700

UCHWAA Nr V/32/11 Rady Miejskiej w Piszu z dnia 28 stycznia 2011 r. w sprawie przyjcia Gminnego Programu Opieki nad Zabytkami Gminy Pisz na lata 2011 - 2014

Na podstawie art. 7 ust. 1 pkt 9, art. 18 ust. 2 pkt 15 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorzdzie gminnym (Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591, z 2002 r. Nr 23, poz. 220, Nr 62, poz. 558, Nr 113, poz. 984, Nr 153, poz. 1271, Nr 214, poz. 1806, z 2003 r. Nr 80, poz. 717, Nr 162, poz. 1568, z 2004 r. Nr 102, poz. 1055, Nr 116, poz. 1203, Nr 167, poz. 1759, z 2005 r. Nr 172, poz. 1441, Nr 175, poz. 1457, z 2006 r. Nr 17, poz. 128, Nr 181, poz. 1337, z 2007 r. Nr 48, poz. 327, Nr 138, poz. 974, Nr 173, poz. 1218, z 2008 r. Nr 180, poz. 1111, Nr 223, poz. 1458, z 2009 r. Nr 52, poz. 420, Nr 157, poz. 1241, z 2010 r. Nr 28, poz. 142 i 146, Nr 40, poz. 230, Nr 106, poz. 675) oraz art. 87 ust. 1, 3 i 4 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568, z 2004 r. Nr 96, poz. 959, Nr 238, poz. 2390, z 2006 r. Nr 50, poz. 362, Nr 126, poz. 875, z 2007 r. Nr 192, poz. 1394, z 2009 r. Nr 31, poz.

206, Nr 97, poz. 804, z 2010 r. Nr 75, poz. 474, Nr 130, poz. 871) Rada Miejska w Piszu uchwala, co nastpuje: 1. Przyjmuje si Gminny Program Opieki nad Zabytkami Gminy Pisz na lata 2011-2014, stanowicy zacznik do niniejszej uchway. 2. Wykonanie uchway powierza si Burmistrzowi Pisza. 3. Uchwaa wchodzi w ycie z dniem podjcia i podlega ogoszeniu w Dzienniku Urzdowym Wojewdztwa Warmisko-Mazurskiego. Przewodniczca Rady Lilla Bednarek

Zacznik do uchway Nr V/32/11 Rady Miejskiej w Piszu z dnia 28 stycznia 2011 r. GMINNY PROGRAM OPIEKI NAD ZABYTKAMI GMINY PISZ 2011-2014

Pisz 2010

SPIS TRECI I. II. II.1. II.2. II.2.1. II.2.2. II.2.3. III. III.1. III.2. III.3. Wprowadzenie Uregulowania formalno-prawne Prawo samorzdowe Prawo w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami Wybrane przepisy oglne oraz formy i sposoby ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami Organy ochrony zabytkw Podstawy prawne sporzdzania i gwne cele gminnego programu opieki Zaoenia zawarte w strategicznych dokumentach wykorzystane do opracowywania programu opieki nad zabytkami Zaoenia wynikajce z tez do krajowego i wojewdzkiego programu ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami Zaoenia zawarte w Narodowej Strategii Kultury na lata 2004-2020 Program opieki nad zabytkami a Plan Zagospodarowania Przestrzennego Wojewdztwa Warmisko-Mazurskiego oraz Strategia Rozwoju Wojewdztwa Warmisko-Mazurskiego Program opieki nad zabytkami a akty prawa miejscowego Chronione zabytki Gminy i Miasta Pisz Zabytki wpisane do Rejestru Zabytkw Wojewdztwa Warmisko-Mazurskiego Rejestr zabytkw nieruchomych Rejestr zabytkw ruchomych Rejestr zabytkw archeologicznych Zabytki wpisane do Gminnej Ewidencji Zabytkw Placwki muzealne Muzeum Ziemi Piskiej Ochrona krajobrazu kulturowego miasta i gminy w dokumentach prawa miejscowego Charakterystyka zasobw kulturowych Gminy i Miasta Pisz Rys historyczny Pradzieje Osadnictwo na terenie gminy w XIII-XVI wieku Przemiany w XVII-XVIII wieku Wiek XIX Od I wojny do koca II wojny wiatowej Okres od roku 1945 do czasw nam wspczesnych Historyczny ukad urbanistyczny Historyczne ukady ruralistyczne Charakterystyka zasobu obiektw zabytkowych Ocena stanu i funkcjonowania rodowiska kulturowego Ochrona krajobrazu kulturowego miasta i gminy Wspczesne funkcje obiektw zabytkowych

III.4. IV. IV.1 IV.1.1. IV.1.2. IV.1.3. IV.2. IV.3. IV.3.1 IV.4. V. V.1. V.1.1. V.1.2. V.1.3. V.1.4. V.1.5. V.1.6. V.2. V.3. V.4. VI. VI.1. VI.2.

VI.3. VII. VIII. VIII.1. VIII.2. VIII.3.

Ocena stanu technicznego obiektw zabytkowych i stanu dokumentacji konserwatorskiej Ocena sabych i mocnych stron majcych wpyw na rodowisko kulturowe Gminy i Miasta Pisz Zaoenia programowe ochrony zabytkw Gminy Pisz Gwne cele polityki gminnej zwizanej z opiek i ochron zabytkw Dziaania zwizane z opiek nad zabytkami oraz ochron krajobrazu kulturowego gminy Pisz Dziaania informacyjne, popularyzacyjne i edukacyjne zwizane z promocj zabytkw i walorw miejskiej przestrzeni kulturowej Pisza Realizacja i finansowanie przez gmin zada z zakresu ochrony zabytkw Zadania miasta i gminy zwizane z ochron rodowiska w zakresie konserwacji zieleni zabytkowej

IX. X.

XI. Wykazy zabytkw wpisanych do Rejestru Zabytkw Wojewdztwa Warmisko-Mazurskiego TABELA 1.1. MIASTO PISZ. WYKAZ ZABYTKW NIERUCHOMYCH. REJESTR ZABYTKW WOJEWDZTWA WARMISKO-MAZURSKIEGO TABELA 1.2. GMINA PISZ. WYKAZ ZABYTKW NIERUCHOMYCH. REJESTR ZABYTKW WOJEWDZTWA WARMISKO MAZURSKIEGO TABELA 2. MIASTO PISZ. WYKAZ ZABYTKW RUCHOMYCH. REJESTR ZABYTKW WOJEWDZTWA WARMISKO-MAZURSKIEGO XII. Wykazy zabytkw ujtych w Gminnej Ewidencji Zabytkw (GEZ) TABELA 3.1. MIASTO PISZ. WYKAZ ZABYTKW NIERUCHOMYCH UJTYCH W GMINNEJ EWIDENCJI ZABYTKW TABELA 3.2. GMINA PISZ. WYKAZ ZABYTKW NIERUCHOMYCH UJTYCH W GMINNEJ EWIDENCJI ZABYTKW TABELA 4. MIASTO I GMINA PISZ. WYKAZ STANOWISK ARCHEOLOGICZNYCH UJTYCH W GMINNEJ EWIDENCJI ZABYTKW

I. Wprowadzenie Program opieki nad zabytkami Gminy i Miasta Pisz jest dokumentem pomocniczym w pracy samorzdu i okrela zadania w zakresie podanym w tytule na lata 2011-2014. Zadania te dotycz sfery szeroko rozumianego dziedzictwa kulturowego na szczeblu gminnym. Dziaania zwizane z rozwojem miasta i gminy musz opiera si przede wszystkim na jego zasobach i walorach. Istotne jest zatem wykorzystanie w polityce gminnej zarwno zasobw rodowiska przyrodniczego jak i rodowiska kulturowego. Rozwj miasta i gminy musi uwzgldnia pielgnowanie jego tosamoci kulturowej przejawiajcej si midzy innymi w dziedzictwie materialnym. Krajobraz kulturowy i zabytki stanowi interesujc odmienno regionu, ktra odpowiednio wypromowana moe podnie jego atrakcyjno nie tylko w dziedzinie rozwoju turystyki, ale take atrakcyjno ekonomiczn w wymiarze oglnym i lokalnym. Jako przestrzeni kulturowej gminy przekada si rwnie na podniesienie poziomu ycia mieszkacw. Program opieki nad zabytkami Gminy i Miasta Pisz dotyczy zatem takiej sfery dziaa, ktra wpywa na popraw funkcjonowania materialnego dziedzictwa kulturowego i ktra decyduje w znacznym stopniu o stanie zasobw i walorach gminy. Program jest komplementarny ze Strategi Rozwoju Wojewdztwa Warmisko-Mazurskiego; Strategia Rozwoju Spoeczno-Gospodarczego Wojewdztwa Warmisko-Mazurskiego do roku 2020./, jest te zgodny z prawem miejscowym, a w szczeglnoci Strategi Rozwoju Gminy Pisz na lata 2007-2015 przyjt Uchwa Nr XVII/159/07 Rady Miejskiej w Piszu z dnia 30 listopada 2007 roku, z planami zagospodarowania przestrzennego oraz Studium Uwarunkowa i Kierunkw Zagospodarowania Przestrzennego Miasta i Gminy Pisz,

zmienionym Uchwa Nr XXX/361/04 Rady Miejskiej w Piszu z dnia 29 grudnia 2004 roku. Program opieki nad zabytkami Gminy i Miasta Pisz zosta opracowany na zlecenie Urzdu Gminy Pisz, przez Adama ywiczyskiego - konserwatora zabytkw, w latach 1999-2006 kierownika Delegatury Wojewdzkiego Oddziau Suby Ochrony Zabytkw w Eku. Podstaw merytoryczn opracowania stanowi, dokonana przez autora w 2010 roku, lustracja stanu obiektw zabytkowych na interesujcym nas obszarze w celu sporzdzenia Gminnej Ewidencji Zabytkw (GEZ) Gminy i Miasta Pisz. II. Uregulowania formalno-prawne Konstytucyjnym obowizkiem Pastwa (art. 5 i 6 Konstytucji RP) jest ochrona dziedzictwa kulturowego. Zabytki i ich wartoci niematerialne s dobrem wsplnym, a dbao o nie nakazuje art. 82. Konstytucji. II.1. Prawo samorzdowe Ustawowym zadaniem samorzdw jest m.in. wykonywanie zada w zakresie kultury - art. 7, ust. 1, pkt 9 Ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorzdzie gminnym (Dz. U. z 2001 r., Nr 142, poz. 1591, z pniejszymi zmianami) Do zada wasnych gminy zalicza si m. in. ad przestrzenny, kultura (w tym opieka nad zabytkami). II.2. Prawo w zakresie ochrony i opieki nad zabytkami Podstaw prawn ochrony dziedzictwa kulturowego w Polsce jest ustawa z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 z 2003 r. z pniejszymi zmianami). W samej nazwie cile powizano ochron zabytkw i opiek nad zabytkami, dlatego te konieczne jest przyblienie podstawowych przepisw cytowanej ustawy dotyczcych zarwno ochrony jak i opieki oraz struktury ochrony

zabytkw, z wsppracowa.

ktr

samorzd

lokalny

winien

II.2.1. Wybrane przepisy oglne oraz formy i sposoby ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami Przedmiotem ochrony i opieki jest zabytek. W brzmieniu art. 3 pkt 1.), zabytek to: nieruchomo lub rzecz ruchoma, ich czci lub zespoy, bdce dzieem czowieka lub zwizane z jego dziaalnoci i stanowice wiadectwo minionej epoki bd zdarzenia, ktrych zachowanie ley w interesie spoecznym ze wzgldu na posiadan warto historyczn, artystyczn lub naukow. Obowizujca ustawa o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami wyodrbnia dwie formy podejcia do zabytkw. Mwi si w niej o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami: 1) Zgodnie z art. 4. cytowanej ustawy: Ochrona zabytkw polega na podejmowaniu przez organy administracji publicznej dziaa majcych na celu: a) zapewnienie warunkw prawnych, organizacyjnych i finansowych umoliwiajcych trwae zachowanie zabytkw oraz ich zagospodarowanie i utrzymanie; b) zapobieganie zagroeniom mogcym spowodowa uszczerbek dla wartoci zabytkw; c) udaremnianie niszczenia i niewaciwego korzystania z zabytkw, d) przeciwdziaanie kradziey, zaginiciu lub nielegalnemu wywozowi zabytkw za granic; e) kontrole stanu zachowania i przeznaczenia zabytkw; f) uwzgldnianie zada ochronnych w planowaniu przestrzennym oraz przy ksztatowaniu rodowiska.. 2) Zgodnie z art. 5 cytowanej ustawy: Opieka nad zabytkiem sprawowana jest przez jego waciciela lub posiadacza polega, w szczeglnoci, na zapewnieniu warunkw: a) naukowego badania i dokumentowania zabytku; b) prowadzenia prac konserwatorskich, restauratorskich i robt budowlanych przy zabytku; c) zabezpieczenia i utrzymania zabytku oraz jego otoczenia w jak najlepszym stanie; d) korzystania z zabytku w sposb zapewniajcy trwae zachowanie jego wartoci; e) popularyzowania i upowszechniania wiedzy o zabytku oraz o jego znaczeniu dla historii kultury. Kolejny przepis art. 6 Ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami wyszczeglnia zabytki nieruchome, ruchome i archeologiczne i wskazuje co pod tymi pojciami jest rozumiane. - Za zabytki nieruchome uznaje si krajobraz kulturowy, ukady urbanistyczne, ruralistyczne i zespoy budowlane, dziea architektury i budownictwa, dziea budownictwa obronnego, obiekty techniki, cmentarze, parki, ogrody i inne formy zaprojektowanej zieleni, miejsca upamitniajce wydarzenia historyczne lub dziaalno wybitnych osobistoci bd instytucji. - Za zabytki ruchome uznaje si dziea sztuk plastycznych, rzemiosa artystycznego i sztuki uytkowej, kolekcje, numizmaty oraz pamitki historyczne, wytwory techniki, materiay biblioteczne, instrumenty muzyczne, wytwory sztuki ludowej i rkodziea oraz inne obiekty etnograficzne oraz

przedmioty upamitniajce wydarzenia historyczne bd dziaalno wybitnych osobistoci lub instytucji. - Zabytkami archeologicznymi s pozostaoci terenowe pradziejowego i historycznego osadnictwa, cmentarzyska, kurhany, relikty dziaalnoci gospodarczej, religijnej i artystycznej. Ponadto, zgodnie z przepisem, ustawowej ochronie podlegaj nazwy geograficzne, historyczne lub tradycyjne nazwy obiektu budowlanego, placu, ulicy lub jednostki osadniczej. Cztery prawne formy ochrony zabytkw okrela artyku 7 cytowanej ustawy: - wpis do rejestru zabytkw; - uznanie za pomnik historii; - utworzenie parku kulturowego; - ustalenie ochrony w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. Sposb ochrony zabytkw. - Wpisu do rejestru zabytkw na terenie wojewdztwa dokonuje wojewdzki konserwator zabytkw (art. 8 cyt. ustawy). Zabytek nieruchomy wpisywany jest na podstawie decyzji wydanej przez wojewdzkiego konserwatora zabytkw z urzdu bd na wniosek waciciela zabytku nieruchomego lub uytkownika wieczystego gruntu, na ktrym znajduje si zabytek nieruchomy. Do rejestru moe by rwnie wpisane otoczenie zabytku wpisanego do rejestru, a take nazwa geograficzna, historyczna lub tradycyjna tego zabytku (art. 9 ust. 1 i 2 cyt. ustawy). Zabytek ruchomy wpisuje si do rejestru zabytkw na podstawie decyzji wydanej przez wojewdzkiego konserwatora zabytkw na wniosek waciciela tego zabytku. Wojewdzki konserwator zabytkw moe wyda z urzdu decyzj o wpisie zabytku ruchomego do rejestru w przypadku uzasadnionej obawy zniszczenia, uszkodzenia lub nielegalnego wywiezienia zabytku za granic (art. 10 ust. 1 i 2 cyt. ustawy). Sposb prowadzenia rejestru oraz ewidencji zabytkw okrela Rozporzdzenie Ministra Kultury z dnia 14 maja 2004 r. w sprawie prowadzenia rejestru zabytkw, krajowej, wojewdzkiej i gminnej ewidencji zabytkw oraz krajowego wykazu zabytkw skradzionych lub wywiezionych za granic niezgodnie z prawem. (Dz. U. z dnia 2 czerwca nr 124, poz. 1305). - Uznanie za pomnik historii zabytku nieruchomego wpisanego do rejestru lub parku kulturowego o szczeglnej wartoci dla kultury nastpuje w formie rozporzdzenia Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej na wniosek ministra waciwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa kulturowego (art. 15 ust. 1 cyt. ustawy). - Utworzenie parku kulturowego w celu ochrony krajobrazu kulturowego oraz zachowania wyrniajcych si krajobrazowo terenw z zabytkami nieruchomymi charakterystycznymi dla miejscowej tradycji budowlanej i osadniczej moe nastpi na podstawie uchway rady gminy po zasigniciu opinii wojewdzkiego konserwatora zabytkw (art. 16 ust. 1 cyt. ustawy). - Ustalenia ochrony dotyczce w szczeglnoci zabytkw nieruchomych wpisanych do rejestru zabytkw i ich otoczenia, innych zabytkw nieruchomych znajdujcych si w gminnej ewidencji zabytkw oraz parkw kulturowych, dokonuje si w studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego gminy oraz w miejscowym planie zagospodarowania przestrzennego. W zalenoci od

potrzeb, ustala si strefy ochrony konserwatorskiej obejmujce obszary, na ktrych obowizuj okrelone ustaleniami planu ograniczenia, zakazy i nakazy, majce na celu ochron znajdujcych si na tym obszarze zabytkw (art. 16 ust. 1 cyt. ustawy). II.2.2. Organy ochrony zabytkw Ustawa o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami w art. 89 okrela dwuinstancyjno organw ochrony zabytkw. Na szczeblu centralnym organem jest minister waciwy do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, w imieniu ktrego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje Generalny Konserwator Zabytkw (druga instancja). Organem terenowym jest wojewoda, w imieniu ktrego zadania i kompetencje, w tym zakresie, wykonuje wojewdzki konserwator zabytkw (pierwsza instancja). Obu instancjom przyporzdkowana jest okrelona ranga i zadania (art. 90 cytowanej ustawy). 1. Generalny Konserwator Zabytkw jest sekretarzem lub podsekretarzem stanu w urzdzie obsugujcym ministra waciwego do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego, do jego zada naley, w szczeglnoci: - opracowywanie krajowego programu ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami; - realizacja zada wynikajcych z krajowego programu ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami oraz z koncepcji polityki przestrzennego zagospodarowania kraju; - podejmowanie dziaa zwizanych z wspieraniem rozwoju regionalnego i realizacj kontraktw wojewdzkich w sprawach opieki nad zabytkami; - prowadzenie krajowej ewidencji zabytkw i krajowego wykazu zabytkw skradzionych lub wywiezionych za granic niezgodnie z prawem; - wydawanie decyzji, postanowie i zawiadcze w sprawach okrelonych w ustawie oraz przepisach odrbnych; - organizowanie i prowadzenie kontroli w zakresie przestrzegania oraz stosowania przepisw dotyczcych ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami; - sprawowanie nadzoru nad dziaalnoci wojewdzkich konserwatorw zabytkw; - promowanie bada naukowych w zakresie konserwacji zabytkw; - organizowanie szkole dla sub konserwatorskich; - organizowanie konkursw promujcych opiek nad zabytkami, w tym przyznawanie wyrnie, nagrd pieninych lub rzeczowych; - opiniowanie wnioskw o nadanie odznaki Za opiek nad zabytkami"; - wsppraca z organami administracji publicznej w sprawach ochrony zabytkw; - organizowanie szkole w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami; - podejmowanie dziaa dotyczcych troski o zabytki zwizane z histori Polski, pozostajce poza terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. 2. Do zada wykonywanych przez wojewdzkiego konserwatora zabytkw naley w szczeglnoci (art. 90 pkt 1 cytowanej ustawy): - realizacja zada wynikajcych z krajowego programu ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami; - sporzdzanie, w ramach przyznanych rodkw budetowych, planw finansowania ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami;

- prowadzenie rejestru i wojewdzkiej ewidencji zabytkw oraz gromadzenie dokumentacji w tym zakresie; - wydawanie, zgodnie z waciwoci, decyzji, postanowie i zawiadcze w sprawach okrelonych w ustawie oraz w przepisach odrbnych; - sprawowanie nadzoru nad prawidowoci prowadzonych bada konserwatorskich, architektonicznych, prac konserwatorskich, restauratorskich, robt budowlanych i innych dziaa przy zabytkach oraz bada archeologicznych; - organizowanie i prowadzenie kontroli w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami; - opracowywanie wojewdzkich planw ochrony zabytkw na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych oraz koordynacja dziaa przy realizacji tych planw; - upowszechnianie wiedzy o zabytkach; - wsppraca z innymi organami administracji publicznej w sprawach ochrony zabytkw. Przy ministrze waciwym do spraw kultury i ochrony dziedzictwa narodowego dziaa Rada Ochrony Zabytkw jako organ opiniodawczo-doradczy w sprawach realizacji polityki Rady Ministrw w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami. Przy Generalnym Konserwatorze Zabytkw dziaa Gwna Komisja Konserwatorska jako organ opiniodawczy do spraw dziaa konserwatorskich podejmowanych przy zabytkach. Przy Warmisko-Mazurskim Wojewdzkim Konserwatorze Zabytkw dziaa Wojewdzka Rada Ochrony Zabytkw jako organ opiniodawczy w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami. Krajowy Orodek Bada i Dokumentacji Zabytkw wraz z orodkami regionalnymi (dla regionu Warmii i Mazur powoany zosta Regionalny Orodek Bada i Dokumentacji Zabytkw w Olsztynie) zajmuje si problematyk rozpoznania, dokumentacji i ochrony dziedzictwa kulturowego. Wojewoda, na wniosek wojewdzkiego konserwatora zabytkw moe powierzy, w drodze porozumienia, prowadzenie niektrych spraw z zakresu swojej waciwoci, w tym wydawanie decyzji administracyjnych, gminom powiatom, a take zwizkom gmin i powiatw, pooonym na terenie wojewdztwa (art. 96, pkt 2 cytowanej ustawy). II.2.3. Podstawy prawne sporzdzania i gwne cele gminnego programu opieki nad zabytkami Podstaw prawn do opracowywania gminnego programu opieki nad zabytkami jest art. 87 ust. 1-6 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami (Dz. U. Nr 162, poz. 1568 z 2003 r.). Przepis ten wprowadza obowizek sporzdzania przez samorzdy wojewdzkie, powiatowe oraz gminne programw opieki nad zabytkami. Zgodnie z wspomnianym artykuem 87 cytowanej Ustawy burmistrz miasta sporzdza na okres 4 lat gminny program opieki nad zabytkami. Program ten podlega uchwaleniu przez rad miejsk, po uzyskaniu opinii wojewdzkiego konserwatora zabytkw. Program jest ogaszany w wojewdzkim dzienniku urzdowym. Z realizacji programu burmistrz miasta sporzdza, co dwa lata, sprawozdanie, ktre przedstawia si radzie miejskiej. Artyku 87 ust. 2 Ustawy o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami wskazuje nastpujce cele programw opieki nad zabytkami: 1. wczenie problemw ochrony zabytkw do systemu zada strategicznych, wynikajcych z koncepcji przestrzennego zagospodarowania kraju;

2. uwzgldnianie uwarunkowa ochrony zabytkw, w tym krajobrazu kulturowego i dziedzictwa archeologicznego, cznie z uwarunkowaniami ochrony przyrody i rwnowagi ekologicznej; 3. zahamowanie procesw degradacji zabytkw i doprowadzenie do poprawy stanu ich zachowania; 4. wyeksponowanie poszczeglnych zabytkw oraz walorw krajobrazu kulturowego; 5. podejmowanie dziaa zwikszajcych atrakcyjno zabytkw dla potrzeb spoecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjajcych wzrostowi rodkw finansowych na opiek nad zabytkami; 6. okrelenie warunkw wsppracy z wacicielami zabytkw, eliminujcych sytuacje konfliktowe zwizane z wykorzystaniem tych zabytkw; 7. podejmowanie przedsiwzi umoliwiajcych tworzenie miejsc zwizanych z opiek nad zabytkami. III. Zaoenia zawarte w strategicznych dokumentach wykorzystane do opracowywania programu opieki nad zabytkami III.1. Zaoenia wynikajce z tez do krajowego i wojewdzkiego programu ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami Tezy krajowego programu ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami zostay opracowane przez specjalny zesp skadajcy si z czonkw Rady Ochrony Zabytkw przy Ministrze Kultury. Tezy te zostay pozytywnie zaopiniowanie przez Rad Ochrony Zabytkw przy Ministrze Kultury w dniach 25 i 26 marca 2004 roku. W opracowanym dokumencie czytamy midzy innymi: Ich [zabytkw] ochrona zostaa zadeklarowana jako konstytucyjny obowizek Pastwa (art. 5 Konstytucji RP Rzeczpospolita Polska () strzee dziedzictwa narodowego). Zabytki w swych niematerialnych wartociach s dobrem wsplnym, nad ktrym piecz kodyfikuje art. 82 Konstytucji stanowicy: obowizkiem Obywatela () jest troska o dobro wsplne. Ochrona i konserwacja zabytkw jest istotnym elementem polityki kulturalnej Pastwa, s one bowiem nie tylko ladem przeszoci, ale take cennym skadnikiem kultury wspczesnej, przyczyniajc si do ksztatowania przyjaznego czowiekowi rodowiska jego ycia. Tak rol zabytkw mocno podkrelaa midzy innymi Europejska Karta Ochrony Dziedzictwa Architektonicznego z 1975 roku (art. 3, 4, 5). Ich zachowanie, ochrona i konserwacja jest dziaaniem w wanym interesie publicznym ze wzgldu na znaczenie zabytkw w procesie edukacji, humanizacji spoeczestw, jego kulturowej identyfikacji, wreszcie take znaczenia dla sfery ekonomii i gospodarki. Zadaniem gwnym polityki Pastwa w dziedzinie ochrony zabytkw jest stworzenie w najbliszej przyszoci mechanizmw porzdkujcych t sfer, dostosowujcych j do warunkw gospodarki rynkowej, zarwno poprzez niezbdne uzupenienia i korekty legislacyjne jak i poprzez zmiany organizacyjne obejmujce konieczne rozszerzenie zakresu dziaa istniejcych instytucji, a po zmiany w strategii i organizacji ochrony. Te niezbdne, wprowadzone na zasadzie ewolucji, zmiany powinny z jednej strony nie dopuci do utracenia dotychczasowego bezcennego dorobku Polski w dziedzinie ochrony, z drugiej umoliwi funkcjonowanie i rozwj tej dziedziny w Zjednoczonej Europie. // Program krajowy okreli cele i kierunki dziaa oraz zadania, ktre powinny by podjte w szczeglnoci przez organy i jednostki administracji publicznej w zakresie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami.

Celem programu krajowego jest wzmocnienie ochrony i opieki nad t istotn, materialn czci dziedzictwa kulturowego oraz poprawa stanu zabytkw w Polsce. W zaoeniach program ma rwnie uporzdkowanie dziaa w sferze ochrony poprzez wskazanie siedmiu podstawowych zasad konserwatorskich: - zasada primum non nocere (po pierwsze nie szkodzi), - zasada maksymalnego poszanowania oryginalnej substancji zabytku i wszystkich jego wartoci (materialnych i niematerialnych), - zasada minimalnej niezbdnej ingerencji (powstrzymywania si od dziaa niekoniecznych), - zasada, zgodnie z ktr usuwa naley to (i tylko to), co na orygina dziaa niszczco, - zasada czytelnoci i odrnialnoci ingerencji, - zasada odwracalnoci metod i materiaw, - zasada wykonywania wszelkich prac zgodnie z najlepsz wiedz i na najwyszym poziomie. Wymienione zasady dotycz postpowania konserwatorw - pracownikw urzdw, restauratorw dzie sztuki, architektw, urbanistw, budowniczych, archeologw, wacicieli i uytkownikw obiektw zabytkowych. W tezach do Krajowego Programu Ochrony Zabytkw i Opieki nad Zabytkami wyznaczone zostay nastpujce cele dziaa: 1. W zakresie uwarunkowa ochrony i opieki nad zabytkami: - Pena ocena stanu krajowego zasobu zabytkw nieruchomych. Okrelenie kategorii i stopnia zagroe. - Pena ocena stanu krajowego zasobu zabytkw ruchomych. Okrelenie kategorii i stopnia zagroe. - Pena ocena stanu krajowego zasobu dziedzictwa archeologicznego. Okrelenie kategorii i stopnia zagroe oraz wyznaczenie stref o szczeglnym zagroeniu dla zabytkw archeologicznych. - Objcie skuteczn i zorganizowan ochron przynajmniej najcenniejszych zabytkw techniki. - Pena ocena stanu krajowego zasobu pomnikw historii i obiektw wpisanych na list wiatowego dziedzictwa. Okrelenie kategorii i stopnia zagroe. - Ocena stanu sub i moliwoci wypeniania caoksztatu zada zwizanych z ochron i opiek nad zabytkami. - Ocena stanu i stopnia objcia opiek zabytkw w poszczeglnych kategoriach. Doskonalenie i rozwijanie oraz podnoszenie efektywnoci i skutecznoci instytucjonalnej i spoecznej ochrony i opieki nad zabytkami. - Udoskonalenie warunkw prawnych, organizacyjnych i finansowych w zakresie ochrony i opieki nad dziedzictwem kulturowym i zabytkami. 2. W zakresie dziaa o charakterze systemowym: - Realizacja powszechnych tendencji europejskich i wiatowych do rozszerzania pola ochrony na cae dziedzictwo kulturowe obejmujce i dobra kultury i natury Word Cultural Heritage. (wiatowe Dziedzictwo Kulturowe). - Przygotowanie strategii ochrony dziedzictwa kulturowego wytyczajcej gwne zaoenia koncepcji ochrony w Polsce. Wprowadzenie jej do polityk sektorowych we wszystkich dziedzinach i na wszystkich poziomach zarzdzania i gospodarowania. 3. W zakresie systemu finansowania: - Stworzenie stabilnego i przejrzystego systemu finansowania ochrony i opieki konserwatorskiej.

4. W zakresie dokumentowania, monitorowania i standaryzacji metod dziaania: - Tworzenie systemu stale aktualizowanych, elektronicznych baz informacji o zasobach i stanie zabytkw w Polsce i ich dokumentacji. Stworzenie warunkw do realizacji ustawowego obowizku dokumentowania wszystkich prac, przy wszystkich grupach i typach obiektw zabytkowych. - Gromadzenie stale aktualizowanej wiedzy o stanie zachowania, postpach i wynikach prac konserwatorskich i restauratorskich, zagroeniach, prawidowoci zarzdzania i bezpieczestwa uytkowania obiektw zabytkowych oraz o innych formach ochrony dziedzictwa. - Wypracowanie i wprowadzenie szczegowych zasad ochrony dziedzictwa w planach zagospodarowania przestrzennego. Wypracowanie standardw zagospodarowania i estetyki zabytkowych przestrzeni publicznych. 5. W zakresie ksztacenia i edukacji: - Utrzymanie i doskonalenie dotychczas wypracowanego systemu ksztacenia w dziedzinie konserwacji i ochrony. Zorganizowanie systemu podnoszenia kwalifikacji w kadej grupie zawodowej pracujcej na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego. - Ksztacenie spoeczestwa w duchu poszanowania dla autentyzmu oraz wartoci materialnych i niematerialnych wsplnego, wielokulturowego dziedzictwa. Budowanie klimatu spoecznego zrozumienia i akceptacji dla idei ochrony i dawnoci zabytkw odczytywanych jako rdo tosamoci, wiedzy i dumy z przeszoci, tradycji, wiedzy o sposobie ycia i pracy przodkw. - Upowszechnianie wrd wacicieli i uytkownikw obiektw zabytkowych znajomoci zasad konserwatorskich, zasad etyki i profilaktyki konserwatorskiej. Tworzenie mechanizmw ekonomicznych sprzyjajcych prawidowemu traktowaniu obiektw zabytkowych. 6. W zakresie wsppracy midzynarodowej: - Wzmocnienie obecnoci Polski w wiatowym i europejskim rodowisku dziaajcym na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego i promocja polskich osigni w tej dziedzinie. - Oparcie dziaa na pojciu wsplnego dziedzictwa kultury ludzkoci. Troska o ochron polskiego dziedzictwa kulturowego za granic. Do czasu zakoczenia prac nad Programem opieki nad zabytkami Gminy i Miasta Pisz nie ukoczono prac zarwno nad programem krajowym, jak i wojewdzkim. III.2. Zaoenia zawarte w Narodowej Strategii Kultury na lata 2004-2020 Oglne zaoenia do programu gminnego zawiera przyjta przez Rad Ministrw w dniu 21 wrzenia 2004 r. Narodowa Strategia Kultury na lata 2004-2013 (w 2005 r. Ministerstwo Kultury przygotowao Uzupenienie Narodowej Strategii Rozwoju Kultury na lata 2004-2020), bdca rzdowym dokumentem tworzcym ramy dla nowoczesnego mecenatu pastwa w sferze kultury, a przede wszystkim dla nowoczenie pojmowanej polityki kulturalnej pastwa, funkcjonujcej w warunkach rynkowych, a take dla wsplnoty Polski z Uni Europejsk. Gwnym celem strategii jest dziaanie na rzecz zrwnowaonego rozwoju kulturalnego regionw w Polsce. Dokumentem sucym wdroeniu Narodowej Strategii Kultury w sferze materialnej spucizny kulturowej Polski

jest Narodowy Program Kultury "Ochrona zabytkw i dziedzictwa kulturowego". Stanowi on cz skadow Narodowej Strategii Kultury. Program ten jest zgodny z Narodowym Planem Rozwoju (Ustawa z dnia 20.04.2004 r. o Narodowym Planie Rozwoju, Dz. U. Nr 116, poz. 1206) oraz z zaoeniami do krajowego programu ochrony zabytkw. Podstaw do sformuowania Narodowego Programu Kultury "Ochrona Zabytkw i dziedzictwa kulturowego" jest uznanie sfery dziedzictwa za podstaw rozwoju kultury i upowszechniana kultury, a take za potencja regionw, sucy wzrostowi konkurencyjnoci regionw dla turystw, inwestorw i mieszkacw. W ramach tej strategii okrelone zostay podprogramy, priorytety i dziaania Narodowego Programu Kultury Ochrona Zabytkw i Dziedzictwa Narodowego: Priorytet 1. Aktywne zarzdzanie zasobem stanowicym materialne dziedzictwo kulturowe. Dziaania realizowane w ramach niniejszego priorytetu maj na celu materialn popraw stanu zabytkw, ich adaptacj i rewitalizacj oraz zwikszenie dostpnoci do nich mieszkacw, turystw i inwestorw. Realizacja dziaa pozwoli na zwikszenie atrakcyjnoci regionw, a take wykorzystanie przez nie potencjau zwizanego z posiadanym dziedzictwem kulturowym. Dziaanie 1.1. Budowa nowoczesnych rozwiza organizacyjno-finansowych w sferze ochrony zabytkw. Jednym z celw tego dziaania jest wyksztacenie zacht dla przedsibiorcw i osb fizycznych do inwestowania w zabytki. Dziaanie 1.2. Kompleksowa rewaloryzacja zabytkw i ich adaptacja na cele kulturalne, turystyczne, edukacyjne i inne cele spoeczne. Przewidziano midzy innymi programy wsparcia finansowego (program polskie regiony w europejskiej przestrzeni kulturowej i Program Promesa Ministra Kultury). Priorytet 2. Edukacja i administracja na rzecz ochrony i zachowania dziedzictwa kulturowego. Dziaanie 2.1 Rozwj zasobw ludzkich oraz podnoszenie wiadomoci spoecznej w sferze ochrony dziedzictwa kulturowego. Przewidziano midzy innymi organizowanie letnich szk dziedzictwa dla uczniw. Dziaanie 2.2 Ochrona i zachowanie dziedzictwa kulturowego przed nielegalnym wywozem i przewozem przez granic. Przewidziano budow sieci informacji wirtualnej. III.3. Program opieki nad zabytkami a Plan Zagospodarowania Przestrzennego Wojewdztwa Warmisko-Mazurskiego oraz Strategia Rozwoju Wojewdztwa Warmisko-Mazurskiego Program opieki nad zabytkami Gminy i Miasta Pisz jest zgodny z wyznaczonymi w Planie zagospodarowania przestrzennego wojewdztwa warmisko-mazurskiego (przyjty przez Sejmik Wojewdztwa WarmiskoMazurskiego uchwa Nr XXXIII/505/02 z dnia 12 lutego 2002 r.) celami polityki przestrzennej, zasadami zagospodarowania przestrzennego wojewdztwa oraz zasadami ochrony i ksztatowania dziedzictwa kulturowego. W sferze kulturowej obejmujcej ochron dziedzictwa kulturowego przyjto w planie oglne zasady kompleksowych dziaa ochronnych i rewaloryzacyjnych oraz promowania regionalnych walorw dziedzictwa kulturowego: - ochrona dziedzictwa kulturowego jako filaru turystyki,

- otoczenie szczegln trosk obiektw zabytkowych o randze krajowej i midzynarodowej, a take obiektw o mniejszej randze lecz decydujcej o odrbnoci regionalnej, - przywrcenie zespoom staromiejskim historycznego charakteru (rewaloryzacji), - zachowanie historycznej zabudowy wiejskiej z ukadem dronym oraz zabytkowych ukadw paacowych, dworskich i parkowych, - respektowanie w zagospodarowaniu przestrzennym bezkonfliktowego wkomponowania zabudowy w przestrze historyczn. Ponadto Program opieki nad zabytkami Gminy i Miasta Pisz jest zgodny ze Strategi Rozwoju SpoecznoGospodarczego Wojewdztwa Warmisko-Mazurskiego /zatwierdzona Uchwa Nr XVIII/272/00 Sejmiku Wojewdztwa Warmisko-Mazurskiego z dnia 24 lipca 2000 r./ Wrd celw strategicznych w omiu obszarach rozwoju, przyjtych jako priorytetowe dla wojewdztwa warmisko-mazurskiego, wymieniono rwnie dziedzictwo i kultur. Cel strategiczny w tym obszarze zosta nazwany: Bogactwo dziedzictwa i kultury regionu istotnym czynnikiem rozwoju spoeczno -gospodarczego. Dla celu strategicznego okrelono natomiast nastpujcy cel operacyjny: Dobry stan zabytkw i muzew, ktry rozwinito w nastpujcy sposb: Ochrona dziedzictwa stanie si priorytetem polityki kulturalnej w regionie, uwzgldnianym w lokalnych strategiach i programach, wspieranym rodkami finansowymi: - Ewidencja i badania wszystkich kategorii zabytkw oraz wsppraca administracji rzdowej, samorzdowej, wacicieli i uytkownikw stworz warunki do rozwoju, konserwacji, rewaloryzacji i zagospodarowania dbr kultury z poytkiem dla spoecznoci lokalnych i regionu. - Zwikszy si dbao o muzea w wojewdztwie. Lepsze warunki ich funkcjonowania zapewni odpowiedni stan kadry merytorycznej, popraw bazy lokalowej i lepsze wyposaenie techniczne. - Wsparcie otrzymaj inicjatywy lokalne (w tym mniejszoci narodowe) w tworzeniu placwek muzealnych, izb regionalnych, kolekcji oraz promocji miejsc historycznych.. Strategia Wojewdztwa Warmisko-Mazurskiego zostaa zaktualizowana - Strategi Rozwoju SpoecznoGospodarczego Wojewdztwa Warmisko-Mazurskiego do roku 2020 /zatwierdzona Uchwa Sejmiku Wojewdztwa Warmisko-Mazurskiego nr XXXIV/474/05 z dnia 31 sierpnia 2005 r./. W opracowaniu tym uproszczono system priorytetw: - Konkurencyjna gospodarka - Otwarte spoeczestwo - Nowoczesne sieci i celw strategicznych: - Wzrost konkurencyjnoci gospodarki - Wzrost aktywnoci spoecznej - Wzrost liczby i jakoci powiza sieciowych Jednym z celw operacyjnych Priorytetu: konkurencyjna gospodarka jest wzrost potencjau turystycznego. Wrd planowanych dziaa przyjto: A. Opracowanie koncepcji produktw turystycznych: - stae badania rynku turystycznego, w tym ewidencja i badania wszystkich kategorii zabytkw (w celu rozwoju, konserwacji, rewaloryzacji i zagospodarowania dbr kultury),

- wyeksponowanie specyfiki i wypromowanie tradycji regionu, opracowania szerokiej i urozmaiconej oferty turystycznej opartej o tradycje wydarze historycznych w regionie, posiadane obiekty zabytkowe i regionaln kuchni. B. Wspieranie rozwoju infrastruktury: - zwikszanie dbaoci o muzea w wojewdztwie, poprzez wsparcie kadry merytorycznej, popraw bazy lokalowej i lepsze wyposaenie techniczne. D. Wsppraca na rzecz rozwoju turystyki: - wsparcie otrzymaj inicjatywy lokalne (w tym mniejszoci narodowych) w tworzeniu placwek muzealnych, izb regionalnych, kolekcji oraz promocji miejsc historycznych. Dziaanie te obejmuj zatem wsparcie dla poczyna zwizanych z ewidencjonowaniem, ochron oraz propagowaniem dziedzictwa kulturowego regionu z uwzgldnieniem dorobku kulturowego mniejszoci narodowych, etnicznych i religijnych. III.4. Program opieki nad zabytkami a akty prawa miejscowego Program opieki nad zabytkami jest zgodny z dokumentami powiatowymi i gminnymi o charakterze strategicznym: - Strategia Rozwoju Gminy Pisz na lata 2007-2015 przyjt Uchwa Nr XVII/159/07 Rady Miejskiej w Piszu z dnia 30 listopada 2007 roku. - Lokalny program rewitalizacji miasta Pisz przyjty Uchwa Nr XXXIX/471/09 Rady Miejskiej w Piszu z dnia 3 wrzenia 2009 roku. - Plan odnowy miejscowoci Hejdyk na lata 2007-2015 Uchway Nr XI/91/07 Rady Miejskiej w Piszu z dnia 25 czerwca 2007 r. oraz dokumentami okrelajcymi kierunki polityki przestrzennej miasta i gminy: - Studium Uwarunkowa i Kierunkw Zagospodarowania Przestrzennego Miasta i Gminy Pisz, zatwierdzonym Uchwa Nr XXI/183/2000 Rady Miejskiej w Piszu z dnia 2 czerwca 2000 roku z pniejszymi zmianami - miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego. Dodatkowymi wanymi dokumentami s: - Uchwaa Nr XLIV/545/10 Rady Miejskiej w Piszu z dnia 16 marca 2010 r. w sprawie okrelenia zasad udzielania dotacji na sfinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robt budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru zabytkw. - Uchwaa Nr LI/641/06 Rady Miejskiej w Piszu z dnia: 25 padziernika 2006 r. w sprawie: zatwierdzenia i przyjcia do realizacji Strategii Rozwoju Produktu Turystycznego Pisa-Narew". - Strategia Rozwoju Gminy Pisz na lata 2007-2015. Strategi Rozwoju Gminy Pisz na lata 2007-2015 stworzono jako jeden z najwaniejszych dokumentw planistycznych jednostki samorzdu terytorialnego. Powstaa w celu wskazania silnych i sabych stron Gminy, jej potrzeb oraz moliwoci ich zaspokojenia, jak rwnie okrelenia kierunkw i dziaa dalszego rozwoju. W strategii tej wskazano na istnienie placwki muzealnej funkcjonujcej w Piszu. Z terenu Gminy Pisz wskazano takie zabytki jak ukad urbanistyczny miasta Pisz. Wymieniono take zabytki objte wpisem do rejestru zabytkw czyli: kocioy, domy, budynki przemysowe, fortyfikacje, cmentarze zabytki hydrotechniczne. Doceniono w strategii, e zabytki te stanowi wany

element kultury narodowej i stanowi istotny element otoczenia i promocji w zakresie turystyki. wiadcz ponadto o dziedzictwie, kulturze i historii oraz e s niezbdne do ksztatowania wiadomoci narodowej i spoecznej. Zauwaono zy stan techniczny zabytkw wymagajcych podjcia dziaa konserwatorskich. W ramach dziaa zwizanych z rozwojem turystyki odbywa si promocja gminy dokonywana przez jednostki samorzdu terytorialnego midzy innymi w formie: - wydawnictw - organizowania i promocji wydarze kulturalnych, turystycznych, gospodarczych, sportowych, - budowania tosamoci lokalnej na bazie kultury i tradycji, - budowania silnej, atwo rozpoznawalnej marki lokalnych produktw utosamianych z gmin, - zainteresowania mediw sprawami gminy, - nawizania stosunkw partnerskich z organizacjami pozarzdowymi, - wspierania wymiany przygranicznej i handlu ze Wschodem. W ramach analiz wskazano na: MOCNE STRONY - 30 % gminy zajmuj czyste (I i II klasa czystoci) i zasobne w ryby wody - z najwikszym polskim jeziorem niardwy - poczone w system eglugowy jeden z najduszych i najatrakcyjniejszych w kraju. - 2/3 obszaru gminy to tereny chronionego krajobrazu, w tym Puszcza Piska, Mazurski Park Krajobrazowy, rezerwaty przyrody - jeden z najwikszych, zwartych kompleksw lenych w Europie. - Bogate tereny owieckie (jele, dzik, o, wilk), posiadajce tradycje wiadczenia usug dla myliwych z zagranicy - doskonae tereny dla nowej, prnie rozwijajcej si dziedziny turystyki kwalifikowanej foto-safari" (polowania z aparatem fotograficznym). - Bogactwo doskonaych owisk wdkarskich (np. Jezioro Wiartel) oraz moliwo organizacji imprez i zawodw z tej dziedziny - inauguracja sezonu pooww szczupaka, wdkarstwo podlodowe. - Doskonae warunki do uprawiania sportw wodnych, jak i zimowych - Jezioro niardwy jedynym w Polsce akwenem nadajcym si do organizacji zawodw bojerowych. - Korzystne pooenie gospodarstw rolnych w pobliu jezior i lasw - potencja dla rozwoju agroturystyki. - Dobra dostpno komunikacyjna - atwo dojazdu drogowego i kolejowego z centrum kraju (Pisz jako brama Mazur dla turystw aglomeracji warszawskiej) oraz innych czci Mazur - droga wodna. - Istniejca baza turystyczna - dua ilo miejsc na polach namiotowych oraz w orodkach wypoczynkowych. - Wystpowanie duych, atrakcyjnie pooonych, zwartych terenw z potencjalnym przeznaczeniem pod inwestycje turystyczne. - Brak uciliwego przemysu zanieczyszczajcego rodowisko naturalne. - Przynaleno do regionu Mazur. - Rzeka Pisa - jedna z najbardziej malowniczych i meandrujcych rzek nizinnych w Europie. - Atrakcje kulturowe i historyczne regionu - np. bogaty folklor i tradycje ludowe, kwatera Goeringa w Szerokim Borze - teren jednostki wojskowej. - Oczyszczalnia ciekw. - Przeprowadzona telefonizacja gminy. - Zelektryfikowanie, gminy. - Zwodocigowanie, zgazyfikowanie miasta.

- Skanalizowanie terenw zurbanizowanych (miasto i osiedla). - Centralna ekologiczna ciepownia miejska. - Dua ilo podmiotw gospodarczych. - Baza surowcowa dla przemysu drzewnego. - Zasoby siy roboczej. - Aktywno gospodarcza i spoeczna mieszkacw. - Dobra kadra nauczycielska. - Zadowalajca baza infrastrukturalna (sale gimnastyczne, basen, orodek sportw wodnych, szkoa muzyczna, obiekty kulturalne). - wiadomo wrd modziey posiadania wyksztacenia. - Tradycje w osiganiu sukcesw sportowych. - Moliwo organizowania imprez ponadregionalnych - plenerowych. - Naleycie funkcjonujca suba zdrowia. SABE STRONY - Niedostateczna sie infrastruktury technicznej dla rozwoju turystyki: Saby stopie skanalizowania, zwodocigowania i zgazyfikowania gminy. Zy stan techniczny drg - szczeglnie na terenach wiejskich. - Sabo rozwinita baza noclegowa, szczeglnie w zakresie orodkw turystycznych o rednim i wyszym standardzie: Hotele - wysokie ceny, ale nie oferuj na szerok skal adnych atrakcji poza noclegiem. Pola namiotowe - brak sanitariatw, uj wody, kontenerw na odpady, oznacze turystycznych. - Brak wydzielonych drg rowerowych i spacerowych zwikszajcych ofert turystyczn gminy - brak oznakowa. - Brak infrastruktury turystycznej zapewniajcej rozwj sportu i rekreacji - brak wyznaczonych miejsc do organizowania szerszych imprez sportowych, rekreacyjnych, eglarskich (np. regaty, wycigi bojerowe) kulturalnych i rozrywkowych. - Przestarzaa baza sprztowa w miejscowych wypoyczalniach sprztu wodnego i sportowego. - Brak otwartych imprez kulturalnych i turystycznych (np. regaty, spyw kajakowe, wycigi bojerowe, targi turystyczne, jarmarki, koncerty) promujcych gmin w skali regionu i kraju. - Niedostateczny poziom bazy gastronomicznej w gminie - mao punktw gastronomicznych, saby poziom wiadczenia usug, brak smaalni ryb z prawdziwego zdarzenia" Zy stan nawierzchni drg gminnych i powiatowych. - Brak drg szybkiego ruchu. - Ograniczenia w zakresie inwestycji na obszarach prawnie chronionych. - Zbyt maa ilo zakadw produkcyjnych. - Mae zasoby finansowe mieszkacw gminy. - Niewystarczajca baza turystyczna. - Brak dostpnoci do szerokopasmowego Internetu. - Konieczno posiadania, przez przedsibiorcw, wasnego wkadu przy realizacji projektw z funduszy strukturalnych. - Brak strategii promocji gminy. - Bezrobocie. - Odpyw wyksztaconej modziey. - Starzenie si spoeczestwa. - Mae rodki finansowe gminy. - Brak dobrej infrastruktury edukacyjnej, sportowej i kulturalnej na terenach wiejskich. - Niewystarczajce wyposaenie szk w rodki dydaktyczne. - Brak wyszej uczelni (fili). - Niewystarczajce rodki na opiek spoeczn. - Brak mieszka komunalnych i budynkw socjalnych.

- Dua liczba rodzin wymagajcych pomocy socjalnej. Patologie spoeczne (alkoholizm, narkomania) SZANSE GMINY PISZ Stabilizacja rynku pracy. Progospodarcza polityka pastwa. Wspdziaanie gminy i powiatu. Wzmacnianie wizi spoecznoci lokalnej. Zmniejszanie si bezrobocia. Umowa o wsppracy z partnerami z Niemiec, Estonii i Litwy. Ludno napywowa (rnorodno kultur). Moda na szkolenia na Mazurach (konferencje, szkolenia poczone z wypoczynkiem). Parlamentarzyci Warmii i Mazur. Sawni ludzie wypoczywajcy na terenie gminy Pisz. Strategia rozwoju powiatu, wojewdztwa i kraju. Blisko granicy wschodniej. Moda na ekologi i ochron przyrody. Moda na Mazury. Fundusze strukturalne Unii Europejskiej. Rozwj rolnictwa ekologicznego. ZAGROENIA GMINY PISZ - Wysokie podatki. - Wysokie oprocentowanie kredytw. - Zakazy i okraczenia w strefach chronionego krajobrazu (Mazurki Park Krajobrazowy, Obszar Natura 2000 - Puszcza Piska). - Uboenie spoeczestwa. - Ograniczenie komunikacji kolejowej. - Konflikty polityczne w kraju i gminie. - Walka innych regionw o rodki strukturalne silniejsze lobby. - Zniszczenie czci Puszczy Piskiej przez nawanic w 2002 r. - Samowola budowlana w najatrakcyjniejszych terenach. - Odpyw modych ludzi. - Emigracja zarobkowa. - Zanikanie tradycji regionalnych. - Obnianie si poziomu wd gruntowych i powierzchniowych. - Brak realizacji rzdowych programw dotyczcych wsi i rolnictwa. - Zmiany klimatyczne. W Strategii przyjto: CEL (NAJOGLNIEJSZY SENS ISTNIENIA GMINY) 1. 2. 3. 4. 5. 6. Pisz - brama na Mazury; Pisz - krtko si pisze, dugo pamita; Raj dla turystw; Kontakty z ludmi z caego wiata; Zainwestuj - wypocznij; Rozwj przemysu drzewnego i rybowstwa rdldowego; 7. Rozwj agroturystyki, infrastruktury i usug turystycznych; 8. Walory Mazur (Pisza) dobrobytem obecnych i przyszych pokole - ochrona walorw naturalnych; 9. Miasto Pisz - miastem przyjaznym rodowisku, przedsibiorczoci i gociom; 10. Wzorcowa w wojewdztwie gmina turystyczna promowana w kraju i zagranic; 11. Pisz orodkiem sportw wodnych. Gwne kierunki rozwoju gminy - cele strategiczne zostay okrelone przez zesp planujcy w trakcie

formuowania zaoe rozwoju spoeczno-gospodarczego i s to: Kierunki priorytetowe rozwoju gminy, s to: 1. Rozwj turystyki 1.2. Opis podanego stanu docelowego Zasady w zakresie adu przestrzennego obejmuj dwa obszary tematyczne: - architektura lokalna wraz z detalami architektonicznymi, - koncepcja zabudowy (rewitalizacji), wyodrbnione strefy funkcjonalne, etc. 1.4. CEL STRATEGICZNY: TWORZENIE KOMPLEKSOWYCH, RNORODNYCH PRODUKTW TURYSTYCZNYCH, NA BAZIE PODSTAWOWYCH ZASOBW JAKIMI S WALORY NATURALNE GMINY W CELU STWORZENIA PISKIEGO RYNKU TURYSTYCZNEGO. - Plan zagospodarowania przestrzennego 1.7. POTRZEBY INWESTYCYJNE W ZAKRESIE ROZWOJU TURYSTYKI: - Rewitalizacja rdmiecia miasta Pisz. - Przebudowa przestrzeni publicznej na terenach wiejskich. - Oznakowanie szlakw turystycznych. 3. Poprawa jakoci ycia mieszkacw 3.3. CEL STRATEGICZNY Cele operacyjne, zadania. 1.4.2. Prowadzenie dziaa w kwestii uregulowa prawnych, zachowania adu przestrzennego, uregulowania spraw gospodarki odpadami, w celu efektywnego tworzenia produktw turystycznych oraz budowy wizerunku gminy Pisz jako gminy turystycznej. Zadania: ROZWJ DZIAALNOCI KULTURALNEJ PROMUJCEJ GMIN PISZ I PRZYCIGAJCEJ NA JEJ OBSZAR ZAINTERESOWANE OSOBY Z CAEJ POLSKI

Cele operacyjne, zadania. 3.3.1. Promocja kultury i tradycji regionu piskiego poprzez organizacj imprez kulturalno-sportowych o zasigu ponadlokalnym i oglnopolskim. Zadania: 3.3.2. Rozbudzanie wartoci lokalnych, kultywowanie historii i tradycji Ziemi Piskiej oraz integracja miejscowej spoecznoci wok wsplnych dziaa w sferze kultury, sportu i ekologii. Zadania: - Aktywna promocja tradycji oraz osigni (sportowych, kulturalnych, turystycznych) Ziemi Piskiej i zwizanych z ni wydarze kulturalnych w dostpnych mediach prasa, radio, TV, internet oraz publikacjach naukowych, popularnonaukowych, turystycznych wsppraca Urzdu Miasta i Gminy, Piskiego Domu Kultury, Biblioteki Publicznej, Muzeum Ziemi Piskiej, klubw sportowych; - Podejmowanie wsplnych dziaa w celu pozyskiwania rodkw pozabudetowych na rozwj i krzewienie miejscowej kultury, tradycji i zasad ekologii; - Uatwianie aktywnym przedstawicielom lokalnej spoecznoci realizacji wasnych pomysw w sferze kultury, sportu i ekologii - wydzielenie w budecie gminy funduszy (tzw. maych grantw) na finansowanie maych projektw kulturalnych i ekologicznych, opracowanie schematu wniosku grantowego oraz okrelenie zasad wyboru projektw do realizacji;

- Prowadzenie przez Muzeum Ziemi Piskiej dziaa upowszechniajcych wartoci lokalne i ekologiczne: - udostpnianie wystawy przyrodniczej "Flora i fauna Ziemi Piskiej" (dziaania stae); - organizowanie cykliczne "Spotka muzealnych" (dziaania stae); - wydanie kolejnego numeru pisma popularnonaukowego "Znad Pisy"; - zakup eksponatw przyrodniczych, historycznych, etnograficznych i ich upowszechnianie; - utworzenie i rejestracja Stowarzyszenia Wspierajcego Dziaania Muzeum Ziemi Piskiej gwny cel: gromadzenie rodkw w kraju i za granic na rozwj dziaalnoci Muzeum. Wanym dokumentem w dziaaniach na rzecz ratowania zabytkw jest Uchwaa Nr XLIV/545/10 Rady Miejskiej w Piszu z dnia 16 marca 2010 r. w sprawie okrelenia zasad udzielania dotacji na sfinansowanie prac konserwatorskich, restauratorskich lub robt budowlanych przy zabytku wpisanym do rejestru zabytkw. Na podstawie art. 81 ust. 1 ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami (Dz. z 2003 roku Nr 162, poz. 1568 z pn. zm.) ustalono w niej zasady dofinansowania na prace wskazane w tytule oraz tryb ich przyznawania. Gmina Pisz posiada program Rewitalizacji - Lokalny program rewitalizacji miasta Pisz przyjty Uchwa Nr XXXIX/471/09 Rady Miejskiej w Piszu z dnia 3 wrzenia 2009 roku. Autorzy opracowania wskazali dwie definicje zwizane z procesem rewitalizacji: Rewitalizacja - oznacza proces zmian przestrzennych, technicznych, spoecznych i gospodarczych podjtych w interesie publicznym, ktrych celem jest wyprowadzenie obszaru z sytuacji kryzysowej, przywrcenie mu dawnych funkcji oraz stworzenie warunkw do jego dalszego rozwoju z wykorzystaniem jego cech endogenicznych. Program rewitalizacji - oznacza opracowany, przyjty i koordynowany przez gmin wieloletni program dziaa w sferze przestrzeni, urzdze technicznych, spoeczestwa i gospodarki zmierzajcy do wyprowadzenia obszaru z sytuacji kryzysowej oraz stworzenie warunkw do dalszego rozwoju obszaru. Zadania wynikajce z Lokalnego programu rewitalizacji miasta Pisz wykraczaj wic poza sfer ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami. W opracowaniu, ktrego zaoenia s obecnie realizowane w zakresie powizanym z opiek nad zabytkami w analizie SWOT wskazano silne i sabe strony oraz szanse i zagroenia w sferze powizanej z przestrzennoci: ANALIZA SWOT- strefa przestrzenna
Silne strony - Dogodne pooenie geograficzne na terenach o duej atrakcyjnoci turystycznej; - rodowisko przyrodnicze korzystne dla prowadzenia polityki zrwnowaonego rozwoju; - Dobrze rozwinity ukad sieci drogowej; - Dobry system komunikacji drogowej z wikszymi miastami regionu; Sabe strony - Niewykorzystany potencja przyrodniczy; - Niewykorzystane moliwoci transportu kolejowego; - Kolizja ruchu kolejowego z gwnymi ulicami miasta; - Niski stopie oddzielenia ruchu koowego od rowerowego; - Niekorzystny ukad komunikacyjny w centrum miasta; - Brak obwodnicy miasta;

- Wysoki poziom pozyskanych funduszy unijnych.

- Zy stan techniczny istniejcej zabudowy, szczeglnie o funkcji mieszkalnej; - Zy stan zagospodarowania terenw wewntrz osiedli mieszkaniowych; - Brak wolnych terenw pod inwestycj.

Szanse Zagroenia - Rezerwy terenw, - Brak opracowanych moliwych do wykorzystania; miejscowych planw zagospodarowania - Aktualna Strategia Rozwoju przestrzennego dla obszaru Miasta; caego miasta; - Jasno i precyzyjnie okrelone kierunki rozwoju Miasta Pisz; - Rozpoczta budowa infrastruktury okoo turystycznej; - Rozpoczty proces porzdkowania przestrzeni publicznej. - Niedostateczne lub nieekonomiczne wykorzystanie przestrzeni; - Pogarszajcy si stan budynkw komunalnych w miecie.

Dokonano deliminacji obszarw problemowych, wymagajcych rewitalizacji i przyjto nastpujce kryteria: - dua ilo obiektw o wartociach kulturowych lub pooenie w obszarze wpisanym do rejestru zabytkw lub objtym ochron konserwatorska; - zy stan techniczny istniejcej zabudowy; - konieczno poprawy funkcjonalnoci ruchu koowego, ruchu pieszego i estetyki przestrzeni publicznej; - szczeglnie zniszczone otoczenie, niedostateczne lub nieekonomiczne wykorzystanie przestrzeni; - tendencje demograficzne; - poziom wykluczenia spoecznego i uboenia spoeczestwa; - wystpowanie zjawisk patologii spoecznych; - liczba imigrantw, grup etnicznych i grup mniejszociowych lub uchodcw; - niski poziom aktywnoci gospodarczej. W ramach programu rewitalizacji przewidziano do wykonania zadania o charakterze przestrzennym (techniczno-materialnym), gospodarczym, jak rwnie dziaania o charakterze spoecznym. Wszystkie te dziaania zostan wykonane w latach przyjtych do realizacji w Lokalnym Programie Rewitalizacji 2008-2015. W ramach dziaa przestrzennych przewidziano: - remont nawierzchni Placu Daszyskiego, - remont placu za kinem, - remont placu przy ul. Wyzwolenia, - wykonanie bulwaru nadbrzenego, - renowacja ratusza i biblioteki dostosowanie do potrzeb Centrum Rozwoju Przedsibiorczoci, - renowacja budynku przy ul. Wojska Polskiego 2, - renowacja budynku przy ul. Wyzwolenia 1 i adaptacja pod funkcje usugowe do obsugi ruchu turystycznego wzdu nabrzea rzeki Pisy, - renowacja budynku przy ul. Wyzwolenia 2 i adaptacja pod funkcje usugowe do obsugi ruchu turystycznego wzdu nabrzea rzeki Pisy, - renowacja budynku przy ul. Wyzwolenia 3 i adaptacja pod funkcje usugowe do obsugi ruchu turystycznego wzdu nabrzea rzeki Pisy,

- renowacja budynku przy ul. Wyzwolenia 4 i adaptacja pod funkcje usugowe do obsugi ruchu turystycznego wzdu nabrzea rzeki Pisy, - renowacja budynku przy ul. Rybackiej 4, - renowacja budynku przy Placu Daszyskiego 1, - renowacja budynku przy Placu Daszyskiego 2, - renowacja budynku przy Placu Daszyskiego 8, - renowacja budynku przy Placu Daszyskiego 9, - renowacja budynku przy Placu Daszyskiego 14, - renowacja budynku przy Placu Daszyskiego 1, Dla czci miejscowoci gminy Pisz wykonano plany odnowy. Dalej s prezentowane skrcone zapisy uwzgldniajce zabytkowy charakter wsi. - Plan odnowy miejscowoci Hejdyk na lata 2007-2015 Uchway Nr XI/91/07 Rady Miejskiej w Piszu z dnia 25 czerwca 2007 r. Opracowanie zostao powicone planowaniu dziaa zmierzajcych do poprawy sytuacji miejscowoci Hejdyk. Autorzy w opisie historycznym wsi wskazano e: Hejdyk, miejscowo zaoona w 1758 r. jako osada szkatuowa. Do dzi zachowa si XVIII - wieczny podzia dziaek typowy dla tej czci Mazur i zabudowa drewniana. Domy wznoszone wzdu drogi, tworz charakterystyczn dla tego budownictwa tzw. ulicwk. Stawione s dusz elewacj do ulicy, z krytymi czerwon ceramiczn dachwk, dachami dwuspadowymi o ozdobnych szczytach. Charakterystyczny element architektury, wzbogacajcy i dodajcy uroku caej zabudowie stanowi dostawione od strony ulicy drewniane ganki z ozdobnie wycinanymi listwami i misternie ciosanymi supkami. W wikszoci gospodarstw nie zmieni si plan zabudowy przestrzennej. Wskazano te planowane kierunki rozwoju: Gwnym celem rozwoju miejscowoci jest poprawa jakoci ycia jej mieszkacw. Planowane kierunki rozwoju miejscowoci realizujce ten cel to przede wszystkim: - Poprawa infrastruktury technicznej (drogi, wodocig, kanalizacja) - Poprawa infrastruktury sportowo-rekreacyjnej (wietlica, boisko, plac zabaw) - Zaspokojenie potrzeb spoecznych i kulturalnych - Poprawa wizerunku wsi - podniesienie atrakcyjnoci turystycznej - Rozwj integracji i tosamoci spoecznoci wiejskiej, oraz zachowanie dziedzictwa kulturowego - Stworzenie dodatkowego rda dochodu dla niewielkich gospodarstw rolnych (agroturystyka, produkcja zdrowej ywnoci, promocja i sprzeda rkodzielnictwa). Zwrcono uwag na sabe i mocne strony szanse i zagroenia. Silne strony - atuty dla rozwoju soectwa 1. Walory krajobrazowe i przyrodnicze (architektura i lasy) dajce podstawy dla rozwoju turystycznego, zwaszcza agroturystyki; 2. Warunki komunikacyjne - dobra dostpno terenu dziki przebiegajcej przez Hejdyk drodze powiatowej do miejscowoci turystycznych: Karwica i Krzye; 3. Istnienie jednostki Ochotniczej Stray Poarnej oraz Koa Gospody Wiejskich; 4. Wysoka atrakcyjno zasobw dziedzictwa kulturowego-wiejskiego (unikatowa zabudowa wsi); 5. Dugie tradycje rolnicze; 6. Brak uciliwego przemysu;

7. Bezpieczna okolica, brak masowej turystyki; 8. Sie energetyczna i telefonw stacjonarnych. Sabe strony - czynniki ograniczajce rozwj soectwa 1. Brak miejsca dla spotka mieszkacw wsi i organizacji, w ktrym mogoby si rozwija ycie kulturalne, spoeczne; 2. Brak jest infrastruktury potrzebnej dla rozwoju turystyki oraz brak jest produktu turystycznego, a dziaania obecnie prowadzone maj charakter okazjonalny, sezonowy (np. festyny); 3. Peryferyjne pooenie w stosunku do centrum administracyjnego regionu gminy Pisz 4. Brak infrastruktury wodno-ciekowej; 5. Brak waciwych rozwiza w zakresie ruchu drogowego i pieszego w miejscowoci; 6. Brak moliwoci aktywnego rozwoju mieszkacw w dziedzinie kultury; 7. Brak zaj pozalekcyjnych dla dzieci i modziey w czasie wolnym od nauki; 8. Wysoki wskanik bezrobocia. Szanse i okazje - moliwoci rozwoju wsi 1. Integracja spoecznoci przy okazji powstania Wiejskiej wietlicy; 2. Udzia w programach Unii Europejskiej - moliwo uzyskania rodkw pomocowych; 3. Zainteresowanie mieszkacw doksztacaniem - liczne uczestnictwo w szkoleniach i kursach organizowanych w gminie; 4. Popyt w Polsce i Europie na usugi turystyczne, oparte o zasoby przyrodnicze i dziedzictwo kulturowego; 5. Aktywno Ochotniczej Stray Poarnej i Koa Gospody Wiejskich. Zagroenia - czynniki niesprzyjajce 1. Wysoki poziom dezintegracji spoecznej; 2. Odpyw czci modych mieszkacw do miast; 3. Brak rodkw wasnych do wspfinansowanie projektw. 4. Brak stabilnoci w polityce pastwa odnonie wspierania rozwoju obszarw wiejskich i gospodarki wodnej. Wskazano te planowane dziaania: 6.5. Poprawa wizerunku wsi - ma na celu popraw wizualn miejscowoci. Planowane jest wykonanie i monta przy wjedzie i wyjedzie tablic informacyjnych (lub opracowanie cieki edukacyjnej kulturowoprzyrodniczej), przy waniejszych obiektach tablic z histori miejscowoci (lub domu) oraz w ramach poprawy estetyki obsadzenie skwerw zieleni kwiatami i krzewami. Przyczyni si to promocji miejscowoci jako oferty turystycznej dla turystw krajowych i zagranicznych. 6.6. Kultywowanie tradycji wsi - planowane przedsiwzicia polegajce na budowie wietlicy Wiejskiej z zachowaniem architektonicznych tradycji kulturowych przyczyni si do promowania i ochrony tradycyjnej zabudowy zachowanej do dzi w Hejdyku oraz do prowadzenia dziaa kulturalnych i spoecznych przez mieszkacw i ich organizacje. Poczone byyby z imprezami im towarzyszcymi oraz majcymi na celu promocj miejscowoci oraz rkodzielnictwa. 6.7. Ochrona cmentarzy (pozostaoci) dawnych mieszkacw wsi - s one rwnie elementem wyrniajcym nasz miejscowo i stanowi o naszym dziedzictwie kulturowym.

Przypominaj rwnie o tym, e Hejdyk zamieszkiwali w przeszoci rwnie Niemcy. Budz one u obywateli Niemiec spore zainteresowanie, wiadcz o tym zatrzymujce si liczne wycieczki autokarowe. Uchwaa Nr LI/641/06 Rady Miejskiej w Piszu z dnia: 25 padziernika 2006 r. w sprawie: zatwierdzenia i przyjcia do realizacji Strategii Rozwoju Produktu Turystycznego "Pisa-Narew" dotyczy wprawdzie produktu turystycznego jednak akcentuje potrzeb wykorzystania zachowanych fortyfikacji pozycji granicznej w Jeach Wschd i Zachd jak rwnie pasa umocnie wzdu Pisy do Narwi. Autorzy proponuj utworzenie pod hasem Szlak fortyfikacji: - Muzeum fortyfikacji ze skansenem miniatur, - Centrum Edukacji Historycznej dla dzieci modziey szkolnej, - Szlaku Pozycji Nadgranicznych jako produktu turystycznego, - Rekonstrukcji historycznych dokonywanych przez grupy rekonstrukcyjne. Dla terenu Gminy Pisz zostay uchwalone nastpujce plany zagospodarowania przestrzennego: - Uchwaa Nr XIX/220/04 Rady Miejskiej w Piszu z dnia: 29 stycznia 2004 r. w sprawie: miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego czci wsi upki. - Uchwaa Nr XXXIV/410/05 Rady Miejskiej w Piszu z dnia: 29 kwietnia 2005 r. w sprawie: miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego wsi Jeglin. - Uchwaa Nr XLVII/530/06 Rady Miejskiej w Piszu z dnia: 31 marca 2006 r. w sprawie: uchwalenia zmiany miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego miasta Pisz w rejonie ulic Tadeusza Kociuszki i Mikoaja Kopernika oznaczonego na planie jako jednostka A1ZP. - Uchwaa Nr XLIX/575/06 Rady Miejskiej w Piszu z dnia: 30 czerwca 2006r. w sprawie: uchwalenia miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego rdmiecia miasta Pisz. - Uchwaa Nr XXXIV/390/09 Rady Miejskiej w Piszu z dnia: 05 marca 2009 r. w sprawie: miejscowego planu zagospodarowania przestrzennego dla terenu przemysowego przy ulicy Warszawskiej, Osiedla Duego, czci Osiedla Wschd, wzdu ul. Wojska Polskiego i czci ul. Warszawskiej, terenu przy ul. Gaczyskiego, ul. Sowackiego i ul. Modzieowej w obrbie Pisz I. Sukcesywnie uchwalane miejscowe plany zagospodarowania przestrzennego, zgodne ze Studium Uwarunkowa i Kierunkw Zagospodarowania Przestrzennego Miasta i Gminy Pisz, zmienionym Uchwa Nr XXX/361/04 Rady Miejskiej w Piszu z dnia 29 grudnia 2004 roku realizuj wyznaczone kierunki polityki przestrzennej wobec rodowiska kulturowego. Zawarte s w nich ustalenia z zakresu ochrony krajobrazu kulturowego. Plany miejscowe stanowi prawo lokalne. IV. Chronione zabytki Gminy i Miasta Pisz. IV. 1. Zabytki wpisane do Rejestru Zabytkw Wojewdztwa Warmisko-Mazurskiego Obiekty i zaoenia urbanistyczne wpisane do rejestru zabytkw objte s rygorami ochrony konserwatorskiej wynikajcymi z ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami. Wszelkie prace remontowe, zmiany wasnoci, funkcji i przeznaczenia obiektu wymagaj pisemnego pozwolenia eckiej Delegatury Wojewdzkiego Urzdu Ochrony Zabytkw. Rozporzdzenie Ministra Kultury z dnia 9 czerwca 2004 r. w sprawie prowadzenia prac konserwatorskich,

restauratorskich, robt budowlanych, bada konserwatorskich i architektonicznych, a take innych dziaa przy zabytku wpisanym do rejestru zabytkw oraz bada archeologicznych i poszukiwa ukrytych lub porzuconych zabytkw ruchomych (Dz. U. z dnia 30 czerwca 2004 r. Nr 150, poz. 1579) okrela wymagania wzgldem osb prowadzcych prace przy obiektach zabytkowych oraz tryb postpowania. Wskazuje ono tryb i sposb wydawania pozwole, w tym szczegowe wymagania, jakim powinien odpowiada wniosek i pozwolenie na prowadzenie prac konserwatorskich, restauratorskich, robt budowlanych, bada konserwatorskich, bada architektonicznych i innych dziaa (okrelonych w ustawie o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami) przy zabytku wpisanym do rejestru zabytkw, robt budowlanych w otoczeniu zabytku, bada archeologicznych, poszukiwa ukrytych lub porzuconych zabytkw ruchomych w zabytkach wpisanych do rejestru zabytkw. Rozporzdzenie okrela rwnie wymagane kwalifikacje osoby uprawnionej do prowadzenia prac konserwatorskich, prac restauratorskich, bada konserwatorskich, bada architektonicznych lub bada archeologicznych; dodatkowe wymagania, jakie powinny spenia osoby kierujce robotami budowlanymi; sposb potwierdzania posiadanych kwalifikacji i dodatkowych wymaga; standardy dotyczce dokumentacji prowadzonych prac konserwatorskich i restauratorskich przy zabytku ruchomym wpisanym do rejestru zabytkw oraz bada archeologicznych. Rejestr Zabytkw Wojewdztwa WarmiskoMazurskiego, Gminy i Miasta Pisz Wojewdzki Urzd Ochrony Zabytkw w Olsztynie. - Rejestr zabytkw nieruchomych obejmuje w miecie Pisz 1 zabytkowy ukad urbanistyczny i 29 obiektw, (Tabela 1.1), a na terenie gminy 25 obiektw (Tabela 1.2); co daj cznie 1 ukad urbanistyczny i 54 obiekty. - Rejestr zabytkw archeologicznych nie obejmuje adnego stanowiska na terenie gminy Pisz. - Rejestr zabytkw ruchomych obejmuje na terenie miasta Pisz 23 obiekty (Tabela2), a na terenie gminy brak obiektw ruchomych wpisanych do rejestru. Do rejestru zabytkw nie wpisuje si zabytkw wpisanych do inwentarza muzeum. Muzea stanowi najwaniejsz form organizacyjn opieki nad zabytkami ruchomymi. Sprawy zwizane z ochron zbiorw muzealnych reguluje ustawa z dnia 21 XI. 1996 r. o muzeach (Dz. U. Nr 5 z 1997 r., poz. 24 z pniejszymi zmianami). Na terenie Gminy i Miasta Pisz dziaa Muzeum Ziemi Piskiej - informacja o placwce w dziale IV.3. IV. 1.1. Rejestr zabytkw nieruchomych. Z obszaru Gminy i Miasta Pisz aden obiekt nie zosta wpisany na List wiatowego Dziedzictwa Kulturalnego i Naturalnego UNESCO, jak rwnie nie zosta uznany przez Prezydenta RP za Pomnik Historii. Do rejestru zabytkw nieruchomych Gminy Pisz wpisano jeden ukad urbanistyczny i 54 obiekty. Przedmiotem ochrony prawnej s: - obiekty sakralne: w Piszu - koci ewangelicki, ob. rzymskokatolicki p.w. w. Jana Chrzciciela; w Jeach - koci ewangelicki ob. rzymskokatolicki koci parafialny p.w. . . Piotra i Pawa; w Kocioku Szlacheckim koci ewangelicki, ob. rzymskokatolicki koci parafialny p.w. MB Gietrzwadzkiej; w Turoli koci ewangelicki, ob. rzymskokatolicki p.w. Matki Boskiej Czstochowskiej,

- zespoy dworsko parkowe: w Imionku, Kocioku Szlacheckim, upkach, Borkach, - obiekty infrastruktury technicznej: Pisz - wiea cinie miejska i kolejowa, magazyny w zespole przemysowo- magazynowo-mieszkalnym, - obiekty wojskowe: Fort Lyck na wyspie Czarci Ostrw, schron typu 107A i Regelbau 502 w Piszu, - zamki: ruiny zamku w Piszu, - budynki mieszkalne: Pisz - 15 domw. Uznane za zabytkowe zostay rwnie zaoenia cmentarne (ewangelickie - w Piszu, Pogubiu rednim, Starych Ucianach; wojenne - w Dutowie, Snopkach). Wrd obiektw wpisanych do rejestru zabytkw z obszaru gminy s obiekty pozostajce wasnoci komunaln, prywatn, pastwow czy wyznaniow co z punktu widzenia gospodarowania i zarzdzania obiektami nie jest korzystne, zwaszcza kiedy obiekt stanowi w spwasno kilku podmiotw. Wrd obiektw wpisanych do rejestru zabytkw z obszaru Gminy Pisz przewaaj budynki o funkcji mieszkalnej (dwory i domy miejskie). DANE LICZBOWE DLA GMINY I MIASTA PISZ Z WOJEWDZKIEGO REJESTRU ZABYTKW NIERUCHOMYCH
Wyszczeglnienie zabytki nieruchome wpisane do rejestru zabytkw w tym: - ukady urbanistyczne - obiekty zabytkowe Liczba zabytkw 55 1 54

DANE LICZBOWE DLA GMINY I MIASTA PISZ Z WOJEWDZKIEGO REJESTRU ZABYTKW RUCHOMYCH
Wyszczeglnienie ilo decyzji ilo obiektw w tym: wyposaenie wity inne Liczba 1 18 18 -

IV. 1.3. Rejestr zabytkw archeologicznych. Do rejestru zabytkw archeologicznych w granicach administracyjnych Gminy i Miasta Pisz nie wpisano adnego stanowiska archeologicznego IV.2. Zabytki wpisane do Gminnej Ewidencji Zabytkw Zgodnie z art. 21. Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami "ewidencja zabytkw jest podstaw do sporzdzania programw opieki nad zabytkami przez wojewdztwa, powiaty i gminy". Ewidencj zostaj objte zabytki architektury i budownictwa: zespoy i obiekty o istotnych, lokalnych walorach historycznych, kulturowych i krajobrazowych. Obowizek prowadzenia gminnej ewidencji zabytkw nieruchomych spoczywa na Burmistrzu Gminy i Miasta Pisz (art. 22 pkt 4. Ustawy z dnia 23 lipca 2003 r. o ochronie zabytkw i opiece nad zabytkami). Miasto jak i Gmina Pisz posiadaj aktualny wykaz obiektw zabytkowych, objtych ewidencj gminn (GEZ). Zaktualizowany wykaz stanowi podstaw sporzdzenia kart ewidencji gminnej. Wzr karty ewidencyjnej zosta opracowany w Krajowym Orodku Bada i Dokumentacji Zabytkw w Warszawie. Ewidencja gminna winna podlega okresowej aktualizacji, polegajcej m. in. na wykreleniu z ewidencji obiektw nieistniejcych oraz gruntownie przebudowanych (zmiana bryy budynku, ukadu i wielkoci otworw okiennych, skucie wystroju elewacji etc.), a take uzupenianiu o wpisy do rejestru zabytkw, nowe ustalenia naukowe dotyczce uzupeniania i weryfikacji wykazu zabytkw i stanowisk archeologicznych na podstawie danych z Wojewdzkiego Urzdu Ochrony Zabytkw. Jej zmiany nie powoduj uniewanienia ustale studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego, miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego oraz gminnego programu opieki nad zabytkami. - Gminna Ewidencja Zabytkw (GEZ) - zabytki nieruchome Ewidencj gminn miasta Pisz objto 61 obiektw (Tabela 3.1). a na terenie gminy 227 obiektw (Tabela 3.2).co daje cznie 288 obiekty, w tym rwnie w zespoach obiektw (Tabela 3.1 i 3.2). Najliczniejsz grup obiektw ujtych w ewidencji (w tym obiektw objtych ochron prawn poprzez wpis do rejestru zabytkw) stanowi zabytki zlokalizowane w miecie oraz w obrbie wsi i zespow podworskich. Wok miejscowoci wystpuj take cmentarze. - Gminna Ewidencja Zabytkw (GEZ) - zabytki archeologiczne Opracowanie zostao poprzedzone kwerend w archiwum Wojewdzkiego Urzdu Ochrony Zabytkw w Olsztynie, Delegatura w Eku. Poszukiwania archiwalne dotyczyy stanowisk odkrytych i zweryfikowanych w trakcie akcji Archeologicznego Zdjcia Polski (AZP) prowadzonej w latach 80. XX w. oraz stanowisk, ktrych badania, gwnie interwencyjne, podjto pod koniec lat 90. XX w. i po roku

Zabytki nieruchome pod wzgldem wasnoci

Wasno Skarb Pastwa/pastwowa gminna/komunalna prywatna zwizkw wyznaniowych wspwasno inna Liczba zabytkw gmina miasto 3 4 8 8 11 4 2 1 1 12 -

Zabytki nieruchome pod wzgldem rodzaju zabytku

Rodzaj zabytku zespoy urbanistyczne sakralne obronne uytecznoci publicznej parki - ziele mieszkalne przemysowe cmentarze Inwentarskie/gospodarcze inne Liczba zabytkw: gmina miasto 1 3 2 1 2 1 3 4 3 18 2 2 4 1 6 1 1

IV. 1.2. Rejestr zabytkw ruchomych Do Rejestru Zabytkw Ruchomych Wojewdztwa Warmisko-Mazurskiego zostao wpisane wyposaenie zabytkowej wityni w Piszu p.w. w. Jana Chrzciciela. Zabytki ruchome stanowi wasno zwizku wyznaniowego.

2000. W wyniku poszukiwa archiwalnych ustalono, e obecnie na terenie Gminy i Miasta Pisz jest 88 stanowisk i lunych znalezisk (Tabela 4). Uwzgldnione w opracowaniu stanowiska nale w wikszoci do tzw. typu paskiego (osady, cmentarzyska, lady i punkty osadnictwa). IV.3. Placwki muzealne IV. 3.1. Muzeum Ziemi Piskiej Muzeum Ziemi Piskiej powstao w 1969 r. z inicjatywy Towarzystwa Mionikw Ziemi Piskiej. Pocztkowo funkcjonowao w budynku tzw. Baszty, a w 1985 zostao przeniesione do swej obecnej siedziby w piwnicach piskiego ratusza. Muzeum kontynuowao tradycje regionalnego muzealnictwa piskiego z okresu midzywojennego, niestety bez wczesnych zbiorw, ktre zaginy bezpowrotnie po wkroczeniu Armii Czerwonej. W obecnych zbiorach dominuj dwa dziay: - przyroda Mazur /171 gatunkw ptakw, ssakw, gadw, ryb/ - historia Ziemi Piskiej /zabytki pimiennictwa, zbiory archeologiczne i etnograficzne oraz dokumentacja fotograficzna z dziejw regionu/ Wystawa staa to - Zwierzta Warmii i Mazur". Prezentowano te wystawy czasowe zarwno z tematyki regionalnej np. Z dziejw miasta i powiatu" oraz Pisz w starej fotografii" czy z innej np. Papua - Nowa Gwinea"; Bibua czyli drugi obieg w Polsce". Muzeum prowadzi te inne formy dziaalnoci, s to tzw. spotkania muzealne" z badaczami historii, twrcami literatury, publicystami, politykami czy przyrodoznawcami. Przy Muzeum istnieje Klub Lokalnych Inicjatyw Owiatowych, ktry podejmuje dziaania integrujce rodowisko oraz upowszechnia wiedz o regionie. Bardzo istotnym obszarem zaangaowania Muzeum jest dziaalno wydawnicza. Rozpoczta opublikowaniem w 1972 r. Komunikatw Znad Pisy M. Kulgowskiego, w 1995 roku zaowocowaa wydaniem pierwszego numeru pisma popularno-naukowego Znad Pisy" /inicjatorzy: Waldemar Brenda i Ryszard Pawlicki/. Ukazujce si cyklicznie pismo znajduje wielu czytelnikw, za jego poziom merytoryczny jest bardzo wysoko oceniany przez rodowiska naukowe. IV. 4. Ochrona krajobrazu kulturowego miasta i gminy w dokumentach prawa miejscowego. Dla realizacji polityki przestrzennej wobec rodowiska kulturowego w Studium Uwarunkowa i Kierunkw Zagospodarowania Przestrzennego Miasta i Gminy Pisz, zmienionym Uchwa Nr XXX/361/04 Rady Miejskiej w Piszu z dnia 29 grudnia 2004 roku wyznaczone zostay nastpujce instrumenty: - Rejestr zabytkw. - Ewidencja dbr kultury. - Zapisy regulacyjne dotyczce polityki przestrzennej wobec rodowiska kulturowego, wprowadzone do miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego, w tym - ustalenia dotyczce stref ochrony konserwatorskiej. - Wytyczne urbanistyczne dotyczce ochrony i ksztatowania wartoci rodowiska kulturowego, przydatne do opracowywania ustale miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego lub wprowadzania do decyzji administracyjnych dotyczcych zmian w zagospodarowaniu przestrzennym.

Zalecenia regulujce polityk samorzdu dotyczc przestrzeni kulturowej s wprowadzane w zapisach miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego, ktre po uchwaleniu stanowi prawo lokalne. V. Charakterystyka zasobw kulturowych Gminy i Miasta Pisz V.1. Rys historyczny. V.1.1. Pradzieje Tereny Pnocno-Wschodniej Polski, gdzie ley obecnie Gmina Pisz, do schyku plejstocenu kilkakrotnie ulegay zmianom klimatycznym spowodowanym przez zlodowacenie. Ewentualne lady bytnoci czowieka na tym terenie w okresach ocieplenia zostay zniszczone lub przykryte grub warstw osadw polodowcowych. Ostateczne wytopienie si lodowca w XIV tysicleciu p.n.e. i ocieplanie si klimatu w nastpnych tysicleciach pozwolio na powolne wytworzenie si ekosystemu przyjaznego czowiekowi. Najstarsze lady przebywania czowieka na Mazurach pochodz z pnego paleolitu (XI tysiclecie p.n.e.). Wwczas pojawiy si tu niewielkie koczownicze grupy, zwizane z tzw. kultur hambursk. Ich egzystencja w caoci opieraa si na eksploatacji rodowiska naturalnego (owiectwie, zbieractwie i rybowstwie). Taki typ gospodarki i osadnictwa panowa na interesujcym nas obszarze przez nastpne dwa tysice lat. Opisywane terytorium zamieszkiway wwczas plemiona krgu kultur z liciakami, nazywane tak od przewodniej formy narzdzia krzemiennego - grotu strzay w ksztacie licia wierzby. Stanowiska archeologiczne z tego okresu nie zostay odkryte na terenie gminy Pisz, odkryto je jednak na terenie wschodnich Mazur. Z pnego paleolitu pochodzi obozowisko kultury perstuskiej w Jeach. Z kocem epoki lodowej (ok. 8300 lat przed Chrystusem) klimat ociepli si na tyle, e miejsce tundry zaja tajga. W tych nowych warunkach rozwina si urozmaicona rolinno (midzy innymi jagody) oraz pojawiy si liczne gatunki zwierzt, w tym owne. Bogactwo poywienia spowodowao z kolei znaczcy przyrost demograficzny i przejcie ludzi na wp osiady tryb ycia. Okres ten nazywany jest mezolitem - rodkow epok kamienia. Wwczas na brzegach jezior i rzek (np. wzdu biegu Pisy) zakadano obozowiska. Stanowiska z tego okresu odkryto w miejscowociach Grskie (kultura janisawicka), Jee (kultura niemeska), Kocio Duy, Masty, Pietrzyki Kolonia, Pisz, Zdory. Myliwsko - rybacko - zbieracki sposb gospodarowania na ziemiach obecnie Pnocnowschodniej Polski, charakterystyczny dla kundajskiego krgu kulturowego trwa, jeszcze w pnym mezolicie. Ludy tego krgu przejy jednak od ssiadw, prowadzcych ju rolniczy tryb ycia, umiejtnoci wytwarzania naczy glinianych. Ludno neolityczna, ktrej egzystencja opieraa si ju na hodowli i uprawie roli, z malejcym udziaem polowania i rybowstwa, podejmujc prby ekspansji na omawiany teren (wiadcz o tym nieliczne stanowiska archeologiczne), nie zdoaa jednak osiedli si tutaj na stae. Znane s dwa stanowiska w miejscowociach Jee i Zdory. Sytuacja taka trwaa bardzo dugo, jeszcze w gb epoki brzu (po 1800 r. p.n.e.). Nieliczne archeologiczne lady osadnictwa plemion epoki brzu odkryto w miejscowociach Jee, Pietrzyki, Rakowo Piskie. Pojedyncze groty oszczepw, sztylety lub siekierki wykonane z brzu odnajdywane s jako znaleziska lune zazwyczaj wizane z wymian handlow. Dopiero w poowie pierwszego tysiclecia przed Chrystusem nastpia zasadnicza zmiana w strukturze zasiedlenia. Na Mazury przyby nowy lud - Batowie Zachodni. Zakada on osiedla obronne na platformach drewnianych,

lokalizowanych na wypyceniach jeziornych lub silnie obwaowane i chronione palisadami grody na szczytach wzgrz. Od charakterystycznej formy pochwku zmarych okrela si ten lud kultur kurhanw zachodniobatyjskich. Ludno do niej naleca zajmowaa si przede wszystkim rolnictwem, wprowadzia te na te tereny umiejtno wytopu i obrbki elaza /Jee, Zdory/. Na przeomie er wytworzya si kultura bogaczewska. Stworzy j rwnie lud batyjski, jednak o znacznie bardziej rozwinitej kulturze materialnej, najpewniej dziki kontaktom i wymianie handlowej z Cesarstwem Rzymskim. Z tego okresu pochodz cmentarzysko i osada w Zdorach. Z pierwszych wiekw naszej ery pochodz stanowiska z tzw. okresu wpyww rzymskich (Kwik, Zdory) i okresu wdrwek ludw (Kwik, Zdory). Wczesne redniowiecze (w periodyzacji archeologicznej) byo ostatni faz samodzielnego bytu plemion batyjskich na tych ziemiach. Tereny gminy Pisz zamieszkiway w tym okresie plemiona Galindw. Rody monowadcw plemiennych (Nobiles) podzieliy midzy siebie poszczeglne woci, w ktrych wznoszono grody obronne otoczone wiecem osad. Podstaw gospodarki Galindw byo rolnictwo uzupeniane hodowl byda, owiectwem, rybowstwem i bartnictwem. Zajmowali si oni rwnie wyprawami upieczymi na ziemie ssiadw, co powodowao wyprawy odwetowe. Plemiona Prusw nigdy nie zdoay si zjednoczy, a wewntrzne walki Batw stay si przyczyn ich osabienia. Galindia nkana okresowo przez wojska Jawingw staa si w XII wieku celem atakw znacznie silniejszych ssiadw - oddziaw z terenw polskich. W ostatecznoci najazdy doprowadziy do zamania roli militarnej Galindii i jej spustoszenia, chocia nie skutkoway zajmowaniem ziem plemiennych. V.1.2. Osadnictwo /XIII-XVI w./ Regularny podbj Prus przez Zakon Krzyacki (pena nazwa: Zakon Szpitala Najwitszej Marii Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie) rozpocz si od l226 r. W latach 40. XIII wieku wojska zakonne penetroway ziemie plemienia Galindw, ktre w tym okresie nie byo ju w stanie stawia oporu. Bull z 1254 roku papie Innocenty IV nada Galindi ksitom mazowieckim, a ju w rok pniej ksi kujawski Kazimierz odda ten obszar krzyakom za ziemi lubawsk. Przyjmuje si, e do roku 1277 ziemie obecnej Gminy Pisz naleay do Zakonu Krzyackiego. Kronikarz krzyacki Piotr z Dusburga pod dat 1283 zapisa: "Koniec wojny w Prusach. Pocztek wojny litewskiej." Oznaczao to pokonanie wszystkich plemion pruskich i zajcie ich terytoriw a po Niemen. Rozwj osadnictwa na zdobytym terenie nastpowa znacznie wolniej ni jego podbj. Na terenie gminy wpyw na rozpoczcie tego procesu miao przede wszystkim wytyczenie granicy pomidzy ziemiami podbitymi przez zakon, a ziemiami ksistwa mazowieckiego, ktre nastpio 8 listopada 1345 roku. Natomiast podzia administracyjny ziem zakonnych, omawianego terenu, wiza si z wybudowaniem zamkw. Na terenie gminy powsta zamek Johannisburg (Jasbork, Pisz) w 1346 roku. Przy zamku ustanowiono urzd Prokuratora (Pfieger) prawdopodobnie od 1360 roku. Urzdnik ten bdcy bratem zakonnym, wraz z kilkoma wspbrami i ludmi suebnymi tworzy zaog zamku. Wytyczone ziemie prokuratorii weszy z kolei w skad komturii balgijskiej. Oglnozakonne przemiany osadnicze powodoway rwnie zmiany administracyjne, w wyniku ktrych prokuratoria piska przechodzia kolejno do komturii stoczeskiej, ryskiej i ponownie balgijskiej. Funkcjonowanie zamku jako jednostki administracyjnej a jednoczenie militarnej i zakonnej (wyznaniowej) wymagao zagospodarowania ziem, z ktrych dochody

daway szans utrzymania struktury administracyjnej pastwa zakonnego. Pierwszym punktem osadniczym bya bartna osada przyramkowa. Zamek wraz z osad umieszczono po zachodniej stronie rzeki Pisy, u jej wypywu z duego jeziora Ro stanowicych oson od wschodu i pnocy. Zachodni i poudniowy teren obfitowa w jeziora i miejsca podmoke, ktre uatwiay obron dookoln. Mimo dogodnego pooenia wrd jezior i puszczy zamek zosta zdobyty przez wojska litewskie pod wodz ksicia Kiejstuta ju w latach 60. XIII wieku, ucierpiaa wwczas take osada. Odbudowa nastpia w latach 70. XIII w. W kronikach jest mowa o bezskutecznej obronie zaogi w tzw. gdanisku (miejsce ustpowe), czyli prawdopodobnie w wiey. W 1367 roku komtur balgijski, a jednoczenie wjt natangijski Ulryk Fricke nada mieszkacom spod zamku jasborskiego (piskiego) przywilej na wolne rybowstwo (z wyjtkiem jezior Ro i Nidzkiego), bartnictwo i mylistwo. Osad zamieszkiwaa wwczas ludno wolna, zapewne o statusie zagrodnikw. Osada miaa sotysa a w pobliu dziaa myn. W 1379 roku mia miejsce przejazd przez wielkiego mistrza Winryka von Kniprode z Rynu do Malborka systemem jezior, Pis, Narwi, Wis i Nogatem by to przejaw zainteresowania kolonizowanymi terenami i poszukiwaniem, midzy innymi, wodnych drg komunikacyjnych. Jesieni 1392 roku w zamku i osadzie przebywao rycerstwo pod wodz marszaka Engelhardta Rabe dokonujce z kolei jednej z wielu zbrojnych wypraw (rajz) na Litw. Walki w wojnie polsko-krzyackiej z pocztku XV w. ominy ziemie prokuratorii piskiej, wana bitwa na polach Grunwaldu odbya si daleko std. Ostateczne wytyczenie granicy pomidzy Polsk, Litw i pastwem zakonnym w 1422 roku (pokj nad jeziorem Meno) umoliwio zakonowi podjcie skuteczniejszej akcji osadniczej. W 1429 roku komtur balgijski Jost Strupperg wystawi przywilej dla Turowa, byy to dobra suebne. Nastpnie w 1435 roku komtur Erazm Fischborn za wiedz wielkiego mistrza Pawa von Rusdorf nada dobra suebne Dutowo i Pietrzyki. W 1445 roku natomiast komtur Eberhard von Wesentau wystawi przywilej na Jee, Gitki (dobra suebne) i prawdopodobnie Wilki oraz wsie czynszowe Kocio i Liski. W 1448 roku powstay dobra suebne Poegi, a w 1449 roku komtur Heinrich von Richtenberg nada przywilej Bogumiom. Wan prb tworzenia lokalnego centrum osadniczego byo wydanie przywileju lokacyjnego miasta Pisza w 1451 roku przez wielkiego mistrza Ludwik von Erlichshausen. Bya to jednak nieudana lokacja, jej nieskuteczno tumaczona jest zazwyczaj zbliajcymi si dziaaniami wojny trzynastoletniej, ale zapewne wrd innych przyczyn wiodc bya sabo rozwoju osadniczego obszaru. Jeszcze w czasie trwania tej wojny, w 1465 roku, prokurator piski Ulryk Ottenberger dokona nada dbr suebnych Pilchy, Lisy, Rybitwy oraz Wolisko. Obraz osadnictwa do zakoczenia wojny trzynastoletniej (1466) dopeniaj nadania takich miejsc jak karczmy, myny i majtki krzyackie. Wiadomo, e w Piszu byy trzy karczmy, myn poza Piszem by tylko w Pietrzykach, a dobra krzyackie w Gitkach. W owym czasie na terenie obecnej gminy nie utworzono parafii. Na pewno istniaa kaplica zamkowa speniajca funkcj religijn dla mieszkacw zamku jak i osady. W ramach nadania praw miastu Pisz przewidywano uposaenie dla plebana. Charakterystyczne dla osadnictwa w prokuratorii piskiej w tym okresie byo due zasiedlanie jej wschodniej czci gdzie gleby byy lepsze. Osadnictwo wok Pisza i na terenie obecnej gminy rozwijao si sabiej. Charakterystyczne dla tego okresu osadniczego byo rwnie dokonywanie nada dbr suebnych tzw. wolnym (jedenacie przywilejw i jeden wtpliwy), ponadto

powstay zaledwie dwie wsie czynszowe, osada suebna nieskutecznie przeksztacona w miasto i folwark krzyacki. W wojnie trzynastoletniej (1454 - 1466) wojska buntownikw pruskich zajy zamek piski, a zaog zabito. Po zmaganiach wojennych nastpi okres wzgldnego spokoju. Drugi pokj toruski pozbawi Zakon znacznej czci dobrze zagospodarowanych ziem zachodnich, a wielkich mistrzw krzyackich uczyni lennikami krlw polskich do koca istnienia pastwa zakonnego. Nowe warunki terytorialne wymuszay zagospodarowanie ziem dotychczas poronitych puszcz. Dodatkowym skutkiem wojny trzynastoletniej byy zobowizania finansowe wobec rycerstwa zacinego. Z braku finansw zakon nadawa ziemie uprawne na obszarach dotd puszczaskich, zwiksza ponadto nadaniami obszary miejscowoci istniejcych. W skali pastwa prowadzio to czsto do przeksztace wsi kosztem wolnych chopw (tzw. wolnych chemiskich), chopw czynszowych i zagrodnikw. Na terenie gminy jednak dalej dokonywane byy przede wszystkim nadania dbr suebnych wolnym chemiskim. Najpierw w 1469 roku prokurator piski Ulryk von Ottenberg, za wiedz wielkiego mistrza Henryka Reu von Plauen, nada dobra suebne w Szczechach Maych. Nastpnie 1471 roku Zygfryd Flach von Schwartzburg nada dobra suebne w Mastach. Z kolei w 1472 roku prokurator piski Ulryk von Ottenberg nada dobra suebne w Zawadach, a w 1476 roku komtur balgijski Zygfryd Flach von Schwartzburg nada dobra w pobliu Turowa - Siedliska (brak obecnie tej miejscowoci). Kolejnie dobra suebne upki i Rostki nada komtur Erazm von Reitzenstein w 1483 roku. W 1491 roku powstay Lipniki (obecnie nie istniej). W 1495 roku komtur Hieronim von Gebesattel nada dobra Stare Guty, Dziadowo i Paski. Nadania te kocz akcj osadnicz dokonywan w XV wieku. Pocztek XVI wieku to gwnie rozszerzanie majtnoci. W 1508 roku prokurator piski Jerzy von Kolbitz utworzy wie czynszow Zdory. W 1513 roku powstay kolejne dobra Trzonki z nadania Jerzyego von Kolbitz, a w 1519 roku powstay dobra Szczechy Wielkie. Poza osadami wolnych i wsiami czynszowymi w tym okresie osadniczym powstaway myny w Dziadkowie, karczmy w Snopkach, Dziadkowie i Piszu, dwr krzyacki w Piszu i buda rybacka w Trzonkach. Od 1472 roku w Piszu dziaao take komornictwo. Wwczas powstaa take parafia z kocioem w Piszu. W 1491 roku wikary piski otrzyma prawo rybowstwa. Do parafii Pisz naleay: Bielice, upki, Pilchy, Rostki, Rybitwy, Snopki, Szczechy Mae i Wielkie, Trzonki i Zdory. W omawianym okresie osadnictwo rozwijao si nadal. Mimo to nie udao si wykorzysta szansy stworzenia miasta przy zamku piskim nie pomogo utworzenie parafii i funkcjonowania osady bartniczej liczcej 52 bartnikw i karczmarzy. Nadal gwny wysiek osadniczy skierowany by na tereny na wschd od rzeki Pisy. Jeszcze w 1515 roku cay okrg piski (Amt) z dobrami i dochodami zosta nadany doywotnio prokuratorowi Jerzemu von Kolbitz, po jego mierci urzd obj Jan von Kolbitz - brat Jerzego. Ju w 1522 roku prokuratorem piskim zosta Fryderyk von Heydeck - bliski wsppracownik wielkiego mistrza Albrechta. Podstawowymi osadnikami na terenie gminy byli dotd tzw. wolni chemiscy. Otrzymywali oni ziemi za sub w jednego lub dwch konnych zalenie od wielkoci nadania. W prokuratorii piskiej dominowali osadnicy zobowizani do suby jednokonnej. Taki rodzaj nada wynika z przygranicznego pooenia prokuratorii i tak jak wskazano wczeniej dotyczy gwnie wschodniej jej czci. Cz zachodnia pozostawaa puszczaska. Wolni wobec wsi i gospodarstw chopskich penili rol panw gruntowych. Ta grupa osadnikw daa pocztek warstwie

szlachty. Zapewnienie obronnoci, gwnie poprzez zmian sposobw walki z uyciem wojsk zacinych, stopniowo powodowao koczenie tego typu nada. Wojna trzynastoletnia wymusia wykorzystanie znacznych oddziaw wojsk zacinych, ktrych dowdcy przyjmowali zapat w nadaniach ziemskich. Z tego czasu pochodz wielkie nadania, ktre doprowadziy z czasem do wyksztacenia si arystokracji. Ju pod koniec istnienia pastwa zakonnego struktura ustrojowa przypominaa wczesne ksistwa. Zakon podejmowa prby odzyskania dawnej swojej pozycji. Ostatni mistrz krzyacki Albrecht von Hohenzollern - Ansbach, siostrzeniec Zygmunta Starego, odmawia zoenia hodu, do ktrego by zobowizany i wszcz wojn prusk (1519-1521), ktra nie przyniosa jednak rozstrzygnicia. Wojska z Mazowsza wkroczyy do Prus 10 lutego 1519 roku, a ju 12 lutego zajy zamek w Piszu. Walki toczyy si w gbi Prus, mieszkacy wsi i osad z okolic Pisza zoyli przysig krlowi polskiemu, a zamek zaja polska zaoga. Jednak w 1520 roku w Piszu rozegraa si bitwa zakoczona wyparciem wojsk polskich z zamku. Pierwsze nadania po zakoczeniu wojny dokonane zostay przez prokuratora Jerzego von Kolbitz w 1522 roku, wwczas to powstay dobra Kaczyny. Zainteresowanie wielkiego mistrza i ksicia Albrechta prdami reformacji spowodowao przeksztacenie w 1525 roku pastwa zakonnego w wieckie Prusy Ksice, ktre pozostaway lennem Polski. Czas panowania ksicia Albrechta von Hohenzollern - Ansbach (1525-1568) to kolejny okres osadniczy. W 1525 roku wprowadzono nowy podzia administracyjny kraju na trzy okrgi administracyjne: sambijski, katangijski i grno pruski. W okrgu katangijskim leay tzw. polskie starostwa (zasiedlone ludnoci pochodzenia polskiego), a wrd nich obszar jasborski. W miejsce prokuratorii utworzono starostwo piskie. Obszar starostw dzieli si na domeny, jedn z nich bya domena piska. Urzdnik domeny (Amtman) sprawowa wadz nad chopami ksicymi i wolnymi, szlachta i jej poddani podlegali wadzy starostw. Starost piskim zosta Fryderyk von Heydeck, ktremu ksi nada doywotnio starostwo z nalenymi dochodami (do 1536 roku). Midzy 1525, a 1536 rokiem starosta dokona nowych nada, w 1533 roku powstay dobra Szparki. W 1538 roku z kolei ksi Albrecht wystawi nadania dla osady Niedwiedzie, Jagodne i Wilki, a w 1539 roku nada dobra Jeglin. W rachunkach z lat 1539-1540 wymienia si wydzielone dobra Rakwko koo Turowa i Kobusy nad jeziorem Ro (Czarny Rg). Wwczas mogy powsta take Munichy pomidzy Babrostami a upkami. W 1540 roku dokonano wielkiego spisu podatkowego (Nachtgelts). W caym starostwie piskim wyszczeglniono siedem wsi czynszowych i sto sze osiedli wolnych chemiskich. W 1557 z nadania ksicego powstay dobra Imionek. W latach 1561, 1564, 1572 ksi dokona nada dbr nazywanych Wilkusze, ktre stay si pniej majtkiem szlacheckim - Kocioek Szlachecki. W 1539 roku powstaa osada myska Jakowo, a w 1561 wzmiankowana jest huta, na ktr przywilej pochodzi z 1570 roku (od ksicia Albrechta Feryderyka). Bya to pierwsza osada na zachd od Pisy. Przy budzie myliwskiej w Przyroli nadano dobra wolnym w 1562 roku. W 1565 roku powstay dobra szlacheckie w Borkach, a midzy 1564 a 1568 rokiem powsta majtek Browarniki (Browarki) w Maldaninie. Ksi Albrecht nada jeszcze nie istniejce obecnie dobra Pulpanki i Gbaka pomidzy Piszem a Kaczynami i Piecuchy obok Dziadowa. Za ksicia Albrechta powstaa take wie czynszowa Babrosty (1538) - jako przywilej odnowiony. Nadania niewielkich majtkw odbyway si te na ziemiach mao urodzajnych okolic Pisza, Jeziora Ro i

puszczy piskiej po zachodniej stronie Pisy. Oprcz myna w Jakowie dziaa zaczy myny w Dziadowie, Bogumiach i Snopkach (1539), Pietrzykach (1561), Jeach i w upkach (lata 70. XVI w.). Nad Pis powstaa buda rybacka. W Piszu dziaa folwark ksicy. Do parafii piskiej wczono wwczas Jakowo, Kaczyn, Masty, Przyrol, Rakowo, Zawady. W Pietrzykach urzdowa komornik ziemski. W tym okresie akcja osadnicza odbywaa si z udziaem ludnoci z dawnych terenw zakonnych oraz napywowych Polakw, Litwinw, Rusinw i Niemcw na wschodnie tereny Prus Ksicych. Rwnoczenie obszar obecnej gminy nawiedzay zarazy, zapewne jako wynik migracji ludnoci. Mimo, e Pisz nie by miastem funkcjonowa jak miasteczko, jego obronno podkrela urzdujcy komendant twierdzy Hans von Schlieben (1555-1559). Do 1621 roku byo jedenastu komendantw. Tu po mierci ksicia Albrechta stany pruskie, do ktrych naleaa szlachta i patrycjat miast, starali si rozszerzy swoje wpywy na sprawowanie rzdw w ksistwie. W wyniku sukcesji Prusy przeszy w posiadanie brandenburskiej linii elektorskiej co doprowadzio do powolnych przeobrae stosunkw spoecznych w ksistwie. Stopniowo zmieniaa si rwnie rola Prus na arenie midzynarodowej. W 1598 roku z polecenia wadz ksicych, Bartel Hniche krajowy mierniczy dokona pomiarw m. in. w starostwie piskim. Wykaza wwczas dobra Snopki, Imionek, Szczechy Mae i Wielkie, Trzonki, Niedwiedzie, Pulpanki, Pilchy, Rostki, Zdory, Wilki, miasteczko (Flacken) Pisz. Dobra ksice: ki Wilkusze, puszcz pomidzy Zdorami, Wilkuszami, Pocicami, Szczechami Wielkimi, a majtkiem starego sotysa ze Zdorw i wsi Zdory oraz puszcz midzy Snopkami i Piszem. V.1.3. Przemiany w XVII-XVIII wieku. Mimo, e w 1612 roku powsta nowy punkt osadniczy Maldanin, jako dobra wolnych, to sytuacja ludnociowa w pocztkach wieku XVII nie bya dobra. Przyczyniy si do tego zarazy (1620, 1625, 1630) dziesitkujce ludno i powodujce zaamanie demograficzne. Konieczne byy nowe regulacje prawne. W 1620 roku wprowadzono nowe prawo krajowe (Landrecht) porzdkujce tytuy wasnoci dbr. Te dobra, ktre nie byy obcione czynszami stay si wasnoci dotychczasowych uytkownikw (Borki, Tyrowo, Kocioek Szlachecki, Rakowo). Dobra obcione stay si dobrami dzierawnymi. Wiek XVII przynis take zmiany polityczno administracyjne, wadcy z linii brandenburskiej podejmowali starania zmierzajce do podniesienia swojej rangi wrd krajw Rzeszy. Wanym krokiem byo zdominowanie stanw pruskich, ktre nastpio za Fryderyka Wilhelma (1640-1688) zwanego Wielkim Elektorem, monarchy dcego do uzyskania wadzy absolutnej. Ksi ten, podj ostatni etap kolonizacji ziem pruskich. Dokonywa tego w formie tzw. osadnictwa szkatuowego. Na zalesionych obszarach pastwowych puszcz, dokonywane byy nadania, z ktrych przychody zapewniay rodki bezporednio ksiciu. Tworzono wwczas wsie gwnie w pasie przygranicznym. Akacja ta przebiegaa jednak do wolno i na terenie gminy osadnictwo zwane szkatuowym dokonywao si jeszcze w XVIII wieku. Na terenie gminy powstay wsie: Ciesina (1758), Lipa Przednia i Tylna (1690), Paski Mae (1716), Pogubie rednie (1708), Pogubie Tylne (1707), Przerol (1708), Szast (1704), Turol (1716), Wiartel May ( 1699),

Wiartel (1700), Wielki Las (1699), Wolisko Wielkie (1707), Zdunowo (1709). Wielki Elektor ponowi akt nadania praw miastu Pisz, uczyni to 8 listopada 1645 roku. Traktowana dotd jak miasteczko osada otrzymaa nazw od zamku (Johannisburg). Ksi zobowizywa mieszkacw do wytyczenia ulic i dziaek, corocznego (jesieni) wybierania burmistrza, rady, awy i awnikw zatwierdzanych przez starost ksicego. Dokument akcentowa naleyte przestrzeganie pruskiego prawa krajowego. Miasto otrzymao prawo odbywania czterech jarmarkw w roku i targu w pitek. Ustanowione zostay take podatki. Odtd Pisz mg rozwija si jako miasto, orodek administracyjny i gospodarczy. W miecie dziaaa szkoa i poczta. Z racji swego pooenia na szlaku handlowym koowym i wodnym miao wszelkie szanse szybkiego rozwoju. Tak si jednak nie stao przyczyn byy midzy innymi zniszczenia spowodowane najazdem wojsk tatarsko litewsko polskich z lat 1656 i 1657. Mimo podejmowanych dziaa osab rozwj interesujcego nas terenu gminy. W czasach ksicia Fryderyka Wilhelma (ok. 1682) miasto ufortyfikowano. Od strony zachodniej otoczono je umocnieniami zapewne ziemno-drewnianymi z trzema basztami-bastionami, pracami tymi kierowa gen. v. Waldeck. Osiedle za obwodem obronnym, do ktrego wczono zamek i miasto (1684) nazwano Zapo. Za panowania Wielkiego Elektora Pisz by twierdz, stacjonowa tu garnizon wojskowy. Od 1684 roku w miecie urzdowa gubernator, jednoczenie radca ksicy, Carl Wilhelm Reichsgraff von Finkenstein. Dzieo Fryderyka Wilhelma kontynuowa jego syn Fryderyk III. To on podj ok. 1697 roku decyzje o usypaniu okopw Aussenwercke oboonych darni. Tak powstay ziemne umocnienia twierdzy Pisz o narysie bastionowym. Salwy z waw twierdzy witay 4 czerwca 1698 roku elektora saskiego, krla polskiego Augusta II Mocnego, ktry polowa w puszczy piskiej, a 7 czerwca 1698 roku spotka si z Fryderykiem III w Twierdzy Pisz. Efektem spotkania, zwanego rwnie tajnymi naradami, bya midzy innymi zgoda polskiego krla na koronacj ksicia. W 1701 roku Fryderyk III koronowa si na krla w Prusach jako Fryderyk I. Tytu ten dotyczy wycznie obszaru Prus Ksicych lecych poza terenem starej Rzeszy, gdzie ze wzgldw dyplomatycznych niedopuszczalne byo podnoszenie wasnej godnoci. Pocztek XVIII wieku to jednak take straszna w skutkach zaraza, ktra zdziesitkowaa ludno. W 1710 w Piszu, jak podaj rda rynek pors traw a przy yciu pozostao 14 mieszczan. Ludno powiatu zostaa zdziesitkowana. Drugim krlem Prus zosta Fryderyk Wilhelm (17131740), ktry tworzy scentralizowany aparat administracyjny. W okresie jego panowania podejmowano usilne dziaania zmierzajce do oywienia gospodarczego omawianego terenu jak i caych Prus. Fryderyk Wilhelm I powoa w 1715 roku Karla Heinricha Truchsess von Waldburg na prezydenta Krlewieckiej Kamery Wojennej, najwyszego urzdu podatkowego w prowincji. Rwnie w 1715 roku dokona reformy systemu podatkowego i dokona nowej pomiary wcznej caego kraju, ustanowi jednolity podatek gruntowy zaleny od jakoci gleby. W tych czasach wprowadzono now miar gruntw - miar oleck (prt olecki 4,16 m), ktra obowizywaa w latach 1722-1750, a przy wymierzaniu zagrd chopskich w dobrach krlewskich stosowano j jeszcze w 1773 r. Wwczas wacicielami ziemskimi byli: monarcha, szlachta i miasta. Nowe osadnictwo wprowadzone przez wadc polegao na przekazaniu ziemi w zamian za podatek. Dotyczyo ono chopw na prawie chemiskim (kulmerzy), zagrodnikw i chaupnikw. Te dwie ostatnie

grupy byy najbiedniejsze i gospodaroway na maych parcelach. Fryderyk Wilhelm I odwiedzi w 1721 r. wschodnie tereny Krlestwa aby oceni ich stan. Od tego roku z inicjatywy krla rozpocza prac komisja nadzorujca zagospodarowywanie kraju i jego now kolonizacj. Krl przywizywa te wag do rozwoju owiaty dokonujc reformy szkolnictwa elementarnego (Principia Regulativa z 3 lipca 1736r.). Powsta rwnie fundusz Mons Pietatis, z ktrego rodki przeznaczono na uposaenia nauczycieli szk wiejskich. Powstay wwczas szkoy w miejscowociach: Bogumiy (1737), Jee (1737), Kaczyn (1737), Kocio (1737), ysonie 1737), Pietrzyki (1745), Pilchy (1737), Pogubie rednie (1737), Pogubie Tylne (1737), Turol (1737), Rostki (1737), Trzonki (1737), Turowo(1737). W czasach pierwszego krla w Prusach w miecie stacjonoway rne regimenty wojska (1714, 1740). Ostatnim znanym gubernatorem w Piszu by Friedrich von Kleist (1740). W 1734 roku w twierdzy piskiej ukrywa si krl polski Stanisaw Leszczyski. Panujcy w latach 1740-1786 Fryderyk II Wielki podj kolejne dziaania reformatorskie. Z jego inicjatywy w 1751 r. zostaa wprowadzona reforma administracyjna, dawne starostwa uznano za zbdne i z ich poczenia powstay nowe powiaty ziemskie, region piski wczono do powiatu oleckiego. Wwczas jednostki osadnicze dzieliy si na chemiskie, szlacheckie, krlewskie i szkatuowe. Charakterystyczne dla XVIII wieku byy wielkie obszary ziemskie, krlewskie tzw. domeny, ktre byy dzierawione przez chopw. W istniejcych wsiach powstay kolejne szkoy: Ciesina (pomidzy 1758 a 1763), Jakowo (1745), Kwik (1745), Liski (1745), Pietrzyki (1745), Rybitwy (1745), Szast (1779). . Objcie rzdw w Prusach przez krla Fryderyka II Wielkiego to take dalszy rozwj militaryzmu i rozbudowa armii. Adiutant krla G.H. von Berenhorst pisa Monarchia Pruska pozostanie zawsze nie krajem, ktry ma armi, lecz armi ktra ma kraj.... Mimo to w okresie wojny siedmioletniej (1756-1763) odizolowane Prusy Wschodnie zostay w duej czci zajte przez armi rosyjsk. Chocia po wojnie krl nie budowa nowych umocnie, to jednak w Piszu zbudowano w 1729 roku magazyn wojenny jedyny dla caej okolicy. Od 1770 do 1792 stacjonowa w Piszu synny puk Boniakw. Zmiany na tym terenie nastpiy po pierwszym rozbiorze Polski (1772 rok). Wwczas to cz Prus Zachodnich (Krlewskich) staa si integraln czci Krlestwa Pruskiego, co spowodowao z kolei bezporednie poczenie, dotychczas odizolowanej prowincji Prus Wschodnich z reszt ziem pastwa Fryderyka Wielkiego. Po tych korzystnych dla Prus zmianach podjta zostaa akcja kolonizacyjna i rozbudowa baz militarnych na zdobytych ziemiach. Powstaa wwczas cytadela w Grudzidzu (1776). Pewna zmiana spojrzenia strategicznego dotyczya rwnie obszaru wschodnich rubiey Mazur. Ju pod koniec ycia krl nakaza budow magazynw mki, piekarni oraz portu na jednej z wysp jeziora niardwy w systemie Wielkich Jezior Mazurskich, na tzw. Czarcim Ostrowiu. Budowa trwaa w latach 17851786. Umocnienie nazwano Fort Lyck. Oficjaln przyczyn budowy byo zblienie pomidzy Rosj i Austri i wynikajcy z tego lk przed kolejn wojn. Fort Lyck zosta podporzdkowany bezporednio cytadeli w Grudzidzu. Nastpca Fryderyka Wielkiego - krl Fryderyk Wilhelm II uzna budow i istnienie Fortu Lyck za bezzasadne. Ostatnia zaoga skadajca si z dziesiciu ludzi, zostaa wycofana rozkazem z 30 maja 1794 roku. Fort Lyck dziaa zatem zaledwie osiem lat. W 1849 roku bezuytecznie stojce magazyny zostay rozebrane, a odzyskany materia zosta przetransportowany do

Giycka, do budowanej od 1844 roku Twierdzy Boyen. Na Czarcim Ostrowiu z budowli ziemnych pozostay stanowiska baterii i way oraz fundamenty budynkw. Fryderyk Wilhelm II w 1787 roku doprowadzi do likwidacji twierdzy Pisz, wwczas sprzedano take zamek w rce prywatne (rozebrany w 1835 roku). Ostatnim akcentem militarnego znaczenia Pisza byo stacjonowanie miecie, w 1797 roku, dragonw gen. Von York. Pod koniec omawianego okresu powstay kolejne szkoy w Lipie Przedniej i Tylnej (pomidzy 1786 a 1797) oraz w Wielkim Lesie (1786 -1798). V.1.4. Wiek XIX. Pocztek wieku XIX to wojny napoleoskie, ktre przyniosy ze sob na wschodnie ziemie Mazur spustoszenie zasobw ywnoci, gd i zarazy. W Piszu zrabowano zapasy z magazynw i przeprowadzono rekwizycj. Przez miasto wielokrotnie przechodziy grupy onierzy francuskich. W wyniku pokoju w Tyly 9 lipca 1807 roku Prusy utraciy swoj pozycj tracc rozliczne ziemie, militarnie znalazy si na dnie. Jeszcze w czasie wojny z Napoleonem, w wyniku klski pod Jen konieczna bya gruntowna przebudowa wewntrzna Prus. Projekt zosta opracowany przez reformatora Prus barona Karla vom und zum Steina. Zakada on reform agrarn (Oktoberedikt z 9.X.1807 r.), zmiany w ordynacji miejskiej i reorganizacj urzdw (Stdteordnung z 19.XI.1808 r.). Edyktem z 9 padziernika 1807 r. zniesiono poddastwo i umoliwiono zakup ziemi przez mieszczan i chopw. Celem byo umierzenie buntw chopskich zapocztkowanych w kocu XVIII w. i poprawa efektywnoci rolnictwa. Prawdziwe uwaszczenie przynis jednak edykt wydany za ministra K. A. von Hardenberga z 14 wrzenia 1811. Uwaszczanie wprowadzano w ycie powoli - do 1847 r. co pity chop otrzyma ziemi. Trzecia z reform dotyczya aparatu pastwowego i wojska (16. XII.1808). Edykt z 11 marca 1812 r. umoliwia ydom osiedlanie si na terenie Prus. Reforma administracyjna z 1816 r. dokonaa zmian w rozgraniczeniu rejencji krlewieckiej i gbiskiej. Nowy podzia na powiaty spowodowa wczenie obszaru obecnej Gminy Pisz w skad powiatu piskiego nalecego do rejencji gbiskiej. Podzia ten stawa si z wolna podstaw do wyznaczenia granic obwodw kocielnych i okrgw sdowniczych. Przeom XVIII i XIX wieku to rozwj nowych punktw osadniczych tzw. dzierawy wieczystych, byy to przejawy osadnictwa bezplanowego w miejscach wypaleniskowych. Tak powstay: Zimna ( 1803), Anuszewo (1804), Karwik (1804), Nowe Uciany (1822), Stare Uciany (1803), Grodzie (1821), Dziadki (1827) Nowy Wdoek (1811). Z leniczwki powstaa dzierawa wieczysta Jabo. Ten typ osadnictwa zakoczy si w poowie XIX wieku. Kontynuowane byo take tworzenie szk. Jeszcze na przeomie XIX/XX wieku powstaa szkoa w Dziadowie i Szczechach Maych, a nastpne w upkach (1819), Starych Gutach (1808-1840) i Zawadach (1808) Okoo poowy XIX w. podjto budow drg bitych na Mazurach. W 1854 roku krl Fryderyk Wilhelm zainaugurowa eglug na szlaku Wielkich Jezior Mazurskich pync parowcem Masovia. Wydarzenie to zakoczyo wielowiekow regulacj sytemu Wielkich Jezior Mazurskich. Z tym systemem Pisz czy odcinek Kanau Jegliskiego. Powstanie Cesarstwa Niemieckiego (1 stycznia 1871) wpyno na rozwj gospodarczy terenu i wyprowadzenie z izolacjonizmu. Wejcie pastwa w epok pary spowodowao rozwj sieci kolei elaznej jak te przemysu i rolnictwa. Nowa maszyna parowa umoliwiaa szybki przewz towarw i ludzi oraz dynamiczny rozwj

przemysu, ktrego wyroby sprawnie przewoono we wszystkie zaktki cesarstwa. Rozwin si rwnie przemys przetwrczy podw rolnych. Przy dworach powstaway liczne gorzelnie. Pisz sta si stacj na mapie kolei elaznej w 1884 roku, kiedy to 15 sierpnia tego roku oddano do uytku poczenie ze Szczytnem. Dalsze poczenia z Ekiem (1885), Orzyszem (1905), i Dutowem (1908) uczyniy ze stacji wze kolejowy. Jeszcze w trakcie I wojny wiatowej (1915) zbudowano poczenie normalnotorowe Dutowa z Kolnem przez poczenie z kolejk myszynieck (dziaao do 1927 roku). Powstaa gsta sie kolejowa na terenie powiatu umoliwiajca szybkie przemieszczanie si ludnoci do miasta powiatowego - Pisza, ale dajca take bardzo dobre poczenia obszaru powiatu z centrami w caych Niemczech. To z kolei wpywao na migracje ludnoci i pozwalao intensyfikowa i mechanizowa rolnictwo podstawowe zajcie ludnoci na omawianym obszarze. Pojawiay si produkty przemysowe, ktrych nie produkowano na miejscu. cilejsze kontakty z uprzemysowionymi landami prowadziy do zmian osadniczych: tworzenia nowych gospodarstw chopskich, rozwoju sieci osadnictwa kolonijnego. Coraz wikszego znaczenia nabieraa take sie drg koowych, proces jej rozbudowy trwa jeszcze do I wojny wiatowej. Na terenie obecnej gminy powstay nowe parafie. W 1846 roku utworzono parafi ewangelick w Jeach, koci wybudowano w 1866 roku. W 1848 roku zostaa utworzona parafia w Turoli, obecny koci o formach z przeomu XIX i XX w. z analogicznego okresu pochodzi koci w Kocioku Szlacheckim z zachowan tablic fundacyjn z okazji dwustulecia powstania Krlestwa Pruskiego 1701-1901. Wybudowano go w latach 1901-1905 i w tych czasach utworzono tu zapewne parafi ewangelick. Z 23 lipca 1847 roku pochodzi prawo pruskie o stosunkach ydw, ktre zalecao tworzenie gmin ydowskich utworzenie gminy nastpio w 1854 roku, wwczas dziaa w Piszu dom modlitwy i szkoa ydowska. Przeom XIX i XX wieku to okres ksztatowania si zachowanego do dzi krajobrazu kulturowego obszaru gminy. Wczeniejsze formy ubogiego budownictwa mazurskiego (drewniane, gliniane i kamienne) zachoway si w formie szcztkowej. Wanym dla rozwoju budownictwa byo wynalezienie pieca krgowego Fryderyka Hoffmana, ktre przyczynio si do rozwoju budowy cegielni na terenie powiatu. Wydajno cegielni z piecem Hoffmana przyczynia si do dynamicznego rozwoju budownictwa ceglanego. Pojawiy si do powszechnie budowle murowane z cegy kryte dachwk. Nadal wykorzystywano jednak naturalny materia jakim by kamie polny. Miasto Pisz powoli przeksztacao si z drewnianego z nielicznymi budynkami murowanymi w nowoczesne miasto o budynkach murowanych. Powstaway budynki uytecznoci publicznej jak szpital (1908), poczta, ratusz. Wybudowano gazowni miejsk i wodocigi z kanalizacj. W latach 70. XIX w. na terenie gminy istniay majtki ziemskie uksztatowane ju ok. poowy XVI w. i pniej (Borki, Ciesina, Dutowo, Kocio, Kocioek Szlachecki, upki, Pogubie Przednie, Pogubie rednie, Rakowo Piskie). Do 1932 roku powstay jeszcze majtki powyej 100 ha (Babrosty, Gitki, Liski, Kwik, Stare Guty, Turowo). V.1.5. Od I wojny do koca II wojny wiatowej. Ten spokojny rozwj interesujcego nas obszaru przerwaa I wojna wiatowa. Odziay rosyjskie przekroczyy granice Prus Wschodnich 1 sierpnia 1914 roku. Zajcie miasta i terenu gminy w wyniku dziaa wojennych, ofensywa wojsk niemieckich na tereny Krlestwa Polskiego nastpia w lutym 1915 roku i walki

przeniosy si na tereny nalece do carskiej Rosji. wiadectwem walk toczcych si od sierpnia 1914 do lutego 1915 roku s liczne cmentarze i mogiy onierskie niemieckie i rosyjskie rozsiane na terenie Gminy Pisz. Przetaczajce si wojska rosyjskie raboway, pldroway i paliy. Po walkach zostay zniszczenia w miecie Piszu i w siedliskach wiejskich, budynkach uytecznoci publicznej oraz infrastrukturze. Zniszczeniom ulegy take dworce kolejowe, midzy innymi w Piszu. Po wojnie spr midzy Polsk a Niemcami o przynaleno Mazur rozstrzygn plebiscyt na korzy Niemiec. Prusy Wschodnie, w tym rwnie interesujcy nas obszar, zostay oddzielone od Niemiec ziemiami polskimi, co (oprcz narzuconych Niemcom trudnych warunkw traktatu wersalskiego) wpyno na ich izolacj i zuboenie. Dojcie do wadzy w 1933 roku Adolfa Hitlera rozbudzio nadzieje na popraw sytuacji regionu. Widocznymi zmianami, bya rozbudowa obszaru miasta, ktra zaznaczya si w budownictwie komunalnym przy ul. Dworcowej i Gdaskiej (w latach 1936-1937) i uytecznoci publicznej (midzy innymi Urzd Powiatowy z 1937 r.). Zmiany polityczne prowadziy jednak do utraty tosamoci Prus na rzecz totalitarnego pastwa hitlerowskiego. Wprowadzenie systemu monopartyjnego, zmiany dawnych mazurskich nazw miejscowoci (1938) to widoczne, cho nie jedyne przejawy dziaania nowej wadzy. Porozumienia traktatu wersalskiego z 1919 roku zabraniay pokonanym Niemcom budowy umocnie, dlatego te pocztkowo nie pojawiy si na terenie gminy istotne formy tego budownictwa. Jednak w roku 1939 wybudowano na terenie gminy schrony tzw. linii Legi (Pisz, Wiartel). System Wielkich Jezior Mazurskich to atrakcyjny teren turystyczny, ktry wykorzystywano do wypoczynku letniego i zimowego. Funkcjonowaa egluga, ktr mona byo pokona tras z Pisza do Wgorzewa i Rucianego Nida. Na terenie miasta dziaa klub wiolarski i eglarski Masovia, kpielisko, plac i hala sportowa, strzelnica oraz sala teatralna i teatr leny. Byo take kino. W miecie dziaay hotele (Graf York, Masurischer Hof, Centralny, Hotel zum Kurfsten) i schroniska (dom eglarski, Jugenherberge). Wybudowano now szko miejsk, budynek stray poarnej. Powstay zakady przemysowe jak: (cegielnia sylikatowa, fabryka konserw, rzenia, mleczarnia, drukarnia powiatowa). Dziaa dom starcw. W latach 1937/38 powsta katolicki dom parafialny z kaplic. Hitlerowskie Niemcy zmierzay ku wojnie. Atak na Polsk 1 wrzenia 1939 roku rozpta drug wojn wiatow. Przesunicie si dziaa wojennych na wschd spowodowao budow kwater dowdczych. Najwczeniej, jeszcze przed wojn, tworzono kwater Dowdcy Wojsk Lotniczych Hermana Goeringa w Szerokim Borze (19361941). W lesie Kumiecie pod Godapi w 1941 powstaa kwatera o kryptonimie Robinson, ktra przeja funkcj kwatery w Szerokim Borze. Obie kwatery powstay w otoczeniu kwatery Hitlera w Gieroy i naleay do systemu kwater dowdcw na terenie Prus Wschodnich (Gwna Kwatera Dowdztwa Wojsk Ldowych (OKH) i Kwatermistrzostwa Wojsk Ldowych - Mauerwald" w Przystani (1940-1944) oraz Polowa Kwatera Szefa Kancelarii Rzeszy Hansa Lammersa w Radziejach (1940-1944). Rozbudowywany od pierwszej poowy system fortyfikacyjny wschodnich terenw Prus Wschodnich (twierdza Boyen, Inselgelende, Pozycja Jezior Mazurskich, Giycka Pozycja Polowa, Giycki Rejon Umocniony) w czasie wojny zosta uzupeniony o trzy pozycje obronne na terenie gminy. Pozycja Graniczna z Punktem Oporu Jee Wschd, Pozycja Narew-Pisa z

Punktem Oporu Jee Zachd, ktre stanowiy tzw. Ost Wall oraz silny Punkt Oporu Pisz. Wszystkie te budowle powstay w 1941 roku. Jeszcze przed napaci na Zwizek Radziecki wzdu granicy wynikajcej z ustale paktu Ribbentrop - Mootow powstao poczenie wskotorowe z kolejk myszynieck, dziki ktremu zbudowano kolejne schrony na linii Pisa - Narew (Zbjna i Kozio). Dziaania wojenne prowadzone pocztkowo z dala od terenw obecnej Gminy Pisz, po zaamaniu si potgi militaryzmu hitlerowskiego, zbliay si nieuchronnie do granic Prus Wschodnich, a tym samym do terenu gminy. Dokonywano rozbudowy pozycji polowych do obrony granic, midzy innymi powstaway prymitywne ukrycia ceglanych i betonowych schronw w tym tzw. Kochtopfe. Linia kolejowa z Pisza do Dutowa zostaa wzmocniona takimi obiektami a dawne poczenie normalnotorowe Dutowa z Kolnem uruchomiono w 1944 roku jako wskotorowe (demonta w 1945 roku). Armia Czerwona dotara do granic Prus w padzierniku 1944 roku. Rozpoczta wczeniej chaotyczna ewakuacja ludnoci trwaa do koca 1944 roku. Wsie, majtki dworskie i zabudowa kolonijna znacznie si wyludniy. V.1.6. Okres od roku 1945 do czasw nam wspczesnych. W dniach 22-25 stycznia 1945 roku ziemie powiatu piskiego zajy oddziay Armii Czerwonej, w lad za nimi ruszya polska ludno przygraniczna. Symboliczne przekazanie wadzy przez Rosjan stronie polskiej nastpio 23 maja 1945 roku. Omawiany teren wczono do Polski, administracyjnie do woj. olsztyskiego, a gwne miasto przedwojennego powiatu Johannisburg (Jasbork) nazwano Pisz. Utrzymano rwnie powiat. Pooenie wpyno na do szybkie pojawienie si ludnoci z pobliskich ziem polskich w zniszczonym miecie i czciowo zachowanych wsiach. Po szabrownikach pojawili si osadnicy, przede wszystkim z Kurpiowszczyzny, nastpnie przybyli tu innymi polscy przesiedlecy (do 1948 przybyo 413 rodzin w caym powiecie piskim). W 1947 roku pojawiy si rodziny przesiedlone w ramach akcji Wisa (162 rodziny). Zniszczenia miejscowoci z obszaru gminy byy znaczne, zwaszcza wzdu granicy i drogi z Kolna do Pisza. Rwnie powane zniszczenia dotyczyy miasta Pisz. Znacznej likwidacji ulegy linie kolei normalnotorowej. Lata powojenne to nie tylko zmiana przynalenoci pastwowej terenu dawnego powiatu Pisz, ale rwnie tworzenie nowej administracji i zrbw nowego systemu politycznego. System ten wywar znaczcy wpyw na przeksztacenia wasnociowe, wiatopogldowe, gospodarcze i planistyczne. Rolniczy charakter powiatu piskiego ze sabo rozbudowanym przemysem utrzyma si przez cay okres powojenny. Ustrj socjalistyczny, funkcjonujcy wwczas w Polsce, dopuszcza wprawdzie wasno prywatn, jednak dominujc staa si wasno pastwowa i spdzielcza. Zniszczone tereny zabudowy miejskiej zostay w znacznym stopniu upastwowione, a nowa zabudowa powstawaa wbrew dawnym podziaom geodezyjnym. Dawne majtki, jak i cz gruntw dawnych wsi zostay wczone do Pastwowych Gospodarstw Rolnych (PGR), akweny wodne zagospodarowyway Pastwowe Gospodarstwa Rybackie, lasy upastwowiono. Z czasem miejsce prywatnego handlu zajy spdzielnie - Spdzielnia Spoywcw Spoem, Miejski Handel Detaliczny i Gminna Spdzielnia Samopomoc Chopska. Scentralizowany system zarzdzania i finansowania odciska swoje pitno na wielu dziedzinach ycia ludnoci, midzy innymi na owiacie, kulturze i ochronie zdrowia. Wprowadzanie zasad planowania przestrzennego powodowao zmiany

zabudowy wsi z Pastwowymi Gospodarstwami Rolnymi jak i standardowymi zagrodami chopskimi. Krajobraz mazurski ulega przeobraeniom. W Piszu podjy prac odbudowane Piskie Zakady Przemysu Sklejek - zakady produkujce sklejk i pyty wirowe. Ruszyy zakady misne w Piszu. Dziaay zakady wikliniarskie. W wyniku reformy administracyjnej z 1975 r., zwikszono liczb wojewdztw i zlikwidowano powiaty, na omawianym terenie utworzono Gmin Pisz i wczono do wojewdztwa suwalskiego. By to okres intensyfikacji systemowego budownictwa i tworzenia firm pastwowych. Na terenie dawnych majtkw dworskich pojawiaa si nowa utylitarna zabudowa produkcyjna oraz osiedla domw z betonu. Widoczn pozostaoci tego okresu s jednorodne sklepy GS i zlewnie mleka. W okresie midzywojennym w Systemie Wielkich Jezior Mazurskich rozwija si ruch turystyczny. Baza turystyczna zniszczona w czasach wojennych, bya stopniowo odbudowywana. Wiele orodkw wypoczynkowych wznosiy zakady przemysowe z caej Polski. Przemiany spoeczno-polityczne, ktre dokonay si w Polsce po 1989 roku, doprowadziy midzy innymi do zmian wasnociowych. Ich pierwszym przejawem bya komunalizacja majtku pastwowego, prywatyzacja i wyprzeda nieruchomoci rolnych Skarbu Pastwa. Proces ten, trwajcy do dzisiaj, obok skutkw pozytywnych (tworzenie nowych przedsibiorstw prywatnych, rozwj budownictwa), rodzi te negatywne (bezrobocie, znaczne zrnicowanie dochodw spoeczestwa). W 1998 roku dokonano kolejnej reformy administracyjnej zmniejszajc liczb wojewdztw i przywracajc powiaty. Zlikwidowano wojewdztwo suwalskie tworzc wojewdztwo warmisko - mazurskie z siedzib w Olsztynie, w ktrego skad wesza Gmina i Miasto Pisz w powiecie piskim. Gmina Pisz, co ju podkrelano, ley w systemie Wielkich Jezior Mazurskich, na obszarze znacznego ruchu turystycznego. Walory przyrodnicze (czyste powietrze, lasy, jeziora) wpywaj na rozwj turystyki na tym terenie. Dynamicznie rozwija si agroturystyka. W celu zachowania i wykorzystania walorw rodowiskowych samorzd podejmuje liczne inicjatywy i realizacje jak: uruchomienie ekologicznej ciepowni dla miasta Pisz /2004/ czy podjcie dziaa w zakresie modernizacji i budowy oczyszczalni ciekw i kanalizacji sanitarnych w ramach projektu Regulacja gospodarki wodno-ciekowej w gminach regionu Wielkich Jezior Mazurskich. Liczne inwestycje z wykorzystaniem rodkw Unii Europejskiej pozwalaj na porzdkowanie rdmiecia Pisza /rewitalizacja/, budow wiejskich wietlic, urzdzanie oglnodostpnych pla, remonty nawierzchni drg czy realizacj nowego owietlenia ulic. Szans dla Gminy jest te uruchomienie kursw pocigw osobowych na trasie Pisz-Szczytno i Pisz - Ek. Udzia w projekcie partnerskim Rzeki cz narody. Wsplne problemy, wsplne rozwizania - promocja szlakw wodnych Polski i Litwy. daje gminie szans na promocj regionu a w przyszoci realizacj bulwaru nadrzecznego w Piszu oraz przystani w Niedwiedziach i Jeach. Dziaania podejmowane przez samorzd w ramach rodkw wasnych i pozyskiwanych z funduszy europejskich nie tylko przyczyniaj si do zwikszenia atrakcyjnoci gospodarczej i inwestycyjnej regionu ale jednoczenie przez rozbudow infrastruktury zachcaj do inwestowania w baz turystyczn. V. 2. Historyczny ukad urbanistyczny Naturaln lini ksztatujc ukad przestrzenny miasta by zachodni brzeg rzeki Pisy. Zalkiem miasta Pisz sta si zamek krzyacki wzniesiony w latach 1344-1345 w pobliu rzeki, by to niewielki obiekt niskiej rangi, ktry

nastpnie rozbudowano jako obiekt zamkowy z przedzamczem, obie czci otacza podwjny mur ceglany. Przy zamku powstao z czasem niewielkie osiedle suebne, ktre dao pocztek miastu Pisz. Nadanie praw miejskich w 1645 r. pozwolio uporzdkowa uksztatowany ju charakter zabudowy. Wwczas zamek mia wygld paacu starosty i by otoczony palisad. Na zachd od niego rozciga si teren kocielny z orientowan wityni. Na poudnie od zamku i terenu kocielnego, przez rzek Pis, wid szlak na zachd i na poudnie. Szlak jako ulica przechodzi przy pnocnej pierzei rynku o ksztacie prostokta wyduajcego si wzdu Pisy. Zabudowa jego wschodniej pierzei opieraa si o rzek. Z poudniowozachodniego naronika rynku wychodzia obecna ul. Rybacka. Prawdopodobnie rwnolegle do rynku i ul. Rybackiej wytyczono jeszcze ulice poczone z rynkiem i kocioem przecznicami. Zabudowa przy rynku bya z reguy parterowa w ukadzie szczytowym. Takie miasto ukazuje nam rysunek z Instytutu Sztuki PAN (widok od strony Pisy z 1698 roku). Zamek na rysunku nie rni si wygldem od zamku ukazanego na rysunkach Niclasa de Kempa z 1602 roku, mimo e w zapiskach archiwalnych mamy uwagi o ufortyfikowaniu tego obiektu. Od 1682 roku rozpoczto fortyfikowanie miasta i zamku Pisz. Zakres tych prac ukazuje nam plan zamieszczony u Johanna Michaela Guisego na podstawie planu z 1684 roku. Miasto otaczaj umocnienia o trzech pkolistych bastionach realizowanych pod kierunkiem gen. v. Waldeck. Osiedle za obwodem obronnym, do ktrego wczono zamek i miasto, nazwano Zapo. Naley zatem przypuszcza, e byy to raczej umocnienia palisadowoziemne z fos w czci poudniowej, wypenione wod. Z miasta wychodziy trzy bramy: w kierunku wschodnim do Eku z rozwidleniem poudniowym do granicy, w kierunku zachodnim do Szczytna oraz na poudnie z ulicy Rybackiej. Z rynku wychodziy ulice w czterech kierunkach geograficznych. Rwnolegle do rynku biega jedna ulica poczona dwiema przecznicami z rynkiem i ulica biegnca po uku do mostu przed ufortyfikowanym zamkiem. Od strony rzeki nie byo umocnie. Na zewntrz byy dwa osiedla Zapo, od strony zachodniej i wschodniej za rzek zabudowa bya luna. Okoo 1697 roku usypano okopy Aussenwercke oboone darni. Ksztat tych okopw ukazuje plan J.J. Frstenberga z przeomu XVII/XVIII w., jego kopi s trzy plany z epoki (jeden z Upsale, dwa w fotokopiach znane ze zbiorw Instytutu Sztuki PAN). Nieco odmienny jest plan z ok. XVII wieku reprodukowany w pracy J.E. Guttzeit, Der Kreis Johannisburg, Ein ostpreussisches Heimatbuch, Wrzburg 1964). Podstawowy plan zwany planem drezdeskim ukazuje twierdz miasto skadajc si z narysu bastionowego o czterech bastionach poczonych kurtynami. Obron kurtyn wzmacniaj raweliny umieszczone w fosie, jeden z nich osania kurtyn z bram zachodni w stron Szczytna. Cao oparta jest o rzek Pis. Od zewntrz fosy biegnie kryta droga o rysunku powtarzajcym narys bastionw i rawelinw, z placami broni we wewntrznych i wklsych naronikach. Na wschodnim brzegu rzeki znajduje si przedmocie o narysie dziea rogowego z rawelinem osaniajcym bram w kierunku Eku. Przedmocie otacza fosa. W pnocnym narou gdzie funkcjonowa zamek pojawia si wydzielony obszar umocniony otoczony wasn fos. Teren wewntrzny twierdzy, poza obszarem zamku to dwa niezalene rozplanowania ukadu miejskiego. Jeden to znany nam, dawny ukad miasta z rynkiem, systemem ulic i kocioem. Drugi to rzut miasta idealnego na planie poowy szecioboku z ulicami wychodzcymi promienicie prostopadle do kurtyn. Plan z pracy J.E. Guttzeita ma form uproszczon bez rawelinw

i przedmocia. Ulica Rybacka wychodzi poza obrys waw. W miejscu miasta idealnego rozpociera si chaotyczna zabudowa prawdopodobnie koszarowa, zamek niezmiennie ma formy znane z wczeniejszych widokw. Pewnym uzupenieniem jest plan z 1864 roku, ukazujcy miasto z czytelnym ukadem dziaek geodezyjnych, wyznaczonymi ulicami i co wane z narysem bastionowego przebiegu mokrej fosy. Jest to dowd na wytyczenie twierdzy Pisz zgodnie z planem drezdeskim i realizacj najblisz formie znanej z planu reprodukowanego w pracy J.E. Guttzeita. Ulica Rybacka jest tu osonita fos. Z zabudowy miasta z owych czasw niewiele ocalao, jedynym przykadem murowanego domu jest budynek przy ul. Rybackiej 8, chocia silnie przebudowany. Jeszcze w latach 60. XX wieku istniay domy drewniane przy ul. Rybackiej pochodzce wprawdzie z XIX wieku jednak wznoszone zgodnie z tradycj, cznie z zastosowaniem tzw. czarnej kuchni. Byy to domy ustawione do ulicy kalenicowo. Taki typowy dom kalenicowy wyksztaci si w okresie nowoytnym z poczenia dwch domw dwuizbowych i by popularny na rozlegym terenie Prus, Litwy i Mazowsza zarwno na wsi jak i w miecie. Budowany na planie prostokta. Wejcie do budynku poprzez sie, umieszczono porodku ciany kalenicowej. Sie usytuowana centralnie zajmowaa ca szeroko budynku. Wyjcie z sieni prowadzio na podwrze. Z bokw znajdoway si po dwie izby w trakcie frontowym i podwrzowym, kada bya dowietlona dwoma oknami. Uzyskiwano tym samym charakter symetrycznych, picioosiowych elewacji podunych i cztery izby mieszkalne. W Piszu nie wyksztaci si typ kamienicy mieszczaskiej znany z innych miast z terenu Prus, ale na stosowane tutaj rozwizania miay wpyw liczne tendencje kreowane przez wieki, a znane z zachowanych przykadw na terenie Prus Wschodnich, Zachodniego Mazowsza i Zachodniej Litwy. Stan miasta znany z planu z 1864 roku ulega w dalszych latach zmianom a do formy znanej obecnie. Zlikwidowano zatem fosy o narysie bastionowym, a od pnocy poprowadzono lini kolejow do Eku. Stacj kolejow wytyczono w zachodniej czci, co spowodowao rozbudow miasta w stron linii kolejowej. Powstanie stacji kolejowej doprowadzio do budowy caego systemu budynkw przynalenych do rangi stacji. Powsta dworzec z magazynem spedycji kolejowej jak i parowozownia z budynkiem administracyjnym. Granice stacji wyznaczay nastawnie, a nad caoci dominowaa kolejowa wiea wodna. Obsuga stacji wymagaa caego sztabu ludzi, dla ktrych wzniesiono typowe domy kolejowe. Zabudowa miejska rozwina si w sposb naturalny w kierunku kolei. Rozwj miasta powodowa wydzielanie kolejnych kwartaw zabudowy i nowy podzia parcel budowlanych rwnie w miejscach dawnej fosy. Powstay wwczas nowe budynki noszce ju cechy budownictwa przeomu wiekw, kiedy to wprowadzono normy budowlane i stosowano zdobnictwo historyzujce lub secesyjne. Wiele domw, w wyniku remontw, otrzymao now form lub zostao cakowicie przebudowanych. Na szybki rozwj budownictwa murowanego mia wpyw rozwj technologiczny i budowa nowych cegielni z piecem Hoffmana. Kontakty z caymi Niemcami, ktre umoliwiaa kolej przyczyniy si do rozwoju infrastruktury miejskiej, rzemiosa i handlu. W Piszu zbudowano sie gazownicz. W zabudowie miasta pojawiy si budynki w formach architektury neogotyckiej z obszernymi stalowymi zbiornikami na gaz. Symbolem nowoczesnego wwczas systemu wodocigw i kanalizacji miejskiej staa si wiea wodna. Na zamkniciu rynku, w jego dawnej przestrzeni, pojawi si w 1901 roku neogotycki ratusz. Zabudow miasta uzupeniay budynki owiatowe, szpital (1908). Rozwj turystyki i uruchomienie eglugi po jeziorach

mazurskich przyczyniy si do sezonowego ruchu mionikw sportw wodnych. W miecie i jego okolicy pojawiy si budowle zwizane z wiolarstwem, eglarstwem oraz kpieliska. Po zniszczeniach pierwszej wojny wiatowej nastpia odbudowa miasta. Znaczna rozbudowa nastpia w okresie midzywojennym po 1933 roku, spowodowaa ona powstanie systemu ulic za torowiskiem, w poudniowo zachodniej czci miasta i za rzek. Powstay budynki publiczne, kamienice i domy jednorodzinne. W wyniku dziaa II wojny wiatowej zabudowa miasta ulega zniszczeniu w blisko 80%. Przystpujc do powojennej odbudowy centrum miasta zachowano ukad wyksztaconych ulic, nie zachowano jednak podziau dawnych parcel. Nowa zabudowa to cig blokw wzdu poudniowej przyrynkowej pierzei i w gbi kwartaw, niestety, zacierajca dawny charakter miasta. Prb nawizania do skali miasta, ksztatowanej przez stulecia, jest zabudowa zachodniej pierzei nowego rynku. V.3. Historyczne ukady ruralistyczne Wsie terenu gminy maj przewanie XV lub XVI wieczny rodowd. Ksztatoway si w dwojaki sposb: w powizaniu z siedliskiem dworskim lub jako wsie czynszowo - zagrodowe /wsie czynszowe/ jak rwnie dawne wsie szkatuowe. Te pierwsze poza zespoami dworskimi maj zabudow skadajc si z czworakw i dwojakw usytuowanych wzdu jednej ulicy. Zabudowa pochodzi gwnie z przeomu XIX/XX w. i ma charakter kalenicowy. Przewaaj wsie ulicowe /Imionek, Kocioek Szlachecki, Rakowo Piskie/. Licznie reprezentowane wsie czynszowe to ulicwki. Poza wsiami ulicowymi s rwnie wielodronice /Jee, Pogubie rednie, Pogubie Tylne/ ze zrnicowan zabudow. Przewaa w nich budownictwo z przeomu XIX/XX w. Ich zabudow stanowi przewanie gospodarstwa rolne skadajce si z frontowego domu mieszkalnego i budynkw gospodarczych wok prostoktnego podwrza. Murowany lub drewniany dom to przewanie, omwiony wyej, typowy dom kalenicowy. Dom tego typu mg by rozbudowywany poprzez dodanie izb z obu stron sieni. Du grup domw drewnianych znajdujemy we wsiach gminnych. We wsi Karwik zachoway si domy szerokofrontowe, asymetryczne, z sieni, kuchni i dwiema lub trzema izbami jeszcze w tradycji budownictwa ludowego z wieku XVIII i XIX. W odbudowywanych po pierwszej wojnie wiatowej wsiach z zabudow drewnian, ktra zachowaa si we wsiach Pogubie rednie, Pogubie Tylne, Zdunowo pojawiaj si znane jeszcze w XVIII wieku typy domw jednoizbowych z sieni. W Hejdyku zachoway si domy szerokofrontowe, symetryczne z gankami. W Anuszewie zachowa si dom z komnatk - przykad budownictwa rodem z kurpiowszczyzny. Budynki gospodarcze w zagrodach zazwyczaj wznoszono prostopadle do domu z uyciem kamienia i cegy. Drewniana stodoa ustawiona rwnolege do domu zamykaa podwrze. Ciekawym elementem krajobrazu wiejskiego s typowe powtarzalne domy osadnicze typu zydlung pojawiajce si zwaszcza przy zakadach przemysowych, w odbudowywanych wsiach i siedliskach dworskich. Wanym elementem wsi parafialnych by koci z terenem przykocielnym. W takich wsiach pojawiy si karczmy skadajce si z zabudowa usugowomieszkalnych i gospodarczych (midzy innymi stajni dla podrnych). Przy karczmach powstaway rwnie sale zgromadze wiejskich. Z budynkw publicznych we wsiach przewaay szkoy, gwnie jednoklasowe rzadziej dwui

wieloklasowe. Budynki owiatowe pochodz gwnie z pocz. XX wieku, kiedy to z funduszu ministerstwa osadnictwa stawiano obiekty upamitniajce dwustulecie powstania Krlestwa Pruskiego. We wsiach, przez ktre wioda linia kolejowa powstaway stacje skadajce si z budynku dworcowego z magazynem spedycji kolejowej, szaletu, domu mieszkalnego i budynkw pomocniczych. Zespoy stacji miay jednolicie rozlokowane budynki skadowe, jednorodne plany zabudowy i formy architektoniczne kadej linii. W wyniku zniszcze w okresie pierwszej wojny wiatowej ich forma ulegaa pewnym przeobraeniom. Uzupenieniem krajobrazu jest zabudowa kolonijna o formach jak we wsiach chopskich. Staym elementem wszystkich wsi s cmentarze, zdarza si, e w jednej wsi jest kilka cmentarzy - wiejski, dworski i rodzinne. V.4. Charakterystyka zasobu obiektw zabytkowych Zasb zabytkw zawiera obiekty wpisane do rejestru zabytkw i obiekty objte wojewdzk i gminn ewidencj zabytkw. Budynki stanowi grupy o rnych funkcjach uytkowych, rnym przeznaczeniu, rnej formie przestrzennej i o rnym stopniu zachowania. Obiekty kubaturowe wystpuj w formie zabudowy skupionej lub rozproszonej. Powstaway w XIX i XX wieku, jednak wikszo budynkw pochodzi z przeomu XIX i XX wieku oraz z okresu midzywojennego. Na omawianym terenie s rwnie obiekty liniowe (aleje, kana i nieczynne linie kolejowe). Zmieniy one na trwae naturalny sposb uksztatowania terenu. Cmentarze s obiektami usytuowanymi w pobliu zabudowy i ukadw liniowych oraz w przestrzeni krajobrazu. Obecnie, po likwidacji zabudowa na koloniach i wtrnych zalesieniach terenu, mona je odnale w najmniej spodziewanych miejscach. Pod powierzchni ziemi niezalenie od obecnego uksztatowania terenu odnaleziono archeologiczne lady obecnoci czowieka z rnych epok. Teren gminy objto planowymi badaniami archeologicznymi w formie tzw. Archeologicznego Zdjcia Polski /AZP/. BUDOWNICTWO Forma obiektw omawianego terenu bya zalena od rodowiskowych trendw, z czasem jednak na charakter zabudowy miay wpyw tendencje oglnopruskie, a nastpnie oglnoniemieckie (style historyzujce, secesja, midzywojenny styl narodowy). Wielko budowli i rnorodno form zdobniczych zaleaa od zamonoci mieszkacw, co miao wpyw take na rodzaj stosowanego materiau budowlanego (drewno, kamie, glina, ryglwka, cega, beton). Publiczna, przemysowa i infrastrukturalna zabudowa wsi (dworce, szkoy, urzdy, tartaki, gorzelnie, myny) miaa charakter zunifikowany, najczciej w formie neogotyckich budowli lub obiektw licowanych ceg. Mimo burzliwych dziejw tych ziem, stosunkowo dobrze zachoway si chopskie zabudowania wsi z przeomu XIX/XX w. Cz wsi uzupenionych zostao formami z okresu midzywojennego. Wanym elementem zabudowy wsi byy zespoy dworskie. Na terenie gminy zachoway si nieliczne obiekty zwizane z ziemiastwem wschodniopruskim. Czoowymi obiektami s dwory w Imionku, Kocioku Szlacheckim i paac w upkach, wszystkie obiekty pochodz z XIX w. i prezentuj rne typy siedzib od skromnego domu na planie prostokta w ukadzie dwutraktowym do ukadu rozbudowanego z penym programem pomieszcze reprezentacyjnych. S to obiekty o przebudowanych wntrzach, pozbawionych pierwotnego wystroju.

Grupa zabytkowych obiektw sakralnych na terenie gminy jest stosunkowo nieliczna. W samym miecie Pisz jest jeden koci zabytkowy: ewangelicki, ob. rzymskokatolicki, p.w. w. Jana Chrzciciela, z koca XVIII wieku. Na terenie wsi, zgodnie z podziaem parafialnym zachoway si ewangelickie zespoy sakralne, obecnie uytkowane przez katolikw. Koci parafialny, ewangelicki, ob. rzymskokatolicki w Jeach z 1866 r. ewangelicki, ob. rzymskokatolicki, w Kocioku Szlacheckim z lat 1901-1905 oraz ewangelicki ob. rzymskokatolicki w Turoli z przeomu XIX/XX wieku. W okresie midzywojennym na terenie powiatu, a tym samym gminy Pisz istniaa gsta sie kolejowa. Do chwili obecnej zachoway si dwie linie kolejowe: Pisz Szczytno i Pisz - Ek, uruchomiane w ostatnim czasie. Przestaa istnie linia normalnotorowa z Pisza przez Orzysz do Giycka. Podobny los spotka lini prowadzc do Dutowa. Pozostaoci tego systemu s jeszcze nasypy kolejowe i relikty mostw. Omawiany teren gminy wchodzi w skad duego obszaru fortyfikacyjnego tworzonego od poowy XIX wieku wok Wielkich Jezior Mazurskich Dwa ze schronw z 1939 roku w ramach tzw. linii Legi zachoway si w miejscowoci Pisz i Wiartel. W ramach rozbudowy Punktu Oporu Pisz do schronu z 1939 roku dobudowano schron na dziako p-panc. 37 mm. Wspomniany Punktu Oporu Pisz wznoszony w 1941 roku skada si ze schronw bojowych, ale gwnie z biernych obiektw ukry piechoty i dziaek p-panc. 37 mm. Bardzo ciekawymi zespoami s Punty Oporu z 1941 roku, Jee Wschd i Jee Zachd (pozycja Pisa - Narew - Galindy), niestety tylko czciowo zachowane schrony bojowe i bierne s przykadem najnowoczeniejszych schronw niemieckich z drugiej wojny wiatowej. Dodatkowym kompleksem fortyfikacyjnym jest Kwatera Goeringa w Szerokim Borze z lat 1936-1941, stanowica jedn z kilku kwater niemieckich wzniesionych na terenie Prus Wschodnich. Dodatkowo zachoway si umocnienia polowe budowane w 1944 r. - transzeje z betonowymi cylindrycznymi umocnieniami /Kochtopfe/ oraz rowy przeciwczogowe. Z zabudowa wiejskich na uwag zasuguj kompleksy zabudowy drewnianej w miejscowociach Karwik, Pogubie rednie, Pogubie Tylne, Zdunowo. Z nielicznych zachowanych leniczwek najciekawszy jest obiekt w miejscowociach Lipa Przednia i Kulik. Ciekawy jest kompleks luzy, jazu i stranicy wodnej w Karwiku. Jednak obiekty te naley czy z Kanaem Jegliskim jako zabytek techniki na caej dugoci. Dziaania konserwatorskie wobec rnorodnej grupy jak s zabytki budownictwa musz by prowadzone z uszanowaniem historycznych elementw oraz w technologiach i materiaach zblionych do stosowanych pierwotnie (np. tynki wapienne, okna drewniane, dachwka ceramiczna). Kady przypadek jest indywidualny i podjcie prac remontowych lub konserwatorskich wymaga specjalistycznej wiedzy, a przede wszystkim uzgodnie z wojewdzkim konserwatorem zabytkw. CMENTARZE Na terenie gminy Wgorzewo zachoway si 93 obiekty cmentarne. S to przede wszystkim nieczynne cmentarze ewangelickie (gwnie wiejskie, rzadziej rodzinne - rodowe), zaoone przewanie w XIX w. Kilkanacie obiektw naley do grupy cmentarzy wojennych z I i II wojny wiatowej. W lasach s rozsiane mogiy onierskie z I wojny wiatowej. Wikszo cmentarzy jest pooona w miejscach eksponowanych (wzniesienia, pagrki, wzgrza), najczciej w pobliu wsi,

dworu, sporadycznie w parku. Zaoenia cmentarne s z reguy skromne, gwnie na planie prostokta. Wrd form sepulkralnych dominuj nagrobki betonowe lub lastrikowe w ksztacie skrzyni. Rzadko spotyka si krzye eliwne. Na obiektach wojennych przewaaj pytki betonowe, stelle oraz krzye. Do najwartociowszych obiektw naley zaliczy cmentarze ewangelickie w Piszu, Liskach i Hejdyku. Obiekty te posiadaj do dobrze zachowany starodrzew, a cz z nich take interesujce nagrobki o cechach zabytkowych. Naley szczeglnie podkreli walory artystyczne krzyy eliwnych, ktre wystpuj sporadycznie (zachoway si np. w Dziadowie, Piszu, Przeroli, Turowie, Zimnej). Niektre cmentarze s obecnie trudne do odszukania w terenie z powodu kompletnej dewastacji (np. w Wielkim Lesie, czy w Wiartel -Skrzyowanie). Due wartoci historyczne posiadaj cmentarze oraz mogiy wojenne z I i II wojny wiatowej. W grupie tej wyrniaj si cmentarze w Piszu oraz w Jeach Dutowie i Snopkach, gdzie spoczywaj onierze niemieccy i rosyjscy polegli w latach 1914-1915. Znaczna cz cmentarzy jest bardzo wanym elementem krajobrazowym, charakterystycznym dla pejzau dawnych Prus Wschodnich. Cmentarze wojenne s zazwyczaj pielgnowane. Wiele obiektw znajdujcych si na terenie Lasw Pastwowych jest wygrodzonych i dobrze utrzymanych. PARKI Na omawianym obszarze zachowao si 6 parkw. Parki dworskie maj charakter krajobrazowy i s z reguy usytuowane w ssiedztwie dworu lub paacu. Pochodz z XIX wieku. Przewaaj obiekty mae o powierzchni paru hektarw. Stan zachowania parkw dworskich jest zy (z wyjtkiem parku w upkach). Nie prowadzono w nich, w okresie minionego pidziesiciolecia, prac pielgnacyjnych i rewaloryzacyjnych, poza wycink uschnitych drzew. Brak opieki nad nimi spowodowa, e parki s w duym stopniu zaronite samosiejkami i mao czytelne. Park w Borkach uleg znacznym zniszczeniom podczas wichury, ktra nawiedzia gmin w 2002 roku. Park w Kocioku Szlacheckim zosta znacznie przetrzebiony, nie pomaga w jego zachowaniu podzia na liczne dziaki. Wrd parkw na wyrnienie zasuguje jedynie obiekt w upkach, jest to park paacowy o charakterze krajobrazowym, z czytelnymi osiami i zrnicowanym drzewostanem. Wikszo obiektw parkowych peni wan rol w miejscowym krajobrazie. S one dobrze widoczne w panoramach wsi i zespow dworsko-ogrodowych. Nieliczne parki zrosy si z pobliskimi lasami, zachowujc jednake swoje dawne ukady przestrzenne (Rakowo Piskie, Imionek). OBIEKTY ARCHEOLOGICZNE Gmina Pisz naley do obszarw sabiej zbadanych pod ktem rozpoznania archeologicznego. Systematyczne badanie rozpoznawcze (powierzchniowe) w ramach oglnopolskiego programu badawczego - Archeologiczne Zdjcie Polski (AZP), objy do chwili obecnej okoo 30 % obszaru gminy. Badaniom wykopaliskowym poddano zaledwie kilka stanowisk archeologicznych (cz to badania niemieckie sprzed II wojny wiatowej, a kilka stanowisk pochodzi z odkry przypadkowych). W archiwum Wojewdzkiego Urzdu Ochrony Zabytkw w Olsztynie znajduj si dane o 88 stanowiskach archeologicznych, w tym o znaleziskach lunych. W rejestrze zabytkw nie ujto adnego stanowiska. Do obiektw najcenniejszych nale te, ktre posiadaj tzw. wasn form krajobrazow. Na terenie

gminy wskazuje si jako grodzisko obiekt Zdory - Szeroki Ostrw /stanowisko nr 49/ i wspominane w literaturze Stare Guty /stanowisko nr 19/ i Zdory /stanowisko nr 52/. W Zdorach znajduj si dwie osady nawodne, tzw. palafit" /stanowiska nr 4 i 29/. Oprcz grodzisk wasn form krajobrazowa posiada cmentarzysko kurhanowe o rnej chronologii zlokalizowane w Liskach /stanowisko nr 1/. Przy tej kategorii zabytkw archeologicznych naley take wspomnie o stanowiskach nie objtych badaniami AZP znanymi z historii i ujtymi jako zabytki nieruchome czyli o zamku krzyackim i ksicym w Piszu, a take twierdzy Pisz i Forcie Lyck. Wane s rwnie relikty w obrbie zespou staromiejskiego. Wszystkie wymienione stanowiska s niezwykle cennymi przykadami budownictwa obronnego, mieszkalnego i sepulkralnego z rnych okresw i posiadaj due walory poznawcze. Pozostae stanowiska zalicza si do tzw. obiektw paskich, poniewa nie zaznaczaj si na powierzchni gruntu. Nale do nich lady osadnictwa, osady, obozowiska i cmentarzyska ciaopalne z rnych okresw pradziejw, redniowiecza i okresu nowoytnego o rnej wartoci. Do najcenniejszych pod wzgldem poznawczym naley zaliczy: Kwik /stanowisko nr 22/, Zdory /stanowisko nr 6, 18, 44/. Prace w obrbie stanowisk objtych wojewdzk i gminn ewidencj zabytkw naley prowadzi pod nadzorem archeologicznym. Prace na wszystkich obiektach wymagaj zgody Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw. W wypadku gminy Pisz ze wzgldu na wyjtkowe pooenie i prawdopodobne bogactwo stanowisk archeologicznych naleaoby wszystkie wykopy ziemne w strefie brzegowej jezior i ciekw wodnych, nawet tam gdzie dotd nie stwierdzono istnienia obiektw pradziejowych i redniowiecznych, obj nadzorami archeologicznymi. VI. Ocena stanu kulturowego i funkcjonowania rodowiska

Ewidencj Zabytkw) uytkowana jest zgodnie z ich pierwotnym przeznaczeniem lub peni funkcje zblione do pierwotnych. Dotyczy to przede wszystkim obiektw sakralnych, mieszkalnych, wojskowych i usugowych, w przypadku ktrych stosunkowo atwe jest utrzymanie funkcji pierwotnych. Wiele obiektw zabytkowych na terenie gminy stanowi wasno prywatn. Utrzymywanie ich i remontowanie reguluj moliwoci finansowe wacicieli. Zagroeniem dla ich zachowania jest brak spadkobiercw, zmiana wasnoci, i funkcji z rolniczej na letniskow. Obiekty sakralne s utrzymywane i na bieco remontowane. Istniej jednak potrzeby remontowe. Remontu elewacji wymaga koci w Kocioku Szlacheckim. Domy w zagrodach wiejskich nalece do osb prywatnych s w wikszoci przypadkw utrzymywane i uytkowane na cele mieszkalne. Cz zagrd, zwaszcza we wsiach nad jeziorami, jest przeznaczana na funkcje letniskowe. Cmentarze ewangelickie nie s uytkowane. W wikszoci pozostaj w krajobrazie jako trudnodostpne kompleksy zielone, a zachowane nagrobki pozostaj ukryte wrd krzeww. VI.3. Ocena stanu technicznego obiektw zabytkowych i stanu dokumentacji konserwatorskiej Obecnie tylko cz obiektw zabytkowych na terenie miasta i gminy znajduje si w stanie dobrym. Stan techniczny budynkw o walorach zabytkowych jest oceniany jako dobry w 30%, dostateczny dotyczy to 40% obiektw. W zym stanie technicznym jest 30% obiektw. Stan techniczny budynkw murowanych na terenie wsi pooonych nad jeziorami i w pobliu terenw lenych ulega zdecydowanej poprawie poprzez inwestycje i remonty prywatnych wacicieli. Zy stan techniczny dotyczy zwaszcza budynkw podworskich. Wynika on w sposb oczywisty z niewielkiej o nie dbaoci przez minione szedziesit lat. Brak remontw wynika z kolei ze szczupoci rodkw finansowych oraz polityki wadz lokalnych w tym wzgldzie, ktre w przeszoci swoje wysiki koncentroway gwnie na zastpowaniu starej substancji nowymi blokami mieszkalnymi w skupiskach Pastwowych Gospodarstw Rolnych.. W planach zagospodarowania przestrzennego zakada si w przewaajcym stopniu utrzymanie zabytkowej zabudowy. VII. Ocena sabych i mocnych stron majcych wpyw na rodowisko kulturowe Miasta i Gminy Pisz W rozdziale tym wykorzystano midzy innymi wyniki analizy dokonanej w Strategii Rozwoju Gminy Pisz na lata 2007-2015. Lokalny program rewitalizacji miasta Pisz przyjty Uchwa Nr XXXIX/471/09 Rady Miejskiej w Piszu z dnia 3 wrzenia 2009 roku. Biorc pod uwag specyfik Gminy i szanse jego rozwoju wskazuje si nastpujce czynniki, zwizane z dziedzictwem kulturowym Gminy Pisz: Mocne strony - 2/3 obszaru gminy to tereny chronionego krajobrazu, w tym Puszcza Piska, Mazurski Park Krajobrazowy, rezerwaty przyrody - jeden z najwikszych, zwartych kompleksw lenych w Europie Dogodne pooenie geograficzne na terenach o duej atrakcyjnoci turystycznej; - Atrakcje kulturowe i historyczne regionu - np. bogaty folklor i tradycje ludowe, kwatera Goeringa w Szerokim Borze - teren jednostki wojskowej rodowisko

VI.1. Ochrona krajobrazu kulturowego gminy Rezerwaty i parki kulturowe: Na obszarze gminy nie ustanowiono tego typu obszarw. - Historyczne struktury przestrzenne: Na obszarze miasta i gminy nie wystpuje 1 zesp urbanistyczny. - Ukady ruralistyczne: Na obszarze miasta gminy nie objto ochron adnego ukadu ruralistycznego. W Studium Uwarunkowa i Kierunkw Zagospodarowania Przestrzennego Miasta i Gminy Pisz, zmienionym Uchwa Nr XXX/361/04 Rady Miejskiej w Piszu z dnia 29 grudnia 2004 roku ujte zostay i zabytkowe zespoy kocielne i podworskie na terenie gminy wok ktrych utworzono strefy ochrony konserwatorskiej zgodnie z decyzjami konserwatorskimi o wpisie do rejestru zabytkw. Taki zapis zapewnia ochron konserwatorsk najcenniejszych kulturowo, historycznie i krajobrazowo obszarw miasta i gminy. Dla terenw gminy zasobnych w zabytki zostay opracowane pi planw miejscowych. Plany takie opracowywane s gownie do terenw przeznaczanych pod now zabudow. Inwestycje na obszarze wsi i zabudowy kolonijnej s poprzedzane wydawaniem decyzji o warunkach zabudowy z uwzgldnieniem wiedzy o obiektach objtych wpisem do rejestru zabytkw oraz wojewdzk i gminn ewidencj zabytkw. VI.2. Wspczesne funkcje obiektw zabytkowych Wikszo obiektw zabytkowych (wpisanych do rejestru zabytkw, jak rwnie objtych Gminn

przyrodnicze korzystne dla prowadzenia polityki zrwnowaonego rozwoju; Przynaleno do regionu Mazur; Rzeka Pisa - jedna z najbardziej malowniczych i meandrujcych rzek nizinnych w Europie; Moliwo organizowania imprez ponadregionalnych plenerowych; Dobrze rozwinity ukad sieci drogowej; Dobry system komunikacji drogowej z wikszymi miastami regionu; Wysoki poziom pozyskanych funduszy unijnych. Sabe strony

- Zakazy i okraczenia w strefach chronionego krajobrazu (Mazurki Park Krajobrazowy, Obszar Natura 2000 - Puszcza Piska); - Ograniczenie komunikacji kolejowej; - Zniszczenie czci Puszczy Piskiej przez nawanic w 2002 r.; - Samowola budowlana w najatrakcyjniejszych terenach; - Zanikanie tradycji regionalnych; - Obnianie si poziomu wd gruntowych i powierzchniowych. VIII. Zaoenia programowe ochrony zabytkw Gminy Pisz VIII.1. Gwne cele polityki gminnej zwizane z opiek i ochron zabytkw. - Planowe i konsekwentne realizowanie zada samorzdowych w zakresie opieki nad zabytkami. - cise powizanie zada sucych opiece nad zabytkami ze Strategi Rozwoju gminy Pisz 2007+2015 przyjt Uchwa Nr XVII/159/07 Rady Miejskiej w Piszu z dnia 30 listopada 2007 roku oraz polityk przestrzenn gminy. - Rozumienie znaczenia dziedzictwa kulturowego dla rozwoju gminy, popularyzacja idei opieki nad zabytkami odczytywanej jako rdo tosamoci, wiedzy i tradycji. - Integrowanie ochrony zabytkw i opieki nad zabytkami oraz walorw przyrodniczych w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego w szerokim rozumieniu dziedzictwa kulturowego jako dobra kultury i natury World Cultural Heritage (wiatowe Dziedzictwo Kultury). - Stworzenie i wprowadzenie zasad ochrony materialnego dziedzictwa kulturowego w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. - Podejmowanie dziaa majcych na celu zwikszenie atrakcyjnoci przestrzeni wiejskiej i zabytkw dla potrzeb spoecznych, turystycznych i edukacyjnych oraz wspieranie inicjatyw sprzyjajcych wzrostowi rodkw oonych na opiek nad zabytkami. - Prowadzenie dziaa planistycznych i inwestycyjnych majcych na celu powstrzymanie degradacji obszarw i obiektw zabytkowych i kulturowych oraz podjcie wielopaszczyznowych dziaa majcych na celu popraw stanu zabytkw. - Aktywne i kreatywne zarzdzanie zasobami stanowicymi dziedzictwo kulturowe, jego rewitalizacja, adaptacja i cise akcentowanie potencjau tosamoci kulturowej. - Racjonalne wykorzystanie funduszy gminnych na ratowanie, konserwacj i dokumentowanie dziedzictwa kulturowego. - Wspieranie projektw zwizanych z opiek nad zabytkami i zagospodarowaniem obiektw zabytkowych. - Upowszechnianie wrd wacicieli i uytkownikw obiektw zabytkowych znajomoci zasad opieki nad zabytkami, zasad etyki i profilaktyki konserwatorskiej,

Niewykorzystany potencja przyrodniczy; Niewykorzystane moliwoci transportu kolejowego; Kolizja ruchu kolejowego z gwnymi ulicami miasta; Niski stopie oddzielenia ruchu koowego od rowerowego; Niekorzystny ukad komunikacyjny w centrum miasta; Brak obwodnicy miasta; Zy stan techniczny istniejcej zabudowy, szczeglnie o funkcji mieszkalnej; Zy stan zagospodarowania terenw wewntrz osiedli mieszkaniowych; Brak wolnych terenw pod inwestycj; Niedostateczna sie infrastruktury technicznej dla rozwoju turystyki: Saby stopie skanalizowania, zwodocigowania i zgazyfikowania gminy. Zy stan techniczny drg - szczeglnie na terenach wiejskich; Sabo rozwinita baza noclegowa, szczeglnie w zakresie orodkw turystycznych o rednim i wyszym standardzie: Hotele - wysokie ceny, ale nie oferuj na szerok skal adnych atrakcji poza noclegiem. Pola namiotowe - brak sanitariatw, uj wody, kontenerw na odpady, oznacze turystycznych; Brak infrastruktury turystycznej zapewniajcej rozwj sportu i rekreacji - brak wyznaczonych miejsc do organizowania szerszych imprez sportowych, rekreacyjnych, eglarskich (np. regaty, wycigi bojerowe) kulturalnych i rozrywkowych. Szanse

- Rezerwy terenw, moliwych do wykorzystania; - Aktualna Strategia Rozwoju Miasta; - Jasno i precyzyjnie okrelone kierunki rozwoju Miasta Pisz; - Rozpoczta budowa infrastruktury okooturystycznej; - Rozpoczty proces porzdkowania przestrzeni publicznej; - Umowa o wsppracy z partnerami z Niemiec, Estonii i Litwy; - Moda na szkolenia na Mazurach (konferencje, szkolenia poczone z wypoczynkiem); - Parlamentarzyci Warmii i Mazur; - Sawni ludzie wypoczywajcy na terenie gminy Pisz; - Moda na ekologi i ochron przyrody; - Moda na Mazury; - Fundusze strukturalne Unii Europejskiej. Zagroenia - Brak opracowanych miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego dla obszaru caego miasta; - Niedostateczne lub nieekonomiczne wykorzystanie przestrzeni; - Pogarszajcy si stan budynkw komunalnych w miecie;

wspieranie odpowiedzialnoci wacicieli zabytkowych za posiadane mienie.

obiektw

- Wspieranie wydawnictw obejmujcych zagadnienia zwizane z histori gminy oraz ochron dbr kultury. - Wspieranie dziaa sprzyjajcych szerszemu zaangaowaniu si sektora prywatnego w ochron dziedzictwa kulturowego. - Wspieranie dziaalnoci organizacji spoecznych, pozarzdowych i rodowisk zajmujcych si ochron i opiek nad zabytkami. - Zapewnienie wsparcia przy informacji o zabytkach gminy. tworzeniu systemu

VIII.2. Dziaania zwizane z opiek nad zabytkami oraz ochron krajobrazu kulturowego Gminy Pisz - Realizacja zada z zakresu opieki nad zabytkami wynikajcych ze Strategii Rozwoju gminy Pisz 2007+2015 przyjtej Uchwa Nr XVII/159/07 Rady Miejskiej w Piszu z dnia 30 listopada 2007 roku. - Realizacja kierunkw polityki przestrzennej wskazanych w Studium uwarunkowa i kierunkw zagospodarowania przestrzennego oraz zapisw dotyczcych ochrony dziedzictwa i krajobrazu kulturowego w miejscowych planach zagospodarowania przestrzennego. - Kontynuacja sukcesywnego opracowywania miejscowych planw zagospodarowania przestrzennego dla terenw wymagajcych sporzdzenia planw ze wzgldu na istniejce uwarunkowania rodowiska kulturowego. - Wprowadzanie zmian w gminnej ewidencji zabytkw w oparciu o aktualizowany wykaz obiektw zabytkowych stanowicy zacznik do niniejszego programu jako bazy danych. - Okresowe przegldy zabezpiecze obiektw zabytkowych zgodnie z Gminnym programem ochrony zabytkw Gminy Pisz o na wypadek konfliktu zbrojnego i sytuacji kryzysowych. - Podjcie dziaa promocyjnych w celu znalezienia uytkownikw dla zdegradowanych obiektw zabytkowych na terenie gminy; prowadzenie na oficjalnej stronie internetowej oferty inwestycyjnej. - Podejmowanie dziaa w zakresie ustalenia stanu prawnego nieruchomoci zabytkowych opuszczonych przez poprzednich wacicieli (nieruchomoci o nieuregulowanym stanie prawnym). - Przekazywanie informacji wacicielom i dysponentom obiektw zabytkowych o moliwociach korzystania z programowych funduszy Wsplnoty Europejskiej na dofinansowanie prac konserwatorskich przy zabytkach. - Podjcie dziaa zmierzajcych do uporzdkowania zabytkowych nekropolii i remontw zabytkowych nagrobkw. - Interwencja wadz miasta przy racych naruszeniach prawa budowlanego (zwaszcza w zakresie samowoli budowlanych na obszarach objtych ochron konserwatorsk), przy obiektach zabytkowych oraz ujtych w ewidencji gminnej (zwaszcza jeli chodzi o rozbudowy i przebudowy zmieniajce bry budynkw). VIII.3. Dziaania informacyjne, popularyzacyjne i edukacyjne zwizane z promocj zabytkw i walorw miejskiej przestrzeni kulturowej Pisza Udostpnienie na oficjalnej stronie internetowej Urzdu Gminy Gminnej Ewidencji Zabytkw wraz z podaniem ich aktualnego stanu prawnego (dot. obiektw wpisanych do rejestru zabytkw).

- Aktywna wsppraca z lokalnymi mediami w celu promocji zabytkw i upowszechniania dziaa zwizanych z opiek nad zabytkami. IX. Realizacja i finansowanie przez miasto i gmin zada z zakresu ochrony zabytkw Gwny obowizek dbania o stan zabytkw, a tym samym ponoszenia nakadw na prace konserwatorskie, spoczywa na wacicielach i uytkownikach obiektw zabytkowych. Istniej jednak moliwoci finansowania prac przy zabytkach z rnych rde, z zaangaowaniem samorzdu gminnego. Poniej wskazano rne moliwoci pozyskiwania rodkw. - Zgodnie z Rozporzdzeniem Ministra Kultury z dnia 6 czerwca 2005 r. w sprawie udzielania dotacji celowej na prace konserwatorskie, restauratorskie i roboty budowlane przy zabytku wpisanym do rejestru zabytkw. (Dz. U. z 2005 r. Nr 112, poz. 940), istnieje moliwo dofinansowania zada z zakresu ochrony zabytkw m.in. z budetu pastwa. Wsparcie finansowe pochodzi ze rodkw: - Ministerstwa Kultury; - Wojewody Warmisko-Mazurskiego, bdcych w dyspozycji Warmisko-Mazurskiego Wojewdzkiego Konserwatora Zabytkw; - Budetu wojewdztwa warmisko-mazurskiego i jednostek samorzdu terytorialnego; - Funduszu Kocielnego (dla prac przy obiektach sakralnych, nie obejmujcych konserwacji ruchomego wyposaenia kociow); - Narodowego Funduszu Ochrony rodowiska i Gospodarki Wodnej (dla zabytkowych zaoe zielonych). - W zalenoci od sytuacji budetowej samorzdu istnieje moliwo udzielenia dotacji na prace restauratorskie, konserwatorskie i roboty budowlane przy obiektach wpisanych do rejestru zabytkw (zarwno nieruchomych jak i ruchomych) na drodze podjcia stosownej uchway przez Rad Gminy Pisz. - Przy sprzeday obiektw zabytkowych nalecych do miasta i gminy stosuje si dozwolone prawem zniki. - Pozyskiwanie rodkw finansowych na zadania inwestycyjne jest moliwe ze rde zewntrznych. Wspfinansowania dziaa obejmujcych zarwno podnoszenie poziomu wiedzy w zakresie kultury i historii, jak rwnie zachowanie oraz ochron dziedzictwa kulturowego, moe by dokonywane ze rodkw finansowych Unii Europejskiej. Fundusze strukturalne utworzono dla wyrwnywania poziomu rozwoju regionw w zjednoczonej Europie, z uwagi na uznanie kultury za jeden z czynnikw rozwojowych regionw.

- Dla inicjatyw pozarzdowych istnieje moliwo wsparcia ze strony fundacji europejskich i zagranicznych. X. Zadania miasta i gminy zwizane z ochron rodowiska w zakresie konserwacji zieleni zabytkowej Na obszarze Gminy Pisz wystpuje zrnicowane krajobrazowo tereny. Pnocna cz, leca w obrbie Rwniny Mazurskiej, charakteryzuje si maymi deniwelacjami terenu rozcitego jedynie niewielkimi ciekami wodnymi. Cz wschodnia, naley do Pojezierza Eckiego i charakteryzuje si gbokimi dolinami oraz rynnami wypenionymi przez wody jezior. Wody zajmuj 19,4% powierzchni gminy. Caa gmina Pisz ley w zlewni rzeki Pisy wypywajcej z jeziora Ro. Zbiera ona wody rodkowe i poudniowej cz Systemu Wielkich Jezior Mazurskich i uchodzi do rzeki Narwi. W 1977 roku, na terenie 7 gmin, utworzono Mazurski Park Krajobrazowy z czego 9 270 ha ley na terenie gminy Pisz. Wikszo tego obszaru zajmuj wody jeziora niardwy. Park obejmuje cz gruntw w obrbach Snopki, Karwik, Szczechy Wielkie, Zdory i Kwik. Znaczna cz powierzchni gminy (50%) zajmuj obszary chronionego krajobrazu Puszcza i Jeziora Piskie utworzonego na mocy rozporzdzenia Wojewody Suwalskiego dnia 2 maja 1991 r. oraz obszary chronionego krajobrazu otuliny Mazurskiego Parku Krajobrazowego utworzone rozporzdzeniem Wojewody Warmisko-Mazurskiego z dnia 14 kwietnia 2003 r. Na terenie gminy Pisz znajduj si 2 rezerwaty przyrody: Jezioro Pogubie Wielkie i Jezioro Nidzkie. Na terenach rezerwatw oraz parku krajobrazowego obowizuj zakazy wynikajce z aktw ich powoania. Strefami ciszy objte s nastpujce jeziora: Nidzkie, Pogubie Wielkie i Mae, Wiartel, Brzozolasek, Kaczerajno, Jagodzin, Biaoawki, Kocio. Cz terenu Gminy Pisz o powierzchni 47 335 ha wchodzi w skad obszaru Natura 2000 Puszcza Piska (PLB 280008) wyznaczonego na podstawie Rozporzdzenia Ministra rodowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarw specjalnej ochrony ptakw Natura 2000. Celem wyznaczenia tych obszarw jest ochrona populacji dziko wystpujcych ptakw oraz utrzymanie ich siedlisk w niepogorszonym stanie. Obszar ten obejmuje zachodni cz gminy Pisz poczwszy od jeziora niardwy, po linii drogi krajowej Nr 63, jeziora Ro i rzeki Pisy. Na terenie gminy s take chronione drzewa formie pomnikw przyrody: na terenie miasta, na terenie Fabryki Sklejka - Pisz - db szypukowy; w Lenictwie Orle - dwa dby szypukowe modrzew europejski, cztery sosny

zwyczajne, db szypukowy przy polu namiotowym, cztery dby bezszypukowe przy domku myliwskim nad jez. Seksty; w Lenictwie Turol - dwa dby szypukowe; w Lenictwie Rybitwy - lipa drobnolistna; w Rakowie Piskim - kasztanowiec, lipa drobnolistna; przy drodze do wsi Rybitwy - lipa drobnolistna; w Lenictwie Pogorzele lipa drobnolistna; w Lenictwie Jee - lipa drobnolistna; przy drodze do wsi upki - wierzba wskolistna; w Lenictwie Lipnik - sosna pospolita; przy drodze polnej w Kotle Duym - lipa drobnolistna i w Kotle Duym gaz narzutowy. W wojewdzkiej ewidencji zabytkw znajduj si aleje przydrone typowane do ochrony jako element krajobrazu kulturowego:
Lp. Numer drogi 1666N Droga/odcinek typowany do ochrony Odcinki: droga kraj. nr 58 (Kocio) 1. droga kraj. nr 58 - Rakowo Piskie - Szymki Rakowo Piskie - Kuky 2. Szymki - Kuky Liski - Szymki Na caej dugoci droga nr 58 (Pisz) Rybitwy - droga nr 58 Na caej dugoci (Kaliszki) Przebieg drogi

1 2 3

1668N 1670N

Integraln czci krajobrazu Gminy Pisz s obszary zieleni, w tym zabytkowej, przy ktrych s podejmowane zabiegi pielgnacyjno-chirurgiczne, obejmujce: - cicia przyrodnicze, - cicia sanitarne, - leczenie i pielgnowanie ubytkw powierzchniowych i wgbnych; zwalczanie grzybw pasoytniczych i chorobotwrczych, zwalczanie owadw drcych drewno, - wzmocnienia mechaniczne, - prace pielgnacyjno-zabezpieczajce przy systemie korzeniowym, - nawoenie drzew, - wzbogacanie nasadzeniami. Plan dziaa w zakresie konserwacji zieleni na lata 2011-2014: - Prace pielgnacyjne, cicia sanitarne i nasadzenia nowych drzew i krzeww. - Nasadzenia i pielgnacja drzew oraz zieleni w pasach drogowych. - Tworzenie wok jezior i rzek stref ochronnych zagospodarowanych zieleni w celu zapobiegania spywu zanieczyszcze.

XI. Wykazy zabytkw wpisanych do Rejestru Zabytkw Wojewdztwa Warmisko-Mazurskiego TABELA 1.1. MIASTO PISZ. WYKAZ ZABYTKW NIERUCHOMYCH. REJESTR ZABYTKW WOJEWDZTWA WARMISKO-MAZURSKIEGO.
Nr w wykazie Nr w rejestrze zabytkw A-471 z 5.09.1958 A 525 z 05.09.1958 A 1155 z 11.05. 1968 A 523 z 23.07.1986 A 4331 z 20.05.2005 A 4339 z 20.05.2005 A 3176 z 18.07.1991 A 4335 z 20.05.2005 A 4335 z 20.05.2005 A 4333 z 20.05.2005 A 4332 z 12.05.2005 A 4337 z 20.05.2005 A 4338 z 20.05.2005 A 122 z 28.09.1953 A 471 z 05.09.1958 A 471 z 05.09.1958 A 4336 z 20.05.2005 A 4328 z 20.05.2005 A 4329 z 20.05.2005 A 4330 z 20.05.2005 A 4327 z 20.05.2005 A 4445 z 04.01.2007 A 3895 z 30.05.2005 A 3895 z 20.05.2005 A 3895 z 20.05.2005 A 4515 z 23.10.2008 A 1700 z 23.07.1986 A 4479 z 08.10.2007 A 4469 z 29.06.2007 Nr dziaki Wasno

Lp. 1. 2.

Obiekt zabytkowy Czas powstania, okresy przebudowy, stopie zachowania Zaoenie starego miasta Pisza oraz 50-100 m poza granicami starego miasta oraz zabudowa Pisz, ruiny zamku, mur., XV-XVIII w. Pisz, koci ewangelicki, ob. rzymskokatolicki p.w. Jana Chrzciciela, mur-szach., K. XVIII w. wiea 1737-1739 r. /karta/ Pisz, kaplica cmentarna, na cmentarzu ewangelickim ul. Dworcowa, mur., pocz. XX w. Pisz, Lipowa, dom nr 5, mur. pocz. XX w. Pisz, Pl. Daszyskiego dom nr 1, mur. pocz. XX w. Pisz, Pl. Daszyskiego dom nr 2, mur. pocz. XX w. Pisz, Pl. Daszyskiego dom nr 6, mur., XIX w. /karta/ Pisz, Ratusz, ob. Starostwo, Pl. Daszyskiego 7, mur. pocz. XX w. /karta/ Pisz, Pl. Daszyskiego dom nr 8, mur., pocz. XX w. Pisz, Pl. Daszyskiego dom nr 9, mur. pocz. XX w. Pisz, Pl. Daszyskiego dom nr 14, mur., 1909 r. Pisz, ul. Rybacka dom nr 2, mur. pocz. XX w. Pisz, ul. Rybacka dom nr 4, mur. pocz. XX w. Pisz, ul. Rybacka dom nr 8, mur., XVIII/XIX w. /karta/ Pisz, ul. Rybacka dom nr 12, mur. pocz. XX w. Pisz, ul. Rybacka dom nr 18, mur. pocz. XX w. Pisz, ul. Wojska Polskiego 2, mur. pocz. XX w. Pisz, Wyzwolenia dom nr 1, mur. 2 po. XX w. Pisz, Wyzwolenia dom nr 2, mur. 2 po. XX w. Pisz, Wyzwolenia dom nr 3, mur. 2 po. XX w. Pisz, Wyzwolenia dom nr 4, mur. 2 po. XX w. Pisz, ul. Gdaska 11 wiea wodna, mur., pocz. XX w. Pisz, dom w zespole przemysowo-magazynowo -mieszkalnym, ul. Dworcowa nr 4, XIX/XX w. /karta/ Pisz, magazyn w zespole przemysowo-magazynowo -mieszkalnym, ul. Dworcowa 6A, XIX/XX w. Pisz, magazyn zespole przemysowo-magazynowo -mieszkalnym, XIX/XX w. /karta/ Pisz, ul. Wglicka, wiea wodna w zespole dworca kolejowego, l. 30. XX w. Pisz, dawny cmentarz komunalny, 1876 r. /karta/ Pisz, schron bojowy, typu 502, elbetowy, 1941 r. Pisz, schron bojowy, typu 107a, elbetowy, 1941 r.

147/1961

3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30.

148/1961 149/1961 150/1961 151/1961 152/1961 153/1961 154/1961 155/1961 156/1961 158/1961 159/1961 160/1961 161/1961 162/1961 165/1961 169/1961 170/1961 171/1961 172/1961 173/1961 177/1961 179/1961 180/1961 181/1961 185/1961 190/1961 195/1961 196/1961

371/2; 370/3; 375/5 372/9 384 192/5 415/1 423/2 423/2 429/8; 429/9 431 414/9 414/11 262/2 414/13 419/1 463/3 465/1 472 423/1 426 427 428 425 323/2 352 352/4 349/58; 350/21 142/42 192/5 136/17 16/20

komunalna

wyznaniowa komunalna pastwowa wspwasno wspwasno prywatna komunalna wspwasno wspwasno wspwasno wspwasno wspwasno komunalna pastwowa prywatna wspwasno wspwasno wspwasno wspwasno wspwasno komunalna komunalna komunalna prywatna pastwowa komunalna pastwowa prywatna

TABELA 1.2.

GMINA PISZ. WYKAZ ZABYTKW NIERUCHOMYCH. REJESTR ZABYTKW WOJEWDZTWA WARMISKO-MAZURSKIEGO.

Lp. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16.

Obiekt zabytkowy Czas powstania, okresy przebudowy, stopie zachowania Borki PGR, park dworski, XIX/XX w. Czarci Ostrw, Fort Lyck, budowla ziemna z pozostaociami fundamentowa budowli k. XVIII w. Dutowo (Jee), cmentarz ewangelicki, 1914-1915 Imionek, dwr w zespole dworskim, mur., XIX/XX w. /karta/ Imionek, stajnia w zespole dworskim, mur., XIX/XX w. /karta/ Imionek, stodoa w zespole dworskim, drew., XIX/XX w. /karta/ Imionek, park w zespole dworskim, XIX/XX w. Imionek, Mauzoleum, mur., pocz. XX w. Imionek, cmentarz ewangelicki, mur., 1 po. XX w. /karta/ Jee, Koci ewangelicki ob. rzymskokatolicki p.w. . Piotra i Pawa, mur., 1866 r. /karta/ Kocioek Szlachecki, koci ewangelicki, ob. rzymskokatolicki p.w. MB Gietrzwadzkiej, mur., 1901-1905 r. /karta/ Kocioek Szlachecki, dwr w zespole dworskim, mur., XIX w. /karta/ Kocioek Szlachecki, stajnia w zespole dworskim, mur., XIX w. /karta/ Kocioek Szlachecki, gorzelnia ob. magazyn w zespole dworskim, mur., XIX w. /karta/ Kocioek Szlachecki, stodoa w zespole dworskim, mur., XIX w. /karta/ Kocioek Szlachecki, park w zespole dworskim, mur., XIX w.

Nr w wykazie 11/1961 15/1961 17/1961 41/1961 42/1961 43/1961 44/1961 45/1961 46/1961 50/1961 99/1961 101/1961 102/1961 103/1961 104/1961 105/1961

Nr w rejestrze zabytkw A 3204 z 04.11.1991 A 4311 z 08.11.2004 A 522 z 23.07.1986 A 1652 z 12.03.1983 A 1652 z 12.03.1983 A 1652 z 12.03.1983 A 1652 z 12.03.1983 A 2595 z 11.01.1989 A 2595 z 11.01.1989 A 333 z 27.03.1990 A 2961 z 15.12.1989 A 1991 z 31.03.1987 A 1991 z 31.03.1987 A 1991 z 31.03.1987 A 1991 z 31.03.1987 A 1991 z 31.03.1987

Nr dziaki 14/110 423/4 157/2 194/2; 194/3; 194/1 194/15 194/15 194/15 190 190 119/3 145 127/36 127/254 127/254 127/254 127/25; 127/37; 127/36; 127/95; 127/258; 127/257; 127/93; 127/92; 127/91; 127/80 52/1

Wasno komunalna pastwowa komunalna prywatna prywatna prywatna prywatna komunalna komunalna wyznaniowa pastwowa prywatna prywatna prywatna prywatna wspwasno

17.

18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25.

upki, dwr w zespole dworsko-parkowym, ob. Orodek SzkolnoWychowawczy, mur., ok. po. XVIII w. przebudowany XIX i XX w. /karta/ upki, gorzelnia w zespole dworsko-parkowym, ob. budynek mieszkalno-magazynowy, mur., 1 po. XIX w. /karta/ upki, stajnia w zespole dworsko-parkowym, ob. budynek mieszkalno-magazynowy, mur., 1 po. XIX w. /karta/ upki, park w zespole dworsko-parkowym, 1 po. XIX w. Snopki, cmentarz wojenny, 1915 r. Stare Uciany, cmentarz ewangelicki, XIX w. Turol, Koci ewangelicki, ob. par. rzymskokatolicki, p.w. MB Czstochowskiej, mur., 1848 r. /karta/ Turol, leniczwka w zespole leniczwki, pocz. XX w. Turol, b. gosp. w zespole leniczwki, pocz. XX w.

123/1961

A 1982 z 31.03.1987 A 1982 z 31.03.1987 A 1982 z 31.03.1987 A 1982 z 31.03.1987 A-2603 z 11.01.1989 r. A-2600 z 21.0.11989 r. A- 3035 z 27.03.1990 r A - 4264 z 6.11.2003 r. A - 4264 z 6.11.2003 r.

komunalna

124/1961 125/1961 126/1961 2441961 253/1961 270/1961 273/1961 274/1961

43/44 52/1 52/1 346 2262/9 32/2 1369/1 1369/1

prywatna komunalna komunalna komunalna pastwowa wyznaniowa prywatna prywatna

TABELA 2.

GMINA PISZ. WYKAZ ZABYTKW WARMISKO-MAZURSKIEGO.

Obiekt zabytkowy

RUCHOMYCH.

REJESTR

ZABYTKW

WOJEWDZTWA

L.p. 1.

Adres Pisz, Koci p.w. w. Jana Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka Pisz, Koci p.w. w. Jana Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka Pisz, Koci p.w. w. Jana Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka Pisz, Koci p.w. w. Jana Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka Pisz, Koci p.w. w. Jana Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka Pisz, Koci p.w. w. Jana Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka Pisz, Koci p.w. w. Jana Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka Pisz, Koci p.w. w. Jana Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka Pisz, Koci p.w. w. Jana Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka Pisz, Koci p.w. w. Jana Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka Pisz, Koci p.w. w. Jana Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka Pisz, Koci p.w. w. Jana Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka Pisz, Koci p.w. w. Jana Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka Pisz, Koci p.w. w. Jana Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka Pisz, Koci p.w. w. Jana Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka Pisz, Koci p.w. w. Jana Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka Pisz, Koci p.w. w. Jana Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka Pisz, Koci p.w. w. Jana Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka Pisz, Koci p.w. w. Jana Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka Pisz, Koci p.w. w. Jana Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka Pisz, Koci p.w. w. Jana Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka Pisz, Koci p.w. w. Jana Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka Pisz, Koci p.w. w. Jana Chrzciciela, parafia rzymsko-katolicka

2.

3.

4.

5.

6.

7.

8.

9.

10.

11.

12.

13.

14.

15.

16.

17.

18.

19. 20. 21. 22. 23.

Pisz, otarz gwny w Kociele parafialnym p.w. w. Jana Chrzciciela, drewno szpilkowe i lipowe, polichromowane, zocone, wczesny barok, pocz. XVIII w., pochodzenie lokalne Pisz, Rzeba - krucyfiks w otarzu gwnym Kocioa parafialnego p.w. w. Jana Chrzciciela, drewno lipowe, polichromowane, zocone, wczesny barok, pocz. XVIII w., pochodzenie lokalne Pisz, Obraz - pejza w otarzu gwnym Kocioa parafialnego p.w. w. Jana Chrzciciela, deska z drewna iglastego, wczesny barok, pocz. XVIII w., pochodzenie lokalne Ditges Maler Pisz, Paskorzeba - Ostatnia wieczerza w otarzu gwnym Kocioa parafialnego p.w. w. Jana Chrzciciela, drewno lipowe, polichromowane, zocone, wczesny barok, pocz. XVIII w., pochodzenie lokalne Pisz, Rzeba - Ewangelista Mateusz w otarzu gwnym Kocioa parafialnego p.w. w. Jana Chrzciciela, drewno lipowe, polichromowane, zocone, wczesny barok, pocz. XVIII w., pochodzenie lokalne Pisz, Rzeba - Ewangelista Jan w otarzu gwnym Kocioa parafialnego p.w. w. Jana Chrzciciela, drewno lipowe, polichromowane, zocone, wczesny barok, pocz. XVIII w., pochodzenie lokalne Pisz, Rzeba - Ewangelista ukasz w otarzu gwnym Kocioa parafialnego p.w. w. Jana Chrzciciela, drewno lipowe, polichromowane, zocone, wczesny barok, pocz. XVIII w., pochodzenie lokalne Pisz, Rzeba - Ewangelista Marek w otarzu gwnym Kocioa parafialnego p.w. w. Jana Chrzciciela, drewno lipowe, polichromowane, zocone, wczesny barok, pocz. XVIII w., pochodzenie lokalne Pisz, Obraz - Zoenie do grobu w otarzu gwnym Kocioa parafialnego p.w. w. Jana Chrzciciela, deska z drewna iglastego, olej, wczesny barok, pocz. XVIII w., Pisz, Ambona w Kociele parafialnym p.w. w. Jana Chrzciciela, drewno lipowe, polichromowane, zocone, wczesny barok, pocz. XVIII w., 1701, mistrz otarza gwnego Pisz, Rzeba Mojesz w ambonie Kocioa parafialnego p.w. w. Jana Chrzciciela, drewno lipowe, polichromowane, zocone, wczesny barok, pocz. XVIII w., 1701, mistrz otarza gwnego Pisz, Rzeba - w. Jan Chrzciciel w ambonie Kocioa parafialnego p.w. w. Jana Chrzciciela, drewno lipowe, polichromowane, zocone, wczesny barok, pocz. XVIII w., 1701, mistrz otarza gwnego Pisz, Rzeba - Dwunastu Apostow w ambonie Kocioa parafialnego p.w. w. Jana Chrzciciela, drewno lipowe, polichromowane olejno, zocone, srebrzone, wczesny barok, pocz. XVIII w., 1701, mistrz otarza gwnego Pisz, Rzeba - Chrystus w ambonie Kocioa parafialnego p.w. w. Jana Chrzciciela, drewno lipowe, polichromowane, zocone, wczesny barok, pocz. XVIII w., 1701, mistrz otarza gwnego Pisz, Rzeba- pelikan w ambonie Kocioa parafialnego p.w. w. Jana Chrzciciela, drewno lipowe, zocone, srebrzone, wczesny barok, pocz. XVIII w., 1701, mistrz otarza gwnego Pisz, Rzeba- anio w ambonie Kocioa parafialnego p.w. w. Jana Chrzciciela, drewno lipowe, polichromowane, zocone, srebrzone, wczesny barok, pocz. XVIII w., 1701, mistrz otarza gwnego Pisz, Naczynie na wod chrzcieln w Kociele parafialnym p.w. w. Jana Chrzciciela, mosidz, trybowany, neoklasycyzm, k. XVIII w. Pisz, Krzy na wiey zachodniej Kocioa parafialnego p.w. w. Jana Chrzciciela, stal elazna, mosidz, blacha elazna, odlew, pny barok, 1739, pochodzenie lokalne Pisz, wiecznik w Kociele parafialnym p.w. w. Jana Chrzciciela, mosidz, trybowany, neoklasycyzm, k. XVIII w. Pisz, wiecznik w Kociele parafialnym p.w. w. Jana Chrzciciela, mosidz, trybowany, neoklasycyzm, k. XVIII w. Pisz, wiecznik w Kociele parafialnym p.w. w. Jana Chrzciciela, mosidz, trybowany, neoklasycyzm, k. XVIII w. Pisz, wiecznik w Kociele parafialnym p.w. w. Jana Chrzciciela, mosidz, trybowany, neoklasycyzm, k. XVIII w. Pisz, Krucyfiks ludowy w Kociele parafialnym p.w. w. Jana Chrzciciela, mosidz, trybowany, neoklasycyzm, k. XIX w.

Numer i data decyzji o wpisie do rejestru zabytkw 27.04.1984 r. KL WKZ 533/7/d/84 27.04.1984 r. KL WKZ 533/7/d/84 27.04.1984 r. KL WKZ 533/7/d/84 27.04.1984 r. KL WKZ 533/7/d/84

27.04.1984 r. KL WKZ 533/7/d/84

27.04.1984 r. KL WKZ 533/7/d/84

27.04.1984 r. KL WKZ 533/7/d/84

27.04.1984 r. KL WKZ 533/7/d/84

27.04.1984 r. KL WKZ 533/7/d/84 27.04.1984 KL WKZ 533/7/d/84 27.04.1984 r. KL WKZ 533/7/d/84 27.04.1984 r. KL WKZ 533/7/d/84

27.04.1984 r. KL WKZ 533/7/d/84

27.04.1984 r. KL WKZ 533/7/d/84 27.04.1984 r. KL WKZ 533/7/d/84 27.04.1984 r. KL WKZ 533/7/d/84

27.04.1984 KL WKZ 533/7/d/84 27.04.1984 KL WKZ 533/7/d/84 2.08.1972 r. KL.2.660/9/72 2.08.1972 r. KL.2.660/9/72 2.08.1972 r. KL.2.660/9/72 2.08.1972 r. KL.2.660/9/72 2.08.1972 r. KL.2.660/9/72

XII. Wykazy zabytkw ujtych w Gminnej Ewidencji Zabytkw (GEZ) TABELA 3.1. MIASTO PISZ. WYKAZ ZABYTKW NIERUCHOMYCH UJTYCH W GMINNEJ EWIDENCJI ZABYTKW.
Lp. 1. Obiekt zabytkowy Czas powstania, okresy przebudowy, stopie zachowania Pisz, ruiny zamku, mur., XV-XVIII w. Pisz, koci ewangelicki, ob. rzymskokatolicki p.w. Jana Chrzciciela, mur-szach., K. XVIII w. wiea 1737-1739 r. /karta/ Pisz, kaplica cmentarna, na cmentarzu ewangelickim ul. Dworcowa, mur., pocz. XX w. Pisz, Lipowa, dom nr 5, mur. pocz. XX w. Pisz, Pl. Daszyskiego dom nr 1, mur. pocz. XX w. Pisz, Pl. Daszyskiego dom nr 2, mur. pocz. XX w. Pisz, Pl. Daszyskiego dom nr 6, mur., XIX w. /karta/ Pisz, Ratusz, ob. Starostwo, Pl. Daszyskiego 7, mur. pocz. XX w. /karta/ Pisz, Pl. Daszyskiego dom nr 8, mur., pocz. XX w. Pisz, Pl. Daszyskiego dom nr 9, mur. pocz. XX w. Pisz, Pl. Daszyskiego dom nr 13b, mur., ok. 1930 r.. Pisz, Pl. Daszyskiego dom nr 14, mur., 1909 r. Pisz, ul. Rybacka dom nr 2, mur. pocz. XX w. Pisz, ul. Rybacka dom nr 4, mur. pocz. XX w. Pisz, ul. Rybacka dom nr 8, mur., XVIII/XIX w. /karta/ Pisz, ul. Rybacka dom nr 12, mur. pocz. XX w. Pisz, ul. Rybacka dom nr 18, mur. pocz. XX w. Pisz, ul. Rybacka dom nr 24, mur. pocz. XX w. Pisz, ul. Warszawska dom nr 5, mur. pocz. XX w. Pisz, ul. Wojska Polskiego 2, mur. pocz. XX w. Pisz, Wyzwolenia dom nr 1, mur. 2 po. XX w. Pisz, Wyzwolenia dom nr 2, mur. 2 po. XX w. Pisz, Wyzwolenia dom nr 3, mur. 2 po. XX w. Pisz, Wyzwolenia dom nr 4, mur. 2 po. XX w. Pisz, budynek przemysowy tzw. baszta, mur. pocz. XX w. Pisz, szkoa ul. Klementowskiego nr 2, mur. pocz. XX w. Pisz, Johannishhe wzgrze Jana teatr leny, mur. pocz. XX w. Pisz, ul. Gdaska 11 wiea wodna, mur., pocz. XX w. Pisz, budynek administracyjny w zespole wodocigw, ul. Gdaska 11, mur., pocz. XX w. Pisz, dom w zespole przemysowo-magazynowo -mieszkalnym, ul. Dworcowa nr 4, XIX/XX w. /karta/ Pisz, magazyn w zespole przemysowo magazynowo mieszkalnym, ul. Dworcowa 6A, XIX/XX w. Pisz, magazyn zespole przemysowo magazynowo mieszkalnym, XIX/XX w. /karta/ Pisz, ul. Dworcowa dom nr 19, b. kolejowy, mur. pocz XX w. Pisz, ul. Dworcowa dom nr 19a, b. kolejowy mur. pocz XX w. Pisz, ul. Dworcowa nr 19a, b. kolejowy gosp. mur. pocz XX w. Pisz, ul. Wglicka, wiea wodna w zespole dworca kolejowego, l. 30. XX w. Pisz, nastawnia wschodnia w zespole dworca kolejowego, mur. pocz. XX w. Pisz, nastawnia zachodnia w zespole dworca kolejowego, mur. pocz. XX w. Pisz, budynek stacji pomp w zespole dworca kolejowego, mur. pocz. XX w. Nr w wykazie 147/1961 Nr w rejestrze zabytkw A 525 z 05.09.1958 A 1155 z 11.05. 1968 A 523 z 23.07.1986 A 4331 z 20.05.2005 A 4339 z 20.05.2005 A 3176 z 18.07.1991 A 4335 z 20.05.2005 A 4335 z 20.05.2005 A 4333 z 20.05.2005 A 4332 z 12.05.2005 A 4337 z 20.05.2005 A 4338 z 20.05.2005 A 122 z 28.09.1953 A 471 z 05.09.1958 A 471 z 05.09.1958 Nr dziaki 371/2; 370/3; 375/5 372/9 384 192/5 415/1 423/2 423/2 429/8; 429/9 431 414/9 414/11 409 262/2 414/13 419/1 463/3 465/1 472 1419/2 502/9 A 4336 z 20.05.2005 A 4328 z 20.05.2005 A 4329 z 20.05.2005 A 4330 z 20.05.2005 A 4327 z 20.05.2005 423/1 426 427 428 425 183/2 200/2 518/1; 347/1 A 4445 z 04.01.2007 323/2 323/2 A 3895 z 30.05.2005 A 3895 z 20.05.2005 A 3895 z 20.05.2005 352 352/4 349/58; 350/21 142/4 142/5 142/5 A 4515 z 23.10.2008 142/42 142/61 142/61 142/43 Wasno komunalna

2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. 11. 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. 34. 35. 36. 37. 38. 39.

148/1961 149/1961 150/1961 151/1961 152/1961 153/1961 154/1961 155/1961 156/1961 157/1961 158/1961 159/1961 160/1961 161/1961 162/1961 165/1961 166/1961 168/1961 169/1961 170/1961 171/1961 172/1961 173/1961 174/1961 175/1961 176/1961 177/1961 178/1961 179/1961 180/1961 181/1961 183/1961 182/1961 184/1961 185/1961 186/1961 187/1961 188/1961

wyznaniowa komunalna pastwowa wspwasno wspwasno prywatna komunalna wspwasno wspwasno wyznaniowa wspwasno wspwasno wspwasno komunalna pastwowa prywatna wspwasno komunalna wspwasno wspwasno wspwasno wspwasno wspwasno prywatna komunalna wspwasno komunalna komunalna komunalna komunalna prywatna pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa

40. 41. 42. 43. 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61.

Pisz, cmentarz onierzy rosyjskich z I wojny wiatowej, 1915 r., /karta/ Pisz, dawny cmentarz komunalny, 1876 r. /karta/ Pisz /na Snopki po pn str./, mogia onierska, 1914-1915 r. Pisz, cmentarz onierzy radzieckich, pocz. XX w. /karta/ Pisz, cmentarz ydowski, Pisz, schron bojowy, typu 502, elbetowy, 1941 r. Pisz, schron bojowy, typu 107a, elbetowy, 1941 r. Pisz, stanowisko ckm, 1941 r. Pisz, schron bierny, typu PAK-U, elbetowy, 1941 r. ze stanowiskiem ckm Pisz, schron bierny, typu PAK-U, elbetowy, 1941 r. Pisz, schron bierny, typu Gru-U, elbetowy, 1941 r. Pisz, schron bierny, typu Gru-U, elbetowy, 1941 r. Pisz, schron bierny, typu Gru-U, elbetowy, 1941 r. Pisz, schron bierny, typu Gru-U, elbetowy, 1941 r. Pisz, schron bierny, typu Gru-U, elbetowy, 1941 r. Pisz, schron bierny, typu Gru-U, elbetowy, 1941 r. Pisz, schron bierny, typu Gru-U, elbetowy, 1941 r. Pisz, schron bierny, typu Gru-U, elbetowy, 1941 r. Pisz, schron bierny, typu Gru-U, elbetowy, 1941 r. Pisz, schron bierny, typu Gru-U, elbetowy, 1941 r. Pisz, schron bierny, typu Gru-U, elbetowy, 1941 r. Pisz, schron bierny, typu Gru-U, elbetowy, 1941 r.

189/1961 190/1961 191/1961 192/1961 193/1961 195/1961 196/1961 197/1961 198/1961 199/1961 200/1961 201/1961 202/1961 203/1961 204/1961 205/1961 206/1961 207/1961 208/1961 209/1961 210/1961 211/1961 A 4479 z 08.10.2007 A 4469 z 29.06.2007 A 1700 z 23.07.1986

142/61 192/5 1012 189 528 136/17 16/20 1380/1 136/1 38 1370/4 194/15 125 1377 1380/1 136/1 136/1 136/1 1382/9 247 148/33 563

pastwowa komunalna prywatna komunalna komunalna pastwowa prywatna pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa prywatna prywatna pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa prywatna prywatna prywatna

TABELA 3.2. GMINA PISZ. WYKAZ ZABYTKW NIERUCHOMYCH UJTYCH W GMINNEJ EWIDENCJI ZABYTKW.
Obiekt zabytkowy Czas powstania, okresy przebudowy, stopie zachowania 1. Anuszewo, dom nr 5, drew., okres midzywojenny 2. Anuszewo, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ 3. Babrosty, budynek szkoy, mur., pocz. XX w. 4. Babrosty, mogia onierzy rosyjskich z I wojny wiatowej, 1915 r. /karta/ 5. Babrosty, cmentarz ewangelicki 6. Bogumiy, budynek szkolny w zespole szkoy, mur., pocz. XX w. 7. Bogumiy, budynek gosp. w zespole szkoy, mur., pocz. XX w. 8. Bogumiy, cmentarz ewangelicki, XIX/XX w. /karta/ 9. Borki-Wilki, cmentarz ewangelicki, XIX w. 10. Borki-Wilki, cmentarz ewangelicki, XIX w. 11. Borki PGR, park dworski, XIX/XX w. Lp. Ciesina, budynek szkolny w zespole szkoy, mur., pocz. XX w. Ciesina, budynek gosp. w zespole szkoy, mur., pocz. XX w. Ciesina, cmentarz ewangelicki, Czarci Ostrw, Fort Lyck, budowla ziemna z pozostaociami fundamentowa budowli k. XVIII w. 16. Czarny Rg, mogia 17. Dutowo, cmentarz wojenny, 1914-1915 r. /karta/ 18. Dutowo (Jee), cmentarz ewangelicki, 1914-1915 12. 13. 14. 15. 19. 20. 21. 22. 23. 24. 25. 26. 27. 28. 29. 30. 31. 32. 33. Dziadki, cmentarz ewangelicki, rodzinny, I w. XX w. /karta/ Dziadowo ( Wrbel), cmentarz ewangelicki, XIX w. Grodzie, cmentarz rodzinny, XX w. Hejdyk, szkoa mur., pocz. XX w. Hejdyk, dom nr 3, drew., okres midzywojenny Hejdyk, dom nr 5, drew., okres midzywojenny Hejdyk, dom nr 5a, drew., okres midzywojenny Hejdyk, dom nr 9, drew., okres midzywojenny Hejdyk, dom nr 12, drew., okres midzywojenny Hejdyk, dom nr 13, drew., okres midzywojenny Hejdyk, dom nr 17, drew., okres midzywojenny Hejdyk, dom nr 18, drew., okres midzywojenny Hejdyk, dom nr 19, drew., okres midzywojenny Hejdyk, dom nr 20, drew., okres midzywojenny Hejdyk, dom nr 22, drew., okres midzywojenny Nr w wykazie 2/1961 3/1961 4/1961 5/1961 6/1961 7/1961 8/1961 9/1961 10/1961 357/1961 11/1961 12/1961 13/1961 14/1961 15/1961 358/1961 16/1961 17/1961 18/1961 19/1961 359/1961 26/1961 27/1961 28/1961 29/1961 30/1961 31/1961 32/1961 33/1961 34/1961 35/1961 36/1961 37/1961 Nr w rejestrze zabytkw Nr dziaki 18/1 302/1 14/4;14/5 59/1 64/2 109/1 109/1 5 129/6 41/2 14/110 28/1 28/1 19/5; 19/1 423/4 345 122 157/2 21/2 117/3 194/1 93 70/1 95/3 68 66/3 64 89 24/2 55/1 56 86/1 51 Wasno prywatna pastwowa prywatna pastwowa pastwowa prywatna prywatna komunalna pastwowa pastwowa komunalna komunalna komunalna komunalna pastwowa pastwowa komunalna komunalna komunalna pastwowa pastwowa prywatna prywatna prywatna prywatna prywatna prywatna prywatna prywatna prywatna prywatna prywatna prywatna

A 3204 z 04.11.1991

A 4311 z 08.11.2004

A 522 z 23.07.1986

34. 35. 36. 37.

Hejdyk, dom nr 24, drew., okres midzywojenny Hejdyk, dom nr 27, drew., okres midzywojenny Hejdyk, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ Imionek, dwr w zespole dworskim, mur., XIX/XX w. /karta/

38/1961 39/1961 40/1961 41/1961 42/1961 360/1961 43/1961 44/1961 45/1961 46/1961 361/1961 377/1961 47/1961 48/1961 49/1961 50/1961 51/1961 52/1961 53/1961 65/1961 55/1961 56/1961 57/1961 58/1961 59/1961 60/1961 61/1961 62/1961 63/1961 64/1961 66/1961

38. Imionek, stajnia w zespole dworskim, mur., XIX/XX w. /karta/ 39. Imionek, obora w zespole dworskim, mur., XIX/XX w. /karta/ 40. Imionek, stodoa w zespole dworskim, drew., XIX/XX w. /karta/ 41. Imionek, park w zespole dworskim, XIX/XX w. 42. Imionek, Mauzoleum, mur., pocz. XX w. 43. Imionek, cmentarz ewangelicki, mur., 1 po. XX w. /karta/ 44. 45. 46. 47. 48. 49. 50. 51. 52. 53. 54. 55. 56. 57. 58. 59. 60. 61. 62. 63. 64. Jabo, cmentarz ewangelicki Jabo, mogia onierska 1914-1915 Jakowo, cmentarz ewangelicki, przed 1850 r. /karta/ Jakowo, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ Jeglin, cmentarz ewangelicki, I po. XX w. /karta/ Jee, Koci ewangelicki ob. rzymskokatolicki p.w. . Piotra i Pawa, mur., 1866 r. /karta/ Jee, plebania /nr 5/ mur., pocz. XX w. Jee, dom 23 mur, okres midzywojenny Jee, cmentarz ewangelicki, pocz. XIX w. /karta/ Jee, mogia wojenna onierzy rosyjskich, 1915 r. Jee (zachd), schron bojowy typu 112a, elbet, 1941 r. Jee (zachd), schron bojowy typu 501, elbet, 1941 r. Jee (zachd), schron bojowy typu 501, elbet, 1941 r. Jee (zachd), schron bojowy typu 504, elbet, 1941 r. Jee (wschd - pozycja Galindy), schron bojowy typu 105d, elbet, 1941 r. Jee (wschd - pozycja Galindy), schron bojowy typu 105d, elbet, 1941 r. Jee (wschd - pozycja Galindy), schron bojowy typu 105d, elbet, 1941 r. Jee (wschd - pozycja Galindy), schron bojowy typu 113d, elbet, 1941 r. Jee (wschd - pozycja Galindy), schron bierny typu PAK-U, elbet, 1941 r. Jee (wschd - pozycja Galindy), schron bierny typu G-Gr.-U, elbet, 1941 r. Jee (Dutowo), stanowisko archeologiczne nr 9, osada i lad osadnictwa, epoka kamienia, wczesne redniowiecze, pne redniowiecze, okres nowoytny Kaczyn, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ Kaczyn, cmentarz ewangelicki, II po.. XIX w. /karta/ Karwik, luza w zespole luzy, bet. pocz. XX w. Karwik, jaz w zespole luzy, bet. pocz. XX w. Karwik, stranica wodna w zespole luzy mur. pocz. XX w. Karwik, maszynownia w zespole luzy, mur. pocz. XX w. Karwik, budynek gosp. w zespole luzy, mur. pocz. XX w. Karwik, budynek gosp. w zespole luzy, mur. pocz. XX w. Karwik, dom nr 9, drew., XIX/XIX w. /karta/ Karwik, dom nr 10, drew., k. XIX w. /karta/ Karwik, dom nr 25, drew., k. XIX w. /karta/ Karwik, dom nr 33, drew., k. XIX w. /karta/ Kwik, park dworski, XIX/XX w. Karwik, dom nr 40, drew., k. XIX w. /karta/ Karwik, cmentarz ewangelicki, II po. XIX w. /karta/ Karwik, mogia wojenna, 1914-1915, przy kanale Karwik, mogia wojenna, 1914-1915, w lesie Karwik (Ksidzwka), cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. Kocio, dom nr 3, drew., pocz. XX w. /karta/ Kocio Duy, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ Kocio Duy, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ Kocio Duy, budynek szkolny w zespole szkoy, pocz. XX w Kocio Duy, budynek gospodarczy w zespole szkoy, pocz. XX w Kocioek Szlachecki, koci ewangelicki, ob. rzymskokatolicki p.w. MB Gietrzwadzkiej, mur., 1901-1905 r. /karta/ Kocioek Szlachecki, plebania w zespole kocioa ewangelickiego, mur., 1901-1905 r. Kocioek Szlachecki, dwr w zespole dworskim, mur., XIX w. /karta/ Kocioek Szlachecki, stajnia w zespole dworskim, mur., XIX w. /karta/ Kocioek Szlachecki, gorzelnia ob. magazyn w zespole dworskim, mur., XIX w. /karta/ Kocioek Szlachecki, stodoa w zespole dworskim, mur., XIX w. /karta/ Kocioek Szlachecki, park w zespole dworskim, mur., XIX w.

A 1652 z 12.03.1983 A 1652 z 12.03.1983 A 1652 z 12.03.1983 A 1652 z 12.03.1983 A 2595 z 11.01.1989 A 2595 z 11.01.1989

82/4 27 1358/1 194/2; 194/3; 194/1 194/15 194/15 194/15 194/15 190 190 500/3 387/2 71 5 79 119/3 119/8 111 380 150/1 268 259/1 275 247 152/8 152 153/7 153/3 376/1 46/1 13/3

prywatna prywatna pastwowa prywatna prywatna prywatna prywatna prywatna komunalna komunalna prywatna pastwowa pastwowa komunalna komunalna wyznaniowa prywatna prywatna komunalna pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa prywatna prywatna prywatna prywatna pastwowa prywatna pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa komunalna prywatna prywatna prywatna pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa prywatna komunalna pastwowa komunalna komunalna wyznaniowa pastwowa prywatna prywatna prywatna prywatna wspwasno

A 333 z 27.03.1990

65. 66. 67. 68. 69. 70. 71. 72. 73. 74. 75. 76. 77. 78. 79. 80. 81. 82. 83. 84. 85. 86. 87. 88. 89. 90. 91. 92. 93. 94.

74/1961 75/1961 76/1961 77/1961 78/1961 79/1961 80/1961 81/1961 82/1961 83/1961 84/1961 85/1961 390/1961 86/1961 87/1961 362/1961 363/1961 364/1961 88/1961 89/1961 90/1961 91/1961 92/1961 99/1961 100/1961 101/1961 102/1961 103/1961 104/1961 105/1961

94 95/1 132/2 132/2 132/2 132/2 132/7 132/7 17/2 81/7 50/2 4/7 38/2 340/5 132/6 1125/1 1142 154 184/4 116 64 63 145 124/2 A 1991 z 31.03.1987 A 1991 z 31.03.1987 A 1991 z 31.03.1987 A 1991 z 31.03.1987 A 1991 z 127/36 127/254 127/254 127/254 127/25; 127/37;

A 2961 z 15.12.1989

31.03.1987

95. 96. 97. 98. 99. 100. 101. 102. 103. 104. 105. 106. 107. 108.

109. 110. 111. 112. 113. 114. 115. 116. 117. 118. 119. 120. 121. 122. 123. 124. 125. 126. 127. 128. 129. 130. 131. 132. 133. 134. 135. 136. 137. 138. 139. 140. 141. 142. 143. 144. 145. 146. 147. 148. 149.

Kocioek Szlachecki, cmentarz ewangelicki, II po. XIX w. /karta/ Kwik, budynek szkoy, pocz. XX w. Kwik, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ Kulik, leniczwka w zespole leniczwki, mur., pocz. XX w. Kulik, b mieszkalny w zespole leniczwki, drew., pocz. XX w. Lipa Przednia, leniczwka w zespole leniczwki, pocz. XX w. Lipa Przednia, budynek gospodarczy w zespole leniczwki, pocz. XX w. Lipa Przednia, cmentarz ewangelicki, XIX w. Lipa Przednia, mogia onierzy rosyjskich, 1914-1915. Lipa Tylna, leniczwka w zespole leniczwki, 1 mur., pocz. XX w. Lipa Tylna, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ Liski, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ Liski, dwie mogiy onierzy rosyjskich z I wojny wiatowej, 1914-1915 r. upki, dwr w zespole dworsko-parkowym, ob. Orodek SzkolnoWychowawczy, mur., ok. po. XVIII w. przebudowany XIX i XX w. /karta/ upki, gorzelnia w zespole dworsko-parkowym, ob. budynek mieszkalno-magazynowy, mur., 1 po. XIX w. /karta/ upki, stajnia w zespole dworsko-parkowym, ob. budynek mieszkalno-magazynowy, mur., 1 po. XIX w. /karta/ upki, park w zespole dworsko-parkowym, 1 po. XIX w. upki, szkoa w zespole szkoy pocz. XX w./karta/ upki, budynek gospodarczy w zespole szkoy /karta/ upki, cmentarz ewangelicki, II po. XX w. /karta/ ysonie, cmentarz ewangelicki, XIX/XX w. /karta/ ysonie, cmentarz ewangelicki, I po. XIX w. /karta/ Maldanin, cmentarz ewangelicki, I po. XIX w. /karta/ Masty, cmentarz ewangelicki, XX w. /karta/ Masty, stanowisko archeologiczne nr 1, lad osadnictwa, mezolit Niedwiedzie, cmentarz ewangelicki, XIX w. Niedwiedzie, szkoa, pocz. XX w. Pietrzyki, cmentarz ewangelicki, XIX w. Paski, cmentarz ewangelicki, XX w. Pieczysko, cmentarz ewangelicki, XIX w. Pietrzyki Kolonia, cmentarz ewangelicki, XIX w. Pietrzyki Kolonia, stanowisko archeologiczne nr 1, lad osadnictwa, epoka kamienia -mezolit Pilchy, dom nr 8, mur., pocz. XX w. Pilchy, dom nr 17, mur., pocz. XX w. Pilchy, szkoa w zespole szkoy, mur., pocz. XX w. Pilchy, b. gospodarczy w zespole szkoy, mur., pocz. XX w. Pilchy, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ Piskorzewo /od Jey/, cmentarz ewangelicki, XIX w. Piskorzewo /od Jey/, mogia rodziny Sulimw, po 1945 r. Pogobie Przednie (Pogubie Przednie), cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ Pogobie Przednie (Pogubie Przednie), mogia onierzy rosyjskich, 1914-1915 Pogobie rednie (Pogubie rednie), szkoa 31, mur. pocz XX w. Pogobie rednie (Pogubie rednie), cmentarz 1ewangelicki, I w. XX w. /karta/ Pogobie rednie (Pogubie rednie), dom nr 45, drewn. okres midzywojenny. Pogobie rednie (Pogubie rednie), dom nr 47, drewn. okres midzywojenny. Pogobie Tylne (Pogubie Tylne), b. szkolny w zespole szkoy, mur., pocz. XX w. Pogobie Tylne (Pogubie Tylne), dom nr. 5, mur., okres midzywojenny Pogobie Tylne (Pogubie Tylne), cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ Rakowo Piskie, budynek gospodarczy w zespole dworskoparkowym, mur., XIX/XX w. Rakowo Piskie, park w zespole dworsko-parkowym, mur., XIX/XX w. Rakowo Piskie, cmentarz ewangelicki, I w. XX w. /karta/ Rakowo Piskie, cmentarz ewangelicki, II po. XIX w. /karta/ Rakowo Piskie, cmentarz ewangelicki, II po. XIX w. /karta/ Rostki, dom nr 12, mur., pocz. XX w. Rostki, dom nr 18, mur., pocz. XX w.

106/1961 107/1961 108/1961 112/1961 113/1961 114/1961 115/1961 116/1961 365/1961 117/1961 118/1961 119/1961 120/1961 123/1961 A 1982 z 31.03.1987 A 1982 z 31.03.1987 A 1982 z 31.03.1987 A 1982 z 31.03.1987

127/36; 127/95; 127/258; 127/257; 127/93; 127/92; 127/91; 127/80 148/5; 124/1 127/5 31/1 203/2 203/2 2180/2 2180/2 2180/1 170/1 190/2 190/1 9 170 52/1

wyznaniowa prywatna pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa komunalna pastwowa komunalna

124/1961 125/1961 126/1961 127/1961 128/1961 129/1961 130/1961 131/1961 132/1961 133/1961 366/1961 134/1961 367/1961 141/1961 368/1061 369/1961 143/1961 144/1961 135/1961 136/1961 138/1961 139/1961 140/1961 145/1961 146/1961 217/1961 218/1961 219/1961 220/1961 221/1961 222/1961 223/1961 225/1961 226/1961 227/1961 228/1961 229/1961 230/1961 231/1961 2351961 236/1961

43/44 52/1 52/1 112/2 112/3 176/1 20 86 123 48 172/4 81/4 119/8 223 196 94/3 239 69; 166/4; 170 94;95 175/1 81 81 208 191/2 205 39/4 39/4 94/1 116/1 154/1 97/18 95/2 55/1 170 17/47 17/47 17/47 25/2 18/7 133/1 100/1

prywatna komunalna komunalna wspwasno wspwasno komunalna komunalna komunalna komunalna komunalna pastwowa komunalna prywatna komunalna pastwowa pastwowa komunalna prywatna prywatna prywatna pastwowa pastwowa komunalna komunalna pastwowa pastwowa pastwowa prywatna komunalna prywatna prywatna wspwasno prywatna komunalna komunalna komunalna komunalna prywatna komunalna prywatne wspwasno

150. 151. 152. 153. 154.

Rostki, dom nr 38, mur., pocz. XX w. Rostki, budynek szkolny w zespole szkoy, mur., pocz. XX w. Rostki, b. gosp. w zespole szkoy, mur., pocz. XX w. Rostki, cmentarz ewangelicki, I po. XX w. /karta/ Rybitwy, stanowisko archeologiczne nr 1, osada, pne redniowiecze 155. Rybitwy, cmentarz ewangelicki, I po. XX w. 156. Snopki, dom nr 65 drew., XIX/XX w. /karta/ 157. Snopki, cmentarz wojenny, 1915 r. Snopki, cmentarz ewangelicki, I po. XX w. Snopki, Bezimienna mogia /?/ Stare Guty, dom w zespole stacji kolejowej, mur., pocz. XX w. Stare Guty, budynek gospodarczy w zespole stacji kolejowej, mur., pocz. XX w. 162. Stare Guty, budynek gospodarczy w zespole stacji kolejowej, mur., pocz. XX w. 163. Stare Guty, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ 164. Stare Uciany, cmentarz ewangelicki, XIX w. 158 159. 160. 161. 165. Szasty, cmentarz ewangelicki, XX w. 166. Szczechy Mae, cmentarz ewangelicki, I po. XX w. /karta/ 167. Szeroki Br, schron sztabowy nr 1 /dwupoziomowy/ w Kwaterze Dowdcy Wojsk Lotniczych Hermana Goeringa, elbet, 19361941 168. Szeroki Br, schron sztabowy nr 2 /jednopoziomowy/ w Kwaterze Dowdcy Wojsk Lotniczych Hermana Goeringa, elbet, 1936-1941 169. Szeroki Br, schron sztabowy nr 3 /jednopoziomowy/ w Kwaterze Dowdcy Wojsk Lotniczych Hermana Goeringa, elbet, 1936-1941 170. Szeroki Br, schron sztabowy nr 4 /jednopoziomowy/ w Kwaterze Dowdcy Wojsk Lotniczych Hermana Goeringa, elbet, 1936-1941 171. Szeroki Br, schron sztabowy nr 5 /jednopoziomowy/ w Kwaterze Dowdcy Wojsk Lotniczych Hermana Goeringa, elbet, 1936-1941 172. Szeroki Br, schron sztabowy nr 6 /jednopoziomowy/ w Kwaterze Dowdcy Wojsk Lotniczych Hermana Goeringa, elbet, 1936-1941 173. Szeroki Br, schron sztabowy nr 7 /dwupoziomowy/ w Kwaterze Dowdcy Wojsk Lotniczych Hermana Goeringa, elbet, 1936-1941 174. Szeroki Br, schron sztabowy nr 8 /jednopoziomowy/ w Kwaterze Dowdcy Wojsk Lotniczych Hermana Goeringa, elbet, 1936-1941 175. Szeroki Br, elektrownia w Kwaterze Dowdcy Wojsk Lotniczych Hermana Goeringa, elbet, 1936-1941 176. Szeroki Br, kotownia w Kwaterze Dowdcy Wojsk Lotniczych Hermana Goeringa, elbet, 1936-1941 177. Szeroki Br, ujcie wody w Kwaterze Dowdcy Wojsk Lotniczych Hermana Goeringa, elbet, 1936-1941 178. Szparki, cmentarz ewangelicki, XIX/XX w. /karta/ 179. Trzonki, dworzec kolejowy, mur., pocz. XX w. 180. Trzonki, cmentarz ewangelicki, I po. XX w. /karta/ 181. Turol, Koci ewangelicki, ob. par. rzymskokatolicki, p.w. MB Czstochowskiej, mur., 1848 r. /karta/ 182. Turol, b. szkolny w zespole szkoy, mur. pocz. XX w. 183. Turol, b. gosp. w zespole szkoy, mur. pocz. XX w. 184. Turol, leniczwka w zespole leniczwki, pocz. XX w. 185. Turol, b. gosp. w zespole leniczwki, pocz. XX w. Turol, b. gosp. w zespole leniczwki, pocz. XX w. Turol, cmentarz ewangelicki, rodzinny, /karta/ Turol, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ Turowo, cmentarz ewangelicki, XIX w. Uroczysko Wdoek /od Jey/, cmentarz ewangelicki, Uroczysko Wolisko /od Jey/, cmentarz ewangelicki, Uroczysko Wolisko /od Jey/, cmentarz ewangelicki, Walddorf (Przerol), cmentarz ewangelicki, XIX w. Wglik, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ Wiartel, b. szkolny w zespole szkoy, pocz. XX w. Wiartel, szkoa, b. gosp. w zespole szkoy, pocz. XX w. Wiartel, Schron bojowy na jeden ckm, 1939 r. Wiartel, cmentarz ewangelicki, XIX/XX w. /karta/ Wiartel May, cmentarz ewangelicki, I po. XX w. /karta/ Wiartel (skrzyowanie), cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ Wielki Las ( Zielone), leniczwka, mur., w zespole leniczwki, pocz. XX w. 202. Wielki Las (Zielone), b. gospodarczy, mur., w zespole leniczwki, pocz. XX w. 186. 187. 188. 189. 190. 191. 192. 193. 194. 195. 196. 197. 198. 199. 200. 201.

237/1961 238/1961 239/1961 240/1961 241/1961 242/1961 243/1961 2441961 245/1961 370/1961 246/1961 247/1961 248/1961 249/1961 253/1961 371/1961 255/1961 256/1961

147; 148 170/3 170/3 311/2 20/2 73/4 65 346 347 1376/3 51/1 51/1 51/1 70/3 2262/9 6/1 4 1192; 1193

prywatne komunalna komunalna pastwowa pastwowa pastwowa prywatna komunalna komunalna pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa komunalna pastwowa pastwowa komunalna pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa pastwowa prywatna prywatna komunalna wyznaniowa wspwasno wspwasno prywatna prywatna prywatna pastwowa komunalna pastwowa pastwowa komunalna pastwowa pastwowa komunalna prywatna prywatna pastwowa wyznaniowa komunalna pastwowa pastwowa pastwowa

A-2603 z 11.01.1989 r.

A-2600 z 21.0.11989 r.

257/1961

1192; 1193

258/1961

1192; 1193

259/1961

1192; 1193

260/1961

1192; 1193

261/1961

1192; 1193

262/1961

1192; 1193

263/1961

1192; 1193

264/1961 265/1961 266/1961 267/1961 268/1961 2691961 270/1961 271/1961 272/1961 273/1961 274/1961 275/1961 276/1961 277/1961 278/1961 279/1961 280/1961 281/1961 372/1961 282/1961 283/1961 284/1961 389/1961 285/1961 287/1961 286/1961 288/1961 2891961

1192; 1193 1192; 1193 1192; 1193 8/8 307/1 49 32/2 68/2 68/2 1369/1 1369/1 1361/10 1360/1 110 130/2 243 247 259/1 214/3 20 10/7 10/7 1234 3 13 161/5 226/9 226/9

A- 3035 z 27.03.1990 r.

A - 4264 z 6.11.2003 r. A - 4264 z 6.11.2003 r.

203. 204. 205. 206. 207. 208. 209. 210. 211. 212. 213. 214. 215. 216. 217. 218. 219. 220. 221. 222. 223. 224. 225. 226. 227.

Wielki Las, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ Wielki Las /Kulik/ cmentarz ewangelicki, XIX w. Zawady, cmentarz ewangelicki, I po. XX w. /karta/ Zdory, b. szkolny w zespole szkoy, pocz. XX w. Zdory, szkoa b. gosp. w zespole szkoy, pocz. XX w. Zdory, karczma /nr 37/ Zdory, cmentarz ewangelicki, I po. XX w. /karta/ Zdory, cmentarz ewangelicki, pocz. XX w. /karta/ Zdunowo. b. szkolny w zespole szkoy, mur. pocz. XX w. Zdunowo. b. gosp. w zespole szkoy, mur. pocz. XX w. Zdunowo, b karczmy w zespole karczmy, mur, pocz. XX w. Zdunowo, karczma b. gosp. w zespole karczmy mur, pocz. XX w. Zdunowo, cmentarz ewangelicki, I w. XX w. /karta/ Zdunowo, cmentarz rodzinny, XX w. Zdunowo, dom nr 7, drewniany, okres midzywojenny Zdunowo, dom nr 10, drewniany, okres midzywojenny Zdunowo, dom nr 11, drewniany, okres midzywojenny Zdunowo, cmentarz ewangelicki, rodzinny Zimna, leniczwka w zespole leniczwki, mur., pocz. XX w. (Zdunowo 22) Zimna, b. gosp. w zespole leniczwki, mur., pocz. XX w. (Zdunowo 22) Zimna, gajwka w zespole leniczwki, mur., pocz. XX w. Zimna, b. gosp. w zespole leniczwki, mur., pocz. XX w. Zimna, cmentarz ewangelicki, XIX w. Zimna, mogia onierzy niemieckich, 1914-1915 r. Jezioro Nicponek, cmentarz rodzinny, XX w.

292/1961 293/1961 294/1961 295/1961 296/1961 297/1961 298/1961 299/1961 345/1961 346/1961 347/1961 348/1961 349/1961 375/1961 350/1961 351/1961 354/1961 375/1961 352/1961 353/1961 355/1961 356/1961 373/1961 374/1961 376/1961

8/63 226/9 145 121/2 121/2 209 159 155 156/2 156/2 348/7 348/7 348/8 315/1 515/1 115 170 314/1 341/1 341/1 340/8; 340/9 340/8; 340/9 41/2 359/2 1173

komunalna pastwowa komunalna prywatna prywatna wspwasno komunalna komunalna prywatna prywatna prywatna prywatna pastwowa prywatna prywatna prywatna prywatna pastwowa pastwowa pastwowa wspwasno wspwasno pastwowa pastwowa pastwowa

TABELA 4.
L.p.

GMINA PISZ. WYKAZ STANOWISK ARCHEOLOGICZNYCH UJTYCH W GMINNEJ EWIDENCJI ZABYTKW.

Obszar AZP Nr M. Nr Ob. Funkcja lad osadnictwa Kultura Chronologia wczesne redniowiecze pne redniowiecze janisawicka mezolit epoka kamienia, mezolit (?) epoka kamienia, mezolit (?) staroytno redniowiecze wczesne redniowiecze redniowiecze epoka kamienia wczesne redniowiecze pne redniowiecze okres nowoytny perstuska= gr. Wileska Miemeska mezolit pogranicze prusko sowiaskie liciak wczesne redniowiecze pne redniowiecze ? obozowisko ? pradzieje ? nieokrelona okres nowoytny ? krg zachodniobatyjski epoka kamienia okres wdrwek ludw wczesne redniowiecze mezolit pny paleolit Uwagi

Nazwa lokalna Grskie Grskie, Grskie Grskie Grskie

1. 2. 3. 4.

27-75 27-75 27-75 27-75

1 2 3 4

3 4 15 16

osada lad osadnictwa lad osadnictwa lad osadnictwa lad osadnictwa

5.

27-75

17 lad osadnictwa osada

6.

Grskie

27-75

18 lad osadnictwa lad osadnictwa lad osadnictwa

7.

Jee

31-74

57 osada lad osadnictwa obozowisko

obozowisko 8. Jee 31-74 10 58 lad osadnictwa

osada ?

9.

Jee

31-74

11

59

lad osadnictwa lad osadnictwa lad osadnictwa

10.

Jee

31-74

12

60

osada

obozowisko/osada 11. Jee Jee Jee Jee Kocio Duy Kocio Duy Kocio Duy Kocio Duy Kocio Duy Kocioek 31-74 13 61 lad osadnictwa 12. 13. 14. 15. 16. 17. 18. 31-74 31-74 31-74 27-75 27-75 27-75 27-75 14 15 16 1 2 3 4 62 63 64 lad osadnictwa 2 5 11 3 lad osadnictwa 19. 20. 27-75 27-75 5 1 15 12 lad osadnictwa lad osadnictwa osada osada lad osadnictwa lad osadnictwa lad osadnictwa lad osadnictwa osada(?) Obozowisko ? obozowisko/osada

krg kultury sznurowej

neolit - wczesna epoka brzu pne redniowiecze pne redniowiecz pny paleolit neolit - wczesna epoka brzu pne redniowiecz pne redniowiecz wczesne redniowiecze redniowiecze pne redniowiecze redniowiecze pne redniowiecze Epoka kamienia, mezolit (?) pne redniowiecze okres wdrwek ludw

osada 21. Kwik 25-73 1 20 lad osadnictwa

pne redniowiecze okres wczesno nowoytny okres nowoytny

osada 22. Kwik 25-73 2 21 cmentarzysko ciaopalne - grb bezpopielnicowy lad osadnictwa 23. Kwik 25-73 3 41 lad osadnictwa osada kurhany ?, cmentarzysko lad osadnictwa 25. 26. Liski Masty, 28-75 28-75 2 1 2 lad osadnictwa 3 lad osadnictwa lad osadnictwa lad osadnictwa 27. Pietrzyki 28-75 1 5 lad osadnictwa redniowiecze osada pne redniowiecze/okres nowoytny Epoka kamienia -mezolit okres nowoytny pne redniowiecze/okres nowoytny epoka kamienia nieokrelona pne redniowiecze/okres nowoytny Mezolit - epoka elaza okres nowoytny epoka kamienia nieokrelona redniowiecze epoka kamienia epoka kamienia epoka brzu okres wpyww rzymskich

wczesne redniowiecze pne redniowiecze okres nowoytny ? wczesne redniowiecze redniowiecze mezolit epoka kamienia

24.

Liski

28-75

28. 29. 30.

Pietrzyki Kolonia Pisz Pisz

28-75 27-74 27-74

1 4 5

4 4 5

lad osadnictwa lad osadnictwa osada lad osadnictwa

31.

Pisz

27-74

lad osadnictwa osada lad osadnictwa

32.

Pisz

27-74

7 lad osadnictwa obozowisko - osada

33.

Pisz

27-74

8 lad osadnictwa

34. 35. 36.

Rakowo Piskie Rakowo Piskie Rakowo Piskie

28-75 28-75 28-75

1 2 3

6 7 10

osada lad osadnictwa lad osadnictwa

37. 38.

Rybitwy Stare Guty

27-75 27-75

1 1

6 1

lad osadnictwa osada Grodzisko (?) osada

epoka brzu ? Pne redniowiecze ? wczesne redniowiecze pne redniowiecze wczesne redniowiecze pne redniowiecze brak lokalizacji brak lokalizacji brak lokalizacji brak lokalizacji brak lokalizacji brak lokalizacji Okres rzymski/okres wdrwek ludw wczesne redniowiecze pne redniowiecze okres wczesnonowoytny Pradzieje pne redniowiecze okres wczesno nowoytny okres nowoytny okres wdrwek ludw/wczesne redniowiecze pne redniowiecze brak lokalizacji

39.

Stare Guty

27-75

19 lad osadnictwa lad osadnictwa

40. 41. 42. 43. 44. 45. 46.

Stare Guty Zdory Zdory Zdory Zdory Zdory Zdory

27-75 25-73 25-73 25-73 25-73 25-73 25-73

3 1 2 3 4 5 6

20 lad osadnictwa 50 51 52 53 54 55 Osada wielokulturowa Cmentarzysko ciaopalne Grodzisko Cmentarzysko ciaopalne Znalezisko lune Znalezisko lune osada

47.

Zdory

25-73

lad osadnictwa lad osadnictwa lad osadnictwa lad osadnictwa lad osadnictwa

82.

Zdory

25-73

2 lad osadnictwa osada osada/cmentarzysko osada

49.

Zdory

25-73

3 osada osada osada (nawodna) Kultura kurhanw zachodniobatyj skich

okres wczesno nowoytny okres nowoytny pradzieje

50.

Zdory

25-73

10

lad osadnictwa lad osadnictwa osada ? lad osadnictwa

wczesne redniowiecze pne redniowiecze okres nowoytny pradzieje

51.

Zdory

25-73

11

5 lad osadnictwa osada okres wczesnoredniowieczny Pradzieje okres rzymski/okres wdrwek ludw okres nowoytny pradzieje okres nowoytny pne redniowiecze okres wczesnonowoytny okres nowoytny pne redniowiecze

52.

Zdory

25-73

12

cmentarzysko ciaopalne bogaczewska lad osadnictwa lad osadnictwa

53.

Zdory

25-73

13

7 lad osadnictwa lad osadnictwa

54.

Zdory

25-73

14

lad osadnictwa osada ? lad osadnictwa

55.

Zdory

25-73

15

lad osadnictwa lad osadnictwa 56. Zdory 25-73 16 10 lad osadnictwa lad osadnictwa lad osadnictwa 57. Zdory 25-73 17 11 lad osadnictwa lad osadnictwa 58. Zdory 25-73 18 12 osada lad osadnictwa kultura kurhanw zachodniobatyj skich

okres nowoytny pne redniowiecze okres wczesnonowoytny okres nowoytny epoka kamienia pne redniowiecze okres nowoytny okres nowoytny wczesna epoka elaza

59.

Zdory

25-73

19

13

lad osadnictwa lad osadnictwa osada lad osadnictwa lad osadnictwa

pne redniowiecze okres wczesnonowoytny okres nowoytny mezolit wczesna epoka elaza

60.

Zdory

25-73

20

14 lad osadnictwa lad osadnictwa

kultura kurhanw zachodniobatyj skich

pne redniowiecze okres nowoytny epoka kamienia

lad osadnictwa lad osadnictwa 61. Zdory 25-73 21 15 lad osadnictwa pne redniowiecze osada lad osadnictwa 62. Zdory 25-73 22 16 lad osadnictwa lad osadnictwa lad osadnictwa 63. Zdory 25-73 23 17 lad osadnictwa Cmentarzysko ciaopalne ? 64. Zdory 25-73 24 18 lad osadnictwa lad osadnictwa lad osadnictwa 65. Zdory 25-73 25 19 lad osadnictwa lad osadnictwa lad osadnictwa 66. Zdory 25-73 26 22 lad osadnictwa osada 67. Zdory 25-73 27 23 osada lad osadnictwa lad osadnictwa 68. Zdory 25-73 28 24 lad osadnictwa pne redniowiecze lad osadnictwa okres nowoytny lad osadnictwa 69. Zdory 25-73 29 25 osada wczesne redniowiecze pne redniowiecze okres nowoytny pradzieje okres nowoytny epoka kamienia okres nowoytny pne redniowiecze okres nowoytny (XVI-XVII) Okres wdrwek ludw pne redniowiecze okres nowoytny pradzieje wczesne redniowiecze okres nowoytny (XVI-XVII) pne redniowiecze okres nowoytny (XVI-XVII) pradzieje pne redniowiecze okres nowoytny (XVI-XVII) pne redniowiecze pradzieje

osada

70.

Zdory

25-73

30

26

lad osadnictwa osada osada

pne redniowiecze wczesne redniowiecze

71.

Zdory

25-73

31

27

pne redniowiecze okres nowoytny (XVI-XVII) epoka kamienia wczesna epoka elaza

osada lad osadnictwa osada (?)

72.

Zdory

25-73

32

28 osada osada

Kultura kurhanw zachodniobatyj skich

okres wdrwek ludw wczesne redniowiecze

73.

Zdory

25-73

33

29

Osada nawodna lad osadnictwa osada

Kultura kurhanw zachodniobatyj skich

wczesna epoka elaza pradzieje wczesne redniowiecze

74.

Zdory

25-73

34

30 osada (?) pne redniowiecze okres nowoytny pradzieje pne redniowiecze okres nowoytny pne redniowiecze okres nowoytny XVII w. okres nowoytny XVIII w. pne redniowiecze okres nowoytny XVII -XVIII w. neolit okres wdrwek ludw/wczesne redniowiecze pne redniowiecze okres nowoytny pradzieje lad osadnictwa lad osadnictwa wczesne redniowiecze pne redniowiecze okres nowoytny wczesne redniowiecze okres nowoytny (XVIII w.) wczesne redniowiecze okres nowoytny epoka kamienia okres wdrwek ludw

osada lad osadnictwa 75. Zdory 25-73 35 31 lad osadnictwa lad osadnictwa lad osadnictwa 76. Zdory 25-73 34 32 lad osadnictwa lad osadnictwa lad osadnictwa 77. Zdory 25-73 37 33 osada

lad osadnictwa osada 78. Zdory 25-73 38 34 lad osadnictwa lad osadnictwa

79.

Zdory

25-73

39

35 lad osadnictwa lad osadnictwa lad osadnictwa

80.

Zdory

25-73

40

36 osada lad osadnictwa

81.

Zdory

25-73

41

37 lad osadnictwa lad osadnictwa

82.

Zdory

25-73

42

38

osada lad osadnictwa bogaczewska

pne redniowiecze lad osadnictwa lad osadnictwa 83. Zdory 25-73 43 39 osada lad osadnictwa 84. Zdory 25-73 44 40 lad osadnictwa osada lad osadnictwa 85. Zdory 25-73 45 42 osada osada lad osadnictwa 86. Zdory 25-73 46 43 lad osadnictwa lad osadnictwa cmentarzysko ciaopalne 87. Zdory 25-73 47 44 osada okres nowoytny epoka kamienia okres wdrwek ludw pne redniowiecze okres nowoytny (XVI w.) redniowiecze (?) okres nowoytny wczesne redniowiecze pne redniowiecze okres nowoytny neolit pne redniowiecze okres nowoytny wczesne redniowiecze okres nowoytny (XVIII w.) pne redniowiecze

88.

Zdory

25-73

49

49

osada grodzisko (?)