RelaTe-DIA: Metodologias e ferramentas para simulao de processos 12
3 Quadro Conceitual - Modelagem e Simulao de Processos Nesle capluIo so apresenlados os conceilos e princpios da nodeIagen de processos, conceilos de sinuIaco de processos e, por fin, conceilos e definices da nodeIagen de processos para sinuIaco. A apresenlaco dos conceilos de Iidd |2OO1! solre nodeIagen se juslifica j que a nodeIagen de un processo e a elapa iniciaI de un projelo de sinuIaco de processos. 3.1 Modelagem de Processos O uso da nodeIagen conslilui para os geslores de processo una inporlanle ferranenla para enlasar a lonada de deciso. Idenlificar o nnero de variveis a seren inseridas no nodeIo e definir quaI o grau de roluslez e conpIexidade que o nodeIo deve ler so quesles cujas resposlas no so sinpIes. Sendo assin, o uso de nodeIos lorna-se essenciaI para que o geslor possa leslar aIlernalivas e lonar a deciso nais precisa. Iara que os nodeIos possiliIilen a lonada de deciso e necessrio que a elapa da nodeIagen seja execulada da neIhor forna possveI. Una das prineiras definices afirna sinpIesnenle que nodeIo e XPDUHSUHVHQWDomR GDUHDOLGDGH |Ackoff e Sasieni, 1968!. Iidd |2OO1! crilica essa viso por afirnar que eIa e denasiadanenle sinpIisla, lendo en visla que ignora o nolivo peIo quaI o nodeIo esl sendo conslrudo. Se o nodeIador no liver en nenle que o nodeIo precisa alingir oljelivos, eIe poder pernanecer para senpre nodeIando salendo que esl deixando parles da reaIidade de fora, e ao finaI, concIuir que a nodeIagen de nada serviu. O nesno aulor fornece una definico nais conpIela de nodeIo: 0RGHORpXPDUHSUHVHQWDomRGDUHDOLGDGHSURMHWDGRSDUDDOJXPSURSyVLWRGHILQLGR. A definico acina ainda esl inconpIela, pois, no conlexluaIiza a nodeIagen denlro das cincias adninislralivas. Sendo assin, o aulor gera una lerceira definico: 0RGHOR p XPD UHSUHVHQWDomR GD UHDOLGDGH TXH p SODQHMDGD SDUD VHU XVDGD SRU DOJXpP QR HQWHQGLPHQWRPXGDQoDJHUHQFLDPHQWRHFRQWUROHGHVWDUHDOLGDGH. L inporlanle lanlen ressaIlar que un nodeIo nunca ser iguaI a reaIidade, pois caso conlrrio, leranos duas reaIidades e no un nodeIo. A parlir desla prenissa o aulor gera una nova definico: 8PPRGHORpXPDUHSUHVHQWDomRGHSDUWHGDUHDOLGDGHYLVWDSHODVSHVVRDVTXHGHVHMDPXVi OR SDUD HQWHQGHU PXGDU JHUHQFLDU H FRQWURODU DTXHOD SDUWH GD UHDOLGDGH |Iidd, 2OO1, pg. 24!. Ior fin, o aulor prope un Ilino refinanenlo. O nodeIo envoIve a percepco de que nuilos de ns novinenlanos a vida con un conjunlo de consideraces que fornan nosso arranjo nenlaI. Islo nos Ieva a porlar nodeIos nenlais infornais do nosso nundo. No enlanlo, esles nodeIos nenlais no calen para un nodeIo de lonadas de deciso gerenciais. O que inleressa e que esles nodeIos sejan expIcilos e exlernos. Con isso gera-se una nova definico: 8PPRGHORpXPDUHSUHVHQWDomRH[WHUQDHH[SOtFLWDGHSDUWHGDUHDOLGDGHYLVWDSHODSHVVRD TXH GHVHMD XVDU DTXHOH PRGHOR SDUD HQWHQGHU PXGDU JHUHQFLDU H FRQWURODU SDUWH GDTXHOD UHDOLGDGH. |Iidd, 2OO1, pg. 25!. ModeIos de Irocessos de negcios represenlan segundo Davenporl |1993! una ordenaco especfica das alividades de lralaIho no lenpo e no espaco, con un _______________________________________________________________________________________________ RelaTe-DIA: Metodologias e ferramentas para simulao de processos 13 coneco, un fin, e enlradas e sadas cIaranenle idenlificadas: una eslrulura para a aco. O nodeIo de processo e una alslraco das alividades de lralaIho que aconlecen na organizaco, conlendo o fIuxo dessas alividades con as decises, os responsveis e os denais recursos uliIizados. A nodeIagen pode ser usada para: un neIhor enlendinenlo e represenlaco uniforne da enpresa: suporle ao projelo de novas parles da organizaco ou ale para apoiar o conlroIe e noniloranenlo das operaces da enpresa |Vernadal, 1996!. Segundo Vernadal |1996! a nodeIagen de processos conslilui una naneira de fornecer viso sislnica aos geslores. IossiliIila que os gerenles conpreendan cono o lralaIho e execulado e cono suas larefas inpaclan no cIienle finaI. O aulor ainda afirna que a nodeIagen enpresariaI e un pre-requisilo para a inlegraco, servindo lanlen para conlroIe e noniloranenlo, assin cono para suporle a projelos de novas reas da organizaco. Iara Rosenann |2OOO!, os princpios e crilerios geraInenle aceilos en nodeIagen de processos so: Aderncia: ReIevncia ou suficincia: Cuslo/enefcio: CIareza: ConparaliIidade: Lslruluraco sislenlica. A nodeIagen de processos de negcios precisa conlenpIar un grau adequado de cIareza e fornaIizaco en seus nveis de alslraco, ou seja, prover o conhecinenlo de seu funcionanenlo, aIinhando-o con a eslralegia da organizaco e propondo a neIhoria conlnua dos seus processos de negcios. A nodeIagen pode ser una forna de apoiar a organizaco a expIicilar e fornaIizar os seus processos de negcio a fin de pronover a represenlaco e enlendinenlo das alividades de lralaIho, para nininizar prolIenas e naxinizar a produco de produlos/servicos. Iode ser apIicada con diversas finaIidades. Segundo Iain |2OO2!, os nodeIos de processos da organizaco poden ser apIicados para: Redesenho de processos, AnIise e neIhorias de processos, Sislenas inlegrados de geslo, Irojelo de Sislenas de Infornaco, Idenlificaco, seIeco e noniloraco de indicadores de desenpenho, AnIises organizacionais, Cerncia do Conhecinenlo, WorkfIov e Cerncia de Docunenlos, Organizaco de docunenlaco lecnica, enchnarking, Inlegraco organizacionaI alraves da unifornizaco de enlendinenlos solre a forna de lralaIho, ModeIos de negcios eIelrnicos e Cadeia de Suprinenlos. Vernadal |2OO2! afirna que so apresenlados cono nolivaco para a nodeIagen os seguinles ponlos: geslo de sislenas conpIexos: neIhor geslo de lodos os lipos de processos: expIicilaco do conhecinenlo e NQRZ KRZ organizacionaI: reengenharia de processos: e inlegraco enpresariaI proprianenle dila. Iara o aulor, un nodeIo da enpresa una vez aceilo por un grupo de usurios represenla una viso de consenso, ou una lriIha (5RDGPDS) daqueIa enpresa para o dado grupo. Iodenos dizer ainda que se pode oller cono lenefcio da nodeIagen de processos a conslruco de una cuIlura e o conparliIhanenlo de una viso conun para ser conunicada alraves da organizaco via una nesna Iinguagen dos nodeIos uliIizados. 3.2 Simulao de Processos de Negcios SaIilv |1999! afirna que a sinuIaco consisle no processo de conslruco de un nodeIo que repIica o funcionanenlo de un sislena reaI ou ideaIizado (ainda a ser conslrudo) e na conduco de experinenlos conpulacionais con esle nodeIo, con o oljelivo de neIhor enlender o prolIena en esludo, leslar diferenles aIlernalivas para sua operaco e assin propor neIhores fornas de oper-Io. _______________________________________________________________________________________________ RelaTe-DIA: Metodologias e ferramentas para simulao de processos 14 Una sinuIaco pode ser conlnua ou discrela. Na sinuIaco conlnua as variveis do sislena ln vaIores que varian conlinuanenle ao Iongo do lenpo e as equaces fornecen o vaIor das variveis en lodos os inslanles de lenpo. I na sinuIaco discrela as variveis do sislena ln vaIores definidos apenas en inslanles de lenpo nos quais ocorren evenlos. Un evenlo pode ser definido cono una aIleraco no vaIor de una ou nais variveis do sislena. Nesle lralaIho ser lralada apenas a sinuIaco de evenlos discrelos. Ln geraI, a sinuIaco de sislenas e reaIizada con inluilo de eslinar dislriluico de variveis aIealrias, leslar hipleses eslalslicas, conparar cenrios represenlando diferenles soIuces para o prolIena en esludo, avaIiar o conporlanenlo de una soIuco anaIlica e avaIiar un processo de lonada de decises en lenpo reaI. Ior sua fIexiliIidade, a sinuIaco conlenpIa a varialiIidade do sislena, gerando resuIlados dinnicos de acordo con os parnelros eslipuIados. Irado |2OO4! afirna que a definico nais aceila hoje en dia e que sinuIaco seria una lecnica de soIuco de un prolIena peIa anIise de un nodeIo que descreve o conporlanenlo do sislena usando un conpulador digilaI. I Iegden |1995! delaIha nais o conceilo afirnando que sinuIaco e una das nais poderosas ferranenlas de anIise disponveis para os responsveis por projelo e operaco de processos conpIexos ou sislenas. No nundo aluaI, a sinuIaco se lornou una ferranenla nuilo poderosa para pIanejanenlo, projelo e conlroIe de sislenas. No nais renegada ao poslo de Ilino recurso, hoje eIa e visla cono una nelodoIogia indispensveI de soIuco de prolIenas para engenheiros, projelislas e gerenles. A sua uliIizaco possiliIila una neIhor visuaIizaco e enlendinenlo do sislena reaI |Iai HWDO., 2OO4!. Segundo Tunav |1996!, os processos de negcios so nuilo dinnicos e conpIexos para seren anaIisados sonenle con fIuxogranas e pIaniIhas. Dianle disso, pode-se dizer que a sinuIaco de evenlos discrelos e una das ferranenlas nais poderosas e reaIislas para anaIisar o desenpenho dos processos de negcios. Tunav |1996! ainda coIoca cono principaI forca do usiness Irocess SinuIalion (IS), a capacidade de incorporar siluaces eslocslicas ao nodeIo de nodo a oller soIuces viveis de loa quaIidade. VaIe ressaIlar que as siluaces eslocslicas so aqueIas nas quais o nodeIo possui a presenca da incerleza, quando una ou nais variveis do sislena poden assunir vaIores aIealrios discrelos ou conlnuos. Ouesles reIacionadas a eslas incerlezas so lraladas con o enprego da leoria de prolaliIidades con enfoque na delerninaco de funces dislriluico de prolaliIidade que nodeIen as incerlezas. Segundo Irado |2OO4!, ao efeluar cerlos lipos de esludos de pIanejanenlo, e conun deparar-se con prolIenas de dinensionanenlo ou fIuxo cuja soIuco e aparenlenenle conpIexa. TaI cenrio pode ser una flrica, o lrnsilo de aulonveis de una cidade, un escrilrio, un porlo, un cenlro de dislriluico e elc. Todos esles anlienles possuen una serie de prolIenas que deven ser resoIvidos para que a enpresa opere con neIhor desenpenho. AIguns exenpIos desses prolIenas poden ser: 1) Ouanlidade correla de recursos a seren uliIizados (pessoas, nquinas, ferranenlas e vecuIos.): 2) OuaI o neIhor Iavoul e roleiro de fIuxo denlro do sislena que esl sendo anaIisado. Nesle conlexlo a sinuIaco e un inporlanle inslrunenlo de apoio ao processo de lonada de deciso. A sinuIaco pode ser enpregada en diversos selores da indslria e da preslaco de servicos enlre oulras reas. A seguir aIguns exenpIos so Iislados:
_______________________________________________________________________________________________ RelaTe-DIA: Metodologias e ferramentas para simulao de processos 15 1. Linhas de Iroduco: criaco, alraves da sinuIaco, de un parque produlivo lolaInenle novo e geslo de esloques: 2. Logslica: na Iogslica de lransporles, poden ser sinuIados desvios de lriIhos e aIocaco de Ioconolivas (nodaI ferrovirio): nos nodais aereo e narlino pode-se sinuIar as laleIa de horrios de chegada e parlida: no nodaI rodovirio, a sinuIaco pode ser apIicada de forna a auxiIiar o dinensionanenlo do nnero ideaI de pedgios para naxinizar a arrecadaco e nininizar o lrfego de vecuIos, enlre oulras: 3. TeIenarkeling: o dinensionanenlo do nnero de operadores e nquinas a seren aIocadas por dia para alender a denanda, lanlen e un prolIena que pode ser resoIvido con o uso da sinuIaco: 4. ancos e supernercados: Dinensionar o nnero de alendenles e de caixas rpidos para que as fiIas se nanlenhan a nveis delerninados. 3.3 Modelagem de Processos para Simulao Iara Carson |2OO5!, lodas as alividades de nodeIagen deven ser focadas no oljelivo a ser alingido. Ireqenlenenle, o prolIena pode ser desconhecido ou pouco enlendido e a fornuIaco iniciaI do prolIena pode ser decIarada en lernos de sinlonas olservados. Duranle a nodeIagen do prolIena, lorna-se necessrio decidir lrs aspeclos solre a nodeIagen: Lscopo do nodeIo e alrangncia, nveI de delaIhanenlo e escopo do projelo. A Iigura 3 lusca lraduzir a inserco da sinuIaco denlro da Igica de nodeIagen de processos.
Figura 3 - Insero da Simulao dentro da lgica da Gesto de Processos
Una vez que o processo de negcio ser nodeIado con foco lanlen en sinuIaco, o Ievanlanenlo de novas quesles e de novos dados deve ser incorporados a fase de enlrevisla e de nodeIagen do processo. Ouesles inporlanles cono os lenpos de execuco de cada alividade envoIvida no processo deven ser incorporadas ao nodeIo. Nesla elapa, e necessrio que se desenvoIva una Iisla de quesles que o nodeIo deve responder, assin cono una Iisla de nedidas de desenpenho que sero uliIizadas na _______________________________________________________________________________________________ RelaTe-DIA: Metodologias e ferramentas para simulao de processos 16 sinuIaco para conparar as aIlernalivas de nodeIo. Lslas novas alividades no processo de nodeIagen de processos para alendinenlo da sinuIaco eslo inseridas no nelodo criado nesle lralaIho. O nelodo esl expIicado nais delaIhadanenle no ilen seguinle. _______________________________________________________________________________________________ RelaTe-DIA: Metodologias e ferramentas para simulao de processos 17 4 Mtodo de Simulao de Processos Nesle capluIo so apresenlados os nelodos de sinuIaco anaIisados no decorrer da lusca lilIiogrfica, len cono o nelodo de sinuIaco desenvoIvido duranle a pesquisa. 4.1 Histrico de Mtodos de Simulao Duranle a pesquisa, foran Iidos arligos dos seguinles aulores: AguiIar, Raulerl e Ialer |1996!, SaIilv |1999!, rilo |2OO7!, Raffo e KeIIner |1999!, Serrano e den Hengsl |1995!, Tunav |1996!. A parlir da Ieilura de diversos lralaIhos seIecionados foi percelido que os aulores apresenlavan vises conpIenenlares. A elapa de lralaIho do nelodo consisliu en condensar as diferenles vises dos aulores en un nico nelodo de sinuIaco, conforne a Iigura 4. As elapas proposlas alrangen a nodeIagen de sinuIaco desde a siluaco aluaI (en ingIs AS-IS) ale a siluaco fulura (en ingIs TO L), ou seja, a evoIuco dos processos do nodeIo de sinuIaco. L inporlanle ressaIlar que ao Iongo da lusca lilIiogrfica reaIizada nesle projelo, no foi enconlrada nenhuna organizaco e fornaIizaco do nelodo de sinuIaco cono o apresenlado na seco seguinle. 4.2 O Mtodo Desenvolvido no Projeto A sinuIaco conpulacionaI denanda un oljelivo especfico a parlir do conlalo e conhecinenlo do prolIena reaI. As elapas seguinles envoIven o Ievanlanenlo do desenvoIvinenlo conceiluaI do nodeIo de sinuIaco, o Ievanlanenlo dos dados reais (cono a nedico dos diversos lenpos de execuco das alividades), a seIeco adequada da funco dislriluico de prolaliIidade que nodeIa o lenpo de execuco das alividades envoIvidas no processo, a vaIidaco do nodeIo, a inlerprelaco dos resuIlados gerados e, por fin, a delerninaco de cenrios nais adequados para a organizaco. Lsle Ilino reIaciona-se a un redinensionanenlo de recursos lecnicos e/ou hunanos e proposico de novas alividades, enlre oulros. Iara sinuIar, e necessrio responder as quesles: por que, o que e cono sinuIar, ou seja, o prolIena a ser resoIvido, o escopo e as variveis a seren sinuIados e as alordagens e lecnicas de nodeIagen a seren enpregadas de forna nais efeliva. O nelodo de sinuIaco desenvoIvido possui as seguinles elapas: ModeIar os processos de negcios para a sinuIaco: consisle no delaIhanenlo da seqncia de passos do processo, quando as regras do processo de negcio so represenladas esquenalicanenle. O nodeIo deve expIicilar as alividades e os recursos hunanos ou lecnicos a eIe associados. O nodeIo para ser consoIidado deve ainda ser definido a parlir de enlrevislas junlo a organizaco. A proposla de nodeIo deve ser vaIidada junlo aos envoIvidos que o execulan. Iara loda nodeIagen reaIizada deve haver una vaIidaco associada: SeIecionar as nedidas de desenpenho: LscoIher os indicadores de desenpenho. So os indicadores de desenpenho que norleian o oljelivo da sinuIaco. Una vez ollidos os vaIores desles indicadores, e possveI enlender neIhor o prolIena en esludo e propor novas soIuces para o prolIena reaI. Cono exenpIos poden ser cilados: nnero nedio de usurios ou processos na fiIa de una delerninada alividade, nnero nedio de usurios no sislena, lenpo nedio de espera na fiIa de una alividade, laxa de ocupaco dos recursos _______________________________________________________________________________________________ RelaTe-DIA: Metodologias e ferramentas para simulao de processos 18 envoIvidos na execuco de una alividade, sejan esles recursos lecnicos ou hunanos e elc.: ReaIizar a coIela de dados para a sinuIaco: Levanlar os lenpos das alividades represenlalivas para o processo e o nnero de operadores associados a una nesna alividade. Una serie hislrica con os lenpos de execuco das alividades nodeIadas e reIevanle e delerninanle para o sucesso da sinuIaco de un processo, pois quanlo neIhor o processo de anoslragen, nais aderenle ao prolIena reaI a sinuIaco eslar: Delerninar a dislriluico de prolaliIidade dos processos: Una vez seIecionada a anoslra e ollida a serie hislrica, e nesla elapa que se define quaI o nodeIo prolaliIslico nais aderenle aos lenpos de execuco de cada alividade, ou seja, e nesla elapa que a funco dislriluico de prolaliIidade de cada alividade e delerninada. Lnlre as ferranenlas que desenpenhan esse papeI poden ser ciladas: Inpul AnaIvzer do ARLNA, Slal Iil ou o MS LxceI: InpIenenlar nos diagranas de fIuxo do processo as dislriluices de prolaliIidade: inpIenenlar as funces dislriluices de prolaliIidade, delerninadas na elapa anlerior, associadas as alividades e evenlos do processo. VaIe ressaIlar que esla inpIenenlaco e dependenle das dislriluices de prolaliIidade disponveis na ferranenla de sinuIaco uliIizada: ReaIizar vaIidaco do nodeIo de sinuIaco: Conparar os resuIlados ollidos enpiricanenle con os resuIlados olservados na reaIidade, podendo ser necessrio relornar as elapas anleriores caso sejan deleclados prolIenas lais cono: verificar que houve erro na coIela de dados, verificar que os dados de sada no eslo aderenles ao processo e verificar alividades crlicas que no ocorren na reaIidade denlre oulros: Idenlificar neIhorias no processo sinuIado: propor novas configuraces do nodeIo de processo de negcio, conslruir novos cenrios e avaIiar os inpaclos de cada un deIes. O nodeIo do processo conslrudo esl esquenalizado na Iigura 4. O delaIhanenlo do nelodo de sinuIaco pode ser enconlrado no ANLXO II desle docunenlo e a rvore de conpelncias e descrila no ANLXO III.