Tomasz Jdrzejewski

Jak stworzy sztuczny jzyk

Przewodnik (niekoniecznie) praktyczny

Wersja 0.05 Patronat medialny www.zyxist.com Nisko 2005-2006

Patrz: prawa autorskie

Spis treci
1. Krtki wstp.....................................................................................................................................4 2. Tworzenie jzyka..............................................................................................................................5 2.1 Wstp.........................................................................................................................................5 2.1.1 Rodzaje jzykw................................................................................................................5 2.1.2 Przeznaczenie jzyka.........................................................................................................6 2.2 Fonetyka.....................................................................................................................................6 Tomasz Jdrzejewski 2005 1

2.2.1 Spgoski...........................................................................................................................7 2.2.2 Samogoski.........................................................................................................................9 2.2.3 Dyftongi...........................................................................................................................10 2.2.4 Akcent..............................................................................................................................10 2.2.5 Sylaby...............................................................................................................................11 2.2.6 Spjny system fonetyczny................................................................................................12 2.3 System pisowni........................................................................................................................13 2.3.1 Czy potrzebujemy nowego alfabetu?...............................................................................13 2.3.2 Transkrypcja aciska.......................................................................................................14 2.3.3 Diaktryka..........................................................................................................................14 2.3.4 Ortografia.........................................................................................................................15 2.3.5 Rzeczywiste alfabety........................................................................................................15 2.4 Gramatyka................................................................................................................................17 2.4.1 Czci mowy....................................................................................................................17 2.4.2 Czym si charakteryzuj czci mowy?...........................................................................17 2.4.2.1 Czas i aspekt.............................................................................................................17 2.4.2.3 Osoba........................................................................................................................18 2.4.2.4 Tryb..........................................................................................................................18 2.4.2.5 Liczba.......................................................................................................................19 2.4.2.6 Przypadek.................................................................................................................19 2.4.2.7 Rodzaj.......................................................................................................................20 2.4.2.8 Dynamizm................................................................................................................21 2.4.2.9 Okrelono..............................................................................................................21 2.4.2.10 Formy grzecznociowe...........................................................................................22 2.4.3 Zaimki..............................................................................................................................22 2.4.4 Wrmy do czasownikw................................................................................................22 2.5 Morfologia...............................................................................................................................23 2.5.1 Odmiana wyrazw............................................................................................................23 2.5.2 Konstrukcje analityczne...................................................................................................23 2.5.3 Formy nieregularne..........................................................................................................23 2.6 Sowotwrstwo........................................................................................................................24 2.7 Style i dialekty.........................................................................................................................24 3. Metodyka........................................................................................................................................26 3.1 Planowanie i etapy prac...........................................................................................................26 3.2 Przydatne narzdzia komputerowe..........................................................................................27 3.3 Kwestie kulturowe...................................................................................................................28 3.4 Przykadowe teksty..................................................................................................................29 3.5 Budowa sownika.....................................................................................................................30 4. Dodatki...........................................................................................................................................31 4.1 Tabele IPA...............................................................................................................................31 4.2 Tabele X-SAMPA....................................................................................................................34 4.3 Sownik poj lingwistycznych...............................................................................................34 4.4 Bibliografia i Internet...............................................................................................................35 5. Noty kocowe.................................................................................................................................37 5.1 Prawa autorskie........................................................................................................................37 5.2 Kontakt z autorem....................................................................................................................37

Tomasz Jdrzejewski 2005

1. Krtki wstp
Mwi si, e jzyk okrela nasz tosamo. Jego ksztat, budowa oraz posta jest rezultatem trwajcych wiele dziesicioleci procesw, a moemy z niego wiele wyczyta o mentalnoci i zwyczajach mwicego nim narodu. Kultura nieodcznie wie si z jzykiem, ktry jest uywany do jej wyraania. Kady z nas uczy si w szkole jakiego jzyka obcego. Przy okazji poznajemy rne terminy zwizane z lingwistyk, czyli nauk o jzyku. Ta dziedzina wiedzy dzieli si na wiele mniejszych: fonetyk, gramatyk, morfologi itd. Oczywicie wszystkiego uczymy si pobienie i w wikszoci wystarcza to do posugiwania si np. angielskim. Jednak jeeli chcemy bardziej zgbi nasz wiedz o mechanizmach jzykowych, najlepiej zrbmy to poprzez zabaw i stwrzmy wasny jzyk. Na pierwszy rzut oka zakrawa to na lekki masochizm, ale w rzeczywistoci jest to niezwykle interesujca zabawa. Tworzenie sztucznych jzykw jest bardzo popularne zwaszcza na zachodzie. W anglosaskim Internecie dziaaj grupy oraz cae fora dyskusyjne powicone temu zagadnieniu, na ktrych ludzie prezentuj swoje sztuczne jzyki. Ich przeznaczenie jest rne. Jedni chc powtrzy sukces Polaka Ludwika Zamenhoffa, ktry wypromowa esperanto, inni robi to dla swoich fantastycznych wiatw (rwnie popularne hobby). Jednak bez wzgldu na intencje wszyscy wietnie si bawi, a midzy innymi o to w tym wszystkim chodzi. Moja przygoda ze sztucznymi jzykami zacza si trzy lata temu. Przypadkowo trafiem wtedy na stron Marka Rosenfeldera, ktry na swojej stronie udostpni gramatyki kilkunastu swoich sztucznych jzykw (ang. conlangs) oraz poradnik, jak tworzy wasne. By on cakiem pomocny, gdy zwraca uwag na wiele istotnych aspektw funkcjonowania jzyka. Kiedy jednak zaczem prace nad wasnym dzieem, zauwayem, e brakuje mu pewnych rzeczy. Teraz, kiedy zdobyem ju pewne dowiadczenie, postanowiem sam napisa wasny poradnik, gwnie z myl o polskim czytelniku. Ksika ta podzielona zostaa na dwie czci. Pierwsza opisuje same aspekty budowy i funkcjonowania jzyka. Podzieliem j na podrozdziay odpowiadajce kolejnym etapom: opracowywaniu fonetyki, pisowni, gramatyki. Druga cz koncentruje si na metodyce prac. Podaj tam list przydatnych aplikacji komputerowych oraz wskazwki, jak wszystko spisa, aby si w tym nie pogubi. Zaprezentuj te kilka ciekawych sztuczek w rodzaju jak sprawi, aby prosto i skutecznie uczyni pisowni bardziej nieregularn. Obecnie poradnik koncentruje si gwnie na jzykach z rodziny indoeuropejskiej, ktrych gramatyka w wikszym lub mniejszym stopniu przypomina polski. Robi to dlatego, e rozwizania gramatyczne stosowane gdzie indziej s nam zupenie obce, a sam nie czuj si na siach, aby je dokadnie opisywa. Niemniej troch o tym take bdzie na tyle, na ile pozwala mi na to moja wiedza. Na koniec dodam, e nie musisz zbytnio orientowa si w terminologii lingwistycznej, aby to czyta. Wszystkie pojcia s wyjaniane w miar ich wprowadzania. Wszystkie najnowsze edycje tej ksiki dostpne s na mojej stronie internetowej www.zyxist.com . Tam znajdziesz take bardziej szczegowe informacje o mnie samym oraz o stworzonych przeze mnie sztucznych jzykach. Serdecznie chciabym rwnie podzikowa p. Grzegorzowi Jagodziskiemu za wnikliw lektur oraz znalezione bdy, w szczeglnoci w czci powiconej fonetyce.

Tomasz Jdrzejewski 2005

2. Tworzenie jzyka
2.1 Wstp
Proces powstawania wasnego jzyka moe trwa naprawd rn ilo czasu. Wszystko zaley od tego, ile i jakich materiaw potrzebujesz oraz od czasu, jaki moesz powici na cae zagadnienie. Z pewnoci oglne, ale satysfakcjonujce szkice jzyka opracowa mona w kilkanacie dni. Tak te sam robi, kiedy tworz jaki mniej znaczcy jzyk dla mojej fikcyjnej krainy Yermenia. Z kolei naprawd rozbudowane i wane jzyki kreowane s bardzo dugo. Po drodze czsto zmieniam niektre koncepcje, wprowadzam nowe, a cao powoli ewoluuje. Na pocztek najlepsza jest jaka idea, wok ktrej stworzymy nasze dzieo. Moe to by cokolwiek: jakie wyobraenie na temat pisowni, wymowy, fragment tabeli gramatycznej... wane, aby z niej wyrosy pozostae pomysy, gdy nie ma nic gorszego od jzyka, ktry nam si od pocztku nie podoba.

2.1.1 Rodzaje jzykw

Pierwszym zadaniem jest zdecydowanie si na jeden z kilku modeli naszego jzyka. Od naszego wyboru w tej fazie zaley waciwie wszystko: szyk zdania, rozmiary tabel gramatycznych, a nawet w pewnym stopniu sownictwo. W dodatku pniej bdzie trudno to zmieni, dlatego dobrze si zastanw. Najmniejsz czstk znaczeniow jzyka jest morfem. Moe nim by dowolna kocwka gramatyczna, rdze wyrazu, czy przedrostek. Jzyki dzielone s wedug rnych kryteriw i przedstawi teraz dwie najwaniejsze skale. Pierwszy, z pewnoci najbardziej znany, to klasyfikacja Humboldta. Dzieli ona jzyki wzgldem tego, z ilu morfemw zbudowany jest wyraz oraz w jaki sposb s one ze sob poczone. Wyrniamy tutaj typy:

Fleksyjny cech charakterystyczn jest swobodny szyk wyrazw oraz to, e pojedynczy morfem gramatyczny niesie wikszo lub wszystkie informacje gramatyczne o wyrazie, a w dodatku czsto jego ostateczne znaczenie zaley od kontekstu, w jakim zosta uyty. Jzykw fleksyjnych jest obecnie bardzo mao. W praktyce s nimi nadal jedynie jzyki sowiaskie (np. polski, rosyjski) oraz batyjskie (litewski). Budow fleksyjn miaa take acina. Aglutynacyjny jeden morfem niesie tutaj zazwyczaj jedn informacj znaczeniow lub gramatyczn (midzy tymi rodzajami istnieje wyrany podzia). Wyrazy skadaj si z grupy poczonych ze sob morfemw w okrelonym dla danego jzyka porzdku. Jzyki aglutynacyjne s szeroko rozpowszechnione we wspczesnym wiecie. Izolujcy (czasem spotyka si te okrelenie "izolacyjny") typ ten posiada najluniejsz struktur morfemw. Przewanie stanowi same w sobie samodzielne wyrazy, a podzia rodzaju informacji na gramatyczn, znaczneniow itd. zaciera si. Oznacza to konieczno trzymania si niezwykle cisego szyku zdania oraz odczytywania wielu informacji z kontekstu. Jzyki izolujce s powszechne w Azji poudniowowschodniej (tajski, mandaryski, szczeglnie archaiczny). Do tego typu budowy dy te cz jzykw zachodnioeuropejskich, z angielskim na czele.

W rzeczywistoci aden jzyk nie jest w peni aglutynacyjny, czy fleksyjny. W kadym wystpuj domieszki innych typw. Ostateczny rezultat zaley od tego, ktry dominuje. Niektrzy jzykoznawcy doliczaj do tego schematu take czwarty biegun: jzyki alternacyjne, ktre czasami te wczane s do grupy fleksyjnej jako tzw. fleksja wewntrzna. Tutaj sprawa polega na tym, e nonikiem informacji gramatycznej s zmiany wewntrz samego wyrazu (alternacje). W ten sposb dziaaj takie jzyki, jak arabski, czy hebrajski. Rdzeniami wyrazw s w nich same grupy spgosek, a informacja o ich formie gramatycznej zaley od tego, jakie Tomasz Jdrzejewski 2005 4

samogoski znajd si midzy nimi. Co ciekawe, zjawisko to w pewnej mierze da si spotka take w jzyku polskim: nie, nios. Inny podzia jzykw wedug budowy jest dwubiegunowy, ktry bada, z ilu morfemw skada si pojedynczy wyraz. Na jednym kocu skali mamy jzyki analityczne, gdzie dominuj jednomorfemowe wyrazy, na drugim znajduj si jzyki syntetyczne, w ktrych wyrazy zbudowane s z wielu morfemw. Istniej jeszcze inne rodzaje klasyfikacji, ale powiemy o nich w dalszej czci poradnika.

2.1.2 Przeznaczenie jzyka

Na koniec musimy wzi te pod uwag przeznaczenie naszego dziea. Sztuczne jzyki tworzone s zasadniczo do trzech celw. Pierwszym z nich jest pomoc w automatycznym tumaczeniu. Ich zasady gramatyczne oraz sposb posugiwania si nimi oparty jest o nauki cise (logik, programowanie komputerw itd.), std te niektrym moe wyda si, e s one skomplikowane i niepraktyczne. Jeszcze inne jzyki powstaj dla potrzeb komunikacji midzynarodowej. Ich cech jest pena regularno i prostota regu tak, aby mona je byo jak najszybciej opanowa. Najwikszym powodzeniem cieszy si tu esperanto opracowany w XIX wieku przez polskiego lekarza Ludwika Zamenhoffa. Obecnie posuguj si nim oficjalnie ponad 3 miliony ludzi, a liczba nieoficjalnych uytkownikw jest pewnie duo wiksza. Wok esperanto powstaa w ogle swego rodzaju kultura. Istniej zespoy oraz pisarze w nim tworzcy, dziaa uniwersystet z jzykiem wykadowym esperanto, znane s te przypadki dzieci ich uytkownikw, dla ktrych sta si jzykiem ojczystym, czyli pierwszym, jakiego w ogle nauczyy si w yciu. Jest to take chyba pierwszy sztuczny jzyk, w ktrym stwierdzono dziaanie mechanizmw ewolucyjnych wystpujcych w jzykach naturalnych. Przy opracowaniu jzyka midzynarodowego musimy wzi pod uwag, do jakiej kultury ma by on adresowany. Wspomniany wyej esperanto oparty jest na jzykach europejskich, a sownictwo do niego pochodzi z aciny, jzykw romaskich, sowiaskich i germaskich. Chodzi o to, aby osoba go si uczca jak najszybciej je przyswoia. Jego cech specjaln, podobnie jak jego braci po fachu jest istnienie mnstwa kocwek tematycznych, dziki ktrym z jednego rdzenia mona wyprowadzi setki nowych wyrazw. Okazuje si, e jzyki midzynarodowe mona jeszcze bardziej podzieli. Tym razem kryterium podziau jest, czy powstaway one od zera tak, aby przypominay jzyki naturalne (esperanto), czy te s to uproszczenia istniejcych jzykw (interlingua bdca kompilacj jzykw romaskich). Na koniec zostawiem jzyki naturalistyczne. Tworz je najczciej pisarze lub osoby, ktre z bliej nieznanych przyczyn zdecydoway si na stworzenie wasnego, fikcyjnego wiata. Jzyk naturalistyczny ma tutaj z zaoenia przypomina jzyki naturalne oraz naladowa zachodzce w nich procesy. Moemy zatem stosowa skomplikowane i dziwne reguy gramatyczne, rozbudowane tabele odmiany, wyjtki oraz wprowadza nieregularnoci. Wszystko, aby tylko uzyska wraenie, e nasz jzyk powsta w wyniku naturalnej ewolucji. Najbardziej znanymi dzieami z tej grupy s jzyki Tolkiena oraz kligoski, ktry pojawia si w serialu Star-Trek.

2.2 Fonetyka
Fonetyka jest dziedzin lingwistyki zajmujc si badaniem dwikw mowy ludzkiej oraz powiza midzy nimi. Zaczynamy od niej, poniewa to od naszego zestawu dwikw zalee bdzie ostateczny ksztat jzyka, jego brzmienie oraz porednio moliwoci, jakie bdziemy mieli. Moe to si wydawa trudne, ale bez fonetyki nie stworzysz dobrego sztucznego jzyka. Zaczniemy od krtkiego wprowadzenia do samej fonetyki i fonologii. Kady dwik mowy ludzkiej opisuje pewien zesp parametrw. W zalenoci od jzyka cz z nich ma wpyw na Tomasz Jdrzejewski 2005 5

znaczenie wyrazw, to znaczy uytkownicy sysz rnic midzy dwoma dwikami. Takie parametry zw si relewantnymi. Inne parametry w jzykach nie maj wpywu na znaczenie, zatem moemy powiedzie tak lub tak i nadal bdziemy wietnie rozumiani. S to parametry nierelewantne. Morfem zbudowany jest z gosek, ktre s z kolei fizyczn reprezentacj fonemw bdcych najmniejszymi rozrnialnymi jednostkami mowy przez uytkownikw danego jzyka. Fonem jest zbiorem alofonw, czyli czstek rnicych si parametrami nierelewantnymi. Zatem pomidzy alofonami tego samego fonemu nie syszymy rnicy, pomidzy poszczeglnymi fonemami ju tak. Zwracam tu uwag, eby nie kierowa si jedynie zmysem wyrobionym na twoim wasnym jzyku ojczystym. To, co dla nas jest nierozrnialne, inni rozrniaj i na odwrt. Przykadowo: w naszym jzyku nie ma rnicy, czy dan samogosk wypowiemy krtko (a), czy dugo (aa), tymczasem dla Czecha lub Sowaka rnica jest syszalna, bowiem w ich jzyku dugo samogosek jest cech relewantn. a i aa to dla nich rne fonemy, dla nas alofony jednego fonemu: a. Podobnie dla japoczykw goski l i r s alofonami, wic teoretycznie nie powinni si obrazi, gdy zamiast Hiroszima powiedzielibymy Hiloszima. Zasad niekopiowania swojego ojczystego jzyka bd powtarza cay czas, gdy inaczej efekt nie bdzie ciekawy.

2.2.1 Spgoski
Spgoska to pewien rodzaj fonemu, ktry powstaje w wyniku ograniczenia lub zatrzymania przepywu powietrza przez aparat mowy. Jako, e ten siga a od garda do naszych warg, mamy tutaj naprawd spore pole do manewrw, w ktrym uwzgldnione s wszystkie czynniki, jakie tylko mog wpyn na obieg powietrza. Std te bierze si zjawisko tzw. "zbitek trudnych do wymwienia". Niektre spgoski podczas jednoczesnego wymawiania nie koliduj ze sob nazwajem, natomiast inne - ju niekoniecznie, co zwane jest potocznie "amaniem jzyka". Sprawa jest jednak dyskusyjna. Po odpowiednim treningu nawet trudne zbitki wydaj si atwe. Wemy na przykad niemieckie /pfl/. Typowy Polak poamie sobie jzyk przy prbie wypowiedzenia pf, ale dla Niemca nie sprawi to wikszego kopotu. Z kolei dla Anglika jzyki sowiaskie ze zbitkami /str/, /d/, /db/ s prawdziw jazd bez trzymanki. Wystarczy tylko posucha ktrego, jak prbuje wymwi nazwy co ciekawszych miast. Spgosk mona opisa naprawd imponujc liczb parametrw. Dobierajc je odpowiednio moemy tworzy nowe dwiki, niewystpujce w jzyku polskim. Tak wic spgosk charakteryzuje:

Miejsce artykulacji gdzie dwik jest generowany:

spgoski wargowe tworzone wargami, np. /p/ spgoski wargowo-zbowe tworzone przy pomocy warg i zbw: /w/, /f/. spgoski zbowe jzyk przyoony do zbw, np. angielskie /th/, polskie /s/. spgoski dzisowe jzyk przyoony do dzise, np. angielskie /s/, /t/, /d/. Spgoski dzisowe mog by albo aplikalne (czubek jzyka dotyka dzise) albo laminalne (z dzisami styka si grna powierzchnia jzyka). spgoski dzisowo-podniebienne jzyk przyoony midzy dzisa, a podniebienie, np. angielskie /sz/ i /cz/, // spgoski podniebienne jzyk przyoony do podniebienia, np. /ch/ spgoski tylnojzykowe lub mikkopodniebienne jzyk z tyu podniebienia, np. /k/, /g/ spgoski jzyczkowe wydawane kocem jzyczka, np. arabskie /q/ lub francuskie /r/ Tomasz Jdrzejewski 2005 6

spgoski gardowe wydawane jeszcze w gardle i krtani, np. czeskie i sowackie /h/

Ilustruje to poniszy rysunek:

Ilustracja 1. Miejsca artykulacji spgosek

Stopie ograniczenia przepywu powietrza:

spgoski zwarte przepyw zatrzymany cakowicie, np. /p/, /t/, /k/ spgoski szczelinowe niewielki przepyw powodujcy syczenie, np. /s/, /w/ aproksymanty redni przepyw, np. /r/, //, /l/ spgoski przestankowo-szczelinowe najpierw zatrzymanie, a potem czciowe odblokowanie przepywu, np. /c/ (/ts/)

Dwiczno czy struny gosowe wibruj: /p/ - /b/, /t/ - /d/. Ten parametr wystpuje we wszystkich jzykach indoeuropejskich, lecz s rodziny, gdzie takiego rozrnienia nie ma. Zmikczanie (palatalizacja) kiedy rodkowa cz jzyka dotknie podniebienia podczas wymawiania spgoski, ulega ona zmikczeniu. Zjawisko to jest bardzo powszechne w jzykach sowiaskich. Mnstwo spgosek zmikczonych posiada jzyk rosyjski. W polskim jest ich troch mniej (//, //, u niektrych osb take np. /p'/, /b'/). Nosowo cz powietrza pynie przez nos: /m/, /n/ Przydech spgoski przestankowe wymawiane z cichym wypuszczeniem powietrza na kocu. W jzyku polskim nie wystpuj, lecz spotka je mona w angielskim i niemieckim (/p/ w Polen) Iloczas inaczej dugo wymawiania danej spgoski. Spotka go mona w jzyku wgierskim, gdzie jest zapisywany przez podwojenie litery (np. gg - dugie /g/, g - krtkie /g/). Wystpowa take w acinie. Retrofleksja spgoski z retrofleksj wymawiamy, wyginajc czubek jzyka ku grze i zwarciu lub zblieniu go ku okolicy zadzisowej. Mona je spotka w czci dialektw jzyka szwedzkiego i norweskiego. Bardzo rozpowszechnione s w sanskrycie, gdzie zapisuje si je w transkrypcji za pomoc umieszczonej pod liter kropki.

Na pierwszy rzut oka trudno si w tym poapa. Jednak tak naprawd wszystkie, a przynajmniej wikszo tych cech da si prosto zobrazowa w dwuwymiarowej tabeli. Cz pl jest pusta to spgoski nieistniejce w danym jzyku. Wypeniajc je, tworzysz nowe dwiki. Poniej podaem tabel sporzdzon dla jzyka angielskiego (lekko uproszczony ze wzgldu na brak miejsca):
Zwarte Szczel. Wargowe pb Warg.-zb. fv Zbowe th dh Dzisowe td sz Dz.-podn. sh zh Podnieb. kg h Gard.

Tomasz Jdrzejewski 2005

Wargowe Przest.szczel Aproks. Nosowe w m

Warg.-zb.

Zbowe

Dzisowe rl

Dz.-podn. ch j y

Podnieb.

Gard.

ng

Dokadna znajomo wszystkich rodzajw spgosek nie jest niezbdna, wic tu tylko zasygnalizuj, e jest ich duo wicej, ni tu opisaem. Zainteresowanych, pragncych wzbogaci swoje jzyki o naprawd egzotyczne dwiki (np. spgoski mlaskowe) odsyam do innych opracowa. Bardzo dokadn list spgosek znale te mona w polskiej Wikipedii pod hasem Klasyfikacja spgosek. Cz z nich posiada opisy.

2.2.2 Samogoski
Samogoska powstaje, gdy powietrze swobodnie przepywa przez aparat mowy, odpowiednio modelowane uoeniem jzyka i warg. Rwnie i z ni moemy w ciekawy sposb poeksperymentowa. Dwa podstawowe parametry opisujce samogoski to:

Poziomy ruch jzyka jak daleko jest jzyk od pocztku jamy ustnej. Wyrniamy tu trzy gwne stopnie: przedni, kiedy jzyk jest blisko pocztku (/i/, /e/), rodkowy, gdy jest w poowie (/a/, /y/) oraz tylny (/o/, /u/). Rozwarcie ust jak szeroko rozwarte s usta podczas wymawiania. Tutaj stopniami s: usta przymknite (/i/, /u/), usta redniootwarte (/e/, /o/) oraz usta rozwarte (/a/).

Parametry te zestawione razem tworz dwuwymiarowy wykres, na ktrym standardowo obrazowane s samogoski. Poniszy wykres obrazuje system polskich samogosek (kol. czerwony) oraz system samogosek mojego sztucznego jzyka, ferrinckiego (kol. niebieski):

Ilustracja 2Wykres samogosek

Wykres ten nieznacznie zwa si ku doowi. Jest to spowodowane tym, e kiedy otwieramy szerzej usta, automatycznie zmniejszamy ilo miejsca, w ktrym moemy manewrowa jzykiem. Ponadto pamitajmy, e kady czowiek mimo wszystko odrobin inaczej wypowiada te same samogoski, zatem nie ma sensu lokalizowa dwch dwikw tak, e bd oddalone o milimetry od siebie. Nikt nie usyszy rnicy midzy nimi. Z podobnego zaoenia wyszli twrcy midzynarodowego alfabetu fonetycznego, o ktrym bdzie mowa w dalszej czci. Tak utworzone samogoski mog podlega dalszym modyfikacjom. Take i tu wystpuje iloczas, ktry wrd jzykw indoeuropejskich jest bardzo powszechny, czego nie mona powiedzie o takowym w spgoskach. Samogoski dugie wystpuj np. w jzykach angielskim i niemieckim, lecz su tam raczej ku ozdobie i jedynie w sporadycznych przypadkach rnicuj znaczenie wyrazu. Odmienna sytuacja jest w jzykach naszych poudniowych ssiadw, Sowakw i Czechw, gdzie od niego uzaleniona jest niemal caa gramatyka. Jeli np. w wyrazie slovensky ostatni samogosk przecigniemy: /slovenskyy/, uzyskamy przymiotnik, lecz gdy powiemy j krtko, wyjdzie nam przyswek. Tomasz Jdrzejewski 2005 8

Poza rodzin indoeuropejsk iloczas moe ulega dalszym wariacjom. Estoczycy, ktrych jzyk zaliczamy do grupy ugrofiskiej, posuguj si a trzema stopniami dugoci. Czsto spotykanym parametrem jest przegos, niekiedy zwany z niemiecka umlautem. Dzieli on samogoski na te wymawiane z zaokrgleniem warg oraz bez niego. Standardowo zaokrglone wargi mamy, mwic /u/ i /o/, lecz ju np. w jzyku niemieckim moliwe jest wypowiadanie ich bez tego zabiegu (, ). Samogoski nosowe, dobrze znane z jzyka francuskiego, a wystpujce w pewnych sytuacjach take i w naszym jzyku, powstaj przy przepuszczaniu czci powietrza przez nos.

2.2.3 Dyftongi
Dyftong jest pojedyncz, najczciej dug samogosk o zmiennym przebiegu artykulacji. Oznacza to, e syszymy dwa dwiki, ktre przechodz w siebie nawzajem, lecz zachowuj si, jak pojedyncza samogoska. S one bardzo powszechne take i w jzyku polskim: /pia/, /biec/ itd. Oto lista co ciekawszych dyftongw:

ie biec ia pia io radio iu wiz ai ang. pray ei ang. bay au auto

Jzyk aciski posiada nastpujce dyftongi: /ae/, /oe/, /au/, /eu/, /ei/, /ui/. W sowackim wystpuje litera czytana jako /uo/: stl. Dyftongi ze wzgldu na swoj specyfik s wysoce niestabilne w trakcie ewolucji jzyka. Czsto ulegaj skrceniu do pojedynczych samogosek lub zamieniaj si na inne. Mona to szczeglnie atwo zaobserwowa na przykadzie wymienionego wyej dyftongu /ae/. Ze wzgldu na podobiestwo samogosek /a/ i /e/ typowy czowiek nie bdzie w stanie nawet go wypowiedzie, najczciej otrzymujc po prostu /e/.

2.2.4 Akcent
Sowo to pochodzi od aciskiego accentus (zapiew). Akcentem wyrazowym jest wyrnienie wybranej sylaby w sowie za pomoc pewnych rodkw fonetycznych, a jego podstawowe zadanie to pomoc w oznaczaniu granic wyrazw. Akcent, wbrew pozorom, nie jest identycznie zaznaczany w kadym jzyku. Wszystkie maj troch inne preferencje tak, aby nie kolidowa on z ich reguami fonetycznymi. Trzy najpopularniejsze typy akcentu to:

Akcent dynamiczny sylaba wymawiana z wiksz si Akcent toniczny (melodyczny) sylaba sygnalizowana np. wyszym tonem wypowiadania Akcent iloczasowy sylaba jest wypowiadana duej, ni pozostae

Typy te bardzo atwo poddaj si miksowaniu. Nic nie stoi na przeszkodzie, aby zrobi akcent toniczno-iloczasowy. Wtedy bdzie on zaznaczany zarwno duszym czasem wypowiadania, jak i zmian tonu. Ze wzgldu na miejsce wystpowania w wyrazie akcent moe by: Tomasz Jdrzejewski 2005 9

Stay pod wzgldem fonetycznym we wszystkich wyrazach oraz ich formach pada zawsze na t sam sylab. Niektre lokalizacje maj swoje nazwy: a. paroksytoniczny pada na przedostatni sylab wyrazu; a. proparoksytoniczny na sylab trzeci od koca; a. inicjalny na pierwsz sylab wyrazu. Stay pod wzgldem morfologicznym pada zawsze na t sam sylab morfemu, czyli najczciej rdzenia wyrazu. To oznacza, e dodawanie rozmaitych kocwek nie zmienia akcentowanej sylaby. Swobodny nie jest zwizany z adn okrelon sylab. Moe dziki temu zmienia znaczenie wyrazu (patrz: jzyki romaskie).

Istniej take wyrazy pozbawione akcentu zwane klitykami. W jzyku polskim akcent jest stay pod wzgldem fonetycznym, czyli wraz z dodawaniem do wyrazu rozmaitych kocwek przesuwa si take akcentowana sylaba.

2.2.5 Sylaby
No wanie. Ju jaki czas wspominamy o sylabach, a wci nie wyjanilimy sobie, czym one dokadnie s. Wedug definicji jest to cz wyrazu, ktrego orodkiem jest samogoska lub dyftong. Sylaba ma to do siebie, e zawsze mona j atwo wymwi (fonem ju niekoniecznie popatrz chociaby na spgoski, ktre bez samogosek egzystowa w teorii nie mog). Lingwici wyrnili dwa rodzaje sylab: zamknite, ktre koczy spgoska, oraz otwarte z samogosk na kocu. Kady jzyk ma swj specyficzny przepis na to, jak sylaby mog wyglda. Dziki temu jestemy w stanie rozpozna fikcyjne sowo /garek/ jako rdzennie polskie, a /tampan/ ju niekoniecznie, cho aden nie ma obcych dla naszego jzyka dwikw. Taki przepis tworzy si dosy prosto. Staa C oznacza dowoln spgosk, proparoksytoniczny V dowoln samogosk, a w nawiasie okrelamy zbiory gosek lub elementy opcjonalne: CVC jzyk moe mie same sylaby zamknite z jedn spgosk po jednej i drugiej stronie orodka. CCV(C) jzyk moe mie sylaby zamknite i otwarte, ale na pocztku musz by dwie spgoski. C(C)V(C)(n, r, t) na pocztku musimy mie spgosk, po niej moe by jeszcze jedna. Nastpnie samogoska, opcjonalna spgoska i opcjonalnie /n/, /r/ lub /t/. W jzykach indoeuropejskich przewaaj skomplikowane wzory sylab. Za przykad moe posuy j. angielski: (s)(C)(r, l, w, y)(V)V(C)(C)(C) , czy te polski: (C)(C)(C)(C)(V)V(C)(C)(C) a trudno nie zwrci uwagi na moliwo wystpowania czterech spgosek (!!!) przed samogosk tak, jak to ma miejsce w rdzennym wyrazie dbo. Inne grupy jzykowe maj mniejsze wymagania. Jzyk japoski dopuszcza jedynie sylaby (C)(V)V(n), ktre, jak wida, w zdecydowanej wikszoci przypadkw s otwarte i zaczynaj si pojedyncz spgosk. Kolejn spraw, na ktr naley bra poprawk, jest czstotliwo wystpowania rnych grup pocze midzy fonemami. Nasz jzyk zawiera mnstwo wyrazw zaczynajcych si na prz, albo spr, ale nie uwiadczymy w nim pfl, cho zbitka ta pasuje do naszego wzorca sylabowego. Wystpuje ona za to w jzyku niemieckim. Okazuje si wic, e sam wzr na sylab nie wystarcza; musimy ustali take, jak dwiki mog czy si ze sob. To dopiero da nam ten specyficzny klimat i sprawi, e nasz jzyk bdzie wyrnia si z tumu.

Tomasz Jdrzejewski 2005

10

2.2.6 Spjny system fonetyczny

Teraz, gdy poznalimy poszczeglne elementy systemu fonetycznego, przyszed czas na cz bardziej praktyczn, a mianowicie jak poskada to wszystko do kupy. Najwaniejsz regu przy projektowaniu wymowy jest to, i zmiany w fonetyce jzyka zachodz znacznie szybciej, ni w gramatyce (dzieci doskonale sysz, e ich dziadkowie mwi troch inaczej) i maj do regularny charakter. Chocia wiedza ta przydaje si bardziej przy rekonstruowaniu starych jzykw, ma zastosowanie i w naszym przypadku. Aby nasza fonetyka brzmiaa bardziej naturalnie, po prostu musimy wymyli jakie procesy fonetyczne i ich nastpstwa. Przykadowo chcesz wprowadzi mikko do spgosek, lecz nie odpowiada Ci, aby waciwo t posiadaa kada z nich. Zastanw si zatem, w wyniku jakiego procesu mogyby one wyewoluowa i dlaczego dotkn on akurat tych, a nie innych dwikw? Tu z kolei otrzymujesz punkt zaczepienia dla kolejnej gazi. Co si stao wtedy z reszt spgosek? Czy zostay one na miejscu, czy te ulegy przeksztaceniu w myl innej zasady? Zauwa, e rozumujc w taki sposb otrzymujesz nie tylko zbir fonemw twojego jzyka, ale i zasady czenia ich w wiksze partie, czyli to, o czym wspominalimy w poprzednim rozdziale. Przyda to nam si rwnie, gdy bdziemy zastanawia si nad sownictwem. Inn kwesti, o ktrej warto pamita, jest konsekwentno. Jeli zdecydowae si wycznie na akcent iloczasowy, nie moesz dodatkowo wprowadzi zwyczajnych dugich samogosek, gdy stracisz moliwo rozrniania jednego i drugiego. Jednak pomimo tego s jzyki, ktre dopuszczaj wymienn wymow niektrych fragmentw. Przykadw nie trzeba daleko szuka wystarczy spojrze na zbitki typu ki, pi, bi w mowie polskiej. Cz wymawia je jako spgoski mikkie /k'/, /p'/, /b'/, a pozostali jako zczenia dwch gosek: /kj/, /pj/, /bj/ i nikt nie popenia tutaj bdu dopuszczane s obie formy, co nie jest takie trudne zwaywszy, e duo osb nawet nie uwiadamia sobie, e mona to czyta inaczej, dopki wiadomie tego nie sprawdz. Cakiem dobrym sposobem oszczdzenia czci czasu jest kwestia, po co nam dana cecha fonetyczna w ogle jest potrzebna? Gdyby samogoski dugie miay peni jak wan rol w gramatyce, naturalnym wydaje si fakt, i kady tego rodzaju dwik powinien posiada wariant krtki i dugi. Wyczucie nabiera si po paru prbach. Nie oczekuj, e zbudujesz oryginalnie brzmic fonetyk ju za pierwszym razem, ale eksperymentuj. Wymowa twego pierwszego jzyka bdzie ewoluowa, a w kocu przybierze zamierzony ksztat. Z drugim jzykiem pjdzie Ci ju szybciej, z trzecim jeszcze i po pewnym czasie bdziesz osiga finezj niemale z marszu. Wszystko to kwestia praktyki. Jeli nie moesz znale inspiracji lub te zabraknie Ci rozwiza fonetycznych, pamitaj e Internet jest twoim przyjacielem. Pierwszymi rzeczami, ktre powiniene tam odnale, s tablice midzynarodowego alfabetu fonetycznego IPA oraz X-SAMPA, ktry pozwala odzwierciedla w pimie wszystkie dwiki mowy ludzkiej. Niektre jego internetowe odsony s interaktywne, tj. moesz klikn na znak, aby usysze, jak go naley wymawia (http://www.paulmeier.com/ipa/charts.html). Ponadto kolekcjonuj i analizuj gramatyki innych jzykw, w szczeglnoci tych nienalecych do rodziny indoeuropejskiej. Posu one za wzorce do praktycznego poczenia dwikw w sprawnie funkcjonujcy system.

2.3 System pisowni

Kolejnym krokiem jest stworzenie jakiego systemu zapisu naszego jzyka, bowiem rzadko si zdarza, aby w gramatykach posugiwano si alfabetem fonetycznym :). To te bdzie tematem naszych rozwaa w tym rozdziale.

2.3.1 Czy potrzebujemy nowego alfabetu?

Odpowied na to pytanie zaley gwnie od ostatecznego przeznaczenia naszego jzyka. Tomasz Jdrzejewski 2005 11

Tworzc jzyk midzynarodowy, nie warto kombinowa ze znakami diaktrycznymi, nowym alfabetem, gdy cao powinna by prosta do nauczenia oraz nie powodowa trudnoci w systemach drukarskich! Ludwik Zamenhoff w swoim esperanto troch przekombinowa i rozszerzy tradycyjny alfabet o chyba dwanacie nowych liter. Skd tu wzi nowe czcionki? Uytkownicy komputerw posugujcy si nim zwyczajnie zastpili je przez dwuznaki "cx", "sx" itd. gdy nie mieli ochoty na zabaw z tym. Mylc o jakim jzyku dla fikcyjnego wiata trzeba ju pogwkowa troszk bardziej. Przez tysiclecia ludzie wymylili ju chyba wszystkie moliwe rodzaje alfabetu. Pierwsze systemy pisma oparte byy na ideogramach, wyobraajcych sylaby lub cae wyrazy. Przez to te liczyy niejednokrotnie setki i tysice znakw we wszystkich moliwych ksztatach, a nauczenie si ich zajmowao cae lata. Chiczycy zreszt do dzi uywaj alfabetu skadajcego si z ok. 60000 liter. Japoczycy zapisuj swj jzyk na trzy rne sposoby, cho najmniejszy z nich i tak robi wraenie, gdy kady znak odwzorowuje w nim ca sylab, a nie gosk. Wad rozbudowanego systemu pisma jest ogromny czas nauki, a take problem przy ukadaniu wszelkiego rodzaju sownikw. Jednak zalety te si znajd. Przypatrzmy si jeszcze tym nieszczsnym Chiczykom. Miliony ludzi myl, e maj oni jeden jzyk - chiski. W rzeczywistoci co takiego w ogle nie istnieje! Nie ma jednego jzyka chiskiego, ale caa rodzina rnicych si do znacznie mniejszych. Natomiast gdy w jakiej publikacji jest napisane, e "najwicej osb wiata posuguje si jzykiem chiskim", to autor na pewno mia na myli jeden z nich - mandaryski, bdcy zreszt urzdowym jzykiem ChRL, Wietnamu i paru innych krajw. Ale wrmy do samych jzykw. Skoro jest ich tak duo, w tak ogromnym kraju musz wystpowa potne problemy w porozumiewaniu si! I owszem, ale tylko, gdy mamy na myli jzyk mwiony. Pismo zaciera wszelkie rnice do tego stopnia, e caa bariera komunikacyjna po prostu znika. Z alfabetami fonetycznymi tego typu sztuka jest ju niemoliwa, chyba e jzyki s do siebie podobne jak dwie krople wody. Pierwszy alfabet fonetyczny w naszym krgu kulturowym opracowali Fenicjanie. Liczy zaledwie kilkanacie znakw, przez co by dziecinnie prosty do nauczenia. Nagle znikn cay, wieloletni proces uczenia si pisania, gdy tak ma liczb prostych znakw mona byo opanowa w gra miesic. Dziedzictwo Fenicjan przejli Grecy, od nich Etruskowie, od nich Rzymianie, a od Grekw - Sowianie za spraw uczniw w. Cyryla i Metodego. w. Cyryl opracowa take rdzennie sowiaski alfabet fonetyczny, gagorlic. Tymczasem podobne rozwizanie wymylili gramatycy indyjscy do zapisu tekstw sanskryckich. Nasz alfabet aciski nie jest niestety doskonay, poniewa posiada zbyt mao liter jak na potrzeby typowego jzyka europejskiego. Poradzilimy sobie z tym, dodajc nad waciwe znaki rozmaite kreseczki, czapeczki, paeczki lub kropeczki. Jednak to nie wystarcza. Chyba kady, kto zna jakikolwiek zachodni jzyk, doskonale wie, e czyta si go zupenie inaczej, ni zapisuje. Jest to zmora szczeglnie dla uczcych si angielskiego i francuskiego, przy czym w przypadku tego drugiego jest to o tyle kompromitujce, e posiada on take najwicej dodatkowych liter w europejskim krgu kulturowym. W praktyce wyglda na to, e jedynie sanskryt moe poszczyci si pismem, ktre NAPRAWD mona okreli mianem fonetycznego. Skoro zdecydowae si na jaki rodzaj alfabetu, pora przej do projektowania znakw. Pamitaj, e nie jest to zadanie na jeden dzie. Wypracowanie kroju, ktrym bdzie wygodnie posugiwa si zarwno w wariancie drukowanym, jak i pisanym, jest do czasochonne. Trzeba mie te sam pomys na litery. Nie mog by one nazbyt skomplikowane, ani rozwleke, gdy bd zachodzi na siebie. Gdy brakuje Ci weny, moesz sprbowa eksperymentu z wyprowadzeniem poszczeglnych liter od ksztatu obiektw reprezentowanych przez jaki zaczynajcy si na nie wyraz. Oto przykad: przyjmijmy, e w twoim jzyku sowo umphoq oznacza nog, dlatego te litera reprezentujca dwik u bdzie mie jej ksztat (pozioma kreska u dou, a pniej w gr, nadamana w poowie). W przeszoci na ksztat alfabetu duy wpyw mia materia, na ktrym zapisywano teksty. Runy uywane przez Wikingw s do zblione do rzymskich, tyle e skadaj Tomasz Jdrzejewski 2005 12

si z samych prostych kresek, ktre krzyuj si lub dotykaj w wierzchokach. Nie ma tam adnych zakrzywionych linii, ktre jest wyci w kamieniu lub w koci znacznie ciej, ni proste. Jeli twj alfabet ma mie podobn genez, jak aciski, tj. w kocu stanie si alfabetem midzynarodowym, prawdopodobnie nie unikniesz wprowadzenia dodatkowych znakw diaktrycznych z kreskami, kropkami itd. Musisz wtedy bra te pod uwag, i niektre litery bd wykorzystywane na rozmaite sposoby. Wiele pism opartych o alfabet aciski uywa "i" zarwno do zapisywania dwiku "i", jak i "j". Moesz te pj na atwizn tak, jak ja :). Zamiast bawi si w wymylanie znakw, ukadanie czcionek i wreszcie uczenie si ich, zwyczajnie wziem alfabet aciski i zmieniem mu nazw na kallicki tak, jakby by on uoony wanie w moim wiecie. Nastpnie od niego wyprowadziem systemy pisania wszystkich lokalnych jzykw.

2.3.2 Transkrypcja aciska

Dla wasnej wygody warto uoy take jaki sposb zapisu naszego jzyka w tradycyjnym alfabecie aciskim, gdy korzystanie z autorskiego w komputerach moe okaza si nieco uciliwe, nie wspominajc ju o samym ich stworzeniu i zainstalowaniu. W samej transkrypcji trzymaj si zotej reguy - jedna litera to jedna goska. Jedna goska to jedna litera. Tym samym bardzo zbliysz zapis do fonetycznego, ale skoro to nie jest naturalny system zapisu twego jzyka, moesz sobie na to miao pozwoli, podobnie jak na wprowadzenie wielu dodatkowych znakw diaktrycznych. Przy ich doborze wane jest, aby nie przydziela jednemu rodzajowi liter (np. z umlautem) kilku rnych funkcji w zalenoci od znaku, jakiego dotycz. Spowoduje to tylko niepotrzebny zamt.

2.3.3 Diaktryka
Alfabety oparte na acinie trzeba bdzie zapewne rozszerzy poprzez wprowadzenie do dodatkowych znakw oraz dwuznakw. Generalnie kady dodatek nad liter posiada pewne funkcje, do ktrych najczciej jest stosowany. Kreseczki ' w jzykach zachodnich zaznaczaj akcent, w sowiaskich - samogoski dugie. Dwie kropki to tzw. przegos (j. niemiecki), a z kolei jzyki sowiaskie oparte na alfabecie husyckim uywaj "koron" albo daszkw do oznaczania spgosek twardych: , , . Rwnie u siebie musisz przyj pewne konwencje, by nie wyszo, e jedna samogoska nosowa oznaczana jest przez poziom kresk, a druga przez pionow. W jzyku ferrinckim przyjem regu, e jedynym stosowanym znakiem diaktrycznym s daszki oraz "korony": , , , , , , , , . Ponadto wprowadziem dodatkowy znak , ktry w systemach komputerowych bez odpowiednich czcionek ma prawo by zapisany jako "ae". Aby uczyni pisowni bardziej naturaln, istnieje take spory zestaw dwuznakw oraz trjznakw, niekiedy pokrywajcych si z innymi, a niekiedy bdcych cakiem nowymi dwikami (sh jako "sz"). Przy projektowaniu wasnego systemu pamitaj, aby zaznacza w pimie tylko to, co rzeczywicie jest niezbdne. Stay akcent, lub zmienny, ale rzdzony przez okrelone reguy, wcale nie musi mie przypisanego jakiego daszka. Wicej, byoby to zwyke marnotrawstwo. W ferrinckim wyranie okrelone s tylko te dyftongi, ktre wyamuj si z opisujcej ich uoenie reguy. Semijski take posiada pewn zasad, wedug ktrej dobiera si samogoskom okrelon wymow, lecz tu ewentualne odstpstwa zaznacza si dwuznakami. Analogiczne sytuacje wystpuj w jzykach naturalnych. Sowacki, mimo i posiada stosowne znaki do zapisywania mikkich t, d, l, n, nie zawsze z nich korzysta. Trzy jego samogoski: i, , e maj bowiem moliwo ich zmikczenia: pete czytane jest jako pee.

2.3.4 Ortografia
Na sam koniec zostawilimy sobie podstawowe reguy ortograficzne. Spekulowa tu mona duo, gdy s one dopasowane do rodzaju pisma. Jeeli twj alfabet posiada rozrnienie na due i mae litery, ustal, kiedy si ktre pisze. Sprawa nie jest wbrew pozorom tak oczywista. Niemcy np. Tomasz Jdrzejewski 2005 13

zapisuj duymi literami kady rzeczownik: Ich gehe in die Schule. Anglicy z duych liter zapisuj nazwy jzykw, miesicy i dni tygodnia. Sowacy - nazwy mieszkacw miast: Paran, Varavan. Ustal, kiedy stosuje si przecinki, kiedy kropki. Ciekaw waciwo posiada jzyk angielski. Jeeli w zdaniu podrzdnie zoonym rzeczownikowym (np. Mczyzna, ktrego spotkae, jest debilem :)), z angielska zwanym relative clause zdanie podrzdne opisuje podmiot zdania nadrzdnego, nie stosujemy przecinkw do ich oddzielenia: That is my friend who can juggle. Kiedy za waciwe zdanie moe si bez niego obej, s one ju obowizkowe: My friend Adam, who is very rich, has bought a new sports car this month. Wreszcie okrel, od ktrej strony do ktrej bdzie si pisa. aciskie od lewej do prawej wcale nie jest jedynym susznym wariantem. Arabowie pisz w odwrotnym kierunku, a Mongoowie, zanim przeszli na cyrylic, pisali z gry na d!

2.3.5 Rzeczywiste alfabety

Na koniec przedstawi kilka bdcych obecnie w uyciu alfabetw. Wicej znajdziesz na powiconej im stronie http://www.omniglot.com/.

Gagolica, pierwszy alfabet sowiaski. Tutaj zapisano w nim modlitw Ojcze nasz:

Oryginalna cyrylica, tekst ten sam:

Gradanka, alfabet rosyjski bezporednio czerpicy z cyrylicy:

Alfabet grecki: Alfabet koreaski. Nie wiem, co jest tu zapisane, ale wyglda ciekawie:

Tomasz Jdrzejewski 2005

14

Oryginalny alfabet mongolski:

2.4 Gramatyka
Gramatyka zajmuje si dziaaniem caej machinerii jzyka oraz opisem znaczenia poszczeglnych cech wyrazw. Cz tematu, a mianowicie parametry czci mowy, omwilimy sobie przy okazji morfologii. Nie oznacza to jednak, e zosta on wyczerpany. Jest wrcz przeciwnie. Jzyk to nie tylko wyrazy, przypadki i czasy. To rwnie zbir regu mwicych, jak je ze sob czy, zbir wyjanie niektrych konstrukcji, zbir opisw, czemu to musi by tak, a nie inaczej. Duy nacisk w tym rozdziale pooymy na zaimki i przyimki, po czym przejdziemy do omwienia gramatyki zdania oraz tekstu. Na kadym z tych krokw zostan zaznaczone miejsca, na ktre trzeba zwrci uwag. Po opracowaniu tego elementu nasz jzyk bdzie gotowy na zmierzenie si z kadym wyzwaniem: od wyraenia prostego rwnowanika, do napisania opowiadania.

Tomasz Jdrzejewski 2005

15

2.4.1 Znaczenie i referencja

Ludzie posiadaj mow, aby dzieli si midzy sob ideami i pojciami. Ich przekazywanie nie byoby moliwe, gdyby poszczeglne partie wchodzce w skad wypowiedzi nie posiaday jakiego znaczenia, znanego zarwno nadawcy, jak i odbiorcy. Badaniem znacze zajmuje si semantyka i to wanie od niej zaczynamy nasze rozwaania. Znaczenie i tosame z nim pojcie semem to inaczej zbir cech semantycznych bdcych jego najmniejszymi, niepodzielnymi czstkami. Na ich podstawie rozpoznajemy, czy jaki obiekt naley do zbioru obiektw definiowanego znaczeniem. Przykadowo, cechami semantycznymi sowa "st" s "paski blat", "cztery nogi". Zauwamy, i nie zdefiniowalimy tu wszystkich detali, jakie widzimy, patrzc nasz obiekt, poniewa nie ma na wiecie dwch identycznych stow. Z tego powodu same cechy semantyczne grupuje si w kilka rodzajw: 1. Kryterialne cechy semantyczne - podstawowe cechy, niezbdne do identyfikacji obiektu. 2. Konotacyjne cechy semantyczne - wywodz si z kulturowej wiedzy o obiekcie. Np. w przypadku "stou", jego konotacyjn cech moe by "je si przy nim obiady". Konotacyjne cechy nie s niezbdne, aby odrni jeden rodzaj obiektw od drugiego, zatem st rozpoznamy nawet, gdy zamiast jedzenia bd na nim porozrzucane papiery. 3. Cechy indywidualne - cz si z jednym, konkretnym obiektem i przewanie nadawane s przez samego uytkownika jzyka. Znaczenie nie musi by utosamiane z konkretnym wyrazem. Bardzo atwo pokaza to na przykadzie obcojzycznych sw niemajcych swego odpowiednika w polszczynie. W angielskim istnieje sowo "cube farm", ktrego znaczenie moemy w naszym jzyku odda jedynie, wyliczajc jego wszystkie cechy semantyczne: "biuro z du liczb pojedynczych stanowisk pracy pooddzielanych ciankami dziaowymi". Zachodz take sytuacje, kiedy sowo posiada wicej, ni jedno znaczenie (polisemia). Wyboru tego waciwego dokonuje si wtedy na podstawie kontekstu caej wypowiedzi. Naley podkreli, e samo znaczenie jako takie, nie wie nam naszej wypowiedzi z rzeczywistoci. Robi to referencja mwica o istnieniu relacji midzy np. sowem, a faktycznie istniejcym obiektem, ktrego ono dotyczy. Rozrnienie takie wprowadzi XIX-wieczny niemiecki matematyk i filozof, Gottlob Frege w dziele "ber Sinn und Bedeutung" (pl. "O znaczeniu i referencji"). Podam teraz jakie sowo, niech bdzie to "pies". Posiada ono znaczenie ("ywe stworzenie, cztery apy, szczeka"), lecz nie ma referencji - nie odnosi si bowiem do adnego psa. Dopiero pena wypowied moe takow wytworzy. Piszc "mj pies by dzisiaj u weterynarza", mona ju powiedzie, i tutaj referencja istnieje; sowo "pies" odnosi si tutaj do psa, ktrego JA posiadam, karmi i utrzymuj. Kolejnym przykadem bd dwie greckie astronomiczne nazwy: "Herperos" i "Phosphorus". Pierwsza z nich oznacza gwiazd wieczorn, a druga gwiazd porann, jednak w rzeczywistoci obie odnosz si do tego samego obiektu: planety Wenus. Chocia na pierwszy rzut oka cay powyszy wywd wydaje si jedynie teoretycznymi rozwaaniami, po gbszym przestudiowaniu okae si, e przydaje si on np. w opisie systemu zaimkw. Sw nalecych do tej czci mowy jest relatywnie niewiele, jednak s one powszechnie stosowane, nierzadko po kilka w jednym zdaniu. Ich referencja zmienia si w zalenoci od kontekstu i dobry ich opis wymaga okrelenia, jak ich wzajemne oddziaywanie na ni wpywa.

2.4.2 Czci mowy

Sowa jzyka mona pogrupowa ze wzgldu na to, jak rol w nim peni. Grupy takie nazywa si czciami mowy. Kada z nich ma swoje reguy rzdzce odmian, charakteryzujce je parametry i inne tego typu rzeczy. Problem jednak nie ley, czym one s, bo tego akurat ucz ju w podstawwce, ale ile ma ich by. Sprawa nie jest wbrew pozorom tak oczywista. Zastanw si, jak zastpiby ktr z nich? Tomasz Jdrzejewski 2005 16

Stosunkowo atwo pozby si przyswkw, ktre nie s znane w wielu jzykach azjatyckich. Przypomn, e okrelaj one czasownik. Jak wygldaoby to w praktyce? Zamiast mwi on szybko poszed do sklepu, moglibymy rzec on poszed do sklepu w szybki sposb. Naturalnie w naszym jzyku nie brzmi to zbyt ciekawie, ale przecie tu to ty jeste architektem i od ciebie zaley, czy takie posugiwanie si tym bdzie wygodne, czy nie. Jzyk japoski doskonale radzi sobie bez przymiotnikw jako osobnej czci mowy. S tam one zwykymi czasownikami, ktre nios w sobie ukryte znaczenie by jakim. Zdanie Mura-ga furui znaczy Wioska jest stara. Innym klasycznym przykadem, na ktrym ami sobie jzyk pocztkujcy uytkownicy jest sowo atatakai (ciepy), a konkretniej jego przesza zaprzeczona forma: atatakakunakatta (nie by ciepy). Istnieje take grupa przymiotnikw wyraanych jako rzeczowniki. Usunicie rzeczownika, czy czasownika w teorii jest moliwe, lecz praktyka pokazuje, e s to elementy niezwykle powszechne. Pojawia si tu gwnie problem, jak je zastpi, gdy one nie okrelaj niczego, lecz wyraaj jak myl lub ide, podczas gdy poprzednio omwione przymiotnik i przyswek pozwalaj j jedynie odpowiednio ubarwi. Moemy rwnie zada sobie pytanie, czy mona poczy kilka czci mowy w jedno albo przesun cz zastosowa z jednej na drug. Podczas nauki angielskiego uczymy si, e po czasownikach feel, see, taste wystpuje przymiotnik, a nie, jak nakazuje nam logika wyniesiona z jzyka polskiego, przyswek. Mwimy It looks good (to wyglda dobry), a nie It looks well (to wyglda dobrze). Zdecydowanie najlepiej wyglda sytuacja w jzykach izolujcych, gdzie w ogle moemy zrezygnowa z jakiego rozrniania w brzmieniu midzy np. czasownikiem i rzeczownikiem, uzaleniajc wszystko od szyku zdania.

2.4.3 Czym si charakteryzuj czci mowy?

Czci mowy rzadko kiedy znacz zawsze dokadnie to samo. Zazwyczaj posiadaj szereg dodatkowych cech nioscych dodatkowe informacje gramatyczne pomagajce w ustaleniu dokadnego znaczenia. Zajmiemy si teraz ich omwieniem.
2.4.3.1 Czas i aspekt

Czas i aspekt to podstawowe cechy charakteryzujce czasowniki. Chyba kady jzyk indoeuropejski w jaki sposb wyraa kategori czasu, czyli lokuje dan czynno w przyszoci, przeszoci lub teraniejszoci. Tyle wsplnego. W praktyce wszdzie jest inna tak forma, jak i tre (liczba oraz funkcje poszczeglnych czasw). Ludy sowiaskie wypracoway prosty podzia na przyszo, teraniejszo i przeszo, ktra wczeniej bya jednak dzielona na dwoje (czasy przeszy oraz zaprzeszy). W innych regionach powstay odmienne systemy. Anglicy posiadaj jakie szesnacie czasw, ale na co dzie posuguj si tylko siedmioma. Zastanwmy si jednak, dlaczego tak jest. Oprcz wyranie oryginalnego dla naszych uszu perfektu (czynno wanie zostaa zakoczona i jej skutki wci s widoczne), wikszo okazuje si by wycznie kalk polskich aspektw. Aspekt to kolejna z kategorii gramatycznych czasownika. Opisuje, czy mwimy o czynnoci zakoczonej (dokonany), czy trwajcej (niedokonany). My wyraamy j poprzez nieregularn zmian formy czasownika, Anglicy poprzez dodatkowe czasy. Taki Past Continuous jest niczym wicej, jak niedokonan wersj zwykego Past Simple. Ciekawie wyglda tam take podzia czasw teraniejszych. Pierwszy poznawany podczas nauki to Present Simple, ktry wyraa czynnoci powtarzajce si, upodobania i oglne zasady. Dopiero Present Continuous daje nam moliwo opowiedzenia, co robimy w tej chwili. Porwnaj: I read books. (Present Simple: Czytam ksiki. Nie musz robi tego teraz, bo mwi o moim upodobaniu.) I'm reading books. (Present Continuous: Czytam ksiki, ale robi to w tym momencie.) Ponownie zadajmy sobie pytanie: czy moe istnie jzyk bez aspektu albo jakiegokolwiek systemu Tomasz Jdrzejewski 2005 17

czasw? Okazuje si, e tak. To nie s jakie towary pierwszej potrzeby i naprawd da si bez nich sensownie y. Aspektw nie posiada na przykad jzyk niemiecki, a czasw chiski. S odczytywane ze sw posikowych lub kontekstu zdania ("wczoraj", "jutro" itd.).
2.4.3.3 Osoba

Kada czynno w teorii jest wykonywana przez jedn lub wicej osb. Mog to by ja, moesz to by ty, moe to by jaki inny czytelnik tego tekstu. Wanie liczba oraz rodzaj pomagaj nam to wyrazi. Najczciej wyrnia si trzy osoby: Pierwsza czynno wykonuje nadawca. (Pisz)

Druga czynno wykonuje adresat. (Piszesz) Trzecia czynnoci nie wykonuje ani nadawca, ani adresat, ale np. opisywany obiekt. (Pisze)

Jzyki Indian amerykaskich posiadaj rwnie czwart osob, ktra take wskazuje na jaki obiekt, ale inny, ni ostatnio wymieniony. Przydaje si to, jeli mamy dwa rzeczowniki tego samego rodzaju w tym samym zdaniu i pragniemy je jako poodrnia. Kiedy wprowadzimy podzia na liczb pojedyncz i mnog (z adnotacj, e moe ich by wicej), otrzymamy klasyczny podzia: ja my; ty wy; on/ona/ono oni/one. Jednak nie zawsze kategorie te wyraane s bezporednio w czasowniku. Znw nawi do angielskiego, bowiem tam swoje formy dla rnych osb posiadaj wycznie wybrane czasowniki, a reszta musi sobie radzi inaczej, np. posugujc si zaimkiem osobowym.
2.4.3.4 Tryb

Tryb informuje nas, czy nadawca oznajmia nam wykonanie czynnoci (tryb oznajmujcy), robi przypuszczenie (tryb przypuszczajcy), pyta, rozkazuje albo zaprzecza. Rozkazywanie generalnie nie wymaga mieszania do tego czasw, a niekiedy mona nawet osoby sobie przy nim odpuci. Pytania i przeczenia w wielu jzykach indoeuropejskich nie s adnymi trybami, lecz konstrukcjami zdaniowymi. Japoski jednak posiada przeczenia bdce integraln czsci czasownika, wic mona je uzna za jeden z trybw.
2.4.3.5 Liczba

Z liczb spotykamy si w wielu czciach mowy, poniewa determinuje ona, z jak du iloci obiektw mamy do czynienia. Do rzeczownikw definicja ta pasuje niemal dosownie, natomiast przy czasownikach mwi, ile osb wykonuje dan czynno. Najpowszechniejszym podziaem, z jakim wikszo ludzi ma do czynienia, jest dwubiegunowa pojedynczo-mnogo. Albo obiekt jest jeden, albo wiele. Jzyk polski posiada kiedy jeszcze trzeci biegun: liczb podwjn mwic o parze obiektw. Jej formy wci mona dostrzec w niektrych starych przysowiach: Mdrej gowie do dwie sowie. oraz w liczebniku dwiecie, ktry powsta zwyczajnie ze zoenia bazowego dwa oraz sto, a nastpnie odmienienia ich. Istniej take jzyki bez liczby (chiski, japoski). Informacj o iloci wnioskuje si tam z kontekstu albo z obecnoci dodatkowych sw, np. liczebnikw. Przy okazji liczby warto zatrzyma si przy zagadnieniu policzalnoci. Jeli chodzi o nasz krg kulturowy, zdecydowan wikszo otaczajcych nas rzeczy da si bez trudu policzy: jeden samochd, dwa samochody itd. Mwimy o nich, e s policzalne i uwzgldnia to gramatyka poprzez istnienie formy pojedynczej i mnogiej. S jednak pojcia, do ktrych si to nie stosuje. Wemy choby takie powietrze. Nie moemy powiedzie, e s dwa powietrza, gdy nie wiemy, wedug jakiego kryterium moglibymy tak liczb okreli: ile powietrz masz w swoim pokoju? 17. Chyba gupi jeste, 14 ich jest. Oczywicie zarwno samo pytanie, jak i dalsza dyskusja sensu nie ma, co znajduje odbicie w istnieniu wycznie liczby pojedynczej. Pewn anomali s rzeczowniki mnogie, np. drzwi, spodnie. Na zdrowy rozsdek da si je policzy, ale forma jest tylko jedna. Tomasz Jdrzejewski 2005 18

Gdybymy chcieli wskaza dokadn ilo, musimy posuy si wyraeniem ile par spodni, ile par drzwi. Zjawisko to jest jeszcze lepiej widoczne w jzyku angielskim, gdzie istniej rzeczowniki policzalne wycznie z form pojedyncz: furniture (mebel, meble), two pieces of furniture (dwa meble). W tym wypadku wszystko zaley ju od jzyka i sposobu mylenia jego uytkownikw.
2.4.3.6 Przypadek

Nie kady rzeczownik posiada identyczn form w kadej sytuacji. Jeeli rni si ona w zalenoci od kontekstu uycia, mamy do czynienia z przypadkami. Czsto zastpuj one cae wyraenia zoone z wielu sw, dlatego s powszechne w jzykach niepozycyjnych, majcych swobodniejszy szyk zdania. Podczas odkrywania wiata jzykw indoeuropejskich doszedem do pewnego istotnego wniosku. Ot jzyki nalece do tej samej rodziny, choby nie wiadomo jak bardzo oddalone i rnice si na pierwszy rzut oka, czerpi z tego samego zbioru regu gramatycznomorfologicznych odziedziczonego po wsplnym prajzyku. Wanie ta waciwo zaobserwowana po raz pierwszy przez Anglikw, ktrzy badali jzyki Indii, naprowadzia ich na myl o ewolucji mowy od wsplnego przodka, co z kolei pozwala oszacowa stopie pokrewiestwa i stworzy tabele klasyfikacyjne. Co w tym musi by. Popatrzmy. W jzykach indoeuropejskich mamy rn liczb przypadkw, ale nigdy nie jest ich wicej, ni osiem. Tyle mia prajzyk. Co ciekawsze, s to zawsze te same przypadki: mianownik, dopeniacz, celownik, narzdnik, miejscownik, ablatyw i woacz. adnego innego tu nie uwiadczysz. Dokadnie taki zestaw zosta odziedziczony po jzyku praindoeuropejskim i u jego potomkw uleg w mniejszym lub wikszym stopniu zatraceniu. Spogldajc z kolei na japoski, ktry ma to nieszczcie, e do dzi nie ustalono jego pochodzenia, dostrzegamy, e ADEN z jego dziesiciu przypadkw nie pokrywa si z jakimkolwiek naszym. Nawet czego, co nazwalibymy mianownikiem, s tam dwa rodzaje. Nazwa przypadku jest jedynie uoglnieniem jego funkcji. Tak naprawd najczciej dwa jzyki uywaj tego samego przypadku nieco inaczej, gdy zachodziy w nich rne procesy jzykowe, ktre doprowadziy do takiego rozbicia. Nazwa jest identyczna ze wzgldu na wsplne pochodzenie kocwek, albo czego tam innego. Oto kilka przykadw: zarwno polski, jak i niemiecki posiadaj dopeniacz, jednak Niemcy stosuj go czsto w zupenie innych sytuacjach, ni my; zakresy funkcji pokrywaj si w niewielkim stopniu. Nawet w bliskim nam jzyku sowackim dostrzeemy pewne symptomy, e nie wszystko jest w porzdku. Biernik nie zmienia si tam na dopeniacz w przeczeniach, a ponadto Sowacy zamiast wyszukanych konstrukcji w stylu przy uyciu czegotam po prostu stawiaj narzdnik. Ostatni z przykadw dotyczy mojego sztucznego jzyka: ferrinckiego oraz aciny. Przy jego tworzeniu ustaliem, i bdzie on posiada sze przypadkw: mianownik, dopeniacz, celownik, biernik, ablatyw oraz woacz. Funkcje miejscownika i narzdnika zostay rozoone tak, e wiksza ich cz przypada celownikowi, a ablatywowi oraz woaczowi (tak!) trafiy si ochapy. Jaki czas pniej zupenie przypadkowo odkryem, e identyczny zestaw przypadkw posiada acina. W niej jednak to ablatyw peni zaszczytn funkcj zastpowania miejscownika oraz narzdnika. Jak wida, niby te same przypadki, a uycie zupenie inne. Analogiczne zjawiska zaobserwowa mona take w odniesieniu do innych kategorii gramatycznych. Pamitaj: nazwa jest tylko przyblieniem lub zaznaczeniem wsplnego pochodzenia i nie powiniene na niej poprzesta, jeli pragniesz, aby twj jzyk emanowa oryginalnoci i wyglda na naprawd doszlifowany. Przypadkw w jzykach wiata jest bardzo duo. Angielska wikipedia podaje list okoo stu obecnie sklasyfikowanych, a jest ich na pewno wicej. Jeden z afrykaskich jzykw ma ich dwiecie czterdzieci trzy. Taka rnorodno sprawia, i najczciej s one grupowane w zalenoci od funkcji, jak peni. Istnieje caa grupa przypadkw zastpujcych wyraenia przyimkowe, do ktrych zaliczamy miejscownik i narzdnik. Inna grupa jest wykorzystywana do oznaczania podmiotu i obiektu w zdaniu. To, jak par przypadkw wybierzemy do ich reprezentowania, zaley od ich priorytetu. Tomasz Jdrzejewski 2005 19

Struktura Mianownikowo - biernikowa Ergatywna

Co jest waniejsze? Podmiot Obiekt

Przypadki Mianownik oznacza podmiot, biernik obiekt. Absolutyw oznacza ergatyw podmiot. obiekt,

Na pierwszy rzut oka wydaje si, e pomidzy obiema pozycjami nie ma adnych rnic poza zmienionymi nazwami przypadkw. Zwrmy jednak uwag na priorytetowe elementy zdania. Jeeli mamy zdanie z czasownikiem przechodnim, wymagajcym zarwno podmiotu, jak i orzeczenia, w jzyku ergatywnym obiekt okreli nam absolutyw. W zdaniu z czasownikiem nieprzechodnim podmiot wykonuje czynno niejako na sobie. Konstrukcja mianownikowobiernikowa wyrnia tutaj fakt, e jest to wykonawca czynnoci i dlatego wci bdziemy mieli do czynienia z mianownikiem, lecz biernik ju si nie pojawi. W konstrukcji ergatywnej waniejszy jest czon "na sobie", wic nasz podmiot bdzie reprezentowany przez absolutyw, ktry w zdaniu przechodnim reprezentowa obiekt, tak jakby tene podmiot by obiektem. W ten sposb w strukturze przypadkw odbija si priorytet innych elementw zdania oraz ni powiza midzy rnymi cechami jzyka. Gwoli cisoci naley doda, e istniej jzyki posiadajce naraz mianownik, biernik, absolutyw i ergatyw. Jak to moliwe? Po prostu dla niektrych osb (np. 1 i 2) uywana jest pierwsza konstrukcja, dla trzecich - druga i wszystko jest w porzdku.
2.4.3.7 Rodzaj

Inn ciekaw kategori jest rodzaj. Jak ma konkretnie funkcj, nie ustalono do koca do dzi. Jego rozoenie na poszczeglne wyrazy rni si w zalenoci od jzyka. W wyniku rekonstrukcji dowiedziano si, e praprzodek jzykw europejskich posiada do prosty system, w ktrym rodzaje mski i eski odnosiy si do osb ludzkich, natomiast nijaki do oglnopojtej przyrody. Funkcjonuje on do dzi np. w jzyku angielskim. Gdzie indziej uleg znacznemu rozbudowaniu; wiksza cz sownictwa sowiaskiego rodzaj ma przypisany umownie. Wszak nikt nie potrafi logicznie wytumaczy, czemu ksika jest eska, a taboret mski. Po prostu tak si przyjo i tak zostao. Rodzaj moe odzwierciedla postrzeganie wiata przez kultur mwic twoim jzykiem i wcale nie musimy si tu odnosi do prostego podziau mski-eski-nijaki. Oto przykad: jeli twoja kultura jest prymitywna i wyznaje religi animistyczn, moe okrela przedmiot na podstawie tego, czy ma on w sobie ducha, czy nie ma. W zwizku z tym ich jzyk moe odzwierciedla ten podzia poprzez istnienie rodzaju uduchowionego, martwego, czowieczego i jeszcze jakiego, moliwoci s wrcz niewyczerpane. Przy tej okazji, skoro zaczlimy dry ten temat, naley wspomnie o tzw. hipotezie Sapira-Whorfa. Postuluje ona, e jzyk przynajmniej czciowo wpywa na sposb mylenia jego uytkownika. Najprostszy test polega na pokazywaniu osobom posugujcym si dwoma odmiennymi jzykami trzech karteczek, kada z innym kolorem i pytaniu si, ktre dwa s do siebie bardziej podobne. Wyniki silnie zale tu od tego, czy maj one inn, czy t sam nazw w mowie osoby pytanej. Japoczycy i Walijczycy nie rozrniaj w ten sposb niebieskiego i zielonego, a z kolei okrelenia barw w jzykach papuaskich s skomplikowanymi krzywymi RGB, ktrych nie da si tak atwo nauczy. Trudniej jest sprawdzi, czy kategorie takie, jak czas czy liczba, wpywaj na mylenie. Okazuje si jednak, e w jaki sposb jest to determinowane. W Amazonii yje plemi Piraha. Znaj oni jedynie okrelenia liczb jeden-dwa-wiele, przy czym jeden moe oznacza take dwa lub trzy mniejsze przedmioty. Co ciekawe, jego mieszkacy nie zmieniaj swego sposobu mylenia nawet mimo kontaktw z kulturami, ktre potrafi liczy. Przeprowadzono kilka testw, w ktrych mieli oni odtworzy uoenie na ziemi patyczkw dokadnie tak, jak pooy je badacz. O ile przy Tomasz Jdrzejewski 2005 20

dwch, trzech, byo to jeszcze wykonalne, dalej stopie rozwizywalnoci zacz drastycznie spada, by osign poziom bliski zera przy dziesiciu. Co ciekawe, badani wypadali lepiej, jeli patyczki byy porozrzucane. Dzielili je wtedy na mniejsze kupki i odtwarzali po kawaku. Swego czasu czytaem take o innej podobnej kulturze, gdzie z kolei sprbowano w cigu roku nauczy kilku jej czonkw normalnego liczenia. Mimo dokadnego wyoenia zagadnie dodawania, odejmowania i mnoenia do dziesiciu, nie byli oni w stanie tego poj. Mora z tego jest nastpujcy: ciekawy i oryginalny jzyk wymylimy, jeli wraz z tym bdziemy pamitali o tym, e rni ludzie inaczej patrz na otaczajc ich przyrod i wydarzenia. Wikszo jzykw ustala rodzaj gramatyczny wyrazu na sztywno. Mwimy wtedy, e odmienia si on przez cotam oraz ma przypisany rodzaj. Nie jest to jednak uniwersalium jzykowe. W jednym ze sztucznych jzykw znalazem ciekawe rozwizanie gramatyczne, gdzie rodzaj rzeczownika mona byo atwo zmienia, co szeroko wykorzystywao sowotwrstwo (np. kapelusz damski i kapelusz mski). Zauwa, e moesz wykorzysta t waciwo przy projektowaniu sposobu postrzegania wiata. Takie zmiany rodzaju mogyby zaistnie w kulturze, ktra szeroko separuje od siebie kobiety i mczyzn do tego stopnia, e wiele przedmiotw posiada swe wersje dla jednej i drugiej pci.
2.4.3.8 Dynamizm

Do napisania
2.4.3.9 Okrelono

Kady, kto uczy si jakiegokolwiek jzyka zachodniego, spotka si z pojciem, e rzeczownik jest "okrelony" bd "nieokrelony". Bardzo trudno opanowa prawidowe onglowanie t kategori, poniewa nie wystpuje ona w ogle w naszej rodzimej mowie, a tam peni istotne znaczenie. Tworzc rzeczownik nieokrelony, informujemy naszego rozmwc, i mwimy oglnie o danym typie obiektw, nazwie itd. albo gdy wprowadzamy do naszej rozmowy jaki element, ktrego nasz rozmwca nie zna. Dopiero stosujc rzeczownik okrelony mamy prawo wytypowa: konkretnie ta ksika, konkretnie ten samochd. Moemy nim take nawiza do poprzedniej czci wypowiedzi; rzeczownik okrelony sugeruje, e chodzi nam o ten obiekt, o ktrym ju wspominalimy i e nasz rozmwca wie, o co chodzi. Takie s oglne reguy, lecz pomidzy poszczeglnymi jzykami istnieje wiele rnic. Dla przykadu jzyk angielski wykorzystuje czasem okrelono do zupenie innych celw, ni wynika z definicji. Oto przykad: Ucze powie: I go to school. (Chodz do szkoy jako miejsca nauki) Nauczyciel powie: I go to the school. (Chodz do szkoy jako miejsca mej pracy) Istniej take wyraenia, gdzie zwyczajowo uywa si takiego, a nie innego rzeczownika i my musimy si z tym pogodzi.
2.4.3.10 Formy grzecznociowe

Mowa odzwierciedla sposb mylenia danej grupy ludzi i po czci okrela take ich mentalno. Spoecznoci ludzkie maj struktur hierarchiczn i na przestrzeni wiekw w jzykach rozwiny si struktury podkrelajce szacunek dla osb penicych w grupie okrelon rol. Pokaemy to na przykadzie naszego wasnego jzyka: Daj mi ciastko dziecko zwraca si do mamy

Ciociu, podaj mi ciastko nieco grzeczniejsza forma dla dalszego czonka rodziny Prosz, podajcie mi ciastko. - tak mgby powiedzie zmczony nauczyciel do uczniw.

Tomasz Jdrzejewski 2005

21

Czy mgby pan poda mi ciastko? - tak zagadayby dwie bliej nieznajome osoby, albo te osoby mode do starszych. O Boe, stwrco Nieba i Ziemi, zelij mi ciastko, abym godnie mg przey nastpny dzie. tak modlilibymy si do Boga. Czy wasza krlewska mo zechciaaby przyj to ciastko? - tak zwracano si onegdaj do krlw (w dodatku w drug stron nie byo to moliwe, chyba e krl mia dzie dobroci).

Wyranie wida, e w zalenoci od odbiorcy naszej wypowiedzi, musimy nieco inaczej j ukada, aby go nie obrazi. Nieznajomy syszcy od nas Daj mi ciastko wziby nas za gburw, a ten sam zwrot skierowany przez doros osob do krla skoczyby si dla niej w najlepszym wypadku szubienic. Kady jzyk nieco inaczej wyraa kategorie grzecznociowe. Anglicy nie widz nic zdronego w zwracaniu si do siebie per you, poniewa nic lepszego nie maj w swej mowie. Za to szacunek mona wyrazi, stosujc barokowy szyk zdania oraz wykorzystujc uprzejme formy niektrych czasownikw. Niemcy posiadaj specjaln osob do rozmowy z nieznajomymi: Entschuldigung, haben Sie ein Auto? Sowacy natomiast preferuj drug osob, ale liczby mnogiej: Prepate, mohli by ste mi poveda, kde je najbliie benznov erpadlo? Sporo form grzecznociowych posiadaj Japoczycy. Wrd nich jest specjalna konstrukcja gramatyczna przeznaczona do zwracania si do rodziny cesarskiej.

2.4.4 Zaimki
Czym dokadnie jest zaimek, trudno powiedzie, poniewa cz lingwistw podwaa jego odrbno jako osobn cz mowy. Gwna trudno wie si tutaj z olbrzymi nieregularnoci, zarwno formaln, jak i kategorialn. Systemy zaimkw potrafi diametralnie rni si nawet pomidzy dwoma blisko spokrewnionymi jzykami, np. polskim i sowackim - faktycznie, na pierwszy rzut oka wydaj si mie tylko nieco inne brzmienie, ale gbsza analiza odkrywa przed nami setki subtelnych, aczkolwiek niezwykle istotnych rnic. W tym opracowaniu przyjmiemy za Encyklopedi Jzykoznawstwa Oglnego, i zaimek jest oddzieln czci mowy, lecz wyrnion na podstawie nieco innych kryteriw, koncentrujcych si bardziej na znaczeniu. Rozdzia wymaga dokoczenia.

2.4.5 Wrmy do czasownikw...

Tutaj przerw omawianie kolejnych kategorii, bowiem dalej zaczyna si swoista rosyjska ruletka. Wszystko przez istnienie kilku rnych form czasownika nie zawsze wspdzielcych identyczny zestaw cech. Najbardziej uomnie wyglda tu bezokolicznik. Moemy go scharakteryzowa jako nonik samego znaczenia z pominiciem niemal wszystkich cech, jakie sobie moemy wyobrazi. Niektre jzyki posiadaj kilka bezokolicznikw w zalenoci od tego, co jest ucinane. S te takie, ktre nie posiadaj adnego. Z powodu swej uomnoci forma ta jest preferowana przez twrcw sownikw, gdy nie faworyzuje ona niczego oprcz znaczenia, ktre jest tam najwaniejsze. Nie trzeba na pocztku publikacji pisa, e czasownik podajemy w 1 os. lm. czasu teraniejszego. Inn kategori tego pokroju jest tryb. Dokoczy Cz czasownikw nie moe wystpowa samodzielnie. Peni znaczenia zyskuj dopiero, gdy towarzyszy im dodatkowy obiekt. Mwimy o nich wtedy, e s to czasowniki przechodnie i pokazuj one czynno wykonywan na jakim obiekcie. Czynnoci, ktre dziej si ot-tak, okrelane s przez czasowniki nieprzechodnie. Cz jzykw, m.in. polski posiada jeszcze trzeci kategori: czasowniki zwrotne, w ktrej wyraamy, e co dzieje si podmiotowi zdania. Sporo sw moe by jednak zarwno przechodnimi, jak i nieprzechodnimi; lekko zmieniaj wtedy one Tomasz Jdrzejewski 2005 22

swe znaczenie, ale forma jest identyczna.

2.5 Morfologia
Morfologia zajmuje si odmian wyrazw oraz sowotwrstwem. Podobnie jak w fonetyce mielimy fonemy, tutaj gwnym celem naszych rozwaa bdzie morfem, czyli najmniejsza jednostka znaczeniowa jzyka. Zbudowany jest z fonemw, czyli posiada okrelone brzmienie, przy czym naley tu bra tak poprawk, e nie jest on ich cigiem, lecz zbiorem. Naszym kolejnym zadaniem jest zatem zbudowanie systemu odmiany wyrazw albo metod ich czenia ze sob w przypadku jzykw izolacyjnych. Rodzaje jzykw omwilimy sobie ju na pocztku prac i zakadam, e wybrae ju, czy chcesz tworzy jzyk syntetyczny, czy te analityczny.

2.5.1 Odmiana wyrazw

Nie wystarczy wiedzie, jakie parametry opisuj nasze czci mowy. Rwnie wanym zagadnieniem jest ich oznaczanie w jzyku poprzez morfemy, przedrostki, przyrostki oraz alternacje. Jak si okazuje, rne jzyki na przestrzeni wiekw wypracoway wiele dziaajcych modeli nieco bardziej wyrafinowanych od zwykego systemu kocwek dodawanych do rdzenia. Dokoczy

2.5.2 Konstrukcje analityczne

Dokoczy

2.5.3 Formy nieregularne

Nieregularnoci jzyka maj rne rda. Jednym z nich jest zanikanie istniejcych dotychczas wzorw odmiany albo nawet caych struktur gramatycznych, ktrych lady mimo to pozostaj nadal w czsto uywanych zwrotach i wyrazach. Proces ten obserwujemy w jzyku angielskim, gdzie zanik rozbudowanej koniugacji pozostawi swj lad w nieregularnych formach Past Participle, ktre normalnie powinny wyglda identycznie, jak forma czasu przeszego. I rzeczywicie. Ca tabelk, uczon najczciej w sposb pamiciowy, da si podzieli na kilka grup: keep - kept - kept sleep - slept - slept sweep - swept - swept bring - brought - brought catch - caught - caught teach - taught - taught lay - laid - laid pay - paid - paid say - said - said Tomasz Jdrzejewski 2005 23

break - broke - broken steal - stole - stolen wear - wore - worn write - wrote - written Podobiestwa te nie s przypadkowe. Zagldajc do gramatyki jzyka staroangielskiego, okae si, e istniao tam kilka wzorw koniugacyjnych zachowanych po dzi dzie wanie w nieregularnych czasownikach. Z racji pokrewiestwa, podobne grupy mona wyszczeglni take w jzyku niemieckim. Nieregularnoci mog powsta, jeli dojdzie do uproszczenia wymowy rozbudowanego wyrazu z cikimi do wymwienia zbitkami. To tumaczyoby nieregularn form angielskiego czasownika "make" - "made". Pomimy spraw pisowni i skupmy si na wymowie, prbujc odmieni to sowo regularnie: meik - meikd Mamy tutaj zbitk "kd", ktr ciko jest wymwi. Czasownik ten jest powszechnie uywany, wic szybko doszo do jego uproszczenia i zaniku goski "k", co w kocu zaowocowao powstaniem formy nieregularnej. We jednak pod uwag, e gdyby podobny proces zaszed w wikszej iloci czasownikw, otrzymalibymy po prostu kolejn grup czasownikw oraz nowy wzorzec odmiany. Jeszcze raz podkrelam - nieregularno nie pojawia si w jzyku bez powodu. Wrcz przeciwnie, jest to swoista pozostao po dawnych procesach lingwistycznych, dlatego ukadajc takowe dla wasnego jzyka, musimy mie wytyczony zarys cieki, jak on poda, zanim objawi si wiatu w obecnej postaci.

2.6 Sowotwrstwo
Sowa nie s tylko zbiorem przypadkowych fonemw. Take i one przez wieki ewoluoway jedne z drugich, co w kocu zrodzio pewien zbir zasad tumaczcych, jak tworzy nowe wyrazy o nowym znaczeniu z ju istniejcych. Dokoczy

2.7 Style i dialekty

Kady jzyk naturalny posiada pewn liczb uytkownikw, ktrzy nie zawsze mog si swobodnie ze sob kontaktowa. To sprawia, e rne procesy trwaj w rnych miejscach z innym nateniem i powoduj pewne lokalne rnice w jzyku zupenie, jak na tafli jeziora, do ktrego zaczniemy wrzuca kamienie. Podobnie kada warstwa spoeczna posuguje si swoim wasnym stylem wymowy, kada brana posiada swj wasny argon do wyraania charakterystycznych dla niej zjawisk. Tym wszystkim zajmiemy si w tym rozdziale. Dokoczy

Tomasz Jdrzejewski 2005

24

3. Metodyka
W tej czci odejdziemy troch od lingwistyki i skupimy si na odpowiedzi na pytanie: No dobrze, wiem wszystko o zaimkach, czasownikach i fonetyce. Ale jak z tego zoy co sensownego, by si nie zaplta? Sama wiedza o tym nie daje bowiem jeszcze adnego punktu zaczepu, gdy ju wemiemy si za tworzenie, a w kocu kiedy trzeba si za tak dubanin zabra. Co napisa najpierw? Gramatyk, czy sownik? Na ktrych niuansach skupi si w pierwszej kolejnoci? Co moe by pomocne w pracach? Tu znajdziesz odpowied.

3.1 Planowanie i etapy prac

Pierwszym krokiem na drodze do stworzenia sztucznego jzyka powinno by zawsze wypisanie zaoe: 1. Jaki jzyk chc stworzy? 2. Czy i na czym bd si wzorowa? 3. Jaki charakter ma mie jzyk? 4. Kto bdzie go uywa? 5. Jakie bd zaoenia gramatyki? Zanim przystpisz do tworzenia fonetyki, musisz mie ju gotowy taki wanie zarys, aby wiedzie, co chcesz w ogle osign. Tworzc jzyk martwy, naley np. wzi pod uwag, e jego wymowa oraz fonetyka s tu kwestiami umownymi i mimo wszystko zmierzaj do prostoty. Tak jest chociaby z acin w wiecie wspczesnym. Istnieje kilka nieco odmiennych sposobw wymowy tekstw w niej zapisanych. Z drugiej strony jzyk ywy charakteryzuje si obecnoci duej iloci idiomw, bardziej wyszukanej fonetyki oraz nieregularnoci. Opracowujc fonetyk warto stale zadawa sobie pytania: czy dany dwik bdzie peni jak rol gramatyczn, czy nie? Z jakimi innymi dwikami bdzie mg on wspistnie? Czciowo mona zadanie to poczy z jednoczesnym opracowywaniem systemu pisowni, szczeglnie gdy ma on nosi znamiona sporej nieregularnoci. Metodyka pracy jest tutaj niezwykle rna. U kilka regu oglnych i par wzorcowych, nastpnie u jaki losowy tekst korzystajcy z nich i obserwuj, jak wszystkie one wspgraj ze sob. Dopiero gdy stwierdzisz, e to jest wanie to, przejd do kolejnego etapu. Nigdzie nie trzeba si spieszy. Sprbuj take wyrobi w sobie nawyk mylenia perspektywicznego, aby zawczasu przewidywa problemy, jakie mog powsta pniej. Przechodzc do etapu ukadania mechaniki jzyka trafiam zawsze na powany dylemat: zacz od gramatyki czy od sownictwa? I jedno, i drugie, jest ze sob silnie powizane, std te stosuj metod zotego rodka. Ustalam, jakie maj by czsci mowy i ew. jakie bd one posiada kocwki, a nastpnie wymylam kontrolny, niewielki zestaw wyrazw do kadej z nich. W oparciu o niego testuj ca gramatyk. Kiedy ta jest w miar gotowa, dodaj znacznie wicej sw i sprawdzam, jak reguy maj si do nich, korygujc napotkane problemy. Po pewnym czasie otrzymuj dziaajcy oraz spjny mechanizm, ktry w dodatku jest ju przetestowany. Zdecydowanie bardziej czasochonne od uoenia gramatyki jest opracowanie struktur, dziki ktrym jzyk stanie si zdatny do uytku. To tak, jak z systemami operacyjnymi. Mamy dziaajce jdro, ale dopki nie zainstalujemy gigabajtw oprogramowania, nic nam z niego nie przyjdzie. Tutaj przydaje si bardzo refleks i spostrzegawczo. Jeli sidziesz i na si bdziesz si stara wymyli wszystko za jednym zamachem, prawdopodobnie zdziaasz bardzo niewiele. Wypracuj w sobie nawyk uwaania na wasne sowa. Wyglda to mniej wicej tak: rozmawiasz sobie z kim tam, po czym zadajesz sobie pytanie: jak mgbym rozwiza to we wasnym jzyku? Jeeli od razu przyjdzie ci do gowy gotowa konstrukcja, zapamitaj j i po powrocie czym prdzej opracuj. W ten sposb idiomy oraz sposoby na wyraenie danej myli bd bardziej realistyczne i Tomasz Jdrzejewski 2005 25

dopasowane do rzeczywistoci. Pomys oczywicie wcale nie musi przyj ci podczas rozmowy. Zdarza si, e wpadniesz na niego ot-tak. Jako e zacze poniekd od drugiej strony, musisz wrci do pierwszej i poszuka w codziennym yciu sytuacji, w ktrych twoja idea si przyda. Jeli na tak natrafisz, sprawd, jak wyglda to w praniu i doszlifuj projekt.

3.2 Przydatne narzdzia komputerowe

W erze informatyzacji spory kawaek mudnej roboty mog wykona za nas komputery. Bazujc na wasnych dowiadczeniach, opisz tutaj kilka przydatnych programw w kolejnoci alfabetycznej.

Czcionka unicode jeeli zabierasz si za tworzenie jzykw, poszukaj sobie jakiej czcionki obsugujcej moliwie jak najwiksz cz standardu Unicode. Standardowe Ariale i Times New Romany wprawdzie radz sobie cakiem dobrze, jeli chodzi o alfabet aciski, ale problem pojawia si przy innych systemach znakw. Niestety, wiele kombajnw Unicode jest patnych i naley sobie radzi w inny sposb. Oto kilka adresw, pod ktrym mona dowiedzie si, skd cign darmowe czcionki:

www.slovo.info/unifonts.htm www.alanwood.net/unicode/fonts.html www.engl.virginia.edu/OE/junicode/others.html (darmowe czcionki redniowieczne)

Przy okazji omawiania standardu Unicode chciabym zwrci uwag na zagadnienie zwane combining characters. Ot Unicode, mimo swej wielkoci, nie zawsze posiada liter ze znakiem diaktrycznym, ktrego akurat nam potrzeba. Jest na to rada. Piszemy mianowicie sam liter, a pniej wstawiamy znak diaktryczny ze specjalnego zestawu przewidzianego przez standard. Renderer tekstu odpowiednio poczy jedno z drugim, a my otrzymamy wymarzon liter. Niestety do korzystania z tych dobrodziejstw naley postara si o odpowiednie czcionki oraz mie na uwadze, e nie zawsze komputer potrafi prawidowo umieci dany znak diaktryczny nad liter, co moe prowadzi do dziwnych rezultatw.

DocBook narzdzie dla prawdziwych hardcore'owcw, jeli chodzi o tworzenie gramatyki. Jest to w zasadzie zestaw znacznikw dla metajzyka XML (podobny do HTML'a) reprezentujcych pewne charakterystyczne elementy tekstu (tabele, tytuy, paragrafy, ustpy itd.). Z ich wykorzystaniem tworzymy w jakim notatniku albo czym plik tekstowy, ktry nastpnie posyamy do procesora transformacji XSLT. Po dostarczeniu mu odpowiedniego schematu potrafi on przenie nasze wypociny na wyyny wizualne, eksportujc je np. do formatu HTML albo PDF w zalenoci od chci. Zalet takiego podejcia jest to, e znaczniki opisuj przeznaczenie danego kawaka opracowania mwic komputerowi, e to jest przykad, to jest bibliografia, to jest wana notatka. Dziki temu moe on, po uprzednim powiedzeniu mu jak, dobra identycznym elementom identyczn form graficzn. Niemniej, aby korzysta z takich udogodnie, trzeba co nieco orientowa si w dziedzinie jzyka XML oraz mie due samozaparcie do pracy z tak surowym formatem. Jako e osobicie posiadam stosowne wyksztacenie komputerowo-programistyczne, uywam wanie tego sposobu, przy czym rozszerzyem swojego DocBooka o kilka dodatkowych elementw zwizanych z lingwistyk (oznaczanie fonemw, sw, zda itd.) oraz dodaem zestaw encji znakowych. Dziki nim nie musz mie nawet zainstalowanej odpowiedniej klawiatury, aby wstawia znaki diaktryczne. Wystarczy, e napisz &eu; a otrzymam itd. FontForge - aplikacja dla systemu Unix/Linux na licencji open-source umoliwiajca tworzenie wasnych czcionek we wszystkich popularnych formatach. Uyteczna dla osb tworzcych nowe alfabety dla swych jzykw, lecz brak portu dla systemu Windows moe powanie utrudni jej zastosowanie. Strona projektu: http://fontforge.sourceforge.net/ Microsoft Keyboard Layout Creator jeli jeste posiadaczem Windows NT/2000/XP i Tomasz Jdrzejewski 2005 26

chciaby stworzy ukad klawiatury dla swojego jzyka, zaopatrz si w ten darmowy programik firmy Microsoft. Jego obsuga jest intuicyjna i ju po kilkunastu minutach mona osign efekty. Osobicie stworzyem w nim ukady do dwch moich jzykw: ferrinckiego i semijskiego, a obecnie pracuj nad oglnym ukadem Unicode.

PHP Dictionary kolejne narzdzie, ktrym zainteresuj si raczej lingwici-webmasterzy. Jest to napisana w PHP aplikacja do zarzdzania sownikiem sztucznego jzyka korzystajca z bazy danych MySQL. Tylko e wanie, aby to PHP i MySQL mie na swoim komputerze, trzeba si troch pobawi i poczyta o funkcjonowaniu technologii server-side i temu podobnych. www.phpdictionary.com OpenOffice Writer albo opcjonalnie komercyjny Microsoft Word. Te dwa biurowe edytory tekstu mog by wykorzystane do opracowania gramatyki naszego jzyka, gdzie mimo wszystko musimy zadba o pewn stron wizualn, aby nie zgubi si w gszczu tabelek, formuek i wykresw. Efekty naszych dokona moemy na bieco podziwia na ekranie, a cao da si pniej wyeksportowa do formatu PDF. Sound Change Applier niewielki programik pracujcy w konsoli napisany przez Marka Rosenfeldera z Zompist.com. Suy on do symulowania ewolucji jzyka. Na wejcie wprowadzamy plik ze sowami oraz reguami przeksztace poszczeglnych fonemw, a na wyjciu dostajemy te same sowa po zajciu zdefiniowanych procesw jzykowych. Aplikacja jest bardzo przydatna, jeli chcemy wyprowadzi sownik jednego jzyka od drugiego, bazowego. Zmieniajc zestawy regu, uzyskujemy sowniki kilku jzykw pochodzcych od wsplnego przodka. Demonstracja zawiera zbir kilku regu, ktre przetwarzaj aciskie sowa w portugalskie, a sam autor wykorzysta program do poszukiwania regu wymowy w jzyku angielskim. Aplikacja ma jedn ma wad: nie obsuguje unicode oraz kilkuliterowych zbitek. WordPad znacznie lejsza wersja Worda i OpenOffice'a, ale wanie dlatego znakomicie nadajca si do tworzenia sownikw. Obsuguje unicode, wic nie powinno by problemw ze znakami diaktrycznymi.

Jeeli pracujesz w systemie Linux, w zasadzie nie potrzebujesz nic wicej, ni zwyczajny edytor tekstowy, do utworzenia wasnego oboenia klawiatury dla X-w. Programuje si je za pomoc odpowiednich plikw konfiguracyjnych znajdujcych si w /usr/share/X11/xkb/. Najpierw naley utworzy nowy plik z oboeniem w katalogu symbols (skadnia jest atwa do zrozumienia, wystarczy popatrze sobie np. na plik dla jzyka polskiego i go poprzerabia), po czym zarejestrowa j w XML-owym base/rules.xml.

3.3 Kwestie kulturowe

Problem kultury pomijamy, jeeli tworzymy nowy jzyk midzynarodowy. Podczas prac nad jzykiem naturalistycznym dla fikcyjnego wiata nie mona ju go ignorowa. Jak wspominaem w rozdziale powiconym morfologii, jzyk jest odbiciem sposobu mylenia i pojmowania wiata przez kultur go uywajc. Dlatego te przy przystpowaniu do dziea dobrze mie stworzone zarysy wierze oraz zachowa uytkownikw, aby po prostu posiada odpowiedni materia. Rola czynnika kulturowego jest bardzo prosta do wyjanienia. Ludzie zwyczajnie nazywaj te rzeczy, z ktrymi maj do czynienia na co dzie. Dlatego Eskimosi maj wedle obiegowej pogoski czterdzieci rnych okrele niegu, a mieszkacy Afryki Rwnikowej - ani jednego. Ci drudzy mog za to nazywa rne gatunki rolin i zwierzt wystpujcych w dungli. Posiadaj rwnie okrelenia dla odprawianych przez siebie rytuaw magiczno-religijno-kulturowych. Na przestrzeni dziejw dochodzio bardzo czsto do zderze niekiedy diametralnie rnych kultur i cywilizacji. Kada ze stron pachniaa drugiej egzotyk, a owocowao to oczywicie wymian dowiadcze, poj oraz wiedzy. Naturalnie najatwiej jest zaadaptowa istniejce w Tomasz Jdrzejewski 2005 27

drugim jzyku terminy do wasnej mowy, zaznaczajc w ten sposb ich pochodzenie. Moemy si zastanawia, czemu nie tumaczy obcych nazw od razu? Przyjrzyjmy si zatem, jak mogoby wyglda przekazanie sobie tajemnej wiedzy. Wybraniec cywilizacji A jest prowadzony przez kapanw kultury B do tajemniczego miejsca. Sadzany jest wrd najwikszych dygnitarzy, aby mie najlepszy widok. Wreszcie uroczysto zaczyna si, a przybysz zasypuje wszystkich wokoo pytaniami: co to jest? Do czego to suy? Ci odpowiadaj mu, uywajc swych rdzennych sw, poniewa innych w tej materii zwyczajnie nie maj. Czy podrnik jest w stanie dokona ich tumaczenia, znajc jedynie pobienie przebieg oraz znaczenie obrzdu? Obawiam si, e nie. Dlatego w relacjonowaniu wydarze wasnym wspplemiecom, zastosuje zasyszane nazwy, przy okazji podkrelajc, e by tam i wszystko widzia. Popenienie tumaczenia niemal na pierwsze wezwanie jest moliwe tylko wtedy, gdy po obu stronach barykady znajduj si osoby o odpowiednich kompetencjach i znajce si na przedmiocie bdcym tematem dyskusji. Jest to zatem o wiele bardziej prawdopodobne przy tumaczeniach terminw naukowych. Kwestii kultury przeoy w wikszoci si nie da, dlatego nawet po przenikniciu do nowych jzykw nazwy te funkcjonuj w swym oryginalnym brzmieniu, a to dopiero po pewnej liczbie przeskokw ulega znieksztaceniu. Za przykad moe tu posuy przyjcie Chrzecijastwa przez Polsk za porednictwem Czech. Nowa wiara, a wraz z ni nowa kultura i obyczaje przybyy od naszych poudniowych ssiadw, dlatego sowa "papie" oraz "koci" maj pochodzenie czeskie. Jednak pomimo tego nadal mona doszukiwa si w nich korzeni aciskich i nie jest to szczeglnie trudne zadanie. W drugim przykadzie skupi si z kolei na jzyku angielskim. Kilka lat temu mj nauczyciel tego jzyka zwrci uwag na pewien ciekawy fakt. Mianowicie sporo obiegowych powiedze nafaszerowanych jest podejrzanie du iloci terminologii marynarskiej. Zada nam wtedy pytanie, co mogo by tego przyczn. Odpowied jest banalnie prosta: Wielka Brytania jest przecie wysp i z dawien dawna miaa rozwinit flot. Wraz z ni istniaa ogromna spoeczno marynarzy, a fachowe okrelenia z ich "slangu" weszy do mowy potocznej szczurw ldowych. Rozumujc w podobny sposb moemy wyprowadzi w naszych sztucznych jzykach wyraenia idiomatyczne, czyli takie, ktre powinno tumaczy si w caoci (np. bra nogi za pas, co oznacza po prostu "ucieka"). Wziy si one wanie z rnych skojarze pojedynczych osb, ktre spodobay si innym i po pewnym czasie byy ju integraln czci jzyka. Nie powielaj wzorcw znanych z jzyka polskiego. Jeeli nie masz pomysu, sprbuj nawet wyobrazi sobie jak czynno i poszuka jakich charakterystycznych elementw. Wemy na warsztat sowo pi, dla ktrego pragniemy uknu jaki potoczny zwrot. Wyobramy sobie czowieka pijcego wod w dawnych czasach z bukaczka. Trzymany on jest nad twarz, a pijcy specjalnie go tak przechyli, aby pyn spywa mu do garda. I tyle. W tak krtkiej definicji mamy dwch potencjalnych kandydatw: przechyla, spywa1. Po polsku moe nie brzmi to za ciekawie, ale przecie tworzymy sztuczny jzyk, gdzie wszystko zaley od nas samych.

3.4 Przykadowe teksty

Sporzdzanie przykadowych tekstw to sprawdzian dla naszego jzyka ujawniajcy wszelkie braki w sownictwie i niedocignicia gramatyki. Im wicej ich sporzdzimy, tym bardziej kompletny jzyk otrzymamy. Moemy po prostu tumaczy rne kawaki artykuw porozrzucane po Internecie (oczywicie na wasne potrzeby, gdy musimy pamita o prawach autorskich) lub poszpera po stronach lingwistycznych. Ostatnie wyjcie jest o tyle ciekawe, e znalezione tak teksty s specjalnie zbudowane pod tym ktem; zawieraj duo rnorodnych zwrotw, konstrukcji gramatycznych, a jednoczenie nios prost do zrozumienia tre.
1 Przykad zaczerpnem ze szkoy, gdzie uywalimy sowa "przechyla" wanie w znaczeniu "pi". Jeeli uczszczasz do takiej, zwr uwag na jzyk, jakim posuguj si uczniowie. Jest to jedno z najlepszych miejsc do obserwacji rnych procesw sowotwrczych i lingwistycznych w pomniejszeniu.

Tomasz Jdrzejewski 2005

28

Wrd twrcw jzykw popularne s turnieje tumacze, zwane z angielskiego translation challenges. Ich idea jest prosta. "Organizator" publikuje jaki tekst na konkretny temat zbudowany pod ktem tumaczenia (tj. duo zwrotw, mao powtrze, wyrazisty styl), a wszyscy tumacz go na swj jzyk zdanie po zdaniu.

3.5 Budowa sownika

Istnieje wiele strategii opracowywania sownika dla twojego jzyka. Cz sw wymylisz na pewno, starajc si przypomnie sobie jak najwicej polskich wyrazw. Z moich osobistych dowiadcze wynika jednak, e o wiele lepsz praktyk jest po prostu pisanie przykadowych tekstw i dodawanie do sownika nowych zwrotw i wyrae, gdy zajdzie taka potrzeba. Majc od razu przed oczami kontekst uycia masz szans opracowa naprawd adnie brzmice i, co waniejsze, bardziej oryginalne, jeli chodzi o zastosowanie i znaczenie, wyrazy. Zdecydowanie nie polecam tworzenia sownika na papierze z powodu trudnoci w zarzdzaniu nim. Komputer od razu zaatwi za Ciebie takie sprawy, jak alfabetyczne posortowanie czy wyszukiwanie sw. Wystarczy do tego nawet prosty WordPad dostpny w systemie Windows, z ktrego sam korzystam. Pamitaj, aby umieszcza przy kadym sowie nieco wicej informacji, ni tylko szablonowe "sowo - znaczenie". Rzadko kiedy zachodzi sytuacja, aby sowa i wyraenia z jednego jzyka dokadnie przekaday si na drugi, dlatego dodawaj informacje o przypadkach, z jakimi si czy, zwizkach frazeologicznych, a nawet informacje gramatyczne! Oto przykad hasa ze sownika do mojego jzyka, ferrinckiego:
nenk - nosi, wozi BB. zu C. komu, czemu; Fraz. apnenk podawa BB. CD.; lernenk odnosi, oddawa, zwraca BB. CD.

Mamy tu informacje o wszystkich znaczeniach, wraz z przypadkami, a take sowa pochodne, co bardzo uatwia szukanie. Przyjem jednolit symbolik, dlatego wiem, e np. "BB" oznacza biernik uyty w konstrukcji biernikowej, "CD." celownik w funkcji "komu, czemu", a "CC." celownik w funkcji narzdnika. Oznaczenia dopasowane s do gramatyki jzyka i s rygorystycznie przestrzegane w caym sowniku.

Tomasz Jdrzejewski 2005

29

4. Dodatki
Poniej znajduj si rozmaite dodatki, ktre mog przyda si twrcom jzykw sztucznych.

4.1 Tabele IPA

Tabele ze strony internetowej The International Phonetic Association. 1. Sekcja Consonants (Pulmonic):

2. Sekcja Consonants (Non-Pulmonic):

3. Diaktryka: Tomasz Jdrzejewski 2005 30

4. Inne symbole:

5. Sekcja Suprasegmentals:

Tomasz Jdrzejewski 2005

31

6. Tony i akcent wyrazowy:

7. Samogoski:

Tomasz Jdrzejewski 2005

32

4.2 Tabele X-SAMPA

Alfabet SAMPA (Speech Assessment Methods Phonetic Alphabet) to alfabet sucy do zapisu fonetycznego jzykw europejskich zaprojektowany dla komputerw pracujcych z 7bitowymi systemami kodowania znakw. Stworzono go w pnych latach 80tych. Jego wad jest to, i stworzono go dla konkretnej grupy jzykw, przez co nie mg znale szerszego zastosowania w lingwistyce. W 1995 roku profesor John C. Wells wykadajcy fonetyk na Uniwersytecie w Londynie zaproponowa jego wariant nazwany X-SAMPA. Rozszerza on ide na cay istniejcy alfabet fonetyczny IPA. Tabele porwnawcze midzy tymi systemami mona znale pod adresem www.diku.dk/hjemmesider/studerende/thorinn/xsamchart.gif. Jeli zamierzasz dzieli si swymi pomysami fonetycznymi w Internecie, powiniene opanowa X-SAMPA, aby wygodnie korzysta z for dyskusyjnych, gdy mog je przeglda ludzie nieposiadajcy odpowiednich czcionek.

4.3 Sownik poj lingwistycznych

Akcent wyrnienie, wzmocnienie jakim rodkiem fonetycznym jednej z sylab wchodzcych w skad wyrazu. Pomaga przy ustalaniu granic midzy wyrazami. Ang. stress. Alofon jeden z grupy dwikw stanowicych odmian fonemu. Poszczeglne alofony odpowiadajce temu samemu fonemowi nie s rozrniane przez osoby mwice danym jzykiem od dziecka. Ang. allophone. Czasownik orodek zdania i jedna z czci mowy opisujca czynno. Ang. verb. Goska najmniejszy fragment mowy ludzkiej dajcy si wyodrbni jako pojedynczy dwik. Ang. phone Fonem najmniejszy fragment mowy ludzkiej rozrniany przez osoby mwice od dziecka danym jzykiem. Ang. phoneme Iloczas rnicowanie dugoci wymawiania poszczeglnych gosek. Do powszechne w jzykach indoeuropejskich (czeski, niemiecki, angielski), w polskim nie wystpuje. Iloczas moe dotyczy zarwno samogosek, jak i spgosek (acina). Ang. length Jer ultrakrtka samogoska znana z jzyka starocerkiewnosowiaskiego. Ang. yer Junktura przejcie midzy dwikami mowy, szczeglnie syszalne na granicach midzy wyrazami. Ang. juncture. Mianownik - przypadek, w ktrym mianownik wystpuje w funkcji podmiotu zdania. Zazwyczaj jest to forma sownikowa, czyli taka, jak widujemy w sownikach. Morfem najmniejsza samodzielna czstka znaczeniowa mowy ludzkiej. Naley do zbioru tzw. uniwersaliw jzykowych, co znaczy, e jest obecny w kadym jzyku ziemskim. Psamogoska samogoska nietworzca sylaby. Ang. semivowel Przymiotnik cz mowy okrelajca cechy rzeczownikw. Dzieli si na przymiotniki ilociowe oraz jakociowe, przy czym te drugie podlegaj stopniowaniu identyfikujcemu natenie cechy. Ang. adjective Przyswek cz mowy okrelajca cechy czasownikw. Dzieli si na przyswki ilociowe i jakociowe, przy czym te drugie pochodz zwykle od analogicznych przymiotnikw oraz take podlegaj stopniowaniu. Ang. adverb Referencja odniesienie wyrae jzykowej do obiektw wiata materialnego oraz rzeczywistoci. Ang. reference Rzeczownik cz mowy nazywajca materialny obiekt, zjawisko, pojcie albo bdca nazw wasn. Ang. noun Tomasz Jdrzejewski 2005 33

Samogoska dwik ludzkiej mowy generowany poprzez odpowiedni modulacj swobodnie przepywajcego przez aparat mowy powietrza. Ang. vowel Spgoska dwik ludzkiej mowy generowany poprzez ograniczanie przepywu powietrza przechodzcego przez aparat mowy. W niektrych jzykach pewne spgoski mog by orodkiem sylaby (np. czeski i sowacki). Ang. consonant Sylaba cz morfemu, ktrego orodkiem jest samogoska lub spgoska zgoskotwrcza. Ang. syllabe Uniwersalia jzykowe cechy wsplne wszystkich (~ absolutne) lub zdecydowanej wikszoci (uniwersalne tendencje) jzykw naturalnych. Ang. language universals Wyraz pewna cz wypowiedzi zoona z jednego lub wicej fonemw, wyrniona fonetycznie albo graficznie. Kryteria, co jest wyrazem, a co nie, zale bardziej od tradycji jzykoznawczej danego jzyka. Istniej jzyki naturalne, w ktrych wypowiedzi nie da si podzieli na wyrazy. Ang. word Zaimek specyficzna i rnorodna cz mowy wyraajca referencj oraz bdca nonikiem pewnych dodatkowych cech gramatycznych. W zalenoci od czci mowy, ktrej dotyczy, dzieli si na podgrupy. Ang. pronoun Zdanie zbir wyrazw poczonych reguami gramatycznymi wyraajcych jedn myl, ktry zawiera orzeczenie. Ang. sentence

(sownik bdzie jeszcze rozbudowany, to jest dopiero jego zalek)

4.4 Bibliografia i Internet

Materiay rdowe: 1. Fun facts to know and tell about Quechua, Mark Rosenfelder, http://www.zompist.com/quechua.html 2. How to Create a Language, Pablo David Flores, http://pueblacity.com/ego-pdf/ng/lng/how/index.html 3. Krtka gramatyka jzyka sowackiego, Maryla Papierz, Warszawa 1994 4. Zaimki w jzyku i tekcie. Studium sowacko-polskie, Maria Papierz, Krakw 2003 5. Practical English Usage, Michael Swan, Oxford 1992 6. The Conlang Resource, http://s6.invisionfree.com/conlangresource 7. The International Phonetic Assotiation, http://www2.arts.gla.ac.uk/IPA/ipa.html 8. The Language Construction Kit, Mark Rosenfelder, http://www.zompist.com/kit.html 9. Wikipedia Wolna encyklopedia, http://www.wikipedia.pl 10.Zwiza gramatyka jzyka niemieckiego, Wanda Dewitzowa, Barbara Paczkowska, Warszawa 1980 Przydatne adresy: 1. http://www.langmaker.com/ - Katalog sztucznych jzykw 2. http://www.spinnoff.com/zbb forum dyskusyjne m.in. dla twrcw sztucznych jzykw 3. http://www.conlanger.fora.pl - polskie forum dla mionikw sztucznych jzykw i wiatw 4. http://home.unilang.org/ - projekt utworzenia repozytorium materiaw do nauki moliwie jak najwikszej iloci jzykw tworzony przez amatorw z caego wiata. Tomasz Jdrzejewski 2005 34

5. Noty kocowe
5.1 Prawa autorskie

creativecommons.org/licenses/by-nc-nd/2.0/pl/ Licencja Creative Commons "Uznanie autorstwa-Uycie niekomercyjne-Bez utworw zalenych 2.0 Polska". Zasady: 1. Wolno: kopiowa, rozpowszechnia, odtwarza i wykonywa utwr. 2. Uznanie autorstwa. Naley zamieci informacj o autorze utworu. 3. Uycie niekomercyjne. Nie wolno uywa tego utworu do celw komercyjnych. 4. Bez utworw zalenych. Nie wolno zmienia, przeksztaca ani tworzy nowych dzie na podstawie tego utworu *. 5. W celu ponownego uycia utworu lub rozpowszechniania utworu naley wyjani innym warunki licencji, na ktrej udostpnia si utwr. 6. Kady z tych warunkw moe zosta uchylony, jeli uzyska si zezwolenie waciciela praw autorskich. * - moja maa uwaga, e nie zabrania to tworzenia sztucznych jzykw na bazie zawartych tu informacji. Po prostu tak byo w skrcie licencji, wic tak wkleiem, co poradzi :).

5.2 Kontakt z autorem

Jeli masz jakie uwagi dotyczce tego poradnika, moesz mnie spotka na mojej stronie internetowej www.zyxist.com. Dostpne s na niej najnowsze wersje poradnika oraz mj aktualny adres skrzynki e-mail, pod ktrym mona si ze mn skontaktowa. Gdyby strona z jakich powodw nie dziaaa, znale mnie te mona na niektrych forach dyskusyjnych pod ksyw Zyx.

Tomasz Jdrzejewski 2005

35