Vous êtes sur la page 1sur 150
ARCHIVES D'HISTOIRE DOCTRINALE ET LITTERAIRE bu MOYEN AGE QUATRE-VINGT HUITEME ANNEE Tome80—2013 Ouvrage publié avec le concours du Centre national du livre PARIS, LIBRAIRIE PHILOSOPHIQUE J. VRIN- 6, PLACEDELA SORBONNE, V* 2013 AHDLMA t. 80 Paris 2013 En application du Code de la Propriété Intellectuelle et notamment de ses articles L, 122-4, L, 122-5 et L. 335-2, toute représentation ou reproduction intégrale ou partielle faite sans le consentement de auteur ou de ses ayants droit ou ayants cause est ilficite. Une telle représentation ou reproduction constituerait ua délit de contrefagon, puni de deux ans d’emprisonnementetde 150 000 curos d'amende. Ne sont autorisées que les copies ou reproductions strictement réservées & usage privé du copiste et non destinées & une utilisation collective, ainsi que les analyses et courtes citations, sous réserve que soient indiqués clairement le nom de auteur et la source. ©Librairie Philosophique J. VRIN, 2013 Imprimé en France ISSN 0373-5478 ISBN 978-2-71 16-2564-2 www.vrin gr AHDLMA 80 (2013)277-423 HEYMERIC DE CAMPO, AUTEUR D’UN TRAITE DE METAPHYSIQUE ETUDE ET EDITION PARTIELLE DU COLLIGET PRINCIPIORUM par Dragos CALMA 1, rue des Filmins 92330 Sceaux, France Ruedi IMBACH 2,rue des Jaman 1804 Corsier-sur-Vevey, Suisse Résumé article décrit et publie ta premiere et la deuxiéme partie du Colliget principioram juris naturalis, divini et humani philosophice doctrinalium, écrit par Heymeric de Campo en 1434 dlademande de Nicolas de Cues, Le texte est conservé dans le codex Cusanus 106 4 Bernkastel-Kues et représente un des tres rares traités de métaphysique écrit durant le MoyenA ge latin indépendamment de la tradition des commentaires é Aristote, Le Colliget cherche, de maniére originale, & combiner Vidée d'une science de tout connaissable, reprise de Raymond Lulle, avec la tradition métaphysique aristotélicienne et sa réinterprétation par Albert le Grand. Abstract The article presents and publishes the first and second part of Colliget principioram juris naturalis, divini et humani philosophice doctrinalium, composed by Heymeric de Campo in 1434 at the request of Nicholas of Cusa. The text is preserved in codex Cusanus 106 at Bernkastel-Kues and represents one of the few metaphysical treatises written, during the Middle Ages that does not belong to the tradition of commentaries on Aristotle. The Colliget seeks an original way to combine the universal science of knowledge derived from Raymond Lull with the Aristotelian metaphysical tradition and its reinterpretation by Albert the Great. Riassunto L'articolo descrive e publica la prima e la seconda parte del Colliget principioum. naturalis, divini et humani philosophice docrinalium, scritto da Eimerico di Campo net 1434 su richiesta di Nicola Cusano. Il testa ® tramandato dal codice Cusanus 106 conservato a Bernkastel-Kues ¢ rappresenia uno dei rarissimi trattati di metafisica del Medioevo latino scritti indipendentemente dalla tradizione dei commenti ad Aristotele. Colliget cerca, in modo originale, di combinare idea, ripresa da Raimondo Ludlo, di una scienza totalmente conoscibile con la tradizione metafisica arisiotelica e la sua reinterpretazione operatada Alberto Magno. [Mots-clés Heymeric de Campo, Nicolas de Cues, Raymond Lulle, Albert le Grand, métaphysique, ms. Cusanus 106] 278 DRAGOS CALMA ET RUEDIIMBACH Ln’est fort heureusement plus nécessaire aujourd’ hui de présenter Heymeric de Campo ou Heymeric van de Velde (ca. 1395-1460)". Les étapes majeures de sa carrigre sont déja connues : le séjour & Paris avant 1410 cn tant qu’étudiant & Ja faculté des arts (oii ia eu comme professeur Jean de Maisonneuve), les études en théologie a ’université de Cologne vers 1420-1422, la participation au concile de Bale en tant que représentant de université de Cologne! ou encore la nomination (en 1435) comme professcur’ I’ université de Louvain?, Heymeric est auteur de plusieurs ouvrages dont notamment: le Compendium divinorum3, un comnentaire inédit aux Sentences (ca, 1424)4, te Tractatus problematicus’, des *J.-D.Cavigioli a établi une premitre transcription du Colliget principiorum & Puniversité de Fribourg, D, Calmaa entiérement revu la transcription etidenGfié les sources (explicites et implicites) et les Hieux paralléles dans le cadre! une recherche financée parla « Fondation Thyssen »; ila établi le texte latin en collaboration avec R. Imbach, Nous tenons aemercicr D, Poirel qui aselu le texte latin et qui nous a aidés & ponctuer quelques-unes des phrases les plus difficiles du traité, Nous sommes ‘enti¢rementresponsables des fautes qui restent; nous espérons publier prockainement les deux autres parties du traité (1) Pour la participation d’ Heymeric au concile de Bale, voir notamment, HAMANN, Das Siegel der Evvigkeit, Universabvissenschaft und Konziliarismus bei Heymericus de Campo, Aschendorff, ‘Minster 2006; J, HELMRATH, Das Basler Konzil, 1431-1449, B&hlaa, Kéln 1987; 1D., Die Konzilien von Pisa (1409), Konstanz (1414-1418) und Basel (1431-1449): Institution und Personen, J. Thorbecke, Ostfildern 2007; P. LADNER, Kevalutiondire Kirchenkritik am Basler Konzil? Zum Konziliarismus des Heymericus de Campo, Helbing & Lichtenhahn, Basel-Prankfurt am Main 1985; Ip., «Der Ablass-Traktat des Heymerieus de Campo. Hin Beitrag 2ur Geschichte des Basler Konzils», Festgahe Bischof Anton Hanggi, Zeitschrift fir schweizerische Kirchengeschichte, Th (2977) Hl, p.93-140; voir aussi : HEYMERICUS DE CAMPO, Dyalagus Super Reuelacionibus Beate Birgite. A Critical Edition with an introduction, ed. A.FREDRIKSSON ADMAN, Acta Universitatis Upsaliensis, Uppsala 2003. 2)Pour plus de renseignements généraux sur sa vie et son ccuvre, voir en premier lieu: RIMBACH — P.LADNER, Heymericus de Campo. Opera selecta, Universtitsverlng, Freiburg, Freiburg (Schweiz) 2001; M. HOENEN, Heymeric van de Velde. Eenheid in de tegendelen, Ambo, Baarn 1990; Ib,, « Academics and Intellectual Life in the Low Countries : ‘The University Career of Heymeric de Campo (1460) », Recherches de théologie ancienne et médiévale, 61 (1994), p. [73- 209; Ib., «Denys the Carthusian and Heymeric de Campo on the Pilgrimages of Children o Mont- Saint-Michel (1458)», Archives d'histoire doctrinate et littéraire du Mayen Age, 61 (1994), p.387- 418; Z.KaLUzA, «Dialogus Heimerici de Campo cum Gadefrido de Campo», Recherches de Théologie ancienne et médiévale, 38 (1971), p.273-289; R.IMBACH, «Quelques remarqgies su Te traité De sigilio eternitatis de Heymeric de Campo >, in M. HOBNEN ~ A. DELIBERA (ed.), Albertus Magnus und der Mbertismus. Deutsche philasophiche Kultur des Mittelalters, Brill, Leiden-New ‘York-Kéln 1995, p. 297-302. : (3). KOROLEC, «Compendium divinorum Heimeryka de Campo», Studia Mediewistycane, 8 (1967) 19-75, et 9 (1968), p.3-90; ID., « Quelques informations sur le Compendium divinorum de Heimericus de Campo ainsi que sur un commentaire inconau de ce Compendium», Mediaevatia Philosophica Polonorum, 10{1961), p.33-39; A.L. DUMAEA, «1 ordre des causes (ordo casarumt) dans Compendium divinorum par Hicimeric de Campo », Mediaevatia Philosophica Polonorum, 34 (2001), p.75-85; Ib., «Porzadek prayezyn w Compendium divinorum Heimeryka de Campo, Praeglad Filozoficeny Nowa Seria, 431% (2002), p. 205-216. (4) Gf. M. HOENEN, « Academic Theology in the Fifteenth Century. The Sentences Commentary ‘of Heymericus de Campo ( 1460)», in P.J.J.M. BAKKER ef alii (ed.), Chemins de la pensée ides offertes a Zénon Kaluza, Brepols, Furnhout 2002, p. 51 UN TRAITE DE MBTAPHYSIQUE DE HEYMERIC DE CAMPO 279 commentaires d’Aristote®, des traités de théologic dont le Centheologicon’. Le Colliget principtorum iuris naturalis, divini et humani philosophice doctrinalium, que nous éditons partiellement dans ces pages, a été composé lors de son séjour a Bale (de 1432 a 1435), trés probablement durant]’année 14348, Le texte est contenu dans le codex Cusanus 106 de la bibliothéque de PHospice St. Nicolas de Bernkastel de Cues. Le codex garde tous les éléments origine, dont des feuillets de garde anciens, en parchemin avec le fitigrane de la main droite quasiment identique au type Piccard 111.919, daté 1503; la reconstitution récente (en 2007) ajoute seulement un feuillet de garde®. TI est composé de 22 cahiers : 16(1-12), 26 (13-24), 36(25-36), 46(37-48), 56(49-60), 68(61-76), 76(77-88), 86(89-100), 96(101-112), 106(113-124), 116(125-136), 126(137-148), 136(149-160), 145(161-170), 156(171-182), 166(183-194), (5)Sur le Tractatus problematicus voirle site internet enéé par P. Rutten; on y trouve une édition du texte (8 partir de plosicurs manuscrits) ainsi qu'une bibliographie a jour : hips: sites google.com! sitefractatusproblematicus, Le manuscrit Wroclaw, Bibtioteka Uniwersytecka, Mil. 1f 78 qui contient aux f, 155¥a-l60vb le Tractatus problematicus n’est pas mentionné par P.Rutten. Voir aussi G. MEERSSEMAN, Geschichte des Albertismus, I, R. Haloua, Lutetia Patisiorum, 1935; M, HOENEN, «Heymeric van de Velde (+ 1460) und die Geschichte des Albertismus: Auf der Suche mach den (Quellen der albertistischen Intellektlehre des Tractafus Problematicus», in HOENEN —DE LIBERA, Albertus Magnus und der Albertismus; W.A.G.BRAAKIUIS, «Heymeric van de Velde (a Campo), denker op cen kruispunt van wegen, De ‘logische’ kwestic uit zijn ‘Problemata inter Albertum Magnum ct Sanctum Thomam’», Algemeen Nederlands Tijdschrift voor Wijshegeerte, 75 (1983), p.1324, (@)J-D.CAVIGIOLI, «Les Cerits d'Heymericus de Campo (1395-1460) sur les eeuvres & Aristote », Freiburger Zeitschiftfilr Philosophie und Theologie, 28 (1981), p.293-37 1. (7)Sur le Centheologicon, voir R. IMBACH, «Das Centheologicon des Heymericus de Campo ‘und die darin enthaltenen Cusanus-Reminiszenzen : Hinweise und Materialien », Tradifio, 39 (1983), p.466-477; Ip., « Theologia Raymundi Lulli memoriter epylogata: Das Ramon Lull gewidmete Kapitel im Centheologicon des Fleymericus de Campo », Estudios Lulianos,23 (1979), p. 185-193; 1p, «Binbeit des Glaubens, Spuren des Cusanischen Dialogs De pace fidei bei Heymericus de Campo», Freiburger Zeitschrift fir Philosophie und Theologie, 27 (1980), p. 5-23. L’édition et FGtude de ce traité ont fait Pobjet de la thse: de doctorat sécemment défendue par G. Bagnasco & P Université Paris 1V et a I’ Université de Pavie: Per ledizione del « Centheologicon » di Eimerico di Campo. Studio sullefonti esaggio sulla forma del testo,2 Vol..2013. (8)Cf.D.CALMA — R, IMBACH, «Les notes marginales de Nicolas de Cues au traité Coltiget cipiorum @’ Heymeric de Campo, in K. REINHARDT (ed.), Heymericus de Campo. Philosophie ‘ologie im 15, Jahrdundert, 8. Roderer, Regensburg 2009, p.17. (9) Nous citons les séries, les numéros et les années de production des papiers filigranés d’aprs CM, BRIQUET, Les Filigranes. Dictionnaire historique des marques du papier des leur apparition vers 1282 jusgu’en 1600, ed. A. STEVENSON, Paper Publications Society, Amsterdam 1968, et G. PICCARD, Die Wasserzeichenkartei Piccard im Haupistaatsarchiv Stuttgart, 1961-1996. Bn outre, il est trés tite de consulter Ie site internet WZMA - Wasserceichen des Mittelalters (http Herww.ksbmn.ocaw.ac.at/welwema php) organisé par A. Haidinger, M.Stieglecker, F.Lackner, Ici, PICCARD, Die Wasserzeichenkartei, . XVII : Hand und Handschult, Nous reprenons et complétons les descriptions du manuscrit faites par J. MARX, Verzeichnis der Handschriftensammlung des Hospitals zu Cues bei BernkasteV Mosel, Trier 1905, p. 105-106, et P. Ladner in IMBACH ~ LADNER, Heymericus de Campo, p.2\. Nous remercions Mme Gabriele Neusis, bibliothécaire de In Bibliothque de l'Hospice St. Nicolas de Bemkastel-Kues, pour son aide précieuse dans la préparation de cette étude. 280 DRAGOS CALMA BT RUEDIIMBACH 177(195-208), 187(209-222), 19 7(223r-236v), 207(2371-250y), 21 6(251-262), 22.6(263-274). Les cahiers 1-5, 7-16 et 17-20 ont du papier avec un filigrane de tete de bau (proche du type Briquet 14297), de provenance frangaise du midi ou du centre, trés répandu, et daté 1424/1427. Le papier du cahier 6 est 1égerement plus petit que les autres, ayant trois filigranes différents : (1) fe premier genre est un boeuf simple a queue, dorigine italienne, quasiment identique & Piccard VI.906, daté 1434, et a AT8500- 4255_64 du Wasserzeichen des Mittelalters, daté toujours 143419; (2) le second filigrane, d'origine piémontaise, est un raisin A grosse tige bouclée, tres proche du type 12998 de Briquet, date de 1450 environ, ies formes de ce type de filigrane sont datés par Piccard aprds 142411; (3) le troisitme filigrane est une couronne & un fleuron, répandu en Suisse, France, Pays-Bas, Allemagne, mais d’origine piémontaise; il ressemble a 1a série 321-323 de Piccard, datée autour de 14357, Ce cahier est donc composé de plusicurs types de papier produits entre 1430/1435 et 1450. fl contient le Theoremata totius universi (£. 63r-65y) et ! Ars demonstra- tiva (f.65v-76v) qui ont été composés entre 1429 et 1432/3; il n'est pas exclu qu’Heymeric ait apporté ces ouvrages a Bale, ce qui pourrait expliquer leur présence dans un codex contenant des ceuvres composées lors du concile. ‘Les deux derniers cahiers (21 et 22) du codex ont du papier avec Ie filigrane de la croix de St. Antoine ou la lettre T, type Piccard, série 1, 47-49; i] s’agit d’un papier d'origine allemande (Cologne, Tréves) produit autour de 1427-1430; ce filigrane est proche des formes provenant des battoirs de Bale, dont la plus ancienne semble dater de 1443 4, En faisant le point, on peut affirmer que le papier qui a servi comme support pour les textes rassemblés dans le codex Cusanus 106 semble avoir été produit aprés 1420et avant 1450, ce qui correspond a la période du concile de Bale (1431- 1449); cela est particuligrement intéressant parce que plusicurs ouvrages contenus dans le manuscrit ont été rédigés par Heymeric lors de son séjour bilois!: Sermo factus Basile in. synodo (...}, £.11-6v; Tractatus de sigillo {1O}PICCARD, Die Wasserzeichenkartei, t. XV: Verschiedene Vierflisler; il est analogue au Briquet2774, daté 1423. (11) L’origine piémontaise est confirmée pat H. KALIN, Papier in Basel his 1500, Basel 1974, p.367. (12) Dansle W2MA, ilale muméro AT8500-4165_311 (13)J.-D. Cavigioli a édité l'Arr demonstrativa, in IMBACH ~ LADNER, Heymericus de Campo, p.129-167. B.Colomer a édité les Theoremata totius universi: «Heimeric van den Velde entre Ramin Llull y Nicolas de Cus», it J. VINCKE (od.)}, Gesamonelte Aufsitze aur Kulturgeschichte Spaniens, Aschendortf, Milnster 1963, p.216-232 (eet article contient également des fragments da Colliget prineipiorum). (14) PICCARD, Die Wasserceichenkartel,t.X1: Kreuz. Cf KALIN, Papier in Basel, p.210, p.413 type 101 et p. 349. (15) Le Tractats de sigillo eternitatisest€dité par R. Imbach et P. Ladner in IMBACH ~LADNER, Heymericus de Campo, p. 93-128; la Disputatio magistri H. de Campo de potestate ecclesiastica est UN TRAITEDE METAPHYSIQUE DE HEYMERIC DECAMPO 281 eternitatis (...) a magistro Heymerico de Campo Basilee tempore concilii editus, £.77¢-85r; Disputatio magistri H. de Campo de potestate ecclesiastica in concilio Basiliensis collecta £.89t-188r; Colliget principiorum iuris naturalis (...}, . L9St-274v. Le codex présente plusieurs folios blanes ii la fin des cahiers 1 (les folios 71 12v), 2 (les folios 22v-24y), 56r-62v et 7 (les folios 85v-88y); les textes qui suivent ces folios blancs sont des nouveaux traités, copiés sur d’ autres cahiers, par des mains différentes; ce ne sont pas des ouvrages copiés les uns & la suite des autres, mais reliés les uns aux autres par des cahiers différents. Le Colliget est copié sur les cahiers 17 & 22, sur deux types de papier: un de provenance francaise et produit entre 1424 et 1427, Pautre de provenance allemande et produit autour des années 1427 et 1430. Dans le cahier 18, entre les folios 213v- 214r, est cousue unc languette, sans numérotation, remplie par la méme main que les autres folios du cahier; elle contient sur le recto et le verso une partie qui s'intdgre au texte copié sur le f.213v, plus précisément dans la Secunda Pars, Distinctio Tertia, cap. 5‘, ‘Deux mains se succ&dent dans la copie du Colliget: la main A, & partit du début du traité (f. 195v) jusqu’au f.250y, etla main B, a partir du £, 251rjusqu’a la fin du traité, qui correspond a la fin du codex (f.274y)'7. La main B transcrit le texte sur les deux derniers cahiers qui sont différents, par la composition et par le papier, des cahiers écrits par la main A; les deux mains different d’ailleurs de toutes les auires mains du codex. Une partie du texte a été copiée par les deux mains : la main A copie le texte du Colliget jusqu’a Vhypothese 198 (incluse) de la Quarta Pars, Distinctio Prima; le texte transmis parla main B commence avec ’hypothese qui porte le numéro 190, mais qui correspond I’hypothdse 188 de la main A; ce qui signifie que 11 hypothéses sont copiées par les deux mains, mais selon deux numérotations différentes. La main B ne continue donc pas le traité a partir de 'endroitot lamain A s'est arrétée. La composition des cabiers du codex 106 permet d’affirmer que Jes deux cahiers écrits par la main B (no 21 et 22) ont été ajoutés lors de la reliure originale & la suite des cahiers de la main A. La partie du texte recopiée deux fois n’apas été éliminée lors de lareliure et la numérotation des hypotheses écrites par la main B n’a pas été corrigée pour correspondre a celle de la main A.La Tabula du traité, copiée par fa mainB aux f.273v-274y, s’arréte A Vhypothese 10 (Ex nihilo nihil fieri vel de aliquo annihilari). Dans le texte, Heymeric ne précise pas Je nombre d’hypothéses qu’il entend discuter, donc on ne peut pas savoir si nous avons toutes les hypothéses. Les choses sont encore plus compliquées si l’on tient édité partielloment i HAMANN, Das Siegel der Ewigkeit, p.265-335, Des informations sur les autres textes du codex fn IMBACH LADNER, Heymericus de Campo, p. 20-21. (16) Dans I’édition, le recto et le verso de la Janguette sont numérotés respectiverent 213*r et213¥y, (17) Dans notre édition, les notes dans ’apparat des sources portent le sigle A pour la premigre main et le sigle B pourlaseconde main, 282 DRAGOS CALMA ET RUEDI IMBACH. compte du fait que, malgré la différence de numérotation, tant Phypothése 196 de la main A, qui correspond & I"hypoth’se 198 de la main B, que cette demiére, renvoient Aune hypothdse qui, dans les deux cas, parte le numéro 195: Centesima nonagesima sexta (£.250r A) / octava (f.252v B) ypothesi: Inillis conceptibus et offectibus inxta prefita in centesima nonagesima quinta ypothesi ordo actionum memorie et voluntatis suntetc, Hest difficile de savoir s'il s’agil simplement d’une erreur de numérotation ou si lemodéle de la main B comportait deux hypotheses supplémentaires. Ce qui est certain est que Nicolas de Cues a fait relier cette seconde version a la suite du cahier 20, sans remarquer ou sans se soucier du changement de numérotation des hypothises et du fait que le codex comporte un doublet pour 11 hypotheses. Le chapitre copié sur languette, par la main A et relié dans le cahier, n’est pas tun ajout postérieur : il semble que le copiste a oublié de le copier a sa place, s’en est rendu compte aprés coup et il a réparé sa faute; d’ailleurs la Tabula V indique, avec le méme chiflre et titre, dans I’ ordre du texte. Cependant, cette méme table des matitres mentionne un chapitre 11 (De differentia verorum scibilium a non scibilibus prime philosophic, de ta Prima Pars, Distinetio Prima) qui manque dans le texte de la main A. Sans cette mention dans la Tabula, il serait impossible de s’en rendre compte seulement par la composition interne ou le développement des arguments. Tl est certain que le texte & partir duquel Ja main B avait composé ou copié la table des matiéres n'est pas celui de lamain A. Nous pouvons déduire de ces considérations que le texte copié par la main A et Je texte copié par la main B sont différents; le texte de la main A est incomplet: manque le chapitre 11 et probablement les deux hypotheses dont nous avons parlé, Le texte A présente des corrections marginales dans la partic concernant les 1 hypothéses communes; ces corrections se retrouvent dans le texte copié par la main B : il est probable que le texte A, au moins sur cette pattie, ait été amélioré & partir du texte B ou de son modéle. Le codex Cusanus 106 nous transmet donc un texte composite, deux versions (une avant et l'autre aprés des corrections) étant reliées Pune la suite de l'autre; nous ne connaissons aucune autre copie du Colliget, mais il faut on supposer au moins deux modéles différents, Le Colliget est annoté en marge par deux mains: l'une est sans doute celle de Nicolas de Cues et l’autre est inconnue, Ja main C, différente d’aprés l’encre et l"écriture de la main A et B qui recopient le codex. La phipart des notes de la main C sont dans la marge intérieure et concernent des corrections textuelles, des ajouts; quelquefois, cette main fait dés corrections entre les lignes, mais on trouve aussi des corrections interlinéaires dues aux scribes. Les notes de Nicolas de Cues sont exclusivement dans la marge extérieure du texte et, sauf deux exceptions, ne concernent que la doctrine exposée par Heymeric. Il est possible de déterminer dans les notes de Nicolas deux types d’encre et de plume qui semblent correspondre & deux moments distincts de lecture : pour le texte copié par la main A, Nicolas a écrit des notes seulement avec une encre brune et une plume coupée plus grande; pour le texte copié par la main B, il a écrit des notes seulement avec une encre noiratre et une plume plus fine. En tout, Nicolas a écrit trente-huit notes i | | ‘UN TRATTE DE METAPHYSIQUE DE HEYMERIC DE CAMPO 283 reparties comme suit: treize pour la Prima Pars, dont dix pour la seule Distinctio Tertia; cing pour la Tertia Pars; vingt pour la Quarta Pars, plus que toutes les autres parties prises ensemble et elles sont groupées autour des corollaria concernant le ius naturalis '®, La figure de Nicolas de Cues est trés importante pour Phistoire du Colliget, non seulement en raison des notes marginales et de la conservation de l'ouvrage dans sa bibliothéque privée, mais aussi du fait que le Colliget soit composé & sa demande, lorsque Iui ct Heymeric étaient présents & Bale. Le Colliget y fait référence & deux reprises : une fois (f.254v) quand il avoue que pour Ies citations il doit se fier uniquement & sa mémoire étant extra solitam mei studii bibliotecam in synodo Basiliensi;’ autre référence (f, 272r) fait état du débat qui se déroule sur le rapport de pouvoir entre le Pape et le concile. Dans le dernier chapitre du traité, Heymeric affirme qu’il a composé I’ ouvrage ad instantiam cuiusdam preceptoris: mei precipui in omni scientia antiquorum inquisitoris studiossimi ({.273v). Cette note fait certaincment allusion a Nicolas de Cues, parce qu’Heymeric utilise Jes mémes mots pour désigner, dans autres contextes, son ami cardinal. Dans une lettre adressée & Theodorus de Xanten, Heymeric présente son habitude de tire les ouvrages de son preceptor laplume ala main, les manuscrits les contenants 6tant, selon ses témoignages, remplis de ses notes marginales et interlinéaires: Vidi raptim opera de quadracione circuli tam mathematica quam theologica, una cum + dialogica variarum christianismi sectarum inter se fractim dissidencium concordia per ingeniosam domini et preceptoris nostri communiter et precipui adinvencionem conficta, que mihi studioso ingenii sui mirabilis. scratatori reliquerunt magnam altencius, quam in margine copiarum vestrarum currenter visarum notavi, tempore vacuo conscribendi occasionem, Nescio si preter solitam nostre communiter in eadem sentencia consonancie morem, que desuper notare cepi eisdemque copiis vesiris perfunctorie inscripsi, erunt eidem preceptor’ nostro ‘usquequaque grata !_ L'indication in omni scientia antiquorum inguisitoris studiossimi rappelle J'intérét de Nicolas pour les anciens manuscrits. Un autre témoignage important provient d’une note de Jean Trithéme selon laquelle Heymeric aurait écrit plusieurs textes lors de son séjour balois 41a demande de Nicolas de Cues” : (18) GECALMA - IMBACH, «Les notes marginales de Nicolas de Cues», in REINHARDT, Heymericusde Campo, p. 15-44 (19) Nous reproduisons ce beau témoignage d’amitié intellectuelle d°aprés la transcription faite par F. HAMANN, Das Siege! der Bwigkeit, p.340, Selon les notes de F.Hamann, Heyineric fait allusion ici aux ouvrages suivants de Nicolas: De mathematiciy complementis, De complementis stheologiels, De pace fidel. (20) JOHANNES TRITHEMIUS, Calafogus seriptorum ecclesiasticorum, sive iltustrium virorum, cum appendice eorum qui nostro etiam saeculo doctissimi claruere, in 1D., Opera kistorica, ed M. FRESHER, part.1, Frankfurt 1601, p.355. Le catalogue de Jean Trithtme a & comparé par Z.Kaluza aver celui de Rouge-Cloftre, «Trois listes des cuyres de Heimeric de Campo dans le Catalogue de Rouge-Clottre>, Mediaevalia Philosophica Pofonorum, 17 (1973), p. 15, n° 63. Voir 284 DRAGOS CALMA ET RUEDIIMBACH Heymericus de Campo, natione Teutonicus, gymnasii Coloniensis vicecancellarius, vir in diuinis scripturis eruditissumus et in philosophia Aristotelica nulli suo tempore suo secundus, ingenio subtilis et disputator difficitium quaestionum egregius. Scripsit malta praeclara opuscula, de quibus tamen pauca in manus nostras fucusque peruenerunt. In concilio Basiliensi personaliter fuit, missus ab universitate Coloniensi, ubi ad instantiam magistri Nicolai de Cusa, postea Cardinalis, edidit : Compendium quaestionum, lib. I: Post plerosque occasio?! Super Sententias, lib. 1V ; Utdicit Augustinusin libro Deesseet essentia, lib. I: Esse et non esse repugnant ‘Compendium divinorum, tib. IV :1n hoe opusculo subcontinens, Quaestiones varias, lib. I Deanthoritate conciii, lib. 1 Sermones multos, lib. E Bt alia complura, Claruit in concilio Basiliensi, vbi multa scripsit et disputauit. Anno domini 1438, sub Alberto Imperatore. 1. LE PLAN BT LA STRUCTURE DU COLLIGET PRINCIPIORUM Le théme central du Colliget est une théorie métaphysique de la connaissance qui explique aussi les prineipes de droit. L’ euvre comporte quatre parties divisées en distinctiones et chapitres. L’enchainement logique n’ est pas toujours facile & suivre surtout 4 cause des nombreux corollaires qui s’interposent. Dans la Pars Prima, Heymeric discute les fondements de toute recherche philosophique et présente, & la suite d’ Albert le Grand et de Jean de Maisonneuve, trois sectes de philosophes (secta philosophorum) de V Antiquité (les stoiciens, les épicuriens et les péripatéticiens) qui, en réalité, décrivent les positions de ses contemporains, notamment concernant les polémiques entre réalistes et nomi- nalistes®. Les trois écoles correspondent A trois manidres d’envisager les aussi Ip,, «Materialy do katalogu dziel Heimeryka de Campo », Studia Mediewistycene, 12 (1970), p.3-28; J-D.CAVIGIOL — RIMBACH, «Quelques compléments aux catalogues des cruvres d'Heymericus de Campo», Codices Mamiscripti, 7 (1981), p. 1-3; K-REINHARDT, «Werke des Heymericus de Campo (}1460) im Codex Cusanus 24 », Traditio, 50(1995), p. 295-310. (21)Le Compendium mentionne ici n’est ni le Compendium divinorum, édité pat J. Korolec, ni note Colliger: I incipit ne correspond Aancun des deux ouvrages. (22)Un plan détailé avec Ia liste de tous Hes titres des chapitres ext donné ir D.CALMA — RuIMBACH, «A Fifleeni-Century Metaphysical Treatise: Preliminary Remarks on the Colliget Principiorum of Heymericus de Campo », Preeglad Tomistyczny, 14 (2008), p. 231-281. (23) Sur les trois sectes, voir notamment Z.KALUZA, «Le De universale reali de Jean de Maisonneuve et les epicuri linerales», Freiburger Zeitschrift fir Philosophie und Theologie, 33 (1986), p. 469-516; I. Les Querelles docirinates & Paris. Nominalistes et réalistes aux confins du xive et du XV¢ siéele, Pierluigi Lubrina, Bergamo 1988, p, 13-34. Sur l'influence ¢’Albert dans Veeuvre d’Heymeric, voir I'excellentarticle d’H. ANZULEWICZ, «Zum Finfluss des Albertus Magnus auf Heymericus de Campo im Compendium divinorum, in REINHARDT, Heymericus de Campo, p.83-112, ‘UN TRAITE DE METAPHYSIQUE DE HEYMERIC DE CAMPO, 285 principes de P univers” et cette description, sous I’ apparence dune réflexion sur Vhistoire de la philosophie, inclut un petit traité sur les universaux et sur la division des sciences; des longues et passionnantes observations sur la méta- physique et son objet portent sur l’analogie de I’étre. Cette partie compte des chapitres dédiés a d’autres thémes classiques, comme celui des catégories, des transcendantaux, de la puissance, de l’acte et des quatre formes d’ opposition au sens aristotélicien (contradiction, contrariété, opposition relative et privative). La Secunda Pars est entitrement dédiée au principe de non-contradiction auquel Heymeric consacre une interprétation ontologique particuliérement originale en partant du principe souvent cité: Kadem sunt principia essendi et cognoscendi, Ii montre, en trois étapes, les principes inférieurs qui peuvent en éure déduits, en appliquant cet axiome aux quatre causes, aux trois modes opposition et a quatre principes de connaissance. Ces onze principes inférieurs sont complétés, dans les distinctions 2 a 4, par vingt-six autres principes d’ ordre cognitif, La Tertia Pars de l euvre est dédice aux questions qui résultent lorsque l'on tire les conclusions des principes connus par soi, Heymeric suit Aristote (Analytica posteriora IL. 1) et admet quatre types d’interrogation (si est, quid est, quia est, propter quid est); & partir de la premiere (si est), il pose quinze questions sur la premiére yérité qui supposent aussi les trois autres (quid est, quia est, propter quid est). Ces indications montrent que les problémes de la vérité sont au premier plan, notamment dans la troisiéme et quatriéme distinction ot Heymeric traite respectivement de la yérité éternelle et de la vérité créée. Dans 1a dernitre distinctio de cette troisitme partie, Heymeric souléve, en plus, des problémes qui concernent le monde eréé et qui sont traités d’une manitre particulitrement complexe: il commence avec quatre suppositions dont sont déduits des corol- laires (coroliaria) qui donnent lieu a des difficultés (difficulzates) et ensemble se termine par des dogmata. De ceux-ci dérivent cent quatre-vingt-dix-neuf hypo- théses dont Heymeric pense qu’elles permetient de saisir la diversité des doctrines modernes?®. Ces hypothéses sont tres diverses: quelques-unes sont de nature Jogique, autres appartiennent la cosmotogie, a la physique, ala métaphysique, A l'éthique et a Ja politique. A titre d'exemple, on peut mentionner une régle Jogique: (hyp. 1) Possibili posito in esse nullum sequitur impossibile; une regle métaphysique sur ?émanation et la conversion : (hyp.31)-Sicut infima per media proceduntasummo omnium principio, sic econverso infima per media redeunt ad idem principium; une régle politique: (hyp. 163) Lex viva est aptior ad regendum civitatem quam mortua, id est scripta. Cette partie de I’ euvre est congue de telle (24)Pour une analyse du premier principe chez Heymeric, voir RAMBACH, «‘Primum principium’, Anmerkungen zm Wondel in der Auslegung der Bedentung und Funktion des Satzes ‘vomzu vermeidenden Widerspruch bei Thomas von Aquin, Nikolaus von Autrécourt, Heymericus de ‘Campo und Nikolaus von Kues », in M. PICKAVE (ed.), Die Logik des Transzendentalen, Festschrift flrJan a, Aertsen qum65, Geburistag, W.de Gruyter, Bertin-New York 2003, p. 600-616. (25) Gf. CALMA~ IMBACH, « A Fifteenth-Century Metaphysical Treatise », p.231 et 243, 286 DRAGOS CALMA ET RUEDIIMBACH sorte que la formulation de chaque hypothése est suivie par Vindication des sources; le nom qui apparait le plus fréquemment est évidemment celui @ Aristote, mais un certain nombre provient également du Liber de causis?8. Dans cette premiére distinction, on retrouve, selon le style propre de Heymeric et de Lulle®?, un alphabenum iuris naturalis. La Quarta Pars est composée de trois distinctions et aborde la triade du droit naturel, divin et humain. On peut ici rappeler que Heymeric énonce de nouveau des régles ou des principes dont il indique les sources. Du point de vue terminologique, on peut préciser qu’il parle maintenant de canones et regule. Le rapport du droit naturel et du droit humain est interprété comme une correspondance et comme une similitude. On peut également préciser que notre auteur discute dans ce contexte le décalogue et, comme nous I’avons dit, accorde une attention particuliére aux problémes de la connaissance. La quatriéme et demigre distinction de Pouvrage traite du droit ecclésiastique et Heymeric rappelle sa position conciliariste. Ce rapide coup d’cil nous montre un traité qui tente, sous une forme synthétique, d’englober fa totalité du savoir humain, Heymeric est convaincu que Je mode le plus adéquat pour réaliser ce projet est une collection des principes et de rogles, o’ est-a-dire des propositiones qui méme sielles ne sont pas connues par soi (per se nota) peuvent, au moins, étre ramenées & des propositions de cette nature. Déja le titre de P ouvrage indique qu'il s’agit d’un recueil de ce type; intention dune science universelle se retrouve d’ ailleurs dans deux autres ouvrages de 1a méme période, a savoir le De sigillo eternitatis et Ars demonstrativa; mais, contrairement & ces deux écrits qui sont plutét la présentation d'une méthode ou d’une démarche, le Colliget est un ensemble dordre doctrinal qui n'indique pas seulement le chemin a suivre, mais communique également le contenu, L’ouvrage auquel on peut Ie plus opportunément comparer le Colliget est le Compendium divinorum, les deux ouvrages sont trés proches non seulement sous. Vaspect de la composition et de I"intention, mais aussi sous T’aspect doctrinal ; le Compendium qui se propose de «philosophiae flores in hoc opusculo sub compendio colligere » pose plusieurs centaines de propositions qui se retrouvent, en partie, dans le Colliget. (26)Sur la présence du Liber de causis dans certains textes d'Heymeric, voir M.MELIADO, «Scientia peripateticorum. Heymericus de Campo, the Book of Causes, and the Debate over Universals in the Fifteenth Century», Recherches de théolugie et philosophie médiévates, 7911 (2012),p. 195-230. (27)Le rapport entre Heymeric ot Lulle est discuté par R.IMBACH, «Theotogia Raymund Lalli memoriter epylogata : Das Ramon Lull gewidmete Kapitel im Centheologicon des Heymericus de Campo», Estudios Lulianos, 23 (1979), p. 185-193. Nous remercions R. Ramis Barcel6 pour tes changes fructueux surla présence de Lulle chez Heymeric. Voira ce sujet son article « La recepct6n de las ideas jurfdicas de Ramon Llull en los sighs XV y XVI», Revista de Extudios Histérico- Juridicos, 34 (2012), p.431-456. UN TRAITE DE MET APHYSIQUE DE HEYMERIC DE CAMPO, 287 TL, PRINCIPES D'EDITION La ponctuation du texte latin suit les régles de 1a grammaire allemande qui ont été adoptées pour les ouvrages publiés dans les Opera selecta. I nous semble par ailleurs que cette ponctuation facilite l’intelligibilité d'un texte d'une complexité redoutable, L’édition comporte cing apparats, dans cet ordre: les variantes manuscrites, les sources explicites, les notes marginales de Nicolas de Cues, les sources implicites, les lieux parailéles, Nous avons choisi de donner intégralement les passages qui correspondent tant aux citations explicites qu’ aux citations muettes afin de permettre aux lecteurs non seulement de vérifier !’exactitude des renvois, mais surtout de saisir la richesse des sources auxquelles Heymeric fait constam- ment appel. Les citations muettes ont été identifiées dans la mesure du possible. Pour les renvois aux textes d’Aristote nous avons adopté le systéme suivant: indication des divisions classiques des ceuvres (livre, chapitre, numérotation Wapres Bekker) est complétée par les lignes correspondantes de P’édition de PAristoteles latinus. Des cas particuliers sont a signaler: les renvois aux trois traductions du De anima sont faites d’ aprés les éditions respectives ; la traduction de Michel Scot a été publiée par F.S. Crawford; les traductions de Jacques de Venise et Guillaume de Moerbeke ont été publiées par R.-A. Gauthier”*, Deux traductions latines de Guillaume de Moerbeke ne sont pas encore imprimées dans la collection de T’Aristoteles latinus, mais on peut les consulter sur Aristoteles Latinus Database : De caelo et mundo et De generatione et corruptione; pour cette raison, les renvois 4 ces textes n’ ont aucune indication de page et de ligne. Pour tous les renvois & Aristote, nous avons vérifié le passage correspondant dans toutes les traductions médiévales ct dans le florilége Auctorifates Aristotelis. Dans chacun des cas, nous indiquons la source (traduction ou florilége) qui nous semble la plus proche du vocabulaire utilisé par Heymeric; dans certains cas, nous indiquons deux ou trois sources de ce type soit parce que les mots utilisés par Heymeric sont un mélange de vocabulaire qui se retrouve dans plusieurs traductions soit parce qu’un syntagme spécifique se trouve uniquement dans une seule source et nous marquons fa différence par rapport aux autres en les citant en entier. Ainsi, on peut trouver des phrases ou des formules qui proviennent des traductions antérieures a celles de Moerbeke utilisées par Heymeric, probable- ment par des intermédiaires : anciens floriléges ou citations d’ Aristote tirées, par exemple, d’Albert le Grand ou de Thomas d’ Aquin. En ce qui concerne Papparat qui reproduit les notes autographes de Nicolas de Cues, les mots du texte d’Heymeric indiqués dans lapparat correspondent (28) AVERROES, Commentarium Magnum in Aristotelis De antma libros, ed. F. 8. CRAWTORD, Medieval Academy of America, Cambridge (Mass.) 1953; Lectura in librum De anima a quodam diseipulo reportata, ed. R-A. GAUTIER, Biitiones Collegii S. Bonaventure, Grottaferrata-Roma 1985; THOMAS DE AQUINO, Sentencia Libri de Anima, ed. R.-A.GAUTHIER, Commissio Leonina- ‘Vrin, Roma-Paris 1984. 288 DRAGOS CALMA BT RUBDI IMBACH respectivement au premier et au dernier mot des lignes du texte du manuscrit ot Nicolas a fait des accolades ou d’ autres signes spécitiques accompagnant ses brdves observations; on indique done le passage du Colliget auquel correspondent Jes remarques de Nicolas. Dans l'apparat des sources implicites, mises & part les références a Aristote, a Albert ou a Thomas, nous indiquons le plus souvent un nombre limité d’ ouvrages qui utilisent les expressions que I’on trouve également sous la plume d’Heymeric; dans ces cas, nous ne voulons pas suggérer au lecteur que l'une ou autre des autorités retenues soit la source d’Heymeric, mais que, dans certains cas, son vocabulaire porrait faire penser ad’ autres textes. Une autre régle que nous avons suivie pour les sources explicites est la suivante : les passages sont cités intégralement dans l’apparat s’ils ne dépassent pas plus que cing lignes dans1'édition d’od ils proviennent. Nous avons respecté la graphie du manuscrit. Dans certains cas, le méme copiste ulilise deux formes différentes pour le méme mot: suite A un sondage effectué sur plusieurs folios, nous avons choisi fa forme qui apparaissait le plus souvent. Ainsi, par exemple, entre «logic*» et «logyc*», nous avons choisi «logic*»; entre «diaphan* » et «dyaphan* » nous avons choisi «diaphan* », et ainsi de suite. L’usage des citations dans le texte suit les régles suivantes: la citation explicitement mentionnée dans le texte est signalée en caracttres italiques (qu'il s’agisse dea citation entire ou seulement de quelques mots) si elle est reprise ad litteram ; \a citation muetie n’a aucune marque graphique : nous nous conformons A Poption d’Heymeric de ne pas 1a mettre en évidence, et nous l’indiquons dans Vapparat des sources. Les guitlemets simples sont utilisés pour les expressions techniques du genre: «questio ‘si est’ », «demonstratio ‘propter quid’ » et ainsi de suite; les guillemets doubles sont utilisés lorsque Heymeric reprend ses propres mots (auto-citation explicite) pour les expliquer, par exemple dans Te cas suivant: « ... quod eadem sunt principia essendi ct cognoscendi; «eadem » dico secundum essentiam, id est secundum proprietatem et virtutem originis, licet alia secundum esse... ». TIT. CONCLUSION Pour trois raisons au moins — d’abord, parce qu'il a été rédigé durant sa participation au concile de Bale qui a fait objet denombreux et beaux travaux sur Ja vie culturelle et les débats théologiques qui ont eu lieu durant cette assemblée importante pour le monde catholique, mais beaucoup moins nombreux sur les textes proprement philosophiques auxquels nous espérons contribuer en publiant ce traité; deuxigmement, parce qu’il constitue une synthése métaphysique rare et tres personnelle qui non seulement unifie la dimension spéculative ct ies conséquences éthiques et politiques de la philosophie premidre mais qui aborde également, en particulier dans la premiére partie ici éditée, la dimension onto- logique et épistémologique de cette discipline fondamentale de 1a philosophic UN TRAITE DE METAPHYSIQUE DE HEYMBRIC DE CAMPO 289 parce que, pour Heymeric, la métaphysique est & la fois doctrine des premiers principes, de I’étant et des notions transcendantalcs, et théologie; troisitmement, parce qu’il a été écrit & la demande de Nicolas de Cues et cherche de maniére originale 4 combiner |’idée lullienne d’une science de tout connaissable avec la tradition aristotélicicnne et sa réinterprétation albertienne de la métaphysique -, le traité d’Heymeric de Campo dont nous présentons ici la premiére partie en editio princeps nous parait représenter un document d’un grand intérét historique ot philosophique. L’ouvrage que nous mettons a la disposition du public est un témoin exceptionnel de la richesse et de la diversité de la spéculation métaphysique médiévale. 290 DRAGOS CALMA ET RUEDI IMBACH CONSPECTUS SIGLORUM <>: addition conjecturaie de l’éditeur exp. : expunxit il. : verbum non intelligibile in marg. : in margine iter. : iteravit sup. lin. : super lineam UN TRAITE DE METAPHYSIQUE DE HEYMERIC DE CAMPO 291 COLLIGET PRINCIPIORUM IURIS NATURALIS, DIVINI ET HUMANI PHILOSOPHICE DOCTRINALIUM. M H DE CAMPO (Bernkastel-Kues, Codex Cusanus 106) TRACTATUS PRIMUS : DE VERE SCIBILIBUS IN COMMUNI Distinctio Prima 1. De triplici secta philosophorum, | Quoniam, teste Philosopho!, ideo parvus error in principio est magnus in fine, quia principium est minimum quidem in quantitate, sed maximum in virtute unde fit, quod principium est plus quam dimidium totius, ideo nimiram Stoici (1) Auctoritates Aristotelis, De celo et mundo, 1, p. 161,n® 19-20 : « Parvus ertor in principio, raaxitnus erit in fine, Principia sunt minima in quantitate, maxima vero in identitate ». Cf, ARISTOTELES, De caelo et mundo, 1, 5, 271b : « Principium virtute mains quam magnitudine; quapropter quod in principio modicum in fine fit multam magnum », Auctoritates Aristotelis, Ethica Nicomachea, 1, p. 233, n? 13 : « Prineipium plus est quam dimidium totius », ARTSTOTELES, Ethica Nicomachea, 1.7, 1098b (p. 385, 1. 10-11) : « Videtur enim plus quam dimidium tocius esse principium et multa manifesta fieri per ipsum eorum que queruntur > 1-2 parvus ...fine: CF. THOMAS Ds AQUINO, De ense et essentia, Prologus, p. 369, 1. 1-2: « Paruus error in principio magnus est in fine secundum Philosopbum in I Ceti et mundi», 3.9 ideo rei: Cf TOHANNES DE NoVA DOMO, In Metaphysicam, ms. Darmstadt, Landesbibliothek, 401, f. 8y-9r : « Ad primum dicendum quod inter veteres philosophosantes, usque ad tempus Aristotelis inclusive, fuerunt in universo tres scole : prima epycuriorum, secunda stoycorum, tertia perypateticorum, In prim ergo scola plurim® primum prineipium opinati sunt omnia eorum que sunt principia esse in sola specie materic, quia nullam penitus speciem tune posuerunt, nisi illam que est in specie materie et hane retulerant esse causam entis et motus. Bt ita materiam posuerunt esse principium omnis entis sensibilis, quia ultra ila nulla alia entia posuerunt. Bt ita de principiis, centium insensibilium non curaverunt, potissime inter epycuros dicentes hoc esse principium omnium sensibilium ex quo omnia fiunt et in quod ultimo omnia corrumpuntur », Cf. ALBERTUS MAGNUS, Meraphysica, 1V, tt. 3, ¢.9, p. 199, |, 37-44 : « Ad hoe autem secundum Peripateticorum sapientiam 12 parvus fine] HEYMERICUS DE-CAMPO, Tractatus problematicus, Contra modernos, Prooemium, p. 1.1. 1-13 : « Cum animadverterem mademorum figmenta a-dactrina Aristotelis, praesertim in seientia universalium, quae sunt cardines et principia cuiuslibet artis et svientiae, multiformiter deviare, et antiquorum coetumn inter se quaedamn problemata neutraliter yofutare, quorurn primum magnae controversige in scientiarum conclusionibus pracbuit occasionem, iuxta ilud : parvus error in principio maxinus est in fine, secundum vero hovellorum in philosophia Aristotelis alumnnorum detinet desideria in ambiguo snspensa, ego, veritatis peripateticae, cuius Aristateles est princeps, modicus professor et subtilitatis magni Peripateticorum interpretis domini Alberti Magni ‘quondam Ratisbonensis episcopi incultus discipulus, tliter decrevi praedictae controversiae obviare, ut nihit ex me, sed ex principiis Aristotelis et alioram approbatae mctoritatis antiquorum rationes, colligam, quibus falsitatis ervor cfidatur et problematum ambiguitas ad unam contradictionis viam fidelius limitetur > 195r 292 DRAGOS CALMA ET RUEDI IMBACH ponentes principia ommium esse pure formalia, utputa ydeas seu exemplaria Epicurei ponentes universorum principia esse pure materialia et Perypathetici ponentes principia entium quolibet® compositorum esse partim formalia, partim materialia, utputa ex actu et potentia essentiata, sunt diversi philosophi veritatum realium scrutatores equivoci, inter quos dumtaxat illi sunt censendi veridici, qui suas assertiones conformat nature rei. Ex quo ab ¢o, quod res est vel non est, oratio dicitur vera vel falsa propter hoc, quod eadem sunt® principia essendi et cognoscendi, I Phisicorum?. 2, Quod solum wniversale est per apprehensionem intelligibile et scibile Rerum alie sunt universales, alie particulares sive singulares, secundum quod dicit Philosophus I Peryermeneias’. Quarum prime sunt intelligibiles et scibiles, secunde vero in genere substantie materialis sensibiles, prout innuit idem Philosophus dum ait de ente naturali, quod universale est dum intelligituy, singulare vero dum sentitur, I Phisicorum® 4, quoniam intellectus est virtus immaterialis, sensus vero potentia materialis. Quo fit, quod, cum cognitio nostra fial per (a) iter A (b) sint A (c) nce abse add, A (d) dum A. (2) CE. ARISTOTELES, Physica, 1, 1, 184a(p. 7,L 3-8) : « Quoniam quidem inteHligere et scire contingit . quarum sunt principia aut cause aut elementa, ex horum cognitione (tune enim ‘opinamur cognoscere unumquodque, cum causas cognoscamus primes et principia prima usque ad elementa), manifestum est et de natura scientie temptandum prius determinare qué circa prineipia sunt» 8) Auctoritares Aristorelis, Perl Hermeneias, I, p. 305, n° 9 : « Rerum alice sunt universales, aliae particulates ». CI, ARISTOTBLES, De interpretatione, 7, \7a (p. 44, 1.26 - 45, 1.5) : « Quoniam autem rerum hec quidem universatia hee autem singularia (...), necesse autem enuntiari ut existit aliquid ant non, quandoque quidem universalium alicui, quandoque autem singularium », (4) Auctoritates Avistotelis, Physica, 1, p. 142, n° 27: « Universale secundum intellectum notius est (quam particulare secundum sensum ; unde commoniter dicitur universale dum intelligitur, particulare dum sentiwur », Cf, ARISTOTELES, Physica, I, 5, 189 (p. 25, 1. 18 - 26, 1. 7): « Sic igitur similiter caute valde solvendum est, ne vel incidamus opinionem Stoicorum, qui ad haec evadenda ideas inveneront et formas, quas medias inter formas materiales et ideas esse dixcrnt, et ab altera parte, ne incidamus errores Epicureoram, qui non nisi materialia esse dixerunt et ideo simul esse et non-esse in rebus esse concesserunt », 9-10 ab e0 ., falsa: Auctoritate’s Aristotelis, Praedicamenta, p. 303, 0° 17 : « Ab €0 quod res est ‘vel non est, oratio dicitur vera vel falsa. Cf. ARISTOTELES, Categoriae, 5, 4b, transl. Gvillelmi de Moerbeka (p. 92, L 18-20) : < Bo enim quod res est vel non est, hoc et oratio vera aut falsa esse dicitur, non €0 quod ipsa sit susceptiva contrariorum ». 10-11 eadem ...cognoscendi: Cf. ALBERTUS MAGNUS, Metaphysica, 1, tt 5, ¢. 8, p. 79, 1 30-33 > « Sic autem separatim existentia nec ad scientiam nec ad esse conferunt, eum eadem sint principia essendi rem et cognoscendi ipsam ». CE. THOMAS DB AQUINO, De veritate, q. 2. a. 3, ag, 8. p. 48, 1. 64-65 : « Practerea, eadem sunt principia essendi et cognoscendi 15-18 universale ...abstracta: CF, THOMAS DE AQUINO, Sentencia libri De anima, Il, c. XML, p. 115, 1. 65-79 : « Circa ea nero que hie dicuntur, considerandum est quare sensus sit singutarium, sciencia ero unjuersalium, et quomodo uniuersalia sint in anima, Sciendum est igitur citea prinmum quod sensus est uirtus in organo corporali, intetfectus wero est uirtus immaterialis que non est actus alicuius organi corporatis, Vnumquodque autem recipitur in aliquo per modum sui, Cognitio autem omnis fit per hoe quod cognitum est aliquo modo in cognoscente, scilicet secundum similitudinem : nam cognoscens in actu est ipsum cognitum in actu >. ‘UN TRAITE DE METAPHYSIQUE DE HEYMERIC DE CAMPO. 293 apprehensionem speciei sive similitudinis a re cognoscibili abstracta, T De anima, que quidem apprehensio, cum sit quedam receptio, conformatur modo et facultati proprie ipsius recipientis, ut dicit auctor Libri causarum®, ipse intellectus recipit speciem intelligibilem totaliter a materia separatam, sensus vero* recipit speciem sensibilem secundum proportionem sui organi materialiter assimilatam. Sed materia cum appendiciis suis propter cius proprictatem incommunicabilem est causa individuationis rei et speciei materialis; a qua individuatione a nobis" absolvitur res et species intelligibilis. Ergo bene dictum est, quod res materialis non est intelligibilis aut intelligibiliter scibilis nisi secundum modum sue veritatis immaterialis et universalis. 3. Quod quinque sunt universalia et de causa sue universalitatis (1) Quinque sunt universalia realiter distincta, scilicet genus, specics, differentia, proprium et accidens eo, quod tot sunt communicabiles essentie ex natura rei a singularibus intelligibiliter separate. Nam genus est forma quiditative® formabilis pluribus speciebus communicabilis ; differentia est forma qualitative formans, potentiam formalem generis specifice contrahens seu ad speciem determinans ; species vero est forma quiditative formata in pluribus singularibus reperiri apta ; (c) vero recipit add. et del. A (f) a nobis sup. lin. A (g) formata singularibus add, et del. A dicunt et aliter, et peius et melius, et hi quidem notiora secundum rationem, sicut dictum est prius, hi vero secundum sensum (universale quidem enim secundum rationem notum est, singulare autem, secundum sensum ; quidem universalis est, sonsus autem particulars), ut magnum ct parvum secundum, rafionem est, ranum autem e densum secundum sensum. Quod quidem igitur contratia oportet principia esse, manifestum est », (5) Cf. ARISTOTELES, De anima, 1, 5, 409b 25 (p. 57) : « Ponunt enim cognoscere simile simsili, tanquam ac si animam res ponentes ». (©) CE. Liber de causis, IX CO, 99, p. 144 « Bt similiter aliqua ex rebus non recipit quod est supra eam nisi per moduin secundum quem potest recipere ipsum, non per modum secundum quem est res recepta », Ibid., XXIV (XXV), 179, p, 169 : « Et diversitas quidem receptionis non fit ex causa prima sed propter recipiens » 23. materia cum appendiciis suis: Cf. AVICENNA, Liber de philosophia prima sive scientia divina, tr, 1,6. 2, p. 16,1. 2: « Quaedain sunt separata a materia et ab appendiciis materiae ommnino ». 28-37 quinque ...individuum | HEYMERICUS DE CAMPO, Compendium divinorem, IL, p. 10,1. 278- 286 : « Ex his accipiuntur quattuor correlaria. Primum est, quod tantum quingue sunt universalia, scilicet genus, species, differentia, proprium et accidens, Cum enim esse, respiciendo id, in quo est secundum rationem, sit iplex, scilicet formans, formabile et formatum, ut [patet] ex superius digestis, manifestum est, oportet, quod esse sit radix triplicis essentiae, scilicet generis, specici et differontie : ‘genus enim nominat essentiatn formabitem, differentia essentiam formantem, et species , ‘cuius est actus, est esse formatum ; proprium autem radicatur in secunda fluentia, et accidens in tertia ». Ib., Taciatus problematicus, Contra modernos, p. 24,1. 420-427 ; « Finaliter quod dumtaxat sunt quingue universalia denoteter. Ex praemissis enim patet, quod universale est unum in multis per aptitudinem dandi esse, et de multis per aptitudinem dandi nomen, quia onine universale est prineipium, essendi et nominandi sua inferiora. Aut ergo dat esse substantiate aut accidentale. Si primum, lie est tripliciter : Aut dat esse formabile, et sic est genus, aut esse formans, et sic est diferentia, aut esse format ct distinctum, et sic est species ». 20 28 35 40 as 30 294 DRAGOS CALMA ET RUEDI IMBACH Proprium est accidens speciei communicanter communicabile cum cadem? ; et accidens commune consequitur’ individuum, inquantum est ex parte sue materi communis, per quam indifferenter subicitur generi, differentie, speciei et proprio’, contingenter ad utrumlibet individuum*. (2) Que universalia ideo sunt realia, quia sunt forme ex natura rei! communicabiles pluribus subiectis sine operatione nostri intellects”, sicut animal sine operatione nostri intellectus invenitur in pluribus specicbus, scilicet hominibus", bobus, asinis. Similiter liquet de aliis, scilicet differentia, specie, proprio et accidente eo, quod hance universalitatem seu communicabilitatem realem accipiunt ab influentia universali suorum universalium agentivm eo modo, quo lex dicitur universalis, quia emanat a potestate universali sui legislatoris, siquidem, ut forma fluit ab agente, secundum quod dicit Philosophus II Phisicorum’, sic forma universalis fluit ab universali agente el particularis a particulari agente. 1 4, Quomodo universalia sunt principia sciendi (J) Hine rationaliter potest elici, quod scientia vera, que, secundum Philosophum F et IT Posteriorum? et etiam T Metaphisice! atque Phisicorum!!, est cognitio intellectiva per demonstrationem ‘propter quid’ innitentem quatuor generibus causarum respectu scibilis quadrupliciter causati_generata, non est particularis experientia, sed communiter resolutoria notitia, id est per precognitionem propriarum illius scibilis universalis causarum rationabiliter (h) est accidens add. et del. A (i) con-sup. lin. percorr A (j) propti A (K) infinitum A ( sup. lin. per corr. A(t) add. in marg. alia manu (n) honing {P Cf. ARISTOTELES, Physica, I, 3, 195a (p. $7, 111 -58, 1 4): « Cause quidem igitur fere tot modis dicuntur, contingit autem mullipliciter dictis causis et muttas efusdem causas esse, ton secundum accidens, ut statue statue activa ct es, non secundum alterum aliquod sed secundum quod est statua, sed non eodem iodo, sed nt es quidem secundum materiam, illa autem sicut unde motus est ». (8) Ch, ARiSTOTELES, Anatytica posteriora, I, 2, 71b (p. 286, 1. 23-27): « Si igitur scite est ut osuimus, necesse est demoustrativamn scientiam ex veris et primis inmediatis et notioribus et prioribus et causis conclusionis sic enim efunt et principia propria ei quod demonstratur, Sillogismus quidera ‘et sine hiés, demonstratio autem non etit ; non enim faciet scientiain », . (9) Cl, ARISTOTELES, Analytica posteriora, TI, 8, 95a (p. 327, 1. 33 - 328, 1. 1): « Quoniam autem, siout diximus, idem est scire quid est et seite causam ipsius si est; ratio autem hus, quoniam est aliqua causa ; ct hec aut eadem aut alia, et si utique alia, aut demonstrabilis est aut indemonstrabils; si igiturest alia et eontingit demonstrare, necesse est medium esse causam et in figura prima demonstrari; universal enim et predicativum est quod demonstratur >. (10) Cf, ARISTOTELES, Metaphysica. 1, 3, 983a (p. 18, 1. 166-169) : « Quoniam autem manifestum quod carum que a principio causarum oportet sumere scientiam ; tune enim scire dicimus maumquodque, {quando primam causam cognoscere putamus. Causac uero quadrupliciter dicuntur (..) » (1) Ch. ARIsTOTELES, Physica, 1, 1, 184a (p. 7, 1. 3-8) : « Quoniam quidem intelligere ct sciro contingit circa omnes scientias, quarum sunt prineipia aut cause aut clementa, ex horum cognitione (lane enim opinamur cognoxcere unumquadque, cum eausas cognoseamus primas et principia prima et usque ad elementa), manifestum est et de natura scientie temptandum prius determinare que circa principia sunt ». UN TRAITE DE METAPHYSIQUE DE HEYMERIC DE CAMPO 295 acquisita, prout supponit Philosophus 1 Phi in prima propositione ejusdem libri eo, quod, teste eadem I Posteriorum’”, scire est per demonstrationem intelligere : scire quidem ‘propter quid’ per demonstrationem ‘propter quid” procedentem ex causis primis, veris et immediatis illius scibilis ; et scire ‘quia’ per demonsirationem ‘quia’ procedentem econverso ab effectu ad causam. Verum tune unumquodque nos vere et non sophistico® modo? scire arbitramur, cum causam cius cognoscimus, propter quam est, et quoniam illius est causa, et quoniam impossibile est hoc aliter se habere. (2) Quemadmodum habet Philosophus ubi supra I Posteriorum", ideo, iuxta hune modum sciendi predictum est!’, quod eadem sunt principia essendi et cognoscendi ; « eadem » dico secundum essentiam, id est secundum proprietatem et virtutem originis, licet alia secundum esse, id est secundum modum essendi eo, quod alius est modus essendi in re? extra et in intellectu', sicut alium modum. habet color in pariete et in oculo videntis, i cum illud sit materiale et reale, istud formale et imentionale, quod innuit Philosophus III De anima!®, cum ait, quod lapis non est in anima, sed species eius. 13 {0} nos vere et non sophistico add. in marg, alia manu: nos vere iter: sup. lin. A (p) sup. Hin, A, (q) ad add, A (¢) intellectum A (12) ARISTOTELBS, Physica, 1, 1, 184a (p. 7, J. 8- 8,1. 4): « lnnata autem est ex notioribus nobis via ef certioribus in certiora nature et notiora; non enim eadem nobisque nota et simpliciter. Unde quidem necesse est modum hune producere ex incertioribus nature nobis autem cestioribus in certiora nature et notiora, Sunt autem nobis primum manifesta et certa que confusa magis, posterius autem cx his fiunt nota element et principia dividentibus hee. Unde ex universalibus in singolaria oportet provenire ; totum enim sensum notius est, universale autem totum quiddam est; muita enim comprehendit ut partes universales >. (13) ARISTOTELES, Analytica posteriora, 1, 2, 71b (p. 286, |. 13-19) : « Scire autem opinamar unumiquodque simpliciter, sed non sophistico modo quod est secundum accidens, cum causa cognoscere arbittarnur propter quam est res, quoniam illius est causa, et non contingere hoc aliter se habere, Manifestum igitur quod aliquid scire est ; et namque nescientes et scientes hii quidem opinatur ipsi sic s¢ habere, scientes autem et habent, quare cuius simpliciter est scientia, hoc inpossibile est aliter se habere. (...) St igitar scire est ut posuimus, necesse est demonstrativam scientiam ex veris et primis el immediatis et notioribus et'prioribus conelusionis; sic enim erunt et principia propria ei quod demonstrat. Si quidem igitur et alius est sciendi modus posterius dicemus, dicimus autem scire per demonstrationem ». Auctoritates Aristotelis, Analytica posteriora, I, p. 314-312, n° 7-10 : « Sire ‘opinamur unumquodque quod est simpliciter, sed non sophistico modo quod est secundum accidens, Scire est causam rei cognoscere et quoniam illus est causa, et non contingit aliter se habere. Cujus simpliciter est causa, hoc impossibile est aliter se habere. Scire est per demonstrationem intelligere » (J4) Nom invenitur ibi sed vide ARISTOTELES, Physica, 1, 184a (p. 7.1. 3-8): « Quoniam quidem intelligere et scire contingit circa omnes scientias, quarum sunt principia aut cause aut elementa, ex fhorum cognitione (tunc enim opinamur cognoscere unumauodque, curn causas cognoscarnus primas et principia prima usque ad elementa), manifestum est et de nature scientic temptandum prius determinare que circa principia sunt ». (15) Cf. supra, I, Dist. Prima, 1, p. 292 (16) Auctoritates Aristotelis, De anima, Tl, p. 188, n° 163 : « Lapis non est in anima sed species elus >, ARISPOTHLES, De anima, Ml, 431b (p. 235) : « Ipsa quidem igitur non sunt : non enim lapis in anima est, set species », 3s 6 195v | : 10 80 8S 95 100 296 DRAGOS CALMA ET RUEDI IMBACH 5. De triplici scientia reali secundum Perypatheticos Quia autem Stoici considerabant veritates rerum ydeales ante rem’, secundum scilicet quod emanant a datore formarum, sicut ymago sigilli fluit a sigillo in ceram, Epicurei vero considerabant huiusmodi veritates, secundum quod cadunt sub sensu, quo habent esse materiale et accidentaliter sensibile, sed Porypathetici® considerant eas, secundum quod cadunt in intellectum reflexum ad sensum, ad ymaginationem et ad se ipsum iuxta differentias abstractionis triplicis independentie seu separabilitis formarum intelligibilium, id est universalium, a matcria individuante correspondentis" — sicut exemplariter patet in forma intelligibili lapidum quam primo apprehendit intellectus reflexus ad visum sui coloris cius’ superficiem tingentis ; idem intellectus deinde apprehendit eandem formam, secundum quod est denudata et evestita a specie coloris, sed circumscripta per figuram certe magniludinis, quod fit per sui reflesionem ad ymaginationem propriam (alium quantitatum determinatarum speculatricem ; deinde idem intellectus accipit huiusmodi formam intelligibilem lapidis, secundum quod est nuda quiditas sue veritatis substantialis, tam quantitatem ymaginabilem quam etiam qualitatem sensibilem natura et causalitate eo modo, quo substantia precedit accidens, prevenientem ; quod fit per aversionem sui luminis intelligibilis a sensu et ymaginatione, et per” conversionem seu collationem eiusdem in sc ipso et ad se ipsum —; et quia sic abstrahentium non est medatium, ut dicit Philosophus I Phisicorum!” licet exigat ordo conversus nostri modi abstrahendi, quo™ venamur scientiam a posteriori, procedendo ad prius secundum naturam, quod posteriora secundum viam abstractionis sint priora secundum viam naturalis originis, ut testatar idem Philosophus T Phisicorum'® ; idcirco Perypathetici distinguunt rerum materialium tripliciter scientiam realiter speculativam, scilicet phisicam, metaphisicam et mathematica, prout declarat Philosophus V Metaphisice'’ propter boc, quod natura lapidis, sicut cuiuslibet alterius rei materialis, est essentia formalis fluens in himine intelligibili sui universalis agentis, scilicet Dei constituentis cam per creationem in esse pure substantiali et simpliciter, sine concretione ymaginabili, sensibili vel? intelligibili* ; item, Dei agentis per ministerium celestis constellationis huiusmodi lapidem universaliter figurantis ; item, Dei agentis per ministerium (8) ydeales ante rem sup. din. A (Q) -thetici sup. tin, percorn A (a) idem intellectus add. A (w) sup. Jin, per cor ex ea A (w) comsequens add, et del. (2) A(X) quiA (y) sensibili vel inw, A @ ime 7) Auctoritates Avistotelis, Physica, W, p. 145, n° 57: « Abstrahentivm non est mendatium » ARISTOTBLES, Physica, I, 2, 193b (p. 50,1. 10 51, 1.1): « Abstracts enim intellectu a motu sunt, et nichil differet neque fit mendacium abstrahentium ». (18) ARISTOTELES, Physica, 1,5, EB8b fp, 25,1, 7-10) : « Differunt autem ab invicem in eo quod af quidem priora alii vero posteriora accipiunt, et quod hi quidem notiora secundum rationem illi autem secundum sensutn (19) Auctoritates Aristotelis, Metaphysica, V1, p. 127, n° 147 : « Tres sunt partes philoxophine speculativae, scilicet naturalis, mathematica et divina, id est metaphysica ». ARISTOFHLES, ‘Metaphiysied, V1, 1, 1026a (p. 127, 1. 54-55) : « Quare tres erunt philosophic theorice : mathematica, Phisica, theologia ». UN TRAITE DE MBTAPHYSIQUE DE HEYMERIC DE CAMPO 297 viriatis mineralis huiusmodi lapidem in certa specie nature ponentis. Itaque in una re* sunt tres subordinate veritates seu formalitates universaliter reales, secundum quas idem? lapis est tripliciter scibilis, iuxta verum iudicium intelligibile Perypatheti. 6. De differentia philosophie Stoicorum, Epicurcorum et Perypatheticorum et utilitate scicntifica solius philosophie Perypatheticoram Vides? ergo, quantum differat philosophia divina et superhumana" Stoicorum et philosophia sensualis seu subhumana® Epicureorum a philosophia humana Perypatheticorum, et quam recte Aristoteles, qui fuit princeps et archidoctor Perypatheticorum, ambulat in medio iItorum extremorum ad modum, quo homo est secundum proprium gradum sue speciei inter creaturam pure spiritualem cognoscentem per divine artis ydeas et creaturam pure corporalem, in qua, si fucrit cognitiva, non potest esse nisi cognitio sensualis, participative medius, communicans videlicet® cum Deo et" spiritibus creatis per intellectum et cum. bestiis per sensum et consistens in se ipso per rationem hincinde a sensibilibus ad intelligibilia ct econverso discursivam, Propter quod non inepte idem Philosophus deridet ydeas tamquam ad generationem cognitionis aut beatitudinis humane inutiles, sicut patet I Posteriorum™, VIF Metaphisice”! et 1 Ethicorum” ; et pari modo ipse rationabiliter abicit a veritate cognitionis humane Democriti, (a) scoundum iudicium confusum sensibilis Epicarei add. A (b) lapidis add, et del. A (©) fides A. (@) divina et superlumana sup. lin, A-- (@} et philosophia senswalis seu subhumana add, én marg. alia manu (f) sup. lin, A (g) sup. Tin, per corn: A (h) sup. lin, A (20) CE, ARisTOTeLES, Analytica posteriora, 1.3 (passim). (21) CE. ARISTOTELES, Metaphysica, VU, 1-2 (passim), (22) Cf. ARISTOTELES, Bthica Nicomachea, 1,2, 1098a-b, 107-108 Aristoteles ...Perypatheticonmm ; Cf, ALBERTUS MAGNUS, De Anima, UL tr. 3,¢. 12, p. 116, 1,36: « Nos autem sequentes dicta Peripatheticorum, quorum princeps fuit Aristoteles, dicimus lumen ete. ». {b., De causis proprietatum elementarum, I, tr. 1, ¢. 1, p. 49,1. 16 : « Et in hov opere sequentes archidoctorem philosophiac Arisfotclem duos libros particulares inducemus, in quibus etc. ». 107-108 Aristoteles ...Perypatheticorum] Cf. supra, 1, Dist, Prima, |, p, 291-292, Cf, HEYMERICUS DE CAMPO, Ars demonstrativa, § 9, p. 141: « [deo sequendo veritatem inquisicionis phitosophice secundum principia Perypatheticoram, quorum archidoctor est Aristoteles, notandum, quod sunt etc. ». ID., Tracratus problematicus, Contra modernos, Prooemium, p. 1,1. 7-10: « (..) ego, veritat peripateticae, cuius Aristoteles est princeps, modicus professor ct subtiitatis magni Peripateticorum interpretis domini Alberti Magni quondam Ratishonensis episcopi incultus discipulus (..) », Ii, 1p. 10, 1. 180-184 : « Ft ut ad onine dicam ; Tuliter dicentes non sunt professores peripateticae veritatis, cuius archidoctor et princeps fuit Asistoteles, sed sunt Epicuri litterales sequentes condemnatam scilicel Buridano et Marsilio, qui Occam Anglicus fait aemulator paternarum traditionum at non insecutar Aristotelis et atiorum Antiquorum ». fbid., p. 21, 1 368-373 : « De universali primo modo locuta est scola Platonicorum, de eodem tertio scola Epicurorum, quarto modo scola Modernorum nominalium, Sed de his secundo modo perscrutata est seola Peripateticoram, quorum dux ct princeps uit Aristoteles, cuius perfectissima est doctrina in hac ‘materia et per consequens in omni materia sciendi, ex quo omnis scientia est de universatibus, sicut pariter aiunt Platonici et Peripatetici ». uo us | 196r 120 130 135 140 298 DRAGOS CALMA ET RUEDI IMBACH Leucippi, Empedoclis, Anaxagore et aliorum Epicureorum opiniones, sicut patet I Phisicorum”, I De gencratione”*, | Metaphisice”®. 7. De necessitate et utilitate philosophic rationalis et moralis (1) Quibus! suppositis consequenter videndum est, unde oriuntur scientic rationales et morales, Et constat, quod, ex quo intellectus humanus est ab initio sue creationis propter illapsum ipsius in corpus materiale ad eius susceptionem pergenerans naturale dispositum iuxta modum potentialem et passivum sui recipientis passibilis et yelut tabula rasa, in qua nichil est depictum, sicut testatur Philosophus IM De anima”®, eapropter insequendo progressum sue originis naturalis de potentia ad actum progreditur in actum sue cognitionis de! sua innata possibilitate per species intelligibiles in eo modo resolutorio et abstractivo, sicut premissum est”, acquisitas, Primo quidem procedit" ad actum simplicis apprehensionis rerum, | a quibus huiusmodi species seu similitudines abstrahit ; deinde in actum compositionis et divisionis earundem specierum secundum conformitatem vel deformitatem convenientie et differenti, que est in huiusmodi rebus simpliciter apprehensis. (2) Et quia intellectus" propter libertatem sue nature et contingentiam et utrumque sui liberi arbitrii potest iflam conformitate pervertere”, componendo repugnantia et dividendo® convenientia, ideo indiget habitu regente, per quem huiusmodi motus rationis contineatur infra mensuram necessarie veritatis, qui habitus dicitur philosophia? rationalis, (3) Bt cadem necessitate quia voluntas, quamvis recta ratione formata, potest ad oppositum inclinari, eget habitu morali huiusmodi contingentiam in suis agibilibus ad extra sub huiusmodi rectitudine rationis dirigente, qui dicitur philosophia moralis. ) con exquilibus AG) sup. lin. per corr A (k) precedit A () iter A -(n) nate add. A (n) et quia intellectus nature propter libertatem sue nature add. ef del. A (0) divideret A (p) naturalis ‘add. et del. (23) Cf. ARISTOTELES, Physica, I 4, 187a 20 - 187) 5. (4) CE. ARISTOTELES, De generatione et corruptione, I, L,314a 5-15. (25) CE. ARISTOTELES, Meiaphysica, 1, 4, 984b 20 - 985b 25, (26) Cf, Auctoritates Aristotelis, De anima, TH, p. 186, n° 146 : « Intellectus possibilis est primo (emquam (abula rasa in qua nihil est depictum, possibilis tamen depingi ». ARISTOTELES, De anima, IM, 4, 430a, wanst, Michaeli Scott (p. 428, 1. 4-7) : « Bt quod accidit in intellectu dehet currere {ali cursu scificet sicut tabula est aptata picture aon picta in actu omnino »; transl. Guillelmi de Moerbeka (p. 214) : « Oportet autem sic sicut in tabula nichil est actu scriptum, quod quidem accidit in intellectu ». 27) CE. supra, 1, Dist, Prima, 5, p. 296-297. ‘UN TRAITE DE METAPHYSIQUE DE HEYMERIC DE CAMPO. 299 8. Quod philosophia realis est pure speculativa, rationalis parti speculativa, partim practica, sed moralis tantum practica (1) Est itaque triplex intellectus humani philosophia, scilicet realis, rationalis et moralis. (2) Quarum est ideo tantum speculativa, quia de foris jntellectum per species intelligibiles, que sunt quedam notiones speculares ad modum, quo speculum recipit similitudines suorum obiectorum visibilium, participata ct passive apprehensa. (3) Secunda est partim speculativa et partim practica : speculativa quidem per id, quo dependet a re rationali, et practica per id, quo dependet a voluntate ipsum intellectum huiusmodi rationibus rerum rationabilium formatum in actum: compositionis, divisions et discursus extendente, (4) Tertia est totaliter practica, guia voluntatis in actus sibi debitos finaliter determinativa et causaliter ordinativa. 9. Quod tripartita est tam rationalis quam moralis philosophia (1) Est autem utraque harum scientiarum, scilicet tam philosophia rationalis quam moralis, ideo tripartita, quia tam ens rationis quam bonum recte intentionis est triplex : illud quidem per unum, verum et bonum, que sunt modi intelligibiliter transcendentes, istud vero per rectitudinem vite solitarie, domestice et civilis sub providentia rationis practice contentam. 2) Quo fit, quod philosophia rationalis dividitur in grammaticam, considerantem proportiones unibiles idem congruitates rationum intelligendi et significandi ; in logieam, que cousiderat principia rationalia veritatis intelligibilis ; et in rethoricam, que considerat habitudines rationales omati sermonis in congruitate ct in veritate predispositi. (3) Philosophia autem moralis subdividitur in monasticam, economicam et politicam ; quarum prima rectificat mores seu actus voluntatis hominis viventis vita solitaria, secunda ordinat mores vite coniugalis, et tertia mores vite civilis. 10. Quod philosophia realis precedit rationalem et hee moralem, quodque metaphisica est prima pliilosophia (1) Claret ex predictis, quod, quia secundum Philosophum II De anima”, scientie secantur® quemadmodum et res et quibus sunt et etiam ordinantur (q) sciantur A (28) Aucroritates Avistotetis, Be anima, Ui, p. 188, n° 162 : « Scientiae secantur quemadmodum res de quibus sunt scientiae’». Cf. ARISTOTELES, De anima, IH, 431b (p. 235) : « Secatur igitur scientia cet sensus in tes : quo quidem potencia est in ea que sunt potencia, que wero actu in ea que sunt actu » 154-163 est autem ...predispositi] HEYMSRICUS DE CAMPO, De sigillo eterniratis, $9, p. 106: « Bt ideo tiptex est racionalis sciencia, seilicet grammatica considerans proporciones modorum intelligendi et significandi congrue unionis, logica considerans proporciones racionum enunciandi veritatis et thetorica considerans commensuraciones modorum affectivorum racionalis bonitatis ». 1s 155 160 165 170 175 180 300 DRAGOS CALMA ET RUEDI IMBACH secundum ordinem earundem, teste eodem [De anima”? et I Posteriorum™, sintque res causate a Deo ct natura in nobis priores his, que fiunt partim a natura et partim a nobis, et he priores his, que unt principaliter a nobis, philosophie reales precedunt rationales et he morales. (2) Et quia primum in unoquoque genere et ordine est metrum et mensura omnium secundorum, X Metaphisice*, eadem ratione patet, quod metaphisica, que est inter scientias reales primaria, est omnium aliarum philosophiarum doctrix et moderatrix verifica, cui idcirco convenit haram principia stabilire et lumen sue veritatis primarie' secundum analogiam capacitatis propric singularis* participare, prout evidenter satis deducit P? et II Metaphisice™? Philosophus. Quo fit, quod nemo potest esse aut dici verus et resolutus philosophus, nisi fuerit in philosophia prima, metaphisica seu theologia gentilium eruditus. 11, De differentia verorum scibilium a non scibilibus prime phitosophie (©) primariam A (5) sup. lin, per core ex et ILA (29) Cf, ARISTOTELES, De anima, T, 1, 402a (p. 3) : « Bonorum et honorabitium noticiam opinantes, magix autem alteram altera aut secundum certitudinem aut ex eo quod meliorum quidem et mirabilionem est, propter utraque hec anime ystoriam rationabiliter utique in primis poncmus », CE. Auctoritares Aristorelis, De anima, Mp. 174, n° 2: « Una scientia est melior alia, vel quia est de nobiliori subjecto, vel quia est certior altera et proper hoc wlraque scientia de anima est nobilior et mmelior ais scientiis naturalibus », (30) Cf. ARISTOTELES, Analytica posteriora, 1, 27, 878 (p. 316, 1. 4-8) : « Scientia autem est certior ‘quan scientia et prior que est ipsius quia et propter quid eadem, sed non soparatim est ipsius quia quam ea que propter quid, et que non est de subiecto quam ea que de subiecto, ut arismetica armonica, et que est ex paucioribus ea que est ex apposition, ut geometria arismetica ». Cf, Auctoritates Aristorelis, Analytica posteriora, 1, p. 318, n°. 89 : « Certior est scientia quae est ipsius propter quid quam quae alterius >. GBD Auctoritates Aristotelis, Metaphysica, X, p. 135, n? 239°: « Tn urioquoque genere est dare aliquod primum et minimum quod fit metrum et mensura omnium iMorum quae sunt in ilo genere > CF. ARISTOTELES, Metaphysica, X, 1052b (p. 196, |. 42-44) : « Maxime uero in 0 quod est metram esse primum uniuscuiusque generis et maxime proprie quantitatis; hinc enim ad alia uenit », (32) CE. ARISTOTELES, Metaphysica, I, 2, 982a 5 - 982b 5, (33) Cr. AnisrorELes, Metaphysica, I, 3,995a 5-20. 174-176 metaphysica ...verifica: Cf THOMAS DE AQUINO, In Metaphysicam, I, lee. 2, n. 48, (p. 14b) : « Sed illa scientia quae universalia considerat, causas primas onvnium causarum considerat : unde patet quod ipsa est maxime doctrix ». 173-174 primum ...secundorum] Cf. HEYMERICUS DE CAMPO, Compendium divinorum, 1, p. 57, 1, 33.34 : « Theorema secundum : primum in uncquogue ordine est metrum et mensura secundorum ». UN TRAITE DE METAPHYSIQUE DE HEYMERIC DE CAMPO. 301 12. De materia generali prime philosophie (1) Si volueris ergo in omni scientia naturali humanitus adipiscibili absque formidine opinionis a vera pbilosophia seduciricis fundari, necesse est tuum. ingenium in theoriis veritatum metaphisicalium predoceri; que', sicut potest colligi ex XIII libris Metaphisice Aristotelis et Libro causarum universalium — aut Elemeatis theologicis Procli, ut senti( sanctus Thomas™, aut ex guadam epistola, quam scripsit Aristoteles de universalitatis entium principio, sicut opinatur Albertus”, extracto — subduntur per modum doctrinalis epilogi, sicut in” prima facie mihi occurrit, summarie ordinati (2) Deus est principium causans esse in omnibus, | Metaphisice” * ; forma est causa essendi in rebus, eiusdem* >” ; actus simpliciter precedit potentiam, IX eiusdem"®, et substantia accidens, VIL eiusdem® . Ergo cum in ordine causarum et causatorum non sit procedere in infinitum, I lem”, est dare primum ens : {Q qui (u) etA (v) sup. lin. A (w) formata add. et del. A (x) add. sup. tin, et in marg, et del. & G4) THOMAS DE AQUINO, Super Libram de causis expositio, Prooemium, p. 3,1. 3-10 : « Et in graeeo quidem invenitur hic liber qui apud Latinos De causis dicitur, quem constat de atabico esse ‘ransfatum et in graeco penitus non baberi: unde videtur ab aliquo philosophorum arabum ex praedicto libri Procli excerptus, praesertim quia ommia quae in hoc libro continentur multo plenius et diffusius ‘continetur in illo ». (35) ALBERTUS MAGNUS, De causis et processu universitatis a prima causa, UL tt 1, ¢. 1. p. 61. 1, 65-68 : « David autem, sicut iam ante diximus, hunc libram collegit ex quadam Aristotetis epistula, ‘quam de principio universi esse composuit, multa adiungens de dictis Avicenna et Alfarabii sumpta ». (36) ARISTOTELES, Metaphysica, 1,2, 983a (p. 17, 1. 150-151) : « G..) deus enim videtur causarum omnibus esse et principiun quoddam, et taem aut solus aut maxime deus habet » (37) Aucioritates Aristotelis, Metaphysica, VIL, p. 130, n° 188 : « Forma est causa essendi in rebus ». Cf. ARISTOTELES, Metaphysica, VII, 17, 1041b (p. 167, 1. 947-948) : « Substantia autern uniuscuiusque quidem hoc ; hoc enim causa prima essendi >. (38) Auctoritates Aristotelis, Metaphysica, 1X, p. 134, n° 225 ; « Actus simpliciter praecedit potentiam, in uno autem individuo potentia praecedit actum ». ARISTOTELES, Metaphysiea, 1X, 8, 1049b (p. 188, 1, 246-247) : « Quoniam autem ipsum prius determinatum est quot modis dicitus, palata quia prior est actus potentia », (39) Auctoritates Aristotetis, Metaphysica, VI, p. 128, n° 159: « Substantia prior est accidente, natura, tempore et diffinitione ». CE. ARISTOCELES, Metaphysica, VIT, 1, 1028a (p. 133, 1. 24-25) : « Multipliciter quidem igitur dicitur quod primum ; sed substantia omaium primum, ratione et notitia et tempore». : (40) Auctoritates Aristotelis, Metaphysica, 1, p. 118, n° 43 : « In nullo genero cansarum convenit ire in infinitum, sed semper est devenire ad aliqued quod est prinam in illo genere etc. ». Cf. ARISTOTELES, Metaphysica, 1, 2, 994b (p. 45, 1. 69): « Viroque autem modo impossibile in infinitum ite ». 182-183 absque formidine opinionis: Cf. ALEXANDER HALENSIS, Sutma theologica, TT, 3, ing. 2, tx. 1,8,¢. 1, p, 1099 : « Opinari vero acceptio est ex apprehensione aliquorum quae apparent nec sunt pervia intellectui, sed quia apparent, probabilia sunt ci et ideo intellects ills non praestat omnimodum assonsum, immo sic accipit unam partem ut formidet alteram ; unde opinio est acceptio unius partis; cum formidine alterins: ideo opinari voluntarium erit, quamvis scire sit javoluntarium, sicut quidam posuerunt; ergo credere, quod sequitur opinari, quod scilicet probabilium est, voluntarium exit ». CE. ALBERTUS MAONUS, De homine, p. 394, 1 48-51 : « Opinio autem est acceptio unis partis cum formidine alterius, ita tamen quod ad iHam quam formidat, non habetur ratio expressa, formidatur amen propter debilitatem rationis alterius paatis » 185 195 200 205 ao 25 220 302 DRAGOS CALMA ET RUEDI IMBACH quod est actus purus sine omni defectiva pura potentia, substantia sine accidente, simplex sine omni compositione ac per hoc impassibile, immobile et eternum ; a quo dependet celum et tota natura; in quo consistit bonum universum, movens sicut desideratum et ama, vivens ; ad quod omnia ordinantur, et quia vita est actus continue ab acedens, vivens vita sempiterna et optima | ac per hoc vita contemplativa ; ex quo speculatio est optimum et delectabilissimum ; quod appellamus Deum. Hec Philosophus XII Metaphisice’ ?. (3) Ergo metaphisica est philosophia divina, speculans veritates universorum, entium, secundum quod in eis relucet esse divinum, quod in eo est immateriale et efficienter, exemplariter atque finaliter causale, in causatis vero est vestigialiter tale. manifestum est, quia metaphisica habet pro proprio obiecto ens inquantum ens, co quod omne quod est, aut est ens creatum aut increatum, id est Deus aut creatura, quibus nichil invenitur commune quam? ens simpliciter in sua transcendentia extra omne genus determinatum consideratum. Cui enti, quia contradicit non ens simpliciter, et eadem sit scientia oppositorum, ideo illud principium, de quolibet esse vel non esse, de nullo vero simul, cum reliquis generibus oppositis illi contradictioni subordinatis cadit proprie in consideratione primi philosophi seu metaphisici. Et ex eodem fundamento, quidquid convertibiliter aut differenter se habet ad ens simpliciter, cuiusmodi sunt verum, bonum cum suis oppositis, aut etiam antecedenter vel consequenter, sicut principium, causa, natura, elementum cum suis differentiis, universale, particulare, substantia, accidens* cum suis differentiis, omne tale cadit sub doctrina sapientie metaphisicalis. Que quidem sapientia iuxta proprietatem sue” doctrine primarie ct irresolubilis superiorem de omnibus tali esse simplicis et analogi divinis appellatis principiis et accidentibus scibilibus, cuiusmodi sunt accidentia propria, non autem communia secundum illud esse contingens et infinitum, per quod inherent suppositis materialibus propter eorum singularitatem et corruptibilitatem. a certitudine necessaria vere scientie exclusis. (Y) quinadd. A (@) quod A (@) scilicet add. A (b) sew A. (41) Auctoritates Aristotelis, Metaphysica, XI, p. 137, n° 267 : « Speculatio est optimum et delectabilissimum ». ARISTOTELES, Metaphysica, XII, 7, 1072b (p. 258, |. 281-282) : « Quare illud magis isto quod viderur intellectas divinum habere, ct speculatio delectabilissimum et optimum ». 195-196 aquo...natua: CP, Auctoritates Aristotelis, Metaphysica, XH, p. 137, n° 266: « A prinno principio dependet caclum ct tota natura ». Cf, ARISTOTELES, Meraphysica, XML, 7, 1072b (p. 258, 1.271): « Ex tali igitur principio dependet celutn et natura». 204-205 metaphisica...ems: ARISTOTELES, Metaphysica, [V, 2, 1003a (p. 67,1. 3-4); « Est sciontia {quedam que speculatur ens in quantum est ens et que huic insumt secandum se > 209 de quolibet ...simul: Auctorizates Aristotelis, Metaphysica, IV, p. 123, n° 97 : « Prima dignitas, est de quolibet affirmatio vel negatio, alias de quolibet esse vel aon esse et de nullo simul ». 209 de quolibet ..simul} Heymerious de Campo composuit traciatum : Ars demonstrativa ex illo principio de quoliber esse vel non esse de nullo sinut ilficita, 1p., Compendium divinorian, p. 70, 514-515 : « De quolibet esse vel non esse, de nuilo vero simul. Corollarium : nibil simul est in acta et potentia. Covollarium ; ab eo, quod res est vel non est, oratio dicitur vera vel falsa », UN TRAIT DE METAPHYSIQUE DE HEYMERIC DE CAMPO 303 13. De qualitate doctrine et discipline metaphisicalis Quia autem, teste Philosopho I Metaphisice®, iuxta proportionem scibilis et scientis, secundum quam, sicut activum proprium applicatur per cortam commensurationem suo passivo, doctrina cuiuslibet scientie commensuratur capacitati disciplinali ipsius discipuli instruendi, cum sit absurdum simul querere scientiam et modum sciendi, idcireo — sicut nonnulli docent metaphisicam logicaliter, alii phisicaliter, ipsa videatur cum logica vel phisica eadem esse — supponendum est cum Philosopho VI Metaphisice** et I atque ubi statim, quod metaphisica est scientia speculativa docens per causas altissimas et universalissimas in quolibet genere cause materialis et formalis, efficientis et finalis primarias instruendo intellectum nostrum divinum secundum quod huiusmodi, id est secundum esse suum superius, per quod® non reflectitur ad corpus vel ad vires anime corpoti affixas co, quod hee scientia non est proprie scientia humana, prout homo disconvenit cum Deo et substantiis separati sed est sapientia divine possessionis, Deo et homini communis, quam noo attingit homo nisi per studium ommimode a natura sensibili et ymaginabili abstractionis, perveniendo! ad theoreumata in lumine intelligentie universaliter agentis recta et firmiter* stantia et per hoc, pro foribus nostri oculi intellectualis, ad generandum scientiam promptam indagine discursus inquisitivi parum aut nullatenus indigentem se offerentia, sicut visibile positum in oculo sub lumine solis non indiget adminiculo candele aut alterius luminis ad hoc, quod representet speciem sue visibilis veritatis, 14. Quare prima philosophia seu metaphisica est paucis nota (1) Ecce cur theoria veritatis metaphisice est" paucissimis nota, ut iudicatur non eam habentibus phantasia aut visio vana, presertim ab his, qui eam ignorant aut in disciplina eiusdem modo phisico aut logico desipiunt, non attendentes, quod, (©) quidem A (@) proveniendo A (¢} in lumine ...firmiter add. in marg. alia manu (f) et A (42) AnisTorEL.es, Metaphysica Ul, 3, 995a (p47 1. 13-15) : « Proptor Guod oportet eradiri quomodo, singula sunt recipienda, et absurdum est simul querere scientiam et modum scientie », Cf. Auctoritates Aristotelis, Metaphysica, Np. 119, n° 60 : & Absurdum est simul habere scientiam et modum sciendi » (43) Cf. ARISTOTRLES, Metaphysiea, VI, 1, 1026, (p. 127, |. $5-57) : « Non enim immanifestum quia si alicubi divinum existit, in tali natura existit; et honorabilissimam scientiam oportet circa honorabilissimum genus esse ». Cf. Ib., Metaphysica, TV, 1, 1003a 26-28, transl. lacobi Venetici (p. 62, 1. 7-9) ; « Quoniam autem principia et altissimas causes querimus, manifesturn est quod ipsas cuiusdam nature nevessé est esse secundum ipsam », (44) ARISTOTELES, Mesaphysica, I, 2, 982b (p. 16, |. 118-121): « Ex omnibus igitur dictis in hance ipsam scientiam cadit quesitum nomen ; oportet enim hane primoruin principiorem et causarum esse speculativam ; bona enim et cuius causa na causarum ast ». 236-242 omnimode ...veritatis] Nota Cusani : Nota quomodo metaphisica est de visu mentis. 25 230 235 as: 197r 265 250 255, 260 270 304 DRAGOS CALMA BT RUEDIIMBACH licet dicit Philosophus TV Metaphisice“’, philosophum, id est metaphisicum, dyalecticum et sophisticum circa idem versari, tamen tam differenter, quod, in VI eiusdem*, verum et falsum, secundum quod sunt intentiones logice, ipse Philosophus excludit a consideratione propria metaphisice. (2) Sed cur ita desipiunt? Profecto quia se posse elevari per intellectum speculativam supra phantasmata, secundum illud Philosophi III De anima‘? : oportet unumquemque intelligentem phantasmata speculari, diffidunt, quamvis data ipsis fingendi licentia non possunt ymaginari Dei, angeli aut entis immaterialis quodvis phantasma ; ymmo nec substantia simplex mere, secundum quod est principium, elementum et causa existendi pure substantialiter, est de genere entium per intellectum speculantem phantasmata intelligibilium. (3) Queso : quomode quispiam poterit phantasiari, cuiusmodi sit entitas potentie aut actus, ydemptitatis aut diversitatis, aut cuiusquam quiditatis vel qualitatis aut relationis genus quantitatis corporee antecedentis et transcendentis ? Que tamen, cum sint verissime intelligibilia et per doctrinam sapientie metaphisicalis scibilia, sufficienter ostendunt, quod, licet necesse sit unumquemque intelligentem phisicam aut metaphisicam propria et precisa facultate intellectus humani utentem phantasmata speculari, prout post dictam auctoritatem se ipsum declarat philosophus, tamen non oportet sapientem, id est intellectum | habitu sapientiali utentem, intelligendo phantasmata speculari, prout® patet per Philosophum XI Metaphisice*, ubi assimilat modum intelfigendi® substantiarum separatarum nostro modo intelligendi intelligibiliter transsumpto, id est supra phantasmata elevato. Hine est, ni fallor, quod Philosophus III De anima” distinguebat! intelligere a sapere, dum exordio ciusdem libri ait : de parte autem anime, qua (g) peru (h) add, et det. A “(i di inguebit A (45) ARISTOTELES, Metaphysica, 1V, 2, 1004b (p. 71, 1. 110-112) : « Nam cirea idem genus uersatur et sophistica et dialectica cum philosophia, sed differt ab hac quidem modo potestatis, ab illa nero uite proheresi ». Cf. Auctoritates Aristotelis, Metaphysica, IV, p. 122, n° 95 : « Cirea idem genus versatur ‘metaphysicus et sophist (46) CF. ARistoreLEs, Metaphysica, VI, 4, 1027b 20 - 10288 5. (41) Auctoritates Aristotelis, De anima, M1, p. 188, n° 167 + « Necesse est quemeumgue intelligentem phantasmata speculari ». CE. ARISTOTELES, De anima, II, 8, 432a (p. 235) : « .. set cura speculetur, necesse est simul fantasma aliquod specular ; fontastnata autem sicut sensibifie sunt preter quod sunt sine materia » (48) CE. ARISTOTELES, Metaphysiea, XU, 7, 1072b 14-25 et 1075a 5-10. (49) ARISTOTELES, De anima, TH, 1,429a (p. 201): « De parte autem anime qua cognoscit anima et sapit, siue separabili existante sine non scparabili secundum magnitudinem set secundum rationem, considerandum quam habet differenciam et quomodo fit ipsum intelligere ». ‘UN TRAITE DE METAPHYSIQUE DE HEYMERIC DE CAMPO 305 15, De causa huiusmodi raritatis (1) Qui ergo habet aures audiendi, audiat, quid hec scientiarum et artium fundatrix, doctrix et regina suis loquitur discipulis, ipsa scilicet metaphisica, quam Aristoteles non immerito vocat theologiam, quia ipsa est scientia a Deo proxime data et de Deo, in Deo et ad Deum veritatum spiritualium contemplativa. (2) Et ideo, quia carnalis homo non sapit ea, que Dei sunt, ut dicit Apostolus™, nimirum pauci sunt homines huius sapientie capessende! proportionati discipuli seu auditores idonei, siquidem homines sunt plerumque carnales magis ymaginibus et passionibus materie sensibilis convieti vite spiritualis dediti, (3) Propter quod potest congrue in consolationem huiusmodi vere sapientic discipulorum illud proverbium Aristotelis VIII Topicorum® repeti : gaudeant bene nati, Attamen quia, teste Boetio™ : diligentia cuiuslibet operis obtusitas permollitur, non erit cuiquam philosopho* studioso impossibile, quin poterit huiustmodi sapientiam, sicut subditur; compendiese collectam et resolutam! aliqualiter apprehendere et per eandem supra scibilia quarumlibet scientiarum et artium aliarum diffundere seu doctrinaliter extendere. 16. Qualiter prima philosophia est omniscia aliter quam logica (1) Forte obicies mihi, quod error sit in dictis, cum sapientis sit omnia scire, ut contingit I Metaphisice™. Sed non est possibile cognoscere veritates quorumlibet scibilium ad genus et speciem determinatorum per principia et causas omne gemus transcendentes — cuiusmodi" sunt cause ipsius esse analogi, quod est commnunissinmm, utputa in Deo et creaturis communiter inventum —, cum oporteat (@ capescende A (k) sup. Hin, A” () resolutam A (m) cuius A (50) Cf, ARistOTELES, Metuphysica, VI. 1, 1026« (p. 127.1. 54-57): « Quage tes erunt philosophic theorice : mathematica, phisica, theologia, Non enim inn alicubi diuinom existit, in tali natura existit: et honorabilissimam seientiam oportet circa honorabilissimum genus esse >. (51) 1 Cor. 2,14-3,1 : « Animalis autem homo non percipit ea quae sunt Spiritus Dei, stultitia est enim ili etnon potest intelligere quia spiritaliter examinatur,(..) 1 ego fratres non potui vobis loqui quasi spivitalibus sed quasi caralibus tamquam parvulis in Christo ». (52) Cf. AnistOrEL#s, Topica, VIM, 14; 163b, transl, anonyma (p. 305, 1. 13-17): « Oportet igitur ad huiusmodi esse naturaliter aptum, et hoc est secundum veritatern naturalis aptitudo, bene sumere verum et fugere falsum ; quod nati bene possunt faccre; nam diligentes ct adientes quod profertur bene indicant optimum » ; transl. Boethii (p. 177, | 21-25) : « Oportet autem ad huiusmodi inesse boni ingenii ; ct hoc est secundum veritatem bonum ingenium, posse bene eligere verum et fugere falsum ; quod qui nati sunt bene possunt facere bene ; nam gui amant et qui odiunt hoc quod profertur facite discernunt optimum ». Cf, Auctoritates Aristotelis, Topica, VIL, p. 331, 0° 126 : « Qui bene nati sunt benefacere possunt », (53) Auctoritates Aristorelis, De disciplina schotarium, p. 294, n° 1 : « Diligentia cuiuslibet operis obtusitas permotlitur ». Ps.-BOETHTUS, De disciplina scholarium, 1,7, p. 95,1. 19-20 : « Diligencia ‘enim operis cuiustibet obtusitas permollitur ». (54) CE. ARISTOTELES, Metaphysica, 1, 2, 982a (p. 14, 1. 88-90) : « Itaque primum existimamus sapiontem omnia maxime scire ut contingit, non singularem scientiam eorum habentem ». 271 qui...audia 7.16; Le, 8.8; 14.35, Mt. 11, 15: « Qui babet aures audiendi, audiat » ; 13, 9; 13,43; Me. 4,9; 4,23; 215 28S | 295 305, 310 306 DRAGOS CALMA ET RUEDIIMBACH demonstrationem vere et proprie” scientificam esse ex causis propriis et immediatis discursivam. (2) Et quia questio ‘propter quid’, quam terminat demonstratio sapientialis, ponit in numerum, ut habetur II Posteriorum®, qualis numerus non® reperitur inter ens simpliciter et sua attributa, propter hoc quod ante genus non inveniuntur? alique differentic ipsius esse realiter distinctive ? (3) Omnibus obiectionibus ita satisfacit Albertus Perypatheticorum interpres clarissimus et in theologia philosophorum sapientissimns : licet quod esse simpliciter cum suis principiis et modis non ponat in numerum actualem generis nature, ponit tamen in numerum modorum® essendi analogi’ descendens sua effluxione simplici supra omnem. vuitum nature qualitercumque distincte ad modum, quo lumen solis penetrat omnia visibilia, quantumcumque materialiter differentia. (4) Non est ergo ymaginandum, quod esse simpliciter, quod speculatur primus philosophus, sit quidam conceptus entis analogi confusus per viam abstractions logicalis a differentiis determinantibus ipsum ad genus, speciem et individuum prescisus ; quemadmodum falluntur plurimi, nescientes discemere inter universale post rem et ante rem, inter radium luminis incidentis et intentionaliter refracti. 17. Qualiter decem generalissima specificant esse metaphisicum (J) Sunt autem prima entis simpliciter dicti genera decem predicamenta substantia, quantitas, qualitas, ad aliquid, actio, passio, situs, habitus, ubi et (a) propriam A” (0) inveniuntur alique differentic ipsius esse realiter distinct add. A (p) aliqua add, et del. A (q) essendiadd. er del. A (¢) analoge A 5) Cl. ARISTOTELES, Analytica posteriora, I, L, 93b (p. 329, 1. 28-29) : « Unus quidem terminus est termini qui dictus est, alius vero terminus est ratio manifestans propter quid est ». (56) CE. ALBERTUS MAGNUS, De causis et processt universieatis a prima causa, TL. tr. 4. ©. 14. p. 167, 1, 50-62 : « Et horum diversitas secundum differentia diversitatis, quam videmus in rebus, non causatut ox fluxu vel ex causa, de qua Suit, séd potius ex diversitate incobationis in rebus recipientibus et ex diversitate appetitus earum et ex diversitate comprehensionis. Haec enim tria in quibusdam non nisi naturaliter sunt, in quibusdam autem vegetabiliter, in aliis vero sensibiliter, in quibusdam vero rationabiliter et in quibusdam animaliter secundum animae nobilis animeitatem, in quibusdam autem sont intellectualiter. Bt propter hoc Dionysius dict, quod bonitas et largitas divina per omnem naturae vultum extendit se secundum uniuscuiusque propriam anatogiam », Cf. ibid., Il, 0. S.c. 18, p. 183, 178-80. 298-303 licer...differentia: Cf. TOHANNES DE Nova Domo, De esse et essentia, p. 131, 1. 11 - 132, 1.6: « Sicut enim sol corporalis lummine 2b co emisso omnes colores in esse formnali constituit, Hcet Jumen non sit formalis hypostasis coloris tribuit tamen vim hypostasiandi principio formali colotis, sic paritormiter sol spiritualis, qui est infellectus primus, esse universuliter agens, sub ratione finis Luniversi esse sumptus, lumine suo ex copia et plenitudine suae bonitatis ab eo emisso, omne quod est, qualecumaue est, in esse constitu, naturae hoc modo se diffudens per omnem naturae vultum, Vuleus enim naturae est rei poxsibilitas ». UN TRAITE DE METAPHYSIQUE DE HEYMERIC DE CAMPO. 307 quando a Philosopho V Metaphisice’”, a Porphirio* in tractatu De specie, et ab eodem Philosopho in Predicamentis® commemorata. Idcirco idem TI Phisicorum® appellat species entis, quia contrahunt formaliter et quiditative analogiam eiusdem, non intendens, quod sint vere species. (2) Quas, teste eodem. VII Metaphisice®™ ett Porphirio® ubi supra, constat integrart ex genere et differentia ac per hoc, sicut compositum est post suas partes’, non posse prima determinaliva ipsius esse analogi genera vero dici generibus postponi, (3) Et licet enim, ut inquit Porphirius, contingit idem esse genus subalternum ef speciem, tamen impossibile est, quod genus generalissimun, supra quod non est aliud genus superveiens, possit cum specie in eidem coincidere, sicut nec species specialissima, que est species tantum, potest intentionem generis participare. Quodsi quando species humana nominetur genus humanum aut species equina genus equinum, hoc est intelligendum iuxta medum loquendi philosophi naturalis, qui appellat gncipium generationis, quemadmodum commemorat : | sic enim dicimus illos esse eiusdem generis, qui sunt unius propaginis. (5) perofirio A (1) per add. er del. A (u) siadd. A (¥) generibus postponi add, et del, A (S57) ARISTOTELES, Metaphysica, V, 7, 1017a (p. 103, 1. 311-314) : « Quoniam ergo predicatorum alia ‘quid est significat, alia quale, alia quantar, alia ad aliquid, alia facore, alia pati, alia ubi, alia quando, horum unicuique esse idem significant », (58) PORPHYRIUS, Isagoge, 6.5-6.10 (p. LI, 1. 20-12, 1.9) : «(...) neque enim est commune unum genus omnium ens, nee omnia eiusdem generis sunt secundum unuin supremum genus, quemadmodum dicit Aristofeles, sed sint posita (quemadmodum in Praedicamentis) prima decem genera quasi prima decem principia. (..) Decem quidem generalissima sunt, specialissima vero in numero quidem guiodam, sunt non tamen infinito, individua autem quae sunt post specialissima infinita suat », (59) ARISTOTELES, Categoriae, 4, 1b, transl. Guillem de Moerbeka (p. 86, |. 24-27) : « Eorum que secundum Tullam complexionem dicuntur unumquodque aut substantiam significat aut quantum aut quale aut ad aliquid aut ubi aut quando aut poni aut habere aut facere aut pati». (60) Auctoritates Aristotelis, Physica, W, p. 148, n° 97 : « Tot sunt species motus, quot sunt species, entis ». CF. ARISTOTELES, Physica, IM, 1, 201a (p. 98, 1. 11-12) : « Quare motus et mutationis sunt species tot quot et entis ».* (61) ARISTOTELES, Meraphysiea, VI, 15, 1040a (p. 162, 1. 832 » 163, 1 836) :« Si quis autem dicat nichil prohibere separatim quidem omnia mutts, simal uero huic soli inesse : primum quidem quia et ambobus, ut animal bipes animali et bipedi, et hoe in sempiternis quidem, et necesse esse priora existentia et partes compositi ». (62) PORPHYRIUS, Isagoge, 9.1-9.5 (p, 15,1. LE-A5) : « Secundum igitur aliud facicates divisiones fiunt a genoribus in species et diffinitiones assignantur, quae sunt ex genere et huiusmodi differenti, secundum autem eas quae solum alteratum faciunt, alteratio sola consist et aliquo modo se habendi permutationes >. (63) PORPHYRIUS, Isagoge, 5.15-5.20 (p, 11,1. 7-14) : « Determinant ergo generalissimum ita, quod cum genas sit, non est species, et rursus, supra quod non est aliud superveniens genus, specialissimum vero, quod eum sit species, non est genus et quod cum sit species, sumquam dividitur in species et ‘quod de pluribus et differentibus numero in eo quod quid sit praedicatir, Ea vero quae in medio sunt extremerum, subalterna vocant genera et species, et unumquodque ipsorum species esse et genus pomnt, ac aliud quidem et ad atiud sumpta ». as 320 325 197v

Vous aimerez peut-être aussi