Vous êtes sur la page 1sur 217
co Ce ho -& iO 8 iz ae CNAM a NGUYEN TRAN CAU PHAM NGOC PINH E NG “. SACH DAI HOCSU PHAM NGO BAT TAM (cho biéa) LE NGOC NAM — NGUYEN TRAN CAU — PHAM NGOC BINH BAN DO HO (In Wn thik 2 ed ehinh Ht, BB annigh Ba darge Hoi ddng thlim dink sdch cita BS gido due got thleuy i ldm sdch ding chung cho cdc tring dai hoc sx phang Nha xuat ban Gido duc « 1986 PHAN THU NHAT BAN 86 HOC BAI CUONG | CRUONG I MO BAU L pOi TUQNG NHIEM VU CUA BAN BO HQC 1, BAN BO AIQC VA BAN Bd. Cie ubA dia i hoe Ja nhiing ngwai som dia phuong phap bin dd vio vige mo ti dia Hi. Tur thé ki thir I Ptalémé (Ptolemée) ai nhan Uhire dirge ting mot trong nhiing nhiém vu cia dia li hoc 1a mo 14 ‘Trdi Dit bling bin do, tity ong di khong ding tir bin dé. Chinh tir do xuit hién khai nig: «Ban dB hoc 1a khoa hoc vé bin d8 dia lin, Binh nghia nay toh tai ldu va bén chic ong y nim nhiBu thé he cde nha khoa hoc, dic biet 1a khoa hoe dia li. Binh nghia 46 chi mang tinh eb&t quy wée, vi cde nha dja H ding phurong phap bin do de thé hién két qua nghién ctu cia minh. Trong khi dé mdt_s6 nha khoa hoc khae nlut trée din hoc, dia hinh hoc lai cho ring: Ban d3 hoc ld khoa hoc vé ne bidu thi Trai Dat va xem bin dB li bdo ghi han ede thanh qui do dac dirge. Dinh nghta nay ai néu dirge dae tinh mo 14 trong Khoa hoe dia I & thoi ki dé va ndi lén phan nao tinh chat eda bin dé, nhung efing chirp vot ra khdi khai nigm 1a ding bin dB ma thoi. Nhu cBn v8 ban 43 ngay cing ting ch v8 s6 Niyng Mn chit Ireng., Mit hic, cite think qué nghién ettu cfia ete nginh nhét Ji dia MH hoo va trie din hoc, dia hinh boc, doi hdi ban AaB phat cé nhfing bien phip thé hign voi do chinh xie cao cic not dung da dang va phong phi, cho nén bin dé hoe Khong thd dirng lai & giai don trae Ieong hinh thii, ma phdi tim cich phan anh tfhh quy luat cia cde hign trong duye bidu hign. © thai 1 ma phn lon ban dd duge ve bling tay, wen bin dB ugoai_ndi dung chinh edu e6 phin trang trl, ve nbting hinh mf thuat trong han dd hotie ngoai khing bin €,‘lam cho bin 43 cé git tr nhir mdt tic phim mi thuat ding @2 trang tri. Cfing chink vi vay ma cén 6 dink nghia ring: «Bin dé 3 hoc f khoa hoc ki thuat, oghé thuat va kinh nghigm trong finh vere inimb tap +h sit dung bin dé». Binh nghia nay pln anh tinh chil lon manh fia Ihon hoc ki thuat bin dé, vitot ra khdidia li hoe vA tre din hor, Gao day do sy phat tritn cin nhiGu nganh khoa hye khae nbar didn kbidn hoc, mé hinh héa tofin hoe, thong tin hoe va ki bigu hoc... mi mot sd nha bin 83 boc di nhin nban ban dB hoc nhw mot Hah ve thong tin hoe. Giio sw K.A. Xalisev cing dua ra mot dinh nghia ma hién nay duge Abia ngiréi thire nha: «Ban d8 hoc 1a khoa hoc nghién ctu va phan anh sy phan h6 khong gian, sy phd bop va nidi lidn ket gidte cé&e hign trong, Adi trong ty nhién vA x8 hdi (c& nhiing bién Adi cia ching theo thai gian)— bing edie m6 hinh ki hide trong tring die biét, dé li bidu hign bin d3.» Dinh nghia nay hao trim trong no ca bin dB dia i, bin dd cic hinh tinh khie va ca cde Joai sin phAm khic nhau ahi bin dd ndi, qué dia citu, bidu dd khdi, ban dé si Binh oghia dé cling neu Ién ring phitong phép han d3 la mot dang dic biét cia m6 hink hon todn hoc, ding thiri dinh nghia nay cing dat vi tri bin a3 hoe sang link vec ede khoa hoc tu nhién va xde dinh khoa hoc ban dé la mot khoa hoc déc lap. San phim phd dign nh&t cia ban dd hoe la bin d3, song nd khong th? la d6i tong nhan thize cita bin dB hoc, ma chi la két qua efia dng trlnh nghién citu va sin xuat ofa nginh bin dd. Chit ban dB (cha.ta, carte, kute, kapla hay map, mapa) diye dung rong rhi & cdc miroe chau Au d@ chi mot bin ad eu thd. Chit bin dd do cfing con mang tinh chal nginh, vi du Cuc do dae vi bin dd, phong bin a3, tap ebi bin 48. Chir bin dé hoc & wurde ta chi moi ding trong sich dé din khai niém 10 mot bd mon khoa hoe. 2. BOL TUQNG. NHIEM VU CUA BAN BD SIQC. Bin dB hoc 1a mot_khoa hoe, déi twang nhan thire edu no JA khong ginn cu thé cia cde val thé, 1A ce hign Urgng thuc té vA ubiing su bién ddi cia cic (At th dé theo thai gian. Vi vay. khoe hoc bin dB 6 nhi¢m vu phat hi¢n va phan Ankt cde cfu trie khong gian, ete quy Iuat phite tap cia hé thong khong gian, con vide pidi thich cae cfiu tric, cde quy Indl cia déi trong va hién bong Iai thuge linh vue nghién crn eda cie khoa hye chuyén nganh khie. Didu nay gidi thich rfing qua tinh xiy ding ban dd 1a qué Uinh hyp tie chit cbé ban 4B hoe vei cic nginh khoa boc twang tng. Tir nhitng nbn thite trén, ta thay rd nbiém vy cu the eile qua trinh xay dung ban d3 nie sau : Buée dau la quan ni¢m tong quit ve loai san phim, trong dé bao gdm quan ditm, § 8 bién tap, duge hink thanh qua nghién ctu déi tuong theo mue dich d8 ra. Trong qua trinh nay dinh hink ey thd din hinh duh eita tac phim ban dd. Buoe thtt hai lt vat ebat hoa y nigm ban Alu, hay goi cu th la lam ban 3, Dé la viée xty dung nén ban géc, ehulin bi va in hang logt. Nhigm vu ban 4B hoc & day la phat tritn cong nghé thie hanh, Bude thir ba la nbiém vu nghién edu cic phirong pluip do tinh, eich sit dung bin dé 06 hidu sufil cao nbit dong thoi dua ra nbiing ket ludn tol cho vige tai sin xu&t nang cao chit lwong sin phim. Dita trén co sé tin hoc vi kf higu hye met s8 nha bin do hye D, Mori (D. Morrison), Acto Robinson (Arth Robinson), L. Rataiski (L. Ratajski) Botrarép (MLK. Botrarov) cho riing vai tro chit y€u cha bin dé chi han cht & vige gino Itty, lire truyn tin khong giun bing ngon ugit dé hoa. Vi vay ho cho ring nhigm vy efia b&n di hoe li ngbién ettu vi hoim chink phurong phip ts tin, Cilug xuift phat tir khia conh thong lin hoe ma nha ban dB hoc nguei R, Giolipho (R. Jolliffe) cho rfing bin dé la phwong tign yhi whan, truy® phd bith thong tin khong gian, li kénh tuy8n tin, Quan ni¢gm abi ring xem hin dd hoc thién v8 chute ning ki tua, dich vy. Ngwai ding | dB la ngwéi doc bin tin. Trong thie té ding bin dd khong ehi gidi han trong viée nhan tin ma con cé cA nhigm vu xi Hi thong tin nia, Nguoi dimg ban db khong chi-tigp nhan cic hi¢n tong duge phin anh v8 mat phan b6 khong ginn ma con ph&i phat hign tinh quy ludt vén cé cia mdi hien twyng, sur khée bict ve chit long, sd long, cfu trae va dong lye eiia cic hign tiryng. Ding bi 45 khéng chi d® nhan biét cai di cd ma con c6 thd thong qua tu duy phue cfu tric khéng gian cia Igén tirong & cdc thai didn khée nhau. Tom lai, déi twgng cha ban 43 hoe chink 1&4 khong gian cu thd cia cae d6i trong vA hign trgng thye té khach quan va nhiing bitn ddi cia ching theo thai gian. Ciing chinh vi vay ma nhiém vu cia bin di hoc khéng han cht & vige nghién ctru bin chit eiia bin 43, nghién ciru phurong plip thinh lap vi ding bin dd ma con cé nbigm vu cing voi ede Khoa hoe khiie, die bit lit din UM hoc tao nén nhiing logi sin phim méi bing nhitng phuong phip moi phan Anh thie t€ khach quan mot cach ehinh xée hon, siu rong hon, song song voi sw phat tritn cia nhan thite. 3, NHONG BO MON Co’ BAN CUA BAN BO HOC. Mo binh cfu tric bin d3 hge hign nay bao gm ban dd hye li thiyét vA ban dd hoe tng dung. Trong link vye ban d3 hoe Ii thuyét ¢6 ete bé mon co bin sau : —- Siéu bin dB hoc (inetacartography) dB ecdp dén ede vin dB li thuyét chung, phrong phap Inn, dinh nghta thudt ogi, phan Jogi, Weve. — Toin ban @8, bao gm ede If ludn ve phép chidu d3, nghién ciru cdc phwrong phap chi€u cic b8 mit thge dung (élipxdil, mt chu) én mit phing, nghién ettu tinh chit va dung cic phép chi€u,‘ddng thai c& phrong phin dink gid, la chon ede phép chitu vi cfc you {6 khde thude co s& toan hoe efia hin a3 nhur ti te, voi toa do v.v... — Thing quat hoa ban dé 1a Mi nan v8 kya chon, khai quat hoa vi dite hoa cae yéu t6 ngi dung trong qua trinh thauh Mp ban dé. — Lich sir ban d3 hoe nghién citu ete sy kin chil yéu, ce thai ki do vé, thanh lp ede tae phim ban dB va ciie quy lugt phat trign ban d3 hoe. — Phirong php phan anh noi dung bin di, trong dé ¢6 mon tinh bay bin d3, eo nhiém vu nghién ctra W luda thiét ké ete ki higu bin dd vA cdc phuong phip thanh lap ban dé géc. Phuong phép phin anh ndi dung bin 45 tng dung rong rai, cc sé ligu than qué nghién etn cita che ho mon Khon hoe khic nh: kf higu hoc, tam W hoe vv... — Bo hin dé li mén hor dé ra cic phirong phap do tinh cdc dai lrong tren ban dB nlur goc, dO dai, d6 cao, dign teh, thé tich v.v... Trong qué trinh phat tri&n cé hic mon hoe nay duge xép vao ehtrong trinh tain bin 43, bin 3 dai curong, v. ng ttrong Iai 6 18 né sé 14 mot phin.ciia phirong phip bin d& nghién ctru, tire 1A phirong phap ding bin dd. Linh vie bin dS hoc eng dung gém hai phan chink Ja: — Gong ngh¢ thigt ké, bien tap va sin xudt ban do. — Phvong phap ding ban @5 trong hoe tap, cong tie nghién ctu khoa hoe va trong cong bie phuc vu thy tién sin xuft. Do nhu ciiu cia thye té ngay cang ting va do anh hudng cia khoa hoc ki thuat hign dai, c& hai tink vire trGag ban dd hoe ing dung dang phat tidn menh mé, Ngoai ra cén c6 cic bd mon nhir: thir muc ban dd (thu th4p, nghién ciru, danh gia, phan efip, cung efip co 86 théng tin bin d&), bo mon in bin dd (nghién cits cic phirong phap ch€ in vi in hang loat cae loal ban dB v.v...) TL. MOI QUAN Bf Glia BAN DO BOC VA CAC MON KHOA HQC KBAC. 1. vy TRE BAN BO TIC TRONG CAC MON KHOA HOC KHAC. Nhigm vu eit bin d3 hoe 1a phan dnb len ban dG e&e qua trinh ty nbién phong phi, ee hoat dgng xk hdi da dang, vi thé bin a hoe cd quan hé chit ché voi nhidu nyanh khoa hoc khic. Khong thé gidi quyét dig cite vin dé plirong phip Inin cita bin dd hoe ma khong diya trén co sé li Juan nhdin thire duy vat bign ching. Bin dd hoe e6 d6i tong nhan thie 1a thong gian cu the cha ede déi trong, cic hién tirgng va c& bién ddi theo thdi n cia cling. Noi dung cia bin dd hee la _nhéng nhdn Uhre v8 ty nbién vi xf hoi gin én Voi-muc dich xay dung va sit dung bin dd. Phuong phap eo ban efia bin dd hoc 14 ete phirong phip tng hop. todn boc, hinh hoc va dé hon giii tich. Ngay tir din lich sir phat trim bin dd hoe d& gin 18h wei toan hoc thé xem toan bain dd lamét bd mén loin hgc. Go sé li ludn cae phép ch hin dB 1a do cite nha todn hoc dB ra. Ngty nay ban d3 hoc sit dung rong rai cic thanh tye cia cas Tinh vire khéc trong todin hoc hw; ki thudt Unh toin,. todn thong ké, Il thuySt thong tin, I thuySt hé thong v.v... trong qua trink dimg ban dd hoge trong cong tae thu thap, biém di, hra tr, Am chon, truyén va phd bién thong tin han dé. Trong cic t8 chire cia ede trung tam thdng line tw ligu ban dd cde muréc sit dung rong rai va co hit qua cic nguyén I va phirong phip cin nganh thong tin hoc. Sang diiu thé kt XX, bén canh su phat trim manh mé cin todn hoc, nhitng nganh khoa hoe nhw vat li hoc, thién vin hoc da phat tridu dén trink dO cao thi cing cé tic dung ghip dé va thie day khoa hoc ban dB phat tin nhanh chong. Bite biét li nhitng khon hoe nghién cttw vt Trai din chit hoc, dja HW boc, khi hin hoc... di d2 re cho ban dé uhitug nhigm vu ton lao, lam cho d6i trong bidu hign cia bam dS khong con chi gidi han trong phan vi nhitug hign trgng phan bé trén be mat Trai Dat nhw true nita. Hién nay 42 do vé bin dB, ngwoi ta dang nhitng plueng tien i bn nti chup anh bing may bay va ding duh chup hing may day lam tii ligne d2 xty dung bin dd. Xay dyng bin d3 bing cic tr ligu anh my bay nhanh hon cach do v@ trove day r&t nhBu, ma kel qua cing chinh xac hon. Vé tinh aban tao cing gitp ich kha whi8u cho vide xe dinh hinh dang kich thie Trai Dil. Nhimg tw ligu anh vé tinh cing Ti ngudn Ur ligu chufin xde 6 gi tri cho vide thanh lap citc bin 8 dia UW. Ben canh vige thu thip oie Ur ligu d2 thanh lap bin dé bang nhiing phirong tign hin dai, ngiy nay vide in ban d@ cling od nbitng tign ho rd ret. Bin dd tir eh chi in dirge mot mit den tel chd c6 thé in dirye abit mau, ‘Tir ehd in ban dé tren gigy, nay d& cé kbd niing in bin dB ten chil déo tOng hyp trong suét. hoge ding nhting chit déo hoa hoe d& dap cic bin ad ndi, lam cho bin dd «6 dang rit gin gli voi b8 mal that cdia Trai Bit, chua ke dén khi nang bio quan dé, lau hu hong va khong co gin nhu in tren gifiy. Cing vii tign bo cfta cée khoa hoc khée, bin d3 hoe ngiy uay di dat dén mot trinh do kha cro vi co mot tritn vong lon. 2. MOI QUAN HE GIGA BAN BO HOC VOT TRAG BIA Hoc VA BIA Li oc. M@i quan hé co truyén thong vA ch§t ch® nhft cin bin db hee ba vii inde dia hoc va dia H hoe. Méi lién he dé cé tinh chill hai chigu. ai hor. ding cde ké| qué cia cde khon hoe d6, dife bigt 1h not dung Khoa hge d& bién soan bain a&, howe lam co s& todn hoe a8 thiét k€ noi dung, Cée khon hge dé ding ban dB, phirong phap ban dd ¢8 co nhiing hirong nghién cin moi, gid quySt nhitng yin 42 thee té cia minh, Bai vay lich sit phat tidn cin hin do hoe: cling gin litn vei tre dia hoe vA din i hoe. ‘Trice dia hoc, thién, vin hoe va trong lye hyc eung ip cho as hoc nhing thong lin v8 hinh dang, kich these Tréi Dit (ei ete hanh tinh: khic thong qua trie dia hoc vi tru) ton ag cae didm, hoi Khong cht do dav phurong phip do. / Bia hink hc, bé mén khoa hoc nghién ctu Homi b8 mat Trai Dal ve m&t hinh thii, nghién ciru ede phtrong php do va bidn thi bE mat do len nit phfing & dang binh 8 hay ban a3 dia hinh gde (ngndn ter hin dd gic a2 bién soan, thanh lap ete bin dd dia 1). Do phu thnoe vio ede phirong tin ki thuat durge ding Iie do ve ma cé phwrang phip do vd hin do dia hinh bing ban dae, do vé kinh vi chup anh, do vé dia hinh theo anh hang khang. Mon dia hinh hoe sir dung co sé do dae, phiong phap do va dinh vi khong gian & ho mon trie dia hoc, do vé dnb hang khong (xée dinh vi tri, kich (hude vA hinh dang cia d6i tong trén eae tim anh hing khong) sir dung ete phép chigu hé théng ki higu ban d3, nguyén tie khai qual Hoa trong hin db, Vi vly trong méi quan hé cia bin dB hye visi trie dia he tht din hinh hoe va do ve dia hgh anh hang khong chiém vi ti clrung gian, tig gidpy (xem hinh 4). Traé dia coo ed Bra li’ by Thién win hoc We thoyéh Bia vat ti’ yee on timh 1. So a8 mai quan hé gifts ban dd hye vei 1, BS én do vé Anh, dja hink hoc 2. Bi fe dia hoe vi din Ue hoc. mon ban a3 hoe chuyén a3. Ngodi vice bien soan ban yée efta bin dd dia hinh co ban Glo din hinh hoe vido vé din hiah anh hang khéng cung cp) ngiwh khoa hge ban dd cd hoat dong chit yéu 1a think Wp va in hang logt cic bin dd dia hinh dan xuit (phvrong phap trong phong) bling citeh tye Hp hole giin Lisp sit dung edie bin 8 dia hinh co bin, sit dung ete anh chup dA dirge di’u v2, ding phiong phap didu v@ Anh (trong mon “do anh) thu thap nbige thong tin moi ve dia thé, Gie nba dia He sit dung bin dd nbir mot phuong lig co tic dung d? phan thite Khoa hoe vi hogt dong thyc (é, ding ngon nit han dd phitong phap bn dé d8 nghien eta moi trong thién nhién, din cir, kinh té, quy Indt phan bé khong gian cla déi tugng vi dong luc cia ching. Vi vay, ngon ngit bain dé dA thanh ngon ngi ther hai cha khoa hoc dia H. Tw lau ‘Trai Dat di tré thanh déi tong nghién etru ea khoa hoe dia It, dung ban 3 thé hién rd nbiteg tri thite v8 cite BG pin, cic the Wing her | hy nbien, vit kink te sii hoi Iinh thd, béi hoe ma su pheit tidn cia kboa trang Ui thas die Hi. Cie nha Khoa hoc ve Bits ard hee, vv... dam bio cho bin d3 hoc nhan thire ding hig chink xée ten bin dd, gin chil mdi quan he hivu cer gitta bin di vi ntugug A? win inh Ki hoe. Boi oha ban db hoe khong chi han ché & mie co pghiép viv tél ma dong thoi con di hdi phdi co nhitng kign thike v8 che won khoa hoe khie 6 Hien quan & mite Nhung bin d6 hoe khong thé thay thi tind vue khoa hoe khac, Boi vay, theo nguyen tic, kbithinh Mp ede bin dd plite tap, doi hoi ph sir tham gia cfia cic nha chnyén mon thade ede Linh ve tong ting nh‘im dim bao cho tac phim khong chi co phuong phép phan anh chinh xac, dé higu ma con phan anh ding bin chat va quy ivat cia bien trong inGi dap tag duoe yéu edu dé ra. 8 &. PHYO'NG PHAP BAN BO NHAN THUC THUC TE VA QUA TRINH BAN BD CIAL LUU THONG TIN. Ban 43° ySe dige xdy dung nén hoe bling ‘phuong philp do v8 ngoat tdi (dia hinh hoc), hoke do bien soan vi hien v tronu phong (to vé dia hinh bing anh hing khong), howe phéi hgp ef hai phirong phip trén, BO caa duge do vé & ngoai trévi, cde d6i tong mal bling duge do ve tren ede may hing trac. €4 ba phirong phép tren dBu cho ta ede bin dd g5e, n6 la ma hink kL hiéy hinb tergng khong gian’ dia Mt (hay mot khong gian nao do). Trong qua tinh xty dumg, vide nghién cru ddi Grong duge ttn hinh & Unee dia, qua chup doh hang khong (ci dnb ve tinh) hoke phéi hep nghién cin trén dnb vi kim ba d6i_chidu & thye , dong th ng ughién cru bd sung them que cde tur gu khac nlur: sich, tap chi viv... Bo la qui tinh uban thite Uhire U6, ohae thire déi teyng cin phin Anh. . Tir ete bin dd géc di co ain, bug phurong phap bien v8 trong phong (ig KE, bien tap var bien vé... trong ce co quan bin dd chinh théng hoite ebuyén nginh) nguiri to thank lp cde ban dB moi, goi lA hin dB din suit (ang hen Ja ban dd duge thanh lip theo phwong phap dAu xuft). Vi du: tir ban 48 dia hinh tile 1: 10,600, 1: 25.000, thigt KE, bién tap va pan de dia inh tf lg 1: 50.000. Qua trinh dé litp tye sé co bin dB cic diy ti Ie nbd hon. ‘Tle bin dd egng nhd, nd cing bao trim phgm_vi fanh thd lon do de vo efing dai hai lng quit hoa & mirc cao how, vA lrong ubidu trugng bop phi dikhio sit thye dia. Nhu vay, phuong phdp thanh kp bin dd din xuit cane Ta quiét trink nhan thie thie tt. Ps Ca hai qué inh thanh kip bin d& géc, ban d din xudt du thade phofe vi ban dd hoe. Phuong phdp thanh lap va phirong phip din dd va su phitm li, ban 43, vi vay dye goi la phurong phap ban dB nhan titre the té, Ching te biét ring thanh Wp bin d3 khong phai dé thanh lp ban dB, ma c@ ban a3 la do nhu citu thye té dat ra. Thong qua cic Adi tong vA hidn tugng dirge bigu thj trén dé d@ nban biét quy luat khong gian, m6i_ quan he hifu co, dite ditm va tinh chat cia Gi tirgng. Vi du: ding ban a3 tm co sé dd thiét k€ cic cong tinh giao thong, thiy loi, xAy dung, digu tra khai: thac, quy hogch... Bin d3 cing dirge ding rong rai nhu mot igiai din dudng ti vay cho cic hogt dong du lich, giao thong trén bitn, hang khong, vil tru... ‘Trong cong lite ging day, bin 43 dirgc coi 14 cudn sich yiio khon thir hai, Ban a3 duge ding & nhide Iinb vye voi nhiing yéu ciiu khéc nhau trong nbigu nginh d2 gidi quy6t nha nhigm vu khéc nhau. Bi vay, ding bin dd ling 1a phwong phip nbin thite thye té khich quan. Nha bin a3 hoc nbdn nhiém vu do n'u cfu thee t8 dit ra, nghién cru va phan anh thy té khach quan Ién bin dd, Thong qua bin 43, nguoi dang nghién cttw ddi twgng va hien duong cé trén ban di d8 rit ra nhiing két luau, nbfing tri thie ein thigt v2 thye (€ khéch quan. Chinh vi vay ma ed qua tinh lam bin dd va ding ban dd un duge xem 1a phuong php bin dB nhdn thire the t. (hinh 2) Theo K.A. Xalisep (Xalishchev) thi 02 Iudn luén én how O1 vi ban dd elute nhita thong tin An trong noi dung cin nd, vi du: thong qua cde dirong ding A 9 ime vé tréu bin dé king ohitng chi bit vB 6 cao, do die, 46 chénh cao ma co thé qua nghien ctru ching c6 durye két luan v8 binh thdi, uguén = gde binh think dia hint’ nita, Thong tin méi nhdn digs 32 cé tho, dung ngurge lai qua trinh lam bin 3, vi \ vay xuiit hign quit Qua thinh thinh lap bd dd da frinh ding ban aa ® (inh giao lw a Hinh 2. So 43 phirong phap bin @i nhan thite Uhye té va giao hru trong qua trinh, thdng tin bin dd. ir - @ Thyc t€ khach quan (hién tureng, @6t trong...) aa rae fo 01. Phin thye t& Lip bin 43 m6 hinh héa thye té& (hinh 2). 02, Phan thyc té nhin thire duge qua nghién ciru bin a3, : “trae, Ti, Théng tin nha bin ds nhdn dirge . Qua n. ‘T2. Thong tin do ngurdi ding bin dd shdn thie duge- nyhién ciru thye 1é B, Mé hinh ki hiéw hinh tong (nha bin 43 Jap ra qua xt ithéng = khdch quan. tin, t8ng quét hoa, mi héa bing ngén ngit bin dd — qué trinh md a . ohinh héa theo bung 4% da ra), Xtr thong tin Nyghién ciru ban ad ‘Tao thiuh bidu tuong ve thyc té khéch quan (bink thinh khai nig vé Unge t€), Trong c& 4 phlin co bin dé ta thy : 1, Nha ban dB quan sat thye té d2 tgo-thanh thong tin ein. Qua tinh dinb hinh quan niém vé ban dé. 2. Tae dong ofa thong tin do ngwéi ding dura ra, 3. Bién di thong tin Ur diy thinh binh tugng ma hén thong tin, 4. Khéch (h* héa thong Un, (im bin db, xdy dyug mo hinb, md bioh héa khdch th8), Qué tinh thinh lap ban dd, bién tap va bién ve. 5. Tac dong cia théng tin khich thd (bin db di lam khieh thd), 6. Tée dong eit thong tin nhan dirge. 7, Ban Inn vé thong tin di nhan durge. Ban a3 1a thank qua cia nginh bin dd hoc, song adi voi ngirdi_ ding bin 3, no Spi li mo hinh vat chiil't3n toi khéch quan. Trong qui trinh gino hu théng tin, nhd bin 43 tir nbdn thire thre t@ mi héa thong tin va lap m6 hinh ki higu hinh trgng cia mink, Nguoi ding gidi m& d6, nhan thong tin va 10 tao mé hinh tiréng trong trong tw duy. Nhu yay 1a ci nha ban dé, cit ngaot ding bin dd (1, va T,) d&u sir dung ngon ngit bin dB d® truytn nbn tin ve kivich th8 0. Chat lirgng cia qua trinh mé bin hoa tren day pliy thuge vio trithirc, kinh nghiém, ki ning cia ho, phy thude vao ttm sink if v.v... va dic biet 1a chiu anh hwdng cia muc dich va nhigm ve dB dwge dgt ra trwoe — mue dich thanh lip va ding hin dd. 1. BAN Bd QC THOT Cd BAL Long mong wée nbgn bist vii bidu thi khu vyc tinh thd dang sinh sdng. canh tac... di cé tir lau nhur ban than x& hoi loai ngwoi. blu tién nhitng hinh yé co nhitng yéu té hink hoe giain don dirge vé ra la ti@n than eka ban db Khi khai quat thanb phé Gaduya (Gasur) (khoang 320 km v2 [phialbielBabylon) ngudi tim thay binh vé bin dd thé gigi dau tien trén t&m dal sét. Tie phim do dirge xfp vio loai ed nh&t, khong 1500 nim true Cong nguyén. Nhitng hinh vw dia thé nhu vay tén ce phién dé, trén céc tim xirong... cfing di dirge tim thay & mot s6 ving Thay St. Sibia Chink 3). Vide ghi len ban vé thd ag cie ving vie din didm sin tha, ranh gigi dit riéng, ving «| bj ngip lut hang nim, (dge cdc thung Ii sng), dic biét phat tritn & Ai-Cap. Nhitng bidu hign ban Ad cd oh&t & ving 46 cO binky ie va od nbs vé mang It tO teu, Khu 6, dp, BD coe nee tg miroe vv... chimg td ngudi Ai-Cap bidt rit nguyen). ve trén thin AKt sét. Song— 1S ngh® dac dig (hinh 4), Tri thite v8 bin dB nét ve hinh s6ng chy ra be; nui— cia ngudi Trung Quéc cd xura cling rit dang k8, cde dang 31 nkim doe séng bay doc nét d4f 14 chan nif; dan cx — Bong gop ding ké cho sy phat tri€n bn céc vong tron canb s6ng, kém chit 43 hoe & thei ki nay 1a & cb Hi Lap. Ho da ahi chit dang bink ném. hidu biét v2 thién vin hoc, toan hoc, biét -binh dang va kich thc Trai Dat. Bic biét trén cfc ban vé cin ho di ding he thong ton dd dia 1! ~ d6 la mot bude tién quan trong trong tinh vie bin di hoe. Tae phi ndi titng nhit cha thai C3 dai Ja 8 tép din hoe (Geogriphie hyfésis) cia K, Ptolémé (Plolémée) (87-150) mi dén thé ki XV mdi duge dich sang titng Latinh va in mtin 1472, O thai ki cd La Ma, bin dd hoe chiu dub hurdng ning n@ cia cht de chiém hiru né t@ do dé phd bite mbit 1a ban dB duong sa La MB (thé ki the IV) & dang cudn thanh éng Ci gin 7m, rong khoiing 14 met, rst thin (ide cho vide di dtong vi phai thin infin didn kign hank quan xa, chigm dog! Linh thd. yén cit chinh efia bd may hank chinh La Ma thai do, Mot trang tam khoa hgc lon nita & thivi cd daila Mesandvi (Alexandric), voi nhiing vien bao tang va ther vién c6 dén ira Uign hin, Nha dia I hoe Idi WW Hinh 4, Win dd ed. Bin 43 cic md ving & Ai Cap (1400 nim wirée Cong nguyén) quanh ban dd la eae day nui. O chan diy nai phia Nain c6 cite hinh véki hig céc cdng trinh xy dung (hink tir giae). Dudng giao thong lA cae vét tring. Bin @3 duge vé trén t%m vd cdy papius. EE Se sup din, lac dau tién Eratosten (Eratosthenes) (271—195) da lam viée & the vién Alexandri, ong li ngwoi du tién xéedinh phirong phép do géc kink tuyén a8, tinh kich thurge qua | chu, 2, RAN BO HOC THI TRUNG CO. 7 Sau khi dé quéc La - Ma sup d3, 6 chau Au che 4) néng no dirge thay’ thé bling ché a0 phong kign, thoi kt Trung cd. bat diiu (thé ki V-XVI). Jén vit dai (& chav Aw, kim ché cée cong trinn khoa ‘lige nghién etru thién n va (itm hanh trnytn ba kioh thainh, Hinh 5. — Ban 63 4|a ban Hn than cha bin 43 hang hal Gndt phin ella ban a), Céc tie phim ei yéu th® bign ci quan nig ton gido vB Ihe idk (qua dit khong c6 dang clu ma la tron 6 van bay dang dia cé cab). OF gitta « ban 12 48» la Gitrusalem (Jerusalem), phia trén (Béng) la thién duréng, do dé ban d3 ton gido da 1a céng cu tée dong tu tuéng thoi bay gid, Cubi thé ki X11 & Trung Quéc tim ra dja ban. Tir dé xu8t hign logi bao 43 méi, (WE hign cdc dirong be bidn va dirge goi la «portulany (bin db dia ban, ciing goila ban d6 bign). Pac dig cia .cite hin db dé la & gifka co mot «bong héng» (dang hoa gid) vot 16 tia toa tam; quanh bong hdng do co 16 | hong hong» khée co ghi hirong, ‘Trén ede hin dd dia hin nay din din 66 vé foi din li, ti J€ toyén tind, be bién dirge vé voi mire U9 chi titt cno, Boi vay ching duye ding dén thé ki XVI, XVII va a ti8n than cita ote bin dé hing Quinh 5). Ban dé dia bin chit yéu phat tritn & Italia do viée dira dia ban tic ‘Trung Quée qua ving A Rap dén chau Au. Nho nhfrng'tinh wo viet trén day ma bin d3 dia ban da tré thinh bude qui do chuy8n tir ban dB hoe thai cd dai sang ban dB hoc thai phuc hung. & Trung Quéc lic nay da phat mink ra khong chi cé dia bin, gify ma cé khie trén gd nifa (cnBi thé ki VI). Céc tée phim dia If ra dyi, phiin lon 1a dia i— th6ng ké mo. ta theo don vi hanh chinh voi cae bidu hign ban da. thé ii thir VIU& Trung Quée di vé «Ban 43 thién tridu vA ede nitGe man rg va didn» chiém phin Ion chau A. Trén bin 43 e6 ké luo 6 yuong bdo dim tinh déng dang va chi ligt cho hinh vé. (hinh 6). 7 Gea ey ay HeNG a | t Ee Fa Fry he 7 A |. at Hinh 6. Bin a3 khie trén da (nim 1137) cha Trung Quéc, Mot ade ban &3 Trung Quéc (khAe trén d4—1147). Kich thiroe chung ciia ban 48 18 75x 75em hh 6 vudng (1 li= 576m). VE dling theo tf 1¢ ban 3, Day 1A khu ve giita ngt ha sing Hoang Ha (ché uSn) va cira sing Hoang Ha 43 vao vjoh Bach Hai. 13 Théi ki Phuc Hirng voi nbétng cue hanh trinh trén bign va ede phat minh dia It vi dai cin thé ki XV, XVI, phat minh in sich cia Gutenbéc (Gutenberg) 4& anh hnréng lin dén sy tién bo cia bin dd. Nhitng phat minh d6 da tao diu kign d8 hin bit ode ving dt méi, xéc dinh vj tri tteong quan cic ching, thitt ké bin 43 loin Trai Diit voi cde lye dia dirgc ding din hon va d& tao kha ning in hang logt séch va ban 43 d8 phd cap rong ri trong xB hoi. ‘Tae phim « Dia i hoc» eda L, Ptolémeé dén eudi thé ki XVI da duge in ra” nhidu Lin, dic bigt li co sy chon Ioe hé théng ban dB, co khung dg, dink hung theo phirong Bac, phwong phip bidu hign tét nén co th® xem nhwr mot tuyen - tap & dang atlat din li hign nay. : Nha a3 hye vi dai cha thé ki XVI 1a G.-Mécato (Mercator), nguei n, véi lac phim Jon dau én cita éng 14 bin dd chau Au, chita nhitng trén ban dé cita Ptolémé (Bia Trung Hai), dia kidu chit in nghiéng vao hin d@ thay thé eho kidu chit gotich. Cong tinh ndi ti€ng uhfit cia G. Méccato la bin dB hang hai thé gioi (1569), vé theo phép chi ‘4 ing ding dim bio v@-dirdng ti hanh (loxodromay la dung thing. Vi vay phép vin dwoe sit dung cho nhu clu hang hai. Cong, tinh thir hai tuyén tip bin dé voi tén 48 la «Atlas» titeo tén efia nba vua ibi, Mot phan atlat xufit ban nim 1595 sau lie Ong mit. va déu nim 1602 moi xuit ban toan bd cudn Atlat cia G. Méccato voi 107 bin dd. Vao thé ki XVI—NVU cae quée gia phong kién Jon di hinh thanh, cin c6 ban dB chi uel dé quin li, Co sé khéng ch€é do vé la cae tuyén do dat doc duong. Ding dia ban d? do huwéng, ding diy hay binh xe do d& do khoéng cach. Cée dia vit nhu : song, nui, ring, v.v... duoc vé bling mat va 06 do khép Ifing dirong swén (poligon). Die nhan riéng XVI di c6 nhitog chi, ete bo phan k cong dén 76 ngwoi. tm ndi bat nita & thai ki nay IA vige. bién vé ban dB cia timg cé chuyén din sang cdc xi nghiép tu nhitn nhd. én nita thé ki ing si ban a8 voi cde xwréng : khiic, in bin dB, dic elsit, in ¢m tra vi nghiém thu san phim v.v. v6i, 86 Itong nhan 3, RAN BO HOC THOT HIEN BAL Bute phap phin NVI co sé khoa hoe chira dim bio chiic chin, phirong oh noi ding con qui kha qual v8 n8n thi cong nghi¢p sin swit ban d@, fllal efia thé ki NVI khong théa min nhu clin thye té nite. Trang Lim hoat dong nginb ban dé d& chu; tn sang cdc vien hin 1am khoa hoc Phap (Pari, 1606), Dite WBeclin, 1700), Nga (Pétechua, 1721)... Vién IHin lam kboa hye Phap dit t8 clive do géc (1735 — 1736) & Lapong (Lapon) va & ving xich dao Nam Mi (Peru) va di chttng minh phat bidu eda L Ninton la Trai Date do det & phia hai ctre. Mot loat cde nba tosin hoe 8 hoc & Phap ohw Bo LIxlo (De Lisic) J. Cassini, Bon v.v. di chigm vi tri bang din trong linb vie loin ban dB va xdy dung duoc cdc ban dd rat en thé va chi tiét. Bac didm ndi bat cia thoi ki nay ta ete murée hat du xy dung hé thong tam gide nha mre (sau kbi Snellins—nha do dac ngwoi Ha Lan dwa ra diu 14 thé ki thir XV Wy lam co sé khéng ché ton dg théng nhit, vi du: & Thuy Biko (1805-1919), 6 Phin Lan (1830 — 1913), & Na Uy (1779 — 1882) v.v. va bo ban dB toin quée 1 1¢ Lon 1: 50000 (& Nhat Ban), 1: 100 000 (Na Uy), 1: 80.000 va 1: 86.400 (Phap),... O Dire céc bin d& ti 1¢ lon cé Abitng she théi riéng, nhiu chi ti6t, phi chi day die, die bigt 1A cde cong trinh todn hin dB, gop phiin lin chinh sie thém cho viée thanh lap ban 43. Trong s6 do co J. Lambe (J. Lam- bert, 1728 — 1777), K. Monvay (K. Motlweide, 177 1825) ce tae phim I luan cae phép chigu dong géc cia F. Gaoxo (Fr. Gauss, 1775 — 1855). Cudi thé ki XVI va dR) thé ki XIX nhu clu v8 bin dé dia hinh chi Uist ugiy cimg Ling (phuc vu quan doi 1 chinh), do do cae 13 che bite di quan ay duge thank lap. Ben nite sau thé ki XIX cde han d3 din bink quan su tf le lon & nhidu owe di duege xuil bin tron hd. He thoug bin a6 chi-tigt trén day df tgv cu s@ chic chén cho vide bidu ihi chinh xac be mat Trai DA&t tren cde ban dB. déin xust. Nhiing net co bin v& nguyen f dung bin a3: cos khong ch€, do v8 vA bien soan, in va xuiit hiv da dwoe hinh thanb rd -rét. ‘Tuy nhién, yéu clu phat trin kinh té yay ghng cfip bach, boi vay, ede eo quan do dge va ban d3 dan sy ngay cang dirg¢ thiuh lp vhitu hon. Cac co quan dé & timg ode hoke duge thanh tap rieng (& hin het ede miroc xi hoi chit ngbTa), hofe thuge mot nginh kinh té khéc (lim nghiép, quan i rugng dat, dia chit v.v...), thy thage digu kien lich sie va muc tiéu kinh té trong timg thoi ki cia mdi nwéc, BE dap teng alu elu thre té ngiy cdng Uing, ngoai vige think tap va phat trign cfc co quan chite ning chuyén mon, & nbiu nurse con thanh Jap eée co s& dao tao chinh quy va ede co quan nghién ctr ridng. je ditm pita ciw bin d3 boc hign dai la oho cdc think tru ota khoa hoc va ki that (chup anh, do vé anh, in 6p xét nhigu mau, khite nét hin dd ge trén n&n trong, méy chup chit, kT thudt lam cde bah sao Igi...) ma cOng vide lo vé vi xfty dang ban dd, -Atlat duoc nhanh chéng, c6 nbitu thé logi khée nhau, mang tinh toam éfu va vegt ra ngoai Trai! Bat nita, Quat Lich st BO VE BAN Bd G VIET NAM Gac cong trinh nghién ettu lich sit. do vé ban dB 6 née ta dé nay chia co cong bd. & mot vai edng trinh khon hoe khie cé dB cdp dén nhtng chia eo hé théng, chia thanh a2 tai nghién citu dc lap. Hién nay, ede tir ligu ban dB thuge cic thoi ki lich sit khie nhau efing con nim roi rae & nhi8u co quan khée nhan. Trong khudn kbd cho phep, tie gid cd ging trich din mot 86 net co ban nhitmy phan nio gop ¥ trao adi bwoe dau va 4? phiin lich sit bin 46 hoc trong gio trinh durge tron ven. Trén bin d5 cia Ploleme (thé ki thir HE sau Cong nguyén), khu vec Bong Duong due vé nh mol bin dito lea, phia nan la mot bin dito nbd, Nim 43-son Cong ngnyén, & née ta dit tits hanh dung cite méc ding doc bien yioi va nim 724 di do vé bin a3 dé dip cao hé th6ng dé phong tha Dai La. Trong nhitng nim 1280 a& ding don vi do la thirgc (1 thirée bling i 15 16 jxeieda me re eed) 1 ee) NYT 8 wee Hinh?. Dai Nam Nhét thing todn a3 (Quéc sit quan trigu Nguyén thé kt XIX fn hanh) gigi thidu cA chi quy8n & hai quiin Gio Hotng Sa yk Trirong Sa. 0,333 mét). Ciing thei gian nay trong tie ligu thé gigi di ding tir «Caugigus» (Giao chi) dé néi ving An Nam (nha budn Maccd, Polo xt Venéxi 1271-1295). Trwéc cude hank trinh cita Cr. Colombé trén ban d3 thé gigi vé theo qui dia cfu cia Mécsin Bihém (Martin Behsim, 1192), ban déo Dong Duong dirge poi a Virong quée Champa. Ca trén bin 43 nay va sau dé la tren bin &8 vé theo qua dia Ciu cia Gidhan Siné Johann Schiiter, 1515) tht hinh’ dang bin dao Bong Duong con, chira 6 lin. Chi co trén “bin a6 thé gidi cia Ondinyt (H. Hondius, chau cia K. Mécentu) va dic bigt ia trén ban d8 thé gidi dia G. Bo Lalo thi hinh dang bin déo Bong Duong mot 18 ring hie bign nay. Dia danh Ha Noi duoc bidu hign diel tén ofl 1A K& Chg (Cachu) trén ban dd cin Giacd- + pd Gaxtandi (Jacopo Gastaldi-1561). Ban d3 6 nhigu dia danh ning’ hinh dang bé bién soi, vinh Bac Bd qua len. Nam 1050, nhia truy8n gido Aléchxan do N6t (Alexandre de’ Rhodes) cho ra bin d8 «Vuong quéc An Nam» voi cic tinh, & phin bite va phia nami mre ta tong ddi dang. Ban dd hang hai cin Pito Gu (Picter Goos- 1666) ofing ve twong d6i ding bo bi’ nuéc ta. (flinh 7) V8 co sé li ludn, & niréc ta 6 wha bic hoc-Lé Quy Bon (1726 — 1783) 6 dé cap dén trong pho séch «Kho hidu bitt qf gid» 9 lap edia ong, dife bist hi thém trén bin d} 1a; 1. Tay 1, §, Quing Pire Huyén, 5. Bai Co X4, 7. Ngce I, 8 Chi Kinh, 9. Kinh Thién, 10, Thi Tru, u Mén, 12. Tay Trang An, 13. Doug Trang An, 11. Ao, 15, Béng Cung. W Thai Migu, 17, Bong Mon, 18. $éng TS Lich, 19. H8n Bach Mit. 7 la trong ba tap voi cde tita d2: Vii tru hoc, Bia li hoc, Bin d3 hoc, Cho dén Ray trong s6 tu ligu bin 43 con gitt lai duge 06 hai bin a quy do la ban 48 Hong Dire (hinh 8) va bin a3 Ha Noi thé ki XVIL Cadi thé ki the XVIIf, céc gidm mue phirong Tay cing voi cdc st quan quan doi Phap (troge dé vai thé ki di cé dén nhung 1é tay di nhigu dot lién tgp dén Tinh thd neve ta, thye chat li chulia bj di8u ki8n xdm chigm lim thudge dia. Két qua cita cdc dyt thm sat dé la: Cic bin d3 hang hai Nam Ki do cée si quan Phap cimg di voi gidm mye Ba Ba Loc (D‘ Adran) dén Sai Gon, ban di cia dai ty Bo Réxili (De Rosily), cia thuy&n triréng J. Bayd (Jean Mavie Dayst) in & Phap nim 1818. Céc ném tiép theo, cdc ham di cia Anh va Phap liga tiép do vé be bitn Bong Duong, bd sung: cho bin dé cia Dayot, N&in 1838 gidm inuc Tabe (Tabert) d& xufit bin & Cancitta «Tabula geographia Imperii Anamitici» (Bin dé dia H dé quée An Nam). Bon thii kt do (1838), thue dan Phap d& chiém xong mitn Nam nuéec ta, Phai gin 30 nim sau, nam 1872— 1873 thuy&n truGng Brigeu (Bigrel) dt xufit bin 20 manb bin d3 Nam Ki tf le 1: 125000 va tap bin dé eda F. Gacnié (Fr. Garnier), két-qué cita cude thim st tir SAE Gon doc’ sang Mécong len dén din’ phan Trung _Quéc, . Ciing nhu di lam & mi&n Nam nue ta, k6t qua vita doan Fr. Gacnié tham'sit doe song Mécong In phia bic, Brét va Builé (Héraud vi Bouillet) do mot durong déy (am gide & DO Son, xa¢ dink kinh inyén Hai Phong, lap hréi tam giée & Bie 134 1874 — 1875 Ronét (enaud) do ven bi’n & vinh Bic Bo len aja phan Trung Quée (1879), Caxpari (Caspari) do bir bién ‘Crung "Bo tir Phan Rang dén Quing Binh di gop phitin dang ké d8 thre din Phap hoan thanh vi¢e xm chiém Bée Ki nim 1886. Trrée 46 5 nm (1881) bin d3,toan Bong Dirong cia Bo Ranh (Dutreull de Rhins) d& duoc xuit bin voi toin bo dia danb di dirge Phap hoa. Chiémi xong loan bd Dong Duong, chinh quyn thye din Phap thank lap ngay & Ha Nji_ «Vin phong do dgc Ban tham muu quin di vién chinh) Bong Dirong’s va td chite doan khéo sit Pavi (Pavie, 10 ngiai) di ngang dye, trén toan cdi Dong Duong voi tng sé 30000km. Cudc kilo’ sit dé di tién! hanh Jam ba & 1886 — 1887, 1889 — 1891, 1892 — 1895), tng cong la chin, niin (ké ca thi @ mi&n nam Ja 15 nim) vira tién hanh khio sat ngoai tei vita chinh If & trong phong. Toan bo két qui ett qué trink Usim sit, chu bi va chiém Dong Duirong kbong nhiing tao dita ki¢n cho chink quytn thie din Phap hitu rit ré_mi&n Tay Bie, Pac BO, Trung Ki, lainh thd Lio..; mi edn ed: co sé dé xual bin cie bin dd: 1: 100000, £: 200000 (Bac Ki, Trung Ki val Nam Ki), 1: 500 000 (19 manh), 1; 1000000, 1: 2000000 toan Dong Dirong va} dia ra Tri’s Him Qude t& nim 1900 & Paris. Nhiing sin phim dé dirge dura Za) & trién lim Quéc 1 khong chi nh&m giéi thin «chi quytn» tron ven cia minh & Bong Dong ma chong cn ty0 nén bd khung eer hin cho edng bie} di8u tra va tién hanb khai thc tai nguyén nude ta, cad tr] dan ta (Sé Dia chit! Bong Dirong due lap niim 1898, Sé Md — nitm 1904, Nha Din du Dong Duong! — 1899 v.v...). Bure vao thé ki XX, ngay tit nhitng nim diu, ¥ dd trén day eita chink quyn thye dan Phap cing thay ré rang hon va phat trign hon nit. Hé théng 18 khow tam gic — cu sé khdng ché a8 do vé chi tit Hinh thd —trén toon Bong Duong 48 thyc hign trong thoi ki nay. (H. 9). Co sé kbdng ch€ do ai durgc do n6i voi mang hoi & Trin Ninh (Lao) tir nim 1904, nhimng phai d€n 1936 — 1939 toin bo “mang hréi toa do va d¢ cao trén todn - Bong Dirong tr cip 1 d&n clip 4 moi dirgc «fotn thanh. Sau dé Lién doin do dac aQuéc té» cin Anh va Phap ¢& do n6i “mang hrot Dong Dong voi mang hréi toa dO Thai Lan, Mifn Bien, Kn Bo, Nhu vay la sudt oda ditu thé ki XX bo may cai tri cia the dan Phip & Bong Duong véi két qua cia cde dot tham sét, didn tra trie dé, voi didu kin kT thuat fie dé (ban daé 14 chinh) di tig hank do vé chinh thite céc boat hin 43 sau day : — 1: 100000 cho toam tinh thd Bong Dirong, trong dd 55% Linh thd dirge v6 theo ding quy dink hic dé, ving edn Igi la Khao sat chung (trong thyc 1é san xuft Uhrig qot la hin dd xtrong cf vi khong thé hi¢n din binh bing dtréng ding mite ma chi cé cde nétdgng sem vin chil you, Tong sé la. 251 manh bin dB 1.: 100 000 phi to’n Bong Dirong. Manns. Peer! od : 25000 cho ving déng bing (B&c Bo, Trung Bo va 2/3 Nam 89) vi 1: 50000, : — 1: 10.000 va 1: 500° & cic thanh phd vi thi xa. — 1: 4000 cho hé théng bén dd gidi thita (dja chinh). Mot mat do yeu edu thre t&, bin d3 phai non luon dap ting voi thure 6 (qué trinh do vé di kéo dai, nbide yéu t6 noi dung ban dd, dic bidt 1d etc you “16 kinh t€ xii hgi, di thay 43%), nung mit thée tinh hinh di thay 43; khong ¢6 gi cho Phap (cach mang thang 8 nim 1945 va tinh hind chign sr & Bong Dwrong trong nhiing nim 50— day la nguyén nhan chit yéu), vi vay, nim 1951 = 1951 Hien doan do dae Anh. Phap, Mi di tién hanh bay chup toan Bong Dirong. Trong linh vue nAy su cfu két etia eve dé quéde Anh, Phip, Mi di 13 va cling 14 mot trong nhitag birde lam eu thé cite dé quée Mi dé nhay vio Béng Dirong thay thie dén Phap. Nim 1954 hoa binh Wp lai. Nude ta tam bi chia Jam hai mit. Dua yao cde thé te than MT trong nguy quy8n, vita méi dung In, ehinh Pha ME ép 19 bude Phép din dim rat khdi Bong Duong vi nim 1955 da ki ket voi nguy quy8n mitn nam, Lao, Campuchia 48 do vé lp ban dd Dong Duong. Cling bing con dtrong nhe thye dan Phap 4% lam & th€ ki XIX, 4€ qué MT dua hye Iirong do dac quan st cha Quan doi Mi vAo mign nam, ding thi 18 chic lap co quan ban 43 quéc gia s& tal theo kidu efa quan doi MI. 2 tigp tue thyc hign ¥ 4B chién lege toan citu, ti€p.tuc sir dung thant qua chup anh & nhting nim 1951 — 1954, trong su6t qué trinh tir 1950 —.{060 mot mit dé quéc MT d& dya vio co so khdng ché va cdc tr Hgu ban dB eft chy Phép, m&t khac phat tri8n thém co sé do vé bin 43 dia binh quan sy 1: 50 toan Dong Diong. DUng thoi cling bat diu do lxoi tam gide méi cfip T fron; toan khu vyec, lp hrdi co so 4 cao va bink sai chung cho todn khu vic 36n} Duong, k? cd Thai Lan. : i Nhfrng ban 48 cit thoi Phap thude di duge chioh Ii theo doh hing khén vi déa niim 1964 di lam xong ban d3 co bin 1: 50000 toin Viet Nam, Lo! ban d8 nay d€n iim 1967 df lim xong trén ton Minh thd ba ntroc Bong Dur va bit diiu higu chink (chink M cho phi bgp véi hign trang ) & mig nam V! Nam va Campuctiia, Nhw vay lA bo ban d3 eo ban 1: 50000 cho toan Bor Duong véi co sd kh6ng ch€ cia né da dirge do n6i voi mang Luci tam gike ; Thai Lan d& tao nén bd ban 43 quan sy & Bong Nam A théng abit voi he théy ban 43 dja hinh tiéa chun cha khéi quan si NATO. Bo la bon 48 chién thu co bin mi Mi df c6 ging (trong ngan sdch quén sir) trong thii gian ngin ¢ v8 duge 50% dién tich link thd cdc nurve dang phét tritn & chau A, khod’ 20% & chau Phi, 66% dién tich chau Au-(ngoii Litn XO). Ngoai ra, quan 461 MY cling 48 tién hanh do vE cac bin dd 1; 100 1:.12500 & eae thanh phé ton, 1: 25000 cdc ving rigng 18 & luu vie song | Cong. Oti 1e 1; 25000 c6 lagi bin d3 anh (Pictomap). Pen thing 6-1967 ah 880 manh pictomap cho lant. thd Nam Viét Nam, mgt phia Ba: Vigt Nam Nam Lio. Vira két hgp n&n anh chup vira vé cdc yéu t6 theo ki higu bin nén loai ban d3 anh duge sin xudt nhanh d2 phue vo quan ddi. Logi ban nay it chin xAc, khong disig Surge cho phic binh vi chua gidt quyét dirge sé anh do dja hinh 181 1m gay nén. Tir cud; nim 1969, cue ban 43 quan Mi da chuy2n sang xdy dvng logi bin 43 anh thing ditng (orthopictom AF 18 1: 25000 si dung c4: tim anh @& nfa, (tire di khir eal 06 dnb do hinh gay nén). Trong s6 bin ¢3 quia su v2 inh t13 Bong Duong, quan ¢oi MT xuat ban bin d3 ph6i hg; tde chitn. (0%. -— Joint operations graphic) a 1; 250000 vai khong cao Ady direng dng mike 1a 100 mét. Logi cd von bong hinh dirge ding cho bd bin's va phio bit, loal thir hai cé in thang mau Ling 49 cao phue vu cho bith ching khdng quan. Nhw vay, lich sir pha’ trign bin 43 ‘toc trén ba tram nim qua (néu tir khi nha truy8n gido Aléclhxan do R6t v8 dn 43 Verong quéc An Nam (1 6 cdc tinh Bic Kl va Nam ii dén ngay dé quéc Mf rit quan khéi aude t 2 nude ta a thii ki do vé bin d3 quan sy phyc va vige xAm chitm linb thd vA khai thac ti nguyén nuéc ta ciia ché dO nbc ngodi: thc din cll cia Phap va thye dan mét cia Mi. Nhung, trong giai doan lich sir nay dan téc ta eting san sinh ra nbfing anh bing déu tranh vi doc Ip, nhimg nha bac hee yén nude 6 nhfng cong trinh If lugn kh&ng dinh n8n vin héa cd xia cba dan toc ni: Le Quy Bon (cae the phim v8 Vi tra hoc, Bia hoe, Ban dd hoc), khing dinh vi trl va chil quyn toan ven lénh thd nede ta, nh bin d3 Hong Bitc, bin #3 Phan Huy Chi, vv... Géch inang théng 8 niim 1945 thanh cong, née Vigt Nam dan cht cong toa ra doi. Song, thye lin Phip quay tré Ini (1916) dink chiém mvror be Nginb ban di hoe Vier Nain chia kip chinh thite radii di phai xay dung nhiing bén d@ dja hi.h quan sy phue vu euge khing chién chéng the dan Phép. Lye lugng sin xuiit hin a3 chit yéu trong théi ki nay ki phong Ban dd BS TEng tham mira Quan doi Nhan dan Viel Nam (nay ta Cue Bin dd Quan str). Mot bue ngoat lon trong lich wit nginb tre dia va bin dd Viet Nam a sy ra doi cfia co quan do dye va bin dd dan su. chinh thite thinh lap Cue Bo dae vi Bin dé Pha thi trong (nay la Cue BB vt BD Nhi ntege) durgo thye hign they Nyhi dinh TTCP 86 44U/ITg do Thi tirsng Pham Vin Bdng kl ngdy 1-12-1959. Lire trgng edn bd va co sé vat chit chit yeu Iie ban du la lich tir mot hd phan cia phong bin dd Bo Tong tham muu QBNDVN. Chinh ‘118 d6 ma c6 thé noi ring, phéng bin d3 Bo TIM QONDVN Ja ti8n than cia hganh tric dia va ban dé nwéc ta hién nay. Trong Nghi dinb 444/€Tg da xée lap nhitng nhiém vo chinh sau day : 8) Td chite vige do dec trong toin quée, b) Thong nhat quan It va ebi dao cong tae do dac trong toBa yute. c) Xudt ban va quin li etc logi bin dd, d) Nghién ciru mon khoa I'ye do dac va bin dd. ._ Tiép theo dé, ngiy 9-3-1965 Hoi ddng Chink phi nse YNDCCH di ra Nghi dinh 32/CP v8 quy dinh vé quan li va sit dung tr li¢u do dac vi bin ad. ighi dinh 206 TTg ngiy 17-7-1972 xie dinh: Cue do dae vi han dB Nha nwoe 4 co qaan chiu trich nhigm vé céng bic do dge vit bin d (rong ca nwtéc, c6 tinh hit cong nghi¢p vit nyhién eit khoa hge. Dé la nhiing co 86 phap Ui dd xay ang va phat trién nganb trite dia va bin d8 niréc ta. Hon iva sve mit dao tao in bo chuyén nganh cfing c6 ar chi y dang k@ cta Bing va Chinh phi ta. Naim 1960 thank lap 18 bo mon ‘bin d3 khoa Dia Mf trong BHSP Ha oi, Nam 1962 thanh lap bo mon tréc dia trong khoa Md'— Pia chit Truong 'ai hoc Bich khoa Hi Noi (nay Ja khoa Tric dia vA Ban dé wong Bai hoc 8 — Bia chil), nim 1979 bit du dao tao chuyén nganh Bin dd & khoa Die trong Bai hoe Téng hgp Ha Noi, bd mén Ban &3 khoa Thiy loi truong ach khoa thinh phd H8 Chi Minh y.v... 21 Tor n&im 1960 voi sy gitp dé clin vic chayén gia che nutbe xB hoi cha nghia, cuc do dae va bin 43 eiing di bat diiu xay dng mang loi khdug ehé méi & mitn bic nwéc ta, Dén nay dé’hoiin thanh mang lwéi cfip I, ching ta dang phat tritu va hoan thioh cae ep 1, IT va IV trong ed mide. Hign nay, ching ta di ty do vé bin 4&3 ti 18 1: 10000, 1: 25000 & ving dong bing, cd noi 1: 5000 hing phtrong phip do vé anh lap th’, ban dd 1: 50000 cho vitng didi, mil vit xudt han cdc load ban dB khée hau, ce «xeri ban di va atlét, Trong uhiing nim qua, & ede nganh nlue: quan Ui rugng dit, thay" loi, giao thong, ndng nghiép, lam nghiép, dja chit, v.v... nghy cing duge- Ling etrdng can bd tele din va bin dB, cu 84 vat chiit kt thuat va di gidi quy”t dirge mot phitn nha clu do dge vi ban di. Tir ngiy dit nuée duge thOng nhft, nhigm vu phue vu su nghiép bio ve dit nuréc, nhigmi vu xay ding Td quéc h€t strc to lén, cp bich dél vei nganh tric dia vi hin di din sy. Bé la vin d& kin thoi gidi quyét hop If hin 6 din hinh ~ be théng ban d3 co ban Nha nwéc cho cic nganh kinb té quée (lan, cling ede nginh xAay dung cae «xériv hoiic cde at lat chuyén d ty nhién, kinh té, xf hoi, gio duc viv... xty dung mang lei tam .giie vi thiy chuin Nha née théng obit trén toin Jink thd, thon min yéu elu xfty dung va phat trign nn kink t& quée din x& hoi chit nghia. Trach nhiém cia mdi ngudi gido vien din tf 1A trang bi kign thire hin db hoc thong qua truyén thy kign thite dia Ii hoc. Kitn thire vin héa chung vé bin 43 hoc ta yén ciy chung cia mot xi hoi phat trién, dUng thei cling rit clin cho mdi cong dan khi roi gh€ nba trireng phd thong vao phuc vu trong quan d6i hay trong cic nghnh kink t€ kbée nhau. 8. TRIEN VONG PAT TRIBN CUA BAN Bd HOC. Bin dd ton tai khong ngodi nguyén nhan nao khée la do cé-nhu cu thye t€ cha xi hOi. Khi trinh do x& hoi cing phat tridn, nhu clu di voi bin 45 chng ting c& v8 86 Itong lin shat Ingng, th8 loai, d@ tai, phtrong phap phan ath noi dung, v.v... Cée ting lop xf hoi khde nbau, ede Hnh vie hogt dong khon hoe, kinh t€—xi hdi, vin héa vv... khdc nhau trong ting giai doan xay. dyng vi phat tridn lai d2 ra’ nhimng yéu edu st dung khéc nhau ma khoa hoc bin dd va cong nghigp sin xufit ban d& pbai tha man. Nhw df trinh bay & trén va xét theo qud trinh phat tritn ban dd hoc tir truéc dén nay thi hwong phat trién ban d3 hoc trong trong lai cfing nhiyn’ vao hai muc titi co bin: xAy ding cdc tac phim on d3 modi, tong xtrng voi yéu clu cia thoi dai va xdy diag ete phwong rhap ding bia dB trong khow hoe va thie t€ sin xuft. Gidi guytt toan bo vin <3 Ui Iudn khon hee bin dB (loin ban dB, tng qual héa bin dB, bé th6ng ngén ngit bin dd, tr Lidu ban dd, thiét ke vA xudt ban v.v...) va phitn co s& phon; phap chung che viée sit dung ban dB 1A nhiém 22 vu cia cde nha ban d3 hoe, cén xAy dyng va plidt trite cic phirong phap cu th8 ung dung cdc sin phim bin dB trong nghitn cir khoa hoc va thyc t€ sin xut & céc chuyén nganh khie nhau thi thude Inh vue hoat dong cia cdc chuyén nganh trong tng (dia chit, lam nghi¢p, kbi tirgng, gido due v.v...) Phuong tin chinh d2 dat muec tiéu 1a ting dung rong rai va bgp I ede thanh tu quan trong cia khoa hoe, ki thudt, ting cong cng tic nghién ecu ‘Wi luan va thye nghi¢mn trong ban dd lige va hop tée ch&t ché voi cdc ngdnh khoa hoe khéc, die biét 1a voi cde nganh cé lien quan hike ec, k& can vei ban 43 hoc (toiin hoc, thong tin hoc, hé théng khon hoc dia If va che khoa hoc v8 Trai D&t, ki thuat Unb todn, ty dong hoa, md hinh hoa ton hye, trée dja anh hang khéng, trfc din anh vé tinh, ttm If hoe kT thuat, ki hiéu hge vv...) V8 noi dung ban d, bi¢n nay di binky thanh hai bong 18 rat: xy dng cde bin dB dia hinh (ck diy tl 1¢, kB cd cde binh dd dia thé) voi cong nghé thanh I§p co bin la do vé anh va ban d3 chuyén dé — co sh d2 gidi quy6t cde vin d8 kinh té, xi hdi, bdo vé mdi truigng vei vie Ap dung rong rhi todn thong ké, xir li thong tin chuyén nganh, Ging do nhitng dite di’m dé ma e6thién huéng tach ri¢ng hai nganh bin 3 quan su“va din sy. Nhiing sin phim cite cd hai linh vue trén day noi riéng va nganh bin #3 hoc ni chung du sé phat trién theo hudng: chuyén mon hoa din, ting t6c dO phat tridn (do khéi lugng thong tin ngay cang lin, ding phiong Uén 43 hon thay din thong tin biing vi, tinh ch&t ki thugt ngay edng dam nét thém). Do ngiy cang doi hdi do chinh xde cao va thih khéch quan cho téc phim ma chi8u hong todn hye héa'va mé hinh héa todn-hoe ban €8 (xit If phidu-yéu (6, ohiGu qua trinh vi nhigu mi lien quan r&t da dang, phite tap...), cng phat trign man. Song, lr twdng, tri thie va tai ning con ngwdi vin gitt vi tri chit dao, do dé chitu hirong chung khi ap dung cic bé thong tr dong hoa la sit dung hoi thogi: ngwoi — may — dd thi. Cée bin dd anh, bin dd ink thing ding cing s? duge sir dung d2 bd sung hoge thay thé ese bin @3 dia hinh 08 di&n (cho nhitng ving chwa 06. ban 48 co ban, ti lé Ion) trong cdc nganh kinh té, Cie ba gidng day di 0 inh (ke c& anh vé tinh) efing duye ding trong hge tap va IG nba trang phd thong. Vi vay, nhu clu phat tridn dit ra cho nginb din d3 khong chi nghi¢n citu sin xuat cung cfip cde thd loai bin dd mGi mi hirong nay cling gop phan gidi quyét nhanh cong dam bao cho ndi dung bin d3 luon Inon c6 thong tiv méi, phir bgp Gi hign trang cita khach thé va nhu ciu cia ngudi ding (theo danh tir.ngfinh, do 1a vin d@ higu chinh ban 48), \ 23 CHUONG II TRAI DAT — QuA CAU BIA Lf 1. HINH DANG VA KicH THUG TRAI BAT Ngay nny, khi noi v2 hinh dang Trai D&t, fit ck ai cing of thé noi, do Ja hinh clu, Khai ni¢m Trai Dat hinh cfu chi la khat niém chung, thie té Khong hodn toan ding niu vay, B8 mat ty nhién cia TrAi DAI rit phire tap vé mat hinh hoc khang thé biéu thi né boi mot quy lugt xc dink, Minh dang Tréi Dat dirge hinh thanh chit yeu bdi ‘hai hye: hye hép din tao nén dang hinh citu va lye li tim duge sinh ra do Trai B&t quay quanh true cia n6, d& lam cho Trai Bit c6 dang élipxdit ma teye nhd tring v6i true Trdi Dat, Di’u nay dit dirge nha bic hoc ndi tigng [. Niuton chitng min 1 tir cndi thé KI XVII, Ngoadi hai tue trén, hirh dang Trai Bat con chiv Anh hiéng cia md yéu to nifa,- d6 1a trong luc. Sy phan bd ktong du cha, . cde vat chiit co ti trong khac nhau trong lop vo Hin 10. Etpxont Tritt Dat, Tri Dit di tgo nén str thie biét cia hue: trong lye & cao aitm khae nhay trén 18 mit Trai Pal, nin & nhting nei tich ty ede loai vil chi. nding, be mit ‘Tra. Bit nfim nbich lai ‘gin. tam, cob & uhing noi Ap {rung dite soai da co ti-lreng Phd hon, HS mit T tug cach xa ffim hon Chink ditu do da Jam cho bé vat Trai fit stro nén phité tap. De digu didn mét cach hoan chink v8 hin dang Trai Bi!, trong tréc dia hoc, nd duge thay Hink 11, So 48 v® sy ttong quan gira wit gddit amit Giprat bing mat gedit. Trai Bat (kich (buée tinh theo xich dan), Ngwoi ta coi mgt ” gédit 1a mit nude bign trung binh yeén tinh, kéo dai xuyén qua cfc luc dia, tam thinh mot mit cong khép kin. Mat nay 6 de didm la tai bit ki mot didm nio trén dé, phap tuyén eiing tring voi phirong day doi. Song do sir phan bé khong du cita cae vat chit cd ti trong khdc nhau, lam bién dbi huréng trong lye va tat nhién ciing Lam thay d3i huang cde duong day doi, nén b& mit yéoit khong c6 dang toan hoe chinh xde. Nhu vay BB mit hoan chinh céa Tréi D&t khong phai Wd b8 mat ding toda hoc, mi chi 1a mat sin cé cha chinh Trai Bit. Be tién Igi trong vite gidi cde bal to’in do dac, trong thye 18m cin khon hoe tre din va ban 5, ngwéi ta Wy m&t lipxdit tran xoay, co hinh dang va Kich thirae gitn gidng géoit lam b&8 mit todn hoc, thay cho gedit. g Trai Dat. : Cing voi vide xe dink hinh dang Trdi fit, nhi®u nha khon hoe di do tinh kich thiréc Trai D&t. Kich thirde cha Glipxdit Trai Dat dirge xe dinh bing cde phan tir cia nd, bling cong thite (a = Ack ). la Alipsoit Trong do: a: ban true lon, b: ban true nhd, @: do det. Cac dai hrong a, b va a di dirge xte dinh nhigu lin, Cac k&t qué do tinh dirgc th? hién qua bang sau: Bin Jén «| Bén trge abd b Téc gid Nim ey = 7 (rea BE det Bolanbo (Delanbor) 1800 6.375.653 6.356.564 1: 334 Vanbéch (Valbek) 1819 6.376 896 6.355.833 1: Béxen (Béxel) 1841 6.377.397 6.356.079 1 Clie (Klark) 1868 6.378,206 8.356.581 Vs Clic (Klark) 1880 6.378.219 6.956.515 Te Haipho (Hayford) +1910 6,378,388 6.356.212 1 KraxSpxki (Kraxoyski) 1946 6,378,245 6.356.863 1: 298.3 & nuoe ta, cde tri 8B a va b edia FN. Kraxdpxki duge ding lam tr si chinb thire DS del a cita hinh Clipxdit Tréi B&t rit uhd, chi oo €- 208.3 hay 2126 kin vi vay déi vdi mot sd tinh todn trong bin d3 hoc, co thd coi Trai PAL whe mot khdi ctu cd diéng kinh gin trang voi truc quay Ta! HA! A5n kinh cha hinh c&u cé dign tich bE mgt bang b& mat élipxdit de FN Kraxdpxki tim ca Ja: R = 6371,116 km. 4 trong do dac. uu. MO SINK TRAIL BAT QUA BIA CU Qua dia clu A m6 binh Trét Bét. Qua dia cho cho ta mgt kidi nigin ding va rd rang vé bink dang Tréi D&t. Trén qua din fia, ngurdi te gitt lai a5 nhéfng tinh ch&t hinh hoc, nhftng kich thirée (d& durge thu nhé lai theo ti 16) eda cdc thanh phan trén b8 mit abt. Do 46, t8t c& cdc khéi niém v8 Trdl Dit nhie hinh dang, ce duroéng kink tuyfn, vf (uyn (hinh tam glide cu efn, tr gite clu edn, géc vudng kinh vf), Khoding cach, dign tich va sy trong quan v8 vj tri cia cdc thank phan trén mat 4&t (cae luc dja, cdc dat diong v.v...), efing nhu nhiing d6i trgng khéc (truc, cae cye, mang liréi dja. Mf) dtrge phén anh nbw thie t€. : Voi nhiing aXe dim trén, qui dja clu duge sit dung rong ri trong cée truang hoc, Né thireng durge ding d gidi quyét nhi¢ng véu d@ thude v@ Unli chft hank tinh cia Tréi Bit vA cde khéi nigm dia Ml thién vin, % Nhitng digm, dwong va mgt ph&ng co ban ciia dia ciu. Be xe dinh vi tri c&e ddi trong dia Ii tren bE mat dit, howe trén dia edu cfing nhur vé chuy&n cde déi trong do lén bin d3, ngwoi ta AB qui woe mot 36 diém va dirong co ban: — Cire Trai Dat: Cac giao di8m gia ban truc nhd va mat élipxoit ‘Trai DAL dure goi 18 céc eye, Tréi D&t cé hai cue: eye Bic (P,) vi cure Nam (Py). Trén qua dia citu, hai cue Bac, Nam la giao ditm cia trie voi mit clu. — Cée kinh tuyén : Cac mit phing chita trye Trai B&t va hai cige got 1a nhing mit phfng kinh tayén. Giao tuyén cia mit phing kinh tyén voi mat élipxoit Trai Bat la kinh tuy€n, Trén Trai Dat, cde kinh tuyén la nhitng bang nhau, cén trén qua dia elu, cde kinh tuyén d&u la nbieng dong trén én. ' — Cae vi tuyén: Cie mit phAng thing goc voi truc Trai Dat diye goi la cdc mit phing vi tuyén, Mut phiing vi tuyén di qua tam Trai Dal, la mat phfing xich dao. Mit phing nay chia Trdi Dat lam hai ban clu: ban clu b&e va ban ctu nam. Mat phang xich dao cit ‘Trai Dat theo mot ding tron lon Hinh 12, Cic Quéng kinh vi tuyén goi la dwing xtch dao. Cao voug tron tao nén do cde mat phiing vi tnyén song song voi mil phfing xich dgo gi la cic vi uy€n. Xich dgo co chi8u dai Li= 2nR, & day R Ia ban kinh Trai Dét. Chigu dai cite vi tuyén dirge tinh theo L == 2nReos-¢ (@ Ja vi tuyén clin tinh). Il. TOA BO BLA Li — XAC BINH TOA BO BIA Li 1. TOA BO BIA . Vi trl cita cic didm trén mit élipxdil Trai Dat (hoite mit ctu) durge xtc djnh bing phiong phép toa dd. Co nbitu hg thong toa dd, nhimng & day ta chi x61 dén mol sd hé théng thurong gip 26 a) Hé ton 4§ dja li: Co 5 dd xéc dinh toa dQ dja Ht 1a he théng kin tuyén va vi tuy€n. Toa do din li cia mot diém durge xic dinh bing vi dd (9) vA kinh 49 (a). Kinh 9 dja Ui cia mot didm Ja gée nhj dign hep béi mgt phiing kinh tuyén chita kinh tuyéu dirge chon lam gée va mat phAng chita kinh tuyén at qua ditm do. Cac kinb dQ duge tinh tir kinh tuyén géc (0) v2 phie dong dén 180° goi la nhiing kinh do dong va dige viét 1 dQ kinh «Bong» holic «E» va v8 phia tay dén. 180° li nhing kink dQ tay, dirge viét li dg kink «Tay hoite «Wo, Trirée day, cde uve ly kinh tay&n gée khde nhau, nén kinh dg cia cing mot didm trén mat dit c6 th8 khic nhan, va didu do d& gay kho khiin cho vige tinh todn cfing nh sinh hogt. Nim 1884, Hoi nghi Quéc t€ & Ossinhton (Washington) d& thong qua ngh| quyét Iéy kinh tuy€a di qua dal _ i Sop we thién vin Grinuych gan Luan dén , : (thi dO ovéc Anh) lam kink tuytn géc, thOng nhat cho toan thé gigi. Vi dd dja Mi cia mot diém 1a goc bop béi during day doi di qua diém do va mit phing xich deo, Vi do dirge tinh tir xtch dao (0*) ve jc’ phia bie dén 90° 1a nbiing vi dd bfe va durge viét 1A dg vt alldc» hoe «Nt» va v8 phia nam dén 90" 1a nbiting vt do Nam, dirge viét li do vt «Nam » hoe «S» (1, ae Vi du, toa do dia Ht cia Ha Noi Hinh £3." Kink, v¥ 09 dla It a: 10552’ Dong 21°02" Bic. b) Toa a6 eyes Ca xi db nie dink toa do exe da kink fC tuyén va géc phirong vi, Tie mot di&m dh hist, cd thé xdc dinh B vi tri cae digm clumg quanh bing toa dQ cuc. Muén xae dinh tow dd mot ditm nao dé bing hé ton dd eye, ngwéi ta lap moi quan hé gitra didin dé vii diém da biét bling gée phurong’ vi va khofing cach, Vi dy, tir dig A di biét, mudn xde djnh dit B, phai due va goc phirung vj ciia doan AB va khoiing cach AB. Gac [4 Phuong vi cia don AB Ja géc bling Unh tir bfc kinh tuyén di qua ditm A dén hwong doan AB, tinh theo chitu kim ding hd Toa do ewe cha ditm B, cb thé viet: AB { 15m Hinh 1h. Xie 2. XAC BINH TOA BO BIA Lf ae a is Xae dinh toa dd dia li ciia mot dim Ja xac dinh kinh do va eye, vi'd@ cia diém dé. Phuong phap thm vi dé (9) va kinh 46 (2) cia mot dim & trén mat dit (tren thie dia) va & trén qua cfu din If hofc trén bin #8 co su khic nhou, Trén mat dit, hé thong kink vt tryén chi 6 tinh ch&t khai Gy NS.EW — Chi che hiring Bic, Nam, Bong, Tay (chit viét tf theo tiéng Anb) “nigm, edn trén qué clin dia Mi hoe tren hin dB, céc durdng kinh tuyén via v7 tuyén 43 durge vé sfin, co th8 dya yao hé thong cite dirang do dé tim ton dé che didm, a) Xée dink toe AG dia li wen mye ditt. -- Bo tinh kinh 49. Trong thie t®, d® do tinh kink do (x) cin cae did trén mit dil, nguoi ta khong thé do true tgp géc nhj dign cin hai mat phéing kinh tuyén hoke do theo eng ich dgo, mi sit dung hé qué cla sy ty quay chia Trai BAL chong quanh truc. : Niue ta dit bist, Trai Bat tue quay vai mot chu ki khang d3i Bien der dee phin art bing sy chuytn dong bitu kign eda thién chin, Thue ra th phai toan bo bau trod quay tir dong sang lay, ma chink Hi Trai PEE quay” tay sang dong, Néw quan sat Ml Trod, ta thiy the’ gian dé MAC ‘Tri cha dong bitu kign mot vong quanh Tri Bat 1a 2d gio. Nhw vay la 1 gi’y MALTS chovén doug direc 360" Qt = 150, U phat Mit ted choyen dong daov 1507 60 =: O45 4 phat WH Trot chuvtn dong dine O15 “¢ dee 10 ~ Ntu cin elf vao dd cao cite Mil. > Tréi howe mot thien th® nao de dd _ vie dink git, tht mdi didm trén mitt a dail co kink do kbie uhaw st co git ase khic nhau, gio dé diye got la oe dia phwong Nhw vay, doi voi cae didm nim [én eting mot kinb tuyén . thi géc gio cia MAI Troi cé gid tri her nha. Tir do, & mdi thoi diem, Hink 15, Ni ti trong quan cia cie ditm Cle noi cimg nim trén mot kink ABS Iuyén déu cé gid dia phuong nh nhau. Néu hai noi khie nhau c6.hi¢u dO kink () thi goe gio ctin mot thién thé nao dé quan sat lai hai noi fy & cing mot tho? diém vat li, ciing khic nbau. Gid thir ring mot thién thé nao d6 dang di qua vi tri cao nhit doi vei didm A ctin mat dél (va Lt nhién 1a ddi voi Lil ed cae didm niim tren dugng kinh tuyén qua A), d6i voi did B, néu truée do 1 gig, thién th8 dé da ai qua vi tri cao nhit, ti diém B cach digm A 1a 15° v8 phia dong, va d6i voi didm C, néu sau dd mol gid, ‘thién thd dé moi & vito vi tri cao whit, thi ditm C nfim ech didn A la 15° v8 pliia tay. : RB ring la, do chénh lech gitta kinh dd dio Uefa hai kink tuyé (ink bling don vi gid, s# c6 tri s8 ling do chénh lech gift hai gid dia phirong cfs hai kinb tuyén dé. Nhw thé van a8 sie dink dg chénb Ieh kinh do efin hai dia didn ten mat dal. chink 1a vin d@ sie dink d6 chénh lech gitta hai’ gis dia phtrong. Vay : Tai mot thoi digm +t i, higu gig’ dia phirong cia hai noi bling higu do kinh eiia hai noi dé (tinh theo don vj thoi gian). 1 Tred, Vi du: Git dja phuong & Ha Noi la 12 gig, cing Ite dé, gid dja phurong Hai Phong Ja 12°09'24", thi do chénh ve kinh do gilta Ha Noi va Hii Phong 18 . t2hoy2t” —~ 12" = sade =: 0851" Néu bit kinh do cfin Ha Noi li 1059524), thi kinh dd cia Hal Phong 1a: 105*52'B 4- O51" = 106°43'D. Dya vao nguyen the trén, tit th KE XIX trd v8 (rive, d2 tinh kinh 4d, ngwoi ta ding phtrong phép so sinh ddng hd. Madi xe dink kin dO cia mot ditm nao do, ngirdi ta mang dng hd tur uci do (tit nbién 1A dBng hB Ify theo gid dia phurong) aén so voi gid dia phueng tren kinh tuy€n goo, Be dat d6 chink xéc, phai ding kha nhidu ding hd. Vidy, khi xe dink kinh do ciia dai thien vin Punkdvd & Ngn nitm 1813, cic nha khoa hoe d& phii mang 68 chiée dong hd logi tot te Punkovo sang Gorinuych (Greenwich). Vie xdc dinh kinh do vbw vay 14 mot vide lao bét site éong phu. Ngay nay, nha ki thuét thong tin phat tridn, vige xe dinh kinh do dé dang hon, bing cach théng qua cae Un higu giv tron ci lan song vo tuyéo dign, Hang ngiy, cde dal thien vitn lon trén thé gidt plait tin higu gid dia phirong mhitu 1&n. Cac noi kbée tén thé gigi, muGn xéc djnh kinh dO cia minb, cin cir vio cde tin higu gio thu duge cita dai nio dé (phil biét kinh 49 ela dat phat va gid dia phirong ma dai dé phil) so voi gid dia phitong ca noi clo tinh, tir dé s@ cé durgc kinh do cin fim. —~ Bo tah vi d@ cling gidng nhu tin kinh dg. Mudn xe dinh vt ao dja li cia mot didn nao dé trén mat dit, ngwei ta khOng do tinh trye tip, ma thong qua nhéng quy luat thién vin, ch’ y€u 14 dya vao uhiing hign tugng quan sat bin trai. Co s& cia sir do tinh vi dQ 1a thién eye, Do Trai B&t chuy8n dong ma ta thy toan bd thién cu chuyan dong hang nghy (ah@t dong) quanh mot true, dirgc goi ta truc vol try. Truc vO tru gp thién clu hai didm, goi la thién circ, Ngwei ta, quy wée, thién cure bic la di&m ma nhin va dd, ta thy chitu. nbat dong cia cae sao ngiye voi chitu quay cia kim d3ng bd, con thién cue nam, thi ngues lai. Hinh 16. Thién cure vb vong ght Gdng cia cfc saa Chiing ta khong thé nhgn thiy thien eye trén bau trai, nhung 66 tne sae dinh durge thién cue qua vide quan sit chuyén dong hidu kitn cita cic sao trén thién clu. TAt ef cdc sao déu chuyén dong bidu kign trén nhiing vong tron dng ttm, tam dé chinh Ia thién eye. RS ring JA nhitng sao & cing yhn thién eye, 6 bin kinh vong quay cing nhd, vt sao & ngay thién eye thi nim yen. BO cao cia thien eye tren chan tréi thién van & nhfing noi co vi dd Khe nhau khong giéng nhau, vi & cite vi do khic nhau, do nghiéng eiin tree vit tru c6 tri sé khde nhau. 7 Hinh 17. Bau trot dia phurong & cde vT a} Khae hen a) & ewe; b) & xich dao; c) é& vi dd trung binh. 0 cue a REL (¢ = 905, thfen cure b&e (P) trang vii thin dinh (Z); xich dao tris (QQ') tring voi ding chin (roi. TH cd ede sao cia bite thién chu déu nhat dong theo nhing vong tron song song voi duong chan tri, vi vay ubitng sao nay xudt hi¢n thuong xuyeén trea bau trdi, P { 1 I ' 1 1 | 1 ' ! ' t | ' i Hinh 18, M6i auan he giitn v8 dd dja i veri 4) cau efia thién eye trée datvog chan tri 30 G xich dao Trai Bat (@ — 0%), thién ere ke (P) nim trén durimg chan trai; xich dao tréd (0Q') di qua thign dinh (Z). Tait ef ede sao clin bau trai dn nbat déng theo nhimg: vong thing géc voi mit phing chan trii (hinh 8b). O vi te nay o6 thd quan sit toar bd bin trai sao, O che vi Ad Khio (0 <¢¢ 90%, true vit fru nim nghiéng tren dang chan trdi vi viy, c6 mdt sé sao khong bno gid xuft hién trén bau trod din phirong. Qua dé ta thay vido cd quan hé vot dd cao cia, thign ewe. Bien nay c6 thé thity dirge qua hinh diéi. OF mdi noi quan sit khde mhan mat phang chan trai tag thanh voi true vii tru nhiing géc kde nbau. GO eye, truc vai try lam thinh véi wat phing ‘chan troi mot géc hing 90°, O xich dao fa 0°. CF mot idm A, do hin kinh thién cu vO cing lon, nén true vii tru AP song song véi truc Tréi Dat va Jam thanh voi mat phing chan trai goc hp = ¢, (hai gée nhon cd cite canh thing gée voi nhau).

Vous aimerez peut-être aussi