thuéc, chu vi 15 truong; vong ngoai cao 6 thuée 3 tdc, chu vi 28 truong 8 thude, xay bing gach nung, mé 1 céng phia truéc. Nam Minh Ménh thi 21 (1840) ving ménh tu siza lai, sai Nguyén Tién Lam phy trach cai quan cong viée. Lang Quang Humg Lang @at tai x4 Dinh Mon huyén Huong Tra, la lang eda Higu Triét Hoang hau (ho Téng). Nam Gia Long thit 7 (1808) xay tuéng thanh, vong trong cao 5 thuéc, chu vi 12 truong 5 thuac 3 tic; vong ngoai cao 6 thud 3 tic, chu vi 25 trugng 9 thudc 6 tic, xay bing gach nung, mé 1 céng phia truéc. Nam Minh Ménh thir 21 (1840) vang ménh tu sita lai, sai Le Van Tho phu trach cai quan céng viée. Lang Trivng Man Lang dat trén nui thudc xa Kim Ngoc huyén Huong Tra, 1a lang ciia Anh Tong Hiéu Nghia Hoang dé". Nam Gia Long thit 7 (1808) xay tung thanh, vong trong cao 5 thuée, chu vi 15 truong 8 thuée 6 tdc; vong ngoai cao 6 thude 3 téc, chu vi 28 trang 7 thuée 2 tc, xay bang gach nung, mé 1 céng phia truéc. Nam Thiéu Tri nguyén nién. (1841) vang ménh tu siza lai, sai Lé Van Théo phu trach cai quan cong viée. © Hiéu Triét Hoang hdu: vq cba chia Hién Nguyén Phac Tin. ") Anh Tong Hiéu Nghia Hoang dé: Miéu higu cba Nguyén Phiic Tran, tire Chia Ngai (6 ngOi chia 1687-1691).Lang Vinh Mau Lang dat trén nui thugc x4 Dinh Mon huyén Huong Tra, ld lang cia Hiéu Nghia Hoang hau”. Nam Gia Long thir 7 (1808) xay tuong thanh, vong trong cao 5 thuéc, chu vi 15 trong; vong ngoai cao 6 thudc 3 tic, chu vi 28 truong 4 thu 6 tic, xéy bing gach nung, mé 1 céng phia truéc. Nam Minh Ménh thir 21 (1840) vang ménh tu sta lai, sai Nguyén Hou Lé phy trach cai quan cing viéc. Lang Trung Thanh Lang dat trén niii thudc xa Kim Ngoc huyén Huong Tra, 1a lang: cia Hién Tong Hiéu Minh Hoang dé", Nam Gia Long thir 7 (1808) xay tuong thanh, vong trong cao 5 thude, chu vi 16 trugng 6 thude 6 tc; vang ngoai cao 6 thude 3 tic, chu vi 28 truong 4 thube 2 tic, xay bang gach nung, mé 1 céng phia truoc. Nam Thiéu Tri nguyén nién (1841) vang ménh tu sia lai, sai Hoang Dang Than phy trach cai quan cdng viee. Lang Vinh Thanh Lang dat trén mii thude x4 Tric Lam huyén Huong Tra, [a lang cia Hiéu Minh Hoang hau". Nam Gia Long tht 7 (1808) xay tuong thanh, vong trong cao 5 thudc, chu vi 15 trugng 9 thuée 3 tde; vong ngoai cao 6 thude 3 tic, chu vi 28 truong 5 thudc, xAy bing gach nung, mé 1 céng phia trudc. Nam Thiéu Tri nguyén nién (1841) vang ménh tu stra lai, sai Hoang Dang Than phy trach cai quan cong viéc. “" Hiéu Nghia Hoang héu: vg cia Chiia Ngai Nguyén Phiic Trin. (2) Hién Téng Hidu Minh Hoang dé: Miéu bigu cia Nguyén Phic Chu, tit (Chiia Minh (6 ngdi chéa 1691-1725). () Hidu Minh Hoang hdu: vq cia Chia Minh Nguyén Phiic Chu.Biem Gina trumg of ke 8 Lang Truong Phong Lang d3t trén ndi thudc x4 Dinh Mon huyén Huong Tra, la lang ciia Tic Tong Higu Ninh Hoang dé, Nam Gia Long thir 7 (1808) xay tudng thanh, vong trong cao 5 thuée, chu vi 15 truong 3 thuée 6 tic; vong ngoai cao 6 thuée 3 tac, chu vi 28 truong 2 thuéc, x4y bing gach nung, mé 1 céng phia trudc. Nam Thiéu Tri nguyén nién (1841) vang ménh tu sira lai, sai Lé Van Théo phy trich cai quan céng viée. Lang Vinh Phong Lang dat trén niti thudc x4 Long H6 huyén Huong Tra, la lang ciia Hiéu Ninh Hoang hau“. Nam Gia Long thit 7 (1808) xay trong thanh, vong trong cao 5 thuée, chu vi 15 trugng 9 thudc 8 tac; vong ngoai cao 6 thude 3 tac, chu vi 28 truong 4 thude 2 tc, xay bang gach nung, mé 1 céng phia trudc. Nam Minh Ménh thir 21 (1840) vang ménh tu stra lai, sai Hoang Bang Than phy trach cai quan cong viée. Lang Taig Thai Lang dat trén nui thudc xa La Khé huyén Huong Tra, la lang cia ‘Thé Tong Higu Va Hoang dé. Nam Gia Long thir 7 (1808) xay tung thanh, vong trong cao 5 thuée, chu vi 14 truong 4 thude 2 t4c; vong ngoai cao 6 thude 3 tdc, chu vi 28 trong 5 thiéc, xay bing gach nung, m@ 1 céng phia truée. Nam Thiéu Tri nguyén nién (1841) vang meénh tu sita lai, sai Lé Van Thao phy trach cai quan cong viée. “® Tie Téng Hiéu Ninh Hoang dé: ‘Ninh (6 ngdi chia 1725-1738). 9 Hiéu Ninh Hoang hdu: vg cia Chia Ninh Nguyén Phic Tri. “9 Thé Tong Hiéu Va Hoang dé: Miéu higu cia Nguyén Phiic Khoat, tite VS ‘vuong (& ngéi chiia 1738-1765). iéu higu coda Nguyén Phuc Tri, tire Chia16 CAO XUAN DUC Lang Vinh Thai Lang dat trén ni thude xa Duong Xuan huyén Huong Thiy, la Jang cha Hiéu Vi Hoang hau''?. Nam Gia Long thir 7 (1808) xay tuémg thanh, vong trong cao 5 thuréc, chu vi 14 truong 4 thuée 2 téc; vong ngoai cao 6 thtréc 3 tac, chu vi 28 trong 5 thudéc, xay bing gach nung, mé 1 céng phia true. Nam Thiéu Tri nguyén nién (1841) ving ménh tu siza lai, sai Hoang Dang Than phu trach cai quan cong viée. Lang Truong Thiéu Lang dat trén niii thude x4 La Khé huyén Huong Tra, la lang cita Dué Tong Hiéu Dinh Hoang dé“. Nam Gia Long thir 7 (1808) xay tuong thanh, vong trong cao 5 thude, chu vi 15 trong 2 tac; vong ngoai cao 6 thuée 3 tic, chu vi 27 trugng 6 thude 6 tac, xay bing gach nung, mé 1 céng phia truée. Nam Thiéu Tri nguyén nién (1841) vang ménh tu sita lai, sai Lé Van Thao phy trach cai quan cong viée. Lang Co Thanh Lang dat tren mii Himg Nghi¢p thudc x4 Cu Chinh huyén Huong Thiy, fa ling cia Hung Té Hiéu Khang Hoang dé". Nam Gia “” Hiéu Via Hoang hdu: vg cba Vi wrong Nguyén Phuc Khodt, sinh ra Hung TS Nguyén Phic Li “® Dué Téng Hidu Dinh Hoang dé: Miéu higu cia Nguyén Phiic Thuan, wie Binh vuong (6 ngdi chia 1765-1777). ) Fhng Té Hiéu Khang Hoang dé: Miéu higu cia Nguyén Phic Luan, Hoang tir ther hai, con ciia Thé tong Hiéu vi Hoang dé Neuyén Phic Khoat va Neguyén phi ho Truong, 1a cha dé eta vua Gia Long. Theo Dai Nam thee fue, sau khi Thé ti Higu mat, chéa Nguyén Phic Khodt mudn lap dng lam bén sai N@i hdu Trrong Vin Hanh lam thay day hoc, muén dé cho ndi ngéi. Thang 5 nim At Dau (1765), Thé Tong Hiéu Vi Hoang dé bang. Bay gid quyén thin Truong Phiic Loan vén ghét Nguyén Phiic Luan, mat cling Thai gidm Chis isc va Chusng dinh Neuyén Cina Théng 48 di ménhén Gino teumg 06 hi 7 Long thir 7 (1808) tu sita ton lang, sai Quéc thc Ton That Thang, Chudng quan Pham Van Nhan, Nguyén Hou Nhan, Nguyén Due Xuyén, Lé Chat, Do Thong ché Nguyén Van Khiém, Tran Van Nang chia nhau trong coi cong viée, kinh dang ton hiéu. Tuémg thanh xay 6 thuoc 3 tac, chu vi 28 trong, x4y bang gach nung, mé 1 céng phia truéc, xay hai cip bai dinh, phia Dong ¢6 nha thay 40, phia Tay cd than khd, mdi cai gém 3 gian. Nam Minh Ménh thit 21 (1840) vang ménh tu sita lai, sai Pham Van Dién phu trach cai quan cong vie. Lang Thuy Thanh Lang dat trén mii thuée x4 Dinh Mon huyén Huong Tra, la lang ctia Higu Khang Hoang hau, Nam Gia Long thir 11 (1808) bat dau duge xay dimg, sai Son lang str Téng Phuc Luong, Lé Quang Dinh trang coi céng viée, bon Tran Quang Thai tring coi viée xy tuéng thanh, vong trong cao 5 thude 5 tac, chu vi 19 truong, @ gitra xay mot ngoi nha bang da; vong ngoai cao 8 thude 2 tac, chu vi 28 trugng 7 tac, mé 1 céng phia tnuse, lai xay ba edp bai dinh. Phia truée c6 hé hinh vuéng, bén trAi cé 4i¢n Thuy Thanh. Nam Thigu Tri nguyén nién (1841) vang ménb tu sia ai Hoang Dang Than phu trach cai quan cong viée. Lang Thién Thy Lang dat trén nui thude x4 Dinh Mon huyén Huong Tra, la lang. hop tang cia Thé Té Cao Hoang dé” va Thita Thién Cao Hoang lap Dug Tén Nguyén Phéc Thuan (én ngéi chia, bit Nguyén Phic Luan giam vao lanh that. Nguyén Phic Luan to budn sinh dm, dén thing 9 vé phd 448 thi mat, tho 33 tuéi, ting tai xd Cu Chinh huyén Huong Tra. ©" Hiéu Khang Hoang haw: tén ta Nguyén Thi Hoan, vg cua Nguyén Phuc Luan, me cia vua Gia Long 0 TH8 76 Cao Hoang dé: gu cia Nguyén Phuc Anh (& ng6i va 1802- 1819), dy nién higu la Gia Long,18 CAO XUAN DUC hau. Nam Gia Long thir 13 (1814), cir Téng Phiic Luong, Pham Nhu Dang gidt chite Son Lang stt cing véi Le Duy Thanh di chon tim cat dia réi sai binh linh dan phu xy dap tuémg thanh, vong trong cao. 7 thude 5 tac, chu vi 23 trugng, bén trong x4y 2 ngdi nha bang da; ving ngoai cao 8 thuée 3 tic, chu vi 29 trong 8 thude 2 tic. Mat tude xay cing bing dé mai bing déng, bé cao 5 bac, lai cé 7 edp bai dinh, hai ben ta hau cé 4 pho tong nguési linh va 6 tuong thi vé bang da ding chau, lai thém 2 tuong voi da va 2 wong ngua da. Mat trrde Ja Nguyét hé; ben phai lang cé dién Minh Thanh xay trén mii Bach Son, day chinh cé 5 gian, day dang truéc 7 gian; bén ngoai la giai va phia dang va phia tay, mdi bén 3 gian. Céng dién phia trrée gom 3 gian, cat thanh hai tang, déu lop bang ngoi phang. Bén trai lang cat ngdi dinh bia trén nti Thanh Som, ¢6 1 gian, Nam Minh Ménh nguyén nién (1820) vang ménh dung tam bia Thdn cong Thanh dite bi @ day, char bia déu ma vang. Nam Minh Ménh thir 10 (1829) tu sta céng trig dién Mink Thanh. Nam Minh Ménh thir 17 (1836) tu stra ba hé phia truéc. Nam Thi¢u Tri thir 5 (1845) thay mai bang ding cho céng tuémg thanh (nguyén lam bang gé). Lang Hiru Thién Thy Lang dat trén nui Thuan Son thudc x4 Dinh Mon huyén Huong ‘Tra, la ling cia Thuan Thién Cao Hoang hau. Bat dau duoe xay dumg vao nim Minh Ménh thir 20 (1839), sai Trung quan Ta Quang Cy, Thuong thy Dang Van Haa lam Dang li trong coi cong viéc. Sang dén nam Minh Ménh thir 21 (1840), déi sai Lai bo Thuong thir Lé "Tinta Thién Cao Hoang hdu: tén 1a Téng Thi Lan, vg cia vua Gia Long, me ea Hoang tu Canh. 4 Thudn Thién Cao Hodng hdu: Tén 1a Trin Thi Dang, vo cita vua Gia Long, me cla vua Minh Ménb.Biiém Gino trang of bi 49 Bang Doanh sung lam Déng li, Cong b6 Bien li Nguyén Van Dién lam Déc céng, Nguyén Danh Bi sung lim Tay bién. Nam Thigu Tri nguyén nién (1841) tiép tuc céng viée stra sang hoan chinh, sai Dai than Nguyén Trung Mau, Théng ché Nguyén Trong Tinh lam Déng li trong coi cong viéc. Nam Thieu Tri thir 6 (1846) xay dumg lang tém, sai Ninh Lac tir Nguyén Tién Lam, Kiu Ding tuong Duong Dai, Binh bo Tham tri Hoang Té Mi cing sung lim Déng li Dai than, lai tang cuimg thém Ki Vi dinh Thong ché Nguyén Doan téi cing hop stic day nhanh cong viée. Tudng thanh vong trong cao 5 thude 2 tac 6 phan, chu vi 19 truong 2 thuéc 8 tac, bén trong xay 1 ngdi nha bing da; vong ngoai cao 6 thuée 7 tac, chu vi 33 truomg 2 thude 7 téc. Phia trude xay céng mai lop bang dong, bé cao 7 bac, ben ngoai co 2 cap bai dinh. True mat la Nguyét hd. Bén phai xay dién Gia Thanh, day chinh 3 gian, day trudc 5 gian, lop bing ngoi am duong. Trong céng Nguyét mon 1a phéng true ta hiru, bén ngoai 6 dong vu tay vu, méi bén 3 gian. Phia trudc 14 céng Minh Y cao 2 tng. Bén phai la kho Than khé 3 gian. Hiéu Lang Lang dat trén ni Cam Khé thudc dp An Bang huyén Huong Tra, la lang cia Thanh Té Nhan Hoang dé, Cong viee xay lang bat déu nam Minh Ménh this 21 (1840), Hiep bién Dai Hoc si Truong Dang Qué, Thutong tha Ha Duy Phién duoc cir lam Déng li trang coi cong viec. Nam Thiéu Tri nguyén nién (1841) xay dung lang tam, ctr Ta Quang Cu, Ha Duy Phién sung lam Déng li Dai than, lai cir Chudng vé Ton That Dudng cing voi Trin Hau Lé, Nguyén Tri Phuong kim Pho Déng li Dai than. Tuong thinh lang mét dau cao 5 thuréc 6 tac, © Thanh Té Nhan Hoang dé: Miéu higu cia Nguyén Phuc Dam, (6 ngéi vua 1820-1840), lay nign higu ta Ménh.20 CAO XUAN DUC mot dau cao 8 thude 1 tc, chu vi 62 truong, cing xay bang dé, mai lop bang dang, bé céng gém 33 bac. Phia tribe c6 hé Tan Nguyet, mé trai hé xay céu 44, goi 1a cu Théng Minh Chinh Truc, mé phai la cau Yén Nguyét. O hai ddu méi chiéc cdu déu xay céng. Trude mat hd co. 3 ngon nui goi chung Ia nti Tam Tai, cd dung cét biéu try, gitra dung ngdi dai 3 tang, trén xay toa liu Minh Lau 2 tang 3 gian, Bén phai ché. An ra bé nude dimg Diéu Ngu dinh, bén trai ché déc mii xay Nghinh Luong quan. Phia trudc du cé hé Trimg Minh, cé 3 chiéc cdu da bic qua. Cau 6 chinh gita 1a cau Chinh Dao, hai cau hai bén a cau Ta Phy va cdu Haw Bat. Chinh dién phia truoc lang la mii Phung Than, trén dé xay dién Sing An, gém day chinh 5 gian, day trude 7 gian. Trong céng Nguyét mén Ja hai san ta hiru, bén ngoai 1a dién thd hai bén dong, tay, mdi dién 3 gian. Hai céng, phia sau la céng Hodng Trach, phia truéc la céng Hién Ditc, mdi céng déu 3 gian, & gid dung dign thé trén ting lau. Chinh gitra, gin céng Dai Héng dung ta dinh bia Than cing Thanh due bi, chit bia ma vang. Ben ngoai nha, chau & hai bén ta hau cé hai con ki lan da ma vang, 4 tuong linh, 6 tugng thi vé va 2 ngua da 2 voi dé. Ngon mii 6 bén trai tuéng thanh goi la Tinh Son, trén cé phong Ta Tong, mii bén phai goi la ¥ Son, trén cé phong Hau Tong, cdc phong déu 3 gian. Phia nam phong Ta Tong cé ngon nui goi la ntti Dire Héa, trén dung hién Thuan Léc. Lai 6 mé nam cd nui Khai Trach, trén dumg gic Phuong Linh 2 ting 3 gian. Hoi tién vé phia bac cé ngon nti nhd chay ra be hé goi la nui Dao Théng, trén dung sé Quan Lan. Man ba phia bic la d4o Trén Thily, trén dimg nha thay ta Hu Hoai. Lai hoi lui vé phia sau 1 3 gian kho Than khé dé cat gitr dé té khi, Nui & bén trai dinh bia 1A ni Phiic Am, trén dung nha Truy Tu Trai. Phia trude xay 3 céng, chinh gitta la céng Dai Héng, ben trai la céng Ta Héng, bén phai la céng Hiru Héng, déu xay bing gach trat vdi vita, bén géc cé treo chudng. Bén ngoai céng Dai Héng, hai bén déu cé ki lan da dimg chau, 6 giita cé binh phong. Phong trucBim Gian tramg of hi a @ hai phia dong, tay déu cé 5 gian va 5 gian nha & cia bin linh. Ben ngoai la tuimg than. Nam Thigu Tri thir 6 (1846) xay thém dién Sung An, cot tru tién doanh, gac mai cong, ciza ting trén cing Hién Dic, sai Chuémg vé Ton That Cung phu trach trong coi cong viéc. Lang Hiéu Dong Lang tren mii thudc x4 Cur Chinh huyén Huong Thiy, la lang cia ‘Thanh Té Nhan Hoang hau, Khéi cong xy dung nam Thigu Tri nguyén nién (1841), sai Théng ché Va Van Giai, Chung vé Ho Van Linu lam Déng li, tang cuong thém céc quan van la Cong bé Thi lang Nguyén Van Dién cing tham gia tién hanh cong viée. Tuong thanh lang vong trong cao 6 thuée 2 tac 4 phan, chu vi 14 trugng 2 thude 8 phan, 6 gitra xay mot ngdi nha bang d4; vang ngoai phia truéc cao 9 thuéc, phia sau cao 7 thuéc 9 tée 6 phan, chu vi 21 trugng 1 thuée 7 tac, phia trude xay cing gach mai ding, bé céng cao 5 bac, bén ngoai c6 bai dinh 3 bac. Dang true King 1a Nguyét hé. Ben ngoai hé c6 cot biéu tru & hai bén. Bén trai ling xAy toa cong sé 5 gian. Hé Van Luu, Nguyén Van Dién duoc cit lam Déng i trong coi cong viee. Xuong Lang Lang trén nui Thuan Dao thud x4 Cu Chinh huyén Huong Thuy, la lang cia Hién Té Chuong Hoang dé%. Lang duoc xay dung vao nam Thiéu Tri thir 7 (1847) (Két: Dé la vao ngay méng 3 thang 10 nam ay, do chua déi nién higu, nén van ghi theo nién higu Thiéu Tri), cit Va Van Giai, Ha Duy Phién sung lam Déng ¥i Dai than, Ton That Dae, Nguyén Van Dién sung lim Phd Déng li. Sang nam Ty Dike © Thanh Té Nhdn Hoang hgu: tén Ya H6 Thi Hoa, ve vua Minh Ménhy, sinh ra Hoang tir Mién Téng, tte vua Thigu Tri. ©) Hién T3 Chuong Hoang dé: Miéu cia Nguyén Phic Mién Tong, (6 ng6i vua 1841-1847), lay nign higu ta Thigu Tri,22 CAO XUAN DI nguyén nién (1848) tang cudmg them Thu Chuéng vé An Khuong nam Tran Tri sung lam Phé Déng li hop stte cng cdc vi Dai than duge cir trude dé dé cai quan cong viéc. Tuéng thanh cao 8 thuéc 1 tac, chu vi 36 truong, céng da mai déng, bé céng cao 35 bac, Trude mat la a0 Ngumg Thiiy, trén bic 3 chiée céu da, 6 gitta 14 cdu Chinh Trung, hai bén 1a cdu Dong Héa va cdu Tay Binh. Hai déu cu déu xay cng, mdi céng cé 3 ctra, cot déng, gitta xay lu Dit Hinh 3 gian 2 tang. Phia trude xay dinh bia, trong dumg bia Thdn cong Thanh dice bi, hai bén ta hiu c6 tuong da 4 nguéi linh, 6 thi vé, 2 voi da 2 ngua da. Bén ngoai céng trirse dumg binh phong, bén ngoai binh phong la hd Nhuan Trach. Bén trai lang xay dién Biéu Duc, day chinh 5 gian, day trudc 7 gian. Ben trong céng Nguyét mén cé san ta, hitu, ben ngoai cé phéi dién & hai phia dong, tay, méi dién déu 3 gian. Chinh gitta mat tién lai cé céng Héng Trach gém 3 gian. Mé phai tudng thanh 1a bai cat, chéch vé phia sau xay géc Hién Quang 2 tang 3 gian (hudmg tay bac), dang trrée mé 1 céng. Bén phai gac la kho Than khé 3 gian. Bén phia ngoai tuimg sau ciia dién Biéu Bite chéch bén (rai dat 1 can tong phong. Bén ngoai qua nui an trade cdng dién dat 1 truc phong. Bén phai than khé [a nha éciaa linh. Khiém Lang Dat trén nui Khiém Son thuéc x4 Duong Xuan Thuong huyén Huong Thiy, la lang cia Duc Tong Anh Hoang dé, Lang dae xay dumg vao nam Ty Duc thir 17 (1864), bay gid sai Thong ché Nguyén Van Xa lam Déng bién, Bién li Nguyén Van Chat lam Déc bién. Dén nam Tu Duc thit 20 (1867) thay déi, cir Hiép bién Dai hye si, lanh Céng b6 Thuong thu Tran Tién Thanh, Lé bd Thuong thu Nguyén Van Phong, Théng ché Kién Ding Nam Lé Si iam Déng Ii. Chinh ©) Dye Téng Anh Hoang dé: Miéu higu cba Nguyén Phoc Hong Nham, (6 ngoi vua 1848-1883), ldy nin higu 1a Ty Die.Gino tring cf hi 23 gidta lang xAy di¢n Hoa Khiém, day chinh 5 gian, day truée 7 gian. Phia sau xay di¢n Lyong Khiém 5 gian, Phia dong cé Minh Khiém ding, phia tay c6 On Khiém dug, Bén phai phia sau hai toa dién dat 4 vién, dat ten 1a Tong Khiém, Dung Khiém, Y Khiém vi Tei Khiém. Phia trong, ngoai céng cung dat 4 day guai va, goi tén la Cong Khiem, Cung Khiém, Lé Khiém, Phap Khiém, Lién ngay phia sau hau dien c6 ge nho la gac ich Khiém. Phia truée céng mat tién xay nha hanh iang goi la Chi Khiém, 6 gitta cé a0 Khiém Tri chay ra Khiém H6. Gita hé dung xuong Thiy Luc. Ben canh hé dat 2 nha thy ta, mot toa 2 tang goi 1a Xung Khiém, mét toa 3 tang goi Ja Da Khiem, linn Diéu ngu dat. Gitta hd c6 dao to, dung ba tda dinh, dat tén 1a Nha Khiém, Ticu Khi¢m va Lac Khiém. Mat hé bac 3 cay cau gé. Trén sutém ni cé nha Chap Khién trai (vé sau 1a noi vua Gian Dé gitr lang). Trén dinh adi cé lu Di Khiém. C6 3 céng ngoai, dat tén 14 Vu Khiér ‘Tw Khiem va Thuong Khim. Cé 6 céng trong, dat tén la Tat Khiem, Nhu Khiém, Huy Khiém, Nang Khiém, Muc Khiém va Liém Khiém. R6 tri hai bén t4, hitu & phia ngoai la Than tra, Thdn khd va nha linh, DIEN Dién Thuy Thanh ben trai lang Thuy Thanh, la tim dién ciia Hiéu Khang Hoang hau. Dién Minh Thanh O ben phai lang Thién Thu, 14 tim dién cia Thé TS Cao Hoang dé, Thita Thién Cao Ho’ing hau. Dién Gia Thanh O ben phai lang Thién Thy Hi, la tm dién cia Thuan Thien Cao Hoang hau24. CAO XUA Dign Sing An O phia truée Hiéu Lang, la tim dién ciia Thanh Té Nhan Hoang dé. Dién Biéu Duc ben phai Xuong Ling, a tim dién cia Hién Té Chong Hoang dé. Dién Hda Khiém Ophia true Khiém Lang, la tm dién ctta Dyc Té Anh Hoang dé. DAN MIEU Dan Nam Giao Dan & x4 Duong Xuan, duoc xdy dung aim Gia Long thir 5 (1806). Bat 1é ba quan mdi ngudi chia nhau vao tréng cay thong, cd gin bién déng dé tén. Tai day ctt vao thing 2 hang nam mé dai 18 Giao té tréi. Nay déi lé ctr 3 nam té mot lan. Dan X4 Tac Dan & phudng Hiru Nién trong thanh ndi Kinh thanh, xay dung: vao nam Gia Long thir 5 (1806), thé than Xa Tac. Cac tinh dia phuong: cing déu cé dan nay. Dan Tien Nong Ban 6 dia phan hai phuémg Hu Sinh va An Trach trong thanh néi Kinh thanh, xay dung vao nam Minh Ménh the 9 (1828), tho than ‘Tién Nong. Cac tinh dia phuong cing déu cé dan nay. Miéu thé Lich dai Dé vuong Miéu 6 x4 Dutong Xuan phia nam ben ngoai Kinh thanh, xay dymg vao nam Minh Ménh thit4 (1823).Bim Gino teung cé hi Van miéu Miéu @ xa An Ninh phia ay Kinh thanh, thd Tien thanh Khéng Tir cig Tir phdi®®, Thap triét™, 72 hiéa nhan va céc vi Tién hién cae triéu dai ca nude ta. Héi déu moi dumg nude, migu dat & xa Tridu Som, dén nam tht 5 doi Dué Tong Hoang dé” di dai dén x4 Long Hé. Nam Gia Long thir 7 (1808) moi chuyén dén ché hign nay. Khép cdc tinh hat trong ca nude déu lap dung van miéu riéng tha phung rat long trong. ‘Vo miéu Miéu o xa An Ninh phia tay Kinh thanb, tho phung danh tuéng céc trigu dai. Céc tinh trong nude cing déu cé Vo miéu. Miéu Do Thanh Hoang Miéu tai phuong Vé Quéc & phia tay nam ndi thanh Kinh thanh, duoc dumg vao dau triéu Gia Long. Céc tinh trong née cang déu cd Vo miéu. Miéu thé Quéc vong Chiém Thanh Miéu tai x4 Nguyet Bigu huyén Huong Thay. Miéu the Nam Hai Long vuong Miéu tai x4 Thiéu Duong huyén Huong Thiy, xay dung vao d4u © Tie phdi: Bén hoc tra cia Khéng Tu duge phdi thi la: Nhan Uyén, Ti Tu, ‘Tang Sam va Manh Kha. ©) Thép triét; Muri vj boc trd cia Khéng Tir duge xép th hdu bén Khéng Tir trong Van miéu 1a Man Tir Khién, Nhiém Ba Newu, Trong Cung, Té Nga, Tir Céng, Nhiém Hizu, Li L6, Tir Du, Tir Ha va Tir Truong, © Nam thir 5 doi Dug Tang Hoang dé: tire nim 1769 thei chia Binh vuong Nguyén Phéc Thuio,26 AQ XUAN DUC tridu Gia Long. Thoi Minh Ménh, nha vua ngy ché bai Ki vé su linh img cia miéu, khac vao bia dung trong nha bia, Miéu Quan Cong Miéu & ap Xuan Loc ngoai thanh phia dong Kinh thanh, the Quan Thanh Dé quan Tho Dinh hau” déi Han. Dau tridu Gia Long nguyén tha tai ben canh chua Thién Mu, dén thoi Thiéu Tri moi chuyén vé ché hiéu nay. Tai x4 Trac Linh huyén Huong Tra cting c6 miéu tho Ngai rat to lon, khong biét ro dumg tir théi nao. Méi khi gap phai tai hoa, dén miéu cv dao déu rat inh nghiém. Nam Minh Ménh. thir 12 (1830) tién hanh tring tu. Tai cdc tinh hat trong nude, cA ngubi ta va ngudi Thanh déu Uy lap dén the phung Ngai rat hoanh trang. Miéu Hué Nam Miéu trén sudn nui Ngoc Tran (Hon Chén) thude huyén Huong ‘Tra, the Thién Y A Na Dién Chia Vuong phi Than nit. Miéu duge xay dung ti Tién tnéu. Bén thei Déng Khanh duoc tu stra lai rat to dep. ‘Su tich cla thin xem ¢ phan Tinh Kiténh Hoa. Cac tinh hat trong nuéc cing c6 lap dén thé. Vusn ling t&m Anh Dué Hoang Thai tir Tai xa Vi Da huyen Huong Thiy. Ong la con trai cd cia Thé TS Cao Hoang dé. ©” Quan Thanh: tire Quan Vi, ngudi Ha Dong ddi Han, ty [a Van Truémg, két ghia anh em véi . Do €6 céng chém Nhan Luong nén duge phong, Hin Tho Binh hau. Phd Luu Bi, duye phong lam Thai tha Thuong Duong, gitt Kinh Chau, Sau tring ké Tén Quyén, bj sat hai. Ong ndi tiéng la trung ghia, duge ngui dis sau thé phung nhu béc thanh. ©) Anh Dué hoang thai tir. tac Hoang tir Camh, con trai ca cita vua Gia Long vi ‘Thira Thign Cao Hoang hau Téng Thi Lan.im Gino teumg o8 ki 2 Miéu Khai quéc Cong th4n Miéu 6 bén trai Miéu tho Trung Hung Cong than, the phung cdc vi: Hoang Quée cong Dao Duy Tir, Anh Quéc cong Nguyén Him Tién, Tinh Quéc cong Nguyén Hitu Dat, Vinh An hau Nguyén Hi Kinh: Miéu Trung tiét Cong than Miéu & bén phai Miéu tho Trung Hung Céng than, thar phung cac vj tir Chuéng dinh Nguyén Hiru Thuy, Ta quan Nguyén Hiru Dat tro xudng, gdm 114 vi, Dén Hién Lirong Tai xa An Ninh thudc bd tay nam trude mat Kinh thanh, dung nam Tir Die thir 11 (1858), thé cac vi tir Cin Chanh dién Dai Hoc si Trinh Hoai Bure, Dire Quéc cong Pham Dang Hung tra xudng, gom 39 vi. Dén Trung Nghia G bén canh dén Hitn Luong, dumg nam Ty Due thit 11 (1858), tha cac vi tir Thong ché Lé Mau Cuc, Nguyén Van Than tré xudng, gim 469 vi. CHUA QUAN Chita Thién My Chita ndm tren déi thude x4 An Ninh Thuong huyen Huong Tra. Vao nam Tan Stru, nam thi 44 thai Thai Té Hoang dé (1601), Chua Thai Té Hoang dé: ve Thai Té Gia Dy Hoang dé Nguyén Hoang. Neuyén van chép nham Ia "nim thi 14", Ban dich cin ctr vao Dai Nam thuc luc dink sita lai.28 CAO XUAN DUC thuong ngu gid tai Ha Khe, thay gitta dng bang néi lén mot déi g6 cao nhu hinh dau réng nim ngoanh dau Iai, phia trude thi nhin ra song lon, phia sau thi cé hé rong, canh tri rat dep. Nhan héi chuyén ngudi dia phuong, ho déu néi rang go nay rat thiéng, tuong truyén ngay xua co nguéi dém thay ba gia ban 4o 46 quan xanh ngéi trén dinh di néi ring: “Sé cé vi chan chia dén xay chita 6 day, d& ty khi thiéng, cho bén long mach”. Noi xong ba gia bién mat. Bay gid nban day mai goi la déi Thién Mu. Chita cho la dat ay c6 linh khi, moi dung ngoi chiia goi la chia Thién Mu. Nam thtt 17 dai Thai Tong Hoang dé (1666) tu sita lai chia. Nam thir 19 dai Hién Tong Hoang dé (1709) diic qua chung lén, Vé sau chia bi quan Tay Son pha héng, chi cn lai di chi, Nam Gia Long thir 14 (1815) tring tu Iai chita. Trong chia khu chinh git la dién thé Phat, phia sau 1a dién Di Lac, dién Quan Am. Nam Thiéu Tri thir 5 (1845) xay toa thap 7 tdng, cao 5 trrong 3 thuée 2 tac, dat tén 1a thap Phic Duyén. Chia Digu Dé Chita & ap Xuan Loc huyén Huong Tra bén ngoai Kinh thanh, nguyén 1a dat phat tung cia Hién Té Chuong Hoang dé. Chita hudng tay, phia trude giip bo séng. Khu gitta vain chiia la dién Dai Gide. Thap ding truée goi la gic Dao Nguyén, day nha bén trai goi lA Cat Tung, ben phai la Tri Tué. Trude chia ¢6 hai ngéi dinh, bén trai Ja ldu chudng, bén phai [4 nha bia. Chia duoe xay dmg vao nam ‘Thiéu Tri thr 2 (1842). Chita Long Quang Chua & x4 Xuan Hoa huyén Huong Tra, khong r6 duoc xay dumg tir thei nao. Nam thir 6 ddi Dug Tong Hoang dé (1770) tién hanh trig tu. Bién ngach & tang ldu trén céng chiia dé 4 chi dai ty “Tue chiéu Nam Thién", bién treo & tang dudi dé tén chita “Long Quang‘Biém Gino trumg cf hi 2 tu”, Vio nim Thanh Thai thir 2 (1890), ba Bac Hue Tir Da Thai Hoang Thai hau quyén gop tring tu. Chia Te An O ben canh chia Long Quang, qui mé cing to lon. Vao nam Thanh Thai thar 2 (1890), cha duoc ba Bac Hué Tir Da Thai Thai Hoang Thai hau quyén gop tring tu Chua Linh Hyw Chita & phuimg An Thinh phia bic song Ngu trong thanh ndi Kinh than, x4y dung vio nam Minh Ménb thir 19 (1829). O gitra la dign Trung Tidu, bén trai la gic To Van, bén phai 1 gac Tutmg Quang. Trude chiia cé céng tam quan. Ngoai nita ché sat song New xay cong linh tinh. Nam Thiéu Trj thir 3 (1843) khac bia, x4y nha bia dé dung. Nay 4a da bo. Chia Gidc Hoang Chia & phuong Doan Héa ben trong Thanh ndi Kinh thanh. Phia trudc 1a dign Phat, phia sau 1a dién Thai Bao, bén tréi la thién duong, bén phai 1a nha trai. Tuong truyén day 14 dé thanh cba Tién triéu nude ta. Héi dau triéu Gia Long day la noi & cia Thanh T6 Nhan Hoang dé khi chu Jén ngoi, vé sau dem ban cho Thiéu Héa Quan cong lam céng phi, Nam Minh Menh thi 2 (1821) lai cép cho Quan vuong tir Thién Khué™ lay dat dy xay dung chia. Ben chila cé giéng nudc goi la giéng Thanh Phuong, cé bia da ghi chép lai. Nam Thicu Cong (ctta) linh tinh: loai céng durgc cdu tao bang céc thanh g8 c6 khic hoa van duge ghép thanh timg 6. ©© Ton That Thign Khué 1a con trudng cba Thiéu Hoa Quin vuong, dugc tap phong fam Thigu Hod quin cong.30 CAO XUAN DUC ‘Tri thtr 3 (1843) khac bia, xay nha bia. Sau d6 tré thanh noi hdi hop thong nghi, nay dat thanh vién Co mit. Chita Thanh Duyén Chia 6 nii Thuy Van thudc huyén Phu Loc. Kinh xét: Vao nam thir 19 dai Thai Tong Hoang dé trieu ta, tite nam Dinh Mui (1667), Chua thong xa gid tai ctta Tw Hién, thay canh tri nui Qui Son rat dang yéu, dinh nvii cé thap cé cha Chiém Thanh, bén sai di déi thap do dé xay ngéi chita goi la Vinh Hoa ty. Sau théi ki chién tranh chia chi con lai di chi. Dén nam Minh Ménh thr 17 (1836) chia duoc tring tu. Déi Long Tho Déi 6 x4 Nguyét Biéu huyén Huong Thoy, géi dau ra bo nam song Huong, déi dién bén kia séng 1a déi Thién Mu. Hoi tude 6 ten la Tho Khang, tuong truyén ngay xua trén dé cé nha cita, vao tién iniéu, cdc vua Anh Tong, Hién Tong, Uyén Tong, Thé Tang da dumg dinh 6 tam noi day. Sau hdi loan Tay Son thi bi phé bd. Chia Khanh Van Chia xa Lut Bao huyén Huong Tra. Chita dung trén nti, phia true cé dong sudi chay quanh co, cay coi um tim, canh tri tuyét dep. Nam thir 9 din Thé Tong triéu ta, tire nam Dinh Mao (1747) ban cho tam bién vang, trén khac 5 chit “Sac tt Khanh Van ty’, dong lac kchoan bén trai khac 8 chit “Quéc vuong Tir Té Dao nhan ngu dé”. Chia Thién An Chita 6 xa Xuan Héa huy¢n Huong Tra, khong 13 duoc xy dimg tir thoi nao. Vao dau triéu Ty Ditc, Hoang Thai hau da quyén gép tién cia dé tring te chita.m Gino teomg ef he u Chita Quang Bao Chita & xa Kim Long huyén Huong Tra, do Thuan Thien Cao Hoang hau quyén gop tien cita xay dug vio déi Minh Ménh, Chita Phi Oc Chita & xa Pha Oc huyén Huong Tra. Chiia da cé xwa kim, duoc xay dig tir héi du mérra nha Nguyén va rat linh thiéng. Chia Bao Son Tai x4 An Ninh huyén Huong Tra cé di chi ngéi chiia c6. Vao doi Minh Ménh, Thun Thién Cao Hoang hau da quyén gop tién cia trung tu. Chita Bao Quée Chia & 4p Truong Giang huyén Huong Thiiy, tuong truyén 1a do Gide Phong Hoa thong khéi tao. Nam Dinh Mao (1747) dai Thé Tong Hoang dé triéu ta ban cho chia tam bién vang, trén khac 5 chit dai tu “She ttt Bao Quéc ty" va dang Tac khoan & bén trai khdc 8 chit “Quéc vuong Tir Té Dao nhan ngy dé". Nim Ty Dite thir 11 (1858) tring tu. Mé bac chita c6 chiée giéng cé , goi la giéng Ham Long, sau toi 4, 5 thude. Day ging cé ting da hinh ddu réng, nude tir trong ké dé phun trao ra, nuée trong vi ngot. Héi dau gay dimg co nghiép nha Nguyén thudng lay nude & day dem tién vua chtia, nén con goi la Giéng Cam. Chia Kim Tién Chiza 6 Ap Binh An huyén Huong Thiy, tuong iruyén 1a do Bich Phong Hoa thuong xay dumg, duoc tring tu vao thai Thé Tong Hoang dé triéu ta. Phia trude chita cé chiée giéng cé sau dén hon 30 thuée, nue trong vat. Tuong truyén ngay xua co tién nit ra tam & giéng nay, vi thé goi la Giéng Tien32 CAO XUAN DUC Chita Quéc An Chia & ap Phic Qua huyén Huong Thiy, tuong truyén la do Hoan Bich Thién str xay dumg. Trude cita chia cé thap Phé Déng. Dau triéu Gia Long Mat Hoang Thién su da tring tu lai chu Chia Thién Lam Chita & x4 An Cu huyén Huong Thiy, tuong truyén do Thach Lién Hoa thuong xay dung nén. Phong canh chia rt am u tich mich. Dau triéu Gia Long, chuia dugc Thira Thién Cao Hoang hau quyén gép tién cua tién hanh tring tu. Chita co qua chuéng lon, cao 4 thude, vong than chudng dén 6 thuée, day 4 tac, trén mat co khdc chit cho biét chuéng diic vao nam Vinh Thinh thir 12 (1716). Chia Tr Hiéu Di tich chia ¢é tai xd Duong Xuan huyén Huong Thay. Nam Thanh Thai thir 11 (1899), cdc quan Thai giém quyén gép tién chia trig tu. Chita Linh Thong Chia tai xa Duong Xuan Thuomg huyén Hong Thiiy, khong ro duoc xAy dug tir thai ndo. Nam Thanh Thai thir 5 (1893), An Xuyén Quan wwong cing cdc quan Thi lang Pham Tu, Bé chinh Nguyén Binh quyén gop tién cia tring tu Chia Thién Hung Chia tai xa Duong Xuan Thuong huyén Huong Thiy. Chita ci da duoc Hoang giap Nguyén Thong Hién quyén gop tién cia cai t20 Iai vo nam Thanh Thai thir 7 (1895)tramg c8 hi a Chia Uu Dam Chua tai x4 Uu Dam huyén Phong Dién, khong ré duoc xay dumg tir thii nao. Mé bén phai chiia cé ting dé néi hinh tong Phat, khoang chiéu phia truéc cé binh phong 44, chiéu cao va rong déu 3 thuée, 4n hién hinh ngudi, nga nhwr duge tac trén dé. Dan lang lap am tho phung. Nam Minh Ménh thir 2 (1821) tring tu.TINH QUANG TRI céTicH Thanh cé Chiém Thanh ‘Thanh & x4 Ban Dué huyén Vinh Linh, tuong truyén do ngudi Chiém Thanh xay dap. Nay vin cdn di chi, ‘Thanh cé Hoa Chau Sach O Chau cén luc chép: Thanh Héa Chau & dia pham huyén Dan Dién, phia tay cé dong song chay qua, lai cé con song nbd chay & trong thanh. Trén bi hiru ngan con séng nay dat nha mon Hoc dé thira cla phi Triéu Phong. Véo nam Bai Tri thir 5 (1362) triéu Tran, triéu dinh sai Dd Ti Binh xay dép thinh nay, nay khong con khdo ctru duoc nia. Thanh cé Thuan Chau Sach O Chdw can luc chép: Thanh & dia phan huyén Hai Lang. Mat dong song lon chay qua vé phia tay nam, co cdu bac qua, phd chg sam ut. Tri sé cla huyén dat tai day, kho théc lua cing cat triz ca & trong thinh. Trai qua nhiéu bién déi, nay khong con khdo cir duoc nifa. ©9 6 Chau cin luc: Sich dja chi vé O Chau (tire khy vye mién Trung tir Quang Binh (6 vio dén Quing Nam) do Duong Vin An, Tién st trigu Mac bién soan vio khoang sau nam 1553,Biém Gino trumg cd hi 35 Thap Duong Lé Thap dumg & x4 Duong Lé huyén Hai Lang. Di chi ca nay vin con. ‘Thap Trung Dan Thap & x4 Trung Dan huyén Hai Lang, tuong truyén 14 do neu Chim dumg nén. Phia tay trap tring khe niii, man nam dim nugéc ménh mong. Phia dong bic cé dong song udn luon. Ngon thap cao hon tram thutée. NUI Dong Tam Thach i phia tay bac huyén Thanh Héa, tuc goi dong Tam Thai. Dong ben trai nho len mot dinh nui nhon dep ta ki, dong bén phai vach di dumg ding, hai bén déi dign ahau, cing cao mudi may trugng. Dong & giira lai ché ra 3 dinh thép hon ma bing phang ngay ngan. Canh tri rat dep. Truyén rang vao triéu true day xa gia nha vua timg di qua nui nay. DEN MIEU Dén Trao Trao phu nhan Dén tai xa Ai Tir huyén Dang Xuong, thé than la Tréo Tréo Linh ‘Thiu Phé Trach Tong Him Phu nban. Ngay xua, khi Thai Té Gia Du Hoang dé vao trdn Thun Hoa, cé vién tug na Mac la Lap Bao dem quan t6i danh, vua than chinh ra tran dinh giac, déng quan é ba song Ai Ti. Dang dém nghe vang ving cé tiéng xAo xao phat ra tir ba song, vua ly lam la bén di ra xem thi thay séng cuén cudn néi Ién. Vua bén khan Giang than, néu cé linh thiéng xin hay giup ta pha gic. Dém ay vua nam mong gap mét nguéi dan ba di toi trudc mat, xin nha vua hay ding mi nhan ké. Vua tinh gic, aghe theo muu 4y, sai ngudi thi ti sang36 CAO XUAN DUC du Lap Bao réi ding quan mai phuc giét chét due han. Danh thang tran dy, vua phong cho nang lam Phu nhan, dimg ngéi dén & bén ta ngan dé tha. Dai Minh Ménh cé gia ban sic phong. Nam Thiéu Tri thir 2 (1842) nha vua ngy ché bai tho ghi lai su tich, dem khc vo bia da. Dén Luan Quéc cong Dén 6 phuong Giang Hién huyén Dang Xuong, tho vi tuémg thai chtia Nguyén la Dac tién Phu quéc Thuong tru quéc Cong than, gia tang Thuan Héa trén Vit doanh Luan Quéc cong Téng Phiic Hitp. Dén Anh Quéc cong Dén & x4 Cé Thanh huyén Dang Xuong, tho vj tudng thoi chia Nguyén la Tiét ché Anh Quéc cong Nguyén Hitu Tién. Dén thé Danh tuémg doi Tran Dén tai x4 Dan Dué huyén Minh Linh. Vao théi nha Tran, Tran Nhat Dust, Trin Quéc Chén theo vua Anh Tong di dénh Chiém Thanh. ‘Sau Khi thang tran, nhiéu tuimg si tham gia vao cusp béc cia cdi, riéng hai vj nghiém cm quan linh khong duge may may xam pham dan lanh, déng thdi lai pha du chiéu tip ngudi dia phuong tré vé khdi phuc kam an. sinh séng. Sau khi hai ngudi mat, dan cm an dite 4y bén lap dén tho phung. Sau niy, khi vua Lé Thanh Tong cét quan di danh Chiém Thanh, dém nam mong thay hai vi tudng hién ra xin di theo ngam tro chién. Thanh Tong cho triéu cdc bé ldo dén hii, su tich qua nhicn khép voi méng béo. Vua bén cho triing tu lai dén, ban sc phong cho hai vi ld Dai vuong. Trai céc triéu dai sau dé déu ban sic gia phong. Nam Minh Ménh thir5 (1824) ban sc phong cho la Trung dang thn. Dén Dai Can Quéc gia Nam Hii Tit vj Thanh nuong Dén & huyén-Vinh Linh. Sy tich xem 6 phdn tinh Nghé An. Tai cac tinh hat trong nude déu cé lap dén thé cac vi.Bide Gino trumg cd he a Dén Thien Ton Dén 6x4 Dau Kinh huyén Dang Xuong, do Thai Tong Hoang dé triéu Nguyén xay dung. Nam Minh Ménh thir 21 (1840) tring tu. CHUA QUAN Chia Tinh Quang Chita nim bén bé séng thudc x4 Ai Tir huyén Dang Xuong, duoc xy dumg vao héi dau gay dumg co nghiép nha Nguyén. Chua duge ban bién dé “Sdc ti Tinh Quang ty", nim Minh Ménh thit 21 (1840) tring tu. Chita Long Phiic Chita & phuéng An Dinh huyén Vinh Linh. Héi ddu dung nude, dan 3 phuéng An Dinh, An Huong va Phuong Xuan vi cim kich nguéng mé an dire ciia Thai Té Hoang dé nén lap ra ngéi miéu tho phung. Dén nim Minh Ménh thir 5 (1824) vang ménh déi thanh chia, kinh duoc nhan ban bién ngach. Chia Binh Trung Chia & x4 Ha Trung huyén Minh Linh, do Tham chinh Hoang Binh An xay dumg tir hdi ddu dimg mute, Cé tim bia Cong thin do vvua ban dung 6 trude chita. Chua Cé Trai Chita 6 x4 Cé Trai huyén Do Linh. Héi true din x4 qué ngoai cia Hiéu Khang Hoang hau cim kich an dite cla Hoang hau 4a dung ngéi dén tho ba. Dén nam Minh Ménh thir 5 (1824) ving ménh déi thnh chiaTINH QUANG Bi céticH Phé thinh Lam Ap Thanh & x4 Trung Ai huyén Binh Chinh, tir mii Thanh Thang kéo dai t6i céc x4 TO XA, Van Tap, Pho Lau, tai nhimg doan vuot dinh nui, vong sudi khe déu cé dap nhig be v. Tuong truyén Ia thanh cé cla ngudi Lam Ap, di chi nay van cdn. Trong sit cé nhac dén Lat ‘Thanh & khu Lam Ap, phia nam cé dong Lanh Thay, ngo ring chinh Ja thanh nay. Phé ldy Lam Ap Trén nui Hoanh Son phia bac huyén Binh Chinh, men doc theo dai mii & day d4 xép lai thanh Loy vit ngang ra dén bién. Tuong truyén lay do Pham Van nguoi Lam Ap dumg Ién lam ranh giéi phan chia gita Lam Ap voi Giao Chau. Thanh cé Ninh Vién ‘Thanh 6 x4 Qui Hau huyén Lé Thity, xay dung tir triéu Lé. Newdi ta ké ring, thanh Ninh Vién mot mat dua vio vach ndi, ba mat con lai ngan véi bién, dia hinh hiém tra nén tré thanh phén dau che ché cho vung Héa Chau. Céng phia nam cia thanh cé khde trén da chir “Ninh Vién thinh”. Dai Lé cé néi dén tén thanh Dia Li, ngo ring chinh la thanh nay,‘Biém Gias trumg c8 bi 390 NUI SONG Nui Dau Mau Ndi & phia nam huyén Phong Loc. Nui trap tring céc dinh lien tiép chéng xép nhau, cay céi moc ram rap, thé nui hung vi, dink nhon nhé cao vit nhy hinh chiéc mi dau mau, nén cé tén goi nhu vay. Tuong truyén bén ria ndi cé cai giéng sinh trudng loai cé la. Dai ntti chay ra g6i ddu vao song Nhat Lé, khe dé 6 day sin sinh nhiéu cua di. Héi dau triéu ta cé cho dap Trdg liy oni Dau Mau, tie chinh la ndi nay. Nui Th4n Dinh Nui da & phia nam huyén Phong Léc, dinh dumg cao chét vot. Trén ni cé chia Kim Phong. Suim nui co dng, cita hep, ngudi vao phai lach nghiéng minh bam vao vach da trim xudng, thi thay bén trong mérdng ra, nhimg tang da lén nim la liét nhw ban ghé, c6 ting da nhw hinh twong Phat. Bén xung quanh nha da dan timg lop rit xuéng, mo hé nhw an nbur hién, cé ché xde ra nhu cai long ving, co ché lai nhw hinh con voi. Ré sang bén canh Igi cd mét cai hang goi Ja Hang Cam, bén trong vang lang tich mich, khong ai dam di vao sau. Hai bén ta hi bén ngoai dong lai cé hai céi hang nhé, goi la Hang Chuong va Hang Tréng, bén trong cé nhimg khéi nhii da buéng ni xudng, go vao tiéng vang nhw tiéng trong. Tai ctra dong cé 2 giéng da, nude cé vi ngot, quanh nim bén mita khéng bao gid can. Ngudi ta thudmg truyén nhau rang nui & Dau Mau nhiéw than tién, con & ni Than Dinh thi nhiéu Phat. Nii Chu Thi Nui & phia tay bac huyén Bé Trach. Nam thir 13 di Thai Tong Hoang dé triéu ta, sai Nguyén Hou Dat dép lay tir cla bién An Niéu én nti Chu Thi, néi lién voi lay Bong Héi, chinh 14 & nuii nay.40 CAO XUAN DUC Ndi Thuan An Nii é vé phia bac huyén B6 Trach. Man dong nam niii an ra géi xudng ciza bién, da dung dimg nhw 16i gita mat nude nén tue goi la “Da nhay*, Dinh nh6 cao xen giira nhimg vich da dung dimg. Vao nam ‘Thiéu Tri thir 4 (1844) cé khac bai van bia dung & ngon nui bén trai. Nii Hoanh Son Nai @ phia dong bac huyén Binh Chinh, gidp giéi voi huyén Ki Anh tinh Ha Tinh. Mét dai nui xa tir Trréng Son dé vé, ngon cao tring digp néi nhau kéo ngang ra dén bién, nom nhu mot bic truéng thanh. Trén nui cé tuyén liy d4 do nguoi Lam Ap xay dap nén. Héi dau Trung humg triéu ta da lam con dung da, xay quan di trén dinh nti, khdc bia dé & nha bia, Dong Chan Linh Dong & x4 Lé Son phia tay huyén Binh Chinh. Nui da o day chay toi sat séng sudi. Tuong truyén ngay xua cé Chan Linh tién nit thuong dén 6 trong dong nay. Mot hom cé nha su rt gidi dao php dén cam kiém chém vao than nti lam chan mii dut ra. Tién nor phai bé chay dén phuong Phtic Lam. Nha sur dudi theo, réi cing héa thanh da. Ngay nay tit trén niii nhin ra thay hai ngon nui, mot ngon giéng hinh tién nit dang bay trong gid, mét ngon lai cé hinh nha su yuon canh trén may. Trén sudn ntii c6 vét dé bi xé ra, dn bao la vét dao chém cia nba su. Chan mii da nm lém chém, bao 1a ché nha sur chém réi chan nui. Gita vach da co ché 1om, bén trong dung ngdi dén tho tién nit. Suéi Thang O phia tay bac huyén Binh Chinh. Nude 6 gitta long suéi din lén nu séi. Nude suéi é doan thuong luu ha luu déu rét lanh, riéng & chdmm Gino trumg of hi a nay 1A néng. Hang nam cit vio mita thu déng, mat nude mé mit suong khdi, din khéng ai dim dén gan. DEN MIEU Dén Mai Cong Dén & xa Thiy Van huyén Lé Thy. Mai cong tén la Mai Van Ban. H4i xua vua Lé Thanh Tong di dénh Chiém Thanh, dem quan dén dia phan x4 nay, tap hop dan phu dinh dao cang dé van chuyén luong thao. Ong Van Ban tau vua rang chat dat & day toan la cat, hé dio lén 1a Jai bi dp day, nén chi uéng phi sire din ma thoi. Vua ‘Thanh Tong tite gidn cho la ng dam chéng lénh, sai dua ra chém du. Sau dd cang dao xong qua nhién lai bj lép cat day nhu cd. Vua danh thang giac tré vé, mot dan 24 con voi tran di dén cang ctr dig ira trén bo khong chiu 19i qua. Vua phai sai ngudi cdu khin méi qua sng duoc. Lé Thanh Tong bén phong cho ong lam Thé than, dung, dén tha phung. Miéu Song Trung Miéu & xa Niéu Kinh huyén Minh Chinh, thorcong than trigu Le Hoang Vinh Ty va con la Hoang Vinh Du. Trong dén cé bia miéu Song Trung, nay van con. Dén Hodng Quéc cong Dén 6 cia quan Va Thang huyén Phong Léc, thé vi Khai quéc cong th4n Dao Duy Tir. Dén Anh Quéc cong Dén @ dip Trang Tiép huyén Phong Léc, ther Khai quéc cong than Nguyén Hu Tign. Héi déu dimg nue, ong chi huy quan si déng déna CAO XUANDUC trén duéng ngan chan quan ho Trinh. Sau khi ong mat duoc dan ling dung dén thé phung. Dén Tinh Qué6c cong Dén & x4 Van Xuan huyén Phong Léc, thé Khai quéc céng thdn Tinh Quéc cong Nguyén Hi Dat. Dén Vinh An hay Dén 6 xa Chiéu Tin huyén Phong Léc, thé Khai quéc cng than Vinh An hau Nguyén Hau Kinh. Dén Liéu Hanh Cong chia Dén 6 chan nui Hoanh Son thudc thon Vinh Son huyén Binh Chinh. Sy tich xem & phan tinh Nam Dinh. CHUA QUAN Chita Kim Phong Chia trén dinh nui Than Dinh thuge huyén Phong Loc, khong 16 dumg tir thoi nao. Chita bj pha hiry hdi loan Tay Son. Nam Minh Menh thi 6 (1825), su tru tri chiia la Tran Gia Hoi dung mot ngoi dén lop ngéi. Nam Minh Ménh thir 10 (1829), ong Lé Van Tric ngudi dia phuong quyén g6p tién cia tién hanh triing tu. Chita Canh Tién Chia 6 ap Trang Tiép huyén Phong Léc, do Khai quéc cong than Nguyén Him Dat xay dung. Chita duoc Tien tritu ban cho bién ngach dé “Sac tir Cnh Tién ty”. Nam Minh Ménh thir 8 (1827) duge ban tién dé tring tu.m Ginn trumg ef hi a Chia Héa Chia 6 x4 Hiru Bé huyén Phong Léc. Xung quanh chita déu la dam nude, & giita ndi len mot gd dat cay cdi um tim ram rap. Tuong truyén chia nay bién hoa bat thuong. Ngay nhan dén van du chén nay ngdu nhién thi co thé thay ré rang di tich, con néu cd. y tim kiém thi bing lai chang thay chita dau nia. Vi thé méi cé tén goi la chia Hoa. Chita Hoing Phic Chita & phurmg Lé Trach huyén Le Thiy, xay dumg vao nam thir 52 (1609) thé Thai Té Hoang dé. Chita cén goi la chita Thien Kinh. Chia Dai Phong Chita & dia phan hai x4 Dai Phong, Tuy Loc huy¢n Lé Thay. Trude chia 14 dong song lén, bén phai cé dong sudi nhd. Day 1a mot ditich 4, Chia Linh Quang Chita & phurong Chinh An huyén Bé Trach, xay dung tir hdi ddu dung nuéc. Trai loan Tay Son, chita bi pha hiy. Dén nam Tan Dau dan phuéng tién hinh tring tu. Nam Minh Ménh thi 21 (1840) nhin dip 1€ mimg tho vua nga tudn, chia duoc nhan tién triéu dinh ban tang.TINH HA TINH céTICH Trén c6 Nghe An Di chi hién cén tai x4 Trung Dué huyén Ki Anh. Dai Trang Vuong Dai trén dinh Huong Tich nai Héng Linh thugc huyén Can Léc, khong ro khdi dung tir théi nao. Tuong truyén ld noi Trang Vong xudt gia dén tu hanh, xay thanh dd, trong thanh tac da tao ra 99 nén nha, nhung lau ngay bé hoang phé, nén khong cin nhan ra duoc day dui, Bén canh cd am Huong Tich, !a noi héa than cia ngudi con gai thir3 cia Trang Vuong Thanh c6 Lam Ap Di chi lay xua hién con trén mii Hoanh Son. Nha cé Quynh Vién Di chi trén nui thudc dia gidt phia nam x4 Duong Tan huyén Thach Ha. Trén nui cé ao nude siu khong thay day, bén bi ao la di chi cita ngéi nha cé goi la Quynh Vien. Tuong truyén Chir Déng Tir dén day tu luyen lap ra phien trai, ngé ring day chin la di chi ci dé. Dén Thong Linh Di chi 6 thén Xuan Son huyén Ki Anh, nay van cn dau tich cla tuémg thanh bang dé va phdo dai.fém Gino teumg 18 he 4 Thanh cé Doanh Cau ‘Thanh 6 x4 Ha Trung huyén Ki Anh. Thai Lé so tran li Nghe An dat tai day, vé sau mi doi vé Quyét Ding, thanh duoc git lai lam dén Doanh Cau. Di tich cai hién van con. LAu cé Nhuan H6 6 xa Ta Ao huyén Nghi Xuan. Ngay truée Hé Han Thuong dung lau tai day, nay van con di chi. NULSONG Nui Nam Gidéi Nui trén bién thudc x4 Duong Luat phia déng huyén Thach Ha, chu vi vai chye dam, ngon cao Jén hing vi. Mém cao nhét & phia dong bac hinh gidng nhw dau réng, ndi lién voi séng nui kéo xuéng nhw mai réng, tai cé hai khe tron hai bén nhu mat réng, bén dudi ‘mai ndi lén mot ngon trén tria nhu long chudn, bén dudi cé ao thién tri rong vai mau nhw miéng réng. Ao nay sau khong cé day, xung quanh cé nuée moc um tim, dugc céc nhanh niii hai bén bao boc nom nhu rau réng. Mat ngon mii a bén trai chain ngang ludng gié lim rung lén am thanh nghe nhu muon tiéng sam rén, goi la ngon Long. Ngam. Trén ao thién tri cé di chi cia nén nha, tuong truyén 1a noi tu dao cia Chit Déng Tir va Tién Dung thoi Hing Vuong, goi 1a nui Quynh Vien. Nui Ma Yen (Yén Neva) © bén duéi x4 Ha Trung huyén Ki Anh nui thoai xuéng thanh déi bing phang, phia nam qua déi cé cau bie qua sudi va dong song Tri Giang. Thai Lé dat lam dinh tran Nghe An, di tich ciia lay ca nay vin con,46 CAO XUAN DUC Sudi Va Mon O nui Khai Truéng (Giing Man) huyén Huong Son. Gita ving cay céi xanh biéc, mét dong suéi chay xudi dai vai tram truong nom nhu dai {ua mém. Cut dén ngay 8 thang Tw hang nam may mua lai kéo dén dé xudng nui nay. Tuong truyén day 1a noi cd chép héa réng. Dan chai bia ludi & phia ha liu thurimg bat duoc nhimg con cé.cé chim & tren dau. Nui Héng Linh Nui nam 6 phia bac huyén Can Loe, phia nam huyén Nghi Xuan, hinh khéi cao to dep dé. Tuong truyén cé dén 99 ngon nui, trong dé ngon Am Lam vuon han lén tréi, bén mia phi day strong mi. Phia tay ngon niii nay cé ao thién tri sau khong thay day. Phia nam cia ao ¢é dong lon chita duge hang tram ngudi. Ben dudi dong cé nhiéu da tang giéng nhu hinh nguéi, hinh ngya. Lal cé ngon nui cao khac, phia nam cting ¢é ao, nude dé vao song Lam. Con co ngon Su Tu, gitta stim nui cé con suéi treo dé nude xudng bé da, nude chay xéi vao da tao thanh vuc. O miéng vuc cé ting da trang nim vat ngang bén trén, goi la clu Céc Tién, Canh dé lai cé tang di dung dimg nhu hinh khan phac d4u cé dit ca dai khan voi vong deo tai, goi la vyc Dau Can (Khan doi dau). Mot ngon nui 6 phia dong an ra bién, mau xanh cta nui hoa hop véi mau may, mua giang déu dan theo maa trong nam, Lai con ngon Hé Phong trén dinh cé hai phién da lon chau dau vao nhau, giita chung 14 ao thién tri, nuéc trong sach thom mat uéng duoc. Nui Con Bing Nai trén bién thude x4 Binh Dién huyén Can Léc. Nui bing phang, chéng chat nhimg khdi da ki di, xép thanh 5 nhom, sap déu nhau déi dién & hai bén phai tréi, & giita co khéi dé Ion goi la “déBlitm Gino teumg 6 hi a Tusng”. Lai mot khdi da lon hom goi lA “da Dai tung”. Thay phong thdy goi dé la thé “nga quan xuat tran”, Tir xa trong lai nhwr cd con xde vay, chim bang guong canh, vi thé mdi dat tén la Con Bang. DEN MIEU Dén Va Muc vuong Dén 6 dudi ngon Long Ngam nti Nam Gidi thude dia phn x4 Duong Luat huyén Thach Ha, th con cia anh trai Lé Thai Té Ja Le Khoi, Jam quan dén chttc Kiém higu Tu khéng Binh chuong su. Ong qua déi tai day, ten thuy Ia Vit Myc. Dan dia phuong tuéng nhé cong dic cia ong lap dén tha phung Dén 460i Than Dau Dén & thon Than Dau huyén Ki Anh, thé hai vi than. Mot vi la Lé Quang Chi, 48 Bang nhan tri¢u Lé, lim quan dén chute Déng céc Dai Hoc si, sau khi mat duoc tang chtte Thuong thu, phong lam Phiic than; mot vi la Lé Quang Y, dé Tién si triéu La, lam quan dén chite Chuong Han lam vién, kiém lanh Tir thanh binh mé, tude Quan céng, sau khi mat duge phong Phtic than. Dan dia phuong dumg dén tai day thorhai vi. Dén Ché Thang Phu nhan Dén @ thon Hai Khéu huyén Ki Anh. Vao thot vua Tran Dué Tong, cung nit Nguyn Bich Chau theo thuyén vua di dinh Chiém ‘Thanh. Gitta bién béng nhién trdi néi séng lon, thuyén sap lat. Nang, Bich Chau tinh nguyén gieo minh xuéng nude, thuyén vua nho dé méi duge an toan. Sau nay, vua Lé Thanh Tong di dinh Chiém qua day, dém mong thay nang Bich Chau hién ra kéu ctu. Lé Thanh Tong lién viét bai hich ném xuéng nuéc trich li Quang Loi vuong.48 CAO XUAN DUC Mot lat sau thay xc nang Bich Chau ndi lén trén mat nude, nhan sic vin tuoi nhw khi cdn séng. Vua ben sai dem di lam 1é chon cat rdi lap dén tha phung. Dén Dién Quan cong Dén & thon Son Triéu huyén Ki Anh, thar hau dué cua Tho Quan céng la Pham Hoanh, lam quan tran gitt Nghé An dai Lé. Ong co. céng lao danh giéc, duoc phong tude Quan cong. Sau khi qua doi duoc dan thén lap dén thé phung. Dén Tho Quan cong ‘Than ho Pham, khéng ro tén, c6 cdng phd vua Lé danh nha Mac. Sau khi qua déi duge dan dia phuong lap dén the phung. Dén Dién Quan cong Dén & x4 Trung Tiét huyén Thach Ha, thé than ten la Tran Hoa, nguoi ban x4, cé cng phd vua Lé danh nha Mac, duge ban tuoc Dién Quan céng, phong 14m Phuc than. Sau khi qua di duoc dan thén lap dén thé phyng. Dén Tam th4n Quyén Hoanh Dén thé 3 vi than 6 xa Quyén Hoanh huyén Ki Anh. Mot vi [a Hao Quan céng, mét vi 18 Thdi bio va mot vi la Thiéu bao, déu lam quan doi Lé ra tran thi Nghé An, cé nhiéu cong dite voi dan, nén sau Kthi mat duoc dan lap dén tho phung. Dén Long Vuong Dén nam trén bo séng thudc hai thon Chi Chau Dong, Chi Chau Nam huyén Thach Ha, tho than Long vuong. H@i true vua Lé Thanh Tong dem quan di danh dep phuong nam, tray thuyén di qua dén, thuyén bing mic lai khong tién lén duge. Dan phu dem su viée tau‘Biém Gino trumg cd hi 49 Jen, bén sai quan ra té & dén, chi lat sau thuyén lai ré nude lao vé phia truoe nhu tén ban, Sau ngay thang tran tré vé, vua ban sac gia phong cho than, lénh cho dia phuong duy tri té lé hang nam. Dén Uy Cam Dén & xa Viet Yén Ha huyén La Son. CHUA QUAN Chia Cam Son Chua @ x4 Dai Nai huyén Thach Ha. Nui Cam Son néi lén gida déng bing, trudc mat 14 séng lon. Chita & trén nui, goi 1a Cam Son ty, xay dung tirnién higu Thinh Dut trigu Le. Chita Ngan Son Chia 6 trén mui thude xa Trdo Nha huyén Thach Ha. Chia Ban DO Chita & suém noi Ban D6 thud thén Phi Duyét huyén Ki Anh, Bén trai chia cé dong sudi, trén khing 6 ngudn, dudi khong c6 day ma vin cé nue trao ra, nude rat trong va mat. Chia Phi Din Chia 6x4 Phi Dan huyén Xi Anh. Trutéc cita chiia mii cao chat ngét, hinh dang nhu réng, phuong, riia. Ben canh chita cd dong sudi trong, canh rat dep. Chia Nhan Li Chita dumg trén go dit thude x4 Nhan Li huyén Ki Anh. Canh tri cfing rat dep.50 CAO XUAN DUC Chita Huong Tich Chia trén ngon mii Huong Tich cia day Héng Linh, thude huyén Can Loc. Trén ni cé am 4é, ben phai 1a chita Huong Tich. Thong moc xanh um, li noi danh thing dé nhat cia tinh Nghé An. Chia Thién Tugng Chita trén ngon ntti Thién Tuong cia day nui Hong Linh, thude huyén Can Loc. Gitta suron niii mé rng thanh mot ving tring, khe sudi nude chay réc rach qua ké da. Chita ndm gitta khu nay, bén canh la khu nha cita su sai. Trude mat c6 hé lén din mudc tir sudi khe chay vao. Day ciing la mot phong canh dep cita nti Héng.TINH NGHE AN céTicH Thanh Van An ‘Thanh & x4 Huong Lam huyén Nam Dutng, la thanh eé ciia Mai Hac Dé. Di chi nay van cn. Lay 6 xa Lam Thinh huyén Nam Dudng. Bén xung quanh dung cao Jen nhw hinh cai déu. Tuong truyén vio cudi déi Trdn, quan Chiém ‘Thanh sang x4m ln da dap thanh nay lay lam noi dong dém quan linh. Thanh Binh Ngo ‘Thanh & ngon Cuong Tri nui Thién Nhan thudc x4 Bich Hé huyén Thanh Chuong. Phia nam ngon mii cé di tich ngéi thanh cd, dai khoang 1 dam. Chan thanh co nhimg ting da hinh ngudi, ngura, giao, mac. Héi dau Lé Thai Té moi day binh khéi nghia, dai quan tir Tong Duong men theo niii kéo xuéng phia dong, chia quan dong dén thanh hang dé Ioi dung dia hinh hiém tré. Thiy quan giéc Minh tién dén day khéng sao danh ndi, thua to thao chay. Vi thé goi thanh. nay 1a thanh Binh Ngo. Di tich nay van con. Thanh Luc Nién Thanh 6 ngon Lap Phong nui Thién Nhan thudc x4 Nam Kim huyén Thanh Chuong. Bén trai ngon nti cé di tich bite thanh da rong52 CAO XUAN DUC khoang hon 1 mau, do Lé Thai Té xay dap nén dé chéng cu véi vién tuéng giée Minh Phuong Chinh rong ra trong suét 6 nam, vi thé méi 6 tén la thanh Luc Nién. Con cé cach giai thich khac néi Lé Thai T6 tir hic khéi nghia cho dén khi vao dugc thinh Nghé An mat dén 6 nam, nén thanh mdi cé tén nhu thé. Vé sau vi Huong céng ngudi La Son la Nguyén Thiép do duge cit trong coi hat nay, nén sau khi tir quan vé huu cat nha & an tai day, vua nhiéu lin cho voi nhung khong chju ra, nén lay hi¢u la Lye Nién, cing cin tén hiéu khdc 1 Lap Phong, néi tiéng la bac cao si thoi Lé mat. Thach Thanh Thanh 6 trén nui Hing Son thudc x4 Nghia Liét huyén Hung Nguyén. Thanh xay bang da cao 6 thuée. Chu vi uéc khoang 1 dam, tuong truyén 1a do vien tuéng ngusi Minh Truong Phu xdy dép né Trén chét dinh nui cé mot ché tring sau xudng, rong dén 4, 5 thurde. Tuong truyén dé la ché chén cét déng ngay xura. Lai cé mot déng da cao réng khoang 3, 4 thie, tuong truyén la chd dat cot ci ciia Trrong Phy. Di chi hién vin con, ‘Thanh dé Cy Lai ‘Thanh 6 xa Tay Lay huyén Déng Thanh, chu vi dai wée hon 100 truong, cao c@ 4, 5 thude. Thanh xép bang da, tuong truyén do tuéng nha Minh dug nén. Di chi hién van con. ‘Thanh cé Tuong Duong Thanh & x4 Chinh An huyén Tuong Duong, xay dung vao thai Tran. Gan day do nude song chay xéi vao bé, thinh ¢é chi con lai may tang da trang vuong vai giira long song ma thoi. . Dama nhai phia tay xd Tram Huong huyén Tuong Duong. Vach dé dumgBiem Gino teumg of ki 53 dig nhw bite tudmg cao nghin nhan, phia duéi cé dong cé thé chita duoc vai chuc ngudi. Con diromg nti din lén sau thim day hiém tro. Vao nam Khai Huu thir 7 (1335) triéu Tran, nha vua than chinh di danh Ai Lao, thing tran tré vé qua nui nay sai van than la Nguyén Trung Ngan mai vich da ghi lai chién cong, chit to bing ban tay khée sau vao da hang tic. Nay van can. NUI Nui Kim Nhan @ thon Ke Trang huyén Luong Son. Day nui tir phat Tuong Duong dé toi, nhap nhé tir dinh dén chan toan 1a da, ngon ndi nhon chia thang lén tréi. Trén dinh cao nhat cé hang tréng rat sau, khong cé vét chan ngudi tréo ti. Tuong truyén 6 dé thurong cé mét dai may mau dé, lic kéo dai nhu dai lya, lic xde rong nhu cai tan mui xe, hodc thu nhé nhu dém lira ngon dude bay vo niti nay, qua héc d4 ma nhap vao hang. Luc d6 trén nui phat ra tiéng vang rung déng 4m 4m nh sdm. Dan dia phuong bao dé la tinh cia ngwoi chét qui ty vao trong hang, vi thé con goi nui nay Ia nui Thu Tinh. Nui Hing Son © dia phan hai xa Nghia Liét va Phd Dién huyén Himg Nguyén. Nui trap tring néi lién nhau, trén mét dinh & gitta cé di chi thanh cia Truong Phy va cdc chita An Quéc, chita Am Ha. Ben son aui co dén Tuyén Nghia. Do 1a vao héi Truong Phu tra vé Bac quéc, ‘iy quyén cho vien tuong Thai Phiic liu lai tran git. Lé Thai Té tir huyén Dé Gia kéo quan téi dinh, tuéng Minh phai tr thi trong thanh. Lé Thai Té cho Ia trung nghia, bén phong cho 14 Tuyen Nghia Son than. Ngay nay, trén thanh va kho tang cia quan vua Lé van con di chi.54 CAO XUAN DUC Nui Di Lac hai x4 Quan Trung, Thai X4 huyén Dong Thanh. Niti cao trung binh, hai bén thap xudng nhut hai vai, nén dat tén nhu thé. Mat bén kia ca nui Hai Vai co dong, ben trong thach nha ngii sac ri budng ruc ro mat bén nay da dung dimg nhw hinh ngudi, duge dan di bién Iéy lam diém chudn. Xua vua Lé Thanh Tong di tuén phuong nam, tir ngoai bién vong vao trong thay nhu hinh bui toc tién, bén sai dat tén nui la Quat Son. Nui Va Ki O xa An Lac huyén Dong Thanh. Vach 44 nui bay thanh hang ngang nhu nhimg la co. Mé dong co hang, bén trong cd binh phong da, lu huong da, dinh hang cé 16 thong lén trai. Phong canh cting rat dep. Nui Hé Son Noi & thon Trung Phung huyén Dong Thanh, dimg déi dién voi nuti Di Lac. Trén sun nui cé hang, phai lot qua cita hang méi thay c6 thé di sdu vao trong. Trong hang dan dan mé rong va bing phing, trong nh lau gac xép chéng lén nhau dén 4, 5 tang. Soi dudc nhin thay c6 9 16, trong do mot 1é tron sau khong thay day. Xé vé hudng dong cé mét 16 nhé cé thé di lot, qua 15 nay hang lai mé rong ra nh doan truéc. Bén trong cé cot dén da. Tuong truyén & day cé 3 cai hang an thng voi sudi. Phia tay mii nay c6 chita Humg Phtic. Noi Hang Linh hai xa Dong Liet va Ta Lam huyén Dong Thanh. Mach nui ti Dai Hoanh Son dé vé, phia bic c6 séng Cuong, phia nam cé song Lam. Chan ni la vé Van An, not cé di chi Ty cé cila Mai Hac Dé, nay 6 do van cdn migu thé. Phia dud vé nay cé cho, déi dign & bo ben kiaBid Gino trumg cf bi 55 la ctta quan Luong ‘Trang, thong ra cia bién. Duéng b6 duimg thiy hdi lai, day tro thanh noi d6 hoi cia dat Nghé An. Nui Lap Thach O xa Dang Dién huyén Chan Loc. Nui nhé lén gitta bai cat bang phang, phong canh ki thi, Chan nui co hang nhé va hep, ben trong co hai chir “Tran triéu” khong r6 tac khac tit thdi nao. Nui cé khéi da rat gidng hinh ngudi, goi 1a ngon Tién Nhan. Mé tay cé hd nude man. Ngay truée Hoang giap Pham Nguyén Du dung nha & én hé, dura theo vj tri cdc tang da ma dat ra bé ngdi cau ca, ciza sé udng tra, vich tho, ghé tién, sdp ngdi udng ryou, ban ci, nghién muc, gid bit vv... DEN MIEU Dén An Duong vuong Dén trén mii M6 Da x4 Tap Phtic huyén Dong Thanh. An Duong vuong nhé cé nd than lay méng nia thiéng ma pha gidc cé duoc dat nuéc, dat kinh dé 6 thanh Cé Loa thudc Béc Ninh, & ngdi 15 nam. Vé sau vi con ré Ja Trong Thoy trom mat nd than nén bj Trigu Da danh bai, bd chay vé phuong nam, cudi con té vin 7 tic xuéng bién. Nguoi doi truyén rang noi éng xudng bién chinh la & nui Mé Da xa Cao XA huyén Dién Chau. Dén Mai Hic DE Dén 4 xa Huong Lam huyén Nam Duong. Vua than den mat sat, tuéng mao hing ding, duge dan ching tén kinh theo vé qui phyc. Vao nién hiéu Khai Nguyén nha Duong, Quang Sé Khdch® inh, 9 Quang Sé Khdch: Nguvi huyén Lac An (nay thuge Quang Déng), 1am quan56 CAO XUAN DUC chite An Nam Dé hd, 4p dung chinh sich cai tri tham lam tan ae, dan ching khong chiu dumg néi. Vi thé vua di dén dau dan ching déu theo vé qui phyc. Thé rdi vua lién két véi cdc nue Lam Ap, Chan Lap & bén ngoai, dinh chiém léy chau, xumg Vuong, déng do 6 think Van An, Nha Duong sai Noi thi Duong Tu Huic sang dank, quan vua bi thua chay vé ntii Hing Son réi mat, an tang tai phia nam nui nay. Dan dia phuomg lap dén tho phung. Dén Uy Minh nha Li Dén 6 niii Qua Son x4 Bach Duémg huyén Luong Son. Vuong ho Li, ten la Nhat Quang, con trai thir 8 cia vua Li Thai Tong, duge phong tuéc Uy Minh vuong, cai quan phi Nghé An, duge dan ching tin yéu cdm phuc. Bay gitr Chiém Thanh xin thuc hién nghia vu chtte céng véi nuée ta, duge may nam thi ngudi bé lac nude bo lam phan, nude Chiém sai ngudi sang ta cau vién. Vuong lién din quan thay bo tién thang téi cita bién Thi Nai. Bo lac Chiém hay tin voi téi qui lay truéc cira quan ta, thé xin nghe theo ménh Iénh chiia Chiém ma khéng dam con cé tam dia nao khac. Ong dan quan tra vé Nghé An. Ngudi Chiém tuéng nhé an dite cia ong, dimg dén tha & chan nui Tam Toa thé phung. Vé sau éng déi tri sé cia chau vé x4 Bach Dutmg. Sau khi ong mét, dan dia phuong cing lap dén thé ong. Dén Tt vi Thanh nuong Cn Hai Dén & x4 Huong Can huyén Quynh Luu. Vao nién hiéu Tudng: Hung déi nha Téng, quan Téng bi thua tran & Nhai Son. Duong Thai hau cling ba vi Cong chia phai nhay xudng bién ty vin. Bing gid bao néi len cuén bén vj tréi dén cita bién Can Hai, nhan sdc vin tuoi nlur BO déc Qué Chau, duge phong tude Tung Tu Huyén hiu. Nguyén ban chép la "Nguyén So Khach", cic 9 str cia ta eding chép nhim abu vay. Nguoi dich can ct Tain Ducting the, 4.207 dinh sia laimm OGinw teumrg ed hi ST khi con séng. Dan dia phuong bén lap dén thé. Vé sau vua Tran Anh ‘Tong than chinh dank Chiém Thanh, khi thuyén quan di qua cita Can Hai, ban dém va mong thay than hién ra thua ring: Thiép nguyén la cung phi ctia nha Triéu Téng, bi quan Nguyén bute hai, roi nhan song. gid dua dén chén nay, tir du 44 duoc Thuong dé phong cho lim Hai than. Nay xin theo tra giup Thanh thuong danh gidc lap cong. Thé réi quan ciia vua tién thang téi thanh Dé Ban. Dai thang tré vé, ua sai ban sac phong gia tang cho than, lap dén tho phung. Dén thoi Hong Dite triéu Lé, vua lai than chinh dan quan di danh Chiém Thanh qua day cting vao dén cdu khn, nhé vay tién thing vao dat Chiém daénh bai ching. Sau khi tr vé, vua ménh cho ghi chép hang bac ciia than vao dién thé, xay dumg stra sang thém dén miéu. Cac triéu sau 46 déu cé phong tang, triéu Nguyén ta cing c6 gia ting mi tu. Dén Ligu Hanh Cong chita Bén @ xa Cao X4 huyén Dong Thanh phi Dién Chau. Cdn cé dén tho nda xa La Hoang huyén Hung Nguyén. Su tich xem & muc Dén miéu cia huyén Vu Ban tinh Nam Dinh. Dén thin Cao Vuong Dén hai t6ng Quan Trung va Thai Xa huyén Dong Thanh. Sur tich xem & phan tinh Hai Duong. CHUA QUAN Chia An Quée Chia trén nti Hing Son thude xa Nghia Liét huyén Hung Nguyén. Ding sau la nui Tuong Dau, trude mat cé sudi Tién Chau. Bén suon niii tun ra dong nude thom, dan goi la sudi An Quéc. Vio thdi Tran, Nguyén Biéu bj gide Minh ham hai da &noi day.TINH THANH HOA céTicn Thanh Nha Hd Thanh nam @ dja phan cdc 4p Hoa Nhai, Phuong Nhai va Tay Nhai huyen Vinh Loc. Thanh cé 4 céng ra vio, vén xu 1a céc during phé cd, nén méi cé cdc tén Ap nhw thé. Ngay nay vin con lai nhéng: vien da lat duéng. Cung Nha Hé Tai dia phan thén Trung x4 Kim Au huyén Vinh Loc, Hé Qui Li xay Li cung 6 day. Dai dién bén trai dung lau Choi ga, bén canh cung dung chia Phong Cong. Ngay nay cung chi cén lai vai ba cot tru bing 3, 3 cdi giéng da va di tich ciia turong thanh ma théi. Lam Kinh Nha Le © x4 Quang Thi huyén Thuy Nguyén, phia dong nam nti Lam Son. Phia nam 1a séng Luong Giang, phia bac 1a nui. Day la dat day nghiép cia vua Lé Thai Té. Dau nién higu Thuan Thién ly dat nay lam Lam Kinh, xay dung cung dién. Tir sau khi nha Lé mét, Lam Kinh bj ba dé nat gdn hét, chi con lai nén mong ngay xua Thanh cd Lé Chich ‘Thanh & x4 Chu Xuyét huyén Nong Céng. Tai day c6 mét tam bia da da bj ma mén khong thé nhdn lai nét chit. Di tich ca thanh vin con.me Gino tramg od hi 59 Nha ca cia Nghia Quéc cong O xa Tan Qui huyén Téng Son. Ong la ngudi trang Gia Miéu Ngoai, co cong phé lap vua Lé Tuong Duc, duoc phong Nghia Quéc doi nha dén & day. Vua Le Tuong Duc cé ban cho ong bai tho ngu ché khac vao bia, nay van con. Hé Thuyén Déng H6 & huyén Yén Dinh. Tuong truyén 6 huyén Quan Ninh Giao Chau co hé Thuyén Déng, cach Hop Phé 40 dam. Vao nhimg ngay tréi am u, nguoi ta thuong thay cé thuyén bang déng trdi ndi trén mat nude. Lai co con trau hién lén trong hé. Bién 1é ga rugu dén té thi danh duge nhiéu cd, cdn néu khong té 18 thi chi vét duge phan trau ma théi. Ngay nay khong ré vj tri hé nay nam 6 dau. Dong Tir The Dong & xa Tri Noi huyén Nga Son, ngay xua goi la déng Bich Dao, Dong rat thoang va rong, cd cay xanh tét. Tuong truyén Tir Thc Ja ngudi dai Trén, lam quan Tri huyén huyén Tién Du, bé quan di tu dao, lén niii hai thudc, gap tien nit Gidng Huong & day bén lay lim vg. Bén déng cé ngéi dén thé Bich Déng Linh tién. Hang bén trong rat sau. va téi, di vao phai lién tiép thay duéc nhiéu lan, nhung xua nay cing chur cé ai di duge tan cing téi day. Trong dong thach nha ri xuéng tao thanh hinh dang qua chuéng cai tréng, g6 vao phat ra am thanh, lai ché nay nhw hinh bau rugu, bite man truéng, chiée Jong che, ché kia gidng hinh vién thuéc, déng théc, cit khoai so, déng mudi, ao béo, lai cé cdc hon da bay ra nhu ban cd véi quan ca, ki quai muén hinh van trang, thuc ding 1a du tich than tign, canh tri thi dep de vo cung. ©” Nehia Quéde céng: tén 1a Nguyén Van Lang, em hg cita Trutmg Lac Hoang ‘Thai bau, lam quan dén chic Thai dy.60 CAO XUAN DUC Dong Hé Cong Dong & phia bée ntii Xuan Dai huyén Vinh Léc. Khe dong trén ngon nui phia nam, cé ting dé hinh con céc nim. Trong dong co thach nha mau dé, hang dé quanh co kéo dai hon nghin truong, ngudi cé thé di lai bén trong. Ché tan cing cé cai giéng da sau khong biét dau la day. Trong dong con cé hai pho tuong da, tuong truyén la tuong cia Hé Cong va Phi Trromg Phong. NUI Nui Triéu Tuong Ndi nam trén dia phan cic trang Déng Binh, Khdc Ninh, Quing Phtic thudc Qui huong™ huyén Téng Son. Lang Trirong Nguyén cia tridu ta dat tai day. Mach niii chay tir huyén Thach Thanh kéo vé, c6 12 ngon ndi iép nhau, cay cd tot tuoi, trong nhw tim gam théu. Phia dong bac mii nay co mii Tam Diép, nui Than Phit uén hon & bén trai; phia tay 1a ni Xuan Son, ndi Diéu Doanh; chuyén qua phia nam cé ri Trach Nam, tie 14 ni Trang Chu quanh co & ben phai; phia nam cé séng Téng Giang 6m vong trudc mat. Nui vén goi 1a nui Thién Ton, nam Minh Ménh thir 2 (1821) méi duoc phong tén Trigu Tuing ngay nay. Nui Thin Dau Con cé ten goi 1a ndi Than Pha hoic Hip Son, nim & huyen Nga Son. Mach nui chay tir nui Tam Diép, qua nti Cém Dai, Phi Duong dé xuéng, gitta chimg cé dong song nhd xé ngon ni thanh hai dai, dai phia nam chinh Ia nti nay. Con dai phia bac tir trang Mi © Oui Iwong: Huyén Téng Son cé trang Gia Miu Ngoai, qué clia Nguyén Hoang, {a dét phat tich nha Nguyén nén duge tén goi Ia "Qui huang".im Gino feumg 8 hi 6 Quan néi dén x4 Tri Noi, noi cé chita Bach Ac va déng Tit Thite ri gap bién thi dimg lai, DA nui tranh hing voi song nude, phong canh ki vi rat ngoan muc. Nui Céc Son Nai & xa Phu 6 huyén Quang Xuong. Nui tir huyén An Lac tinh, Ninh Binh dé sang, cao vai tram trrong. Suéi 46 xuéng chan nui tao thanh ao sen. Dinh nui cé ngéi dén, da ngoai cira dén phai lach ngudi méi vio duge. Nai Van Li Nui 6 x4 Thach Gidn phia nam huyén Nga Son, Nuit tir xa Kim Au huyén Vinh Léc kéo xuéng dén day ni lén mét ngon cao, phia dong sat voi dim Bach Cau. Trong nui co dng, canh tri tinh mich, ngay xura goi la dong Thuy Van, cé bia ghi chép, nay van con. Noi Linh Truong N hai x4 Kim Xuyét va Ngoc Lam phia bac huyén Hoang Héa. Nui bat dau tir phia nam ngon nui Bich Giang, trap trang 7 ngon lien tiép men doc theo dong song kéo dai ra bin. Cé mot mém da tir duéi vuon én nhir muén vuot lén mat nude. Gitta muén tring song néi Jén may ngon nui con, dé 1a nui Da Son (mii Dita), nui Mui Hai, nti Bd Me Bé Con cua huyén Hau Léc. Trén nui 6 dén tho Nam Hai Te vi Thanh nuong. Ngay true co ngudi len niii du ngoan di khic vao da hai chir “Tién Chau”, chit nay van con. Nui Co Son Nui &xa Bin Thuy huyén Vinh Loc. Nui tir day Hing Linh dé va, dén day néi én ngon nui dat. Ngdy trude cé hon da tron hinh suet hi cdu. Lai cd cdc ngon niii xép thanh nhi thap bat ti & bén trai, trong dé62 CAO XUAN DUC ngon & giita goi la Hoang Phong, vach da dung dimg, trén cé khic 8 chit lén “Thanh Tri Dién Tri Thanh Tri Dién Tri”, chit cao khoang 1 truong, khéng tréo lén due, khong ré chit khdc vao thdi nao, efing khéng doan duoc y nghia néi gi. Lai con mot ngon nui dat néi len gia déng bing, hinh khum tya ngdi nha chi cé mét ctr. Tuong truyén niii nay thong tim thay nhidu long cét. Nui Kim Son Can cé tén goi 1a nui Bién Linh. Man déng doc theo song Ma kéo xudng, gdm 19 ngon nui, tit xa trong t6i, chd thi giéng nhu tan long, c& quat, ché thi nom tya voi 4a, bite man, birc tranh, mau sdc bién di tiy theo timg hic trai ram hay nang, budi sing hay ct Trong co 2 cai dong, mét goi la déng Tién Phan, mét goi la dong Ngoc Long, trong déng cé nha da. Mot ngon é phia nam goi la Mai Son, cé nhiéu tric, suén nui cé ao lién ri rong hang may mau, bon mila nuéc trong xanh. Ngon phia déng la Céc Son, cao khoang 30 truong, chan mii cé vom da, trong cé dam sau, bén trén cé dong, goi Ja dong Kim Son cé thé chita duge vai tram ngudi. Vom cé 2 cira, thién nhién sap dat mot cay gé to khéng cdn ching bude ma rat vimg chai, tuc goi 14 Tién Kiéu. Lai mét vom hang khac an thong sang qua nui bén trai. Co tam bia khic 3 chit Jon “Tri Quan son” (nti Tri Quan), nay van cdn. DEN MIEU Miéu Triéu Viet vuong Miéu & xa Trinh Ha huyén Mi Héa, noi timg dat truéng phi khi hanh quan cia Trigu Viét vuong. Sy tich xem & phan tinh Ha Noi, Nhiéu tinh hat & Bac Ki cé lap dén tho ong.Bitne Gian trumg of ki 68 Miéu Lé Dai Hanh Hoang dé Miéu & xa Trung Lap huyén Thuy Nguyén. X4 nay 1a noi cé gia sin co nghiép tir doi truée cla vua Lé Dai Hanh. Cé thuyét noi day 1a nha 6 cd cia vua, vé sau nhan lay dé lp thinh dén tho, noi do nay vin cn bia ghi chép. Nhiéu tinh hat 6 Bac Ki cing cé dén tho ong. Miéu cdc vua Lé Ten cai goi la lang Hoang Dire, tai than Kiéu Dai x4 Bé Vé huyén Déng Son. Vén xua ling xa Quang Thi Lam Son, dén nam Gia Long thir 4 (1805) triéu ta méi di déi vé xay dung tai day. Dén the chung 24 vi vua, 28 vj Hoang hau doi Lé, duge cép 140 sudt phu trong nom, mdi nam 4p 3000 quan tién dé th phung. Cac tinh hat khae vé phia Bic cing cé dén lap ra dé thé phung. Dén Quang Thuc Thai hau triéu Lé Dén @xa Déng Bang huyén Yén Dinh. Thai hgu la nguéi x4 nay, ho Ngo, sinh ra vua Lé Thanh Tong. Vé sau ba duge suy ton 1a Quang ‘Thue Thai hau, xay dung nha Phiic Quang dudng. Dan x4 dig toa tir during nay dé the ba. Dén Sting Tran Dén 6 ndi Cé Dam, Phi Duong thudc huyén Téng Son, tho Liéu Hanh Céng chia. Sy tich xem phan tinh Nam Dinh. Dén thin Déng C8 Dén trén nui Dang Cé thudc xa Dan Né huyén Yén Dinh. Trén niii cd quan Triéu Thién. Tuong truyén khi vua Lé Dai Hanh di danh Chiém Thanh dong quan & chan nui Kha Lao, dém mong thay ngudi than hién ra xin diroc dem tréng déng diti déng di theo vua tro chién. ‘Vua ung thuan. Dén khi fam tran di dich véi quan Chiém, vang ving64 CAO XUAN DUC nghe thay tiéng tréng thuc tran vang rén. Tran ay qua nhién danh thing giac. Vua tro vé truyén déi tén nui 14 nti Déng Cé, ban sic phong tang cho than. Cac vua triéu sau d6 tir Li Thai Tong, Lé Thai ‘Té, Lé Héng Duc, Lé Canh Hung mai khi chinh chién di qua day déu duoe than hién linh phu tro, nén tir doi Li dén doi Lé lién tiép ban sic gia phong, tang phong cho than. Triéu ta cing cé gia phong. Tong truyén trong dén co chiée trong déng khéng ré lam tir thoi nao, nang Khoang tram can, curimg kinh dai tréng 2 thude 1 tic, cao 1 thuée 5 téc, trong ché tao réng trong, khong day, mat tréng cé 9 gé tron, thanh bén cé khdc chit kiéu hinh ndng noc, nim thang da mé mon Khong doc ra dure; mét goc hoi bi khuyét. Hi Tay Son dinh dén day lay dem di, nhimg sau dé mét nguai & huyén Hau Léc lai tim thay & bén song rude vé dén tha. Tréng dy nay vin con. Dén thin Déng Thien vieng Dén @ xd Trinh Dién huyén Yen Dinh. Than ngudi ling Phi éng thudc Cé Ninh. Surtich xem phan tinh Nghé An. Dén Tan Vién son than Dén & xa Quan Phac huyén Cém Thiy. Sit tich xem & phan tinh Son Tay. Dén Triéu Au Dén & huyén Yén Dinh. Than la con gai ciia Tri¢u Viet vwong, co strc khée ding manh, gidi vo nghé. Dén tudi cap ké, cd ngudi mudén hi lam vo, ba than rang: Nom ché nao cing thay day ray bon con trai khde manh ma lai cam chiu su rang budc ciia nguéi phuong Bac, ta Diét lay ke nao day! Thé rdi khong chiu ly chéng. Vao nién hiéu Xich Diéu nha Ngo, quan Jai trong quan tham lam tan ac khién dan lanh khéng sao séng ndi. Ba néi day tap hop dan chung trén nui Bé Diéndm Gino trim of he 65 tién danh xuéng cac quan huyén. Ba thudng cwdi trén Img voi trang. ho hao dée chién khién gic thua toi bai. Ba hing ct cd ving Ciu Chan. Vé sau bj Thit sit Luc Dan danh bai, mat rdi héa thanh thén. CAc triéu vua doi sau nhiéu lan ban sac phong tang. én Khuong Cong Phy Dén & thon Cém Cdu huyén Yen Dinh. Ong dé Tién si thi Dire Tong nha Duong, lam quan chite Trung thu Mén ha Binh chuong su. én thoi Thuan Tong déi lam Thi sit Thanh Chau. Sau khi mat duoc tang chttc Thuong thu. Ngudi doi truyén nhau rang qué t6 cia ong & huyén Hodng Héa. Bén thoi Lé Cinh Hung, Hai Quan cong Pham Dinh Trong dem su vigc tau lén triéu dinh, phong cho ong la Thuong dang than va dung dén tho tai day dé biéu duong bac hién nhan danh tiéng Dén Chiu Bach Son than Dén & thon Binh Lam huyén Nga Son. Ong ngudi huyén Hoang Héa, thoi trai tré khée manh dang cim, duge Li Thai Ton phong cho lam Vi vé Tung quan. Khi vua Thai Tong len ngoi, ba vi Vuong cau két nhau gay bién loan, ong dem quan dep yen, duoc thang Dé théng Thuong tuémg quan, di dinh gic Chiém Thanh lap céng. Sau khi mit duoc tang phong !4 Phiic than. Dén Thai ty doi Li Dén & x4 Ngo XA huyén Vinh Loc. Ong tén 1a Li Thuong Kiét, lan quan dudi triéu Li Thanh Tong, thong di kinh loc ving Thanh Héa, Nghé An, c nhiéu cong dite véi dan. Sau khi Ong mat, dan ching tuémg nhé céng om cia éng lap dén thé phung. © Tie Lé Phung Hiéu.66 CAO XUAN DUC Dén Than Tham Xung Dén & x4 Bién Thuong huyén C4m Thiy. Tuong truyén than la ngudi huyén Nong Céng, cé tai lvoe dep loan. Vao nién higu Dai Nghiép nha Tay, 6ng lam tuéng di danh gidc, vao tran ong bi luoi dao chém, dau gan lia khéi cd, nhumg van cuoi ngua chay vé dén bir song thon Cé Dinh réi mdi nga ngua ma chét, duoc dan xa dy lap dén tha phung. Dén Phong Nev str Dén & huyén Dong Son, do dan 4 x4 Tho Son, Triéu Xa, Trigu Thién va Ham Ha cing thé phung. Ong tén 14 Thiéu Thén, lam quan Phéng Ngu stt Lang Son duoi triéu Tran Dy Téng, cé tai phii dy binh si. Sau khi ong mat duoc dan thon lap dén thé phung. Dén Tran Tuémg quan Dén 6 x4 Phuong Vé huyén Vinh Loc. Than tén la Tran Khat Chan, 1a Thuong Tuéng quan déi Tran. Khi H6 Qui Li khdi loan, ong va Thai bao ho Tran, ho Nguyén? cing muu trir gian nhumg khong than, bj ching sat hai. Newoi 4éi sau tu’mg ahé an ditc Lap dén the phung. Dén Td Thai ty 6 cae huyén thude 3 phi Ha Trung, Thiéu Héa va Tinh Gia déu cé dén the. Than tén la Té Hién Thanh, lam quan Thiéu pho dudi triéu Thigu Minh nha Li. Ong timg cé cong bat ké tiém “) Tae Thai bao Tran Hang 9 Ho Nguyén: Khdng 13 chi ai, Trong s6 nhiing ngudi tham gia muu giét H6 Qui Li @ héi thé Dén Son, thea Todn thu, khong cé ai mang ho Naguyén