Poradnik przetrwania dla osb z Zespoem Aspergera Autor: Marc Segar Wydanie z kwietnia 1997 roku Ten poradnik

przetrwania kontynuowany jest jako WikiBook. Moecie czyta i wsptworzy go online na stronie: http://en.wikibooks.org/wiki/A_survival_guide_for_people_on_the_autistic_spectrum (Survival guide WikiBook) SPIS TRECI 1. Przedmowa 2. Wstp 3. Jak zrobi jak najlepszy uytek z tej ksiki 4. Zamartwianie si 5. Pozytywne aspekty autyzmu 6. Mowa ciaa (Granice, Kontakt wzrokowy, Ton gosu, Adekwatny ubir) 7. Wypaczenia prawdy (Bdne wnioski, jakie ludzie mog wycign na twj temat) 8. Rozmowa (Wiedza oglna, Imiona i nazwiska) 9. Poczucie humoru i zwizane z tym kopoty 10. Problemy zwizane z seksem oraz porady dotyczce randkowania (Imprezy, Podrywanie, Wizyty i zaproszenia, Twoje bezpieczestwo, Gwat) 11. Jak znale prawdziwych przyjaci 12. Zachowanie czystego konta 13. Ujawnienie si 14. Edukacja 15. Mieszkanie poza domem (Korzystanie z telefonu, Gocie) 16. Praca i rozmowy kwalifikacyjne 17. Prowadzenie samochodu 18. Podre zagraniczne (Targowanie si) 19. Moliwoci 20. Osobista analiza problemu 21. Polecane lektury WSTP Odkd sigam pamici, zawsze chodziy mi po gowie rozmaite zawie myli i pomysy, ktre czyniy mnie kim wyjtkowym. Gdy byem maym dzieckiem, gdzie na pocztku szkoy podstawowej, spdzaem wikszo czasu robic rzeczy, ktre innym wydaway si bezsensowne. Zajmujce mnie myli i pomysy pozostaway zamknite w mojej gowie i nie byem w stanie przekaza ich innym. Gdy miaem siedem lat, zdiagnozowano u mnie form autyzmu znan teraz jako Zesp Aspergera. Niedugo po tym przeniesiono mnie do Whitefields, specjalnej szkoy w Walthamstow w Londynie, gdzie przez kolejne osiem lat korzystaem z pomocy specjalistw. Najwicej zawdziczam radosnej i penej energii Jenny. Gdy rozpoczem nauk w tej szkole, moja rodzina i ja doczylimy do grupy wsparcia dla rodzin, zwanej Kith and Kids. Obecnie dziaam w niej aktywnie jako wolontariusz, prowadzc warsztaty [autor zgin tragicznie w wypadku samochodowym w roku 1997, w wieku 23 lat przyp. tum.]. W wieku lat czternastu przeniosem si do szkoy West Lea w Edmonton, gdzie pomylnie zdaem egzaminy GCSE [maa matura przyp. tum.]. To, e dane mi byo podej do tych egzaminw, jest zasug mojego nauczyciela jzyka francuskiego, pana Colea, ktremu jestem gboko wdziczny. Gdy miaem lat siedemnacie mogem ju zacz nauk w szkole w Winchmore, gdzie pilnie przygotowywaem si do matury. Staem si jednak celem powanych przeladowa ze strony innych uczniw. W tym samym czasie rozpoczem rwnie trudn nauk jak si broni i zrozumiaem, e wiat rzdzi si wieloma niepisanymi prawami, najwyraniej oczywistymi dla wszystkich poza mn. Zostaem przyjty na Uniwersytet w Manchesterze, na wydzia biochemii, gdzie zdobyem tytu licencjacki. Rozpoczynaem studia udzc si jak zwykle, e nowy pocztek w nowym miejscu oznacza koniec przeladowa. Jednake mj status spoeczny na pierwszym roku by beznadziejny i cho moe si to wydawa niemoliwe, udao mi si spdzi ten czas w niemal cakowitej izolacji, pomimo posiadania siedmiu wsplokatorw. Na drugim roku zamieszkaem w domu w Fallowfield, w ktrym mieszkao troje przyjaci. Byy w nim dwa wolne miejsca. Trafiem tam zupenie przypadkowo. Zaprzyjaniem si z Nickiem, ktremu przypado drugie wolne miejsce. Nauczy mnie on wielu sztuczek, ktre przyday mi si na czsto wrogich ulicach i w nocnych klubach Manchesteru. Midzy drugim a trzecim rokiem niewiele mylc wybraem si na wypraw do krajw Afryki wschodniej, gdzie na wasne ryzyko spdziem wikszo czasu z dala od grupy (ktra mnie odrzucia), poznajc styl ycia i zwyczaje miejscowej ludnoci. Moja biedna mama martwia si jak nigdy przedtem. Na ostatnim roku studiw miaem szczcie zamieszka z osobami, ktre byy wyjtkowo dojrzae i dowcipne w konstruktywny sposb. Od ukoczenia studiw pracowaem z dziemi autystycznymi w Anglii i poza jej granicami. Teraz zajmuj si organizowaniem dzieciom zabaw i czuj, e to waciwa decyzja.

Postanowiem napisa ksik, ktra ma przekaza moje dowiadczenia jako osoby cierpicej na Zesp Aspergera innym cierpicym na t chorob, w wiecie, w ktrym kada sytuacja jest nieco inna. Chciabym przedstawi zestaw zasad i wskazwek, niezmienny niczym kodeks drogowy, tak, aby nie powodowa niepotrzebnego zamieszania. Punkty staraem si sformuowa tak, aby unikn dwuznacznoci i sytuacji, w ktrej kto mgby si pogubi lub zastosowa porad w niewaciwym kontekcie. Prawdopodobnie ksika ta trafi zarwno do ludzi autystycznych, jak i nieautystycznych. Chciabym zwrci uwag, e niektre z przedstawionych przez mnie problemw mog by oczywiste dla jednych osb, a dla innych zupenie obce. Podkrelam, e nie zamierzaem by protekcjonalny ani drobiazgowy. Pisz t ksik teraz, a nie pniej, poniewa nadal wyranie pamitam bdy i nauczki, o ktrych w niej mowa. Niektrzy mog uzna j za nieco zbyt wiatow, ale sdz, e jeli osoba na granicy autyzmu [borderline] ma niezalenie funkcjonowa w tym do okropnym wiecie, ostatni rzecz, ktrej potrzebuje, jest klosz. Bardzo chciabym wyposay te osoby w sztuczki i wiedz, ktre bd im potrzebne, aby mogy si broni. Nie jest moim celem narzucanie opinii, nie chciaem te by hipokryt. Piszc t ksik korzystaem z wiedzy rodzicw innych autystykw. Nie chciabym, aby ktrykolwiek z moich autystycznych czytelnikw czu przymus przeczytania tej ksiki. Na pocztek wystarczy, aby ksika ta znalazla si na czyjej pce moe przykuje wzrok i wzbudzi zdrowe zainteresowanie. Moim jedynym celem jest, by ta ksika poprawia jako ycia jej odbiorcw. Prosz moich autystycznych czytelnikw, aby nie stresowali si, starajc si zbyt szybko zrealizowa zalecenia tej ksiki, i by pamitali, e nie od razu Krakw zbudowano. Nawet ja sam wci miewam trudnoci z wcieleniem tych zasad w ycie, ale wiadomo ich istnienia z pewnoci si przydaje. JAK ZROBI JAK NAJLEPSZY UYTEK Z TEJ KSIKI Nie kady zrozumie od razu wszystkie myli zawarte w tej ksice, ale jeli co pocztkowo wydaje si bezsensowne, by moe nabierze sensu, jeli pominiesz w punkt i wrcisz do niego pniej. Ksika ta ma wskaza ci niepisane prawa, ktre wikszo ludzi pojmuje instynktownie i przyjmuje za oczywiste. Kiedy ludzie nie stosuj si do tych niepisanych zasad, czasem uchodzi im to na sucho, ale zazwyczaj ci, ktrzy ami nieformalne zasady, musz ponosi nieformalne kary. Do takich kar naley bycie wymianym, potraktowanym jako kto mniej wany lub odrzucenie z grupy. Najtrudniejszym elementem bycia osob autystyczn (lub cierpic na Zesp Aspergera) jest to, e ludzie oczekuj od ciebie znajomoci tych zasad i stosowania si do nich w yciu, tak jak oni si stosuj, mimo e nikt nie powiedzia ci, na czym te zasady polegaj. Bez wtpienia jest to niezwykle niesprawiedliwe, ale wikszo ludzi nie postrzega tego w ten sposb, jako e problem ten ich nie dotyczy. Jeli masz problem z zaakceptowaniem faktu, e jeste osob autystyczn (lub e cierpisz na Zesp Aspergera), sprawiasz, e twoja sytuacja staje si jeszcze trudniejsza. Zaakceptowanie tego nie tylko pomoe ci skorzysta w peni z rad zawartych w tej ksice, ale moe take pozwoli ci, aby przebaczy sobie za to, co zrobie le, a by moe zabierze cz blu, ktry jedynie zatrzymuje ci w miejscu. Zazwyczaj naley stosowa si do niepisanej zasady, ktra zabrania mwienia o niepisanych zasadach publicznie, ale zwykle mona rozmawia o nich z rodzicami, nauczycielami, psychologami i przyjacimi gdy s sami. W przypadku wielu z tych zasad prawdopodobnie chciaby szerszego wyjanienia. Niestety, nie wszystkie mona wyjani bez odbiegania od tego, co wane dla celu tej ksiki. Wiele osb jest w stanie stosowa si w peni do zasad, o ktrych mowa w tej ksice, bez wiadomoci, e takie istniej. Jeli skupiasz si na podwaaniu tych zasad tak bardzo, e nie jeste w stanie wcieli ich w ycie, by moe nie wykorzystujesz w peni zawartych w tej ksice porad. Nie zaszkodzi jednak, jeli powicisz troch czasu na zadawanie pyta. Niektrych niepisanych zasad nie zdoaem zawrze w tej ksice, poniewa s zbyt niejasne i za bardzo zale od sytuacji, bd po prostu nie wpadem na nie. Po przeczytaniu tej ksiki moecie pomyle, e s to zasady do niezbyt mdrej gry, ale ta gra to ycie, a zasad zmieni si nie da. Problem z gr w ycie jest taki, e kada sytuacja jest nieco inna. Niektre rzeczy mog by waciwe w pewnych sytuacjach, a w innych nie. Ksika ta nie wskae ci, jak reagowa w kadej sytuacji, a jedynie poda pewne wskazwki. Osoby autystyczne pamitaj szczegy, osoby nieautystyczne zwykle pamitaj fabu. Fabua ma cisy zwizek z prac detektywistyczn, ktra umoliwia wikszoci ludzi uczenie si niepisanych zasad spoecznych, o ktrych mowa w tej ksice. By moe znacie ju kilka lub nawet wiele z zasad omwionych w tej ksice. Mimo to musiay si one w niej znale ze wzgldu na te osoby, ktre jeszcze ich nie znaj. Czasem niektre osoby mog udziela ci rad i krytycznych uwag, ktre wydadz ci si nieco protekcjonalne, drobiazgowe lub nieistotne. Czsto moe ci to skania do buntu, ale w ten sposb by moe tak naprawd buntujesz si przeciwko czemu, co moe ci pomc. Pamitaj, e ksika ta zostaa oparta czciowo na moich osobistych dowiadczeniach i to, co byo suszne dla mnie, nie zawsze musi by suszne dla innych. ZAMARTWIANIE SI Jedn z rzeczy, w ktrych osoby autystyczne bywaj wyjtkowo dobre, jest zamartwianie si. Wiele twoich wysikw w yciu moe nie przynosi rezultatw, moesz take dostrzec, e wszyscy wok ciebie rozmawiaj ze

sob w sposb, ktry tobie wyda si nonsensem. Jeli sprbujesz wczy si do rozmowy odpowiadajc nonsensem, ludzie si zirytuj. Jeli inni mog narzeka, e mwisz bzdury, czemu ty nie moesz powiedzie tego samego o ich bzdurnych wypowiedziach? To zwyczajnie nie fair. Denerwuje ci to? Jeli tak, masz to tego wszelkie prawo. Ale nie moesz zmieni faktw. Ksika ta moe ci jednak pomc w lepszym zrozumieniu bzdurnych wypowiedzi innych ludzi. Zamartwianie si czsto moe ci odciga od tego, na czym powiniene si skupi, by rozwiza problem. W przypadku niektrych problemw dostrzeenie ich zabawnej strony moe pomc ci si z nimi upora. Jeli nauczysz si z siebie mia, wiele twoich zmartwie zniknie. Niektrzy dusz wszystkie swoje problemy w sobie i zachowuj si, jak gdyby nigdy nic, ale wiele osb potrzebuje rozmawia o swoich problemach. Sztuczka polega na tym, by rozmawia z waciwymi osobami. Nie rozmawiaj o swoich problemach publicznie ani z nieznajomymi (poza psychologami). Jeli to zrobisz, pokaesz ludziom wok ciebie swoj sabo. Nie ud si, e oka zrozumienie. Publiczne rozmawianie o problemach moe na krtk met przysporzy ci wspczucia, ale prawdopodobnie na dusz met spowoduje izolacj. Moesz rozmawia o swoich problemach z nauczycielami, rodzicami, bliskimi krewnymi i czasem z przyjacimi, jeli moesz porozmawia z nimi na osobnoci. Czasem, cho nie zawsze, moesz rozmawia o swoich problemach z przyjacimi w niewielkiej grupie, ale musi mie to zwizek z dan rozmow. Kiedy rozmawiasz o swoich problemach, staraj si nie mwi o sobie le. Negatywna rozmowa wzbudza negatywne uczucia, a negatywne uczucia sprawiaj, e masz mniejsze szanse si broni. Nie chcesz wpa w bdne koo. Nawizujc do poprzedniego zdania postaraj si nakrci pozytywnie. Mylenie o pozytywnych cechach sprawi, e nabierzesz do siebie bardziej pozytywnego nastawienia i bdziesz mg lepiej broni si przed docinkami. Czasem ludzie mog przypi ci atk osoby niedouczonej lub takiej, ktra do niczego si nie nadaje. Dzieje si tak dlatego, e by moe nie masz szans pokaza swojej inteligencji, a NIE dlatego, e jest to prawda. Straszliwie trudno jest radzi sobie z poczuciem winy. Jeli sdzisz, e jeste czemu winien, musisz zada sobie pytanie, czy wiedziae, e robisz co zego. Jeeli nie wiedziae lub miae jedynie mgliste przeczucie, nie moesz si obwinia, nawet, jeli inni to robi. Moesz jedynie powiedzie sobie, e postarasz si wicej tego nie robi. Czsto przeproszenie kogo moe zagodzi poczucie winy, ale RAZ wystarczy. Jeli przesadzisz z przepraszaniem, moesz zacz wyglda na osob niemia lub bezbronn. Jeli mylisz, e cay wiat sprzymierzy si przeciwko tobie, jest to jedynie zudzenie. Kady co jaki czas tak si czuje. Pamitaj o cierpliwoci przy korzystaniu z tej ksiki. Rozwj osobisty moe by powolnym i trudnym procesem. Innym problemem, z ktrym by moe przyjdzie ci si zmierzy, jest to, e poowiczny sukces ci nie usatysfakcjonuje. By moe naleysz do osb, ktre akceptuj jedynie wszystko albo nic, ale pamitaj, e moe przemawia przez ciebie autyzm. Pamitaj kluczowym pojciem jest DETERMINACJA. Jeli jeste gboko przekonany, e jeste w stanie co zrobi nie poddawaj si i zrb to. POZYTYWNE ASPEKTY AUTYZMU Wiele rzeczy przychodzi atwiej inteligentnemu autystykowi ni osobie nieautystycznej. Osoby autystyczne mog by wyjtkowo dobre w uczeniu si faktw, nabywaniu umiejtnoci i rozwijaniu talentw, pod warunkiem, e (A) chc i (B) maj dostp do odpowiednich rde. Moe to zapewni rozwj zawodowy i czasem wystarczy, by zrekompensowa wszelkie dysfunkcje. Autystycy mog mie pewne przydatne talenty, takie jak pami fotograficzna, such muzyczny, sprawniej funkcjonujcy analizator wzrokowy oraz wyjtkowy talent do programowania komputerowego. Punktualno w miejscu pracy, skrupulatne wykonywanie pracy na najwyszym poziomie oraz przestrzeganie terminw mog przysporzy ci uznania menedera lub kierownika. Niektrzy mwi, e szczero nie zawsze popaca, ale jeli jeste w stanie przekaza prawd waciwym osobom i zatrzyma j dla siebie, gdy wymagane jest zachowanie poufnoci, to dziki swej szczeroci moe zdoby szacunek innych. Jeli jeste oglnie cich osob, ktra odzywa si jedynie wtedy, gdy ma co do powiedzenia, moe to by mile widziane w miejscu pracy. Fakt, e przez cae ycie nie bye ograniczony niepisanymi zasadami spoecznymi, mg uczyni z ciebie osob o wyjtkowo oryginalnym sposobie mylenia. W wielu sytuacjach, w ktrych osoby nieautystyczne mog da si sprowokowa lub zastraszy, osoby autystyczne pozostaj niewzruszone. Moesz pozosta cakowicie obojtny na napit atmosfer i ze wibracje, z powodu ktrych inni cierpi. Problem w tym, e pozostajesz take niewraliwy na sygnay wskazujce na niebezpieczestwo. Ta ksika pomoe ci je rozpozna. Jeeli si zdecydujesz moesz uzyska pomoc finansow, ktra uatwi ci ycie. Postaraj si nie postrzega tego jako formy oszukiwania. Jeeli miae ciko w yciu zasugujesz na szczegln trosk. Moe si to przyda take w sytuacji, gdy bdziesz musia stawi si w sdzie; wtedy dobrym pomysem moe by uzyskanie wsparcia dobrego psychologa, ktry rozumie problem. MOWA CIAA

 Mowa ciaa to nie tylko gesty, ale rwnie mimika twarzy, kontakt wzrokowy i ton gosu, czasem wpyw na ni ma rwnie twj ubir. Niektre osoby opanoway sztuk, jak jest posugiwanie si jzykiem ciaa, do perfekcji, ale dla innych jest to niezwykle trudne. Wiele osb ma cig paranoj odnonie swojej mowy ciaa, take te, ktre opanoway j doskonale. Okazywanie niewaciwych emocji lub wybuchanie miechem w niewaciwych momentach moe by krpujce. Moe ci si to przydarzy, jeli mylisz o czym, a twoje towarzystwo rozmawia o czym innym. Jeeli kto na to zareaguje, odpowiedz, e mylami bye gdzie indziej. Jeli kto opowiada ci o czym, co budzi emocje, a ty nie odpowiesz swoj mow ciaa na mow ciaa tej osoby, moesz zosta posdzony o brak empatii lub obojtno. Jeeli kto powie ci, e nie posugujesz si w wystarczajcym stopniu mow ciaa, by moe bdziesz musia wyolbrzymi j, aby podkreli to, co mwisz, ale bez przesady. Z pocztku moesz ci si to wyda sztuczne. Do mowy ciaa naley rwnie uprzejmo, sowa takie jak przepraszam, prosz, dziki, cze i bycie pierwsz osob, ktra si wita. Wypowiadanie tych sw oznacza pewien wysiek, ale by moe uprzejmo ma by staraniem. Podaem tu uprzejme nieformalne sowa (cho nie przesadnie), ale sposb okazywania uprzejmoci bdzie zalea od osb, do ktrych si zwracasz. Wszyscy musimy by ostroni, kiedy stoimy za kim, kto nas nie widzi, poniewa osoba ta, gdy si odwrci, moe si przestraszy. Jest to tym waniejsze, jeli jeste osob wysok lub postawn. Jednak w zatoczonym autobusie czy pocigu by moe nie bdziesz w stanie temu zapobiec. Mycie si pod prysznicem bd kpanie si trzy razy w tygodniu, a take uywanie dezodorantu moe wymaga nieco wysiku, ale o wiele atwiej rozmawia si z ludmi, wiedzc, e jest si czystym i pachncym. Pamitaj, e czasem moesz nie zdawa sobie sprawy z wasnego nieprzyjemnego zapachu. Jeli jeste zbyt dobry w mowie ciaa lub zbyt dobrze wygldasz, jest mniej prawdopodobne, e ludzie zrobi dla ciebie wyjtek, jeli bezwiednie zrobisz co niewaciwego. Jeeli jeste osob doros, szczeglnie o postawnej sylwetce, staraj si nie biec ulic, chyba e jest pusta. Podbiegnicie do autobusu czy pocigu jest w porzdku, jeli pozwoli ci to zaoszczdzi pgodzinnego czekania na kolejny albo bardzo si spieszysz. Z drugiej strony, jeeli zamierzasz pobiega, za spodenki lub spodnie od dresu, eby ludzie wiedzieli, e biegasz w ramach wicze, i nie czuli si zagroeni. Jeli zobaczysz na ulicy kogo znajomego, czasem moesz poczu si niezrcznie. Zwykle wystarczy wymiana spojrze, lekki umiech i uniesienie brwi. GRANICE Granice mwi nam o nie zblianiu si zbytnio do kogo, a jednoczenie nie oddalaniu si za bardzo. Waciwe granice zale od osoby, z ktr rozmawiasz, a take od czasu i miejsca. Jeli midzy tob a t osob istnieje wzajemny pocig fizyczny, musisz da ORAZ odczyta waciwe sygnay. Najprostsza zasada mwi, e otwarte gesty i gesty zwrcone w czyj stron zwykle oznaczaj przyciganie, natomiast gesty zamknite i oddalajce si od kogo oznaczaj unikanie. Musisz zdawa sobie spraw z istnienia tak zwanej puapki zblienia-uniku. Do czsto musimy jednoznacznie okrela, czy zamierzamy si do kogo zbliy, odej, czy te nie zrobimy adnej z tych rzeczy. Istnieje take problem rozpoznania czyjego terytorium. Jeeli bezwiednie wkroczysz na teren, ktry kto uwaa za swoje terytorium, moe przysporzy ci to kopotw. Pewnego razu robiem za powiernika kobiety, ktra mieszkaa z gromad dzieci. Bya wzburzona, poniewa jej zazdrosny facet, ktry wanie wyszed z wizienia, wybieg wcieky z domu bez adnej konkretnej przyczyny. Nie zdawaem sobie sprawy, e z jego punktu widzenia byo to jego terytorium. Na szczcie nic mi si nie stao, poniewa wrci dopiero nastpnego dnia. Jeeli popenisz podobny bd, po czym kto ci to wytumaczy, wszystko wyda si nagle oczywiste. KONTAKT WZROKOWY Waciwy kontakt wzrokowy jest trudny do osignicia, jako e nieatwo okreli, czy w rozmowie w kim nawizujesz zbyt intensywny kontakt wzrokowy czy zbyt saby. Kiedy kto nie mwi nic do ciebie ani ty do niego, najlepiej jeli nie bdziesz patrze na t osob, poniewa ludzie zazwyczaj widz, e spogldasz na nich ktem oka i moe to sprawi, e bd si czuli niezrcznie, a co za tym idzie mwili o tobie za swoimi plecami. Moe by ci trudno kontrolowa swoje spojrzenie, ale nie jest to niemoliwe. Staraj si unika wskazywania ludzi palcem, a jeli ju musisz to zrobi, staraj si zrobi to dyskretnie. Kiedy mwisz do kogo lub kto mwi do ciebie, powiniene patrze na t osob, pamitajc o nastpujcych zasadach: Patrzenie na kogo przez mniej ni jedn trzeci czasu moe stanowi przekaz, e jeste osob niemia (jeeli wbijasz wzrok w ziemi) lub nieszczer (jeli rozgldasz si na boki). Patrzenie na kogo przez wicej ni dwie trzecie czasu moe stanowi przekaz, e lubisz t osob (jeli patrzysz na ca twarz) lub jeste agresywny (jeeli patrzysz prosto w oczy). Patrzenie na kogo przez cay czas, utrzymywanie nieprzerwanego kontaktu wzrokowego, moe oznacza jedn z dwch rzeczy: konfrontacj (spojrzenie agresywne) lub pocig fizyczny (spojrzenie intymne). Jednake w innych kulturach (na przykad w

krajach europejskich basenu Morza rdziemnego) moe by oznak przyjani. Dla osoby autystycznej moe to by bardzo trudne, poniewa po pierwsze musimy by pewni, e JEST waciwe w danej sytuacji. Stay kontakt wzrokowy moe nas take bardzo rozprasza, gdy staramy si rozmawia. TON GOSU By moe naleysz do osb, ktre mwi niemal tym samym tonem, nawet o tym nie wiedzc. Spytaj kogo, komu moesz zaufa, czy to prawda, a jeli tak, by moe bdziesz musia wzmocni intonacj swojego gosu a do przesady, aby podkreli swoje sowa, ale z umiarem. Z pocztku moe to brzmie sztucznie. Jeeli czytasz dziecku bajki, pamitaj, e im silniejsza intonacja, tym lepsza. Intonacja naszego gosu jest niezwykle istotna dla okrelenia, czy podchodzimy do czego z entuzjazmem, czy wyraamy si na jaki temat sarkastycznie. Jest rwnie wana dla okrelenia, czy mwimy co na powanie, czy jedynie artujemy. Mwienie tym samym tonem moe sprawi, e inni mog pomyle, e masz depresj. Kiedy mwisz o czym pozytywnym lub ekscytujcym musisz sprawi, e twoje sowa bd brzmiay, jakby by podekscytowany. W przeciwnym razie ludzie mog uzna, e brzmi to dziwnie. Jeeli jeste nastolatkiem, ktry przechodzi mutacj, by moe bdzie ci atwiej, jeli pozwolisz, aby ama ci si gos. Pocztkowo moesz si z tym czu dziwnie, ale bdzie to brzmiao bardziej naturalnie dla innych. Jeli martwisz si tym, co pomyl sobie twoi przyjaciele, mimo i jest to problem przejciowy, by moe uda ci si przej mutacj zanim zmienisz szko i poznasz nowych. Pamitaj, by nie mwi zbyt gono ani zbyt cicho. Powinno to zalee od dystansu, jaki dzieli ci od rozmwcy. Naley ciszy gos, gdy wymagana jest dyskrecja. Mw szeptem, gdy inni szepcz albo na przykad gdy w pobliu kto pi. Czasem, gdy musisz mwi goniej i wyraniej ni zwykle (na przykad na scenie albo gdy grasz w sztuce), bdziesz musia mwi z przepony. Aby to zrobi wyprostuj si i rozlunij, i wyobra, e twj gos dochodzi z brzucha, jak dziwne by si to nie wydawao. ADEKWATNY UBIR Twj ubir wiadczy o tobie. Jeli nosisz jaskrawe ubrania w kontrastujcych ze sob kolorach, by moe starajc si wyglda na osob pewn siebie, wiele osb moe si do ciebie zrazi. Jeeli nosisz kowbojki, postrzpione dinsy, T-shirty z nadrukami zespow heavy-metalowych i wiekowan skrzan kurtk, ludzie mog si ba do ciebie podej. Mog rwnie oczekiwa, e bdziesz z nimi rozmawia o heavy metalu, gatunkach muzycznych, yciu na ulicy i nocnych klubach. Bardzo trudno pozby si tego wizerunku. Jeli nosisz ubrania w naturalnych kolorach, takich jak niebieski, szary, ciemnozielony, czarny lub biay, z ktrych nikt nie moe si mia, a ty wygldasz modnie, ludzie bd sdzi ci po tym, jakie robisz wraenie, a nie po tym, co masz na sobie, co moe by dla ciebie korzystne. Czsto warto posucha czyjej opinii na temat tego, co powiniene nosi (porozmawiaj z zaufan osob). WYPACZENIA PRAWDY O sarkazmie mwimy wtedy, gdy kto mwi jedno, a w rzeczywistoci ma na myli co zupenie przeciwnego. Na przykad, gdy komu si odbije, a kto odpowiada: Smacznego. Najprostszym sposobem wychwycenia sarkazmu jest wsuchanie si w ton gosu. Czasem bdziesz musia broni si przed sarkazmem bdzie o tym mowa w kolejnych rozdziaach. Nieznajomo prawdy jest czstym powodem, dla ktrego ludzie mog j wypacza. Wyjtkowo paskudn form wypaczania prawdy jest znajdowanie koza ofiarnego. Oznacza to wrabianie innych ludzi w win za czyny, ktrych nie popenili. Jeszcze gorsze jest celowe sprawianie, by kto zrobi co zego, tylko po to, by mc t osob o to obwini. Jeli tak si zdarzy, musisz najpierw zorientowa si, czy jest to jedynie art, czy powana prba wrobienia ci w co. Jeli sprawa jest powana, a ty zostaniesz o co oskarony, by moe bdziesz zmuszony udowodni, e nie ty jeste winny zego czynu i bdziesz musia powiedzie odpowiednim osobom, e uwaasz, i zostae wrobiony i trzyma si swoich sw. Z drugiej strony kto moe cakiem niewinnie wymyli co, co nie jest prawd, jedynie w celu fantazjowania. Moe si to tyczy dzieci, udajcych postaci z kreskwek, dorosych zakadajcych kostium witego Mikoaja czy aktorw wystpujcych w sztuce. Jeli kto zada ci pytanie, a udzielenie zgodnej z prawd odpowiedzi moe zasmuci t osob, wprawi w zakopotanie lub przysporzy jej niezasuonych problemw, moesz wybra niewinne kamstwo, dziki ktremu unikniesz nieprzyjemnej sytuacji. Jeeli nie chcesz kama, moesz zachowa prawd dla siebie. By moe chcesz dochowa czyjej tajemnicy lub starasz si oszczdzi sobie lub innym kopotw. W tym przypadku rozsdnym wyjciem jest unikanie w rozmowie pewnych tematw. W przeciwnym razie moesz by zmuszony do udawania, e o czym nie wiesz, i posugiwania si niezrcznymi unikami (czsto zabawnymi), a nawet do kamstwa. Moe si take zdarzy, e inni bd oczekiwali od ciebie automatycznej wiedzy, e co ma pozosta tajemnic. Jeli kto stara si ci co przekaza nie ranic ci, by moe posuy si aluzj. Najlepszym przykadem jest sytuacja, kiedy mczyzna prbuje poderwa kobiet, a ona nie jest nim zainteresowana i zamiast powiedzie: Nie jestem zainteresowana, odejd wtrca w rozmowie od niechcenia Mj chopak. Moe si zdarzy, e zmyli ci figura retoryczna (np. metafora). Na przykad miertelnie przestraszony oznacza bardzo

przestraszony. Jeli figury retoryczne stanowi dla ciebie problem, moesz odwoa si do pewnych ksiek (sownikw) lub poprosi kogo, by ci ich nauczy. Czasem kto moe ci okama, jeli czego od ciebie chce. Najlepszym przykadem jest domokrca, ktry chce od ciebie pienidzy. Jeeli sprzeda ci niedziaajcy telewizor, oznacza to, e ci kantuje. Czsto zdarza si w rozmowie, e ludzie przesadzaj. Kto, kto mwi: Wypiem z dziesi piw zeszego wieczoru moe mie tak naprawd na myli, e wypi pi. Ludzie, ktrzy zbytnio wyolbrzymiaj, mog zosta le zrozumiani. Jeeli kto mwi co, co w dosownym znaczeniu brzmi obraliwie, np. Ty paskudo, ale z umiechem, oznacza to, e jest to art. Musisz szybko si zorientowa, czy tak wanie jest. By moe najbardziej niewygodnym rodzajem kamstw s kamstwa majce na celu droczenie si z kim. Kto mwi co jako art, eby sprawdzi, czy mu uwierzysz. Jeeli to, co powiedzia, jest bardzo nieprawdopodobne lub pozostae osoby staraj si powstrzyma miech, osoba ta prawdopodobnie droczy si z tob. Waciw reakcj z twojej strony w takiej sytuacji jest powiedzenie tej osobie z umiechem, eby si odczepia. Jeeli okaesz wahanie co do tego, czy osoba ta droczy si z tob czy nie, moe to zosta odebrane jako oznaka bezbronnoci. Pamitaj, e zapewne nikt si nie przyzna, e si z tob droczy, niezalenie od tego, jak powanie o to zapytasz. Ludzie mog prbowa przekona ci, aby zrobi z siebie widowisko. Na przykad mog ci poprosi, eby zataczy lub zapiewa piosenk. Nawet jeli ty sam nie widzisz w tym nic zego, wane jest, aby nie da im si nakoni, niezalenie od tego, jak bardzo staraj si ciebie przekona. Naley zareagowa tak samo, jak w przypadku droczenia si, okazujc by moe nieco zoci. Jeeli ulegniesz podobnym namowom, prawdopodobnie staniesz si celem dla innych osb, ktre bd ci dokuczay. Jeeli zrobie to w przeszoci, nie przejmuj si, ale postaraj si, aby nigdy si to ju nie powtrzyo. Jeeli bierzesz udzia w grach, takich jak pytanie czy wyzwanie lub rozbierany poker, moe okaza si, e presja jest jeszcze silniejsza. W tym przypadku czsto jest to w porzdku, ale moesz zosta poproszony o zrobienie czego, co jest cakowicie nie na miejscu. W takiej sytuacji jeeli ludzie bd naciska, moesz po prostu wyj. Jeli s to prawdziwi przyjaciele, nie bd mieli ci za ze duej ni dzie. Musisz pamita, e nie kady mwi prawd. Wiele osb wybiera jedynie pewne jej elementy, odrzucajc pozostae, na swoj korzy (np. w sdzie). Jeeli chcesz dowiedzie si, czy kto kamie, a masz podstawy, by tak przypuszcza, zadawanie pyta tej osobie moe ujawni bdy logiczne w jej rozumowaniu. BDNE WNIOSKI, JAKIE LUDZIE MOG WYCIGN NA TWJ TEMAT Jeeli masz trudnoci z kontaktem wzrokowym lub mow ciaa, niektre osoby mog mylnie odebra to jako przebiego lub nieszczero. Jeeli nie bdziesz reagowa mow ciaa na mow ciaa innych ludzi, mog oni niesusznie uzna ci za osob obojtn. Wiele osb moe bdnie uzna ci za osob nieinteligentn. Jeli dzieje si tak, poniewa rzadko miewasz szans okazania im swego intelektu, moesz jedynie pokaza im przy okazji, e jeste w czym dobry, czy im si to podoba, czy nie. Mog nie zechcie tego skomentowa, mimo e dostrzegli twj talent. Jeli starasz si pokaza siebie jako osob fajniejsz, bardziej zabawn, twardsz i bardziej pewn siebie ni inni, to za kadym razem, gdy zamiesz niepisan zasad, ludzie mog poczyta to za zoliwo. W takim przypadku moe by w twoim interesie, aby przesta udawa. ROZMOWA By moe wiesz, e sztuka konwersacji opiera si na cisych zasadach. Osoby biorce udzia w rozmowie zwykle odnosz si do ostatnio powiedzianej rzeczy. Trzymamy si tematu, aby rozmowa toczya si wartko. Bd ostrony z wypowiadaniem rzeczy oczywistych. Powiniene take unika zadawania pyta, jeli sam jeste w stanie doj do odpowiedzi. W ten sposb rozmowa bdzie miaa wicej sensu. Unikaj powtarzania swoich sw, jeli rozmwcy zrozumieli ju, co masz na myli. Moe to by trudne, jako e powtarzanie myli jest do podstawowym elementem autyzmu. Ja jednak zawsze staram si szuka nowych rzeczy, o ktrych mog myle. Wydaje si to dobrym posuniciem. Czasem ludzie odpowiadaj ci, zanim zdoasz skoczy zdanie. Jeli jednak zrozumieli ci waciwie, zwykle nie ma potrzeby, by koczy swoj wypowied. Jeeli mwisz co, co innym wydaje si pozbawione sensu, mog si zirytowa, ale zapewne ci wybacz. W kocu kady to czasem robi. Postaraj si jednak, eby nie zdarzao ci si to zbyt czsto. Jeli musisz powiedzie co istotnego, co nie ma zwizku z rozmow, na przykad: Bob dzwoni dzi do ciebie lub Chciabym porozmawia z tob o czym, co mnie martwi, postaraj si zagadn t osob, gdy z nikim nie rozmawia. Wybierz odpowiedni moment. Jeli musisz przekaza, e kto dzwoni i sdzisz, e moesz o tym zapomnie, jeli bdziesz zbyt dugo czeka, zostaw wiadomo przy telefonie. Jeeli musisz powiedzie komu co naprawd wanego, na przykad Bob wanie uderzy si w gow i straci przytomno, MUSISZ przerwa rozmow tej osobie. Aby wczy si do rozmowy, musisz jej posucha. Suchanie moe by niezwykle trudne, szczeglnie, jeli musisz mie uszy otwarte przez dwadziecia cztery godziny na dob, ale im wicej praktyki, tym lepiej. Najwaniejsz rzecz jest zrozumienie wtku

rozmowy. Nawizuj kontakt wzrokowy z osobami, ktre go szukaj, jako e czsto oznacza to, e chc pozna twj punkt widzenia. atwiej jest sucha, jeli nie czynisz zaoe ani nie wycigasz pochopnych wnioskw na temat tego, co dana osoba zamierza powiedzie. Niektre tematy rozmw stanowi tabu, ale jeli masz wtpliwoci, lepiej taki temat pomin. Kiedy rozmowa skania do wzrusze, ludzie czsto mwi takie rzeczy, jak: Uszy do gry, Wszystko bdzie dobrze, Och, to wspaniale! czy Niele!. Kiedy starasz si mwi takie rzeczy, moe to z pocztku brzmie banalnie lub sentymentalnie, ale ma to podobne znaczenie co pamitanie, by podarowa komu kart z yczeniami urodzinowymi. Zachca do rozmowy i skania drug osob do wyraania uczu. WIEDZA OGLNA Cho osoby autystyczne faktycznie czsto lepiej zapamituj szczegy, dzieje si tak jedynie wtedy, gdy wiadomie staraj si to czyni, a zapamitanie waciwych szczegw moe przysparza powanych problemw. Poniewa rozpraszaj ci wasne myli, uczenie si ciurkiem moe by dla ciebie niezwykle trudne a tak wanie uczy si wikszo osb nieautystycznych. Wczenie si do rozmowy moe by trudne, jeli nie posiadasz niezbdnej wiedzy oglnej. Problem w tym, e nie istnieje jedno rdo, z ktrego mgby tak wiedz zaczerpn. Oto kilka wskazwek: Wiedza oglna w rozmowie dotyczy zazwyczaj sportu (w Polsce jest to pika nona), muzyki, filmw, polityki, mediw, telewizji, komputerw, ubra, pasji i randek. Rzadko jednak trafia si kto, kto jest ekspertem w tych wszystkich dziedzinach. Wiele nastolatkw i modych dorosych, ktrzy interesuj si muzyk, bardziej interesuje si gwiazdami, ni muzyk, ktr one tworz. Czasem nawet dobieraj partnerw wedle podobiestwa do gwiazd muzyki czy sportu. Czasem bdziesz musia po prostu zaakceptowa, e nie dogadasz si z tak osob i poszuka przyjaci gdzie indziej. Nawizujc do poprzedniego punktu sport (np. pika nona) take moe narzuca ograniczenia. Sport czsto wie si z patriotyzmem lokalnym - kibice jednej druyny bd do siebie mili, a nieprzyjemni do kibicw innych druyn. Telewizja, radio, magazyny, biblioteki, wypoyczalnie video i gazety mog pomc ci w zdobyciu wiedzy. Ulotki doczane do magazynw podaj listy najpopularniejszych albumw i filmw. Zmuszanie si do zdobywania wiedzy na tematy, ktre ci nie interesuj, moe by jednak strat czasu, poniewa i tak nie chcesz tak naprawd o nich rozmawia. Jeeli postanowisz zdoby wiedz ogln, potrzebn w pewnych rozmowach, wane, aby stara si j czerpa take z przysuchiwania si samym rozmowom. Szczegln uwag powi sawnym osobom, o ktrych jest mowa. Moe to bardzo przyspieszy proces uczenia. IMIONA I NAZWISKA Zapamitywanie nazwisk moe sprawia ci kopot, ale jest niezwykle wane, jeli rozmawiasz o sawnych ludziach czy wtkach filmw, powieci, a szczeglnie kryminaw. Zapamitywanie imion i nazwisk ludzi, ktrych znasz osobicie, rwnie moe by trudne, ale nie a tak istotne, jak ci si wydaje. Jeeli bdziesz pamita, aby nie pyta o czyje imi czy nazwisko wicej ni dwa razy, a potem jeli nadal nie bdziesz w stanie go zapamita poczekasz, a kto si nim posuy, zwykle upiecze ci si jako osobie majcej kiepsk pami do nazwisk. W zapamitywaniu imion i nazwisk pomaga skojarzenie ich z twarz, na przykad: Sara ma kolczyk w nosie albo Bob to ten z wsami. POCZUCIE HUMORU I ZWIZANE Z TYM KOPOTY Poczucie humoru osoby autystycznej czsto dotyczy rzeczy sugerujcych gupot, mieszno czy takich, ktre wydaj si nieco zwariowane. Czasem bdziesz musia powstrzyma miech, kiedy co wyda si zabawne tobie, a innym nie. miech jest jedn z najprzyjemniejszych rzeczy na wiecie i powstrzymywanie go moe sprawia ci kopot, ale rozemianie si w niewaciwym momencie moe zirytowa innych ludzi. Poczucie humoru osb nieautystycznych czsto wie si z szukaniem inteligentnych sposobw na wytykanie cudzych bdw i stawianiem ludzi w niezrcznej sytuacji. Kady co jaki czas bywa ofiar czyich artw, cho niektrzy czciej ni inni. Osoby nieautystyczne potrafi by w swych artach bezwzgldne, zwaszcza nastolatki i ludzie modzi, ktrzy mniej licz si z uczuciami innych ni starsi. Wedle wielu zoologw poczucie humoru zastpio u ludzi pierwotn agresj, dziki ktrej zwierzta ustalaj porzdek w stadzie. Nikt nie mwi o hierarchii stadnej, ktrej jest czci. Wiele grup nieszczeglnie chtnie przyjmuje osoby z zewntrz, cho zaley to od grupy. Czst przyczyn, dla ktrej dwie czy wicej osb sprzymierza si przeciwko komu jest poczucie zjednoczenia i siy zwizanej z grup. Z takich przyczyn czsto atwiej jest rozmawia z kim sam na sam. Jeeli powiesz lub zrobisz co, czemu bdnie mona przypisa kontekst erotyczny, zapewne zostanie to obrcone w art, czsto z twojej osoby. Jeli padniesz ofiar czyich artw, czsto bdziesz mg przeoy to (w swojej gowie) na konstruktywn krytyk, ktra pomoe ci w pracy nad sob. Jeeli art z twojej osoby nie jest zbyt ostry, dobrze zrobisz, jeli pomiejesz si z samego siebie.

 Jeli art lub sarkazm w twoj stron by zbyt ostry, moesz spyta: Co chcesz przez to powiedzie?, Dlaczego to powiedziae?, Co to miao znaczy? albo powiedzie: To nie byo zbyt mie. Sam podejmiesz decyzj co do waciwej odpowiedzi, ale szybka riposta moe by niez form obrony. Jeeli art czy sarkazm w twoj stron jest wyranie ranicy, w ostatecznoci moesz postpi w nastpujcy sposb: spokojnie powiedz, e art sprawi ci przykro i spytaj, czy to wanie mia na celu. Jeli odpowied bdzie brzmiaa: Nie znasz si na artach? lub osoba, ktr pytasz, nie bdzie chciaa odpowiedzie wprost, nie daj si zbi z tropu i spytaj znw spokojnie, czy art mia ci sprawi przykro. Jeli odpowiedzi bdzie: Nie, to wanie chciae usysze. Jeli usyszysz: Tak nie uno si i odejd, a w przyszoci nie rozmawiaj z t osob, chyba, e ci przeprosi. Pytania s czsto skuteczniejsz form obrony ni stwierdzenia. Pamitaj, e ludzie, ktrzy ci poniaj, czsto sami czuj si sabi i przekadaj to na twoj osob. Jeli zamierzasz przyczy si do artw z innych ludzi, trzymaj si nastpujcych zasad: Staraj si nie rani nikogo swoimi artami, nawet, jeli inni to robi. Osoby, ktre to robi, zwykle le postpuj. Staraj si nie artowa z osb, ktre s bystrzejsze czy bardziej zabawne ni ty, poniewa mog ci odpowiedzie i zapewne zrobi to lepiej od ciebie, przez co stracisz twarz. To werbalny odpowiednik wyzywania do walki kogo wikszego od ciebie. Staraj si take nie artowa z osb cichszych i bardziej niemiaych od ciebie. To werbalny odpowiednik przeladowania lub wyzywania do walki kogo mniejszego od ciebie. Nie artuj z czyich rodzicw, chyba, e wszyscy to robi. Jeli zrobisz to w niewaciwym momencie, moe to wywoa agresj w twoj stron. Staraj si nie mia z wasnych artw. Humor to nie tylko artobliwa konfrontacja z innymi, ale rwnie sprytny sposb radzenia sobie z yciowymi dramatami bez wpadania w depresj. Gdyby nie miech, pozostaby nam jedynie pacz. PROBLEMY ZWIZANE Z SEKSEM ORAZ PORADY DOTYCZCE RANDKOWANIA Modzi ludzie czciej rozmawiaj i artuj na temat seksu ni faktycznie uprawiaj go. Inne reguy obowizuj kobiety, a inne mczyzn. Mczyzna, ktry mia wiele kobiet, moe by nazywany ogierem. Jest to komplement. Wikszo mczyzn lubi kobiety atrakcyjne, dajce wsparcie i zdecydowane, ale rne s gusta. Kobieta, ktra miaa wielu mczyzn, moe by nazywana puszczalsk. Jest to obelga, jakkolwiek niesprawiedliwe si to wydaje. Kiedy kto nazywa tak kobiet w artach, musi to faktycznie brzmie jak art, we waciwym momencie. Jeeli nie jeste pewien, czy to waciwy moment, lepiej nic nie mwi. Wikszo kobiet lubi mczyzn przystojnych, uprzejmych, potraficych odczyta ich sygnay dotyczce granic (patrz: Mowa ciaa), czystych, szczerych, nie starajcych si za wszelk cen zrobi wraenia, atwo si przystosowujcych, optymistycznie nastawionych do wiata, wspierajcych, charyzmatycznych, zabawnych, o wyrazistym gosie, nie potulnych, ale i nie macho, zainteresowanych uczuciami kobiety. Rzadko trafia si mczyzna, ktry miaby wszystkie te cechy, wic wikszo kobiet nie oczekuje ideau. Tak jak rne s zasady dla kobiet i mczyzn, tak rne s dla gejw i lesbijek. Jeli chcesz zrozumie arty modych ludzi, musisz pozna przeklestwa i slang. Jeli sam nie chcesz si nimi posugiwa, nie musisz tego robi, co moe wyj ci na dobre. Moesz jednak sprawdzi ich znaczenie w sowniku, jeli jest do nowy i obszerny. Zbytnie zblianie si do kogo moe czasem przysporzy ci problemw, chyba e nawizae ju blisk relacj z t osob. Moesz take nie chcie ustanawia granic. Jeli jeste mczyzn, to pozwalajc innym na flirtowanie z tob, gdy sam nie bdziesz flirtowa, wybierasz opcj bezproblemow, co moe by dobrym posuniciem (patrz: Granice). Jeeli jeste kobiet, uwanie dobieraj osoby, z ktrymi chcesz poflirtowa. Jeli bowiem bdziesz flirtowa z mczyzn, ktry nie szanuje granic, moe on sta si natrtny. W przypadku kontaktu fizycznego midzy tob a drug osob staraj si kierowa poczuciem, co jest, a co nie jest waciwe. W przeciwnym razie kto moe by w stosunku do ciebie nieprzyjemny, nie mwic ci, dlaczego. Jeli kto ci si podoba, nie rozgaszaj tego. Ludzie mog zacz robi sobie z tego arty, a ty stracisz szanse u osoby, ktra ci interesuje. Moesz w tajemnicy zwierzy si przyjacielowi, ktremu ufasz, jeli sdzisz, e bdzie w stanie ci pomc. W tym rozdziale podaem kilka wskazwek dotyczcych umawiania si. Jeeli jeste dziewic/prawiczkiem nie mw o tym nikomu i staraj si unika zwizanych z tym tematw w rozmowie, szczeglnie, jeli jeste mczyzn. Wiele jest dziewic i prawiczkw, nawet po trzydziestce, ale niewiele osb si tym chwali. Jeli ju komu o tym powiedziae, nie przejmuj si, ale nie mw ju wicej nikomu. Jeli kto nabija si z ciebie, poniewa jeste dziewic/prawiczkiem, nie okazuj, e ci to dotyka i nie pozwl, by sprawio to, e bdziesz myla tylko o jednym bardzo by ci to unieszczliwio. Nie staraj si zaliczy pierwszego razu tylko po to, eby mc powiedzie, e masz to ju za sob. Kiedy kto zapyta ci: Robie to ju kiedy? najlepiej odpowiedzie z umiechem: To nie twoja sprawa albo To sprawa osobista. Tym sposobem bez trudu skonisz t osob do mylenia, e ju to robie. W kocu jeli kto powiedziaby co takiego do ciebie, co by pomyla? Jeli bye ostatnio z kim na randce albo spae z kim, twoi znajomi i rwienicy zapewne bd uparcie chcieli si dowiedzie jak najwicej o tym spotkaniu. Moe to by wyjtkowo krepujce. W takich sytuacjach najlepiej nic nie mwi, z nadziej, e strac zainteresowanie tematem. Drug opcj jest niepotraktowanie ich pyta powanie i zrelacjonowanie randki z artobliw przesad. Niektrzy mczyni maj kopot ze zrozumieniem, e podbudowywanie ego poprzez wspomnienia niezliczonych podbojw moe by obraliwe lub poniajce dla kobiety. Dla wielu osb pierwszy raz jest rozczarowaniem.

IMPREZY Gwnym powodem wychodzenia do pubu czy klubu jest dobra zabawa i moliwo porozmawiania z ludmi. Zapewne o wiele lepiej bdziesz si bawi, jeli wybierzesz si gdzie z przyjacimi, ni jeli wyjdziesz sam. Na imprezach zasady dotyczce mowy ciaa staj si jeszcze waniejsze. Uwaaj, w jaki sposb patrzysz na ludzi (chyba, e z kim rozmawiasz). Jeli bdziesz zbyt dugo si w kogo wpatrywa, osoba ta prawdopodobnie zauway to ktem oka i moe poczu si niezrcznie. Moe powiedzie znajomym i le si do ciebie nastawi, o czym nie bdziesz wiedzia. Najczciej zdarza si to, gdy mczyzna wpatruje si w kobiet. Niektrzy ludzie mog by dla ciebie mili, ale obgadywa si za twoimi plecami. Jeli chcesz dowiedzie si, czy kto naprawd ci lubi, przeczytaj reguy dotyczce kontaktu wzrokowego. Jeli zaproszono ci na imprez, pojaw si przynajmniej p godziny spniony. Przed wyjciem warto wzi kpiel lub prysznic. Najlepiej nie by pierwszym na parkiecie, nawet, jeli nie widzisz w tym nic zego. Nie znaczy to, e nie moesz przekona kogo innego, eby wyszed jako pierwszy. Jeeli w nocnym klubie masz trudnoci z wczeniem si do rozmowy, poniewa muzyka jest zbyt gona, by moe lepiej bdziesz si bawi w pubie lub na domowych imprezach. Jeli alkohol sprawia, e jest ci atwiej nawizywa kontakty z ludmi, powiniene poprzesta na jednym czy dwch piwach. Staraj si nie upija do tego stopnia, e zrobisz z siebie widowisko, poniewa ludzie zra si do ciebie albo wykorzystaj sytuacj. Wikszo ludzi NIE uwaa, e palenie jest cool, wic nie zaczynaj pali z tego powodu. Jeeli wybierasz si na imprez do kogo do domu, moe si okaza, e bd tam pali marihuan. Ma ona wiele nazw, takich jak trawka, zioo, gandzia, skun czy grass. Skrty robi si zwykle z tytoniem. Najczciej okrelane s jako blanty lub jointy. Jeeli chcesz wej na t ciek, pamitaj o ryzyku, jakie si z tym wie, i e palenie trawki moe ci utrudnia kontakty towarzyskie. Narkotyki mog mie na ciebie inny wpyw, ni na inne osoby, poniewa substancje chemiczne w twoim mzgu mog nieco inaczej reagowa. Bd ostrony, gdzie i kiedy rozmawiasz o nielegalnych substancjach, poniewa S one nielegalne. NIGDY nie kupuj nielegalnych substancji na ulicy, poniewa nigdy nie wiesz, co kupujesz, a osoby sprzedajce mog le zrozumie i agresywnie zareagowa, jeli bdziesz si do nich przyjanie odnosi. PODRYWANIE Jeli zdecydujesz si, by kogo poderwa, podane tu wskazwki mog ci pomc, ale przede wszystkim przeczytaj pierwsze rozdziay: Mowa ciaa (szczeglnie na temat granic, kontaktu wzrokowego i sposobu ubierania si), Wypaczenia prawdy, Rozmowa, Poczucie humoru i zwizane z tym kopoty oraz Problemy zwizane z seksem oraz porady dotyczce randkowania. Oczywicie najlepiej byoby, gdyby przeczyta wszystkie wczeniejsze rozdziay Podrywanie tradycyjnie jest zadaniem mczyzny, ale w naszych czasach czsto zdarza si, e to kobieta przejmuje paeczk. Jeeli chcesz kogo poderwa, porozmawiaj najpierw z t osob i nie zbliaj si do niej zbytnio od razu. Waciwe granice rni si w zalenoci od osoby (patrz: Mowa ciaa) Wane, aby nie wyda si zbyt natarczywym. Jeli jeste mczyzn, nie przesadzaj z wod kolosk. Nie podrywaj byle kogo, tylko osob, ktra ci si podoba. Jeeli mczyzna podrywa pijan kobiet, w oczach innych stara si j wykorzysta. Jeli jeste mczyzn, nie rb adnych aluzji dotyczcych tego, jak bardzo kto ci si podoba, nawet najbardziej subtelnych. Zmniejszy to twoje szanse u tej osoby. Jeeli faktycznie czynisz jakie aluzje, niech wyraaj one szczery podziw. Jeli jeste kobiet i dajesz mczynie znaki, e ci si podoba, moe on zacz oczekiwa wicej ni jeste skonna mu zaoferowa. Jeli kobieta nie chce umwi si z mczyzn, da mu to do zrozumienia, wspominajc podczas rozmowy o swoim chopaku. Czasem moe to mija si z prawd, ale wikszo ludzi uznaje to za najagodniejszy sposb, by da mczynie do zrozumienia, e nie ma szans. Podrywanie kogo nie rni si a tak bardzo od oficjalnej rozmowy. Pamitaj, by patrze na twarz tej osoby przez co najmniej dwie trzecie czasu (lub duej), suchajc lub mwic, a take umiecha si. Jeli osoba, z ktr rozmawiasz, robi to samo, oznacza to, e i ty si jej podobasz. Jeli chcesz si z kim umwi, spytaj swobodnie i szczerze, w miejscu, gdzie nikt poza wami tego nie usyszy. Od spotkania kogo do stania si par moe min kilka minut, godzin, tygodni, miesicy, a nawet lat. Jeli jednak zajmuje to tylko kilka sekund, oznacza to, e co jest nie tak. Moesz spotka osob, z ktr bdziesz chcia si umwi, w DOWOLNYM momencie nie da si tego przewidzie. Moe okaza si, e spdzisz wieczr czy dwa z kim, kto naprawd ci si podoba, i bdziesz mia zwizane z t osob nadzieje, a mimo to okae si, e nic z tego nie wyjdzie. Moe si to przydarzy kademu. Najtrudniej sobie poradzi z podobnym rozczarowaniem, jeli dopiero zaczynasz si umawia na randki. Wiele osb spotyka si z kim w tajemnicy lub flirtuje z t osob, ale nie przyznaoby si, e tworzy par. Czsto wiadczy to o otwartym zwizku. Najtrudniejsze jest wybranie waciwego momentu, by zrobi pierwszy krok. By moe bdziesz musia zama niektre z podanych przeze mnie zasad (nieco pooszukiwa). Umawianie si z kim przypomina nieco hazard, gdzie stawk jest twoje poczucie wasnej wartoci. Jeli osoba ta odrzuci ci, NIE OZNACZA to, e nie warto byo pyta.

 Zawsze bd ostrony i pamitaj, jak wane w seksie jest zabezpieczenie si. WIZYTY I ZAPROSZENIA W zym tonie jest pojawianie si u kogo bez zaproszenia, chyba e osoba ta powiedziaa: Wpadnij kiedy zechcesz, co moe oznacza raz w miesicu lub codziennie, w zalenoci od wielu czynnikw. Z drugiej strony czasem moe by ci trudno zorientowa si, co jest zaproszeniem. Czasem warto zadzwoni do kogo, zanim go odwiedzisz. W niektrych miejscach, np. w akademiku, zasady s nieco inne, poniewa ludzie i tak wpadaj i wypadaj ze swoich pokojw. Zachowaj jednak ostrono. Zaproszenie na imprez NIE oznacza, e musisz na ni i, jeli nie masz ochoty. Jeeli pojawisz si bez zaproszenia na imprezie, na ktrej jest ponad dwadziecia osb, ale postarasz si nie wyrnia, nikt raczej nie bdzie mia nic przeciwko temu. Czasem trudno jest stwierdzi, czy naduywasz czyjej gocinnoci, czy wrcz przeciwnie - osoba ta chciaaby, eby zosta duej. Jeeli gospodarze mwi, e s zmczeni, moe to by delikatna aluzja, e powiniene ju i. Jeeli umiechaj si, nawizujc czsty kontakt wzrokowy i okazujc zainteresowanie rozmow, zapewne chc, eby zosta. TWOJE BEZPIECZESTWO Niezalenie, czy jeste kobiet czy mczyzn, staraj si unika noc pustych czy sabo owietlonych ulic. Oto kilka wskazwek, jak si broni w razie koniecznoci. Nigdy nie no portfela na widoku. Co jaki czas odwracaj si za siebie. Nie wpatruj si w ziemi, patrz przed siebie. Staraj si wyglda tak, jakby wiedzia, dokd idziesz. Nie okazuj strachu. Stosowanie si do powyszych wskazwek sprawi, e bdziesz wyglda na osob mniej bezbronn i zdoln si broni. Jeli kto bdzie ci grozi, a ty zaczniesz biec, nie zatrzymuj si. Jeeli jest zbyt pno lub nie jeste w stanie biec, oddaj swj portfel, jeli tego zadaj. To niewielka cena za wasne bezpieczestwo. Jeli zabior ci portfel, anuluj wszystkie karty kredytowe jak najszybciej i popro w banku o wymian. Nigdy nie prbuj targowa si ani dogadywa z napastnikiem. ZAWSZE zadzwo do rodzicw i powiedz im, jeli zostajesz u kogo na noc. W przeciwnym razie bd si martwi i zawiadomi policj, ktra bdzie ci szuka. GWAT Jeli zdarzy si, e padniesz ofiar napaci seksualnej, postaraj si krzycze jak najgoniej, zanim napastnik ci uciszy. Policja radzi, aby kobiety nosiy przy sobie aktywator alarmu na wszelki wypadek. Wikszo ofiar gwatu zna napastnikw. Co wicej, wikszo gwatw nie zdarza si na ulicach. Jeli ju ci si to zdarzyo, NIE jeste jedyna, to NIE JEST twoja wina i jeli powiesz odpowiednim osob, UWIERZ ci. Jeeli zwyke nie nie wystarczy, to co u diaba trzeba zrobi? JAK ZNALE PRAWDZIWYCH PRZYJACI Bardzo czsto trudno jest odrni prawdziwego przyjaciela od faszywego, a dla osb autystycznych to zadanie moe by o wiele trudniejsze. Poniej znajduje si tabela, ktra moe wam pomc w rozpoznawaniu rnic. Prawdziwi przyjaciele Traktuj ci tak samo jak innych swoich przyjaci. Sprawiaj, e czujesz si chciany w ich towarzystwie, zarwno w danym momencie, jak i przez duszy czas. Kiedy mwi ci komplement, to jest on prawdziwy i szczery. Faszywi przyjaciele Traktuj ci inaczej ni reszt swoich przyjaci. Sprawiaj, e czujesz si z nimi dobrze przez chwil, a nastpnie potrafi si od ciebie odwrci. Mwi wiele komplementw, ktre po prostu nie s prawdziwe. Wrogowie Bd ci ignorowa przez wikszo czasu. Sprawi, e bdziesz si czu niechciany, zauwa kady twj bd, czsto wytykajc go na oczach innych ludzi. Mog ci potraktowa w kady dowolny sposb od sarkazmu poprzez ponianie a do cakowitego zignorowania twojego istnienia. Czsto moe si zdarzy, e bd ci traktowali jak istot o wiele mniej znaczc ni oni sami.

Traktuj ci jak kogo rwnego sobie. Czsto mog chcie od ciebie rzeczy, ktre nie s w porzdku. Mog pomc ci dostrzec prawd ukryt w faszywym zachowaniu Mog chcie, eby robi z siebie

10

innych ludzi.

widowisko. Mog grozi, e przestan by twoimi przyjacimi lub wykorzystywa twoje poczucie winy, eby osign wasne cele w waszej relacji.

Co robi:

Co robi:

Co robi: By moe zrobie kiedy co, co ich zirytowao, moliwe jest rwnie, e s zazdroni o jak zdolno lub umiejtno przez ciebie posiadan. W tym drugim przypadku nigdy, przenigdy si do tego nie przyznaj. Jeeli uda ci si spotka kiedy z tak osob sam na sam, to moe si okaza, e bdzie si ona zachowywa cicho i niemiao w stosunku do ciebie. To moe by dobra okazja do zadania kilku trudnych pyta, na przykad: dlaczego zachowuj si w stosunku do ciebie inaczej ni w stosunku do innych ludzi. Jeeli ich wyjanienie okae si wystarczajco jasne i adekwatne, to moe to by waciwy moment, eby przeprosi za swoje niewaciwe zachowanie i obieca, e zrobisz, co w twojej mocy, eby dana sytuacja si ju wicej nie powtrzya.

Odwdziczaj si im tak sam uwag Trzeba si postawi, nie wahaj si i skupieniem, jakie oni ci powicaj. powiedzie im, eby si odczepili, jeeli Uwanie suchaj tego, co do ciebie mwi co, co jest wyranie nie fair. mwi. Bardzo moliwe, e s to osoby, ktre Przyjmuj komplementy, ktre ci czerpi przyjemno z krzywdzenia mwi, prostym: dzikuj, wtedy innych, bardziej podatnych na nie bd si czuli gupio, e ci manipulacj ludzi. Taka przypado na skomplementowali. og jest spowodowana saboci i wewntrznym pogmatwaniem takiej Prbuj okaza im, e ich lubisz, osoby. korzystajc z zasad podanych w rozdziale o kontakcie wzrokowym (patrz: Mowa ciaa)

Jest spora szansa, e spotkasz w yciu wiele osb, ktre nie zmieszcz si pod adn z tych kategorii lub bd pasowa do kilku naraz. W takiej sytuacji musisz samodzielnie podj decyzj, co z tak osob zrobi. Nie moesz y mylc, e kady kogo znasz bdzie o ciebie dba, bo tak nie jest. Ludzie, ktrym na tobie zaley, bd podpada pod kategori prawdziwi przyjaciele lub po prostu bd nalee do rodziny. Pamitaj kady prawdziwy przyjaciel jest na wag zota. ZACHOWANIE CZYSTEGO KONTA Za kadym razem, kiedy znajdziesz si w nowym rodowisku, gdzie nikt ci nie zna, zaczynasz z nienaruszon reputacj to wanie oznacza czyste konto. Na twoim koncie mog pojawi si ujemne punkty za kadym razem, kiedy zamiesz pewne umowne zasady ycia w spoeczestwie. Jeeli bdziesz korzysta z porad zawartych w tej ksice, to powiniene by w stanie utrzyma swoje konto stosunkowo czyste. Pamitaj jednak, e konta innych ludzi bd prawdopodobnie czystsze ni twoje. Kady czowiek stara si pamita stan konta kadego innego czowieka, z ktrym przychodzi mu si kontaktowa na co dzie. To oznacza, e pamita on, co inni mwi, robi, co potrafi, a czego nie, oraz jak dana osoba si zachowuje podczas spotka. To wanie na podstawie twojego konta twoi wrogowie bd w stanie robi sobie z ciebie arty. Jeeli twoje konto jest bardzo brudne, to si tym nie przejmuj, zawsze moesz przesta robi to, co robie le i powolutku sytuacja powinna si poprawi, a ludzie zaczn zapomina o twoich wpadkach. Staraj si nie mwi ludziom zbyt wiele o sobie, a w szczeglnoci o swoich sabociach, chyba, e jeste tej osoby cakowicie pewien. Pamitaj im wicej kto wie na twj temat, tym wiksz ma nad tob wadz. Nie znaczy to, e masz chowa wszystko w sobie (patrz rozdzia: Zamartwianie si). Jeeli masz ochot, to uwanie suchajc moesz si dowiedzie, co si nazbierao na kontach innych ludzi. Niektrzy ludzie lubi si wyrnia z tumu. Ci, ktrym si to udaje, a ktrzy nie s w stanie przestrzega niepisanych zasad, bardzo atwo mog si sta celem dla zoliwych uwag i komentarzy innych ludzi lub mog zosta po prostu odrzuceni ze rodowiska. Zrobienie z siebie widowiska jest kolejnym atwym sposobem na stanie si celem, ale w przypadku, kiedy masz Zesp Aspergera, bardzo trudno jest zrozumie, kiedy robisz z siebie widowisko. Robienie z siebie widowiska to nic innego jak zachowywanie si w grupie tak, e si wyrniasz. Ludzie, ktrzy s w stanie si wyrnia, zachowujc przy tym popularno, s nazywani charyzmatycznymi. Jest to dar, ktry jedni maj, a drudzy nie. Zwizany jest on z wysokim poziomem wiadomoci tego, co si dookoa nas dzieje. Wiele osb wierzy, e z charyzm trzeba si urodzi; w przypadku Zespou Aspergera charyzma jest wykluczona. Zwykle lepiej wyrnia si swoimi pogldami ni zachowaniem i ubiorem.

11

UJAWNIANIE SI W pewnych krgach moesz si chcie ujawni i przyzna, e jeste osob autystyczn. Ta decyzja naley jedynie do ciebie. Moe si jednak zdarzy, e bdziesz chcia si otworzy tylko przed jedn osob (najlepiej t nastawion do ciebie najyczliwiej). Jeeli chcesz, eby reszta grupy nie dowiedziaa si o twoim sekrecie, powiniene o tym poinformowa osob, ktrej si zwierzasz, inaczej informacja ta moe si rozej na twoimi plecami i trudno bdzie stwierdzi, kto wie, a kto nie. Kiedy prbujesz si ujawni ze swoj chorob po raz pierwszy, to moe to by niezwykle trudne, ale dziki temu, e ludzie bd wiadomi twojego problemu, jest szansa, e przestan by tak wrogo nastawieni, a nawet zaczn by przyjani. Z drugiej strony prawdopodobnie tak czsto musiae si ju ujawnia przed obcymi ludmi, e prawdopodobnie masz ju tego serdecznie dosy. Ujawnianie si moe okaza si bardziej skuteczne spoecznie, kiedy zaczniesz si robi dorosy. Doroli ludzie, ktrzy s ci yczliwi, mog czsto w konstruktywny sposb pomc ci w przystosowaniu si do niepisanych zasad ycia w spoeczestwie. Lepiej jednak, eby w momencie, kiedy ci pomagaj, nie byo nikogo w tym samym pomieszczeniu. Twoje ujawnienie si moe zainteresowa niektrych ludzi twoj osob, co moe zaowocowa wieloma pytaniami i rozmowami. Jeeli informacja, e jeste autystykiem, dotrze do osoby, ktra wyjtkowo si ciebie czepiaa, to moe to spowodowa u niej poczucie winy i czasem pozytywn zmian w jej podejciu, ale nie zawsze. Najgorsza sytuacja jest wtedy, gdy kto staje si jeszcze bardziej wrogo nastawiony, po tym, jak si dowiedzia, e jeste osob autystyczn. Moe ci to spotka od osoby, ktra ju na dzie dobry ci nie lubia, a do tego najczciej ma skp lub adn wiedz o autyzmie. Czasem bardzo ciko jest sobie poradzi z ludmi, ktrzy nie wierz, kiedy mwisz im, e jeste autystykiem. W takiej sytuacji bardzo pomocna bdzie dogbna wiedza, ktra pomoe ci w obaleniu powszechnych mitw na temat autyzmu, takich jak: Nie moesz by autystykiem, bo za czsto patrzysz mi w oczy. Wrd dzieci i modziey lepiej jest si nie ujawnia. Mona zrobi wyjtek w sytuacji, kiedy zna si kogo bardzo dobrze. EDUKACJA Moe si okaza, e trafisz na nauczycieli, ktrzy bd powstrzymywali twoje postpy w nauce, uwaajc, e nie jeste wystarczajco inteligentny, eby podej do kolejnych egzaminw. Jeeli ty sam jeste pewien, e jeste gotw, to taka sytuacja moe by niezwykle frustrujca. W takiej sytuacji postaraj si o poparcie nauczyciela, ktry najbardziej ci lubi. Jeeli nie idzie ci za dobrze na egzaminie z literatury, to moe to by zwizane z tym, e rzeczy, o ktrych piszesz, s zbyt dziwne i abstrakcyjne. W takiej sytuacji przeczytanie tej ksiki powinno ci pomc. Pamitaj, e gdy o czym piszesz, to bardziej chodzi o uczucia, a mniej o sowa. Suchaj rad i instrukcji udzielanych ci przez nauczycieli, nawet, jeeli na pocztku wydaj ci si nieistotne. Kiedy kto wyjania ci co interesujcego lub jeste na lekcji, wanym jest, aby wyglda na zainteresowanego inaczej ludzie mog przyj zaoenie, e jeste znudzony. Powicaj wiele uwagi raportom szkoy dotyczcym twoich postpw w nauce, poniewa s one skarbnic konstruktywnej krytyki. Jednym z czstszych kopotw, z ktrymi przyjdzie ci si boryka na zajciach, jest koncentracja, a waciwie jej brak. Nikt nie jest si w stanie koncentrowa na sto procent przez ca godzin, ale oczekuje si, e bdziesz robi notatki, ktre pomog ci si pniej uczy. Jeeli wykadowca lub nauczyciel zadaje pytanie i nikt nie podnosi rki do odpowiedzi, to nie oznacza, e nikt jej nie zna, tylko e nikt nie chce si wyrnia z grupy. Czasem trudno jest odrni informacje, ktre warto zapamita, od tych, ktrych nie warto. Jeeli chwalisz si swoj wiedz, aby ci zauwaono, to jest spora szansa, e osigniesz negatywny skutek, niezalenie od tego, jak inteligentni s ludzie, z ktrymi rozmawiasz. Pamitaj, e wikszo ludzi przesadza co do tego, jak niewiele robi. Staraj si nie porwnywa siebie z innymi. Prawdopodobnie bardzo denerwujesz si egzaminami, nie zapominaj jednak, e mona przey szczliwe ycie bez adnych kwalifikacji zawodowych. Niejeden czowiek po prostu nie ma innego wyjcia. Moe si okaza, e matematyka, nauki cise czy jzyki obce s dla ciebie atwiejsze ni literatura i historia. Jest to dokadne przeciwiestwo tego, co uwaaj inni. Pamitaj, e wszystkie prace akademickie musz spenia okrelone normy dotyczce formy i sposobu prezentacji. cise przestrzeganie tych zasad moe bardzo wpyn na twoj kocow ocen. Jednym z objaww autyzmu jest poczucie powanego niepokoju i dezorientacji w sytuacji, kiedy zaburzona zostaje twoja dzienna lub tygodniowa rutyna. Musisz tak ukada sobie czas, eby znale w nim miejsce na prac, ale i na odrobin przyjemnoci. Jeeli kto zaprosi ci gdzie, to powiniene si raczej zgodzi i stara si nie martwi o prac. Bdziesz mia jeszcze na ni mnstwo czasu. MIESZKANIE POZA DOMEM Moesz wyprowadzi si z domu z wielu rnych powodw. By moe chcesz zyska niezaleno lub zacz studia w innym miecie. A moe po prostu zatrzymujesz si w hostelu na tydzie lub dwa, eby pozna ludzi. Zaczniesz z czystym kontem. Aby takie pozostao, przeczytaj rozdzia dotyczcy tego tematu. Jeli chcesz chodzi na imprezy, twj plan dnia bdzie musia by bardziej elastyczny. Moliwe, e bdziesz zmuszony czeka w

12

kolejce do kuchni albo ustala ze wsplokatorami, co kto chce oglda jeli jest tylko jeden telewizor. Moe by ci trudno stosowa si do planu dnia, jeli masz sporo zaj lub stresujc prac. W takim przypadku warto planowa nastpny tydzie. Zajmie ci to dwadziecia minut w niedziel wieczorem, ale na dusz met pozwoli zaoszczdzi mnstwo czasu. Rwnie wane jest przygotowanie potrzebnych rzeczy poprzedniego wieczoru, eby nie musia rano w popiechu zbiera si do pracy. Zawsze zapukaj i zaczekaj na odpowied, zanim wejdziesz do czyjego pokoju czy biura, w przeciwnym razie zapewne ci si oberwie. Zawsze informuj swoich wsplokatorw, jeli wybierasz si dokd na duej ni dob, w przeciwnym razie bd si martwi, nawet, jeli nie s to najmilsi ludzie. Jeeli z jakiego powodu nie moesz tego zrobi, postaraj si chocia zadzwoni. Ludzie mog oczekiwa, e co jaki czas pozmywasz lub posprztasz mieszkanie. Kady powinien wykonywa swoj cz obowizkw, ktrymi wsplokatorzy powinni podzieli si sprawiedliwie, a utrzymanie czystoci i porzdku w mieszkaniu to wysiek caej grupy. Niektrym nie przeszkadza ycie w baaganie, a niektrym nie przeszkadza baagan, o ile jest czysto, natomiast inni nie znosz nieadu i uwaaj, e kady powinien regularnie sprzta. Jeli masz szczcie, trafisz na osoby z takim samym podejciem do porzdku jak twoje. Ludzie, ktrzy nie lubi baaganu, mog take zwraca ci uwag, e nie myjesz si wystarczajco czsto. Twoje podejcie do gotowania i jedzenia moe rni si od podejcia innych. Nie bdzie im to przeszkadza dopki nie zostawiasz baaganu, a twoje maniery przy stole s w porzdku. Niektrzy mog jednak robi uwagi na ten temat i poprosi ci, aby zachowywa si tak, jak oni. Do ciebie naley wybr, czy pozostaniesz oryginalny, czy si dostosujesz, ale przemyl oba rozwizania. Zwracajc uwag na to, w jaki sposb inni ludzie gotuj, zmywaj, sprztaj czy robi zakupy, moesz uatwi sobie przyswajanie tych umiejtnoci. By moe robisz co na skrty, co w efekcie przysparza ci dodatkowej pracy. Jeeli masz troch wolnego czasu, moesz wyskoczy do sklepu, kupi potrzebne skadniki i ugotowa sobie co pysznego. Jeli masz przepis lub podany sposb przyrzdzenia na opakowaniu, postaraj si z niego skorzysta, zamiast si przeciwko niemu buntowa. Pamitaj te, e taniej jest zaplanowa wczeniej, czego moesz potrzebowa, i robi zakupy w supermarkecie, ni kupowa rzeczy pojedynczo w sklepiku osiedlowym. Osoby nieautystyczne zwykle pamitaj, do kogo naley dany talerz, kubek, patelnia czy szafka. Dziki tej umiejtnoci s w stanie zauway rzeczy, ktre mog umkn osobie autystycznej. Jeeli kto w twoim mieszkaniu pali marihuan lub zaywa inne nielegalne substancje, nie mw nic na ten temat poza mieszkaniem (w rozdziale Imprezy znajdziesz wicej informacji) Jeli bdziesz stosowa si do zasad podanych w rozdziale Mowa ciaa, moe to uczyni z ciebie osob nieco atwiejsz we wspyciu. Pamitaj, e wrd twoich wsplokatorw moe istnie ustalona hierarchia, ktrej wszyscy s wiadomi, ale si o niej nie mwi. Jeeli twoi wsplokatorzy s do ciebie nieprzyjemni, by moe powiniene pomyle o przeprowadzce. Zaczniesz od nowa wrd nowych ludzi i z czystym kontem. Jeli to moliwe, pozwl, aby kto, kto si na tym zna, sprawdzi umow wynajmu, zanim j podpiszesz i wprowadzisz si do nowego miejsca. KORZYSTANIE Z TELEFONU Odbierajc telefon zawsze mw wyranie i uprzejmie, ale spokojnym gosem. Gdy rozmawiasz przez telefon, moe sprawi ci ulg wiadomo, e mowa ciaa i kontakt wzrokowy nie maj znaczenia. Wany za to jest ton gosu i wyrana artykulacja. Jeli kto poprosi ci, aby zawoa kogo do telefonu, spytaj uprzejmie: Kto mwi?, po czym powiedz: Dobrze, sprawdz, czy jest. Pozwoli to proszonej osobie na spytanie, kto dzwoni, a by moe take na poproszenie ci, aby przekaza, e nie ma jej w domu jeli dzwoni kto, z kim nie chce rozmawia. Jeli osoby, do ktrej kto dzwoni, nie ma w domu, moesz zosta poproszony o przekazanie wiadomoci. Jeeli wydaje ci si, e nie zapamitasz jej, zapisz j KONIECZNIE i zostaw przy telefonie. Nie dzwo do nikogo bardzo wczenie rano ani bardzo pno wieczorem. By moe bdziesz musia by bardzo cierpliwy. Jeeli chcesz zadzwoni do kogo, kogo poznae na imprezie, a kto ci si podoba, wane, aby nie dzwoni zbyt wczenie po spotkaniu. Odczekaj przynajmniej jeden dzie. GOCIE Jeli zapraszasz kogo do siebie lub idziesz w odwiedziny, a nawet wtedy, gdy z kim mieszkasz, warto zna kilka przydatnych zasad. Zwykle to gospodarz powinien zaoferowa gociom co do picia. Go nie powinien musie prosi. Czasem musisz si troch postara, eby gocie dobrze si u ciebie czuli. Staraj si unika sytuacji, w ktrej kto moe poczu si przyparty do muru, czy to fizycznie, czy werbalnie. Przynajmniej dopki nie poznasz dobrze tej osoby. Staraj si unika sytuacji, gdy nieoczekiwanie miaby zostawi przyjaciela czy gocia samego. Nieatwo wyczu, kiedy naley si poegna. Czasem wiadcz o tym delikatne wskazwki lub arty gospodarzy. Jeli nie zrozumiesz ich wystarczajco wczenie, moe to wywoa napicie. Umiech czsto pomaga w taktownym poegnaniu.

13

PRACA I ROZMOWY KWALIFIKACYJNE Podczas rozmowy o prac mowa ciaa jest niezwykle istotna. Powiniene wyglda na osob pewn siebie i rozlunion. Powiniene siedzie spokojnie, z rkami po bokach lub na kolanach, wyprostowany przyjcie takiej pozycji moe kosztowa ci nieco wysiku. Mw wyranie i profesjonalnie. Pierwsze wraenie jest bardzo wane. Przygotuj jak najwicej odpowiedzi na wszelkie pytania, jakie przyjd ci do gowy, ale nie przesadzaj z prbami, aby twoje odpowiedzi nie wypady sztucznie. Na tym etapie warto zwrci si do kogo o pomoc. Bd wiadomy swoich umiejtnoci i talentw. Twj przyszy pracodawca moe pod koniec rozmowy rzuci kilka aluzji (gwnie posugujc si mow ciaa), aby da ci zna, czy dostaniesz posad czy nie. Istniej kursy i zajcia, na ktrych ucz ci, jak zachowa si podczas rozmowy kwalifikacyjnej. W miejscu pracy obowizuj te same reguy co wszdzie, z jedn rnic stawk tu jest twoja posada. Oznacza to, e niezwykle wane jest zachowanie czystego konta oraz e moesz sta si kozem ofiarnym, co moe powanie zagrozi twojej posadzie (patrz rozdzia: Wypaczenia prawdy). Jeli masz jakie wtpliwoci, przemilcz to. W biurze jest to czsto postrzegane jako pozytywna cecha. Czy ci si to podoba czy nie, niektre zawody s dla ciebie jako osoby autystycznej czy majcej Zesp Aspergera bardziej waciwe, a inne mniej. Oto kilka przykadw:

Odpowiednie zawody

Nieodpowiednie zawody

Grafik Programista Technik komputerowy Naukowiec Architekt

Sprzedawca Meneder Prawnik Policjant Lekarz, dentysta, pracownik sanepidu

(S to szanowane zawody, wice si generalnie z bardziej Nauczyciel w liceum tolerancyjnym rodowiskiem. Zwr uwag, e celowo wymieniem tu trudne profesje jest wiele atwiejszych, Pilot odpowiednich dla osoby autystycznej.) (Wszystkie powysze zawody wi si z wysokim poziomem stresu i wspzawodnictwa oraz podejmowaniem trudnych decyzji
i godzeniem si na kompromisy pod presj ze strony innych ludzi.)

W miejscu pracy wszyscy zwykle cigle walcz o utrzymanie posady. Oznacza to, e naley by zorganizowanym i sumiennym, aby unikn nieporozumie. Umiejtno porozumienia z innymi jest bardzo wana. Cho to smutne, w miejscu pracy maj miejsce rne gierki. Czasem moesz wspczu komu, kto znalaz si w sytuacji, w ktrej niezasuenie moe straci prac. Bronic tej osoby moesz jednak zaryzykowa wasn posad. Jeli chcesz broni kogo, kto stoi wyej w hierarchii, zadaj sobie najpierw pytanie, czy warto ryzykowa. Uwaaj na jednostki autorytarne. To osoby trzymajce si zasad, majce respekt przed wyszymi w hierarchii, despotyczne w stosunku do pracownikw niszych w hierarchii, trudno te przemwi im do rozsdku. Naley pamita, e czsto s bardziej przebiege ni si wydaj. Jeli prowadzisz jakie prace badawcze, moesz znale si w sytuacji, kiedy bdziesz chcia opatentowa co, zastrzec prawa do czego lub zdoby dowd, e wykonana praca jest twoja. Najprostszym sposobem jest sporzdzenie kopii, woenie jej do koperty i wysanie na swj adres domowy. Dziki temu na kopercie znajdzie si stempel pocztowy z dat. Nie otwieraj koperty, schowaj zapiecztowan w bezpiecznym miejscu. List polecony moe by bardziej wiarygodny. Nie wyrzucaj notatek, ktre sporzdzie podczas pracy. Majc prawny dowd, e jest to twoja praca, nie powiniene si ju martwi, e wpadnie w niepowoane rce. W yciu spotkasz trzy typy ludzi: potulnych, asertywnych i agresywnych. Staraj si by osob asertywn.

14

15

16

Na podstawie ksiki Ursuli Markham How to Deal With Difficult People

PROWADZENIE SAMOCHODU Prowadzenie samochodu jest dziwn umiejtnoci. To, jak szybko si tego nauczysz, nie ma nic wsplnego z twoim intelektem. Niektre pmzgi s w stanie nauczy si w cigu kilku lekcji, a osoby bardzo inteligentne mog potrzebowa nawet pidziesiciu. Nauka jazdy bya dla mnie piekem. Najtrudniejsze byo dla mnie planowanie. Zebraem te potn bur od jednego z instruktorw. Postaraj si znale wraliwego instruktora. Niektrzy s zadufani w sobie, prostaccy, impulsywni i niecierpliwi. Jak ju wspominaem, sprbuj nie porwnywa si z innymi. Niektrzy ludzie mog przesadza, mwic, jak niewiele lekcji potrzebowali, i kama, mwic, e zdali za pierwszym razem. Powolny postp to rwnie postp. PODRE ZAGRANICZNE Jeli wyjedasz za granic, z jakiegokolwiek powodu, by moe bdziesz musia przystosowa si do innego stylu ycia. Moe to by przyjemne albo trudne i uciliwe (szok kulturowy). Bdc w innym kraju zachowaj wyjtkow ostrono, przechodzc przez ulic. W niektrych pastwach jest mnstwo lekkomylnych kierowcw, pijanych, jedcych z nadmiern prdkoci, cinajcych zakrty, krzyczcych na innych kierowcw i popisujcych si. Jeli podrujesz sam, ostronie wybieraj, dokd si udasz, dowiedz si, dlaczego ludzie tak jed i NIE spiesz si z podejmowaniem decyzji. Jeeli zdecydujesz si doczy do jakiej wyprawy, pamitaj, e by moe bdziesz zmuszony podrowa i mieszka z t sam grup ludzi przez niemal 24 godziny na dob, i e zasady podane w rozdziale Mieszkanie poza domem mog by w takim przypadku dwa razy waniejsze. Moe to rwnie oznacza ycie w wyjtkowo niekomfortowych i uciliwych warunkach. Jeli okazaoby si, e nie dogadujesz si z grup, moesz odczy si od niej i pozna miejscowych ludzi, ktrzy by moe przyjm ci z otwartymi ramionami i potraktuj jak honorowego gocia, a tempo ycia w ich domu moe by o wiele wolniejsze i spokojniejsze ni to, ktre znasz. Jeeli zatrzymasz si u kogo w domu, wraz ze swym bagaem i caym dobytkiem, jak najszybciej spisz adres i telefon tej osoby, najlepiej w tajemnicy, aby w sytuacji, gdy si zgubisz (np. w miecie), mg odnale to miejsce. Osoby z Zespoem Aspergera wyjtkowo atwo staj si zbyt ufne w stosunku do przesadnie przyjaznych ludzi, cho z pocztku mogo nie wydawa ci si to problemem. Z drugiej strony w niektrych krajach ludzie bd bardziej ozibli i mniej zainteresowani twoj osob ni na zachodzie i moe by ci do trudno z nimi rozmawia. Moesz si tam spotka z napit atmosfer, a moe nawet uprzedzeniami i rasizmem, wic jeli wyznajesz inn religi, raczej si do tego nie przyznawaj. W krajach trzeciego wiata sprawy nie tocz si tak gadko jak na zachodzie. Twoje ycie bdzie bardziej zagroone. Nawet ludzie, ktrzy zachowuj si przesadnie przyjanie, mog zrobi si nieprzyjemni, jeli zostan sprowokowani lub obraeni w jaki sposb. Ludzkie ycie moe by tam o wiele mniej warte ni w krajach zachodnich. Mieszkacy krajw trzeciego wiata mog by nawet sto razy biedniejsi od mieszkacw pastw zachodu, ale nie oznacza to, e

17

moesz im pomc oddajc pienidze. W biednych skorumpowanych pastwach pienidze zawsze docieraj do najbogatszych i najbardziej bezwzgldnych osb, ktre wykorzystuj biedniejszych od siebie. Organizacje dobroczynne, takie jak Oxfam czy Comic Relief, maj dowiadczenie w dostarczaniu pienidzy i darw waciwym osobom. W wielu krajach trzeciego wiata policja, system sdownictwa i prawo mog by wyjtkowo surowe i skorumpowane, wic staraj si unika kopotw i nie wychyla. Policja moe dosta spor sum w ramach apwki za zrobienie z ciebie koza ofiarnego i zamkn ci w jednej z penych zarazkw, przepenionych i wyjtkowo niewygodnych policyjnych cel. Jeeli po raz pierwszy wybierasz si sam za granic, najlepiej, jeli pozostaniesz w zachodnim wiecie i odwiedzisz takie kraje jak Francja, Holandia, Kanada, Hiszpania, Szkocja czy Szwajcaria, ktre s pikne i przyjemne. TARGOWANIE SI W wielu miejscach (w caym trzecim wiecie i w krajach rdziemnomorskich) sprzedawcy na bazarach bd oczekiwa, e si z nimi potargujesz. Przyjte ceny wahaj si od jednej smej do poowy tego, co zapaciby w sklepach na zachodzie. Targuj si z umiechem i humorem, ale pamitaj, e od ciebie zaley, czy bdziesz asertywny i nie dasz si oszuka. Sprzedajcy za nie chce sprzeda ze strat. Jeli udao ci si utargowa dobr cen, kupcy mog prbowa wywoa w tobie poczucie winy, gdy bdziesz odchodzi, na przykad mwic: Zdejmujesz buty ze stp moich dzieci!. Pamitaj, e jeli pozwolisz si oszuka, bdziesz si na siebie zoci. Ci ludzie nie sprzedaj ze strat, niektrzy maj wieloletnie dowiadczenie w handlu. Jeli kto stara ci si wcisn co, co nie wzbudza zaufania, powiedz po prostu dzikuj i spokojnie odejd. atwo jest da si oszuka, jeli nie masz dowiadczenia z dan walut. Jeeli dobijasz targu nieformalnie z kim u siebie w kraju, nie powiniene by ani zbyt hojny, ani zbyt skpy. Znalezienie zotego rodka moe by nieatwe. MOLIWOCI Pierwszym krokiem do stworzenia sobie ycia towarzyskiego jest signicie po lokaln gazet z ogoszeniami i telefon. Najtrudniejsz czci caego zadania najczciej jest wykrcenie numeru. Kluby i stowarzyszenia to dobre miejsca do poznawania ludzi, ale na og wymagane s jakie szczeglne umiejtnoci lub wiedza, jeeli masz mie moliwo zdobycia uznania w danej grupie. S rwnie spotkania dla samotnych, ktre z definicji istniej po to, aby mona byo poznawa ludzi. Ogoszenia o wolontariacie znajdziesz w gazetach i prawdopodobnie w miejscowej bibliotece. Dobrym posuniciem moe by te zapisanie si na kursy wieczorowe. Kursy poradnictwa i zajcia z psychologii mog pozwoli ci zgbi interakcje spoeczne. Nawet, jeli nie uda ci si zda egzaminw, moesz wicej skorzysta z tych wykadw ni inni studenci. OSOBISTA ANALIZA PROBLEMU Uwaam, e najlepszym sposobem poradzenia sobie z autyzmem jest zrozumienie go. Autyzm powoduj rne procesy biochemiczne, ktre wpywaj na rozwj mzgu. Przez pewien czas sdziem, e mzg osoby autystycznej rni si nieco w swej strukturze od mzgu osoby zdrowej, tak, e impulsy nerwowe maj wiksz tendencj do przemieszczania si w gr i w d (mylenie literalne), a mniejsz do przemieszczania si na boki (mylenie lateralne). Zjawisko to wystpowaoby w caym mzgu, a nie ograniczaoby si do pewnych jego obszarw. Eksperymenty z sieciami nerwowymi na systemach komputerowych pokazay, e sieci, w ktrych nacisk jest na przepyw informacji w gr i w d (jak w mzgu osoby autystycznej) doskonale gromadz szczegy, ale maj mniejsz zdolno rozpoznawania rzeczy. W przypadku mzgu, ktry jest o wiele bardziej zoony, oznacza to, e osoby nieautystyczne s bardziej wiadome wtku, natomiast autystyczne szczegw. Autystycy lepiej radz sobie z problemami logicznymi, a gorzej z tymi, ktre wymagaj intuicji. Nie oznacza to, e osoby autystyczne zawsze maj doskona pami, wrcz przeciwnie mog by roztargnione i zapominalskie. Zwikszona wraliwo na bodce i cige zwracanie uwagi na szczegy, z ktrych wikszo jest nieistotna, mog zaburza koncentracj i utrudnia uczenie si. Wyjtkow trudno moe sprawia wybranie potrzebnych informacji na temat kultury, w ktrej dana osoba yje, szczeglnie w dzisiejszym zachodnim spoeczestwie, ktre moim zdaniem jest kulturowo przeadowane (patrz rozdzia: Wiedza oglna). Teraz wydaje mi si, e by moe gwn przyczyn autyzmu jest zwikszona skonno do powracania mylami do rozwaanych wczeniej zagadnie (std powtrzenia i rytuay). W zwizku z tym zmniejsza si zdolno do pojmowania intuicyjnego oraz umiejscowienia rzeczy w kontekcie. Aby oceni dan sytuacj naley zebra jak najwicej wskazwek i zoy je w szerszy obraz. Ostateczne wnioski mog zawiera w sobie wicej ni suma zebranych przez ciebie informacji. Trudn rzecz dla osoby autystycznej moe by rwnie znalezienie rwnowagi, co moe objawia si na wszystkich poziomach zachowania i rozumowania. Zdolno adaptowania si do kontinuum sytuacji i przystosowania si do otaczajcego wiata jest jednake star jak wiat strategi przetrwania, ktra najwyraniej przejawia si w spoecznym obszarze ycia. Wiele problemw, jakich dowiadcza osoba z Zespoem Aspergera, moe wyglda jak zwyke niewytumaczalne pasmo pechowych zdarze. Jedynym sposobem, aby stao si to mniej frustrujce, jest uznanie swoich problemw za wyzwania zamiast

18

przeszkody. Nie chciabym, aby kto myla, e istnieje jedyna satysfakcjonujca definicja autyzmu czy Zespou Aspergera, ale gdybym mia uj j w jednym zdaniu, brzmiaaby ona nastpujco:

Osoby autystyczne musz zrozumie naukowo to, co osoby nieautystyczne pojmuj intuicyjnie.
Polecane lektury: Allan Pease, Body Language, (Sheldon Press) David Cohen, Body Language in Relationships, (Sheldon Press) Ursula Markham, How to Deal with Difficult People, (Thorsons) Artykuy: Marc Segar: The Battles of the Autistic Thinker Dinah Murray: Normal and Otherwise Continued survival guide WikiBook: Survival guide WikiBook

19